Book Title: Yogvarttikam
Author(s): Vigyanbhikshu, Ramkrushna Shastri, Keshav Shastri
Publisher: Vigyanbhikshu Ramkrushna Shastri Keshav Shastri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004031/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // // zrIvizvanAtho vijayate // -- - yogavArtikam -00-000 mahAmahopAdhyAyazrIvijJAnabhikSaviracitaM yogabhASyavyAkhyArUpaM kAzIstharAjakIyapradhAnapAThazAlAyAM sAMkhyayogAdhyApakena tAtyAzAstryaparanAmnA paTavardhanopanAmakena rAmakRSNayaantiyaa niy'ntrn jy'zAstriNA ca pariSkRtya saMzodhitaM tayAH saMmatyA ca zrImatA DAkaralAjarasAkhyasAhibena kAzyAma meDikalahAlanAmake yantrAlaye saMmudrA prakAzitam // khrISTAbda 1884 / For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $ARG PERYMERIKERERER!! PRINTED BY E. J. LAZARUS & co., AT THE MEDICAL HALL PRESS, BENARES. AtartartartAAAAAAAAAAA For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // yogavArtikeopasaMhAraH // prAyaH sarvo'pi janaH sukhaM me bhUyAdityajasraM tadAzAsanastattadviyopabhogajanitAnAgamApAyino duHkhodakAntsukhAbhAsAneva sukhaM manyamAstadarthamevAnavarataM prayatamAno yathArthamanAdyanantaM kaNThacAmIkaramiva nityasiddhamapyAtmasukhaM samupettamANazca kathamayaM tAdRzaM yathArthaM sukhaM vindedityanukrAzantyA tadevAdhikAritAratamyAnurodhena tadupalabdhyupAyatAratamyaM pradazayantyA ca zrutyopadizyate / na cAyamupadezeo'samAsAditacittazuddhInAM janAnAM vividhapramANopapattiyuktyupanyAsamantarA hRdayaMgamaH syAdityAlocya paropakAraparAyaNA maharSayo vyAsajaiminipataJjalikapilagotama kaNAdAstAMstAnadhikAriNa uddizya tattacchrutivAkyArthAnAM prakAzakAnyasAdhArani darzanAni vyaracayan / 4 tatra zamadamAdisAdhanasaMpacAnAM mukhyAdhikAriNAmupakArAya nira(zayAnandarUpasya jIvana snaikyasya taddhetubhatazravaNamanananididhyAsanAnAM yathAzrutyupapAdakaM vedAntaM nAma zAstramanuzAsti sma bhagavAn vyAsadevaH / nadhikAriNAM svavarNAzramadharmAnuSThAnena cittazudvidvArA mukhyAdhikArasArtha zrutyuktadharma padArthaM tadAzritAni vividhAnyadhikaraNAni ca saprapaJcaM 'kRtaprakRtipuruSa vivekAH pare brahmaNi pratipAdaryAta jaiminIyaM zAstram / yAsAditacittazuddhayo'pi na sahasApraveSTuM zaknuvantIti prakRtipuruSavive(kamAtra tAtparyakaM sAMkhyazAstraM bhagavan kapilo munirnirmame / na punarayamapi viveko dRDhadehAtmabuddhInAM sugama ityAlocyaite kathamapi sthUladehAtiriktamAtmAnamavagaccheyuriti saMkalapadArthanirUpake nyAyavaizeSikazAs e nirmamAte tatra bhavantaiA svasvabuddhivaicitryapuraskRtA gotamakaNAda | * For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikopasaMhAraH / itthaM nyAyavaizeSikAbhyAM saMpAdite 'pyApAtata AtmAnAtmapada jJAne sAMkhyazAstrAtprakRtyatiriktasya svasya nityazuddhatve cAvagate tatrAsthirapade cetasyAtmanaH sAkSAtkAraH saMbhavati dUratarAM tvAtmano braha kyAvagatiriti nididhyAsanasidviparaM yogazAstraM bhagavAn pataJja praNinAya | idaM ca zAsa sUtropanibaddhaM vyAsadevaiH kRtabhASyamanAyAsata eva natiprauDhadhiyo'pi yathAvadavagaccheyuriti jAtAnukampA vijJAnadevasta sabhASyasyAzeSAzayavizeSAviSkAra kArakaM suvistaraM saraloktighaTitaM ca yoga vArtikaM nAma vyAkhyAnamakarot / asmin vArttike ca na kevalaM svasiddhAnta eva nirUpitA apitu yathAvasaraM zAstrAntarasiddhAntAsteSAM guNadoSA api parIkSitAH santi / ayaM tAvadayogazAstraviSayANAM saMdarbhaH / asmin zAstra viSayaga pariccheda sUcakAzcatvAraH pAdA vartante / tatra prathame pAde uttamAdhi kAriNAM kriyAyogAdisakalAGganairapekSyeNa cittavRttinirodhAtmako yoga SbhyAsavairAgyAdIni tatsAdhanAni ca pradarzitAni / dvitIyapAde vi cittasyApi samAdhisiddhArthaM tapaH svAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAsa yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STA yogAGgAni nirUpitAni / tatra madhyamAdhikAriNAM yogasiddhArthaM tIvrataratapaHsvAdhya yetyAdikriyAyoga evAlaM mandAdhikAriNAM tu yamaniyamAdyaSTayogAGgA pekSyanta 'sveti vivekaH / eSAmaSTayeogAGgAnAM madhye'sminpAde bahiraGgasA dhanAni yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhArA eva sasiddhayaH proktAH / tRtI pAde tvavaziSTAni dhAraNAdhyAnasamAdhirUpANi trINyaGgAni yogasi sUcikA bayA vibhUtayazca nirUpitAH / caturthepAde kaivalyayeogyaM vira nidhArayituM pUrvapAde sAdhAraNyena nirdiSTAnAM siddhInAM paJca prakArAnuktva kaivalyaM nirUpitam iti / asya zAstrasya vedAntoktanididhyAsanasidvereva mukhyaphalatayetarazA strApekSayA vedAntazAstrAntaraGgatamatvam / ye cAtra jIvanAnAtvaM jIvezva For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArti kopasaMhAraH / vibhAga ityAdayo vedAntaviruddhA dUva siddhAntA upalabhyante te vedAntaprakriyoktAM vyAvahArikoM sattAmAdAya tattvaM padArthanirUpaNAyaivAtreopAdIyanta iti na kopi virodhaH / na hyazeSacittavRttitatsaMskAranAzAccittanAzena kaivalyarUpapAramArthika sattAmAtrarUpeNAvaziSTasya yoginassvasmAdanyaH kopi jIvaH zivo vAparamArthato'sti / vikSiptacetasAM vyAvahArikANAmeva tvayaM jIva Izvaroveti pratyayaH saMbhavati / tathA ca yogasUtram 'kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAditi' / smRtizca / vijJAnAtmani saMyAjya kSetrajJe pravilApyattam | brahmaNyAtmAnamAdhAre ghaTAmbaramivAmbare // yathAgniragnau saMkSiptaH samAnatvamanuvrajet / tathAtmA sAmyamabhyeti yoginaH paramAtmaneti // yogavArtikakArastu paramArthata eva parasparaM jIvAnAmIzvarasya ca bhedo 'vaidharmyalakSaNamAtra eva tu teSAmabheda: / ayameva ca purAtanavedAntasiddhAntaH / anyathA jIvezvarayeAraMzAM zinorvyApyavyApakabhAvasvIkAraNa jIvopAdhinA vacchedAsyAtma pradezasyezvaropAdhyavacchinatvaM vaktavyaM tathA ca yathA brahmANDAkAzasya gardabhamukhAvacchedena duHsvaratvaM yathA vA pAyvavacchedenopAdhikaM durgandhattvamevaM kAraNasattvAvacchinnacidAkAzasyApIzvarasya jIvopAdhyavacchedena saMsAritvaM syAt / yadi ca jIvezvarI caitanyasyaivAMzau na tu jIva Izvarasya sAcAdaMzo'to ghaTakuNDAkAzavadevAnyonyavyAvRtta jIvezvarau svIkriyetAM tadApIzvarasya jIvAntaryAmittvAnupapattiH / jIvapradezepIzvarAsattvAditi / evameva sarvajIvAnAmapyaikyaM na saMbhavati / ekasyaiva cidAkAzasyaikAntaHkaraNAdvimukte 'pi pradeze saMsAryantaHkaraNAntarasaMbandhAdbandhaprasaGgena zrutyuktabandhamokSAdivyavasyAnupapatteH / nAkAzasya bhagnaghaTa pradezeSvanya ghaTasaMbandho na bhavatIti niyamaH saMbhavati pratyakSavirodhAt paryAyaizcaikasminneva deze 'nekaliGgadehasaMbandhasya samAnadezIyabhogenAnumAnAccetyAha / tacchrutismRtiyuktisiddha vedAntasiddhAntaviruddham / 'tattvamasi' 'ahaM brahmAsmi' 'sarvaM khalvidaM brahma' 'AkAzamekaM hi yathA ghaTAdiSu pRthag For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikopasaMhAraH / bhavet' / tathAtmaiko hyanekazca jalAdhAreSvivAMzumAni' tyAdizrutismRtibhirAtmaikyasyaiva vedAnte pratipAdanAt / ekasyaivAtmano nabhaso ghaTazarAvAvyupAdhibhirbhedasyevAvidyAkalpitopAdhibhedairjIvezvarAdirUpeNa bhedasaMbhavAllAghavAdekAtmya kalpanasyaivaucityAcca / na jhatra kalpitajIba svarUpagatedharmaiH kAraNopAdhyavacchinnasyezvarasya saMsAritvamApAdayituM zakyate / ghaTazarAvAdijanma vinAzAbhyAM mRdadava kAryopAdhijIvadharmaiH kAraNopAdherIzvarasyAsaMbandhasyaiva yuktisiddhatvAt / nahi marumarIcikrAvyadhyastajalAnIdapi svAdhiSThAnaM pahilIkartumIzate / jIvakalpanopAdAnabhUtattvAdeva cAsya paramAtmano 'ntaryAmitvamapyupapadyate / sarvajIvAnAmaikyamapi svopA dAnaikyadRSTvocyate vedAnteSu / tacca sakalajIvAnAmadvayAtmopAdAnakatvenAdhyAsavaicitrye 'pi paramArthata upapadyata eva / etenaikasyaiva cidAkAzasyaikAntaH karaNAdvimukte 'pi pradeze saMsArthantaHkaraNasaMbandhAdundhaprasaGga ityapi vijJAnabhito ruktiH pratyuktA / adhiSThAnasanmAtrasya vibhorakAntaHkaraNasaMbandhasaMbhave 'ntaHkaraNAntarasaMbandhasaMbhavo vAcyaH / sa eva tu na saMbhavati / marumarIcyudakairbhU merivAdhyasta dharma sahasairapyadhiSThAnaciterasaMbandhAt / na caivaM bandhamottAdAvyavasthApi vaktuM zakyA / akhaNr3AdvayAnandasaccinmAtrasyApyAtmano 'nAdyavidyAkalpitopAdhitAdAtmyAdhyAsAtsaMsArittvaM tAdRzAvidyA doSApagame tu nityazuddhabuddhamuktasvabhAvAtmatattvAvaga mAnmuktatvamiti vyavasthApapatteH / vedAntazAstre hi sarveyaM bandhamokSAdivyavasthA vyavahAradRSTimAlambyaivopapAdayate na paramArthataH / tatra hi vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyamityAdizrutyA bandhamottAdisakalaprapaJcajAtasya zazazRGkAdivadatyanta tucchatvasyaiva pratipAdanAt / . kArastu prapaJca syAtyantatucchatA siddhAnto navInavedAntibuvANAmeva na tu prAcInayathArthavedAntinAmityAha / tathAhi / 'na tu prapaJcasyAtyantatucchatA atyantavinAzitA vA vedAntasiddhAntaH' / "nAbhAva For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikopasaMhAraH / upalabdhaH," 'bhAve copalabdhe" riti vedAntasUtrAbhyAmevAtyantatucchatAyA nirAkaraNAt / "sattvAccAvarasya," "asahApadezAditi cetra dharmAntaraNa vAkyazeAt," "vaidhAcca na svapnAdidi"tyAdiyathAzrutavedAntasUtrebhyaH prapaJcasya sadasadapatAyA asiddhazca / zAstreSu svapnAdidRSTAntAzca kSaNabha guratvapAramArthikAsattvAMzenaiveti bodhyam / nahi svapnagandharvanagarAdayogyatya. ntAsantaH / svapnAdApi sAtibhAsyamAnasapadAryAbhyupagamAt / anyathA "sanye sRSTirAha hI"ti vedAntasUtreNaiva svapne sRSTAvadhAraNaM virudhyeta / na svapnAdiditi vedAntasUtraM ca jAyatprapaJcasya kevalamAnasattvameva nirAkaroti / etena svapnAdidRSTAntaH prapaJcasya manomAtratvAbhyupagamo navInave. dAntinAmapasiddhAnta eveti' / atredaM vicAryate / nAbhAva upalabdhebhIve cApalabdherityAdivedAntasUtraH kiM prapaJcasya brahmAtiriktAstitvaM sAdhyate AhosvidvahmAtmakasyaiva tasya svAnaprapaJcAtiriktatvamAtram / na ca brahmAtiriktattvaM sAdhyata iti vaktuM zakyam / tadanyattvamArambhaNazabdAdibhyaityAdisUtrajAtainAmarUpAtmakasyAzeSasya jagataH paTasya tantvAtmakatvasyeva brahmakAraNAtmakatvasyaiva vyvsthaapnaat| tathA ca brahmAtmakasyaiva jAyatprapaJcasya svApraprapaJcAtiritatvamAnaM pratipAdaryAnta tAdRzasUtrANIti paryavasyati / nacaivaM prapaJcasya brahmAtmakatve svapnApekSayA satyatvamevoktaM bhavatIti vAcyam / prArambhaNazabdAdibhya ityAdinA brahmAtmanA satyasyApi jagato vikArAtmanA 'tyantatucchatAyA eva pratipAdanAt / vAcArambhaNaM vikAronAmadheyamiti / yato vAcaiva kevalamastItyArabhyate vikAro ghaTazarAvAdiH zazaraGgAdivat / na tu vikAro nAma kazcidasti te kAraNAditi dRSTAntoktAdvAvArambhaNazabdAvASTAntike 'pi brahmavyatirekeNa kAryajAtasyAbhAva eva gamyate / nanu dRzyate nAmarUpAtmA vikAra iti ced dRzyatAmavivAdidUSitadRzAM mithyaiva nidrAdidUSitadRzAM svapna iva / sa eva cAnUyate sandhye sRSTirAha hIti sUtraH / evaM samAne 'pi mithyAtve For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 yogavArtikeopasaMhAraH / 'yameva vizeSo yadayaM nAyatprapaJco brahmAtmaikatvadarzanAdvAdhyate svApraprapaJcastu pratidinaM nidrApagamenaiveti / vikAratvenobhayatra mithyAtvasAmye 'pi bhramasvarUpavaicitryAnukUla sAmayI vaicitrya mevAvadhArayanti vedAntasUtrANi na kasyApi vikArasya satyatvam / evaM sthite paramArthadarzinAM vedAntinAM prapaJcajAtasyAtituccha tvakathanaM dUSayan vijJAnabhikSuH svasyAparamArthadarzitvameva prakaTayati / citraM hi tasya 'nahi svapnagandharvanagarAdayopyatyantAsanta' iti jalpanam / marumarIcidvicandradarzana bauddhazazaviSANAderapi sAkSibhAsyatayA tasya mate 'tyantatucchatvAbhAvena tAdRzoktisaMbhavasyevAprasiddheH / nanu svapnagandharvanagarAdayaH kAlavizeSe bhAsante iti na te 'tyantAsantaH / zazaviSANAdayastu santyevAtyantAsantA yataste na kadApi bhAsante iti cetkathaM na bhAsante iti bravISi tava tu bhAsanta evAta eva tadvat, te na santi, na bhAsanta, iti ca tAn vyavahAragocarIkuruSe / yadvA na te bhAseranrISadvavekinaste tvatto 'vivekinAM tu bhAsanta eva te / tathA coktaM vAsiSThe | bAlasya hi vinodAya dhAtrI vakti zubhAM kathAm / kvacitsanti mahAbAho rAjaputrAstrayaH zubhAH // dvaiA na jAtA tathaikastu garbha eva na ca sthitaH / vasanti te dharmayuktA atyantAsati pattane // svakIyAcchUnyanagarAnirgatya vimalAzayAH / gacchanto dadRzurvRkSAn gagane phalazAlinaH // bhaviSya gare tatra rAjaputrAstrayo 'pi te / sukhamaya sthitAH putra mRgayAvyavahAriNaH // dhAtryeti kathitA rAma bAlakAkhyAyikA zubhA / nizcayaM sa yayau bAlo nirvicAraNyA dhiyeti // navasmadAdApavivekina udvizyevAyamatyantAsanta stucchA ityAdivibhAgo na tvatyantAvyutpavadhiyo bAlAnuddizyeti cedranta kathaM samAne For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikopasaMhAraH / evAjAnakAraNe bAlAnevAdhitipasi / yathA svadRSTyA marujalamAsIditi bavISi tathA te 'pi zaviSANAdikamastIti bayuH / nanu te tu kevalaM dhAtrIvacanavaJcitA atyantAsatsveva padArthaSu vizvasantIti cedavAnapIndri. yavaJcita eva marujalamAbabhAsa iti bravIti / prasidvaiva vindriyavaJcanA yadanupadameva tadarthavAdhadarzanam / bADhaM bhavatu nAma svapnamarujalAderatyantatucchatA nAyatprapaJcasya tu kathaM sA mantavyati cedbAdhitatvAdeveti smara / bAdhte khalu sarvamidaM vizvaM brahmAtmadarzanAt / tathA ca zrayate yatratvasya sarvamAtmaivAbhattatkena kiM pazyet / ko mohaH kaH zoka ekattvamanupazyataH / mAyAmAtramidaM sarvam ityAdi / evaM tucchatAsAyapi lokasidubhramakAraNasthiratAtAratamyenaiva vyAvahArikasattvaM prAtibhAsikaM sattvamiti bhedena vyapadezaH zAstreSu dRzyate / etadabhiprAyeNaivaikaM tucchamanyaccAtitu. chamiti vyapadeSTumiSyate cetkAmaM vyapadizyatAM na punarvastutattvatAratamyena / ubhayorapi paramArthato 'tyantatucchatvAta / ayameva sakalaprAcInAvAcInavedAntanibandhAnAM zrutismRtyAdezcA zayaH / nacaitadanuyAyino vijJAnabhittatpretitanavInavedAntibravA bhavitumahanti / prattyuta vijJAnabhitAreva vedAntibruvattvaM yujyate vaktuma / parasparavi. ruddhapralApAta / yathA cAyaM klezakarmavipAkAzayarityAdisUtravyAkhyAnAvasare puruSabahutvaM teSAM paramAtmavyatiriktattvaM, draSTA dRzimAtraH zuddhopIti sUtre ca puruSANAM buddhisAkSitvaM 'puruSasya sukhAdiprakAzanaM ca vyApAra eva na bhavati svarUpato nityatvAdi'tyAyuktyA teSAM nityaprakAzAtmakatvaM copapAdA vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAnIti sUtre 'paramAtmA ca sadA jAyatasvarUpatayA layazanya iti sa eva paramArthasatra prakRtipuruSo / pralaye hi tayoH paramAtmani vyApAroparamarUpo layo bhavati / prakRtiH puruSazcAbhI lIyete paramAtmanIti vAkyebhya' ityAha / kiM caikatra prapaJcasya brahmAtiri. taprakRtyupAdAnakatvaM kAraNarUpaprakRrtArnatyatvaM coktvA svarasavAhI vidu. ghopi tathArUThobhiniveza iti sUtre 'AdAntayoravaziSyamANameva vastu For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikopasaMhAraH / prapaJcasya tattvaM tacca paraM brahma vikArastu madhye vAcArambhaNamAtramityasmA karmApa siddhAnta iti pralapati / asyApi paramArthataH prapaJcasya vAcArambhazAmAtratvanAtitucchatvamanumatameva cetkimaparA, tathA bruvadbhirvedAntibhiH / na ca paramArthatastucchatvAtitucchatvayoH kopi vizeSa upapadyate / vyavahArata eva cedvedAntibhirapi tadA so 'numanyata eva sattAtrayavAdibhiH / asti cAsyAparaM pANDityaM yadayaM sattvapuruSayoratyantAsaMkIrNayoriti sUtre satrAntareSu ca prakaTati / tathAhi / svaprakAzatvaM cAtmanaH svajeya. tvameva / na cAtra karmakartRvirodhaH / karmakartRvirodhe hi svasmin svasaMbandhAnupapattireva bIjam / prakAzasaMbandhasyaiva prakAzyatArUpattvAt / anubhavaprApyArekArthattvAcca / sa ca saMbandha ekasmipi bimbapratibimbAkhyarUpabhedeno. papatraH / athaivamapi parasamavetakriyAphalabhAgittvarUpaM karmalakSaNaM puruSe na ghaTata iti cenna / viziSTAviziSTarUpeNa jJAtRjeyayorbhedasatvAt / AtmA. kAravRtyacchitrasya jJAtRttvAta kevalasya jJeyattvAt / yattu avedyatve satyaparokSavyavahArayogyattvaM svaprakAzatvamityAdhunikavedAntibravANAM pralapanaM tatra yuktam / cittavRttAvapyevaM parairadRzyatvasya suvacatayA cittAtiriktapurusiddhAnupapatteH / vRttigocaravyavahArasyApi svarUpasattyA vRttyaiva vaktuM zakyattvAt / yadapi vRttivyApyattvamAtmanobhyupetya phalavyApyatvaM vedAntibruvairapalapyate tApa mohAdeva / phala vyApyatvasya sAmAnyato vyavahArahetutAyAH kaptatvena caitanyAkhyaphalavyApyatAM vinA caitanyavyavahArAnupapatteriti / atreyaM cintA / AtmAkAravRttyavacchivasya jJAtRtvaM kevalasya ca jJeyatvaM vadatA vijJAnadevena yadAtmanaH svaprakAzatvamityasya svajJeyatvamityevArtha ityucyate tatkiM vRttyavacchinaH svagataprakAzenAprakAzamAnaM kevalaM prakAzayatItyabhipretyAhosvitsvayaMprakAzamAnameva santaM prakAzayatIti / na tAvadAdayaH saMbhavati / draSTA dRzimAtra iti sUtre draSTuH zuddhaprakAzA. tmakattvasyaiva nirNItatayA vRttisArUpyepyasyAprakAzamAnattvAsaMbhavAt / na ca prakAzasvarUpopi na prakAzate iti vaktuM yuktam / prakAzAtmApi savitA na prakAzata iti vadvadato vyAghAtAt / nApyantyaH / svayaM prakAzamAnasya For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikeopasaMhAraH / prakAzAntarAnapekSaNAt / nahi svayaM prakAzamAno dIpaH svaprakAzAya dIpAntaramapekSate / nanu buddhivRttyAkhyakaraNAbhAvakAle 'viSayIkRtasya sato ghaTaviSayakajJAnavAnahamityAdau tAdRzakaraNasamavadhAnakAle Atmano 'pi viSayIkRtatvaM bhAsate tacca svenaiveti svajJeyatvarUpaM svaprakAzatvamastye trAtmana iti cetra / tAdRzAtmajJAnasya vRttirUpatayAtmano vRttiviSayatvasyaiva siddhAvAtmaviSayatvakalpane gauravAdanupayogAcca / na coktavRttyA 'prakAzamAna evAtmA prakAzyate / kiMtu bhAsvAniva zazvatprakAzamAna evAyaM ghaTa ityAkArakavRttivizeSasphArakatvena paricchidAta eva / athaivamAtmanaH svajJeyatvA bhAvoktyA zrutismRtyuktaM svaprakAzatvaM viruddhayeteti cenmaivam / ghaTapaTAdiparaprakAzebhyo vyAvRttaH svameva prakAza iti yathAzrutArthakasyaiva svaprakAzatvasyA - tmani suvacatvAt / na zuddhamuktvA kucodAM kartavyaM bhavati / nityasiddhaM hyAtmanaH svaprakAzatvaM 'svaprakAzaM nirajjanamityAdizrutyuktaM na kathamapi vedAntispardhayaiva buddhivRtyadhInatayA yujyate netum / yattUktaM caitanyAkhyaphalavyApyatAM vinA caitanyavyavahArAnupapattiriti / tadasat / aprakAzasvarUpeSu ghaTapaTAdiSu buddhivRttiSu ca phalavyApyatvasya vyavahArahetutAyA: klRpratvepi prakAzasvarUpasyAtmanaH svavyavahArasiddhArthaM phalacaitanyAnapekSaNAt / prakAze prakAzamAnatvasya nityasiddhatvAt / nahi svamAdhuryeNA madhu rAnmadhurayanmadhu svasthApi mAdhuryamanyato 'pekSeta / etena puruSagocaravyavahAraH puruSasatevetyuktA vRttigocaravyavahAropi svarUpasatyA ghRtyaiva vaktuM zakyetetyAdyuktiH pratyuktA / vRttisvarUpasattAyA eva prakAzAdhInatayA tadAcaravyavahArasya svato vaktumazakyatvAt / vRttInAM svataH prakAzamAnatve pramANAbhAvAt / nanu bhavatApyAtmano vRttivyApyatvamiSyata eva tattu na kevalavRttisAdhyamAtmanovibhutvAdityAtmAkAra buddhivRttyavacchicAtmavyApyatvAnaGgIkAre 'pi nRtyavacchitrAtmaprakAzyatvamevAgatamAtmana iti kSetra / vizeSAdhAnAcamAtmaviSayIkaraNasya vicArakoTAvullekhAnarhatvAt / nahi dIpajyotiH svenaivAvasyAntaragatena prakAzyata iti kopi pratyeti / For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 yogavArtikopasaMhAraH / vRttivyAptirrApa nAtmaprakAzanAyeSyate / vRttyabhAvasyApi prakAzakasya vRtti. prakAzyatvAsaMbhavAt / kiMtu vizeSarUpeNAtmaparicchedAya buddhA gharakAjJAnAvaraNabhaGgAyaiva vaa| pratyuta kebalAtmaviSayIkartutyacchivacaitanya sya viz2A. nabhikSudizA svaprakAzatvopapAdanAya vRttya tarAcchiva vaitanya vyApyatvaM vaktavyaM tasya ca taditaravyApyatvamitya navasthApattirdubArA / kiMcAtmabuddhayorayonalavadavaccheyAvacchedakatvasvIkAre buddhigata tInAM svAcchicAtmanA prakAzasaMbhave tAsAM bhAnAyAtmani punaH pratibimbasyAtmabhAnAya buddhipratibimbitAtmapratibimbasya ca kalpanaM vijJAnabhijJAH kukalpanameva / vadati ca sUtrakAro draSTadRzyoparaktaM cittaM sarvArthamiti / nanu saviSayavRttaH sphuraNaM cetanasaMyogAdeva bhaveccetkuThasyavibhucaitanyasya sarvasaMbandhAtsadaiva sarva vastu sarvajJAyetanakhalu tathA saMbhavatIti cetane pratibimbinAyA eka saviSayavRtte sphuraNaM vAcyam / na ca buddhidarpaNapratibimbitena buddhivRttyArthIkArayA tadAkAratAmApadAmAnena phala caitanyenaiva tAdRzattibhAnaM syAditi vAcyam / pratibimbasya tucchatayA 'ryabhAnarUpatva nupapatteH / pratibimbasya prakAzATya kriyAkAritAyAH kvApya darzanAcceti cetra / vibhucetanasaMbandhasya sArvatrikatvepi vizeSarUpeNa caitanyAbhivyaktyanukUlatya tasya nirmale buddhasattva eva saMbhavAt / tenaiva ca svAvacchedakabuddhitiprakAzane saMbhavati cetanaprati. bimba kalpane gauravAt / dRzyate cAdarzagatAnAM sUryapratibimbAnAM pArva. vartinirAtaphya pradezaprakAzanam / aAtmabhAnAya buddhipratibimbitAtmapratibimbakalpa nasya vaiyarthya mana vasthAyastattvaM coktameva / nityaprakAzarUpasyAtmanaH svabhAnAya prakAzAntarAnapekSaNAta tasya ca svataH sidatvAt / svayaMprakAzamAnasyaitra buddhivRttyabacchitrasya kevalasya cAtmanonizcayAyaiva buddhittiparicchedAtvasya zruti. smRtisiddhattvAt / tathA ca zrayate vijJAtAramare kena vijAnIyAt / gRhyate ttvapayA buddhayetyAdi / evaM cAvedAtve satyaparokSavyavahArayogyatvarUpaM vedAntyuktaM svaprakAzatvameva sUpapAdam iti / tadevaM zrutismRtiyuktisahasrA. nuyAyibhiH padavAsyapramANapArAvArINabhagavatpajyapAdaza durAcAryAdibhirya For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 yogavArtikopasaMhAraH / ghAvadAviSkRtA vedAntasiddhAntA mohabalAdvijJAnabhituNA vedAntirvAsadvAntA iti vyapadizya kAmamAteptu mArabdhA api kauzikraninditA divA. karakiraNA iva neSadapi svamahimnazcyavante / nApi te cyavaratrasya vedAntibra betivyapadiSTamatakhaNDanAya sATopamAradheraparairbrahmamImAMsAbhASya atibhASyAdisamAvharnibandharAjairityasya yogavArtikotavaNDanaprakAradarzanAdevAnumIyate / diSTyAsyApare granyAH sAmprataM nopalabhyanta nyathA te 'pi komaladhIvyAkulIkaraNAya yogavArtikoktivizeSANAM subahu sAhAyyamakari. Syanta / tadidaM yogavArtikaM bahutra saMzayakutIyAkulamapi yogabhASyasya prAyazo yathAzrutArthabodhakaM vividhapUrvottarapakSAkSepaprakSepAdikutahalapradarza nena ziSyabuddhattejakramityupAdeyameveti rAjakIyapAThazAlApradhAnAdhyakSaH DAkTara jI, ThibA sAhibaiH' sAMkhyA vArya parIkSAviSayavarga nivezitaM tatyustasvaipulyA mudritaM ca mayA paNDitarAmakaraNa zAcidvitIyena paNDitapatre pRthak ca / mahe payogI khalveSa yanyaH zuddhipatraNa sU vIpatreNa saMkSiptopasaMhAreNa ca samanvitazcedarbhAvasyadvahuja prayakaro 'bhaviSyaditi zrIyuta 'e, venisa sAhiba prAryanayA pravRttena paNDitarAmakRSNazAstripsahAyena mayAsya pAkto pasaMhAraM savIpatraM ca nirmAya sAMkhya vedAntAcAryati navapadavIdhAriNAM zrImohanalAlapaNDitAnAM ca mahatsAhAyya mavApyAsya zuddhipatraM niramAyi / didaM yogavArtikapustakaM zuddhipatreNa sUcIpatreNa saMkSiptopasaMhAreNa ca saMva. litaM rasikajanAnAmanalyamupakAraM mudaM ca parAmAvahadanavaratamadhyayanAdhyApanAdigovaro bhayAt / prIyatAM cAnena madIyena matsahAyakAnAM ca bhariparizrameNa zrIjagadIzvara iti sunirbharamabhyarthayate / caitra kRSNASTamyAm somavAsare saMvata 1941) ke. zA. For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // om // zrIpataJjalaye namaH // yogavArtikabhUmikA | atha dharmArthakAmamokSANAM nityanirAmayAnandarUpatvAnmAttasyaiva paramapuruSArthattvaM zrutismRtipurANAdibhiH pratipAdayate / sa ca svarUpamAtreNAvasthAnameveti ca / tacca nityasiddhamapi svarUpaM prakRtito vivicya grahItumasamarthanAmavivekinAmasiddhabaddhAti / yataste prakRtiguNairAkulekSaNAH santa grAtmAnaM kartRttvabheoktRttvAdibhirvividhaiH paradharmaireva pratipadAnte / na tAn zatAnyapi zrutismRtiyuktInAmAtmatattvaM grAhayituM pArayanti / tAnevaMvidhAn vimarzamAtreNAtmasvarUpamAtramavagantumazakyaM manyamAnAMstaduddharaNayogyenaivopAyAntareNeodvidhoSurbhagavAn pataJjaliH sAGgopAGgaM yogamanuzAsatoM catuSpAdIM praNinAya / tasyAzcAtirsAGkSaptatayA samayazAstraprameyagrahaNAsamarthAn janAnupacikIrSuH paramakAruNiko bhagavAn vyAsadevo bhASyamAracayAMcakAra / tadapi nigUDhArtha timoThasaGgaptoktinibaddhatayA janAnAM durbodhamAlokyAnAyAsato yAvattadabhiprAyAbagataye sakalatantrasvatantradhiSaNaiH sAMkhyapravacanabhASyakArairvijJAnabhitabhiH savistara prAjjaloktimayaM yogavArtikaM nAma tasya vyAkhyAnamupanibabandhe / tamimaM yanyaM yathArtha bhASyatAtparya pradarzakaM vividhazaGkAsamAdhirghATitaM parA paramasakhaNDanamaNDanamaNDitaM sAMkhyasiddhAntAtivyutpAdakaM sakalavipazcijjanavinodakaM cAlocya kAzikarAjakIyapradhAnapAThazAlAyAM pradhAnAdhyataiH zrImadDAktara jo, thibe|saahbaiH sAMkhyAcAryaparIkSAviSayavarge sannivezitamapi pustakorlabhyAdvaipulyena paThanapAThanAyagocarIbhUtamavAlakSya tatpustakravaipulyasaMpattaye tasya mudraNameva zreyo manyamAnairuktamahAzayaiH paNDitapatre sanmudrayAyAvAM prAvayavahi / tatazvAvAmekaM purAtanaM vArttikapustakamapare ca dve navIne pratyantare kathaM citsaMpATya taizca mahatA parizrameNa pAThazAlA - pustakaM saMzodhya tatratatra yathAsambhavamilitAn pAThabhedAn pradarzayantA For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / vArabdhavantAvapi ca tanmudraNaM bahumUlyatayA tatpatrayahaNAsamarthairasikajanairbahuSu paNDitapatreSvaMzato mudritametatpustakamabhyAsa yogyamiti manyamAnairanyaizca bahubhirjanaiH pRthaG mudraNAya samabhyarthatAvAvAM pRthak tanmudraNamArabhAva | prArthayAvahe cAdau zrIjagadIzvaramAvayoriSTasAdhanena parizramaM saphalIkartuM viduSazcAsmatpramAdato yatra katrApi patitAni skhalitAni nA bodhayitum // kAzIsyarAjakIyapradhAnapAThazAlAyAM 1 jAnuarI 1883 IsvI / sAMkhyayogAdhyApakastAtyAzAstryAparanAmA paTavardhanopAvho- rAmakRSNazAstrI | prAGgalabhAge saMskRtAdhyApakaH kezavazAstrI ca / // zrIgaNezAya namaH // // zrImadrAmakRSNAbhyAM namaH // yazcinmAcaraseo'pi nityavimaleApAdherguNairIzvaro heyaiH klezamukhairguNairvirahito muktaH sadA nirguNaH / so 'smAn buddhiguNaiH svayaM nigaDitAn svAMzAn kRpAsAgaro dInAnmocayatu prabhurguNamayaM pAzaM dahana lIlayA // 1 // zrIpAtaJjalabhASyadugdhajaladhirvijJAnaratnAkaro 119091 vedavyAsamunIndrabuddhikhanitA yogIndra peyAmRtaH / bhUdevairamRtaM tadaca mathituM vijJAnavijJeriha zrImadvArttikamandaro gurutaro manyAnadaNDeo 'rpyate // 2 // sarvavedArthasAro 'ca vedavyAsena bhASitaH / yogbhaassymissennaat| mumukSUNAmidaM gatiH // 3 // gaGgAdyAH sarito yadvadabdheraMzeSu saMsthitAH / sAMkhyAdidarzanAnyevamasyaivAMzeSu kRtsnazaH // 4 // nirvighnayanyasamAptaye yogapravarttakamanantamIzvaraM smaran ziSyANAM zAstragrahaNAnuSThAnAdAvapyapratibandhaM tata eva prArthayate / yastyatveti / yaH svasyAdvyarUpaM zeSAkhyaM tyaktvA svAMzaistato vibhakto bhUtvA lokAnugrahArthaM ba For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / larAmAdirUpeNAvirbhavati sa vo yuSmAn ziSyAn pAlayet zAstrArthagrahaNAdipratibandhaM nivArayatvityarthaH / zeSaM sugamam // 1 // adhyAtmaye / gAdhigamena matvA devaM dhIro harSazoko jahAti" "yato nirvivayasyAsya manaso muktiriSyate / ato nirviSayaM nityaM manaH kAryaM mumukSuNA " tAvadeva niroddhavyaM yAvaddhadi gataM kSayam / etad jJAnaM ca dhyAnaM ca zeSo'nyo yanyavistara" ityAdizrutiSu, "muktiyogAttathA yogaH samyagajJAnAnmahIyate / tapasvabhyo'dhiko yogI jJAnibhyo 'pi matto'dhika" ityAdismRtiSu ca yogo mokSahetutayA vihitaH, tatra yeogaH kiM svarUpaH kimupAyaH kena vA dvAreNa jJAnamokSayoH kAraNamityAdikaM mumukSUNAM vividitsitaM bhavati, brahmamImAMsAsAMkhyAdiSu ca jJAnameva vicAritaM bAhulyena jJAnasAdhanamAtrastu yogaH saGkSepataH, jJAnajanyayogastu saGkSepatA 'pi teSu neokto'tivistareNa dvividhaM yogaM pratipipAdayiSurbhagavAn pataaJjaliH ziSyAvadhAnAyAdau yogAnuzAsanaM zAstramArabhyatayA pratijJAtavAn // atha yogAnuzAsanam // 1 // tadidaM samayaM zAstraM sarvalokahitAya bhagavAn bAdasUtramArabhya rAyaNo vyAcaSTe / athetyayamadhikArArtha ityAdinA / adhikArazabdo yogarUThatayA ArambhaNaeva mukhya iti zAstrasyAdhikAryatvaM mukhyamevAsti / yatra cArthasyAdhikAryatvamucyate yathA zrathaiSa jyotirityAdI tatrAdhikAryazAstraviSayatayA gauNaM tadityAzayaH / etena zAstrasyAnadhikAryatvamanirUpyatvAdityapAstaM prakRtabhASyavirodhAditi / praznAdArthakatvamathazabdasya kiM kutrApi nAstItyAzaGkAnirAsAya ktmryaamiti| adhikArArtho'dhikAravAcaka ityrthH| athazabdasya coccAraNamAtreNa maGgalatvamapi bodhyam / ziSTasya zAsanamanuzAsanaM tena zAstrasya guru mUlakatathA sUtrakAreNa prAmANyaM darzitaM ""haraNyagarbhe yogasya vaktA nAnyaH purAtana" iti yogiyAjJavalkyena hiraeyagarbhasyAdigurutvabodhanAditi / sUtravAkyArthamupasaMharati, yogasyAnuzAsanaM zAstramadhikRtaM veditavyamiti / ziSyariti zeSaH / veditavyamiti pUraNena sUtrasya ziSyAvadhAnArthakatvaM sUcitaM yeogasya ca phalaM sUtrabhASyayoH syAne syAne . For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / vakSyamANaM mayottarasUtrAvatArikAyAmapi saGke pAtyate / yogalakSaNaparatayA dvitiiysuutrmvtaaryissyti| tatra yujasamAdhAviti yogalakSaNasya prasiddhatvA. llataNAntarAkAjhaiva nAstItyAzaGkAM tasyAtivyAptatvenAdAvapAkAta / yogaH samAdhiH sa ca sArvabhauzcittasya dharma ti| yuja samAdhAvityanuzAsanataH prasiddho yogaH samAdhiH vittanirodhaH sa ca sArvabhaumaH sarvAsu va. tyamANAsu timAdAvasthAsu sAdhAraNazcittamya dharmaH svAbhAvikaH jalasya dravatvavat, tiptAdAvasthAyAmapi hi yatkiMcittinirodhostyeveti, tathA cAlayAsvavasthAsu tallakSaNativyAptamiti zeSaH / kAstAH sarvAHcittabha. maya ityaakaakaayaamaah| tiptmityaadi| tiptaM rajasA viSayeSvevattimat / mULaM tamasA nidrAdittimat / tiptAiizaSTaM vikSiptaM sattvAdhikyena samA. dadhapi cittaM rajomAtrayAntarAntarAviSayAntarattimat / ekasmiveva viSaye ayaM zikhA yasya cittadIpasyetyeka yaM vizuddhasattvatayaikasmiMtreva viSaye vaya mANAvadhItakAlaparyantamacaJcalaM nivAtasthadIpavat / tathA ca kSiptAdibapi kiMcidaikAyyasattve'pi tatra nAtiprasaGgaH / niruddhaM ca niruddhasakalavRttikaM saMskAramAtrazeSamityarthaH / rajodharmasya rAgAdeH pratighAtAdeva lokAnAM tamo. dhamA viSAdAdidRzyatati kSiptAtparvatra maDhasyopanyAsaH / uktAtivyApti pratipAdayitumuktabhUmiSu layAlayavibhAgaM kroti| tatra vikssiptityaadinaa| tatra tAsu paJcasu madhye vikSipte cetasi vartamAnaH samAdhiralyo bahulavikSepazeSIbhUtatvAta yogapate yogamadhye pravizati klezahAnyahetutvAta sutarAM tu tiptamaDhayozcittayorvartamAnI samAdhyabhyAsAvityAzayaH / ato na kSiptamaThabhUmyoralakSyatvApratipAdanena nyanateti / vikSipta mukhenAnabhUmitrayasyAlamatvamuktavAntyabhUmiTThayameva lakSyamityAha / yastvekAgrati / yastu samAdhirakAye cetasi vartamAno'tha dhyeyaM vastu saddhataM paramArthabhUtaM prakarSaNa dyotayati sAkSAtkArayati tatazca klezA padAdIna paJca kSiNoti tatopi ca kAraNocchedAdurmAdharmarUpANi bandhanAni buddhipuruSayorbandhakAraNAni zla. thati adRSTotpAdanAtamANi karoti tathA nirodhamamaMprajJAtayogamabhimukhaM pratyAsarva karoti / paravairAgyajananeneti zeSaH / sa samAdhiH saMprajAto yoga For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / iti kathyataityarthaH / samyaka prajJAyate sAtAtkriyate dhyeyamasmivirodhavize. SarUpe yogaiti saMprajJAto yogH| yadyapi samAdhizabdenaikAyatAtizayarUpaM nirodhaTThayarUpayogadyasyAGgameva paribhASiSyate tathApi yogadvayamaGgADinora. bhedavivakSayaiva samAdhizabdenoktamevamuttarottarasUtre'pi bodhyam / sa ca saMprajJAtazcaturvidha ityaah| sa ceti| na ca vitakAnugatAditrike sAkSAtkArajanaka tvAdikaM sAkSAvAsti avidyAlezasaMparkAditi vAcyam / savitarkAdikrame Naiva sAkSAtkAravRddhyA caramabhUmikAyAmRtaMbharaprajJodayena bhUmikAcatuSTayaNva saakssaatkaarsNbndhaaditi| niruddhabhumerapi lytvmaah| srvvRttiiti| saMprajJAtakAlInA sAkSAtkArarUpiNI yA vRttiH tasyA api vakSyamANaparavairAgyeNa nirodhe jAyamAne tvasaMprajAtayoga ityarthaH / vRttinirodhazca cittasya vRttisaM. skArazeSAvasthA abhAvasyAdhikaraNAvasthAvizeSamAtrarUpatvAta nirudhyante 'syAmavasthAyAmiti vyutpattevA, sA cAvasthA saMskAramAtraiH pariNAmadhArA / nirodhakAle saMskAratAratamyarUpasyaiva cittapariNAmasya sUtrabhASyAbhyAM vayamANatvAditi / nanu vRdbhinarodho vRttyabhAvamAtramekAyatAvizeSo vA nirodhasyAbhAvamAtratvevayamANasaMskArajanakatvAnupapatterekAgratAmAtrarUpatve samAdhirUpAdaGgAtsaMprajJAtAcca bhedAnupapatteH / "ulkAhasto yathA kazcita dravyamAlokya tAstyajet / bodhena jJAnamAlokya tathA bodhaM parityaje"dityA. dismRtiSu 'yAvadi gataM taya miti pUrvoktazrutau cAsaMprajJAtasya sakalavRttizUnyatvaadhaNAcca / nanu saMprajJAtAsaMprajAtayogiyonirodharUpayoH kiM prayo. janaM yogAGgAnuSThAnAdazuddhitaye jJAnadIptirAvivekakhyAte ritisUtreNa yogAGgasyaiva jJAnahetutAyA vayamANatvAt saMprajJAtayogakAne jJAnasyotpattereva zAstreSvavagamAt na tu tadetutAyAH ekakAlakatvena hetuhetumadrAvAsaMbhavAcca / astu vA viSayAntarasaMcArAkhyapratibandhanittirUpatayA jAnahetutvaM saMprajJAtayogasya 'kSINavRtterabhijAtasyeva maNeryahIgrahaNayAmeSu tatsthatada. janatAsamApattirityAgAmisUtrAcca na tu asaMprajJAtayogasyApi tasya jJAnajanyatvAt, na ca jJAnotpattyanantaraM mokSAyAnyatsAdhanamapetaNIyaM tasya tAvadeva ciraM yAvatra vimotya'tha saMpatsya' ityAditi bhiranyanirapekSatAnasya mo For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / tahetutvasiDheravidyAkAmakAdinivRttI hetvabhAvena punaH saMsArAnupapattezca / atrocyate / jAne jAte 'pi prArabdhakarmaNA dehadhAraNasyAvazyakatvena tadAnImapi bAhyAbhyantaravRttibhiryat duHkhaM na jAyate etadapyantato yogadvayasya phalasti / tathAhi vAta bhASyakAraH sarvAzcaitA vRttayaH sukhaduHkhamohAtmikA ata etAH sarvA vRttayo niroddhavyA iti / kiM ca jJAnasya yathA karmakSayahetutvamasti tathA yogasyApi "viniSyannasamAdhistu muktiM tatraiva ja. nmani / prApnoti yogI yogAgnidAdharmacayocirAt" ityAdivAkyazatebhyaH / tathA ca karmakSayadvArA jJAnasyevAsaMprajJAtayogasyApi mokSahetutvaM siddhaM tatra cAsaMprajJAtayogenAkhilasaMskAradAhakena prArabdhakamAtikramyataiti jJAnAdvizeSaH / jJAnasya hi prArabdhanAzakatve bAdhikAsti tasya tAvadeva cira'. kityAdizrutirjIvanmuktizrutismRtayazca / yogasya prArabdhanAzakatve bAdhaka nAsti pratyuta dagdhakarmacayocirAdityeva smaryate, ataH prArabdhamapi karma karmavipAkoktaprAyazcittAdivadevAtikramya jhaTiti mocanameva yogasya phalam / anyacca yogadvayenAkhilasaMskArataye bhogasaMskarAkhyasahakAryabhAvAt prArabdhaM karmApi yatphalAtamaM bhavati idamapi yogaphalam / taduktaM mokSadharma, 'nAsti sAMkhyasamaM jJAnaM nAsti yogasamaM bala' miti / balaM prArabdhasyAtikramaNa svecchayA zIghramAtahetuH / api ca vRttinirodhAtmako yoga eva duHkhanivRttyAtmakamokSe sAtAde'tuH puruSe duHkhasya cittavRttyopAdhikatvAta upArdhAinavRttizcaupAdhinivRttI caramakAraNamato jJAnena na yogasyAnyathAsiddhiH jJAnavairAgyakarmakSayAdInAM vRttinirodhAkhyacaramakAraNadvAraiva duHkhAtyantocche. dahetutvAta vRttyatyantanirodhastu caramAsaMprajJAte bhavati yatra saMskArasyAtyantatayeNa cittasya vilayAnmoto bhavati / tathA ca dvAradvAribhAvenApi jJAnasyeva saMprajJAtayogasyApi mokSahetutvaM siddha,masaMprajJAtayogasya ca sAkSAnmotahetutvaM tadA draSTuH svarUpevasthAnamiti sUtrakAraH svayaM vayati 'muktihitvAnyathAbhAvaM svarUpeNa vyavasthitirityAdivAkyarAntikasya svarUpAvasthAnasyaiva mokSatvAditi dik|| tadevaM cittabhUmiSu lakSyAlayavivekapUrvaka prasiddhasya yogalakSaNasyAtivyApti pradarzya yogalakSaNAkAkA upapAditA, ataH For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / paraM lakSaNaparatayottarasUtramavatArayati / tasya lakSaNAnidhitsyati / tasya dvividhasya yogasya, uktAtivyAptinirAkaraNAnyathAnupapattyA sUtradvayanaiva lakSaNasamAptirbhaviSyatIti sarcAyatumabhidhitsayetyuktamanyathA hi tasya lakSaNasUtraM pravavRte ityetAvanmAtramucyeta // yogazcittattinirodhaH // 2 // cittamantaHkaraNasAmAnyamekasyaivAntaHkaraNasya vRttibhedamAtreNa catudhAtra darzane vibhAgAt tasya yAvallayamANA vRttayastAsAM nirodha. stAsAM layAkhyodhikaraNasyaivAvasthAvizeSo 'bhAvasyAsmanmate 'dhikaraNAvasthAvizeSarUpatvAta, sa yoga ityarthaH / nanvidaM lataNaM saMprajJAtasyAvyApakaM tatra yeyAkAravRttisa tvAdityAzaya bhASyakAra Aha / sarvazabdeti / sarvattinirodha ityavacanAdityarthaH / nanvevaM pUrvoktAtivyAptiHkSiptAdipi yatkiMcittinirodhAditi cetra / tadA draSTuH svarUpe 'vasthA. namiti vakSyamANasUtrasAhityenaivAsya lakSaNatvAt / tathA ca draSTrasvarUpA. vasthitihetuzcittavRtinarodhaH kSiptAdAvasyAsu nAstIti nAtivyAptiH, saMprajJAtasya ca svarUpAsthitihetutvamasaMprajAtadvArAstyeveti / pare tu siNoti caklezAniti parvabhASyAnusAreNa klezakamAdiparipanyitvaM nirodhavi. zeSaNaM paraNIyaM tathA ca kezakramAdiparipanyitve sati cittattinirodhatvaM yogadyasAdhAraNaM lakSaNamityAhuH / asya ca lakSaNasya kSiptAdimitraye'tivyAptinAstItyatra hetuM krameNa pratipAdayati / cittaM hItyAdinA / prakhyA tattvajJAnamanena sarve sAttvikA guNA upltitaaH| pravRttiH karma, anena sarva rAjasA guNA yAmAH / sthiti ttyAkhyagatizanyatA nidreti yAvata, anena sarve tAmasA guNA yaahaaH| ete kramAt sattvarajastamAkhyAnAM dravyANAM dharmAHparAzritatvAta rUpAdivadguNA ityucyante tadAnayAstu sattvAdidravyANi rajjvArambhakatantuvadeva guNA ityucyante,tathA ca prakhyAdisvabhAvakatvAt cittaM triguNaM sattvAdiguNatranirmitaM rajjudityarthaH / tataH kimityata Aha / prakhyArUpaM hiiti| hizabdoM vAkyAlaGkAre avadhAraNe vaa| cittasattvamiti / cittasya For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / I I sattvaprAdhAnyapratipAdanAya punaruktaM, prakhyArUpamiti ca tejaH sattvavyAvarttanAyoktaM, tathA ca prakhyAsvabhAvaM cittarUpaM sattvaM svopasarjanabhUtAbhyAM rajastamabhyAM saMsargeNa kSiptAvasthAyArmANamA dozvarye zabdAdiviSaye cAnuraktaM bhavatItyarthaH / ataH kSiptAvasyasya vRttinirodhasya svarUpAvasthAnAhetutvAt rAgAdiklezA paripanyitvAdvA na tatrAtivyAptiriti bhAvaH / kSiptAvasthAyAmativyAptiM parihRtya mUDhAvasthAyAmapi tAM pariharati / tadeva tamaseti / upagamunmukhaMtatpriyamityarthaH / bhAvastu pUrvavat / vikSiptAvasthAyAmativyAptiM pariharati / tadeva prakSINeti / mohastamAdravyaM kAryakAraNAbhedAt tadeva darpaNasya malavavittasattvasyAvaraNaM prakSINaM yatra tatprakSINamohAvaraNaM sarvataH prayatamAnaM sarvaviSayAkAravRttimad evaMbhUtaM hiraNyagarbhAdInAM cittaM rajolezena saMbhedAdvikSiptaM saddharmAdicatuSTayapriyaM bhavatItyarthaH / atrApi bhAvaH pUrvavadeva bodhyaH / avasthAtrayetivyAptiM parihRtya ekAgraniruddhAvasyayorlakSyaye / lakSaNaM krameNa yojayati / tadeva rajolezenetyAdinA / vikSepa hetunA rajolezenApi manApatata eva svarUpapratiSThaM svAbhAvikena rUpeNa prasAdAdinA samyagavasthitaM nirmaladarpaNavat atazca sattvapuruSayorbuddhyAtmanorvivekakhyAtimAtraM tanmAtravRttikaM sat dharmameghadhyAnamAtra priyaM bhavati na tu kleza priyaizvarya. priyamityarthaH / dharmameghadhyAnaM kimityAkAGgAyAmAha / tatparamiti / tadurmame - ghAkhyaM dhyAnaM paramaM prasaMkhyAnaM tattvajJAnaM vivekakhyAtereva parAkASTheti yogino vadantItyarthaH / tathA ceyamekAgratA sattvapuruSAnyatA khyAtirUpiNI dRSTasvarUpAvasthAne hetuH klezakarmAdiparipanthinI ceti yogalakSaNAkrAnteti bhAvaH / dharmameghasamAdhizca sUtrakAraNaiva vakSyate / yadApyasmitAnugata eva saMprajJAtayoge. sattvapuruSAnyatAkhyAtirasti na vitakAnugatAdau tathApyanenaiva tepyupalataNIyA etadbhUtatvAtteSAmiti / niruddhAvasyAyAmapi lakSaNaM yojayatreva sakAraNasya nirodhasya svarUpamAha / citizaktirityAdinA / saMprajJAtakAle saMsArahetutvAdidoSadarzanAdevetaravRttinirodho jAtastasmAcca siddhAyAM vivekakhyAtiniSThAyAM vivekakhyAterapyanAtmatvasAkSAtkaraNAt tatphalasiddhe. zca tatrApi vairAgyaM bhavati tataH sarvavRttinirodha iti prakriyA / tatra yAdRza 8 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ yogavArtikam / vivekakhyAtiniSThA vivekakhyAtivairAgye hetustAmAdau darzayati / khyAtiritItyantena / citizaktiH puruSAkhyA na pariNAminI parvadharmApAye dharmAntarotpattiH pariNAmastadrahitA kUTasyanityA paramArthasatyeti yAvat / lokerthaprakAzanarUpe phalaNva caitanyazabdaH prayujyate caitanyaphalopadhAnaM ca na sarvadA sarvapuruSastItyAzayena zaktipadopAdAnaM, tathA ca zaktirUpeNAvasthitA citirityarthaH / citizca na guNaH kiM tu prakAzasvarUpaM dramiti 'draSTA duzimAtra iti satre vistarataH pratipAdayiSyAmaH / yatopariNAminI ata eva citizaktiratisaMkramAsaMcArA, yathA buddhirviSayaM gacchati tadgrahaNArthaM naivaM citi. rakriyatvAt / atha vA nAsti pratisaMkramaH so viSayeSu yasyA ityapratisaMkramA nilepati yAvat / nanvapariNAmitve cAtmano viSayAkAratvAbhAvAt kathaM viSayaspharaNaM tatrAha / dArzaviSayA, darzito buddhyA nirvAdato viSayo yasya iti viyahaH / viSayaiH saha buddhittizcitA pratibimbitA satI bhAsataiti bhaavH| vRttisArUpyamitaratreti sUtre caitaDhAktaM bhaviSyati / yato 'pariNAminI ata eva zuddhAnantA ca sUkhaduHkhamohAyAtmakAzuddhirahitA pUrNAca, uktAzuDheH pariNAmarUpatvAta sakriyasyaiva pricchnntvaacceti| dUyaM vivekakhyAtiH dharmadharmyabhedAttadvatI vRttiH sattvaguNAtmikA sattvaguNasya kAryA atazcitiktito viparItA pariNAminI svayameva vivekAkA. riNI pratisaMkramavatI dIpazikhAvat viSayeSu sarpaNAttathA jaDA tathA sukhaduHkhAdAzuddhimatI paricchinA ca ityato'nAtmatvAdidoSadarzanAta tatphalasiddhezca vivekakhyAtyAM viraktaM pratyutpanAlaMpratyayaM cittaM tAmapi khyAti niruddhi AvRNoti vilApayatIti yAvat / paravairAgyeNa hetunA cittasya sA vRttiH, svayameva vilIyate yathA nidrAdoSaNa suSaptI jAyadAdi. ttiriti zarkarAsvAdenaiva guDadoSA abhivyajyantaityato vivekakhyAte. doSadarzane puruSaguNadarzanamupayujyataiti bhAvaH / tathA yAvadRttidoSAliptatvena vRttivaidharmyaNa rattibhedata AtmA na dRzyate tAvadoSadarzane'pi AtmA svabhramAt ttivairAgyaM na ghaTate Atmattvenaiva paramapriyatvAta ata AtmavRttyorubhayoreva guNadoSAbhyAM vivicya darzanaM vRttivairAgye heturityAzayaH / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 yogavArtikam / tadavasyaM nirodhAvasyaM cittaM saMskAropagaM saMskAramAtrAnusAri saMskAramAtrarUpeNa prazAntavAhi bhavati seyaM prazAntavAhitA sa pUrvokto nirbIjaH samAdhiH nirodhayogo na kicittatra yoge jJAyate iti vigraheNAsaMprajJAta. nAmA ceti vaakyaarthH| asaMprajJAtayoge cittabIjasya saMskArasya tattva. jJAnajanyaparyantasyAzeSato dAhAnirbIjasaMjJA tasyeti bhAvaH / bIjadAhAdeva cAsya nirodhasya svarUpAvasthitihetutayA klezakarmAdiparipanyitayA ca lakSaNasatirityAzayaH / suSuptau ca nidrAkhyaci. ttattisattvAcAsaMprajAtalakSaNAtivyAptistatkAlInavirodhasya klezAdiparipanthitvAbhAvAcca / etena yadAdhunikavedAntinavA asaMprajAtopi nirvi kalpamAtmajJAnaM svarUpasaddhittirUpaM tiSThatIti vadanti tadaprAmANi kAtvenaitadvAvirodhena copetaNIyam / "yujIta yogI nirjitya trIna guNAn paramAtmani / tanmayazcAtmanA bhatvA cittipi saMtyajedi"ti mArkaNDeya. purANAdA aizvarayogepi vRttizUnyatvAvagamAcca / nirvikalpaM tvAtmajJAnaM saMprajJAtakAlaNva bhavati zabdArthajJAnavikalpazanyasya saMprajAtakAlInajJAnasyaiva nirvikalpakasya layasya maantvaat| yogtttthymupsNhti| dvividha iti| nan cittavRttinirodhe kaH puruSArtha ityAkAiyA yogalakSaNaparaNAya ca prava. tamAnaM yogasya phalapratipAdakaM sUtramadhikapraznamukhenotyApati prasaGgAdA. tmanaH koTasthyapi pratipAdayitum / tadavasyaiti / nanu asaMprajJAtAvasthe cesi sati buddhibodhAtmA buddhiviSayakabodhasvarUpo buddhisAkSI puruSaH kiMsvabhAvaH kena rUpeNa tiSThati kiM vyutthAnaiva tadAnImapi prakAzarUpa eva tiSThati vRttyAkhyadRzyAbhAvAdeva tu na pazyati atha vA kASThavadaprakAzarUpa eva AtmA tadA tiSThati vyatthAnakAle tu nimitavizeSAt prakAzarUpeNa pariNamate kiM vA dazAtaye dIpavatrazyatItyarthaH / eteSvAdApadaM satreNa siddhAntati / tadA draSTaHsvarUpevasthAnam // 3 // tadA 'saMprajJAtayogakAle draSTaH citizakteH puruSasya svarUpe nirviSa. yacaitanyamAtre 'vasthAnamityarthaH / yathA napApAye sphaTikasyAlohite For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 11 svasvarUpe'vasthAnaM tathA vRttyapAye puruSasya vRttipratibimbazanye svasvarUpe 'vasthAnamiti bhAvaH 1 yathA ca tadA saMskArazeSabudurbhAnaM na bhavati tathottarasUtre vakSyAmaH / tathA ca kUTasya eva puruSo vyutyAna tadAnImapi prakAzasvarUpa eva tiSThati / yeogalakSaNamapyetaddhetunirodhatvameva / tatra ca vRttyAtmakaduHkhAbhAvaH puruSArtha iti bhAvaH / sAyaM puruSAthau bhASyakAreNa sUcito yathA kaivalyaityanena / kaivalye hi duHkhanivRttireva puruSArtha iti vakSyati 'heyaM duHkhamanAgata' miti sUtreNeti / krameNa caramAsaMpranAte 'zeSasaMskArakSayAt cittena saha vRttInAmAtyantikanirodhe satyAtyantikaM svarUpAvasyAnaM mokSAkhyamiti / nanu tadAnIM duHkhAbhAve 'nyadA duHkhamastrItyAyAtaM tathA cApariNAmitvAnupapattirityAzaGkAM pariharati bhASyakAraH / vyutthAneti / vyutthArnAcattadazAyAM tu citistathA 'pi svarUpeNa tiSThantI na tathA nAsaMprajJAtasya kaivalyasya ca samAnarUpetyarthaH / sUtrAntaramavatArayituM pRcchati / kathaM tati / kUTasyApi citiH kena prakAreNa tarhi vyutthAne tiSThatItyarthaH / asaMprajJAtApekSayA saMprajJAtopyatra vyutthAnaM bodhyam / atra pratyuttaraM sUtraM hetupadamadhyAhRtya paThati / darzitaviSayatvAditi / vRttisArUpyamitaraca // 4 // itaratra vyutthAne. cittena saha draSTurvRttA sArUpyamityarthaH / vyUtyAne hiM bimbapratibimbarUpayorbuddhipuruSavRttyAH sArUpyaM, tadetadvyAcaSTe / vyutthAneti / itaratra vyutthAne yAzcittasya vRttayo dIpasya zikhAiva dravyarUpA bhaGgurA avasthApariNAmAH mUSAniSiktadrutatAmravat svasaMyuktArthakArAstriguNakAryatvAt sukhaduHkhamohAzrayatayA zAntaghoramUDhAkhyA bhavanti tAbhiraviziSTA avilakSaNA vRttayo yasya puruSasya sa tathA / vRttizca guNo na bhavati " bhAgaguNAbhyAM tattvAntaraM vRttiH saMbandhArthaM sarpatI" ti sAMkhyasUtrAt / bhAgo vibhaktAMzo 'gnivisphuliGgavaditi / kutaH punara pariNAmino vRttistatroktaM darzitaviSayatvAditi / bujhA niveditaviSayatvAdityarthaH / nivedanaM ca svArUDhaviSayasya pratibimbarUpeNa cityAdhAnam / "gRhItAnindriyairathAnAtmane yaH prayacchati / antaHkaraNarUpAya tasmai vizvAtmane For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / nama" iti viSNupurANAdibhyaH / etaduktaM bhavati / yadyapi puruSazcinmAtro 'vikArI tathApi burviSayAkAravRttInAM puruSe yAni pratibimbAni tA. nyeva puruSasya vRttayaH / na ca tAbhiravastubhUtAbhiH pariNAmitvaM, sphaTikasyevA. tattvato'nyathAbhAvAditi / taduktaM sAye, japAsphaTikyoriva noparAgaH kiM tvabhimAna iti / sUtrakAro'pi vayAta 'citarapratisaMkramAyAstadAkArA. pattA svabuddhisaMvedanasita / etena sukhaduHkhamohaguNakattisArUpyAd vyutthAne citirrApa duHkhAdimatIva yadbhavati tadeva citertuHkhabhogo duHkhAbhyavaharaNarUpaH, pratibimbarUpaduHkhahAnameva cAsaMprajJAtasya phalamiti sUtradvayena siddham / ye tu ahaM sukhIduHkhItyAdipratyayAdAtmana eva pAramArthikI vRttimicchanti taevaM pratyAkhyeyAH / svata eva cedAtmanaH pariNAmAstahi sarvAvayavAvacchedena sarvadA vRttiprasaGgAnimAkSAdiprasaGgaH / yadi * manaHsaMyogo nimittaM tarhi lAghavAdekena manastvenaiva hetutAstu AtmamanastatsaMyogAnAM trayANAM hetutve gauravAt / anumAnaM ca arthAkAra. pariNAmasukhAdikamantaHkaraNApAdAnakaM bAdhakAbhAve sati tadanvayavyati. rekAnuvidhAyitvAt manaHsaMyogaditi / bhoge bhicAravAraNAya satyantaM, buddheH svabhoktRtve ca bAdhakaM kartRkarmavirodhaM sUtrakAro vatyati / ahaM katI sukhItyAdi pratyayAstu ahaM gaura ityAdibhramazatAntaHpAtitvenAprAmANyajJAnAskanditA noktAnumAnasya bAdhakAH, pratyuta "prakRtyaiva ca karmANi kriyamANAni sarvazaH / yaH pati tathAtmA. namakatAraM sa pazyati" ityAdi smRtyupolitenoktAnumAnenaiva + bAdhyante dehabhivAtmasAdharanumAnarahaM gaura ityAdipratyayati dik| svokte buddhipuruSayovRttisArUpye paJcazikhAcAyaMsUtraM pramANayati / tathA ca sUtramiti / khyAtirbuddhirdarzanaM puruSasya ityantaM ca sUtram / / tathA ca khyAtireva darzanamityekameva ekAkArameva darzanaM bhramo lokAnAmiti sUtrArthaH / itizabdazcAnyo bhASyayojanArtha pUraNIyaH / nanu saviSayavRtteH sphuraNaM cetanasaMyogAdeva bhavatu . . yadi ceti pAThAntaram / | + te bAdhyante iti pustakAntare pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 / yogavArtikam / yathA sajalaghaTAdiprakAzaH sUryasaMbandhAt, ataH kimarthaM caitanye vRttitibimbaM vRttI vA vakSyamANacaitanya pratibimbaM kalpyate / mukhyahaM jAnAmIti buddhipuruSayorekatAbhamastu parasparaprartAibambaM vinApi dUrasthavanaspatyoriva do. pavazAdeva saMbhavati tatkathaM buddhipuruSayorvattisArUsiddhiriti / atrocyte| cetane tAvadipratibimbamavazyaM svIkAryam / anyathA kUTanivibhucaita nyasya sarvasaMbandhAtsadaiva sarva vastu sarvajJAyeta nahi sUrya saMbandhe sati ghaTAyaprakAzo dRSTa iti / na cAjJAnAkhyaM jJAnapratibandhakaM caitanye kalpanIya, nityajJAnasya pratibandhAsaMbhavAt "duHgajAnamayA dharmAH prakRteste tu nAtmana" ityAdibhirAtmanyajJAnapratiSedhAcca / ato'rthabhAnasya kAdA. citkatvAyupapattaye 'AkAratavArthagrahaNaM vAcyaM buddhA tathA dRSTatvAt, buddhA. vapi hi saMyogamAtrasyArthagrahaNatve atIndriyasyApyarthasya buddhigrAhmatva. prasaGgAt / sA cAAkAratA buddho pariNAmarUpA svapnAdau viSayAbhAvena tatma bimbAsaMbhavAt, puruSe ca pratibimbarUpA vidyamAnattimAtrayAhake puMsi pratibimbenaivopapatteriti / na kevalaM takAdeva citi buddheH pratibimba kalyyate kiMtu "tasmiMzciddarpaNe sphAre samastA vastudRSTayaH / imAstAH pratibimbanti sarasIva taTadramAH // yathA saMlakSyate raktaH kelaH sphaTiko janaiH / rajjakAyupadhAnena tadvatparamaparuSa" ityAdismRtizatairapIti / na caivaM saMskArazeSA buddhiH puruSe pratibimbitA bhAyAdityasaMprajJAtayogAnupapattiriti vAcyam / paramANoriva vRttyatiriktAnAM pratibimbasamarpaNAsAmaya'sya phalabalena kalpanAt / anAdisvasvAmibhAvasyaiva pratibimbaniyAmakatayA vayamANatvAttu na parabuddhivattabhInam / ata eva puruSArthavatyeva buddhiH puruSasya viSaya iti sAMsaddhAnto vivekakhyAtiviSayabhogI ca puruSArthAviti / yathA ca citi buddheH pratibimbamevaM buddhAvapi citpratibimba svIkAryamanyathA caitanya tya bhAnAnupapatteH svayaM sAkSAtsvadarzane karmakartRviro. dhena buddhyArUDhatayaivAtmano ghaTAdivaja jeyatvAbhyupagamAt / tathA ca vayAta sUtrakAro 'draSTadRzyAparaktaM cittaM sarvArtha sita / buddhAvAtmapratibimbameva ca tAntrikA buddezcicchAyApattirityAtmAkArateti prAhuH / pratibimbopAdhI For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 yogavArtikam / bimbAkAro buddheH pariNAma eva sa ca sAtibhAsya iti / etena nIrUpatvAd buddhipuruSayoranyonyaM pratibimbanaM na saMbhavatItyapAstam / ubhayatrobhayAkAra buddhipariNAmasyaiva pratibimbazabdenAtra vivakSitatvAt / jalAdAvapi sUryA. jhAkArabuddhipariNAmasyaiva sUryAdipratibimbitatvAcca / tadevaM buyAtmanaH parasparapratibimbarUpAdvoSAdevakatAbhramo'haM katI sukhI jAnAmItyAdirUpa iti / tadetatparasparaM pratibimbaM sAMkhyakArikAyAmivazabdAbhyAmuktaM "ta. smAttatsaMyogAdacetanaM cetanAdiva liGgam / guNakartRtve ca tathA karttava bhavatyudAsIna" iti din| yaccaitaccaitanye * buddhittisArUpyamuktaM caitanyasya buddhAkAratArUpam / idamedha caitanyasyArthIparaktaM vRttibhAnaM tasya cAkAro'yaM ghaTa ityAdirUpa eva, anyathA vRttisArUpyAnupapatteH / na tu vattibodhasya pRthagAkArosti ghaTamahaM jAnAmi duHkhitAhamityAdikaM tu buddherevAkArAntaraM puruSasyApariNAmitvAd acAntatvAcceti / tathA ca sUtrakAro vayAta 'cittarapratisaMkramAyAstadAkArApattA svabuddhisaMvedana miti / nanu vRttitaTThodhI ryAda ghaTadIpAvidhAtyantabhinnI na tu cijjaDAtmakarmAvabhaktamekaM vastu rmANakAntivat hi taccittavRttInAM pratiniyatatattatpuruSamAtrabo. dhyatve kiM niyAmakamityAkAGkAyAM pratiniyatayoreva cittAtmanoranAdiH svasvAmibhAvasaMbandhastaviyAmaka iti pratipAdati / cittamayaskAnte. tyAdinA saMbandho herityantena / tatrApyAdAvanAdiM svasvAmibhAvaM yuktyopapAdati / citarmAita / yathAyaskAntamaNiH svasminnevAyaHsabidhIkaraNamA. trAt zalyaniSkarSaNAkhyamupakAraM kurvana svAminaH svaM bhavati bheogasAdhanatvAta tathaiva cittamapi ayaHsadRrzAvaSayajAtasya svasmin sabidhIkaraNamA. trAta dRzyatvarUpamupakAraM kurvata puruSasya svAminaH svaM bhavati bheogasAdha. natvAt / atazcittapuruSayoranAdiH svasvAmibhAvaH saMbandha iti shessH| tataH kimityata Aha / tasmArdAita / tasmAt svasvAmibhAvAsadatvAt sa evA. nAdisabandhaH puruSasya cittattidarzane heturityarthaH / ato na pacittena parasya vRttisArUpyaM bhavati, kadApi tadvattyabodhena tayoH svasvAmi saMbandhA. __* atretacchadvaH pustakAntare naasti| svasvAmibhAvasaMbandheti yuktaH pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / bhAvAt / nanu svasvAmibhAvasya kathamanAditvaM sa hi bhogyabhoktRbhAvarUpatayA pralaye na tiSThatIti / maivam / abhujyamAnadhana'pi suSuptasya svasvAmibhAvena svatvasvAmitvayotiriktapadArthatvAt svarUpasaMbavizeSatvAdvA pratiyogyanuyogibhAvavat / atha vA svabhuktavRttivAsanAvattvameva budo puruSasya svatvamIdRzo bhogyabhoktabhAva eva ca tAntrikaiAgyabhoktayogyatetyucyate / 'cidavasAno bhoga' iti sAMkhyasUtroktasya sukhaduHkhAnubhavarUpabhogasya puruSadharmatvAditi / sa ca svasvAmibhAvazcittapuruSayoranAdireva svIkriyate / na ca mahattatvarUpasya cittasya kAryatayA kathaM taddharmasyAnAditvamiti vAcyam / antaHkaraNasya vRkSavat kAryAvasthAyAmeva mahattatvaparibhASAsvIkArAta bIjAvasthA tu prakRtyaMzatvarUpA nityaiva, anyathA dharmAdharmasaMskArAdInAmA. zrayaM vinA pralaye 'vasthAnAnupapatteH prakRtimAtrasya tadAzrayatve tatkAryabhogasmRtyAderapi taniSThatvasyaivAcityAta antaHkaraNakalpanAnarthakyamantaHkaraNadharmatvaM dharmAdInAmiti sAMkhyasUtrasya yathAvatArthAnupapattizcakreta / athaivaM buddhitatkAraNayorubhayordhAdikalpane gauravamiti ce,dRSTAnusAritayA 'sya gauravasya prAmANikatvAt / yathA hi paramANuparyantameva ghaTe pAkena rUpaM jAyate tadghaTabhar3e ca tairaNubhirghaTAntaraM tadrapakaM bharvAta tathaiva prakRtiparyantameva buddhA dharmAdikamutpadAte taddhinAze ca tatpratibhiH tAdRza dharmAdimadeva buddhAntaramutpAdAte kAraNaguNaprakramAditi dik / kRtyA dilakSaNA api vRttayaH santItyAgAmisUtrasya / natAM parihattuM cittasyetyanta payitvottarasUtramavatArayati / tAH punariti / cittasya bahuttikatve sa. yapi tA niroDavyA vRtayaH kliSTAkliSTarUpA vayamANAH paJcatayya eveti sUtreNa shaanvyH| pramANAdirUpavayamANavRttipaJcarkAnarodhenaiva tatkAyaryANAmanyavRttInAM nirosiddhiriti bhAvaH // / vRttayaH paJcatayyaH liSTA'kliSTAH // 5 // yaiH pramANAdilakSaNavyApAraiH cittaM jIvati te tavRttaya ucyante 1 prakRtyaM zasattvarUpati pAThAntaram / . For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / dvijAdInAM yAjanAdivat / liSTAzcAliSTAzca lissttaaklissttaaH| niroDavyA vRttayaH kliSTA vA akliSTA vA bhavantu vatyamANAH paJcatayyaH paJcaprakArA eveti satrArthaH / vRttInAmasaMkhyaktitayA 'vayavArthakatvAnupapattyA tayapo lakSaNayAtra prakAravAcitvaM 'tAH paJcadhA vRttaya' ityAgAmibhASyAta* iti| kliSTavakliSTasyApi heyatvapratipAdanAya kliSTAkliSTavibhAgapradarzanaM, tatra cAyaM kramokliSTA upAdAya kliSTA niroDavyAstatastA api paravairAgyeNeti / "sattvenAnyatamo hanyAtsattvaM sattvena caiva hI"ti smaraNAta / tiSTA vyAcaSTe / klezahetukA iti / triguNAtmakatayA sarvAsAmeva vRttInAM kezavatvena kiSTAliTavabhAgo nopapadAtaityataH klezasaMbandhavizeSaparatayA ityaM vyaakhyaayte| atra ca hetuH prayojanaM, kezazcAtra mukhya eva yAjho duHkhAkhyaH / tathA ca klezahetukA duHkhalikA viSayAkArakRttaya ityarthaH / kezajanakatve hetuH karmatyAdi / karmAzayapracayAnAM dharmAdharmavAsanAsamUhAnA kSetrI bhatA AlambanIbhatAH, kliSTA ityarthaH / viSayAkAravRttijanyavRSNAbhihatastadvAnAhaM yatamAnaH parapIDAnugrahAbhyAM dharmAdharmAvupacinoti tatazca duHkhadhArA bhavatIti bhAvaH / akliSTA vyAcaSTe / khyAtIti / aniSTA alezalikAH : tAzca guNAdhikAravirodhinyaH guNAnAM sattvAdInAmadhikAraH kAryArambhaNaM tadvirodhinyo 'vidyAkAmakAdirUpakAraNanAzakatvAt / khyAtiviSayA vivekakhyAtisaMbaddhA ityarthaH / khyAtisAdhanasyApi saMgrahAya viSayapadamiti / nanu satrakAreNa tAmasInAM sAttvikInAM ca dvividhAnAmeva vRttInAM niroddhavyatvamuktaM na tu rAjasInAM kliSTAkliSTarUpamizravRttInAmiti nyanatetyAzaya mizravRttInAmuktAsvevAntavamAha / kliSTapravAheti / kliSTa zeSIbhUtA api akliSTarUpAstadaMzA yapi liSTacchidreSu santi tathAkliSTA eva akliSTazabdena rahItA bhavanti / evamaliS kadreSvapi kviSTAH kliSTazabdena gRhItA ityarthaH / tathA ca rAjasyA mizravattaraMzAbhyAmaMzinyoH praveza iti na nyntaa| iMdAnI vRttinirodhasya phalaM vaktumAdau saMsArAnarthabIjaM saMskAraM darzayati / tathAjAtIyakAiti / * paJcadhetyarthakathanamAtraM na tu zabdattivyAkhyAnaM tayapaH prakAre smaraNAta kiM tutayaSavayave eveti vaacsptimiapmtyH| rA. zA. For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 yogavArtikam / kliSTAliSTajAtIyakAH saMskArA ityarthaH / asya jIvabhrAmakasya vRttisaMskAracakrasya stambhane pralaye ca nirodha evopAya ityAha / tadevaMbhUtarmAita / tattisaMskAracakrAtmakaM cittamevaMbhUtaM nirodhAvasthamavasitAdhikAra krameNa samApyamAnAdhikAraM sadAtmakalpanAtmAvibhAgena nirduHkhatayA tiSThati vyutthAnaparyantam / atha vAbhyAsapATavenAkhilasaMskArakSaye sati pralayamAtyantikalayameva gati videhakaivalyaM prApnotItyarthaH / nirodhasamAdheH punaranutthAnameva yoginAM muktiriti bhAvaH / pUrvasUtreNa saha yojanArtha tAH kliSTAzcAkliSTAzca paJcadhA vRttaya iti pUrayitvottaraM sUtraM paThati // pramANaviparyayavikalpanidrAsmatayaH // 6 // sugamaM sUtram / tatreti pUyitvottarasUtramavatArayati / tatra, tAsu vRttiSu madhye // pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni // 7 // anadhigatatattvabodhaH pramA tatkaraNaM pramANamiti pramANasAmAnya lakSaNaM sugamatvAdakRtvaiva vibhAgaH kRtaH / paroktAni cetarANi pramANAni evevAntabhAvyAnItyAzaya iti / pratyakSaM vyAcaSTe / indriyoti / indriyANyeva nADI cittasaMcaraNamArgaHtaiH saMyujya tadgolakadvArA bAhmavastuSaparaktasya cittasyandriyasAhityenaivArthAkAraH pariNAmo bhavati na kevalasya cittasya zaGkapattyAdayAkAratAyAM nayanAdigatapittAdayanvayavyatirekAbhyA,mato rUpAdivRttiSu cakSurAdInAmapi kAraNatvaM shaastrsscyte| atroparAgAdityantena bAjha. vRtteH kAraNamAtraMdarzitaM na tu tallakSaNe prveshniiym| AtmAdipratyakSAvyApanAdIzvarapratyakSAvyApanAcca, tasyAjanyatvAt / arthasyetyanena smaaropitsvprtissedhaanvipryyetivyaaptiH| vizeSAvadhAraNapradhAneti vizeSaNAdanumA. naagmyoaattiH| smativyAvarttanAya dvissti| uprktvstuvissyetyrthH| upalabdhabhASyapustakeSu indriyapraNAlikayeti pAThadarzanAdatrendriyAgayeva praNAliketi vaktuM yuktam / athavA indriyanADoti vArtikasaMmato bhaassypaatthH| . 1 pradarzitamiti pAThAntaram / rA. zA. For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 yogavArtikam / sAmAnyavizeSAbhyAmatyantabhitra evArtha ityetavirAsAyoktaM sAmAnyavizeSAmana iti / anena cAvayavI na nirAkRtaH kiM tvaviina sAmAnyavizeSayovibhAgalakSaNaM tAdAtmyamuktaM pshcaadvvivyvsthaapnaati| "anantA razmayastasya dIpavanaH sthito hRdi" / "bahuzAkhA hanantAzca buddhayo'vyava. sAyinAm" ityAdismRtibhyo razmizAkhAditulyatAlAbhAta / vRttiH prabhAvata dravyameveti prAgevoktam / sA vRttireva dIpaprabhAvat bAjhArthamupasRtya cakSurAdokIbhAvena ghaTAyAkArA bhavati / svapnadhyAnAdI ghaTAyAkAratayA cittavRtteranubhUyamAnatvAd bAhye 'pi jAnAkAraH siti / atrAMze baudAnAmasmAkaM caikavAkyatve 'pi na sAmyam / asmAbhirbAjhArthasyApi svIkArAditi / pratyakSasya lakSaNaM kRtamidAnIM tasya pramAkaraNatvena pramANatvamupapAdayati / phalamiti / vRttirUpasya karaNasya phalaM puruSaniSThazcitattiviSayako bodhaH, puruSArthameva karaNAnAM pravRtteH / ayaM ca bodho viSayadezaeva bhavati vibhutvAt / nanu ayaM ghaTa iti vRtteaudho ghaTamahaM jAnAmIti rUpastasya ca pauruSeyatve puruSasya svatantrAkAreNa pariNAmittvApatiri. ti tatrAha / aviziSTa iti / sa ca bodhazcittavRttyA sahAviziSTa iti vRttisArUpyasUtre upapAdita ityarthaH / ayaM ghaTa ityAkArA bimbarUpA vRttiH kAraNaM tasyA eva vRttezcaitanye pratibimbanAccaitanyamapyayaM ghaTa ityAkAramiva sadodhAkhyaM phalaM bhavatIti nAvizeSaH zabdena vaktuM zakyate, vikibhirevekSatIrAdimAdhuryasyeva svayaM vizeSo 'nubhayate dRgdRzyAdivaidhAditi bhAvaH / pauruSeyo bodha ityAdhArAdheyabhAvazca gagane zrotramitivadviziSTAviziSTabhedenopapAdanIyaH / karaNalakSaNaM cAtra phalAyogavyavacchinna kaarnnvmiti| nanu rUpAdiSu cakSurAdInAmeva karaNatvaM zrutismRtyoravagamyataiti cetsatyaM, kiM tu buddhipatyAkhyapramAntaraM pratyeva teSAM karaNatvaM na tu pauruSeyabodharUpAM mukhyapramA prati, pramAdvayaM ca sAye mUtritaM 'dvayorakatarasya vApyasaviSTArthaparichitiH prameti / cakSurAdInAM ca vRttI karaNatvaM vyApAravaskaraNatvarUpaM | kuThArAdAviti zeSaH / nanu viSayAkArataiva viSayamahaNaM cittasthale dRSTaM - For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 19 puruSastu kUTastho na vRttyAkAratAM bhajate 'taH kathaM puruSazcittattisAkSI syAt kathaM vAviziSTaH pauruSeyo bodha ityAzaDAyAmAha / pratisaMvedIti / saMdinyA buddheH pratisaMvedI tatsamAnAkAraH puruSa ityetaccaturthapAde 'citerapratisaMkramAyAstadAkArApattI svabuddhisaMvedana miti sUtre upapAdayiSyAma ityarthaH / yadyapi citeH svayamAkAro nAsti tathApi pratibimbavazADhatyAkArApattyA vRttibodha ityasmAbhittisArUpyaprasaGgena prAgeva vyAkhyAtam / kazcittu vRttyAkhyakAraNasAmAnAdhikaraNyena buddhAveva pramAkhyaM phalaM jAyate, caitanyameva hi buddhidarpaNapratibimbitaM buddhivRttyArthIkArayA tadAkAratAmApadayamAnaM phalaM, tacca cicchAyAkhyaM citpratibimbaM buddhereva dharma iti vadati / tatra / pauruSeyazabdasya yathAzrutArthatyAgApatteH pratibimbasya tucchatayA 'rthabhAnarUpatvAnupapattezca pratibimbasya prakAzAdArthakriyAkAri. tAyAH kvApyadarzanAcca / pratibimbaM hi tattadupAdhiSu buddherbimbAkArapariNAmamAtramiti / kiMca parasyaraM pratibimbasya zrutismRsiddhatayA citereva vRttipratibimbohitAyAH phalatvaM yuktaM jJAnazabdenAtmana eva pratipAdanAta 'satyaM jJAnamanantaM brahma' 'jJAnameva paraM brahma' 'jJAnaM bandhAya ceSyate' ityAdizrutismR. tiviti / buddhazcicchAyApattizcAhamityAdirUpaizcito bhAnArthameveSyate buyArohaM vinA sAkSAtsvabhAne krmkrtRvirodhaadityuktmev| api ca buddhereva pramAtRtve puruSo na sidhyet / vRttisAtitayA puruSasiddhiriti cet, evaM sati vRttidraSTureva vRttyArUDhArthadraStRtvakalpanAcitA na tu vimbapratibimbayorubhayoreva draSTutvamarthabhedena kalpayituM yuktaM, gauravAditi / kiM ca jAnAmItyevaM buddhivRttA bhAsamAnaM pratibimbacaitanyaM svajeyaM na saMbhavati karmakartRvirodhAdato bimbacaitanye bhAnamAvazyakamiti / atrAyaM pramAtrAdivi. bhAgaH // pramAtA cetanaH zuddhaH pramANaM vRttireva ca / pramAAkAravRttInAM cetane pratibimbanam // pratibimbitavRttInAM viSayo meya ucyate / vRttayaH sAtibhAsyAH syuH karaNasyAnapekSaNAt / For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / sAtAdarzanarUpaM ca sAkSitvaM sAMkhyatritam / avikAreNa draSTutvaM sAkSitvaM cApare jaguH // iti dik / puruSe vRttibodharUpaM ca phalamanumAnAdisakalattiSvapi bodhyam / anumAna lakSati / anumAnasyati / sAdhyaviziSTaH pakSo 'numeyaH tasya sAdhyavattvena tulyajAtIyeSu sapaneSu anuvRtto vijAtIyebhyo vipatebhyo vyAvRtto yaH saMbandho 'AttatraivAnumeye pakSattiriti yAvat / tadviSayA taci. bandhanA, pIja bandhane ityanuzAsanAt dviSayajJAnajota yAvat / evaMbhUtA yA sAmAnyAvadhAraNapradhAnA vRttiH sAnumAnamityarthaH / saMbandhati pAThapi saMbadhyataiti saMbandhaH' yathA ca sa evaarthH| sAmAnyetyAdi pratyakSavyAvRttasvarUpakathanamAtraM na tu lakSaNAntargataM vaiyaaditi| anumaanvRtterudaahrnnmaah| yathA deshaantrpraapteriti| atrAnvayavyApto dRSTAntazcaitravaditi / vyatirekavyAptau ca dRSTAnto vindhyazcAprAptiragatiriti / aprAptariti paJcamIpAThastu lekhakapramAdAt pratyakSasiddhenumitivaiyAditi / AgamAkhyAM vRtti latati / prApleneti / bhramapramAdavipralipsAkaraNApATavAdidoSarahitenetyarthaH / mUlavabhiprAyeNa zruto veti noktaM tadapyupalakSaNIyam / svabodhasaMkrAntaye svbodhsdRshbodhotpttymityrthH| zroturvattiriti vyaktramaNAnvayaH / atrAptotArthAvarSAyaNI zabdajanyA vRttirityevAgamapramANasya lakSaNaM, zeSaM tu AgamazabdavyutpattimAtramAptAdAgacchati vRttirityAgama ityAzayaH / tadarthaviSayetyantavizeSaNavyAvRttyApramANamAgamattiM darzati / ysyti| dRSTAnamitArthakatvAbhAvenAzraddheyArthI 'vedApratipAdanako yasyAgamasya vaktA sa AgamaH zAstraM caityaM vandeta svargakAma ityAdirUpaM lavate, pramANattijananAsamartha ityarthaH / nanvevaM dRSTAnumitArthakavanirmitasya zrutimUlasyAdhu. nikAgamasyApi plavaH syAdata Aha / maleti / pramANaM lakSayitvA viparyayaM lakSati / viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham // 8 // viparyaya iti layanirdezomithyAjJAnamiti lakSaNaM, mithyetyasya For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / vivaraNamatadrapatiSThamiti / na tadrapo na svasamAnAkAro yo viSayastatpratiSThaM tadvizeSyamityarthaH / bhramasthale jAnAkArasyaiva viSaye samAropa iti bhAvaH / saMzayasyApyatraivAntabhAvaH / atra ca zAstre 'nyathAkhyAtiH siddhAnto na tu sAMkhyavadavivekamAtram 'anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtividotyAgAmisUtrAt / vaizeSikAccAtrAyaM vizeSo yadvAharajatAdenAropaH kiM tvAntarasyaiveti, jJAnAkAramanubhavasiddha zuktyAdikaM sanikRSTaM vihAya dUrastharajatAdiviSayakatvakalpane gauravAt svapne dRSTamidAnIM nAstIti svarUpato bAdhAnupapattezca / tathA ca brahmasUtradvayaM 'saMdhye sRSTirAha ho ti tadabhidhyAnAdeva tattirohitaM tato hyasya baviparyayA viti ceti / nanu pratItibalenaiva viSayaH sidhyatu tathA ca zuktirajatAdisyalepyatadrapapratiSThatvamasiddhamityAzayena pti| sa kasmA. diti| prihrti| yata iti / abAdhitAnubhavenaiva viSayasiddhiriti bhAvaH / nanu bAdhyabAdhakabhAva eva vaiparItyena kathaM na bhavati ttraah| bhuutaarthti| sadaviSayatvena pramANasya balavattvAt tattvapakSapAto hi dhiyAM svabhAva iti| atrodAharaNamAha / tatra pramANenetyAdinA / viparyayavRtteratiheyatvakhyApanA. yAha / seymiti| paJcapA yA'vidyA saMsArAnarthabIjaM saa| iyameva, mithyAjJAnarUpA vRttirava, etadvizeSaNveti yAvat / ata iyamavazyaM niroddhavyati bhaavH| parvANi gati / avidyA'smiteti / klezAH kleshaakhyaaH| klezadatvAditi bhAvaH / rAgAdInAM mithyAjJAnatvAbhApi avidAyAnugatatvAda. vidyAparvatvaM viparyayatvaM ca, yathAGkarasya bIjaparvattvaM bIjatvaM ceti bodhyam / nanvaviyA viparyayo moha iti paryAyA evaM ca sati mohavRttyorabhedAta kathaMzAntaghoramUDhatvaM vRttInAmiti siddhAnto ghaTeti cet, na / dharmadharmyabhedenai vAtra vRttInAM viparyayAdirUpavibhAgakaraNAt / vastutastu vRttayo viparyayAdimatya eveti / atyantaheyattvapratipAdanAyAnvarthasaMjJApaJcakaM klezAnA mAha / etaeveti / svasaMjJAbhiH svAnurUpasaMjJAbhiH / tathA ca viSNapurANam // tamo moho mahAmohastAmisro jhandhasaMjJakaH / aviyA paJcaparveSA. prAdurbhUtA mahAtmanaH // . For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yogavArtikam / iti / eteSAmeva ca prAdhAnyenAvAntaravibhAgaH sAMkhyakArikAyAmuktaH / bhedastamasoSTavidho mohasya ca davidhI mahAmohaH / tAmisroSTAdazadhA tathA bhavatyandhatAmisaH // iti / avyaktamahadahaMkArapaJcatanmAtreSvanAtmasvaSTasvAtmabuddhiravidyA aSTavidhaM tamaH, jJAnAvarakatvAt / etAsveva dehAyAtmabuddhInAmantabhASaH, dehAdInAmetadaSTakakAryatvAt / zuktirajatAdiviparyayANAM tu saMsA. rAhetutayA nAtra gaNanA, 'viparyayAdiSyatebandha' iti pUrvakArikayA bandhahe. vipayaryasyaiva prakRtatvAditi / mohAdiSvapyevaM bodhyam / aSTasvaNimAdauzvaryaSvanAtmasu AtmIyabuddhirasmitA svatvAsmitayoH paryAyatvAt saidha cASTaviSayakatayA aSTavidho moho mukhyata ucyate / zeSaM pUrvavat / tathA dRSTAnuzravikabhedena dazasu zabdAdiviSayeSu rAgo darzAvadho mahAmohaH / zeSaM pUrvavat / tathASTaizvaryasya viSayadazakasya ca paripanthiAna dveSoSTAdazadhA tAmisraH / zeSaM pUrvavat / tathA aizvaryASTakaM viSayadazakaM ca nayatIti yasvAsaH sASTAdazadhAbhinivezAndhatAmisraH / zeSaM pUrvavat / etadati / avidyAdaya ityarthaH // zabdajJAnAnupAtI vastuzanyo vikalpaH // 6 // zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyaH pratyayo vikalpa ityarthaH / zabdazca zAbdajJAnaM ca te anupAtinI yasya sa tthaa| tathA ca tadubhayajanakaH sarvadaiva bAdhAbAdhakAlAvizeSeNetyAdayavizeSaNArthaH / nanu vikalpasya savastukatve pramANentabhAvaH, nirvastukatve tu viparyayentIvastRtIyaprakArAsaMbhavAdityAzaGkAM pariharaneva vizeSaNayoAvaya'mAha / sa neti / upaarohontbhaavH| pramANakoTyanantabhAve heturvastuzanyatvepIti viparyayakoTyanantabhAve ca hetuH zabdajJAnetyAdi / mAhAtmyaM yAthAyaM, tathA ca yathArthazabdena yadhArthajJAnena ca yAdRzo dhyavahAro bhavati zabdajJAnarUpastAdRza eva vyavahAro vikalpAdapi dRzyate vikinAmapItyarthaH / viparyayastu naivaM, bAdhottaramidaM rajatamiti zabdapratyayayorabhAvAditi / etena viparyayalakSaNe For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / zabdajJAnAnanupAtitvaM vizeSaNaM deyamiti bhAvaH / vikalpasyodAharaNamAha / tadAthetyAdinA / kiM vizeSyaM kena vizeSaNena vyapadizyate atyantA. bhedAtrAstyatra vikalpajJAne vizeSaNavizeSyabhAvarUportha ityarthaH / vastuzanya. tvamupapAya zabdajJAnAnupAtitvamupapAdayati / bhavati ceti / caitrasya gauriti yathArthazabdavat atrApi vizeSyAvizeSaNabhAvavyapadeze sati tathA ttirvAdho vikinApi bhavati cetyarthaH / anyAnyapyudAharaNAnyAha / tathetyAdinA / zAstraiH pratiSiddhA vastubhatAH sukhAdayo dharmA yati pratiSivastudharmA puruSa, iyaM vRttirekamudAharaNam / abhAvasyAdhikaraNamA. trarUpatvenAdhArAdheyabhArvAvarahAditi / niSkriyaH puruSa ityanyadudAharaNam / laukikamapyudAharaNatrayamAha / tiSThatIti / tiSThati bANaH sthAsyati sthita iti taniratto gatinittiviSayavikalye vartamAnatvAdiviziSTaM sthAdhAtvarthamAtraM pAramArthikatayA pratIyate kartRtvaM kartRtvasya vartamAnatyAdikaM ca pratyayatrayArthastu vilpita ityarthaH / bANe gatinivRttyanukalAtya. bhAvAditi / udAharaNAntaramAha / tathAnutpattItyAdinA vyavahAra itItyantena / anuttirdhamA yasyetyanuttidharmA puruSaH / sa dharmo, 'nutpattidharmaH / pramArNAvaparyayAtiriktAyAM vikalpavRttI bahuvAdivipratipattestabirAsAya bahUnyadAharaNAni / evaM khapuSpazazazaGgapratyayA api vikalpamadhye pravezanIyAH / khapuSyaM nAstIti pratyayAnurodhena tAdRzapratyayasiddheH / vikalpamatyayAstu vaizeSikairAhAryajJAnavizeSatayaiSTavyA eva / vizeSastu, taimithyAjA. namadhye pravezyante asmAbhistu savikalpanirvikalparUpAbhyAM zrutisiddhayo. gavibhAgArtha pRthaG nirdizyantaiti // abhAvapratyayAlambanA vRttinidrA // 10 // nidrAyA vRttitvasphuTIkaraNAya punarvattiyahaNam / jAgratsvAnavRttInAmabhAvasya pratyayaH pratisaMkramasthAnaM kAraNamiti yaavt| tacca cittasattvAcchAdakaM tamodravyamandhakArAdivata tadevAlambanaM viSayo yasyAH sA tathA tAdRzI vRttinidretyarthaH / burhi triguNatayA yadA sattvarajasI abhibhUya For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / samastakaraNAvarakaM tama Avirbhavati tadA malinasya cittasattvasya tamaAkAraiva vRttiH svapimItyAkArA jAyate, svApazcAtra jAyatsvapnavRttyabhAvaH / tAM ca nidrAkhyAM vRttimavabudhyamAnaH puruSaH suSuptasthAnontaHprajJa iti zrutibhi| rucyata iti / na ca cittena cittayahaNe karmakartRvirodhaH / vRttyA cittasya yaha. Nena karmakarbhidAt / na caivamekayA vRttyA vRttyantarayahaNasaMbhave puruSakalpanAvaiyarthyam / niyamena vRttigocaravRttikalpane 'navasthAyAH sUtreNa vayamANatvAditi / nanu nirodhe * kaivalyapralayAdiSviva vRttyabhAva eva sarvasyAM suSuptA kathaM na svIkriyate na tu tad dvitIyamasti tato'nyadvibhaktaM yatpazyaditi sauSuptazrutAvapi tadAnI jJAnAbhAvasyaivAvagamAdityAzaGkayAha / sA tu saMprabodha iti / sA tu nidrA pratyayavizeSa eva; jAgare smaraNAdityarthaH / ata eva 'triSu dhAmasu yavAgyaM bhoktA bhogazca yadbhavedityAdizrutayaH suSuptasthAnepi bhogyamastItyAhuH / na caivaM zrutyArvirodha ti vAcyam / ardhasamagrabhedena suSupteTTaividhyAt / 'mugdheIsampatti'riti suptiprakaraNasthavedAntasUtrAta / anyathA zratyorvirodhasyAparihAryatvAcca kadA cidgA. DhatamasA cittasattvasya tamogocaravRttAvapyasAmayaM ca saMbhavatyeveti / yattvAdhunikA vedAntibruvA AhuH, suSupto tamaH sAtibhAsyameva na tatra vRttirastIti / tatra / vayamANasmaraNAnupapatteH sAkSiNyapariNAmini saM. skArasmRtyoranabhyupagamAt / yacca tadekadezI suSuptAvajJAnAkhyaprakRtereva vRttimAha na tu cittasya, tadapi heyam / evaM sati jAyatsvapnayorapi tasyA eva vRttisaMbhave cittakalpanAvaiyAditi / tasmAjjAyatsvapnayoriva suSuplepi cittasyaiva vRttiH, 'jAyatsvapnasuSuptaM ca guNato buddhivRttayaH' iti smRtibhyazca, tathA cittatvenaiva vRttisAmAnye hetutAyAM lAghavAcceti / smaraNAkAraM pRcchati / kamiti / yasyAM sattvasacivaM tama Avirbhavati tasyAH sAtvikyA nidrAyA utthitasya smaraNAkAramAha / sukhamiti / prasanaM nirmalaM manaH svasmin jAyamAnAM prajJAM yathArthattiM vizAradIka / * nirodhakaivalyetipAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / roti * sUtmArthapratibimbodAhiNoM karotItyarthaH / vizAradAM karotIti pAThastu sAdhuH / yasyAMrajaHsacivaM tama Avirbhavati tasyA rAjasyA nidrAyA utthitasya smaraNAkAramAha / duHkhamiti / styAnamakarmaNyaM, tAmasyA nidrAyA utthitasya smaraNAkAramAha / gAmiti / alamatyantaM muSitamiva parairapahatamiva tiSThatItyarthaH / alasamiti pAThe tu styAnatA cittasyAticAJcalyena karmAkSamatA, AlasyaM tu tamodharmagurutvena karmAkSamatA karmaNyanicchA veti bhedaH / nanu bhavatu pratyavamarzastathApi kathaM suSuptA pratyayasiddhistatrAha / sa khalviti / pratyayAnubhave sUtroktasyAbhAvapratyayasyAnubhave sati sAyaM pratyavamarzaH khalu na syAdityarthaH / saMskArAsaMbhavAditi bhAvaH / nanu vRttiM vinApi sukhAdivat suSuptI svApasya sAkSibhAsyatvamabhyupagamya tatsmaraNamupapAdanIyamityAzaGkayAha / tadAzritA iti / sadviSayAH pratyaryAvarSAyikAH smRtayopi tadAzritAzcittAzritA na syuranyadRSTasyAnyenAsmaraNAdityarthaH / na ca smaraNamapi sAkSiNyevAstviti vAdhyam / tatra saMskArAsaMbhavAt smRtyAkhyapariNAmAsaMbhavAcceti / nanu nidrA. vRttirapi tamasyekAyA viSayaduHkhazanyA ceti sA kimarthaM niroduvyetyAzayAha / sA ceti / itaravRttivat sukhaduHkhamohAtmakatvena samAdhipatipatatvena ca nidrApi samAdhI niroDavyetyarthaH // anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smatiH // 11 // bhASyAnusAreNAsya sUtrasyAyamarthaH / evamanubhUtI yo viSayau vRttitadArUDhA tayorasaMpramoSo 'steyamanapaharaNaM dharmadharmyabhedAttadvatI tadu. bhaviSayiNIti yAvat, evaMbhUtA vRttiH smRtiriti / atra pratyabhijJA. divyAvRttaye saMskAramAtrajanyatvameva smRtilakSaNaM, sUtrakAreNa tu smRteH * vAcaspatye svacchIkarotItivivaraNAdapalabdhasarvabhASyapustakeSu vizAradIkarotItiniranusvArapAThasya darzanAcca cyanto 'pyayaM pAThaH sAdhureva / vArtikakArasya tu 'pratibimbodvAhiNIM karotI ti dvitIyAntena vivaraNaM DISAderaprAptyA bahAdiSu pAThakalpane pramANAbhAvena pAThAntarakalpanaM ca 'vizAradIm' iti dvitIyAntapAThAvagameneti bhAti / rA0 zA0 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogvaartikm| prAyika svarUpamevoktaM tena na pramuSTatattAkasmaraNAvyAptiH / atha vA sUtroktameva lakSaNaM tacca saMskAramAtrajanyatvena vizeSaNIyaM pramuSTatattAkaM tu saMskAramAtrajanyamapi jJAnamanubhavamadhye pravezanIyaM, zabdajanyapadArthApasthi. tyAdau smarAmIti sphuTaM vyavahArAdarzanAt / pramANetyAdittivibhAgasUtre tu saMskAramAtrajanyatvaguNena tAdRzaM jJAnaM smatizabdagRhItamanena ca sUtreNa mukhyasmRtirlakSiteti / smRte titadarthAbhayaviSayakatvaM sUtroktamavadhArayituM bhASyakAro vimRzati / kiM pratyayasyeti / smRtyarthadhAtuyogAt karmaNi sssstthii| cittaMki pUrvAnubhavarUpaM pratyayamapi smarati Aho svidvissymaatrmityrthH| tatra smRtarubhayaviSayakatvarUpamAdAM pataM siddhAntayitumAdAvubhayasmaraNe kAraNamu. bhayagocarasaMskAramupapAdayati / yAhoparakta ityAdinA / yato grAhoparakto jJArnAvazeSaNatayA ghaTAdibhirapyAkArito 'to grAhAyahaNeobhayAkAranirbhAsastadubhayAkAratayA prasiddho yaH pratyayo ghaTaM jAnAmItyanuvyavasAyaH sa tathAjAtIyakaM yAhyagrahaNeobhayAkArameva saMskAra janaryAta samAnAkAratvenaiva lAghavAdanubhavasaMskArasmRtInAM kAryakAraNabhAvAdityarthaH / nanvatra vyavasAyarUpavRtteH svaprakAzatvameva nirbhAsAntavizeSaNArthaH kathaM neSyatati cet, na / karmakartRvirodhena vRtteH svaviSayakatvasya sUtrabhASyAbhyAM caturthapAde nirAkariSyamANatvAt / nanu kiM vyavasAyasya saMskArajanakatvameva naasti|n nAsti, kiM tu tatsaMskArajanyaM jJAnaM smRtirna bhavati pramuSTatattAkasya parAbhimatasya smaraNasyAsmAbhirvyavahArAnusAreNAnubhavamadhyaeva pravezanAditi / nanvastabhayaviSayakasaMskArastataH kimityata Aha / sa saMskAra iti / sa cobhayaviSayakasaMskAro yadA svAbhivyajakena kAlAdinAbhivyakto bhavati tadA tadAkArAM svasamAnAkArAmeva yAhyagrahaNAbhayAtmikAM tadubhaviSa. yiNI smRtiM janayatItyarthaH / anubhaviSayAsaMpramoSaM sUtroktaM vyAkhyAyAnuvyavasAyatajjanyasmaraNayorvizeSamaNyAha / tatra grahaNaiti / pUrva mukhyaM vizeyati yAvat / tayoH pratyayasmaraNayoratyantaM samAnAkAratvaM na mantavyaM yatastatra tayormadhye buddhiranuvyavasAyarUpA yathoktapratyayo yahaNAkAravizeSyi * smaraNe 'vyAptiriti tu yuktam / rA. shaa.|| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / kA bhavati ghaTamahaM jAnAmItyanuvyavasAye jJAnasya ghaTAMze vizeSyatvAt, smRtistu yAhyAkAravizeSyikA bhavati sa ghaTa dUtyeva smaraNAt / tattA ca pUrvajJAnatvarUpA / ataH smRtau jJAnasya grAhyaM vizeSyamiti / ayaM cAkArabhedo'nubhavasiddha iti bhAvaH / smRtezvAntarabhedaM darzayati / sA ca dvayIti / bhAvita udbhAvitaH sUcitaH smarttavyArthI yayeti bhAvitasmarttavyA tadvicA cAbhAvitasmarttavyA / tayorudAharaNe darzayati / svapne iti / svapnadarzanameva hi bhAvyarthasUcakatayA zAstre siddhaM na tu jAyatkAlInA smRtiriti / nanu svapne pUrva dRSTatvAsmaraNAt saMskAramAtrajanyatvAbhAvAcca kathaM smRtitvamiti cetra / aMzatastadubhayarUpatvasya svapnajJAneSvapi sattvAt tAdRzasya svapnAMzasyaivAtreApanyAsAditi / sarvavRttyante smRtivRtterupanyAsasya bIjamAha / sa iti / anubhavAt, anuvyavasAyAt / anubhAvAditi pAThe prabhAvAdityarthaH / yatheoktAnAM vRttInAM nirodhyatve bIjamAha / sarvAzcaitA iti / etAH sarvAH pramANAdivRttayo buddhidravyasya suvarNasyeva pratimAdirvAdviSayAkArA dravyarUpAH pariNAmAH sukhaduHkhameohaguNakA ityarthaH / buddhivRtirhi rUpAdimatI bhAyaiva sukhAdimatI puruSasya bhogyeti / ato duHkhavattvena vRttayo niroddhavyA ityupasaMhariSyati / nanu sukhavattvenopAdeyatvameva kuto na bhavedityata Aha / sukhaduHkheti / klezeSu klezavyAkhyAnasUtreSu vyAkhyeyAH / vyAkhyAnamevAha / sukhAnuzayI rAgaityAdi / sukhaduHkhAnuzayI sukhaduHkhavi. SayakaH / tathA ca rAgajanakatayA duHkhavatsukharmApa heyaM, mohastvavidyArUpatayA zokAdvyakhiladuHkhanidAnatvena heya ityAzayaH / etA iti / ato duHkhAtmakatvAdetAH sarvA niroddhavyA dUtyarthaH / prakaraNArthamupasaMharati / AsAmiti / tadevaM sAmAnyato yogasya lakSaNaM kRtamidAnIM tasyopAyaM pratipAdayiSyata sUtrakArastatra saMkSepAd upAyasArasaMgrAhakaM sUtramavatArayati / athAsAmiti // abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH // 12 // abhyAsavairAgye vyAkhyAsyete / abhyAsavairAgyayoravAntaravyApArabhedena nirodhajanane samuccaya eva na vikalpa ityAha / cittanadIti / yathA nadI kadAcit samudrAbhimukhI vahati kadAcicca tadvaiparItyena pRthivyabhimukhI For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / vahati / anyathA samudragamanamAtreNa zuSyetaiva / evaM cittanApi ubhayatovA. hinI / ubhayato vahanasya prayojanamAha / vahatIti / kalyANaM motastadartha, pApaM saMsArastatphalatvAttatkAraNatvAdvA tadartham / tathA coktam / pratyagdRzAM vimokSAya nibandhAya parAgadRzAm / apAmArgalatevAyaM viruddhaphalado bhavaH // iti / pravAhadvayaM viziSya darzayati / yA viti / prAgabhArA abhimukhii| vivekaviSayo nimno gamanamArga yasyA ityarthaH / jalasya hi pravAhAbhimukhaM vartma nIcaM bhavatIti / tatra cittanadayAM vairAgyeNa viSayamArgagaM vRttisrotaH khilIkriyate alpIkriyate vivekadarzanasyAbhyAsena ca vivekamArgagaM ttisrota udghATyate balavat kriyate yena nirodhAkhye kaivalyasAgare vilIyate ityatovAntaravyApArabhedenobhayAdhInazcittattinirodha ityarthaH / taduktaM gItAyAm / asaMzayaM mahAboho mano durnigrahaM calam / abhyAsena tu kaunteya vairAgyeNa ca gRhyate // iti / atra vivekadarzanamAtrasyAbhyAsaH prAdhAnyenoktaH / AgAmisatre nirodhasAdhanAnuSThAnasAmAnyasyaivAbhyAsatvAvagamAditi / atrAbhyAsavairAgye kramAllakSati sUtrajAtena // tatra sthitI yatno 'bhyAsaH // 13 // ttraabhyaasvairaagyyormdhye| cittasyeti / pravRttikasya vRttyantarazanyasya na tu vRttisAmAnyAbhAvavataH, sthityanantaraM saMprajJAtasya samApattisUtre bhASyakArayAkhyeyatvAt / prazAntavAhiteti / vRttyantarAbhAvAt prazAntA harSazokAditaraGgarahitA ekAgravRttidhAretyarthaH / zAntizca tantreSatA // zrutvA spRSTvA ca dRSTvA ca bhuktvA ghAtvA zubhAzubham / na hAta glAyati ca sa zAnta iti kathyate // iti / sthitizabdArtha vyAkhyAya saptamyartha dhyAcaSTe / tadartha iti / For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 29 tathA ca carmANi dvIpinaM hantItirvAdiyaM nimittasaptamIti / yatnazabdaM vyAcaSTe / prayatna iti / prayatnamapi paryAyAbhyAM vizadayati / vIryamutsAha iti / tathApyaspaSTaM manvAno 'tivizeSata graha / tatsaMpipAdayiSayeti / tatsaMpAdanecchayA zraddhAvIrya smRtisamAdhiprajJAdInAM vakSyamANAnAM sAdhanAnAmanuSThAnamabhyAsa ityabhyAsalakSaNaM kRtam / nanu vyatthAnasaMskAreNAnAdinA pratibandhAt kathamabhyAsaH sthitaM saMpAdayatu ityAkAGkSAyAmAha sUtrakAraH // sa ta dIrghakAlanairantaryasatkArAsevinA dRDhabhUmiH // 14 // satkArAsevita ityetadvivRNoti / tapasetyAdinA satkAravAni tyantena / dRDhabhUmirityetadvivRNoti / vyutthAneti / vyutthAnasaMskAreNa drAgityeva sahasA anabhibhUtaH sthitarUpo viSayo yasya sa bhavatItyarthaH / abhyAsaM kRtvA parame ca kAlakramAdabhibhavo bhavatyeveti pratipAdayituM drAgi tyevettyuktam / abhyAsaM lakSayitvA vairAgyaM lakSayati // dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam // 15 // rAgAbhAvamAtraM doSadarzanajanyo rAgAbhAvo vA na nirodha hetuvairAgyaM rogAdinimittakA rucito yogAnudayAt / doSadarzanaja vairAgyAdanantaramapi viSayasAMnidhyena cittakSeobhataH saubharyadiyogAniSpatezca / atotra vairAgyasya vaitRSyayamAtraM na lakSaNaM kiM tu yatheoktavitRSNasya vazIkArasaMjJeti / tadetad vyAcaSTe / striya iti / dRSTaviSayavitRSNasyeti vyAkhyAya anuzravikaviSayavitRSNasyeti vyAcaSTe / svargeti / svargazca vaidetdAM ca prakRtilayatvaM ca teSAM prAptirevAnuzravAkhyavedokto viSayastatra ca vitRSNasyetyarthaH / sthUla dehavirahepi liGgazarIreNaiva yeSAM devAnAM bhogaste videhAstadrUpatA ca vaidehyam / ye tu sAvaraNabrahmANDAdvahirAvaraNe prakRtau lInAH zliSTAH liGgadehena saha gatA iti yAvat teSAM bhAvaH prakRtilayatvaM na tu pralaya evAtreoktaH, karaNaM gatasyaiva zrutismRtyeobhAgazravaNAt / anyathA prAkRta pralayava * vastuto vaiSayike zrAdhAre saptamo na tu nimittasaptamI karmayogAbhAvAditi / rA0 zA0 For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 yogavArtikam / dapuruSArthatvAcca / pratilayAnAM ca videhebhyo 'yaM bhedH| videhAH sAvaraNabrahmANDAntargatA evAlpamaizvayaM malinaM ca viSayaM bhuJjate, prakRtilayAstu hirgamanena videhAn pratyapIzate svasaMkalpamAtreNa tatraiva nirmala kAraNasavanirmitaM viSayaM ca bhujate taIzvarakoTaya ucyantaiti / SaSTAntaM hetugarbhavizeSaNapadaM vyAkhyAya vazIkArasaMti vizeSyapadaM vyAcaSTe / divyAdivyeti / ayamarthaH / Adau viSayasAnidhyarUpevasare doSAvarakAbhAvAd doSadarzanena vaitRSNayaM bharvAta viraktioSadarzanAditi smRteH / tacca trividhaM yatamAnasaMjJA tirakasaMjJA ekandriyasaMti / etAzca pazcAyAkhyAsyAmaH / etasmAcca trividhavaitRSNayAdabhyasyamAnAdviSayasaMyogakAlepi doSadarzanamapratibaddhamutpadayate vairAgyAvoSadarzana miti smRtyantarAta, kutaH punarapratibandhaH / tatroktaM, prasaMkhyAnabalAta doSasAkSAtkArasya blvttvaaditi| doSasAkSAtkArarUpabalAbhAvAttu saubharyAdeH prAviraktasyApi viSayasatrikarSaNa doSadarzanaM pratibadhya punA rAga utpAdita iti / etasmAcca doSadarzanotkarSAdviSayasaMyogakAlepi yA cittasyAnAbhogAtmikA ''bho. garahitA etasya vivaraNaM heyopAdeyazanyA rAgadveSazUnyA vazIkArasaMjJA yA vitRSNA sA vairAgyamaparamiti zeSaH / uttarasUtre tatparamiti vacanAdasyAparatvam / tathA ca rAgadveSazUnyasya viSayasAkSAtkArasya yogyatA vazIkArasaMjJAkhyaM vairAgyamiti pryvsitm| tena sarvadaitAdRviSayasaMyogAbhArvopa na nirodhAsaMbhavaH / tadevamanena sUtreNa hetuhetumadAvarUpatastantrAntarasiddha vairAgyacatuSTayamevoktam / tatra prathamamikA yatamAnasaMjJAnAnI vitRSNA jJAnapUrvakaM vairAgyasAdhanAnuSThAnam / dvitIyabhUmikA vyatirekasaMjJA sA ca jitAnyetAnIndriyANi etAni ca jetavyAnIti vytirekaavdhaarnnyogytaa| tRtIyabhUmikA ca ekendriyasaMjJA sA ca bAjhendriyaviSayeSu rUpAdiSu rAgAdikSaye saMta ekasminneva manasi mAnApamAnAdiviSayakarAgadveSAditayo rAgadveSajJAnapUrvaka iti / caturthabhUmikA tu vazIkArasaMjJA spaSTamukta. veti // aparavairAgyamuktvA paravairAgyamAha // For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / tatparaM puruSakhyAterguNavaitRSNyam // 16 // / taditi vairAgyaM parAmRzyate, tathA cAtma dvayAnyatarasAkSAtkArAbhyA. sADetorutpadAmAnaM sakalaguNeSu vaivRSNyaM paraM zreSThaM vairAgyamityarthaH / pUrva. sUtroktavairAgyAdasya bhedaM darzayati / dRSTetyAdinA / pUrvasUtre viSayadoSadarzanAdviSayeSveva vairAgyamuktaM na tu jJAne, tadAnI jJAnepi vinAzitvAdidoSadarzanasAmyapi nAlaMbuddhirUpaM vairAgyaM saMbhavati avivAnivRttyAkhyaprayojanavattvAt, atra tu satre jJAnenAvidyAnivRttyAdau siddhe tenaiva doSadarzanenAnAtmatvadRSTayA ca jJAnasAdhAraNeSvakhilakAryakAraNeSvAtmatRptasyopekSeti vairAgyayorbheda iti vAkyArthaH / tacchuddhIti / puruSazuddhipravivekazcitizaktirapariNAminItyAdinA darzitastenANyAyitA tRptA samAptapuruSArthA budviryasyota viyahaH / vyaktAvyakteti / vyaktAvyakte sthalasUtme kArya dharmAvAzrite yeSu sattvAdiguNeSu tebhyaH, taiH kAryaiH sahitebhyastebhya iti yAvat / taTTayamiti / tattasmAdubhayaM parasparabhinnaM vairAgyamityarthaH / dvitIyavairAgyasya paratve hetumAha / tatra yaduttaramiti / jJAnaprasAdamAtraM vairAgryAmatyAgAminAnvayaH / jJAnasya prasAdazca svayaM vyAkhyAsyate / nanu vaitRSpayaM tRSNAdhiraharUpaM vairAgyaM sUtrakAreNoktaM tadvihAya kathaM bhASyakAreNa jJAnarUpaM taducyataiti cet, na / zabdabhedeNyAbhedAt / nahmabhAvosmanmatirikto 'sti, adhikaraNasyAvasyAvizeSasyaivAbhAvatvAt / tathA ca cittasyaiva tAdRzI jJAnAvasyaiva tRSNAviraha iti / yadi ca suSumyAdI tRSNAvirahopekSitastadA jJAnaprasAdayogyataiva paravairAgyamucyatAM yogyatA ca nirmalasattvateti / api ca bhavatu vaivRSNyameva vairAgyaM tathApi jJAnaprasAdenaiva vaitRSNyagato vizeSo'numIyataiti liGgaliGginorabhedopacArAtsUtrabhASyayorna ___* sUtre puruSapadaM buddherapyupalakSaNaM tadAha / prAtmadvayeti / prAtmadvayaM buddhipuruSarUpaM, buddhizca sthalasUkSmabhedena buddhipratirUpA / tathA ca pratibujhdoH puruSasya vA sAkSAkAretyarthaH / ke cidanyatarasAkSAtkArasyAnyatra tatprayojakatvAnuktaratrAtmadvayAtparkAtabuddhirUpAt puruSasya yaH sAkSAtkAro vivekena darzanamityarthamupavarNanti / ke ciccAtmaheyAnyataretipAThaM prakalpya heyapadena buyAdeH saMgraha iti varNayanti / prAtmasAkSAtkAretipAThastu sUtrabhASyavAcaspatyAdisakalayogagranyAnuguNo 'tra kalpya iti pre| rA0 shaa0|| For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogArtikam / virodhaH / virAmapratyayAbhyAsapUrva ityAgAmipi paravairAgyasya pratyaya tvalAbhAcceti / jJAnaprasAdasya lakSaNamAha / yasyodayati / yasya jJAnaprasAdasyodaye sati / etasyaiva vivaraNaM pratyuditakhyAtiniSpavAtmajJAno yogiiti| prAyaNIyaM jJAnaM prApta siddhaM yataH kSINA avidyAdayaH kSetavyAH klezAH / atazca zliSTAni niHsaMdhIni parvANi yasya sa zliSTapA bhava. saMkramo dehADehAntarasaMcArAkhyaH saMsArazichatraH, punarna bhaviteti yAvat / yasya saMsArasyAvicchedAta janmamaraNapravAho 'tiduHkhado bhavatItyevaM manya. taityanvayaH / jJAnaprasAdamAtramityuktaM zabdAntareNa vivRNoti / jJAnasyaiveti / jJAnasya parA kASThA ca vivekakhyAtAvalaMpratyayo duHkhAtmikeyamapi zAtvitirUpa ityrthH| asya jJAnakASThAtve hetumAha / etasyaiveti / eta. syaiva yato jJAnaprasAdasya kevalaM nAntarIyakaM niyatam / etasminneva sati kaivalyamAvazyakaM nAnyasmin jJAne yamaniyamAdI vairAgye vA tatsattvepyasaM. prajJAtAnudayenAzeSataH prAcInakarmakSayAniyamataH kaSAyasaMbhavatazca mote vilambasambhavAditi / tadevaM sAmAnyato yogastatsAdhanaM coktamijhanoM vizeSato yogatatsAdhane vaktavye tatrAdau yogagatamavAntaraM vibhAgaM darzAyayati sUtrakAraH / tatsUtrAvatArAya pRcchati / athopAryoti / upAyadvayena abhyAsavairAgyAbhyAM, niruddharAjasatAmasavRtteH puruSasya kathaM kaiH prakArabhedaiH saMprajJAtayogaH zAstreSu kathyataityarthaH / atra pratyuttaraM sUtram // vitarkavicArAnandAsmitAnugamAtsaMprajJAtaH // 17 // asyArthaH / sAkSAtkAvizeSarUpairvitarkAdibhiranugamAt hetoH samyaka prajJAvattvena yogaH saMprajJAtanAmA bhavati / vitarkAdibhUmibhedaizcaturthI vibhakta ityAditi / atra rUpAnugamAditi pAThaH prAmAdikatvAdupeta. NIyaH / bhASye vitarkavikalaH savicAra ityAdiprayogeSu rUpapadAprayogAta AyasUtrepi bhASyakRtA vitAnugato vicArAnugata ityAdereva prayogAcca / yacca tatra pAThe vitAdInAM rUpairanugamAditi kasya ciyAkhyAnaM tadapi vaiyAdupekSaNIyam / vitarkAdicatuSTayaM vyAcaSTe / vitrkshcittsyetyaadinaa| For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / yonijaM vA virAjaM vA caturbhujAdikaM vA syUtaM TviMzatitattvasaMdhAsamAzritya prathama bhAvanA pravartate sa pAlambana,madRSTajAtIyeSu caitanyaparyanne vivekena pUrva cintanAsaMbhavAt / yogabalAdeva hi tAni pazcAtsAtAta kriyantati na tAnyAlambanAni / tathA caisminevAlambane krameNa catuSyakAra: saMprajAto bhavati / tatrAlambane virATzarIrAdau prathamaM yazcittasya sthalAkAratvAtsyala aAbhAgaH paripUrNatA / syUlayo tendriyayoradRSTAzrutAmatA. zeSavizeSasAkSAtkAraH savitarka ityrthH| vizeSeNa tarkaNamavadhAraNaM visarkastenAnugato yukto nirodho vitakAnugatanAmA yoga iti bhAvaH / savitarkanirvitarkasyAvAntarabhedI vayati / tatra ca vitarkazabdo viparItatarkaNA. ghakaH / zabdArthajJAnavikalpasyaiva tasminsUtre vikalpazabdArthAvagamAta / sUmo vicAra iti / tatraivAlambane kAraNatvAdinAnugatA ye prakRtimAhadahaMkArapaJcatanmAtrarUpA bhUtendriyayoH sUkSmA aryAstadAkArasvAtsamo yazcittasyAbhogaH sUtmagatAzeSavizeSasAkSAtkAraH sa vicAra vratyarthaH / / vizeSeNa caraNaM sUtmavastuparyantamiti vicArastenAnugato yukto nirodhA vicArAnugatanAmA yoga iti bhAvaH / savicAranirvivArI cAsya vicArasyAvAntarabhedI vayati tatra ca vicArazabdo mandacaraNArthakastAntrikapari. bhASA vA / tadvASye sUtmaviSayakasamAdheH kAryAiparAgasyaiva vicArazabdAcatvAvagamAt / Anando lhAda iti / tatraivAlambane yazcittaspa vicArAnugatabhamyArohAtsattvaprakarSaNa jAyamAne nAdAkhyasurkhAvizeSe AbhAga: sAkSAtkAro bhavati sa AnandaviSayakatvAdAnanda ityarthaH / tenAnunalo yukto nirodha AnandAnugatanAmA yoga dati bhAvaH / tadAnI cAnantamAvara evAha mukhIti cittavRttirbhavati na sUkSmavastuSvapIti vicArAnugatAna vizeSaH / tathA ca giitaa| sukhamAntikaM yattadvadiyAjhamIndriyam / tti yatra na caivAyaM sthitazcalati tatvataH / taM vimAna duHkhasaMyoga viyogaM yogasaMjitam / rti| Anandasya ca sAmandanirAmandasvena bhedo nAsti matrabhASya For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabArtikam / yoravakSyamANatvAditi / atra kazcit lhAdo lhAdavAnindriyavargaH / tathA ca indriyAkAratvAdindriyarUpo yazcittasyAbhogaH sAkSAtkAra: sa zAnanda ityarthaM ghardAta / tava / etAdRzalakSaNAyAM pramANAdarzanAt / indriyasyApi sthUlatayA tatrAbhogasyApi vitarkamadhyaeva pravezAcca kAraNasvameva sUkSmatvamiti bhASye vakSyamANatvena kevalavikRtitvarUpasyAsthUlatvasyendriyasAdhAraNyAditi / kiM ca / indriyagocarasaMprajJAtasyAnandAnugatatve sati paroktarItyA tatrApi vRttyuparAgAnuparAgAbhyAM sAnandanirAnandarUpAvAntaravibhAgasaMbhavAttadavacanenAgAmisUtrabhASyayornyanatA syAt / asmAkhyAne cAvAntaravibhAgo na saMbhavatIti na tadavacananyUnatA / yattu yahIsugrahaNagrAhyeSu tatsya tadaJjanatA samApattiritisUtre grAhyAt pRthagandriyeSu saMprajJAto vakSyate tatprakArAntareNa saMprajJAtasyAkhilaviSaya saMkalanArthameva na tu vitarkAnugatavicArAnugatAbhyAmindriyasamApatterAnandAnugatarUpabhedamabhipretya tathA tAtparyayAhaka liGgAbhAvAditi dik / ekAtmikA saMvidasmiteti / ekazabdotra kevalavAcI ekAtmikA eka evAtmA asyAM viSayatvenAstItyekAtmikA / tathA coktam / ekAlambane yA cittasya kevalapuruSAkArA saMvit sAkSAtkAro 'smItyetAvanmAtrAkAratvAdasmitetyarthaH / sA ca jIvAtmaviSayA paramAtmaviSayA ceti dvidhA vakSyate tenAnugato yuktA nirodho 'smitAnugatanAmA yoga iti bhAvaH / asya asmitAyA api sAsmitanirasmitarUpo vibhAgo nAsti sUtrabhASyayoravakSyamANatvAt kevalapuruSajJAnasya nirvikalpakamAtrarUpatayA dvividhatvAsaM bhavAcca / dehendriyAyuparAge tu savikalpAnAM yogAnAM vitakAnugatAdibhUmitrayaevAntarbhAvAditi / atra cAsmitAzabdo viviktacetanAkAratAmAtropalakSakastenodAsInabhAvena ya Izvara cetana ttvasAkSAtkArastasyApi saMgrahaH sopAdhikezvarasaMprajJAtasya ca vicArAnugate pravezaH / etAzca saMprajJAtabhUmaya AnandAnugate vicArAnugate pravezya mAtadharmavAkyebhoktAH // vitarkazca vivekazca vicArazvopajAyate / muneH samAdadhAnasya prathamaM yogamAditaH // 34 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 35 iti / prathamaM yogaM saMprajJAtaM samAdadhAnasya kurvataH / AditaH kramAjjAyataityarthaH // yogArambhe martaharimamartamatha cintayeta / sthale vinirjitaM cittaM tataH satme zanairnayet // iti / smRtidvayaM cAsminAnsargikaname prmaannmiti| idAnIM 'saMvedo phevale dhyAnaM na kuryAdraghunandane tyAdismRtyanusAreNa pUrvapUrvabhUmikAsattaro. tarabhUmiviSayasya cintanamuttarottarabhUmiSu ca pUrvapUrvaviSayasya parityAgaM vidadhAti / tatra prathamazcatuSTayAnugata ityAdinA / tatra prathamaH savitako vitakAnugataH samAdhizcatuSTayAnugato vitarkAdicatuSTayenAnugato bhavati / taptAyapiNDavadekIbhAvena sthalasAkSAtkAre puruSaparyantAnAM sarveSAmeva bhAnAt / atra ca vicArAditrayaviSayagrAhakatAmAtreNa vicArAditrayAnugatatvaM vivakSitamanyathA sAMkAMpatteH / vitakAnugate samAdhI kevalAtma. paryantasAkSAtkArAbhAvAcca / evamuttareSvapi bodhyam / dvitIya iti / dvi. tIyA vicArAnugato vitarkavikalaH vitarkamijayAttarityAgena tadvi. paryAvakalaH / tRtIya iti / tRtIya AnandAnugato vicAraviSayeNApi vikalaH / caturtha iti / caturthIsmitAnugatastadvikala AnandenApi vikala ratyatosmitAmAtra ityarthaH / asaMprajJAtAtsaMprajAtasya bhedamAha / sarva. etaiti / sAlambanAH sAdhAraNA ekAyavRttiyuktA dati yAvata / samAdhayo yogAH kAryakAraNayorabhedAditi prAgeva vyAkhyAtam / kramaprAptamasaMprajAta. mavatArayituM pRcchati / arthAta // virAmapratyayAbhyAsaparvaH saMskArazeSonyaH // 18 // vRttyApi viramyatAmiti pratyayo virAmapratyayaH paraM vairAgyaM jAne pyalaMbuddhiAnamapi zAtvityevaMrUpA tasyA abhyAsAta pAnaHpunyAjjAyata. ityAvizeSaNArthaH / tathA cAdayavizeSaNenopAyakathanaM madhyena lataNakathanamantyena lakSyakathana,manyo 'saMprajJAta ityarthaH / antyaM vizeSaNadvayaM dhyAcaSTe / sarvati / samAdhiogaH / AtyavizeSaNasya paryavasitArthamAha / tasya paraM vairAgyamupAya pati / nanvekAyatArUpobhyAso 'pyatra sAkSAtkAraNaM | For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Suan yogavArtikam / kathaM na bhavati saMprajJAtaivetyAkAGkSAyAmAha / sAlambana iti / puruSaparyantaM kasminrANyAlambane cittasyaikAyatArUpo 'bhyAseo nAsaMprajJAtasya sAkSAtsAdhako bhavati zrAlambanavRttyavirodhitvAt / ataH puruSakhyAtiparyantAsvakhilavRttiSu alaMbuddhirUpo virAmapratyayaH paravairAgyAkhya evAsaMprajJAtena sAdhanatayAlambanIkriyate zrIyate / sa yato nirvastuko nAsti vastu cintanIyaM yatretyarthaH / nanu tasya nirvastukatvaM kathaM tadAzrayaNe hetustatrAha / sarvArthazUnya iti / sopyasaMprajJAtA dhyeyArthazUnyaH ato khiladhyeyavairAgyameva tatra heturyukta ityarthaH / sUtrasya phalitArtha - mAha / tadabhyAseti / kRtavairAgyAbhyAsaM cittaM nirAlambanaM nirviSayamabhAvaprAptamiva vRttirUpa kAryakaraNAt mRtakavadbhavati ityeSovasyAvizeSa ityAderayamarthaH * / nirbIja iti / saMskAradvArA janma bIjaM jJAnakarma tacchUnyAvasyetyarthaH / saMskArAkhyasaMsArabIjeonmUlaka iti vArthaH / asaMprajJAtasyApi nimittabhedAt dvaividhyaM sUtrAbhyAM sUtrakAro vakSyati / tadeva dvaividhyaM yuktisiddhena pUrvAcArya ktakrameNa darzayati tayoH sUtrayoravatArayAya / sa khalvayaM dvividha iti / soyamasaMprajJAtaH, zrAgAmisUtresya prajJApUrvakatvadarzanAt + upAyapratyayo vakSyamANazraddhAyupAyakAraNako yo gi nAmiha loke bhavati / iha loke yogabhraSTAnAM ca devatAvizeSatApatrAnAM devaloke bhavapratyayo janmamAtrakAraNaka iti kramaH / tanopAyapratyayaM vi. stareNa vadiSyan sUtrakAraH sUcIkaTAhanyAyenAdau bhavapratyayaM vadiSyatIti sUtrabhASyayoH kramabhedo na doSAyeti mantavyam / utpattikramAnusAreNa so kramamullaGghya pUrayitvA sUtramutthApayati / tatreti / tatropAyapratyayo yoginAM prakRSTayogAnAM bhavati / sa ca pazcAdvatyataiti zeSaH // bhavapratyayo videSaprakRtilayAnAm // 19 // * ityAderayamarthaityasya sthAne ityarthaiti pAThakalpanaM tu yuktam / yathAzrutapAThe tyasyAderiti vyutpattyA tadabhyAsaspretiyanyasya prathama nirbIjaitiyanyarUpa ityarthaH / ke cituvasyAdeH pUrvoktagranyasya zrayamarthaH ityartha mUrti varNayanti / rA0 zA0 // +nAditi pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / bhavo janma tadeva pratyayaH kAraNaM yasyeti vigrahaH / videhaprakRtilayAnAmiti vibhajya vyAcaSTe / videhAnAmiti / zarIranairapekSyeNa buddhi vRttimato videhA iti vibhUtipAde spaSTIbhaviti / te ca mahadAdayo devAsteSAM sAdhanAnuSThAnaM vinaivAsaMprajAtayogo janmamAnimittako bhavati yonisAdguNyenautpattikajJAnAta / te hi dainandinapralaye kadA cicca sarga. kAlepi svasaMskAramAtropagatena cittena saMskArazeSeNa nirodhAvasthena cittena kaivalyapadamiva prApnuvanto vyutthAnakAle ca svasaMskArasya devabhAva. prApakasaMskArasya vipAkaM phalamaizvayaM bhogaM prArabdhakarmayantritA ativAhayanti atikrAnti tato mucyantaiti zeSaH / tathA ca prakRtilayA iti / Izvaro. pAsanayA prakRtidevatopAsanayA vA ye brahmANDaM sAvaraNaM tyaktvA liGgazarIreNa saha prakRtyAvaraNe gatAH tetra prakRtilInAH tepi ca asamAptakArya cetasi svecchayaiva prakRtilIne saMskArazeSe sati asaMprajJAtayoge kaivalyapadamiva prApnuvanti yAvadadhikArazeSavazAta cittaM punarvyatthitaM na bhavati tasyApi bhavapratyaya itishessH| adhikArasamAptau ca tepi mucyantaityAzayaH / ke cittu bhavatyasyAmiti bhavo 'vidyA, tathA cedaM satramindriyAdiprakRtyanta. cintakAnAviyAkAraNakamasaMprajJAtaM vdntiityaahuH| tatra / paravairAgyasyAsaMjJAtahetutayA tasyAviduSya saMbhavAt / yacca vAyupurANe daza manvantarANIha tiSThantIdriyacintakAH / bhautikAzca zataM pUrNa sahasraM tvAbhimAnikAH // baudA dazasahasrANi tiSThanti vigatajvarAH / pUrNa zatasahasraM tu tiSThantyavyaktacintakAH // nirguNaM puruSaM prApya kAlasaMkhyA na vidyate / iti vAkyaM, tad indriyAyupAsakAnAmanutpatrajJAnAnAM karmadevAnAM tatsatpadAvasthitikAlameva paricchitti na tu teSAmasaMprajAtasamAdhi. kAlAna dehAyabhAvena vRttyabhAvakAlAn vA indriyAdicintAmAtreNAsaMgrajAtAnupapatteH kRtyabhAvasya kAdAcitvasya pralayamaraNAditulyatvenApuru For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / pArthatvAcca indriyAyapAsakAnAmindriyAdAbhimAnisUryAdipadaprApterevA. nyatra phalavattvazravaNAcceti // __ upAyapratyayamasaMprajJAtaM tadadhikAriNaM cAha / zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm // 20 // dUtareSAM videhaprakRtilayAtiriktAnAM devAnAM vA manuSyAdInAM vA na janmamAtrAdasaMprajJAto bhavati kiM tu zrAdibhyaH 1 prajAparyantebhya ityarthaH / saMkSepataH sUtravAkyArthamAha / upAti / upAyaH 2 shrddhaadiH| zraddhAdIn paJca krameNa vyAvaSTe / zraddhA cetasa ityAdinA / saMprasAdaH prItiH yogo me bhUyAdibhilASA / sA ca samarthA mAteva yoginaM pAti pratibandhasahasANi tiraskRtya rakSati, yathA yogabhaGgo na bhavatItyarthaH / zraddhAtazca ghIyaM bhavatItyAha / tasya hIti / zradvadhAnasya viveke jIvezvarAnyatarapu. ruSatattvajJAne yogasAdhane 'rthitayA vIrya prayatno dhAraNArUpo bhavatItyarthaH / smupjaateti| vIryatazca smRtirdhAnaM tatazca samAdhiryogasya caramAGgaM bhvti| tadevaM zraddhAmUlakAdvAraNAyantaraGgatrayAtsaMprajJAtayoge jAyamAne prajJA jIvanasAnyatarAtmatattvasAkSAtkArarUpo viveka upAvarttate upajAyate yena vive. kena yathArtha vastu jAnAti viSayIkaroti vidvAnityarthaH / tadevaM zraddhAdIna vyAkhyAya tatparvakatvamasaMprajJAtasya vyAcaSTe / tadabhyAsAditi / prajJAyA abhyAsAtatsiyA tadviSayakAdapi virAmapratyayarUpAdalaMbuyAkhyAdvairAgyAdasaMprajJAto bhavatIti satrArthaH / AsavasamAdhisiddhA tvatizayenopAyAnuSThAnaM heturiti sUtradvayena pratipAdanIyaM, tayorAdisUtramavatArayitumupakramate / te khalviti / upAyaH zrAdiH / tasya mRdutvamalpatA, madhtvaM prasiddhameva, adhimAtratvamatipramANatA atiyitatvamiti yAvat / saMvegazcaupAyAnuSThAne zaighyam / kazcittu saMvego vairAgyamiti vyAcaSTe / tatra / yogino navadhAtvAnupapatteH / upAyakAryatayA vairAgyasyopAyamRdutvAdikaM vihAya svAtantryeNa mRdutvAdAsaMbhavAt saMvegazabdasya vairAgyavAcakatvAbhAvA 1 paJcabhya ityadhikaM pustakAntare / 2 upAyAna zraddhAdIna pnycetipaatthaantrm| For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / cceti / tathA madhyati / mRdusaMvegatvAdirUpaisvividha ityarthaH / tathAdhimAtropAya iti / adhikapramANakopAyopi mRdasaMvegavAdirUpaisvividha ityarthaH / tatra teSu navasu madhye, sUtreNa sahAnvayaH // adhimAcaupAyAnAM tIvrasaMvegAnAmAsannaH // 21 // navayogimadhye caramANAmevAsatroM 'saMprajAto bhavatItyarthaH / samA. dhilAbhaH, taniSpattiH / na kevalaM samAdhirAsatro 'pi tu mokSopItyAha / samAdhiphalaM ceti / 'viniSpacasamAdhistu muktiM tatraiva janmani' ityAdivi. purANAdibhya iti bhAvaH / atra kazcit adhimAnopAyAnAmiti sUtramadhye na pravezati / tava / tathA sati saMvegasya vidhA vibhAgenaiva sUtropapattA bhASye navadhA vibhAgapradarzanavaiyApatteH // mRdamadhyAdhimAcatvAttatopi vizeSaH // 22 // pUrvasUtroviziSTentargatasya tIvratvasya mRdumadhyAdhimAtratvena traivi. dhyAttatopyAsatrApi vizeSastaratamarUpo bhavati / pUrvasUtroktasya navamayogina ityrthH| etadeva dhyAcaSTe tatopi vizeSa ityantena bhASyeNa / olatArthamAha / tadvizeSAdapIti / tasmAdvizeSAdapi navamasya trividhasyAntimAnAmAsavatama ityarthaH / apizabda aAgAmisatrasthasAdhanApekSayA / atra tIvAdhimAtrasaMvegasyetyapapAThaH / adhimAnatIvra ityuktabhASyatodhimAnatIvrasaMvegasyetyeva pAThAditi / sUtrAntaramavatArayituM pR. cchati / kimetasmAdervota / kimetasmAdeva tIvrasaMvegasyAdhimAtratvAdevA. satratamaH samAdhirbhavatItyAdirarthaH / na veti vaikalpikAvArthaH / vikalpa meva siddhAntaryAta sUtreNa // IzvarapraNidhAnAhA // 23 // vizeSa ityanenAnvayaH / praNidhAnamatra na dvitIyapAdavatyamANaM kiM tu asaMprajAtakAraNIbhUtasamAdhirbhAvanAvizeSa eva / tajjapastadarthabhAvanamityAgAmisUtreNaivAtmapraNidhAnasyAtra lakSaNIyatvAt / tathA ca sUtradvayasyAyamarthaH / prajJAnto yo yogopAyo jIvAtmaparamAtmasAdhAraviSayaka uktaH For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / taca jIvAtmaprajJAntasyopAyasyAdhimAtra tIvra saMvegatve satyevAsavatamo 'saMprajJAto bhavati / paramAtmaprajJAntasyApAyasya tu adhimAtra tIvra saMvegatvAbhAgheSi Asatratamo 'saMprajJAto bhavatIti / evaM ca sati mukhyakalpAnukalpabhedena paramAtma jIvAtmaprajJaya / yogamottahetutvaM bodhyam / ubhayaprajJayeoreva dehAtprabhibhAnanivarttakatvena paraverAgyadvArakatva sAmyepi atitIvrAbhyAsaM vinApi paramAtmaprajJAyA AsatratamayogahetutayA zreSThayAt / ' tataH pratyakcesanAdhigamopyantarAyAbhAvazce' tyAgAmisUtreNAdhikadvArakIrttanAt / ata eva zrutismRtItihAsAdiSu prAyazo brahmajJAnameva mokSahetutayeopadizyate kadA cideva tu svAtantryeNa jIvatattvajJAnamiti / yadi ca ubhayoreva tulyavadvikalpaH syAtarhi " tameva viditvAtimRtyumeti nAnyaH panyA vidyate 'yanAtha" "tamevaikaM jAnatha zrAtmAnamanyA vAco vimuJcathAmRtasyaiSa setu". rityAdizrutayo vyAkupyeran / tathA sa Izvaro vyaSTisamaSTirUpo 'vyaktasvarUpA prakaTasvarUpaH / sarvezvaraH sarvavizeSavettA samastazaktiH paramezvarAtmA // prajJAyate yena udastadoSaM zuddhaM paraM nirmalamekarUpam / dRzyate vAyavagamyate vA tajjJAnamajJAnamate / nyaduktam // ityAdismRtayeopi vAkupyeran / mukhyakalpatve tu rAjamArga eva mama iti vAkyavat tAdRzavAkyAnAM mukhya sAdhana paratayeopapattiriti dik / nanu start zrAsatamayogotpAdanArthamabhyAsasyAtitIvra tvamapekSate IzvaraprajJA tu vApekSate ityaca kA yuktirityAkAGkAyAmAha / praNidhAnAdityAdi / brahmAtmanA cintanarUpatayA premalakSaNabhaktirUpAdvakSyamANAtpraNidhAnAdAvarjitAbhimukhIkRta IzvarastaM dhyAyinamabhidhyAnamAtreNa asya samAdhimottA zrAsatamai bhavetAmitIcchAmAtreNa rogAzaktyAdibhirupAyAnuSThAnamAndopyanukhAtizrAnukUlyaM bhajate pratastasmAdabhidhyAnAdapi praNidhAnaniSpattyAdvidvArA yoginAmAsatamA samAdhimAtA bhavata ityarthaH / nanu pradhAnapuruSAtiriktaM tattvaM nAstIti tvayApyabhyupagamyate tatra cezvaro na pradhAnaM cetanatva | vyabhyupagamAt / nApi puruSaH, sarveSAM puruSANAM cinmAtrasvarUpatve 80. For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 41 nezvaratvAnIzvaratayoH svato 'saMbhavAt / nahi vaizeSikAdivata nitye cchAdimAna svata evezvarastvayApyabhyupagamyate / aupAdhikatve tUpAdhimuktyA puruSAkhyajIvAnAmevaizvayaMmastu tatparatvenaiva zrutismRtyupapatteH / ataH pradhAnajIvAtirikta Izvaro nAstIti sAMkhyAtepanirAsakratayottarasUtramavatArayati / atha pradhAneti / ka ityAtepe / atha vA prakRtipuruSAtirikta. syezvarasya kiM lakSamiti praznena lakSaNasUtramutyAparyAta / atha pradhAneti // klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH // 24 // puruSavizeSa evezvaraH, tathA cezvarasya puruSantarbhAvastadupAdheH pradhAnaiti bhAvaH / yaccoktaM siddhajIvamAdAyezvarapratipAdakazrutismRtyorupapattiriti nirAkaraNArthamaparAmRSTa ityantaM vizeSaNam / klezAdAparAmRSTatayA zratismatigIta Izvaro na siddhajIvo bhavitumarhati kAdAcitkalezAdisaM. bandhAdityarthaH / aparAmRSTAntaM vizeSaNaM vyAcaSTe / aviyAdaya iti / aviyA'smitArAgadveSAbhinivezAH klezA iti dhAta / kuzalAkuzalasA. dhanatvAta kuzalAkuzalAni dharmAdharmAH tayoH klezakarmaNoH phalaM vipAkaH sa ca jAtyAyubhIgAH / bhogazcAtra viSayasattvAdibhizcittapoSaNaM zabdAyA. kAravRttirvA na tu sukhAdAnubhavaH, te ca manasi vartamAnA iti vayamA. NAtsa hi tatphalasya bhoktatyanena vipAkaphalayoH sukhaduHkhayo gasya puruSe patyamANatvAcceti / cittabhUmau zerate ityAzayA vAsanAstAzca vipAkA. nuguNAH.tatkAraNAni, yatastattaccharIrasAdhyabhogavAsanAmuDhAdhyaiva karmaNA vipAko dIyate iti / nanu klezAAparAmRSTatvaM sarvapuruSasAdhAraNamityAzaM. zAha / te ca manasIti / ekasyaivAntaHkaraNasya ttibhedAccAturvimityAzayena pUrva cetamyuktA avidayAtra manasyukteti bodhyam / tathA caaymrthH| te cAvidayAdayo yadyapi manasyeva santi na kutrApi puruSe tathApi puruSe sAMsArike vyapadizyantati / vyapadezabIjaM ca svAmitvAparanAmakaM bhoktatvamityAha / sa hiiti| hi yasmAt sa puruSastasya klezAdeH phalasya sukhaduHkhayoH svasminmatibimbitayobhoktA bhavatItyarthaH / svAmitvasaMbandhenA. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 yogavArtikam / dhAratve dRSTAntamAha / yatheti / tathA ca rAjA jayI puruSo dhanItyAdivadeva puruSa: klezAdimAn sukhI duHkhI mUTha ityAdividvadvA: hAra iti bhAvaH / samavAyasaMbandhena puruSe sukhAdimattvabuddhirevAvidoti / evaM ca sattvAkhyena klezasaMparkeNa zUnyatA nAnya puruSesti kiM tvIzvarasvetyAha / yo jhaneneti / anena bhogena klezAdiphalabhogenetyarthaH / atrAneneti vizeSaNAdIzvarasya - bhogotItyavadhAryate / sarvavivekagrahaNe satyeva svopAdhisukhasAkSitAmAtraM cidavasAno bhoga iti sAMkhyasUtrAt / tathA ca upadraSTAnumantA ca bharttA bhoktA mahezvaraH / paramAtmeti cApyukto dehesmin puruSaH paraH // iti gItAyuktaH paramezvare bhoga upapadyataiti / ata evezvarasyApi bhogapratipAdikA cataM pibantAviti zrutiH yathAzrutaivopapadyate / nanavanyo abhicAkazItiti zrutistu mukhyameva bhAgaM pratiSedhati, mukhyabhogasvAbhimAnapUrvakaH sukhAyanubhavaH, lekaiistatraiva bhogavyavahArAt sanvapuruSatheoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhoga ityAgAmisUtreNa tasyaiva lakSayitavyatvAt / atha vA jIvabheogyaduHkhAdibhoktRtvamevAnazracitivAkyena pratiSidhyate / ekazarIrasyatvena tadbogasyaiva prasaktatvAditi jIvanmuktasyApIzvarasadRza eva bhogo duHkhabhogamAtra mIzvaraH dvilakSaNamiti / aparAmRSTatvaM parAmarSazUnyatA, tatra parAmarSazabdaphalaM pratipAdayituM zaGkate / kaivalya| miti / yadi klezAdizUnya IzvaraH zrutismRtibhya eSTavyastarhi kaivalyaM jJAnaM prAptA bahavo hiraNyagarbhAya kevalinaH kevalAnAM jIvanmuktAnAmadhyatA: klezAdizUnyAH santi taevezvaratayA zrutyarthaH santviti pUrvapakSiNo bhAvaH / tathA ca sAMkhya sUtraM 'muktAtmanaH prazaMsAsiddhasya ve 'ti / "Adayastu mAtA jJAnena dvitIyo rAgasaMtayAt / kRtayAttatIyastu vyAkhyAtaM mokSalakSaNam" itipaJcazivAcArya dhRtavAkye ca jJAnasyApi kaivalyamottAdizabdArthatvAt hiraNyagabhAdayopi kevalyamuktyAdimanta ucyante / kevalinaitipAThe kevalasyAyamiti kevalo 'tra dvitIyamoto rAgAdikkezazUnyateti / pariharati / te hIti / te hi hiraNyagarbhAdayaH prAkRtikAni bandhanAni pUrvasthitAni dvitvaiva muktAH na For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 yogArtikam / tu klezAdiparAmarzazUnyAH, Izvarastu sarvadaiva klezAtmakabandhanatrayazanyatayA zrutyAdisiddha ityarthaH / Izvarasya sadA klezAdizanyatve mAnaM tatra yaH paramAtmA hi sa nityaM nirguNaH smRtaH / karmAtmA puruSo ye se motabandhaH sa yujyate // ityAdivAkyazatAni / nirguNo guNAbhimAnazUnyaH gItAyAM guNA. bhimAnazanyatayaiva gunnaatiittvvcnaat| 'parastu nirguNaH prokto yahaMkArayuto 'para' iti nAradIyAdiSvapi IzvarajIvayoricchAdisAmyapi tadanabhimAnAbhimAnAbhyAM nirguNasaguNatvasiddhezca / bandhanatrayaM coktaM sAMkhye, prakRtilayAnAM prAkRtiko bandhaH / videhAnAM vaikAriko bandhaH / divyAdiviSayabhAjAM dakSiNAbandha ti / tatrAno 'STapratibhimAnarUpaH / dvitIyaH zabdA. divissyraagH| tRtIyo gRhasthAnAM karmadakSiNAdAnAdhyayanAdiSvanurAgaH / tathA coktam 'prakRtervata bandhena tathA vaikArikeNa ca / dakSiNAbhistRtIyena baddho janturvivarttata' iti / Izvarasya khudrezvarebhyo vailakSaNyaM bandhAparAmarSarUpaM vizNAti / yathA muktasyeti / nirastAviAsyetyarthaH / prajAyate nizcIyate saMbhAvyataiti prakRtilInasyAbhimAnasaMbandhena pazcAdvandhasaMbhA. vati bhAvaH / sadaiva mukta iti / duHkhazanya ityarthaH / sadaivezvarati / sadaivApratihatecchayA yuktaH / atra ke cit sadaivezvara aizvaraktimAnityarthaH / nahi vedAntibhiriva pralaye yogairapi Izvarasya niyamicchAdikamabhyupagantuM zakyate prakRterguNamAmyarUpatvAbhyupagamavirodhAta ityekadezinaH / tava / yato 'naivAhastasya na nizA nityasya paramAtmana' ityAdivAkyazatairIzvarasattvasya nityameva jAnecchAdikaM yathAzrutabhASyAnurodhAcca visadRzapariNAmAbhAvarUpAcca sAmyAvasyAnicchetyAdinityasattvavyaktisattvepyupapadhyatati svakAryAkaraNameva ca tasya dviparAntilaya dati, kiMbahunA 'AtmA vA ida meka evAyAsInAnyat kiM cana miditi zrutyA prAglaye paramAtmanArthadraSTutvaMsiddhamata IzvaropAdhejAnalakSaNA vRttiH pralayeyasti na copAdhittiM vinaivezasya jJAtRtvameSTavyaM bAdhakaM vinA dRSTAnusAratyAgAnaucityAt / jJAnatirahaM parrota prakRyabhimAnidevatAvAkyaviro For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 yogvaartikm| dhAcca / kiM caita ttamo vA radamekamAsa tatpara syAta tatparaNeritaM viSayatvaM prayAtI'tyAdizrutiSveva paramezvaraprayatnenaiva guNavaiSamya zrayate, tthaa| pratiM puruSaM caiva pravizyAtmecchayA hariH / kSobhayAmAsa saMprApte sargakAle vyayAvyayau / / ityAdinA prakRtervaiSamyahetuH bhopIzvarecchAta eva / smaryate ca, ataH sAmyAvasthAyAmapyagatyezvaropAdheAnAdi svIkAryamiti / api ca evaM sati pralaye svasaMkalpena svopAdhiM svasmAdviyojyezvaraH zete pUrvasargIya. saMkalpasaMskArAbhyAM ca sAdAvupAdhirIzvareNa saha svayaM saMyujyate itya. bhyupeyaM, taccAyuktaM tasya hetuviyetyAgAmisUtreNAvijhAyA buddhipuruSasaMyogahetutvavacanenezvarasyAvidvattvApatteH / na cAhAryajJAnarUpovidAyA saMyogaH syAt sA cAviyA mAyeti na kasyAH klezatvamiti vAcyam / saMyogahetvavidyAyA vivekakhyAtinAzyatvabodhakasUtravirodhAta / kiM ca sUjakAraNa kezakarmavipAkAhAsanAbhistathaiva ca / aparAmRSTamevAha puruSaM hIzvaraM zrutiH // iti yogiyAjJavalkyAdibhizcezvaropAdhau saMskArasya pratiSiddhatvAta sadabhyupagamo 'pi teSAmapasiddhAnta eva, tathA AgAmisUtrapratiSiddhaM kAlA. vacchinnatvaM ceze syAt upAdhivRttyabhAvenaiva cetanasya kAlAnarvAcchacatvAta ityAdInyatra dUSaNAni santi, tasmAt pralaye niruDhopyupAdhiH pUrvasargIyasaMkalpavAsanAbhyAM svayaM vyutthito bhavatIti yacchAstraM tadainaMdinapralaye yoganidrayA zayAnasya svayaMbhArupAdhiparameva na paramezvaropAdhiparamiti dik / zAstraprAmAsiddhI zAstrAyathoktezvarasidirIzvarasiddhA caitatpratyakSapUrvaka tayA zAstraprAmAyasiddhirityanyonyAzrayaM manvAno nAstika Izvara pramANa masti na veti pRcchati / yosAviti / sarvapuruSANAM svata ekarUpatayaizvaryamupAdhidharma eveti pratipAdayituM prakRSTasattvopAdAnAdityuktaM, prakRSTasattvasaMbandhAttadopAdhikaH zAzvatiko nitya utkarSa aizvaryamityarthaH / Izvarasya copAdhI pramANaM 'kAryApAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIvara' iti shrtyaadyH| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogArtikam / 45 'sadaivata' 'sokAmayata' 'tadAtmAnaM svayamakuruta' 'sa eko brahmaNa Ananda' iti zrutyAyuktasya AnandAntasya brahmaNi svatonupapatizca / sAkSI ghetA kevalo nirguNazcetyAdizrutibhirIzvarasya nirguNacinmAtratvasiriti / sanimittakaH sapramANakaH / uttaraM, tasya zAstraM nimittamiti / zAstraM zruti. smRtItihAsapurANAni / punaH pRcchati / zAstra puriti / zAstrasyaiva prAmANyaM kuta ityarthaH / uttaraM, prakRSTasavAnimitta iti / IzvarasyopAdhiryatmakRSTasattvaM tatpratyakSarUpavAkyArthajJAnajanyatvAcchAstrasya prAmANyAmityarthaH / nanvevamanyonyAzrayaH zAstraprAmANye siddhe prakRSTasattvasiddhiH tatsiddhA ca tanmUlakatayA zAstraprAmANyasiddhiriti cetra / mantrAyurvedaprAmANyata IzvarasiddhaH prAgeva zAstrasya prAmANyasiddheH prakRSTasattvasya ca zAstraprAmANyanivAhakatAmAtramatroktamiti / tathA ca nyAyasUtraM mantrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANya miti / etayoriti / viSayatvena samavAyasaMbandhena ca paramezvarasattve vartamAnayoretayoH zAstrotkarSayoranAdinimittanaimittikabhAvaH saMbandhaH zAstraM naimittikaM sattvAkarSazca nimittaM kAraNatvAdityarthaH / tataH kimityAkAkAyAmAha / tasmAditi / sadaivezvara: pralayepi jAnecchA. timAna sadaiva mukto 'nAdikAle klezAdimuktazcetyarthaH / IzvarasyAdvitIya. tvapi pratipAdaryAta / tacceti / nAsti sAmyatizayazca yasmAta tAdR. zamityarthaH / atizanirmuktI hetumAha / na tAditi / ukta hetumAha / yadeveti / yasmAdvetAryadevAtiya niratizayaM tadeva tata aizvayaM syAditi yojnaa| sAtizayatve satyaizvaryameva na bhavati apratihatecchatvasyaiSAbhAvAt / prato yadeva niratizaya tadeva mukhyamaizvaryamityarthaH / upasaMharati / tasmAditi / aizvaryaNa yatra kASThA prApyate sa Izvara ityrthH| sAmyanirmuktI hetu. mAha / na ceti / dvayoriti / navamalpakAlasthAyi purANaM dIrghakAlasthAyi / evamastvityevaMrUpeNaikasmivartha kka ciTThAbhyAM tulyAbhimatAbhyAM kAmite sati ekasya siddhA saMkasidAvitarasyecchAvidhAtAdUnatvaM nyanatvaM syA. to na samAnAnekezvarasaMbhava ityarthaH / nanabhayoH saMkalpAvavatvaM purANatvaM vAbhayameva bhavatu sabAha / dvayozceti / tasya puruSavizeSatvamupasaMharati / For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogvaartikm| sa ceti / syAdetat / yadi prakRSTasattvopAdAnAdeva zAzvatiko jIvebhya utkarSazcetanavizeSasya tvayApyabhyupagatastathA jIvAnAmapyapakarSo malinakAryasattvanimittaka ityAdAgataH / tathA ca zrutirapi 'kAryApAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIzvara' iti / hi kimarthaM puruvizeSa Izvara ityu. cyate ekasyaivAtmana AkAzasyevopAdhibhedairjIvezvarAdivibhAgasaMbhavena lAghavAdaikAtmyakalpanasyaivAcityAt' 'tattvamasi' 'ahaM brahmAsmi' 'pAkAzamekaM hi yathA ghaTAdiSu pRthagbhavet / tathAtmako kanekazca jalAdhASvivAM. zumAnityAdizrutismRtizatairAtmaikyasyaiva pratipAditatvAcca / bhedAbhedobhayazrutismRtimadhye bhedanindayA 'bhedajJAnasya mokSaphalakatvakathanena cAbheda. vAkyAnyeva svArthaparANi bhedavAkyAni tvanuvAdamAtrANIti / atrocyate / jIvezvarayoraMzAMzinostAvayApyavyApakabhAvasvIkAreNa jIvopAdhinAvacche. dAsyAtmapradezasyezvaropAdhyacchinnatvaM vaktavyaM, tathA ca yathA brahmANDAkAzasya gardabhamukhAvacchedena dussvaratvaM yathA vA pAyyavacchedenopAdhika durgandhatvamevaM kAraNasattvAvacchicacidAkAzasyApIzvarasya jIvopAyavacchedena saMsAritvaM syAt / yadi ca jIvezvarI caitanyasyaivAMzI na tu jIva Izvarasya sAkSAdaMzo 'to ghaTakuNDAkAzavadevAnyonyavyAvRttA jIvezvarI svIkriyetAM tadApIzvarasya jIvAntAmitvAnupapattiH jIvapradezepIzvarA. satvAditi / evameva sarvajIvAnAmapyaikyaM na saMbharvAta ekasyaiva cidAkA. zasyaikAntaHkaraNAdvimuktapi pradeze saMsAryantaHkaraNAntarasaMbandhAta bandhaprasahuna zrutyuktabandhamokSAdivyavasthAnupapatteH, nayAkAzasya bhagnaghaTapradezeSya. nyaghaTasaMbanyo na bhavatIti niyamaH saMbhavati pratyakSavirodhAta paryAyaizcai. kasmiveva dezeneliGgadezasaMbandhasya samAnadezIyabhogenAnumAnAcca / tade. taduktaM kpilaacaaryH| janmAdivyavasthAtaH puruSabahutvam upAdhibhedeSyekasya nAnAyoga AkAzasyeva ghaTAdibhiratyAdisUtrasita / nanapAdhiviziSTa. yaurava jIvezvaratve vaktavye iti cet, na / vikalpAsahatvAt / viziSTAnatirake jIvezvaratvaM bandhamokSAdisAMkaryatAdavathyAt / atireke tu tadanityaM nityaM vA / Ado vinAzitayA tasya bandhamAtAAnupapattiH / antye vRzci. For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / kabhiyA palAyamAnasyAzIviSamukhanipAtaH / yadi hi viziSTA aneka prAtmAnaH kalpanIyAstarhi asmAsUpanyastagauravaM bhavatAmapyArpAtitamadhikaM tu sAmAnyaikAtmakalpanamiti / na cAtmAdvaitazrutyanurodhena tadapyucitamiti vAcyam / viziSTAtmabhyaH sAmAnyAtmano 'tyantamede tattvamasyAdAbhedavAkyAnupapattitAdavasyyAt / atyantamabhede ca viziSTAtiriktatAvirodhAt / bhedAbhede cAsmanmatapravezAditi, asmAbhirapi hi sAmAnyarUpeNAbhedo vaidharmyalakSaNabhedanirAsAyeSyate vizeSatastu bheda iti / tathA coktaM kapilAcAryaiH / nAdvaitazrutivirodho jAtiparatvAditi / evaM tAvadavacchedavAdo nirastaH / prativimbavAdasvatyantaM vikalpAsahaH / pratibimbasya tuccatve pratibimbarUpajIvasya brahmaNA sahAbhedAnupapattiH sadasatorabhedAnupapatteH / pratucchatve cAtmanAnAtvasya zabdabhedena svIkArArpAttaradvaitAyanupapattizceti / atra ca mUDhAnAmuparyupari kakSAH brahmamImAMsAbhASyesmAbhirnirAkRtAH / tattvamasyAdivAkyAni tatra vistareNa vyAkhyAtAni saMkSepatastvatrApi* vyAkhyAsyAmaH / nyAyAnugraheNa balavadvinivisphuliGgAdibhiH sAMzadRSTAntaiH virodhAdAkAzasUryAdidRSTAntA akhaNDatAparA na bhavanti kiM tu brahmaNi sarvajIvAnAmavibhAgalakSaNAbhedasya sarvakAlasyApi tathA pAramArthikatvepi yatkiMcidavacchedena phenabudbudAdivat pratibhaGgarasya vibhAgalakSaNabhedasyApAramArthikasyaiApAdhikatvamAtraM pratipAdayantIti / etena bhedanindAvAkyAni prakaraNabhederbibhAgavaidharmyAdibhedaparANyeva / yacceoktamabhedajJAnAnmataH zra. yataiti tatparaMparayaiva na tu sAkSAt / athAta Adezo netineti notasmAditi netyanyatyaramasti pradhAnapuruSavyaktakAlAnAM paramaM hi tat / pazyanti sUrayaH zuddhaM tadviSNoH paramaM padam // ityAdayaiH zrutismRtivAkyairvivekA vyabhedajJAnasyaiva mukhyatvAt // * pazcAdityadhikaM pustakAntare / For Personal & Private Use Only 47 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / paramAtmAtmanoogaH paramArtha itISyate / midhyaitadanyad dravyaM hi naiti na dravyatAM yataH // dati viSNupurANAdiSvatyantAbhedasyApi ninditatvAceti / kiMbahunA anyazca rAjana pravarastathAnyaH paJcaviMzakaH // tasyatvAccAnupazyanti eka eti sAdhavaH / iti mokSadhAdiSvanyonyAbhAvAvibhAgarUpatayaiva bhedAbhedayogakhyAtatvena bhedavAkyAbhedavAkyayoranirNaye nAdhunikakutakApekSeti dik // puruSAntarebhya Izvarasya niratizayasArvajarUpavizeSAntaraM pratipAdayan sUtra. mavatArayati / kiM ceti / ___ tatra niratizayaM sarvajJabIjam // 25 // bIjaM liGgaM sarvajJAnumApakaM vayamANaM yatsAtizayajAtIyaM jJAnaM tatatrezvara nitizayamityarthaH / sArvajabImiti pAThapyayamevArthaH / yatta bIjaM kAraNaM, tathA ca sarvajatvakAraNaM sattvamiti tasyArtha iti kazcit / tatra / jJAnasya bahulyatayoreva bIjatayAtra bhASyakAravyAkhyAsyamAnatvAditi, vyAcaSTe / yadidamiti / yat atItAnAgatavartamAnAnAM pratyekasaccatAnAmatIndriyArthAnAmalpaM bahutvaM grahaNaM jJAnamidaM sarvajabImityarthaH / kathaM bIjaM tadAha / taditi / etatsarvajabIjaM sAtizayajJAnaM vivardhamAn yatra niratizayaM bhavati sa sarvajJonyathAnavasthAnAditi yuktiruktaa| prayogamapyAha / astIti / sarvajabIjaM sAtizayajJAnaM vacitmAptakASThaM sAtizayatvAta parimANavadityarthaH / atra bAdhakAbhAve satIti heturvizeSaNIyastena gurutvasaMskArarUpAdiSu na vyabhicArasteSAM caikatra kASThAprAptA kAryamAtre atizayitvameva bAdhakaM sAmayyAstAratamyAvyavasthityA kAryatAratamye vyavasthAnupapatteH / jJAnecchAparimANAnAM tu nityAnAmapi siddhatayA kvacita kASThA. prAptI nAsti bAdhakam / vastutastu yathAzrutabhASyAdanavasthApattezca gurutvAdiSvapyatizayAnAM kva citkASThAnumIyate sAmayItAratamyakASThAyA apyanavasthApattyaivAnumAnasAmyAta ato na hetA vizeSaNApheneti / asmiMzcAnu. For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 yogavArtikam / mAne zrutyAdistarka iti, sUtratAtyaryamAha / ytreti| nanaktAnumAnena sAmA. nyataH sarvajJapururSAsadAvapi tasya saMjJAvizeSaH kathamavadhAryataityAkADhAyAmAha / sAmAnyota / sAmAnyamAtreNopasaMhAre nizcaye kRtaparyavasAnamanumAnaM na saMjJAdivizeSapratipAdanatamamityata ityAdirarthaH / saMjJA brahmAntaryAmiparamAtmAdirUpA Adizabdena pUrNAnandatvaparamakAruNikatvapAramArthikAtmatvajagadAdhArakAraNatvAdayo yAmAH / hariharAdisaMjJAmU. tayastu zaktizaktimadAsyabhedenopAsanArthameva paramezvarasyocyante na tu sAtA. deva // brahmaviSNuzivA brahman pradhAnA brahmazaktayaH / tato nyanAzca maitreya devA dakSAdayastataH // brahmaviSNuzivAdInAM yaH paraH sa mahezvaraH / ityAdivAkyebhyaH / Agamato vedAntataH / yattu AdhunikAH ke cana parasya sAkSAdapi lIlAviyahaM kalpayanti / tadaprAmANikaM, viSNavA. dInAmeva lIlAvatArazravaNAt / viSNavAdInAM ca paramAtmanyevAhaMbhAvAtte. pAMmavatArA eva paramezvarAvatAratayA zrutismRtipUcyante tena tu te bhrAntAH 'na tasya kArya karaNaM ca vidyate' ityAdizrutibhyaH paramezvarasya kAryakAra NAkhyazarIradvayatiSedhAt / 'anAdimatparaM brahma sarvadehavirjita' mityA. dismRtibhyazceti dik // nanu nityamuktazcedIzvarAhapuruSArthAbhAvAta tasya prattina ghaTate / tathA ca sAMkhyasUtraM 'svopakArAdadhiSThAnaM lokava'ditIti pUrvapakSaH / tatra / pravRttyAdinityatvAt tatra nimitApekSA nAstIti mukhyasamAdhAne sApa prauDhayA prakArAntareNApi samAdhAnamAha / tasmA. seti / AtmAnugrahaH svopakAraH / tasyezvarasya svopakArAbhApi bhaktAnapuruSAnuriSyAmItyAzayena jAnadharmayorupadezato bhaktabhUtAnuyahaH prayojanaM, puruSANAM vizeSaNaM kalpetyAdi / kalpapralayeSu dainaMdinapralayeSu mahApralayeSu prAkRtapralayeSu ca saMsAriNaH svakAraNagAmino 'tastadA maraNaduHkhabhAja ityarthaH / nanu sveSTasAdhanatAjJAnAbhAve kathaM vyApAraH syAditi cetra / For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / tRNAraNirmANinyAyena sveSTasAdhanatAjJAnaparaduHkhajJAnayorvijAtIyecchAdvayaM pratyeva phalabalena hetutAyA: klRptatvAt / tathA ca brahmasUtraM 'lokavattu lIlAkevalyam' iti / nanu tathApi bhaktAnevAnugRhAti nAnyAn pratyuta tAcirAtyapi svabhaktaizvaryadAnenetyato vaiSamyAdinA nezvarasya nityamuktatvaM bhavatIti cet / maivam agneroSNayasvAbhAvyavat vizuddhasattve bhaktavazatAsvabhAvasyAparyanuyeojyatvAt / vaiSamyaM ca rAgadveSAbhyAmeva bhavati na tu pravRttimAtreNeti / ata eva gItA 1 samohaM sarvabhUteSu na me dveSyosti na priyaH / ye bhajanti tu mAM bhaktyA mayi te teSu cApyaham // iti / yacca hiraNyagarbhAyezvaryadAnAt anyeSAM duHkhaM bhavati tatrApi hiraNyagarbhAdInAmeva vaiSamyaM bIjam / Izvarasya tu paraduHkhaprahANecchA vidyamAnApi bhaktavazatayA kuNThitA svakAryAIya vilambataiti sarva samajasam / yacca sarvezvarasya karmasApekSatayA vaiSamyaM nairghRNyaM ca brahmamImAMsAsUtreNApAkRtaM tatrApyayamevAzayaH / leokAnAM vihitaniSiddharUpANi karmANi devAnAM sukhaduHkhasAdhanAni ata IzvareNa svabhaktadeveSu aparAdAya yat duHkhaM dIyate 'naparAdvAya sukhaM taduktapAravarthyAna mittakamiti / svaprayojanAbhAvepi viduSAM pravRttau paJcazikhAcArya vAkya sAMkhyasyaM pramANayati / tathA coktamiti / dividvAn svayaMbhUH sargAdAvAvirbhato viSNurnirmANacittaM yogabalena svanirmitaM cittamadhiSThAya svAMzena pravizya kapilAkhyaparamarSirbhUtvA kAruNyA jijJAsave AAsuraye tattvaM provAcetyarthaH // na paramezvarasyAparaM vizeSa pratipAdayati sUtrakAraH // sa eSa pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt // 26 // pUrveSAM pUrvapUrvasargavyutpatrAnAM brahmaviSNumahezvarAdInAmapi guru: pitAntaryAmI vidyayA jJAnacakSuH pradazca / kutaH / kAlenAnavacchedAt / brahmAdohi dviparArddhAdikAlenAvacchicAH kAlAnavacchinnaM guruM vinA na saMbha For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 51 vantItyarthaH / 'yo brahmANaM vidadhAti pUrva yo vai vedAMzca prahiNoti tasmai' ityAdizrutibhya iti bhAvaH / na ca prakRtisvAtantryakSatiH / nimittamaprayojaka prakRtInAmityAgAmistrAta nimittakAraNasyezvarAdestatsvAtantryAvidhAtakatvAt / etadeva vyAcaSTe / pUrva hIti / abacchedazabdArthanAva cchedaprayo. janena kAlenApAvartate na saMbadhyate / tAtpayArthamAha / yathAsyati / asya vartamAnasya sargamyAdI pUrva prakarSagatyA jJAnotkarSaprAsyA svataHsiddha ityarthaH / atrezvarasya sarvajIvapitRtvavacanAta zrutyuktAgnivisphaliGga chAntAnusAreNa ca jIvabrahmaNoraMzAMzibhAvastayorabhedazca pitAputravadeveti bhAvaH / tathA ca smRtiH / yathA dIpasahasrANi dIpa ekaH prasUyate / tathA jIvasahasrANi sa evaikaH prasUyate // salile karakAzmeva dIpo'gnAviva tanmayaH / jIvo moThayAta pRthagabuDho yukto brahmaNi lIyate // ityAdiH / ayaM cAbhedo nAkhaNDatA api tvavibhAgasva, avibhAgo dhacanAditi vedAntasUtreNa jIvAnAM brahmaNyavibhAgalakSaNAbhedasyaiva vacanAt / avibhAgazca dugdhaM jalamabhUdityAdipratyayaniyAmakaH svarUpasaMbandha AdhAratAdivat, kiM vA lakSaNAnanyatvamiti / anena pitRtvAntayAmitvarUpeNa gurutvena jIvAnAmapyAtmezvara iti vedAntamahAvAkyArthApi sUcitaH / yo hi yasyAMzI adhiSThAtA vA bhavati sa tasya tmeti dRSTaM, yathA sUryazcakSuSaH yathA pA jIvo dehasyeti dik / IzvarazabdArthI vistaraNa dhyAkhyAta idAnI tatpraNidhAnaM vyAkhyAtumAdau praNidhAnAGgaM mantraM darzayati / tasya vAcakaH praNavaH // 27 // tasyezvarasya praNavo nAmetyarthaH / adRSTavigraho devo bhAvayAho manomayaH / tasyoMkAraH smRto nAma tenAhUtaH prasIdati // - For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 yogavArtikam / dati yogiyAjJavalkyAdibhyaH / adRSTavigraho 'datazarIro devaH paramAtmA bhAvayAlo bhaktimAtrayAjho manomayo manastulyakAraNopAdhizabalo 'yaHzabalAgnivadityAdirarthaH / kartavyavicAropayoginamartha pUrayati / vAcya Izvarati / nitya eva praNavena sahezvarasya vAcyavAcakabhAva iti / zraddhAtizayotpAdanAya saMzayaparvakamavadhArayati / kimasyeti / IzvarapraNavayorvAcyavAcakatA ktiH kimasyezvarasya saMketenAhAyaryAnyonyAdhyAsarUpeNa kRtA AgantukI yathA piNDavizeSe devadattAdinAmavAcyatA pitRsaMketakatA tadvata / atha vA pradIpasya prakAzavatsvAbhAvikI yAvadavyabhAvinItyarthaH / vimRSya siddhAntamAha / sthita iti / arthasaMbandhamevAbhinati prkaashytiityrthH| sa ca zaktyAkhyasaMbandha AdhArAdheyavatsvarUpasaMbandho 'tiriktapadArtha eva vAstu ghaTAdinAmbAmapyevaM bodhyaM devadattAdinAmnAM tu naivaM yataH puruSasaMketabhedenArthabhedA bhavantIti / saMketeneti / ayamasya pitetyAdovaM. rUpeNetyanvayaH / nanu zaktinityatvepi kadA citsaMketabhedAdevadattAdizabdavadarthabhedApi praNavasya syAdityAzaGkAyAmAha / sAntareSvapIti / ayaM saMketo laukiko na bhavati api tu sarvajJAzcetanAzaktiM pUrvasidAmanusRtyaiva saMketaM kurvantItyAzayaH / saMbandhanityatve saMtipattyAkhyakAryanityatvaM pramA. Nayati / sampratipattIti / devadattAdizabdavadvAcyavAcakabhAvasyAnityatve kadA citsaMketavaiparItyena vyavahAravaiparItyapi syAdityAzayaH / tathA ca sati sarvatra zabdArtha nAzvAsaH syAdityAminaH pratijAnate avadhArayantIti samagravAkyArthenAnvayaH / praNidhAnAGgamantraM pradarzya sAGgapraNidhAnasya svarUpaM sUtrakAro vayati tatsatraM pUrayitvotyApati / vijJAnati / sUtreNa sahAnvayaH // tajjapastadarthabhAvanam // 28 // sUtrArtha vyAcaSTe / praNavasyeti / praNavajapena saha brahmadhyAnaM praNidhAnaM tacca vAcyavAcakabhAvaM jJAtvA kartavyamiti samudAyArthaH / 'praNavena para brahma dhyAyIta niyato yatiriti smaraNAditi / praNavArthazcAvAntarabhedaiH zrutyAdiSu bahudhoktaH saMpAttu gAruDoktArthotra kathyate / yathA gAruDe For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogvaartikm| vyaktAvyakte ca puruSastisro mAtrAH prakIrtitAH / ardhamAtrA paraM brahma jeyamadhyAtmacintakaiH // iti / praNavArthacintanaM ca mukhyato vividhaM, tatraikamaMzAMzikAryakAraNazaktizaktimadAdAbhedena taptAyaH piNDavavibhAgalakSaNaikIbhAvAdahaM brahma sarva khalu brahmetyAdirUpaM bhavati tametamAtmAnamomiti brahmaNaikIkRtya brahma cAtmanomityekIkRtyetyAdi zruteH / sarvaM khalvidaM brahma tajjalAniti zAnta upAsItetyAdizrutezca / ekaH samastaM yadihAsti kiM cittadacyuto nAsti paraM tatonyat / sohaM sa ca tvaM sa ca sarvametadAtmasvarUpaM tyaja bhedamoham // ityAdismRtezca / aparaM prakRtitatkAryapuruSebhyo vivekena kevale brahmacinmAtre Atmatvacintanam / omityevaM dhyAyatha AtmanaM svasti vaH pArAyatamasaH parasmAt / athAta Adezo netineti nahyetasmAditi netyanya. tparamasti tamevaikaM jAnatha AtmAnaM AtmetyevopAsIteti zruteH // prakRti puruSa sthApya puruSaM brahmaNi nyaset / ahaM brahma paraM jyotiH prasaMkhyAya vimucyate // yaH sarvabhUtacittajo yazca sarvahRdi sthitaH / yazca sarvAntare * jeyaH sohamasmIti cintayet // iti gAruDAdibhyazca / tathA 'Atmeti tUparyAnta yAhanti ceti brahmamImAMsAsUtrAcca / atra gAruDavAkye puruSasya brahmaNi nyAso laya eva na svabhedaH // vijJAnAtmani saMyojya kSetra pravilApya tam / brahmaNyAtmAnamAdhAre ghaTAmbaramivAmbare // ityAdivAkyeSu jIvilApanena brahmAtmacintanasya smaraNAta prakRtisthApanasAhacaryAcca / ambaradRSTAntazca nAkhaNDatve * aMzAMzibhAvasyAbhimatatvenAtra sarvArariti pAThaH sAdhuriti bhAti / rA0 shaa|| For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 yogavArtikam / yathAgniragnau saMkSiptaH samAnatvamanuvrajet / tathAtmA sAmyamabhyeti yoginaH paramAtmanA / ityAdivAkyoktasyAgnivAyujalAdibahuladRSTAntasya sAmyasya ca virodhAta nyAyAnugraheNAnyAlayAdidRSTantAnAmeva balavattvAcca / kiMtu ekarUpasyApAdhirkAmathyAvibhAnivRttimAtre iti, vilApanena ca prakRtyA. divajjIvAnAmanAtmatvameva labhyate / taduktaM mAtsye tattvaiH saMpAditaM bhune puruSaH paJcaviMzakaH / IzvarecchAvazAtsopi jaDAtmA kathyate budhaiH / iti / motadharma ca te cainaM nAbhinandati paJcaviMzakamapyuta / DizamanupazyantaH zucayastatparAyaNAH // iti / etena pratipuruSo vilApya cchiSTaM brahma tasminnevAhaMbhAve vacanAcca na jIve mukhyo 'haMzabda iti, dhAnayozcintanayormadhye pratharmAcantanamupAsanA dvitIyaM tattvajJAnamiti / brahmAtmatAjAnaM cAti. durlabha, mokSadharma coktaM bhavanto jAnino nityaM sarvatazca nirAmayAH / aikAtmyaM nAma kazciddhi kadA citmatipayate / iti dik / IzvarapraNidhAnAditi paJcamyuktamasaMprajJAtaparyantayogahetutvaM tattvapraNidhAnasya yena dvAreNa tadAha / tadasyeti / praNidhAnA. dibhizcaikAyo bhavati tatazca paramAtmasAkSAtkAraH tataH paravairAgyAdasaM. prajJAtayoga iti zeSaH / svAdhyAyayogasaMpattyA paramAtmA prakAzataiti vakSyamANavAkyasvarasAt / uktArtha svapiturva:kyaM viSNapurANasyaM pramANayati / tathA coktamiti / yogajapayorekadA na saMbhava iti yogasyAdAntayoryutthAnakAle japa uktaH / nanu paramAtmasAkSAtkArAta paravairAgyaM bhavatIti yaduktaM tatropapadyate AtmasAkSAtkAreNaivAbhimAnivRttyA paravai| rAgyasaMbhavAditi / atrocyate / brahmajJAnaM tATasthyenAtra na vititaM kiM For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / tvAtmatvenaiva, tathA ca jIvAtmatattvajJAnAt buddhiparyantamabhimAnanivRttivat paramAtmajJAnAt jIvaparyanteSvabhimAno nivarttate paJcaviMzatitattvAni vilApyaiva sohamityAtmatayA 'dhiSThAnabrahmasAkSAtkArAditi / nanvevaM jIvasyApyanAtmatvaM prasaktamiti cet, na / vyAvahArikapAramArthikabhedenAtmayAbhyupagamAt / grAtmatvaM hi saMghAtAdhyakSatvaM kSetrajJatvaM ca / taccezvara - syaivAsti Izvaratvavat, jIvAtmanAM paratantratvAt dharmAdharmAdAjJAtRtvAcca / jIvAnAM ca citizaktimattAmAtreNaivAtmatvaM gauNaM bujhATyApekSikaM ca yathA hiraNyagarbhAdInAmIzvaratvaM tadvajjIvAnAmAtmatvaM bandhamokSabhogAdibhAgitayA siddhaM lokavyavahAragocaratayA ca vyAvahArikameva / evamevAtvaM zabdopi paramAtmanyeva mukhyo na tu jIve, prayogAdiSu svAtantryAbhAvena prayatnAtmatvAdirUpasyAhamAdizabdapravRttinimittasya jIveSvabhAvAditi / tathA coktam / tvAmAtmAnaM paraM matvA paramAtmAnameva ca / AtmA punarbahirmRbhya hojJajanatAjatA // yathA / iti / paramanAtmAnam / yadApi jIvA mukhyAtmA na bhavati tathApi tajajJAnAdapi dharmAdharmarAgAdinivRttyA motastu bhavatyeveti / etena vyavahAraparamArthabhedAdekAtmyanAnAtmatAvAdI zrutismRtidarzaneSvaviruddhAvityapi siTum / adhikaM tu brahmamImAMsAbhASye vijJAnAmRte draSTavyamiti dik / tadidamIzvarapraNidhAnAdvatyAdisUtragaNeoktamarthajAtaM liGgapurANe spaSTaM pradarzitam / 1 avidAyezasya yogo nAtIto nApyanAgataH / nApyastyasmitayA caivaM rAgeNApi trikAlatA // kAleSu triSu saMbandhastasya dveSeNa no bhavet / tathaivAbhinivezena saMbandho na kadA cana // kuzalAkuzalaizcaiva saMbandho naiva karmabhiH / bhavet kAlatraye zaMbhoravidyAmativarjanAt // 55 For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / vipAkaiH karmaNAM tasya na bhavedeva saMyamaH / kAleSu triSu zarvasya zivasya zivadAyinaH / / sukhaduHkhaina saMspRzyaH kAlatritayavartibhiH / tathaiva bhogasaMskArabhaMgavAnantakAntakaH // vizeSaH paro devo bhagavAna paramezvaraH / cetanAcetanonmuktaH prapaJcAkhilAtparaH // loke sAtizayatvena jJAnezvarya vilokite / zive nAtiyatvena * sthite AhurmanISiNaH // pratisagaM vastubhAnaM brahmaNozAstravistaram / upadezAtsa eSTavyaH kAlAvacchedavartinAm // kAlAvacchedayuktAnAM gurUNAmapyasau guruH / sarveSAmapi sarvazaH kAlAvacchedarjitaH // anAdireva saMbandho vijJAnotkarSayoH pare / sthitayorIdRzaH zarvaH parizuddhaH svabhAvataH // AtmaprayojanAbhAve parAnuyaha eva hi / prayojanaM samastAnAM kriyANAM parameSThinaH // praNavo vAcakastasya zivasya paramAtmanaH / zivarudrAdizabdAnAM praNavo hi paraH smRtaH // zaMbhoH praNavavAcyasya bhAvanA tajjapAdapi / Azu siddhiH parAprApyA bhavatyeva na saMzayaH // ekaM brahmamayaM dhyAyetsavaM vipra carAcaram / carAcaravibhAgaM ca tyajedahamiti smaran / saptANDAvaraNAnyAhuraNDasyAtmAmbujAsanaH / koTikoTyayutAnIze cANDAni kathitAni tu // tatratatra caturvakA brahmANo harayo bhavAH / atrAnatiyitveneti pAThaH kalpyaH / nAtiyitveneti vetadarthaka bodhyamiti / - rA0 zA0 // For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 yogavArtikam / sRSTAH pradhAnena tathA prApya zaMbhostu sabidhim // asaMkhyAtAzca rudrAkhyA asaMkhyAtAH pitAmahAH / harayazcApyasaMkhyAtA eka eva mahezvaraH // brahmendraviSNurudrAkSepi devairagocaram / AdimadhyAntahitaM bheSajaM bhavarogiNAm // zivatattvamiti khyAtaM zivApi paraM padam / iti / tadevaM jIvaprajJAyAivezvarapraNidhAnAdapi prajJAdvArA yogastatphalaM bhokSazca bhavatItyuktamidAnI tayormadhye IzvarapraNidhAnasya mukhya kalpatvaM pratipAdayituM tatra dvArAdhikyaM sUtreNa pratipAdayati / kiM cAsyati / anyaccAsya praNidhAnino bhavatItyarthaH // tata: pratyakacetanAdhigamopyantarAyAbhAvazca // 28 // tata IzvarapraNidhAnAttatsAkSAtkAradvArA tadRSTAntena jIvatattvamapyanAyAsena pUrNatayA sAkSAniyatAti prathamadalArthaH / apizabda aasvtmsmaadhypekssyaa| yApi prati prativastu aJcati anugacchatIti vyutpattyA usaMkucitasarvAnugataH paramAtmaiva mukhyaH pratyakzabdArthaH / 'pratyaka prazAntaM bhagavacchabdasaMnaM yadvAsudevaM kavayo vadantI tyAdiSvapIzvare pratyakprayogadarzanAcca / tathApIzvarAdizabdavadeva pratyakazabdopi jIve gauNo vibhutvAt / ata eva prakRtivyAvarttanAya cetanetyuktam / yadi ca pratyakzabdaH pazcimavAcI tathApi sarvapralayAvadhibhate brahmaNyeva mukhyo 'nyatra gauNa dti| antarAyAbhAva ekAyatAsAmAnyasyaiva phalamiti vakSyate 'tatpratiSedhArthamekatattvAbhyAsa'iti sUtreNetyato viziSyezvarapraNidhAnasyAntarAyAbhAvaphalakatvavacanamanuvAdakatayA vyAcaSTe / etAvaditi / anuvAdasya ca phala. mAdhikyena vighnanivartakatvalAbhaH / 'tasya ha na devAzca nAbhatyA Izata AtmA hyeSAM sa bhavatIti zrutyA brahmAtmatAdarzana icchAvighAte devAdInAmapyasAmarthyapratipAdanAditi / ata evoktaM nAradIyAdiSvapi / tasmAnmamukSoH susukho mArgaH zrIviSNusaMzrayaH / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 yogavArtikam / cittena cintayAnena vaJcyate dhruvamanyathA / dhatte padaM tvavitA yadi vighnarbhi ityAdi / svarUpadarzanamiti / asya pratIco jIvasya yattAttvikaM rUpaM tasya sAkSAtkaropi bhavatItyarthaH / anyapraNidhAnenAnyasAkSAtkAra 'dRSTadvAravata, dRSTadvAramadhyastIti pratipAdayatreva svarUpadarzanaM vivRti / yati / buddheH pratisaMvedI buddhittipratibimbodAhI tatsAkSIti yAvat idaM ca jIvabrahmaNoratyantAbhedanirAkaraNAya vaidharmyamukta, yathaivezvaraH zuddhyA. diguNakastathAyapi yo buddhaH sAkSI puruSa ityevamadhigacchati avadhAraryAta puruSatvAvizeSAdityarthaH / puruSazcetanaH zuddhaH pApapuNyavirjitaH prasavo nirduHkhaH kevAzcanmAtro 'nupasargo jAtyAyubhogahita iti / tadetaduktaM naardiiye| mAyApravartake viSNo dRDhA bhaktiH kRtA nRNAm / mukhena prakRrbhivaM svaM darzayati dIpavad // iti| yadyapi aMzisvarUpAvadhAraNenAMzasvarUpAvadhAraNavadaMzasvarUpAvadhAraNenAzisvarUyAvadhAraNaM bhavati aMzAMzinorekasvarUpatvasyArgikatvAta, pratyuta IzvarasyAvAGmanasagocaratayA svatattvasAkSAtkArAdeva tada nusAreNezvara vivekaH saMbhavati naanythaa| tathA ca atirapi / 'yadAtmatattvena | tu brahmatattvaM dIpopameneha yuktaH prapazyadityAdiH / tathApi jIvasya pUrNatvanityatvAdayaMza IzvarAnusAreNaiva sukhena jJAtuM zakyataityAzayaH / ata eva 'tattvameva tvameva tat' ityAdizrutayaH parasparamevAvaidharmyalakSaNAbhedaM prtipaadynti| anyonyadRSTAntenAnyonyadharmANAmanyAnyasmin avadhAraNAyAntarAyasvarUpapratipAdakaM sUtramavatArayati / atheti / vyAdhyAderantarAya tvopapAdanAya sUtre citavikSepA iti vadiSyati, tasya vyAkhyAnArtha bhASye vakroktiH / vikSepAH vikSepakAH / sAmAnyena dattottaraM vizeSasaMkhyAbhyAM punaH pRcchati / ke punariti / vyAdhistyAnasaMzayapramAdAlasyAviratibhrAntidarzanAlabdha For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yogavArtikam / bhamikatvAnavasthitatvAni cittavikSe pAste 'ntarAyAH // 30 // citavikSepakratayaitAni te pUrvasUtroktA antarAyA ityarthaH / vyAcaSTe / naveti / anvayavyatirekAbhyAM citte vikSepakatvameSAM sAdhati / sahaitaiti / samakAlAnAkalanena sahetyuktam / eteSAmavyavadhAnenaiva vyAdhAdigocarA vA nivRttyapAyagocarA vA cittasya vRttayo bhavanti yogadhaM. zikA ityarthaH / vyAdhyAdIvava krameNa vyAcaSTe / vyAdhiriti / zarIradhArakatvAt dhAtUnAM vAtapittAnAM rasAnAmAhArapariNAmAnAM karaNAnAM cakSu. rAdimanAdInAM ca vaiSamyaM visadRzabhAvo vyAdhiH / akarmaNyatA yogAnuSThAnAkSamatA / AmavAtAdinA dehasyAkrarmaNyatvepi vittasya yogAvirodhAccittasyetyuktam / saMzayAkAramAha / syAditi / idaM guruzAstroktaM jAnatatsAdhanAdi / abhAva namananusaMdhAnam / kAyagurutvaM kaphAdinA cita. gurutvaM tamasA, tAbhyAM hetubhyAmapattiH samAdhisAdhanAnanuSThAnam / saMpra. yogAtmA savikarSajanyo gardhA 'bhilASaH / viparItaM jJAnaM guvAdimitA. rthaviparItanizcayaH / samAdhibhUmeriti / vayamANAnAM madhumatyAdibhUmInAmekatamasyA pi sAdhanAnuSThAne 'pyalAbha ityarthaH / apratiSThAlAbhepi bhraMzaH / nanu lAbhotaraM bhraMze kA tatirityAzaGkAyAmAha / samAdhipatilambhe hoti / pratilambho niSpattidhyayasAkSAtkAra iti yAvat / ayaM bhAvaH / sAkSAtkAraparyantameva cittasya tattadamyavasthAnamapekSitamato 'stasAkSAkArasya yogArUDhasyApi aMzo 'nasthitatvameva bhavatIti / 'ArUDhayo. go'pi nipAtyate 'dhaH saGkena yogI kimutAlpasiddhi' rityAdismRtizcAtra pramANamiti / eteSAM tAntrikAna saMjJAbhedAnAha / etaiti / na kevalamete vyAdhyAdayo yogAntarAyA api tu duHkhAdirUpeSvantarAyAntareSvapi hetavo bhavantItyAha // duHkhadaurmanasyAGgamejayatvazvAsaprazvAsA vikSepasahabhuvaH // 31 // duHkhAdInyatra krameNa vyAcaSThe / duHmiti / AtmAnaM sva saMghAta For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 yogArtikam / madhikRtya vartataityAdhyAtmika, tacca vividha zArIraM mAnasaM ca / zArIra vyAdhyAdinitaM mAnasaM kAmAdinam / bhUtAni prANinA vyAghrAdIna latIkRtya jAyataityAdhibhautika vyAghrAyatyam / devAnadhikRtya jAyata. tyAdhidaivikaM zItoSNAyuyamityarthaH / yadyapi sarvameva vipatodavaM duHkhaM mAnasa tathApi prAdhAnyena manovikArajanyatvAjanyatvAbhyAM mAnasatvAmAnasatvavibhAgaH viSayagataduHkheSu civitepANAmahetutvAt duHkhasAmAnyasya tridhA vibhAgo na ghaTane ghaTapaTAdiduHkhAnAmasaMgrahAta, evamanyatrApi / duHkhasAmAnyalakSaNamAha / yeneti / kSobhazcAJcalyam / yadaGgAnIti / aGgakampAGgamejayatvamiti / prANeti / puruSaprayatnaM vinA svayameva prANo yadvAjhaM vAyumatizayenAcAmati pibati zarIrAntaH pravezAta sa zvAsanAmA vikAra ityarthaH / koThAmudarasyaM vAyuM niHsArayati bahiH karoti / zeSaM pUrvavat / sUtravAkyAtha vyAcaSTe / etati / vikSepasahabhuvo vyAdhyA. divitepovAH / tatra hetumAha / vikSipteti / vitepAnantarameva jAyante vitepanivRttI nivartantaityarthaH / nanvatentarAyAH sakAryAH kimI. zvarapraNidhAnamAnirasyA atha vA anyopAyenApi nirasituM zakyA ityA. kAkAyAmuttaraM prayacchati sUtrAntarAvatAraNAya / athaitaiti / atha vikSe. potpattyanantaramete vikSepA abhyAsavairAgyAbhyAmityAdisUtroktAbhyAM sAmA. nyAbhyAmevAbhyAsavairAgyAbhyAM nirasyA na tvIzvarapraNidhAnAdeti niyama ityarthaH / etatpratipAdakatayottarasatramavatArayati / tatreti / tayorabhyAsa. vairAgyayormadhye ubhyAsaviSayaM jIvezvarAdisAdhAraNaM piNDIkRtyopasaMharan idaM mayoktaM vadayamANasUtreNAhetyarthaH / yadi hIzvarapraNidhAnameva kevalama. ntarAyAbhAvaheturiti vakSyamANasUtrArthaH syAttadA ekatattvAbhyAsa iti sAmAnyopasaMhAro na yujyeta nissaMdehArthamIzvarAbhyAsa ityeva vaktuM yukta tvAditi bhAvaH // tatpratiSedhArthamekatattvAbhyAsaH // 32 // ekaM sthUlAdi kiM cit / yattu ekatattvazabdenAtra paramezvara evokta | iti tatra / bAdhakaM vinA sAmAnyazabdasya vizeSaparatvAnaucityAt / For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / vaLa pUrvasUtraprAptatvena paiaunaruktyApattezca / sarvameva cittamekArya nAstyeva vikSiptamityAgAmibhASyAnupapattezceti / uktayorvi te paikAyatayorva tyamANaparikarma garace |papattaye cittasya sthiratAM sAdhayiSyan cittasya kSaNikatvAdikaM dUSayati / yasya tviti / yasya tu vainAzikasya mate cittaM pratyarthaniyatamaryAdarthAntaraM na gacchati tathA pratyayamAtraM nirAdhAravRttimAtraM tathA kSaNikaM ca bhavati tasya mate sarvameva cittamekAgramate vikSiptacittAnupapattirityarthaH / tadanupapattau ca teSAM svaziSyebhyaH svazAstreSu samAdhyapadezo viphala eveti bhAvaH / ekasya cittasya krameNa nAnArthaviSayakatva svIkAre tu nAyaM deoSa ityAha / yadi punariti / tataH kimityata Aha / ato neti / yo 'pi vainAzikavizeSa uktadoSaparihArAya manyate sadRzapratyayapravAharUpataiva cittasyaikAgratA pravAhamadhye visadRzatvaM ca vikSepa iti tasya mataM yeopItyAdinAnUya vikalpya dUSayati / tasyeti / mataiti zeSaH / kSaNikatvAditi / ata AzrayAbhAvenaikAyatAnupapattiriti zeSaH / nanvatItAnAgatavarttamAnAsu sadRzapratyayavyaktiSu tritvAdivadvadyAsajyavRttirekAgratA bhavatviti cetra / anyAnyAsamAnakAlIneSu vyAsajyavRttitvAsaMbhavAt / kSaNikavAdinAM sAmAnyadharmAbhAvena sAdRzyasya durvacatvAcceti / pravAhAMzasya pratyekavyakterityarthaH / dUSayati / sa sarva iti / sa sarvaH pravAhAMzaH sadRzapratyayapravAhAntaHpAtI vA visadRzapratyayapravAhAntaH pAtI vA bhavatu ubhayathaiva ekAgraH cittasya pratyarthaniyatatvAdityAdirarthaH / ataH svasiddhAntamupasaMharati / tasmAditi / avasthitaM sthiram / paramate dUSaNAntaramAha / yadi ceti / svabhAvabhinatvena nityabhinnatvena tvayAbhyupagatAH pratyayA yekacittAnaH zritAH syurityarthaH / athazabdaH prazne / anya pratyayadRSTasyeti / tanmate cittAtiriktAtmAbhAvAduktam / upacitasya arjitasya karmAzayasyAdRSTasyetyarthaH / nanvekasaMtAnotpavatvenAnubhava saMskAra smRtyAdInAM kAryakAraNAbhAvAbhyupagamenAyaM doSaH pariharttavya ityAzaGkAyAmAha / samAdhIyamAnamiti / gomayaM pAyasaM gavyatvAdityAdi nyAyamatadUSaNaM samAdhIyamAnamapyAkSipati tiraskaroti / takhyAyApekSayApyetadvaSaNo duraNanyAya grAbhA I w For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / saubhata ityarthaH / tatra hi gavyatvaM hetuH prasido 'sti, atra tvekasatAnI. yatvarUpo heturapyasiddhaH saMtAnasyaikatAnirvAhakajAtyAyanabhyupagamArdAita bhAvaH / dUSaNAntaramAha / kiM ceti / svasya bauddhasya ya AviSayakA. nubhavastasyApyapalApazcittasya pratikSaNamanyatve sati prasajyataityarthaH / pRcchati / kamiti / uttaraM, yaditi / avyayamahamA vizeSaNam / tathA cayohamadrAtaM sohaM spRzAmItyAdipranyaye 'hamiti yaH pratyayAMzaH saM sarvasya pratyayasya darzanasparzanAdirUpasyAnyonyabhede sati tadAzraye prAryAna miNa abhedAkAratayA 'nubhAsado 'stItyarthaH / AtmAnubhavaM vyA. khyAya tadapahavaM vyAcaSTe / ekapratyati / ayaM caikapratyaviSayaH pratyayavyaktimAtragocarako bhavanmane 'to bhedAkArAhamiti pratyayaH kathaM bhava. nmate 'tyantabhineSu kSaNikacitteSu viSayatvena vartamAnaH sAmAnyameka viSayIkuryAdityarthaH / sarvapratyayAnugatarmiNaH sthiracittasyAnabhyupagamA. diti bhAvaH / nanu abhedAkAro 'haMpratyaya evAprAmANika iti, tatrAha / svAnubhaveti / abhedAtmA abhedAkAraH / nanu yatsattat kSaNikamiti sattvena kSaNikatvAnumAnAduktapratyayoM bAdhanIyastatrAha / na ca prtyksseti| mAhAtmyaM svArthasAdhakatvaM na todizanyapramANAntareNAbhibhUyate pratibayate upajIvyajAtIyatvenAbalavattvAdityarthaH / zaGkaH pIta ityAdipratyakSaM tu tarkayogena balavatAnumAnenaiva bAdhyate / evaM dehAyAtmatApratyakSapi nirNItaprAmANyena zAstreNa saMdigdhaprAmANyatayA durbalaM bAdhyataiti / nanu cittAtiriktAtmAnabhyupargAmanAmayaM doSo na cAstikAnAm ahaMpratyayasya sthirAtmaviSayakatvAbhyapagamAdata svamate kathaM cittasyairya siddhirita cet, pUrvoktAsmRtisaMskArayorekAzrayatAniyamAdityavehi / tadidaM cittasyairyamupasaMharati / tasmAditi / parikarmApadezAnyathAnupapattyApi cittasthairyamanumIyate ityAha / yasyota / hetugarbhavizeSaNena, yasya sthiracittasyedamAgAmisUtravayamANaparikarmacittaprasAdhanaM sthitidAyahetuH pariSkAra: zA. streSu nirdizyataityarthaH / sUtrAntaramutyApayituM pRcchati / kamiti / kimupAyakaM kiMsvarUpaM kiMphalaM vA parikarma bhavatItyarthaH / / For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtika / atra sUtreNo ttaram / maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhadaHkhapuNyApuNyaviSAyANA bhAvanAtazcittaprasAdanam // 33 // prasAdanaM sthitinibandhanamityAgAmitRtIyasUtrasthenAnvayaH / anyathA tatra sUtre vAzabdavaiyAt / nibandhanatvaM ca sthityabhraMzahetutvaM tacca sthitituzradAdApratibandhadvArA tatraiva AgAmisUtre bhASyavyAkhyAnAt / zraddhAvIryasmRtisamAdhInAmeva sthitihetUnAmuktavAcca / atra sukhAdizabdastadvAhulyalAbhAya dharmadharmyabhedAtsukhitAvAvI / bhAvanA cotpAdanaM prasAdanaM samAdhipratibandhakarAgadveSAdharmAdimalApasAraNaM teoyAdiprasAdadityarthaH / tatra sarveti / maitroM sauhAdI karuNAM nirUpadhiparaduHkhaprahANecchAM muditAM protimupetAmaudAsInyaM, sarvatra bhAvodityanvayaH / bhAvanAnAM cittaprasAda dvAramAha / evamasyeti / zuklaH pApAsaMbhivaH tato dharmaH, itastamaHkSaye cittaM nirmalaM bhavatItyarthaH / adRSTadvArakatvaM caitanmukhyata uktaM rAgadvenivRttirUpadRSTadvArakatvamapi bodhyam / taduktaM gItAyAm / rAgadveSavimuktaistu viSayAnindriyaizcaran / AtmavAvadheyAtmA prasAdamadhigacchati // prasavacetaso jhAzu buddhiH paryavatiSThate / iti / nanu cittasya prasAdAkhyaparikarmaNaiva kiM kAryamityAMkAlAyAmAha / prasatramiti / prasavaM cittamekAyaM bhUtvA sthirapadamabhraMzayogyatA labhataityarthaH / tipadamiti pAThe sthitiH sthmityrthH| evaM sarvatra / prasAdasya sAdhanAntaramAha / / pracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya // 34 // vaashbdaapyrthe| AbhyAmapi cittasya prasAdanaM kuryAdityarthaH / nAsikApuTAbhyAsita / ekatarapuTenetyarthaH / prayatra vizeSAditi / sUtmarUpeNa yogazAstroktarItyA, vamanaM recnmityrthH| vidhAraNaM kumbhakaM taccAAtpara NAnantaramiti bodhyam / recanottaraM paraNaM vinA vidhAraNAsaMbhavAt / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / prANAyAma ityuttarAcca / 'prANAyAmazca vijeyo recakapUrakakumbhakA' ityA. dismRtibhistrayANAmeva silatAnAM prANAyAmatvakathanAditi / prANAyAma iti / etaTTayaM paraNagarbha prANAyAma ityarthaH / pracchardanavidhAraNe vyAkhyAya samayasUtrArthamAha / taabhyaamiti| sthitiM bhAvayet / prasAdadvAreti zeSaH / atra prANAyAmo yamAdinirapekSa evottamAdhikAriNo yogasAdhanatayoktaH / dvitIyapAde ca mandAdhikAriNo vyutthitacittasya yamAgraSTAGgamadhye prANAyAmo vaktavya ityAnaruktyam / tathA ca smRtiH / 'prANAyAmairda hedoSAn dhAraNAbhizca kilviSa' miti / prasAdApekSayA tinibandhanaM prikmaantrmaah| viSayavatI vA prattirutpannA manasaH sthitinibandhanI // 35 // prakRSTA vRttiH pravRttiH sAkSAtkArarUpA, viSayA gaMndhAdayaH paJca viSayatvenAsyAH santIti viSayavatI / sA ca svasAdhanAdutpatrA svAviSayapi vivekaparyanteSu zraddhAdApratibandhahetutayA sthitiprayojikA bhavatItyarthaH / vAzabdaH samuccaye AvazyakatayA bhASye vAcyatvAt / atra ca manasa iti vacanAt manazcittayArakati bodhyam / viSayavatIM prati paJcaprakArAM darzati / nAsikAyati / nasikAye gandhopalabdhisthAne dhAraNAM kurvato yogino yo divyagandhasAkSAtkAro 'lpenaiva kAlena bhavati sA gandhapratirota tAntrikaparibhASA / evaM sarvatra vyAkhyeyam / tAlvAdayo rUpApalabdhisthAnamiti zAstraprAmANyAdavadhAraNIyam / sthitini. bandhanIti vyAcaSTe / cittaM sthitI nibadhantIti arthAntareSvatisatmeSu dRDhasthitiyogyaM kurvanti saMskAradvAretyarthaH / anyacca kurvantItyAha / saMzaya. miti / zAstrIyAntare saMzayaM niraakurvntiityrthH| saMzaya vidhamanaprakAra ca vayati / samAdhiprajJAyAmiti / samAdhau jAyate yA prajJA sattva. puruSAnyatAsAkSAtkArastatra vakSamANavairAgyadvAropakurvanti cetyarthaH / ete. neti / yato rUpapravRttirviSayavatI etena hetunA rUpapradhAnatvAccandrAdi. pravRttayo 'pi sthitihetutayA zAstrAntareSacyamAnA asyAmeva viSaya. - - For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogArtikam / vatyAM pravezanIyA ityarthaH / ato na nyanateti bhAvaH / saMzayaM vidha. mantIti yaduktaM tatra zaGkA nirAkurvaveva tadvivati / yadyapi hIti / taistaiH zAstraiH svAnumAnairAcAryApadezaizca nirNItamarthatattvaM paramArthabhUtameva bhavatI,ti nizcayAna tatra saMzayaH saMbhavatIti zeSaH / saMzayamupapAdati / tathApIti / yAvacchAstrArtha kradezaH svakaraNaizcakSurmanAdibhirna sAtAkriyate tAvatsarva zAstrAdi parokSamiva vyAjoktivat saMdigdhatAtparyaka bhavati ityato nApavAdiSu nizcayaM janayatItyarthaH / tAtparyasaMzayAhito hi saMzayo nirNIte 'pyartha bhavati / ata eva zAstramalake 'numA. nepi saMzayo bhavatItyAzayaH / saMzayamupapAdana tadvidhamanaprakAramAha / tasmAditi / upodvalanamatra pUrvAvadhRtatAtparya saMzayApasAraNaM, tatra zAstreSu zraddhIyate idamityameveti vizvasyataityarthaH / etadartha nizcayAkhyazraddhotpAdanArtha samAdhiprajJAyAH zraddhA dvArIbhavatIti yaduktaM tadvivRNoti / aniyatAsviti / aniyatAsu avyavasthitAsu cittavRttiSu madhye tattadgandhAdipravRttyA gandhAdInAM doSadarzanAt tadviSayake vazIkArasaMjJAvairAgye jAte sati vikSepahAsAt tasyatasyottarabhUmirUpasyArthasya sAkSAtkArAya cittaM samartha syAdityarthaH / vairAgyasya dvAraM vitepAkhyapratibandhanivRttiM svayaM vivRNoti / tathA ca satIti / vazIkArasaMjJAvairAgye ca satItyarthaH / cittasyairya nibandhanaM parikarmAntaramAha // vizokA vA jyotiSmatI // 36 // vigataH zoko yasyA iti vizoketi hetugarbhavizeSaNaM tathA ca | yatA vizokA ato vakSyamANajyotiSmatI zreSThA sthitiheturityarthaH / dvividhAM vizokAM vivRNoti / hRdayetyAdinA eSA dvayI vizoketyattena / hRdayapuNDarIkAlambane cittaM dhArayato yA buddhisaMvittatsAkSAtkAro bhavati yacca vayamANarItyA 'smitAmAtramasmItyetAvanmAtrAkAra citta bhavati eSA dvayI vizokA jyotiSmatItyucyate ityanvayo bhaviyati, tatra buddhividi jyotiSmatIsaMjJAyA anvarthatAmAha / badisattvaM For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRda yogavArtikam / I hIti / buddhirUpaM sattvaM bhAsvaraM svaparaprakAzakaM tejeAvat AkAzarvAdvabhu ca bhavati tatra budvaiA sthitivaizAradadyAd nirmalaikAyyAt buddhipravRttiH sUryAdi - prabhAntasadRzAkAreNa vikalpate vizeSeNeotpadAtaityarthaH / ato viSayasya jyotiSmatvena viSayiNI pravRttirapi jyotiSmatIti bhAvaH / atra cAntaHkaraNasya vibhutvamAcAryeNa siddhAntitam / antaHkaraNasya ceyaM yogazAstroktA prakriyA / udarorasormadhye yatpaGkaM tiSThatyadheomukhamaSTadalaM tadrecakaprANAyAmeneordhvamukhaM kRtvA tasminrAlambane cittaM dhArayet / tatra hi cittaM tiSThati / tadyathA / padUmadhye sUryamaNDalamakAro jAgaritasyAnaM tasyopari candramaNDalamukAraH svapnasthAnaM tasyopari vahnimaNDalaM makAraH suSuptisthAnaM tadupari paraM brahma vyomAtmakaM nAdasturIyasthAnamasti yamaImAtramudAharanti yoginaH / tatkarNikAyAM viSkagvyApizAkhAsahasravatyA manovahanADyA mUlaM tiSThati tasyA alAbulatikAyAiva UrdhvamukhI ekA zAkhA suSumneti gIyate tathA ca zAkhArUpayA brahmanAyA bAhyAnyapi sUryamaNDalAni protAni saiva manovahA nADI cittasthAnaM bhavati tasyAM cittaM dhArayato yoginazcittasAkSAtkAro jAyate iti / tathAsmitAyAmiti / asmitA 'tra nAhaMkAraH kiM tvAtmatattvaM tamaNumAtramAtmAnamanuvidyetyuttaravAkyAt / asmitAnmatAhantAnAM paryIyatvAcca / bhAvapratyayazca nirvizeSasAmAnyamAtratAbodhanAya prayuktaH / tathA cAsmitAyAM viviktacinmAtre puruSe samApatraM tadUpatApatramata evaM nistaraGgamahodadhikalpaM puruSAkAratvAt svayamapi tatkalpaM tathA zAntaM zokAdinimittakSobharahitamanantaM sarvatonAvRtamasmitAmAtramasmItyetAvanmAtrAkAramanyAkAratAzUnyaM bhavatItyarthaH / AtmanazcijjyotirmayatvAt tadAkArasya jyotimattvaM spaSTameveti punanaioktam / nanvanenaivAtmasAkSAtkAreNaiva kRtArthatvAt kathamasya sthitizeSatayeopanyAsa iti cet na / kRtAtmasAkSAtkArekhApi jJAnaniSThayA paravairAgyArthamabhyAsApekSaNAditi, gandhAdipravRttibhyazcAyamasmitApravRttervizeSo yagandhAdipravRttayo 'rthAntareSu cittasyairyatavo 'smitApravRttistu svaviSayaeveti / api jIvAtmasAkSAtkArasya w For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogArtikam / paramAtmani cittasthitihetutvamastIti / asmitAzabdArtha pUrvAcAryamukhena vivRNoti / yatremiti / aNumAtraM sUtmatamamanuvina zravaNamananAbhyAmavadhArya asmItyetAvanmAtrAkAreNa sAkSAtkarotItyarthaH / eSA dRyoti / viSayavatI asmitAmAtrA ceti dvividhA vizokA jyoti. pmatItyucyate zAstrAddhaH / anayA yoginazcittaM tiyeogyatAM prApnotI. tyarthaH / nanu gandhAdipravRttivadisaMvidopi viSayavatItve parvamatreNaiva tadhaNaM yumiti cet, na / gandhAdipaJcazva viSayazabdasya mukhyatvAtatpravRttereva mukhyaviSayavatyAH pUrvapatreNoktatvAt buddhI ca puruSa sAkSitayA viSayazabdo gauNa eva, asaGgasya puruSasya buddhivaDhandhAbhAvena sidhAtvA. yogAt / ato buddhisaMvidA gauNaM viSayava tva matra sUtre proktamiti vizo. katvaM cAsmitAsaMvedaH sAtAdevAsti 'tarati zokamAtmaviditi zruteH / buddhisaMvidastu vizokatvaM saMkalpasiyA kiM vA vivekalyAtidvAreti bodhyam / cittasthairyakAraNaM parikamAntaramAha // vItarAgaviSayaM vA cittam // 37 // vyAcaSTe / vIteti / vItarAgaM yatsanakAdInAM cittaM tadevAlambanaM tenoparaktaM taDAraNayA tadAkAratApavaM yogicittaM viraktaM sadA. lambanAntapi sthitiyogyatAM labhataityarthaH / tathaiva parikamAntaramAha // . svapnanidrAjJAnAlambanaM vA // 38 // svapnajJAnaM svapnarUpaM jJAnaM tadAlambanakaM cittaM prapaJcajJAne svapnadRSTiccitamiti yAvat / tathA coktam / dIrghasvapnamimaM viddhi dIrgha vA cittavibhramam / iti| iyaM ca dRSTiH kAmadughatvAdiguNairvAci dhenudRSTivata kSaNabhaGgu. raviSayakatvAdiguNairjAgrat jJAne svpndRssttiruupeti| etadapi vairAgyadvArA cittasyairyaheturityAzayaH / nidrAjJAnAlambane ceti / nidrArUpaM jJAnamevAlambanaM * viSayavatItvamiti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da yogavArtikam / yasya tattathA sarvajIveSu vismRtAtmakeSu suSuptadRSTirmAccittamiti yAvat / taduktam brahmAdayaM sthAvarAntaM ca prasuptaM yasya mAyayA / tasya viSNoH prasAdena yadi kazcit pramucyate / carAcaraM layaiva prasuptamiha pazyatAm / kiM mRSA vyavahAreSu na viraktaM bhavenmanaH // iti / bhASyaM ca sugamam 1 yathAbhimatadhyAnAdvA // 38 // kiMbahunA yadevAbhimataM harihara mUtyAdikaM tadevAdI dhyAyet tasmAdapi dhyAnAttatra labdhasthitikasya cittasyAnyatrApi vivekaparyanta. sUkSmeSu vinaiva sAdhanAntaraM sthitiyogyatA bhavatItyarthaH / itthameva vyAcaSTe / yadeveti / parikarmaniSpatterlakSaNamAha // paramANuparamamahattvAntosya vazIkAraH // 40 // asya parikarmitacetasuH / paramaM mahattvaM yeSAM puruSAdInAM te paramamahattvAH / vyAcaSTe / sUkSmaiti / sUkSmelpaparimANe cittasya nivezanamavasthAnamabhIpsorityarthaH / labhate yogIti zeSaH / sthUlaiti / syUle mahatparimANe 'nyat pUrvavat / evaM tAmiti / etat sthUlasUkSma rUpaM koTidvayaM pakSadvayaM carato 'sya cittasya yo 'pratighAtaH kenApyapratibaddhatA sa vazIkArazcittasya vidheyatvaM bhavatItyarthaH / parazabdAdaparo'pi vazIkarosti doSadarzanajanyo vazIkArasaMjJArUpa iti bhAvaH / tadapekSayAsya paratve hetumAha / tadvazIkArAditi / tasmAdvazIkArAtparipUrNa samAptasyairyasAdhanAkAGkaM cittamabhyAsAntarasAdhyaM pariSkAraM nApekSataityarthaH / vazIkArasaMjJAvairAgyAnantaramapi tu cittamabhyAsakRtaM vazIkAramapekSataeveti tadaparaM nikRSTamiti bhAvaH / tadevamabhyAsavairAgyAdikaM parikarmAntaM yogasAdhanamabhihitaM * saMcarata iti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / sAmAnyateo yogadvitayaM ca proktamataH paraM yogayoH phalaM vaktavyaM, tatrAdau saMprajJAtasya phalaM dhyAnAdivyAvRttaM pratipAdayansatramavatArayati / arthAta / athazabdaH prazne / samApattiH samyagAlambanAkAratvApattiH pratyakSattirityarthaH / cittasya ceyaM prajJAkhyAvasyA saMprajJAteSveva bhavati na tu dhAraNA. dhyAnasamAdhiSu teSu sAmAyyeNAlambanAgrahaNAta sAkSAtkArasyaiva vizeSA. kArattvAditi // kSINahatterabhijAtasyeva maNergrahItagrahaNagrAhyeSu tatsthatadaJjanatAsamApattiH // 41 // kSINavRtterapagatavRttyantarasya cittasyetyarthaH / abhijAtasya nirmalasya maNeriva grahItrAdiSu tatsthitatayA tadajanatA samyak tadAkAratA jAyate, sA ca samApattIti* zabdavAcyA bhavatItyarthaH / atra saMprajJAtaphalabhUtAyAH prajJAyAH samAtiriti tAntrikI paribhASApi prasaGgAduktA / sA cAsaMprajJAtavyAvRttasya saMprajJAtasvarUpasya paricAyakatayaiva saMprajJAtayoga iti pazcAdvakSyate tA eva sabIjaH samAdhiriti satre iti / dINavRtte. riti hetugrbhvishessnnsyaaymaashyH| cittasya svata eva sarvArthasAkSAtkA. rasAmarthyamasti viSayAntaravyAsaGgadoSAdeva tu tatpratibaddhamato vRttyantarapratibandhasya niHzeSato vigame svata eva dhyeyavastusAkSAtkArastadrapApatyAkhyo bhavatIti bhASye pratyastamiteti / pratyayasya pratyayAntarasyetyarthaH, samApatterrApa pratyayatvAt / uttikramAnurodhena sotraM pAThakramamullaGghya yAhmAdisamApattIH sadRSTAntA vyAkhyAnAyAdau svayaM vivRNoti / yati / upAzrayabhedAjjapAkusumAgraMpAdhivizeSAttadrapoparaktastatpratibimbodvAhIsan sphaTika upAdhitulyAkAratayaiva nirbhAsate pratIyate tathA yAhmaNAlambane. noparaktaM sarpitapratibimbaM vRtteH pratyakSarUpatAlAbhAya grAhmasamApamiti pAhmagatavizeSAkAramityarthakamevaMbhUtaM cittaM grAhyAnyanAkAraNeva sAkSiNi * itizabdaH pustakAntare nAsti / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 yogavArtikam / nibhAsataityarthaH / yatra samApattirUpasya pratyakSasya prAmANyAya grAhma. rUpAkAraNa nirbhAsataityanena tatphalamuktaM pauruSeyabodhasyaiva pramANaphalatvAditi / evaM sarvatra grAhmasamApattAvavAntAM traividhyamAha / bhateti / atra bhUtasUtmazabdena tanmAtrAdiprakRtiparyantaM gRhItaM sUtmazabdasya kAra. NArthatayA nAtrendriyagrahaNaM syalazabdena ca mahAbhUtAni gRhItAni vizvabhedazabdena ca syAvarajaGamAdayo 'vAntarabhedA grAhyAH / anyat pUrvavat / gRhyate 'neneti grahAmandriyaM tatra samApattI sUtmasthalavizvabhedarUpaM traividhyamatiditi / tathA yahaNeSvapIti / indriyANAM sUtma buDhAhaMkArAviti bhASyakAro vayati / syUlaM ca cakSurAdikaM vizvabhedazca sthAvarajaGgAmAnAM caturdivizeSA iti / avAntarrAvibhAgamatidizya grahaNasamApattiM sAmAnyato darzayati / grahaNAlambaneti / pUrvavaDhayAkhyeyam / grahItRsamApatti pUrvavaDhAcaSTe / tathA grahItriti / grahItRtvaM buddherapi vyapadizyataiti tavAvartanAya puruSapadam / atra grahaNaphalopahitatvaM grahInRtvaM svarUpayogya. tAparatve muktapuruSeSu pRthagvacanAnaucityAt, Izvarasya cAtraiva pravezaH / grahaNasvarUpayogyamAtreSvapi samApattiM vyAcaSTe / mukteti / muktA AyantikalayaM gatAH zukrAdayaH / samayasUtrArthamAha / tadevamiti / sAmAnyataH samApatti ruktA tatra grahItRsamApattI sthalamUkSmaviSayatvarUpavizeSAbhAvAtsA ekavidhaiva / grAhmagrahaNasamApattyostu tadvizeSasattvAttayorvizeSAnAha tribhiH sUtraiH / tatra zabdArthajJAnavikalpaH saMkIrNA savitakI samApatti: // 42 // tRtIyasUtre sUkSaviSayakasamApatteH vayamANatayAsya sUtradvayasya sthalaviSayakatvaM parizeSAllabhyate / syUlaM kArya sUkSmaM karaNam / tatra sthalaM dvividhaM, bhUtAni tanmAtrANAM kAryANi indriyANi cAhaMkArasya kAryANIti / tatra ca sthalasUtmasamApattI dvividhe bhavataH / tAsu catasRSu samA. pattiSu savikalpikAyAH sthalaviSayakasamApatterlakSakamidaM sUtraM, tadetad vyAcatANa AdI zabdArthajJAnavikalpamudAharati / tadAthetyAdinA For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / dRSTamityantena / ityavinirbhAgena evamabhedena vibhaktAnAM vastuto bhicAnAmapi grahaNaM vikalpAkhyaM loke dRSTaM pUrvokta vikalpalattaNAkrAntatvAdityarthaH / nanu vastunyatve sati vikalpaH syAt pratItibalAttvabhedotra vastusadeva bhavatu tatrAha / vibhajyamAnAzceti / anvayavyatirekAbhyAM parIkSakairvibhajyamAnA vivicyamAnA anyerthajJAnadharmabhyAM bhinnAH zabdadharmIstAratvamandatvAdayaH / evamarthadharmAH jaDatvamUrttatvAdayaH zabdajJAnadharmAbhyAmanye / evaM jJAnadharmAH prakAzA mUrttatvAdayaH zabdArthadharmAbhyAmanye / ityayameteSAM zabdArthajJAnAnAM vibhakto 'nyAnyaM bhitraH panyAH svarUpabhedonayanamArga ityarthaH / samApattireva vikalparUpetyato vikalpasaMkIrNattvAnupapattirityAzayenAnyathA sUtrArthaM vyAcaSTe / tatreti / tatra gavAdau syalabhUtendriyeSu samApatrasya samAhitasya yoginaH samAdhiprajJAyAM samArUDho yo gavAdArthaH sa yadi zabdArthajJAnavikalpena gauriyaM bhAsate ityevaM zabdArthajJAnAnAmabhedabhrameNAnuviddhA viSayIkRto bhavati tadA sA saMkIrNa vikalpamizritA vikalpaviSayIbhavadarthaviSayaNIti yAvat / samApattiH savitarkasaMjJA bhavatItyarthaH / atra hi gaurayamityaMze zabdArthayeArabhedavikalpaH / bhAsataityaMze cArthajJAnayorabhedavikalpaH / arthadvArA ca zabdajJAnayorapyabhedavikalpaH / evaM nArAyaNeo 'yaM bhAsataityAdirUpaizca savitarkA samApattirbhavati / atra zabdAdivikalperyathAsaMbhavamanyepi vikalpa upalakSaNIyAH / iyaM ca samApattiraparaM pratyakSamavidyAlezasaMbandhAditi / sUtrAntaraM yojayituM prathamaM tAvadirvitako sthalasamApattiM vyAcaSTe / yadA punariti / ayaM bhAvaH / zabdasaMketa smaraNapUrvaka tAmrakrameNAgamAnumAna jJAne bhavataH / saMketazcAyaM gauriti zabdArthayoritaretarAdhyAsAtmakaH / 'etadvaitatparamaparaM ca brahma yadoMkAra' ityAdizrutiSu 'akArokAramakArA brahmaviSNumahezvarAH' ityAdismRtiSu 'amarA nirjarA' ityAdikAzeSu ca saMketasya vikalpitAbhedarUpatvAvadhAraNAt / tatazca saMketagrahasamAnAkAraNaiva zAbdabodhastanmalakAnumAnaM ca bhavatItyata AgamAnumAnajJAnayorapi zravaNamananarUpayorvikalpa autsargikaH tatazca tanmalikA yA prathamaM jAyate samAdhiprajJA sApi vikalpavyAptizcaiva bhavatIti sA For Personal & Private Use Only w 71 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 72 yogavArtikam / savitA bhavati / yadA punararthamAtrAdarAdarthamAtrapravaNena cetasA saMketasmR. tisatyajyate tadA samAdhau tanmalako vikalpo na jAyataiti nirvi. tako bhavatIti / didamAha / zabdasaMketeti / zabdasaMketasya smRteH parazuddhirapagamastasyAM satyAM tatsmRtinimittakena zrutAnumAnajJAnakAlInavikalpena zanyAyAM smaadhiprjnyaayaamrthsvruupaakaarnnevaavdhaarytityaadirrthH| AropagandhasyApi saMparko nAstIti pratipAdanAya svarUpamAtreNAsthitArtha ityuktam / paramiti / AropasaMpaLabhAvAta bhAvaH / agRhItahitvaM nirvitarkasamApatteH prAmANyaprayojakaM darzayata / taccetyAdinA darzana mitItyantena / zrutAnumAnayoH zravaNamananayorbIjaM bIjazabdArtha vyAcaSTe / tapta iti / prabhavataH prakarSaNa bhavataH guruNA 'zeSavizeSasAkSAtkAraM vinA asaMdigdhAviparyastavastusvarUpapratipAdanAsaMbhavAt / ataH savitakonadhigatopi vizeSo 'syA viSaya ityarthaH / nanvevaM sarvajaguruNA zrutismRtibhyAmevAzeSavizeSapratipAdanaM syAditIyaM vyA nirvitarkasamAttiriti ttraah| na ceti / sahabhUtaM tatkAlInaM gurovizeSajavepi sa vizeSaH zabdenAzeSo vaktuM na zakyate itakSIdivizeSavat 'idaM taditi nirdeSTuM guruNApi na zakyata' iti smRteH / ataH sarvajJavAkyApi nirvikalpakasamA. pattisamAnAkAraM jJAnaM na saMbhavatItyarthaH / tataH kimityata Aha / tasmAditi / saMkIrNa gRhiitmaatraadvgaahi| tadevamuttarasUtrasya lakSyamavadhArya sUtramavatAraryAta / nirvitarkAyA iti / spaSTam // smRtiparizuddha svarUpazanyevArthamAcanibhIsA nirvitakI // 43 // ___ yataH smRtiparizuddhA satyAM jAyate tathA svarUpazunyeva bhavati atorthamAtrasya nibhIso yatretyarthamAtranirbhAsA akhilavikalpazUnyA yA samA. pattiHsA nirvitarkatyarthaH / padAni kramazo vyAcaSTe / yA zabdeti / zabda. saMketAta zrutAnumAnarUpajJAne yA vikalparUpA smRtiH cintA savitarkakAle 'pyanuvartate tadapagame satItyAdayapadArthaH / zabdazaMketasyAtra smRtihetutvaM svagocarajJAnadvArA bodhyam / saMketazca zabdArthayoH kalpitAbheda For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / mAtra ityataH saMketasmRtaH tanmalakajJAne cAbhedavikalpa bArgika iti / zabdavikalpazUnyatve hetumuktvA jJAnavikalpazanyatve hetumAha / svamiveti / davakAro bhitrakrameNa tyatipadAnantaraM yojanIyaH, tyAgasAdRzyaM cAyahAmati / tRtIyapadasyArthamAha / padArthamAtreti / tasyApyarthamAha / grAhmasvarUpApaneva bhavatIti / sA nirvitarketi / evaM nibhAsA yA samApattiH sA nirvitarkatyarthaH / tadevaM sUtrAbhyAM pratipAditI savitarkIvitarkayogI vikanirvikalpazabdAbhyAmapi zAstrepacyate / vitarkavicAretyAdisatre ca yaH syUlaviSayakAbhogo vitarka ityuktaM sa evAtra savitanirvitarka samApattirUpeNa dvidhoktaiti / nanvasya nirvitarkasAkSAtkArasya viSayaH kimavayavAH kiM vAvayavI, Ane vatyamAnirvicArasamApattyA sahaikaviSayatvApattiH / antye 'vavinaH kalpitatvena tadgocaranirvitakAyA vikalpazUnyatvAnupapattirityAzayAvavinaM vyavasthApayan avaryAviSayakatvamevAsya vRddhavAkyAdavadhArayati / tathA cetyAdinA loka ityantena / vyAkhyAtaM pUrvAcAriti zeSaH / tasyA nirvitIyA gavAdighaMTAdivA loka AlambanamityanvayaH / nanvavaryAvani kiM pramANaM tatrAha / eka buddhyapakrama iti / ekA gAriti buddhimupakramate ArabhataityekabuddhapakramaH / ato nAvayavAnAmanekatayA avayavavyavahAranirvAhakavamiti bhAvaH / nanvevamapyekapratyayAnurodhAdekaM vijJAnamAtramevAvayavavyavahAraheturastu tatrAha / arthAtmeti / arthAtmA dRzyasvarUpaH / vijJAnamAtratve svasya svadRzyatvAnupapattiH karmakartRvirodhAditi bhAvaH / nanvevamavayavebhyo 'vayavano 'tireke kapAlaM ghaTo jAta ityAdirUpovayavAvavinorabhedapratyayo na syAdityAzaGkAmapAkaroti / aNupracaryAvazeSAtmeti / aNanAmeva pracayAkhyasaMyonimittako yo vizeSaH pariNAmarUpastatsvarUpa ityarthaH / tathA ca sAmAnyavizeSayorbhedAbhedAGgIkArAt abhedapratyayopyupapanna eveti bhAvaH / na ca bhedAbhedayorvirodha iti vAcyam / bhedasyAnyonyAbhAvarUpatvAta abhedasyAvibhAgarUpatvAditi / ayaM cAvibhAgo na lakSaNAnanyatvaM lakSaNabhedakAlepi abhedapratyayAt kiM tvAdhArAdheyabhAvavasvarUpasaMbandhavizeSa For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 yogvaartikm| eva dugdhajalayoriveti / etatsarva pariNAmasUtre viziSya pratipAdayiSyati bhASyakAraH / nanu yAvayavI svIkRtarhi tasyaikAvayavanAze nAzApattyA 'nupalabdhiprasaGgaH / kiM cAvavino nityatve sarvadA kAryakAritAprasaGgaH, anityatve 'sadutpAdataH zazaGgApi kaarnnvyaapaaraadutpotetyaashngkaampaakti| sa ceti / sa ca syUlAvayavI svakAraNAnAM bhUtasUkSmANAM sAdhAraNaH pratyekaM parisamApnoti na tu dvitvAdivayAsajyattiH, ekAvayavavyavadhAnepyapratyakSatvaprasaGgAt / ata ekAvayavanAzepyavayavAntare avayavyavasthAnAttadupalabdhiH / avayavibhAgavizeSa eva cAvavinAzakaH / sa ca vizeSo jAtirUpaH phalabalAt kalpyataiti bhAvaH / tathA AtmabhUtaH sadaiva bhUtamUmeSvanugataH nAtaH zazAdau zRGgAyutpattiprasaGgaH / tatra prmaannmaah| phalena vyaktanAnumita iti / abhivyaktilakSaNakAryAnumitaH / asadabhivyaktI sarvatra sarvAbhivyaktiprasaGgAt / nanu tarhi sarvadaivAbhivyaktiH kuto na bharvAta tatrAha / svvynyjti| svAbhivyaktiheturyatkAraNaM tadevAjjanamabhivyajjanaM kAraNaM yasya tathAbhUtaH sanAvirbhavati vartamAnAvasyAM prApnoti na sarvadA / tathA dharmAntarodayakAle ca mudgarapAtAdinA tirobhavati atItAvasyAM praapnoti| sa eva avayavAnAM dharmAvayavItyucyate ityarthaH / ato noktshngkaavkaashH| kAryanityatvepyabhivyaktasyaiva kAryasya svakAryakAritvAditi bhAvaH / syAdetat / abhivyaktipi nityA anityA vA / Ado sarvadevAbhiktikAryaprasaGaH / antevayavyATerevAnityatvamabhivyaktivadastu vyrthmbhivyktiklynmiti| ucyte| atItAnAgatAvasthAvattvasvarUpamanityatvaM ghaTAdAvabhivyaktI ceSyataeva aAdAntayoH kAryasyAtyantAsattvapratiSedhAya dhvaMsAdipra. tiyogitvasyaiva niSedhAt atItAnAgatAvasthayodhvaMsaprAgabhAvasyalAbhiSekamAtraevAsmAkaM vizeSAt / abhiktikalpanA ca na vyA ghaTonAgato ghaTo 'tIta itivyavahAravat ghaTo vartamAna iti vyavahArasyApi ghaTamAtreNAsaMbhavAta ghaTasyAvasthAtrayasAdhAraNyenAtItAdikAlepi vartamAnatvavyavahAraprasaGgAta / na caivamabhivyaktarapyavasthAtrayakalpanA bhavatyeveti vAcyam / bIjAGkadivat prAmANikatvenAdopatvasya sAMkhyasUtreNoktatvAt / kiM ca For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / sata evAbhivyaktirityeva satkAryavAdino niyamaH / abhivyaktazcAbhivyakyantarAsvIkAreNa tasyA asatyA evotyAdapi na tiH / kAryANAmanA. gatAvasyaivAbhivyaktarapyanAgatAvasthA se va cAbhivyaktyutpattI niyamikA ataH zazazRGgAdivalakSaNyam / yathA parairutpatterutpattirabhAve cAbhAvaH svarUpameveSyate tathaivAbhivyaktarabhiktiH svarUpamevetyasmAbhirapyupagantavyam / ghaTAderatItAnAgatAvasye tadabhivyaktarapyatItAnAgatAvasthe iti / athaivamabhivyaktirapi ghaTasvarUpamevAstviti cetra / atItAdAvasyaghaTenAbhivyaktivyavahAraprasaGgasyoktatvAditi dik| yattu vaizeSikAH prAgabhAvameva kAryAtpattiniyAmakaM kalpanti / tadasat / abhAvakatyanApekSayAbhAvakalpane lAghavAt / bhAvAnAM dRSTatvAta anyAnapekSatvAcca / api cAbhAveSu svato. vizeSe bhAvatvAttiH / pratiyogirUpavizeSazca pratiyogyasattAkAle nAsti atobhAvasyAviziSTatayA sarvatra sarvAtpattiprasaGga eveti / avayavebhyo vi. jJAnAccAtiriktatayA hetubhataM tAbhyAM vaidhaya'jAtamavaryAvani darzayati / yosArvAita / DizeSaNAni yathAsaMbhavamavayavajJAnAbhyAM vaidhANi, vaizeSikaistyaNukazabdenocyate yaH pariNAmavizeSaH sa evAtrANIyAnityuktaH kAryeSu paramasatmatvAbhAvAditi / avayavAdivilakSaNajalAharaNAdivyavahArakAritayAtiriktovayavIti pratipAdayati / tenAvayavineti / avayavAtirikto 'vayavI nAstItyavayavA eva nirvikalpasAkSAtkAraviSaya iti vainAzikamatamapAkaroti / yasya punariti / yasya mate sa pracanimittako vizeSo 'vayavyAkhyo 'vastukastucchaH satmaM cAvayavAkhyaM kAraNaM na pratyakSagocaraM tasya mate 'vayavyabhAvAta prAyeNa sarvameva mithyAjJA matyAyAtam / yato tidpapratiSThameva mithyAjJA mati, tadA ca sarvasya mithyAjJAnatve samyagajJAnamapi kiM syAt, na syAdeva viSayAbhAvena kvApi jJAnasya sdvissyktvaasitterityrthH| tatra hetuH yaditi / nanvavayavajJAnasya samyagajJAnatvaM syAdi. ti cetra / satamaM cetyAdinA avayavAnAmapratyakSatvasyoktatvAt / apratyakSeSvavayaveSu liIcAvayavyeva tasyAbhAvAta pAvayavajJAnaM pramANAbhAvAdevAsimityAzayaH / jJAnajJAnasya samyagajAnatvaM kadA cit syAdityAza For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / yAta prAyeNetyuktam / avayavyabhAve saMghAtAzritatvena parairabhyupagatasya jJAnasyApi rUpAdivanmithyAtve sarva jJAnaM bhramo jJAnatvAdityanumAna saMbhavAcceti / svasiddhAntamupasaMharati / tasmAditi / savitAyAH kadA cita vikalpenApyupapattirityAzayena nirvitIyA ityuktam / tadevaM sthalaviSaye sUtradvayena samApaurdvadhA vibhAgaM kRtvA sUviSayapi tasyA | dvaividhyatiditi / etayaiva savicArA nirvicArA ca samaviSayA vyAkhyAtA // 14 // etayA savitarkanirvitarkarUpayA sthalaviSayakasamApattyA samavi SayA 'pi savicAranirvicArarUpA samApattidvayI vyAkhyAtA arthoparAgA. nuparAgasAmyenetyarthaH / vitarkavicAretyAdisatre satmaviSayakAbhogo vicAra ityuktaM sa evAtra savicAranirvivArarUpeNAtrocyate iti smarttavyam / kAryAyuparAgAnuparAgayuktAM samApattiM dvidhA vibhajate / tatra bhUtasUkSmeti / atra bhUtazabda indriyANAmapyupalakSakaH sAmAnyata eva sUkSmaviSayatve. nAsyAH samApatteH bhASye vyAkhyeyatvAt / bhUtendriyANAM yatsama kAraNaM tanmAtrAdiprakRtiparyantaM 'sUkSmaviSayatvaM cAliGgaparyavasAna' mityAgAmisU. trAta teSu vartamAnadharmaviziSTeSu tathA dezakAlanimittairviziSTatayA anubhUyamAneSu yA samApattiH sA savicAretyucyataityarthaH / atra deza uparyadhaHpArkhAdiH kAlo vartamAnAdiH nimittaM pariNAmaprayojakaH puruSArthavizeSa iti pUrvavadevAtrApyavayavAtiriktastanmAtrAdirUpo'vayavI samApatte. viSaya ityAha / atrApIti / udito vartamAnaH, upatiSThate ArUDhaM bhvti| savicArAM vyAkhyAya nirvicArAM vyAcaSTe / yA punariti / yA tu sarvathA sarvaiH svarUpaiH sarvato dezakAlAdAnavacchedataH samApattiH zAntAdivyapadezyadharmA. nacchiceSu atItavartamAnabhaviSyamaiznacchitreSu atItavartamAnabhUtasUkSme. ghu jAyate sA nirvicArA anacchinnazabdasyAsaMbaddhArthanirAsAya vizeSaNadvayaM sarvadharmatyAdi / sarvadharmAnugateSu sarvadharmANAmAzrayeSu cetyarthaH / nirvitarkasAmyamasyAH pratipAdati / evaM svarUpaM hiiti| pUrvasUtrAnusAreNaita For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / vayAkhyeyam / uktasya samApatticatuSTayasya viSaryAvabhAgamAha / tarjata / mahat syUnaM kevalavitiriti yAvat / tendriyANAM bhUtaparamANUnAM ca saMgrahaH / bhUtaparamANanAMca sUkSmamadhye pravezo vaktuM na zakyate, AgAmisUtre pArthivasyANArgandhatanmAtraM sUkSma ityAdinA tanmAtrAdInAmeva sUkSmatvasya vayamANatvAt / satmatvaM ca tattvAntarakAraNatvaM tacca jalAdicatuSTayavyAvRttyartha bahirindriyagrAhyaguNarAhityena vizeSaNIyam / vastutastu aSTaprakatisiddhAntAdatAnyuttarabhUteSvAdhArakAraNAnyeva na tu prakRtayaH, ato 'tra tattvAntaraprakRtitvameva sUtmamiti / nanu zabdArthajJAnavikalpasaMkIrNatvameva kathametayaivetyanena nAtidizyate tatrAha / evamubhayoretayaiva nirvita yA vikalpahAniyAkhyAteti / evaM svarUpamiva vikalpahAnirapi yatho. tavikalparAhityapi ubhayoH savicAranirvicArayoretayaiva paktiyA nirvitarkayA yathoktavikalpazUnyayA sUtrakAreNa vyAkhyAtaprAyetyarthaH / pUrva bhUmikAyAM tyaktavikalpasyottarabhUmikAyAmasaMbhavAditi / sUkSmaviSayetyuktaM, tatra sUkSmo viSayaH kiMparyanta ityaakaangkssaayaamaah| sUkSmaviSayatvaM cAliGgaparyavasAnam // 45 // sUtmazcAsau viSayazceti sUkSmaviSayaH, aliGgaM prakRtistatparyanteSa sUviSayatetyarthaH / tatra sthalamArabhya pratiparyantasya sUkSmatAyAM kramamAha / pArthivasyeti / sthalakASThAH paJcavidhA aNavastatra pArthivAvapetayA gandhatanmAtraM samApatteH sUmo viSayaH / yadyapi pArthivANurjalaviziSTagandhatanmAtrArabdhastathApi gandhatanmAtrasya prAdhAnyAta tadeva pArthivANoH sUkSmamuktam / evamApyAdInAM trayANAM pUrvapUrvabhUtaviziSTarasAditanmAtrakAryatve 'pi AkAzANAzcAhaGkAraviziSTazabdatanmAtrakAryavapi prAdhAnyAdekaikatanmAtrameva sUkSmamityuktamiti veditavyam / teSAmahaGkAra iti / teSAM paJcatamAtrANAmahaGkAraH sUkSmaH kAraNatvAt / atra ca tanmAtrairindriyANyupalakSa. NIyAni / asyApIti / ahaGkArasyApItyarthaH / liGgamAnaM mahattattvaM taddhi svakAraNasya prakRteranumApakamAtramaGkuravat / prakRtigartAvazeSANAmahaMkArAdi For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / veva prakaTIbhAvAt / yathA yatra kANDAdibhirbIjagatavizeSAbhiktinAGkaramAtreNeti / aliGga pradhAnam / akAryatvena kasyApyananumApakatvAditi / aliGgaparyavasAnatvaM vyAcaSTe / na vA liGgAditi / codati / nanviti / nanu puruSaH prakRtyapekSayApi sUtmo'sti nirdharmakatvAditi pUrvapataM pariharati / satyamiti / yathopAdAnatayA liGgApekSitaM saumya pradhAnasyAsti naivaM puruSasya tasyApariNAmitvAta upAdAnatayA ca sUtmatvamatra vivakSi tamityAzayaH / nanu yadi puruSaH kAraNaM na bhavati hi 'yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvanti yatprayanyabhisaMvinti tadbrahma' 'tameva cAyaM puruSaM prapadye yataH pravRttiH prasUtA purANI'tyAdi zrutismRti zavirodha ityAzaGkAM pariharati / kiM tu liGgasyeti / hetustu bhavati kintu liGgasyAnyAyakAraNamupAdAnakAraNaM puruSo na bhavatIti vyutkrameNAnvayaH / tatra paramAtmano 'dhiSThAtRtvena nimittakAraNatvaM 'mayA 'dhyakSaNa pratiH sUyate sacarAcaram' iti gItAvacanAt / pradhAnapuMsorajayoryataH kSobhaH pravartate / nityayAyApinozcaiva jagadAdA mahAtmanoH // tatkSobhakatvAd brahmANDa sRSTI heturniraJjanaH / aheriti sarvAtmA jAyate paramezvaraH // ityAdi sakalasmRtiSu tathA nirNayAcca / yattu IzvarasyAdhiSThAnatvarUpamupAdAnatvaM yato vA imAni bhUtAni jAyantaityAyuktazrutismR. tyorgIyate / AkAzasya vAyapAdAnavat, tadapyatra darzananimittakAraNatA. madhyaeva pravezyate puruSANAM vikAritvabhramanirAsAti puruSArtha prakRteH pravRttyabhyupagamena ca jIvapuruSANAmapi mahadAkhilaSTihetutvaM saMyoga mAtreNa nopAdAnatvena / tathA coktam / / buyAdayo vizeSAntA avyaktAdIzvarecchayA / puruSAMdhiSThitAdeva jajire munipuMgavAH // sattvaM rajastama iti prakRterabhavana guNAH / mayA prakSobhyamANAyAH puruSAnumatena ca // For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / __ityAdismRtibhiH / jIvAnAmadhiSThAnasaMyogamAtram anumatistu pUrvakalpIyakAmakAdirUpeti dik / tadevaM grAhyagrahaNasamApattyAH syalasUkSamaviSayabhedena viziSTAviziSTarUpatazcaturvivibhAga uktaH grahIta. samApattI ca yaH savikalparUpo vizeSaH sa etAsveva catasRSvantarbhUtaH cetanoparAgaNaivAcetaneSu yogasya vyavasthApitatvAt / ato grahItRsamA. pattA savikalpAvikalpAdivibhAgo noktaH / vitarkatyAdisUtreNa pUrva saMprajJAtasyAvAntaravibhAga eva kRta idAnIM yathe.tasamApattyAkhyakAryamukhena sabIjaparibhASApUrvakaM saMprajJAtasya sAmAnyalakSaNamanenaiva prasaGgenAha // tA eva sabIjaH samAdhiH // 46 // tA eva grahItagrahaNagrAhoSu samApattaya eva sabIjaH samAdhiH saMprajJAtayoga ityarthaH / samApattirUpasAkSAtkArahetutyAyogasya samA. pattitvamuktam / yoge svato'vAntaravizeSAbhAvAditi / nanu yahItRgrahaNagAhmasamApattirbhAirvatarkavicArAsmitAnugatAstrayaH saMprajJAtA eva saMyamante na punarAnandAnugata iti kathantA evenyavadhAraNamiti cetra / Anandasya buddhidharmatvena grAhmamadhye pravezAt / nanu duHkhabIjasaMskArahetutayA samApattaya eva sabIjAH na tu vRttinirodhAtmako yoga iti katha. mucyate tA eva sabIjayoga iti tatrAha bhASyakAra: / tAzcatasra iti / bahirvastanyanAtmadhAH saMskAradhAdayo duHkhabIjAni jAyantAbhya iti bahirvastubIjAH, saMprajJAniSThAyA api saMskArahetutvAt dharmamegha. tvAcca / tathA ca vitarkAdisUtroktarItyA catasraH prakRte tu vidhA vibha. tAstA grahotrAdivirSAyakAH samApattayo bahirvastubIjA ityatastAbhiH saMbandhAtsamAdheH saMprajJAtAkhyo vRttinirodho 'pi sabIja ucyataityarthaH / nanu syUlasUtmasamApattereva caturvidhatvAdAnandAsmitAsamAtibhyAM saha SaT samApattayo bhavanti tatkathamucyate catasra ityAzaGkAmapAkaroti / tatra sthala iti / tatra catasRSu samApattiSu madhye sthalArtha eka eva samAdhiravAntarabhedenaiva savitarkArnArvatarkarUpato dvidhA / tathA sUkSme pyeka eva samAdhi. - For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 yogavArtikam / rakhAntarabhedenaiva savicAranirvicArarUpato dvidhA prokta ityato vitarkAnuH gatAdirUpaiH pUrva sa saMprajJAtayogazcaturdhA upasaMkhyAtaH parigaNita ityarthaH / ke cittu sUtrasya evakAro bhitrakramaH / tathA ca tAH savitarkanirvitarkasavicAranirvicArarUpAzcatasraH samApattayaH sabIjasamAdhereveti sUtrArthaH, tena na grahItrAdisamApatterapi sabIjatvaM bhASye prAmuktaM virudhyataityAhuH / tatra / yahItrAdisamApatteH sabIjatvAnuktyAtra sUtrakArasya nyUnatApatteH / evakAravaiyAcca / yathAkramasyaiva evakArasyopapattA bhitrakramatvAnI. cityAcceti / yaccAnyattaruktaM yAviSaye sthalamUhamabhedena savitarkAdirUpAzcatasraH samApattayaH grahaNAkhyeSu candriyeSu sAnandanirAnandarUpe dve samApattI grahItRSu ca sAsminirasmitarUpe dve samApattI ityaSTI samApattayo beodhyAH yuktisAmyAditi,tadapi na / pramANAdarzanAt / AnandAnugatAsmitAnugatayonirAnandanirasmitatvarUpavizeSAsaMbhavAcca / Anando hi lhAdamAtro'smitA ca caitanyamAtrasaMviditi bhASyakRtA proktam / na vindriyaM hAdazabdena vyAkhyeyaM, lakSaNAprasaGgAt / nApi ahaGkAroparaktacaitanyamasmitAzabdena vyAkhyeyaM lakSaNApatteH / ataH kathaM lhAdavataH saMpra. jJAtasya lhAdazUnyatvaM kathaM vA viviktacinmAtrasaMvidyuktasya saMprajJAtasya tacchnya tvamiti dik / tasmAdavAntarabhedena paJcaiva samApattayaH, grAhmayahaNayoH sthalasUkSmabhedena savitakoyAzcatasraH paJcamI ca yahIvRSviti saMprajJAtayogastvAnandAnugatamAdAyAvAntarabhedena poveti / uktAsu samA. pattiSu nirvicArAyAM vizeSaM kaM cidAha // nirvicAravaizAradye 'dhyAtmaprasAdaH // 47 // sAmAnyato vaizArAmAdau vyAcaSTe / ashuddheti| rajastamoddhikAraNaM pApAdirazuddhiH saivAvaraNalakSaNo malastasmAdapetasryota hetugarbhavizeSaNam / / prakAzAtmanaH prakAzasvabhAvasya buddhirUpasattvasya kAraNApAyAdeva rajastamobhyAmanabhibhUto'taH svacchaH dhyeyagatAzeSavizeSapratibimboddAhI sthitipravAha ekAyatAdhArA cittasya vaizAradAmityarthaH / samayasUtrArtha vyAcaSTe / yati / - For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / Amani buddhA vartataityadhyAtma tAdRzaH / prasAdazabdArtha vivRNAti / bhUtA. paiti / yathArthaviSayakaH kramAnanurodhI yugapatsarvArthagrahI sphuTapratyakSaH sa prajAkhya AleAka ityarthaH / atraiva paramarSigAthAmudAharati / tathA ceti / tarati zokamAtmaviditi aterazocyaH ahaM duHkhI pApItyAdirUpaiH svasyAzocyaH san sarvAneva janAn zocato duHkhitAna pati / svayaM zocyo hi puruSaH svApekSayA kaM cit sukhirnAmava pazyati mauDhyAt / azocyastu paramArthato duHkhasamudramanaM sarva jIvajAtaM duHkhitameva paryAta amUDhatvAdityarthaH / lokAnantaramitizabdaH pAdaparaNArthaH / tathA ca nirvicAravezArado jAte svayameva prakRtipuruSaviveko vA paramezvaratattvaM vA sAkSAta kriyate na tu tatsAkSAtkArAya punaryogAperteti nirvicArAyA utkarSaH / pUrvasatroktasabIjasamAdhau jAyamAnAyAH samApattyAkhyAyAH prajJAyA anvayA tAntriko saMjJAmapi darzayati / RtambharA tatra prajJA // 48 // tasminiti / tatretyasya vivaraNaM tasminsamAhitacitasyeti pUrvAta sabIjayogaityarthaH / na cAvyavahitasUtroktaM vaizArA prasAdo vA kathaM tatre. tyanena parAmRSyataiti vAcyam / dvitIyasUtrato 'tra samAdhiprajJAsAmAnyaparatvasya lapsyamAnatvAt / sugamamanyat / nanu saMjJAkathanamAtreNa kiM prayojanamityAzaDyAha / anvati / viparyAsarUpajJAnaM yadyapi savitarkayogajanajJAyAM zabdArthajJAnavikalpesti tathApi RtaMbharajAtIyatvasyaivAtra vinitatvAt na tasyAmavyAptiH, sAjAtyaM ca samAdhijaprajJAtvena / atha vA tatra samAhitacitte jAyamAnA yA prajJA saiva RtambharAcyataiti suutraarthH| kikanAne 'vidyAlezasaMparkAvazyaMbhAvAditi yogakAle prakRSTA prajJA bhavatItyatra smRti pramANAta / tathA ceti / dhyAnasya cintanasya yo'bhyAsaH paunaHpunyaM tatra yo rasa Adarastena, tathA ca zravaNamananididhyAsanaistribhiha. tubhiH sabIjayogakAle prajJA prakalpayan prakarSaNa vipAsAhityenotpAdayan tanmajAtaH paravairAgyadvArA vakSyamANamuttamayogaM nirbIjaM labhataiti 6 For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / zlokArthaH 1 nanugamAnumAnapi pramANatvAttAbhyAmeva tadarthatattvaM gRhyatAM kiM yeogenetyAzaGkAnirAsAyottaraM sUtraM pravarttate tayojayati / sA punariti / zrutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAta // 48 // 82 sA tu samAdhisAmAnyajA prajJA zrutAnumAnarUpaprajJAbhyAM zravaNamanAbhyAmanyaviSayA atiriktaviSayA vizeSArthatvAt vizeSo'ya viSayo yasyAH sA tathA tattvAdityarthaH / samAdhiprajJAyAH zravaNamananAbhyAmatiriktaviSayatvaM vivRNoti / zramAgameti / nahi vizeSeNeti / padArthatAvacchedakarUpeNaiva padArthaH zAbdabodhe bhAsate 'nyathAtiprasaGgAt / padArthatAvacchedakaM tu ghaTatvAdisAmAnyameva na tu tattadvazeSAsteSAmAnantyena sarveSAmekadAnupasthitastattadrapaiH zaktigrahAsaMbhavAt vizeSANAmanyAnyaM vyabhicArAcca sAmAnyataH zrutepyarthaM vizeSa saMzayadarzanAcceti / ityuktamiti / anumAnamityasya vizeSaNam / atra hi vyApakatAvacchedakena gatitvAdisAmAnyenaivAnumAnaM bhavati na tu kriyAdigatavizeSarUpairiti / anumAnena ceti sAmAnyAhAra ityukta ityanuSaGgaH / nanu zranumAnAgocaro'pi vizeSa laukikapratyakSeNaiva grAhyo'stu kiM yogajapratyakSeNeti tatrAha / na cAsyeti / nanvevaM tasya vizeSasyA'prAmANikatvAt prabhAva evAstvityAzaGkAM pratiSedhati / na cAsya vizeSasyeti / nahi nirvizeSaM sAmAnyamastItinyAyena sarvatraiva vastuni vizeSasiddheriti bhAvaH / ataH parizeSAtsamAdhiprajAyAhma eva sa vizeSa ityupasaMharati / iti samAdhIti / sthUlasya vizeSaH kadA cillaiAkikapratyakSagocaro'pi syAditi sthUlaM parityajya bhUtasUkSmagata ityuktam / puruSagato veti / etena puruSeSvapi vizeSAdidharmaH svIkRtaH dharmaniSedha vizeSaguNadravyAdiparaH / atha vA svasvopAdhipratibimbA svAtItAnAgatavartamAnA muktAmuktasAdhAraNAkhilapuruSedhvanyonyaM vizeSa iti bodhyam / syAdetat / vyavahitAdiSu satrikarSa yabhAvAtkathaM samAdhityagrAhyatvamapi syAt / atha yogajadharmasyApi satrikarSatvaM kalyyamiti ceca / saMyogAdibhirananugamAt pratyakSe viSayasya kAraNatvenAtItAdipratyakSa A For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / syaivAsaMbhavAceti / atrocyate / asmAkamantaHkaraNasya vibhutvenAtItAdInAM svarUpataH sattvena ca sadA sarvArthasantrikapAt, yogajadharmeNa ca vyarvAhatA. tItAdijJAnapratibandhakaM tama eva nirasyatAti tadetatsAyabhASye lInabastulabyAtizayasaMbandhAdvA na doSa' iti sUtre 'smAbhiH prapaJcitama / upasaMhAramukhena sUtravAkyArthamAha / tasmAcchruteti / etena dazamastvamasItivat zabdAdeva sAkSAtkAra prAtmano bhavati nirvizeSatvena cAtmano na vizeSagrahArtharmApa yogajapratyakSApekSati navInavedAntipralApo 'pasiddhAnta eva, svazAstrAnukte'rya samAnatantrasiddhAnta yaiva siddhAntatvAditi / yathokta prajJAyAH saMskArajanakatvamuttarasUtrepayogitayA pratipAdaryAta / samAdhIti / nanu tathApi prajotpattiparyantaM ye gApetAstu prajotpattyanantaraM tu punaH saMprajJA. taparaMparAyAH kiM pharlAmattyAzaGkAyAmAha / - tajjaH saMskAronyasaMskAra pratibandhI // 50 // pratibandhaH kAvirodhitvam / idameva bAdhazabdena bhASyakArI gha yati / sarveSAM ca saMskArANAM citta nAzAdeva nAza ityapi bhASye vyaktI. bhaviSyati / sUtrArtha vyAca Te, bAdhataityantena / prAzete ityAzayaH saMskArazcAsAvAzayazceti vigrahAta saMskArAzayamanudvadRsaMskAramityarthaH / uddhadusaMskArasya ca bAdho na saMbhavati udbodhapratibandhasyaiva bAdhazabdArthatvAditi bhAvaH / nanu vRttinirodhasaMskArasya vyutthAnasaMskArAbhibhAvakatvaM vadati tatkathaM samAdhiprajAsaMskArasyApi vyutthAnasaMskArAbhibhAvakAmiSyataitita cetra / vRttivAvacchinnAbhAvasyaiva bahyamANayuktyA saMskArajanakasiddharna tu saMgrajAtakAlInasya yatkiMcitinirodhasyApi, smRtihetutayA siddhAtma. jAsaMskArAdeva vyutthAnasaM skArAbhibhavasya vatyamANaprayojanasyopapattaH / manu ekayaiva prajJAvyatyA tatsantAnavyaktyA cotpAditena saMskAreNa vyasthAnasaMskArabAdhasaMbhave kimarthaM punaHpunaH saMprajAtAnuSThAnaM tatrAha / vyatyAnasaMskA. rAbhibhavAdinyAditatazca saMskArAityantena / abhibhavAt / tatkaraNAt / zeSaM spaSTam / ayaM bhAvaH / naikadA saMprajAto vyasthAna saMskArabAdhaH / pratismR. For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / tisiddhasya punaHpunaryutthAnasyAnupapatteH / upadezAAnupapattezca / kiMtu saMprajJAtaparaMparAjanyena dRDhatarasaMskAreNaiva tadvAdhaH adRDhaizca prArthAmakaiH saMprajJAtasaMskArastasya bAdhArthantanutAparaMparaiva kriyate tathA ca saMskAradAyArtha prajAsaMskAracakramapekSyataiti / etena prajJAyAH sAkSAdeva vyutyAnasaM skArabAdhakatvazaGkApyapAstA / ekaprajayaiva saMskArabAdhe vyutthAnAsaMbha. vAt / prajAsaMskAre tu dRDhatvarUpavaijJAtyasaMbhavena tasyaiva vyutthAnasaMskAra bAdhakatAvacchedakatvakalyanayA vyutthAnApattiriti / vyutthAnasaMskAreSu madhye vA vidyAsaMskArasyAyaM vizeSaH yatmakRtprajayA janitenaiva saMskAreNAvi. yAsaMskAro bAdhyate na tatra prajAsaMskAracakrApekSeti / etacca 'te pratiprasa. ghaheyAH sUkSmA' ityAgAmisUtradvaye prakaTIviti / idamatrAvadheyam / asminsatre zeSasatre cAkhilasaMskAradAhasya yogaphalatvavacanAt prAra. akarmaNAtikrameNAzutaramonaH kevalajJAnAsAdho yogayorasAdhAraNaM phArmAta / nahi bhogasaMskArasya niHzeSato dAhe prArabdhakarmApi phalAyAlaM, dRSTakAraNAbhAvAt / yogAgnidagdhakarmacayocirAdityAdivAkye socakapramANAbhAvAcca / jJAnAgniH sarvakarmANItyAdiSvagatyA socaH kriyate tasya tAvadeva cimityAdinAniviSayakazruteH upadezATyanyathAnupapattezca / sATyavedAntasUtrayozca jJAninAmeva prArabdhabhogA vazyakatoktA / nanvarddhabhuktaprArabdhakarmaNAM nAze tatphalasya kAliinayamAnupapattiriti cetr| zAstroktanAzaka nAzyakarmasveva kAnapratiniyamAt / anyathA karmavipAko kapAzcittasya zAntikAdezcArdhabhuktapApanAzakatvAnupattiH zAstroktanAzakanAzyaka maNAM tu svAvasthitiparyantameva phaladAtRtvarzita dik / nanvevaM prajJAsaM skArAtizayasvIkAre tato 'pi punarjanma bhvissyti| na cAsaMgrajAtayogena tasya nAzo bhaviteti vAcyam / asaMprajJAtAbhAve'pi prAraJcasamAyAnantaraM kevalajJAnato mokSAbhyupagamAdityAzakate / kthmsaaviti| sAdhikAra svaH kAryajananatamam / parihati / na taiti / te prajJAsaMskArAzcittaM svakArya tamaM na kurvanti janmakAraNasyAvidyAdilezasya vinAzana dityarthaH / karma nAzanAdiyApi bodhyam / karttavyasamApanAdapi sAdhikAraM na kurvantItyAha / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikama cittaM hIti / svakAryAdavasaH daryAnta karttavyazanyarvanti tatra hetuH khyAtItyAdi / hi yasmAccittasya vyApAro vivekakhyAtiparyantaH vivekakhyAtiniSpattI satyAM pravarttaka puruSArthAsambhavAt sA ca vivekakhyAtirUpA prajJA tatsaMskArAtizayenAnizamutpA para vairAgyajananadvAreNa samApyataityarthaH / kSINavRtterityAdisUtraiH saMprajJAtasya phalAdikramuktamidAnImasaMprajJAtasya phalAde : sUtra pravarttiSyate / tatsUtraM prajJAsaMskArAtizayasya punarjanmA hetutve hetvantaraparatayA 'vatArayati / kiM cAsyeti / asya prajJAsaMskArasyAnyacca phalaM sarvavRttitatsaMskArayonirodho bhavatIti na punarjanma saMbhAvanetyarthaH / tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbAjaH samAdhiH // 51 // pUrvapUrvasaMprajJAte tAvatprajJeva nirudhyate prajJAsaMskArasya tu tAnamAtraM bhavati / evaM krameNa tu tasyApi prajJAkRtasaMskArasyApya saMprajJAtaparaMparayA nirodhe'tyantAbhibhave nAyamAne caramAsaMprajJAto nirbIjayogasya parAkASThA bhavatya punarvyutthAnetyarthaH / sarvanirodhAditisUtrAvayavena nirbIjatve heturuktaH / yataH prajA tatsaMskArazca sarvopyatyantaM vilapito'to nirbIjaH / duHkhabIjaiH saMskArAdibhiH zanya ityarthaH / pUrvapUrvA saMprajJAtavya ktiSu ca krameNa bIjatAnavAdvANaM nirbIjatvamasaMprajJAtalakSaNe pUrva bhASyakRtoktamiti smarttavyaM tathA ca caramAsaMprajJAte sarve prajJAsaMskArAH kSIyantaityato na te cittaM sAdhikAraM kurvantIti bhAvaH / etenAsaMprajJAtaparaMparAyAH prajJAsaMskArAtyantalayaH phalaM sUtreNe ktaM, sUtrasyasyApi zabdasyArtha bhASyakAro vyAcaSTe / sa na kevalamiti / sa sAmAnya nirbIjayogaH na kevalaM samAdhiprajJAyA virodhI bhAvAbhAvarUpeNa api tu krameNa prajJAkkRtasaMskArANAmapi pratibandhI atyantamabhibhAvaka ityarthaH / nanu yadi prajJAkRtasaMskArANAmapyasaMprajJAto bAdhakastarhi sakRdasaMprajJAtAdeva sarvasaMskArabAdhe vyutthAnaM kadApi kasyApi na syAdityAzayenAkSipati / kasmAditi / pariharati / nirodha iti / na nirodhaH sAkSAdeva prajJAsaMskArAn vilApayati kiM tu nirodhaparaMparAjanyA dRDhataraH saMskAra eva prajJAsaMskArA 85 For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . yogavArtikam / natyantaM vilApayatItyarthaH / dRDhataratvaMca jAtivizeSa ityuktam / nanu jJAnasyaiva saMskArajanakatvaM dRSTaM nirodhastu na jJAna saMskArazeSacittAvasyAvizeSamAtratvAdatastasya saMskArajanakatve kiM pramANamityAzajhAha / nirodhardhAsyatIti / nirodhasthitAvamaMprajJAtAvasyAne yo muhatAhorAtramAsAdirUpaH kAlakramaH krameNa kAlavRddhistadarzanena nirodhAvAcattajanyaH saMskAro'nu. meyaH saMskAradvitirekeNa niyAmakAsaMbhavAdityarthaH / saMprajJAtasya tu kAladdhiH prajAsaMskAratAratamyenaivopapadyataityato na saMprajJAtasya saMskArahetuti / nanu prajAsaMskArazcaramAsaMprajJAtenAtyantaM bAdhyatAM nirodhasaMskArAstu kutaH samucchidAnta tadanucchede ca sAdhikAratvameva cittasyeti mokSAnupAttaH / kiM ca pralInAnApi saMskArANAM kadAciyogIzvarasaMkatyAdinA dagdhabIjasyeva punaruvodho'pi sambhAvyatetyAzaGkAmapAkaroti / vyutthAnanirodheti / asaMprajJAtApekSayA samAdhiprajJApi vyutthAnam / ato vyatyAnaM jJAnasAmAnyaM nirodhasamAdhizcAsaMprajJAtastadubhayaprabhavaiH saha sa. hitaiH kaivalyabhAgIyaiH kaivalyahetukarmasaMskArravaziSTaM cittaM svakIyaprakRtI nityAyAM svayameva pralIyate dagdhendhanAnalavadAntikalayaM gati pariNAmasvAbhAvyAta tatsvAmi puruSasya bhogahetuvisadRzapariNAma eva hi puna. naM bhavati tadvatoH purussaarthsyaabhaavaadityrthH| atha vA kaivalyabhAgIyaiH kaivalyaparyantasvAbhivyutthAnasaMskAraiH sota civizeSaNam / anena sUtreNa zaGkAnirAkaraNamupapAdayati / tasmAditi / tasmAvirodhasaMskArasyApi kSayAtte nirodhasaMskArA ityAdirarthaH / nanu bhavatu ye gadyAccittasyAntikalayastathApi puruSArthaH kaH sidhyatItyAkAGkAyAmAha yasmAdityAdi / yasmAccina nivartate'ttastasminivRtte sati puruyo mukta ityucyate tatra hetugarbhavizeSaNAni svarUpatyAdIni / svarUpamAtrapratiSThaH pararUpaiH pratibimbitaduHkhAdibhirmuktaH zuddhasvatvasaMbandhena puNyapApamuktaH / bheogasAdhanatvasyaiva svatvatayA kUTasthasyApi saMsAradazAyAM svatvAbhyupagamAt / etAdRzamukteH sAdhyatvamupapannaM kevala upAdhisaMyogAkhyabandhamukta ityarthaH / evaMrUpo mota eva yogasya mukhyaM phalamityAzayaH / pAramArthiko duHkhakAdisaMbandho lepAkhyamaMyogarUpa For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 yogavArtikam / saMbandho vA loke bandha ityacyate tanmuktizca buddereva na kUTasthasyA saGgasya puruSa tyeti pratipAdayituM mukta ityucyataityuktaM zAstreSu mukta iti vyavahAramAtraM kriyataiti tasyArthaH / taduktaM sAmasatreNa vAGmAtraM na tu tattvaM cisthite riti / puruSe bandhAdikaM vAGmAtraM cittaeva bandhAdayavaschAnAdityarthaH / puruSArthatvaM ca pAramArthikameva duHkhaM bhujIyAmiti prArthanAditi bhAvaH / sAyapravacanata / sAyazAstrasyaiva prakarSaNa vacanaM sAyapravacana sADye hyabhyupagamavAdenevaraM pratiSidhAsaMprajJAtayoganarapekSyeNa ca jIvatattvajJAnAdeva mota ukto'smiMstu zAstre nirupadravAndigdhaicchikamuktiniyamAya paramezvaravidyA AzumokSaheturasaMprajAtayogazca pradarzita iti bhAvaH / hata zrIpAtaJjalabhASyavArttike zrIvijJAnabhi ite prathamaH samAdhipAdaH // atha dvitIyaH pAdaH / / nana prathamapAdenaiva yogaH sopAyaH saphalazcAvAntarabhedaiH saha proktaH / tkimaparamaziSyate yadartha dvitIyapAda Arabdhavya ityAkAsAyAmAha / uddiSTa iti / samAhitacittasya yogArUDhacittasyottamAdhikAriNo 'bhyA. savairAgyamAtrasAdhanenaiSa kriyAyogAdisakalAGgAnAM nairapekSyeNa pUrvapAde yogaH pradarzitaH teSAM bahiraGgatvaM vAta 'trayamantaraGgaM pUrvabhya' itisUtreNa tada. bhAvepi bhAvAditi bhASyeNa ca / tathA coktamAzvamedhike / apetavratakA tu kevalaM bramhaNi sthitaH / bramhabhatazcaran loke bramhacArIti kathyate // iti / tathA gAruDepi / AsanasyAnavidhayo na yogasya prasAdhakAH / zizupAla siddhimApa smaraNAbhyAsagauravAt // iti / te cAbhyAsavairAgye na sarveSAM drAgityeva bhavataH, ato vyatthitacittI bahirmukhopi yogA rutuH kramAt kenopAyena yogayuktaH syAditi * yogamArururiti tu yuktam / rA0 zA0 // For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / tamupAyaM vaktumetatsatrajAtamArabhataityarthaH / tadevamadhikArabhedena sAdhanabhedo gAruDAdiSvapyuktaH / ArurutyatInAM ca karmajJAne udAhRte / ArUDhayogavRkSANAM jJAnatyAgI parI matA // iti / tyAgo bAhmakarmaNAm / gItAyAmapi / ArurukSormunaryogaM karma kAraNamucyate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate / iti / kAraNaM yogasya // tapa: svAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogAH // 1 // yogopAyatvAdyogaH, kriyA cAsau yogazceti vigrahaH tapAdIni trINi kriyAyoga ityarthaH / IzvarapraNidhAnarUpo bhaktiyogo 'pyatra kriyAyogamadhyaeva pravezitaH / ato 'yogAstrayo mayA proktA bhaktijJAnakriyAtmakA' ityAdismRtiSu traya eva yogopAyatvAvogA uktAH tatra jJAnayogo dhAraNAdhyAnasamAdhirUpaH pUrvapAde proktaH vistarastvasyAgre bhaviSyatIti / yapi yamAdayopi kriyAyogAstathApi vayamANayamaniyamAdiSu madhye tapAditrayaM prakRSTatayAdau pRthaG nirdiSTaM kevalenaitenApi tIvratareNa yogo bhavati sUrcAyamiti bodhyam / nanu svAdhyAyezvarapraNidhAnaM ca tattvajJA. nezvarAnugrahAbhyAM yogopakArakaM syAt tapastu dehendriyazoSaNAtmakaM kena dvA. reNa yogasyopakArakaM bhavatu pratyuta cittabhakattvena yogavirodhyevetyAzajha tapase dvAramAha / nAtapasvina iti / asiho hetumAha / anAdIti / anAdiklezakarmavAsanayA hetunA citrA nAnAvidhA azuddhiH pApAkhyA pratyupasthApitaviSayajAlatayA yogavirodhinI tapo vinA na saMbhedaM tanutAmApAtaityarthaH / itIti / ityataH sAdhanamadhye tapaso grahamityarthaH / yogavirodhazaGkAmapAkaroti / tacceti / tacca tapazcittaprasAdAvirodhi mRdevAnena yoginA kartavyamiti paramarSibhimanyataityarthaH / pavitrANAM For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / pApakSayahetUnAm / prathamapAdoktapraNidhAnAdatirikamaMtra praNidhAnamAha / sarvakriyAmiti / laukikavaidikA sAdhAraNyena sarvakarmaNAM paramezvarantamiNi arpaNamityarthaH / taduktaM gItAyAm / yatkaroSi yadaznAsi yajjuhoSi dadAsi yat / yattapasyasi kaunteya tatkuruSva madarpaNam // iti / arpaNaM ca kAmato kAmato vApi yatkaromi zubhAzubham / tatsavaM tvayi saMnyastaM tvatprayuktaH karomyaham // ityAdismRtibhivyAkhyAtamiti / tvatprayuktaH karomyahamiticintanameva saMnyAsa ityarthaH / atra prayoktRtvamantaryAmividhayaiva na tu zrutidvArA azubhakarmasu zrutyabhAvAditi / etadapekSayApi prakRSTaM dvividhaM karmArpaNAntaraM karme proktam / brahmaNA dIyate deyaM brahmaNe saMpradIyate / brahmaiva dIyate ceti brahmArpaNamidaM param // nAhaM karttA sarvametat brahmaiva kurute tathA / etat brahmArpaNaM proktamRSibhistattvadarzibhiH // iti / tatphaleti / etadapi ko proktam / yadvA phalAnAM saMnyAsaM prakuryAtparamezvare / karmaNAmetadaNyAhurbrahmArpaNamanuttamam // ha iti / karmaphalAnAmIzvaro bhokteti cintanaM karmaphala saMnyAsaH / bhoktAraM yajJatapasAM sarvalokamahezvaramityAdivAkyAt / taduktam / 'karoti yatsakalaM parasmai nArAyaNAyeti samarpayet taditi / yajJAdInAM hIndrAdibhAvApatrasyAntaryAmiNo bhoga evaM mukhyaM phalaM yepyanyadevatAbhaktA yajante zraddhayAnvitAH / tepi mAmeva kaunteya yajantya vidhipUrvaka' * hizabdaH pustakAntare nAsti / For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / mityAdivAkyebhya iti / nanvatra vAkye viSNuvAkhyadevatAvizeSasyaivetaradevatAyajanena yajanaM proktaM na paramAtmana iti cetra / paraM hi brahma kathitaM yogayuktena tanmayetyanugItAvAkyataH zrIkRSNasya bhagavadgItAyAM paramAtmApadezanyaiva lAbhAditi / yajhapIzvarasya bhogo nityaH tathApi sisRkSAyutpatti vat tadutpattirgaNI / yajJAdisahakAreNaiva phaladAtRtayezvaraprIterabhivyakteH / nanvIzvarapraNidhAnamatra pUrvapAdoktabhAvanArUpameva kathaM na bhavati tatrAha / sa hi kriyAyoga iti / sa hi sa eva phalasaMnyAsaH karmarpaNaM ca kriyAyeogo bhavati karmazeSatvAttajjapastadarthabhAvanamiti pUrvoktaM ca bhAvanArUpaM praNidhAnaM jJAnameva karmataccheSatvayorabhAvAdityarthaH / uttarasUtreNa sahAnvaye tuhizabdavaiyarthyAmiti bodhyam / teSAM yeogadvAramAha // samAdhibhAvanArthaH klezananUkaraNArthazca // 2 // ubhayAryatve hetumAha / sa hIti / AA samyak niSkAdirUpeNa sevyamAnaH sa hi sa eva karmayogaH / karmatiriktaviSayebhyo niruddhavRttikaM niSpApaM ca cittaM karoti tataH krameNa sattvAdrekAdekAyamanyatrApi karoti / avidyAdikaM ca prakarSaNAnAyAsena tanakaroti sazujhAdidvAretyarthaH / uttamAdhikAriNazca samAdhiyogyatA kkazatanutA ca sidvaivetyataH pUrvapAde tadubhayaM yogasAdhanatayA noktam / nanu avidyAdInAM klezAnAM nAzenaiva saMsA rocchedaH pratanUkaraNena tu kiM prayeojanamityAkAGgAyAmAha / pratanUkRtAniti / pratanUkRtAMzca zuSkendhanatulyAn kRtAn klezAn kriyAyogaH svayamuddIpitena prasaMkhyAnAgninA vivekakhyAtivanhinA dagdhabIjavadaprasavadharmiNoprasavasvabhAvAn saMskArAjanakAt kariSyati jIvanmuktidazAyAmiti zeSaH / prasaMkhyAnAgnijvAlane tanUkaraNasya dvAraM vadan pUrvoktArthamupasaMharati / teSAmiti / parAmRSTA anabhibhUtA, tathA cAnabhibhava eva tanUkaraNasya dvAramiti / sUkSmeti / sUkSmaviSayatvAt sUkSmA sAkSAtkArarUpiNI prajJA kramesamAptakarttavyA satI caramAsaMprajJAte pratiprasavAya pralayAya kalpiSyate videha kaivalyadazAyAmiti zeSaH / tadevaM kriyAyogasya mokSajJAnAdivyApA 90 For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / rakathanAtkarmayogo jJAnAdisAdhanatayA jJAnAdAGgameva na sAkSAnmokSahetu. riti siddhAnta iti / uttarasUtrAvatArAya pRcchati / ati // avidyAsmitArAgaddeSAbhinivezA: klezA: // 3 // paJca viparyayA iti pUrayitvA saMkSepataH suutraarthmaah| klezA itiiti| itizabdo'vidyAdiparAmarSI taghA cAvidyAsmitArAgadveSAbhinivezA iti paviparyayAH klezA ityartha iti yojanA / atra kiyanta itipraznasyottara paJcetyanena / ke tahattyasya cottaraM viparyayA itynenaah| paJca viparyayA iti| atra paJcetyarthAdeva labdhaM viparyayA iti ca paritaM vizeSalakSaNasya ca sA. mAnyalakSaNapUrvakatva cittyAta viparyayazaddhazcAtra saMsArahetuviparyayArthakaH ato na zaktirajataviparyaye klezalakSaNAtivyAptiH rAgAdInAM ca viparyayakAryatayA viparyayatvaM ceSTam / prakRtasya saMsArahetuviparyayasya lakSaNama dRSTasAmAnyahetumanovizeSaguNarmAita / nanu lazazabdo duHkhavAcI krimiyAvayAdiSu paribhASitaH kimartha vA teSAmucchedopekSita ityaakaasaayaamaah| te syandamAnA iti| te lezAH syandamAnA labyattikA dRSTAdRSTadvArA guNAnAM sattvAdInAm adhikAra kAryArambhaNasAmarthya draDhayanti balavat kurvanti tathA guNAnAM pariNAmaM vaiSamyarUpamavasyApanti nivarta. yanti tatazca mahAdarUpakAryakAraNapravAhamutramayanti prapatanti / yadarthametatsarva kurvanti tadarzayati / paraspareti / kamavipAkaM jAtyAyubhIgaM cAbhinihanti niSpAdanti / kiM svatantrA eva, netyAha / prspraanugrhtntraabhuutveti| avidyaate| rAgo rAmAccAvijJatyevamAdirUpAnyonyAnuyahAdhInA bhatvetyarthaH / anyonyasAhityenaiva hi klezAnAM syayaM bhavati yena syairyaNa vipAkaparaMparA nirvahatIti bhAvaH / tathA ca klezAkhyaduHkhaddhanvAdavidmAdInAM klezaribhASA tAntrikI tathA duHrkhAnadAnatayA 'vidAdayaH samucchetavyA iti bhAvaH / klezAnAM sthUlasUkSmANAM sarveSAmeva jJAnanAzyatva vatyamANamupapArdAyatum avinAmUlakallamanyaklezAnAmAha // bomini pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / avidyAkSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinnAdArANAm // 4 // nimittakAraNasyApi prasavabhUmitvaM prAdhAnyamAtreNa gauNaM vyAkhyAsyate / atreti / atra eteSu klezeSu madhye caturbhedAnAmasmitAdikkezAnAmi tyAdirarthaH / prasuptAdInAM sarvaSAmevAvidyAsattvaM sattvaM tadabhAve sadabhAva ityAzayaH / teSAM caturvidhabhedaM vivRNoti / tatra kA prasuptiriti / cetasiM zaktimAtreNAnAgatAvasyayAvasthitAnAmasmitAdInAM bIjabhAvopagamaH sva. kArya jananasAmarthyaM prasuptirityarthaH / asmAdvAkyAt kAryasyAnAgatAvasyaiva kAraNe kAryazaktiriti labdhaM saiva ca upAdAnakAraNateti bhAvaH / dagdhabIjabhAvAM paJcamImavasyAM vyAvarttayituM bIjabhAvopagama ityuktaM dagdhabIjabhAvAnAM cAsmitAdInAM punaraprasavAdavidyA na kSetramiti sA paJcamyavasthA na lakSyetibhAvaH / kadAcitprabodhasattve eva suSuptiH saMbhavatItyataH prabodhamapi darzayati / tasyeti / tasya suptaklezasya svasvaviSaye saMmukhIbhAvAbhivyaktiH prabodha ityarthaH / paJcamyavasyAyAmativyApyabhAvaM pratipAdayati / prasaMkhyAneti / prasaMkhyAnaghato vivekasAkSAtkAriNo jIvanmuktasya dagdhaklezabIjatA saMmukhIbhUte sannikRSTepi viSaye asA kezAnAM saMmukhIbhAvaH punaneM bhavati / tatra heturdagdhabIjasya kutaH prarohadvatIti / kAraNAbhAvAdityarthaH / tatra tasya punaH klezaprarohe zAstraprasiddhaM caramadehakatvaM pramANayati / ata iti / punaH prare he sati dehAntarottyattyA jJAnidehasya caramatvAnupapattiriti bhAvaH / tathA ca smaryate / k bIjanyanyupadagdhAni na rohanti yathA punaH / jJAnadagdhaistathA klezana mA saMpate punaH // iti / jJAnadagdheH klezarUpabI jaihaina bhirAtmA deho na punarutpadyataityarthaH / klezAkhyabIjadAhAdityarthaH / dagdhabIjabhAvAyA avasthAyA aparigaNane bIjamAha / tatraiveti / tatraiva caramadrahaeva dagdhabIjAvasyA nAnyatra puna - janmAbhAvAdityarthaH / ato nAsti dagdhabIjAvasthasya prasavo nApi tatprasavabhUmiravidoti bhAvaH / jIvanmuktAnAM viSayasatrikarSApi klezAnabhivyakteH For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / kezasaMskAra eva tadA nAsti viveke vaivalyaveti bhramaM nirasyati / satAmiti / sUtmarUpeNa satAmeva klezAnAM tadA caramadehe bIjasAmarthya kAryajananasAmathyaM dagdhaM nAzimityAdirarthaH / anyAdau dAhAdizaktAva. dravyabhAvitAdarzanAta cittena sahaiva klezazaktarazeSato nAzasaMbhavAt / tatazca te pratiprasavaheyAH sUkSmA itisUtre vyaktIbhaviSyati / upasaMhati / ityutaM prsuptidgdhbiijaanaamprrohshceti| ziSyAvadhAnAya kramaprAptaM tanutvasya nirvacanaM pratijAnIte / tanutvamucyataiti / pratipakSeti / klezapratipataH kriyAyogaH tasya bhAvanamanuSThAnaM tenopahatAH lezAstanavo vivekakhyAti. pratibandhAkSamA bhavanti, etadeva tanutvamiti zeSaH / ke cittu samyagdarzanaM zravaNAdirUpaM parokSamavijhAyAH pratipakSaH evaM bhedadarzanamasmitAyAma deyAnupAdeyatAjJAnarUpaM mAdhyasthyaM rAgadveSayoH upakaraNAkhyAnubandhabuddhi. nivRttirabhinivezasya eteSAM bhAvanenAnuSThAnenopahatA ityrthmaahuH| vicchitiM vyAcaSTe / tatheti / klezAnAmanyatamenAbhibhavAdatyantaviSayasebanAdvA vicchiyavicchidaya tenatenAtmanA pUrvavadatanubhAvenaiva punaH samu. dAcaranti AvirbhavantItyato vicchinnazabdavAcyA bhavantItyarthaH / atra vIpsayA vicchidAsamudAcArayoH paunaHpunyaM darzayatA prasuptAt bheda uktaH prasuptihi lezAnAM vya ja vilambanaiiitrajanmAdibahukAlaM vyApArAnabhiktiH vicchitratA tu svalyapratibandhataH klezapravAdasyAlyakAlamantarAnta. rAnabhivyaktiriti bhedaH, tenatenAtmane tyanena ca tanvavasthAto bheda ukta iti / vicchede pramANaM pRcchati / kamiti / uttaraM, rAgeti / rAgakAle krodhasyAdarzanAta krAdhasya vicchicatA sidhytiityrthH| tadA krodhAbhAveca punaH dhiotpattya saMbhavaH asatkAryAnabhyupagamAditi bhAvaH / evaM klezAntarepi draSTavyam / rAgakAle krodhasya vikkede ca virodho bImityAha / nahIti / kAlikavicchedaM klezAnAm udAhRtya daishikvicchedmpyudaahrti| rAgazce. ti| viSayAntare na nAsti api tu vicchivAvabhyastatrApi anyathA'sadu. tpAdAsaMbhavAdityarthaH / ato viSayAntare tadA rAgeNa vicitra iti bhaavH| tadevaM lokavyavahAreNApyavadhArayati / naikasyAmiti / tatra ekasyAM striyA For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / mityarthaH / sa hIti / sa hi rAgastadA anyatra prasuptA vA tanuvA vicchito vaikataro 'vazyaM bhavati tatra vicchinnatAmAdAyAtrodAhRta ityAzayaH / udAratAM vyAcaSTe / viSaye iti / labdhavRttirlabdhasvAbhAvikavRttirityarthaH / tena tanuvyAvRttiH / nanu prasuptavicchitrayoH kathaM klezatvaM duHkhAjanakatvAdityAzayAha / sarvatraitaiti / klezaviSayatvaM klezajananayeogyatvaM nAtikrAmanti udArAdAvasyAyAM prasuptAdirUpasya dharmiNo duHkhadatvAdityarthaH / nanvevaM savAsAmeva kleza vyaktInAM kAlabhedAccAnurUpye kathaM prasuptAdirUpeNa klezAnAM vibhAga ityAzaGkate / kastahati / pariharati / ucyataiti / prasuptAdirUpeNa catuNoM klezAnAmekatvamiti satyametat / tathApi avasthAbhirviziSTAnAmeva klezAnAM vicchivAditvaM vivakSitaM yathaikasyaiva puruSasya bAlaka taruNavaddhAdirUpo vibhAga ityarthaH / uktAyA udArAvasthAyAH kAraNaM pradarzayati hAnAya / yathaiveti / svavyaJjakena viSayadhyAnenAJjanenAbhivyakta udAro bhavati klezaH, to mumukSuNA pratipakSabhAvanAvadviSayasaGgatyAgopi kArya ityAzayaH / nimittakA (pi netrazabdeA yena guNenAtra gauNa stamAha / sarvaeveti / nanu rAgAdInAM jJAnatvAbhAvAt kathamavidagavizeSatvamityAzayena pRcchati / kasmAditi / uttaraM, sarveSviti / sarveSveva svetaraklezeSvaviTyaiva vyApikA bhavati tatra heturyaditi viSayIkriyate / anuzerate anugatA bhavanti, zeSaM sugamaM, tathA ca vaizeSyAttAda iti nyAyenAvidyAprAcuryAt zravidA mizriteSu sarvakzeSvavidyAbhedavasTamupapatraM yathA suvarNadiSu pArthivAMzamizriteSu tejeAvezeSyAttenAbhedatvamiti bhAvaH / aviva mUlaM duHkhabIjam ityuktamidAnIM paJca klezAn paJcabhiH sUtra krameNa lakSayati / anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA // 5 // anityAdicatuSTaye krameNA nityAdibuddhiravidyetyarthaH / avidyAcatuSTayaM krameNa vyAcaSTe udAharaNAni ca darzayata / anityati / anityatvamasattvaM kAlaniSThAbhAvapratiyogitvamiti yAvat / tasyaiva svarU pAkhyAnaM kAryaiti / nityatvaM ca sattvam / taduktaM gAruDe / 4 For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / anAtmanyAtmavijJAnamasataH stsvruuptaa| sukhAbhAve tathA saukhyaM mAyA vidyAvinAzinI / / iti / bhagavadgItAyAM ca / nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapidRSTAntastvanayostattvAbhiH // iti| asataH prAgabhAvapratiyogino 'bhAvo vinAzitvaM nAsti sata. zcAnAdibhAvasya abhAvAvinAzo naastiityrthH| avinAzi tu tadviddhItyAyaH ttaravAkyAta atraabhaavprtiyogitvruupaanitytvmevaasttvmuktmiti| imAme vAsati saddhirUpAvidayAmAdAya prapaJca vidyaka iti zrutismRtiiiNDa. maH / tathA prapaJcajJAnasyAsati sadAkArakatvAt bhramatvamapi zuktirajatAdi. jJAnavadgIyate iti uktAviyAyAH prapaJcamevodAharaNamAcAryApyAha / dhurveti / vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva samityAdizratyApi prapaJca. sye dRzamevAsatyatvamuktam / prmbiibhtsti| kutsite'pavitra ti yAvat / kAyasyAzucitve zruti pramANayati / uktaM ceti| sthAnaM mUtrAgrupahataM mAturudaraM bIjazukrazoNite upaSTambho mAtRbhuktAnAdirasaH / nisyando navadvArairomakapAdibhizca taraNaM, nidhanaM maraNam / evamanye'zudihetavaH spaSTAH / tathA khAnAdibhiH zaucAdhAnAdapi sadA svato'zucitvamanumIyataityAha / AdheyazaucatvAditi / nanu bhavatu zarIramazuci tathApi tatra zuvikhyAtI ki pramANamityAkAlAyAmAha / azucau zucikhyAtidRzyate iti / navInazazAdurvAdayaM kanyA kamanIyA madhuno mRtasya kAvayavairarnirmiteva dRshyte| hovaH sArajA lIlA kasya svIkAyasya nikRSTasya kena candrakalAdinAtinirmalenA. bhisaMbandhaH saadhrmym| nAstyeva vititasAdharmyamityarthaH / upasaMharati / bhava. tIti / eteneti / etenAzucau zucikhyAtevyAkhyAnena'puNye taptazilArohagAdau hiMsAdau vA puNyapratyayastayAnartha arjanarakSaNAdinA duHkhabahulatayA apuruSArtha dhanAdAvarthapratyayAvidyAtvena vyAkhyAtaH / zucyacizabdayoM yogotkRSTasAdhanAsAdhanamAtrApalabakatvAdityarthaH / bhASyoktamavidyA For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / dvayamanyAsAmapi saMsArahetUnAmavidyAnAmupalatakamato na nyntaa| tatretyuttarayanyena tRtIyAmaviyAM vyAkhyAtumAdI vakSyamANasUtramukhena tasyodAharaNaM pradarzaryAta / tathA duHkhaiti / tathetyasya tatra sukhakhyAtividyetyanenA nvayaH / vakSyatIti / aditi zeSaH / ttreti| jagadrapaduHkhaityarthaH / atra ca duHkhameva sarva vivekina ityAgAmisUtre duHkhasAdhanatayA duHkhabahulatayA ca duHkhatvavacanAt duHkhasAdhane duHkhanivRttyAkhyatAttvikasukhasAdhanatvabuddhiH tathA duHkhapracure sukhapracuratvabuddhizca nRtIyA avidyeoti beodham / anyathA kevaladuHkhe dukhabhramasyAsiddhiriti,caturthIviyAM vyAcaSTe tthaanaatmniiti| udAharaNaM bAhoti / bAhmasya dehasya upakaraNeSu putrAdiSu ahaMbuddhitayA viSayabhogAvacchedakatayA antaHkaraNasyopakaraNe zarIre'haMbuddhistathA bhogya tayA sAkSAtpuruSasyopakaraNentaHkaraNe 'haMrityarthaH / imAmeva caturthImaviyAmAdAya prapaJcavidyAkAryaityucyate / ahaM karttatyAdabhimAnasyaiva dharmAdharmAtpattidvArA'khilajagaddhetutvAta iti / atra paJcazikhAcAryasaMvAda mAha / sati / yathA mayoktaM tathA / atra caturtha avidyAviSaye paJca. zikhenApyetadumityarthaH / vyaktAvyaktaM vyAkRtAvyAkRtaM sthalasUtmarUpaM buddhi sattvamAtmatayA gRhItvA tasya sattvasya saMpattiM satyasaMkalpAdikaM zubhavAsanA. dRSTAdikaM cAnunandatyAtmasaMpadaM manvAnastathA tasya vipattim icchAvi. ghAtAdirUpAdikaM cAnuzocatyAtmavitti manvAna evaMvidho yaHsa sarvA'. vidyaanityetduktmitynvyH| nanu zaktirajatAdibhramarUpANAvidyAnAM kathamantra gaNanA na kRtetyAzaGkayAha / eti| pazoriva catvAri padAni pAdA aMzA asyA iti catuSpadA evaMbhUtaivaiSA saMsArasya mUlaM bhavantItyarthaH / / tathA ca saMsArAhetutayA nAnyAsAmatra gaNanarmAita bhAvaH / nanu vigrahato'. vijhAzabdasya vidyAbhinnatvaM vidyAzUnyatvamatyuttamavidayAtvaM vA arthaH syAt na tu viparItakhyAtirityAzaGkayAha / tasyAzceti / tasyAzcAvi. jhAyAH satattvaM tattvaM vastveva vijJeyaM na tu abhAvo'mitrAgospadAdizabda dityarthaH / dRSTAntaM vibhajate / yathA naamitrti| na mitrAbhAva iti / prajAbhAvazana saMsagAnyonyAbhAvI grAho na mitramAtramiti / nAsti For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / mitraM yasmAditi vyutpattyA kevalamitramityarthaH / kiM tu tadvirudo mitraviruddha ityarthaH / tathA ca nirUDhalakSaNeti bhAvaH / kiMtu deza eveti / vipulo devizeSo 'goSpada iti paribhASitaH / pramANaM vidyaa| jnyaanaantmiti| ete. nAvidyAzabdasya jJAnavizeSa rUDhatvAvadhAraNAdAdhunikavedAntinAmanyArthatvopavarNanaM svAtantryamAtramavadheyam / kAcitkastu triguNAtmakaprakRtAvavidyAzabdo gauNaH / avidyAdharmakatvAta avinayAtmanyAropitatvAta jaDatvAcca / vidyAvidyAzabdayojAnAjAnavAcitvenAtmAnAtmavAcitvA. diti / asmiMzca darzane sAMkhyAnAmivAviveko nAvidyAzabdArthaH kiM tu vaizeSikAdivat viziSTa jJAnameveti sUtrabhASyAbhyAmavagantavyam / avidyAnantaraM tatkAryamasmitAM lkssyti| dRgdarzanazaktyArekAtmatevAsmitA // 6 // .. dRga draSTA dRzyateneneti darzanaM karaNaM buddhiH pralayAdI phalopadhAnaM nAstIti zaktiyahaNaM tayorekAtmateva svarUpato dharmatazcAtyantamekAkAro viparyayo'smitA'haMkAra ityrthH| etadeva shbdaantrennaah| purussityaadinaa| ekasvarUpApattiriva ekAkAro yaH kleza: sosmitocyatatyanvayaH / avidyAtazcAsmitAyA ayaM bhedo yadvayAdAvAdau yA sAmAnyatohaMddhiratha ca bhedAbhedenApyupapadyate atyantAbhedAyahaNAt saivAviyA na tu taduttarakAlInaH puruSe buyAdiguNadoSAropa IzvarohamahaM bhogItyAdirUpaH na vA dUrastha. dhanaspatyAriva tayoratyantamekatAdhamaH / asmitA tu etadubhayarUpiNIti, bhrama. tvAvizeSepi kAryakAraNarUpAvAntarrAvizeSAvidayAsmitayorbhadenopanyAsa iti / anayozca kAryakAraNabhAvo lokAnusAreNAvadhAryate, loke yAdau kalatraputrabhRtyAdiSu AtmabhAvo jAyate pazcAdeva tu teSAM sukhaduHkhAdikamAtmanyabhimanyate tathAdau jalAdiSu upAdhiSu pratibimbAdirUpeNa candrAyAropo bhavati pazcAdeva tu candrAdiSu tadvArA kampamAlinyAyAropo bhvtiiti|ayN ca kAryakAraNabhAvaH pUrvasUtrabhASyasyena pshikhvaakyenaapyuktH| tathA sAMkhyakArikAyAmapi pAThakrameNoktaH / 1 ahaMyuddhiratha ca bhedenApyupapaTAtaiti pAThAntaraM pustakAntare / paraMtu 'yaM ca | bhedAbhedene yAdiyuktataraM pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / tasmAttatsaMyogAdacetanaM cetanAdiva liGgam / guNakartRtve ca tathA karttava bhavatyudAsInaH // iti| nanu buddhipuruSayoranyonyAropeNaivAhaM duHkhItyAdivyavahAropapatAvekAtmatArope kiM pramANaM, parasparAropazca vyaktyArabhedayahaM vinApi raGgarajatayoriva saMbhavatyeva agnilohayordUrasthavanaspatyAzca punaH sphuTaikyapratyayadarzanAdabhedAropaH siti / Atmabudmostu paramasatmatayA nAsti sphaTamai. kyapratyakSamiti tatrAha / bhoktabhogyazaktyoriti / atyantaviviktayorityatra heturtyntaasNkiirnnyortyntviprkRssttdhrmkyoriti| bhogyabhoktatve eva sphu. Te vaidhaye anyathA karmakartRvirodhAditi bhAvaH / evaMbhUtayobhoktabhogyayoH puruSabayovibhAgaprAptAviva satyAmekatvapratyaye satyeva bhogaH saMbhavati bhedayahe tu tayoH kaivalyamanyAyaviyoga eva bhavati paravairAgyAdityataH kathaM bhogaH syAdityarthaH / tathA ca bhogAnyathAnupapattirekAtmatArope pramANamityAzayaH / ata eva sattvapuruSayoH pratyayAvizeSo bhoga iti sUtrakRdi. ti| yo 'haM sukhI so'haM tadanubhavitetyekAkArataiva ca buddhyAtmapratyayayoravizeSAdayasminsatyeva ca loke bhogavyavahAra iti / jIvanmuktasya ca gauNa eva bhogaH sukhAdisAkSAtkAramAtrarUpa iti vakSyAmaH / idaM copalakSaNaM sukhaduHkhajJAnAdadAzrayohama eka eveti pratyayopyekAtmatArope pramANaM bodhym| asmitAyAH svarUpe avidyAjanyatve ca paJcazikhAcAryavAkyaM pramANAta / tathA coktamiti / paramArthato buddhitaH paraM pRthakkRtaM puruSaM buddherAkArazIla. vidyAdibhirviviktamasaMspRSTamapazyavivekI janastatra bujhAkArAdiSu AtmabuddhimasmitAM kuryAt / zAntAyAkArosmi jAyadAdizIlosmi vidayAdimAnasmi ityevaMrUpAM, mohena puurvsuutroktaavishyetyrthH| asmitAM layitvA tatkArya rAgaM latati / ___ sukhAnuzayI rAgaH // 7 // sukhAnuzayI sukhatatsAdhanamAtraviSayako yaH klezaH sa rAga ityarthaH / mAnapadAvidAdivyAvRttirjIvanmuktecchAvyakte rAga eva na bhavati saMsA. For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / rAhetutvAti na tsyaamtivyaaptiH| rAgasya kAraNaM vatrimamevArtha bhaassykaaronnyaah| sukhAbhijJasyeti / sukhAmijasya vA sukhAnusmRtiparvako vetyarthaH / tena sukhasAkSAtkArataH sukhasmRtitazca rAgo bhavatIti rAgasya kAraNamuktam / paryAya rAgazabdArthamavadhArayati / gardha ityAdinA / rAgapratighAtotyatayA rAgasya pazcATTeSaM latati / - duHkhAnuzayI deSaH // 8 // sarva pUrvavat / pratihantyadejayatIti pratighaH / atra jighAMseti vacanAdveSopIcchAvizeSa evetyAzayaH / dveSamUlakatayA dveSasya pazcAdabhinivezaM lakSAta / kharasavAhI viduSopi tathArUDhobhiniveza: // 8 // svarasena saMskAramAtreNa vahatIti svrsvaahii| apizabdasamuccitavidvAMsaM tathati tacchabdaH parAmRti / rUDhaH prasiddhaH, tathA ca yathA avidvajjanasya tathA viduSopi svarasavAhitvahetunA yaH zlezosti prasiddhaH sobhiniveza ityarthaH / avidAdayastu viSi na santIti na teSvativyAptiH / nanvevaM kathaM pUrvoktamavidayAvyAptatvamabhinivezasya ghaTatAm / aviyAnAzayabhinivezasattvAditi cetra / saMskArahetutAvacchedakarUpeNaiva vi. paryayavyAptatvasya vivakSitatvAt saMskArahetutvaM maraNatrAsAtiriktabhayatvenaiva phalabalAditi / ayaM ca klezo bhayAkhyaH iti vAta bhASyakAraH / abhinivezasyAtyantadurantatvAtapAdanAryAvadvadaparihAryatvamukhena lakSaNaM kRtaM bhavasAmAnyameva tu abhinivezo rAgAdidiha vitita iti / tatrAdau bhASyakAro'bhinivezasya svarUpamAha / sarvasyati / sarvasya viduSo'viduSa|zcayamAtmanyAzIH prArthanA icchAvizeSaH sadaiva bhavati / tAmevAha / mAna bhUvam iti|maahmbhaavii bhUvaM bhUyAsaM jIvyAsamityevaMrUpetyarthaH / iyamAzIreva cAso bhayamityucyataiti bhaavH| viduSopyaparihAryatvamupapArdAyatuM yathokta. mabhinivezasya kaarnnmvdhaarryaat| na ceti / ananubhUto maraNasya dharmA duHkhAnizayo yena tasyayamAzIna saMbhavati dhanAdinAzajanyaduHkhajasyaiva dhanAdiSu For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 yogArtikam / tAdRzAzIrdarzanAt / dhanaM me bhA nazyatu sadaiva bhUyAditi / ata eva tayAziSA pUrvajanmani maraNaduHkhAnubhavastatkAraNatayA pratIyate anumIyata: ityarthaH / etena jIvasyAnAditvamapi prasaGgAtsAdhitaM, janma tu kUTasthacinmAtrasya taistairdaihendriyabuddhivedanAdibhirAyaH saMbandha ta / yattu na jAyate na miyataityAdivAkyaM tadAtmana uttivinAzAvetavahAriva pratiSedhatIti bodhyam / nanu iha janmanyevAnumAnAdinA maraNaduHkhAnubhavenAbhinivezAkhyaM bhayaM bhavatu kimartha pUrvajanmAnubhavaH kalpyatatyAzaGkAmapAkaroti / sa cAyati / sa cAyamuktAzIrUpobhinivezaH svarasavAhI svAbhA. vikotyantamUThasya kRmepi maraNaduHkhapratyakSAdibhirasaMbhAvyA maraNatrAsa ucchedadRSTayAtmaka ucchedaSTikAryaH pUrvajanmAnubhUtaM maraNaduHkhamanumApati / pUrvajanmani maraNaduHkhAnubhavamanumAparyAta / yadanubhavotyena maraNatrAsena ja. nitayA vAsanayeha janmamaraNatrAso bhavatIti zeSaH / maraNabhayasya dveSarUpasyApi saMskArajanakatvaM nirodhasyevAgatyA kalpyataiti / abhinivezaM tatkAraNaM ca vyAkhyAya sUtravAkyArtha vyAcaSTe / yathA cetyAdinA rUDhaityantena / vijJAteti / vijJAtaH saMprajJAtayogena sAkSAtkRtaH prapaJcasya pUrvAntoparAntazcA. dAntI yena sa tathA tasya tattvajJasyetyarthaH / kuzalAkuzalayorita vaya mANatvAt iti / etenAdayantayoraziSyamANameva vastu prapaJcasya tattvaM tacca paraM brahma vikArastu madhye vAcArambhaNamAmityasmAkarmApa siddhAnta iti siddham / tathA coktaM mokssdhpi| __anteSu remire dhIrA na te madhyeSu remire / antamApti sukhAmAhurduHkhamantarametayoH / iti / sukhAmAhurityArSam / sukhAyAhuriti pAThastu saadhuH| nanu tattvajasyAvinAsmitAdAbhAvAtkathaM yathoktAzIrityAzayenAzaGkate / kasmA. ti / saMskAramAtrajanyatvena pariharati / samAnA hIti / iyaM vAsanA etadAzIrhatuvAsanetyarthaH / iyaM ca balavattarA vAsanA cittena saha nazyataeva jJAnena na dahmataityetat aviyAdisaMskArebhyo vizeSaH / nanu kuzalasyAtmanityatvanizcayAtkathaM mAnabhavaM bhUyAsamitIcchA syAt siddhatvajJAnasya pratiba For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 101 ndhakavAditi cetra / vizeSadarzane satyapIdRgicchAdRSTyA phalabalena tAdRzasaMskArasya uttejakatvAt / etena yadAdhunikavedAntibuvA AhurAtmA sukhasvarUpaH nirUpadhiyathoktacchAviSayatvAt bAhmamukhadityanumAnenAtmanaH sukharUpatA sidhyatIti, tadapyapAstam / pUrvapUrvajanmasu yasvAso jAtastena tadA jAtAyAstadvAsanAtonirupadhIcchAsaMbhavAt / anyathApyAtmatvenaiva pri. yatvakalpanaucityAcceti / kriyAyogaH lezatanakaraNArtha ityuktaM tatra leza tanUkaraNasya phalaM vaktumAha / te pratiprasavaheyA: sUkSmAH // 10 // prasavAdviruddhaH pratiprasavaH prlyH| tathA ca pratiprasavena cittasya pralayena satmA dagdhabIjabhAvAH kezA heyA ityarthaH / tadeva bhASyakAra Aha / te paJcati / paJcamadhye abhinivezo maraNAtirikta eva yogino dagdhabIjakalyo bhavatItyuktameva / nanu tanakaraNaM dagdhabIjabhAvaH pralayazcetyeva kramaH / ato dagdhabIjabhAvapratipAdakamuttarasUtramevAdAvucitamiti cetra / mukhyaphala. tayA pralayasyAtrAdau nirvacanAt tatra dvArAkAiyA ca dagdhabIjabhAvasya pazcA. dRzyamANatvAditi / nanu lezatadvAsanayorvakSyamANaprasaMkhyAnenaiva nAzostu kimayaM tatra cittanAzopekSyataiti cetra / jJAnadagdhaistathA zairityAdizAstraprAmANyena jJAnAgnidAhasyaiva siddhenaM tu tavAzasya / yuktizcAtra prAgevoktA kAraNeSu kAryazaktIvadravyabhAvitvadarzanarmAita / tathA ca yogAgninA vyu. tyAnasaMskAradAhavajJAnAgninApi kvezasaMskArayodAha eva bhavati na tu tavAzaH / nanvevamapi klezasaMskAradAhenaiva saMsArAtyantocchedasaMbhave saMskArasahitacittanAzaH kimiti motAyApekSyataiti cenmaivam / yogisaMkalpena dRSTabIjAdivata dagdhabIjaktikAdapi kadAcityunaraGkurotpattyApatteriti / tanakaraNasya dvAraM dagghabIjabhAvaM pratipAdayan sUtraM pUyitvA ptthti| sthitA. nAmiti / tadRttaya iti / samAsAntargatatacchabdasyAthaiH klezaiH sahAnvayaH / sthitAnAmityasya vivaraNaM bIjabhAvopagatAnAmiti / etacca sUtreNa saha vyaakhyaasyaamH| For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / dhyAnadeyAstahRttayaH // 11 // klezAnAmiti / sthitAnAM bIjabhAvopagatAnAM klezAnAM yA vRttayaH sthalA abhivyaktAvasthAH tAH prathamaM kriyAyeogenAlpIkRtAH satyaH prasaMkhyAnena samAdhijaprajJArUpeNa dhyAnena dhyAnakAryeNa hAtavyAH pratibaddhotpattikAH karttavyAH yAvatsUkSmIkRtAH asyaiva vivaraNaM dAvadagdhabIjakalpA bhavantItyarthaH / tatazca pratiprasavaheyA iti pUrvasUtreNaive ktamiti / tanUkaraNAdiSu triSu sukaratvaduSkaratvarUpaM vizeSaM dRSTAntenAha / yathA vastrANAmiti / nirdhayate vAtAhatyA nirAkriyate / yatnena pASANaprahArAdinA, upAyena kSArasaMyogAdinA / atredaM dRSTAnte sAdhanatrayaM dASTantikepi saadhntritvaabhipraayernnoktm| svalpeti / svalpaH kriyAyogaH pratipakSastanutA heturyAsAM sthUlAnAmatanUkRtAnAM tAstathA mahAnatiduSkaraH prasaMkhyAnAnirasaMprajJAtayoga sAdhyacitanAzazca pratipattI dAhakanAzako yAsAmiti mahApratipakSA ityarthaH / anena sUtreNa jIvanmuktAnAM vRttirUpopyavidyAlezastiSThati ityabhyupagama AdhunikAnAM vedAntibruvANAmapi siddhAnta iti nirNeyam / tathA sati sthUlAnAmapi pratiprasavaheyatvApatteriti / idAnIM klezAH kimarthaM heyA ityAkAGkSAyAM klezAnAM paraMparayA duHkhanidAnatvaM sUtratrayeNa vaktavyaM klezAnAM duHkhAtpAdane sAcAdvAramAha / 102 zamUlaH karmAzayeo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH // 12 // dRSTAdRSTajanmanI varttamAnabhaviSyatI vedanaM bhogaH karmAzayA dharmadharme tau ca duSTajanmabhogyo vA adRSTajanmabhogyau vA ubhayathaiva kleza malakau / kleze satyeva bhavata ityarthaH / 'yasya nAhaMkRto bhAvo buddhiryasya na lipyate / hatvApi sa imAn lokAca hanti na nibadhyate' ityAdivAkyazatebhya iti bhAvaH / yathA vAdhikArivizeSatayA klezAnAM dharmAdijanakatvaM zaucA divat evaM tajjanakakarmAdiSu rAgAdirUpaiH pravarttanAdapItyapi bodhyam / klezamUlakatvaM vivRNoti / tatreti / tatra citte lobhAdirUpadoSatrayasattve eva puNyapAvarUpA karmAzayau bhavata ityarthaH / rAgadveSamohAkhyAnAM ca doSANAma. For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 yogavArtikam / STaniyAmakatvaM kauma drshitm| 'rAgadveSAdayo doSAH sarve bhraantinibndhnaaH| kArya sasya bhavedoSaH puNyApuNyamiti zrutiH / taduzAdeva sarveSAM sarvadehasamuddhaba' iti / dRSTajanmavedanIyamudAharati / tatra tIvrati / satya iti / daha jnmniityrthH| paripacyate kAlena paramezvareNa vA phalopahitIkriyate / adRSTajanmavedanIyaM puNyamudAhRtya dRSTajanmavedanIyaM pApamudAharati / tati / ya itynussjyte| yathAkramamuktayoH puNyapApayordRSTAntAvAha / yathA nandIkhara iti / adRSTajanmavedanIyaM ca karma prasiddhatvAnodAhRtam / prasaGgato yAtarekAvapyudAharrAta / tatra nArakANArmAita / nArakipuruSANAM dharmAdAnutpatteH / nanu vargiNAmapi karma notpAtaiti kathaM nArakivacanamAtramiti cet na / svargiNAM bhAratavarSamAgatya lIlAmAnupavigraheNa prayAgAdI karmAnuSThAnasya tatphalasya ca shrvnnaaditi| zeSaM sugamam / na kevalaM karmAzayeveva klezaH kAraNamapi tu tatphaleopa atastAnyapi duHkhotpAdane klezAnAM sAkSAtparaMparayA dvaaraanniityaah| sati mUle tahipAko jAtyAyu gAH // 13 // klezarUpe kAzayasya male satyeva karmAzayasya vipAkaH phalaM bhavati mezAzca vAsanArUpA eva janmAdivipAkakAraNam / vipAkasya svruupmaah| jAtyAyubhIgA iti / jAtirjanma AyurjIvanakAlaH bhogaH sukhaduHkhAtma kazabdAdivRttirityarthaH / na tu sukhAdisAkSAtkAra evAtra bhogaH, telhAdaparitApaphalA ityuttarasUtre tasya vipAkajanyatAvacanAt iti / syAdetat / zlezAnAM karmasahakAritve pramANaM nAsti / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkuruterjunetyAdivAkyebhyo hi jJAnasya klezatayahetutvavat karmakSayahetutva. mapi siddham / ataH klezAbhAvakAle kAbhAvasyAvazyakatvAttata eva vipAkA. bhAvaH syAditi / atrocyate / vividhayonihetuzubhAzubhakarmasu satsu yatra rAgAdirantakAle udbuddhastiSThati maraNottaraM tAmeva yoni jIvaH prApnoti netarAmityanvayAtarakAbhyAM karmavadrAgAdidoSopi vipaakhetuH| tathA ca zrutiH "tadeva saktaH saha karmaNaiti liGgaM mano ytrnissiktmsye"ti| "taM vidyAkarma For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yogavArtikam / 1 NI samanvArabhete pUrvaprajJA ce"ti ca / tathA gItApi / 'puruSa: prakRtistho hi bhuGkte prakRtijAnguNAn / kAraNaM guNasaGgasya sadasayonijanma svi'ti / nyAyasUtraM ca / 'vItarAgajanmAdarzanAt' / narakAdiSvapi rAgAdAnusAreNaiva vipAko bhavati / niSiddhastyAdisaktAnAmeva taptale | hamayanArIsamA liGganAdiphalazravaNAt, ataH kkazopi svAtantryeNa vipAkArambhe hetuH, jJAnottaraM cArabdhavipAkaH samApyataeva na tvArabhyataiti na tatra zApekSeti / api cAtraiva sUtre bhASyakRtA karmAzayasyApi prasaMkhyAnadagdhabIjabhAvasya vaktavyatayA karmAzayasya dAha eva jJAnena kriyate na tu nAza ityava - dhAryate / sa ca klezAkhya sahakAryuccheda eva / jJAnasya hi vyApAradvayaM klezAkhya hetUcchedena karmAnutpAda: prAcInakarmaNAM dAhazca na tu karmanAzaH prArabdhakarmaNeopi nAzaprasaGgAt / na ca prArabdhAtiriktakarmatvena jJAnanAzyatA kalpyeti vAcyam / lAghavena klezasyaiva vipAkArambha hetutvakalpanAcityAt / prArabdhaphalakasya karmaNA bIjazaktinAzepi phalaM samAH pyataeva bIjadAhepyutpatrAGkuravaditi / ata eva jJAnAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paNDitaM budhAH / yogAgnidagdhakarmacayocirAditi gItAviSNapurANayeojJAnayogAbhyAM karmaNeA dAha eva zrUyate na tu nAza iti / tadekavAkyatayA ca tIyante cAsya karmaNItyAdivAkyAnyapi dAhaparANyeba | tathA tadadhigama uttarapUrvaghayora zleSavinAzAviti brahmasUtrepi vinAza zabdo niSphalatArthaka eva mantavyaH / karmAzayanAzastu jJAnavAsanAnAzavat cittanAzAdeva bhavati dharminAzasya dharmanAzahetutAyA: sAmAnyata eva kRptatvAditi / tasmAjjJAnena klezAkhyahetudAhAt karmAnutpAdavat prAcInakarma vipAkAnArambhapi bhavati zAkhyadRSTasahakAryabhAvAt to jJAnAt klezAkhyasahakAryuccheda eva karmadAha iti sarvaM sustham / tadetatsarvamabhipretya bhASyakAraH sUtramidaM vyAcaSTe / satsu klezeSviti / vipAkArambhIti / prArambhazabda jjIvanmuktasyArabdhavipAkeSu na klezAH kAraNamityuktaM tasya hyArabdha eva vipAkaH karmaNA samApyataiti / etena jIvanmuktasya bhogArthamaviyAlezakalpanamajJAnAmupekSaNIyam ArabdhavipAkaklezAnAmahetutvA For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MARRINGTAPAIRPORANE yogavArtikam / 105 diti / klezAnAM karmAzayasahakAritvaM jJAnAdagdhakarmAzayasyaiva vipAkAra. mbhahetutvaM ca dRSTAntena pratipAdati / yathA tuti / klezAvanaddha iti / jJA. nAdagdhabIjabhAva iyapi bodhyam / dRSTAntAnusArAta naprasaMkhyAnadagdhabIjabhAvo vetyuttaravAkyAcca / nApanItakleza iti / savipAkagocaralezazUnya ityarthaH / ato na prasaMkhyAnadagdhabIjabhAvo vetyasya klezasAmAnyAbhAvakAlInaH kAzayo 'saMkIrNAdAharaNamiti / jAtyAyubhImA iti vyAcaSTe / sa cavipAka iti / karmaNo janmakAraNatve kaM cana vizeSamavadhArayitumAha / tadaM vicAryataiti / tatra janmalatavipAke, asya ca vicArasya prayojanaM svayameva vayati / tatra catvAro vikalpAH karmekatvapataM dhruvaM kRtvA janmakatvAnekatvarUpaM prathamaM vikalpadvayaM karmAnekatvaM ca dhruvaM kRtvA janmA. nekatvaikatvarUpamaparaM vikalpadvaryAmati / AtipatIti / phaladAnArthamatyAdayatItyarthaH / kimanekarmAita / aneka karma militvA aneka janma karotItyarthaH / zrAdayavikalpe tu na milanamuktamiti tato vizeSaH / lagAnaM vikalpamapAkAta / na tAvaderkAmati / pRcchati / kasmAditi / uttAm / anAdIti / pracitasya saMcitasya aziSThasya abhuktasya / aviziisyetipAThe anyonyamabhuktatvenAviziSTasyetyarthaH / sAMpratikasyaihikasya, lakramAniyamAdanAzvAsa iti yathoktAnAmanantakarmaNAM madhye kiM karma yamaM phalaM dAsyati kiM vA pazcAditiphalakrame niyamo nAsti ato lokAnAM puNyAnuSThAne phalAmAzvAsaH syAt / bhAvyanantakAlamadhye bhAvipApAdinAnuSThIyamAnakarmaNo vinAzasaMbhavAta jhaTiti bhogakAmanayaiva karmAnuSThAnAccetyarthaH / dvitIyaM vikalyaM nirAkaroti / na caikamiti / anekajanmasu kiMcitkRtvA phaladAnAyAnekajanmanaH kAraName. baiMka karmapi na bhavatItyarthaH / atra hetuM pRcchati / kasmAditi / mAtaram, aneviti / anekeSu janmasu kriyamANaM kamaikaikaM pratyekame. nesyAsaMkhyajanmanaH kAraNam atovaziSTasya taditarasya tadvirudaphasasA karmaNa iti yAditi / tRtIyaM vikalpaM nirAkaroti / na cAkarmeti / pRcchati / kasmAditi / uttarama, tadanekamiti / tathA ceti / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 1 prathamapakSeoktadoSasyAnAzvAsasya prasaGga ityarthaH / tadevaM pakSatraye dUSite catuthepataM siddhAntayati / tasmAditi / tasmAjjanmArabhyAmaraNaparyantakAle vihitaniSiddheyA dharmAdharmasamUho guNapradhAnabhAvApaca utpAditaH sa maraNakAlaprArabdhakarmabhogasamAyA labdhAvasaraH sacekaprayatnena militvA svaphaladAnArthaM maraNaM prasAdhya saMmUrcchitaH pravRddhavega ekameva janma guNapradhAnabhAvApatraH svaphalayeogyaM karoti nAnekamityarthaH / maraNaM ca liGgadehasya sthUladehAdutkramaNaM na tu nAzo gamanazruteH, nAzasya bhogAhetutayA karma ja nyatvasvAbhAvikatvayorbhASye vakSyamANatvAcca / nanu kevalajanmanA kiM prayo. janaM tatrAha / tacca janmeti / AyuSo'pi na svataH puruSArthatvamatazrAha / tasmivAyuSIti / prasAviti / janma heturityarthaH / anyo hi hyekamAtravipAko bhavatIti vakSyati / autsargikamupasaMharati / ata iti / eko bhava 'sminkAryatayAstIti ekabhavikaH karmAzayasamUhaH / pUrvAcAryairukta ityarthaH / aikabhavika iti pAThe tvekabhavikaM karma tajjanyAdRSTaM caikabhavikamityarthaH / nanvevaM svarganArakiNAM kathaM punarjanmAdi syAt svargAdizarIre dharmAdAnutpatteH prAcIna sarvakarmaNAM ca tatraiva samApanAditi / cet, na / svargadijanakakarmaNAmeva brAhmaNasyAvarA diyonilAbhaparyantaphalazravaNAt zAstrAnuktakAlavizeSasyaiva phalasyaikabhavikatvaniyamAditi / trivipAkaM karmettvA ekadvivipAke karmaNI prAha / dRSTajanmeti / nandIzvaravacahuSavacceti dRSTAntadvayaM pUrvopacyA sakrameNeoktam atra tu vyutkrameNa yojanIyaM pratijJAkrameNodAharaNaucityAt / nandIzvarasya hyaSTacatvAyurmanuSyajanmanaH puNyavizeSeNAyurbhAgarUpaM vipAkadvayaM devasaMbandhyutpattraM nahuSasya cendratvasaMpAdakakarmaNaiva dIrghAyuSTasya lAbhAt pApavizeSeNa kevalaM sarpabhAgarUpa eka eva vipAka utpanna iti / tatra ca nandIzvara nahuSayormanuSyazarIrasyaiva vArddhakAdivadevasarparUpa pariNAmAntarAt na janmAntaramapUrvadehAnutpAdAditi / nanvevaM karmAzayavaj jJAnavAsanApyekabhavikyeva syAt tathA ca tAsAmanAditvaM cAziSo nityatvAdityAgAmisUtre vAsanAnAmanAditvavacanaM nopapayetetyAzaGkAM pariharati / klezakarmeti / klezakarmaNo 1 106 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 yogavArtikam / vipAkasya yonubhavazcittavRttinivaho jAnarUpastairniSpAditAbhijJAnarUpavAsanAbhiranAdikAleSu samarchitamucitaM puSTamiti yAvat / ata eva vividharUpAbhistAbhiH paTavata sarvatazcitritamiva cittaM yanyibhirAyataM matsyajAlamiva vartate ityata etA vAsanA anekabhavaparvikAH svIkriyante anyathA manuSyayonyanantaraM devatiryagyonibhogAnupapatteH manuSyajAna tadvAsanAnupapatteH / evaM bhavavAsanAnAM ca manuSyajanmanaiva kSayAdityarthaH / atra vAsanAnAM jIvamatsyabandhacittajAlathitatvena rUpaNAt / bhidAte hRda. yAicchadAnte sarvasaMzayA ityAdizrutAvapi hRdayanyiAsanaiva na tvAdhunikalyitAhaMkArAdiriti siddham / kAzayAkhyA(mAdharmarUpAtsaMskA. rAdvAsanAnAM vailakSaNyamAha / ye saMskArA ta / tAzcAnAdikAlInA ityupsNhaarH| ausargikramekarbhAvakatvaM kvacidaparvAdatu bhUmikA racati / yastvasAviti / niyataH svAbhAviko vighnazanyaH tAdRzo vipAko yasya sa tathA / sa cAvandhyAnanyazeSaH karmAntarAnabhibhatazca karmAzayastaviparItazcAniyatavipAka ityarthaH / ayaM cArthI niyavipAkavidhyabhASye vyaktIbhaviSyati / tatrAdRSTajanmavedanIyasya niyatavipAkasyaivAyaM niyama iti / eka vakavaniyama ityarthaH / na tvadRSTajanmavedanIyasyAniyartAvapA. kasya ceti, sugamam / dRSTajanmavedanIyasya bhavAhetutvenaikarbhAvakatvAbhAvaH spaSTa evetyato 'niyatavipAkasyaivaikarbhAvakatvaniyamAbhAve hetuM pRcchati / kasmAditi / uttaraM, yo hydRssttot| dRSTajanmavedanIyasyaikavikatvazaGkA nAstItyAzayenaivAha / dRSTajanmavedanIyasyeti / svarUpAkhyAnamAtraM na tu dRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkatvaM nAstItyAdiH kazcidAzayaH saMbhavati prayojanAbhAvAt / yo hi adRSTajanmavedanayogyo niyatavipAbhitraH sa trividha ityarthaH / yathAzrute vayamANasyAvipakkanaSTasya saMgrahAnupapatteH / tisRSvekAM gtimaah| kRtasyeti / aparipakvamyAdanaphalakasya vinAza ityarthaH / tathA ca tasya nAstyekamavikamityAzayaH / dvitIyAmAha / pradhAti / pradhAnakarmaNA yAgAdinA sahaiva tada. hAnAM pazuhiMsAdInAM svaphaladAnAya ca phalaprAptiH pradhAnakarmaNyapagamanaM, | For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 yogavArtikam / yathA dhAnyabIjaiH sahotpatrAnAM tRNabIjAnAM taiH sahaiva kusalamadhyasthApi. tAnAM dhAnyabIjena sahaiva vapanaprAptiH na svAtantryeNa tadvat paropasarjanatayAnuSThitatvAta na svAtantreNa phaladAnamiti / tathA ca pradhAnakAtizayasya yadA balavattarakamAntareNAbhibhavastadA tadupasarjanasyApi naikavikatvamityAzayaH / tRtIyAM gatimAha / niyatavipAketi / tatra pradhAnaM nAGgi kiM tu balavattaram / niyavipAkena pradhAnakarmaNA viruddhaphaladenAbhibhUtasya pratibaddhasya ciramavasthAnaM dvitricaturAdijanmasu prsupttyaavsthaanmityrthH| tathA ca tasya naikviktvmityaashyH| etAsvAjhAmudAharati / tatra kRta. syeti / zuklaH kAzayaH dharmaH kRSNazcAdharmaH tayorAdonottarasya nAze atimudAharIta / yatredamiti / puNyapAparUpe dve karmaNI puruSairveditavye avadhAyitavye / dvedveiti vIpsA puruSabhedAta karmabhedamabhipretyoktA / yataH puNyakRtaH puNyanirmita eko mukhyo rAziH samUhasya samUhikAryatvAta pApakasya pAparAzerapahanti corasya nihantItivat karmaNi SaSThI tasmAtsuSTatAni karmANi kartumicchasva tacca karma iha lokaeva te tubhyaM kavayo vedayante pratipAdayante na tu lokAntaraiti zrutyarthaH / icchasveti chAndasatvAdAtmanepadam / dvitIyAM tamudAharati / prdhaaneti| yatra yasmiviSaye pazikhAcAryeNedaM vayamANamuktaM tadeva pradhAnakarmaNyAdhAya gamamamityanvayaH / syAtsvalpaityAdivAkyasyAyamarthaH / hiMsAdijanyapApena yAgAvyaparvasya svalpa eva saMkaraH syAtsopi saparihAraH svalpenaiva prAyazcina parihattuM zakyate yadi ca pramAdataH prAyazcittaM na kriyate sapratya. vamarSaH / bahusukhamadhye anyadaHkhaM marSaNayogyaM bhojananAntarIyakaduHkhavat / ataH kuzalasya karmaNopakarSAya heyatvAya nAlaM na paryAptam / saMkara iti / zeSaM kariSyatItyantaM paJcazikhavAkyaM sugamam / tRtIyAM gatimudAharati / niyateti / utkaTatvarUpaM balavattvameva pradhAnatvam / nanvevaM karmavizeSasya ciramavasthAne sati pAktasarvakarmaNAmekadaiva prApaNAdabhivyaktiH kathamupa. paTAtatyAzayena zaGkate / kamiti / siddhAntamAha / adRSTeti / karmaNaH karmasAmAnyasya samAnamekam / na tvadRSTeti / adRSTajanmavedanIya. For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 109 syeti prasaGgAduktam | atrAniyatavapAkasya veti vAzabdaH kva cittiSThati sa vAzabdApyarthaH / gatitrayamupasaMharati / yattviti / upAsIta pratIkSeta viSAkaM vipAkArambhakaM svAviruddhakarmAntaramiti zeSaH / upAsanasyAvadhimAha / yAvadati / asya samAnarmAviruddhaM karmAbhivyaktI nimittaM yAvacaitaphalonmukhIkarotItyarthaH / 'yadAjjanmakRtaM pApaM mayA saptasu janmasu / tanme rogaM ca zokaM ca mAkarohaMti saptamI tyAdivAkyAni / tathA karmagataduvijJAnatvavacanAni caitA dRzakarmaviSayANyevetyAha / tadvipAkasyeti / abhibhUtakarmavipAkasyaiva kutra kadA kena nimittavizeSeNa bhaviSyatItyavadhArayitumazakyatvAdiyamabhibhUtakarmagatizcitrA adbhutarUpA durvijJAnA vetyarthaH / nanvevamekabhavikatvaM tatamityAzaGkayAha / na cotsargasyeti / nivRttiH kSatirityarthaH / kva cidapavAdepyekarbhAvakatva mAtsargikamevAnumanya me'smAbhirityarthaH / na caivamapyapavAdAzaGkayA'nAzvAsatAdavasthyam / apavAdasya svAnuSThAnamAndA nimittakatayA tadvatvaiva zakyaparihAratvAditi / yaccAdhunikavedAdibhirekabhavikamataM vyabhicAreNa dUSitaM tadajJAnAdeva autsargitAmAtrasya bhASyakRtAktatvAditi sarvaM sustham / idAnImuktAbhyAM karmadvipAkAbhyAM klezAnAM mukhyaphalamAha / te hlAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt // 14 // te vipAkAH sarvaeva samuccitasukhaduHkhaphalakAH samuccitapuNyapApahetukatvAdityarthaH / atra sukhAvacchedena puNyahetukA duHkhAvacchedena pApahetukA ti vibhajya pratipAdayati / te janmAyurityAdinA / sukhaduHkhayozca phalatvaM bhogyatayeti prAgeva vyAkhyAtaM vipAkAntaragatabhogazca zabda | vyAkAravRttireveti tasyApi sukhduHkhhetutvmupptrm| tadevamanekasUtraiH proktamavidyAyA duHkhanidAnatvaM nyAyAcAryairekasUtreNaivArthaduktaM, duHkhajamapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavarga iti / kAraNanAzAdeva hi kAryAnutpAda iti / tadevaM duHkhanidAnatayA klezAnAM hetutvamuktam / nanu sarve vipAkAH kathaM sukhaduHkhaphalakAH brahmaleokAdA For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 yogavArtikam / duHkhAsaMbhitra sukhasattvAdityAzaGkAM pariharati / yathA cedamiti / yathA cedaM paridRzyamAnaM rogAdiduHkhaM pratikUlAtmakadveSyasvabhAvaM bhavati evaM sarvatraiva viSayasukhakAlepi duHkhaM yoginAM pratikUlAtmakaM tiSThatItyarthaH / duHkhatatsAdhanayorekarUpeNa grahaNAya pratikUlAtmakamityuktam / mUDhAnAM duHkhasamudramagnAnAM sukhanAntarIyakasUkSmaduHkheSu dRSTinAstIti yogina ityuktam / tathA ca lekikaduHkhamiva viSayasukhamapi duHkhazabalatayA duHkhatvena heyameveti bhAvaH / yadyapi svargadA sukhamadhikaM tathApyalyamapi duHkhaM balavadveSaviSayo bhavati / balavattvaM ca sukhAbhilASAbhibhAvakatvam / tathAca sAMkhyasUtram / yathA duHkhAd dveSaH puruSasya na tathA sukhAdabhilASa dUti / asminsUtre sukhaduHkhayoreva karmavipAkaphalatvavacanAt jIvanmaktAnAmapi prArabdhavipAkeSu sukhaduHkhe zArIre bhavata eva abhimAnike tu na bhavataH tatkAraNaH klezAbhAvAditi siddhAntaH / tathA ca zrutiH / 'na ha vai sazarIrasya priyApriyayoraparhAtarasti' iti / 'AtmAnaM cedvijAnIyAdayamasmIti pUruSaH / kimicchan kasya kAmAya zarIramanusaMjarediti ca / smRtizca 'vItarAgabhayakrodhaH skvirIdhIrmunirucyata' iti / sUtrAntaramavatArayituM sukhasyApi jJAnidRSTyA duHkhatve hetuM pRcchati / kathamiti / tadupapAdakatayeottarasUtramavatArayati / tadupapadyataiti / 1 pariNAmatApasaMskAraduHkhairga paTattivirodhAcca duHkha-meva sarvaM vivekinaH // 15 // pariNAmazca tApazca saMskArazca tajjAni duHkhAni taiH saMbandhAt tatkAraNatvAditi yAvat / tathA guNavRttyavirodhAccArthato duHkhasaMbhicattvAcca prakRtitatkArya sukhAdikaM sarve duHkhameva vivekinaH / sukhaduHkhatattvasAkSAtkAriNo matamiti vAkyArthaH / pratipadaM ca vyAkhyA bhASye bhaviSyati evakAreNa cAnukUlAtmakasukharUpatA vyavacchivA / yadApyayoginopi duHkhameva sarva tathApi sa mUDhatvAtsukhakAle duHkhatayA na jAnAti yogI tu sukhakAlepi tasya duHkhAtmakatvaM pazyatIti pratipAdayituM vivekina ityuktam / nanu sukha For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 111 sAdhanatayA sukhasaMbhivatayA ca sukhameva kathaM sarva na bhavatIti cet na / duHkheSu balavadveSasyoktatvAt / sAmAnyato bAhulyasyApyatra niyAmakatvAcca vaizeSyAttadvAda iti nyAyAt / taduktaM viSNupurANe / 'kltrmitrputraarthraahtetrdhnaadikaiH| kriyate na tathA bhari sukhaM puMsAM yathA'sukhamiti / saMsAre ca sukhApekSayA ca duHkhabAhulyaM jaigISavyAvaTyasaMvAde vyaktIbhaviSyatIti / tatrapariNAmaduHkhahetutayA sukhasyApi duHkhatAM pratipAdati / sarvasyAya. miti / utsargataH sarvalokasya sukhAnubhavakAle tatra sukhe rAgo jAyate rAgAcca sukhamidaM me sthiraM bhavatu paramezvara mA natvityAdi saMkalpAtmako mAnasaH kAzayo dharmAdharmarUpo bhavati karmAzayAcca janmAdiduHkhamiti prAgevoktamityarthaH / sukhabhogakAle rAgajakarmAzayavadveSamohajopi karmAzayaH pariNAmaduHkhaheturastItyAha / tathA ca dveSTIti / tathA ca sukhabhogakAle tadvirodhitayA duHkhasAdhanAni dveSTi sukhadaMze duHkha me mA bhUyAta zatruzca me nazyatvityAdirUpeNa / tathA duHkhasAdhanAni pariharttamazakto mujhati cetyato dveSamohakRtopyasti karmAzaya ityarthaH / rAgadveSamohAnAM ca pravRttyAdidvAreNeva sAtAdapyadRSTahetutvamastIti / tathA comiti| sukhasya rAgAnubaddhatvaM ca mayaivoktaM sukhAnuzayI rAga iti sUtre sukhAbhita. syetyAdibhASyeNetyarthaH / mAnasakarmAzayadvArA sukhasya pariNAmaduHkhatvaM pratipAdana zarIrakAzayadvApi tadAha / nAnupahatyeti / zArIraHkarmAzaya iti / mukhabhogakAlaiti zeSaH / etAbhyAM ca mAnasazArIrAbhyAM karmAzayAbhyAM vAcanikopi karmAzayaH zApAzIrvAdaja upalakSaNIyaH / sukhasyApi pariNAmaduHkhasaMbandhena duHkhatve'vidyAsUtraM pramANIkRtyopapAdayati / viSaya. sukhaM cetyAdinA nanu sarvaduHkhAnta evedaM vaktumucitamiti cetra / sukhasyAvidyAtvopapAdanakAlaNva dRSTadvArApi pariNAmaduHkhamupadeSTumAdAveva viSayasukhasyAvidyAtvapratipAdanAta atra ca vakSyamANapAramArthikasukhavyAvasanAya viSayetyuktam / avidyAviSayapadArthAnAM buddhimAtratayA sukhamavido. tyabhedanirdezaH / bhogena sukhaM bhavatItyevaMrUpA bhogajaduHkhe sukhabaddhiravimA, sA cAviyA na tatsane vicitA atotra tAmaviyAM pratipAda For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 yogavArtikam / yaceva prakArAntareNa pariNAmaduHkhaM darzayati / yA bhoSviti / tatrAdau pAramArthika sukhaduHkhe kathati / tadaHmityantena / ayaMbhAvaH / viSayasukhaM pAramArthikasukhaM na bhavati duHkhabahulatvena duHkhasaMbhivatvena ca vikinAM nirupAdhipriyatvAbhAvAt / sukhAnuzayI rAga itisUtrAnusAreNa nirupadhipriyatvasyaiva sukhalakSaNatvAditi / ataH zAntizcittasya vyApAroparamastabimittikA duHkhanittiriti yAvat / saiva pAramArthika sukhaM, sukhaM duHkhasukhAtyaya iti smaraNAt / tRSNAdiduHkhAsaMbhivatayA vizeSadarzinAmapi nirupadhipriyatvAcca / tasya ca sAdhanaM bhogeSvindriyANAM vRAiracchAviccheda eva / tathA ca zrutiH / sa eko brahmaNa AnandaH / zrotriyasya cAkAmaha tasyeti / smRtizca / na cAbhAvayataH zAntirazAntasya kutaH sukhamiti / atra viSayasukhazabdena cittasya zAntinimittakAldAdopi gRhItaH tasyApi duHkhasaMbhivatvena duHkhatvasyAvidyAlakSaNe vivakSitatvAta iti / yA lolyAditi / yA cendriyANAM lolyAt bhogatRSNAtazcittasyAnupazAntitticAjvalyaM tadaHkhaM duHkha bAhulyato vikibhiytvaadityrthH|sukhduHkhyost. sAdhanayozcaivaM nirNaye ti viSayasukhasya tatsAdhanabhogasyAvijhakameva sukhatvaM tatsAdhanatvaM ca labdham / atazca viSayasukhasya prinnaamduHkhtvmityettmghttnaah| na cendriyANAmityAdinA mamaityantena / bhogAbhyAsamanviti / tathA coktaM, 'na jAtu kAmaHkAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNava. smaiva bhUya evAbhiva? ti / vRzciti / vRzcikaviSabhItaH kAmAditudaduHkhabhItastavikRtyAkhyasukhArthI strIputrAdibhayamahAduHkhasardaSTa iti dRSTAntArthaH / viSayAnuvAsita iti pariNAmaduHkhapaGkamamatAyAM heturuktaH / viSayasaMskArasaMskRta ityarthaH / pariNAmaduHkhamupasaMharaneva vivekina vishessennvyaavrtymaah| eSA pariNAmeti dukhatA duHkhasamUho janatetivata pratikUlA dveSyA sukhakAlepi yoginameva kliznAti duHkhAkarotItyarthaH / bhUte pazyanti barbarA tinyAyenAyoginaMpariNAmakAlae viSayasukhaM duHkhAkaroti yogirna tu svakAla evAnarthahetuttAdarzanena duHkhAkarotIti bhAvaH / kramaprAptaM tApa. duHkhaM vyAkhyAtuM pRcchati / atha keti / tApo duHkhaM ki tApajanyaduHkhasAmA For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 yogavArtikam / nyamityarthaH / uttaraM, sarvasyeti / pUrvavadeva vyAkhyeyam / pUrva sukhAnubhavo rAgAnuvidu ukta idAnI ca duHkhAnubhavo dveSAnuvibhu ucyate ityeva vizeSa iti / sa karmAzaya iti / saMtApakAlInaH kAzayo dveSeNeva rAgamohA. bhyAmapi pUrvavanmAnaso bhavatItyarthaH / manasA parispandanaM yaduktaM tatkA. yikahiMsArthameva na tu svAtantryaNa mAnasakramAzayaheturato na paunaruktyam / yadyapi tApaduHkhatAyAmapi pariNAmaduHkhataivAtra pradarzyate tathApi pUrvakAla. uttarakAle ca sarvadaiva duHkhatvAt tApajaduHkhasya pariNAmaduHkhAta pRtha nirdezaH / ataH pariNAmAta duHkhaM pariNAmaduHkhamiti bodhyam / kramaprApta saMskAraduHkhaM pRcchati / kA puriti / sukhaduHkhasaMskArajanyaduHkhasAmAnyamityarthaH / uttarasukhAnubhavAditi / atreyaM prakriyA / AdI sukhaduHkhAnubhavaistatsaMskArAzayonuhaddhasaMskArastataH kAlAdivizeSaistaduvodhaH tataH smRtistato rAgadveSo tayozca pravRttiH tatazca punaHmiti / jAnasaMskArAta duHkhaM pratipAdana dharmAdharmarUpAta karmasaMskArAdapi duHkhaM prati. pAdati / evaM karmabhya iti / sukhaduHkharUpe vipAkaityanvayaH / nandhiyapi pariNAmaduHkhataiveti cet satyaM tathApi saMskAraparaMparAyA anantaduHkhapratipAdanAya gebilIvardanyAyenAsya duHkhasya pRthagupanyAso bodhyaH / vivekina itivizeSaNasyAbhiprAyaM vistarataH sakaladuHkhasAdhAraNamAha / evamidamiti / svAbhAvikatayA anantatvalAbhAyAnAdItyuktaM srotaso vizeSaNam / viprasutamiti / vistIrNamityarthaH / aNaH pAtreNAdhAraNa golakena tulyo vidvAnityuktaM vivRNoti / yathoti / etAni bhAviduHkhAni itaramayoginaM pratipattAraM zabdAdinA pariNAmaduHkhajAtA. ramapyavidvAMsamityarthaH / itaraM tu vartamAnakAlaeSa kliznantItyAha / itara viti / itaraM tu yoginaM triparvANastApA anu svotpattyanantarame. va plavante vyApnuvantItyanvayaH / na tu pUrvamiti zeSaH / AdhibhautikAdhidevikAdhyAtmikarUpANi parvANi yeSAM tApAnAM te tathA triparvatvaM hetuga. bhavizeSaNam / baahyeti| bAhmazabdenAdhibhautikAdhidaivikayoryahaNam itarasya vishessnnaantrmnaadiityaaynupaatimityntm| anAvidhAsanAbhirvicitrayA For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 . yogavArtikam / Stories - - - nAnArUpayA cittavRttyA cittaniSThayA avidAyAnuviddhaM liptamiva / ata eva hAtavyApi dehendriyAdAvahaMkAramamakAravantamivetyarthaH / Atma. no'vidayAsmitAdAbhAvapratipAdanAya duvetyAyuktam / zeSamatirohitam / pariNAmAdiduHkhatrayasya sAcino' jJAnena yatphalaM tadapi prasaGgAdAha / tadervAmati / sugamam / guNavRttivirodhAccetihetuM vyAkhyAtukAmo yojti| gurNAta / guNAnAM sattvAdInAM ye vRtizayAsteSAmeva virodha ekadAnavasthAnaM na tu nyanAdhikabhAvena vRttInAM virodhosti ataH prAdhAnyena sasvapariNAme sukhAtmacittarattApi tadupasarjanatayA rajazapariNAmabhataM duHkhamapyalpamastyeveti duHkhasaMbhinnatvAtsarva sukhApi duHkhameva viveka SToti tasya dalasyArthaH / guNattivirodhAditi prAmAdikapAThe tu guNavRtizayasyaiva virodhAdityarthaH / tadetaDhAcaSTe / prakhyApravRttIti / prakhyA prakAzaH pravRttiH kriyA sthitiH stambhaHdharmadharmyabhedAttadrapAH sattvAdayo ddhirUpeNa pariNatA guNAH parasparasAhAyyAH santaH zAntyAdirUpaM pratyayaM vRttiM triguNaM sukhaduHkhamohavantamevArabhante sukhAdInAM sattvAdikAryatvAt / yaH kazcana pratyayaH zAnto vA ghoro vA mUTho vA bhavati sa sarvo'pi triguNa eva naikaisamAcaguNa ityarthaH / zAntAdiparibhASAtrayaM ca sukhaduHkhamohAdhikyamAtreti / tathA ca sukhavayapi pratyaye duHkhamastyeva / ata ekapratyayo. pAdAnatvena sukhe'pi duHkhasyAvibhAgalakSaNAbhedo harItazyAmiva SagaNAM rasAnAmiti / pratyayazca buddhavRttiH pradIpazikhAvat buddhaHzikhA dravyarUpA bhAgaguNAbhyAM tattvAntaraM vRttiH saMbandhArtha sarpatIti sAMkhyasavAt / ataH pratyayasya sukhAdiguNavattA ghaTate iti / nanu sukhakAle sUkSmo duHkhAtmako rajApariNAmo niyamena bhavatItyatra kiM mAnaM tatrAha / calaM ti / pradI. pAvayavAnAmiva buddhAvayavAnAM guNAnAM vRttaM kriyA caJcalA pratikSaNamanyAnyA ca bhavati na tu niyApArA guNAstiSThanti atastAntrikazcittaM viprapa. riNAmyamityarthaH / yadapi sarva jaDavastu pratikSaNapariNAmi tathApi spaSTatvAbhiprAyeNa cimiti vizeSavacanam / tathA ca cittagatasya sanyasya . 