Yogvarttikam

SR No.: 004031
Original Sutra Author: N/A
Author: Vigyanbhikshu, Ramkrushna Shastri, Keshav Shastri
Publisher: Vigyanbhikshu Ramkrushna Shastri Keshav Shastri
Total Pages: 330
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 6 MB

Page 266

२५२
योगवार्तिकम् । गुणाः सन्तीति तेषु पृथिवीत्वव्यञ्जकगन्धायनङ्गीकारणात्सिद्धान्ते पृथिवीत्वादिकं नास्तीति विशेष इति । वर्ण व्याख्याय क्रमं व्याचष्टे । तत्मवाहेति । तेषां क्षणानां य: प्रवाह उत्तरोत्तरभावनावस्थानं तस्याविरलता क्रम इत्यर्थः । इदानी तणातिरिक्तः कालो नास्ति मुहूर्तादिरूपो महाकालपर्यन्त इति प्रसङ्गात्स्वशास्त्रशिद्धान्तमवधारयति । क्षणतक्रमयोरिति । तणेषु तत्क्रमेषु चाव्यवहितानन्तर्यरूपेषु वस्तुभूतः समाहारो मिलनं नास्ति अतो मुहताहोरात्रादयो बुद्धिकल्पितसमाहार एके त्यर्थः । नन्वेवं स्थलकालाभावे कथं लोकानां तयथार्थरिति तत्र विकल्पतया समाधत्ते । स खल्वमिति । नन्वेवं तोपि विकल्पमात्रो भवतु कालव्यवहाराविशेषात्तणव्यवहारस्य च परमाणुक्रियादिभ्य एवं संभवादिति तत्राह । वस्त्विति । क्षणाख्यस्तु कालो वस्तुकोटौ प्रविष्टः यतः क्रमावलती क्रमेण लत्यते आश्रीयते तणरूपप्रतियोग्यनुयोगिटितत्वात्क्रमस्येत्यर्थः । तज हेतुमाह । क्रमश्चेति । क्रमो मानन्तर्यरूप इत्यर्थः । ननु यः तणो वस्तुभूतः स किस्वरूप इत्याकालायामाह। तं कालेति । तस्य च कालस्य तणट्ठयावस्थायिद्रव्यान्तरेभ्यो विभाग इति भावः । कालनित्यत्वश्रुतिस्मृतयश्च प्रवाहरूपकालपराः । स च तणाख्यः कालः सत्त्वादीनां द्रव्यरूपः परिणामविशेष इति । बौद्धमताचास्माकमयं विशेषो यदस्माभिर्धामयाहकप्रमाणबलात क्षण एवास्थिर इष्यते । क्षणस्यैर्यप्रत्यभिजायभावात् न तणातिरिक्तः क्षणिकः पदार्थः कश्चिदिष्यते तैस्तु क्षणमात्रस्थाय्येव पदार्थः सर्व दृष्यतति तच्च स्थानेस्थाने निराकृतं कार्यकारणव्यवस्थानुपपत्त्यादिभिरिति। तदस्मिन शास्त्रे तण एव काल इति सिद्धान्तः। कालोचनाभ्युपगम्यत इति काचत प्रलापस्तु भाष्या
विवेकमल इति। यत्तु पूर्वदेशमंयोगादावच्छिवः परमाणुक्रियादिवि क्षणा कालस्तु तदतिरिक्तो नित्य इति वैशेषिका आहुः । तत्र । विशिष्टस्यातिरेकानतिरेकयोरुभयोरुभयतस्पाशादतिरके स्वसिद्धान्तविरोधात अस्म. मतप्रवेशाच्च । अस्माभिस्तादृशस्यैव गुणपरिणामस्य तणत्ववचनात् । अनतिरेके विशेषणविशेष्यतत्संबन्धानां त्रयाणामपि स्थिरत्वेन वणव्यक