Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadAdharabhaTTAcAryaviracitaH vyutpatti vA daH mahAmahopAdhyAyajayadevamizraviracitayA jayAkhyavyAkhyayA sahitaH prayAgavizvavidyAlayamAcyadarzanAdhyApakena ema0 e0, DI0 liT0, kAvyatIrthopAdhibhAjA zrImadumezamizreNa saMzodhya prakAzitaH 1640
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Published by Dr. Umesha Mishra, M.A., D). Litt., The University of Allahabad, Allahabad. prathamasaMskaraNam 1927 dvitIyasaMskaraNam 1940 mUlyaM mudrAtrayam ALL RIGHTS RESERVED rAjakIya niyamAnusAreNAsya sarve'dhikArAH svAyattIkRtAH / Printed by J. K. Sharma, at the Allahabad Law Journal Press, Allahabad
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathanam pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAnIti nyAyasUtramavalambya mithilAlaGkArabhUtena navyanyAyazAstrasyAdikA gaGgazopAdhyAyena tattvacintAmaNinAmako grantho viracitaH / tatra kramazaH pratyakSAdipramANacatuSTayavicArAtmakaM khaNDacatuSTayaM vrnte| zabdakhaNDastvasyaiva granthasyAntimo bhAgaH / khaNDe'smin na kevalaM naiyAyikAnAmapi tu mImAMsakAnAM vaiyAkaraNAnAJca matena zabdatattvasya vizeSeNa nirUpaNaM vrtte| naiyAyikamImAMsakavaiyAkaraNAnAM trayANAmapi samAno'dhikAraH zabdakhaNDe / ato'rvAcInaH naiyAyikAdibhiH sarvaiH zabdatattvavicAre grantharacanAdvArA pRthak pRthak vicAraH pradarzitaH / zabdatattvavicAre prakRtipratyayabhedena bhAgadvayaM varttate / tatra prakRtyarthasyAlocanaM zaktivA de gadAdharabhaTTAcAryeNa kRtam / pratyayavicArAdRte zabdatattvavicAro'parNa eti matvA pradhAnatayA nyAyamatamavalambya naiyAyikapravaraiH gadAdharabhaTTAcAryairyutpattivAdanAmako granthaH praNItaH / grantho'yaM viSayotkRSTatayA suspaSTalekhapraNAlyA ca sarvaiH zAstrarasikaivizeSatayAdRtaH / nayAyikairvaiyAkaraNaizca vizeSeNa paThyate / pratyayArthanirUpaNaparo'yaM grantho vyutpattividhAyakazAstra ziromukuTAyamANaH kasya vipazcitazcetasi mudaM nAvahati / vyAkaraNe nyAye vA'syAdhyayanaM vinA prakarSapANDityaM naiva lbhyte| ato mahAnAdaro'sya granthasya paNDitasamAje / parantu gUDhArtho'yaM granthaH / sarvatobhAvenAbhiprAyodghATane na sarve samarthAH / 'janmasaMskAravidyAdeH zakteH svAdhyAyakarmaNoH' ityAdizrImadudayanAcAryakathanAnusAreNa pANDityasampAdakagranthAnAmadhyayanAdhyApanAdikamapi kramazo hrAsapathamevAnusarati / ata evedazasya granthasya saralA suspaSTatarA TIkApyapekSitA / tatrApi santi kRSNabhaTTIyagUDhArthAdarzAdayo vividhA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAH kintu AdhunikavidyArthinAM kRte na tAH sarvathopayoginyaH / iti manasi nidhAya mahAmahopAdhyAyamithilAlaGkArabhUtasanmizrajayadevazarmabhiH jayAkhyA