'mAcina' ityasya sthAne 'bhAvina' iti pustkaantre| - For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavAtikam / 115 vRttikAle rajaso vRttirAvazyakIti bhASaH / nanveka eva pratyayaH kathaM viruddhasukhAditrayAtmakaH syAttatrAha / rUpAtizayA iti / buDhe rUpANyaSTI bhAvA dhAdayo dharmajJAnavairAgyazvayodharmAjJAnAvairAgyAnazvANi vRttayazca dravyarUpAH zAntAdinAmakAH pariNAmAsteSArmAtazayA utkarSA eva parasparaM virudhyante yadA dharma utkRSyate tadA nAdharma utkRSyate evaM yadA jAnAdi tadA nAjAnAdi tathA zAntAyutkarSakAle ghogayutkarSazca virudhyate sAmAnyAni tvapakRSTAni atizayaiH saha pravarttantaevetyarthaH / nanu bhavatu cittasya sukhAtmakapratyaye duHkhatvaM sukhAtmakeSu zabdAdiviSayeSu kuto duHkhatvaM yena sarva duHkhaM syAdityata Aha / evametati / yathA cittasya pratyayA evameva sarva padArthAH sarvarUpAH sukhaduHkhamohadharmakA bhavanti ata ete guNAH sattvAdayo ghaTAdirUpeNApi pariNatAH parasparasAhityenotyAdita sukhaduHkhamohAtmakapratyayA itItyarthaH / nahi viSayagatavizeSaM vinA viSa. yasaMbandhamAtreNa sukhAdayAtmakacittattirudetumarhati avyavasthApatteH / viSaya. matavizeSasya cittagatasukhAdiniyAmakatvaM dArUvizeSaH sukhAdirUpa eva viSayeSu kalpyate kAryAnurUpasyaiva kAraNasyAcityAta / ato viSayapi sukhAdidharmAntaraM sukhAdivatsidhyatIti bhAvaH / nanu sukhaduHkhe rUpAdiDaSayadharmI syAtAM mohastu jJAnarUpaH kathaM viSayadharmaH syAti cetra / atasmiMssadAkAratAmAtrasyaiva mohazabdArthatvAt / sA ca viSayeSvasti mahadAdivikArAkAratAyAH prakRtAvapAramArthikatvAt / taduktaM movadharma / ___jaganmohAtmakaM viddhi avyaktaMvyaktasaMjJakam / iti| api ca sarvakAryANAM buDhAtmatriguNAtmakamahattattvasya pariNA. matvApi mohavamiti / nanu sarva yadi sarvarUpAstahi sarva sukhAtmakamapi syAditi na duHkhasyApi heyatvaM sthaadityaashddaayaamaah| muNapradhAneti / tathA ca duHkhabahulatayA duHkhaprAdhAnyAt duHkhameva sarvamidaM sukhaM vaizeSyAsadvAda itinyAye!ta bhAvaH / upsNhrti| tasmAditi / tasmAt pariNAmetyAdi. sauhetujJAnAdityarthaH / tadevamatra dhAnAdeyaMtyicittasya yogamAsanaM kriyAyogamuktvA tatphalaprasaGgena krezAstadvAnopAyAzca teSAM heyatvAya duHkha For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 yogavArtikam / nidAnatvaM duHkhaM ca pratipAditam idAnoM saMkSepeNeoktaH samayazAstrArthI vi stareNa sUtrakAraH punarvadati sUtrajAtaiH zAstrasamAptiparyantaiH tAnyavatArayatuM teSAM viSayajAtamAdI sAmAnyataH saMkalayya darzayati / tadasyeti / tatasmAdasya dRzyasAmAnyarUpasya duHkhasamUhasyotpatterbIjaM mukhyanimittakAraNamaviyA prathamaklezaH tasyAzvAvidyAyA atyantocchedahetustatva jJAnamatazcikitsAzAstravadidaM yogazAstraM caturvyUhaM catvAro vyahA heyAdInAM rAzayaH ( pratipAdayA asmiviti caturvyUhamityarthaH / rogAditulyatvaM pratipAdayadeva teSAM vyUhAnAM svarUpANyAha / tatra duHkheti / saMsaratyamiti saMsArItra prapaJcaH / nanu duHkhameva heyamiti vakSyati tatkathaM saMsAro heya ucyate tatrAha / duHkhabahula iti / duHkhabahulatvAtsaMsAra eva duHkhamityarthaH / pradhA neti / nanu avidyA duHkhaheturityuktvAtra saMyogaH kathaM duHkhahetuH sAdhyataiti cet, vyApArakathanAyetyavehi / avidyA hi buddhipuruSasaMyogAkhyajanmadvAraiva duHkhahetuH kAryakAraNAbhedena ca saiva buddhiratra pradhAnazabdArthaH draSTRdRzyayoH saMyogo heyaheturityAgAmisUtrAditi / saMyogasyeti / uktasaMyogasyAtyantikI nivRttireva hAnaM duHkhahAnamiti yAvat / taccaramakAraNatvAdityarthaH / hAmropAya iti / samyagdarzanaiti prakRtipuruSa vivekasAkSAtkAro du:'khahAnopAye mAtApAya ityarthaH / asaMprajJAtayogastu zrAzutaramotArthamevApekSyataityAzayaH / yena yogo hAnopAyatayAtra noktaH / ye tu nAstikA manyante saMyogAnaM na mokSaH kiM tu cittarUpasyAtmanastyAgaeva mokSaH / kiM cAsaMsArivijJAnasantAnocchedena jIvanmuktavijJAnasantAnalAbha eva mokSa iti tanmatanirasanapUrvakaM svazAstrasyaiva samyagdarzanatvamavadhArayati / tatra hIti / tatra caturvyUhamadhye Atmane hAnamupAdAnaM vA na puruSArtha ityarthaH / itizabdasya hetuvAda ityanantaramanvayaH / uktArthe hetumAha / hAne tasyeti / tasya hAne svatyAge hi svocchedavacanaM prasajyeta mukhyatyAgasya bhedatantratvenAtmanya saMbhavAtataccAyuktaM svanAzasya loke puruSArthatvAdarzanAt svIyatayaiva sukhaduHkhAbhAvayoH puruSArthatvAdityarthaH / svayaM miyamANeopi duHkhahAnArthamevApravezA do pravarttate na tu svanAzArthamityarthaH / hetuvAdaiti / hetuH svarUpasya sa kA 1 I For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 117 raNatAbAdaH syAt / tathA ca bhAvakAryatvena vinAzitvaprasaGga ityarthaH / ubha. yeti / ityato hAnopAdAnobhayaniSedhe svayaMnityatAvAda eva parizeSAsi. dhytiiti| ata etadeva yathoktacaturvyahazAstraM samyagadarzanaM samyagdRzyateneneti | vyutpattyetyarthaH / idAnoM vtymaannmtrgnnmvtaaryti| tadetaditi / tade. | tacchAstraM caturvyahamitikrameNAbhidhIyate pratipAdayate sUtrakAraNetyarthaH / heyaM duHkhamanAgatam // 16 // anAgatamitivizeSaNasya phalamAha // duHkhamatItamityAdinA / ativAhitamatikrAntamataH siddhatayA tadAnaM na puruSArthaH tathA vartamAnarmApa svasattAkAle bhujyataeveti tvayA vaktuM na zakyate / svottarotpatraguNena ca tRtIyakSaNe svayameva bhavatIti tadvAnArthaH prayAso viphala ityarthaH / nanvevamanAgatasyApi heyatvaM na ghaTate paracittaduHkhasya svacitte svata evAbhAvAt / svacittavRttezcAnAgata. duHkhasyAvazyaMbhAvitvAt / anyathA sattvapramANabhAvAditi cenca / svacittasyai. |vAnAgataduHkhasya kAraNocchedenAnutpattyA heyatvAtavartamAnalakSaNamaprAptasyApyanAgataduHkhasya cittanAzena nAzAtkadAcidvarttamAnopi cAnAgatadharmAnumAnAsiti sarva sarvAtmakamiti bhASyakAreNa tRtIyapAde sarvatraiva pariNAmikstuni vikArajananazakteH kAryAnAgatAvasthArUpAyA jalabhamyAdidRSTA taiH zAntoditAvyapadezyetyAdisUtrenumeyatvAditi, zeSaM pUrvasUtre vyAkhyAta. prAyam / asmAcca satrAdAntikI duHkhanittireva mokSa iti siddham / asminmane duHkhaM mukhyameva yAjhaM mukhyasyaiva svato heyatvAt / tadAnaM ca samavAyasaMbandhena yadyapi puruSe nityasiddhaM tathApibhogyatArUpasvatvasaMbandhana dhanAdinAmiva taddhAnaM na nityasirmAita / tena saMbandhena tadvAnaM puruSArtha ityAzayaH / tathAhi vayAta tasmitritte puruSaH punaridaMtApatraye na bhur3e rati / tadetaduktaM sAMkhyanyAyayoH trividhaduHkhAtyanittiratyantapuruSArtha rati / duHkhAtyantavimonopavarga iti ca / yattu AnandaM brahmaNo rUpaM taca moke pratiSThitamityevaMvidhavAkyajAtaM tata duHrkhAnavRttyAkhyasukhapa. rameva tadAnImabhogyasukhasyApuruSArthatvAt / sukhaM duHkhasukhAtyayatiparibhA. For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 yogavArtikam / yathA rUDhibAdhanAcca / heyasya sUtraM vyAkhyAya kramaprApta heyahetupratipAdakaM sUtramavatArayati / tasmAdAdeva heyamiti / draSTRdRzyayoH saMyogo heyahetuH // 17 // I draSTRpadArthamAha / draSTeti / buddhaH pratisaMvedanaM saMvedanasya buddhivRtteH pratibimba: / pratidhvanivadayaM prayogaH / sosyAstIti buddhisAkSIti phalitArthaH / dRzyapadArthamAha / dRzyA buddhisattveti / buddhisattvasyApi dRzyatvenAtra vizeSaNaM vivakSitaM dharmayaiti ca bujhArUDhasvena buddhidharmatvamabhipretyeoktaM na subuddhikAryatvAbhiprAyeNa pradhAnAderapi dRzyatvena tattyAgAna cittyAt uttarasUtre pradhAnasyaiva mukhyato dRzyatvavacanAcca / yadyapi bujhAruTho bhavan puruSopi dRzyaH tathApi tasya nirduHkhatayA taddarzanaM na heyaheturityAzayenAtra dRzyamadhye puruSaM na garNAyaSyatIti / tathA ca sukhaduHkhamohAtmakadRzyabatyA buddhyA saha draSTuH sAkSiNaH kASThAgnivat saMbandho bandhAkhyaH puruSasya duHkhaheturiti sUtrArthaH na tu bujhArUThedRzyairdraSTujInarUpaH saMyogo heyaheturatra vivacitaH svasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyoga ityAgAmisUtreNAsya saMyogasya jJAnahetutvenaiva lakSaNIyatvAt na tu jJAnarUpatveneti / asmAcca sUtrAdrujhAtmasaMyogavat ghaTATyAtmasaMyogopabhogahetubAdhyaH / bhoktRbhogyasaMyogasyaiva sAmAnyato bhogahetutayA lAghavenAcityAt / viSayabhoge ca budvyavacchedena viSayasaMyogasya hetutvAtrAtiprasaGga iti / grasya ca saMyogasya puruSArtha heturiti vaktuM sakalapuruSArthavattvarUpaM svatvaM buDhA puruSasya pratipAdayati / tadetaditi / na ca tasya heturavile tyAgAmisUtreNaiva saMyogasya kAraNaM vakSyataiti nAsti saMyogakAraNApekSeti vAcyam / avidyAyA api puruSArthasamAptidvAraiva bandhahetutAyA vakSyamANatvAt iti / tadetadityAderayamarthaH / tadbuddhisattvaM etajjagaddRzyaM yatrAstItyetaddRzyam ato'yaskAntavatsaMnidhimAtreNeopakAritayA svayaM dRzyatayA ca jJAnamAtrasvarUpasya svAminaH puruSasya svamAtmIyaM bhavatIti / nanu buddheH kathamanyaH svAmI svIkriyate * saMyoga iti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 119 sevAparatantrA svayaM draSTI svArthaiva bhavatu ttraah|anubhvkrmtyaadi / yataHkarmakatavirodhena svadRzyatvAnupapattyA anubhavAkhyaM yatpuruSasya karma tadviSayatAmA. patraM sadevAnyarUpeNa puruSacaitanyena pratilabdhAtmakaM siddhasattAkaM, anyarUpeNAnyaprayojanena labdhasthitikaM vA ataH svatantra puruSAnAzritamapi parArtha. tvAt paratanvaM parasya svamityarthaH / tadevaM dRzyAkhyabhogyAtmakAkhilapuruSArthasya buddhiniSThatve siddhe sa eva puruSArthAnAgatAvastho buddhipuruSayoH saMyoge heturiti vadana sUtravAzyArthamAha / tayoriti / tayoH svasvA. minoH, dRzyatenayeti darzanaM buddhiH / anAdizcAtra pravAharUpeNa puruSArthakRtatvavacanAt / nanu puruSArthasaMyogAGgIkAre satyapariNAmitvabhaGga itice. ca / sAmAnyaguNAtiriktadharmAtpattareva vyavahArAnusAreNa pariNAmazabdArtha. tvAvadhAraNAt / ghaTAdAsaMyogArAkAzasya dvitvAdibhizca puruSasya pariNAmavyavahArAbhAvAt / padapatrasthatoyena panapatrasyApariNAmAsaMyogAdizravaNAcca / saMyovibhAgasaMkhyAdayastu dravyasAmAnyaguNA iti / api ca putismRtyoH sukhAdirUpAH pariNAmA eva puruSe nAbhyupagamyante, manonvaya. yatirekeNa manasyeva lAghavatastatkalpanAta manasovacchedakatvaM parikalpyA. yatra tatkalpane gauravAt / saMyogAdikaM prati tu dravyatvenaiva hetutayA puruSa. yApi tatsaMbhavAta / puruSasya dravyatvaM cAnAzritatvataH parimANatazca mi. imiti / yadyapi kAraNAvasthabuddhiH puruSazca vibhuH / tathApi tayoH sthAgaH paricchintraguNAntarASacchedena saMbhavatyeva mahadAdAkhilapariNAmAnAM niguNasaMyoga vinAnutpatteH, sa ca saMyogajaH saMyogaH na tu karmajaH, avayavasaMyo | govavisaMyogavadavacchedakIbhUtaguNasaMyogAdeva vibhunoH saMyogo. kIH / bhUtalasya ghaTasaMyogena ghaTAlicAkAzasaMyogoyattivat vaizeSi. kAsne vibhunoH saMyogazca sAkSAdeva niSiddhaH na tu saMyogajaH saMyoga gii| yadi cAtmanaH saMyoga eva nAstIti svIkriyeta tarhi prakRtipuruSasaMyegAtsRSTidiyogatazca pralaya iti zrutismRtisUtrANi nopapaToran / na ca zaktabhogyayogyataivopacArikotrasaMyogo vaktavyaH tasyAH svasvAmibhAva. rUpanAnAditayA kAryatvasyAjasAnupapatteH / kiM ca tasyA avinAzitve For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 yogavArtikam / jJAnanAzyatvavacanavirodhaH nAzitve pariNAmaH puruSasya syAditi / nanu saMyogasvIkAre puruSasyAsaMgatAkSatiriti cetra / puSkarapatre puruSadRSTAnte saMyogasattvepi asaMgatAbhyupagamAt / svAzrayavikArahetusaMyogasyaiva saMgatvAt / puruSe ca tAdRzasaMyogAsvIkArAditi / tasmAt puruSArthanimitako buddhipuruSayoH saMyogo bharvAta sa eva ca janmarUpatayA duHkhaheturiti siddham / sa ca saMyogavizeSaH paramezvarasya yogamAyA yogIndrapi acintyA | zrutismRtigamyA na vizeSatastarkagocarA bhavati / yayA khalu nityamuktamasaGgaH mavinAdirahitaM vibhu cinmAtramAtmAnaM jIvajAtamIzvaro nibadhAti / tathA coktam / 'acintyAH khalu ye bhAvA na tAMstarkaNa yojaye diti| seyaM bhagavato mAyA yatraye na virudhyate / Izvarasya vimuktasya kArpaNyamuta bandhamiti ca / saMyogasya duHkhahetutve paJcazikhAcAryasya saMvAdamAha / tathA coktami tyAdinA pratIkAra ityantena / tayorbuddhipuruSayoH saMyogo duHkhahetustasya parivarjanAdatyantocchedAta duHkhasyAyantikaH pratIkAra ucchedaH syAdi. tyarthaH / nanvanAdikAlapravRttasya duHkhahetusaMyogasyocchedo na zakyasaMbhAvana ityAzayena pRcchati prasaGgAttacchakyatvamavadhArayitum / ksmaaditi| uttaram / duHkhahetoriti / parihAryasyetyanena prkRtyaadinityvyaattiH| tathA ca duHkhahetutvanityavalina saMyogasya zakyocchedakatvam anumeyamityAzayaH duHkhahetoH pratIkAryatve kikamudAharaNamAha / tamati / bheTyatvaM bheda naduHkhabhAgitvaM bhettRtvaM ca bhedadvArA duHkhahetutvaM padAnadhiSThAnaM pAdenAnA rohaNam / pAdatrANamupAnat / tadAvahitena vA padA kaNTakasyArohama tyarthaH / etacayaM duHkhAzrayaduHkhahetutatparIhAropAyarUpamityarthaH / yo veMtyanenaitacayajJAnasya pratIkArahetutvaM vadana etacayaM mumukSubhirjayamityapa sUcitavAn / nanu tApo duHkhamiti paryAyaH tathA ca dRSTAnte yathA bhedaabho| pratIkArarUpaM tritayasti naivaM dAntike tatraikasyA buddhereva tapyatApA. bhayarUpatAbhyupagamAta puruSasya nirduHkhatvAdityAkSipati / kasmAditi / siddhAntamAha / tritvopalabdhIti / bAhyaduHkhasthalauktatrayopAlAbA. dantarduHkhasthAnepi trayasiddhiriti bhAvaH / tasya prakAramAha / anApI / For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 121 anApi dArzantipi / ayaM bhAvaH / buddherekavepi trigunnaatmktvaadNshtrymsti| tatra rajozastApakaH sattvAMzastApyo buddhipuruSayorviyogazca duHkhapratIkAra iti cayamupapardhAmati / nanu puruSa eva kathaM na tapyo bhavatI tyAzayena pRcchati / kasmAditi / siddhAntamAha / tathApItyAdinA tetraja ityantena / karmasyatvAt karmatantratvAta sakarmakatvAditi yAvat / karmatvaM ca kriyAvyApyatvaM duHkhavyApyatvaM vA pariNAmini na saMbhavatI. tyarthaH / vRttivyApyatvaM tu viSayatArUpamapariNAminyapi saMbhavatItyato jAnakriyAkarmatvaM puruSasyopapAtaiti vizeSaH / yacca puruSasya svajeyatvaM tadapi svapratioimbatabuddhittivyApyatvameveti na tatrApi pariNAmApe. teti / nanvevaM kathaM duHnivRttiH puruSArthaH paraduHkhasyAheyatvAt / na ca puruSaniSThatvabhramAt duHkhaM heyaM syAditi vAcyam / viduSAmapi duHkhahAnArthamasaMprajAtArthitAyAH svIkArAdityAzahAM samAdhatte / darzitaviSayavAdityAdinA / puruSo yato darzitaviSayo buddhisattvena niveditaviSayo 'taH sattve tapyamAne pratibimbarUpeNa buddhisattvasamAnAkAro bhavana tu tapyataiti madRzyate anutapyataivetyarthaH / nahi svAkArapratibimbanAtiriktaM viSayanivedanamapariNAmini saMbhavati pratipAditaM caitattisArUyamitarati maje, tathA ca pratibimbarUpeNa bhogAkhyasaMbandhena viduSAmapi duHkhasya heyatvAca puruSArthAsaMbhavadoSa iti bhaavH| ye tu puruSasya bhoktRtvamapi necchanti teSAmevAdhunikavedAntibruvANAmayaM doSaH / idAnoM draSTadRzyasaMyogAnAM trayA. NAmeva svarUpaM sUtrakAro vayati / tatra dRzyarUpapratipAdakaM sUtramavatAra. yati / dRzyasvarUpamucyataiti / atra pAThakramavaiparItyenAdau dRzyakathanasyedaM bIjaM dRzimAtra ityAgAmisUce mAtrazabdenAkhiladRzyabhedato draSTA pratipAdanIyaH / tatra ca pratiyoginAM dRzyAnAM jJAnamAdAvapetyataiti / pUrvasUtre ca prAdhAnyAdAdI draSTurUpanyAsa iti bodhyam / prakAzakriyAsthitizIla bhUtendriyAtmakaM bhogApavargArthaM dRzyama // 18 // For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 122 yogavArtikam / - pralaye prakAzAdikAryAbhAvAcchIlapadopAdAnaM prakAzo buyAdiva. tirUpAloko bhautikAlokazca / kriyA yanazcalanaM ca / sthitiH prakAzakriyAbhyAM yathoktAbhyAM zUnyatvaM tayoH pratibandha iti yAvat / tacchIlaM guNatrayamiti vizeSyapadamatrottarasUtre guNaparvANIti vibhAgavacanAt labhyate, 'ta eva bhASyakAraraite guNA iti vyAkhyAsyante / tAdRzeSuH guNeSu pramANamAha / bhUteti / bhUtendriyAtmakaM sthUlasUtmarUpANAM bhUtAnAM sthUlasUkSmarUpANAM pendriyANAM kAraNaM tena mahadAkhilakAryakAraNatvameva labdhaM tacca guNeSu seSAM prakAzAdirUpatAyAM ca pramANaM triguNAtmakAnAM ca naDakAryANAM jiguNAtmakajaDakAraNaM vinAnupapatteriti / guNAnAM kAryamunavA svarUpasattA. prayojaka prayojanamAha / bhogApayAmiti / bhogApavargaprayojanavaditi sUtrArthaH / nanvevaM guNatrayasyaiva dRzyatvaM prApta na tu vikArANAmiti ghev| guNaparvatayottarasUtreNa teSAmapi saMyAhmatvAditi / tadetatsatraM vyAcaSTe / prakAzazIlamiti / nanu sattvAdiguNA eva cet prakAzAdizIlA dRzyatvenA. boktAstarhi prakRtyavacanAta sUtrakArasya nyanatA / tathA sattvAdiguNAnAmeva bhUtendriyAtmakatvasvIkArAta prakRtisiddhAntakSatirvaiyAdityAzA guNA evaM pratizabdavAcyAH na tu tadatiriktA prakRtirastItyavadhArayati / ete guNA dti| mattvAdayo guNA ete praSTatizabdavAcyA bhavanti pradhIyate 'sminkAryajAtamityAdivyutpattyA prdhaanprkRtyaadishbbairucyntdtynvyH| tathA ca sAM. khyasUtra 'sattvAdInAmatadurmatvaM tdrptvaaditi| sattvAdiSu guNatvaM ca puruSopakaraNatvAttadvandhakatvAcca na tuprakAzakriyAdivat parasamavetatvAditi bhaavH| pradhAnazabdavAcyatvopapAdanAya guNAnAmeva jagatkAraNanityatvAdikaM he. tugrbhvishessnnairuppaadti| prspreti| sattvasya pravibhAgo'dhikabhAgaH svalpAbhyAM ca rajastamobhyAm uparaktaH saMsRSTaH / evaM rajasaH tamasa ityevaM paraspa roparaktavibhAgAH / tathA saMyogavibhAgadharmANaH parasparaM saMyorgAvabhAgasva. bhaavaaH| etena guNAnAM dravyatvaM siddham / tathA itaretarasAhAyyenotpAditA. paryAvanaH kAryakAraNabhedena cArambhavAdAdvizeSaH / nanu yadItarasAhAyyena sarva guNA: sarvakAryakAraNAni tarhi sattvAderapi kriyAdihetutvena sakriya - For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 123 tyAyApattyA prakAzAdizaktisAryamiti tabAha / prspraanggaanggitvepiiti| anyonyAGgADibhAvena utpAdipi dravye prakAzaguNaH sattvasyaiva kriyAguNA rajasa eva sthitiguNastamasa evetyato na prakAzAdizaktivibhAgasya mabhedaH saMmizraNamityarthaH / tathA tulyajAtIyAtulyajAtIyaktibhedAnupAtinaH sattvAdijAtyA sajAtIyA vijAtIyAzca ye sahakAriktivizeSAH tadanu. pAtinasteSAmavizeSeNopaSTambhakasvabhAvA ityrthH| etena sattvAdIni vyakti rUpeNAnantAni / triguNatvAdivyavahArastu sattvatvAdijAtimAtreNa vaizeSikANAM navadravyavyavahAravaditi siddham / ata eva laghutvAdidharmaranyonyaM sAdhamyaM vaidhayaM ca guNAnAmiti sAMkhyasUtreNa sattvAdInAM sAdharmyavaidhaye laghu. svAdirUpe pradarzite iti / tathA pradhAnavelAyAM svasvaprAdhAnyakAle 'bhivya. tasAMnidhyA vikAreSu bhavanti tathA guNatvapi itaropasarjanatAdazAyAmapi vyApAramAtreNa tathA viSayavidhayA ayaskAntarmANaccittasyAkarSakAH / vA. ti hi / ayaskAntamaNikanyA viSayAH prayAsadharmakaM cittamiti / tathA pratyayamantaraNa abhivyakti vinA svAnabhivyaktikAladati yAvat / tadAnImekatamasya yasya kasya cit guNAntarasya ttimanu sUtmavRttimantaH vRttyatisayAnAmeva virodhasyoktatvAditi vishessnnvaarthH| etdRshymityucytiti| esavaNatrayameva kAryakAraNabhAvApavaM dRzyamucyate nAsti tatotiriktaM dRzyA. tamityarthaH / esaevaM ca guNA nyAyavaizeSikAbhyAM dravyASTakarUpeNa vibhjynte| vedAntibhistu mAyetyucyate / mAyAM tu prakRti vivAditi zruteH / taduktaM bRhadvAsiSThe / 'nAmarUpavinirmuktaM yasminsatiSThate jamata / tamAhuH prakRti ke cita mAyAmanye pare tvaniti / syAdetat / yadi triguNAtiriktA praSTa tinAsti tadA ajAmekAM lohitazulATaSNAmityAdi zrutyuktaM prakRterekatvAdikaM vyAhanyeta / sathA / 'hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam' ityAdinokto vyApakavAkriyatvaniravayavatvAdirUpazca sAMkhyAdisiddhAnto vyAhanyeta / tathA 'ete pradhAnasya guNAsvayaH syaranapayina' ityAdismRtiparaMparAsu pradhAnasya guNAnAM cAdhArAdheyabhAvahetuhetumadAyayorvacanaM nopapota / 'tathA sattvaM - For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 yogavArtikam / rajastama iti guNA: prakRtisaMbhavA' iti gItAdivAkyoktaM sattvAdaH prakRtikAryatvaM cAnupapatram | tathASTAviMzatitattvapakSeopi nopapadayeteti / atrocyate / puruSabhedena sargabhedena ca bhedAbhAva eva prakRterekatvamajAdi vAkyaistanmUlakasAMkhyAdibhizva pratipAdayate ajAvAkye tathAtAtparyIvadhAraNAt / bhogyabhoktAhi madhye bhogyA 'guNA 'bhogyatvAbhogyatvAbhyAM sargabhedena bhidyante / ete bhogAhI ete ca neti muktapuruSopakaraNAnAmapyanyapuruSabhogyatvAt / bhoktArastu puruSAH bhoktRtvAbhoktRtvAbhyAM sargabhedena bhidAnte pUrvasargamuktA nottarasarge bhoktAraH kiM tvanyaaiveti / ataH prakRtirekA puruSastvaneka ityucyte| tathA tava guNAH sarvasargeSu sraSTAro bhavanti mahadAdivikArANAM tu sargabhedena bhivatvaM spaSTameva pratItavyakteH punaranudayasya vakSyamANatvAditi / yadi tu prakRtirekaiva vyaktiH syAt tadA nimittamaprayeojakaM prakRtInAmiti prakRtibahutvasUtra virodha indro mAyAbhiH pururUpa Iyata ityAdizrutivirodhazceti / vyApakatvaM ca prakRtteH kAraNatvasAmAnyenaiva bodhyam / kAraNazUnyapradezAbhAvAt gandhAdeH pRthivyAdivyApakatvavat / mahadAdikaM tu sAmAnyenApi na vyApakamiti / ata evAMzabhedena prakRtervyApakatvapariccicatvayorabhyupagamAjjAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAdityAgAmisUtroktaH prakRtyApUro ghaTataiti / prakRterakriyatvaM cAdhyavasAyAbhimAnAdirUpapratiniyatakArya zUnyatvameva na tu calanAdikarmazunyatvaM 'pradhAnAt kSobhyamANAcca tathA puMsaH purAtanAt / prAdurAsInmahadvIjaM pradhAnapuruSAtmaka' mityAdismRtiSu prakRterapi calanAparanAmakatobhAvagamAt / 'prakRterguNasAmyasya nirvizeSasya mA. navi / ceSTA yataH sa bhagavAn kAla ityabhidhIyate' iti spaSTaMkriyAsmaraNAcca / yattu kvacitpuruSasyApi kSobhaH zrUyate sa saMyogonmukhatvena goNaH prakRtikarmaNaiva saMyogotpatteriti / prakRternaravayavatvavAkyAni cArambhakAvayavaniSedhakAni na tu vanAMzavRtatulyAnAmaMzAnAM niSedhakAni / etena ete pradhAnasya guNA ityAdivAkyAnyapyupapAditAni ghanatulyasya pradhAnasyAMzinaH panasAmradADimAditulyasya guNadravyasyAMzatvAbhyupagamAt iti / yacca sattvAdInAM prakRtikAryatvavacanaM tA For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 125 vahArAbhiprAyeNa prakAzAdiphalopahitatayaiva hi sattvAdivyavahAro dRzyate iti anyathA guNanityavasiddhAntavyAghAtAt / akhaNDaikaprakRrvicitrapariNAmAsaMbhavAcca saMbhave vA mahadAdikAryAntarANAmapi kevalaprakRtereSa saM. bhavAta guNakalpanAvaiyarthyam / kiM ca guNarUpAvacchedabhedAdeva tatsaMbhava iti cet, na / tathA sati guNebhya eva sarvakAryApapattyA tadatiriktaprakRtivaiyartham / kiM ca yadi guNatrayAtiriktA prakRtiH syAt tadA guNasAmyamanudriktamanyanaM ca mahAmate / ucyate pratihetuH pradhAnaM kAraNaM param // ityAdismRtiSu sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiriti sAMkhya. sUtre ca sAmyAvasthaguNAnAM prakRtitvavacanamAJjasyena nApapota, nopapadyate ca vizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi' 'te vyaktasUtmA guNAtmAnaH' 'pariNAmakramasamAptirguNAnA mityAdisUtreSu bhASye ca guNAnAmeva mUlakAraNatvavaca mityAdidUSaNaM syAditi / sAmyAvasthA ca na prakRtilakSaNe vize. SaNamapi tu yadA kadAcitsaMbandhenopalakSaNam / kAkavanto devadattasya gRhA itivata, sA ca nyanAdhikabhAvenAsaMhananAvasthA akAryAvascheti yAvat / tadupalakSitaguNatvaM ca prakRtilakSaNaM mahadAdivyAvRttaM tena sargakAlepi guNAnAM prakRtitvopapattyA na pratinityatAtiH nApIzvarasya sadaikarUpyeNa sAmyAvasthAzanyatve'pi tatra pratilataNAtivyAptiriti dik| guNeSu pramANeopadarzaka bhandriyAtmakapriti vizeSaNaM vyAcaSTe / tadetateti / bhUtabhAvanetyasya vivaraNaM prathivyAditi / ttraapyvaantrvishessmaah| sUtmasyaleneti / tanmA. trANi sUkSmANi pRthivyAdIni mahAbhUtAni sthalathivyAdIni / indriyabhAvenetyasya vivaraNaM zrotrAdi!ta / tatrApyavAntaravizeSamAha / samasyaleneti / mahadahaMkArI satmendriyamekAdaza ca sthandriyANi / indriyasya saMghAte Izvarasya kAraNatvAdityarthaH / bhogApavAmiti guNasyaivAparaM vizeSaNaM, mokSopapAdakaM vyAcaSTe tattu naapryojnmityaadinaa| tadguNatrayaM na prayojanazanyaM sata bhandriyarUpeNa pravartate api tu prayojanaM svIkRtyaiva pravartata For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / ityatastAdRzaM guNatrayaM puruSasya bhogApavAya hi bhogApavargaphalakamevetyarthaH / bhogApavA vyAcaSTe / toSTAniSTeti / iSTAniSTaguNAH sukhaduHkhAtmakAH zabdAdayaH tatsvarUpAvadhAraNaM tadAkArA buddhittiH na tu puruSaniSThaH sA. tAtkAraH buddhiniSThatAyAH vayamANatvAt / sa hi tatphalasya bhoktatyanene puruSarSAnaSThasya bhogAntarasya vakSyamANatvAta puruSaniSThabhogasya citsva. rUpatayA nityatvena na phalatvamaJjasAstIti bhAvaH / zabdAdivRttikAle vivekakhyAtisattve vatyamANApavarga eveti tAdRkzabdAdivyAvRttyarthamavibhAgApacamiti vizeSaNaM puruSeNa sahAviviktam / ahaMkAreNa mametyAmaniSThatayAbhimanyamAnarmAita yAvat / jIvanmuktasya bhogAbhAsaNva / ahaM zRNAmItyAdabhimAnagarbheSveva zabdAdivRtterguNeSu bhogvyvhaaraat| bhoriti / bhoktaH puruSasya yatsvarUpamupAdhiviviktacaitanyaM tadAkArA buddhirpvrgH| Adau tu mokSA jJAnena dvitIyo rAgasaMtayAt / . kRcchratrayAttRtIyastu vyAkhyAtaM mokSalakSaNam // iti / pnycshikhvaakyaat| apajyate'neneti vyutpttervetyrthH| nanu bhogApavargAtiriktArthamapi dRzyaM kathaM bhavatItyAMkAkSAyAmAha / tayoriti / darzanaM buddhittiH / avibhAgApatratAyAM paJcazikhAcAryasaMvAdamAha / tathA coktamiti / ayaM lokeSu guNeSu sarvakartRSu satsu guNatrayApekSayA caturtha turIye puruSe guNavyApArANAM jAyadAdInAM sAtimAtre kartaryupanIyamAnAna bujhA samarpyamAnAn guNapariNAmAn tatraiva puruSe upapatrAn yuktisiddhAniva pazyana mUDho na guNebhyonyadarzanaM caitanyaM zaGkate saMbhAvayatyapItyarthaH / patra vivekAyahaNe bhinnatve ca hetustulyAtulyajAtIya iti / puruSavizeSaNam / buddhipuruSayo?yorapi svacchatvasUkSmatvAdinA sAmyAdguNapuruSayostulyajAtIyatvaM jaDAjaDatvapariNAmitvApariNAmitvAdibhizca vaijAyamityA. zayaH / atra bhASye guNatrayApekSayA puruSasya caturthatvavacanAt anyAnyapi . zabdAdivRttiguNeti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 127 turIyavAkyAni jAyadAdayavasthasattvAdiguNatrayApekSayA sAtitvameva puruSasya turIyAvasyAM vadati iti siddham / tathA ca smaryate / ... sattvAjjAgaraNaM vidyAdrajasA svapramAdizet / prasvApanaM tu tamasA turIyaM triSu saMtatam // iti| nanaktayobhIgApavargayorguNakAryatayA guniSThatvena kathaM puruSasya bhogApArtha dRzyamityuktamityAzate / tAvetAviti / yato buddhiSTato anvayavyatirekAbhyAM buddhikA ato lAghavena buddhAveva vartamAnau na tu puruSaniSThA ityAdirarthaH / dRSTAntapradarzanapUrvakaM pariharati / ythetyaadinaa| puruSe svAmitvAjjayAdivat to vyadizyate iti vAkyArthaH / bandhamo. to ythoktbhogaapvrg| sa hi ttphlsryot| buddhigatayorviSayAvadhAraNapurupAvadhAraNayoH phalasya sukhAdirUpasya bhoktA svapratibimbitasya sAkSI atastayoH svAmItyarthaH / atra puruSasyApi svAtantryeNa bhogasyoktatvAta svarUpapratiSThA vA citizaktirita zAstraprAntasatre puruSasya svatopi mokSasya vakSyamANatvAcca puruSasya bhogAparvA na nirAkriyate baddhigatabhogApavargayoH svato'puruSArthatvAcca karaNavyApArasya puruSArthatAsiddhAntA. cca, api tu pariNAmarUpo yathoktabhogApavAveva puruSasya nirAkriyete / ata eva tAvetAvityanena bhogApavA vizeSatau bhASyakAraNeti / puruSANAM ca saMsAriNAM mukhya eva bhogo buddhivaviviktaH sukhaadisaakssaatkaarH| jIvanmuktezvarayostu gauNo bhogaH sukhAdisAkSAtkAramAtrarUpa itIzvarala. taNasUtre pratipAditamasmAriti / yadi ca puruSe pRthagbhogamotI na svIkriyate tdaa| kAryakAraNakartRtve hetuH prakRtirucyate / puruSaH sukhaduHkhAnAM bhoktRtve heturucyate // muktirhitvAnyathArUpaM svarUpeNa vyavasthitiH / ityAdivAkyAni nopapadobiti dik / buddhereva paramo bandhamA cAvapi darzati / buddhereti / buddhirUpeNa pariNatAnAM guNAnAmevetyarthaH / / tadarthAvasAyo vivekakhyAtyAH / puruSArthasamAptiH / tathA ca yathoktamo. For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 128 yogArtikam / gApavargarUpaiH puruSArthaH saMbandho buddharbandho viyogazca muktiriti bhAvaH / eto ca buddheH paramabandhaparamamuktI / pUrvoktA tu bhogApava! aparabandhajIvanmuktI ivirodhaH / eteneti / etena zabdAdiviSayabhogavivekakhyAtyAH puruSeSvA. pacArikatvena yahaNAdayopi puruSeSapacaritasattAkA veditavyA iti zeSaH / yahaNaM svarUpamAtreNArthajJAnaM, dhAraNA cintanam aho'rthagatavizeSANAM vitarkaNamapoho vitarkitamadhye vicArataH kriyatAM nirAkaraNa tattvajJAnaM vitarkitamadhye eva vicArataH kidvizeSAvadhAraNam abhinivezastadAkAra. tApatiriti / prakRtasya yogasya bhUmikArUpatayaiva cittapariNAmA atra gaNitA etaizcAnyepIcchAkRtyAdaya upalakSaNIyA iti / nanvanena sUtreNa guNAnAmeva dRzyatvaM proktaM na tu vikArANAmiti nyanatAnirAsAya pravarttamAnaM sUtrAnta. ramavatArayati / dRzyAnAM viti / svarUpabhedAvadhAraNArtham avaantrbhedprtipaadnaarthmityrthH| vizeSAvizeSaliGgamAcAliGgAni guNapANi // 18 // guNAtmako vaMzastasya liGgAdivizeSAntaparvacatuSTayaM bIGajAravAda vasthAbhedAH nAtyantaM bhivA ato guNeSveva sarvadRzyAnAmantIva iti sUtrakAramyAzayaH / kAryaiH kAraNAnyanumIyante ityAzayena vizeSAdikrameNa parvagaNanam / tatra yasyayasyAvizeSasya yoyo vizeSastamAha / tatrAkAzeti / AkAzAdIni bhUtAni zabdAditanmAtrANAM zAntAdivizeSazanyaH | zabdAdidharmakasUkSmadravyANAmana evAvizeSasaMjakAnAM vizeSA abhivyaktazAntAdivizeSakAH pariNAmAH, yathAkramiti shessH| tati / vizeSA ityA. gAmitAnvayaH / manasa indriyamadhyapraveze hetugarbhavizeSaNaM sarvArthamiti / sarveSAM dazendriyANAmA evArthA yasyati madhyamapadalopI samAsaH / manaHsahakAreNaiva trAdInAM shbdaadiyaahktvaaditi| ahaMkArasyAvizeSatve hetugarbhavizeSaNam / asmitAlakSaNasyeti / abhimAnamAtradharmakasya zravaNasparzanadarzanAdirUpavizeSarahitasyAhaMkArasyeti zeSaH / piNDIkRtya vizeSapApasaMhati / guNAnAmiti / evaM paJcabhUtaikAdazendriyagaNaH SoDazasaM. For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 129 khyAko guNAnAM vizeSAkhyaH pariNAma ityarthaH / nanu dandriyavattanmAtrANyahaMkArasya vizeSAH kathaM noktAH zabdasparzAdivizeSavattvAditi cetra / vizeSamAtrasyaivAtra vizeSaparibhASaNAt tanmAtrANAM tu bhUtAnAvizeSA api bhavantIti / avizeSaparva vyAcaSTe / SaD vizeSA iti / SaD gaNati / zabdatanmAtramityAdinA asmitAmAtraityantena / ekadvitIti / lakSyateneneti lakSaNaM dharmaHtanmAtrANAM dravyatvalAbhAya lakSaNapadaM tathA cottarottaratamAtreSu pUrvapUrvatanmAtrANAM hetutvAcchandatanmAtraM zabdamAtradharmakaM tat kAryatayA sparzatanmAtraM zabdasparzabhiyadharmakam, evaM krameNaikaikalakSaNadharmaddhiri. tyarthaH / eteSu ca mAtrazabdaiH zAntAdivizeSasyaiva vyAvRttinaM tu guNAntara. saMparkasya edviyAdilakSaNatvavacanAt / tanmAtrAvizeSANi avizeSAstato hi te / na zAntA nApi ghorAste na mUDhAzcAvizeSiNaH // iti viSNupurANAcceti / nanu tanmAtreSu parasparaM kAryakAraNabhAve siddhaNva kAraNaguNakrameNottarottaraM guNaddhiH setsyati tatraiva tu kiM pramANaM zrutismRtyoH syUlabhUteSvevAkAzAdikrameNa kAraNatAsiddheriti ce,dAkAzAdisthalabhatebhyo vAyvAyatpattidarzanena namo'pi bhate tathA kAryakAraNa. bhAvakalpanasyaucityamiti / etAni ca tanmAtrANi tAmasAhaMkArAcchabdAdikrameNotpaDhyantati bodhyam / asmitAmAno'bhimAnattikaH, tenendriyabhAvApavAhaMkAravyAvRttiH / ete sattAmAtrasyeti / sattA vidAmA. natA vyaktateti yAvat / vyaktatAmAtraM mahattattvamAjhakAryatvAt / pralaye hi sarva vikAradravyam atItAnAgatarUpAbhyAmeva tiSThati na tu vinamAnatayA, ata pAdayavikAroGkuravayo mahAna sAdI sattAM labhate sa sattAmAtramucyate / sa ca satsAmAnyatayA sattAmAtramucyale sadvizeSANAmahaMkArAdInAM tadAnImabhAvAt / ata eva yAskamuninA zabdAdiSaDbhAvavikAramadhye janmottaramastitaiva vikAra uktaH / tathA ca saMsAravRkSasyAsti. tAmAtrapariNAmo mahattatvaM vRddhipariNAmastvahaMkArAdiriti / evaMbha For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PAISASUR 130 yogvaartikm| tasya sarvavikArANAmAtmanaH svarUpasya mahato mahattattvasya . buddhayAkhyasya pariNAmAH SaT avizeSasaMjJakA ityarthaH / avizeSatvaM ca sAmAnyatvam / yapi SoDazavizeSANAM sAmAnyatvaM mahattattvaprakRtyorapyasti tathAvizepazabdaH paGkajAdizabdavayogarUDhaH SaTsveti / atra SaNmadhye tanmAtrANAM buddhipariNAmitvamahaMkAradvAraiva mantavyaM sUtmaviSayatvaM cAliGgaparyavasAnamiti sUtre bhASyeNa tathA vyAkhyAtatvAditi / liGgamAtraparva vyAcaSTe / yattatparamiti / avizeSebhyo yatparaM pUrvotpatvaM vaMzasyodvitparvavajjagadaGkuro mahattattvaM talliGgamAtramityarthaH / liGgAkhalavastUnAM vyaJjakaM tanmAtraM mahattattvam / mahattattvaM hi svayaMbhorAdipuMsaH kAryabrahmaNa upAdhibhUtaM sAdau sarva jagadAsayadevo ta suptotthicittavat / jJAnAtiriktastu vyApAraH pazcAdevAhaMkArAdutpanno bhavatyatoliGgamAtramityucyate / tathA ca smRtiH / tato 'bhavanmahattattvamavyaktAta kAlacoditAt / vijJAnAtmAtmadehasthaM vizvaM vyajastamAnudaH // * iti / kazcittu layaM gacchatItiliGgapadasyArthamAha / tattu pramANAdazanAdupekSitam / ahaMkArAdepi layagamanena mahattattvamAtre liGgamAtraprayo. gAnaucityAcca / tathA limiti mAtrazabdArthAnupapattezceti / tasmiM. stattve mahacchabdaprayogabIjam ahaMkArAtyakhilavikArAdhAratvamAha / tasmi. niti / tasminsatmarUpe te pUrvoktA avizeSavizeSAH padArthAH avasthayA anAgatAvaskyA sthitvA uttarottaravaMzaparvANIva viddhikASThAM sthAvaraja. mAnAM prAmunti mahAnmAdurabhUd brahmA kUTasthA jagadaGkaraH / iti smRtH| tathA pratisaMsRjyamAnAH pratIyamAnAzca te tasminnevAvasthayA atItAvasyayA anugatA bhUtvA tenaiva saha yattatprasiddhasAmyAvasthaguNatrayarU * mnunaapykti| tataH svayaMbhUbhagavAnavyakto vyajacidam / mahAbhUtAdivattInAH prAdurAsIttamAnudati / itipAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 yogavArtikam / paliGgaM tat pradhAnAkhyamUlakAraNaM pratiyanti prakRtI lIyantaityanvayaH / etena mahattatvApAdhikasya kAryabrahmaNopi jagatsRSTisthitilayahetutvaM prasajhADAkhyAtam / pradhAnasyAsaGgatvApapAdanAyAvyaktamiti vizeSaNaM, svayamavyatatayA na parasparavyajakamityaliGgamityAzayaH / puruSAtparAbhimatazarIrAdibhyazca vyAvarttanAya niHsattAsattaM vizeSaNam / nirmAte pAramArthika sattA. satte yasmAditi vigrahaH / kuTanityatvAdi pAramArthikaM sat / satostitvaM ca nAsattA nAstitve satyasA kutaH / tasmAna vijJAnamRtesti kiMcita va citkadA ciTTija vastujAtam / yaccAnyathAtvaM dvija yAti bhUyo na tattathA tatra kuto hi tattvam // iti gAruDavaiSNAvAdivAkyebhyaH sattAsAmAnyAbhAvasyaiva pAramArthikasattAtvasiddheH, tacca sattvaM pradhAne nAsti mahadAdAkhilavikArarUpaiH pralayeSvasattvAt / sUkSmadRSTayA tu pariNAmitayA pratikSaNaM tattaddharmarUpeNApAyAcca / tathA ca zrutismRtayaH caitanyaM cinmAnaM sat' 'kSaNaM na saMtiSThati jIvalokaH yodayAbhyAM parivarttamAna' ityAdayA iti / yathA ca sattayA varjitamevAsattayApi pAramArthikyA varjitaM sattAsAmAnyAbhAvasyaiva pAramA. rthikAsattvAt / tacca pradhAne nAsti nityatvAdarthakriyAkAritvAta zrutisma. tyanumAnasiddhatvAcca / ityameva ca sadasanAmanirvacanIyaM triguNAtmakaM mAyAkhyaM pradhAnamitivedAntasiddhAntopyavadhAraNIyaH / nAsadrapA na sadrapA mAyA naiveobhayAtmikA / sadasanAmanirvAcyA mithyAbhUtA sanAtanI // ityAdityapurANAdiSu mAyAkhyaprakRteH pAramArthikasasvAdirUpeNAnirUpyatvavacanAcca / na tu prapaJcasyAtyantatucchatA atyantavinAzitA vA vedAntasiddhAntaH 'nAbhAvaupalabdheH' 'bhAve copalabdheH' iti vedAntasUtrAbhyAmevAtyantatucchatAyA niraakrnnaat|'sttvaaccaavrsy' 'asahApadezAditiceca dharmAntaraNa vAkyazeSAt vaidhAcca 'na svamAdivadityAdiyathAzrutavedAnta. sUtrebhyaH prapaJcasya sadasadapatAyA eva siddhezca / dharmAntareNAtItAnAgatadha. - - For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 maiNa / zAstreSu svaprAdidRSTAntAzca kSaNabhaGguratvapAramArthikAsattvAMzenaiveti bodhyam / nahi svapragandharvanagarAdayopyatyantAsantaH svapnAdAvapi sAtibhAsyamAnasapadArthAbhyupagamAt / anyathA 'sandhye sRSTirAhahI ti' vedAntasUtreyaiva svapne sRSTAvadhAraNaM virudhyeta na svapnAdivaditi vedAntasUtraM ca jAyatprapaJcasya kevalamAnasatvameva nirAkaroti / etena svapnAdidRSTAntaiH prapaJcasya manAmAtratvAbhyupagamo navInavedAntinAmapasiddhAnta eva / vedAntasUtre - yApi svapratulyatvAbhAvanirNayAt / tasmAdayayoktameva prapaJcasyAsattvaM brahma. mImAMsAyA api siddhAntaH samAnatantra siddhatvAcceti dik / kazcitvatra uttaravizeSaNe cArthakriyAkAritvameva satvaM vivakSitaM tacca pralaye prakRtitadvikArayonAstItyAha / / tava / IzvarAnya puruSasyApyevamasattayA tayAvRttyasaMbhavAt / jIveSvapi hi viSayaprakAzanavyApAroparama evAsattA layaH svApaH pralayestIzvara prakaraNe zrutismRtiSu prasiddha iti prAdhAnyasya pAramArthikasadasattvAbhAvopapattaye tadvikArANAmapi pAramArthikyA sadasatte na sta iti pratipAdayituM pradhAnasya vizeSaNAntaraM niHsadasaditi / nirgate sadasatI yasmAditi vigrahaH / niHsanirasaditi pAThepyayamevArthaH / pradhAnavRtti hi yadvikArajAtaM tatpAramArthikasana bhavati pariNAmitvena svadharmeH pratikSaNavinAzAt prayantayorvyaktyavasyayApyasattvAcca / 'vAcArambhaNaM vi. kAroM nAmadheyaM mRttiketyeva satyam' / 'avyaktAdIni bhUtAni vyaktamadhyAni 'bhArata / avyaktanidhanAnyeva taca kA paridevane tyAdizrutismRtayazca vikA rANAM nityatArUpaM satvaM nizakurvanti / atra ca zrutau vikArANAmAdayantayonImamAtrAvazeSatvenAsthiratayaiva tadapekSayA sthiratvarUpaM satyatvaM kAra Nasya vivakSitam / 'nityo nityAnAM satyasya satya' miti zrutyantare tAdRzAsiddheH / na punarvikArANAmatyanta tucchatayA mRdvikArasya brahmavikAradRSTAtatvAnupapatteH / nahi loke mRdvikArasyAtyantatucchatvaM siddhamasti yena brahmakArya prapaJca tucchatve dRSTAntatA tasya syAditi / yathA pradhAnavRttikA - jAtamatyantasatra bhavati evamatyantAsatrapi na bhavati atItAnAgatAdirUpaiH sadA satrAt / 'tadvedaM tarhyavyAkRtamAsIt' / yogavArtikam / 1 For Personal & Private Use Only N Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / pAsIdidaM tamobhUtamaprajJAtamalataNam / aprataLamavijJeyaM prasuptamiva sarvataH // ityAdizrutismRtibhya iti / nanvevaM savikArasya pradhAnasya sadasavarmAtaSedhe sati prakRteH sadasadAtmakatApratipAdakazrutismRtizatavyAkopaH sadasadbAdhAbAdhAbhyAmiti sAMkhyasUtravirodhazceti / maivam / tathAvidhavAkyAnAM vyaktarUpavyAvahArikasadasattAparatvAt / sAMkhyasUtre ca bAdhAbAdhA rUpabhedena sArvakAlikAviti / taduktaM jaganmayI bhrAntiriyaM na kadApi na vidyate / viyate na kadA cicca jalabadvadavat sthitam // iti| bhrAntiritipAramArthikAmamAzritya jJAnajeyayorabhedaviSakSayotam / ata eva gautamasUtraM tattvapradhAnabhedAcca mithyaabuddhettttaividhyopptti'riti| tAttvikamithyAbuddhiranityapadArthajJAnaM ca pradhAnaM mithyAjJAnaM prasimiyAjAnaM zuktirajatAdijJAnamiti / pAramArthikadamalataNaM ca tadabhAvati tatprakAratvamadviSayakatAvAtadubhayamapi pariNAminityapadArthabuddhiSvaNyastIti,vyA. bahArikapAramArthikabhedena sattAdidvaividhyaM ca viSNupurANAdiSu prasiddha, yathA sadAva eSo bhavate mayokto jJAnaM yathA satyamasatyamanyat / etacca yatsaMvyavahArabhUtaM tathApi coktaM bhuvanAzritaM tat // . iti / tRtIyA ca lokasiddhA prAtibhAsiyapi sattA zuktirajatasvAnapadArthAnAM manomAtrapariNAmAnAmiti / yattu paramAtmacaitanyasyaiva sattvaM na tu jIvacaitanyAnAmapi iti ghedAntarahasyaM 'nAnyo'tosti draSTA zrotA mantA boddhe'tyAdi atisiddha tattu layazUnyatvarUpAtipAramArthi. kasattAmabhipretyaiva bodhyam / pralaye hi paramAtmani pratipuruSayoApAroparamarUpo layo bhavati / prakRtiH puruSazcobhI lIyete paramAtmanItyAdivA. kyebhyaH, paramAtmA ca sadA jAyatsvarUpatayA layaanya iti sa eva paramAyasana prakRtipuruSArvAita vedAntamahAvAkyamaryAdA / etena sadasattvayorvi. rodhAdekatrAsaMbhava ityapyapAstam / vyavahAraparamArthabhedena kAlabhedenAvacchedabhedena svarUpabhedena prakArabhedena ca tayAravirodhAditi / tadevaM tinyA. For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 yogavArtikam / yasiddhaM satyatvamithyAtvavibhAgamaviduSAmAdhunikavedAntibruvANaM prapaJcAtyantAsatyatvAdirUpAzrayasiddhAntA nAstikamatAnusAriNo mumukSubhirdarataH pariharaNIyAH samAnanyAyenAtyatra siddhAntAnAmeva brahmamImAMsAsiddhAntatvAditi sarva smnyjsm| liGamAtrapariNAmamupasaMharati / eSa tessaamiti| teSAM guNAnAmityarthaH / aliGgaM parva vyAcaSTe / niHsattAsattaM veti / niHsattAsamityukto yaH padArthaH soliGganAmA guNAnAM pariNAmaH sa ca sAmyAvasthAnAmako guNebhyotirikta iti tasya guNapariNAmatvamupapadyate / tasyAM ca sAmyAvasthAyAM pradhAnavAcizabdo dharmadharmyabhedena mahadAdivyAta. tyarthamevAtra zrutismRtyozca prayujyate / paramArthatastu guNA eva tadupatitAH prdhaanm| bhASye guNAnAmeva prdhaantvsyokttvaaditi| idAnI parvaNAM guNAnAM ca ' parasyaravaidhayabhaMdI vyutpAdanIyaH tatrAdAliGgAvasyArUpasya parvaNaH parvatrayAdaNebhyazca vaidhamyaM pratipAdayati / aliGgAvasthAyAmiti / puruSArthI viSayabhogavivekakhyAtI tatkAryo sukhaduHkhAbhAvI ca sa puruSArthI. nAliGgAvasyAM prati hetuH yato 'liGgAvasthAyAmAdau sRSTaH prAka puruSArthatA puruSArthasamUhaH kAraNaM kAraNatvAbhimato notpadyataityarthaH / duHkhanivRttivyAvartanAya kAraNamityuktam / pralayakAle duHkhanivRtteH karmakSayAdevo. papatteH pralayAprayojanalayA duHnittiH pralayakAraNaM na bhavatItyAzayaH / upasaMharati / na tasya iti / etaduktaM bhavati / vyatAvasthAyAM guNebhyaH zabdAyupabhogAdirUpaH puruSArtho jAyatetaH sa tasyAmanAgatAvasthaH kAraNaM bhavatu sAmyAvasthAyAM tu na tajjanyaH kazcana puruSArthAstItyato nAsyAH | puruSArthaH kAraNamiti / etAvatA kimityata Aha / nAsau purussaarthkteti| nityA vyAkhyAyataiti / zAstreSviti shessH| nityA svAbhAvikI anaimittiH katvena parvatrayApekSayA sthirA svAbhAvikatvepi dharmAdibhiH pratibandhAva guNAnAM sAmyarUpaH pariNAma iti bhAvaH / avyaktAvasthAyAzca svAbhAvikatvaM na vyaktAvasthApekSayA bahukAlAvasthAyitvameva nityatvaM satyatvApara. nAmaka vyavahAre siddhm| 'dhI nityaH sukhaduHkhe tvanitye ityAdibhAratA. divyavahArAta / InityatvaM ca gItAdiSaktam / / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 135 avyaktAdIni bhUtAni vyaktamadhyAni bhArata / avyaktanidhanAnyeva tatra kA paridevanA // ityAdibhiriti / atha vA sarvadA sattvarUpaM nityatvamevApyatrAstu sargapi guNasAmyasyAtyantatonucchedAt / aMzata eva vaiSamyeNAvaraNarUpasya | guNasAmyasya sarvadA sattvAt / anyathA sAmyAvasthAyA atyantAcchede parva. ttvAnupapattezca / anena hi sUtreNa / UdhvamUlamadhaHzAkham ityAdigItAm avyaktamalaprabhava ityAdimokSadharmAdikaM cAnusRtya saMsArarUpo guNavRkSa eva catuSparvatayA nirUpitaH tasya ca vaMzatulyasya guNavRkSasyAvaraNAnAM pUrvapUrvatattvAnAmaMzata evottaratattvarUpeNa pariNAmo bhavati samudrasyAMzataH phenAdirUpatAvat na tu dadhA dugdhasyeva pUrvaparvatattvasya sarvAMzena pariNAma utpatrakAryasya kAraNena punarAparaNArtha tukAraNAnAM svakAryAvarakatayA'vasthAna siti / tasmAtsargakArlopa bahiliGgAvasthAvasthAnAttasyA nityatvamiti / nanu prakRtimAdAyASTAvevAvaraNAni brahmANDasya aMyante na tu tanmAjANyapIti ceva / sUkSmasthalayorekavavivakSayASTadhA prAvaraNavacanAta ata eva bhAgavatadvitIyaskandhe parabrahmagatI paJcabhUtAnAM bahistanmAtrAvaraNe gatiruktA indriyANi cAkAraNatvAcAvaraNAni teSAmutpattistu tanmAtrasamAnadezA yathA tilasamAnadezA sUtmatelopAttariti dik / itarasminadhasthAtraye tvanityatvarUpaM vaidhayemAha / trayANAmiti / Adau utpattI upAdAnakAraNatvavyavacchedArthamAha / sarvArthati / anityA tridhA avasyatizeSaH, zeSaM sugamam / parvasu nityAnityatvarUpaM vaidharmyamuktvA pArvaNAM guNAnAM parvabhyo vaidhaya'mAha / guNAstviti / guNAstu sattvAdayaH sarvavikAreSvanugatA ata utpattivinAzazUnyA anuparinityA ityarthaH / aliGgAvasthA. pi hi naivaM nityati / nanu triguNAtmakaprakRrnityatve pratiM puruSaM caiva pravizyAtmecchayA hariH / tobhayAmAsa saMprApte sargakAle vyayAvyayau / tasmAdavyaktamutpatraM triguNaM dvijasattama / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 yogavArtikam / .: ityAdismRtiSu prakRterkAyotpattivacanaM kathamupapota tatrAha / vyaktibhireveti / guNAyinIbhirguNadharmaH kAryavyaktibhirevAtItAya pacayAntapari. NAmavatIbhirhetubhirjanmavinAzavantaiva te guNAH pratIyante kAryakAraNavibhA. gAt na tu teSAM svato janmavinAzau sta ityarthaH / tathA ca svAnugatAnAM vyayAdinaiva guNAtmakaprakRtervyayAdivyavahAra ityAzayaH / pariNAmastu prakRteH, pAramArthikatve sati vyApyAnAmutpattivinAzayoH vyApakeSu vyavahAre dRSTA. ntmaah| ytheti| daridrAti kSINo bhvti| iti samaH samAdhiriti / idaM samAdhAnaM dASTAntipi samAnamityarthaH / nanu tathApi prkRtontytvN nopapadayate bhUyazcAntavizvamAyAnittiH' 'prakRtiHpuruSazcobhI lIyete paramAtmani' ityAdivAkyebhya iti cet / dattottaratvAta kAryavinAzena tatrApi tatrivRttivacanAt / vyApAroparamAkhyalayasyaiva puruSasAhacaryeNa tatrAvadhAraNAcca / viyojayatyathAnyAnyaM pradhAnapuruSAvubhau / pradhAnapuMsoranayoreSa saMhAra IritaH // iti kaurmavAkyAcca / anyathA nyAyAnugraheNa balavatIbhiH prakRti nityatAtirbhAivarodhAcca / evameva pratipuruSayoH purANeSu zrayamANotyattiranyonyasaMyogenAbhivyaktireva bodhyaa| saMyogalakSaNotpattiH kathyate karmajA tayoriti smRtaH / tathA coktam / na ghaTataudbhavaH pratipUruSayorajayorubhayayujA bhavantyasubhRto jalabududavat / tvayi taime tato vividhanAmaguNaiH parame saritaivArNave madhuni lilyurazeSarasAH // iti / idAnI prakRtyAdIn svasvakAryeranumAyatuM parvazabdasUcitaliGgAdInAmaviralakramaM darzayati / liGgamAtramiti / pratyAsatramavyavahitakAryam / tati / taddhi liGgamAnaM tatrAliGgeliGgAvasyapradhAna vyaktarUpeNAvibhaktamityatastato vivicyate vibhaktaM bhavati / tatra hetuH krameti / kramasya paurvAparyasya kadApyanatikramAdityarthaH / yadi hi kAraNe jhanAgatA. For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 137 vasyAbhirasatAmapyutpattiH syAt tarhi avizeSAtsavaM sarvatreotpayeta tathA 'tItamapyutpadyeta / na ca prAgabhAvaH kAraNam / abhAvasyAsiddheH / kiM cAbhAvasya nimittakAraNatvAbhyupagame tasyaiveopAdAnakAraNatvamapi syAt, tathA ca jitaM zUnyavAdibhiH / athAbhAvasyopAdAnatvaM na dRSTamiti cet, tulyaM nimittattvepi / ata upAdAnatAvatrimittatvamapi nAbhAvasya / tasmAtkAryajanana zaktirevAnAgatAvasyArUpiNI kAryarUpeNa pariNamatadUti / tadanena bhASyeNa satkAryavAda: prasAdhitaH / tathetyAdApyevaM vyAkhyeyam / mahadAdibhiH prakRtyAyanumAnaprakArazca sAMkhyasUtrairukto 'smAbhirapi tadvASye prapaJcitA vistarabhayAttu neha prastUyataiti / tathA coktam | purastAditi / yathA vizeSebhyo 'vAntarabhedabhinnA vizeSA jAyante tathA purasvAdasyaiva sUtrasyAdAvuktamityarthaH / nanu kathaM guNaparvaNAM catudhI vibhAgaH sUtrakAreNa kRtaH brahmANDa sthAvarajaGgamarUpaiH parvaNAmAnantyAdityAzaGkaya brahmANDAdInAM sarveSAM vizeSakAryANAM vizeSeSvevAntabhAvamAha / na vizeSebhya iti / vizeSebhyaH paramuttarabhAvi tattvAntaraM tattvabhedaH nAsti prato vizeSANAM tattvAntarapariNAmo nAstItyarthaH / ato brahmANDAdikaM sarvaM vizeSaparvaNaiva gRhItamiti bhAvaH / tattvatvaM ca dravyatvaM tattvAntaratvaM ca svAvRttidravyatvasAkSAdyApyajAtimattvam / paJcaviMzatitattveSu paJcaviMzatijAtyanaGgIkAre ca tattvAntaratvaM svAvRttidravyavibhAjakopAdhimattvamiti / nanvevaM tattvabhedAtkathamantaHkaraNasyaikatvaM tatratatroktaM ghaTeteti / ucyate / yathA vizeSAkhyapaJvatattvAtmikaikaiva pRthivI prAgutpadyate tataH tasyAH khananamanyanAdinA pArthive jalatejasI abhivyaktamAtre bhavata evaM tattvatrayAtmaka evaad| mahAn jAyate pazcAcca tasyAhaGkArAdirvRttibheda iti / tarhi kiM vizeSANAM pariNAmA eva na santi netyAha / teSAM tviti / vyAkhyAsyantaiti / sUtrakAreNeottarapAdaiti zeSaH / syAdetat / mahadAdikrameNeoktaH sRSTiprakAra AkAzAdikramabodhakazrutivirodhAdveyaH zrato tanmAtrAdayazravaNena te padArthazca kalpitAH manvAdismRtayazca sAMkhyakalpanAnuvAdena dharmeodiparA eva na prakRtyAdiparA iti For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 yogavArtikam / na smRtibhirapi prakRtyAdisiddhiriti / atrocyate / guNatrayAtmikA prakRtistAvat mUlakAraNatayA maitreyopaniSadi zrUyate / yathA / 'tamo vA idamekamAsa tatparaM syAt tatpareNeritaM viSamatvaM prayAti etadvai rajaso rUpaM tadrajaH khalvIritaM viSamatvaM prayAti etadvai sattvasya rUpaM tatsattvameveritaM tamasaH saMprAsravat tatsAMzeoyaM yazcetAmAtraH pratipuruSaM kSetrajJaH saMkalpAdhyabasAyaliGgaH prajApatistasya proktA asyAstanavo brahmA rudro viSNu' rityA - di / tathA gabhaupaniSadi caturviMzatitattvAnyanena krameNeoktAni yathA / 'aSTA prakRtayaH SoDazavikArAH zarIra' iti / tathA praznopaniSadi ca / 'evaM ha vai tatsarvaM pare Atmani saMpratiSThate pRthivI ca pRthivImAtrA cApazcApa mAtrAzca tejazca tejomAtrA ca vAyuzca vAyumAtrA cAkAzazcAkAzamAtrA cetyAdinA paramAtmani sarva trayoviMzatitattvaM tiSThati samudra nadanadISadityuktam atazcaturviMzatitattvAni pratyakSazrutyA smRtyanumeyazrutyA ca siddhA. ni advaitazrutistu na tAsAM bAdhikA vyavahAraparamArthabhedena viSayabhedAt / vyAvahArikAdvaitazrutInAM cAvibhAgalakSaNAbhedaparatAyA eva nadIsamudrAdidRSTAntairavagamAditi / teSAM ca mahadAdInAM sRSTikrameopi zrutau pAThakramAdavadhAryate / etasmAjjAyate prANo manaH sarvendriyANi ca / khaM vAyujyotirApaH pRthivI vizvasya dhAriNI // ityAdiSu / yacca taittirIyake vidyadAdisRSTiH zrayate tatra viyataH pAbuyAdisRSTiH pUraNIyA smRtyutreya zrutyekavAkyatayA chAndogye viyadvAyupUraNavaditi / kiMca sAMkhyoktasRSTikrame spaSTaiva zrutirasti / yathA gopAlatApanIye / 'ekamevAdvitIyaM brahmAsIt tasmAdavyaktamevAkSaraM tasmAdattarAnmahat] mahato vai ahaGkArastasmAdevAhaGkArAt paJca tanmAtrANi tebhyo bhUtAdInI 'ti / vedAntasUtrepi bujhAdikrameNaiva sRSTiruktA tatra navInAnAM kuvyAkhyA cAsmAbhistadvASyazvApAsteti / tadevaM sAMkhyazAstre prapaJcitAni caturviMzatitattvAni atra saMkSepataH sUtradvayeneoktAni / eteSAM ca svarUpAdikaM tatraiva pradarzitaM saMkSepatastvatrApyucyate / paJca bhUtAnyekAdazendriyANi For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 yogavArtikam / ca prasiddhAnyeva tanmAtrANi bhUtAnAM sAkSAt kAraNAni zabdAdimatsUkSmadravyANi atastAni sUtmabhUtAnyapi kvaciducyante / mahadahakArI ca mokSa. dharma lakSitau / yathA / hiraNyagarbhA bhagavAneSa buddhiriti smRtaH / mahAniti ca yogeSu viriciriti cApyuta // dhRtaM naikAtmakaM yena kRtvaM trailokyamAtmanA / tathaiva vizvarUpatvAdvizvarUpa iti zrutaH // eSa vai vikriyApatraH sRjatyAtmAnamAtmanA / ahaGkAraM mahAtejAH prajApatimahaGkatam // ityAdi / atra copAsanArtha zaktizaktimadabhedenopAdhyAnImAdikamupAdhimattvena tayorute manuSyapazvAdinAmarUpAdivat / smRtyantareSu sAMkhyayogayozcAvivekato jaDavastunyeva taDhAvahAraH / jJAnezvaryAdirUpamahattattvasyAbhimAnarUpAhaGkArasya cAntaHkaraNadharmatvAditi / prakRtistu jyoviMzatitattvakAraNAni sattvAdinAmakasUkSmadravyANi asaMkhyAni guNazabdazca teSu puruSopakaraNatvAt puruSabandhakattvAcca prayujyate / tacca guNatrayaM sukhaduHkhamohadharmakatvAt sukhduHkhmohaatmkmucyte| puruSANAM sarvA. / sAdhakatvAdrAjAmAtyavatpradhAnamucyate jagadupAdAnatvAtprakRtirjaganmohakasvAcca mAyetyucyate / vaizeSikAdibhizca svasvaparibhASayA paramAkhajA. nAdizabdaizcocyate iti / taduktaM vAsiSTe / nAmarUpavinirmuktaM yasmin satiSThate jagat / tamAhuH prakRti ke cinmAyAmeke pare tvaNan // ityAdineti / eSu ca trayoviMzatitattvAni sargAdau sthalasammazarIyarUpeNa prinnmnte| tatra sthalaM paJcabhUtebhyaH sUkSmaM ca zeSebhyaH tayozca sUkSmaM kASThavaccaimanyAbhivyaJjakatvAta puruSasya liGgazarIramityukhyate saccA dvArasya buddhI pravezAtsaptadazAvayavakaM sAMkhyazAstre proktaM 'saptadazaikaM simiti / atra ekatvaM samaSTyabhiprAyeNoktam / 'vyaktibhedaH karmavizeSA. - ms-- Media For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 yogvaartikm| di'tyuttarasUtreNa vyaktirUpata ekasyaiva liGgazarIrasya vyaktibhedavacanAt / ayaMca vyaSTisamaSTibhAvo na vanavRkSavat kiM tu pitAputravadeva / taccharIrasamutpatraiH kAryestaiH karaNaiH saha / kSetrajJAH samajAyanta gAtrebhyastasya dhImataH // itimanvAdivAkyairhiraNyagarbhasya zarIradvayAMzerevAkhilapuMsAM zarIra. dvayotpattiriti siddheH / vanavRkSayostu naivaM kAryakAraNabhAvostIti dik / sUtrAntaramavatArayati / vyAkhyAtamiti / draSTA dRzimAcaH zuddhopi pratyayAnupazyaH // 20 // dRziratra na guNaH kiMtu prakAzasvarUpaM dravyaM jAnaM naivAtmano dharmA na guNo vA kathaM cana / jJAnasvarUpa evAtmA nityaH sarvagataH zivaH // ityAdismRteH / agnyASNyAdiSu ca bhedAbhedAveva / auSNayAyahaNepi catuSAniyahaNAta puruSastu jJAnagrahaNaM vinA na gRhyataiti / mAtrazabdena pUrvasUtroktamakAkriyAdiguNavyAttiH teSveva ca sarveSAM zeSaguNAnAmantabhAvaH zuddhazabdena ca bhondrayAtmakatvavyAttiH / zuddhapi buddhAbhedabhramopapAdanAya zeSavizeSaNam / atra ca pariNAmitvapArAyaMcetanatvAdIni buddherazuddhiH tadrAhityaM ca puruSasya zuddhiriti bhASye vyaktIbhaviSyati / pratyayAnupazyaH pratyayasamAnAkAratApacava san buddhivRttisAkSItyarthaH / -anena vizeSeNa draSTari pramANaM coktamiti / zuddhopItyAdibhAgasya phalAntaraM ca bhASyakAro vyAkhyAsyati / dRzimAtrazabdArthamAha / dRzaktireveti / pralayamokSAdI jIvAnAM darzanAkhyacaitanyaphalopadhAnaM nAstIti zaktipadopAdAnam / evshbdaarthmaah| vishessnnaapraamRsstteti| viziSyate vyAvartyate dravyAntarAbhiriti vizeSaNAni vizeSaguNAH vaizeSakazAstroktAH taiH kAlatrayepyasaMbaddhA ityarthaH / tena saMyogasaMkhyAparimANAdisattveSyatiH / draSTeti latyapadaM buddhivyAvRttatayA vyAcaSTe / sa puruSa iti / saMdinyA buddheH pratisaMvedI puruSaH saMvedanamAkAravRttiH tasyAH pratisaMvedanaM pratidhvani For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 141 vamatibimbaM yatra.sa puruSa ityrthH| buddheHsAtIti tu paryavasitArthaH / enena pra. tibimbarUpayAropitakriyayA kalpitaM darzanakartRtvaM draSTutvamityapi suucitm| Atmano jJAnasvarUpatvaM ca yathA dIpaH prakAzAtmA svalyo vA yadi vA mahAn / jAnAtmAnaM tathA vidyAdAtmAnaM sarvajantuSu // ityAdivAkyazatAnuyaheNa lAghavatInugraheNa cAtmatvAdirUpavya. tirekyAdiliGranumeyaM jJAnAzrayatvakalpane dharmarmibhAvApannavastuyakralya nAgauravAt / ahaMjAnAmItipratyayastu ahaM gaura iti bhramazatAntaH pAtitayA prAmANyazaGkAskanditatvena yathoktAnumAnApekSayA durbala iti dina / buddhipuruSayovivekapratipAdanAya tayorabhedabhramopapAdanAya ca tayorUpyasArUpyapratipAdakatayA krameNa zuddhopItyAdivizeSaNadvayaM vyAcaSTe / sa na buddheH sarUpo nAtyantaM virUpa iti / pAramArthikasArUpyasyAbhAvaH shuddhopiityaadaadlaarthH| pratibimbarUpApAramArthikasArUpyaM ca zeSadalArthaH / tathA ca pariNAmitvAdirUpabuddhisArUpyAbhAva eva zuddhiH buddhittisArUpyameva ca pratya. yAnupazyatvamityAyAtam / sArUyAbhAvasArUpye krameNa pratipAdayati / na taadityaadinaa| kasmAdityasyottaraM pariNAminI hi buddhiriti / pariNAmitve hetuAtAjAviSayatvAditi / jJAtatyAdayuktaM vikRNoti / tasyAzceti / tasyA buddhe,zco hetau / gavAdiriti / gozabdaH shbdvaacii| ato gavAdighaTAdipadAbhyAM dharmadharmisAmAnyaparatayA dharmarmirUpANAmaze. pANAM buddhivizeSANAM yahaNam / jAto vRttivyApyastadanyazcAjJAtaH / darzayati anumApayatItyarthaH / ayaM bhAvaH / buddhiH pariNAminI syAt tadaiva kadA 'cita buddhiH zabdAnAkArA bhavati kadA cicca netyupapadyate / na va puruSava buddhAvapariNAmitvepi viSayasya pratibimbanameva viSayAkA. ratAstu tatazca pratibimbakAdAcitakatvena jAtAjAtaviSayatvamupapote. ti vAcyam / svamadhyAnAdau viSayAsAciyena tatpratibimbAsaMbhavAta, zAstreSu buddhIviSayapratibimbavacanaM tu tatsamAnAkArapariNAmamAtreNAto bu. For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 142 yogavArtikam / DerarthagrahaNasyAnityatayA tasyA arthAkArapariNAmonumIyate iti, / buddheH parivAmitvaM darzayitvA tadabhAvaM puruSe darzayati / sadAjAteti / sadA jAtA viSayo buddhittirUpo yena tasya bhAvaH sadAjAviSayatvaM, paridIpati anumApayati / yadi hi puruSaH pariNAmI syAt tadA jAjhapariNA. mena kadA citpuruSasya viSayo buddhittirajAtApi tiSThet tatazca dhartamA. nAyA api ghaTAdivRtterajJAnasaMbhavAt ghaTAdikaM nizcinomi na vetyAdi. saMzayaH syAt / tathA yogyAnupalabdhyA ghaTAdinAnAbhAvanizcayazca na syAt / ajJAtattisattAsaMbhavAditi bhAvaH / nanvetAvatA bhoktAnaM pari. NAmo mAstu sukhAdipariNAmAbhAvastu kathaM tenAnumApyataiti cet / ucyate / zabdAdinizcayarUpasya pariNAmasya buddhI sijhaiva tatkAryANAm racchAzatisukhaduHkhAdRSTasaMskArAdInAM buddhidharmatvenaiva siddheH / sAmAnA. dhikaraNyapratyAsatyA kAryakAraNabhAve lAghavAti / nanu na puruSasyApi sadAjAtaviSayatvaM pralayAdau svaviSayasya buddhivRtteradarzanAdityAkSipati / phasmAditi / samAdhatte / nahIti / nahi puruSaviSayo buddhittirapi zabdA. divatsyAcca tiSThecca / atha vA agRhItA gRhItA ca kAlabhedena bhavatI. tyarthaH / tathA ca smryte| na cidapraticitrAsti * dRzyAbhAvAdRte kila / / kacicApratibimbena kilAdarzavatiSThate // - rti| tathA ca pralayAdI vRttyAviSayAbhAvAdeva to na pazyatIti bhAvaH / upasaMharati / iti siddhamiti / pariNAmitvavadeva parArthatvAparArthatvarUpamapi vaidhayaM buddhipurussyordrshyti| kiM ceti| buddhiH parArthA sva. mitrasya bhogAdisAdhanaM saMhatyakAritvAt sahakArisApekSavyApArakatvAt / zayyAsanazarIrAdivat, puruSazca svArthaH svasya ca bhogAdisAdhanam uktahe. tvabhAvAt yatraivaM tavaivaM yathA sa eva dRSTAnta ityrthH| bujheha vyApAro vi. payayahaNAdirindriyAdisApetaH zayyAdInAmapi zayanAdikArya bhamyAdi. * apratibimbAstIti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 143 sApekSaM, puruSasya sukhAdiprakAzanaM ca vyApAra eva na bhavati svarUpato nityatvAt / nApi sukhAdisattve tatprakAzArtha puruSaH sahakAriNamapekSata. dati bhAvaH / buddhadyAdeH parArthatve ca zrutiH / 'na vAgare sarvasya kAmAya sarva priyaM bhavatyAtmanastu kAmAya sarva priyaM bhavatI'tyAdi / atra kazcita svArtha iti sAdhyasya na parArtha ityarthamAha / tatra / bhRtyacetanasyApi svA. micetanArthatvadarzanAt / parArthatvameva tu paramAtrArthatvamiti cet nAcetanatvarUpaM vaidhAntaramAha / tathA sarvArthati / sukhaduHkhamohAtmakAMsviguNAn sarvArthAn rAhutI buddhirapi tadAkAratayA triguNA sattvAdiguNatraya. mayItyanumIyate / triguNatvAcca pRthivyAdivadacetati siddham / guNAnAM tUpadraSTA puruSo draSTabuddhisAnidhyena buddhivRttipratibimbamAtrato guNadraSTA bhavati na guNAkArapariNAmena buddhivaditi ato na sa triguNa,statazcetana iti shessH| upasaMharati / ata iti / ato vaidhayaMtrayAtra buddhisarUpaH puruSa ityarthaH / etAvatA zuddha iti vyAkhyAtam / nanu sarvAbhimAnanivRttyartha sAmAnyata eva dRgadRzyavivekaH pratipAdanIyaH tatkimiti buddhipuruSayoreva vaiSamyaM pratipAdayataiti ced na / buddhireva puruSasya sAtAdRzyA buDhArUThatayaivAnyeSAM dRzyatvAt tasyAmeva sAtAbhimAnaH tatsaMbandhAdevAnyanAbhimAnAt / mRtadehe suSuyavasthaprANe ca caitanyAbhAvasya spaSTatvAt / ekaikendriyaghApi caitanyopalo indriyANAmapyacaitanyasya spaSTatvAt / ato buddhivivekAdeva sarvAbhimAnivRttirityAzayena buddhivaidharmya meva puruSeSu prAyazaH | patiprAyate / kiM ca buddhayatiriktabhya Atmavivekasya nyAyavaizeSikAbhyAmeSa siddhatvena buddhito viveka eva sAMkhyayogayorasAdhAraNaM kRmiti| atyantavai. rUpyaM niraakrtumutyaapryaat| astu tiiti| yata ityasya puurvnnaanvyH| pratyayAnupazya ityetadvAcaSTe / pratyayaM baumiti / buddhittimanupazyatItyarthaH / nanu buddhidraSTutvepi kathaM nAtyantaM buddhivarUpyaM tatrAha / tamanupazyaviti / yatastamanupazyanataH puruSo'tadAtmApi paramArthato buddhAsarUyopi tatsarUpa * cetanyopalavdherindriyANAmiti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 yogavArtikam / va prakAzate tadanukArI bhavati sphaTikadva japAsarUpa ityarthaH / arthAkAratvasyaivArthagrahaNarUpatAyAH buddhisthale siddhatvAdityarthaH / pratibimbarUpeNa ca mithyAsArUpyeNa na pAramArthikAsArUpyavirodhaH / yathoktayoH sArUpyavai. rUpyayoH paJcazikhAcAryavAkyaM pramANAta / tathA coktamiti / bhokRzaktibuddhivatpariNAminI na bhavati tathA buddhivasvaviSaye saMkrAntA uparaktApi na bhavati vikArahetusaMyogasyaivoparAgatvAt buddhivikArapratibimbenaivopapatto puruSasya vikaarklpnaavaiyaat| AbhyAM vizeSaNAbhyAM vairUpyaM darzisam / idAnI sArUpyaM darzayituM AdI buddezcidrapatvamupapAdayati / pariNAminyarthaiti / pariNAmini svasvArtha viSaye buddhA pratibimbarUpeNa saMkrAntevoparaktava satI tattiM viSayAyAkArAmanupati cetanAmiva karoti yathA sUryo jalenupatana jalaM sUryamiva karoti tadvat / anena buddherUpaM darzayitvA yuruSasya buddhisArUpyaM darzayati / tasyAzceti / hizabdovadhA. raNe / tasyA api bhoktRzaktejAnavRttiAnarUpA vRttirbuddhivRttyaviziSTaive. syAkhyAyate ityanvayaH / atra hetuH prApteti / upagraha uparAgaH, uktarItyA prAptacaitanyoparAMgakalyAyA buddhivRtteranukAriNI pratibimbodvAhiNI tanmAcatati jAnavRttarvizeSaNam / tathA ca parasparapratibimbAta dvayorapi cetanatyasukhAdipariNAmakatvarUpaM sArUmityarthaH / AkhyAyataityanantamiti. zabdaH pUraNIyaH / tadanena sUtreNa jIvezvarasAdhAraNyenaiva cinmAnatvamuktam / | tathA ca shrutismRtii| 'cetAmAnaH pratipuruSaM kSetranaH' / jJAnameva paraM brahma jAnaM bandhAya ceSyate / jJAnAtmakamidaM vizvaM na jAnAdvidayate param // iti / ye tu vaizeSikAdayo jJAnAzrayamAtmAnaM manyate te zrutismRtivirodhenepekSaNIyAH / kiM ca lAghavAt pratipuruSamekaikamAtravyaktinityajJAnasiau tasyAzrayo gauravAtna kalpyate jAnAmItipratyayasya saMyogasaMbandhenaivA. papatteH / yathAhIndhanaM tejasvIti pratyayaH saMyogasaMbandhena pramA tathaiva buddhA jJAnAkhyadravyasaMyogasaMbandhena jJAnavatvapratyayaH pramaiva lokAnAmahamitipratyaye For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 yogavArtikam / cAvazyaM buddhirapi bhAsate anAdimithyAjJAnavAsanAkhyadoSasya pratibandhe mAnAbhAvAt / ato 'haM jAnAmIyaviduSAM pratyayo'hamaMze dhamo jAnavattvA. ze prametyAvayoH samAnameva / viduSAM tu jAnAmIti pratyayosiddha eva / paramezvarasya sarvajatvAdivyavahArastu lokavyavahArAditi / adhikaM tu sAMkhyabhASyAdI proktamiti dik / buddhyatirikta draSTAra pramANamAha sUtrakAraH / tadartha eva dRzyasyAtmA // 21 // tasya puruSasyArthaH prayojane bhogApavAvevArthaH prayojanaM yasya sa | tatheti madhyamapadalopI smaasH| bhogApavargaprayojanakameva dRzyasya svarUpaM kAryakAraNAtmakaM guNatrayaM na svArthamityarthaH / tathA ca guNAH parArthAH saMhatyakAritvAta zayyAdidityanumAnena buddhyAyatiriktasya puruSAkhyasya parasya siddhiritibhaavH| idaM cAnumAnaM pUrvasUtre vyAkhyAtam / tadarthameva dRzya. mityetAvanmAtreNaiva nirvAhepyAtmapadaM dhAtvartha darzane tadarthasvAnvayabhramanirA. sAya prayuktamiti / tadarthatve yuktiM vadana sUtraM vyAcaSTe / dRzirUpasyeti / yato dRzirUpasya puruSasya yat karmava karma darzanaM tadviSayatAM gatameva vastu dRzya bhavati darzanaM ca sarvavastUnAM prayojanamiti sarvasaMmatamatastadarthameva dRzya. sya guNAH svarUpaM bhavati tiSThatItyarthaH / nahi paraprayojanakaM vastu paraMpayojanaM vinA taNamapi syAtuM camate nityamanityaM vA prayojanaM vinA kasyApi parArthasyAvasthAnAdarzanena puruSArthasya tasthitihetutvasiriti bhAvaH / anena ca sUtreNa caitanyAdhInA sattA dRzyasya na svata iti siddhm| pUAntaramavatArayitumupakramate / tatsvarUpamiti / navu dRzyasvarUpaM yadi parasya puruSasya rUpeNa darzanena nimittena tadartha prati labbAtmakaM labdhasattAkaMtAI bhogApavarmArthatAyAM bhegarapavargarUpe puruSasyArthasamaDe kRte prati puruSeNa na dRzyataiti kRtvA svarUpatyAgAcAzotyantocchedosya guNAdeH pa. sA ityarthaH / prayojanasamAlA hi prayojanakAri nAzyaladati dharmAkSamAnAdhitAdisyale tayAcapratinityatvasamAdipravAhAnucchedani. - 10 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 146 yogavArtikam / tyaizvaryAdisiddhAntahAniriti pUrvaH pakSaH / atra siddhaantmaah| na tu vika zyatIti / pRcchati / kasmAditi / atra pratyuttaraM sUtraM ptthti| kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAta // 22 // vyAcaSTe / kRtArthamiti / bayA kRtaH samApitoryo yasyeti kRtA. rthamekaM kaM cinmaktapuruSaM prati guNAdikaM naSTaM prayojanAkaraNAta rAjJo rAjyavatraSTamapi sAmAnyato na naSTaM tasmin kRtArtha anyapuruSe ca tasya sAdhAraNatvAdityarthaH / yojitaM satraM tAtparyato vyAcaSTe / kuzalamityAdinA ruupmitiitynten| kuzalaM kalyANamuktam / akRtArthI yenetyakRtArtha, zeSaM vyAkhyAtaprAyam / sAyaM sUtrArthaH zrutyApyanuehIto, yathA ajAmekAM lohitazulakRSNAM bahIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH / ano jheko juSamANAnuzete jahAtyenAM bhuktabhogAmajonyaH // dati / tadanena sUtreNa pratinityatvaM puruSabahutvaM ca pratipAditam / tathA puruSabhedAta prakRterbahutvaM nAstItyevaMrUpaM prakRtarekatvaM ca pratipAditaM vijJAnavAdAdinirAsAyati / nanvevaM 'yathA ghaTIkumbhakamaNDalusthamAkAzamekaM bahudhA hi bhivam / tathA subAhuH sa ca kAzipohamanye ca deheSu zarIrabhedai. rityevaMvidhazrutismRtizatoktaM sarvAtmanAmaikyaM viruddhamiti cetra / tAdRzavA kyaiH prakaraNabhedena kvacidavaidharmyalakSaNAbhedapratipAdanAta / sarvAtmanAmavaidharmyajAne vApariNAmitayA burAdAbhimAnanitito mokSasiddhaH / kvaciccAvibhAgalakSaNAbhedapratipAdanAt / tatazcaikasyaiva paramAtmano mukhyAtmatA siMdhatIti / etacca sarva brahmamImAMsAbhASye zrutibhASyAdiSu ca prapa. JcitamasmAbhiH / na punastAdRzavAkyAnAM jIvAtmaparamAtmAkhaNDatAparatvaM saMbhavati bandhamokSAnupAttarUpasattAnuyaheNa balavaddhirbhadagrAhakazrutismRti shtairvirodhaat| 'adhikaM tu bhedadarzanAt' 'aMzo nAnAvyapadezAditi brahmamImAMsAmArabhya sarvadarzanasUtrairatisphuTamAtmabhedapratipAdanena bhedasyaiva atya. catvAvadhAraNAcca / api ca sarvAtmanAmaizyamAtrajJAnAca saMsArobhimAnanidhaH ttiH saMbhavati / ekasmivevAkAze'vacchedabhedena zabdatadabhAvavat ekasmio - - - -- For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 147 : vAtmani vacchedena saMsArAsaMsArayoH saMbhavAt / vivekajJAnApekSaNe ca tata svAbhimAna nivRtterekyajJAnasya na dRSTadvArA motahetutvaM syAt nApyAtmaikyajJAnAt sarvAtmabrahmApAsanaM saMbhavati / sAkSAt kukkuratvA vAdidRSTyAca brahmaNo nindAyA eva prasaGgAt / jaDavargeSvavibhAgalakSaNAbhedenopAsanAyA Avazyakalpyatvena cetanavargeSvapi tathaivaucityAcca / tasmAt prayojanAbhAvAt nAtmAkhaNDatApratipAdane zrutismRtyAstAtparyam / adhikaM tu brahmamImAMsAyAmasmAbhirAdhunikavedAntibuvamatakhaNDanAvasare pratipAditamiti dik / tadevaM vizeSA vizeSetyAdisUtragaNena draSTuH puruSasya svata eva darzanazaktezva buddheH kAraNarUpeNa nityatve siddhe tayoH saMyogaH pravAharUpeNAnAdiriti zAstreSu vyAkhyAtamupapacamityAha / atazceti / vinAzitvepi bhAvaruSANAM guNAnAmanAditvaM na ghaTeta tatazca tatkAryabuddheH tatazca buddhipuruSasaMyogasyeti bhAvaH / buddhipuruSasaMyogasya pravAharUpeNAnAditve paJcazikhAcAryasaM vAdamAha / tathA coktamiti / dharmiNAM guNAnAM puruSaiH sahAnAdisaMyogAditi tu guNanityatvaM vinA dharmasAmAnyAnAM bujhAdInAM saMyogAnAditvaM na ghaTataiti pratipAdanAya pradarzitam / tadevaM prakAzapravRttItyAdisatreH paJcaviMzatitattvAnyatra saMcepato vivekeneoktAni vistarastu sAMkhyadarzane draSTavyaH / prakRtipuruSavivekasyaiva mukhyatastatra pratipAdanAt atra yogasyeveti / draSTRdRzyayeAH svarUpamuktam idAnIM tatsaMyogasya svarUpapradarzakaM sUtramutthApayati / saMyogasvarUpeti / draSTRdRzyayoH saMyogasAmAnyaM na hevahetuH pralayamokSAdisAdhAraNyAt ataH saMyogagatavizeSAvadhAraNAyedaM sUtraM pravRtyarthaH / svasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH // 23 // svazaktidRzyaM bhogyatAyeogyatvAt / svAmizaktidraSTA bhoktayogya tvAt tayeoH svarUpopalabdhA heturyaH saMyogavizeSaH sa eva draSTa dRzya saMyogotra heyaheturukta ityarthaH / vibhunA draSTa dRzya saMyogasAmAnyasya sArvakAlikatvena yAhetutvAditi bhAvaH / sa ca saMyogavizeSo buddhidvArakaH dRzyabuddhisatva For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 yogavArtikam / pAdhirUpaH sarva dharmA iti pUrvabhASyAt / ato dRzyavatyA buddhyA saMyoga ebAra saMyogavizeSaH / . pAtmendriyamanoyuktaM bhoktetyAhurmanISiNaH / ityevaMvidhazrutyAdibhyo liGgadehAtmasaMyogAdevAtmano viSayadarza. nAbamamAditi / etena bhoktabhogyayogyataiva draSTa dRzyayoranAdiHsaMbandhaH saMyo. gAGgIkAre puruSasya pariNAmitvApatteriti kAcata pralApaH sUtrasvarasAdveyaH / tathAsati svasvAmibhAvaH saMyoga ityeva sUtraucityAta saMyogasyAnAdokavyaktitve satyAgAmisUtrAbhyAmativinAzavacanAnupapattezca cetanatvAcetanatvAtiriktasya pratiniyatasya yogyasya jnyaanaavcchedksyaaniruupyaac| tayozca motakAlasAdhAraNyena heyAhetutvAt / yadi ca svabhuktasivAsanAvastvaM pravAharUpeNa ca vAsanAyA anAditvaM tadeva ca saMyoga ityucyate / tathApi tAdRzasaMyogasya bhASyavakSyamANAvayAbAsanAjanya. tyAdikaM na ghaTetaiba yathAzrutasaMyogatyAgAnaucityAdikaM ceti / yaccotaM saMyogena pariNAmitvamiti tatpariNAmalataNAjJAnAta saMyogavibhAgamAtre. yAkAzAdA parimAmavyavahArAbhAvena sAmAnyaguNAtiriktadharmAtpattireva pariNAma rattyuktattvAt anyathA ca pratisagaM prakRtipuruSayAH saMyogavibhAgI zrutismRtyAH zrayamAyA virudhyetAm / nahi pratisarga yogyatotpAdavinAzI paThetAM puruSasya pariNAmaprasaGgAta / yathAzrutasaMyogavibhAgayorevotpAdAdikramaucityAcceti vika / sUtrArtha viraNoti / puruSaityAdinA sopavarga ratyantena / saMyukta rati / bhavatItizeSaH / sUtre svarUpapadaM ca vivekakhyAtiparyantasya darzanasAmAnyasya saMyogajanyatvapratipAdanAyeti / idAnI vivekakhyAtiraviplavA hAnopAya iti tasya heturavijheti cAgAmi sUtradvayArthAnenaiva sUtreNopapAdita ityetatkrameNa pratipAdayati / darzanakA. saMtyAdinA / tamtyasya prayogamAbhAvenAvasthAmasaMbhavena darzamarUpakApAvasAnaH saMyoga ityato darzanaM draSTasvarUpopalabdhirvidhegakAraNamAghamena satreNoktamupAditaM tathA darzanamadarzanasya pratidvandvi virodhItyato'darzana saMyomaheturityapyapAdukamuSpAdittam / darzanAdarzamaNavirodhena viyorekha For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 149 viyogasaMyogayostadubhayakAryatvAciyAdityarthaH / nanu adarzanaM saMyogakA raNaM tarhi pradarzanAbhAvAdeva saMyogavinivRttyAtmako moso bhaviSyati kacaMda rzanamapi motaheturucyate ityAzaDDAyAmAha / nAtra darzanamiti / asmacyAstre darzanaM tatvajJAnaM na mokSakAraNaM gauravAta virodhAdibhirvyavadhAnena mo. cAvyavahitaprAkkAle jJAne niyamAsaMbhavAta kiM tu pradarzanasya vatyamANaH rUpasyAbhAvAdeva draSTadRzyasaMyogAbhAvaH sa eva mota ityarthaH / etena mAtasyAnimitikatayA svAbhAvikasvarUpaM nityatvaM labdham / nanvevaM vivekakhyAtiravinavA hAnopAya iyAyamasUtravirodho darzanaM viyogasya kAraNamiti svoktivirodhazca ttraah| darzanasya bhAva iti / sugamam / uktaM shaastr| tathA ca tattvajJAnaM mokSe prayonakamAmiti / uttarasUtreNAsAdhAraNaM saMyogahetumadazanamavadhArayitumuktAdarzanaM vikalpya pRcchati / kiM cedamiti / kiM punaH saMyogakAraNatvenoktamadarzanamityarthaH / nAmeti vaakyaalngkaare| yapi saMyogoH darzanakAraNamitisUtraNAdarzanasyAnutpAda eva saMyogahetutayAna asato. nAnyaH / tathApi tatsamaniyatatayA anyeSAmapi saMzayakorghaTatvaM bodhyam / tatra prathamo vikalpaH kiM guNAnAmiti / guNAnAM sattvAdInAm adhikAra kAryA. rambhaNasAmarthyam / jJAnAnyadagdhA kaaryvishessjnnshktirityrthH| tato'pi hi saMsArahetusaMyogavizeSo jAyataiti dvitIyaM vikalpaM parityajya sarvavikalpeSu bandhamatvaguNayogenAdarzanazabdo gauNaH / dvitIyaM vikalpamAha / Ahosviditi / pradarzanamityatra darzanazabdasya kAraNasAdhanatvapratipAdanAya dRzirUpasya svAmino darzitaviSayasyeti cittavizeSaNaM dRzisvarUpAya svAmine darzito viSayo yena tasyetyarthaH / uktameva vivRNoti / svasmiviti / svasmiMzcitte puruSArtharUpeNa dRzye zabdAdi vRttI sattvapuruSAnyatAvRttIca sati yo darzanAbhAvazcittavRttyabhAva ityrthH| motakAlInaM darzanAbhAvaM vyAvartayituM satyantam / saMyogAhetutayA tu tAdRzamadarzanaM nAtra vicAraNIya citte hi puruSArthasattAyAmevAdarzanaM saMyogaheturbhavati iti bhAvaH / vyarthatayA dvitIyavikalpasya vizeSyabhAgaparityAgamAtreNa tRtIyaM viklpmaah| kimarthavatteti / satkAryasiddhIvibhogApavargayoravyapadezyayoH svakAraNeSu guNeSu avasthAna - For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 arratrtikam / mityarthaH / caturtha vikalpamAha / prathAvidyeti / paJcaparva avidyA pralayakAle svacittena saha guNeSu lInA vAsanArUpeNa svAzrayacittasyotpattibIjami. tyarthaH / tathA cAvidyAvAsanaidhAdarzanamiti / ayameva pakSaH siddhAnto bhavi Syati / paJcamaM vikalpamAha / kiM sthitIti / pradhAnaniSThasya sAmyapariNAmaheteAH sthitisaMskArasya taye sati gatisaMskArasya mahadAdirUpavisadRzapariNAma hetorabhivyaktirityarthaH / tathaiva hi prakRtitobhadvArA puMprakRtyoH saMyogo janyate iti| tadubhayasaMskArasadbhAve matAntaraM pramANayati / yatredamiti / sthityaigatyai iti tAdarthe cturthe| evakArau ca tayoH pazcAdadhyAhAryeau sthityaivetipAThe tu vizeSaNe tRtIyA iti / tathA ca pradhAnaM cet sthitimAtreNa vartteta tadA vikArAjanakatvAtra pradhAnaM syAt mUlakAraNatvaM hi pradhAnatvamiti / tathA gatimAtreNa cedvartteta tadA mahadAdInAmapi prakRtivaMdeva nityatvApattyA kiM kasya mUlaM syAditi na vyavahAraH saMbhavatyata ubhayathaiva sthitigatibhyAmeva pradhAnasyAvasthAnaM pradhAnavyavahAraM labhate kAryatayA na punaranyathetyarthaH / na kevalaM mUlakAraNaevAyaM sthitigatyAH kAlabhedena nirNAyako vicAraH kiM tu kalpiteSu vikArarUpeSu kAraNabhedeSu mahadAdiveva caca vicAraH samAna iti prasaGgAdavadhArayati nAstikAnAM kurbedrapatAvAdamapAkartuM kAraNAntareSvapIti / sa ca caca yathA mRdAdikaM yadi sthityaiva nivRtyaiva varttata tarhi kadApi ghaTAnutpAdanena kAraNatvahAniH / yadi gatyeva pravRttyaiva vartteta tadA mRdghaTayordvayoreva tulyakAlatayA kAryakA raNavyavasthAnupapattirato vikArarUpakAraNamapi sthitigatyubhayavadeveti SaSThavikalpamAha / darzanazaktireveti / puruSAyAtmAnandarzayituM yA kSamatA sA darzanazaktiH saiva cAdarzanamityarthaH / iyaM ca zaktirvivekakhyAtyanutpAdarUpA saMyogahetu, stathAceoktaM sAMkhyakArikayA / 'dRSTAhamityuparamatyanye 'ti / puruSasya darzanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / pavandhavadubhayeorapi saMyogastatkRtaH sargaH // iti / For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 15 vRttIyavikalpasthasya zabdAdivRttyanutpAdasya tyAgAdasya sto, mehaH / pradhAnasya darzanazaktI zruti pramANAta / pradhAnasyeti / kAlalu. sazAkhAstheyaM zrutiH / saptamaM vikalpamAha / sarvabodhoyAdinA'vabhAsataratyantena / sarvabodhe samarthA'pi puruSaH pradhAnapravRtteH pAka na pazyati ityeka madarzanaM puruSaniSThamaparaM ca sarvakAryANAM karaNautpAdane