________________
योगवार्तिकम् । प्राणायाम इत्युत्तराच्च । 'प्राणायामश्च विजेयो रेचकपूरककुम्भका' इत्या. दिस्मृतिभिस्त्रयाणामेव सिलतानां प्राणायामत्वकथनादिति । प्राणायाम इति । एतट्टयं परणगर्भ प्राणायाम इत्यर्थः । प्रच्छर्दनविधारणे व्याख्याय समयसूत्रार्थमाह । ताभ्यामिति। स्थितिं भावयेत् । प्रसादद्वारेति शेषः । अत्र प्राणायामो यमादिनिरपेक्ष एवोत्तमाधिकारिणो योगसाधनतयोक्तः । द्वितीयपादे च मन्दाधिकारिणो व्युत्थितचित्तस्य यमाग्रष्टाङ्गमध्ये प्राणायामो वक्तव्य इत्यानरुक्त्यम् । तथा च स्मृतिः । 'प्राणायामैर्द हेदोषान् धारणाभिश्च किल्विष' मिति । प्रसादापेक्षया तिनिबन्धनं परिकमान्तरमाह। विषयवती वा प्रत्तिरुत्पन्ना मनसः स्थितिनिबन्धनी ॥ ३५॥
प्रकृष्टा वृत्तिः प्रवृत्तिः साक्षात्काररूपा, विषया गंन्धादयः पञ्च विषयत्वेनास्याः सन्तीति विषयवती । सा च स्वसाधनादुत्पत्रा स्वाविषयपि विवेकपर्यन्तेषु श्रद्धादाप्रतिबन्धहेतुतया स्थितिप्रयोजिका भवतीत्यर्थः । वाशब्दः समुच्चये आवश्यकतया भाष्ये वाच्यत्वात् । अत्र च मनस इति वचनात् मनश्चित्तयारकति बोध्यम् । विषयवतीं प्रति पञ्चप्रकारां दर्शति । नासिकायति । नसिकाये गन्धोपलब्धिस्थाने धारणां कुर्वतो योगिनो यो दिव्यगन्धसाक्षात्कारो ऽल्पेनैव कालेन भवति सा गन्धप्रतिरोत तान्त्रिकपरिभाषा । एवं सर्वत्र व्याख्येयम् । ताल्वादयो रूपापलब्धिस्थानमिति शास्त्रप्रामाण्यादवधारणीयम् । स्थितिनि. बन्धनीति व्याचष्टे । चित्तं स्थिती निबधन्तीति अर्थान्तरेष्वतिसत्मेषु दृढस्थितियोग्यं कुर्वन्ति संस्कारद्वारेत्यर्थः । अन्यच्च कुर्वन्तीत्याह । संशय. मिति । शास्त्रीयान्तरे संशयं निराकुर्वन्तीत्यर्थः। संशय विधमनप्रकार च वयति । समाधिप्रज्ञायामिति । समाधौ जायते या प्रज्ञा सत्त्व. पुरुषान्यतासाक्षात्कारस्तत्र वक्षमाणवैराग्यद्वारोपकुर्वन्ति चेत्यर्थः । एते. नेति । यतो रूपप्रवृत्तिर्विषयवती एतेन हेतुना रूपप्रधानत्वाच्चन्द्रादि. प्रवृत्तयो ऽपि स्थितिहेतुतया शास्त्रान्तरेषच्यमाना अस्यामेव विषय.
-
-
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