saralAtimanoharaikA vyAkhyA vyaraci / iyaM vidyArthinAM mahadupayoginItyasyAH zIghrameva punaH saMskaraNenaiva spaSTam / yadyapi zAstrarasikAnAM daurbhAgyavazAttAtacaraNAH prathamAvivaraNe bhedAnvayavicAre "pratyayatvAdyanupasthitidazAyAM" (pR0 117) iti granthaparyantasyaiva TIkAM viracayanta eva sannipAtajvarAbhibhUtAH kAzIvizvezvarasAyujyaM prAptavantastathA'pi vidyArthinAmupakArAya bahusthaleSu dvitIyAvivaraNAdiSvapi tAtapAdAnAM TIppaNyAdito granthAnaddhRtya dvitIyAvivaraNaparyanto granthabhAgoM jayAsahitaH pUrvaM prkaashitH| prAyazo vividhaprAntIyaparIkSAsu dvitIyAparyanta eva granthaH pAThyarUpeNa nirdhArito'sti / ata eva bahudhA parIkSArthibhidvitIyAvivaraNaM yAvadeva granthaH paThyate / parantu vizeSajJAnalAbhAyAtano'pi grantho'vazyameva paThanIyastatsampAdanAya tathA samastagrantharakSaNAya cAvaziSTo'pyaMza AkhyAtavivaraNaparyanto'dya prekSAvatAM purataH prakAzya saMsthApyate / granthakartuSTIkAkartuzca saMkSipto'pi paricayo jJeyaH / tatra tAvad gadAdharabhaTTAcAryo jIyAcAryaputraH vaGgadezIyavArendrabrAhmaNakulotpannaH pavanAmaNDalAntargatapakSmIpAzanAmakasthAnaM svajanmanA'laGcakAreti viduSAM praamrshH| prAptavayasko nyAyazAstra vizeSavaiduSyasampAdanAya gadAdharastArkikaziromaNiharirAmatarkavAgIzasakAzamadhyetuM navadvIpamAjagAma / tatrAcireNaiva tarkavAgIzamahAzayAH paJcatvaM prAptavantaH / gadAdharastu tatsthAnApanno'dhyApako babhUva / parantu nAyaM gadAdharo vidyopAdhibhiralaGkRto harirAmatarkavAgIzasthAnayogyaH paNDitazceti matvA pUrvaM na ko'pi gadAdharAdadhyetumAjagAma / anAdareNAnena gadAdharastu hatotsAho na jAtaH / paraM paNDitasamAje svapANDityaparicayapradAnAyopAyAntarasya zaraNamavalambitavAn / Adau pUrvavidyAlaya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnaM parityajya rAjamArgasamIpasthAyAM kasyAJcidvATikAyAM tena svanivAsaH kRtaH / tato vidyArthinAmabhAve tatraivopavane latAparNavRkSAdInuddizyoccaiH gUDhasthalazAstravicAramAlocayan bahUn divasAnanaiSIt / rAjamArgeNa gacchadbhividyArthibhiH paNDitaizca sakutUhalaM pracchannarUpeNodAsInabhAvena vA gadAdharasya zAstrIyavicAraM zrutvA tasya viziSTavaiduSyaparicayo labdhaH / tataH kramazastadyogyatAviSayasandeharahitA vidyArthinastatsamIpamadhyetumAjagmuH / ityevaM krameNAlpenaiva kAlena mahatA prayatnena gadAdharasya pANDityakhyAtiH sarvatra prathitA / ityevaM navadvIpamahimAnAmakagranthato jJAyate / evaM zatazarachAtrAnadhyApayanto gadAdharabhaTTAcAryA vividhAn granthAnapi praNinyuH / tadyathA-(1) nyAyakusumAJjaliTIkA, (2) tattvacintAmaNyAlokaTIkA, (3) AtmatattvavivekadIdhitiTIkA, (4) tattvacintAmaNidIdhitiprakAzikA, (5) muktAvalITIkA, (6) durgAsaptazatITIkA, (7) brahmanirNayaH