samaya svakSmayogyamapi dRzyaM pradhAnaM tadA prAka pradhAnapravRtteH puruSeNa na dRzyatati dRzyaniSThamadarzanamityevamubhayasyApyadarzanaM dharma ityekAhurityarthaH / eta. devAtrAdarzanamiti zeSaH / nanu jaDAnAmadarzanAtmakatvAt kathaM teSAmadazanaM dharmaH syAta abhAvasyAdhikaraNasvarUpatvAta abhicAreNa lAghavAde. katAsiddhezca kathaM vA dRzisvarUpasya puruSasyAdarzanaM ghaTate prakAzarUpasyAprakAzarUpatvAsaMbhavAta ityAzaGkA samAdhatte / tadamiti / tatrAdarzanaduyamadhye idamekamadarzanaM dRzyasvarUpabhUtamapi dRzyadharmatvena viziSTaM bhavati saMtra hetuH puruSapratyayApekSamiti / puruSapratyayaM bodhamapetya tadaviSayatayeti yAvat / tatheti / tathA puruSasya nirdharmatvAta sadA prakAzarUpatvAta cAnAlabhUtamapyadarzanaM puruSadharmatvenaiva laukikabuddhyAvabhAsate tatra hetuH dRzyapratyayApekSamiti / dRzyapratyayamapekSya dRzyagocarapratyayAbhAveneti yAvat / aSTa. bhviklpmaah| darzanajJAmiti / jJAnaM vAsanArUpaM tasyApi dRzyasaMyoga. hetutvAta na tu bhogApavargarUpamanAgatAvasyaM darzanamatroktam arthavattayA. ponarutyAditi / upasaMharati / ityetaiti / zAstrevete 'jJAnabhedAstA. nikairucyantaityarthaH / saMyogabhedena sarveSAmevAdarzanAnAM hetutvaM siddhAntabaveva saMyogavizeSatvadarzanavizeSaparatayottarasUtramavatArayati / tatra vikakheti / tatrAdarzane vikalpabahutvaM bhedabAhulyametatpuruSasAmAnyasya guNasA. mAnyasya ca puruSArthahetusaMyogasAmAnya prati kAraNatAyAM bodhyam / yastu pratyekavetanasya tattaccetanasya svabuddhisaMyogo heyahetuH svasvAmItyAdiprata. tasUtreNoktaH tasya heturavidyA caturthavikalparUpamadarzanameveti sUtreNa sahA brayaH / pratyakcetanasyetipAThe svasvabuddhayanugamazIlacetanasyetyarthaH / ayaM |H / avidyAlayottaramapi jIvanmuktasya bhogArtha viSayarUpeNa pariNatairguNaiH LABE For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - yogvaartikm| saha saMyoga utpAte ato nAvikSA guNapuruSasaMyogasAmAnya hetuH kiM tu yathokto guNAdhikArAdireva svabuddhisaMyogastu janmAparanAmA adhiyAM dina nabhavatIti buddhipuruSasaMyoga zvAsAdhAraNyenASikSA heturmati saiva ca buddhi saMgadvArA draSTadRzyasaMyogaheturvioccheyA ca bhavatItyAzayena saivota. sUtreNa sUcyate na guNAdhikArAdiH tasya jJAnAnucchedAtyAta ekasya puMso mutAvapi puruSAntarArtha guNAdhikArAditAdavAthyAt yadeva ca puruSeNa chetuM zakyate tadeva heyanidAnamatra pratipAdanIyam anyathA kAlakamakharAdI. nAmapi heyahetusaMyogakAraNatayA teSAmapyatra pratipAdayatApateriti / tasya heturavidyA // 24 // tasya draSTadRzyasaMyogasya buddhipuruSasaMyogadvArA heturavidotyarthaH / bhA. vyAreNa ca manakAratAtparyAbhiprAyeNaiva tasyetyasya buddhisaMyogasyetyartha uktaH ma sAtAdeSAdraSTu zyasAmAnyasaMyogasyaiva pUrvasUtre prakRtatvAt / buddhi. sevaamsyeti| avidyA cAtrAnAtmanyAtmabuddhimAnaM tasya buddhisaMyogahetutvAta anityAdI nityAdibuddhirUpANAmaviyAnAM vahyamANavivekakhyAtinAzyatyAnupapattezca / sAcAviyA buddhisaMyogajanyatayA tadavyavahitaprAkkAle na saMbhavatItyata Aha bhASyakAro, viparyayeti / sauntarIyAvijhAyAH svacittena saha niruddhAyAH pradhAne yA vAsanA sthitA tayA vAsitaM pradhAnaM tatpuruSasaMyoginI tAdRzImeva buddhi sRjatItyanAditvAca doSaH / avijhASAsanAyAM buddhipuruSasaMyogahetutve yuktimAha / viparyayeti / viparyayajJAnavAsanAvasAta puruSakhyAtirUpAM kAryaniSThAM svakartavyacaramAvadhiM na prApnoti buddhirataH svAdhikAratayA punarAvartate puruSeNa saMyujyate sA tu buddhiH puruSAnyatAkhyAtiparyantA satI kAryasamAptiM prApnoti paravairAgyotpAdAt / satazva caritA. dhikArA niSpAditakAryA nivRttAvijhA satI saMyogAkhyabandhasya kAraNAbhA. vAta na punaH puruSeNa saMyujyataityarthaH / tathA cAnvayavyatirekAbhyAM vi. paryayavAsanAbuddhiH puruSasaMyogaheturiti bhAvaH / puraSakhyAtyA cittasya nivRttiriti yaduktaM tatra nAstikApaM nirAcikIrSusta pradarzayati / mAtra - - - For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | yogavArtikam / 153 kazciditi / pAhakopAkhyAnena dRSTAntenohATayati AtipatItyarthaH / napuMsaphAkhyAnamevAha / mugdhayetyAdinA utpAdayiSyatItyantena / sa panaDakastA bhAryAm / binssttmiti| vinaSTaM paravairAgyeNa niruddhaM jJAnaM cittanittikama movaM kariSyatIti nAsti pratyAzetyarthaH / upekSAsUcanAya pUrvA. cAryamukhenAtra siddhAntamAha / sati / ISadasamApta AcArya prAcArya. zIyaH / upekSaNIye pratyuttaradAnamAtreNAcAryadezIyatvam / AcAryazca vA. yo proktaH / pAcinoti ca zAstrArthamAcAra sthApayatyapi / svayamArabhate yasmAdAcAryaslena cocyate // iti / nirvAta saMbodhane / etaduktaM bhvti| jJAnaM na sAkSAnmo. caheturasmAbhiriSyate kiM tu avidyaakhyaadrshnnittittkaanirodhyogdvaaraa| tathA ca vinaSTamapi jJAnaM buddhipuruSaviyogarUpamokSavyApAradvArA kA. raNaM saMbhavatyeti / nanu yadAyamAcAryadezIyaH hi kiM buddhicittAdinAmakAntaHkaraNanittimauta eva na bhavatItyAzaGkAyAmAha / tatra citteti / cittanivRttimAMto bhavatyeva kiMtu tatrAsthAnaNvAsya nAstikasya buddhivyAmoho vyartha ityato'trApekSaNIye samAdhAtRtvAdevAcAryadezIya ukta itya. thaH / tadevaM heyaheyaheturUpaMjyUhadvayaM vyAkhyAya tRtIyavyahasya sUtramavatAraya. ti / heyamiti / nimittaviyA / tadabhAvAtsaMyogAbhAvo hAnaM tad dRzaH kaivalyam // 25 // tasyA avinAyA abhAvAdvinAzAdipuruSasaMyoganitidvArA draSTadRzyasaMyoganivRttiH duHkhahAnamityucyate kAryakAraNayorabhedopacArAta tasya puruSArthatvAyoktaM tadazeH kaivamiti, tadeva ca hAnaM puruSasya medha. lyamityapyudhyataityarthaH / damameva sUtrArtha bhASyakAraH prakArAntaresAha / sasyeti / buddhipuruSasaMyogazabdena kAryakAraNAbhedAta draSTadRzyasaMyogo'pi bAmaH pralayakAlInabiyogavyAvartanAyAyantika iti vizeSaNaM bandhanoparamasya / etadvAnarmAita / pUrvaNa shaanveti| tadRze vilymityetdyaacsstthe| For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 yogavArtikam / tadRzeriti / tadvAnaM guNaiH buddhiguNaiH duHkhAbhiH punarasaMyogaH pratibimba rUmeNAsaMbandha ityrthH| sa eva ca duHkhabhorgAnatirUpaH svataHpuruSArtharUpa iti / bhaavH| sUtrasya phlitaarthmaah| duHkheti hAnamityantena / vyAkhyAte / tyazabdArtha sadA draSTuH svarupevasthAnamiti gatasUtraM pramANati / tadeti / / tadA duHkhanivRttI / asya ca hAnavyahasya caturthapATe vistaro bhaviSyatI tvaca diGmAtreNa sa uktaH / ataH paraM hAnopAyavyahazcaturthapAdasyApi ki yatparyantaM vAcyastatra caturthavyahapratipAdanasUtramavatArayati / atheti / dvisaMyoganittireva sAtAdaHkhahAne kAraNaM vidhekakhyAtistu buddhisaMyo. gahetvavidyAnivartakatvena paramparayeti prAptizabdena sUcitam // . . vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH // 26 // sAkSAtkAraniSThArUpatvalAbhAyAvipnati vizeSaNam / tatrAvizvazabdAt kathametallabhyate ityAkAkAyAmAha / plbte| mithyAjJAnasaMskArava. zAta mithyAjJAnenAntarAntarAbhibhUyataityarthaH / yti| yadA tu sAkSAtkAradazAyAM sUtmamithyAjAnamanAgatAvasyaM dagdhabIjatulyAvasyaM tasya viva. raNaM bandhyaprasavaM bandhyaprasavasAmayaM bhavati tadA vidhataklezAkhyadhalebudi. satvasyAta eva paravaizArado vailataNye asyaiva vivaraNaM parasyAM vazIkAra. saMjJAyAM 'paramANu paramamahatvAntAsya vazIkAra' iti sUtroktAyAmicchA'prati. ghAtarUpAyAM vartamAnasya vivekakhyAtipravAho nirmalA mithyAjJAnAkaluSito bhati ataH sA vivekakhyAtiraviplavocyate / sA paramasAkSAtkArarUpiNI hAnopAya ityarthaH / kena dvAreNa hAnopAya ityAkAGkAyAmAha / tata dati / tato vivekakhyAteH kAraNAta mithyAjJAnasya sUtmarUpasya dagdhabInatAprAptiH / tatazca punaraprasava iti kRtvA eSa vivekakhyAtirUpazcittanizAdirUpamottasya panthAH, asyavivaraNaM hAnopAya ityarthaH / nanvevaM jJAnAdeva duHkhahAnAkhyamotavacanAta asaMprajAtayogasya kiM prayojanamiti cetra / paravairAgyajAsaMprajJAtayogasyApyatra jJAnadvAratayA mokSahetutvAzayAditi / tasyA vivekakhyAteravinavAyaniSThAyA lakSaNamAha / For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 155 tasya saptadhA prAntabhUmiH prajJA // 27 // tasya vivekakhyAtirUpahAnApAyasya prAntabhUmikArUpiNI prajJA saptadhetyarthaH / tadetadyAcaSTe / tasyetIti / tacchabdoktahAnopAyasya svarUpAkhyAnaM pratyuH ditakhyAteriti / anyathA tasyetipulliGgAnupapatteH / pratyAbAyaH parAmazaH / na cAtra pratyutpavakhyAteH puruSasya parAmarza ityarthaH saMbhavati puruSasya pUrvasUtreSvaprastutatvAt / saptadhetyetadyAkhyAtuM grhaati|sptdhetiiti / azuddhI ti| azuddhiviparyayAkhyA'vidyA tatkAryapApAdikaM cottarasUtrabhANyAta saivA. dharaNarUpo malastadavagamAccittasya pratyayAntarANAM vivekakhyAtyanyeSAmanutyAde sati paravairAgyajAvirodhayogAdutthAnadazAyAM saptAkArA prajJA vikino niSyatrajJAnasya liGgaM bhavatItyarthaH / evakAroyogavyavacchede prakAranyanatA naastiityrthH| ekasyA eva prajJAyAH saptaprakAratvamudAharati / tAyetyAdi. nA / prathama prakAramAha / parijAtamiti / parijAtaM sAkSAtkRtaM mumuda bhiyaM nAsyAvaziSTaM punarjayamastItyarthaH / dvitIyaM prakAramAha / kSINA iti / tatazca heyahetavo 'vidyAkAmakAdayo vivekasAtAtkAraNa mama tINA ityAdirarthaH / tRtIyaM prakAramAha / sAkSAtkRtamiti / tatazcAvidyAditayAdutpanena nirodhasamAdhinA hetunA vyutthAnakAle duHkhahAnarUpI bhAvimoto mayA sAkSAtkRtaH dehapAtAnantarametAdRzo me moto bhavite. ti sajAtIyasAkSAtkAra eva sajAtIyAntarasAkSAtkAravinAze paricitaH / asaMprajJAtayogadRSTAntena kaivalyamapi dRSTaprAmiti phalitArthaH / yathAzrate nirodhasamAdhI hAnasAkSAtkArAnupapattivRttyabhAvAditi asaMprajAtakAlI. nazca duHkhAbhAvo yogyAnupalabdhyA dhyutthAne sAtAtkriyate, yadi saMpra. jJAtepi duHkhaM syAt tadAnubhUyeta tatazca suptotthAnaiva vyutthAne smyteti| atha vA nirodhasamAdhinA niSpAda hAnaM mokSo hAnagocarasaMprajAtena sA. tAtratamityarthaH / caturtha prakAramAha / bhAvitaiti / tatazca phalaniyasyA vivekakhyAtirUpo hAnopAyo bhAvito niSpAditaH phalaniSpatyaiva sAdha. nasya siriti / vastutastu bhAvita ityAdiprakArasya dvitIyasthalaeva pATha pAJjasyena kramopapatteH / eSati / emA prAntabhUmiprajJAyA viSayo heyajJA. For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L yogavArtikam / nasamApyAdirUpA catuSTayo prajJAyAH prajJAkhyatastvAmanimitAt puMsAM kA muktiH kAryAdvimuktiH kartavyasamAptiH jIvanmuktirityarthaH / iyaM baraverA rUpA cittanAzasyAdabhUmikArUpA / citseti / cisAdvimuktiH cittavi muktiH paramamuktiH sApi prAntabhUmiprajJAyAH viSayaH trividhA bhavati / cittavimuktistu svayameva bhavati na tatra sAdhanApetetyAzayena pRthagupanyAsaH / tacAvyAM cittavimuktimAha / caritAdhikArA buddhiriti / samAptabhogApavarga bhavati buddhirityarthaH / iyaM paravairAgyarUpA cittanAzasyAdAbhUmikArUpA / dvitIyAmAha / guNA rati / buddherguNAH saMsArasukhaduHkhAdayaH svakAraNe sattvAditriguNamayaprakRtau lIyamAnAstena cittena sahAtyantalayaM gacchanti / tatra dRSTAnto girIti / girizikharakUTAt cyutAH zilAvAvasthAtumattamA ityarthaH / eSA ca liGgazarIrasya vinazyadavasthA dvitIyabhUmikA / tRtIyAmAha / na caiSAmiti / na caiSAM saMskArasukhAdInAM punarudrabosti puruSArthasamAptyA prayojanAbhAvAt ityata etasyAmavasthAyAM puruSo bujhAdiguNa saMbandhavizeSazUnyaH svarUpamAtra jyotiH nirviSayakacijjyotisvarUpo 'mala aupAdhikatamomAlinyarahitaH kevalI kevaleSu mukteSvavibhAgI bhavatItyarthaH / iyaM cAtyantikalayaniSpattirUpA videhakaivalyasya varamabhUmikA imAM trividhAM cittabhUmiM bhAvinImeva jIvanmuktadazAyAM vizuddhacitto yogI sAkSAtkarotIti bodhyam / tadevaM saptaviSayatvAtsaptaprakArA prajJA vyAkhyAtA / idAnIM sUtratAtparyArthamAca / etAM saptavidhAmiti / prajJAbAnityanusvA prajJAmanupazyatriti nirabhimAnatApratipAdanAyeoktaM, buddhi nRsiM prajJAM sAtibhAvenaiva jIvanmuktaH pazyati na svabhimanyataityAzayaH / kuzalaH kalyANo 'kalyANabuddhi patnI parityAgAditi / jJAnino jIvanmutasya lakSaNaM sUtreNoktaM tatprasaGgAtsvayaM paramamuktasya tato vizeSamAha / pratiprasava iti / cittasyAnyantaM layepi kuzala ityeva bhavati nAtha duHkhAdibhiH satvAdibhizca kuzala guNe rasyanta viyogAdityarthaH / evakAreNa jIvanmuktadazAyAmapi bAdhitamakuzalaM tiSThatItyuktam / ala evaM vAkhyAyataityanena jIvanmuktAvasyAyAM mAM kuzalatvaM vyAkhyAyAca bhavatItyanena For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 150 mukhyaM kuzalatvamucyataiti / yattu gItAyAM "sarvArambhaparityAgI guNAtItaH sa ucyata" iti jJAninApi guNAtItatvamuktaM taguNAbhimAnazUnyatAmAcaM paramezvarasya nirguNatvavaditi / ataH paraM zAstrasamAptiparyantaM hAnopAyavyUhasyAzeSavizeSAstatprasaGgenaiva ca hAnavyUhasya vizeSAzca vyAkhyeyAH tatrAdau vivekakhyAtyupAyapratipAdakaM sUtrajAtamavatArayati / siddheti / siddhA niSpacA avipraveti yAvat / yogAGgAnuSThAnAdazutiye jJAnadIptirAvivekakhyAteH // 28 // sAmAnyato jJAnaM zravaNamananAbhyAmapi bhavatIti dIptipadaM, dIptizcAcAzrutAmatavizeSamahaNam / atra yogAGgAnuSThAnAdityanena vakSya. mAyamAdInAM yogAGgatvamapi jJAnAGgatAvadeva vivkssitm| anyathA "sadapi bahiraGgaM nirbIjasye" tyAgAmisUtre yogAGgatAyAM vizeSa syAprakRtAbhidhAnalAprasaGgAt / nanu yogAGgAni yogasAdhanAni sAni ca pUrvoktathA punarnIkAtyante iti cetra / kathaM vyutthitacittApi yogayuktaH syAdityAdibhAvyeyaiva dattAttaraprAyatvAt // pUrvapAde hyuttamAdhikAriNAm abhyAsavairAye rakha yogayoH sAdhanamuktaM tatazca madhyamAdhikAriNAM tapaHsvAdhyAyezvatradhAnAnyapi kevalAni sAdhanAni etatpAdasyAdAyuktAni / prAtaH paraM mandAdhikAriNAM vamAdInyapi yogasAdhanAni vaktavyAni sAdhanasalya paiaunarutyam / yamapi jJAnamaNyasaMprajJAtayogasAdhanatathAsmim zAstre pratiyAditaM tathApi tayonasAmAnyena bhavati saMprajJAtA yogasAmAnyasya jJAnasya, ceobhayoreva tulyacadaGgatayAtra yamAdInyaSTAveva yogAGgatayA pratipAdayiSyantaiti / sUtraM vyAcaSTe / ghoAmeti viparyayasyeti / yogAsayA viparyayazabdena satkArya pAyAdikamahi 1 zuddhirUpatvAt / grAmamulyadAte puMsaH cayAtpApasya karmaNAH .: yathAdarzatale madhye pazyatyAtmAnamani // For Personal & Private Use Only . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 yogavArtikam / antaHATRI - iti smRteH / nAzazcAtra tnutaa| tathAtathA tanutvamazuddhirApadAratyuttaravAkyAta klezatanakaraNArthazcetyuktasUtrAcca / ato na jJAnenaiva klezAnAmatyantoccheda iti siddhAntadhyAghAtaH / anurodhinI anusAriNI diihiH| sUkSmayAhitA / guNapuruti / guNAstrayaH sattvAdayaH puruSazca jIvezvavi tyarthaH / etena jijJAsAmAjadvArA yamaniyamAntargatasarvakarmaNA jJAnahetutva jijJAsAnantaraM ca karma tyAjyamanutpatrajJAnenApIti vedAnti vANAM mataM / durmataM mantavyam / viparyayatAnavadvArA yamaniyamAntargatakarmaNAM jaanhetuH| tvasiriti / ata eva karmaNA sahitAja jJAnAta samyagyogobhijAyate / | . jJAnaM ca karmasahitaM jAyate doSavarjitam // dati kaurmAdiSu karmaNAM jJAnasAhityenAnuSThAnaM siddham / yadyapi viSayAntarasaJcArAkhyapratibandhanittirUpatayA saMprajAtopi jAnakAraNaM tathApyazudvitayadvArA yogAGgAnuSThAnAnAmeva jJAnadIptihetutvamasti na yogasyetyaGgapadopAdAnamiti / nanu nAnAvidhakAryakAraNabhAvadarzanAta megAhAnyazuddhittayaM prati jJAnaM prati ca kIdRzaM kaarnnmityaakaangkaayaamaah| yogAGgAnuSThAnamazuddheriti / azuddheH kAraNaM viyogarUpeNAtizayenetyarthaH / saMbhAvaH / sata eva vastunotizayahetuH kAraNamucyate asadutpAdasyAnabhyu. pragamAt / tathA ca satyevAzuddhiviyogAkhyenAtItAvasthArUpeNAtizayena yogAyana kaaryti| evaM dRSTAntepi bodhyam / vivekakhyAtestu prAptikAraNA. miti prAptikapAtizayAdhAyakatayA vivekakhyAteH kAraNamityarthaH / mAptizcotpatto pratibanivartanam / tatra dRssttaantmaah| yatheti / naanythaakaarnnmiti| na vaizeSikANAmivotpattikAraNamasmanmate / dharmAdInAM nimisakAraNAnAM pratibandhanivRttikAraNatvasiddhAntAdityAzayaH / nimittamapramovAka prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikaditi sUtre caitata vyaktIbhAvayati / vivekakhyAterutpattI ca cittameva kAraNaM svata eva sarvArthayahaNasAsa Aditi / pRcchati / kati caitAnIti / uttaraM, navaivetyAheti / parvAcAryagaNaiti zeSaH / kArikoktAni naca kAraNAni / yathoktAsamudAharati / tati / For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 159 jJAnasya vRttirUpasyopattirUpAtizayena manaH kAraNaM saMbhavati upAdAnatyA. dityarthaH / prAptikAraNaM ca notpattA sAkSAtkAraNaM kiM tu pratibandhanittidvAreti / ghaTAdiSu daNDAdIni ca pUrvAtAptikAraNamadhyaeva pravezanIyAni, utpattikAraNatvaMmupAdAnakAraNatvamiti / sthitIti / bhogApa. bargarUpaM puruSArthasAmAnyaM manasaH sthitirUpAtizayena kAraNaM bhavati puruSArthasamAptI manasaH svayameva layAdityarthaH / atra prAdhAnyenaiva mana udAhRtaM puruSArthasya sarvabhogyAnAmeva sthitihetutvAditi / abhivyaktIti / Alo. karUpajJAnaM ca rUpasyAbhiktirUpAtizayena kaarnnmityrthH| abhivyaktizca buddhittiH pauruSeyabodhazca tatra buddhivRttI AlokaH kAraNaM pauruSeyabodhe ca rUpajJAnaM buddhittirUpamiti vibhAgaH / vikArakAraNamiti / ekAyasya manaso viSayAntaraM svagocararAgAdivikArarUpAtizayena kAraNaM bhavatItyarthaH / pratyayakAraNamiti / pratyayaH saMpratyayaH prAmAyanizcaya iti yAvat, tathA dha parvate vahirastIti zabdAdinA yagnijJAnaM tasya saMpratyayakAraNaM parvate dhUmadarzanamityarthaH / yathAzrutegnijJAnasyetyatra jJAnazabdavaiyAt / AnumAnikajJAnasyApi abhivyaktimadhyaeva pravezAcca / prAptikAraNamiti / prAptiH prAptirityeka evArthaH, etayAkhyAtam / viyogeti| etadapi vyAkhyAtam / nanu viyogakAraNe kAraNavyavahAra eva nAstIti cetr| mazakAyaM dhama ityAdi. vyavahAradarzanAta / karmakAryayorekArthatayA'zeSadhAtukarmaNAmeva kAryavAveti / anyatvakAraNamiti / rUpabhedakAraNamityarthaH / nanu vikAramAraNAdasya ko bheda iti ceta, ucyate / suvarNAdeH kaTakAdirUpatAtyAgena subahalAvirUpatAyAM yatkAraNaM tatsuvarNArvikArakAraNamucyate tadeva ca kAraNaM phaTakAranyatvakAraNamucyate kaTakAdivinAzaparvakamanyeSAM kuNDalAdInAmaspAdanAta ataH kAryabhedenaikasyaiva vastuno dvidhAkAraNamiti / suvarNasyeti / suvarNapiNDArityarthaH / suvarNasya sarvavikArAnugatatvena suvAnyatvAkAraNatvAt / atosya vikArakAraNAta bhedAta suvarNapiNDaM kuNDalaM karoti ityAdipratyayazcAsyAM kAraNatAyAM pramANamiti / bAjhAmanyasva. | kAraNamudAhRtyAntaramaNyanyasvakAraNAmudAharati / evamekasyati / strIpratya. For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 mination mariyar MISHNDI momavArtikam / yasya AkArapariNatabuddhidravyasya vRttyAsyasyaikasyaikajAtIyasya mUThatvAdi. dharmANAmanyatve bhivatve avidyAdicatuSTayaM kAraNamityarthaH / tatra mohaH kartavyAkarttavyazUnyatA duHkhatvasukhatve duHkhitvasukhitve mAdhyasthaM rAgadveSamohazanyatA / dhRtikAraNamiti / zarIramindriyANam AzrayavidhayA dhAraka tAni cendriyANi tasya zarIrasya yogakSemanirvAhakatvena dhArakANi / evaM praSivyAdIni mahAbhUtAnyAdhAratayaiva zarIrANAM dhArakANi / tAni ca para. sparaM sarveSAmiti / tAni ca mahAbhUtAnyanyonyaM sarveSAM sarvANi dhArakANi pAkAzaM vAyodhArakaM cakravAtyA ca chidrAkAzasya dhArikA chidrasya tattanta. svAt tadAzcitatvAcca / evaM vAyussejaso dhArakaH tejazcAvaraNAdirUpamaNDAntarvArtavAyanAM dhArakamityAdirUpeNa vyAkhyeyam / tathA tairyagyonamA. nugdaivatAni ca zarIrANi parasparaM dhArakANi pAtrayAyibhAvAbhAvo 'pi bajaSyAdibhiranyonyamupakArakatvAt / devAna bhAvayatAnena te devA bhAva. yantu vadatyAdibhya ityarthaH / athaivaM sthitikAraNAt dhRtikAraNasya kathaM bheva rati, ucyate / kAryAnupravezApravezAbhyAm avAntarabhedAta sthitihehi purusAhArAdirmataH zarIrAvibhaktaH sanceva tAni sthApayati dhRtihetuzca zarIrAdirindrivAdInananupravizyaiva tAni dhArayatIti mahAna vizeSa iti / upamaMharati / ityevmiti| yathAyogyamebhireva kAraNatvavihyAkarmajIvakhAdInAM sarvakArajasvapratipAdikAH zrutismRtyo vyAkhyeyA ityAzayavAnAha / tAni ca yahAbhAmiti / AdhanikAstu utpAdayavikAryApyasaMskArarupaizcaturvidha kAryamAduH / testu navAnAmeva kAryANAM catudhI vibhAgaH kRta iti / prakAsamupasaMharati / yogAGgeti / sUnAnsaramavatArayati / sati / ___yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdha yoSTAvaGgAni // 28 // .. pUrvapAdoktAnyantaradAna abhyAnavairAgyazraddhAprANAyAmAnyasya pA. basyAbAbumAvi madhAmasAdhanAni tapaH svAdhyAyezvarapraNidhAnAni atyantabahirabhukasAdhanaiH saha piNDIya zeNAmobhamAdhamatavAyogyAsadAra For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - yogavArtikam / 161 pAnarutyam / kriyAsAdhananirUpaNaM tu uttamamadhyAmAdhamAdhikArabhedAt / tatra dherAgyasya saMtoSe pravezaH zraddhAdInAM ca tapa AdiSu parikarmaNAM ca dhAra bAditrikaiti zravaNamananayozca pramANavidhayeva jJAnahetutvaM sAkSAdastI tyAzayenAzuddhisayadvArakeSu jJAnasAdhaneSu na te parigaNite iti mantavyaH / bhASye yathAkramameSAmanuSThAmamitikartavyamiti zeSaH / ava tatsane evaM IzvaraprasAdAjjitottarabhUmikasya nAdharabhUmiSu viniyoga iti bhASye vakta vyatvAta / anyathA bahiraGgAntaraGgavibhAgapratipAdanavaiyathyApattazceti / uttarasatrajAtamavatArayati / svarUpaM ceti / svarUpaM ca yathAkramameSAmataH para basyAma ityarthaH / tatrAhiMsAsatyAsyabrahmacaryAparigrahA yamAH // 30 // yogAyatAM prakaSTAhiMsAM latati / tatrAhiMsA sarvati mAvi hinityakarmAvirodha!ta vizeSaNIyA zocAdiSu tudrajahiMsAyA pArihAryatvAt / ata eva yoginAM prANAyAmAdikaM tatyApakSAvanAya nityatyA zAstre vihitamiti / ahiMsAyA avirodhenaivAsatyAdayo yamaniyamA anuTheyA iti pratipAdanAya tasyAH shresstthtvmaah| uttare gheti / tanmUlA bati seba manaM prayojanaM yeSAmiti viyahaH / ato hiMsAmidviparatayeka sAno itarayamaniyamAH pratipAdayannaiti tasiddhiparatayeketyaya vivaraNam mAsa |tipAdanAyeti / satyAdibhihiMsA siyatIti pratipAdanApati samarmata tathA tadavadAtarUpakaraNAyAhiMsA nirmalIkaraNAyaiva yogibhivapAsakA ThiIyante cetyarthaH / zaucatapAdayakaraNe ca narakAdinA hiMsANyAtIla mantavyam / tathA cetyAdi, sugamam / tathA mokSadharmayukta . yathA bhAgapadenyAni padAni padagAminAm / sarvANyevApi dhIyante padanAtAni kAjare // evaM sarvahiMsAyAM dharmArthamapi dhIyate / iti / satyaM latati / samiti / yathAvaM vyAvaSTe / yathA dRSTamiti / darzanAdInAM prasAsvapi vidhimAti vatyamANa. - - --- - For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 yogvaartikm| tvAta / ajJAnanimittakapApAntaravat bhAntinimittakA satyasyApi pApa svAcityAt / manazceti / manazca tathA tAtparyayuktamityarthaH / tena yadA dRSTAdiviparItArthabodhane tAtparya tadA yathAryA vAgasatyaiva bhavati / yathAzvatthAmA hata rati yudhiSThiravAkyaM, tatra hi gajaviSaye vAkya matyatvepi manaso na satyatvaM dRSTaviparItadroNaputrahanane tAtparyAditi / / satyasyodAharaNaM sAmAnyata Aha / parajetyAdinA itItyantena / itizabdAtparva tadA satyamiti pUraNIyam / svavinodAya gItAvAkyAdImA parapratipattivandhyatvAdApi nAsatyatvamityatastavAvartanAthaM paratra svabo. dhasaMkrAntaye ityuktm| vaJcitA viparItArthabodhanecchayA prayuktA bhAntA bhameNa prayuktA pratipattivandhyA prasiddhapadAdibhirna bodhajananakSametyarthaH / cokasatyalakSaNe lokahitatvamapi vizeSaNaM deyamityAha / erSota / eSA vAka pravRttA brahmaNA nirmitA / ato yadi ca, evamapi yathArthApi, abhidhiiymaanoccaarymaannetyaadirrthH| sA ca vAk yathA vasyabhiH sArthagamanaM pRSThasya sArthagamanAbhidhAnam ityAdirUpA,puNyAbhAsena punnyvtptiiymaanen| taMtra hetuH puNyapratirUpakeNeti puNyasadRzenetyarthaH / kaSTaM duHkhAtmakaM tamo narakamityarthaH / satyaM yathArtha byAdityarthaH / atra ca asatyanittimAtraM matyarAbdena vivatitaM tasyaiva tadasaMbhavAt anyathA 'satyasya vacanepi yamaprasAcceti / asteyaM layitumabhAvasya pratiyoginirUpaNAdhInanirUH paNatayAdI sneyaM lkssti| stmiti| pratiyahavyAvartanAyAzAstrapUrvakAmavipa cAyaNApi svatvaM jAyataityavagamyate / atha vA svIkaraNaM mametibu. dinA masAdhAramati tatiSedhastavittistathApyaspRhAmupalAyasvAha / saspRhArUpamiti / brahmacarya latayati / gupteti / guptendriyasyeti svoktasya vivaraNamupasyasyeti / saMyama ityatropasargaNAnyendriyasAhityamupasyasya yAhyaM tenopasthasya viSaye sarvandriyavyApAroparama itilataNam / tathA coktaM dattasaMhitAyAm / . . brahmacarya sadAM ravedaSTadhA tatasaM pRthak / - smaraNaM kIrtanaM keliH prekSaNaM guhmabhASaNam // For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163. yogavArtikam / saMkalpo'dhyavasAyazca kriyAnitireva ca / etanmaithunamaSTAI pravadanti manISiNaH // iti / praSTamIkSaNaM prekSaNaM rAgapUrvakaM darzanamityarthaH / apariyaha lasayati / viSayANAmiti / pariyahe hiMsAyA api doSAsteSAM darzanAditi vizeSaNaM dambhAzattyAdinimittakAsvIkaraNe'tivyAptinirAsAyasi / hiMsA cAtra dAtRprabhRtInAM bodhyaa| uktAnAM yamAnAM vizeSapratipAdaka satraM payitvA parvAta / te viti| jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahA vrtm||31|| samayaH saMketo vakSyamANAniyamavizeSa dati yAvat / jAtyAdibhizcaturbhiranacchivAste yamAH sArvabhaumAH sarvAsvavasthAsu anugatA ato mahAvratamitisaMjitA ityarthaH / anvarthasaMjJAyAH phalaM ca praSTayo. gibhirevamanuSThAnamiti / mukhyamahisAkhyayamamAzritya jAtyacchivAdIna vyAcaSTe / tatrAhiMseti / jAtimatsyatvAdiH tayA paramparayA avacchivA mtsyaantiriktsyaahiNsetyrthH| evamuttarAsvapi paramparayaivAcchitratvaM bodhyam / saiva dezeti / saivAhiMsaiva evamuttarayorapi / tribhiruuprtsyeti| sArya. nirAsAyoktam / tribhiAtyAdayavacchedaiH paramparayA zanyasya puruSasyetyarthaH / smyaavnisyodaahrnndvymaah| deti / yathA ceti / yathA cetyarthaH / / ahiMsAyAdavAnyeSAmapi yamAnA jAtyAvacchivatvamUhanIyamityAzayaH / sUtratAtpayArthamAha / ebhiriti / sArvabhaumazabdasyArthamAhA sarva bhaamiviti| sarvabhUmiSvityasya vivaraNaM srvvissyessviti| viSayA jAtyAdayo bolaa| asyApi vivaraNaM sarvathaivetyAdi / nanu kuzasamidAharaNAdivaidhahiMsAnAmapi parityAge nityakarmabAdhena pratyavAyApattiriti, maivam / sarvANi bhUtAni sukhe ramante sarvANi duHkheSu tathodvinti / teSAM bhayotpAdanajAtakhedaH kuryAtra karmANi hi jaataa| dati mAtadharmAdivAkyAtavedasyotpanAtmajJAnasya yoginaH kAra. * hiMsAntA ye' iti paa02| ..... ......... For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 yogavArtikam / Nikasya bAhmakarmatyAgAnujayA yoginAmeva bAhAkAkaraNe pratyavAyAta yogarUpasyaiva nityakarmaNo manvAdibhirvihitatvAcca / yathA manI / etAneke mahAyajJAna yanazAstradhidI janAH / / - anIhamAnAH satatamindriyeSveva juhuti // ti| ata eva vasiSThena bAhyAbhyantarakarmaNobikalpa uktaH / / bAjhamAbhyantaraM ceti dvividhaM karma vaidikam / tayoranyatarat kuryAcityaM karma yathAvidhi // iti| tayozcAbhyantaraM karma hiMsAdAbhAvAta aikAgyarUpatvAcca zreSThaM gItAdiSaktam 'zreyAn dravyamayAjAjjJAnayajaH prNt'tyaadinaa|bhaassykaarshc vaihiMsAyA api pApahetutvamaye pratipAdayiSyati 'zaucAdiSu cApari. hAyaryA hiMsA cAzramavihitA'ti na tayA vratalopaH svAzramadharmAvirodhitvena vizeSitatvAditi ___ yamAna vyAkhyAya niyamAna vyAcaSTe / zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH // 3 // __sthalazarIrasyaiva bAhmAntararUpeNAdau dvividhaM bAhmazocaM darzayati / mRjjaleti / medhyaM gomUtrayavAgvAdi teSAM bhakSaNaM madhyAbhyavaharaNam AdizabhAvavAsAdayo yaahmaaH|maansmpi shaucmaah| pAbhyantaramiti / sattvasva. nopasya cittasya malA rAgadveSAdayasteSAM mainyAdinA prakSAlanaM prasAda dati prAguktamityarthaH / saMtoSaM vyAcaSTe / saMnihiteti / atyAvazyakaprANayAjAnirvAhavidyamAnasAdhanAdatiriktasyAlipsetyarthaH / dvaMdvasahiSNuti / zAsvaktirItyA niSaM dvaMdvaseva matyarthaH / dvNdvaanyaah| jighaseti / jighatsA bubhukSA, yadapi zItoSNAdivatparasparaviruddhatvaM bubhutApipAsayonAsti tathApi mithunavadeva paaribhaassikdvNdvtaa| sthAnamUrddhAvasthAnam / AsanaM copavezanam / kASThamAnamiGgisenApisvAbhiprAyAprakAzanam / AkAramAnaM tvava. canamAtram / etAni zAstroktavatenaiva sAThavyAni na tu kyetyAzayenAha / vratA. niSAmiti svAdhyAyavyAkhyA sukraa| sajjapastadarthabhAvamitiprathamapA. __* yoginAmantayAmapasyaiveti pA0 2 / - - For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / doktapraNidhAnavyAvRttyartha dvitIyapAdAyasUtravANyArthameva praNidhAnazabdArtha smArayati / tasminparamagurau sarvakArpamiti / ettacca tatraiva vyAkhyAtam / nanvevaM tadarthabhAvanarUpameva praNidhAnamarthI bhavatu / n| bahiraGgatAyAH vayamA. maatvaat| IzvarabhAnaM hi dhyAnarUpatayA yomasyAntAGmeka / tayamantaraGga miti basyamANasUtrAta sarvakArpaNameva mukhyato dhyeyaM na tvIkharatattvam / 'kuryAt karma saMnyAsacintana' miti yogiyAjavallayavAkyAta / nAhaM katI sarvametanmanasA kurute tthaa| etad brahmArpaNaM proktamUrSibhistattvadarzibhiH // dati kaumAcca / Izvarastu sAmAnyatastadvizeSaNatAmAneNa kartR tvAropeNa ca dhyeya ityato yuktA tasya yogahiraGgati / tadevaM sUtragaNakA yamaniyamA viSNupurANAdipi darzitAH / brahmacaryamahiMsAM ca satyAsteyapariyahAn / seveta yogI niSkAmo yogyatAM manaso nayan / / svAdhyAyazAcasaMtoSatapAMsi niyatAtmavAn / kurvIta brahmANa tathA parasminpravaNaM manaH // ityAdibhiH / eteSu dazasu madhye IzvarapraNidhAnasya mukhyato yogAitvamiti pratipAdanAya nirvighparamAtmayogahetutvaM tasyAha zlokena / zayyAsaneti / IzvarapraNidhAnI tadanugrahAtsadaiva yogayuktaH syAditi shlokaarthH| svasyaH paramAtmaniSThaH paramAtmArpitakarmaNAM mukhyatastadyogasyaiva kalpanaucityAta vitarkajAlo yo ktyamANaH vayamANapratipatabhAvamAM vinApi pa. ritINo yasya sa tathA / saMsArabIjAnAM saMskArAdInAM yamanuvinamupalabha mAnaH tathAmRtabhogabhogI tyAgIcanmaktisukhAnubhakteityevaMbhatto nityayuktaH syaadityrthH| na kevalamIzvaropitakramaNa aizvarayoga eva bhavati api tvIzvarasAkSAtkAradvArA pUrNatyAdinA tattvasAkSAtkAropItyuktameva smArayati / yatredamuktamiti / yatrezvarayoge / nanu yamaniyamayormadhye yajadAnAyavacanAyUnateti cet, n| ___* bramaNeti pA0 2 / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 yogavArtikam / devadvijaguruprAjJapUjanaM zaiaucamArjavam / brahmacaryamahiMsA ca zArIraM tapa ucyate // ityAdivAkyebhyo 'trAnuktakarmaNAM tapasyevAntarbhAvAt / evaM yo ginAmantaryAgA'bhayadAnAderapi tapasyevAntabhAvaH / devabrAhmaNArthahiMsAyA api tyAjyavacanena ca prakRSTayoginAM bAhyakarmaNAm abhAvasiddhiriti / tadevaM yamAH paJca niyamAzca paJca sarvasmRtisiddhAH proktAH / nanu* yamAnAmabhAvarUpatayA kAlAdyanavacchivatvasaMbhavAt sArvabhaumatvamuktaM niyamA nAM tu pratiniyatakAlAvacchicatayA na sArvabhaumatvaM saMbhavati to nAja mahAvratarUpo vizeSa ukta iti / yatheoktayozca yamaniyamayormadhye nivRttirUpatayA zakyasaMpAdanatvena yamA eva paramahaMsAnAmAvazyakA jaDabharatAdInAmarthyAhiMsApAlanasya viSNupurANAdA smaraNAt / na tu niyamAH pravRttirUpatayA yogAntarAyatvAt / taduktaM bhAgavate yamAnabhIkSNaM seveta niyamAn matparaH kvacit / iti / ukteSu yamaniyameSu vakSyamANavighnasya nivRttyupAyapratipAdakaM sUtraM pUrayitvAvatArayati / eteSAM yamaniyamAnAmiti / vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam // 33 // vakSyamANavitarkeryamAdibAdhane sati vakSyamANaM pratipakSabhAvanaM kuryA dityarthaH / tadetadvAcaSTe / yadAsyeti / viparItAstakI vicArA yeSviti / vitarkasaMjJA hiMsAdiSu tAntrikI / tarkazcAtra vizeSaNaM, tathAca vitamAyA hiMsAdirvitarkaH tena bAdhane svAbhimukhIkaraNe pratipakSabhAvanam / uttarasUtravakSyamANaM kuryAdityarthaH / viparItatarkasyAkAramAha / haniSyAmItyAdinA itItyantena / evaM niyamapaJcakepi tyakSyAmyahaM zaiaucamityAdayo vitakIH draSTavyAH yuktisAmyAt / sUtratAtparyArthamAha / evamiti / evamunmAgAbhimukhena hiMsAdigatena vitarkajvaraM jvalitena bAdhyamAnA yogI vitarkavirodhijJAnaviSayatayA vitarkapratipakSAn duHkhAdiphalakatvAdIn bhA | * nanu ityasya sthAne 'tatra' iti yuktattaraH pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 yogavArtikam / Sayet cintayet ityarthaH / pratipakSabhAvanaM vyAcaSTe / ghoreSvityAdinA bhAvayedityantena / vitarkAn hiMsAdIn / atra duHkhaphalatvacintanaM vAkya. tAtpayArthaH / tulyatvameva vivRnnoti| yatheti / evamAdIti / vitarkabAdhane pratipakSabhAvanamityevamAdikaM sUtrAntareSu AsanaprANAyAmasUtreSvapi yojniiym| AdizabdenAsya sUtrasya vyAkhyA uttarasUtraM ca yAhyam / AsanAdiSu ca vitako AsanAdikaM tyatyadatyAdirUpA iti zeSaH / idAnIM ye vitakoH ye vA vitarkasya pratipakSAH yAdRzaM vA taccintanaM tatrayamAha / vitI hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnanta. phalA iti pratipakSabhAvanam // 34 // hiMsAdaya iti / vitANAM svarUpakathanaM vizeSaNatrayeNa / tattagatavizeSANAM kathanaM sarvathaiva heyatvapratipAdanAya / duHkhAdiphalakatvakathanaM ca pratipakSakathanam / pratipakSAna bhAvayeditipUrvasUtrIyabhASyAnupapatyA pra. tipakSabhAvanamityantakarmadhArayAsaMbhavAt / zeSeNa ca bhAvanakathanamiti / duHkhAjAne evAnante phale yeSAmiti vigrahaH / vizeSaNatrayoktAna vizeSAn vikRNoti / tatra hiMseti / kRti / kRtA vA kAritA vA anumoditA vetyarthaH / tatra kRtA svayaM niSpAditA kAritA kurvityuktA anumoditA paraiH kriyamANA sAdhusAdhvotyaGgIkRtA / tAdInAmapi dvitI. yavizeSaNoktaM traividhyaM dhyAcaSTe / ekaiketi / lobhenetyasya vyaakhyaa| mAMsacArthana mAMsacarmAdiprayojanena tathA apakSatamanenetyevaM krodhena tathA mohena yajJArthahiMsayA nirdoSo dharmA bhaviSyatItyevaMrUpeNetyarthaH / yadyapi mRdumadhyAdhimAtrA iti hiMsAdivizeSaNaM sUsti tathApi lobhAdemaMdutvAdinaiva hiMsAdermudutvAdikamatra vivatitamarthasauSThavamityAzayena lobhAdivizepaNatayA mRdutvAdIna dhyAcaSTe / lobhakAdhamohA iti / lobhanodhamohA ekekAH punasvidhA mRdumadhyAdhimAtrA ityarthaH / emityAdi hiMsAyA ityantamekaM vAkyaM mRdumadhyAdhimAnatvAttatopi vizeSa rati pUrvapAdIya. For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yomavArtikam / sUnAnusAreNA mektikAnaparAvizeSAn svayamAha / mRtumadhyAdhimAtrAH puna* svidheti / sarvatra tIvatvamadhimAtratA, zeSaM saSTam / sA purniyameti / matsyeSveva hiMsetyAdiniyamaH / ekasmina divase sthAvarasya jaGgamasya vAnyA tarasyaiva hiMsA nobhayorityAnirvikalpaH / sthAvarajaGgamayorubhayorevAvyayasthayA hiMsetyAviH samuccayaH / ratyevaM niyamazkilpasamuccayAnAm bhAna syAdisA saMkhyeyabhedetyarthaH / niyamAnAnantye hetuH, prANabhRditi / hiM. sakAnAM hiMsyAnAM vA 'saMkhyatayA niyamAdInAmanantaprakAratvamityarthaH / evamiti / hiMsAyAmivAnRtAdirUpavitarkeSvapi kRtakAritA ityAdivi. bhAgA yojanIyA ityarthaH / ajJAnaM ceti| ajJAnaM saMmohaH hiMsAto duHkhAjAne yathA bhvtstdaah| tathA ceti / tathAhItyarthaH / vIryAkSepo balAn niyamanam / evaM triprakArahiMsanAcitrakArameva duHkhaM hantA prApnati kA gurUpakajodayAditi pratipAdayati / tato vIryati / parasya vIryAkSepAttasya jhamturapi cetanamupakaraNaM strIputradhanAdikaM kSINavIrya kAryAtamaM bhavati / tathA parasya zastrAdinA duHkhotpAdanAdvantApi barakAdiSu yAmyazasvAdinA duHkhamanubhavati / sathA parasya jIvitavyaparopaNAta prANaSiyojanAttaskasApi pratisaNaM jIvitAtyayaM rogAdinA maraNAvasyAM saMmohamayImApatro marathamicchacApi kathaM cideva jIvati / nanu tadAnImeva kathaM maraNaM na bhavati tamAha / duHkhavipAkasyati / duHkharUpasya vipAkasya pratiniyataja. mAdivipArekha bhogyatvAdityarthaH / tadetaddhiMsAyA anantaduHkhAjAnaphasakAvaM bItArAmapyuktaM . mAmAtmaparadeheSu pradviSantobhyasUyakAH / sAmahaM dviSataH karAn saMsAreSu narAdhamAn // tipAmyajasamazubhAnAsurISveva yoniSu / .... iti / putrA jhamnivisphuliGgavat pituraMzAH / AtmA vai jAyate putra' iti zruteH / ata IzvarAMzajIyeSu dveSa IzvaradveSa eva / kiM ca jI. bAmAmapyAtmA paramezvaraH / ataH zarIradveSeNa zarIridveSavat jIbadveSela paramezvarasya dveSo bhavatIti bhAvaH / pukhyAdhApagalati / puNyakarmarUpasya | For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / subIjasya cittabhUmAvAvapane gatA sahAvApitatyarthaH / dhAnyabIjavapane tRNabIjAnAM vapanaditi bhAvaH / bhavedalyAyuriti / nanu 'ahiMsansarvANi bhU. tAnyanyatra tIrthabhyaH' 'tasmAnaje vadho 'vadha' ityAdizrutismRtibhirdhedhahiMsA. tirihiMsAyA eSa pratiSedhAt kathaM vaihiMsAyA aniSTasAdhanatvamucyataiti / atrocyate / kAryatvamiSTasAdhanatvaM vA vidhI na punaraniSTAnanubandhitvamapi / rAjatvAdiprApakakarmaNAM garbhavAsajanyAdayanarthahetutAyAH sarvasaMmatatvAt / na ca balavaniSTAnanubandhitvamapi vidhya vaktuM za. kyate / aniSTeSu puruSANAM balavadveSasyAvyavasthitaH / duHkhameva sarva vi. vekina ityuktatvAt / kiM ca balavadaniSTAnanubandhitvasya vidhyarthatvepi yajAdinAntarIyahiMsAyAH sAmAnyato'niSTajanakatvavirodhaH / api cA. vaidhahiMsAtyAgasya svargAdisAdhanatAbodhavidhibhirvahiMsAyAH svargAdisAdhanatAbodhavidhibhizca saha hiMsAyA mRtavAjhaniSTahetutAbodhakazrutismRtInAM nAstyeva virodho yena tAmu saMkocaH kalpyeta ato yuktamuktaM puNyAvApagatAnAmapi hiMsAnAmaniSTahetutvam / puNyAvApagahiMsAsvapi yu. dhiSThirAdInAM prAyazcittazravaNAdapyayameva siddhAnta ucIyate / tasmAdayAsyAmyahaM tAta dRSTamaM duHkhasaMnidhim / ayodharmamadharmAya kiMpAkraphalasaMnibham // iti mArkaNDeyAdismRtizrutyAdibhyazca / ata eva smaryatepi / sarvANi bhUtAni sukhe ramante sarvANi duHkheSu tathodvinti / teSAM bhayotpAdanajAtakhedaH kuryAtra karmANi hi jAtaveda // iti motadharmAdiSviti / badho'vadha ityAdi vAkyaM tu vadhAbhAsatA. paramiti dik| evamiti / anRtAdiSvapyevaM duHkhAjAnaphalakatvaM yathAsaMbhava maraNAdikaM vihAya yojyamityarthaH / pratipattabhAvanasya prayojanamAha / evaM vitakoNAmiti / anugataM niyatamevaniSTaM vipAkaM vitakANAM kAryameva cintayan yogI na vitarkeSu manaH praNidadhIta dadAtItyarthaH / yamaniyama. niSpatisUcakAnAM siddhAntAnAM pratipAdakAni satrANi avatArayati / For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 yogavArtikam / pratipakSeti / heyA hAtumahI evaMbhUtA vittako yadAsya yoginaH prati. pakSabhAvanAto viSayasAnidhyakAlepyaprasavasvabhAvA bhavanti tadA tatkRtaM vitarkahAnikRtamaizvayaM yamAdiniSpattisUcakaM bhavatItyarthaH / taviSyattyavadhAraNe ca tattada miSu yatnaM vihAya bhUmikAntareSu yogI yatnamAtiSThatetye. tatyatipAdayituM sarveSveva yoGgAgeSu siddhikathanam / tadyathA tadaizvayaM ythaa| ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 35 // pratiSThAyAM sthairya uktavitarasaMsparzaiti yAvat / tasyAM satyAM ta. tsavidhisyAnAM sarvaprANinAM mArjAramUSakAdInAmanyonyarityAgo bhavatItyarthaH / satyapratiSThAyAM kiyAphalAzrayatvama // 36 // ____sarvaprANinAM bhavatItyatrApi zeSaH / kriyA dharmaH tasya phalaM svAdiH tayorAzrayatvaM sarvaprANinAM satyapratiSThasya vacanAdvavatItyarthaH / tade. tayAcaSTe / dhArmika iti / dhArmiko bhayA iti vacanAta saMbodhyo dhAmiko bhavatItyAdirarthaH / amogheti / evaM prakAreNAsya yogino vAka satyA bhavatItyarthaH / atra vAk manasopyupalakSaNam / asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam // 37 // sarvAbhyo digyo ravopasthAnaM sarvaranopasthAnam / tadetavAcaSTe / sarvadikkAnIti / brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH // 38 // vIya zaktivizeSa lakSati / ysyti| yasya vIryasya lAbhAtmatIghAtavarjitAn guNAn jJAnakriyAzaktIrutkarSati yogI vardhayati tathA siddhaH svayaM jJAnI bhUtvA ziSyeSu jJAnAdhAnasamarthazca bhavatItyarthaH / aparigrahasthairya janma kathaMtAsaMbodhaH // 38 / apUrvaNa dehendriyAdisaMghAtena jJAnahetuH saMbandho janma tasya kathaM. tA kiMprakAratA tayoH saMbodhaH sAkSAtko janmakathaMtAsaMbodhaH / tathA ca For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 179 zAntoditA vyapadezyAnAM janmanAM svarUpataH prakAratazca jijJAsAmAtreNa sAlAtkAro'parigrahasyairye bhavatItyarthaH / tadetadvyAcaSTe / asya bhavatIti / dadaM sUtreNa sahAnveti / ko'hamAsaM kathamahamAsamityatItajanmanaH svarUpaprakArayeorjijJAsA kiMsvidityAdidvayaM vartamAnajanmanaH svarUpaprakArajijJAsA ke vA bhaviSyAma ityAdidvayaM ca bhAvijanmana iti / pUrvAparAntamadhyAH bhUtabhaviSyadvarttamAnakAlA: teSvasya yoginaH svajanma jijJAsotpatramAtraiva svarUpeNa svaviSayeNa jJAnena upAvarttate viziSTA bhavati nAstyatra sAdhanApecetyarthaH / svataH srvaarthgrhnnye|bhysyaapi cetaso'tItAdInAM svAvasthAnAm agrahayaM pariyahavyAsaGgadoSAta to parigrahasthairyAttAH kSaNaM praNidhAnamAtreNaiva santaiti bhAvaH / zaucAtsvAGgajugupsA parairasaMsargaH // 40 // zaucAt zaiaucasyairyAt / anena sUtreNa bAhyazaucasyairyasya siddhirucyate, jugupsA kutsA azucitvadoSadarzanaM tasyAzeSataH sAkSAtkAra iti yAvat / zaucAtsvAGgajugupsAyAM yuktimapyAha / svAGga iti / yataH pUrvamalpajugupsayA zaucamabhyastam ato tizayitajugupsA zaucaphalaM yuktetyAzayaH / jugupsAM vivR goti / kAyeti / avadayaM doSaH / tajjJAnasya phalamAha / kAyAnabhiSvaGgIti / zeSaM sugamam / ataH zaucasya siddhisUcakaM sUtramavatArayati / kiM ceti / sattvazuddhi saiAmanasyaikAgryendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca // 41 // * eteSu kramaM darzayati / zuceriti / cAlitacittamalasya sattvazuddhiH sattvodreko bhavati tataH saumanasyaM prItiH svata evAnando jAyate tatazca prItacittasyAvikSepAdekAyyaM tata indriyajayaH tatazvAtmadarzanayogyatvamiti / sUtradvayArthamupasaMharati / etaditi / etatsatradvayoktaM zaiaucasAmAnyasya sthairyAsprApyate ityarthaH / saMtoSAdanuttamaH sukhalAbhaH // 42 // * zrabhiSvaGgaH prItiriti pustakAntare'dhikam / For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 yogavArtikam / - nAstyuttamaM sukhaM yasmAttAdRzasukhasya lAbha: saMtoSasyaiyAdavatItya. rthaH / tRSNAkSayo hi saMtoSaH tRSNApratibandhApagame ca cittasya svAbhAvika satyAdhikyAnimittikA sukhasvabhAvatA svata evAvirbhavati na tatsukhe viSayApeteti tanirviSayaM zAntisukham prAtmasukhamucyate / te ye zataM prajApate. raanndaaH| sa eko brahmaNa AnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasye tyaadishruteH| Izvarasya parNakAmatvAt triyasya ca jJAnena kAmatayAdubhayoreva vaita. pNasya tulyatayA samAnaM sukhamityAzayaH / buddheH sattvAtmakatayA sukhasvabhAva. tvena jIvepi nityaM sukhamidameva gIyate svAbhAvikasya yASadravyabhASitvAta tamasA pihitatvena ca sadAnabhivyaktatvAta na punazcitireva su. khasvarUpiNI cinmAtratvazrutismRtisUtra* virodhAderutatvAt iti / saMtoSA. dabhivyaktasukhasyAnuttamatve smRtimudAharati / tathA coktamiti / kAmasukhaM kAmebhyo laukikaviSayebhyaH sukhaM divyaM saMkalpamAtrotthaviSayaja' 'saMkalpAdevAsya piharaH samuttiSThantI'tyAdizrutaH / tRSNAkSayasukhasya tRSNAkSayAbhivyaktasukhasyetyArthaH / videhakaivalye tu sukhavAkyAni duHkhanivRttyA gauNA. nIti / kAyendriyasiddhirazuddhikSayAttapasaH / 43 // vyAcaSTe / nirvaya'mAnamiti / azuddhiradharmastAmaso guNaH saivA. NimAdizaktarAvarako mata ityarthaH / aNimAdisiddhIvibhatipAde vyAkhyA. syati / zeSaM sugamam / khAdhyAyAdiSTadevatAsaMprayogaH // 44 // saMprayogo darzanaM yAM devatAM draSTumicchati saiva dRzyA bhavatItyarthaH / | sugamaM bhASyam / samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt // 45 // dhyaacsstte| Izvareti / Izvara'rpitaH sarvabhAvaH sarvavyApArI yena tasya samAdhisiddheoganiSyattiryathA yena prakAreNezvarAnugrahato bhavati * yuktItyadhikaM pustakAntare / mala iti paa02| For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 173 taducyate, AdI tAvadvezAdayantarasyamapi dhyeyaM sarva zravaNamananakAle yathArthameva jAnAti / guruvAkyAdAvaviparyastaM bhavati / tatosya yoginaH prajJA samAdhikAlepi yathArthameva sAkSAtkarotItyarthaH / evaM saMprajJAtasiddhAvasaMprajJAtasamAdhiH svayameva sidhyatIti tatra pradarzitam / na cezvarapraNidhAnAdeva yoganiSpattAvita rAhUvaiyarthyAmiti vAcyam / IzvarapraNidhAnasya mohamAtranivRttidvAratvavacanAt / dvArAntareNa tvaGgAntarANAM samAdhisAdhanatvasaMbhavAt / api ca IzvarapraNidhAnenaiva nirvighnaM sarvANyaGgAni saMpAda samAdhiM janayatIti nAnyAGgavaiphalyam / atha vA anyAnyaGgAnIzvarapraNidhAnadvArA samAdhiM niSpAdayanti itarAGgAnAM ca svato naitAdRzI zaktirasti ityAzayene zvarapraNidhAnasyaiva tu mukhyataH samAdhisAdhakatvaM sUcitamiti bahiraGgatvaM svasya saMyamadvArakatayA anAvazyakatayA ca vakSyatIti / sUtrAntaramavatArayati / uktA iti / sthirasukhamAsanam // 46 // sthiraM nizcalaM sukhakaraM ca yattadAsanam Asyate'nena prakAreNetyAsanamityarthaH / Asanasya bhedAnAha / tadvyayeti / tatra pavATyAsanacatuSTayasya lakSaNaM vasiSTheneoktam / STha sacivadhIyAt hastAbhyAM vyutkrameNa tu / Urvorupari viprendra kRtvA pAdatale ubhe // pavAsanaM bhavedetat sarveSAmeva pUjitam / ekapAdamathaikasmin vinyasyorau ca saMsthitaH // itarasmiMstathA pAdaM vIrAsanamudAhRtam / asyaivArddhamAsanamapyucyate, tathA / gulphau ca vRSaNasyAdhaH sIvanyAH pArzvayoH kSipet / pArzvapAdA ca pANibhyAM dRDhaM badhvA sunizcalaH // bhadrAsanaM bhavedetatsarvavyAdhiviSApaham / jAnIrantare samyak kRtvA pAisale ubhe // kAyaH sukhAsInaH svastikaM tatpracacate / For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 yogavArtikam / iti / itarANyAsanAni yogapradIpAyuktAni saMkSepAtkathyante / daNDAsanam upavizya zliSTAiliko zliSTagulpho bhUmizliSTajaGghorupAdA prasArya daNDavacchayanam / sopAzrayaM yogapadayogenopavezanam / paryaDU ca jA. nuprasAritabAhoH zayanam / krauJcaniSadanAdIni krauJcAdInAM niSaNNAnAM saMsthAnadarzanAta pratyetavyAni / jAnvopari hastI kRtvA kAziroyIvANA. mavakrabhAvenAvasthAnaM samavasthAnam / sthiramukhaM ca sUtrIpAtaM, tasya vyAkhyAnaM yathAsukhamiti / Adizabdena mAyarAyAsanAni yAhmANi / yAvantA jI. vajAtayastAvantyevAsanAnIti saMkSepaH / AsanasthairyasyopAyamAha / prayatnazaithilyAnantasamAttibhyAma // 47 // prayatnazaithilyasya dvAramAha / yena nAGgaiti / bahuvyApArAnantaraM cedAsanaM kriyate tadAGgakampanAdAsanasthairya na bhavatItyAzayaH / ananteti / atha vA prayanazAlivapi pRthivIdhAriNi sthiratarazeSanAge samApanaM tadvA. raNayA tadAtmatApacaM cittamAsanaM niSpAdayatItyarthaH / taccAnantAnugrahAdvA sajAtIyabhAvanAvazAdvA adRSTavizeSavazADhatyanyadetat / AsanatiSThAyAM siddhimaah| tato iMdAnabhighAtaH // 48 // bhASyaM sugamam / kramaprAptaM prANAyAmamAha / tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANA yAmaH // 46 // vatyamANacaturvidhaprANAyAmasyaivaM sAmAnyalakSaNaM gativicchedaH / zAstroktarItyA svAbhAvikagateH pratiSedha ityarthaH / sa ca recakapUrakakumbha keSvanugataH / nanvevaM pratyekasyApi prANAyAmatvApattyA tribhirmalitvaikaprANAyAma iti 'prANAyAmastu vijJeyo recakapUrakakumbhakai' rityAdivAkyoktaM vyAhanyeti cetra / trayANAM pArvAparyaNa prathamabhUmikAyAM sahAnuSThAnaniyamAdekatvavyavahAropapatteH / na tu tAdRzavAkyeSu militAnAmeva prANAyA. matvaM vivatitam / For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 175 recakaM pUrakaM tyaktvA sukhaM yadvAyudhAraNam / prANAyAmomityuktaH sa vai kevalakumbhakaH // ti vAsiSThasaMhitAdI kevalakumbhakasyApi prANAyAmatvavacanAditi / idaM sUtraM vyAcaSTe / satyAsanaiti / yathA yamaniyamayoranyakAlaktayoryogAGgatvaM naivamAsanasya kiM tu prANAyAmAdAGgapaJcakasAhityeneti etat pratipAdayituM satyAsane iti vizeSaNaM tathA ca satyAsanati samA. ghisUtraparyantam anuvartanIyam / gItAdAvAsanoparAgeNeva dhyAnAdismaraNAditi / ata eva cAsanAdInAM SaDaGgAnAM sahAnuSTheyatvenArAdupakArakata. yAntaraGgamityAzayena smRtyAdiSu kvacitpraso yoga ucyate / yamaniyamayoH kAlAntarIyatayAtyantabahiraGgatvAditi / AcamanamantaHpravezaH / nanvevaM pravezanirgamarUpayoH zvAsaprazvAsayoH gatireva nAstItyAzayenAha / ubhayAbhAva iti / tathA ca gatizabdArthAtra na vivakSitaH svAbhAvikazvA. saprazvAsayoH pratiSedhaH prANAyAma ityevArthaH / avAntarabhedapratipAdakamutta. rasUtraM pUrayitvotthApati / sa viti / bAhyAbhyantarastambhattirdezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH // 5 // sa tu prANAyAmo bAhmattirAbhyantaravRttistambhavRttiriti trividhaH recakapUrakakumbhakabhedAt / taduktaM viSNupurANe / paraspareNAbhibhavaM prANApAnau yadAnilo / kurutaH sa dvidhA tena tRtIyaH saMyamAttayoH // iti|sc trividhH| prANAyAmo dezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTo ni. Ito niyamito bhavati tadAbhyAsavazAt krameNa dIrghasUtmasaMjJako bhavatIti sUtrArthaH / tadetAcaSTe / yatreti / vizeSANAM sAmAnyaniSThatvAta yaM saptamI / yatra prANAyAme gativicchede prazvAsapUrvakagatyabhAvaH prazvAsena recakena gativicchedaH sa bAjho bAhmattiH prANAyAmo recakanAme. tyarthaH / na ca racanaM bAhya ityevAstviti vAcyam / prANasyAyAmaH prANA. For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / yAma iti yogAdareNAyAmAkhyanirodhasya vizeSyIkaraNAditi / yatra zvAseti / yatra zvAsena parakaNa gatyabhAvaH sa AbhyantaraH AbhyantaravRttiH prANAyAmaH pUrakanAmetyarthaH / stambhavRttiriti / yatrobhayAbhAvaH zvAsapra. zvAsayorabhAvaH sakRtprayatnAdevAbhyAsanirapetAdvavati sa stambhavRttiH prANAyAmaH kumbhknaametyrthH| vayamANasya kumbhakabhedasya caturthaprANAyAmasya vyA. vartanAya sakRtprayavAditi vizeSaNam / sa hi prayatnabAhulyenaiva bhavatIti tatraiva pratipAdayiSyati / ekadaiva bAhyAbhyantaramANavilApane dRSTAntamAha / yathA tapa iti / dvayobAhyAbhyantaradezayoH / dezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTa iti vizeSaNasyAyamarthaH / etAvaddezena vA etAvatkAlena vA etAvanmAtrasaMkhyAbhivAvacchinno mayA recakAdiH kartavya ityevamavadhArita iti / tadedvibhajya vyAcaSTe / trayopyetaiti / trayo recakaparakakumbhakAH / dyA. niti / nAsAyAta prAdezadvAdazAGgulahastAdiparimito bAhmadezo recakasya viSayaH sa ceSIkA tuulaadikriyaanishceyH| parakasya cApAdatalamAmastakamA. bhyantaro viSayaH sa ca pipIlikAsparzasadRzena sparzana nizcayaH / kumbhakasya recakaparakayoH bAhyAbhyantaradezI samuccitAveva viSayaH ubhayatraiva prANasya vilayAt / sa ca tUlasya kriyAyA uktasparzasya cAnupalabdhyA nizcaya iti| kAleneti / caturnimeSAcchitrasya kAlasya caturthabhAgaH kSaNaH teSAmiyattA. vadhAraNenAcchivAH etAvattaNarecakAdiH kartavya iti niryAmatA ityarthaH / saMkhyAbhiriti / mAtrANAM dvAdazAdisaMkhyAiiratyarthaH / yadyapi saMkhyAbhirapi kAlaniyama eva kriyate / tathApi prakArabhedAveda iti / tatra hi zadhvanyAdinA kAlaniyamaH kriyate sa kAlena paridRSTaH yatra ca vakSyamA. NamAtrAsaMkhyAbhiH kAlaniyamaH kriyate sa saMkhyAbhiH paridRSTa iti / saMkhyArtha mAtrA ca mArkaNDeyaproktA / nimeSonmeSaNe mAtrA tAlo laghyataraM tthaa| prANAyAmasya saMkhyArtha smRto dvAdazamAjikaH // bati / nimeSAdimadhyatarAntaM mAtrApramANaM tadeva darzayatyuttarAIna dvAdazamAtriko dvAdazaguNito yaH kazcana nimeSAdirayaM padArcaH prANA For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 177 yAmasya saMkhyA smRta ityarthaH / evaM praNavAdayopi mAtrA dhasiSThayAjava. lyAdibhiruktAH / pUrakAditraya eva dvAdazamAtretyayamadhamaH kalpaH / yataH pUrakAdiSu pratyeka mAtrAyAH saMkhyAbhedo vasiSThasaMhitAyAmuktaH / evaM jJAtvA vidhAnena praNavena samAhitaH / prANAyAmatrayaM kuryAtparakumbhakarecakaiH // prAkRSya zvasanaM bAhmAt parodaDayodarama / zanaiH SoDazamAtrAbhiskAra tatra saMsmaran / makAraM mUrtimatrApi saMsmaran praNavaM japet / dhArayeta pUritaM pazcAt catuHSaSTyA tu mAtrayA // yAvadvA zakyate tAvadvAraNaM japasaMyutam / paritaM recayetpazcAt praNavaM manilAnvitam // zanaiH piGgalayA putra dvAtriMzanmAtrayA punaH / dhyAyanATyAtaraM tatra praNavasya samAhitaH // iti / akArokAramakArANAM martayo brahmaviSNurudrazarIrANi mitaM purANayuktaM mAtrAbhedaM sAmAnyatA bhASyakAra Aha / etAdvirityAdinA / etAdiH SoDazAdibhiH mAtrAkhyaiH padArthaH nimeSonmeSAdibhiH / zvAsa. pravezaH pUrakaH prathama uddhAtaH / vAyoruTunanaM gatinirodha iti yAvat / tathA nigRhItasya stambhitasya vAyoretAdizcatuHSaSTyAdibhirnimeSanmeiSaNAdi. bhiH kumbhako dvitIya uddhaatH| evaM tRtIya udAtArthAdrecakra, etAdviAtriM. zadAdibhirnibheSenmeSaNAdibhirityarthaH / atra prathamAdizabdaiH parakAditraye kramavacanAtsItra: pAThakramAnuSThAne nAdartavyaH / tathA ca pUrakakumbhakarecakA ityevAsargikonuSThAnakramaH purANAdiSu bAhulyena darzanAcca / sRSTI mahadA. vikramavaditi / prakArAntareNApi saMkhyAparidRSTatvamAha / evaM mRdurityA. dinA / evam etAvaddhimatrApramANema'duH prANAyAmaH evam etAdirma dhyamaH evametAvadistInaH prANAyAma ilpa saMkhyA paridRSTo bhvtiityrthH| taduktaM kauma / For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - yogavArtikam / mAtrAdvAdazako mandazcaturvitimAtrakaH / madhyamaH prANasaMrodhaH SaTtriMzamAtRkontimaH // rati / atra parakAdivizeSAvacanAta viSvapi prANAyAmeSu dvAdazadvAdazamAnAdirUpaikeva saMkhyA ityevaM pRthakalpaH / dezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTa ityatra cecchAvikalpa eva na tu samuccayaH udAhRtavasiSThavAkyAdI kevala. mAtrAsaMkhyAyAmapi prANAyAmadarzanAt / samuccayAnuSThAne tu phalabhamA bhavatyeva bhasi bhaya iti nyAyAditi / dIrghasUkSma iti dalaM vyacASTe / sa khalviti / sa bAhyAbhyantarastambhattisvividhaH prANAyAmaH / evaM dezA. vyavadhAraNairabhyastaH sa dIrghasamasaMjJako bhavatItyarthaH / dIrghazcAsau satma. zceti sAnvayeyaM saMjJA, dezAdAnyatamaniyamena hi pratyahamabhyasyamAnaH krameNa kAlabadvadyA dIrghakAlavyApitvena dIghoM bhavati vAyusaMcArasyAtisUkSmatayA ca sUkSma iti / yadyapi abhyasta iti sUtre nAsti tathApi dIrghamUtmasaMjayA pAkSipta eva bhASyakAreNa vyAkhyAta iti / tadeva prANAyAmasya recakakumbhakaparakAsyavizeSatrayamabhyAsAvyaguNayogena teSAM dIrghasUkSmatvaM coktam idAnI kevalakumbhakarUpaM prANAyAmasya caturza vizeSamAha / bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH // 51 // bAjhAbhyantaraviSayako bAhyAbhyantaravRttI pUsUtrokto recakapUrako tayorAkSepI atikramI tAvatiya tyatvA svayameva kevalo dhanatAti yAvat / evaM bhUto yaH prANAyAmaH sa caturtha ityarthaH / asya ca kevala. kumbhaka iti sajA vasiSThavAkyAhAtIrbhAvAta / pUrvasUtroktastambhavRti. stu niyamena recakapUrakayorantarAla eva vartatati na tatikramI, recakapUraka viSayAtirasyApi lAbhAya viSayaghaTitaM lakSaNamuktam / na tu recaka. pUrakAtimI yevaM mUtritam / ayaM ca kumbhako na recakaparakadezena paricchivaH vyApakatvAt, nApi kAlasaMkhyAmA paricchinaH svecyA mAsasaMdhatsarAdikAlasthAyitvAt / sa ca prANAyAmo dhruvasya viSNu purANe aya. te / tasya hi tapasi prANanirodhena sarvajIvaprANanirodhAbhavaditi tatro. For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 109 tam / atastasya kevalakumbhaka AsIditi / zrayaM caturthaH prANAyAmaH sopA 1 yo vasiSTha saMhitAyAmuktaH / yathA / prasvedaM janayedAstu prANAyAmo hi sodhamaH / madhyamaH kampanAtmakta utthAnaM cottame bhavet // pUrvapUrva prakurvIta yAvaduttamasaMbhavaH / nizvAsocchu (sako dehe svAbhAvikaguNAvubhaiA // tathApi nazyatastena prANAyAmottamena hi / sonAze samarthaH syAt kartuM kevalakumbhakam // recakaM pUrakaM tyakkA mukhyaM yadvAyudhAraNam / prANAyAmAyamityuktaH sa vai kevalakumbhakaH // sahitaM kevalaM vApi kumbhakaM nityamabhyaset / yAvatkevalasiddhiH syAt tAvatsahitamabhyaset // kevale kumbhake siddhe recapUrakavarjite / na tasya durlabhaM kiM cit triSu lokeSu vidyate // iti / zrAkAzagamanAdizaktyAvibhAvena kAmagamatvAdikaM syAd dUtyarthaH / caturyatyAtpattikramaM kathayati / dezakAleti / brAhmaviSayo devako dezakAla sNkhyaabhiraad| paridRSTaH pazcAcca dezAdibhiH sahevAkSiptI 'tikrAmito bhavatIti zeSaH / atazca sUtre dezavAcako viSayazabdaH kAlasaMkhyayeArapyupalattaNamityAzayaH / tathA AbhyantaraviSayaH pUrako pi dezAdibhirAdA paridRSTaH pazcAddezAdibhiH sahaiva se pyAkSipto bhavati / taccAkSiptamubhayathA dIrghasUkSmA dvividho dIrghasUkSmaricarakAlaM dezAdibhira yasto recakapUrakAviti yAvat / tatpUrvakraH sadubhayAkSepapUrvakastadubhayamAcipatriti yAvat / zravAntarAlikabhUmikAjayAt kAlakrameNa na tu zIghram utpadyamAna evaM bhUta ubhayeoH zvAsaprazvAsayoH gativicchedazcaturthaH prANAgrAma dUtyarthaH / stambhanRttyAkhyatRtIyaprANAyAmAta mizrakumbhakAdasya verAyamAha / tRtIyastviti / tRtIyastu gatyabhAvaH stambhavRttirviSayeNa For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 yogavArtikam / dezena tadupalakSitakAlasaMkhyAbhyAM cAnAlocito'navadhAritaH sakadArabdho. bhyAsabAhulyaM vinaivotpadAmAnazca bhati / tathA sa eva tRtIyo dezakAlasaMkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUtmazca bhavatIti sAmAnyavizeSAbhyAM tRtI. yasya rUpaDhayamuktam / caturthasya tdvipriittaamaah| cturyaastvti| caturthastu khAsanazvAsayo recakaparakayordezAviSayAdAvadhAraNAnantaraM kramikabhUmijayAdetoH pUrakarecakAkSepapUrvako gatyabhAva ityayaM caturthaprANAyAme tRtIyAdvizeSa ityrthH| prANAyAmasya cApare sagarbhAgIdayo vizeSAH purANAdiSu draSTavyAH / 'japadhyAnayuto garbhI tvagarbhadvivarjita' ityAdivAkyairiti dik / yoge janayitavye prANAyAmasya vyApAra tatsidvisUcakramAha / tataH kSIyate prakAzAvaraNam // 52 // tataH prANAyAmAta / sUtraM vyAcaSTe / praannaayaamaaniti| vivekajJAnA. varaNIyaM vivekajJAnAvarakama, athavA kopanIyetyAdivat atrApi kartari kRtyapratyayaH bhavyageyapravacanIyAdInAM kartari nipAtanasya diGamAtra pradarzanaparatvAt / karmati / karmAdharmaH tasya jJAnapratibandhakatvameva jJAnAvarakatvam etAdRzaM karma kSIyataityarthaH / karmaNo jJAnAvarakatve pUrvAcAryavAkyaM pramANayati / yattadAvanataiti / yattatkarma evamAcakSate / mahAmoho rAgastanmayena tatpacureNendrajAlatulyena zabdAdiviSayeNa dvAreNa prakAzazIlapi buddhisatvamAvRtya tadeva karmavAkArya saMsArahetuvyApAra eva niyuttaityarthaH / durbalaM prakAzAvaraNAtamaM bhavati / tathA pratikSaNaM kSIyate 'pacIyate cetyarthaH / taduktaM mnunaa| damante mAyamAnAnAM dhAtUnAM hi yathA malAH / tandriyANAM dAnte doSAH prANasya nigrahAta // iti / doSAH pApAni tatkArya tamomaviparyayau ca / tapaH pApanAzakaM krm| pApakSaye sati yadavati tadAha / tata iti / tataH pApAkhyakAraNAbhA. vAnmalAnAM tamasAM tatkAryaviparyayANAM cApagame jJAnadInizcetyarthaH / nanu tapasaiva pApataya ityuktaM tarhi kiM prANAyAmeti cetra / jAnAvarakapApakSaye . For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 yogavArtikam / prANAyAmasya zreSThopAyatvAt / ata eva parvapAde prakRSTAdhikAriNaH prANAyAma eva sAdhanamuktaM vikSepakatayA tapontarAbhAvepi tenaiva yogani. ppattisaMbhavAditi / anyacca bhvtiityaah| dhAraNAsu ca yogyatA manasaH // 53 // prANAyAmAbhyAsAdeveti sUtreNa sahAnvayaH / pracchardanetyAdiprathamapAdIyasUtreNa prANAyAmasya dhAraNAyogyatArUpasthitihetutAvacanAdityarthaH / etena tasminapi sUtre pUrakAditrayAtmakaH prANAyAma evokta ityavadhAraNI. yam / pratyAhArasUtramavatArayati / atha ka dati / / khaviSayAsaMprayoge cittasya svarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH // 54 // indriyaviSayAsaMprayogakAle indriyANAM cittasvarUpAnukAriteva yA bhavati sA indriyANAM pratyAhAra ityarthaH / jitendriyasya hi dhyAnakAle cakSurAdInyapi dhyeyavastvAkAreNa cittena tulyAkArANIva bhanti na svAtavyeNa viSayAntaraM manasaikIbhUya saMkalpanti / tathA citte nirodhonmukhe sati prayatnAntaraM vinaiva nisdAni bhavanti atastasryondrayANi cittAnukArINItyucyante / ajindriyasya tu caturAdIni tadAnImapi rUpAdiSu manasaiva dhAnti atazcittamevendriyAnukAri bhavati / dundriyANAM hi sarveSAM yokaM taratendriyam / / tenAsya dravate prajJA dRteH pAdAdivodakam // ti smRtrityaashyH| ajitendriyasyApi indriyANi viSayabhogakAle cittAnukArINi bhavantyeveti tadyAvartanAya svaviSayAsaMprayoga ityuktaM dhAnakAle ca cAtapAditulyA vRttizcittasyaiva bhavati na tu caturAdInAM teSAM tu tadatiriktavRttyabhAvamAtramatAnukAra ivetyuktam / ata eva / pibaciva ca cakSabhyA pAdau saMvAhayaciva / | cittendriyaikyato dhyAyettani vijindriyaH // / / For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / ityAdismRtiSvapIvazabda eva prayukta iti| tadetaDhAcaSTe / svabi. pati / dhetItyantasya eSa pratyAhAra ityAgAminAnvayaH / anukAryasya kAryarUpaM lkssnnmaah| cittanirodha ityAdinA apekSantaityantena / cittasya ttinirodhakAle yatsvayamendriyatinirodho bhavati idameva paramavazyatvaM pratyAhArakAryatvAt tallatamityAzayaH / niruddhAni bhavantIti zeSaH / netarondriyajayaditi / itare uktaparamavazyatvArdAritA dvitIyasUtravatyamANA indriyajayAH / teSu satsvapi svanirodhArya yathendriyANi pratyAhA. rAdikamapekSante naivaM yathoktapratyAhAre sati svanirodhArtha cinirodhAta. riktamapekSanta ityarthaH / indriyANAM cittAnukAraM dRSTAntena pratipAdati / yathA madhvityAdinA niruddhAnItyantena / dATI ntake dRSTAntoktotyatanatulyo nirodhaH / tena ca nivezanatulyaM dhyAnamapyupalakSaNIyam anyathA dRSTAttadAntikayoH sAdhAdipradarzane nyanatApatteH / eSa pratyAhAra iti / puraiva vyAkhyAtam / sAyaM pratyAhAraH saprayojano viSNupurANe proktaH / zabdAdiSvanuraktAni nirahmAtANi yorgAvata / koccittAnakArINi pratyAhAraparAyaNaH // vazyatA paramA tena jAyate niSkalAtmanAm / indriyANAmavazyastai yogI yogasAdhakaH // iti / atazca pratyAhAra indriyadharma iti / yoge pratyAhArasyAvA. ntaravyApArabhUtaM tatsidvisUcazamAha / tataH paramavazyatendriyANAm // 55 // tataH pratyAhArAdindriyANAM paramo jayo bhavatItyarthaH / tatra para majayatipAdanArtha bahuvidhAna pakSAnAha / shbdaadissvityaadinaa| vyasa. nazabdArthamAha / saktiriti / saktiH saGgo yena zAmtravirudveSi viSayabhoge indriyANi pravartante / vyasyati titi niramyatyena zreyasa iti vyutpati zeSaH / evaM ca sati zAmbAviruddhA pratipattireSabhogo nyAyyA eti parvAktana kecidityanenAnvayaH / matAntaramAha / zabdAdIni / indriyavi. - For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / SayayoH saMprayoge tadapAratanyamityarthaH / matAntaramAha / rAgadverSAta / rAga. dveSanimittakAbhyAM sukhaduHkhAbhyAM zUnyo viSayabhAgastadhetyarthaH / tenAbhimA. nikasukhaduHkhazUnyatvaM labdhaM kAyikapukhaduHkhAnAM yogAvasyAM vinA parihArAsaMbhava iti bhAvaH / eteSu triSattarottaramutkarSepi naite paramA dandriyajayA etAvanmAtramindriyavayanirodhAt / ataH sUtrakArasaMmataM prmmaah| cittakA. gyAditi / cittaikAthyAvetorindriyANAM yA 'pratipattittinirodhastaMdogyatA sa eva jaya iti jaigISavya ityarthaH / tata iti / iyaM ca vazyatA tato hetoH paramA vshytaa| yat yataH cittnirodhenetyaadirH| kAlAdivyAvarta nAya prayavakRtamiti / tathA ca pUrvasUtrocittAnukArasya phalaM lakSaNaM c| yA samAdhau cittena sahendriyANAM kRttinirodhayogyatA saiva paramavazyatAkhyo jayo 'nena . sUtreNoka iti / etAdRzavazyatAbhAvenaiva saubhastribhRtInAM yogaaMzAdiyaM pazyatApi yoniSpattihetuH / ata eva gIlA / yatasAjhapi kaunteya puruSasya vipazcitaH / indriyANi pramAyoni haranti prasabhaM manaH / / tAni sarvANi saMyamya yukta pAsIta matparaH / dhaze hi yasryondrayANi tasya prajJA pratiSThitA / dati / tadevaM jJAnasAdhanamukhena yogasyApi bahiraGgAni yamAdipratyA. hArAntAni sasiddhInyatra pAde pratAni dhAraNAditrayasya siddhibAhulyAta sidibhiH saha tatyatipAdanArthameva samagrastRtIyapAdo bhaviti // iti zrIpAtajalabhASyavArtike vijJAnabhinirmita sAdhananirdeza nAma dvitIyaH pAdaH // 2 // yogAGgeSu madhye kiyanti pUrvapAde pratAni kriyanti cAtra pAde ityatra niyAmakaM vadaveva kramaprAptaM dhAraNAsUtramavatArayati / uktAnIti / bahiraGgAntaraGgatve api pAdabhedena nirUpaNe niyAmake ityarthaH / dezabandhazcittasya dhAraNA // 1 // yatra deze dhyeyaM cintanIyaM tatra dhAnAdhAradezaviSaye cittasya sthApana - For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 184. yogavArtikam / tadekAgyaM dhAraNetyarthaH / tadetavAcaSTe / nAbhIti / mU imasye jyotiSi dhAdizabdena gAruDAyuktadezAntarANi yAhyANi, yathA gAruDe / prAG nAbhyAM hRdaye vAtha tRtIye ca tathorrAsa / kaNThe mukhe nAsikAye netrabhramadhyamaIsu // kiMcittasmAtparasmiMzca dhAraNA daza kIrtitAH / mukhe jihAye / kiMcittasmAtyarasminiti mUI upari dvAdazAkulaparimite deze liGgazarIrasya saprANasya tAvatparyantaM pradIpazikhAvadavasyAnAdavahitaistAvatparyantameva liGgazarIrAnugatoSmeopalabhyate vAkyAnAmupalambhAcca / taduktaM kauma / zikhAye dvAdazAGgulye kalpayitvAtha paGkajam / ___ ityAdineti / etAni ca nAbhyAdIni jIvezvarayormukhyasthAnAnyeva rAjaH siMhAsanavat / jIvezvaravyajakrasya liGgazarIrasya mukhyasthAnatvAta ata etAni dhAraNAyAH prakRSTadezA uktAH AdhyAtmika dhyAnadezAnuktvA bAhyAnapi saMkSepata aah| bATe vA viSayati / candrasUryAgnyAdAvIzvaradevatAdidhyAnadezaityarthaH / vRttimAtreNeti / vRttimAtreNa na tu dhyeyakalpanayetyarthaH / tena dhAnAdivyAttiH / taduktamIzvaragItAyAm / hRtyuNDarIke nAbhyAM vA marddhi parvatamastake / evamAdipradezeSu dhAraNA cittabandhanam // dezAvasthitamAlaya buddheryA vRttisantatiH / vRttyantarairasaMspRSTA tayAnaM sUrayo viduH // ekAkArasamAdhiH syAddezAlambanarvArjataH / pratyayo jharthamAtreNa yogasAdhanamuttamam // iti / bandha itItyantena dezabandhazabdaM vyAkhyAya sUtravAkyArthamupa. saMhati / bandha iti / IdRzo banyo dhAraNetyarthaH / idaM ca dhAraNAlakSaNaM prAthamikaparicchitrayogAbhiprAyeNa sUcitaM yatra prathamata evezvarAnuyahAta aparicchivatayA jIvabrahmayogo bhavati tatra dezAlambanadhAraNAnupayogAt / ato dhAraNAyA anyadapi lataNaM gAruDAdAvapyuktam / yathA gAruDe / For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / prANAyAmairdvAdazabhiryavatkAlaH kRto bhavet / satAvatkAlaparyantaM mano brahmaNi dhArayet // ityAdi / etadeva tu dhAraNA sAmAnyalakSaNam / anyathA kSaNamAtreNApi dhAraNApatteH / ataH sUtreAktaM vizeSalakSaNamapi prANAyAma (dazakAlAvacchinnatvena vizeSaNIyamiti / dhAraNA sAdhyaM dhyAnamAha / 185 taca pratyayaikatAnatA dhyAnam // 2 // bhASyaM sugamam / idamapi dhyAnalakSaNaM prAyamitsargika dhyAnA bhiprAyeNa sarvatra dhyAne dezA niyamAt / atopya garuDe lakSayAntaramuktaM tasyaiva brahmaNi proktaM dhyAnaM dvAdazadhAraNetyanena / tasyaiva dvAdazaprANAyAmakAlena dhAritacittasya dvAdazadhAraNAkAlAvacchinnaM cintanaM dhyAnaM proktamityarthaH / anena ca pUrvavatsUtroktaM vizeSalakSaNaM vizeSaNIyam / dhyAnasAdhyaM samAdhiM lakSayati / tadevArthamAcanibhIsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH // 3 // mAtrapadAsyArthaH svarUpazUnyamivetyanena svayaM vivRtaH / tadetAcaSTe / dhyAnameveti / tadA tadeva dhyAnaM dhyeyasyAkAreNaiva sAkSiNi nirbhAsate na tu pratyayAkAranibhAsaM cittasya dhyeyasvarUpAvezenAhamidaM cintayAmItyevaM pratyayAkAravRttyantarAnudayAt / tadA dhyAnametra samAdhirucyataityarthaH / dhyAnasvarUpasya vastutaH sattvAdeva zabdaprayogaH / tathA ca dhyAtRdhyeyadhyAnakalanAvat dhyAnaM tadrahitaM ca samAdhiriti dhyAnasamAdhyAvibhAgaH / idaM ca samAdhilakSaNaM pUrvasUtroktadhyAnavizeSatayA dezaghaTatatvenAparicchinasamAdhyavyApakam ateorthamAtrAvabhAsanaM cintanamityeva samAdhisAmAnyalakSayam / udAhRtezvaragItAvAkye tallakSaNasiddhe / atha vA gAruDoktaM yathA / dhyAnaM dvAdazaparyantaM mano brahmaNi yojayet / tiSThettallayato yuktaH samAdhiH sobhidhIyate // itIti / atrApi sUtroktaM vizeSalakSaNaM dhyAnadvAdazaguNitakAlAbaccitvena vizeSaNIyamiti / asya ca samAdhirUpasyAGgasyAGgiyoga For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 yogavArtikam / saMprajJAtayogAdayaM bhedo yadatra cintArUpatayA niHzeSato dhyeyasvarUpaM na bhAsate addhini tu saMprajAte sAkSAtkArodaye samAdhyaviSayA api viSayA bhAsantaiti / tathA ca sAkSAtkArayuktakAyyakAle maMprajJAtayogo 'nyadA tu samAdhimAtramiti vibhAgaH / aSTAnAM cAGgAnAM phalaTThayaM saMprajJAtayogastadvArA'saMprajAtayogazceti / dhyAnAditrayasya paribhASAsUtram / cayamekaca saMyamaH // 4 // asmitva pAde proktatayA trayazabdena dhAraNAditrayameva labhyate / bhASyaM sugamam / dhAraNAdhyAnasamAdhInAM militAnAM tatratatra sUtre 'nayA saMjayA yahaNaM bhavati / teSu ca prAtisvikarUpaistrayANAmuccAraNe yanya. bAhulyaM syAdityAzayena tantrAntAsiddhasaMjApratipAdamidaM sUtram / saMyamasiddhayo'ye vistarato vayante sAMprataM saMyamasya yogAGgatAprayojakaM dvAramAha / tajjayAtprajAlokaH // 5 // tajjayaH saMyamasya jayaH sthairya sAtyamiti yAvat / tasmAtmajAyA pAloko dIprirbuddhiH krameNa bhavatItyarthaH / tadetadyAcATe / tasyeti / svoktaM vivRnnoti| ytheti| vaizAradAM cAtisUtmavyavahitArthAnAM parapratyakSIkara. NasAmarthamiti / saMyamasyAnuSThAne vizeSamAha / tasya bhUmiSu viniyogaH // 6 // tasya saMyamasya sthalAdipUrvapUrvabhUmikAjayAnantaraM sUtmAdiSattarotta. bhUmikAsu niyojanaM yoginA kartavyamityarthaH / etadeva vyAcaSTe bhASyakA. rastasyeti / annt| avyavahitA / krameA bhUmikArohe yuktimAha / nahI. ti / prAntabhUmyapekSayA 'dhara'dhasthA bhUmirajitA yena sejitAdharabhUmiyogI nahi anantarabhUmimavyavahitabhUmi vilaya prAptabhUmiSu vyavahito. tarabhUmiSu saMyamaM labhate / dhanurdharAdiSu sthalavedhAdAnantarameva sUkSme vedhA. didarzanAtsopAnArohaNAdiSu ca krameNaivAhAdidarzanAt anyathAdhaH pAtAta tadabhAvAceti / tatazca saMyamAlAbhAta kutaH prajAlokastattaddhami. ghu syAdityarthaH / tathA coktaM gAruDe / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / sthitya the manasaH pUrva sthUlarUpaM vicintayet / tatra tatriracalIbhUtaM sUkSmepi sthiratAM vrajet // 1 iti / ayaM ca bhUmikA he krama ravAtsargikaH kadAcidape. daatepiityaah| jitAntareti / IzvaraprasAdAdAdAveva vazIkRtaprakRtipuruSavivekAdibhUmikasya yoginA nAdhobhUmiSu paracittajJAnAdiSu paracittapratyayAdiSu pratyaye paracittajJAnamityAdyAgAmisUtravAcyeSu virAhAdisyaleSu vA saMyama yukta ityarthaH / pRcchti| kasmAditi / uttaraM tadarthasyeti / adharabhUmisaMyamaprayojanasyottara bhUmyArahaNasyezvarAnugrahAdevAvagatatvAt prAptatvAdityarthaH / nanutsargatsiddhaM kramamullaGghya prathamamuttarabhUmikaHsu saMyamArambha eva na yuktaH tatkathamAdau tajjayo ghaTeteti cetra / yujjamAnena dAveva sarvotkRSTabhUmikAyAM svavittasya parIkSaNIyatvAt / tatsaMyamAyogyatA svasyAnubhUyaivAdharabhUmiSu svayeogyatAmavadhArya cittasya dhAraNIyatvAditi / nanvevamadhikAripuruSabhedena bhUmikAkramabhedAt kathaM svayogyo bhUmikAkramo yogibhiravadhArayI iti tatrAha / bhUmerasyA iti / upAdhyAyo guruH yogabalAdeva svayaM jAnAtItyarthaH / atra pramANaM pRcchati / kathamiti / uttaram / evamuktamiti / apramattaH sijhalampaTa: / AvazyakatvAmavadhAraNArthaM yogAGgeSvavAntaravizeghamAha sUtrAbhyAm / "cayamantaraGga pUrvebhyaH // 7 // AgAmisUtrAnurodhAdatra saMprajJAtasamAdheriti pUrayitvA vyAcaSTe / tadetaditi / atra saMprajJAtasyetyatra prajJAyA vizeSaNatayA jJAnasyApyantaraGgatvametatraye vivakSitam bIjasAmyAt jJAnaprakaraNapAThAcca / antaraGgatve ca bIjamidaM yayAtiriktavRttinirodharUpe saMprajJa. te dhyeyasaMyamaH sAtAdeva kAraNaM viSayAntara saMcArarUpatvAn evaM dhyeyasAkSAtkArepi sAkSAdeva viSayAntara saMcArAkhya pratibandhanivRttidvArA kAraNamiti pratyAhArAntaM svarUpaJcakaM cittasthedvAreNa paraMparayevobhayoH kAraNamiti ata eva yasya asai: svata va prAcInakarmavazAccittaM saMyamayeobhyaM bhavati tasya nAstItaGgAvazyakatvamityuktaM gAruDAdiSu / For Personal & Private Use Only 187 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yeogavArtikam AsanasthAnavidhayo na yogasya prasAdhakAH / vilambajananAH sarve vistarAH parikIrttitAH // zizupAlaH siddhimA smaraNAbhyAsagaiauravAt / ityAdinA / ata eva jaDabharatAdInAM samAdhivighnatayA bAhyakarmatyAgo'pi zrUyate / ata eva gItAyAM saMyamAzaktAyaivAbhyAsa karmAdIni vizeSata upadiSTAni / 19 mayyeva mana Adhatsva mayi buddhiM nivezaya / nivasiSyasi mayyeva zrata UrdhvaM na saMzayaH // atha cittaM samAdhAtuM na zakroSi mayi sthiram / AbhyAsayeogena tato mAmicchAptuM dhanaJjaya // abhyAsepyasamarthosi matkarma paramo bhava / ityAdinA / abhyAsazcAtraiva sUtritaH / sthitau yantrAbhyAsa iti / tathA brahmamImAMsAyAmapi / samAdhivirodhe sati guNaleopena guNina iti nyAyasiddhA bAhyakamanapekSeAktA / ata eva cAgnIndhanAdAnapatreti sUtreNa 'yacca vidyAM cAvidyAM ca yastadudobhayaM saha / avidyayA mRtyuM tItvA vidyayAmRtamaznute' iti zrutyA jJAnakarmaNoH sAhityamuktaM ttraanggaangginohai|tsrgikN sahAnuSThAnamevAbhipretaM na tu mokSAkhyaphale tayoH tulyavatsamu ccayaH / avidyayA mRtyuM tIrtvAtyanena jJAnaviplavanivRtyAkhyamRtyutaraNadvAreNa vidyAyAmeva mokSadAyinyAM karmaNa upayogAvagamAt / na kevalena yeogena prApyate paramaM padam / jJAnaM kevalaM samyagapavargapradAyakam // tu ityAdivAkyai yogazabdAktakarmanirapekSAt jJAnayogAdapi motasi: / caGgatvaM ca pUrvajanma tyanuSThitAnAmapi karmaNAM jaDabharatAdiSu siddhamiti / etena / ubhAbhyAmeva patAbhyAM yathA khe pakSiNAM gatiH / tathaiva jJAnakarmabhyAM labhate paramaM padam // For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 189 ityAdi vAkyAni aGgAGginArItsargikasahAnuSThAnaparANyeva na mokSaM prati samuccayabodhakAnIti dik / tadapi bahiraGgaM nirbojasya // 8 // nirbIjayogasyAsaMprajJAtasya tadapi trayaM bahiraGgameva vivekakhyAtipara.vairAgyadvArA paraMparayA hetutvenAvazyakatvAbhAvAdityarthaH / etadevAha / tadabhAve bhAvAditi / pravaktavidehaprakRtilayAnAM devavizeSANAmAtpattikajJAnavairAgyANAM saMyamanairapekSyeNaiva dainaMdinapralayAdAva saMprajJAtodayAdityarthaH / tathA ca smRtiH / yoganidrAM yadA viSNurjagatye kArNavIkRte / AstIrya zeSamabhajat kalpAnte bhagavAn prabhuH // iti / tadetatprAguktaM bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAmiti sUtre - yeti / jJAnopAyaprasaGgena yogAGgAni vistarataH proktAni dadAnImabhUtasya samAdheraGginAzca yogayoH svarUpabhedAvadhAraNAya tattadavasthAgatA vizeSA vaktavyAH / tAvataiva tayeoraGgAGginAH prayojanamapi pratipAditaM bhaviSyati tatrAGgasamAdhinA yogadvayasya vizeSAvadhArakasUtramutthAparyAta praznamukhena / atheti / nirodhacittakSaNeSu nirodhAvasyacittakSaNeSu yogayakSaNeSu iti yAvat / guNavyApArasya sthiratvAt triguNAtmakasya cittasya nirodhakSaNeSvapi pariNAmadhArA AvazyakI sa ca pariNAmaH kIdRza iti praznaH / vyutthAnanirodhasaMskArayeorabhibhavaprAdurbhAvA nirodhakSaNacittAndayo nirodhapariNAmaH // 9 // asaMprajJAtApekSayA saMprajJAtepi vyutthAnaM tathA ca vyutthAnaM nirodhazca yogadvayasAdhAraNa evAtra yAjhaH kevalasyAsaMprajJAtarUpasya nirodhasyAtra grahaNe saMprajJAtAkhyanirodhasya pariNAmAkathanAcyanatApatteH / vyutthAnasaMskArAbhibhavazca krameNa hAso na tu dAhaH / nirodhasaMskAraprAdurbhAvazca krameNa vRddhiH tau nirodhapariNAmI nirodhakAlInapariNAmaH sa ca nirodhakSaNacittAnvayaH pratyekaM nirodhakSaNeSu ekasmin sthire citte 'nvita ityarthaH / etacca For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. yogavArtikam / vizeSaNaM yogakAle pratitaNametAdRzapariNAmalAbhAya cittasyairyalAbhAya coktam / atra nirodhakAle jAyamAnaH saMskAra eva nirodhasaMskAra ityuktaH tena saMprajJAtarUpanirodhasya saMskArAjanakatvepi tatkAlInaprajAjanyasaMskA. rasyaiva nirodhasaMskAratvamupapamiti cittarmiNo dharmapariNAmomiti pratipAdanAya bhASyakAra Aha / vyutthAnasaMskArAzcittadhamA dati / nanu vatinidheinaiva tatkAryatayA tatsaMskArANAmapi nirodho bhavatu tantunirodhena panirodhavat / ato na pRthagavyutthAnasaMskArAbhibhavApenetyAzaGkA smaadhtte| na te pratyayAtmakA ti / na pratyayopAdAnakAH / ato na vya. 'sthAnasaMskArAH pratyaryAnaroU~pa niruddhA bhvntiityrthH| nimittakAraNatvA. deva pratyayasyeti bhAvaH / tasmAtmatyanivRttAvapi tatsaMskAnivRttikAraNaM pRthgevaapetytti| zeSaM bhASyaM satravyAkhyayaiva vyAkhyAtaprAyam / nanu kimarthaM nirodhasaMskArAH kalpyante ityAkAkSAyAM nirodhasaMskArapramANamAha / tasya prazAntavAhitA saMskArAt // 10 // tasya nirodhAvayacittasya prazAntavAhitA nizcalanirodhadhArayA va. hanaM nirodhasaMskArabalAdeva bhavatItyarthaH / ato nirodhasaMskArastatprAdurbhAva. zcAvazyameSTavya iti bhAvaH / anvayatirekAbhyAM kAryakAraNabhAvaM pratipAda. yti| nirodhetyAdi bhASyaM sugamam / nirodharUpayogadvayakAryaH pariNAmA vyA. khyAtaH idAnI dvilataNaM yogAisamAdhikArya pariNAma darzati / sarvArthataikAgratayoH kSayodayo cittasya samAdhipariNAmaH // 11 // sarvArthatA vikSiptatA ekAyatA ekamAtraviSayatA tayoryathAkramaM yo. dayo cittamya samAdhikAlInapariNAma ityarthaH / atrApi prakSikSaNamityanu. pajanIyaM yuktisAmyAta tadetadvayAcaSTe / sarva teti / sarvArthatAyA atyanto. ccheda ekadA na bhavati / nApi ekAyatAyA niSyattirekadA bhavati kiMtu taNanameNaivAtaH yodayau tirobhAvAvibhAvArthakatayA vyAcaSTe / vaya ityAvinA tirobhAva ityartha ityantana / atra tirobhAvAvibhavA haasddii| nanu For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 / yogavArtikam / sArthakAyatayordhI kathaM cittamyetyucyete tatrAha / tayomitvenAnugataM cittamiti / tayoH sarvArthakAyatayAH / tathA ca dharmapariNAmapi dharmadvArA miNa eva bhavatItyarthaH / uttarasUtravatyamANapariNAmAta vyAvartya pra. nasUtravAkyArthabhUtaM pAraNAmaM dhyAcaSTe / tadimiti / tadidamityasya vivaraNam anugamityannaM tathA ca cittaM svAtmabhUtayoH svakAryayoH sarvArthate. ghAyatayordharmayorapAyakAle upajanmakAlecAnugataM yatsamAdhIyate sa samAdhipariNAma ityarthaH / samAhitavittasya tu pariNAmaH zeSasUtreNa vatyatAta bhAvaH / idAnImaGgasamAdhAveva pariNAmAntaramuktapariNAmakAlInamAha / tataH punaH zAntoditA tulyapratyayA cittasyaikAgratApariNAmaH // 12 // sataH sarvArthatAyAH niHzeSataH tayeti zAntoditI atItotpA. mAnau tulyapratyayo ekAkArapratyayo cittasyaikAyatAkAlInaH punaH pariNAmo bhavati sajAtIya ekaikaH pratyayo nazyati anyonya utpAta ityevaM pari. NAmo bhavatItyarthaH / tadetavAcaSTe / samAhiti / samAdhArUDhasya cittasyetyarthaH / anena pUrvasUtroktacitADhAvacchedaH kRtaH tatra samAdhIyamAnacittasyaiva pariNAmasyoktatvAditi punastayetyanena dhArAvAhika ekAgratA. saMtAna uktaH / avadhimAha / AsamAdhIti / bheSo bhraMzaH / tadevaM yogatadaDyoH pariNAmarUpavailataNyaM tayovivekAya pradarzitam / anayaiva dizA vyutthAnakAlInA api cittapariNAmA vyAkhyAtaprAyAH itaH pariNAmatraya. saMyamAdityAgAmisUtropAhAtasaMgatyA sarvatra vairAgyAgniprajvalanAya ca cittavadezanyeSvatidezenaiva pariNAmAnvyAcaSTe sUtrakAraH / etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH // 13 // dharmalakSaNairavasthAbhizca pariNAmA dharmalakSaNAvasyApariNAmA ete ca bhASye vyAkhyeyAH, eta eva pariNAmAH bhUtendriyeSu na tu tattvAntaraparikhAmA ityasAdhAraNAzayenaivAna prasasyAdirkhAila nAkam / sena tattvAntarapariNAmavadetepi pariNAmAH sarvaeva yathAyogyaM prtyaavissssssyvgaayaa| For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 yogvaartikm| tathA ca bhASyakArI vati evaM dharmalataNAvasthApariNAmaiH zanyaM taNamapi / na guNavRttamavatiSThate ityetena sarvavastuSu pariNAmatramiti / sUtraM vyaacsstte| eteti / nanu cittapariNAmamAtra pUrvasUtreSaktaM na tu dharmalakSaNAvasthApari. NAmA ityAzaGkA tadvibhAgapradarzanenApAkarttamupakramate / tatra vyutthArneti / tatra teSu madhye vyutthAnanirodhayorabhibhavaprAdurbhAvAveva citte rmiNi dharmapariNAmaH prathamasUtreNaivokta ityarthaH avasthitasya dharmiNaH pUrvadharmatiro. bhAve dharmAntaraprAdurbhAvasyaiva dharmapariNAmatvamiti bhAvaH / yadyapi prathamasUtre vyutthAnanirodhasaMskArayorevAbhibhavaprAdurbhAvAvuktI tathApi vyutthAna nirodhyorpaayopjnaavpyaallbdhaaviti| dharmazca dravyaM guNo vetyanyadetat / tathA tenaiva sUtreNAbhibhavaprAdurbhAvazabdAbhyAM dharmasya lakSaNapariNAmopyakta ityAha / lkssnnprinnaamshceti| lakSaNapariNAmo hi avasthitasya dharmasyA. nAgatAdilakSaNatyAge vartamAnAdilakSaNalAbhaH sa cAbhibhavaprAdurbhAvavacane. naiva labdhaH / atItatAvarttamAnatayorevAbhibhavaprAdurbhAvatvAditi bhAvaH / tatrAdau nirodharUpasya dharmasya prAdurbhAvazabdoktaM lakSaNapariNAmamudAharati / nirodhastrilakSaNa iti / etasyaiva vivaraNaM tribhiradhvabhiryukta iti krameNa saMbandhAdadhyatulyatayA'nAgatAdibhAvodhyetyucyate / tathA rmiNArdhANAM cAnyonyaM vyAvarttanAllakSaNazabdena ca tanne paribhASita iti / tataH kimityata Aha / sa khalviti / sa khalu, nirodhaH prAdurbhAvakAle anAgatalakSaNarUpamadhyAkhyaM hitvetyAdirarthaH / atra satkAryApapattaye dharmapariNAmatvopapAdanAya ca dharmatvamanatikrAnta ityuktam / svarUpeNAvasthitasyaiva dharmasya rUpAntarApAye rUpAntarotpattI dharmapariNAmavyavahArAditi / vartamAnAvasyAmitarAvasthAdvayAdvivicya darzayati / yatreti / svarUpeNArthakriyAkAritvenAbhiktirUpalabdhirityarthaH / sa cAnAgatApekSayA dvitIyodhyeti ziSyavyutpAdanAya prasaGgAdAha / eSosyeti / asadutpAdasa. dvinAzayoH prtissedhaayaah| na ceti| nirodhakSaNa eva nirodhasya lakSaNapariNAmaM darzayitvA vyutthAnasyApi darzayati / tathA vyutthAnamiti / sarva parvavata vizeSastu vartamAnatAM hitvAtItatAM prApta iti tRtIyodhyeti ca / evaM vyutyA. For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 193 nakAlepi vyutthAnanirodhayeH lakSaNapariNAmaH krameNa darzayati / evaM punarvyu - tthAnamupasaMpadyamAnamiti / upasaMpadyamAnaM jAyamAnaM tacca vyaktyantaram atItatryakteranutpAdasya vakSyamANatvAt / anyatsarvaM pUrvavat / evaM punarnirodha iti / atra evamityanena tathA vyutthAnamityAdivAkyaktA nirodhasya tRtIyAdhvaprakriyA nirdiSTA to na nirodhatRtIyAvasyA kathanAbhAvazUnyateti / idaM ca vyu sthAnanirodhapariNAmacakram apavargaparyantameveti saMvepeNAha / evaM punarvya tyAnamiti / vyutthAnAdirityarthaH / citadharmasya lattaNapariNAmaM pradarzya tallakSaNasyAvasthA pariNAmaM tasya prazAntavAhitA saMskArAditi sUtre vyAkhyAtaM darzayati / tathA avasthApariNAma iti / ucyataiti zeSaH / saMskArayorbalavattvadurbalatve ca ghaTasya navapurANatAdhit vRddhihAsa utpattivinAzarUpatve lakSaNapariNAmAdvedAnupapatteH / lakSaNasyaiva natrapurANa tyAdinA SasthApariNAma iti vakSyamANAcca / nanu dravyasyaiva vRddhikSayo dRSTA na guNasyeti cetra / rUpAdInAmapi vRddhihAsAnubhavAt rUpabhedakalpane ca gauravAt tadeva rUpamidAnIM praddhamiti pratyabhijJAnupapattezceti / tasmAsaMskArasyAdRSTAdazvAsti avasthApariNAmaH jJAnecchAdiSu cotpattivinAzAnubhavAt kSaNadvayamAtra sthAyitvapi dvitIyakSaNe varttamAnalakSaNasyAsthApariNAmo bhavati kSaNatvenaiva pariNAmahetutvAt anyathA sarvavastanAMpratikSaNapariNAmasya vakSyamANasyAnupapatteH / eteneottaravRttivibhuvizeSaguyasyaiva jJAnAdinAzakatvanaikAyatAdazAyAmapi jJAnasya bahukSaNasyAyitvAzrAvasthA pariNAma saMbhava ityapAstam / tadevaM pariNAmatrayaM vyAkhyAya teSAmAdhAravyavasthAmAha / tatra dharmiNa ityAdinA / lakSaNAnAmapyavasthAbhiriti / yadyapi avasthAnAmapi bAlyAdInAM lakSaNapariNAmosti tathApi yathoktakrame na kApyanupapattiH / nanu vartamAnalakSaNasya navapurANAdAvyApariNAmostu anAgatAtItalakSaNayeostu kIdRze vasyAbhedaH syAditi / ucyate / zIghrabhaviSyattAvilambabhaviSyattAdirUpo vizeSastayeorapi lakSavAyomumIyate satyAdivadeva guNatvena prtikssnnprinnaamitysiriti| yathezvittapariNAmaH sarvavastUnAM pariNAmamatidvizat vairAgyAgnijvalanAce 13 For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 yogabArtikam / teSAM pratikSaNapariNAmitvaM darzayati / evaM dharmalakSaNeti / taduktaM mnvaado| ghoresminhatasaMsAre nityaM satatadhAtini / kadalIstambhaniHsAre saMsAre sAramArgaNam // yaH karoti sa saMmUDho jlbuddhdsNnibhe| iti / guNavRttaM guNAnAM sattvAdInAM vyApAraH svakAryedhAdipari. NAmaH kSaNamapi zanyaM nAvatiSThate / pratitaNaM pariNAmaM janayatItyarthaH / nanu vyApArAbhAvadazAyAmapariNAmitvaM syAta ttraah| calaM ca guNattimiti / calamiti bhAvapradhAno nirdezaH / cAJcalyaM hi guNAnAM svabhAva ityarthaH / nanu pratikSaNaM cAJcalye pramANaM kimityaakaakaayaamaah|gunnsvaabhaavyN viti| rAjo hi guNAnAmupakaraNAnAM bhRtyAdInAM svAmyartha pratikSaNameva vyApAro dRzyate ato guNasvabhAvataiva puruSaguNAnAmapi sattvAdInAM pratikSaNapravRttI pramANamuktaM pUrvAcArityarthaH / guNatvaM ca parasyaiva bhogApavargahetutvamiti / cittadRSTAnte pariNAmatrayaM vyAkhyAya dAntipi tayAkhyAtumArabhate / eteneti / dhrmrmibhedaaditi| dharmarmibhedamAzrityetyarthaH / tatra pRthivyA. dInAM rmiNAM ghaTAdirdharmapariNAmaH ghaTAdInAM dharmANAM vartamAnAtItate lataNapariNAmaH vartamAnAdilakSaNAnAM ca trayANAmapi bAlyayauvanAdirava. sthApariNAma iti| nanu trayopi kathaM pariNAmA bhUtendriyeSUcyante teSu rmiSu dharmamAtrapariNAmAditi, tatrAha / paramArthatastviti / eka eva pariNAmaH trayopirdhAmapariNAma eva yatormisvarUpa eva dharmAtA rmipariNAma evaiSa lataNAdipariNAmo dharmAderityavAntarameva vibhajyataityarthaH / idAnI pratitaNapariNAme kSaNikatAdiprasaGamapAkatuM pariNAmatrayaM krameNa parIkSaNIyam / tatrAdau dharmapariNAmaH priikssyte| tatra dharmasyetyAdinA / tatra teSu pariNAmeSu madhye rmiNi sata eva dharmasyAtItAdAvasthAsu rmiNo bhAvAnyathAtvaM dharmAnyathAtvameva bhavati na dravyAnyathAtvaM svarUpAnyathAtve hi pratikSaNaM pariNAmena kSaNikatApattyA pratyabhijJAnupapattiriti bhAvaH / suvarNasya bhAvAnyathAtvaM bhAjanAdirUpadharmApAye kaTakAdidharmAbhivyaktiriti, pratyabhiH For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 15 bilena ca suvarNa sAmAnyasya sarvavikArAnugatasya siddhiH / tatsAmAnyaM cAvayavirUpa dharmeti / vaizeSikAstu suvarNasyAnyathAtve avayavasaMyeoganAzAt pUrva suvarNa vyaktirnazyatyeva pratyabhijJA tu jAtiviSayeti / tava / evaM sati pratitamavayavopacayApacayAbhyAmavayavasaMyogavibhAgasyAvazyakatvena zarIrAdAkhilavastUnAM kSaNikatvApatterbrahmaNApyaparihAryatvAt / jAtyaiva sarvatra pratyabhijJeopapatte pratyabhijJayA ghaTAdisyairyamitisvasiddhAntavirodhApattezca / tasmAdavayavasaMyeoganAzo na dravyanAzahetuH kiM tu bajhAdau tRNAraNimaNyAdivadavyavasthitameva phalabalAtkAraNaM kalpanIyam / atha vA vijAtIyo'va I vibhAga vizeSa iti / svarUpAnyathAtvavAdibaiAdvairdharmapariNAme proktaM dUSaNaM nirAkartumutthApayati / apara Aheti / dharmI dharmebhyotirikto na bhavati zratyantAbhica ityarthaH / atra hetuH pUrvatattvAnatikramAt / pUrvatattvasya dharmiNAnatikramApatteH kauTasthyApatteriti yAvat / etadeva vivRNoti / pUrvApareti / dharmI va dharmeSu syAttarhi pUrvApara sakalAvasthAbhedeSu anugatatayA pratItAyavasthAyAmapi sattvaprasaGgAta koTasthyenaiva tiSThet citizaktivat nityatvakUTasya tvayeorekArthatvAt tacca tavApyaniSTamityarthaH / pariharati / yamadoSa iti / ekAntateti / ekAntanityatvAnabhyupagamAdityarthaH / ekAntena sarvathA svarUpatA dharmatazca nityatvameva kauTasthyamasmAbhiraNyapeyate / tacca citizaktereva na tu dharmarUpeNAnityasya dharmiNa ityarthaH / vikAravyAvRsaM prakRternityatvaM satotItAnAgatAvasyAzUnyatvam iti svarUpato dharmatazca nityAnityobhayarUpatvaM prapaJcasyeti pratipAdayati / tadetaditi / tadetatrailokyaM kAryakAraNAtmakaM caturviMzatitattvAni sakA fruit yAvat yathAyogyaM dharmarUpeNa svatazca vyaktervarttamAnAvasthA / paiti nityatvapratiSedhAt / 'naiveha kiMcanAyaprAsIt' 'asadA idamayagrAsI' di. tyAdizrutibhirvyaktAvyaktAtmikA tasminprakRtiH saMpratIyata ityAdismRtibhiH yatsAvayavaM tadanityaM ghaTAdivadityanumAnenetyarthaH / nanvevamatyantA' ccheda evAstu tatrAha / apetamiti / apetamatItamapi prakRtyAdi dharmarUpeNAtItarUpeNa cAsti vinAzapratiSedhAt pratyantAcchedapratiSedhAt tadvaika For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / cAhurasadeSaikamapacAsIdityatyantAcchedamAzaGkaya kathamasasaH sajjAyeta sattve ba sebhyedamayacAsIditi zrutyA satpratiSedhAdityarthaH / vinAzitve satyanAdibhAvatvAnupapateriti / yadyapi sasvebeti zrataH sacchaSTArthaH paramAtmaiva sahasamyuttaravAkyAt / tathApi sadekIbhAvenedamAsIditivacanAdasya prapaJcasyApi pralaye sattvaM siddhameva / evaM tadvedaM tavyAkRtamAsIttamase. vedamAsIt grAsIdidaM tamobhUtamaprajJAtamalakSaNam ityAdizrutismRtayopya tvamle cchedaniSedhikA udAhAryAH / yuktizvAsadutpAde zazazRGgA vyutpattipra saGgandhamAtAyanupapattyAdirUpA yAhyA / nanu apetamapi cedasti kathaM nApalabhyate tatrAha / saMsargAcceti / asya vikArajAtasya svasvakAraNeSu prakRtyAdiSu saMsargAdavibhAgAkhyAt kAryasya sAkSyamavyaktatA tasmAccAsyAmupalabdhiH sUkSmatAyA laukika sAkSAtkArapratibandhakatvAdityarthaH / sadevaM kAryakAraNAbhedena pranyAdInAM sarveSAM pariNAminAM prakArabhedena nityAni - tyAbhayarUpatvatryavasthApanAtteSAM sadasadrapatyaM siddhAntitam / sadasatkhyAtibodhAbAdhAbhyAmiti sAMkhyasUtrAnusArAt / idameva ca jaDAnAM vyAvahArikaM sasvaM purANAdA gIyate / yacca niHsattAsattaM pradhAnamiti bhASyakAraiH prAguktaM tat pAramArthikasattvAsattvAbhiprAyeNaivetyasmAbhistatraiva vyAkhyAtam / etenAtmaiva savranyatsarvaditi zrutismRtivAdA apyavisvA ekAntanityasvasyaiSa pAramArthikasasAtvAttacca kUTasyanityasyaivAsti sattA saMparkarAhityAt na tu vyavahArasattA prakRtyAdInAmiti / itthameva ca 196 nAsavUpA na sadrUpA mAyA naivAbhayAtmikA / sadasajhAmanirvacyA mithyAbhUtA sanAtanI // ityAdivAkyAnyapi saMgacchante na punarAdhunikavedAnsibuvANAmanIyatAvAdapi, tehiM mAyAkhyajagatkAraNasyApi vinAzo'tyantatucchatvameva vA paramArthata iSyate tanmate ca sanAtanatyavacanavirodha' iti dik / dharmapariNAmaM parIkSya lakSaNapariNAmaH parIkSyate / lakSaNapariNAma iti / adhya * kiMbahunA 'satyAcyAvara sya' 'asahmapadezAditi cenna dharmAntareNA vAkyazeSAda' sidAntasUtradvayoreva vikArasadayasvayeorvirodha, iti pustakAntare 'dhikam / For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / suvartamAna iti / dharmANAM nityatvamuktaM nityatvaM vinA pratItAnAgatalakSayogAsaMbhavAta / zratra ekai lakSaNAbhivyakti kAlepi dharmeau lakSaNAntarAbhyAM samAbhyAM viyuktA na bhavatIti samudAyArthaH / tathA dharmava lakSaNAnyapi jityAnyeveti nAtyantAsa dutpattisadatyantAcchedayoH prasaGga iti bhAvaH / kokalatAbhivyaktikAle lakSaNAntarayeoranupalambhAdabhAva eva yukta ityAzaDUmyAM tayeArupalabdhimAnumAnikoM darzayati / yatheti / na zeSAsu viraktA iti / rAgasya bhAvitve sati viraktavyavahArAdarzanAt tathA caiRSivarAvAbhivyakti kAlepi viSayAntararAgasyAtyantamabhAvo nAsti prato rAgasya ekalacaNAbhivyaktikkAle anyayoH sattA sidhyatyanumAnAdityarthaH / lakSayApariNAmapi paroktadUSaNamudbhAvayati / atreti / sarvasyAnAgatA devarttamAnAdisarvalakSaNayogAdanagatAdikamapi vartamAnaM syAdityadhvanAM saMkaraH prasaktaH kra mikatve cAsadutpAdaprasaGga iti zeSaH / ato vartamAnamAtralakSaNa sarva vastu pUrvottarakAlaye/stu tasyAbhAvamAtram / prabhAvapratiyogitvAdeva cAtItalyAdivyavahAra iti / tatrAdau dharmeSu lakSaNatrayasaMbandhameva vyavasthApayatiH / dhrmiishaamiti| dharmANAM tAvat dharmatvaM prAksAdhitatvAca saadhniiym| siddhe pa dharmatve dharmANAM lakSaNaM bhedo lakSaNabahutvamapi vaktavyaM na punavainAzikoktaM vartamAnamAtramekaM lakSaNam / yato na vartamAnasamayamAtresya dharmasya dharmatvaM kiM tvatItAdisamayepItizeSaH / atra hetumAha / evaM hIti / hi samAsa evaM vartamAnakAlaeva dharmatve sati sarvameva cittaM naH rAgadharmakaM viraktamiti yAvat / viraktavyavahArayogyaM syAt krodhakAle rAgasyAsamudAbArAta anAvirbhAvAdityarthaH / cayaM bhAvaH / yathA yadA kadA cidrAgasa, * bhavanmate cittaM raktamitivyavahAraH tathA yadA kadA cidrAgAbhAvena ci miti vyavahAraH syAditi / totItAdikAlepi samAvezvimAdidharmAdharmANAM trilattaNakatvaM siddham / yacca tairucyate prabhAvapratiyogi sAmAtreNAtItAdivyavahAra iti, tadapi heym| asati ghaTe dhvaMsapratiyogi vAdirUpamyAtItatvasya vRttyanupapatteH saMyogitvAdivamAtiyo mityAderapi saMbandhiduyasatvaM vinAnupapatteH sadasateH sNbndhaadrshnaat| dhvaMsaprAgabhAva For Personal & Private Use Only 120 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 yogavArtikam / 1 rasiddhezca / ghaTo varttamAna itivat ghaTeotIto bhaviSyatriti pratyayAbhyAM ghaTAvasthAvizeSayeoreba siddheH / anyathA bhAvAbhAvasyApyatiriktatvAdiprasaGga ityAdayazca doSAH svayamUhanIyAH / tadevaM dharmANAM lakSaNatrayaM vyavasyApyedAnIM tatsAGkaryaM pariharati / kiM ceti / cayANAmanAgatAdilakSaNAnAmekadvaikasmistuni saMbhavAbhivyaktirnAsti kiM tu svAbhivyaJjakaM daNDacakrAdivastvajjanatulyaM yasya evaMbhUtasya lakSaNasya krameNa bhAvAbhivyaktirbhavediti nAbhivyaktA sAMka svarUpatastu sAMkaryamiSyataevetyarthaH / avyaktayorlakSaNayeorvyaktena lakSaNena saha nAsti virodha ityatra paJcazikhavAkyaM pramANayati / uktaM ceti / dharmadAnaizvaryantAnyaSTA cittasya rUpANi vRttayazca jJAnAdayAzrayAH zAntaghoramUDhAzcittapariNAmAsteSAmatizayo 'bhivyaktirUpotkaTateti / idaM ca vAkyaM guNavRsyavirodhAcca duHkhameva sarvamiti sUtre vyAkhyAtam / upasaMharati / tasmAditi / asaMkare dRSTAntamAha / yatheti / rAgasyaiveti / dharmaNAM lakSaNatrayasaMbandhe udAhRtasyaiva rAgasyaivetyarthaH paiH / kva cidviSaye anyatra viSayAntare 'bhAvaH sAmAnyAbhAva dUtyarthaH / dASTantikamAha / tathA lakSaNasyetIti / kva citsamudAcAra ityAdirarthaH / ayaM ca lakSaNapariNAmo na dharmiNaH kiM ta dharma yA mevetyevaM dharmapariNAmA dvizeSamAha / na dharmIti / nanvayaM lakSaNapariNAmo lakSaNesti na bA, Ale anavasthA antye lakSaNapariNAme pariNAmalakSaNasaMbhavaH pUrvalakSaNAtItatAyAM lakSaNAntarAbhivyaktereva lakSaNa pariNAmatvAditi, maivam / bIjAGkazvatvAmAvikalyenAsyA anavasthAyA pradoSatvAt / anyathA dharmasya dharmastasyApi dharma ityAdAnavasyAyA api doSatvApattyA dharmadharmibhAvAdirapi na sidhyeteti / adhikaM tu nirvitarkatisUtre prAktam / tadevaM sarvadharmANAM sadaiva lakSaNatrayasaM bandhAsti abhivyaktistu trayANAM kramikIti siddham / syAdetat / lata thAbhivyakterapi nityatvAtkathaM kramikatvaM tatra kramikatvasaMbhave bA kimaparA lakSaNakramikatvena / pratreocyate / nityAnityobhayarUpatvasyoktatayA nityaH svepi sarvakAryeSvanityarUpeNa kramaH saMbhavati lakSaNAnAmapi kramazveSyatazva lakSaNAbhivyaktikamastu lakSakhAsAMkaryAIya prakRte pradarzitaH / adhikastu nirvi For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / - tarkasamApatisUtre 'smAbhiH prokta iti dik / lakSaNapariNAmaM parIkSyAvasthApariNAmaM parIkSituM dharmagataM vibhAgamAha / te lakSitA iti / lakSitA vyaktA varttamAnA iti yAvat alakSitA avyaktA atItAnAgatA iti yAvat / tAMtAM bAlyayodhanavArdhakAvyavasyAM prApnuvanteonyonyamanyatvena bhede - nocyante bAlAyaM na yuvetyAdirUpeNa / sa ca nirdezo 'vasthAntarato 'vasyAbhedAdeva na tu dravyabhedAdityarthaH / tathA ca pUrvAvasthApAye avasthAntaraprAptiH siddhA saiva cAvasyApariNAma iti bhAvaH / yadyapyetAdRzo'vasthApariNAmo 'nAgatAtItalakSaNayeorapi pUrvamuktaH / tathApi vartamAnalakSaNasyaivAvasyApariNAmaH sphuTamupalabhyataityAzayena varttamAnalakSaNamAlamvyeva sa udAhRta iti / dharmiNa ekatvepi nimittabhedenAnyavyavahAre dRSTAntamAha / yathaiketi / yathA ekatvavyajjikA rekhA aGkavizeSo yadA bindudvayopari tiSThati tadA zatamidaM naikamiti vyavahIyate / tayorekabindu lope ca dazedaM na zatamiti vyavahrIyate avaziSTa bindusthAne caikatvavyajjakarekhAntaradAne sati ekAdazedaM na dazetItyarthaH / dRSTAntAntaramAha / yathA ceti / ucyataiti / putra pitRbhrAtRbhirjanakattvAdinimittabhedAna deneti zeSaH / avasthApariNAmepi bauddhoktaM dUSaNamudAharati / avasyeti / avasthApariNAmAbhyupagame dharmadharmalakSaNAvasthAnAM caturNAmeva koTasthyApattirityarthaH / tatra hetuM pRcchati / kathamiti / uttaram / adbhuno vyApAreNa vyavahitatvAditi / vyApAranimittenaiva sarvavastuSvanAgatAdayadhvanAmanyonyaM vyavahitatvAbhyupagamAt vibhAgAbhyupagamAt na tu bhAvarUpeNa dharmalakSaNayoH sadA satvasyeSTa. tvAdityarthaH / adhunA vibhAgasya vyApAranimittakatvaM vivRNoti / yadA dharma ityAdinA tadA atIta ityantena / dharmazabdAtrAzritamAtravAcI na karoti na kariSyatItyarthaH / zrAntAdhvaneorvibhAgasya vyApAranimittakatvaM vyApArAbhAvanimittakratvena paramparayeti bhAvaH / evaM ca sati pUrvadharmAtItatAyAM dharmAntarAbhivyaktirityevaMrUpa pariNAmalattaNAcityatvamavasthAnAmapi bhavadviktavyaM na tu vinAzaH / avasthAnAM ca nityatve kimapyanityaM na syAdityevaM dharmmadharmyAdikaM sarva jagat kUTasthaM syAditi paradoSa ucyataiti 1 For Personal & Private Use Only 199 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 yogavArtikam / upsNhaarH| nityatvamAnaM na kaiTasthyaM kiM tvekAntaniyatvamityAzayena pUrvavatuna doSaM pariharati / nAsA doSa dti| koTasyadoSo nAstItyarthaH / guNinityatvepIti / dharminityatvepi dharmANAM vimardasya vinAzasya kaTa. sthato vaivitryAt vailataNyAdityarthaH / apariNAmanityataiva kauTasthyaM tacca puruSAtirikta nAstIti bhAvaH / guNini tyapi guNAnAM vimardamudAha. rati / yati / yati na dRSTAnte kiM tadAharaNe / saMsthAnamiti / aryavi. nAzenAvinAzinAM zabdAditanmAtrANAM paJcabhatarUpaM saMsthAnaM dharmamAtramAdimata ityato vinAzItyarthaH / evamityAdApyevaM vyAkhyeyam liGgaM mahattatvam / evamahArAdayo ghaTAdayazca svavinAzenAvinAzinAM kAraNAnAM dharmamA. trANi vinAzina iti bodhyam / tadetacchruttyAktam / 'vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttikenyeva satya'miti / satyaM vikArApekSayA sthimityarthaH / tasmiviti / tasmin dharma vikArasaMjJA pariNAmasaMjJetyarthaH / ato dharmiNAM pariNAminayA na koTathyaM sutarAM tu dharmalakSaNAvasthAnamiti bhAvaH / pariNAmatrayaM vistareNa parIkSitam / idAnIM bhUtendriyeSu pariNAmatrayaM krameNa darzayati / ttredmudaahrnnmiti| dharmata iti / dharmeNa prinnmtityrthH| dharmapariNAmasya svarUpaM darzaryAta / ghaTAkAra itIti / sa pariNAmo ghaTAkAra ityarthaH / navapurANatAmiti / navInatAnantaraM purANatAM prApnuvadhityarthaH / dharmAdInAM sarveSAmevAvasthAtvAvizeopa gobalIvardanyAyenaivaiSAM tAntriko bhedanirdeza ityAha / dharmiNopIti / lataNasya ca purANatvAdikamavasyeti prApratvAdeva nokam / eka eveti / avasthAmAtra evetyarthaH / eva. mavasthAlataNayorapi dhamatvAddharmapariNAmapi gobalIvardanyAyenaiva bodhyaH / evaM padArthAntareSvapIti / bhUtAntareSu indriyeSu prakRtyAdiSu cetyarthaH / aparaM | vizeSa pariNAmeSu pUrvaktiM smArayati / tataiti / trayopi pariNAmAH | dharmisvarUpamatikrAnsAH dharmiNyevAnugatA ato dharmadharmyabhedAt dharmaparijAmamAtramekameveti sAmAnyato bhati dharmI / sa eva ca sarvAna pariNAma mAnabhiplabase dhyAnAti / sUtrasthaM parigAmazabdArtha praznapUrvakaM vyAvaSTe / / koyaM pariNAma iti / uttaram / avasthitasyeti / saMskArapi pariNAmasvA / For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 201 ttvaat| dravyasyeti / dharmiNa ityarthaH / dharmazabdazcAzritamAtracanaH nivRttya. tpattI atiittaavrttmaante| nanu dhAtiriko dharmI nAnubhayate yasya dharmAdaH pariNAmaH syAditi bauddhAzaGkAyo dhAdvivicya dharmI sUtrakAreNa pratipA. dayiSyate / tat sUtraM tatreti pUyitvA paThati / tati / tatra teSu pariNAmeSu teSAM pariNAmAnAmiti yAvat / dharmAti sUtreNa sahAnvayaH / ____ zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmo // 14 // atItavartamAnAnAgatadharmadhvanupAtI vartamAnarUpeNAnugato dharmItyarthaH / atrAvyapadezyati vizeSaNaM dharmadharmiNAvivekapradarzanAya / tathA ca vartamAnatvAvartamAnatvavaidhayeNa dharmiNo dharmasya ca viveka iti bhAvaH / dharmazabdArtha vyAcaSTe / yogyteti| dagdhazatarapi saMgrahAya yogyatAvacchive. syuktam / vartamAnatA svruupyogytetyrthH| tena atItAdisAdhAraNyalAbhaH / evakAro vartamAnAdivizeSavyavacchedArthaH zaktitvaM cAnAgantukatvam / tathA cAgnerdAhazaktibaddhamA api dharmiNi yAvadravyabhAvinaH nahi zaktiviyogaH zaktimatosti zaktiktimatArabhedAditi bhAvaH / dharmazabdArthamuktvA tasya zAntoditopapAdanAyAnabhivyaktidazAyAmapi sattAM sAdhayati / sa ceti| sa ca dharmaH zaktirUpaH phalaprasavAta tadAnumitAvyaktAvasthaka ityarthaH / pAkasmikatve hi mRova ghaTastantuSveva paTa ityAdi daH phalasya prasave masyAta ato anAditvaM vaktavyam anAditvAccAnantAmiti bhAvaH / ekAnekatvavaidhayeNApi dharmamivivekAyAha / ekasyati / sa dharma ekasya dharmiNo'nekopi dRSTa ityarthaH / sUtratAtparyaviSayaM dharmAda dharmiNo vivekamu. papAyitvA AdI dharmANAmevAnyonyaM viveka pratipAdayati / tatreti / teSa dharmeSu madhye vartamAno dharmI dharmAntarebhyo vartamAnAtirikadharmabhyaH zAntA. dhyapadezyarUpebhyA bhiyate vivicyate vartamAnatvAvartamAnatvavaidhAditi zeSaH / vartamAna ityasya vivaraNaM svavyApAramanubhaciti / nanvaM kiM dharmANAmanyonyamatyantameva bhedo na tu bhedAbhedI, netyAha / yadA viti| gradA tu zAntAvyapadezyAvasthAyAM dharmaH sAmAnyenAbhivyAvizeSAhityena For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 yogavArtikam 1 1 dharmiNi anugato vilIno bhavati tadA dharmisvarUpamAtratayA avasthAnAt dharmyavibhAgAditi yAvat / kosau dharmaH kena vyApAreNa bhiyeta prayogibhirvivicyeta dharmasya tallakSaNasya vAnupalambhAdatastadAnImavibhAgalakSaNAbhedepi bhavatItyarthaH / etena ca bhASyakRtA brahmAdvaitamapi vedAntoktaM vyAkhyAtaprAyam / pralaye sarvavastUnAM paramAtmanyavibhAgAt yathAkAze'bhrANAmiti / tathA ca zrutiH / sa yathA sarvAsAmapAM samudra ekAyanamityAdinA samaSTijIvasya pralayaM pradarzyAtmAdvaitamAha / yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati / yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUttatkena kaM pazyediti / idAnIM zAntoditA vyapadezyazabdArtha vyAcaSTe / tatra traya iti / tadidaM vyAkhyAya tasya pAThakramAt kramabhramaM parihartumAha / te cAnAgatasyeti / evaM vakSyamANAvyapadezyepi pAThakramo nAdarttavya ityAha / varttamAnasyAnantarA atItA iti pAThakramaH / kathaM tyajyataityAzayena pRcchati / kimarthamiti / uttaram / pUrvapazcimatAyA abhAvAditi / pUrvapazcimadvArAdityarthaH / tadeva vivRNoti / yatheti / naivamatItasyeti / varttamAnena saheti zeSaH / tathA cAnAgatAvasthAyAH prAgabhAva. sthAnIyAyAM varttamAnAvasyAyAM hetutvAdatItAvasyAnantaraM varttamAnAvasyA na bhavatItyarthaH / uditAvyapadezyarUpapAThakramatyAgepIdameva bIjamiti bhAvaH / upasaMharati / tasmAditi / samanantaraH pazcimo lakSaNabheda iti zeSaH / tattvato 'nAgata eva varttamAnasya samanantaraH pUrvo bhavatItyarthaH / etena satkAryavAdapi pUrvAbhivyakto ghaTAdirna punarutpadyataiti siddhAntaH smarttavyaH / nanu anAgatavarttamAnayoH kAryakAraNabhAvaeva kiM pramANamiti cet, zRNu / yAtItasya punarvarttamAnatA syAt tarhyanirmatiH syAt / vinaSTAntaHkaraNAvidyAkarmAdInAM punarudbhavena muktasyApi saMsArodayasaMbhavAt / kiM ca yadAtItopi ghaTaH punarvarttamAnaH syAttadA sa evAyaM ghaTa iti kadAcitpratyabhijJAyeta ate / yeogyAnupalabdhyA pratItavya ktyanunmajjanaM nirNIyatadUti / atrAnAgatAtItAvasyayoH prAgabhAvadhvaMsarUpayeoH kAryotpAdakAnutpAdakatvavaidharmyayaH canAt avyaktAvasthAyA evAvAntarabhedAvanAgatAtItate paraspara vilakSaye iti mantavyam / nanvevamatItasya punaranutpAdAdatItasattvakalpanA vyartheti cet For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 1 na leokAnatItAndadRze svadehadUtyAdivAkyazatasiddhayA gipratyatAnyathAnupapattyA tatsiddheH viSayatatsatrikarSayoH pratyakSa hetutvAt / na cAtItArthasmarayamevAstviti vAcyam / pUrvAnubhUtasyApi yoginA darzanAt / ye tu yogajadharmasyApi satrikarSatvamicchanti teSAmapyasatpadArthe satrikarSanupapattiH pratyakSaM prati satrikartanAnAtvenAnanugamena hetutAgrahAnupapattizca / jJAnAderviSayatAdirUpeopi saMbandho 'sati na saMbhavati satoreva saMbandhadarzanAditi / pratyakSAdiSu saMyogAdireva pratyAsattiH yogajadharmeNa vAdhamaMtamaAdipratibandhamAtraM kriyataiti dik / zAntoditau vyAkhyAyAvyapadezyaM vyAkhyAtuM pRcchati / athAvyapradezyAH kaiti / ye vyApAraM kariSyanti te vyapadezyA iti vaktuM na zakyate akariSyamANavyApArakasyApi kevalAnAgatalakSaNasya vastunaH svIkArAdityataH prakArAntareNAvyapadezyaM lakSayati / sarvaM sarvAtmakamiti / sarvAtmakaM sarvazaktikaM, tathA ca sarvatra pariNAminyavasthitAH sarvavikArajananazaktaya evAvyapadrezyA dUtyarthaH / nanu varttamAnAtItAvasyayoranubhavasmaraNe pramANe staH zaktyAkhyAyAM tvanAgatAvasthAyAM kiM pramANaM kiM vA sarvatra sarvazaktimatva pramANamityAkAGgAyAmAha / yatroktamiti / abhivyktiritiityntenaanvyH| yatra sarvaM sarvazaktimadityatrArthe pUrvAcAryairidaM vakSyamANaM pramA 1 muktamityarthaH / tatrAdo pratyakSasyale zaktimanumApayati / jalabhUmyoriti / sthAvareSu rasAdibhiH madhurAsurabhyasurabhimRdukaThinatvAdibhiryadanantarUpatvaM tajjalapRthivyAH pariNAmanimittakamityanvayavyatirekAbhyAM pratyakSato dRSTam to jalabhUmI sthAvarAtmike sthAvarazaktimatyaiA iti bhAvaH / zaktiM vinApi kAryakaraNe 'tiprasaGgAt tathA jaGgameSu yadvaizvarUpyaM sthAvarANAM pariNAmanimittakaM dRSTaM manuSyAdInAM dhAnyAdisyAvara kAryANAM dhAnyAdivizeSaiH rUpAdivizeSadarzanAt / tathA sthAvarANAM yadvaizvarUpyaM tajjaGgamAnAM pariNAmanimittakaM dRSTam | godugdhAdibhirdhanyacampakAdInAM sthAvarANAM vicitrarUpaM rasAdidarzanAdityarthaH / zvamAdidRSTAntaiH sarveSu vastuSu sarvavikArajananazaktiH sidhyatItyAha / ityevamiti / yathA jalAdisthAvarAdyAtmakam evamanyadapi sarva vikArAtmakaM tacchaktimat / nanu atItakArye zaktimattvaM nAsti bhAviva 3 For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 yogavArtikam / stanAmityata uktam / jAtyanucchedeneti / yadApyatItakAryavyaktaya ucchinAsta. thApi tajjAtIyasarva yAnucche dAdityarthaH / tathA ca sarvAtmakatvaM sarvajAtIyaktimattvamevAtra vitimiti bhAvaH / etenAnyadravyasya pariNAmavyaktInA. manyatrAbhAvepi na niyamabhaGgaH tajjAtIyavyatyantarajananaktimattvasaMbhavA. diti / tadetaduktaM vissnnupuraanne| yathA ca pAdapo mUlaskandhazAkhAdisaMyutaH / AdibIjAtmabhavati bIjAnyanyAni bai sataH // saMbhavanti tatastebhyo bhavantyanye pare drmaaH| . tepi tallakSaNadradhyakAraNAnugatA mune / evamavyAkRtAtpavaM jAyante mahadAdayaH / saMbhavanti sUrAstebhyastebhyazcAkhilajantavaH // iti| yadi ca sarvatra sarvasajAtIyavastujananazaktinaM svIkriyate tadA kathamekasmAdeva caturmukhazarIrAdakhiladevadAnavanaspazvAdisamudbhavaH kathaM vAgastyanATharAgneH samudrazoSaNaM kathaM vA brahmaviSNurudrapArvatIzarIrAdiSu vizvarUpadarzanam / yoginAM ca svazarIramanasAramantA vibhUtaya upaporana, kiMbahunA upadeyAnta te jJAnaM jJAninastattvadarzinaH / yeta bhUtAnyazeSeNa drakSyasyAtmanyatho mayi / sarvabhUtasthamAtmAnaM sarvabhUtAni cAtmani / . Itate yogayuktAtmA sarvatra samadarzanaH // ityAdivAkyaiH sarvaprANizarIre sarvajAtIyavastusattAvacanaM zaktika. patAM vinAJjasyenopapota / arjunAdibhizca zaktirUpeNAvasthitaM bhAvibhISmapadhAdikameva kRSNAdizarIre kAlAtmake divyacakSuSA dRSTaM yogibhira. totAnAgatamiti / etena sa vRdaM sarva bhavati tasmAtsarvamabhavaditi zrI: brahmavidaH sarvabhAvarUpA zruyuktA siddhiruppaaditaa| tathA jIvAvAdhAvapi yA mahezvaryazaktimattvAjjIvAnAmIzvaratvapratipAdakazrutismRtaya upapatrAH / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 205 tathA tarate satyA anRtApidhAnAH iti zrutirapIti mantavyam / nanveSaM sarvatra sarvajAtIyazaktyaGgIkAre kathamekadA na nAnAvikAroyattiH kathaM vA zilAzakalAdapi nArottirasmadAdizarIrAccaturmukhAdidhat saMkalpamAtreNa nAkhilaprANyutpattirityAzaGkA pariharati / dezakAleti / dezo bhUlIkAdiH kAlaH kaliyugAdirAkAra: saMsthAnam avayavasaMyogavizeSaH nimittama. dhAdistairaprabandhAt pratibandhAta ekadA kAraNeSu na virudvAnAmAtmabhUtazatInAmabhittirvartamAnalakSaNa pariNAma ityarthaH / etena ca pratibandhavacanenAnyA api uktAzaGkAH parihattAH sahakArivirahAdityartha iyapi kazcit / sasyApi pratibandhanimittavilambe paryavasAnaM nimittamaprayojakaM prakRtInAM gharaNabhedastu tataH trikavat' ityAgAmisUtre sarveSAM nimittakAraNAnAM svatantrAyAH prakRteH pariNAmeSu pratibanivartakatAmAtrAvagamAditi / ataH zilAzakalAbAGkarItpattiravayavasaMyogavizeSasyAGkurotpattipratibandhakAtvAta asmadAdizarIrAvAkhilaprANyutpattiradharmapratibandhAt / brahmANDA. dizaktimatazca ghaTAdebrahmANDAdA tpAdanaM vinaiva prAyazo nAzadarzanAta sA zaktiH samutpana ghaTAdinA sahaiva nayati AdhAranAzAt / kadAcibahuSazarIrAdInAM sarpAdibhAvavat paramezvarAdisaMkalpato ghaTAdInAmapi prakRtyAparavazAt avyavasthitAkhilapariNAmo bhavatyeva / tathA coktaM laukikairapi viSamaNyamRtaM kvacidbhavedamRtaM yA vissmiishvrecchyaa| .. iti / etena tathAjAnena puruSArthasamAzyA cittasyAnsikalayakAle anAgataduHkhapi zaktirUpaM cittena sahaiva nAta ato heyaM duHkhamanAgamiti sUtroktamanAgataduHkhasya heyatvamupapatram / evaM ca sati vikArANAM kvacilla. taNamAtramapi bhavati anAgatAtItatArUpamiti vaktavyam / anyathAnAgataduHkhasya heytvaanuppteH| pareSAmanAgataduHkhasya hAna hi siddhatvAna puruSArthaH / asmiMzcAnAgataduHkhamabhAvitatayA na ghaTeteti / padArthAna vyAkhyAya samayaM sUtrArthamAha / ya eteSviti / anvayI sarvadharmAnvayI sthira ityarthaH / tathA cAbhivyaktAnabhivyaktatvavaidhaya'Na dharmadharmiNaviveka iti satratAtpayArthaH / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 yogavArtikam / tadevamanyonyavaidhAdurmabhyotiriktatayA dharmI prasAdhitaH / idAnoM tadana bhyupagame bhASyaphAro bAdhakamapyAha / yasya viti / dharmamAtramityanenaiva taNikatvamapyAyAtam / anekakSaNasthAyitve hi taNasaMbandharUpadharmavattvameva padArthamAtrasya syaaditi| dharmamAtramityasya vivaraNaM niranvamiti, nirdhamikamityarthaH / dharminirAkaraNAdAtmA kSaNikavijJAnamityAyAtaM tathA ca prathamapAdoktameva dUSaNamAha / tasya bhAgAbhAva iti / zeSaM sugamam / nanyastu dharmI dharmAtiriktaH tathApyekasya dharmiNa eka eva pariNAmostu ekasya nAnApariNAmAGgIkAre sahakAribhedakalpanAgauravAdityAzaGkAyAme. kasya dharmiNaH pariNAmabhedaM sAdhayati / ekasya dharmiNa AgAmisUtravatyamANapariNAmatrasiddhaye / kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH // 15 // ekasya dharmiNaH pariNAmanAnAtve kriyAbhedo heturliGgamityarthaH / AzaGkAparvakaM sUtraM vyAcaSTe / ekasyati / bhavatIti siddhAnta iti zeSaH / hetutvaM pratipAdayitumAdI dharmapariNAmaviSaye dharmiNaH kramaM darzayati / cUrNeti / ekaiva mRta prathama cUrNamRttiSThati tataH piNDamRdbhavati tatazca ghaTamR. diti ghaTotpattI mRrmiNaH kramaM pratipAdana ghaTalayepi mRdaH kramamAha / kayA. lamRtkaNamRditi / cazabdenAnyapariNAviSayapi kramaH samuccIyate sarvatra mRcchabdo mRrmiNa ekatvapratipAdanArthaH / ekasya sAmAnyAtmakasya mRddha miNA'naGgIkAre mRdityanugatapratyayo na syAditi bhAvaH / nanu dharmANAmeva kramaH pAvApAtmA saMbhavati na tu dharmiNa ityAzaGkAyAM prakRteH krama latati / yo yasyeti / yasya dharmiNo dharmAntarasya samanantaro yo dharmaH sa eva tasya dharmiNaH krama ityarthaH / tathA ca mRdekaiva cUrNa bhUtvA pazcAt piNDo bhavatItyekaH kramaH pazcAcca ghaTa ityAdikramairmiNa eva kramabahu. tvamiti bhAvaH / dharmANAM kramasyavAtra vikSitatve tu teSAM manAnAtvepye. kasya dharmiNaH pariNAmabahutvaM na sidhyatIti bhASyakArAzayaH / pariNAmatrayepi kramamudAharati / piNDaH pracyavataityAdinA / nAtItasyAsti krama For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / iti / lakSaNAta lakSaNAntaraprAptirUpaH kramo nAtItasyetyarthaH / dharmapariNAmavAvasthApariNAme pratikSaNakramo na pratyakSIkriyataiti tamanumAnena sAdhayati / ghaTasyAbhinavasyeti / prAnteti zeSaH / sA ceti / sA ca purANatA kSaNaparamparAnupAtinA pratikSayAM bhicena svarUpasattAkramasamUhenaivAbhivyajyamAnA bhavantI caramAvasyAyAM sphuTapratyakSagocaratAmeti / ataH purANatAbhivyaktihetutayA pratikSaNamavasya / pariNAmeonumIyataiti zeSaH / pratikSaNapariNAmato yatsidhyati tadAha / dharmalakSaNAbhyAmiti / viziSTo'tizayitaH / dharmalakSaNapariNAmayeAH pratikSaNamanutpAdAdavasyApariNAmasya ca pratikSaNamutpAdAdityarthaH / tathA coktaM manunA ghoresminhaMta saMsAre nityaM saMsArapAyini / iti / smRtyantareSu ca / nityadA Gga bhUtAni bhavanti na bhavanti ca / kAlenAlakSya vegena sUkSmatvAttatra dRzyate // ityAdi ca / purANe cAta eva caturvidhaH pralaya uktaH / nitya naimittikazceti prAkRtAtyantikau tathA / 1 iti / nityaH pratikSaNaM jAyamAnaH / etena svapnamAyAdidRSTAntA api prapaJcasya kSaNabhaGgaratvenaiva zrutismRtiSvabhipretA iti sUtratAtparyArthamAha / tata iti / pratilabdhasvarUpAH prAptasaMbhavA itarathA tu netyarthaH / nanu dharmapi ghaTAdeH kapAlAdidharmatvAt kathaM dharmadharmaNeorbheda iti tatrAha / dharmepIti / tathA ca yo yasya dharmI sa tasmAdvina ityeva niyama ityarthaH / nanvevaM dharmadharmalakSaNAnAM pariNAmabhede kathamekasyAH prakRteH sarve pariNAmA iti zrUyate 'ityeSA prakRtiH sarvA vyaktAvyaktasvarUpiNIM tyAdismRtiSu tatrAha / yadA viti / yadA tu paramArthadharmaNi pradhAne'bhedopacAreNa nimittena sarvopi dharmaH sa evAbhidhIyate tadAyaM krama ekatvena ekaniSTha tvenaiva pratIyatadUtyarthaH / paramArthadharmatvaM ca sAkSAtparamparayA sarvavikArAzrayatvaM 207 For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 vArtikam / taccapradhAna yaivAstItyanye / apAramArthikadharmiNa ApekSikatvAt / yaccA pariNAminAM satyatvaM yathA vA brahmamImAMsAyAM jIvAnAmAtmatvamapAra mArthika tayorapi zazazRhadehAvyApekSikatvAditi bhAvaH 1 zatra pradhAnasyaiva pAramArthikadharmakatvaM vadadbhiH bhASyakAraiH paramAtmana eva niratizayasato nApekSikA tmanazca pAramArthikasattvaM pAramArthikAtmatvaM zrutismRtisiddhamanumataM nyAyasAmyAditi dhyeyam / tathA 'bhedopacAravacanAt dharmadharmiNorbheda eva pAramArthikaH / avibhAgamAtraM tvabheda ityapyukta. miti / taDityaM sUtragaNena prapaJcaH prakRtipariNAma iti siddhAntitam / tatra cArambhavAdibhiH sahAsmAkaM dharmadharmyabhedasatkAryayoreva virodho na tu -prapaJcasyAcetana sUkSmadravyopAdAnakatvepi tairabhedapratyayaniyAmakasyAvibhAgalakSaNasvarUpasyAnaGgIkArAt prAgabhAvadhvaMsayeoraGgIkArAcca / ye tu prapa avasya brahmavivarttatAvAdinastaiH saha ca nAsmAkaM virodhalezopi varttate / mAyApariNAmasya prapaJcasya paramAtmanyatAtvikatAyA asmAbhirapISTatvAt / 'indro mAyAbhiH pururUpa Iyate / bahurUpa ivAbhAti mAyayA bahurUpayA / ramamANA guNeSvanyA mamAhamitibadhyate // ityAdizrutismRtiSu mAyAvikArasyaiva paramAtmanyadhyAro pAvagamAt / zuktI buddhipariNAmarajatAropavat badhyataiti aMzata ityarthaH / yadi va mAyAyAmapi vivarttatvaM prapaJcasya kazcidvadet tadapi paramArthabhiprAyeNeSyata* evAsmAbhiH mAyApekSayA tatkAryANAmanityatvena tAmapekSya mithyAtvAt vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRtiketyeva satyamityAdizrotadRSTAntaireSameva sidhyediti / tadevaM citapariNAma prasaGgena sarvavastUnAM bhUtendriyazabde palacitAnAM trividhaH pariNAmaH sUtrakAreNa pratipAditaH / tatra sUtrakAra zcittasya nirodhavyutyAnasaMskArarUpAveva pariNAma pratipAdite / na sarka iti nyUnatA tasyAH parihArAya pariNAmAtmakAt cittadharmAnazeSataH prakaraNA samAvasare darzayati / cittasya dvaya iti / paridRSTAparidRSTAH pratyakSApratya For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 209 taaH| pratyayAtmakA iti| pratyayo vRttipariNAmavizeSo yaH sAtiNi pratibimbAdhAnatamaH sa ca jJAnecchAkRtisukhaduHkhAdimAna pradIpazikhAvad dravyarUpaH pariNAmavizeSaH tadAtmakAH tadrapA ityarthaH / vastumAtreti / paramANutadrapavat pratibimbAdhAnAkSamatayA sAkSiNyAbhAsamAnA ityarthaH / te cAparidRSTAH / anumAneti / anumAnena sAdhitA vastumAtratayA sattA yeSAM samAmAmityarthaH / sapta darzati / nirodheti / nirodho vRttinirodhaH saMskAra. janakatvena nivRttiyatnavadvAvarUponumIyate iti prAgevoktam / dharmazcAdRSTasAmAnyaM bhogavaicitryAdanamIyate saMskArazca smRtihetutayAnumIyate pariNAmazcittasyopacayApacayAdivettyutkarSApakarSAdiranumIyate / etacca chAndogye spaSTam atramayaM hi somya mana' ityatra / jIvanaM prANanAdirUpavyApAravizeSaH suSuptApi zvAsaprazvAsAbhyAmanumIyate ceSTA cittasya saMcAraH sa ca jAyatsvapnasuSupyAdihetubhyAM cittasya cakSurAdidezasaMyogaviyogAbhyAmanumI. yate / yadyapi cittasya vibhutvaM tathApi bAhmasattvAyapaSTambhenApacayApacayavacchrotrasyaivopAdhikI kriyApyastIti bhAvaH / zaktiH dhyAnAdisAmayaM tacca tatkAryaNAnumIyate / yadyapi kAryajananazaktiH sarvapariNAmiSvanumeyaiva bhavati tathApi cittasyAkhiladharmaprasaGkena cittadhikRtyoktA / pAdasamAptiparyantA. ni saMyamasidisUtrANyavatArayati / ato yogina iti / jJAnasAdhanAni yogAGgAni vistareNa vyAkhyAtAni yogakAlInAvasyAzca cittasya pariNAmarUpA yoganiSpattyAdayavadhAraNAya darzitAH / ataH paraM bubhutsitAnAM yogirbhAirjajJAsitAnAmAnAM sAkSAtkArAya yamAdisAdhanasaMpatrasya yoginaH saMyamaviSaya upakSipyate / ubhayatra saMyamAyathA siddhirbhavati tatsarva viziSya pradarzyate pAdasamAptiparyantamityarthaH / atra bubhutsitArthapratipattaya. iti vacanAt tattadvibhUtikAmaireva te saMyamAH kartavyAH kevalamumukSubhistu sattvapuruSAnyatAmAtrasaMyamaH karttavyaH paravairAgyAyoti sUcitam / etAzca vibhUtayaH saMyamasiddhisUcikA api jeyAH / pariNAmavayasaMyamAdatItAnAgatajJAnam // 16 // 14 For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 'yogavArtikam / asya rmiNo 'yaM dharmapariNAmastasya ca ayaM lakSaNapariNAmaH lakSaNasya cAyaM navapurANAdayavasthApariNAma ityevamanukSaNaM yatra kuna cidartha saMyamAttatsAkSAtkAre sati taditarArthAnAmapi dharmAdipariNAmeSu atItAnAgata. jJAnaM saMkalpamAtreNa praNidhAnalezAdeva bhavatItyarthaH / anyaviSayakasaMyamAta priinayatapadArthAntarasAtAtkArazca yogajadharmabalAvatIti zAstraprAmAeyAdavadhAryate dharmavizeSAtsvargavizeSavat tapojayasiddhivat bhuvanajJAnaM sUrya saMyamAditi vakSyamANasiddhivacca / kazcittu samAnaviSayatvAnurodhAta saMyamaviSayayorevAtItAnAgatayAH sAkSAtkAro bhavatItyartha ityAha / tatra / hi tatsaMyamAttajJAnamityeva sAmAnyataH sUtraM yujyata saMyamasya svavi. SayagocarasAkSAtkArajanakatvaniyamAt / api ca pariNAmatrayaM sAkSAtriya. mANaM teSvatItAnAgatajJAnaM saMpAdayatIti bhASye ponaruktyamapi syaaditi| bhASye teviti / dharmalakSaNAvasyApariNAmeSu sarvavastusAdhAraNeSvityarthaH / zeSaM sugamam / saMyamAntarasya siddhAntaramAha / zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsaMkarastatpravibhAga saMyamAtsarvabhUtarutajJAnam // 17 // _gaurityAdiH zabdo gorityAdiroM gaurityAdiH pratyayaH teSAM vayamANaM saMketarUpAdadhyAsAtsaMkaro vivekAyahaNaM bhavati / vastutastu teSAM bhedosti atasteSAM pravibhAge bhede saMyamAtsAkSAtkRte sati sarvabhUtAnAM rutAni jJAyante / ayaM kAkAdirimamarthamevaM pratItyAnena zabdena kathayatItye. vamityarthaH / yadyapi sAkSAtkRte satIti sUtre nAsti tathApi saMskArasA. tAtkaraNAdityuttarasUtreNa sAkSAtkAraparyantasyaiva saMyamasya siddhikathanAtsa. rvatra sUtre saMyamasya sAkSAtkAradvArakatvaM vyAkhyeyam / ata eva bhASyakAropyanekasatre dRgadarzanArthasAkSAtkAraparyantatAM saMyamasya vyAkhyAsyati / trividheraiva zabdairarthapratyayaNaisteSAM zabdAnAmanyonyaM ca saMkara darzayituM zabdAnAmevAdau traividhyaM darzayati bhASyakAraH / tatra vAgiti / tatra zabdamadhye * tatreti paa02| For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 211 vAgindriyaM varNeSveva prayojanavat zabdeSu madhye vAgindriyajanyaH zabdo varNa eva na tu zRGgAdi zabdo nApi vAcakaM padamityarthaH / urAdiSatpA. mAnaH zabdo vrgaaH| aSTA sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA / jihAmUlaM ca dantAzca nAsikauSTI ca tAlu ca // ti smaraNAta, vAgindriyasya ca zarIrADhahirvattinAsti ato na trayAhmavatyamANazabdo nApi tadanantaraM zrotRdiyAho vAcakazabdo vAgindriyakAryaH zrotRzrotradeze vaktavAgindriyAsaMbandhena trayAjhazabdotpAdakatvAsaMbhavAt iti / vAiindrayajanyAcchabdAcchabdAntaramAha / zrotraM ceti| ninAma vAgindriyazaGkAdivabhihatasyodAnavAyAH pariNAma. bhedaH yena pariNAmenodAnavAyurvaktadehAdutthAya zabdadhArAM janayana zrotRzrotraM prApnoti tasya dhyAnaH pariNAmabhUtaM varNavarNasAdhAraNaM nAdAkhyaM zabdasAmA. nyameva zrotrasya viSayaH na tu dhvanyapariNAmabhUtaM vAcakaM pdmityrthH| sa ca zabdo varNajAtIyatvena varNa ityucyate / tRtIyaM zabdamAha / padaM punanIdAnusaMhArabuddhinigrAmamiti / yathApratItisiddhAnnAdAkhyAna gakArAdivaNAna pratyekaM gRhItvAnu pavAdayA buddhiH saMhati ekatvamApAdayati gaurityekaM padamiti tayA buyA niryAma varNabhyotiriktamakhaNDamekadaivotpadayamAnaM vatyamANaM sphoTAkhyamiti zeSaH / tathA cAyaM tRtIyaH zabdAntaHkaraNasyaiva yAhya ityarthaH / tasya hi padasya zrItrayAhmatve anusaMhArabuDerantaHkaraNaniSThAyAH vaiyadhikaraNyena hetutvaM syAt taccAyuktaM, sAmAnAdhikaraNyasya pratyA. sattitAyAM laaghvaat| na cAnusaMhArabuddhirapi zrotrAderevAsitvati vAcyam / asaMbhavAt / varNAnAM hokyApAdanamAnupa_kyAta sA cAnupUrvI gakArottaraukArAdirUpiNI nAnekavarNapadeSu zrotreNa yahItuM zakyate / AzuvinAzitayA varNAnAM melanAbhAvAt pUrvapUrvavarNasaMskArANAM tatsmRtonAM cAntaHkaraNaniSThAnAmantaHkaraNasahakAritvamevocitam / ataH smRtAnAM varNAnAM manasaivAnupUrvI grahItuM zakyataiti bhAvaH / nanu sphoTAkhyaH zabdaH kIdRzaH kiMkAraNakaH kiMpramANaka iti / atrocyate / yathA bIjAGkarAdAnekAvasthA For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 yogavArtikam / vRtadharmI kramikAbhyastAbhyotiriktaH pallavAdirUpAzeSAvasyayA vyajyate aya. mAmavato na vRtAntaramevaMrUpeNa sa ca bIjAdibhyo bhinnAbhitraH bhedAbheda. yoranubhavAt tathaiva gakAraukArAdAnekAvasyo gaurityAdirakhaNDaH sphoTazabdaH kramikAbhyo gakArAdayavasthAbhyotirikta AnuparvIvizeSaviziSTayA visarja. nIyAdirUpacaramAvasyayA vyajyate idaM goriti padaM na tu gaura itItyAdi. rUpeNa, tacca sphoTapadaM gakArAdivattebhyo bhinnAbhinnaM bhedAbhedayoranubhavAt / sa ca padAkhyaH zabdo'rthasphuTIkaraNAta sphoTa ityucyate sphoTazabdasya ca kAraNam ekaprayanajanyA dhvanivizeSaH prayanabhedeneoccAraNe vyavadhAne satye. kapadavyavahArAbhAvAt / gaurityekapamiti vyavahArastu sphoTe pramANaM varNAnAmanekatvena tairekattvavyavahArasyAJjasyenAnupapatteH / tathA pratyekavaNAdanutpadmamAnasyArthapratyayasya hetutvaM ca sphoTe pramANam / yadi cAnupUrvIviziSTasamUhasyaikatvAdekatvavyavahAraH tenaiva rUpeNArthapratyayahetutvaM ca svIniyate hi saMyogavizeSAcchicAvayavasamahAdevaikatvavyavahArajalAyAharaNayorupapattyA ghaTAdAvavimAnocchedaprasaGgaH yuktisAmyAt / nanvevaM yuktisAmyAdvAkyamapi sphoTarUpam ekaikaM syAt iti cet / bAdhakA. bhAve satISTatvAditi dik / bhASyakArastu saMkSepato varNAnAM padatvaM nirAkaroti / vA ekati / anekavarNA ekasamayasthityanahatvAta paraspara niranugrahAtmAnosaMbaDhasvabhAvA ataste padamasaMspRzya padatvamaprApya ata evArthamanupasyApyAvirbhUyaiva kSaNAttirAbhUtAzcetikRtvA pratyekamapadasva. rUpA vivekibhirucyantaityarthaH / atra svarUpagrahaNAdavasthAvasyAvatArabhedena varNAnAM padatvaM na nirAkRtam / nanu yadi varNAH padasvarUpA na bhavanti hi kamiyanto varNAH kramavizeSAvacchinnA asyArthasya vAcakA iti lokaiH saMketyante ityAzaGkA pariharati / varNaH punarityAdinA saMketyataiti paryante. netyekavAkyena / ayamarthaH / yadyapi varNAH padAta bhinnAstathApi avasthAvasthA. vatorabhedasyApi sattvAdekaikopi varNaH padAtmA padAbhitro bhavati bIjA. purAdiriva vRkSAbhitro 'ta eva padarUpeNa sarvapadArthAbhidhAnayogyatAsaMpavaH / atra hetumaah| sahakArIti / yadabhAve sahakAriNi yAni vAnta. - For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / rANi tatpratiyogitvAt tatsaMbandhitvAt anantapadarUpatAmivApa bhavati / ivazabdotra vaizvarUpyayogyatAmAtrapratipAdanArthaH / vaizvarUpyaprakAramAha / puurvo| gakAraH uttareNoriti varNadvayena gaNa ityAdipadAt vyAvartyate uttarazca visarjanIyaH pUrveNa gauriti varNadvayena gaira ityAdipadebhyo vyAvartya vizeSe gauriti sphoTapade 'khaNDe tAdAtmyenAvasthApito bhavati iti heto| revaMrUpA bahavo varNa: kramAnurodhina AnupUrvIvizeSa sApekSaH padAbhedatosaMketenArvAcchatrA niyamitA srvaabhidhaansmrth| api iyanta etAbhUtvA vatsaMkhyakA ete gakArAdayo gAva * mevopasyA paryAnta ityatastu tena prakAreNa varNamukhena tatpadamevAvivekataH saMketyataityanvayaH / tatra hetuvAcyasya vAcakamiti padameva hi vAcyasya vAcakramupasthApakam anyasyAnyarUpeNa saMkete hetureteSAmityAdi nirbhAsa ityantam / yaH padAkhyo buddhimAtrayAjhaH sphoTa eteSAM varNAnAm arthasaMketenAva cchitrAnAM tathA samApto dhvanijanyaH kramaprAnupUrvIvizeSo yeSAM tAdRzAnAm eko'bhitra iti padasya svarUpAkhyAnam / samApto vAkyArthaH / ayaM bhAvaH / yathA saMyuktaM kapAladvayaM jalAharaNaheturityavivekato bAlakebhya upadizyate paTAdibhyo ghaTasya vyAvarttakAntarAsaMbhavAt / tatazca bAlakaH kapAlAvivekena ghaTasyaiva jalAharahetutvaM gRhAti evameva sphoTAntaravyAvarttanAya varNavivekenaiva sphoTe saMketopadezaH saMketagrahazca bhavatIti na varNeSu saMketAnupapattiriti / trividhaM zabdaM pradarzyadAnIM teSAM madhyAtsaMketakAraNaM / pratipAdayati / tadekamiti / pratIyataityanenAnvayaH / zrayamarthaH / yadyapi tatpadaM sphoTAkhyam ekameva na tu varNavadanekam ekatve pramANamekabuddhiviSayamiti tathA vaktu* rekenaiva prayatnena dhvanyAdidvArotpAditaM varNastu prayatrabhedenApyutpadAnte tathA abhAgaM niraMzaM varNavyUhastu vanavat sAMzaH tathA'kramam ekadaivAtpadyamAnaM na tu varNavat krameNa zrata ebhirhetubhirvarNabhinnaM kiMca bauddhaM buddhimAtragrAhyaM tathAntyavarNasya pratyayarUpavyApAreNAbhivyaktaM varNastu naivaM tathApi parapratipipA dayiSayA vaktRbhirabhidhIyamAnaiH zrotRbhizca zrUyamANairvarNairevaMrUpaiH siddhavatpa* gAmiti tUcitam / rA0 zA0 / + zradhyAsaM sakAraNamiti pA0 2 / For Personal & Private Use Only 213 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 yogavArtikam / ramArthavadanyonyasaMpratipattyA saMvAdena pratIyate vyavahIyate / na tu varNebhyo. nyena rUpeNa, tatra heturanAdivAvyavahAravAsanAvazIkRtayA laukikbuddhoti| anAbhidhIyamAnairityanena vAgindriyaviSayavAvivekaH padasyoti / ayamA. Nairityanena triviSayakazabdAvivekaH padasyati bodhyam / tadeva trividhaza. bdAnAmanyonyAdhyAsAtsaMkaro darzitaH / idAnI trividhazabdenArthapratyayayo. radhyAsaM pratipAdayituM zAbdavyavahArasya saMketayahamUlakatvamAha / tasyeti / tasya padasya vibhAgo viSayavyavasthA saMketayahAdeva bhavati / pravibhAgamevAha / etAvatAmiti / etAvatAM varNAnAm evaMjAtIyaka evamAnupUrvIko 'nusaMhAro milanamatasyArthasya vAcaka upasthApaka ityevaMrUpovibhAga ityarthaH / ekasyArthasyoti pAThe 'rthavizeSasyetyarthaH / saMketazabdArthamAha / saMketastviti / adhyAsaH saMketakarAhAyaryAropaH / AropitAbheda iti yAvat / tasyaiva ca jJAnaM padArthopasyApakaM tatrAdhunikanAmAdikalpanAvyA. vartanAya smRtyAtmaka iti viSayaviSayiNArabhedAt pANinyAdismRta ityarthaH / na ca kalpitAbhedasyAsataH kathaM saMketatvamiti vAcyam / asatakhyAtyanabhyupagamenAnyatra sata evAbhedasyAnyatra kalpanAditi / adhyAsasya saMketatve pramANamAha / yo yaM zabda ityAdinA bhavatItyantena / omityekAkSaraM brahmetyAdiH zAstreSu kambugrIvAdimAna ghaTa ityAdilI ke ca padapadArthayorabhe. dAropa eva saMketo dRzyate ityarthaH / omityAdizabdavAcyatvalakSaNAyAM pramANAbhAvAditi / ata eva kozeSu amarA nirjarA devA ityAdinA zabdA. rthayorAropyamANAbheda eva saMketo dRzyatati / ata evaitenaanaadaabhedaaro|| peNAgamino mantrArthayorabhedopAsanAmupadinti / mImAMsakAzca mantramayoM devatAmAhuH / yA tu asmAcchabdAdayamoM boddhavya itIzvarecchAviSayatvaM / zaktiriti tantrAntare lakSaNA sA 'prAmANikI lakSAdasAdhAraNI c|| api cezvaramajAnatopi zabdArthapratyayo dRzyate tathA padapadArthayorabhedena / saMketopi na yujyatetyAdidoSo bodhyaH / idAnImuktasaMketabuddhinimittakaH / trayANAM saMketa ityAha / evametaiti / evaM saMketabuddheH kAraNAt ete trividhAH zabdA arthapratyayau ca saMkIrNAvaviviktA ca tatra saMketayaha eva For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 215 zabdArthayoritaretarAdhyAptaH zabdArthayostu pratyayena sahakAkAratvAdanyodhyAsaH prasiddha eveti bhAvaH / saMkarAkAramAha / gauriti / ya iti / sa eva zabdAdInAM tattvajJo nAnya ityarthaH / varNadhvanipadAnAmanyonya saMkaravadidAnI padavAkyayAstadarthayozca saMkareNApi zabdArthapratyayAnAM saMkaraM darzayati / sarvapadeviti / vAkyazaktiH padArthAntarasahakAreNa vAkyabhavanazaktiH / tathA ca vRkSa ityAdipadAnAM vRkSAsti vRtazcalati vRkSazchiyataityAdivAkyaiH saMkaro'viveka iti bhAvaH / padeSu vAkyazaktimudAharati / vRkSa ityuktaiti / vRkSa ityu ke satyAkAlAparaNArthaM yogyatAdivazAdastIti zabdo gamyate 'dhyAhiyataityarthaH / tathA ca pade vAkyasaMkara iti bhaavH| nanu zabdAdhyAhAro na saMbhavati ekasminnevArtha zabdAnAmAnantyAt zabdavi. zeSAnumApakaliGgAdAnupasthitariti cet, na / svecchayA svayaM kalpitena kenApyAkAsApUrakazabdena vaktRtAtparyaviSayArthabodhasaMbhavAt / arthavizeSAnumAne tu yogyatAkAhAtAtparyAdikameva liGgamasti, etadevAha / na sattAmiti / yogyatApradarzanenAkADAtAtparyAdayopyupalakSitAH kevalayo. gyatAyA arthAntarasAdhAraNyAditi / udaahrnnaantrmaah| tathA nahIti / AkSeponumAnam / nanvevaM kAravAcakrapadAnAM kutrApi prayogo na syAdi. tyatrAha / niyamArtha iti / yogyatAdibhiH sarvatrArthavizeSAnumAna na saMbhavati ataH kArakANAM sAmAnyato 'numitAnAmapi niyamArthaH kArakAntaravyAvRttyarthazcaitrAgninA bharjanamityAdipadaizcaitrAgnibharjanAnAM ka. karaNakarmaNAmanuvAda ityarthaH / idAnImadhyAhAraM vinApi padavAkyayoH saMkaramabhedanimittakaM darzayati / dRSTazceti / chandodhIta iti vAkya. syArtha zrotriya iti padasya tathA prANAn dhArayatItivAkyasyArtha jIvatI tipadasya ca vacanamityarthaH / janmanA brAhmaNo jJeyaH saMskArAd dvija ucyate / vidyayA yAti vipratvaM tribhiH triya ucyate // itismRteH / jIvabalaprANadhAraNayorityanuzAsanAceti / nanu yadi vAkyArthapratipattiH padAdapi bhavati tarhi gurutarasya chandodhItaiti vA. For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 yogavArtikam / kyasya vacanaM kadApi na syAdityAzaGkAyAmAha / tatra vAzyati / ata eva padavAzyayoH sAMkAta saMzayasyale padaM vAkyena vivrnniimiti| prasaGgAdAha / tata iti / yato vAkyApi padaracanA bhavati ataH saMdehasthale padamaMzabhedaiH vAkyena vivaraNIyamityarthaH / avyAkaraNe arthApratyayAdvAkyavyavaharaNameva vyartha syAdityAha / anyatheti / bhavatIti prayukta nAmAkhyAtayoH sArUpyA ivati ghaTo bhavati bhitAM dehItyarthayasaMdehe 'nava. dhAritaM padaM kathaM kimartha kriyAyAM kArake vA vyAkriyeta zroturarthapratyayAsaM. bhavAt / evamazva iti prayukta zvAsa * makA(oTako veti saMzayo nAmA. khyaatsaaruupyaat| tathA 'jApaya iti prayukta chAgyAH payaH vidana zatrana / parAbhAvitavAnvetyarthasaMzayA nAmAkhyAtasArUpyAd ityarthaH / tadevaM zabdArthapratyayAnAM saMkaraM pradarghyadAnoM pravibhAgaM darzayati / teSAmityAdinA / tatrAdau zabdabhedepyarthapratyayayorabhedena zabdArthayArbhedaM darzayati / khetata ityAdinA pratyayazcetyantena / kriyA sAdhyarUporthI yasya sa kriyaarthH| zvetata. iti zabdaH tathAkArakaH siddharUporthI yasya sa kArakArthaH zveta iti zabda etau zabdo bhinnA etayorarthastu kriyAkArakarUpa eka eva zvetaguNamAtraH / evaM pratyayopi / kriyAkArakAtmakaguNAkAratve pramANaM pRcchati / | kasmAditi / uttaram / sAyamityabhisaMbandhAditi / zvetanaM yA kriyA soyaM zvetarUpaH kArako guNo yazca khetataityasmAt zvetAkArapratyayaH soyaM zveta ityasmAdapi zvetAkAraH pratyaya ityabhedapratyabhijJAnAdityarthaH / kathaM tahabhedena zabdArthayoH saMketa iti tatrAha / ekAkAra iti / ekAkAra AroparUpaH pratyaya eva saMketa AropitAbheda eva saMketo na tu pAramArthikA. bhedarUpa ityarthaH / nanu zabdArthayorabhedapratyayena pratyabhijaiva kathaM na bAdhyate tatrAha / yastviti / yastu zvetArthaH zabdapratyayayorviSayatvAt svAbhiH ___ + dviSacchaniti pA0 2 / * gamanamiti tu pATha ucitaH zivadhAtorgatyarthatayA ghAsamakArSArityarthapradarzanAsaMbhavAt / zvasadhAtorlaGi luGivA azvasaH ashvsiiritysyaaptteH| maloktapAThastu zrAgamazAstrasyAnityatayA azvAsamiti prakAraprazleSeNa vA kathaM cit yojya ti rA0 zA0 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 217 zabdAdivyAvRttAbhiravasthAbhirnavapurANAdibhirvi kriyamANatvAcca na zabda. pratyayayoH sahagato na kAlataH sahacaro vaiyadhikaraNyAdityarthaH / evaM dezato na sahacaro yataH zabda AkAze pratyayo buddhAvarthastu zvetaguNAdiH prAsAdAdiviti bhAvaH / evamiti / evaM zabdopi svAvasthAbhiH vikriya. maanne| nApi arthabuyoH sahacara evaM pratyayopItyarthaH / upasaMharati / itya. nyatheti / suutraarthmupsNhti| evaM tatpravibhAgeti / evaM manuSviSaye zabdArthapratyayeSu pravibhAgasaMyamAt sAkSAtkAraparyantAtsarvabhUtAnAM staM tadarthapra. tyayaM ca yogI jAnAti yogajadharmasyAcintyaktitvAt dharmANAM svasadRzaphaladAnasyArgikatvAccetyarthaH / asmadAdInAM ca zabdArthapratyayabhedasAkSAkAre satyapi tasya sAkSAtkArasya saMyamAjanyatvAca sarvabhUtastajJAnaM bhavati saMyamasyaiva hIyaM siddhiriti / evamuttarasUtreSvapi yathAsthalamidameva smaadhaanm| saMskArasAkSAtkaraNAta pUrvajAtijJAnam // 18 // saMskArasaMyameneti sUtrasyAdau pUraNIyaM saMyamasiddhiprakaraNatvAt / atra jAnasaMskAravadrAgAdivAsanA dharmAdharmAvapi yAdyAvityAha / dvaya. iti / amI sUtroktAH / smRtijJAnavizeSaH klezotra rAgAdireva avidayAsmitayoH smRtimadhyapravezAt / na cAvidyAta eva rAgAdisaMbhave tatsaMskAre pramANaM nAstIti vAcyam / avinAsAyapi kasya cidvagdhaeva prItirna dadhi kasya cidvaiparImityatra vAsanAM vinA niyAmakAntarAbhAvena tatsidduH / teSAM dRSTAntenApratyakSatvamanAtmadharmatvaM cAha / taiti / abhisaMskRtA upacitAH pariNAmAdijIvanAntacittadharmavatra saatibhaasyaaH| cittadharmAzcAnAtmadharmA ityarthaH / etena dhAdayaH pralayepi cittaeva tiSThanti tena cittaM bIjarU peNa nitymityaayaatm| saMskArasAkSAtkArakAraNatayA saMyamaM vyAcaSTe / teSu saMyama iti| nanvajJAte saMskAra saMyamo na ghaTate jAte ca vyartha iti cetr| zabdA. numAnAbhyAM sAmAnyato jJAte vizeSajJAnaphalakasya saMyamasya saMbhavAt / saMskA. rasAkSAtkAra jAyamAne pUrvajanmajJAnaM bhavatItyatra yuktimapyAha / na cetyAdinA sAkSAtkaraNamityantena / dezo janmabhUmi gAdaH kAlo yugAdiH For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 yogvaartikm| nimittaM mAtApitrAdiH / eteSAM saMskAraviSayatayA tadanubhavairvinA tAnyaviSayIkRtya saMskArANAM sAkSAtkAro na saMbhavati saviSayakaguNagrahaNasya viSayoparAgaNaiva jJAnecchAdisyale dRSTatvAta ataH saMskArasAkSAtkAre pUrva janmanAM dezakAlanimittAdirUpAzeSaviziSTAnAmapi sAkSAtkAro bhavati viSayavidhayetyarthaH / sUtrArtha vyAcaSTe / tadityamiti / na kevalaM saMskArasAkSAtkArAta pUrvajAtijJAnameva api tu bhAvijanmajJAnamapIti svayaM parayati / paratrApIti / bhAvijanmasaMskArANAmanAgatAvasyAnAM sAkSAtkArA. diti vizeSaH / saMskArasAkSAtkaraNAtpAdijanmAnyazevizeSairjAyantaityatra pramANatayA jaigISavyAvaTyayoH saMvAdamAha / atredamAkhyAnamiti / atra pUrvajAdijJAnaviSaye mahAsargaSu prAkRtatargaSu janmakramaM bAlyayauvanavAI kAdirUpaM tatpariNAmakramaM ca sAkSAtkurvato jaigISavyasya tArakaM sarvaviSayakrami. tyAgAmisUtralakSaNIyaM vivekajaM jJAnamudabhata athAnantaraM tamAhAvaTyanAmA yogI liGgazarIramAtravihArI parIkSArtha tanudharo nirmANakAyaM dhRtvA papracchetyarthaH / bhavyatvAt kuzalatvAdanabhibhUtattisattvenetyasyAdhikaM kimupalabdha. mityanenAnvayaH / yathAzrute bhavyatvAkhyajIvanmuktyanantaram AkAzAdigamanAsaMbhavAditi / saMpazyatA upabhujAnena devatAmanuSyeSu jAyamAnenetyanena ca tatratyasukhamupabhujjatetyupalakSitaM sukhaduHkhayormadhye saMsAre kiM bahulamiti pRSTaH sa duHkhabahutvapratipAdanAya sarvameva duHkhamityAha / dasviti / anubhUtaM sukhamiti zeSaH / sukhasyApi duHkhatvaM guNavRvirodhAccetyanenotam / pradhAnazitvaM svecchayA pratiniyoktRttvaM tatkAryatvAttadrUpam aizvarya sukhaM tathA saMtoSasukhaM saMtoSotyaM svAbhAvika sukhaM pradhAnavazitvena hi kAmasamApTyA viSayeSvanaMpratyayarUpaM vaivRSNayAkhyaM saMtoSamutpAdana cittasya svAbhAvikaM sukhamabhivyajyataiti / kaivalyApekSayA duHkhamupapAdayati / buddhisattvasyota / buddhisattvasyAyaM dharmaH saMtoSAkhyAlaMpratyayaH triguNaH sukhA. diguNatrayavAna sukhAdiguNavAMzca pratyayo buddhipariNAmo heyapane duHkhapate nyasto madhuviSasaMpRktAvadityarthaH / kaivalyasya ca sukhatvam prAtyantika. duHkhanivRttirUpatayoktam / mukhaM duHkhasukhAtyayati mokSazAstre paribhASa For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 219 NAt / nirupAdhipriyatvasyaiva sukhatvAcceti yathA vAtra kaivalye sukhazabdo duHkhanivRttyAdiparatayA nirNIta evaM zrutismRtyeorapi nirNayaH sarvazAstreSvekarUpavyavahAraucityAditi / nanvevaM kathaM saMtoSasukhasyAnuttamatvaM zrutismRtyuktamupapadayeta tatrAha / duHkharUpa iti / duHkhasAdhanatayA duHkharUpastRSNAkhyastanturba ndhakarajju hetustataH dRSTArthI bandharUpeo yaH samyatayA udvejakastasyApagamAt prasannaM vaiSayikaduHkhA kaluSitam abAdhamakSayaM yAvadbuddhisyApi sarveSAmevAnukUlaM priyamidaM saMtoSotthaM pradhAnavazitvamUlakaM sukhamuktaM zAstreSvityarthaH / pratyayasya paracittajJAnam // 18 // vyAcaSTe / pratyayaiti / pratyayasya rAgAdimatyAH svakIryAcattavRtteH saMyamenAzrayAdirUpairazeSavizeSaiH sAkSAtkaraNAttatastasmAccittAt parasya bhitrasya cittAntarasyApi azeSavizeSato jJAnaM saMkalpamAtreNaiva bhavatItyarthaH / nanu yathA saMskAra sAkSAtkAre tadviSayadezAdikamapi sAkSAtkriyate kimevaM cittAntarasAkSAtkAre tadviSayeopi niyamena sAkSAtkriyate na veti jijJAsAyAmAha / na ca sAlambanamiti / tat paracittajJAnaM sAlambanaM na niyamena bhavati tasya paricittAlambanasya saMyamaviSayena svacittenAviSayIkaraNAdityarthaH 1 * tatpratipAdakazAstrAbhAvAccetyapi draSTavyam / na ca sAlambanamityuktaM vivRNoti / raktamiti / tasyetyAdi hetuM vivRNoti / paracittasyeti / upasaMharati / parapratyayeti / tasmAtparapratyayamAtraM yogicittasyAlambanIbhUtaM na tu paracittasyAlambanamapIti tuzabdArthaH / kAyarUpasaMyamAt tadgrAhyazaktistambhe catuHprakAzAsaMprayogentarddhAnam // 20 // kAyasyeti / svazarIrasya rUpe saMyamAdazeSavizeSataH kAraNAdibhiH sAkSAtkRte sati saMkalpamAtreNa svakIyarUpasya dRzyatAzaktiM paracatu:saMyogayogyatAM pratibadhnAti tatazca paracatuH prakAzaistatkiraNairasaMyogenta For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 yogavArtikam / dhAnamutpadyate yoginaH / divAndheneva kenApyasau na dRzyataityarthaH / sUtrakArasya nyanatAM pariharati / eteneti / etena rUpAntarddhAnena zAstrAntarasiddha zabdAdAntAnamapyupatitaM beditavyamityarthaH / yadA kAyasya zabdasparzarasagandhasaMyamAtteSAM grAhmazaktistambho bhati tadA zrotrAdisaMnikarSapratibandhAdayoginaH zabdAdikaM badhireNeva kenApi na yata-iti bhAvaH / sopakramaM nirUpakramaM ca karma tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTibhyo vA // 21 // vyAcaSTe / Ayuriti / AyuSkarakarmajJAnAdeva jhaTityajhaTitirUpA. bhyAmaparAntasya maraNasya jJAnaM bhavati ataH karmaNo vizeSaNamAyurvipAkamiti / sopakrama tIvravegena phldaatR| yathA kalikAlInaprajAsu bAlyayovanavAIkAdayavasthAnAM jhaTityevArambhakamAyuSkaraM krmeti| nirupakramaM ca manda. vegena phaladAtR / yathA satyAdikAlInaprajAsu bAlyayauvanavAIkADhAvasthAnI vilambena prArambhakama AyuSkaraM karmeti / tathA ca sopakramasya sAkSAtkara. NAt zIghramaraNasya jJAnaM nirUpakramasya sAkSAtkaraNAcca vilambena maraNasya jJAnaM bhavatIti vibhAgaH / sopakramanirupakramakarmaNAdRSTAntamAha / tatra yathetyAdinA / vitAnitaM vistAritam / husIyasA svlpen| yathAkramamubhayoraparaM dRSTAntadvayamAha / yathA vAgnirityAdinA / kate tRNe, kSepIyasA zIgheNa / upasaMharati / tadaiketi / janmAntarabhogasya karmaNo jJAnaM vartamAnadehasyAparAntajJAnaheturata uktamekravikramiti / bhujyamAnakarmabhiH sahakabhavikramityarthaH / sUtrArthamAha / tatsaMyamAditi / aikavikAyuka. rakarmasaMyamAtsoyakramAdirUpavizeSAvadhAraNe sati pUrvAntApekSayA aparAnta. sya maraNasya zIghratvAzIghratvarUpaijAna bhati ariSTebhyo vetyarthaH / ariSTajAnanyApIdaM pha prati sUtre prasaGgAdevokta saMyaprasiddhInAmeva prakRtatvAda riSTAni maraNacihnAni ca yoginA samAdhyavadhAnArtham avadhAraNIyAni / tAni vyAcaSTe / trivimiti| pihitakarNaH svadehAntarghoSaM vahijvalanazabdavacchandavizeSaM na zRNAti ityekamariSTamAdhyAtmikam / avaSTabdhe aGga. For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 221 lyAdinA bhrAmite cataSi vahikaNatulyaM jyotirna pazyati ityaparam / anyAnyapi vividhAnyariSTAni vasiSThamArkaNDeyAdibhiruktAni dinamAsasaMvatsarAdibhedairmRtyucihAni saMpata Aha / viparItaM vA sarvamiti / sarva zvAsaprazvAsAdikamiti / anena vA ariSTena vetyarthaH // maicyAdiSu balAni // 22 // maitryAdiSu saMyamAta balAnyavandhyAni vIryANi bhavanti pareSu maicyA. dArtha prayatno viphalo na bhavatIti yAvat / tadetadvayAcATe / maitrIkaruNeti / maitryAditravirSAyaNyastisro bhAvanAH saMyamA bhavanti tatra sukhiteSu maitrI evaM svarUpA evamAdisAdhaniketyazeSavizeSemaitrI bhAvayitvA sAkSA. skRtya ca vyAkhyAtaM maitrIbalaM labhataityarthaH / evaM karuNAmuditayorapi vyAkhyeyam / yadyapi bhAvanAzabdaH sUtre nAsti tathApi tantrAntarAnusArAtsvayaM vyAkhyAtaH / prathamapAdoktabhAvanAzabdavat atrApyutyAdanAmiti bhramo mAbhata ityetadartha prakRte tantrAntarIyabhAvanAzabdasyArtha svayamAha / bhAvanA samAdhiriti / bhAjyate phalamaneneti vyatpattyA bhAvanAcintanayorekArthata. yA veti bhAvaH / dhAnadhAraNayoH saMgrahAya punarAha / yaH sa saMyama iti / yaH sa pUrveSu sUtreSu prakrAnta ityarthaH / bhAvanAzabdoktasamAdhinA dhyAnadhAraNayo. rapi yahaNaM tantrAntarati bhAvaH / bhAvanAtaH samAdhiriti pAThe tu ataH sUtrAta pUrvAcAryAktAdatra bhAvanA samAdhirevetyarthaH / balazabdaM vivRNvAnaH suutraarymupsNhrti| tato blaaniiti| nanu prathamapAdoktApekSA kathe maiyAdiSu ityatrAdizabdena saMgrahItA tatrAha / pApazIleviti / pApazIleSu maiyA. dizanyatArUpam upekSAmAtraM na tu tasyAmabhAvarUpiNyAmupekSAyAM pratiyo. gitattvAtiriktaH kazcana vizoSosti yasya sAkSAtkArArtha bhAvanA syAda. tazca tasyAmupekSAyAM nAsti samAdhiH saMyamopekSita ityarthaH / zeSaM sugamam / baleSu hastibalAdIni // 23 // hastyAdibaleSu saMyamAnustyAdibalAni bhavantItyarthaH / bhASyaM sugamam / For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 / yogavArtikam / prattyAlAkanyAsAtsUkSmavyavahitaviprakRSTajJAnam // 24 // vyavahitamAvRtaM viprakRSTaM dUrati / vyAcaSThe / jyotiSmatIti / jyotiSmatI buddhipuruSAnyatarasAkSAtkArarUpiNI manasaH prattiH prathamapA. doktA tasyA ya AlokastatkAlIno yaH sattvaprakAzastaM yogI satmAdArthaSu vinyasya ca sAkSAtkarotItyarthaH / atra nyAsamAtravacanAt teSu saMyamApekSA nAsti catuyAsamAtreNa ghaTadarzanavizuddhasattvapratisandhAnamAtreNaiva satmA. disAkSAtkAro bhavatIti bhAvaH / paramparayA buyAdiviSayakasaMyamasAdhya. tvenaiva cAsyAH siddheH saMyamasiddhimadhye nirvacanamiti // bhuvanajJAnaM sUrya saMyamAt // 25 // bhuvanazabdArtha vyAcaSTe / tatprastAva ityaadinaa| bhuvanavistAraH kathyataiti zeSaH / tatra caturdazasu lokeSu vyakteSvAdau sapta lokAnAha / sapta lokA iti| sapta lokAn vibhajate / tatreti / avIvinAma narakavizeSaH / sarvalokA. nAmadhasthAnaM tadAdAya sumerupRSThaparyantaM bhalIkaH / merupRSThamArabhya merupRSThopalakSitabhUlIkasyopari dhruvaparyantaM bhuvIkaH / tadupari krameNa paJcavidhaH svalIkaH / etena trilokavyavasthApi drshitaa| paJcAnAM sAmAnyataH svIkatvenaikyAt / paJcAnAmavAntarabhedAnAha / mAhendra ityAdinA / mAhendro lokaH svaritinAmako bhUrbhuvIkApekSayA tRtIyaH / evmuttrtraapi| uktavyutkrameNa saptalokAnAM saMgrahazlokaM paThati / brAhma iti| janAditrimiko brahma lokaH / tatodhaH prajApatiloko mahAna mhritinaamaa| tatodhaH svaritinAmA indrlokH| tatodhastArAloko yauriti bhuva iti cocyte| tadadhazca prajAnAM manuSyANAM loko bhuuritinaametyrthH| idAnI pathivyA adhaHsthitAna sapta narakAn bhUlokAMzatayApratipAdati / tatreti tatra bhUlI ke sarvanarakAdhaHsthitAdavIci narakATuparyuparisthitA pamahAnarakabhUmayo ghanAdInAmuttamottamAnAm AdhArA mhaakaalaadisNjnykaastisstthntiityrthH| ghanAH zilAzakalAdayaH pArthiva padArthAH tamazcAndhakAraH / atra mahAnarakazabdAdanyepyupanarakAH kumbhIpAkAdayo'nantAstatraiva tiSThantIti prtipaaditm| duHkhavedanAH duHkhabhogina Atipya For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 233 gRhItvA bhUrAdisaptale kAnuktvA mahAtalAdInanyAntsaptalokAnAha / tato maheti / tato'vIceradha ityarthaH / tadevaM caturdaza lokA bhavantIti sUcayati / bhUmiriyamaSTamIti / atra bhUmeraSTamItvavacanAtsarvAdhiH sthitAnmahAtalAduparyupari krameNa saptapAtAlAnItyavagantavyam / saMkSepatazcaturdazalAkAnuktvA vistareNa vivakSurAdI bhUla kasya vistAramAha / saptadvIpeti / tasya rAjateti pUrva | dipradakSiNakrameNetyAdiH, dakSiNabhAgAkAzasya vaidUryaprabhAvyAptatAyAH vakSyamANatvAt ' zveto rajatavarNaH svacchaH sphaTikavatpratibimbodAhI kuraNDakaM svarNavarNaH puSpavizeSaH / dakSiNeti / asya sumere ( rupari dakSiNapArzva jambUnAmA vRtaH / yato yatrAmA lavaNodadhiveSTito jambUdvIpe jambudvIpanAmetyarthaH / tasyeti / nirantaraM sUryeNa pradakSiNIkaraNAttasya sumere | ravacchedabhedena rAtriMdinasaMyuktamivarttate bhramati / tathA tasya meroruttaradizi nIlAvyAstrayaH parvatAH pratyekaM dvisahasrayojanavistArAstiSThanti teSAmavakAzeSu trINi varSANi pratyekaM navayojana sahasravistArANi / tatranIlagirimairulagnaH nIlasyottare ramaNakaM zvetasyottaraM hiraNmayaM zRGgavata uttare samudraparyantamuttarAH kurava ityarthaH / dakSiNadizyapi saMniveza evaM bodhyaH / sumeroH prAcInA iti / meroH pUrvadizi tatsaMyuktomAlyavAn parvataH tameva sImAnaM kRtvA samudraparyantaM bhadrAzvanAmadezAH tatra bhadrAzvanAmakameva varSam / evaM meroH pazcimadizi tatsaMyukta gandhamAdanasImAnaH samudraparyantAH ketumAlanAmadezA: varSa caikameva ketumAla saMjJakramityarthaH / madhya iti / chatrAkAra sumeroradhobhAge varSa malAvRtaM caturdikSu ca parvatAzktra pArzvasyAvaraNavAsadava merupAzve'Sveva saMsaktA iti / tadevaM jambUdvIpasya navavarSANi proktAni parvataiH saha samayaM jambUdvIpasya pramANamAha / tadetaditi / tadetajjambUdvIpAkhyasthAnaM yojanazatasahasramitam / atazca sumerozcaturdikSu paJcAzatpaJcAzayojanasahasreNa vyaDhaM saMkSiptaM parisaMkhyAtamityarthaH / sumerumAdAyeti zeSaH / sumeroH parimANaM ca viSNupurANe proktam / caturazItisAhasrairye / janairasyocchrAyaH / praviSTaH SoDazAdhastAt dvAtriMzanmardhni vistRtaH / mUle SoDazasAhasro vistArastasya bhUbhRtaH // For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 yogavArtikam / merozcaturdizastatra navasAha savistRtam / ilAvRtaM mahAbhAga catvArastatra parvatAH // iti / etena meroH pArzvadvaye ilAvRtasyASTAdazasAhasratayA lakSapramAtA jambudvIpasya siddheti / jambUdvIpasya veSTanaM lavaNasamudramAha / sa khalviti / atra | jambUdvIpaM samAvRttya lakSayeojanavistRtaH / maitraya valayAkAra sthitaH tArodadhirbahiH // iti viSNupurANAt / samudrasya dvIpaTTi guNatvaM pArzvadvayena bodhyam / tato dviguNA iti / jambUdvIpAda dviguNaH zAkadvIpa ityarthaH / zAkAcca dviguNaH kuzadvIpaH / evaMkrameNa vRddhiH / samudrAzceti / svasvadvIpApekSayA dviguNAH samudrANAM vizeSaNatrayaM sarSapetyAdi / sarSaparA zivanmadhye kiMcinmAtre cchUnAH madhyetaraGga bAhulyAt / tathA kUladvaya sthitairvicitrazailairavataMsakalpaiH sahitAH tathA ikSurasAditulyAdakA ityarthaH / saMptadvIpAnAM samudrAdisahitAnAM militvA parimANamAha / sapteti / ete saptadvIpAH samudrasahitAH sapta. samudrAdvahiH sthitena lokAlokaparyantena parivRtAH paJcAzayojanako TiparimitA ityarthaH / alokabhUmisahitA ityapi bodhyam / samayabhUgolasyaiva paJcAzatko Tiparimitatvasya purANeSvavagamAditi / tadetaditi / tadetatsarvaM bhUgolakaM supratiSThitamasaMkIrNa paJcAzatko TiparimitasyANDasya madhye vyadaM saMkSiptam / idaM ca zatakoTivistAramaNDaM saprAvaraNasahitamapi prakR teraNuraMza ityarthaH / taduktaM viSNupurANe prakRtiM prakRtya / aNDANAM tu sahasrANAM sahasrANyayutAni ca / IdRzAnAM tathA tatra koTikoTizatAni ca // iti / sAre ca | brahmANDametatsakalaM brahmaNaH kSetramucyate / kSetrajJazca sa evokto viricizca prajApatiH // sahasrakoTayaH santi brahmaNDAstiryagUrdhvagAH / brahmANo harayo sadrAstatratatra vyavasthitAH // For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 yogavArtikam / AjayA devadevasya mahAdevasya zUlinaH / brahmANDAnAmasaMkhyAnAM brahmaviSNu harAtmanAm // udbhave pralaye heturmahAdeva iti zrutiH / iti / nAradIye c| sRSTisthityantakaraNe brahmaviSNumahezvarAH / yasyAyutAyutAMzAMzAstadbrahmabhidhIyate // iti| na cAsminvAkye paramAtmAMzattvamevANDazarIriNAM gamyate na tu prakRtyaMzatvaM brahmANDasyati vAcyam / zaktiktimatoraMzAMzibhAvena zaktyorapyaMzAMzibhAvasiddheH / agnivisphuliGgAdizrItadRSTAnteSu tathA darzanAt / mAyAM tu prakRti vidyAnmAyinaM tu mahezvaram / asyAvayavabhUtaistu vyAptaM sarvamidaM jagat // iti zrutezceti / idAnI tattallokavAsino devAdIn kathayati / tatra paataaliti| devanikAyAH devasamUhA asurAdayazca prativasantItyarthaH / devAzca manupyAzca devamanuSyAH / bhalIkasyAnuktvA bhuvalIkasyAnAha / grahanakSatreti / nakSatrANyazvinyAdisaptaviMzatiritarANi khudrajyotIMSi taarkaaH| ete grahA. dayaH sarvoparisthite meThikASThavanizcalatayA sthite ata eva dhruvasaMjake jyotirvizeSe vAyurajjvA baDA gAva iva halikatulyacakravAyoH pratiniyatasaMcAreNa kAlavizeSairavadhRtagatayaH sumeroruparyuparibhAvena satriviSTA bhuvIke bhramanti ityarthaH / nanvevaM sumerorupari jyotirmaNDalasya bhramaNe kathaM meruNA jyotizcakrAvaraNaM yena rAtridinavyavasthitiriti cetra / vRkSaNa saryavyavadhAnavat merorekapArzvasyasUryAdeH pAvAntareNa vyavadhAnasaMbhavAditi / svatIkasyAnAha / mAhendra iti / tridazAdayo devAnAM jAtibhedAH kalpAyuSaH / kalpo brahmaNo dinaM tadAyuSaH saMkalpamAtreNa kattuM kSamAH saMkalpa. siddhAH vRndArakAH devA aupapAdikadehAH pitroH saMyogaM vinA kSaNamAtreNotpadAmAnazarIrA ityrthH| mahala kasyAnAha / mahatIti / mahAbhatAnAM 15 For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 yogavArtikam / pariNAmane svatantrAH dhyAnAhArA dhyAnata eva tRptAH / janIkasyAnAha / prathama iti / bhUtendriyazina iti / indriyANAM pariNAmane svAtantryaM pUrvA. pekSayaiSAmadhikam / dviguNeti / dviguNaM dviguNarUpamuttaramadhikamAyuyaiSAM te tathA / brahmapurAsthitAnAmAyuH kalpasahasrAta pUrvaktAd dviguNaM taduttarasya taTTiguNamevaM krameNa vRddhirityarthaH / tapolokasthAnAha / dvitIya iti / te bhUta iti / bhandriyayoH prakRterahaMkArasyApi vazina ti pUrvApekSayaiSA. mAdhikyam / atrAhaMkAreNAntaHkaraNasAmAnyayahaNam / etena svecchayAnyapa. rayonimANe cittAtpAdana.dI samarthA iti / dviguNeti / pUrvAnusAreNa vyAkhyeyam / urdhvaretasa iti / prANAyAmavazAdUrdhvameva retAMsi sUtmANi bhUtvA gacchanti na svAnta saMbhogAbhAvAd yeSAM te tathA UvaM satyalo. kAdau jJAnamatihataM zakyaM yeSAM te tathA adholokeSu anAvRto jJAnaviSayo yeSAM te tathetyarthaH / satyalokasyAnAha / tRtIya iti / prAdau caturNI sAdhAraNAni vizeSaNAnyAha / akRteti / na kRto bhavananyAso gRhanimANaM yaiste tathA svasminnevAtmani gRhe pratiSThantIti svapratiSThA AtmavAsAH / uparyuparisthitA iti / acyutAnAmupari sthitAH zuniH vAsAH, evaM krameNetyarthaH / tathA ca satyalokepyavAntaralokabhedAH santItyA. yAtam / pradhAnavazinaH prakRtI svatantA IzvarATriparAyuSaH / teSAM catuNI saMjAbhedamavAntaravizeSaM cAha / tatrAcyatA iti / acyutasaMjJakAH savi. tarkayogenaiva sukhinaH zuddhanivAsAdayopyevaM vyAkhyeyAH / tepi catvAropi trailokyamadhye caturdazabhuvanamadhyaeva tiSThanti na brahmANDADhahirityarthaH / nanvevamaNDasya sarvajIvasAdhAraNyAt kathaM brahmANDasaMjetyAkAGkAyAmAha / taeva iti / taete saptalokA avAntaraM caturdazadhA bhivAH sarva. evAdipuruSasya brahmaNo lokA brahmaNo hiraNyagarbha ya liGgadehena sarvalo. kavyApanAta pitAputravadaMzAMzibhAvena sarvajIvAnAM brahmAbhedAceti bhAvaH / nanu asaMprajJAtasukhinau yo videhaprakRtilayo 'bhavapratyayo videhaprakRtilayAmA miti sUtroktA tayorlIkaH kathaM noktaH tatrAha / videheti / teSAM For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 227 muktaprAyatvAdIzvarako TitvAcca brahmANDasyAntarbahiH svAtantryeNa vyApAratayA zAstre na te lokamadhye lokavAsijanamadhye gaNitA ityarthaH / tadevaM saMkSepatA bhuvanazabdArthaM vyAkhyAya sUtravAkyArthamAha / etayogineti / sUrye sUryadvAre saMyamaM kRtvA yoginaitadbhavanaM sAkSAtkaraNIyam / atra yogazAstrAntaradarzanena dvArazabdaH pUrita ityucIyate sUryadvAraM ca brahmaNo lokadvArabhUtaM 'sUryantazcitraM sa AdityamArcchati tasmai sa tatra vijihIte / yathA bhAskarasya khantena sa UrdhvamAkrata' iti zrutA, 'sUryadvAreNa te virajAH prayAnti yatrAmRtaH sa puruSo vyayAtmeti zrutau ca tadbhASyakRtA tathA vyAkhyAtatvAt / anantA razmayastyasya dIpavadAH sthito hRdi / UrdhvamekasthitasteSAM yo bhittvA sUryamaNDalam // brahmalokamatikramya tena yAnti parAM gatim / iti smaraNAcceti / na kevalaM sUryadvAra saMyama syaiva bhuvanajJAnaM phalaM kiM tu yogazAstrokta saMyamAntarasyApi ityato rAgakSayArtham / anyatra saMyamenApi samagrabhuvanaM sAkSAtkaraNIyam ityupadizati / tatonyatrApIti / tataH sUryadvArAdanyatrApi evaM saMyamaM tAvadabhyaset yAvadidaM bhuvanaM dRSTaM bhavedityarthaH // candre tArAvyahanjJAnam // 26 // bhASyaM sugamam // dhruve tadgatijJAnam // 27 // tArAsvarUpANi jJAtvaiva tAsAM gatijJAnaM saMbhavatItyAzayena bhASye tata ityuktam / tArAvya hajJAnAntaramityarthaH / bhASyaM sugamam / asminneva prasaGge yogazAstrAntaroktAt bhuvarlokasya vastvantarasaMyamAt siddhiM svayaM pUraryAta / Udvaiti / UrddhavimAneSvAdityAdirayeSu kRtaH sAkSAtkAraparyantaH saMyama yena sa tAni vimAnAni rathAn jAnIyAdityarthaH / nanu vimAne saMyamasyaiva vimAnasAkSAtkAraH siddhiratreoktA sAkSAtkAraparyantasyaiva saMya For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 yogavArtikam / masya sarvatra siddhikathanAta saMyamAnAM svasvaviSayasAkSAtkArahetutAyAH sAmAnyata eva siddhatvAcca / nAbhicakra kAyavyahajJAnama // 28 // zarIramadhyati nAbhikandarUpaM cakraM kadalImalavadAdAvutpannaM yataH zAkhApallavAdivacchiraHpAdAdikamavayavajAtam UrdhvamadhazcAvirbhavati / tasminAbhicakre saMyamAt sAkSAtkRte kAyasya padArthavyahaM vAtapittatvagasugAdirUpaM sAkSAta kriyataityarthaH / bhASye bAhmamiti / zukrasya majjA bAhyeti / evamAdireSAM saptAnAM kramaH vinyAsaH zarIrasaMsthAnam / kaNThakUpe kSatpipAsAnittiH // 2 // santorasyAditi / anenopari chidraM vAritaM kUpAdadha urasItyAgAmibhASyeNa ca uraHparyantatvaM kaNThakapasya lapsyate tathA ca jihAdhaHsthasya tantormUlAdArabhya uraHparyantaM chidraM kaNThakUpaH kUpAkArazchidramiti / tati / tasmin pradeze saMyamAdazeSavizeSataH sAkSAtkRte sati kSutpipAsAnivRttirUpA siddhirbhavatItyarthaH / evaMvidheSu ca saMyameSu bhAvanAprakAro yogazAstravizeSAMta gurumukhAcca pratyetavyaH / karmanAyAM sthairyama // 30 // karmAkAreti / kuNDalitasarpavadavasthitatayA kUrmAkAraM hRdayapuNDarIkAkhyaM nADIcakaM tatra kRtasaMyamo yogI sthirapadaM sthirAM cittattiM labhataityarthaH / nAyAH kUrmAkAratve dRSTAntadvayaM yathA sI godhA veti kuNDa. lita iti zeSaH / mUIjyotiSi sijhadarzanama // 31 // zira iti / ziraH kapAlamadhye 'ntazchidraM chidrasyAntaH prabhAsvaraM svaprakAzakaM jyotirastItyAdirarthaH / ziraH kapAlamadhye chidraM prabhAsvaratvAjjyotiriti prAmAdikapAThepyayamevArthI lakSaNayA kAryaH / zeSaM sugamam / prAtibhAhA sarvama // 32 // For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 229 prAtimiti / prAtibhaM svapratibhottham anaupadezikaM jJAnaM saMsAra. taraNopAyatvAt tArakamiti / tArakaM sarvaviSayamiti sUtre vyAkhyAsyate / tacca vivekajasya vayamANasya sArvajJasya pUrvaliGgam / tatra dRSTAnto yathA / sUryAdayasya parvaliI prabheti tena vA prAtibhajJAnena sarva pUrvoktamatItAnAgatAdisiddhaparyantaM yogI jAnAti pUrvoktAnsaMyamAna vinApItyarthaH / tenetyetadvivati / prAtibhasya jJAnasyotpattAviti / dvArAntarApekSA nAstIti bhAvaH / yadyapi tArakaM sarvaviSayamityAgAmisUtre vivekajajJAnameva prAtibhaM tArakaM ca vyAkhyAsyate tathApyatra prAtibhAditihetutvavacanAt vivekajajJA-. nasya pUrvarUpameva lakSaNayA prAtibhaM tArakaM ceti vyAkhyeyam / nanu saMyamasidvimadhye kathaM prAtibhajJAnajA siddhirucyataiti cet, na / prAtibhasyApi taNatatkramAdisaMyamAdijanyatayA vayamANatvena usiddharapi paramparayA saMyamasiddhitvAditi / saMyamasya cadrasiddhayaH uktA idAnIM saMyamasya sattvapuruSAnyatAkhyAtirUpAM mukhyAM siddhi vivaturAdau tatsaMyamahetubhUtAyAzcilasaMvidaH kAraNamAha / hRdaye cittasaMvit // 33 // hRdayapadaM vyAcaSTe / yadidamiti / asmin brahmaNaH paramAtmano jIvasya ca pure zarIre yadidaM daharaM sagattaM puNDarIkAkAraM brahmaNo vezma tatra vijJAnaM vijJAnavRttikamantaHkaraNaM brahmaNaH siMhAsanakalyaM tiSThati atastasmin hRdayAkhye vezmani saMyamAccittasAkSAtkAro bhavatItyarthaH / citte jAte cittAdvivekenAtmasAkSAtkAro bhavatIti kramAnusAreNAha / sattvapuruSayoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSA bhogaH parAtsvArthasaMyamAtparuSajJAnam // 34 // sattvAdhikyAtsattvaM buddhiH / parAAditi paJcamI cAnyapadamadhyAhRtya vyAkariSyati / tathA ca buddhipuruSayoratyantavidharmaNAH pratyayayAviveko bhogazabdArthaH / tayoH pratyayayormadhye parAAdvivekena svArtha pauruSeyapratyaye saMyamAt sAkSAtkRte sati svayameva pUrNatvAdAzeSavizeSaiH puruSasya sAkSA For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 230 yogavArtikam / kAro bharvAta tAdRzasaMyamAbhAvepItyarthaH / yadyapi pauruSeyaH pratyayaH puruSAtirikto na bhavati tathApi dRzyoparAgeNa paricchitroMza eva pratyayaH zrotrA| divat puruSastvaparicchito mahAkAzavat ityanayorbhada ityataH pratyaye sAkSAtkAraparyantasaMyamasyAparicchinatvAdAMzamAtrAdhikyena phalaM puruSasAkSAtkAra ukta iti / nanvatra sUtre bhogalakSaNasya kiM prayojanamiti cet / ucyate / bhogarUpeNaiva buddhipuruSadharmayoravivekAta miNAH sAMkaryamato bhogyamadhyaeva tadurmayovivekAya saMyamaH kArya iti pratipAdayitum anena sUtreNa bhogopi lakSitaH tadetadvAkhyAtumAdAvatyantazabdasyAbhipretamartha prakaTati / buddhisatvamityAdinA / aymrthH| na kevalaM bAhmAyAkArabuyA sahAsaMkIrNaH puruSopi tu yaddhisattvaM prakhyAzIlatayA samAnasattvAdhInattike rajastamasI abhibhUya sattvapuruSAnyatAsAkSAtkArarUpeNa pariNataM bhavati / tasmAcca / tasmAdapi prakRSTa jJAnezvayAnandAdimayAdvisattvAdAtmAkAratayAtmakalpAta pariNAminotyantavidharmA puruSo vizuddhaH pariNAmazUnyo 'tAnyazcitimAtrarUpa iti / atyantazabdArtha vyAkhyAya bhogapratipAdakaM sUtrArtha vyAcaSTe / tayoriti / tayorbuddhipuruSayoratyantavidharmaNorapi pratyayAvizeSaH pratyayayovivicyAgrahaNaM bhogaH / agRhItavivekI pratyayAviti yAvat / ayamadhiveko buddhidharma iti stavyam / tatra buddhaH pratyayaH sukhAdimatI viSayA. yAkAracittattiH puruSasya pratyayo buddhivRttipratibimbAcchinacaitanyAMza: sukhAdayAtmakazabdA anubhvnaamaa| tayoraviveke hetumAha / puruSasya darzitaviSayatvAditi / yato buyA puruSa pratibimbamarpitaM tato japAsphaTikayoriva dharmasaMkarApatteradhiveka ityarthaH / tathA ca smaryate zuddhopyAtmAtisAmIpyAdRzyadhAna pRthagvidhAn / kartRvabhoktRtvamukhyAnmanyate svAnsvavIkSitAn / jIvo barbAharitIkSitvA sphuTabhivAnapi svataH / nemAnvetyantarAsavAna mukhasatAM masImiva // iti| sphu bhavAnapi imAnAna jIva IkSitvA svasmAdahiriti sa For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 231 na vetti yata ItaNAnyathAnupapattyA sAntarAsavAna pratibimbitAna, tatra dRSTA. nto mukhalagnAM masImivetyarthaH / parArthAdityAyuttarAdhaM saMyamasiddhipradarzaka vyAcaSTe / sa bhogapratyaya ityAdinA jAyate ityantena / so 'vibhAgApatra ubhayAtmako bhogAkhyaH pratyayaH sattvasyAMzaH parArthatvAt paraprayojanakatvAta dRzyaH / yastu tasmAt parAAdanyo viziSTaH svArthaH parasya bujhAderadRzyaH sAtAdRzyazca caitanyamAtraH pauruSeyaH puruSAMzaH pratyayaH bhogAkhyaH tatra yayotavivekena saMyamAtsAkSAtkAraparyantAta puruSasAkSAtkAro bhvtiityrthH| atrAnyapadAdhyAhAraH kRtaH tadanena sUtreNa bhogApavAvapi vyAkhyAtA svayaM ca mukhya eva bhogo 'viviktapratyayadvayAtmako lokavyavahArasiddhaH vivekagrahe sati parakIyasukhAdisAkSAtkAraiva svIyasukhAdisAkSAtkArapi bhogavyavahArayogAt sAyaM bhogo 'vivekaprAdhAnyena kutra cita buDherevetyapyu vya. te / tathA sAyaM bhogoMzabhedenebhayoreva bhavati / tatraiva gANo bhogaH sAMkhye proktaH 'cidavasAno bhoga' iti / sa ca puruSasyaiva na buddheH puruSosti bhoktabhAvAditi sAMkhyavAkyAt / anyastu vipAkAntargato bhogaH zabdAdayAkAravRttiH sa ca buddhereva tAveto bhogApavA buddhAveva vartamAnAviti bhASyAt / sa hi tatphalasya bhokteti tatra tatra bhASyakRtA vipAkaphalasya sukhaduHkhAgAntaravacanAceti smarttavyam / nanu puruSajJAnaM bhavatItyuktaM tat puruSajAnaM kiM buddhisattvasya bhavati, kiMvA puruSasya bhavati, Ado buddharapi cetanatvApattiH svoktaparAdRzyatvAnupapattizca / tathA te taM na pazyanti sa pazyate tAni ityAdivAkyazavirodhazca / antye svasya svajeyatvena karma. kavirodhaH sadaiva svajJAnaprasaGgazca / puruSasyApariNAmicinmAtratvAditi tAmimAmAzayAM prihrti| na ca purusssyeti| puruSAkArapratyayena buddhisattvadhamaiNa puruSo na dRzyate na bhAsyate tasya jddtvaat| api tu puruSa eva taM pratyayaM svasvarUpAkAraM pazyati bujhArUDhamAtmAnaM pazyatItyarthaH / svasminpratibi. mbitamiti zeSaH / tathA ca svapratibimbitasvAkArabuddhittidarzanameva puruSasya purussjnyaanm| yathA svapratibimbitaghaTAkArabuddhidarzanameva puruSasya ghaTada For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 yogavArtikam / rzanamiti / na cAtrakarmakartRvirodhaH / karmakartRvirodhe hi svasmin svasaMbandhAnupapattireva bIjaM prakAza saMbandhasyaiva prakAzyatArUpatvAt / anubhavaprApyArekAryatvAcca / sa ca saMbandha ekasminnapi bimbapratibimbAkhyarUpabhedeneopapatra iti / athaivamapi parasamavetakriyAphalabhAgitvarUpaM karmalakSaNaM puruSe na ghaTataiti cenna / viziSTAviziSTarUpeNa jJAtRjJeyayerbhedasattvAt / grAtmAkAravRttyaH vacchinnasya jAtRtvAt kevalasya jJeyatvAt / na caivamekavRttyavacchitrabuddhervR tyantaMrAvacchinnabuddhigrAhyatva saMbhavAt puruSa kalpanA vyartheti vAcyam / anava syAdidropaiH sUtreNa nirasyatvAditi / yattu AdhunikavedAnti bruvAnusAreNAsmadIyopi kazcit Atmano jJeyatvAbhAvameva vadati tat yathAzrutasUtrabhASyavirodhAdupekSaNIyam / svaprakAzatvaM cAtmanaH svajJeyatvameva 'cetanAtmA svavedana' ityAdismRtyanusArAt / zabdasya yogArthaparityAgAnaucityAcca / bujhA dijaDavargavyAvRttestenaiva saMbhavAcce yAdikaM brahmamImAMsAyAM pratipAditamasmAbhiH / yadapi vRttitryApyatvanAtmaneAbhyupetya phalavyApyatvaM vedAntibruvairapalapyate tadapi mohAdeva phalavyApyatvasya sAmAnyato vyavahArahetutAyA: klRpratvena caitanyAkhyaphalavyApyatAM vinA caitanyavyavahArAnupapatteH / anyathA ghaTAdivyavahArasyApi vRttivyApyatvenaivopapattA vizvaprakAzakatayA caitanyakalpanAvaiyarthyAt / 'yato vAco nivarttante aprApya manasA sahetyAdivAkyAni ca laukikamanayAdivRtyagocaratvameva pratipAdayanta manasaivAnudraSTavyamityAdizrutyantarAt / adhyAtmayogAdhigamena devaM mattvA dhIro harSazo kI jahAti ityAdizrutyA yogimanoviSayatvAvagamAcca / na tu phalavyApyatvaM nirAkurvanti manaprAdInAM jaDatvena phalAnAdhAratvAt / phalaM vinA zAstrAdInAM brahma pramANatvAdidoSAsaMbhavAditi dik / puruSasyaiva svajJAtRtvamityatra zrutiM pramANaprati / tathA yuktamiti / IzvareNeti zeSaH / AtmA yadi na nityajJAnarUpastarhi kena jJAnAntareNavijJAtAramAtmAnaM loko vijJAnIyAdityarthaH / yadvA mokSakAle bujhA / * pramANatvAdidoSetyatra pramANatvAsaMbhavAdityeva pAThAntaraM yuktaM bhAti / na kvApi pustake tathA dRzyate / For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 yogavArtikam / divilayAt kena karaNena tadAnI vijJAtAramAtmAnaM puruSo vijAnIyA. dityarthaH / atra hi zrutI karaNena puruSasyaiva svajeyatvamavagamyate / ajeyatve ca viz2AtAraM ko vijAnIyAdinyebocyateti / dayaM zrutiH puruSasya sarva devAjeyatvaM vadantIti kazcit tatra / yato na pretya saMjJAstIti pUrvavAkye yAjJavalkyena mokSakAle jJAnasvarUpopi puruSo na jAnAtItyuktam akhiladuHkhabhoganittirUpaparamapuruSArthamA pradarzayitum / tatra vizeSaM dRSTvA mUThAyA maitreyyAstavirodhaparihArAyaivedaM vAkyaM pravarttane na tu puruSasyAjJeyatvapradarzanA. ya aprakRtAbhidhAnaprasaGgAditi / nanu bhavanmapi parAjeyatvena kathaM maitreyyAH zaGkApagacchattIti cetra / 'yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUttatkena ke pazyaditi pUrva yutyaiva virodhasya parihatatvAt / svayaM jJAnasvarUpopi sarvakaravilayAnmotakAle kimapi na vijAnAtIti tatra ca maitreyyA kadAcidAzayata mokSakAle nabhivyaktyA AtmA jJAnasvarUpa eva mAstviti tatrottaraM vA. kyaM pravarttate yenedaM sarva vijAnAti taM kena vijAnIyAt