tathA catuHSaSTi vaadaarthaaH| tatra kecana--viSayatAvAdaH, zaktivAdaH, vyutpativAdaH, muktivAdaH, sAdRzyavAdaH, ratnakozavAdaH, kAraNatAvAdaH, anumitimAnasavAdaH, navyamatavAdaH, vidhisvarUpavAdaH, AkhyAtavAdaH, kArakavAdaH, navAdaH, buddhivAdaH, smRtisaMskAravAdaH, ityAdayaH / anena racitASTokAH prAyazo gAdAdharIti nAmnAM loke prasiddhAH / zaktivAdaTIkAkAro jayarAmo'sya pradhAnaH ziSyaH / gadAdharasyAvirbhAvakAla: paJcAzaduttaraSaDzatAdhikaikasahasramitaH (1650 khIstAbdaH) iti kathyate / jayATIkAkarturjIvanacaritaviSaye tadanyatamaziSyapravareNa mahAmahopAdhyAyena zrIgaGgAnAthajhAmahAzayena tadAnIM prayAgavizvavidyAlayakulapatinA yallikhitaM* tadevAtra prakAzyate / * etatpUrvameva suprabhAtamitinAmakasaMskRtapatrikAyAM prakAzitamAsIt /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ asti mithilAyAM 'gajahaDA' iti nAmnA prasiddho grAmaH / tatraiva supratiSThite sodarapuramaithilabrAhmaNakule prAtaHsmaraNIyA mahAmahopAdhyAyAH zrI 6 jayadevamizrazarmANaH rudra-ratna-bhU-parimite (1611) vaikramIye saMvatsare kArtikazuklapUrNimAyAM janma lebhire| sampAditadvijocitasaMskArAzca harinagara-grAme suprasiddhavidvadvara-haladhara-(prasiddha 'hallI') zarmaNaH sakAzAt varSadvayaM yAvat vyAkaraNazAstrasyAdyamaMzamadhItya tatra ArthikaklezaM prApya tatsthAnamujjhitvA gandhavArinagare lekhakasya mAtAmahyA puNyazIlayA zrI 3 vasumatIdevyA saMsthApite vidyAlaye mahAmahopAdhyAyazrI 6 rajemizrazarmabhiridAnImapi mithilAM maNDayadbhiradhiSThite tebhya eka zabdenduzekharAdigranthAn svAyattIcakruH, samApnuvaMzca tadAnImeva paNDitamaNDalISu prauDhavidvattApratiSThAm / guNAgni-graha-bhU-(1933)-mite ca varSe kAzImAgatya vizvavikhyAtAnAM zrImatAM bAlazAstriNAM sakAze, tadanantaraJca sakalatantrAparatantrANAM ma0 ma0 zrI 6 zivakumAramizrazarmaNAM sakArI vyAkaraNazAstramadhItamapi parimArNya zAstrAntarANyapi samagrANyadhigata vantaH / yuvAvasthAyAmeva kAzIsthavidvajjaneSu labdhavaiduSyapratiSTho vasvagni-ratna-candra (1938) mite saMvatsare mithilAdhIzena pavitrakIrtinA mahArAjazrI 5 lakSmIzvarasiMhamahodayena saMsthApitAyAM darabhaGgApAThazAlAyAM kAzIsthAyAM zrIzivakumAramizra-zrIrAmakRSNa (tAtyA) zAstri-zrIsudhAkara dviveda--zrIduHkhabha janakavibhiH paNDitaratnaiH saha vyAkaraNAdhyApakAsanaM zobhayAmAsuH, samabhUSayaMzca tadAsanaM vedarSiratna-bhU-(1974) mitavarSaparyantam / tadanantaraM hindUvizvavidyAlayAdhyakSAstAn prAcyavidyAvibhAge pradhAnAdhyApakapadavyAM samAvezayan / tadArabhyAjIvaM tadeva sthAnaM zrImadbhiralaGkRtamabhUt / evaJca prAyazaH SaTcatvAriMzadvarSANi nAnAzAstrANyadhyApayatAmeSAM vyatItAni / samAsAditAzca pANDityapadavIM sahasrazazchAtrAH / teSveko'yaM