vijJAtAramare kena vijAnIyAditi / AtmA ryAda jJAnasvarUpo na bhavati tadviSayakajJAnAntarakalpane 'navasyAdimiti zruterAzayaH / svArthapratyayasaMyamena purU'SasAkSAtkAre jAte sati talliGgarUpANi vivekajajJAnasya ca pUrvarUpANi pratibhAvyAH siddhayo bhavanti tAzca puruSaikAgratAparipanyitvenAsaMprajAtayogavighnabhUtA eveti pratipAdayitumAdI tAH pradarzayati / tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavAtI jAyante // 35 // tataH puruSasAkSAtkArAta manAdInAM prAtibhAdisaMjikAH siddhayaH | sAmarthyavizeSarUpA bhavanti yasmAtsAmAnmanAdiSu vyavahitAdijJAnaM bhavatItyarthaH / atra kazcit / tata iti tacchabdena puruSajAnaM na parAmRzyate / tadarzanapratyanIkatvAdityAgAmipUtrabhASye puruSadarzanapratibandhakatvavacanAda. pi tu svArthasaMyama eva parAmRzyate tathA ca pUrvasUtroktasaMyamasyaivedaM puruSajJA. nAtprAktanaM siddhaantmiti| tatra / ekasyAH puruSajJAnarUpasiDheruktatayA cakA * pratibhASATyA iti pA0 2 / / For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 yogavArtikam / rAdAbhAvena siddhAntarAkAGkAvirahAt / puruSajJAnasyaiva mukhyatayopasthitatvena parAmarzAcityAcca / atastacchabdenAtra puruSajJAnasyaiva parAmarzaH puruSasAtA. tkArarUpapuruSaikAgratApratyanIkatayA tu bhASyakAraH pratibhAderasaMprajAtasamAdhAvevopasargatvaM vayatIti / prAtibhAdizaktIH svakAryerlakSati bhaassykaarH| praatibhaaditi| pratibhA upadezAdinarapekSyeNa sUtmAdInAM mAnasaM yathArthajJAnaM tatsAmarthya prAtibhama evaM zrAvaNApi vyAkhyeyam / vedanAyAstu saMjJAstva. kacatarasanaghrANAnAM sAmarthyaSu bodhyAH / nityamiti / kAmanAM vinApi jAyantaityarthaH / samAdhau vighnarUpAsvetAsUpekSAM kRtvA puruSadarzanAbhyAsa eva karttavya ityetatyatipAdayitumAha / te samAdhAvupasagI vyutthAne siddhayaH // 36 // te prAtibhAdayaH samAdhiniSyattAvasaMgrajAtarUpAyAm upasagI anta. rAyA ato vyutthAnApetayaivaite siddhayaH puruSArthA ityarthaH / bhASye tadA rzaneti / tasya samAhitasya yadarzanaM puruSaikAyyaM ttprtibndhktvaadityrthH| tadevaM jJAnAdirUpAH saMyamasiddhIH pradarya kripAvirUpA api vibhUtIH saMyama. phalAnyAha sUtrajAtena / bandhakAraNazaithilyAta pracArasaMvedanAcca cittasya parazarIrAvezaH // 37 // bandhazabdArthamAha / lolIbhUtasyeti / caJcalasvabhAvasyAta evApra. tiSThasyaikatrAnasthitasyApi manaso dharmAdharmavazAdeva zarIre yA pratiSThA jJAnahetuH saMbandhavizeSaH sa bandha ityarthaH / saMyamasiddhitvopapAdanAyAha / tasyeti / tasya karmaNaH zaithilyaM bhAvanena dRDhabandhanAkSamatA samAdhisA. mAnyabalAivatItyarthaH / tathA ca prAguktaM karmabandhanAni zlathayatIti / pracAti / anayA nAyA evaMprakAreNa cittaM zarIre pravizati nirgacchati cetyAdivizeSaizcittatisAkSAtkAraH pracArasaMvedanam / tadapi samAdhisA. mAnyAdeva bhavatItyarthaH / sUtravAkyArthamAha / karmeti / karmanimittakasya For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogvaartikm| 235 nirgamapratibandhasaMyogavazeSasya tayAdityarthaH / zeSaM sugamam / yogazAstro. tasaMyavizeSeNAdAnajayAsiddhimAha / udAnajayAjjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca // 38 // ___udAnaM vivecayituM prANAdIna paJcaiva svarUpato'vAntarabhedatazca pra. tipAdayati / samasteti / jIvananAmnI sarvendriyANAM vRttiH prANanApAnanAdirUpetyarthaH / atrendriyazabdena syUlasUkSmobhayaparatayA karaNamAtragrahaNam / samastazabdopi sAmAnyavacanaH sAmAnyakaraNattiH prANAyA vAyavaH paJceti sAMkhya darzanAt / tena suSuptI caturAgruparamapi prANAdivRttayo jIvana. yoniyanavazAdantaHkaraNasyaiva bhavanti nidrAtiditi / na caivaM cittamAtrasyaiva lAghavAtprANAdittikatvamastviti vAcyam / cakSurAdApacayApacayAbhyAM prANAnAmupacayApacayadarzanAt / atha vA suSuptepIndriyANAM jAnakarmalakSaNavRttyoreva pratiSedhAt prANanAdittisattvepyatatiH / nanu bAhmavAyubhira. ntaHprANAnAM samAnalakSaNatvAt vAyusaMsthAnavizeSA eva prANAH santu ki. martha karaNAnApi vAyutulyaH kriyAdiH kalyyataiti cetr| 'prANAcchadAM khaM vAyurityAdizrutiSu vAyoH prANakAryatvazravaNAta 'na vAyukriye pRthagupade. zAditi brahmasUtre vAyutatsaMcArAbhyAmatirekasya prANevadhAraNAcca / zruti. smRtyanugRhItA yuktizcAtrAsti yadi karaNaprANI bhinnA syAtAM tadA karaNaviyogepi mRtadehavat kadA cit prANA api tiSTheran / kiM cAntaHkaraNasya zokAdinA prANasya kampAdidRzyate tatra lAghavAtsAmAnAdhikaraNyenaiva kA. ryakAraNabhAvo yukto 'nyadharmaNAnyapariNAmetiprasaGgAt / adRSTakalpanApate. zca / api ca liGgazarIrasya dehaTaGalayA bandha eva kAdInAM hetutvaM kalpyate na tu vAyubandhanepi, gauravAt / udgArAdivAyanAM jIvadehaparityAgadarzanAcca vAyugatavaijAtyAdikalpanAyAM cAtigauravAditi liGgazarIrasyodhyAdhaH saMcArAdutpadayamAnena vAyunA sahAvivekAttu taptAyaHpiNDavatprANeSu vAyuvyava. hAraH / anenaiva vyavahAreNa sAMkhyepi prANAyA vAyavaH paJcetyuktam / api ca zrutismRtyoH karaNaprANayoH bhedatryavahAro vRttibhedAdeva mantavyaH / For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / urdhvAdhogatilakSaNAH karaNAnAM pariNAmabhedAH prANA ityucyante / tatra ca vAyuradhiSThAtrI devatA sUryazcaturvAtaH prANa ityAdizruteH / jJAnAdihetupariNAmAstu karaNAnyucyantaiti vibhAgaH / ato devatayA sahAbhedAdapi sU. ryazcaturitivat vAyuH prANa iti vyavahAro yukta iti / kazcittu atra prANAdijIvanazabdAbhyAM prANanAdinAmakatrA yukriyA vizeSa hetuH prayanabheda evoktaH sa ca karaNaniSTha iti bhASyArthamAha / tatra / vivaraNabhASye prANAdInAM gatyAdivacanasya virodhAt atrApi sAMkhyakArikA brahmamImAMsakavAkyatvAcityAt / vAyoH prANatvasya kvApi darzane sUtrakArAnuktatvAcca / zrata eva ca liGgazarIramadhye prANA na gaNyante karaNe 'pravezAditi / tasyeti / tasya karaNasAmAnyasya sAdhAraNI kriyA paJcatayI kriyopalakSitapariNAmabheda: paJcataya ityarthaH / samunnayanAditi / samamanurUpaM nADISu rasAnAM nayanA - tsamAnaH / asya ca hRdayAcAbhiparyantaM vRttiH / apeti / mUtrapurISagarbha[dInAmapasaraNaheturapAnaH / asyAnAbheH pAdatalaparyantaM vRttiH / utrayanAditi / UrdhvagatipradatvAt rasAdvyUrdhvanayanAcca udAnaH / asya ca mukhanAsikAdikamArabhya brahmarandhraparyantaM vRttiH / vyApIti / sarvadehavyApivRttiko balavatkarmaheturvyAAnaH / nanu sarveSAM vRttibhedAt kathaM paJca prANA ityucyante tatrAha / eSAmiti / prANo yadaznAti pibati tenaivAnyeSAM dhAraNaM bhavatIti kRtvaiteSAM praanne| mukhyaH / ato mukhya sya nAmAdibhirgeNAnAM vyavahAro rAjAnugateSu rAjavyavahAravaditi bhAvaH / tadevamudAnaM vyAkhyAya sUtraM vyAcaSTe / udAnAditi / udAnasaMyamAdanyasaMyamAdodAnavAyoH svAyattatAyAM satyAM jalapa kaNTakAdInAm upari saMcaratopi teSvasaGko bhavati tairvikArahetuH saMyogo na bhavati tathA arcirAdimArge gamanAya svecchayotkrAntirbhavatItyarthaH / prasaGgAdAha / tAmiti / tAmUrdhvamutkrAntimudAnavazitvaM vinA na labhate ityudAnajayI syAdityarthaH / 236 samAnajayAjjvalanam // 38 // saMyamavizeSajAtsamAnajayAt jvalanaM bhavatItyarthaH / bhASye upadhmAnam uttejanaM kRtvA jvalati satIvatsvazarIraM dahatItyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / zrotrAkAzayo: saMbandhasaMyamAdivyaM zrotrama // 40 // AdAvAkAzazabdArtha tatra pramANaM ca darzayati / sarvotrANAmiti / yApIndriyANyAhaMkArikANyeva nabhautikAni indriyANAM prakAzAtmakatayA prakAzAtmakAntaHkaraNopAdAnakatvasyaivAcityAt / tathApyAkAzAzritatayA. kAzapratiSThatvaM yathAnAzritatayA manasotramayatvarmAita / etenAnyeSAmIndriyANAM bhautikatvaM zrutismRtyuditaM vyAkhyAtam / tattadatasaMsRSTatayA indriyo. tyattyA tattatebhya eva tadindriyAbhivyaktaH / ata eva digAtmakAkAzAdIni pRthivIparyantAni paJca zrotrAdidevAH shryntiti| zabdAnAM cAkAzopAdAnatvamevAsti tathA ca zretrazabdayorAzraya AkAmityarthaH / zrotrA. NAmAkAzAzrayatve pUrvIcAryasaMmatimAha / yathoktamiti / kAlabhedena tulyade. zAni zravaNAkhyajJAnAni yeSAM puMsAM teSAmekazrutitvamekadezAcchivItrakatvaM tattatkAle bhavatItyarthaH / sa caiko deza AkAzameveti bhAvaH / AkAze pramANamapyAha / taccaitaditi / taccatata zrotraM zabdazcAkAzasya liGgamanu. mApakaM nahi samamindriyamanAzrayaM syAtumarhati gandhavat karNa zakulI ca na tasyAdhAro lokAntaragamanAdikAle karNazaSkulyabhAvAt karNavivapidhAnepi zabdazravaNaprasaGgAcca / na ca vivarapidhAne sati zabdA eva ne na gacchantIti vAcyam / bhityAdivat karNacchidrasyadravyANAmapi zabdAgamanApratibandhakatvAt / nApi zanyamAdhAro, 'bhAvAnabhyupagamAt / abhAvasya bhAvA. dhAratvAsaMbhavAcca / nApi karNazaSkulyacchitraH puruSAdirAdhAraH, vivarapidhAnepi tadavacchedena caitanyAdAbhivyaktyA puruSAderanAvRttatayA zabdagrahaNaprasagAta / tasmAt pidhAnayogyamekaM dravyaM zrotrAdhAratayApekSitaM tacca parizepAt karNazakalyavacchinna nabha eva zrotragolakatayA siyatIti bhAvaH / zabdAdhAratAyAmapyevaM parizeSaH kartavyaH / tathAhi / avakAzasya zabdakAraNatvaM tAvat sarvasiddham avakAzazca nAvaraNAbhAvamAtram abhAvasya bhAvAnAdhAratvAta anyathA sarvavastUnAmabhAvamAtramUlakatvApatteH / nApipuruSAdiH / teSAM svasvavyApArAmAcyavanAvakAzAsaMbhavAt / AstatvAbhi. For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / matadezepi zabdAmutpattiprasaGgAt / nApi vAyuH / dravyAntaraparitepi vevA. do ghAyusaMyogena zabdaprasaGgAt / na ca chidravAyusaMyogopi zabdakAraNaM, tathA sati saMyogAdhAratayA chidrasya drvytvsiddhai| tasyaiva zabdAzrayatvaM yuktaM zabdo. tpattAvavakAzasyaivAdhikyenopayogadarzanAditi / tasmAdAvaraNIyatayAkAzadravyaM siddhayatIti / anAvaraNa cAnAzasya liGgaM parvAcAryeruktamityAha / anA. varaNaM ceti / anAvaraNamavakAzaH / ryAda hi avakAzarUpamAkAzaM na syAt tadA mUrtadravyeSu syAlyAdiSvantastejadipravezo na syAt / athAbhAvaNvAvakAzastIbhAvasya bhAvAzritatvaniyamenAkAsiddheH / asmAbhirabhAvAnabhyupagamAcca / AtmAdizcAvakAzo na saMbhavati AvaraNAsaMbhavAdityu. miti / AkAzasya vibhutvamapi prasaGgAtsAdhati / tatheti / mUrttatvaM paricchicatvam anAvaraNamanAktatvam asamAnadezatvamiti yAvat / tathA cAnyatathivIjalAdisyale mUrtasya paricchinnasya matAntarAsamAnadezatvadarzanAt ghaTAdisamAnadezakasyAkAzasya vibhutvaM siddhayati AkAzasya pari. cchintratve mUrtayoH samAnadezatAvirodhAdityarthaH / kvAcitkastu tathAmUrtasyApIyapizabdaH prAmAdiko 'rthAsaMbhavAt / AkAzasya vibhutve ca 'AkA. zavatsarvagatazca nitya' iti zrutyAdayaH prmaannmiti| nanvAkAzasya vibhutve kathaM kAryatvaM ghaTate kathaM vAgAmibhASyeNyAkAzaparamANukathanamiti cet| ucyate / AkAzaM mantaHkaraNavat vaizeSikANAM pRthivyAdivat kAryakAraNarUpeNa dvividhaM tatra kAraNAkAzaM tamogurNAvazeSatayaiva vyavahIyate tadAnImAkAzatAvyaJjakazabdAdivizeSaguNAbhAvAt kAraNapRthavyAdivat tacca kAraNAkAzaM guNAntaropamRddha*sadaMzata AdI zabdajananayogyArtharUpeNa pariNamate kSIrAbdhirivAmRtamatha nezatA dadhirUpeNa tatazcANusaMghAtena pRthivIvadeva mahAbhUtAkAzamahaMkArApekSayA paricchinnaM vAyorAvaraNam utpayate iti / etenAntaHkaraNotpattirapi vyAkhyAtA ityamapi zrutismRtiprasiddhaM prakRte kAryakAraNarUpatvamavagantavyam / AkAzaM prasAdhya zrotre pramANaM darzayati / * guNAntaropasaMmuSTamiti pA02 / For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / zabdayahaNAnumitamiti / tadeva vivRNoti / badhireti / etena cakSurAdipvapyanvayavyatireko pramANamiti sUcitam / antaHkaraNe tu smRtyAdAnvayavya. tirako pramANamiti / dAnI sUtraM yojayati / zrotreti / saMbandhazcAsmAbhi. vyAkhyAtaH / upalakSaNaM caitat tvagvAtayozcakSustejaso rasanodakayoghrANapRthivyAH saMbandhasaMyamAdivyaM tvagAdIyapi bodhyam / divyatvaM ca tanmA disUkSmagocarasaMyamanarapekSyeNa svabhAvAdeSa tanmAtrAdirUpasUkSmazabdAdiyAhakatvamiti / kAyAkAzayo: saMbandhasaMyamAta laghatalasamApattezcAkAzagamanam // 41 // __cakAro 'tra vikalpArthakaH / kIdRzaH saMbandha ityaakaangkaayaamaah| ytreti| yatrAsanAdau zarIraM tiSThati tatra zarIrAvacchedenApyAkAzaM tiSThati / tatra hetuH tasyAkAzasyAvakAzadAtRtvAti, ataH kAyasyAkAzena saMbandhaH prAptirUpo vyApanamiti yAvat ityarthaH / tatreti / tatra saMbandhe kRtasaMyamaH tatsaMbandhaM jitvA sAkSAtkAreNasvecchAdhInaM kRtvA laghurbhavatItyAgAminA. nvayo bhaviSyati / dvitIyahetuM vyAcaSTe / laghuSu vetyAdinA jitsNbndhdtynten| samApattiM tatsthatadajanatAM jitasaMbandhaH svAyattIkRtakAyAkAzasaMbandha ityarthaH / AkAzagatAvupAyadyasAdhAraNaM kramamAha / laghurityA dinA / prathamaM laghurbhavati / tato laghutayA jale pRthivyAmiva payAM saMca. ratItyAdiH krama ityarthaH / sugamamanyat / bahirakalpitA ttirmahAvidehA tataH prakAzAvaraNakSayaH // 42 // yogazAstroktasaMyamavizeSAt vakSyamANA bahirakalpitA vRttirmahAvidehAkhyA siddhirbhavati / tatazca sattvaprakAzAvaraNabhaGga ityarthaH / mahA. videhAM vyAkhyAtumAdI sAmAnyavidehAmAha / zarIrAditi / manaso bahirvattilAbhotra svazarIrasyeva bahirvastUnAM saMkalyAdivazatA sA ca bahiradhiSThAnarUpA dhAraNA videhAsAmAnyamityarthaH / dhAraNeti ca tAntrikI For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 yogavArtikam / saMjJA tasyA avAntarabhedamAha / sA yadIti / zarIranirapeneti tyaktazarIretyarthaH / anayApi parazarIrAvezo liGgadehasya bhavatIti prasaGgAdAha / yati / tata ityAdi sUtrAvayavaM vyAcaSTe / ttshceti| klezeti / klezAzca karma ca vipAkatrayaM ca yadrajastamAmUlakaM sattvasyAvarakaM tasya ca samalasya tayo bhavatItyarthaH / teSAM kSaye ca nirAvaraNaM yoginaH cittaM svecchayA viharati vijAnAti ceti, ca zabdaH svoktaM parazarIrAvezaM smuccinoti| tadevaM pariNAmatrayasaMyamAdityArabhyoccAvaviSayakasaMyamAnAM jJAnakriyArUpA: siddhaya uktA idAnI vitarkavicAretyAdisUtraiH svazAstre mukhyataH prakRteSu grahItRgrahaNayAhISu ye saMyamAsteSAM siddhayo vaktavyAH tatra yahIya. haNayoH yAyanirUpyatvAdAdau yAhmaviSayakasaMyamasya sidimAha / sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAjhtajayaH // 43 // stha naM ca svarUpaM ca sUtmaM cAnvayazcArthavattvaM ceti syU lasvarUpasUkSmAnvayA. rthavattvAni teSu saMyamAtsAkSAtkAraparyantAttattadra pANAM jayo vazavartitA bhavatItyarthaH / sthalaM vyAcaSTe / tatreti / sAmAnyavizeSasamaharUpANAM pRthivyAdipaJcabhUtAnAm ekadezAH zabdAdayo vizeSAH dharmadharmyabhedAH tadvantaH padArthA vayamANairAkArAdidharmaH saha sthalazabdena zAstre paribhA. SitA ityarthaH / tanmAtravyAvarttanAya vizeSapadaM, te ca vizeSAH SaDgAndhA. rAdayaH zItoSNAdayo nIlapItAdayo madhurAmsAdayaH surabhidurgandhAdaya. ceti / ete hi nAmakarmabhiravAntaraM vibhajyantaiti vizeSAH / akArAdayazca dharmA pRthivyAdInAM krameNa zAstre paripaThitAH / yathA AkAro gauravaM zaikSyaM * varaNaM sthairyameva ca / vRttibhedaH kSamA kAzya kAThinyaM sarvabhogyatA // khehaH sauma prabhA zolyaM mArdavaM gauravaM ca yat / zaityaM rakSA pavitratvaM saMdhAnaM caudakA guNAH // UrdhvabhAva pAcakaM dagdha pAvakaM laghu bhAsvaram / pradhvaMsyojasvi vai tejaH pUrvAbhyo / bhivalakSaNam // * rIyamiti paa02| + pUrvAbhyAmiti pA0 2 / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / tiryagyAnaM pavitratvamAkSepo nodanaM balam / calamacchAyatA raukSyaM vAyordharmAH pRthagvidhAH // sarvato gatirakhya hai| 'viSTambhazceti te trayaH / zrAkAzadharmI vyAkhyAtA pUrva pUrva vilakSaNAH // iti / AkArAvayavasaMsthAnaM vRttiH sarvabhUtAdhAratA bhedA vidAraNaM kSamA sahiSNutA dhAraNaM sAmarthyAmiti yAvat / rakSA AvaraNAdinA rakSakatvam AkSepaH pAtanaM sarvatogatirvibhutvam zravyUhaH sarvapadArthAnAM praviralIkaraNam praviSTambho 'vakAza iti / prathamaM rUpamiti / sUtroktaM paJcarUpeSvADhyaM rUpamityarthaH / sthUlaM vyAkhyAya svarUpaM vyAcaSTe / dvitIyaM rUpamiti / svasAmAnyaM svasvasAmAnyamiti sAdhAraNaM lakSaNam / kasya kiM sAmAnyaM taddarzayati / mUrttibhUmirityAdinA / mUrttiH sAMsiddhikaM kAThinyaM tayA pRthivItvajAtiH kAryarUpeNAkAzasyApyanekatvAditi / atra sAmAnyavizeSayorabhedapratipAdanAya mUrtibhUmirityAdAbhedanirdezaH / kasya vizeSasyedaM sAmAnyamityAkAGgAyAmAha / asyeti / zabdAdayaH pUrvoktAH malatAramandAdibhedena sAmAnyasya nAterekadezAdyAvartakatayA vizeSA ityarthaH / atra parvAcAryasaMvAdamAha / tathA coktamiti / ekajAtisamanvitAnAmeSAM pRthivyAdInAM zabdAdidharmamAtreNa vyAvRttiH sajAtIyAntarAdityarthaH / ekajAtisamanvitAnAmiti / samUhe samUhivRttyabhiprAyeNa prayogaH / yattu vaizeSikAH sAmAnyavizeSayorA zrayameva dravyaM manyante na tu tayorbhedamapi tanmatAdvivicya svasiddhAntamAha / sAmAnyeti / atra darzane sAmAnyavizeSayoH smuuhe| dravyam atiriktAvayavyabhyupagamepi tayorabhedasthApi abhyupagamAt / anyathA ghaTo mRt tantuH paTaH zuklaH paTa ityAdayabhedapratyayAnupapatterityarthaH / nanu samUhamAtrasya dravyatve vanasyApyekadravyatvApattirityAzaGkAM parihartumAdI samUhasya dvaividhyamAha / dviSThA hIti / dvAbhyAM prakArAbhyAM tiSThatIti dviSThaH / tatraikaM prakAramAha / pratyastamiteti / pratyastamitaH zabdenAnupasthApito bhedovAntaravibhAgo yeSAmavayaghAnAM tAdRzeSvavayaveSvanugata ityarthaH / tasyodAharaNacatuSkamAha / zarI 16 For Personal & Private Use Only 241 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 yogArtikam / ramiti / AdA dvayamekadravyarUpasya samUhasyodAharaNamantyadvayamanekadravyarUpasamUhasyeti bhedaH yUthAdau ca viziSTamyAtiriktavAbhiprAyeNAvayavAnuga. tatvamupapAdanIyam / dvitIyaM samUhasya prakAramAha / zabdenopAteti / asyodAharaNam ubhayeti / atrobhayazabdavAcyasya samUhasyAvAntarabhedI devamanuSyazabdAbhyAmupAttA bahuvacanAbhyAM ca tayorapyanekabhedA upAttA iti zabdenopAttabhedatvaM saMkSepAta svayamAha / samaharUpasya devA dti|bhaagobhedH, tAbhyAM bhedAbhyAm / sa ceti / sa ca dvividhApi samUho bhedAbhedAbhyAM prayo. ktabhirvivakSito bhavati / AmANAM vanamiti SaSTA bhedena AmravaNamiti ca karmadhArayAdabhedena vivtaa| evamanyatrApi, tathA ca samahasamahinarbhidA. bhedI sta iti pratipAditam / sa punariti / sa dvividho 'pi samUhaH purdvividho bhavati / dvaividhyamevAha / yuti / halikAdiSvapi saMyuktata. yA saMbaddhatayA siddhA apavAdayasya samUhasya yUthavanAdeH sa tathA / ayute. ti / ayutasiddhAvayavaH samUhaH saMghAtastasya vivaraNaM zarIramityAdi / laukikeSvasaMyutatayA ekIbhAvenaiva siddhA avayavA yasya samUhasya zarIra. tAdeH sa tathetyarthaH / paramANuriti / paramANunAmapi paJcacaturAditanmA. nAsamUhatAyA vatyamANatvAditi bhAvaH / tadevaM samUhabhedAn pradarya teSvavayavidravyarUpaM samUhaM viziSyAvadhArayati / ayuteti| saMyogavizeSAvacchiveSvavayavizeSeSu anugataH sAmAnyavizeSasamUho 'vayavyAkhyaM dravyamityarthaH / avayavasAdhAraNaM tu sAmAnyato dravyalataNaM sAmAnyavizeSasamudAyatvamAtramiti, upasaMharati / etatsvarUpamityuktamiti / etatsAmAnya svarU. pazabdena paribhASitamityarthaH / svarUpaparibhASA ca sthiratAmAtreNa vizeSA hyAgamApAyitayA na dravyasya svarUpANoti / yattu pUrvapAde sthUlasvarUpe ekIkRtyAvavidravyameva vitAnugatayogasya viSayaH syUlamityuktaM tallIkikasthalavyavahArAnusAreNa / atra tu tAntrikavyavahAreNa tasyaiva dvidhA vibhAgaH / evameva vicArAnugaviSayasya sUtmasyaivAtra sUkSmAditraividhyaM vakSyatIti draSTavyam / svarUpaM vyAkhyAya sUtma vyAkhyAtuM pRcchati / atheti / eSAM bhUtAnAm / uttaraM, tanmAtrarmAita / tatra sUtmaparibhASAbIjamAha / For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 yogavArtikam / bhUtakAraNamiti / sAkSAtkAraNatvameva hi sUkSmatvamA vititmityaashyH| bhUtakAraNatvaprakAraM darzayati / tasyeti / tasya bhUtasya ekazcaramo'vayavaH paramANuH sopi ca ghaTAdivadeva sAvayavaH / anyathA sthUlatvAnupapatteH / zAntaghoramaThatvarUpavizeSAnupapattezca / ityevamityataH sarvatanmAtrANyeva bhUtakAraNAni avayavAntarAsaMbhavAdityarthaH / upasaMharati / etattatIyamiti / etattanmAtraM tRtIyaM bhUtAnAM rUpamityarthaH / anvayAkhyaM caturtha rUpaM vyAcaSTe / atheti / athAnantara,mucyataiti shessH| trividhA guNA evAnvayazabdenoktAH tatra hetuH kAryasvabhAvAnupAtina iti / kAryarUpo yaH svIyo bhAvaH svAtmakaH padArthaH tatrAnugatA atonvayA ityarthaH / nanu bhUteSu prakhyAzIlasya sattvasyAnugame kiM pramANamiti ce, 'davamayaM hi somya mana' ityAdizrutayo 'nvayavyatirako ceti pratIhi / prakAzAtmakatayA sAttvikAni hi manazcakSurAdInyavarasAdApacayApacayAbhyAmupacayApacayanti dRzyante ataH pRthivyAdibhUteSu manAdikaM tadupaSTambhakasattvaM vAnugatamityucIyataiti / paJcamaM rUpamAha / athaiSAmiti / guNeSu vartamAnaM yadogApavargajAtaM bhogavivekakhyAtirUpaM tadeva paJcamaM rUpamarthavattvAyamityarthaH / nanvevaM guNeSu vartamAnamarthavattvaM kathaM bhUtAnAM rUpaM syAttatrAha / guNAstanmAtreti / nanu bhogApavA zabdAyupalabdhivivekakhyAtI te cAntaHkaraNaeva vartate na sAkSAdgAita cetra / anAgatAvasyayA vAsanArUpeNa vA tayopi prala. yakAle guNeSvevAvasthAnAta kAraNakrameNaiva kAryeSvanugatayorabhivyaktariti / paJcarUpANi vyAkhyAya sUtravAkyArthamAha / viti / idAnI bhUteSu idAnImutpanceSu idAnItaneSu sthalabhuteSvityarthaH / tanmAtrAdiSu paJcarUpatvAbhAvAta idAnI bhUteSvityuktaM svarUpadarzanaM ca saMyamasya jayahetutve dvAramuktaM jayo vazIkAraH / tatra paJcati / ekaikamAtrajaye hi gauNo bhUtajayaH sAmavyeNAjayAditi bhAvaH / vazIkArameva kAryadvArA lakSati / tajjayAditi / bhUtaprakRtayo bhUtakAraNAni triguNatatsthapuruSArthaparyantAnItyarthaH, na tu tanmAtrANyeva kevalAni guNapuruSArthayorapi saMyamena sAkSAtkRtatvAditi / bhUtajayasya phalaM pratipAdayati / - For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / natoNimAdiprAdurbhAvaH kAya saMpattamAnabhighAtazca // 44 // tatra triSu madhye 'NimAdASTasiddhIvyAMcaSTe / aNimeti / svecchayA yadaNuparimANazarIro bhavati tadaNimA | saMkalpamAtreNa tatkSaNAdevAvayavApacayena saukSmyaM dehasya bhavati, bhUtaprakRtivazitvAditi / evaM sarvatrANimAyAzca zAstre gaNitAH / 244 aNimA mahimA caiva * laghimA prAptirindriyaiH / prAkAmyaM zrutadRSTeSu zakti preraNamIzitA // guNeSvasA vazitA yatkAmastadavasyati / iti / laghimAnamAha / laghuriti / gurutara zarIropISikAtUlaballaghurbhavatItyarthaH / spRzatIti / bhUmiSTha eveti zeSaH / avayave / pacayenAGgulidairghyaditi / etAzcatasraH sthUlasaMyamasiddhayaH / svarUpa saMyamasya siddhimAha / prAkAmyamiti / icchAnabhighAta iti / satyAmicchAyAM nAsya rUpaM bhUtasya rUpairmUtyAdibhirvihanyate, bhUtasvarUpANAM jitatvAdityarthaH / tasyodAharaNaM bhUmAviti / unmajjati jalamiva bhUmimudviyottiSThati nimajjati aladava bhUmau pravizati cetyevamAdiH prAkAmyamityarthaH / sUkSmasaMyamasya siddhimAha / vazitvamiti / bhUtabhautikeSviti / bhUteSu vyaSTiSu bhautikeSu tatkAryeSu samaSTimahAbhUteSu brahmANDAdiSu ceti vyAkhyeyam | jagajhApAravamiti vedAntasUtreNa siddheSvAdisargasAmarthyAbhAvavacanAditi / vazIbhavati svecchayA pariNAmane samartha bhavati tatkAraNatanmAtravijayAt / tathA teSAmavazyo'pi bhavati / rAgA / dityarthaH / anvayasaMyamasya siddhimAha / Izitvamiti / teSAmiti / teSAM bhUtAnAM tnmaatrdvaarkotpttivinaashy| hAkhyasaMsthAnavizeSe ca samayo bhavati bhUtAnAM mUlaprakRtivijayAdityarthaH / arthavattvasaMyamasya siddhimAha / yatreti / yatra kAmAva sAyitvamiti / tAntrikI paribhASA purANeSvapyevamavagamAt / bhUtaprakRtInAM guNatanmAtrAdInAmavasyAnaM pariNAmavizeSaH / vijitArthasaMbandhA hi 1 mUrttiriti pA0 2 / + rAgAdineti pA0 2 * For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 245 yogI yAdarthatayA yadAdvastu saMkalpayati tattadvastu tadarthakameva bhavati viSamadhyamRtasyArthaM saMkalpya bhojayan jIvalokaM sukhAkarotIti / nanvevaM yogI jalamapi tejaH kuryAt dharmamapyadharma kuryAt ityavyavasthevaH syAdityAza yAha / na ca zakteopIti / pUrvapUrvayo givyavahArAnusAreNaiva yogI vyavaharati anyathA tulyabalavirodhena vyavahArAsaMbhavAt / virodhameva darzayatiH / anyasyeti / pUrveSAM tathAbhUteSu yathAdRSTeSveva saMkalpAditi vAkyArthaH / tathA ca zrutiH / 'dhAtA yathApUrvamakalpayaditi / svaniyama pAlanArthamanta mA tathaiva siddhaH preryataiti draSTavyam / upasaMharati / ityaSTAvaizvaryAgoti / aNimASTasiddhivyAkhyApUraNAyaiva prAkAmyamatra bhASyakAraiH kathitaM na tvatra sUtre prAkAmyamaNimAdimadhye vivakSitaM taddharmAnabhighAtaH ityanenaiva prAkAmyayahaNena paiAnaruktvApattiriti / kAyasaMyamAdityAdi sugamaM, prasi dvatvAtsiddhidvayavivecanAnapekSayA kevalAM kAyasaMpadaM sUtrakAro vivRNoti / rUpalAvaNyabalavajjrasaMhananattvAni kAyasaMyamAt // 45 // vajrasyeva saMhananaM prahAro yasyeti vajravanibiDa ! dRDhaH saMghAto yasyeti vA vajrasaMhananaH / bhASyaM sugamam / grAhyasaMyamasyaH siddhaya uktoH yahasaMyamasya siddhIrAha / grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattva saMyamAdindriyajayaH // 46 // grahaNaM ca svarUpaM cAsmitA cAnvayazvArthavattvaM ca teSu saMyamAtsAkSAtkAsparyantAtta* drUpANAmindriyANAM nayo bhavatItyarthaH / yahaNaM vyAcaSTe / sAmAnyeti / vRttirAlocanaM viSayAkArapariNAmavizeSaH cintAvadhAraNAbhimAnasaMzayarUpAdantaHkaraNAnAmasAdhAraNavRtticatuSkAdvilakSaNo darzanasparzananAmAyApi sopi smaraNAdayanurodhenAntaHkaraNasyaiva / tathApi caturAyupaSTa mmenaiva bhavatIti kRtvA darzanAdizcaturAdInAmucyate / tathA coktaM sAMkhyeH sAntaHkaraNA buddhiH sabai viSayamavagAhate yasmAt tasmAtrividhaM karaNaM dvAri dvArANi zeSANi // * tattaditi pA0 2 / For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 yogavArtikam / - iti / na tu AlocanazabdArthI nirvikalpakaM jAnaM caturAdimAtravRttyeveti kalpanIyam / evaM sati caturAdinaiva vaiziSTAsyApi yahaNasaMbhaghAta sarvavRttInAM cittaniSThatvasya bhASye proktatvAcca / ye tu bauddhA vize. Sasya manomAtrasya gocaratvamabhyupagamyendriyavRttiM sAmAnyamAviSayiNImAhustAna pratyAcaSTe / na ceti / na ca tat indriyaM sAmAnyamAtreNa yahaNamAkArI rUpaM yasya tathA bhavatItyarthaH / tatra hetuH kathamityAdi / sa viSayagato vizeSa indriyeNAnAlocitaH kathaM manasAnuvyavasIyeta gRhyeta manaso bahirasvAtantryAta anyathA cakSurAdAgocarArthAnAM manasA vizeSayahaNaprasaGgAdityarthaH / indriyANAM dvitIyaM ruupmaah| svarUpamiti / prakAzAsmano buddhisattvasya kAryA ye 'yutasiddhA avayavabhedAH sAttvikAhaMkAra. rUpAsteSvanugataH sAmAnyavizeSarUpayoH samaho dravyamindriyamityarthaH / tatra vizeSAH yahaNarUpA nIlapItAyAkArAH pariNAmabhedAH sAmAnyaM ca catu. vAdIti / nanu pUrvasUtravadanApi svarUpaM kevalaM sAmAnyamevocitam anyathA yahaNAkhyaprathamarUpasyApyatraiva pravezApatteriti cetsatyam / sAmAnya. prAdhAnyenaiva svarUpatvamatrApi vititam / tathApi bhUtadindriyasyApi sAmAnyavizeSAbhyAmatyantaniSedha* pratiSedhAyaiva samudAyo dramityuktam / teSAM tRtIyaM rUpamiti / teSAmindriyANAM tRtIyaM rUpam / avayavazabdeno. tohaMkAraH tatrAbhimAnAkhyattimanirAsAyAsmitAlataMNa iti vizeSaNam asmitAttika ityarthaH / nanu kathamahaMkAra indriyANAM rUpamityAkAGkAyAmAha / tasyati / yathA tanmAtrasya sAmAnyasya bhUtAni vizeSA evamahaMkArasya sAmAnyasya caturAdIni vizeSAH kAryatvAt / ata indriyeSvanugatatayA ahaMkAra indriyANAM rUpaM bhUtAnAM tanmAtravaditi bhaavH| indriyANAM caturtha rUpamAha / cturthmiti| mahattattvasyApi caturtharUpamadhye pravezAya vyavasAyAtmakA ti guNAnAM vizeSaNaM vyavasAyAkhyabuddhirUpeNa pariNatAstadviziSTA ityarthaH / etena pUrvoktabhatajayasUtrepyanvayAkhyacaturtharUpamadhye mahadahaMkArayoH ___* bhedeti paa02| For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 247 praveza ityuceyaM yuktisaamyaaditi|yessaamiti| sAhaMkArANi saantHkrnnaani| paJcamaM rUpamAha / gurNoSyati / indriyapraSThatiguNeSvatyarthaH / sUtravAkyArtha vyAcaSTe / paJcasviti / yathAkramaM yahaNAdikrameNa saMyamaH kArya iti shessH| tatazca tatratatra jayaM kRtvA paJcarUpajayAt sarvarUpairindriyajayastadazIkAro bhavatItyarthaH / tatazca vatsAnusAriNyaDva gAvosya saMkalyAnuvidhAyinya indriyaprakRtayo bhavantIti zeSaH / indriyajayAtsiddhIrAha / tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca // 47 // vyAcaSTe / kAyasyeti / anuttamo manovacchIghrataraH karmendriyavRttivi. jayAdavati / vikaraNabhAvasya svarUpamAha / videhAnAmiti / sthUladehasaMparkarahitAnAmityarthaH / indriyANAmiti / karaNasAmAnyopalakSaNam / vikaraNabhAvazabdasya yogArthamAha / abhipreteti / abhipretakAladeviSayApe. tastadaparityAgI yatraiva dezAdiSu vRttilAbha iSyate tatraiva bhavatItyarthaH / tathA ca vikaraNabhAvo vikIrNatAsvabhAvo vyApiteti yAvata / ya evaMvidhakaraNabhAvopapatrA yoginastaeva sthAnesthAne videhA ityuktAH / sarvati / sarvAsAM vyaktibhedenAnantAnAM bhUtendriyaprakRtInAM sattvAdiguNAnAM taddhikArANAM ca sarveSAM svecchayAnuvidhAnaM pradhAnajaya ityarthaH / nanu bhUtaprakRtijayo bhUtajayo vA kamindriyajayAditi cet na / bhUtajayarUpapUrvabhUmikAyAmeva tayorjitatvenottarabhUmikAyAmekIkRtya sarvajayakathanAditi / etaeva ca pradhAnajayinaH pUrva sthAnesthAne prakRtilayA ityuktAH prakRtyA sahakatAM gatA iti prakRtilayAH prakRtivazinaH / etAstisa iti / atra siddhivizeSANAmeva madhupratIkasaMjJAvagamAyogabhUmicatuSTayasya pRthageva pazcAtyamANatvA. cc| yogabhUmarmadhupratIkasaMjJeti kasya cidyaakhyaanmbodhmuultvaadupekssnniiym| tata iti sautraM padaM vyAcaSTe / etAzceti / nanvindriyajaye kathaM prakRtimahadahaMkArANAM jaya iti cetra / indriyruupessvntimruuptrytvaattessaamiti| tadevaM yAhmayahaNasaMyamayoH siddhimuktavA yahItRsaMyamasya siddhimAha / / satvapuruSAnyatAkhyAtimAvasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajAtRtvaM ca // 48 // For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 yogavArtikam / mAtrazabdena saMyamarUpA khyAtilabdhA tathA sattvapuruSAnyatAmaMya. masya dharmadharmyabhedAta tadvatazcittasya sarvabhAveSu prakRtitatkAryapuruSeSu adhiSThAtRtvaM svecchayA viniyoktatvaM svadehaiva bhavati / tathA pratipuruSA. disarvajJAtRtvaM ca bhavatItyarthaH / atrApi saMyamaH sAkSAtkAraparyanto bodhyaH saMyamaniSyattereva sidihetutvAt / nanu parArthAtsvArthasaMyamAditisa joktasaMyamato 'sya ko bhedaH yena tatra puruSajAnaM siddhiratra anyA siddhiriti siddhibhedaH syAt / ucyate / tatra pauruSeyapratyaye sukhAdAnubhavarUpe paricchavaeva saMyama uktaH na tu aparicchinne puruSe / atra tu tena saMyamena jAte paripUrNa puruSe buddhivivekasaMyama ucyate iti vizeSa iti / nanu sattvativizeSavacanamarnucitaM guNapuruSAnyatetyAjheba vaktamucitamiti cetra / rajasta. mobhyAM puruSe sAkSAdavivekAbhAvAta buddhisattvavivekadvAraiva dehendriyAdi vavivekAta svapnabAdhiryAdAvasyAsu cetane dehendriyAdivivekasya yogAra. mbhakAlaeva bAlakairapyavadhRtatvAcceti / didaM satraM vyAcaSTe / nirdhteti| paravezAradA paramasvacchatA atisUkSmavastupratibimbodahaNasAmarthyamiti yAvat / paramavazIkArasaMjJA ca paramANuparamamahattvAntAsya vazIkAra ityuktA / rUpeNa pratiSThasya rUpapratiSThasya / sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM vivRNoti / sarvAtmAna iti / sarvAtmAna ityasya vivaraNaM vyavasAyavya. vaseyAtmakA iti karaNatadviSayAtmakA ityarthaH / azeSadRzyati / saMkalpamAtreNa puruSaiH saMyuktA asaMyuktAzcAzeSabhogyavastvAkAreNa pariNatA bhUtvo. patiSThante yogina, tatra hetugarbhavizeSaNaM svAminaM kSetramiti / yatosau bhokta. tvAtprerako'tastam ayskaantlaahvduptisstthntityrthH| yadvAyatososvAmI IzvaraH kSetrajazca pariNAmakSetrANi guNAdIni pravarttaryAta pariNAmanaprakAraiH jAnAti cetyrthH| yadyapi sarva puruSAH sarvaguNAnAmavizeSeNa svAminastathApi pApAdipratibandhAtsarve guNAH sarvadA sarvapuruSAca bhogyatvenopatiSThantati bhAvaH / tathA ca zrutiH / 'sa yadi pitRlokakAmaH saMkalyAdevAsya pitaraH samuttiSThantI'tyAdiriti / kriyaizvaryarUpAM siddhiM vyAkhyAya jJAnezvaryarUpAM vyAcaSTe / sarvajJAtRtvamiti / sarvAtmanAM sarvapuruSANAM baddhamuktezvarANAM For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 249 zAntAdirUpadharmaviziSTaguNAnAM caikadaiva jJAnaM sarvajJAtRtvamityarthaH / tasya saMjJA vidhekamiti / vivekena jAyamAnaM yathArthasAtAtkAra ti yAvat / atha vA pratipuruSavivekAjjAyamAnamityarthaH / sAnvayeyaM sNjeti| vizeSasaMjAyA anvrthtaamaah| yAM praati| tINakezabandhanatvAt zokazanyateti bhAvaH / sarvasidimaInyaM vivekakhyAtirUpasaMyamasya paravairAgyadvArA mAtAkhyaM siddhaantrmaah| taherAgyAdapi doSabIjakSaye kaivalyam // 4 // ____apizabdaH kaivalyamityanenAnveti / tathA ca vivekakhyAtiniSThAta eva vivekakhyAto tasyA yathoktasiddhA ca vairAgye sati asaMprajJAtayogena duHkhadoSasya bIjAnAmakhilavAsanAkarmaNAM cittena saha laye sati puruSasya kaivalyaM punarguNAsaMyogarUpamapi bhavatItyarthaH / vairAgyakAraNamAha / yadeti / kezakarmakSayarUpakarttavyasamAdhI yadA yogina evaM bhavati evaM vicAro bhvti| evaMzabdArthamAha / sattvasyetyAdinA sattvAdItyantena / vairAgyakAraNamutavA kaivalye puruSArtha pratipAdayati / evamasyetyAdinA na bhuityantena / atra na bhuGkati vacanAt bhAgAbhAva eva puruSArtha iti smarta. dhyaM, duHkhAbhAvastu paramparayA puruSArtha iti bhAvaH / idAnI sUtrArtha vyA. caSTe / tadeteSAmiti / tat tadA yadetyuktenAnvayaH / tadA paravairAgyA. vasthAyAM saMskArarUpANAM duHkhabIjaguNAnAM sattvAdiguNasthAnAM kAryAvasthamanasi zAdirUpeNAbhivyaktisvabhAvakAnAM caritArthAnAM samAnapuruSAthAnAM pratiprasave manasA saha laye sati puruSasyAyantiko guNaviyogaH kaivalyAkhyo bhavatItyarthaH / mokSeNa puruSasya pariNAmamapAkaroti / tadeti / kaivalyAkhyasiyarthinI yogino yathoktavairAgyavadeva sAdhanAntaramAha, atha vA saMprati kaivalyaprasaGgataH kaivalyasAdhane pravRttasya yoginastatmatyahasaM. bhave tviraakrnnprkaarmaah| sthAnyapanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAta // 50 // ___sthAninaH svargAdilokAdhikAriNo devA indrAdayaH teSAM svalIke For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 yogavArtikam / 1 nayanAya yogino nimantraNe sati tatra saGgasmayAkaraNamupAyaH / saGge smaye ca kA kSatistatrAha saGga smayAbhyAM punarapi saMsAraprasaGgAt / saGgaH prItiH smayazca devAnAM prArthanenAtmani kRtArthatAbhimAna ityarthaH / tatra yasyAM bhUmikAyAM syA nyupanimantrayAM bhavati tAM vaktuM yoginAM bhUmikAcatuSTayamAha / catvAra iti / prathamakalpikasya svarUpamAha / tatrAbhyAsIti / pravRttamAtraM na tu niSpakSa jyotijJAnaM yasya sa tathA savitako dirUpAparapratyakSavAn na tu RtaMbharaprajJa ityarthaH / madhubhUmikasya svarUpamAha / RtaMbhareti / RtaM satyameva bibha tauti vyutpattyA parapratyakSameva RtaMbharA prajJAtra vivakSitA sA ca parizeSAt nirvitarkarUpA bhUmikaiva taduttarabhUmikAnAM tRtIyAdAvevAntarbhAvAditi / prajJAjyotiSaH svarUpamAha / bhUteti / RtaMbharaprajJAtosya vizeSamAha / sarveSviti / sarveSu bhAviteSUtpAditeSu nirvitakAdiyeogeSu kRto rakSArUpo bandho yena sa tathA, tathA bhAvanIyeSu utpAdanIyeSu vizeokAdisiddhayAdiSvasaMprajJAtaparyanteSu vihitasAdhanavAnityarthaH / atikrAntabhAvanIyasya svarUpamAha / caturtha iti / cittapratisarge 'saMprajJAtasamAdhinA cittavilayamAtraM karttavyamavaziSyataityarthaH / prajJAjyotiSosya vizeSamAha / saptavidheti / prajJA jAteti zeSaH / yuktAsu yogabhUmiSu syAnyupanimantraNasya bhUmimavadhAyati / tatreti / prathamabhUmikAyAM tAvanmahendrAdInAmetAdRzAnugraha eva na bhavati tRtIyacaturthabhUmikayostu devAdaya upekSaNIyA eva bhavanti ato. madhubhUmikAyAM dvitIyAyAmeva nimantraNaM bhavatItyAzayaH / sAkSAtkarvataH svayaM madhumatI bhUmikA jAtetyanubhavataH / anena bhUminiSpattiruktA, niSpa madhubhUmikasyetyarthaH / upanimantraNaprakAramAha / bho ihetyAdinA devAnAM priyamityantena / saGgasmayAkaraNaM vyAcaSTe / evamabhidhIyamAna iti / sadoSAn viSayaprItijAn / doSacintanaprakAramAha / ghoreSvityAdinA kuryAmityantena / saGgaM tyaktvA yat karttavyaM tadAha / svastItyAdinA / bhAvayet kuryAt / svayaM vivRNvAnastatkAraNadoSamAha / evamahamiti / na bhAvayiSyati na cintayiSyati yatropacaryaH yatnapratIkAryaH / saGgasmayAkaraNasya phalamAha / evamasyeti / sarvajJatvepi vairAgyAnmokSa ityuktaM yadi ca 1 For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 251 rAgastiSThati tadA tadAnivRttaye pUrvavatsarvajatAsAdhakaM saMyamAntaramAha / kSaNatatakramayoH saMyamAddivekajaM jJAnam / 51 // vivekAtparvasUtroktAtsattvapuruSAnyatAkhyAta jAyamAnaM vivekajaM jJAnam itaradhyAvRttatayA sarvavastUnAmazeSavizeSaiH sAkSAtkaraNamiti yAvat / tat kSaNatatakramayoH saMyamAdapi bhavatItyarthaH / pratikSaNaM sarva vastu pariNamate ataH kSaNeSu tatkrameSu ca saMyamena sAkSAtkAre sati sarvavastUnAM sarvapariNAmatatakramayorapi jJAnAta sarvasya vastuno vivekena jJAnaM bhavatIti bhAvaH / yadyapi apizabdaH sUtre nAsti tathApi tatazca vivekajaM jnyaanmityaagaamibhaassygmyH| taNazabdArtha dRSTAntena prtipaadti| yti| yathA loSTAderbhidanamAnasya yasmitravayave parimANApakarSakASThA sopakarSAvadhiH sattvAdiguNavizeSaH paramANuH / evaM kAlasyApakarSAvadhibhUto 'vayavizeSaH parvAparAMzazanya ityrthH| kSaNasya lkssnnaantrmaah| yAvatA ti| jahmAditya. nenaikaM lakSaNaM saMpadoteti ca lakSaNAntaram / anyathA vaiyAt / avavidravyasya dezatyAgo bahutaNenApi kadAcidati avayavAnAM krameNa saMcArAdityaktam / prmaannuriti| avayavino dezasya kriyayA anekakSaNena janitaM dezatyAgAdikaM vyAvatayituM calita ityuktam atra dRSTAntAdinA parasUtreNa ca sAtAdevAcAryeNa paramANuvacanAt / vaizeSikotaparamANavopyasmAbhirabhyupagamyante te cAsmadarzane guNazabdavAcyA ityeva vizeSaH / na cAnekAtmakathivyAdibhUtaparamANurevAtra vAkye paramANuzabdArthI yuktaH / atra bhUtarUpavizeSasyApraSTatatayA dravyazabdasya vizeSaparatve pramANAbhAvAt sAva. yavasya pRthivyAdiparamANaniraSayavakAlaparamANudRSTAntAnupapattezca / na ca prakRteraNaparimANAsiddhiH / paraMparayA prathivyAdibhAvApanAnAM guNAnAM parimANAkAlAyAM nyAyavaizeSikasiddhANuparimANasyaiva yahaNaucityAta svazAstrAnuktatayA paroktamavirodhi ceti nyAyena proktprimaannsyaivaadrtvytvaat| na cAsmadarzane guNAkhyaprakRrvibhutvamevAvagamyatati vAcyam / antaHkara. NAkAzahetuguNAnAM vibhutvena tadupapatteH / sarvaguNAnAM vibhutve samboTA pariNAmahetutAbhasaMyogAdAsaMbhavAditi / tasmAtsiddhamaNuparimANA api For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 yogavArtikam / guNAH santIti teSu pRthivItvavyaJjakagandhAyanaGgIkAraNAtsiddhAnte pRthivItvAdikaM nAstIti vizeSa iti / varNa vyAkhyAya kramaM vyAcaSTe / tatmavAheti / teSAM kSaNAnAM ya: pravAha uttarottarabhAvanAvasthAnaM tasyAviralatA krama ityarthaH / idAnI taNAtiriktaH kAlo nAsti muhUrtAdirUpo mahAkAlaparyanta iti prasaGgAtsvazAstraziddhAntamavadhArayati / kSaNatakramayoriti / taNeSu tatkrameSu cAvyavahitAnantaryarUpeSu vastubhUtaH samAhAro milanaM nAsti ato muhatAhorAtrAdayo buddhikalpitasamAhAra eke tyarthaH / nanvevaM sthalakAlAbhAve kathaM lokAnAM tayathArthariti tatra vikalpatayA samAdhatte / sa khalvamiti / nanvevaM topi vikalpamAtro bhavatu kAlavyavahArAvizeSAttaNavyavahArasya ca paramANukriyAdibhya evaM saMbhavAditi tatrAha / vastviti / kSaNAkhyastu kAlo vastukoTau praviSTaH yataH kramAvalatI krameNa latyate AzrIyate taNarUpapratiyogyanuyogiTitatvAtkramasyetyarthaH / taja hetumAha / kramazceti / kramo mAnantaryarUpa ityarthaH / nanu yaH taNo vastubhUtaH sa kisvarUpa ityaakaalaayaamaah| taM kAleti / tasya ca kAlasya taNaTThayAvasthAyidravyAntarebhyo vibhAga iti bhAvaH / kAlanityatvazrutismRtayazca pravAharUpakAlaparAH / sa ca taNAkhyaH kAlaH sattvAdInAM dravyarUpaH pariNAmavizeSa iti / bauddhamatAcAsmAkamayaM vizeSo yadasmAbhirdhAmayAhakapramANabalAta kSaNa evAsthira iSyate / kSaNasyairyapratyabhijAyabhAvAt na taNAtiriktaH kSaNikaH padArthaH kazcidiSyate taistu kSaNamAtrasthAyyeva padArthaH sarva dRSyatati tacca sthAnesthAne nirAkRtaM kaarykaarnnvyvsthaanuppttyaadibhiriti| tadasmina zAstre taNa eva kAla iti siddhaantH| kAlocanAbhyupagamyata iti kAcata pralApastu bhASyA vivekamala iti| yattu pUrvadezamaMyogAdAvacchivaH paramANukriyAdivi kSaNA kAlastu tadatirikto nitya iti vaizeSikA AhuH / tatra / viziSTasyAtirekAnatirekayorubhayorubhayataspAzAdatirake svasiddhAntavirodhAta asma. matapravezAcca / asmAbhistAdRzasyaiva guNapariNAmasya taNatvavacanAt / anatireke vizeSaNavizeSyatatsaMbandhAnAM trayANAmapi sthiratvena vaNavyaka For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 yogavArtikam / hArajananAtamatvAta nityakAlepi ca pramANaM nAsti idAnImityAkhilavyavahArANAM khaNDakAlamAnaviSayakatvAta kAryakAraNabhAvAdInAmapi taNaghaTitatvAditi / etena nityAdigaNyaprAmANikI vyAkhyAtA, sAmA nyato digvyavahArAbhAvAt / pUrvAdivyavahArasya ca parAbhyapagatadigupA. dhibhireva saMbhavAta sAmAnyataH kAladigvyavahArasattvepi AkAzAdeva sadupapattezca, anyathA pRthivIjalatejanAdibhirupAdhibhirdezAvyatiriktapadArthaH syAditi, kAlAca dizyayaM vizeSaH yat kAlaH taNarUpa dRSyate diktu sarvathaiva neSyataiti / zAstre diksAmAnya vyavahArastu pUrvapazcimaniyAmakopAdhyacchinAkAzena bodhyaH sthityAdhAratvena dezavyavahAra. diti / ata eva zrutyAdiSu kutra vidAkAzAcchrotraM kvacicca dizaH zrotra. miti vacanamanyonyamaviruddha digAkAzayorekatvAditi dik / taNatatakamayAnAsti vastusamAhAra iti yatprAguktaM tat prapaJcati / na cetyAdinA nAsti tatsamAhAra ityantena / sahabhAvAbhyupagamepi kramo na sNbhvtiityaah| kramazceti / asaMbhave hetumAha / pUrvasmAditi / tasmAtsarvadaiva vartamAnalakSaNaH sattveka eva tastiSThati na pUrvottare taNA ityato nAsti tayoH taNatatakramayovAstavaM milanaM muhAdirUpamityarthaH / vayamANopapAdakamAdI vkti| ye vityAdinA sarvadharmA ityantena / ye punarbhUtabhavinaH taNAste sarvapi sarvavastupariNAmAdhArA ekadaiva vArdhakATyadarzanataH kSaNaparyAyakAlatvenaiva pariNAmahetutvAdityuttarapAde kSaNapratiyogItyAyuttarasUtre vyAkhyeyAH, tena hetunA ekaikena taNena kRtvA lokaH pariNAmamanubhati prApnoti / yataH tattaNopArUDhA ekaikSaNopArUDhAH dharmAH padArthA ityarthaH / tataH kimityata Aha / tayoH kSati / tatazceti / tatazca kSaNatatkramasAkSAtkArAdakhilapariNAmatatakramasAkSAtkAradvArA sarvavastUnAmanyA. nyavyAvattatayA svarUpAvadhAraNaM bhavatIti sUtrArtha uktaH / uttarasatramavatArayati / tasyati / tasya vivekajajJAnasya sarvaviSayakasya ziSyavyatpAdanAya ekmudaahrnnmupnysytityrthH| ... For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 24 yogavArtikam / jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAttalyayostataH pratipattiH // 52 // jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAt bhedAvadhAraNasyAsaMbhavAt tato vivekajJAnAdeva pratipattirvivekena sAkSAtkAraH pauruSeyo bhavatItyarthaH / tatrAdI jAtyAnyatAvacchedasyAsaGkIrNamudAharaNamAha / tulyayozeti / kAlabhedena samAnadezasthayorhi samAnarUpayogavayayo do jAtibhedA. devAnumAtuM zakyataiti / atra baDavAzabdenAtisArUpyAdvayo lakSitaH sArUpyAdhikA vaDavaiveti / lakSaNenAnyatvAvacchedanasyAsaMkIrNodAharaNa. mAha / tulyadezeti / lakSaNamabhivyakto dharmabhedaH / dezenAnyatvAvacchedanasyAsaMkIrNodAharaNamAha / dvayoriti / dezabhedaprakAramAha / pUrvamidamuttaramitIti / idAnI jAtyAdibhiryatrAnyatAnumAnaM na saMbhavati tAdRzavivekaja. jJAnasyAsaMkIrNamudAharaNamAha / yadA viti / yadA tu pUrvadesthitamAmalakaM viSayAntaravyagrasya jJAturvivekaM kariSyato yogina uttarasmin dezaupA. varttate saMbadhyate devAdinA tadA dvayorAmalakyArekadezatve sati parvadezo. patitamidamuttaradezopalatitaM cedamiti vivekAnupapattiH / AmalakayA. jaatyaaditriksaamyaat| adigdhatattvajJAmaM coTezyam ityata uktaM sUtrakAreNa tato vivekajajJAnAtmatipattiritItyarthaH / nanu kSaNatatkramayoH saMyamAta kathamAmalakayorvidhekajJAnamiti pRcchti| kthmiti| uttaraM, puurvti| Amala. kasya kSaNena saha vartataiti AmalakasahakSaNaH caitrasahodara itivat / evaM. vidhaH pUrvI deza AmalakAntareNa sahataNAduttaradezAdivo 'taH svadezata. NamAyA te Amalake bhitre ekasya ekadA viruddhadezasaMbandhAsaMbhavAditi / evaM tayorbhadaM prasAdhyaikadezasaMbandhadazAyAM vivekayahaNopAyamAha / anyota / anyayorbhivayoH pUrvottaradezasaMbandhakSaNayoranubhavaH sAkSAtkArastvAmalakayoM ranyatve heturyathoktavivekAhe kAraNamityarthaH / atra codAharaNe taNasaMyamAdeva vivekajaM jAnaM darzitam etadanusAreNa kSaNakramasaMyamAdapi vivekajajJAnasyo. dAharaNamutreyamiti bhaavH| tAthA vitrikSaNamAtreNa jyeSThakaniSThayojyeSTha kaniSThatAvivekajJAnaM kSaNakramasAkSAtkAraM vinA na saMbhavati ataH kSaNakramasaM. - For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 255 yamasatrakArAmati / etenaiva sthaladaSTAntena paramasameSvapi taNatanamA. nubhavAta vivekajJAnamanumeyamityAha / eteneti / tulyajAtilakSaNadezasya paramANusAmAnyasyAnyonyam anyatvapratyayo vivekapratyayaH pUrvayoH paramANudezasAhityakSaNayoH sAkSAtkaraNAta Izvarasya prakRtyAdipreraNamabhIpsoryAgino bhavatItyanvayaH / tatra heturukta uttarasya paramANarityAdinA / yata uttarasya paramANoH pUrvadezAnupapattyottarasya svadezaprAptiH pUrvasya svadezaprAptito bhinA tayoH sahataNabhedAtsAhityataNayorbhivatvAdityarthaH / tadevaM jAtyAdibhedAta dezasaMbandhakSaNabhedAcca tulyayoranyatApratyayaM pratipAdaya samatepyetasamAnamiti pratipAdayituM tnmtmaah| apare viti / apare vaizeSikA vanti nityadravyattayo 'ntyA vizeSA iti / antyAH pralayakAlasthAH mukteSu hmAtmasu sarveSu tulyajAtilakSaNadezeSvanyAnyaM vibhAjakAntarAsaMbhavena vizepanAmA bhedakaH kazcana padArthAvazyaM vAcyaH / tathA ca paramANvAdiSvapi sa evAnyatApratyayaM karotIti teSAmAzayaH / tatrApIti / tanmatepi dezAdInAM yogaddhigamyataNAntAnAM bhedopyaNvAdInAmanyatve heturastyeveti samAnamityarthaH / mUrtiH saMsthAnaM vyavadhiH vyavahitatA etad dvayamadhikamatroktam / ata iti / yato mUrtivyavadhirjAtyAdinityadravyeSvasti bhedako 'taH parairuktaM mUlapRthaktvaM maleSu nityadravyeSu vizeSapadArtho nAsti marttivyadhijAtibhyo bhedenAtirakeNa pRthaktvasyAbhAvAt taireva pRthaktvavyavahAropapatteriti vArSagaNya prAcAryoM manyataityarthaH / nanu vArSagaNyamate muktapuruSeSu mAyabhAvAtkathaM vibhAgavyavahAraH syAditi cetra / baddhAvasthAyAM ye mAdayaH sthitAstaeva muktyavasthAyAmapi yogibhihmamANA anyonya. bhedavyavahAraM janayantIti abhyugamasaMbhavAdanyadezAdirUpANAM tu paramAvAdInAM pralaye bhedavyavahAraH svagatasUkSmakAryabhedAta yathoktakSaNabhedAdibhyazceti / atra vArSagaNyamatasyApratiSedhAdidameva svamamiti mantavyam / vivekajajJAnasyaikaM viSayaM pradayaMdAnI sahetukAM vivekajajJAnasya mokSopayogitAmAha / For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 yogavArtikam / tArakaM sarvaviSayaM sarvathA viSayamakrama ceti vivekaja jJAnam // 53 // itizabdo hetvartha / yato vivekajaM jJAnaM sarvaviSayAdirUpam ataH sarvatra doSasAkSAtkAreNa uktavairAgyadvArA saMsAratArakaM bhavatItyarthaH / etena vivekajajJAnasyedaM lataNaM bodhyam / ata evAnena lakSaNena sattvapuruSA. nyatAkhyAtijanyasarvajJatAyA api saMgrahAttatra sUtre sApi vivekajajJAnaza. bdena bhANukArairukteti / tatra bhASyakAraH pratyekaM vizeSaNAni vyAcakSANaH tarakazabdasyApattilabdhamarthamAha / tArAmatIti / laukikasAmayIM vinaiva yathArthajJAnasAmadhye satvapuruSAnyatAsaMyamakSaNatatakramasaMyamAbhyAmuDho dhitaM pratibhA tadutyaM svapratibhotyaM tadeva hi saMsAratArakaM ghaTate ato. thApattyA svapratibhAtyameva tArakazabdArthaH / pratibhAtyatve hetumAha / anaupadezikamiti / nahi sarvathA sarvaviSayakaM jJAnaM zAbdaM bhavitaM yujyate zabdasya sAmAnyamAviSayakatvAta paricchitraviSayakatvAcati / sarvaviSayamityatra sarvazabdo 'saMkucita ratyAha / sarvaviSamiti / srvvissyktvvcnaadityrthH| atIteti / atItAdirUpaM sarvamityanuvAdo invayArthaH paryAyaH svagavizeSaiH sarvathA niHzeSaiH viSayIkarotItyarthaH / nAsti kramaH pApiyaM yatra jJAnaityakramam / akramAntavizeSaNairlabdha dhAkyatApayArthamAha / ekakSaNopArUThamityAdinA / aarohotraarthaaddhddhivttaaviti| vidhekajajJAnasyAkhilasiddhAnte nirvacanasya bIjamAha / etditi| paripUrNazabdArtha svayaM vyAcaSTe / asyaivAMza dti| asyaiva sUryatulyasya viveka jajJAnasyAMzo yogapradIpaH, kaH ityAkAkSAyAmAha / madhumatIti / sthAnyupanimantraNasUtre RtaMbharaprajAdvitIyabhUmI yogI madhubhUmika ityuktaM saiva ca bhUmikAna madhumatIti nirdiSTA tAmAdAya saptadhA prAntabhUmiprati pUrvAtaM saMprajJAtasamAptiparyantabhUmikAjAtaM yogapradIpa ityarthaH / te hi bhUmivyahA vivekajajJAnaviSayaikadezaprakAzakA atAzA iti bhaavH| nanu savitakAdirUpAstathA pariNAmatrayasaMyamAdirUpAzca yAH saMprajJAtayogabhUmayaH pUrvoktAssA - For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 23 kathaM yogapradIpatayA vivekajajJAnAMzatayA ca na nirdiSTA iti cetra / yogavahikaNatvena teSAmatyalpatvasya vivakSitatvAt / prakRSTamitayA yogapradIpAnAmAsAmaMzatvenaiva ca kaNatulyabhamInAmaMzAMzatvamapi prApmiti bhAvaH / viSNupurANe ca sarveSAmevetarajJAnAnAM pradIpatulyatvavivakSayA brahmavivekajajJAnasya sUryatulyatvaM proktam andhaM tama ivAjAnaM dIpavaccendriyodbhavam / yathA sUryastathA jJAnaM dviprarSe vivekajam // iti / indriyodamityanyeSAmapi jnyaanaanaamuplkssnnm| tadevaM saMyamAnAM siddhirUpA vibhUtayo 'tItAnAgatajJAnAyA vivekajajJAnAntA jJAnakriyaizvaryarUpA vistrennoktaaH| tatrAyaM saMzayaH kimetAsAM vibhatInAmanantarameva mokSobhavati aahosvidettirekennaapiiti| tatra nirNAyakatayottarasUtramavatArayati / praaptviveketi| sUtreNa shaanvyH| vivekajajJAnAkhyottamasiddhayapetayaiva sutarAmitarasiddhAnapekSA kaivalyaiti bhASyAzayaH / sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam // 54 // buddhisattvasya puruSeNa saha samAnA yadA zuddhirvayamANarUpA vivekasA. tAtkArASTravati tadaiva mokSo na tatra siddhApekSetyarthaH / kka ciditizabdaH sUtrAnte tiSThati sa ca hAnopAyavya hsmaaptisuucnaarthH| zuddhisAmyaM hetutaH svarUpatazca vyAcaSTe / yti| nirddhato rajastamodravyarUpo malo yasya tttthaa| ata eva vivekakhyAtimAtre adhikAraH karttavyatA yasya na tu siddhayAdI tattathA tatazca dagdhAni anAgataklezarUpANi vipAkAkhyasaMsArabIjAni yatra tattathA / evaM yadA buddhisattvaM bhavati tadA zujhA puruSasya svarUpamiva tat bhavati anena zuddhisAmye heturuktaH buddherduHkhAdayAtmakatvAtrAtyantaM zuddhisAmyaM kadApItyetatyatipAdanAyevazabdaprayogaH / yasmivaMze sAmyaM tadAha / puruSota / buddhidharmatvAtpuruSe upacaritamAtrasya pratyayAvizeSAkhyabhogasyAbhAvaH puruSasya zuddhiH * buddharapi jIvanmuktadazAyAM vivekitvena * buddhidharmattvAdityAdi zuyantaM pustakAntare nAsti / mata bhavati anena tyatattratipAdanAyava uparitamAtrasya For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 yogavArtikam / tAdRzo bhogo nAstIti zuddhisAmyamityarthaH / atra sAkSitAmAtrarUpabhogavyAvarttanAyopacaritetyuktaM puruSasya pratyayAvizeSarUpa eva hi bhoga upacArato 'vivekasyopAdhidharmatvAt / cidavasAnatArUpastu sAMkhyasUtrokto bhogaH svata iti, tathA ca sAkSI nirabhimAna evaM cittasya nirabhimAnatvameva mokSahetu naizvaryAdikamiti paryavasitorthaH / etasyAmiti / etasyAM zadvisAmyAvasyAyAM jAtAyAM prArabdhapratibandhanivRttyanantaraM kaivalyaM bhavati IzvarAnI kharAdisAdhAraNyenetyarthaH / svatantra jAnakriyAzaktimAnatrezvaraH / jJAne punariti / jJAnAntare kApyapekSA nAstItyarthaH / nanu vivekasAkSA tkArahetA tatsaMyame satyavazyameva sArvajJAdikaM bhaviSyati tatkathamanIzvarasya vetyucyataiti cet na / saMyame satyapi kAmAnAM binA sijhanutpatteH yAge satyapi svarganutpattivat / kiM ca yamaniyamAdvyaGgavaiguNyAdapi siddhAniyamaH tAdRzAGgavaiguNyepyabhimAnanivRttyAkhyadRSTadvArA kadAcinmAtaH saMbhavatyeveti / nanu cet kaivalye siddhApekSA nAsti tarhi kimarthaM mokSAkhyahAnasyopAyamadhye siddhInAM kathanamityAzaGkAyAmAha / sattvazuddhidvAreNeti / sattvasya buddhisattvasya zuddhirvairAbhyAdi tadvAreNa mAtApayogitayeti zeSaH / aizvaryaM kriyAzaktiraNimAdi jJAnaM vivekajJAnAntamupakrAntaM proktaM sUtrajAtena / paramArthatastu sattvapuruSAnyatAjJAnAdevAjJAnannivRttyAdidRSTadvArA kaivalyamityarthaH / atra caritAdhikArA ityAdinA kaivalyasvarUpamuktaM kaivalye puruSArthamAha / tadeti / tadA sukhaduHkhamohAtmaka sattvAdiguNAdarzane cittajyotirviyeogAtsvarUpamAtrajyotirato duHkhAdipratibimba rUpamalarahitaH san kevalI bhavati kevaleSu mukteSu nityamuktaIzvare vA vibhAgaM gacchatItyarthaH : / tathA ca duHkhabhoganivRttireva puruSArtha iti / vyAkhyAtAni hAnopAyasya vivekakhyAteH sAdhanAni yogasya cAGgAni yamAdIni samiddhIni // iti zrIpAtaJjalabhASyavArttike zrIvijJAnabhittunirmite vibhUtipAdastRtIyaH // 3 // For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 yogavArtikam / atha cturthpaadH| hAnopAyAntaM vyahatrayamativistarataH pAdadvayena vyAkhyAya hAnaM tu svarUpata eva tatra saMpAduktaM na tu tasyAzeSavizeSarUpo vyaha ityato hAnavistarArtha caturthapAdArambhaH / tatrAdau kaivalyayogyaM cittaM nidhAyituM paJcaprakArAM siddhimAha / anenaiva prasaGgena janmAdisiddhApekSayA yathoktasamAdhisidverutkarSApi setsyati / janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH // 1 // krameNa siddhIvyAcaSTe / dehaantriteti| aihikena karmaNA devAdidehAntare janmamAtreNa bhavantI aNimAdisiddhirjanmajetyarthaH / oSadhisiddhimAha / oSadhibhiriti / asurabhavaneSu rasAyanaM yadoSadhidravyaM tadudbhavetye. vamAdiH sidirodhibhirityarthaH / amurabhavaneSviti prAyikAbhiprAyeNAtam / atrApyoSadhIbhiH suvarNAdisiddhInAM bhAvAt / zeSaM sugamam / paJca. vidhasiddhisAdhAraNyAya pUrvapAdo vicAritaH / siddhiprakArosminneva prasa. ke kiryAdaH sUtraiH pratipAdanIyaH tatrAdau nirmANakAryAnarmArNAndrayayo. rutpattiprakArapratipAdakaM sUtraM pyitvotyaapti| tatra kAyaiti / nirmANacittotpattiprakArasya sUtrAntareNa vakSyamANatvAdatra kAryAndrayayoreva grahaNam / jAtyantarapariNAma: prakRtyAparAt // 2 // manuSyAdijAtirUpaH pariNAmaH sa prakRtyApUrAdati na tu saMkalpamAtrAdityarthaH / manuSyAdijAtirUpeNa pUrva pariNamya sthitAnAM kAndriyANAM kAmarUpatAdazAyAM yo devatiryagAdijAtipariNAmaH sa prakatyApUrAdati na tu saMkalpamAtrAdityartha iti vyAkhyAntaram / aNimA. dirUpapariNAmavizeSazca prakRtyapagamAdiyApa bodhyam / atra ca jAtya. ntarazabdena yoginAM gajaturaGgAdivaibhavaM tathA kAyavyahAdikamapi yAhyam / ApUrazabdenApi prakRtInAM saMhananamapi yAhmam / kAyavyahe ca zrutiH "sa ekadhA bhavati tridhA bhavati paJcadhA zataM daza caikazca sahasrANi ca viMti". rityAdiriti / prakRtyApare hetuM vadana sUtraM vyAcaSTe / pUrvapariNAmeti / yato loke valmIkAdInAM kSudrapariNAmApAyeM taduttaramahApariNAmotpattirbhUtaprakR. For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 yogavArtikam / tInAmanupravezAdvatIti dRSTam / ato yogIzvarAdInAmapi dehendriyayoH pariNAmAntarakAle dhAdisApekSA kAryAndrayaprakRtayaH svasvaM vikAramanurAhunti svasvajAtIyAM kAyAdiprakRtimupakurvanti AparaNAnupravezenetyarthaH / tatra kAyaprakRtiH paJcabhUtAni indriyapratizcAsmiti / dRSTazca loke tRNarAiinakSiptasya bahikaNasya kSaNAdeva prakRtyAparaNa gaganavyApI pariNAmavizeSa iti / etena vAmanAdAvatArAdInAM taNAdeva tribhuvanavyApitva. vizvarUpatvAdikaM mArkaNDeyAdibhyo viSNunA mAyApradarzanaM ca prakRtyA. pUreNa DinmAlA yAmiva kSaNabharaNeti vyAkhyAtam / agastyAdInAM samudrapAnAdikaM ca toyAdiprakRtyapasaraNeneti vyAkhyeyam / evameva vizvaM paramezvarasya mAti gIyate / aindrajAlikavata taNenaiva prakRtyApUrApasA. raNAdibhirjagadanyayitumutpAdayituM vilApayituM ca paramezvaraH saMkalpamA. treNa zaknoti sUkSma dRSTvA tu pratikSaNaM tathA karotyeveti pazyantu yogino bhagavatramiti dik / nanu yogajadharmebalAt prakRtaya AkRSyantaiti prakRtisvAtantryasiddhAntahAniH / tathA sa yadi pitRlokakAmo bhavati saMkalpAdevAsya pitaraH samuttiSThantItyAdizrutarapi prtisvaatntryhaanirityaashngkaayaamaah| nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavata // 3 // vyAcaSTe / nahIti / dharmAdirUpANAM nimittAnAM prakRtyAparakatve yuktimAha / na kAryaNeti / paratantra svatantrasya pravartakamayuktamityarthaH / kiM cAkAze dravyANAmanArambhikApyanutaNamaNAnAM kriyA srvsNmtaa| na ca tatra dharmAdhI vA kAraNaM kasyApi bhogAhetutvAt / nApi tatrezvarAdisaMkalpAdiH kAraNaM gauravAt / ato nirantarANukriyopapattaye lAghavena guNatve. naidha sAmAnyataH pravRttikAraNatvAta prakRtisvAtantryaM siddham / api ca kadA. cidaNDacakrAdikaM vinApi yogisaMkalpAdeva ghaTo jAyate Adisagai cezvarasaMkalpena bIjAntarANi vinaiva sarvANi bIjAni utpadAntaiti * taDinmAlayeveti sugamam / For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 261 parasparaSyabhicArAnimittAnAM na sAkSAtkAraNatvasaMbhavaH / tRNAraNima. NyAdiSu cAnyAdikAraNatve anyonyabhicAro lokasiddha evAsti ataH sahakAryaprayuktA pratirava pariNAme kAraNaM svatantreti siddham / nanu prakRtizceta svatantrA kena prakAreNa hi dharmezvarayogisaMkalyAdInAM prakRtipariNAmahetutvamiti pRcchati / kathaM tIti / sUtrArdunottaramAha / varaNabhedastu tataH kSetrikaditi / apAM pUrNAdiH pUrNAt, kedArAntarasya vizeSaNaM sarmAmatyAditrikam / apakarSati kSipati prAvaraNamAlavAlam / svasvaM vikAramiti / svasvasajAtIyaM vikAraM vyAmanti vikAraprasUtInAM pariNAmAntamityarthaH / prakRtakAryAndrayaprakRtyabhiprAyeNoktaM guNAdgaNAntara. mAlAvayantIyApa bodhyam / kriyAvadArambhakasaMyogopi prakRteH svata eva bhavatIyapi tenaiva dRSTAntena pratipAdayati / yathA ceti / na tu pratipravRttAviti / saMyogavizeSeSvapIti bodhyam / tathA cAdharmAdipratibandhanivRttidvAreNaiva dharmAdiH pariNAmakAraNamiti siddham / ayaM bhAvaH / yathA saMskAra eva smRtihetuH sadRzAdRSTacintAdayastvananugatatayA saMskArasyo. dvodhakamAtrAH / udbodhazca nidrAdidoSarUpAvaraNabhaGgaH / tathaiva prakRtireva jagatkAraNaM kAlakamazvarAdayastu prakRteH kAryajananazaktyuddhodhakAH tatra dharmAdhI svadharmaviruddhadharmAntararUpAvaraNabhar3enovodhako Izvarastu sAmyapariNAmAdirUpAkhilAvaraNabhaGgenovodhakaH kAlAdayastu dharmAyuddhodhakatayA daNDAdayastu kAryAntarAbhiktipratibandhakatayetyevaM yathAyogyamahanIyam / etadeva nimittakAraNateti gIyate avyabhicArAttu saMyogasya samavAyikAraNatvamiSyataeva dvAratvAt na tena prakRteH svAtantryahAniriti / dharmasyA. dharmarUpapratibandhApasAraNadvArA kAryAndrayapariNAmanimittatve udaahrnnmaah| atra nandIti / nandinAmA manuSya Izvaro jAta iti nandIzvaraH / evaM nahuSAjagaropi vyAkhyeyaH / sidvAdInAM kAryondrayapariNAzcintitaH / idAnI siddhAnAM cittapariNAmanirNAyakaM sUtramavatArayati / yadeti / ekamanaskA nirmAtRmanomAtreNaiva vyvhaarbhaajH| anekramanaskAH nirmaatRmnotiriktpraatisvikmnobhaajH| . For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 yogavArtikam / . nirmANacittAnyasmitAmAtrAta // 4 // . svasaMkalyena nirmitacittAni nirmANacittAnyucyanta tAni bahUni nirmANadehasamasaMkhyAni bhavanti teSAM kAraNamAha / asmitAmAtrAditi / ahaMkArAdityarthaH / mAtrazabdena manovyAttiH saMkalpamAtreNa manaso nimittamAtratvAditi / atra cittazabdo manomAtravAcI ahaMkArapratikatvavacanAdvAhakAga aghi aneke svaprakRtipradhAnabayApUrAddhavantIti pratyetavyaM yuktisaamyaaditi| bhASye sacittAni zarIrANItyarthaH, zeSaM sUtraeva vyAkhyAtam / nanu nimAtRcittasyaikasyaiva pradIpadvisAritayA kAyavyaheSu vRttisaMbhavAt kimartha dehabhedenAntaHkaraNabhedo 'bhyupgmyte| na hi naiyAyikAnAmivAsmA. kam antaHkaraNabhedenaikradAnavahitanAnAzarIrAdhiSThAnaM nsNbhvediti| atro cyate / samAdhibhogayojAnAjJAnayozcaikadaikasmiMzcitte virodhena cittabhedaH siddhayati / ata eva sarvajasyApi viSNAH svasaMkalpanirmitacittabhedena rAmazarIre kriyatkAlamajJAnamupapatramiti / yadA tu yogI jIvabhedAneva svadehAnirmiteSu dehendriyasaMghAteSu anekeSu yojayati tadA punaH sutarAmevAne. kAntaHkaraNamapekSataiti kadAcittu yoginAmekAntaHkaraNenaiva nAnAdeheSu vyavahAraM na nirAkurmaH svatantrecchasya niyantumazakyatvAditi / athaivaM sanyA. manAnAtvakalpanA vyA cittabhedenaiva jJAnAjAnAyupapatteriti / maivam / vRttivirodhAdIna mopAdhikatvenAvirodhopi viSayAnubhavAnanubhavayoH svapratividitaduHkhabhogatadabhAvayorbandhamokSayozca sAkSAccetananiSThayorbi rodhenaivAtmanAnAsiddheriti dik / tadeta charIrabhedena nAnAvitairviruddhanAnAkAryakAritvaM yoginAM smaryate / ekastu prabhuzaktyA vai bahudhA bhavatIzvaraH / bhUtvA yasmAttu bahudhA bhavatyekaH punastu saH // tasmAcca manaso bhedA jAyante caitaeva hi / ekadhA tadvidhA caiva tridhA ca bahudhA punaH / yogIzvaraH zarIrANi karoti vikaroti ca / prApnuyAdviSayAna kaizcit kaizciduyaM tapazcaret // For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / saMharecca punastAni sUryo razmigaNAniva / iti / anekacittanirmANepi vizeSamAha // prattibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm // 5 // vyAcaSTe / bahUnAmiti / teSAM bahUnAM kathamekacittAbhiprAyAnusAriNI prattiH syAdityAzayena yogI pUrvasiddhaM yaccittaM tadeva sarvacittAnAM prayojakaM nirmimIte niyAmakaM karoti tatastu cittAbhiprAyAta teSAmavA. ntaracittAnAM pravRttirityarthaH / aizvaryanirvAhArthamanekacitteSvantayAmividhayA sthitamekaM cittaM teSAmuttisthitisaMhAraM karotIti atra ca pramANaM prAge. va darzitaM 'saMharecca punastAni sUryA razmigaNAniti / etena viSNvAdInAmaMzAvatArA api vyAkhyAtAH teSu hmAtmana ekatvepi aMzAMzivyavahAra upAdhyoraMzAMzibhAvanopAdhikaH na punaritarajIveSviva svata eveti / tadevamukteSu paJcasu siddhacitteSu madhye 'pavarga yogyacittamavadhArayati / tatra dhyAnajamanAzayama // 6 // dhyAnajaM dhyAnasaMskRtam AzayAH klezakarmavAsanAH na santyasmibityanAzayaM dhyAnasiddha cittamevAnAzayaM bhavati yogenaiva jJAnotpattyA vAsanocchedasaMbhavAt na mantrAdibhirityarthaH / vyAcaSTe / paJcaviyAmiti / nimA. cittamatra nirmANatacittaM na nirmIyamANaM cittaM tasya siddhakAryatvena siddhatvAniyamAt / anAzayamityasyArthamAha / tasyaiveti / rAgAdeH pravR. ttiryasmAtsaMskArAtsarAgAdipravRttirAzayastasyaiva nAstItyanAzayamityarthaH / anAzayatvasya kiM prayojyAmityAkAGkSAyAmAhU / nAta iti / sabandha utpattiH / tatazcApunarjanmarUpo mokSa iti zeSaH / pApapuNyAnutpattI hetumAha / tINaklezatvAditi / dagdhaklezakarmavAsanatvAdityarthaH / adRSTotyatAvaNyadRSTAntaraM kAraNamadRSTarUpasya karmAzayasya kAryamAne hetutvAt / tati niddhAraNasaptamyarthamAha / itareSAmiti / mantrAdisacittAnAmityarthaH / atraiva hetuparatayottarasUtramaktArayati / yata iti / kauzuklAkRSNaM yoginastrividhamitareSAma // 7 // For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 yogavArtikam / yogino niSyatrayogasya tINalezasya karma kAyAdivyApAro'zuklA. kRSNaH punnypaapaahetuH| itareSAmayoginAM janmAdisiddhAnAmapi trividham / yathAyogyaM karma zuSNayoH pratyekasamuccayAbhyAM trivimityarthaH / tade. tavAcaSTe / catuSyAditi / karmasAmAnyaM caturaMzamityarthaH / krameNa nirdi. zati / kRSNeti / kRSNA duHkhaphaladA tamovardhakatvAt / zubhakRSNA sukhaduHkhaphaladA rajovardhakatvAt / zuklA sukhaphaladA sattvavarddhakatvAt / azukAkRSNA ca sukhaduHkhaphalazanyA guNAhetutvAditi / atrAzuklAkaSNayoH sukhaduHkhaphalasyaiva pratiSedhena yogikarmaNAmapi sattvazuddhiH phalaM na nikriyate / na ca jJAnenaiva sattvazuddhayAkhyaH pApakSayo bhaviSyatIti vAcyam / tathApi karmaNAmapi jJAnAtayA sattvazuddhihetutvAt / AtmakrIDa AtmaratiH kriyAvAneSa brahmavidAM variSTha iti sAhityazruteH / kAyena manasA bayA kevalairindriyairapi / yoginaH karma kurvanti saGgaM tyaktvAtmazuddhaye // iti smRtezca / anyathA vasiSThAdInAM jJAninAM karmAnupapattezca / na ca lokasaMyahAtha teSAM karma, lokasaMgrahasya svato'puruSArthatayA kaivalyahetu. sattvazuddhidvAraiva paryavasAnAditi / caturvidhaM karma krameNAdAharati / durAtmanAM pApinAM, bahiHsAdhanasAdhyeti / dehendriyamanobhyo bahiryAni sAdhanAni tatsAhotyarthaH / ajJAnAM sakAmAnAmityAllabhyate / jJAninAM niSkAmAnAM, karma sAmAnyamevAzuklAkRSNamiti vayamANAt / nanu bahiHsAdhanasAdhyAnAmapi vedoktatayA kathaM kRssnnsNkrsttraah| tatra pati / bahiyAMgo. pakaraNasaMpAdane pipIlikAdInAmapyantato 'parihAyA pIDA bhavatItyasti tatra pApakarmAzayaH devatAdInAmArAdhanAdinA anugrahAta puNyakarmAzayastu prasiddha evota sAMkamityarthaH / antayAgarUpAyAM zuklAyAM pApAsAMkarya bIjamAha / sA hIti / saMnyAsinAmiti / sNnyaasstyaagH| abhimAnaphalayostyAginAmityarthaH / kAryamityeva yatkarma niyataM kriyaterjuna / | saI tyaktvA phalaM caiva sa tyAgaH sAttviko mataH // For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 265 ityAdismRteH / nanu saMnyAsAzramimAtrANAmavidyA diklezasattve teSAmapi dharmAdharmodayAt klezataye ca gRhasthAdikarmaNAmapi azuklA pyAtvAcceti saMnyAsikarmaNAmazuklA kRSNatve hetumAha / kSINaklezAnAmiti / zamUlaH karmAzaya ityuktatvAditi bhAvaH / caramadehAnAmiti, svarUpA khyAnam / svoktaM saMnyAsinAmiti hetuM vivRNvAnaH sUtraM vyAcaSTe / tatreti / tatra caturbidhakarmamadhye yogina evAzukamakRSNaM ca karma phalatyAgAt ahaM karomItya svIkArAccetyarthaH / vihitaM hi kAmanAyAM satyAmeva svargAdiphalaM dadAti vihitaM niSiddhaM cobhayamapyupAdAnAkhyAbhimAne satyeva phalaM dadAtIti bhAvaH / tyaktvA karma phalAsaGgaM nityatRpto nirAzrayaH / karmaNyabhipravRttopi naiva kiMcitkaroti saH // yasya nAhaMkRto bhAvo buddhiryasya na lipyate / hatvApi sa imAn lokAn na hanti na nivadhyate // iti zAstramatra pramANam / nanu tiSThatvayoginAM karma tathApi vAsanAnabhivyaktyAdinApi kadAcinmAttaH syAditi kimarthaM niyamena dhyAnajasyAnAzayacittasyApekSetyata Aha / tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktivasanAnAm // 8 // , tataitipadaM vyAkhyAya tadvipAkAnuguNAnAmeveti gRhItvA vyAcaSTe / yajjAtIyasyeti / karmavipAkamanuzeSataiti anukurvanti tanmukhanirIkSakA iti yAvat / vipacyamAnaM phalonmukhaM carce vicAraH / bahujanmavyavahitAnAmapi vAsanAnAmabhivyaktiM karmaphalAnyathAnupapattipramANena sAdhayati / jAtidezakAlavyavahitAnAmapyAnantayeM smRtisaMskArayeorekarUpatvAta // 8 // jAtyAdibhirvyavahitAnAmapi vAsanAnAmAnantaryamavyavahitavat kAryakAritvaM bhavati anyathA karmaphalAnupapatteH smRtisaMskArayeorekarUpatvAdityarthaH / ekarUpatvamekAkAratvamiti / tatrAdau bhASyakAro jAtyAdivyavahitatvamudAharacevAnantarye kAraNaM pradarzayati / vRSetyAdinA / Arambha evAjJjana * For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 yogavArtikam / syApekSaNAta udayapadaM tathA ca vRSadaMzavipAkArambhaH svavyaJjakenaivAbhivyakto vartamAnAvastho bhavati na tu parvadehatyAgamAtreNa jhaTityeveti niyamo 'taH sa yadi jAtizatAdivyavadhAnena vyajakaM prApya udiyAt tadA drAgityeva zIghra pUrvaprAptavRSadaMzavipAkena janitAn saMskArAn gRhItvaiva vyakto bha. vati vyavahitAnAmapi vAsanAnAM sadRzakarmavyAtvAdityata aAnantaryamevArthAdvavatItyarthaH / sAdRzyaM cAtraikajAtIyaphalakatvam / abhivyaJjakamityasya ca vivaraNaM nimittIbhUtamiti prakRterevopAdAnatvAditi bhAvaH / AnantayaM tatkAraNaM ca vyAkhyAya tatra pramANaM pRcchati / kuta iti / kutaH pramANAdityarthaH / suutraavyvenottrmaah| smRtisaMskArayoriti / nanu manu. SyajanmanyevAvyavahite vRSadaMzavAsanAstu tatrAha / yathAnubhavA iti / nanvevaM sati manuSyavAsanayaiva vRSadaMzavipAko bhavatvavyavahitatvAditi tatrAha / te ceti / te ca saMskArAH kAzayAnurUpA evApekSitA ityarthaH / nanvevamapi manuSyasaMskArAdeva vRSadaMzavipAkanirvAhikA smRtirastu tathApi karmAzayAnurUpasmRtihetutvena karmAnurUpopapattiriti tatrAha / yatheti / ekarUpatvaM prasAdhya sUtratAtpayortha vyAcaSTe / iti jAtIti / nanu sajAtIyavAsanaiva cedvipAkanirvAhikA tIkavipAkakAlaeva smRtyutpAdena pUrvasaMskAranAzAta kathaM punastajjAtIyaM vipAkAntaramityAzayenoktaM,smRtezca punaH saMskArA ti| paramArthatastu smRterna saMskAranAzakatvam ipi pUrvoktaM smarttavyaM, smRtisaMskA. rAH smRtihetusaMskArAH karmAzayattilAbhAt karmaziyodbodhAditi / nanvevaM sakalajanmArthameva vAsanAsvIkAre 'navasthAprasaGga ityAzaGkAmapAkaroti / nAsAmanAditvaM cAziSA nityatvAt // 10 // vyAcaSTe / tAsAmiti / nityatvAtpatijanmaniyatatvAdityarthaH / anAditvaM ca pravAharUpeNa bodhyam / yadyapyAzI natyatayA tahetuvAsanAyA evAnAditvaM siddhati na tu bhogahetuvAsanAnAM tathApi tatrAnavasthAyAH prAmANikatvenAdoSatve tadRSTAntenAnyAsAmapyanAditvamanumeyamityAzayaH / nanvanyASNayadiyamAzIzcittasya svAbhAvikyeva bhavatu tatrAha / yeya. For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 260 miti / AzIrnityatve tadvAsanAnAditve tathAziSo svAbhAvikatve vA yuktiM pRcchati / kasmAditi / tatrAdAvAzIrnityatvena vAsanAnAditvaM yathA si yati tadAha / jAteti / jAtamAtrAnumAnAdayasamaryo bAlako yadi na pUrvajanmanyananubhUtamaraNadharmakaH syAt tathA kathaM tasya dveSatatkAraNamaraNaduHkhasmaraNAbhyAmevotpAdyo maraNatrAseo yatheoktAzIrUpaH saMbhavetparva pUrvabhavIya mara duHkhavAsanAM vineti zeSaH / asvAbhAvikatve tu yuktimAha / na ceti / nApi svAbhAvika vastu nimittasApekSaM bhavati bhayarUpAttu yatheoktAzIH khaGgaprahAradarzanAdinimittamapekSate anyadAnupapatterato na svAbhAvikIti zeSaH / sUtratrayaHthe ziSyAvadhAraNAyopasaMharati / tasmAdanAdIti / nimittaM vipAkonmukhaM karma pratilabhya gRhItvA / nanu vAsanAyA anAditvaM tadA bhavet yadi tadAzrayaM cittaM nityaM syAt pratizarIraM ca bhinnaM na syAt / tadeva tu na pumprayatiriktasya sarvasya kAryatvAbhyupagamAt / praNumahaccharIzyoH pariNAmabhedena bhedavaccarIra tulya pariNAmacittasyApi bhedasiddhezceti / tdaa| sAMkhyaparimANamAha / ghaTeti / pratipuruSaM sarvazarIra sAdhAraNamekaikame cittaM yathApi ghaTaprAsAdarUpasvalpamahadAzrayabhedena pradIpavat svalpamahaccharIrabhedena cittaM svalpaM mahatparimANaM bhavati tathA ca nityatvamapi tasya pradIpaparamANuvadeva draSTavyam / tacca paramANutulyasUkSmAvasyAyAM prakRteH sattvarUpAMzavizeSatAM prApnotIti na prakRtipuruSAtiriktasya ninyateti bhAvaH / evamapare sAMkhyA AhurityarthaH / nanu vibhveva cittaM kathaM neSyataityAkAGkSAyAmAha / tathA ceti / tathA cANutvasyApi saMbhavAt / pUrvI parasargayorantarA pralaye'bhAvo layaH saMbhavati / tathA saMsAraH saMsaraNam ihalokaparalokasaMcArazca sakriyatva tsaMbhavati vibhutve caitadubhayaM na ghaTetetyarthaH / svazAstrasiddhAntamAha / vRttiveti / vizvAkAzarvAccittaM pratiniyatapurupabhogyatvAt puruSabhedenAnantaJca / cittAkAzaM cidAkAzamAkAzaM ca tRtIyakam / dvAbhyAM zUnyatamaM viddhi cidAkAzaM varAnane // ityAdibhiH zAstreSu cittavibhutvAvagamAt / anyathA pariccicatve For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / satIzvaropAdherapi paricchinnatvApattyA Izvarasya vibhutvazrutismRtiyuktivirodhAt / yathA tu vaizeSikA naiyAyikAzcAkAzasya vibhunityasyApi zrotrAdirUpeNa kAryatAM dehena saha gamanAdikaM caupAdhikatayAbhyupagacchanti tathaiva vibhunityAnAM jIvacittAnAM malinadarpaNavadaviyAkAmakAvata. prakAzazaktInAM mandaprakAzasvabhAvAnAM vA bAhmasattvAntaropaSTambhAja jJAnA. dihetuH pariNAmavizeSaH sAdA jAyate 'kAryApAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIzvara'iti zruteH sa eva pariNAmaH svalyamahaccharIrabhedena saMkocavikAzazIlo bhavati ityevamAcAryaH pataJjalirabhyupagacchatItyarthaH / atra ca vRttiH pradIpazikhAvavyarUpaH pariNAma iti prAgevoktam / na tu taNaduyAvasthAyI jJAnecchAdirguNaH sargAyutpacittasya prAkRtapralayaparyantAvasthAnasyehalokaparalokagamanAdezca zravaNAdibhirasyA vRtterghaTapaTAdAkArataivA. hAjJAnazabdavAcyeti / tadevaM vaizeSikANAmAkAzavata asmAkaM citta. mapi nityAnityobhayarUpamiti siddha, vizeSastvayaM yattairAkAzasya trarUpeNa janyatA karNazaSkulyopAdhikoSyate asmAbhistu guNAntarasaMbhedAta yathArtha eva mahadAdirUpeNa prakRtyAkhyasUtmacittasya pariNAma iSyataiti / etena vibhunityatvepyAkAzasya kAryatvamapi vyAkhyAtam / zabdAdihetupariNAmavizeSarUpeNa kAryatvaM zrutismRtisiddhaM virodhAbhAvAditi dik / ye tu vaizeSikAzcittam aNkheva sarvadAbhyupagacchanti / tanmate ekadA paJcendriyaiH paJcavRttyanupattiH cakSuHzrotrAviruddhadezatayA aNAstadubhayasaMba. ndhasya ekadAnaucityAta ityAdIni dUSaNAni UhmAni / 'yugapajjAnA. nutpattirmanaso liGa' miti nyAyasUtre ca sadA sarvajatvAbhAva eva manAkhyakaraNe liGgatvenopanyasto na tvekardondrayadyavRttyabhAvaH hetvasidvidoSApatteriti / vRttI saMkocavikAzayoH kAraNamAha / tacceti / tacca saMkocavikA. zanaM dharmAdharmAdirUpanimittApekSayA bhavati anAditvAccAtra nAnyonyAzraya iti / nanu dharmAdereva ceccittattivikAzAI zarIrAdidharmestutidAnAdibhireva jJAnAdisaMbhave duSkarayogApekSA na yuktatyAzaGkAyAmAha / nimittaM cati / abhivAdanAdIti / Adizabdena nindAparasvAdAnAtikramAdInya. For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / dharmasAdhanAnyapi gRhItAni / zraddhAdIni zraddhAdayaH pUrva vyAkhyAtAH zraddhAvIrya smRtisamAdhiprajJAH dviparItAzcAzraddhAdaya ityarthaH / nanu zraddhAdimAtrasya dharmanivartakatve kiM pramANaM tatrAha / tathA coktamiti / vihArA ayanasAdhyAH niSpAdayadharmanivRttI hetuH baahmsaadhneti| bAhmasAdhananirapekSasvabhAva ityarthaH / tayoThita / tayozca bAhyAdhyAtmikayormadhye mAnasaM karma balIyaH / yato mAnasaM karma jAnavairAgyarUpatayA sarvAtizA. yItyarthaH / niratizayatvamudAharati / daNDakAraNyaM ceti / daNDakadezastadrAji* krodhAnvite zakraH saptadinazilAvRSTayA janazUnyaM cakAra / anyatsu. gamam / tathA ca zraddhAdisAdhanajanyA yogadhau yathA citavikAzasAdhanaM tathA bAhmadharma iti yogadharmasyApekSeti / taduktaM yAjJavalkyena sarvadharmAnparityajya mokSadharma samAzrayet / sarva dharmAssadoSAH syuH punarAvRttikArakAH // iti / ijyAdhyayanadAnAni tapaH svAdhyAyakarma ca / ayaM tu paramo dharmA yayogenAtmadarzanam // iti ca / gItAyAmapi / eSA tebhihitA sAMkhye buddhiAge vimAM zRNu / svalpamapyasya dharmasya jAyate mahato bhayAt // iti / yatazca mAnasaM karmaiva balIyo 'ta eva jaDabharatAdeH samAdhiniSThataiva ayate / savijJAnasaMpannaH sarvazAstrArthatatvavit / apazyatsa ca maitreya AtmAnaM prakRteH param // na papATha guruproktAM kRtopanayanaH zrutim / na dadarza ca karmANi zAstrANi jarahe na ca // * etadRcA nityatvAtkacisAdhu / tadrAne iti tu yuktam // rA. zA. For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 yogavArtikam / ityAdineti / tadevaM mokSayogyaM cittaM tatprasanetaracittasya bandhaprakArazca darzitaH puruSe cittadvArakabandhasya svAbhAvikatve mokSAsaMbhavAt karmavAsanAdimUlakatve tu taducchedato mokSo ghaTatati idAnI mAtopapattaye 'nATyasaMkhyAnAmapi vAsanAnAmatyantoccheda upapAdayate / hetuphalAzrayAlambanaiH saMgTahItatvAdeSAmabhAve tadabhAvaH // 11 // vAsanAhetuH saMsAracakraM tasyApi heturavijhetyato 'vijhaiva hetuzabdArtha ityAha / heturityAdinA ityeSa heturityantena / hetuH saMsAracakramityanvayaH / saMsAracakrasya jJAnakarmavAsanAhetutve hetugarbhavizeSaNaM pravRttamidaM SaDaramiti / dharmAdharmasukhaduHkharAgadveSarUpeNAraSadeNAvidyAdaNDapreritena bhramitaM bhavatItyato vAsanAheturityarthaH / kulAlacakrasya hi daNDena zalA. kApreraNe kRte vegAkhyaH saMskAro bhavati yena kriyatkAla svayamapi bhramati tadudeva bhrAmitaM saMsAracakra vAsanAheturiti bhAvaH / cakrapravartakaM dnnddmaah| asya ceti / netrI bhrAmikA tathA ca sarvavAsanodaye 'vidyaiva mUlakAraNam / avidyAkSaye ca vihiniSiddhakarmaNAM sattve 'pi saMsAracakrabhramaNAna vAsa. nodaya ityAzayaH / hetumupasaMharati / ityeva heturiti / avidyA heturvAsanAyA ityarthaH / phalaM tviti / yaM puruSArthamuddizya dhAyutpatraM tadeva vAsanAnAmapi phalaM karmavAsanayoranyonyasahakAritvAdityarthaH / nanu phalena kathaM kAraNasya niyamarUpaH saMgrahaH kathaM vA phalAbhAve kAraNAbhAvaH phalAbhAva. kAlepi kAraNasya sattvAdityAzaGkAyAmAha / na jhapUrvApajana iti / apa. rvasya sata upajano janma hi nAstItyarthaH / tathA satkAryasvIkAraNAnAgatAvasyaphalena vyApto vartamAnaheturbhavatyeveti bhAvaH / AzrayamAha / manasitvati / sAdhikAraM puruSArthavat / atra pralaye vAsanAsattvasyAnurodhena vAsanAzrayamanaso nityatvabhipretya sAdhikAramiti vizeSaNam anyathAdhikArasamAptI mana eva na tiSThatIti vizeSaNaM vyamiti / pAlambanamAha / yadabhimukhamiti / mokSakAle kAminIrUpAdInAM rAgavAsanAvya For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 271 jakAnAM sattvepi AlambanAbhAvopapAdanAyAbhimukhamiti vizeSaNaM tathA ca sanikRSTaM vAsanAvyaJjakamanAlambanamityarthaH / hetvAdIna vyAkhyAya sUtravAkyArthamAha / evamiti / saMgRhItAH vyAptAH / ata eSAmabhAve 'tyantAcchede videhamuktisamaye tadAzraya NAM viyatAnAM vAsanAnAmatyanto. cheda ityarthaH / tathA ca vAsanAnAmanAditvepi mokSaH saMbhavatItyAzayaH / satkAryAbhyupagamAt vAsanAnAmatyantacchedo na saMbhavatIti zaGkayottarasU. namavatArayati / nAstIti / dravyatvena saMbhavantyaH vastutvena tiSThantyaH / atItAnAgataM svarUpatostyadhvamedAhANAma // 12 // bhavedapyayaM doSo yadi svarUpApAyo vAsanAnAmasmAbhirucyeta kiM tvatyantAtItatAmAtraM yatotItAnAgataM vastu svarUpatosti / nanvekadA virudhyamAnAnAM dharmANAM kathamekatra sattA ghaTeta tatrAha / adhyabhedAdamANAmiti / bhinAdhyakatvAdavirodha ityarthaH / vartamAnalakSaNAnAmeva dharmA. NAm ekadA virodha iti bhAvaH / atItAnAgatayoH svarUpAnapAye pramANa drshtibhaassykaarH| viditi| bhaviSyantI vyaktirabhivyaktiryasya tttthaa| trayamiti / trayamapyetadvastu svarUpasat yato yoginAM pratyakSajJAnasya jJeyaM vissyH| atra trkmaah| yadi ceti / nedmiti| zazaGgAdInAM jJAnAdarzanA. diti bhAvaH / tathA cotaM brahmamImAsAsUtreNa 'nAbhAva upalabdhe riti / nanu zuktirajatAdivata buddhipariNAmavizeSa eva yogajadharmAdijanyo 'tItAdisyale sAkSijJAnaviSayostviti cetra / yoginA pUrvAnubhUtAtItAdeH kAlAntapi pratyabhijJAyamAnatvAt / bAdhakAmAvapi vastUnAM buddhimAtratve vartamAnAvasthavastUnApi buddhimAtratAprasaGgAcca / na cAnupalambho bAdhakaH / yogipratyakSasiddhasya saulyeNAnupalambhopapatteH / tathA ca sAMkhyasUtraM saulyA. tadanupalabdhi' riti / nanvatItAdAvasthAyAM nAstIti pratyayo bAdhaka iti / maivam / yogipratyakSeNa laukikapratyakSasya bAdhanAta idAnI ghaTotIta ityAdipratItibalAt nAstIti pratyayasyAtItatAdiviSayakatvAcceti / atItAnAgatasattvasvIkAre bIjAntaramAha / kiM ceti / bhogabhAgI yasya For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 yogavArtikam / bhogasAdhanasya nirupAkhyamasat tadudezenetyasya vivaraNaM tena nimitteneti kuzalo nipuNaH, kuzalo yogI anAgataM sAkSAtkRtya tadartamAnatvAya yatate yathArjunaH kRSNazarIre kAlAtmake bhISmAdipravezaM bhAvinaM dRSTvA yuddhe pravRtta iti / nanvevaM kAraNavyApAro viphalaH kAryasya nityatvAdityAzaGkA pariharavava paramate dUSaNAntaramAha / satazceti / tathA cAvyaktAvasthayA sato vartamAnatAyAM kAraNavyApArasAphalyaM dRSTaM ca kAraNavyApAraNa sade. vAbhivyajyataiti yathA pASANeSu satAmeva pratimApadAdInA laukikavyA. pAreNAbhivyaktimAtramiti / taduktaM vAsiSTe / suSuptAvasthayA cakrapadarekhA zilAdare / yathA sthitA citerantastatheyaM jagadAvalI // iti / caitanye ca jagadAvalI prakRtipuruSayostaptAyapiNDavadavivekena pratidvAropAsanArthI zrutismRtyoracyate sarvakartRtvasatyasaMkalpatvAdivat / atha vA gagane vAyorivAdhAratvamasaGge 'nenaiva caitanye jagata ucyate iti / nanu tathApi kAraNanityatvenAtItAdAvasthAdapi kAraNAtsadaiva kAryAbhivyaktiH syAta tabAha / siddhamiti / siddhaM vartamAnameva nimittamityAdirarthaH, sataH kAryasyotpattI kAraNavaiphalyazaGkAnirAsAyoktaM vizeSAnugrahaNamiti / paramataM niSeti / nApati / ato nAparvamutpAdayatItyarthaH / apUrvotpAdane ca zazazRGgAyapi kAraNavyApArAyupapadyeta / utpatteH prAka zazAdibhyo ghaTAdInAM vailataNyAbhAvAditi adhikaM tu prAguktam / adhyabhedAditi satrAvayavaM vyAcaSTe / dharmI cAneketi / ato na virodha ityAha / na ti / abhivyaktirUpeNa vizeSeNaiva dharmANAM virodho na svarUpata iti vAkyArthaH / dravyataH svakriyAkAritvena / pRcchati, kathaM tauti / uttaraM, svenaiveti / vyona bhAviyaktikena / vartamAnasyevetyAdiradhvanori. tyanta upasaMhAraH / SaSThI cAtra saptamyarthe / nanu tathApyekAdhvasamaye 'parAdhyA. bhAvAdadhvanyeva sa na kAryahAnirityAzaGkAyAmAha / ekasya cAdhvana iti / etacca ete bhUtendrioSvatyAdisUtre samyagupapAditamasmAbhiriti / abhUtvA asthitvA trayANAmadhyanAM lakSaNAnAmiti / For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yeogavArtikam / tadevaM motayogyaM cittaM tadanyacittAMnAM bandhaprakAra uktastasya ca mocAnupapattaH parihatA itaH paraM motakArasya vivekajJAnAkhyasamyagjJAnasya viSayA lakSaNAdikaM cAtivistareNa pratipAdanIyaM vizeSadarzana ityAdisaMcatrayaparyantraiH sUtraiH tatra cAdau sadasattvavaidharmyeNa kAryakAraNayorvivekaM samyagajJAnaviSayaikadezaM darzayati / te vyaktasUkSmA guNAtmAnaH // 13 // te dharma yApi nityAstathApi kAlabhedena vyaktAH sUkSmA vA bhavantu sadra guNAtmAnaH sattvAdiguNamAtrasvarUpA eva bhavanti sadA varttamAnatvena guNA eva tadapekSayA satyA dUtyarthaH / vyAcaSTe / te khalviti / atra sUkSmAtmAna ityasyAnantaraM SaDavizeSAH iti pAThaH kvacittiSThati sa tu prAmAdikatvAdupekSaNIyaH sarvavikArANAmeva guNAtmakatvasya vaktavyatayA SaDavizeSamAtra nirdezAnaucityAditi / prayamarthaH / te dharmAH vyaktasvarUpAH sUkSma svarUpAzca mahadAdighaTapaTAntAH prmaarthte| guNAtmAno guNarUpeNaiva santo na tu svarUpeNa yataH sarvamidaM dharmanAtaM sattvAdInAM saMnivezaH saMyAyastadvizeSamAtraM tadvilaye vilayAt tadvarttamAnatAyAM varttamAnatvAttatriyatamiti / taduktam / jhantayoryadasadasti tadeva madhye iti triguNAtmakamAyaiva jagatparamArtha iti ca / apAramArthikatvaM cAnityatAmAtrarUpAsattvam anyathA sRSTAdipratipAdakasUtrAdivirodhAt / catrAvayavasaMyogAtirikto dhamA nAstIti na bhASyArthaH / zravayatridravyasyAtiriktasya sthAnesthAne vyavasthApitatvAditi / uktArthe zAstraM pramANayati / tathA ceti / paramaM ghAramArthikaM nityamiti yAvat / mAyeva laukikamAyAvat kSaNabhaGguram ataH: sutucchakam Rtyantatuccham alpasAraM sthirAMzAbhAvAditi / Rtra suzabdena pariNAmitayA guNAnAmapi tucchatvaM sUcitaM guNA evaM pariNAmitayA kUTasthanityApekSayA tucchAH / guNakArya tu dRzyamAnaM guNApekSayApi tuccham / RtaH sutucchamiti / yadyapi mAyAzabdA mithyAvastUnAM kAraNe mukhyaH 'mAyAM tu prakRtiM vidyAditi zruteH / 'vizvasya bojaM paramAsi mAye tismRtezva | 18 For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 yogavArtikam / mAyAtvaM hi mRSAdhikAraNa vyAmohakatvaM tacca prakRtAveva mukhyaM 'prakRtyA sarvamevedaM