lekhako'pi svabhAgyavazAdAsIt / paNDitavaryANAM kIdRzaM pANDilamAsIditi teSAM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) chAtreNa varNanamanucitameva pratibhAti / astvetadeva paryAptaM yat prAyazo gaNitazAstravaNa sarvaSvapi zAstreSu teSAmadhikAraH pUrNatayA''sIt / zAstravicArasya tu sAra evaiteSvekatrIkRta AsIt / ratnazaziratnabhU-mite (1616) ca IzavIye bhAratasamrAT paNDitasamrADbhya ebhyo mahAmahopAdhyAyapadavIM vitIryAsyAH padavyAH pratiSThAM vardhayAmAsuH / mahAtmanAmeteSAM smArakAstanimitA granthAH- (1) paribhASenduzekharasya TIkA vijayA (mudritA)(2) zAstrArtha ratnAvalI (mudritA)-(3) vyutpattivAdasya TIkA jayA (mudrayamANA)--(4) zabdenduzekharasya TokA (apUrNA)-(5) mahAvinAyakasthApanapaddha te:-(6) vAstupaddhati:--(7) zatacaNDIpaddhatiH-- (8) kuladevatAsthApanapaddhatiH-(6) nIlavRSotsargapaddhatiH-(10) tulAdAnapaddhatizceti / putratrayaM kanyakAdvayaM ceti / putreSu jyeSThaH zrImAn umezamizraH kAvyatIrthaH 'ema0 e0', (DI0 liTa0,) upAdhibhAk prayAgavizvavidyAlaye saMskRtAdhyApakapadamalaGkaroti ; madhyamaH zrIramezo gRhakAryaM karoti; tRtIyaH zrIzrIkRSNaH sampAditasaMskAro'dhunA bAlyAvasthAyAmeva (ema0 e0,) vrtte| evaJcahiva samastasampadanumApitaprAktanapuNyarAzayo nityasadanuSThA pratyakSIkRtabrAhmaNyA pUjyapAdAH sarvathA sanAtanadharmAvalambinAmAdarzA ivaasn| azeSavidvajjana daurbhAgye varSe'smin karNAbhyantaravraNamUlakasannipAtajvareNAkAntAH / tatrApi jvarapralApeSu zAstrIyANyeva vAkyAnyucceruH / maraNAt prAka catvAri dinAni maNikarNikAyAM cakrapuSkaraNItIrthagaGgApravAhayormadhye sthityA--"utkSipya vAhU tvasakRdvavImi, trayImaye'smistrayameva sAram / vizve galiGgammaNikarNikAmbu, kAzIpurI satyamidaM trisatya"miti padyamuccairghoSa panto madhyAhnasamaye maNikaNikAgaGgAjale nimagnArdhazarIrAH 1982 vaikrame phAlgunazuklasaptamyAM vizvezvarasAyujyamagaman / zUnyamadhunA paNDatamaNDalambhArate, zAstrArthacarcAtvastaprAyaiva / zokasantaptenAdhikaM varNa yatunna pAryate / samAzvAsanasthAnametAvadeva yadadhika
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) klezaM vinaiva paThanapAThanAdikAryyaM kurvANA eva yathA sarvatra jIvane prauDhA zrAsaMstathaivAmaraNanniravAhayan / jvarAkrAntadinaparyyanta vyutpattivAdaTIkAracanAyAM lagnA Asan / ata evoktam-- jayaH kule jayo'bhyAse jayaH paNDitamaNDale / jayo mRtyau jayo mokSe 'jayadevaH' sadA jayaH // iti 'jayanivAsa' prayAga Azvina kRSNasaptamyAM candre 1667 vaikramAbde viduSAmanucaraH zrImadumezamizraH
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIgaNezAya namaH // atha vyutpattivAdaH zAbdabodhe caikapadArthe'parapadArthasya saMsargaH saMsargamaryAdayA zrIdurgAmAdhavagaNezAH pAntu gadAdharaM zrIgirijAM gaNezaM praNamya vizvezvarapAdapadmam / zipyapriyazrIjayadevamitro vyutpattivAdasya tanoti TIkAm // 1 // santyasya TIkA vividhAstathA'pi parizramo niSphalatAM na yAyAt / drAkSAphale satyapi vi rasajJairnAsviAdyate hRdyaraso rasAlaH / / 2 / / I caTAdipadAt pAdivipayakazAbdabodhavAraNAya tatpadajanyatadviSayakazAbdabodhaM prati tatpadajanyatadvipayakopasthitiH kAraNaM vAcyam / ghaTapadAt paTopasthiterabhAvAnna tadvipayakazAbdabodhaH / ghaTapadAdeH samavAyasambandhena samvandhyAkAzaviSayakaM pasthitibalAdAkAzaviSayakazAbdabodhavAraNAya tatpadajanyazAbdabodhe daniSThavRttijJAnAdhInatadviSayakopasthitiH kAraNam / grAkrAzopasthitervRttijJAnajanyatvAbhAvAnna zAbdabodhajanakatvam / nIlo ghaTa ityAdAvabhedAderghaTAdipadaniSThavRttijJAnAdhInopasthityabhAvena zAbdabodhasya ca sattvena vyabhicAra syAdityabhedAdAvapi ghaTAdipadasya zaktirupeyate'nvi nAbhidhAnavAdibhiH / tathA cAbhedAdeH padArthadvayasaMsargasyApi vRttijJAnAdhInopasthitessattvAnna vyabhicAraH / parantvetAdRzakAryyakAraNabhAve'pi ghaTAdipadAt ghaTavizepyakaghaTatvaprakArakasyeva ghaTaprakAraghaTatvavizeSyakazAbdabo
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake prati dhasyApi bAdhakAbhAvAdApattyA tatpadajanyatatpraka rakatadvizeSyakazAbdabodhaM tatpadaniSThavRttijJAnAdhInatatprakArakatadvizeSyakaM / pasthitiH kAraNaM vAcyaM, tathA ca ghaTAdipadAt ghaTaprakArakaghaTatvavizeSyako sthiterabhAvAnna tAdRzazAbdabodhApattiH / itthaJca padArthadvayasaMsarganiSThaza bdabodhIyaviSayatA kiJcinniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatAnAtmakatayA ta dRzasaMsargasya vRttijJAnAdhInopasthityabhAve'pi vyabhicArAprasaktyA tatra padAnAM vRttikalpanamayuktameveti naiyAyikAH / parantveteSAM mate padArthadvayasaM sargabhAnaniyAmakAbhAvena sarvatrAbAdhitasakalasaMsargabhAnasambhavena nIlo ghaTa ityAdAvabhedAdekhi svasvAmibhAvAderapi bhAnApattiriti zaGkAnirAzAya svamate niyAmakamucyate| zAbdabodhe cetyAdinA / cazabdastvarthe saMsargapadAnantaraM sa bodhyaH / ekapadArtha ityatrAnuyogitA saptamyarthaH / tatra vRttitvasambandhana prakRtyarthasyAnvayaH / tasyAzca nirUpakatvasambandhena saMsargapadArthe'nvayaH / aparapadArthasya vRttitvasambandhena SaSThyarthapratiyogitve tasya ca nirUpakatvasambandhena saMsargapadArtha - 'nvayaH / zAbdabodha ityatra nirUpitatvaM saptamyarthaH / tenaiva sambandhena zAbdabodhasya bhAsaMdhAtvarthaviSayatAyAmanvayaH / tasyAmeva nirUpitatvasambandhena saMsargamaryyAdApadArthA''kAGkSAnvayitRtIyArthaprayojyatvasya svarUpasambandhenAnvayaH / tasyAzcAkhyAtArthAzrayatve nirUpitatvena tasya ca saMsargapadArthe svarU peNAnvayaH / tathA caikapadArthaniSThAnuyogitAnirUpa