jagadandhIkRtaM vibhAriti / 'jaganmohAtmakaM viddhi avyaktaM vyaktasaMjaka miti bhAratAta / tathApi kAryakAraNAbhedAnmAyAzavaH kAryapi prayuktaH 'devI TeSA guNamayo mama mAyA duratyayA' ityAdAviveti manta. vyam / nanvevaM prapaJcopi pratyAkhyamalamAyAkAryatvAnmAyaiva anyathA mama yonimahavasa tasmin garbha dadhAmyaham / mUlamAyAbhidhAnaM tatsA zaktimayi tiSThati // iti kaurmAdiSu maletivizeSaNavaiyAt / tat kamivazabdaH prayukta iti maivam / laukikasyendrajAlAderevAtra dRSTAntatvenevazabdacityAditi / prapaJcasya mUlakAraNamAtratve zrutirapi vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRtti katyeva satya'mityAdarudAharttavyA / tathA viSNupurANapi zibikA dArasaMghAto racanA sthitisaMsthitiH / anviSyatAM nRpazreSTha tade zibikA tvayA // evaM chatrazalAkAdipRthagabhAvo vimRzyatAm / ka nAtaM chatramityeSa nyAyastvayi tathA mayi // ityAdi / evaMvidheSu ca vAkyeSu vikArANAmanityatayaiva vivekavairA. gyayostAtparya na tu kAryakhaNDane kAryakAraNabhAvapratipAdakavAvirodhAt / na ca tadanuvAdamAtraM mahadAdisRSTeaukikapramANAnadhigatatvena anuvAdAsaM. bhavAta / pramANAntarasattve ca tena sahApi virodhasyAnyAyyatvAt / kiM ca sarvavikArasya mithyAtve pramANasyApi mithyAtvanizcayena zrutipramANAva. dhRtapi kAraNatvAbhimatabrahmAdau punaH saMzayaH syAta prAmANyasaMzayAhitA. rthasaMzayAdivaditi dik| suutraantrmvtaaryti| yti| yadi sarve vikArA anekaguNamAnAH tadA kathamekaM zabdatanmAtram ekaM caturiti lokazAstra. yorvyavahAra iti zaGkAvAkyArthaH / tatra siddhAntasUtram / pariNAmaikatvAistutattvam // 14 // For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 275 pariNAmasyaikatvAdvastanAM guNAnAM tattvamekAmiti yojanA / paramArthato nAnAtvepi vyAvahArikeNAnityena pariNAmarUpeNa vastanAM guNAnA. mekatvavyavahAra ityarthaH / ata eva zrutiyAvahArikasyAnyAyadhavina ekasyAvayavibhAge sati nAnAtvameva pAramArthikamuktavatI 'yadagne rohitaM rUpaM tejasastadrapaM yacchuktaM tadapAM yat kRSNaM tadavasya apAgAdagneramitvaM trINi rUpANItyeva satyamiti / pariNAmasyaikatvaM bhASyakAro darzayati / prakhyati / yahANAtmakAnAM sAttvikAntaHkaraNarUpeNa pariNatAnAM bAhmaka. raNabhAvena zrotramityekaH pariNAma ityarthaH / tena mahadahaMkArarUpeNApi pa. riNAmaikatvakathanAca nyanatA / atra zrotrazabdenAnyAnyapi jAnendriyANyapalakSaNIyAni / yAhyAtmakAnAmiti / tAmasAntaHkaraNarUpeNa pariNatAnAmityarthaH / atra zabda iti / zabdatanmAtrarUpaM dravyaM mUrtisamAnanA tIyAnAmityAgAmibhASyeNa dravyatvalAbhAt / etadapi rasAditanmAtrA. NAmupalakSaNam / evaM kAtmakAnAM rAjasAntaHkaraNarUpeNa pariNatAnAM kAraNAntIvenaikaikaH pariNAmo vAgAdIndriyamiyapi bodhyam / ataH paraM sthalabhatarUpeNaikaM pariNAma daryAta / zabdAdInAmiti / matiH kAThinyaM pRthivItvamiti yAvat / mayA sajAtIyAnAM zabdAditanmAtrANAm ekaH pariNAmaH pRthivIparamANuH sthalathivyAH paramasamAvasthetyarthaH / idaM cAye prtipaadyissyaamH| ayameva sUkSmazabdena sAMkhye proktaH 'sUkSmA mAtA. pitRjAH sahaprabhUtaistridhA vizeSAH syurityatra / ayaM ca paramANurvaizeSike. strasareNuzabdenocyate / asmAbhistu pratyakSapRthivyAH paramasUtmatvAtpRthivI. paramANuriti / guNeSu pRthivItvAdivyavahArAbhAvenANutvepi na pRthivyAdANuvyavahAra iti / tasya ca pArthivaparamANorniravayavatvabhramanirAsAya paJcatanmAtrANyevAvayavA ityAha / tanmAtrAvayava dti| bhuvriihivigrhH| mahAbhUtAdirUpapariNAmeSvapyekatvaM darzata / teSAmiti / evamiti / evaM bhUtAntareSvapi jalAdiSu khehAdijAtIyAni jalatvatejastvavAyutvAkAzatvajAtIyAni tanmAtrANi gRhItvA sAmAnyaM sajAtIyAnAmanekeSAM dharmabhUta ekavikArArambhabhUta upapAdanIya ityarthaH / tdythaa| gandhaptanmAtraM - - For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 - yogavArtikam / bayitvA castanmAtrANAM hajAtInAm ekaH pariNAmo jalaparamANusteSAM ca mahAjalAdiH / evaM gandharasI varjayitvA auSNayajAtIyAnAm tritanmAtrANAM tejAstebhyo mahAtejagAdi / evaM gandharasarUpANAM varjanA dvAbhyAM vAvaNustebhyo mahAvAyvAdiH / evaM zabbatanmAtrAdahaMkArAMzasahastAdAkAzANustebhyo mhaakaashaadiriti| idamatrAvadheyam / zabdAdInAM mUrtisajAtIyAnAmityAdivAkyAdatra darzane 'yaM siddhAntaH zabdAditanmAtrapaJcake kAThinyasnehAdivyaGgyAH pRthivItvAdijAtayaH santi / tatra thavIjAtIyaiH zabdAdigandhAntapaJcatanmAtraiH pRthivIparamANurArabhyate pRthivyAM paJcaguNo. palabhmAt / evaM jalajAtIyaH zabdazadiramaparyantaizcatastanmAtrairjalaparamANuH / evaM tejojAtIyaH zabdAdirUpAntacitanmAtraistejaHparamANuH / evaM vAyujA. tIyAbhyAM zabdasparzatanmAtrAbhyAM vAyuparamANuH / evamAkAzajAtIyAcchabda tanmAtrAdahaMkArasahakatAdAkAzANujIyate / evaM paramANugaNeAtpattyanantaraM tebhya evAkAzAdikrameNa paJcamahAbhUtAnyutpadante / zrutau cAkAzAdikrameNa mahAbhUtotpattisiriti / samAnatantranyAyena ca sAMkhyepItyameva siddhAnta | uvIyate / viSNupurANAdau tu zabdattanmAtrAdAkAzamAkAzAta sparzata mAtraM tasmAdvAyurevaMkramaNa sRSTiH smayate / yathA viSNApurANe 'haMkArasRSTvAnantaraM yathA pradhAnana mahAnmahatA sa tathAvataH / bhUtAdistu vikurvANAH sarga sanmAtrikaM staH / sasarja zabdattanmAtrAdAkAzaM zabkSalakSaNam / zabdamA tadAkAzaM bhUtAdiH sa mamAvRNAt / / AkAzastu vikurbANaH sparzamAtraM sasarja ha / balavAnabhavadvAyustasya spazI guNo mataH // ityAdikrameNa paJcabhalaSTisakA / sasthA ayamarthaH / sohaMkArI mahatAyata Arima yathA pRthivI jalenA vidyA bhavati tadvat / tato mahalApUraNasTAbhyAM militvA bhUtAdistatmasAhaMkAraH tanamAtrikaM sama For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogvaartikm| 233 tanmAtrANAM sRSTiM sasarja cakAra tadanantaraM sa eva bhUtAdiH zabdatanmAtrA. svadvitIyAta zabdaguNakam AkAzaM sasarjetyanuSajyate tathA cAhaMkArazabda. tanmAtrAbhyAM militvAkAzaM sRjyate na tu tanmAtrAntaramapekSyataiti siddham / tacca zabdaguNakamAkAzaM bhUtAdinAhaMkAreNApUritaM bhUtvA sparzamAnaM sasarja, atra cAkAzehaMkArasyApi kAraNatvavacanAdaparabhUtacatuSkapi tatta. nmAtrANAmahaMkArasahitAnAmeva hetutvamavagamyate yuktisAmyAt / etatsacanAyaiva bhUtAdizabdenAhaMkAropanyAsaH tatazca sparzatanmAtrAT balavAnma. hAvAyurabhavaditi / evaMkrameNa tattanmAtrAdhikyena tejaprAdibhUtatrayotti. vAkyAnyapi tatra vyAkhyeyAni / kAryakAraNayorvivekaprakAraH pradarzitaH / idAnoM yathoktaM kAryakAraNarUpaM sarva vastvasat cittakalpitamAtraM svapnavaditi yAstaviSidhyA cittatadarthayovivekaprakAraM dayiSyati sUtrakAraH / tatsUtramavatArayitumupakramate / nAstyartha iti / vijJAnavAdina AhuH / bAhmavastunaH prAtItikyeva sattA paramArthatastu guNA vA tatpariNAmo vA atItAdikaM vA kimapi nAsti / na nirodho na cotpattirna bado ma ca sAdhakaH / na mumukSurna vai mukta ityeSA paramArthatA // yathA rathAdayaH svapne bhAntIva naiva santi te / tathA jAyadavasthAyAM bhUtAni ca na santi vai // ityAdizrutismRtiparaMparayaiva bAhmavastunirAkaraNAt / tathA yuktirasti / svapnAdau tAvat viSayaM vinApi jJAnamubhayavAdisiddhamanubhavavi. SayatvaM vinA hi viSayaH parairapi na svIkriyate ata ubhayavAdisiddhena jAnenaiva svapnAdivatsarvavyavahAropapattA jJAnAtiriktArthakalpane gauravamiti tAmimA yuktiM pradarzayan svamatamupanyAta / nAstyartha ityAdinA / vi. jJA vasahacaro vijJAnAbhAvakAlIno'rtha ubhayasido nAsti / jJAnaM tu arthAbhAvakAlInaM svannAdau kalpitamubhayavAdisimityanayA dizA etayaktimArgaNa ye vastusvarUpamatyantamapahavate / ya ityAdayapahuvataityantaM vivRNA For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 yogavArtikam / ti / jAnetyAdinA Ahurityantena / dikzabdacitAzca parAbhipretazrutyAdayaH pUrvoktAH tathA yuktyantarANi ca / sahopalambhaniyamAdabhedotrItadviyoH / bhedazca bhrAntivijJAnaidRzya indavivAdvaya // ityAdIni / tanmataM svayamAdau nirAkaroti / te tati / te vijJA. navAdina evAsanta ityarthaH / tatra hetumAha / pratyupasthimityAdinA syurityantena / asyArthaH / idaM sarva vastu svamAhAtmyena satrikarSAdinaivopasthitaM na tu doSAdinA svapnavadatyantabAdhAdarzanAt / ataH kathaM vastusvarUpaM rahItvApi pramANarUpeNa svapnajJAnarUpadRSTAntabalena vastusvarUpamapalapantaH zraddheyavacanAH syuH / teSAM jAnasyApi bhramatvena tadvAkyasya yathArthavAkyA. rthajAnAjanyatvAt tadvAkyArthasyApalApAcca / tadvAkyasyAzraddheyatvAdityarthaH / nahi jAyajJajJAnasya svamadRSTAntena viSayApalApe kriyamANe svAbhipretasya yatkiMcijJAnasya viSayaH sanityapyabhyupagantuM zakyate prAmANikairityatastaeva nAstikAH na punarI nAstIti bhAvaH / etenAdhunikAnAM dRSTisRSTivAdinAM vedAntibruvANAmapi mataM pracchacanA. stikatayopekSaNIyam / svapnAdidRSTAntena zrIharSAdInAmasatakhaNDanena ca vedAntajJAnatajjanyajJAnayorapi bhramatvApattyA vedAntaprAmANyAsiddhI tatpa. tipAdAbrahmAsiddhiprasaGgAditi / nanvanubhavasvarUpasyAtmanaH svaprakAza tvAta na tatra pramANApekSeti cet na / tathA sati vedaantshrvnnvaiyaaptteH| athAparNatvasadvitIyatvabhramanirAsArtha zravaNApekSeti cet n| apramANIbhUtena ghedAntanApUrNatvAdAbhAvasyAsiyApatteH / nanu zrutyA svArtha bodhite sati pazcAttadvAdhepyakSatiH zrutipravRtteH prAk abAdhitameva sarvamiti / maivam / atiprAmANyavAhakAnumAnAdInAmapyaprAmANye svapramANIbhUtAM bAdhitAM ca zrutim utpAditajJAnAmapi prAmANyasaMzayAhitaH svArthasaMzayaH kathaM nAjA. galastanavata viphalIkuryAditi dik / vijJAnavAde dUSaNAntaraparatayotta. rasUtramavatArayati / kutazceti / cazabdo hetvantare kutopItyarthaH / - - For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 279 vastusAmye cittabhedAttayovibhaktaH panthAH // 15 // ekasmiveva viSaye cittAntaraviyoge cittAntarAlambanadarzanAtta. yozcittArthorvibhaktaH pRthageva panyAH svarUpabhedonayanavartma viruddhadharmadyarUpamekAnekatvarUpamityarthaH / kSaNikavijJAnameva pareSAM cittamityataH cittAvedenaiva vijJAnabhedortheSu siddha iti bhAvaH / tatrAdau bhASyakAro 'nubhava. balAta hetuM sAdhayati / bahucittAlambanIbhUtamekaM vastu sAdhAraNamiti / pratyabhijJAsiddhamiti zeSaH / sautranumAne tarkamAdau drshyti| tat khalcityA. dinA pratiSThamityantena / naiketi / na ekamAtrIyapuruSacittAtmakaM tathA nAnekapuruSIcittAtmakam api tu svapratiSThaM cittAtirekeNaiva svAtantrye. Naiva sthitamityarthaH / siddhahetuM yojayituM pRcchati / kamiti / uttaraM, stviti / AdAvekapuruSIcittakalpitatvAnupapattimuktahetunA pratipAdayati / dharmApekSamiti / puruSabhedenaikasmiveva yoSidvastuni dharmanimi. ttAtsukhajJAnaM sukhavatI styAkAravRttirbhavati / adharmanimittAcca duHkhavatI stryAkAravRttirityevamAdirUpaizcittabhedosti ataH kasya puruSasya cittena tat kalpitaM syAt na kasyApItyarthaH / nanvevaM bhavatvanekapuruSacittapari. kalpitamiti dvitIyaH pataH tatrAha / na cAnyati / nApyanyapuruSacittA. tmakena vastunA 'nyasya cittauparAgaH saMbhavati / parasvapnasya pareNAjJAnAdityarthaH / takaM pradarzya satrArtha vyAcaSTe / tasmAditi / yAhmayahaNayorbhadena vaidhaya'Na bhitrayorityarthaH / nanu cittAtiriktArthavAdinAm arthasya sthiratvAvirantarameva kathaM jJAnaM bhavati / kathaM vA eka evArthaH svapnAdibhedabhinAsu vRttiSu hetuH syAt / navilakSaNAta kAraNAta kAryabhedo ghaTataityAzaGkAyAmAha / sAMkhyapatati / sAMkhyAnusArimate sukhaduHkha. mohAtmakaM bharvAta vastu cittaM calasvabhAvamato dharmAdinimittavazAtsa. khAdArthameva cittairvastu saMbadhyatati na sarvadA jAnaM tathA dhAdi. nimittAnurUpaM sukhAdayAtmakapratyayaM prati sukhAdAtmakatvenaiva vastu heturbhava. tIti kAraNatAvacchedakabhedAtra dvitIyopi doSa ityarthaH / bauddhavAdAntara. For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 yogavArtikam / nirAmakasUnAntaramavatArayituM tanmatamupanyasyati / ke cidAhuriti / ke cidAhuH / astu jJAnAdinorthaH tathApi jJAnasamakAlIna eva sostu anyadA pramANAbhAvAta, prayogazcAyaM jJAnasahabharevArthI bhogyatvAt sukhAdi. baditi / atra sukhadRSTAntastanmatenaiva asmanmate sukhasyApi viSaye sthiratvAt / rAgadveSAdizcobhayasiddho dRSTAntati / arthasya jJAnasahabhAvitvena yat sidhati tadAha / taetati / te ca etenAnumAnena viSayasya puruSAntarasAdhAraNyaM bAdhamAnA jJAnapUrvottarakSaNeSu viSayamapalapantItyarthaH / tatazcAnanubhUyamAnatayA na mokSasiddhiriti bhAvaH / tatra pratyuttaraM sUtramidam / na caikacittatanvaM vastu tatpamANakaM tadA kiM syAt // 16 // vRttyAkhyajJAnAtiriktaM teSAM cittaM nAstIti jJAnamevAtra cittaM tattantaM tabiyataM tathA ca nApi vastu ekajJAnaniyatamiti pratijJA / tatra hetuH, tadityAdi / tadA hi taccittapramANakaM vastu kiM syAta cittApAye kutra vilIyeta na kunApItyato vastu sthiramiti zeSaH / ayaM bhAvaH / yadi cittasya kAraNe vilIyataityucyate tadA ghaTAdirUpArthAnAM lAgha. dhAccittAbhedApattyA vijJAnavAdimataeva pravezaH tacca dUSitaM yadi ca mRdAdiSatacyeta tadA vinAzakAraNAkAkAyAM paridRSTasya mudgarapAtAdereva nAzakAraNatvena cittanAzasamakAlaM ghaTAdivastunAzAnupapattiriti / hetu. padasyamamevAcaM bhASyakAra Aha / ekati / ekacittaniyataM cedvastu svAttadA taccitte viSayAntarasaJcAriNi niruddha vA sati asvarUpameva tadvastu atastadAnI tkiM syAt, zeSamasvarUpatve hetuH / apramANakAmatyasya vivaraNaM kena cidagRhItasvabhAvakasita / svayamadhikaM parayati / saMbadhyamAnaM ceti| cittena samakAlaM pAvitvAtkRta utpadota na kutopI. tyarthaH / pUrvavadayaM bhAvaH / yadi cittasya kAraNAdevotpattirucyate tadA * samakAlabhAvabhAbitvAditi pA0 2 / For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / cittAbheda eva syAt yadi ca bAhyakAraNAt bhedAccittavyabhicAryapi syAt svatantra kAraNeneotpAdanAt paridRSTAnAM daNDacakrAdInAmeva kAraNa cittyena cittavyabhicArasiddhizceti / bAdhakAntaramAha / ye cAsyeti / asyArthasya gRhyamANasyApratIyamAnA ye ca pRSThAdAMzAstepyaprAmANikatvAdasantaH syuH / evaM ca pRSThAdyabhAvAdudaraM pratIyamAnamapi na gRhyeta, satyatayeti zeSaH / udarasya pRSThAdivyAptatayA pRSThAdyabhAvenodarAbhAvasiddheriti bhAvaH / paramatamapAkRtya svamatamupapatratayopasaMharati / tasmAditi / ubhayatra svatantrazabdo 'nyAnyanairapekSyabodhanAya / bhoga iti / viyogAccAnupalabdhimauta iti zeSaH / cittatadarthayorvivekaprakAro darzitaH / idAnIM jJAtaviSayatvasadAjJAtaviSayatvAbhyAM cittAtmanorvivekaprakAramAha sUtrAbhyAm / asyaiva ca meocahetujJAnaviSayasya vivekasye podghAtasaMgatyA kAryakAraNayazcittArthayeAzca vivekaH pUrva darzitaH yAvaddhi kAryabhinaM kAraNaM na siddhyati na tAvadvRttikAraNatayA cittaM sthita sidhyati yena jJAtAjJAtaviSayatvaM cittasya syAt yAvadvA cittArthayeorbhedApi na sidhyati na tAvadapi cittasya jJAtAjJAtaviSayatvaM sidhyati tataH kuto jJAtAjJAtaviSayatvasadAjJAtaviSayatvAbhyAM cittAtmaneorviveka iti bhAvaH / taduparAgApecitvAdasya vastu jJAtAjJAnam // 17 // cittasya kAlabhedena jJAtamajJAtaM ca vastu bhavati / kutaH | arthakAratArUpoparAgasApekSatvAt arthajJAnaiti zeSaH / ato jJAtAjJAtaviSayatayA cittaM pariNAmyapIti bhAvaH / nanvarthAkAratAtiriktaM kiM buddhajJAnamasti yatra tasyA apekSeAcyataiti cetra / bhUtaprakAzavatsa tvasyApi kazcana prakAzosti suSupyAdivyAvRtto'nubhavasiddhaH tasyaivAnyAkArAvacchitrasya buddhidharmajJAtatvAditi / uparAgakAraNa pradarzanapUrvakaM sUtraM vyAcaSTe / skA / ayaskAntamaNivadakriyA eva viSayA prayovat kriyAzIlaM cittaM svamahivAkRSya svasmin saMyojya taduparajjayanti svAkArAkArayantIti lAkSArasavastram ato yena viSayeoparaktaM yaccittaM sa viSayastasya jJAta ityarthaH / 281 For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 yogavArtikam / itare cAjJAtA ityarthaH / yadyapi cittasya jaDatvAna jJAnaM caitanyasyaiva jJAnatvAta tasya ca pauruSeyatvAt ubhayatra jJAnakalpane gauravAt sattvasya prakAzarUpatA ca pratibimbagrahaNakSamanairmalyamAnaM tathApi taptAyovAvahArato buddhisattva. prakAzopi jJAnazabdenoktaH / sUtratAtparyaviSayaM puruSAdvaidhAntaraM heyatAyA vivekasya ca bIjaM cittasya ca darzayati / vastuna iti / ato jJAtAjAtava. stukatvAnyathAnupapattyA cittamyoparAgAkhyapariNAmaH siddha ityarthaH / ghaTA. dInAmapi sAkSAtpuruSaviSayatve puruSasyApi jJAtAjAtaviSayatvaM syAdityA. zayena parayitvottarasUtramutthApati / yasya viti / sadA jJAtAzcitattayastatprabhAH puruSasyApariNAmAt // 18 // yasya tu tadeva viSayoparaktameva cittaM viSayo nAnyata atastasya tatprabhozcittasAkSiNaH puruSasya viSayAzcittarattayaH sadAjJAtAH puruSasyA. pariNAmAdityarthaH / pariNAmitve hi kadAcitpuruSasyAndhyApattyA vidA. mAnApi cittavRttinaM jAyeta / tadA ca tasyApi jJAtAjAtobhayarUpatve ahaM sukhI na vA duHkhI na vecchAmi na vetyAdisaMzayaH syAt etAdRzazca saMzayo na dRzyate ato vRttarajAtasattA nAsti tatazca puruSo'pariNAmItyAyAtam / nanu puruSasyApariNAmitvasya vyavasthApane kimiti sAMkhyayogayorAyaha iti ceta zRNu / yadi hi puruSasya jJAnAdilakSaNadharmaH kazcana mokSe nazyet tadA vyayadoSeNa dAridrAvata mokSo na paramapuruSArthaH syAditi asmin sUtre buddhivRttireva puruSasya viSaya iti lbdhm| ata eva puruSo viSayI nityaM sattvaM ca viSayaH smRta' ityanugItAyAM niyamityanena sattvAkhyAyA buddhivRttereva puruSaviSayatvamuktam / sUtratAtparyaviSayaM cittAdvaidhamyaM bhASyakAra Aha / yadIti / bhASyaM sugamam / nanu yadi cittameva puruSasya viSayahi zabdAdiprakAzaH kathaM syAt cittasyAcetanatvena viSayatAmAtreNa prakAzAsaMbhavA. diti cetra / cittArUDhatayaiva zabdAdInAM puruSe bhAvAditi / nanu sarvasaMbadutvAvizeSaipi cittameva puruSasya viSayo nAnya ityatra kA yuktiriti cecchaNu / arthAkArataiva viSayaviyibhAvo na tu saMyogamAtram atIndriyeSu For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 283 saMyogasattvepi cittaviSayatvAbhAvAt sA cArthakAratA pratibimba rUpaiva puruSe svIkArya svato'parimANitvasya sAdhitatvAt ataH puruSe pratibimbasama rpaNasAmarthyaM vRttimatsvacittasyaiva phalabalAt kalpyate yathA jalAdo pratibi`mbanasAmarthyaM rUpavat syUladravyasyaiveti / tadetAbhyAM sUtrAbhyAM cittavidharmatayA cittAtirikto mokSabhAgI puruSaH pratipAditaH / AbhyAM ca sUtrAbhyAmajJAnamicchAdivikArajAtaM ca cittaniSThameva na tu puruSaniSTha mityavagantavyam / nanu puruSasya sadAjJAtaviSayatvena jJAnapariNAmo mAstu icchAsukhAdipariNAme tu kiM bAdhakamiti cecchRNu / puruSasya sadAjJAtaviSayatve siddhe lAghavAccitprakAzasvarUpamekaikamevAtmadravyaM sidhyati tatazcAjJAnasya cittadharmatayA ajJAnakArya dharmAdikaM tatkAryaM cecchAsukhAdikamapi cittasyaiva sAmAnAdhikaraNyapratyAsattA lAghavAditi bhAvaH / cittasyaiva svagrAhakatayA sadAjJAtaviSayakatvaM cittabhokturasiddhamityAzaGkAnirAsakaM sUtrAntaramavatArayati / syAdAzaGketi / vainAzikAnAM cittAtmavAdinAmiti zeSaH / cittameva svasya viSayasya ca prakAzakramagnivadbhaviSyati kRtama pariNAminAnyenetyAzaGkA vainAzikAnAM syAdityarthaH / atrAgnicittayoH sAdhAraNaM prakAzakatvam akhaNDeopAdhiH prakAza iti vyavahArahetuH svAbhAsatArUpasAdhye pravezanIyaH / tenAgnicetanayeorekarUpaprakAzAbhAvepi na kSatiH / tathA ca zrutismRtyorapi Atmani nAmnyAdityAdidRSTAntAnupapattiriti tAmimAmAzaGkAM sUtreNa pariharati / na tatvAbhAsaM dRzyatvAt // 18 // 1 vyAcaSTe / yathetarANIti / antaHkaraNasyaikyAccittameva mana ityuktavAn / atrAyaM prayogaH / cittaM na svAbhAsaM svagocaravRttyabhAvakAle na svaprakAzyaM dRzyatvAt indriyazabdAdivaditi / tathA ca svagocaravRttyabhAvakAle cittabhAnArthaM puruSaH sijhatIti bhAvaH / vRttibhAnArthaM niyamena vRttikalpane cAnavasyAM sUtrakAra eva vakSyati, svaprakAzyatvaM ca puruSe prasiddham / puruSasya svajJeyatAyAH prAguktatvena vyabhicAraH syAdataH sAdhye kAla ityantam / For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 yogavArtikam / agnyAdau ca svabhAsatvameva nAstIti vayati / ato na tatrApi vyabhicAraH, dRSTAnte ca sarvadeva svaprakAzyatvAbhAvostIti / atra ca karmakartR. virodho vipakSabAdhakastarkaH karmakartRvirodhe ca svasminsvasaMyogAnupapattistarkaH / tathA ca vakSyati / prakAzazcAyaM prakAzyaprakAzasaMyoge dRSTo na svarUpesti saMyoga iti / tathA parasamavetakriyAphalabhAgitvarUpakarmatvaM na kriyAzraye kartari saMbhavatIti / AdhunikavedAntibruvAstu cittAdikaM na draSTa dRzyatvAdityevaM prayuJjate / puruSastu karmakartRvirodhAdRzya eva na bhavati puruSagocarastu vyavahAraH puruSasataiva puruSeNa bhavati prakAzagocaravyavahAre prakAzAntarAnapekSAdarzanAdityAhuH / tatra / cittavRttAvapyevaM paraidRzyatvasya suvacatayA cittAtiriktapuruSasiddhAnupapatteH / vRttigocaravyavahArasyApi svarUpasatyA vRttyaiva vaktuM zakyatvAta prakAzagocaravyavahAramAne prakAzAnapenetyeva hi dRSTaM tatra cittaM vA puruSo veti na kazcana vizeSaH / api ca svaprakAzaM nirajjanamityAdizrutismRtyuktaM svaprakAzatvamapyadRzyatve sati puruSasya yathAzrutaM nopapota yaugikArthatyAgAt / kiM ca puruSAnapThaphalAjanakatvenAtmatattvAkArA cittavRttiH pramANameva na syAdityAdidoSapraktiriti / karmakartRvirodhastu puruSasya jJeyatvopa nAsti cetanaprati. bimbitabuddhittivyApyatvarUpasyaiva jeyatvasya padavadeva buddhivRttyArUDharUpo dRzyo darpaNArUDhamukhavat kevalastu draSTeti prakArabhedAtkathaM karmakartRvi. rodha iti dik / karmakartRvirodhastu bauddhamataeva bhavati cittAtirikta draSTranabhyupagamena karaNAntarAnabhyupagamena ca draSTari sAkSAdeva svapratibi. mbAderanupapattiriti cittasya svAbhAsatvegniditi paroktadRSTAntasyAsi. dvimAha / na cAgniratreti / atra svAbhAsatve na hyagniriti yAgniH pUrva tamasA pihitaH pazcAdAtmAnaM prakAzayatIti kvacidRSTaM syAttadAgneH svaprakA. zyatvaM puruSasyeva siddhota tadeva tu nAstItyarthaH / nanu puruSopi prakAza. svarUpa eva sarvadA tamastu buddhirattareva pratibandhakamiti cetstym| tathApi buddhivRttyAkhyakaraNAbhAvakAne svAtmAnamaviSayIkRtya karaNakAle viSayIkarotItyayamagnito vizeSostyevAtaH prakAzasvarUpatAdisAmyepi puruSaH sva. - For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 285 prakAzyo nAgniriti na kevalaM pramANAbhAvAdevAgnaH svaprakAzyatvAbhAvo'pi tu prakAzyatvavyavahArakAraNAbhAvAdapItyAha / prkaashshcaaymiti| prakAzotra prakAzyatvavyavahAro 'nyathA prakAzasaMyogasyaiva prakAzyatvarUpatayA tasya saMyogajanyatvAnupapattiriti saMyoge pratibimbasAdhAraNasaMbanyo ryAda cAgnA sAkSAdeva svapratibimbAdiriSyate tadA dRSTavirodha iti bhAvaH / agnaH svaprakAzatvaM tu prakAzAntaranarapeyeNa svata eva prakAzarUpatvaM ghaTAdayastu prakAzasaMbandhAdeva prakAzante agnidRSTAntena cedRzameva svaprakAzatvaM puruSasya zAstreSacyate cittadvivekAya cittasya hi prakAzaH puruSopAdhika eva ayaso dambhRtvaditi / yattu avedyatve satyaparotavyavahArayogyatvaM svaprakAzatvamityAdhunikavedAntibruvANAM pralapanaM tatyAgeka niraSThatam / vistaratastu brahmamImAMsAyAmapIti dik / nanvevamaprakAzyatvarUpameva svAbhAsatvaM cittasyAsmAbhirabhyupeyaM tathA cAgnidRSTAnta upapatraH syAttatrAha / kiM ceti / zabdArthaH svAbhAsazabdArthaH saMbhavatIti zeSaH / evaM ca satIdaM dUSaNamityAha / svabuddhipracAretyAdinA / buddheH pracAro vRtti tasyAH saMvedanAta krodhAjha. nubhavAt tadvAnAdArtha sattvAnAM prANinAM pravRttidRzyate tacca svabAyahaNe yuktaM na bhavatIti bayAhmatvamavazyaM vaktavyamityarthaH / nanvahaM Rddha ityAdipratyaye puruSasyApi grahamata svAbhAsattvaM na syAditi cetsatyam / ayA. hattvarUpasya svAbhAsattvasya puruSepyanaGgIkArAditi / yadyapyAdau krodhAdInAM svarUpato nirvikalpa eva bodhaH saruSeyo bhavati RddhAhamityAdistu ahaMkArasyaiva vyaktipuruSasya bhrAntatvAta kUTasthatayA buddhivRttyakArAtiriktAkArAsaMbhavAcca tathApi pauruSeyeNa kronirvikalpena janitA Rdohamiti yAntaHkaraNasya viziSTapattistatsAtiko bodhazca tayAhmatve. naivAtra cittasyAyAhmatvaM pratiSidhyate dhAdInAM pAruSeyanirvikalpakasya zabdAgocaratvenopanyastumazakyatvAt puruSasAdhakaM tu cittayahaNaM kRttimocanirvikalpakamanumAnagamyameva lasya hi cittadharmatvaM saMbhavati niyamena sarvavRttigocarAyA jayanirvikalpakadhArAyAH svIkAre navasyApatteH / ajAsattisvIkAre ca hAhaM na belyAdisaMzayAdApatteH / krAdigocaranitya For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 yogavArtikam / nirvikalpakaikajJAnasvIkAra ca viziSTa pratyakSasAmayyA balavatyAH pratibandhAt saMzayAnabhAvaH / saMprajJAtayogepi vRttiH svarUpato bhAsataevetyabhyupeyamiti / cittasya svAbhAsatAvAdimate tanmatamAlambyaivAnyadUSaNamAha / ekasamaye cobhayAnavadhAraNam // 20 // sUtrArthamAha / na cetyAdinA yuktamityantena / na ca nApyekasminutpattikSaNaeva svaparAvadhAraNaM yuktaM pUrva sata eva pratyakSagocaratvAta svasya ca prAgasattvAdityarthaH / nanvevaM svotpattyanantaraM svagrahaNamastu tatrAha / kSaNiketi / kSaNikavAdimate yA vastuna utpattiH saiva kriyA tasya kArya saiva ca tasya kAdikArakavargaH tanmate sarvavastayattimAtraphalakaM nirhetukaM svayameva bhavatIti siddhAntaH / tathA coktaM bhatiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyata' iti / atra utpattyanantaraM cittasya svagrahaNArthI kriyA na saMbhavatItyarthaH / asmanmatepi zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArAbhAvAdekasyA vRttAgrAhakatvaM na saMbhavatoti bhAvaH / uttarasUtramavatAra. yati / syAnmatiriti / matirabhyupagamaH / nanu svAbhAsazaddhana svasaMtAnabhAsyatvaM vaktavyaM tathA ca svarasena vinAzasvabhAvena niruTuM naSTamapi cittamuttarottaramutpanena cittAntareNa yAyamityabhyupagamaH syAditi karmakartRvirodhAdidoSa ityarthaH / tatra siddhAntasUtram / cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaGgaH smRtisaMkarazca // 21 // vRttirUpacittAntaraNa rattirUpacitte dRzyebhyupagamyamAne tu buddhibuddhe. vRttivRttaratiprasaGgo 'navasthA / etadyAcaSTe / atheti| buddhibuddhizcittagocara cittaM pareSAM vRttyatiriktacittAbhAvena vRtticittayoH paryAyatvAt / nanu neyamanavasthA sarvameva cittaM yahItavyamiti niyamAbhAvAditi cet / vRttarajJAtasattAGgIkAre jAnAmi na vetyaadisNshyaaptteH| yogyAnupalabdhyA jJAnAdAbhAvapratyakSAnupapattezca / kiM ca mA bhavatvanavasthA vRttigocarAnantarattikalpanAgauravaM tvaparihAryameva / asmAbhilAghavena sakalattigocarakavibhujAnakalpanAditi / etena cittanityatvAbhyupagaminAmapi nyAyavaizeSikA. For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / NAmuttarottarajJAnena pUrvaparvajJAnagrahaNakalpanA parAstA anavasyAgauravAbhyAmiti mantavyam / atiprasaGgaM vyAkhyAya smRtisaMkara vyAcaSTe / smRtisaMkara zceti / buddhibaddarzita zeSaH / saMkarazabdArthamAha / yAvanta iti / viSayA. nubhavakAle jJAnadhArA jAteti viSayasmRtikAlepi anantAnAM tajjAnAnAM smRtirakadaiva bhaviSyati / ghaTo mayA purA jAto ghaTajJAnaM tajjJAnaM cetye. vamanantAkAraH sAyaM smatisaMkaraH prApta ityarthaH / asmanmate ca pauruSeya. bodhasya nityatayA nirvikalpamAtratayA ca na smatihetutvamiti / nanvetA. dRzasaMkare ko doSa iti tatrAha / tatsaMkarAceti / saMkarAbhyupagame ca ghaTo mayA jJAta ityekamAtrAkArasmRtyanubhavo na syAdityarthaH / anyAyapi dUSaNAni saMcayanAstikamataM tiraskaroti / evaM buddhIti / sarva bandhamokSadharmAdharmAdivyavasthAdikam / tadevaM cittAdvivicya moto vyavasthA. pitaH cittasya ca svAbhAsattvaM nirAkRtam / idAnI pareSAmiSToktAtmatattvAvadhAraNasya svAbhyupagamavirodheinApyanyAyatAmAha / te viti / bhoktasvarUpaM na nyAyena saMgacchante nyAviruddhA ityarthaH / teSAM vijJAnavAdazanyavAdazceti mukhyaM matadvayaM tatrAdau vijJAnavAdinAM kSaNikatA tyasvAbhyupagavirodhA. vyAyaviruddhAdayaM darzayati / ke ciditi / sattvamAtraM kSaNikavijJAnarUpaM cittamAtraM parikalpya svIkRtya tasyaiva mokSaM vadanti / asti sa sattvavi. zeSo ya etAna sAMsArikAna paJca skandhAna hitvA anyAMzca paJcaskandhAna yukto 'nubhavatIti tatazca tata eva svAbhyupagamAta punastrAnta citta. sthairyApattyetyarthaH / ato nyAyaviruddhAstaiti, paJcaskandhAzca vijJAnaveda. nAsaMjJAnarUpasaMskArAkhyAzcittasyaiva zAkhAbhedA na tu cittAdbhivAH / tatra vijJAna viSayAnubhavaH vedanA duHkhaM saMjJArUpe zabdArthAviti yAvat saMskArI vAsanA eteSveSAmapi sukhAdInAM praveza ityakhilaM vastu cittame. veti| zanyavAdepyAha / tati / tathAnye ke cita skandhAnAM mahanirvadAya mahAnidAkhyavairAgyAyApunarjanmarUpaprazAntaye ca jIvanmuktasya gurorantike brahmacarya brahmAbhyAsaM sAkSAtkAraparyantaM kariSyAmItyuktvA ziSyatAmApatrA nAstikA gurUpadezAt sattvasyAhaMzabdArthasyApi sattAmapalanti zUnyavA For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 yogavArtikam / dino bhavanti ityarthaH / tepi nyAyavidA bhoktaH sattvasyApalApena svAbhipretasya motasyAhaMzabdArthasya brahmacayAdInAM vA sattAsvIkArAta seyamuddezya vismRtiH kathaM mUThAna lajjayatIti / etenAdhunikavedantibuvA api nyAyavirUdA mantavyAH / tepi hi mokSArtha gurumupAsanA brahmAtirikta sarva zuktirajatavadatyantatucchamiti gurUpadezAnmotatatsAdhanAdikamezapalapantI. ti| api copadezAnantaramakRtasAkSAtkArasya mananAdisAdhanAdAnuSThAnAbhyu. pagamopi teSAM na nyAyyo 'satopadezena phalatatsAdhaneSu sarveSvevAvizvA. sAt / azraddhayA kRtenApi phalAnudayAcca / kiM bahunA zrutyAdiprAmAeyabAdhanena jJAnaprAmANyasaMzayAvAhiteH saMzayA yogAntepi brahmaNi syAt / na ca svaprakAzatayA brahmaNi na pramANApekSeti vAcyam / prakAzatastasya tsidvaiA karmakartRvirodhAditisAMkhyasUtroktadoSAta svAbhyupagatazravaNAdivai. yApattezca mokSasAdhanaviSayasya vivekasyAsvaprakAzatvAcca / yattu avedyatvapi pratyakSavyavahArayogyasvaM svaprakAzatvamiti pralapanaM tat zazazRGgavanma. ntavyam / vedanasya vyavahAraM prati sAmAnAdhikaraNyena hetutvAt draSTavyatvAdi. ativirodhaacceti| saiSAtinAstikatA dRzyatepi bahirmukhAnAM yatimAninA. miti / AdhunikAnAM vedAnte vivarttavAdo yathA yathA vicAryate tathA tathA nyAvirodhena sikatAsetu dIryate / svamate tu nAstyayaM nyAvirodhaH motabhAginohaMzabdArthasya bhoktuH sthirasya svIkArAdityAha / sAMkhyayogAdastviti / Adizabdena brahmamImAMsAdayo yAhmAH / prakRSTA vAdAH pravAdAH svazabdenAhaM svamAtmetyAdizabdajAtena na tvanyaH / kathamanyasyA. tmAhamityAdittigocaraH syAttatrAha / vittasya svAminamiti / svAmI hAtmA loke vyavahriyate yaccAnAti yadAdatte ityAdizAstre ceti / apariNAmini yatheSTaviniyoktRtvAbhAvAt kathaM svAmitvaM tatrAha / bhoktaamiti| atra ca svatopi puruSasya bhogostItyavadhAraNIyam / prakRtopapattaye cittasya svAbhAsatvaM nirAkRtam idAnI sadAjAtAzcittavRttayastatprabhAH puruSasyApariNAmAditi sUtrasyopapAdakaM sUtrametenaiva prasaGgenotthApayati / kamiti / navapariNAmitve viSaye saMcArAbhAvAttadAkArapariNAmAbhAvAcca kathaM For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / cittajJAtRtvarUpaM cittabhoktatvaM puruSasya syAt / cittasthale hi ghaTAdivi. SayagrahaNaM cittasya saMcArAttadAkArapariNAmAcca dRSTamityarthaH / tatra siddhA. ntasUtram / citarapratisaMkramAyAstadAkArApatto svabuddhisaMvedanam // 22 // - apratisaMcArAyA api citaH svIyabuddhittidarzanaM buddhivRttyAkAratApattyaiva bhavatItyarthaH / ayaM bhAvaH / jJAtuH saMcAro na sAtAdeva jAne hetuH kiM tvAkAratA hetuH savikarSadvArA / anyathA svapnAdau manaHsaMcArAbhAve. nArthabhAnAyogAt / ato vibhutvenaiva sarvatra saniSTasyAtmanaH saMcAro nApetyataiti / ApattigrahaNaM ca puruSasya pAramArthikAkArapratiSedhArtham / yathA hi viSayAsaMtrikarSakAopa svapnAdau tadvAnAyAgatyA cittasya tadA. sakAraH pariNAma iSyate naivaM puruSasya cittavRttyabhASepi tadvAnaM bhavati yena puruSepi vRttyAkAraH pariNAma iSyeta kiM tu sphaTike sanizpaSTajapAlAhityasyeva cittavRttaH pratibimbameva lAghavAdiSyate ubhayatrAkArAkhyapariNAmakalpane gauravAt sphaTikadarpaNAdeH svapratibimbitavastuprakAzakatvasya siddhtvaacceti| didaM vRttibimbitameva*vRttyAkArApattirityuktaM sUtrakAraNeti / bhASyakAraH puruSasya bujhAkAratAM pratipAdayitumAdI buddhereva ruupmaah| apariNAminIti / bhoktRzaktiH puruSAkhyA 'pariNAminI ato nApi gatimatI tato na svapnajAgratozcittasyeva puruSasya jJAnaM saMbhavati kiM tu vRttisarUpapariNAminyartha citiH pratisaMkrAnteva pratibimbarUpeNa saMcariteva satI tavRttimanupati tattiM cetanavatkarotItyarthaH / anyathA hi ghaTamahaM jAnAmIti buddhivRttyanupattiH buddheranahatvAta acetanatvAccetyuttarasUtre vatyati / athA. vivekAdevaitAdRzI buddhitiriti cetsatyaM, tathAviveka eva pratibimbamalakaH doSAntarAbhAvAta tathA cetanabhAnArthamapi vRttI tatibimbaH kalpyate badArUThatayaiva zabdAdivadAtmanopi bhaanaaditi| idameva pratibimbaMbuddhazcicchAyApattirityucyate tathA buddherAkAratAvat AtmAkAratetyapyucyatati * patibimbitatvameveti cedabhaviSyatsAdhutaram // 16 For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 . yogavArtikam / mantavyam / yadyapi ghaTAyAkArapariNAmavadAtmAkArapariNAma eva buddharbhavati tathApi pratibimbatulyatayA sa eva pratibimbamapyucyate / buddherUpaM pradazya puruSasya tadAkAratApattiM darzayati / tasyAzceti / hizabdotrAvadhAraNe, tasyA apicitejAnarUpA vRttirbuddhivaviziSTaivetyAkhyAyate vyarvAhayate / tatra hetuH prAptetyAdi / prAptazcaitanyopayahazcaitanyapratibimbaM yena etAdRzaM rUpaM yasyA buddhivRttestadanukArimAtratayA tatpratibimbAdhAratAmAtreNetyarthaH / draSTA dRzimAtra iti sUtrepIdameva vAzyaM bhASyakAraiH pramANatvenopanyastaM, ttisArUpyamitaratretyatrApyetaduktamiti smarttavyam / nanu jAnAmyahaM kruddhohaM bhItAhamityAdirUpatA vRttareveti prAgevetiM hi nirvikalpakasya vRttibo. dhasya svarUpaM kIdRmiti / ucyate / yAdRzaM jJAnakrodhAdivRttInAM rUpaM tAdRzameva bimbapratibimbodahaNAt tadeva vRttibodhasya rUpaM, sa ca pattibodho vRttyavivekena jAnAmItivRttyantarasya viSaya eva bhavati jAnacitibodhAdizabdAnAM paryAyatvAditi / ekAkAratApattAvAgamamapi pramA. Nayati / tathA coktamiti / na pAtAlamityAderayamarthaH / guhAhitaM gahareSTaM purANamityAdizrutismRtiSu yasyAM guhAyAM guhyaM zAzvataM brahma aMzAMzyabhedAta AtmasAmAnyaM nihitaM saMguptam iti gIyate / sA guhA na pA. sAlAdi kiMtu brahmavRttyaviziSTAM buddhittimeva kavayaH paNDitAH pazyantIti / aviziSTatA ca parasparaM pratibimbanAdubhayoreva viSayAkAratvaceta. nasAyamityuktam / ato vivicya yahaNAyogyatayA'vasthitirevAtmanaH saMgopanaM baddhAviti zlokatAtparyArthaH / tadetadekAkAratvamAdityapurANepyuktaM nityaH sarvagato jhAtmA buddhisanidhisattayA / yathA yathA bhavedbuddhirAtmA tadiheSyate // iti / nanu bhavatu citeH svabuddhisaMvedanaM zabdAdisaMvedanaM tu kathaM bhavet buddhivacchabdAdInAmapi cito pratibimbanasAmAGkIkAre sarvadeva sarvArthabhAnaprasaGgAta / kathaM vA citeH svsNvednm| uktA manavasthA cittavat puruSepi samAnetyAzaGkAnirAsAyottarasUtraM pravartiSyate tatsUtraM bhASya For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 yogavArtikam / kAraH prakArAntareNApyutyApayati / atazceti / ato buddhipuruSayorvadAve. tRbhAvAcca tadanyathAnupapattezceti yAvat / etat aAgAmisUtrapratipAdAm / aGgIkriyataityarthaH / cakArosmaduktaprayojanasamuccayArthaH / draSTudRzyoparaktaM cittaM sarvArtham // 23 // sarva grahItyahaNayAsAH puruSasyArthA bhyogyA asmibiti sarvArtham / ayaM ghaTa ityanantaraM ghaTamahaM jAnAmIti buddhavRttyantarasya grahItyahaNamAjhAkArasyAyaM ghaTa itivRttivadeva sAtibhAsyasya prAyazo darzanAt / sArthatve hetuH drssttdRshyoprktmiti| draSTadRzyobhayAkAmityarthaH / bAdhakaM vinA sanikRSTavastvAkAratAsvAbhAvyasya citte sarvasaMmatattvAditi bhAvaH / tathA ca buddhisaMvedanameva buddhisyasya zabdAdeH svasya ca saMvedanaM yadi zabdAdi. puruSobhayAkArA buddhivRttiH puruSe pratibimbitA bhAsate idameva zabdAdeH puruSasya ca dRzyatvaM buddhedRzyatvavadityato na puruSadarzanArtha draSTantarApekSA nApi karmakartRvirodho 'ntaHkaraNadvAratvAditi bhAvaH / etena sarvArthatvena bhASyakAroktaM buddhipuruSayoraviziSTAkAratvamapi siddham / buddheH puruSAkAratAtirekeNa puruSavattvAsaMbhavAt / puruSasya buTyAkAratAyAzca pUrvasUtre NaivoktatvAditi / vedAtvAnyathAnupapattyA yaH siti taM buddh| puruSoparAgaM pratipAdayansamaprasUtraM vyAcaSTe / mano hIti / uparaktaM tadAkAram / anyathA yahaNAnupapatteH / yuktipUrvakaM draSTra parAgamAha / yatsvayaM ceti / tanmanaH svayamapi puruSasya viSayatvAt svIyacaitanyalakSaNattiviziSTena puruSeNa viSayiNA saMbaddhama AkAritaM satrikarSasya grahaNahetutvAt / buddhivRttI ca pusaSasyAsaGgasya pratibimbAtirekeNAnityantrikarSAsaMbhavAditi / tasmAdetaccittamevobhayoparatatayA zabdAdiviSayarUpeNa virSAyapuruSarUpeNa ca nibhI. sate / sAkSiNi pratibimbitaM saditi viSaryAvarSAryAnabhAsaM, tatra hetaH cetanAcetanarUpApatraM tadAkAram / etadeva vizNAti / viSayAtmakamapya. viSayAtmakamiveti acetanamapi cetnmiveti| ivazabdArtha dRSTAntenAha / sphaTikarmANakAmiti / yathA eka eva sphaTikarmANaH pArzvadvayasthayorjavendra. For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 yogavArtikam / nIlayoH pratibimbanAsvIyarUpeNa saha trirUpa dava bhavatIti / evaM cittApa viSayAtmanoH pratibimbanAta yahIvragrahaNayAsAtmakarUpAvayavarvAdava bhavati, ataH sarvArthamityucyataityarthaH / cittamevetyevakAreNAnyeSAM savikarSasattvepyA. kArayahaNasAmayaM nAstItyuktam / atra ca sphaTikadRSTAnto na savAze buddhaH svArthAkArapariNAmasyaiva svapnAnurodheneSTatvAt sphaTike ca pratibimbamA. trasya svIkArAt / kiM tu tattanustutrikarSaNa tattadrapatayA pratIyamAnatA. mAtrAMze sphaTikasya dRSTAnta iti mantavyam / yadetaduktaM cittasya draSTa dRzyasArUpyam idameva bhavabIjAvivekasya kAraNamiti pratipAdaryAta / tadane neti| kecidvArAryavAdinaH cittAtiriktacetanAnabhyupagantAro vainaashikaaH| apara vijJAnavAdinaH / lokyataiti lokaH / taduktaM vijJAnavAdibhiH / abhinopi hi buyAtmA viparyAsitadarzane / yAhmayAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // iti / teSAM ca vAdinAmayaM bhaavH| cittasya cetsarvarUpatA svIkRtA tahalaM puruSeNa bAhmArthana vA anAdivAsanAvazAt svata eva cittasyAnantapariNAmasvIkArasaMbhavAt / dugdhasya dadhirUpatAditi / anukampA. mukhena teSu samAdhAnamAha / asti hIti / ityantaM bImityarthaH / etena yadAdhunikA vedAntibruvA paahuH| viSayadoSAta karaNadoSAhA caitanye bhramo na bhavati viSayakaraNadoSayorbhamamAtrakalpitatvena bhramAtparva tayorabhAvAta, api tvanirvacanIyAvidyAmAnAti / tadeyam / caitanyapi cittavadeva sakalavastupratibimbena sArUpyasyaiva viSayagatadoSasya prapaJcAropahetutAlAbhAta sarvavastUnAM bhramamAtrakalpitatvasya cAsiddheH zuktirajatAdisyane kla. ptena sArUpyadoSeNaivAdhyAsopapattAvadhyAsa hetutayA tadabhipretAnAdavi. yAyAM kalpanAnavakAzAcati / tatrAdau vijJAnavAdinaM bodhayati / samA. dhItyAdinA rUpamavadhAryataityantena / bhramasyale jeyArthasya cittamAtratAyA asmAbhiraNyabhyupagamAt / samAdhiprajJAyAM prajeya ityuktamarthasya satyatvalA. bhAya / tathA cAyamarthaH / vivAdagocarorthazcitte pratibimbito yonubhayate For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogvaartikm| sa tasya cittasyAnambanIbhatatvAccittAdanyaH / tatra hetuH / sa cediti / sa cedarthazcittAkAramAtraM syAt kathaM tarhi prajayaiva prajAkAro grota karmakavirodhAta puruSasyAnaDIkArAt / puruSaprajayA puruSasidirarthaprajayA artha. syApi siyAcityAditi / ato vijJAnAtirikto vijeyArthaH siddhaH / anayaiva yuktyA puruSAnabhyupagantAraM bAjhArthavAdinamapi bodhati / tasmAditi / tasmAtmajArUpasyAprajJAyAhmatvAbhAvAdeva prajJAyAM prati nimbIbhUtaH pratibimbarUpeNa jAtorthI jAnAkArI yena yUjhate sa. puruSa ipi simityarthaH / nanu svamagRhItvaiva svasya prajJArUpaM gRhAtu AkAzAyahaNepi zabdati cetr| zabdavatkevalasyAkArasyAyahaNAt / ayaM ghaTa iti jJAnamabhUdityAdirUpeNa rUpAdivarmi puraskAreNaivAkArAnubhavAditi / nanu, karmakartRvirodhaH satrakAreNaivokto na tatsvAbhAsamityanemAto bhASya. kArasya pAnasamiti, maivam / tatra cittasya cittayAhmatvaM nirAkRtamatra cittAkArasya cittayAhmatvaM nirAkriyate iti vizeSAditi / puruSacittata. darthAnAM yathoktaprakArairvavekajJAnameva tattvajJAnamiti vedAntoktopAsanAdivyAvRttyartha. nAstikAdijAnirasanArtha cAvadhArayati / evaM yahItriti / yahItrAditritayaM parasparavijAtIyatayA ye vibhajanti vivecanti taeva samyagdarzinaH taireva puruSo lbdhH| anye tu bhrAntA ityarthaH / tathA ca zrutiH / yanmanasA na. manute yenArmano matam / sadeva brahma tvaM viddhi nedaM didamupAsate / / 'athAta Adezo netineti' 'na otasmAditi netyanyA paramastI tyAdiH // smRtizca / avyaktAdo 'vizeSAtte vikAresmiMzca tite / / cetanAcetanAnyatvajJAnena jJAnamucyate // ityAdi / 'aAtmaghedaM sarva' 'brahmavedaM sarve 'vAsudevaH sarvamityAdizrutismRtayastu zaktimadAdAbhedenaivopAsanArtha pravartantata na dvirodhH| etena jIvAtmaprakaraNeSu AtmaikyazrutInAmavaidharmyalakSaNAbhedena vivekaNva tAtparya - - For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 yogavArtikam / miti draSTavyam / vivekajJAnasyaiva samyagjJAnatayA mokSa hetutvavacanAt / paramAtmaprakaraNaM tu jIvAdapi vivekena paramAtmana ekasyaivAtmatve tAtparyamiti mantavyam / dvitIyapAde vivekakhyAtiraviplavA hAnopAya ityevoktam / atra tu vivekajJAnasyaiva samyagjJAnatvopapAdanena mAtahetutvaM prabhAvitam / vive kasvarUpaM ca parIkSyataiti vivekaH / cittAdAtmyaviveke hetvantarapradarzakatayA sUtramavatArayati / itazceti / itazca vittAtiriktaH / puruSa iti zeSaH / tadasaMkhyeyavAsanAbhizcicamapi parArthaM saMhatyakAritvAt // 214 // yaduktaM cittasya sarvAtmakatvAGgIkAre asaMkhyavAsanAvazAt svata eva cittasyApi pariNAmAstu kiM puruSeNeti / tatra / yatastaccittamasaMkhyeyavAsanAbhizcitritamapi parArthaM parasyAnyasya bhogApavargIyaiva vinA tau na syAtuM pariNAmituM vA kSamate saMhatyakAripadArthAnAM loke paramAtrArthatvadarzanAdityarthaH / tathA ca puruSArthasamApta cittavilayena mokSopapattirityatrApi sUtratAtparyam | sUtraM vyAcaSTe / tadetaditi / bhogApavargIthe sukhAdisAkSAtkArArtham / saMhatyakAritvAt itarasAhAyyenArthakriyAkAritvAt, ehavaditi / gRhaM hi zayanAdikAryamAstaraNa zarIrAdisAhAyyenaiva karoti puruSastu nityacaitanyarUpatayA caitanyArthaM nAnyamapekSate anyA cAryakriyA puruSasya nAstIti sa na saMhatyakArItyAzayaH / yattu saMghAtapArArthyAditi sAMkhye proktam / tatra saMhananamArambhakaM saMyogo vivakSitaH sa cAvayavAvayavyabhedAt zayyAsanagRhAdiSu sattvAdiSu cAsti na tu puruSaiti / nanu cittaM saMhatyApi kariSyati svArthamapi bhaviSyati kaH khalu vipattabAdhakastarka ityAkAGgAyAmAha / saMhatyakAriNeti / na sukhacittamiti / sukhacittaM bhogacittaM na sukhArthaM na cittasya bhogArthaM tathA tattvajJAnacittamapavargacittaM na cittasyApavargArthaM cittasyabho gApavargayeorapi kAryatayA sArthakatvaniyamenAnatrasyAprasaGgAt / yatkAryaM satsArthakamiti hi sarvasaMmatam / atazcittasyaitadubhayamapi parArthamityarthaH / puruSasya ca bhogApavarge svarUpacaitanyarUpatayA na kAryAviti nAnavasthA * cisamiti pATho bahusaMmataH / For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 295 puruSArthatvAdinAmiti bhAvaH / puruSasya bhogo hi sukhAdisAcAtkAraH / apavargazca vivekakhyAtisAkSAtkAro vA svarUpAvasyAno vA sarvathaiva caitanyamAtrA eva apariNAmitvAtrirddharmatvAcceti / nanu parArthatAmAtreNa na puruSasiddhirvinAzAdInAmapi parArthatvasaMbhavAt vinAzArthameveAtpatteH parairabhyupagamAdityAzaGkAyAmAha / yazceti / bhogApavargIrthavAnevAtra paraH sAdhye praviSTo 'teo na sAmAnyena yena kena citpareNa siddhasAdhanamayantaraM cetyarthaH / svottarotpannakSaNika cittasya bhogAryakatayA parAbhipretaM siddhasAdhanamapAkaroti / yattu kiM ciditi / svarUpeNa zrAtmarUpeNa bhoktRtayeti yAvat / yastviti / yastvasau vizeSaH puruSAkhyaH paraH sa kUTasyanityatvAt na saMhatyakArIti na tasya parArthatvApattyAnavasthitirityarthaH / tadevaM buddhipuruSaviSayANAM vivekaM pradarzya etajjJAnAdAdAM mokSamAdau pratipAdayati / / vizeSadarzina AtmabhAvabhAvanAvinivRttiH // 25 // mAtRmAnameyAtmakasyAkhilaprapaJcasya taptAyaH piNDavadekIbhAvApacasya yatheoktaprakArairanyonyaM vizeSadarzinA vivekasAkSAtkAriNazcittasyAtmabhAve bhAvanA svasattAjijJAsA kohamAsamityAdirUpA bhASye vyAkhyeyA / tasyA bhayazokapravRttinivRttyAdyanarthahetornivRttirAdyo moto bhavatItyarthaH / svarganarakamottAdibhirhi vicitrarUpatA cittasyeva bhavati na tu sadaikarUpacinmAtrasya na mametyavadhAraNe sati naivAtmabhAvacittato detIti bhAvaH / tathA ca zrutiH / etaM ha vAva na tapati kimahaM sAdhu nAkaravaM kimahaM pApamakarava' mitItyAdiH / tadetaduktaM paJcazikhAcAryai ' rAyastu mokSo jJAneneti / atrAdau bhASyakAra zrAtmabhAvabhAvanAmeva sakAraNAM pratipAdayati / yathetyAdinA / tatrApIti / puruSa iti zeSaH / vizeSadarzanabIjamiti / zrAtmabhAvajijJAsAdvAreti zeSaH / ityanumIyataiti / vividirSAnta yajJenetyAdizruteH / pApakSayAd zuddhamatirbahmeti jJAnamuttamamiti smRtezceti zeSaH / tasya yatheoktakarmavataH svAbhAvikI aihikasAdhananirapekSA, tathA ca yathoktaM karma AtmabhAvanAyAH kAraNam / tatra ca naihikatvani 1 For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 yogavArtikam / yama ityaayaatm| aihikasAdhanazUnyasya prAktanatathAvidhakarmAbhAve ca sA bhAva nAnoti pratyuta dehAyAtmatAyAmekacirbhavatIti, atra pUrvAcAryavAkyaM prmaannaat| ysyaabhaavaaditi| yasya karmaNAbhAvAdidaM vakSyamANaM phalamuktaM pUrvAcAryaiH / tadevAha / svbhaavmiti| svabhAvamAtmabhAvaM tyaktvA eSAM satakarmazUnyAnAM pUrvapakSe nityadehAyAtmatAyAmegha ruciH zraddhAtizayo bhavati / arucizca tanirNayaityarthaH / AtmabhAvanAyAH kAraNamuktvA svarUpamA. h| tatrAtmeti / kohamAsaM kiM narAdirUpa AsaM kathamAsaM duHkhena daMzana*. vAsaM kiM svididaM vartamAnarmApa mama svarUpaM kiM deho vA mana AdivA kathaM vididaM kena vA prakAreNa puNyapApAdinA tiSThatItyAdirarthaH / ke bhavipyAma ityAdokatvaeva bahuvacanaM, tathA ca yajjijJAsotyabhayAdinivR. taye vizeSadarzanaM puruSaH saMpAdayati saivAtmabhAvanetyarthaH / AtmabhAvanAmazeSato vyAkhyAya sUtravAkyArthamAha / sAtviti / vizeSadarzanAtkuto nivatiriti praznasyottaramAha / cittasyeti / eSa bhAvarUpo vicitraH pariNAma Atmano na bhavati kiM tu cittasyaivAviyAjanyatvAta avijhAyAzca cittadharmatvAta puruSastvavidyAzanyatvAcchuddhaH pApapuNyavivarjitaH / tatazca cittadharmarjanmamaraNasukhaduHkhAdibhiraparAmRSTaH kadApyasaMbaddha iti / tata iti vizeSadarzanAdasya kuzalasyAtmabhAvanA nivartataityarthaH / tanivRtteH svarganarakAdiSu rAgadveSAdinivRttiH phalamiti / tasya vizeSadarzino lata. NaM saMprajJAtayogaM vayamANamuktezca kaarnnbhuutmaah| tadA vivekanimna kaivalyaprAgbhAraM cittam // 26 // kaipalye prAgbhAro yasya tatkaivalyaprAgbhAram / kaivalyAbhimukhamiti yAvat, vyAcaSTe / tadAnImiti / tadAnIM vizeSadarzanAvasyAyAM svargAdivai. rAgyavazAt cittamanyathA bhavatItyanenAnvayaH / viSayaprAgbhAraM viSayAbhimukham prajJA nanamajJAnamArgasaMcAri evamuttaratra, na cAnena komalakaNTakavat utpatramAtreNa vizeSadarzanenaiva kRtakRtyatA bhavati pUrvasaMskAravazAt anta rAntarA mohAkhyAnAM bhavaduHkhabIjavRttInAmanuvRttarityAha / ___ * duHkhenedRzena vAsamiti duHkhena darzanavAnAsamiti vA kalpyam / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 297 tacchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH // 27 // vyAcaSTe / viveti / vivekapratyayanimnasyetyasya vivaraNaM sattve. tyAdi / sattvapuruSAnyatAmAtreNa pravahaNazIlasyetyarthaH / tacchidreSu sthAneSu avidayArUpANAM pratyayAnAmAkArA asmItyAyAzca prdrshitaaH| asmIti / devamanuSyAdirUposmItyarthaH / kevalAsmitAyAH saMprajJAtayogepi sattvAt dIyamANebhyo bIjebhyaH kSIyamANabIjebhyaH / etasya vizeSyaM pUrva saMskArebhya iti / nanu jAne jAtepi cet pUrvasaMskAravazAvatthAnadazAyAM kadA cidaviyodayaH kathaM tarhi saMprajAtapravAheNApi avidyAnittiH syAttatrAha / hAnameSAM klezavaduktam // 28 // eSAM saMskArANAM hAnaM dAhaH svakAryAsAmayaM klezAnAmivoktaM puurvaacaaryrityrthH| 'dhyAnaheyAstavRttayaH' 'te pratiprasavaheyAH sUkSmA' iti sU. trAbhyAM yathA sthalasUtmaklezAnAM tattvajJAnacittalayAbhyAM dAhanAzI proktA tathA tatsaMskArANAmapIti phalitArthaH / etadeva vyAcaSTe / yatheti / yathA saMprajJAtayogino vyutthAnadazAyAM pUrvasaMskArajAH kezA avidyAdivRttayo dagdhabIjatulyAH satyo na saMskAraM jananti tathA pUrvasaMskArA api saMpra. jAtaparaMparAnanitena niSThArUpeNa jJAnAgninA dagdhabojatulyAH santaH pratyayaM na prasavatatyarthaH / pUrvasaMskAraH prAcInaH klezasaMskAraH jJAnakAle jJAnasaM. skAreNa pratibandhAtsaMskAro notpAtaityAzayena pUrvapadam / atra jAnanAzopi klezavadupatita iti / nanvekadA cedRSTaM mama janma maraNaM duHkhAdikaM nAstIti tarhi kadA cidantarAntarA mohepi taddhAnArtha pravRttiApa. padayate mohasyApi cittadharmatAyAH pUrva nizcitatvAditi cetra / cittasya mohasattve punazcittasya bhavaduHkhotpattyA puruSasya duHkhabhogaH syAdityAzayenaiva jAnibhirapi cittasyAtyantato mohanivRttyartha yatanAta / bhogazca ci. mAtrasyaivetyasakadAdimirmAta / nanu saMskAratvAvizeSAttattvajJAnasaMskArA api kiM saMprajAtaniSThayA nazyanti, netyAha / jJAnasaMskArAstviti / aviruddhatvAditi zeSaH / hi kathaM teSAM nAzaH syAditi, tatrAha / iti For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 yogavArtikam / tacintyataiti / adhikArasamApto cittena sahaiva teSAM nAzAttatsAdha. nacintA nAstItyarthaH / Azu mamataNAM tvasaMprajJAtenApi tatrAzcintita rati bhAvaH / uktasya saMskArahAnasya prakAramAha satradvayana / prasaMkhyAnepyakasIdasya sarvathA vivekakhyAtedharmameghaH samAdhiH // 28 // prasaMkhyAnaM vivekasAkSAtkAraH tatrApi yo 'kusIdaH kRSIvalayata sarvabhAvAdhiSThAtRtvAdirUpAM siddhiM na prArthayate tasya yogavighnAbhAvena sarvathA nirantaraM vivekakhyAtyudayAd dharmameghanAmnI saMprajAtayogasya parAkASThA bhavatItyarthaH / tadetadvayAcaSTe / yati / tatrApi tatphalepi, sarvathAzabdArthamAha / sNskaareti| saMskArarUpasya bIjasya krameNa tayAdAhAdvIyamAnAdetoH pratyayAntarANi avidyAntarANi* yadA na jAyante tadA dharmameghasamAdhiri. tyarthaH / klezakAdInAM niHzeSeNAnmalakaM dharma mehati varSatIti dharmameghaH / asyAH samAdherdharmadvArakaphalaM dvitIyamotamAha / tata: klezakarmanittiH // 30 // nivRttidaahsmaaptiH| vyAcaSTe / tllaabhaaditi| smuulkaapmiti| mUlaM zasaMskArAstaiH saha klezA abhinivezAtiriktAzchinA bhavanti ata eva karmAzayAzca prArabdhAtiriktAH klezAkhyamalena saha hatAH syurato na punarutpadAntaityarthaH / nanu duHkhAtyanivRttireva mokSo jIvatazcAvazyaM duHkham / 'na ha vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti' iti zruteH, tatkathaM jIvaktirityAzayena pRcchti| kasmAditi / uttaraM, yasmAditi / tathA ca duHkhanidAnAtyantocchedasya gauNamuktitvamiti bhAvaH / atra pramANamanupalabdhimAha / nahIti / taduktaM gautamAcAryaiH 'vItarAgajamAdarzanAditi / ayamapi mokSaH paJcazigacAryairuto dvitIyo rAgakSayAditi / atra jIva. nmuktasya savAsanalezAtyantadAhanirNayAta AdhunikavedAntinAmaviyAlezasvIkAro 'vidyAmalaka eveti smarttavyam / idAnI muktasya jIvanmatasya paramamuktiprakAramAha sUtradvayena / ___* aviTyArUpANi iti paa02| + saMkSayAditi paa03| For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 289 tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAt jJeyamalpam // 31 // * tadA tasyAM jIvanmuktAvasthAyAM shkrrm| jJAnAvara kamalayorapagamena hetunA jJAnasya sattvaprakAzasyAnantyAdivibhutvAt jJeyaM prakAzyamalpaM tadapekSayA bhavatItyarthaH / yadi hi paJcaviMzatitattvAtiriktamanyadapi vastu tiSThet tadA tadapi prakAzyeta jJeyasyaiva tu alpatayA anyatra prakA zyate na tu sattvasyAlpatayeti bhAvaH / tadvaitAcaSTe / sarvairiti / anantaM svabhAvato vyApakaM jJAnaM sattvamiti bhUtasattvavyAvarttanAyeoktaM pravarttitamiti asya vivaraNam sughATitamiti / zeSaM bhASyaM sugamam / atra tamobhibhavanAnantarameva vRttyutpattivacanAdvattestamo nAzakatvamAdhunikavedAntinAmapasi dvAnta iti smartavyam / etAdRzaM sarvajJatvaM loke 'tIvAzcaryamandharmANavedhAdivaditi bauddhopahAsamukhena darzayati / yatredamiti / yatra kSudrANAmapi jIvAnAM yogabalAdetAdRzasArvaje baudvairidaM dRSTAntajAtamasaMbhavadarzanAyoktamupahasadbhirityarthaH / kiM tat tadAha / andha ityAdi / avidhyatsacchidramakarot taM maNimaGgulihIno 'vAvayat yathitavAn taM maNiM yIvAzUnyaH pratyamucyata kaNThAbharaNamakarot taM kaNThAbharaNaM jihvAzUnyastutavAnitItyarthaH / dRSTAntacatuSTayasyAyamAzayaH / anAdardyAvidyAmUDhacittaH sAMkhyAdAbhimatasUkSmA ye nAmavadhAraNarUpaM vedhanamevAdA zakyaM tatazca tasya sUkSmArthasyAviralavRttisattA ca sUtreNa yathanamapyazakyam / tatopi sarvayA vivekakhyAfarastra tataraca tAdRzacittasya paripUrNajJAnatvena stutirapyazakyeti / Astiketu zrutismRtiprAmA eyenaitatsavai zraddheyamiti bhAvaH / yathoktasArvajJAt paravairAgyeodayenAsaMprajJAtaparaMparAjanyaM prArabdha bhogA samAptijanyaM vA tRtIyaM mukhyamokSamAha / tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm // 32 // tato dharmamegheodayAt klezakarmanivRttyA jJAnasyAnantye sati paravezagyeNa puruSArthasamAptyA kRtArthAn puruSAn prati guNAnAM sattvAdInAM pariNA jIvanmuktyavasthAyAmiti pA0 2 / * For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 yogavArtikam / makramaH samApyate kRtArthapuruSANAM bhogauyikaH pariNAmaH punarna bhavatI tyarthaH / kramazcAviralAdhAretyuttarasUtreNa vyAkhyAsyate / tatra itipadaM vyAcaSTe / tasya dharmameghasyodayAditi / kRtArthAnAmiti / puruSANAmiti zeSaH / tathA ca kRtArthapuruSasvAmiko guNAnAM pariNAmakramaH samApyataitya. rthaH / na tu guNAnAmakhinasya pariNAmakramasya samApiratroktA kRtArtha prati. naSTamaNyanaSTamityuttarasUtrAditi / samAptI hetumAha / nahIti / nahi sattvAdayo guNAH kRtabhogApavA ata eva samAptakamAH taM puruSaM prati taNamaNyavasthAtuM samarthAH sthitihetupuruSArthAbhAvAditi / yadi ca sUtrabhAdhyayorguNazabdenAtra buddhavAdaya eva puruSopakaraNAnyucyante tadA yathAzrutameva vyAkhyeyam / atrAcetanAnAM cetanArthatayA caitanyAdhInasattA vedAntibhirucyamAnA sidveti smarttavyam / iyamapi tRtIyA muktiH pazikhAcArya. ruktA 'karmakSayAta* tRtIyasnu vyAkhyAtaM motalakSaNamiti / ata eva tattvasamAsasUtraM trividho mokSa' iti / idamatrAvadheyam / yadetAbhyAM sUtrAbhyAM jJAnasyAnantyAtsArvajJAkhyAt mokSa ucyate idaM mukhyakalpAbhiprAyeNoktaM vairAgyAdeva sukhena mokSasiddhaH, na tu sArvajJAdikaM vinA mokSa na bhavatItyAzayena / yataH sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyamiti sUtre bhASyakRtA IzvarasyAnIzvarasya prAptavivekajJAnasyetarasya vetyanenAsarvajasyApi abhi. mAnanivRttimAtrAdeva mokSa ukta iti / tathA coktaM 'vivekakhyAtiravipnavA hAnopAya' iti / 'sati mUle dipAko jAtyAyu(gA' iti c| saMsAra bIjaM hi anAtmanyAtmarUpA'viyA rAgadveSadharmAdharmavipAkAdihetutvAta sA cedvivekakhyAtyA nAzitA tarhi tata eva saMsAra.cchede sArvajAdApekSA nAstIti / tathA ca viSNupurANa anAtmanyAtmabuddhiyA artha svamiti yA matiH / avidayAtarusaMsUcibIjameTTidhA sthitam // iti / nanu pariNAmasamAptiriti vaktavye kramazabdaH pariNAmAnAM pratikSaNamutpAdavinAzakathanena vairAgyotpAdanAya prayuktaH / sa cAyamarthaH kathaM * kakrakSayAditi pA0 2 / For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 301 kramazabdAllabhyate kramazabdasya pai. paryamAtravAcitvAdityAzayena kramaza. bdArtha pRcchati / atheti / ayametatsatrIyaH / atra pratyuttaraM sUtram / kSaNapratiyogI pariNAmAparAntani grAhyaH kramaH // 33 // taNapratiyogI kSaNasyAvasarasya virodhI kSaNenApyanarita iti yAvat / evaMrUpotra kramo vikSito na tu paurvAparyamAtramiti vizeSyadalArthaH / pariNAmazca pUrvadharmApAye dharmAntarotpattirityuktameva, IdRze ca krame pramANapradarzanaparaM pariNAmAparAntaniyAhma iti vizeSaNam / bhASyakArastu taNapratiyogItyasya paryavasitamarthamAha / taNAnantaryAtmeti / krama ityutta. reNAnvayaH baNAnantaryAtmA taNAnantaryadharmakaH / AnantayaM cAvyavadhAnaM kramastu puurvaapriibhaavH| tathA ca taNAvyavahitapariNAmadhArA parvasUtre pariNAmakramazabdArthaH / anacchinnadhArAyAH pramANapradarzaka sUtrAvayavaM vyAcaSTe / pariNAmasyeti / pUrvAntApekSayA vastrAdirUpasya pariNAmasyAparAntena caramA. vasthayA anacchitrapariNAmadhArA anumIyataityarthaH / atra yuktimAha / nahIti / ananubhUto 'prApto yathoktakramo yairevaMbhUtAH kSaNA yasyAH sA'nanubhUtakramakSaNA purANatA, tathA ca vastra syAntakAle dRzyamAnA purANatA nAnanubhUtakramakSaNA saMbhavatItyarthaH / ataH purANatAyAH sUtmatamasUkSmatarasUtmasyU. lAdirUpaiH pariNAmakSaNeSvaviralaH kramonumIyataiti / nanvaparAntenAnityeSveva kramaH siddho na tu pradhAnepi tasya caramAvasthAyA abhAvAdato guNAnAM pariNAmakrame kiM pramANaM yena tatsamAptiH pUrvasUtroktA ghaTeta tatrAha / nityeSu ceti / nityeSu svatoparAntAbhAvepi vikArANAmaparAntaireva pratikSaNapariNA. mo dRSTAnumita ityarthaH / dharmavikriyaivaiSA dharmadvArA prapaJcyataiti prAguktatvAditi bhAvaH / nanu pariNAmakramAGgIkAre nityatvahAnirityAzaGkAyA. mAha / dvayI ceti / tathA ca pariNAmitvena kUTanityataiva virudhte na nityatAsAmAAmatyAzayaH / nityasya sAmAnyalakSaNamAha / ysminiti| tattvaM na vihanyate svarUpaM nAtItaM bhavati atra cAtItatAzUnyatvamAnaM nityasya sAmAnyalakSamiti bodhyam / taccobhayasAdhAraNamityAha / ubhaya For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 yogavArtikam / syeti / guNapuruSayorityarthaH / pUrvasUtre pariNAmazabdena vyAvatyaM svarUpAstitAkramaM darzayituM kramasAmAnyaM vibhajate / tatreti / buddhyAdiSu mahadAdiSu labdhaparyavasAno vinAzitvAdityarthaH / guNeSviti / atrApi pariNA mAparAntaniyA ityanveti / pariNAmasya kramaM dvidhA vyAkhyAya tRtIyaM svarUpAstitAyAH kramamasaMkIrNe / dAharaNenAha / kUTastheti / baddhAnAM cittAvivekena kadA citpariNAmAdhyAsApi syAdityAzayena svarUpamAtrapratiSThe tyuktaM tasyaiva svarUpAkhyAnaM muktapuruSeSviti / svarUpAstitA ca tattatkSaNamAtraM tatkramazca puruSeSvapyasti / idAnIM sthitvA pazcAtsyAsyatIti vyavahArAt / anyathA sarvakAlasaMbandharUpanityatAnupapattezcetyatastatrApyalabdhaparyavasAna iti, krama iti zeSaH / nanvevamAtmanopi astitAkrama svIkAre paDAva vikArazUnyatvasiddhAntavirodha ityAzaGkAM pariharati / zabdapRSTheneti / sa ca kramostyAkhyakriyAmAdAyaiva zabdapRSThena zabdAnusAriNA vyavahatrI kalpito bhavati / na tu janmottarakAlInamastitA pariNAmamAdAyetyarthaH / tathA cAstitvAkhyakriyaiva paDAvavikArAntargatA puruSe niSiddhetyAzayaH / sA ca kriyArUpiNya stitA vRddhihetvavayavopacayarUpeti vibhAgaH / guNeSvalabdhaparyavasAnaH pariNAma iti zrutvAkSipati / atheti / asya saMsArasya janmAdiparimANajAtasya sthityA gatyA ca guNeSu varttamAnasya sRSTipralayapravAheNAvasthitasya kramasamAptirasti na vA / Aye alabdhaparyavasAnoktivirodhaH / antye pariNAmakrama samAptirguNAnAmiti pUrvasUtra virodhaH, tathA bhUya. zvAnte vizvamAyAnivRttiritizrutivirodhazceti / pUrvasUtre kRtArthapuruSaM pratyeSa pariNAmakramasamAptirguNAnAmuktA na tu sAmAnyata ityAzayena samAdhatte / pravacanIyametaditi / pratyuttarAnametadvacanamityarthaH / uktapraznasyottarA narhatvaM pratipAdayitum AdAvuttarArha dvividhapraznaM dazati / asti prazna iti / sarve jAto mariSyatIti ekAntavacanIyo 'vibhajyavacanIyaH praznaH / asya ca ambho iti prativacanaM satyaM bho ityarthaH / o bho iti pAThastu samIcInaH / avibhajyavacanIyaM praznaM pradarzya vibhajyavacanIyaM praznAntaraM pradarzayati / atha sarvo mRtvA janiSyatIti vibhAgena vacanaM pratyuttaraM darzayati / For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / 303 pratyuditeti / vibhajyavacanIyapraznaM laukikamapi darzayati / tathA manoti / uktapraznastu yathAzruta ekAntata evAvacanIya ityAha / ayaM tviti / ayamityuktaM viziSyAha / saMsAra iti / avacanIyatvamevopapAdayati / kuzalasya. tyAdinA doSaityantena / kuzalasya kuzale guNakRtasya saMsArakramasya samAptirasti netarasminityato guNasRSTipralayapravAhocchedAnucchedAnyatarAvadhAraNe doSaH / Ado bAdhontye kasyApi muktinAstIti ziSyamohApattirityarthaH / asyApi praznasya vikalpyottaraM deyamityAha / tasmAditi / tasmAduttaradAnArthamAdau vikalpena vyAkhyeyoyaM prazna ityarthaH / tadAthA / ryAda ca guNAnAM sRSTAdayucchedaH pRcchyate tadA nAstItyeva vaktavyam / anAdirbhagavAn kAlo nAntAsya dvija vidyate / avyacchinAstatastvete sargasthityantasaMyamAH // ityAdivAkyazatebhyaH sRSTipravAhasyAnAditvavadanantattvasyApi siddheH zuSkatarkasyAprayojakatvAt / anyathA saMsArahetvadRSTasya sarvasyaiva sAditvAtsaMsArasyAnAditvamapi tarkavirodhena na sidhyet|bhuuyshcaante vizvamAyAnivRttizceti zrutizca mAyAkhyaprakRteH pralaye vyApAroparamAkhyAM nivattimeva vdti| etena sarvamuktiraprAmANikIti siddham / yadi puruSasya saMsArocchedaH pRcchate tadA kuzalasyAsti netarasyeti praznavAkyaM vikalyya prativacanaM saMbhavatIti uttarasUtramavatArayati / guNAdhikAroti / guNAdhikAraH pariNAmavizeSastatkramaparisamAnA kaivalyamiti / tataH kRtArthAnAmityA. disatreNa tAtparyataH proktaM tasya kaivalyasya svarUpamavadhAryataityarthaH / puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizaktiriti / kRtakarttavyatayA puruSArthazUnyAnAM guNAnAM puruSopakaraNAnAM liGgazarIrAtmakAnAM pratiprasavaH svakAraNe atyantavilayaH sa buddhaH kaivalyama etadeva ca pradhAnasyApi jJAnipuruSaM prati kaivalyamucyate tena puruSeNa saha punarasaMyogAta yA tu dharmadharmyabhedAcitizaktiH svarUpiNI svarUpapratiSThA buddhisattvopAdhikarUpazUnyatArUpA japApAye sphaTikasya rUpapratiSThAvat sA puruSasya kaivamityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikam / parasparaviyogo hi upAdhyupAdhimatorubhayeoreva kevalatA ekAkitA bhavati te cobhe eva duHkhabhoganivRttyAkhyapuruSArthasAdhane bhavata iti dve eva kaivalye lakSite tayozcAdayaM kaivalyaM puruSasyApacaritamityuktaM sAMkhyakArikAyAm / tasmAtra badhyatedvA na mucyate nApi saMsarati puruSaH / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // 304 iti / nanu svarUpapratiSThArUpaM kaivalyaM duHkhabhogAtyantanivRttirUpo vA puruSArthaH puruSasya tatra nirAkRtaH mAttasyAnyamAtraniSThatve puruSArthatve mokSArthaM pravRttyanupapatteH puruSArthaM hi karaNAnAM pravRttiriti / itizabdaH zAstrasamAptisUcanArthaH / bhASye kAryakAraNAtmanAmiti kAryakAraNabhAvApatrAnAM mahadAdisUkSmabhUtaparyantAnAM liGgazarIraghaTakAnAmityarthaH na tu kAryamAtrasthalazarIraM tatsattvepi kevalyAdayAditi / nanu svasya svapratiSThatvAnupapattyA kathaM svapratiSThatvaM tatrAha / svarUpeti / puruSasya punarbuddhisattvAsaMbandhAt kevalA citizaktireva svarUpapratiSThetyarthaH / tasyA iti / svarUpapratiSThAyAM sadaivAvasthAnaM punarapracyavaH kaivalyaM dvitIyamiti zeSaH // yogayanyasahasrANAM sarvopaniSadAM tathA / satAM ca yatra tAtparyaM sAthai vyAsena bhASitaH // vyAkhyAtazca yathAzakti nirmatsaradhiyA mayA / etena prIyatAmIzA ya AtmA sarvadehinAm // iti zrIvijJAnabhitaviracite pAtajjalabhASyavArttike kaivalyapAda zcaturthaH // 4 // // samAptaM cedaM darzanam // // zrIvizvanAtho vijayatetarAm // eG For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // // yogavArtikasya zuddhipatram // puruSa eSThe patI azuddham zudram eSThe paDDI azuddham zuddham 4 16 kSiptAtpUrvatra kSiptAtpUrva na |37 3 vRttimato vRttimanto " 20 samAdhyabhyAsA- samAdhyAbhAsA. , 9 tathA ca tathA 5 14 nanu , 16 vadantI vadatI 6 11 kittyA- mityA " 17 saMjJAta saMprajJAta 8 16 dRSTra draSTra 40 13 'vyakta dhyakta 6 14 sUkha sukha , 17 vAkuyye vyAkuyye " 25 tRtti tti 41 7 puruSa 10 8 na saMpra nAsaMpra , 16 vakSyamANAtsa ghanyamANatvAtsa , , virodha nirodha 42 : 3dhii , 15 layasya lapsya , 12 kazIti kazItI 13 16 kevlaH kevalaH , 20 gIdayo gabhAdayaH " 27 pratibimbo pratibimba u. 436 TAI yaha 18 25 karaNattva kAraNattva , 22 rupAcca rUpAca , 26 zeSaH miy'H ,, nicchetyAdi nityecchAdi 16 22 caitanya caitanyana " " sattve mattva 20 4 anumAna anumeya 44 1 viSaya viSama " 7 bIja biz2a , 11 kasyAH tasyAH " 6 yathA tathA 45 6 iti miti " 16 vyAvRttyAtra dhyAvRttyAtrA , 16 tata tat 30 18 saMyogA' 46 14 pATA pAdhya 326 dehAre dehAve , 20 navyA nahyA " 11 kevalaM kaivalyaM , 22 liGgadeza liGgadeha 36 tarkasyA / to cAsya vi. , 26 jIvezvaratvaM jIvezvaratva. tarkasyA 47 4 mede bhede , 10 vikalpa vitarka " 6 svatyantaM stvatyantaM " , zabdArthA zabdArthatvA , 16 syApi tathA sthAyitayA , 26 saMyogaM , 21 tyara para 34 5 rUpasyA- rUpasya- 48 2 naiti na maityanya , 18 asya asyA " 5 tastha satstha , 25 nugate nugataM |, 16 bahuttvaM baddhiti 362 kasminA kasmina 46 1 tAtyarya tAtparya " 7 sarvArtha sa cArtha |, 20 nimitA nimittA * * saMyoga * saMyoga For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtrAna jJAte ekA dh- mokSa yogavArtikasya zuddhipatram / pRSThe patI azuddham zuddham eSThe patI azuddham zuddham 46 21 tasmAtseti tasyAtmeti 72 4 parazuddhi parizuddhi 5020 kArU kAra , 18 saMkINaMgrahIta- asaMkIrNagrahIta. 51 1 satrAt sUtrAt mAtrAda " 5 kAlenA kAlo no |, 16 tATyA takIyA " 6 prAsyA grAptyA , 21 zanye zUnye 52 21 jAne ,, 25 zaMketa saMketa 53 11 zrAtma zrAtmA 73 16 ekA 54 4 dRSTa dRSTA 74 16 ante antye , 10 nandati mandanti 75 3 niyami niyAmi , 13 bhAve bhAva , 6 katyanA kalpanA " , dhyAnayA anayA " 13 riktata riktatA , 20 kAyo kAgrI 76 11 rupeNAtro rUpeNa dvidhI 55 10 prayogA prayokatrA , 22 zAntAdi zAntoditA , 22 trikAlatA trikAlataH 78 1 yathA patra yathAnyatra 16 1 saMyamaH saMgamaH ,, 3 navA nacA , 6 brahmaNI brahmaNaH ,, 20 pAdAna pAdAnatva 57 8 bhauta " , darzana darzane , 22 etA yetA 76 22 mAdheH mAdhiH , 23 devAzca nA devAzcanA. , 25 sthalArtha 58 4 karo kAro 80 4 samAdhe samAdhi 60 11 koSTya kASThA 81 2 sarvAthagrahI sarvArthatAyAhI 61 25 kAraNAbhA kAraNabhA " , sphuTa sphuTaH 62 17 jAtIyatvenA jAtIyatvena , 8 pAdapUraNArthaH pUraNIyaH 6. 2 viSA viSa na parA , 6 tatraiva tathaiva 12 21 puruSe , 8 mukhitA sukhipta , 22 dravyAdi dravyatyAdi 64 22 saMzayaM saMzaya 83 26 saMprajJAtA / 65 24 vakSamANa vakSyamANa 66 11 viSkam 84 4 yArtha bAtha , 27 api pica , 8 madhyevA madhye cA 67 11 saMvedaH saMvidaH 18120 nAzakanAzya nAzakAnAzya , 24 lambana lambanaM 85 14 vilapito vilayito 68 16 vazIka vazokA 86 24 zuddha zunchaH , 23 nantaramapitu nantaraM tu 87 5 bhujIyAmiti mAbhujIyeti 65 sAmAgye sAmagye 88 10 yogAH yogaH 70 1 yatra 86 2 kriyAmiti kriyANAmiti , 22 karaNam kAraNam 61 24 nAzyattva nAzyattvaM 71 20 vyAnizcaiva vyAmitra 12 13 paJcamya paJcamA sthalertha " 16 parA puruSe pratthAna vidhvam For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " hai ve yogavArtikasya zuddhipatram / pRSThe patI azuddham zuddham eSThe patI azuddham zuddham 12 17 keza kezA | 108 17 karmagyAdhAya karmaNyAvApa , 20 boja bIjA " 25 prApaNA prAyaNA 3 1 viveke videha 1063 svA vA , 3 anyA agnyA , 6 haMti saptamI tviha janmani , 4 tatazca tacca , 5 ityuktaM ityuktA , 14 vedAdi vedAnti , 10 yAmade yAH ahe , // tsargitA tsargikatA ,, 16 vicchiTya viccheda , 24 bhAvA pAyA , 18 pravAda pravAha , 26 hetutva heyatva 95 6 bhAvo bhAvo 1107 vaDhe vave , 15 bIja bIjaM " 14 saMjaTe saMjvare , 20 hovaH hAghaH , 15 sthirI sthira , 23 khyAnena khyAtanA , 17 upapaTya upapAya 16 8 duHkhabha sukhabha , 18 vRtti , 6 buddhitayA buddhiH tathA |1112 vadve vaDhe , 18 pAdikaM pAdikAM " 5 casukhA sukhA ,, 21 bhavantI bhavatI |, 16 nubaddha nuviddha , 25 gospadA goSpadA ,, 18 zarIra zArIra 17 24 tadvA tavA 112 23 vizeSeNa misb 98 26 vyakta 113 5 svAtantrya svAtantrye 992 sukhAmi sukhAbhi , 10 uttara uttaram / , 8 vacanAdve vacanAve , 23 itaraM tu itaraM tva , 20 bhava bhaya 115 14 dAruvizeSaH vizeSaH , 26 tasyaya tasyeya , 16 sukhAdiva rUpAdiva 100 12 janma janmani " 26 yogamAsanaM yogasAdhanaM ,, 26 jJAnena na jJAnena ca 116 16 iti miti 102 5 dAvadagdha yAvadagdha , 16 kiM cA kiMca , 6 tatazca etacca te , 27 hetuH svarU , 14 vANAmapi vANAmapa | 1176 tvayA tathA 104 27 vipAka vipAke " 13 sattvapramANa satve pramANA 105 4 savipA svaviyA ,, 15 tkadADha tkadAcidava 106 16 pUrvopa pUrvamupa | 116 27 rupaye rUpatve , 20 yaSTacatvA hyaSTavI | 120 10 naye na nayena 107 6 evaM bhava ekabhava |, 17 hetuttva hetva " 7 grathita yanyi , 23 bheta bhettu , 20 dRSTajanma / adRSTajanmavedaH / 121 2 stANya stapya vedanIyasyeti / nIya iti , 6 vA pa vA pa , 27 karmaNyupa karmaNyAvApa , 14 bhavana tu bhavananu vyaktI For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu yogyatva nirodhA .::::::::::::::::::: :: : : 333 : mA yogavArtikasya shuddhiptrm| eSThe patI azuddham zuddham eSThe paTI azuddham zuddham 122 8 rUpatAyAM ca rUpANAM cendri- 135 16 sarvA sacA pramANaM yANAM 137 10 yathA yathA " , kAnAM ca kAnAM 1386 mAtrAzca mAtrA ca , 12 tadetta tadeta 136 11 ruktarma ruktaM ma 123 5 sattvAdi sattvatvAdi , 16 siSTe 124 18 zunya zUnya 1416 prAmAyaya prAmANya 125 4 kiM ca 142 15 atha vA atha ca , 10 paTAte paTota 143 6 cet nA cetanA , 18 vasthAzUnya ghasthA'zUnya 144 22 manyate manyante 126 16 kathaM kathaM na 146 25 saMsAro saMsArA , 20 mAnAna mANAna 1473 brI brahmo 127 2 vadati ghadanti , 4 prAvazya avazya 128 14 stasya staspA , 26 dRzyabuddhisA dRzyA buddhisa" , boGkajAra bIjAGkara tvopAdhi rUpaH) tvopArUDhAH , 20 kramiti kramamiti |1486 yogya , 21 gAmitA gAminA , 24 vasthAna vasthAnA 126 3 tanmAtrANA sanmAtrANi 1464 virodhA , 4 ghaDvi ghaDavi , 5 jJAne jJAna , 24 zabdAdi janmAdi |, 13 darzana 'darzana 130 16 liGgamiti liGgamAtramiti |, 16 kAraNa karaNa , 16 jaGgamAnAM jaGgamatAM | 150 3 siyA siddhA 22 pratIpa pralIya , 15 bhedeSu bhedeSvapi 131 3 syAsaGgatvo syAliGgatvo |, 16 vyeva jveSa , 4 paraspara parasya 151 1 tRtIya dvitIya " , zarIrAdi zazazaGgAdi !, 17 darzana darzanaM , 10 sattA asattA 152 1 sAmAnya sAmAnya 22 nAcca mAt " 3 buddhiH , 26 eva siddhe siddhe ,, 12 dekya deva 132 12 prAdhAnya pradhAna , , buddhi na buddhi " 23 tucchatayA tucchatA , 20 svAdhi sAdhi 133 6 vyaktarUpa vyaktAvyaktarUpa |, 25 buddhiH buddhi" 12 ca pradhAnaM pradhAna 155 8 stadava stadapa 134 2 rUpAzraya rUpAprapa " 18 vinAze yimr' " 5 veti ceti 156 24 atha duHkhA sukhaduHkhA " 15 notpatya nopapatya , 25 dibhizca dibhizcA " 16 na tasya na tasyA 1585 hetutva hetutvaM , 25 katvaM na katvena , 18 zuddhiva zuddhirvi 1356 Udhva Urdhva | 156 7 pAloka pAloko For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe patI azuddham 156 25 bhedAt 160 1 AkAra 3mAdhyasyaM 4 rAm 11 bhAvo 'pi 16 prAdha .. 169 14 vAsa 162 17 tadasaMbhavA ghatattvasaMbhavA 20 jJAyata jAyata 21 stathApya stayApya 22 saspRhArUpamiti zraspRhArUpa iti "" " 23 "" " "" 963 17 cetyarthaH 964 19 tAveti 22 "" 965 20 mANaH vakSya " " "" 16718 sAdhvI 23 SThavami 1686 saMkhyeya "" 93 cetanamupa 169 17 dharmAnaM 20 veda 26 "" " 96 zabhAvavAsA 17 sattvasvanApasya "" " 17225 siddhe 973 2 dAvavi 1742 zliSTAGga 3 yogada 6 samavasthA cakAnAM si ddhAntAnAM yogavArtikasya zuddhipatram / pRSThe paGkI 181 18 carate 1835 nmAtrami 184 3 vAtha 185 14 pradAsyA 18 deva 39 22 siddhe 186 14 buddhi 22 prAptabhU 187 " yaddhe 186 29 tepi 24 vRddhiH taiA 25 NAmA 16296 madhvAkhyaM 23 rupa 39 1647 vRtti 17715 purANapu 178 7 vyacASTe 17622 sadu 18018 yuta zuddham bhedaH / mANaH savatya 22 bhogItyAgicenmu bhAgo jIvanmu 24 tattvasAkSA nIvatattvasAkSA sttryAkAra mAdhyasthyaM yAma bhAve 'pi zrAdhu yasa vetyarthaH taiveti zabdeneopavAsA sattvasvabhAvAsya caak SThavAye 7 yAvantA " yAvantyA 1756 kvacitprasaGgo kvacit SaDaGgo 17620 tatra yatra saMkhyeya cetanAcetanamupa dharmAM vedaH cikAnAM si ddhInAM siddhiya daviM zliSTAGgu yoga sama saMsthA purANATyu vyAcaSTe tadu yukta "" 39 "3 32 165 17 pu "" 16 satAtI "" 24 saMpratI 1969 vaika "" " "" " 27 sUtradva 967 16 kSaNaM bhe 1682 bhAvAbhAva "" 166 12 / 13 39 zrazuddham 6 vedamAsIt 18 sattA saM 16 sattA "" 18 kSaNasaM "" 2002 koTastha 13 vasthAna 24 dharmapa 33 hrIyate 20115 zAntodi 20215 yAyAM 2037 vAdharma 21 sthAvarANAM 24 rUpaM rasA "" 204 19 rA For Personal & Private Use Only zuddham caratI mAtrairi ghAtha padasyA diva siddheH rSa driH prAntabhU yo topi vRddhi khAmo madhvAnaM rupa vRtta rabhyu sacAtI saMpralI veda vedamAvRta mAsIt zrasattAsaM sattAM sUtrasthayo kSaNabhe prabhAvAbhAva kSaNAsaM hiyate kITasthya vasthAnA dharmipa zAntAdi 5 yAyA cAdharma tatsthAvarANAM rUparasA surA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddham tatre paJcamI bhogama sUtrAMzaM svAnta gAntaratva tAna vadatI virodha prAtibhATyAH prAtibhAve patte sama saragA pracya sAcca cAnyatra 212 yogavArtikasya zuddhipatram / pRSThe patI azuddham zuddham eSThe pakSI azuddham 204 22 syeno syenano 228 12 tave 205 6 rapra 226 23 paJcamI , 23 mAtramapi dvayamapi 2306 bhogyama , 25 bhAvitatayA bhAvitayA , 14 sUtrArtha 206 20 prakRteH prakate 231 1 sAnta " 24 syavA syaivAM , 16 gAntara 207 3 prAnteti prAnte iti , 16 tAni , 4 pasattA pasatA 2334 pradantI 208 21 matike mRttike , 6 vizeSa 2066 kAdi karSAdibhi 233 17 pratibhAvyAH , 14 chotrasya chAtrasye | 234 3 pratibhAde " 21 ubhayatra yatra 235 20 pate 210 16 vakSyamA vakSyamANa 226 11 samu 210 24 pratyayaNe pratyayayo " 13 saraNaM 211 16 pazvA pazcA 237 26 grAcya _ yadabhAve saha- / padabhAve saha- 2381 saGgAt kAriNi kArINi , 12 cAnyat 214 1 vyavaho |, 16 hI " 23 lakSaNA lakSitA , 20 tha 215 16 zcaitrAgninA caitrogninA 2403 yathe 218 11 viSayaka viSaya " 22 vattibhe 220 7 mariSTa mariSTe , 23 maM 229 20 saMgrahI na saMgrahI 249 15 mala' 222 23 sthitA sthitAH , 20 tayorbha 223 10 rAtriM dina rAtri diva | 242 11 halikA 224 13 bNb sapta |, 12 apavATA , 15 paryantena parvatena | 243 21 bhute , 21 agaDANAM aNDAnAM |2448 SikA 226 4 purAsthitA purohitA 245 11 patti ,, 8 nirmANe nirmANa , 13 saMyamAt , 14 prati pratiti 247 24 cenna ,, 17 IzvarAddhi IzvarA dvi 24813 kAlae 227 2 ratayA ravattayA 250 16 yuktA , 7 mAkrata mAkramata 252 5 ziddhA " 10 ssasya stasya " 25 tasyA , 22 nAntara nAnantara 254 15 dvezya " 25 nanu na tu 2551 kAraNa 228 10 rathasthA rastA , 16 dhirnA vyavahi hi thi yaye ttirbha sthala tayArame hAlikA avayavApa bhUte pIkA patte saMpat cet kAla uktA siddhA taHpA dezya karaNa dhijA For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUcye kI yogavArtikasya zuddhipatram / eSThe patI azuddham zuddham eSThe paDlI azuddham zuddham 256 16 siddhAnte siddhAnte 276 23 cittaM calaM , 23 stA stAH 280 17 pUtacye 262 18 dhopi dhepi 281 3 kAraNA kAraNatvo ,, 16 vidita bimbita , 22 jJAtatvA jJAnattvA , 25 tadvidhA tu dvidhA 282 13 tasyApi tasyA zraNi 264 7 kaSNa kRSNA , 24 bha.vAdi bhAnAdi 265 1 nanu na tu 284 1 svabhAsa svAbhAsa 267 4 nanubhU nubhU parairaTa , 7 rUpAntu rUpA tu , 21 pattiri patteri , 14 tadAdA tatrAdA 285 4 saMyoge saMyogaH , 15 yathA tathA " 20 vyakti ttiH ,, 22 vizvA vibhUvA 286 16 karmakartR na karmakartR 268 5 STambhAja STambhAja 287 14 vAdazUnya vAdaH zanya 266 1 doni dIti 288 6 TyAhitaH TyAhitaH " 5 svabhAva svabhAvA , 20 natvanyaH nanyanya: 270 11 bhramitaM bhrAmitaM 290 24 kI , 16 ityeva ityeSa 265 5 bhyAgyA bhAgyA " 21 tathA tathA ca 262 2 rUpAvayava rUpatraya 271 2 manA , 19 vipayAsita viparyAsati 272 5 nava 213 4 siyA micchA " 8 vAsiSTe vAsiSThe , 6 rUpasyA rUpasya " 18 Tyupapado dutpaTo ,, 22 'vizeSAnte vizeSAnte , 23 syeve ,, 25 zaktimadA ktiktimadA " 25 sanakArya satkArya 264 11 pariNAmi pariNamituM " 26 etebhUte etenabhUte " 18 rambhaka rambhaka 273 3 darzana darzina 265 18 citatode cintode " 4 paryantraH paryantaH ,, 24 matirbAhyati matirvA kheti " 16 sadasti satosti 267 6 pUrva se pUrvasaM 274 12 sAMsthitiH 268 1 taccintyata taccintyanta 275 7 grahANA grahaNA 266 3 divi t vi , 14 kAraNA karaNA , 7 jJAnaM sa jJAnasa 276 1 jAtInAM jAtoyAnAM 268 25 idAnIMmu idAnIma 277 11 statri stAni 268 18 vRttisattA ca ttisantAna , 17 bhAntI bhAntye , 21 bhogAsa bhogasa 278 8 pramANa apramANa 300 2 tatra iti tata iti " 11 tvAdi tvami , 23 arthe inarthe , 17 jAnatajjanya tajjanya , 24 saMsUci saMsUti 276 20 jJAnaM jAnaM na |302 6 tiSThetyuktaM tiSThaSvityuktaM matrA FREE: 14:: :: :: :: :: :: :: :: :: : : neva syaive saMsthitaH For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe patI azuddham 302 17 parimANa 303 15 nirvAttazce yogavArtikasya zuddhipatram / zuddham eSThe panI azuddham pariNAma 304 6 nanu nivRttiri , 10 mAtrasthala zuddham natu mantra sthala , 20 puruSArthatyArabhya zaktirityantaM _suutrm| // iti // For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavArtikasthAnAM katipayapradhAno ddezyavidheyAnAM sUcIpatram | pRSThe / a / zraNimAdayaH 244 / pratipAramArthikasattA 133 | atItAnAgatajJAnam 206 / adhyAtmaprasAdaH 80 / adhyAsaH 214 / anavasthitatvam 51 anumAnam 20 / antaHkaraNa prakriyA 66 / antarAyAH 56 / antardhanam 216 / antaryAmI 46 / anyathAkhyAtiH 21 / aparabandhajIvanmuktI 128 / aparAntajJAnam 220 / zrapavargaH 926 / 265 / abhinivezaH 66 / abhimAnasya jagaddhetutvam 66 / abhivyaktiH 74 / zrabhyAsaH 28 / ariSTam 220 / zrarthagrahaNam 13 | alabdhA bhUmikatvam 56 zraliGgam 77 / 131 / zravacchedavAdaH 47 / zravayavo 73 | avidyA 64 / zraviratiH 5 / zravizeSAH 130 / avIciH 222 / zravaidharmyalakSaNAbhedaH 58 / aSTAGgAni 160 / saMprajJAtayeogaH 5 / 35 / shrsNprjnyaatye|gsy jJAnAdvizeSaH 6 / 111919 pRSThe / zrasaMprajJAtasya phalam 12 / asmitA 34 / 64 / zrAkArameAnam 164 zrAkAzagamanam 236 / zrAkAzam 238 / zrAgamAkhyAvRttiH 20 zrAcAryaH 153 / zrAtmatvam 55 / zrAtmanAnAtvasiddhiH 262 / zrAtmaneAjJeyatvam jJAtattvaM ca 13 / 232 284 / zrAvyomataH 265 / zrAnandaH 33 / zrAlasyam 56 | zrAsanam 173 / indriyajaya: 245 / indriyam 246 / IzvaraH 41 / dU | RtambharA 81 / utkrAntiH 235 | udAnajayaH 235 / upAyapratyayaH 38 / upekSA 63 / u / sR / e / ekatattvAbhyAsaH 60 / For Personal & Private Use Only ekAgram 4 / ekendriyasaMjJA 30 / ka / kaThakUpaH 228 / karaNalakSaNam 18 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA 63 / karma 263 / karmakartRvirodhaH 232 / karmalakSaNam 232 / pRSThe / kalyaH 225 | kalpa pralaya: 46 / kAyavyUhajJAnam 228 / kAla: 303 / kASThamAnam 164 | kUrmanADI 228 / kRtArthaH 266 / kaivalyam 153 / 246 / 304 | kramaH 309 / kriyAyogaH 88 / kezakarmanivRtti 267 / kezAH 65 / kSaNatatkrameA 251 / kSiptam 4 / khyAtiH 12 / kha / ca / caturvidhaH pralaya: 207 / caramAsaMprajJAnam 11 / citerduHkhabhogaH 12 | cittaM na svAbhAsam 283 / cittaM sarvArtham 269 / cittabhUmayaH 4 / cittavikSepa: 5 | cetane buddhipratibimbam 93 / caitanyam 1 | na / janma 100 / nAtyantarapariNAmaH 256 | jIvanmuktaH 63 | 18 | jIvasya pUrNatvanityatvAdAMzaH 58 / jJAnayogaH 88 / ( 2) tanmAtrANi 136 / tArakam 256 | draSTA 140 / dvijaH 215 / dveSaH 66 / pRSThe / ta / divyaM zrotram 237 / dravyam 241 / dharmameghadhyAnam dharmo 201 / dhAraNA 183 / dhyAnam 185 / da / dha / 8 / 268 / na / na prakRteH svAtantryahAniH 261 / nAbhicakram 228 / nityatvam 301 / nidrA 23 / nimittakAraNatA 269 / niyamAH 964 / nivedanam 19 / niruddham 4 / nirbojaH 36 / nirbIja samAdhiH 1085 | nirmANacittAni 262 / nirvitakA samApattiH 72 / nissattAsattam 131 / pa / For Personal & Private Use Only paJca skandhAH 287 / paracittajJAnam 216 / paramabandhaparamamuktI 128 / paramAtmA 46 / parazarIrAvezaH 234 / paraMvairAgyam 39 / pariNAmaH | 116 / pAramArthikaM sat 131 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe / pAramArthikramasat 131 / puruSajJAnam 231 / puruSasya jJeyatve 284 puruSasya pratyayaH 230 / puruSasya vRttayaH 12 / puruSArthaH 19 / 304 / pUrvajAtijJAnam 216 / pairuSeyabodhasya nityatayA nirvikalpatayA ca 287 / prakRti: 136 / prakRtinayAH 30 / prakRttyApUraH 256 / prakhyA 114 / pracchardanam 63 / prajJA 38 / praNava: 51 / praNidhAnam 52 / pratibimbam 11 / pratibimbaniyAmakam 13 / pratibimbavAdaH 47 / pratyakzabdArthaH 57 / pratyakSam 17 / pratyAhAraH 181 / pradhAnam 131 / 134 / . pradhAnavazitvam 218 / pradhAnavazinaH 226 / pradhAnanayittvam 247 / pramA 17 / pramANAni 17 / pramAtrAdivibhAgaH 16 / pramAdaH 56 / prasaMkhyAnaM 268 / prasuptiH 13 | prANAyAmaH 174 / prAtibham 228 / 234 / phA phalattvam 19 / ( 3 ) pRSThe brahmazaktaya: 46 / brAhmaNaH 215 / bandhaH 43 / 58 / buddhisattvam 66 | buddheH pratyayaH 118 | 230 / buddhezcicchAyApattiH 13 / 27 / buddhAcitpratibimbam 13 / 27 / brahma 46 / bhUtajayaH 240 / bhUlIkaH 222 / ba / bhava pratyayaH 36 / bhuvanajJAnam 222 / bhuvarlokaH 222 / bha / bhAgaH / 126 / 226 / bhrAntidarzanam 56 / / For Personal & Private Use Only madhubhUmikA 256 / manojavitvaM 237 / maramam 106 / mahAprannayaH 46 / mahAvidehAvRttiH 236 / mahAvratam 163 / mAyA 120 / 123 / 274 / muktiH 6 / 16 / muditA 63 / mUDham 4 / mUrdhajyotiH 228 | maitrI 63 / mokSaH 19 / 265 // yogaH 7 / yogadvayaphanam 6 / ma / yatamAnasaMjJA 30 / ya / mukhyaphalam 86 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ esstthe| pRsstthe| vyAvahArikapAramArthikabhedenAtmabhedaH 55 / vyutthAnam 11 / rAgaH / liGgamAtram 130 / addhA 38 / protriyaH 215 / vazIkAraH 68 / ghazIkArasaMjJA 30 / 34 / vastutatvam 074 / vikaraNAbhAvaH 247 / vikalpaH 22 / vikSiptam / / vikSepasahabhuvaH 56 / vicaarH33| vijJAnavAdinaH 27 / vitakIH 167 / videhakaivalyam 17 / videhAH 30 / vidhAraNam 63 / viparyayaH 20 / vipraH 215 / vibhusaMyogaH 116 / vivekajajJAnam 251 / 256 / viSaryAvarSAyabhAvaH 282 / ghIya 38 / vRttayaH 15 / 17 / vRttinirodhaH 5 / ttibodha: 16 / ttibhAnam 14 / ttirupakaraNaphalama 18 / ttisArupyam 11 / / ghedAntarahasyam 133 / vainAzikamatam 61 / vairAgyam 26 / dhyatirekaDA vyAdhiH 56 / saMprajAtoyogaH 5 / / saMyamaH 186 / saMzayaH 56 / satkAyavAdaH 137 / sattvasya prakAzarUpatA 282 / sabIjaH samAdhiH 76 / samAdhiH 4 / 38 / 185 / samAnajayaH 236 / samApattiH 66 / savitarkaH 33 / savitako samApattiH 70 / sarvajJAtRttvam 247 / sarvabhAvAdhiSThAtRttvam 247 / sarvabhUtarutajJAnam 210 / sAnimAsyam 24 / siddhayaH 256 / sUkSmattvam 77 / satAvyavahitaviprakaSTajJAnam 222 / styAnam 57 / sphoTazabdaH 212 / smatiH 25 / 38 / smatisaMkaraH 206 / svatApipuruSasya bhogaH 288 / svaprakAzatvam 285 / svabuddhisaMvedanam 288 / svalAkaH 222 / hAnopAyaH 154 / hidakA 226 / // iti / For Personal & Private Use Only