ko'parapadArthaniSThapratiyogitAnirUpakaH saMsargaH zAbdabodha nirUpitA AkAkSAnirUpitaprayojyatva* viziSTA yA viSayatA tannirUpitAzrayatvaviziSTa iti saMsargamukhyavizeSyako bodhaH :- zAbdabodhe ekapadArthAnuyogikAparapadArtha prAyogika saMsargabhAsikA samabhivyAhArarUpA''kAkSaiva na tu prakAravizeSyayoriva zaktiriti paryyava sito'rthaH / uddezyatAvacchedakavyApakatvaM niyamena vidheye bhAsate / tenaikapadArthAnuyogikAparapadArthapratiyogikasaMsargatvavyApakatvamAkAGkSAprayojyazAbdabodhIyaviSayatAzrayatve labhyate / tenAkAGkSAmantarA kutrApi zAbdabodheM ekapadArthe'parapadArthasya saMsargo na bhAsate / pazvAdipadajanyazAbdabodhe lAgU
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH taH lAnyogikalo pratiyogikasaMsargasya zaktibhAsyasyAkAGkSAprayojyazAbdabodhIyaviSayata zrayatvAbhAvena niruktavyApakatvAnupapattissyAdata ekapadArtheparapadArthasyetya nayossaMsargavizeSaNatvam / na cAnumitau pratyakSe ca bhUtalaM ghaTavadityAdau stalAnuyogikaghaTapratiyogikasaMyogAdau tAdRzasaMsargatvarUpohezyatAvacchedakasya sattve'pi vidheyabhUtasya niruktaviSayatAzrayatvasyAbhAvena vyApakatvAnupapattistadavasthaiveti vAcyam / ekapadArthAnuyogikAparapadArthapratiyogikasaMsa vittisaMsargatAkhyazAbdabodhIyaviSayatAmuddizyAkAGkSAprayojya vasyaiva vidhAne nAnupapattyabhAvAt / na ca niruktaviSayatAyAstena rUpeNAbhAnAt kathaM tena yeNoddezyateti cet-n| uddezyatAvidheyatayovizeSyatAprakAratAnAtmakatayoddezyatve uddezyatAvacchedakarUpeNa bhAsamAnatvasyAtantratvAt / +- athakapadArtha ityatratyaikatvasyAparapadArtha ityatratyAparapadArthasya ca kutrAnvayaH--pade padArthe vA ? nAdyaH / tathA satyekaM yatpadantadarthAnuyogiko'paraM yatpadantadarthapratiyogikassaMsarga iti bodhaH / tatrAparatvaM bhedaH / sa ca yadyekapadatvAvacchinna pratiyogitAkastadA'prasiddhirekapadatvasya padamAtravRttitvAt / yadyekapadaniSThapratiyogitAkastAvyAvartakatvaM dvitvAdinaikapadaniSThapratiyogitAkabhedasya svasminnapi sattvAt / na ca padaviziSTaH saMsarga aakaangkssaabhaasyH| vaiziSTyaM svArthAnuyogikatvaM svanipThapratiyogitAkabhedavat yatpadantarthapratiyogikatva mityubhyasambandhena / tatra bhedastadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAka iti granthakRtasta tparyyamiti vAcyam / ghaTapadapazupadAdisthale ghaTatvAdisaMsargastha vyavacchede' pe evapadasthale doSAt / tatra hi nAnyayogavyavacchedatvAvacchinnanirUpita zaktiranyayogavyavacchedAprasiddheH / kintu anyayoge vyavacchede ca khaNDazaH zaktiH / vyavacchede anyayogasya svaniSThapratiyogitAkatvarUpaH saMsarga aakaangkssaabhaasyH| tatra padAntarasyAbhAvena tatsaMsargasyAsaMgrahApattiH / nAntyaH / tatpakSe yadyapi AdyapakSoktadoSadvayavAraNAya padArthaviziSTaH saMsarga ityatraiva tAtparya vaktuM zakyate / vaiziSTyaJca svaanuyogiktvsvetraarthprtiyogiktvobhysmbndhen| evasthale padArthayoranyayogavyavacchedayorbhedena doSA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake bhAvastathApi abhedAnvayasthale nIlo ghaTa ityAdau pratiyogina evAnuyogitvena doSAditi cet-atrocyate / dharmaviziSTa: saMsargaH saMsargamaya diyA bhAsate / vaiziSTyaM svAvacchinnAnuyogitAnirUpakatvasvetaradharmAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvobhayasambandhena / evazabdasthale ca vyavacchedatva dharmAnyayogatvadharmAvAdAya samanvayaH / nanvevamapi pazupade lAg2alatvama dAya lomapratiyogikasaMsarge'pi zaktibhAsye dharmaviziSTasaMsargatvarUpoddezyatAvacchedakasya sattve'pyAkAGkSAbhAsyatvarUpavidheyasyAbhAvenoddezyatAvaccheda vyApakatvasyAkAGkSAbhAsyatvarUpe bhaGgApattiH / rAjJo rAjA rAjarAja ityAdau vAkye samAse svasvAmibhAvarUpasaMsargasya rAjatve rAjatvabhedAbhAvenAkAGkSAbhAsyatvAnApattizca / samavAyenAbhAvo nAstItyAdau naJarthAbhAve'bhAvapadArthapratiyogikasya svaniSThapratiyogitAkatvasyAbhAvatvapratiyogikara ya svAvacchinnapratiyogitAkatvasya ca saMsargasyAkAGkSAbhAsyatvAnApattiraca pratiyogitAvacchedakasyAbhAvatvasyAnuyogitAvacchedakAbhAvatvabhinnatvAbhAvAdabhAvatvaniSTapratiyogitAyAzca niravacchinnatvAditi cet-na / upasthitIyavizeSyatAviziSTaH saMsarga ityarthenAdoSAt / vaiziSTayaJca svaprayojya vizeSyatAnirUpakatvasvanirUpitatvAbhAvavadupasthitIyaviSayatAprayojyaprakAra tAnirUpakatvobhayasambandhena / pazyAdisthale ca samavAyasambandhIyaprakAratAvizeSyatAprayojakayorupasthitIyaghaTatvaghaTaniSThayoH prakAratAvizeSyatayoH lAg2alaniSThavizeSyatAlomaniSThaprakAratAprayojakayorupasthitIyalAGgalalomaniSThavizeSyatayozca niruupyniruupkbhaavaat| rAjJo rAjetyAdau samavAyenAbhAvo nAstItyAdAvapi pratiyogyanuyogivAcakavibhinnarAjapadajanyopa sthatIyarAjaniSThaviSayatayorabhAvanapadajanyopasthitIyAbhAvaniSThaviSayatayozca zAbdabodhIyaprakAratAvizeSyatAprayojakayorabhinnatayA nirUpyanirUpakAbhAvavirahAt / nA ca abhAvatvapratiyogikasvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMsamsyAsaMgraha eva / abhAvapadajanyopasthitIyAbhAvatvaniSThaviSayatAyA na dajanyopasthitIyAbhAvaniSThaviSayatAnirUpitAbhAvatvaniSThaviSayatAbhede mAnAbhAvenAbhAvaniSTha
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH viSayatAnirUpita vAditi vAcyam / abhAvasyaiva svavRttyabhAvatvAnacchinnapratiyogitAkatvasambandhena nnyrthaabhaave'nvyaat| savaprayojakavRttijJAnIyavipayatvAnirUpitavRttijJAnIyaviSayatAprayojyopasthitIyaviSayatAprayojyaprakAratAnirUpakatvasambandhasya dvitIyasambandhasthAne nivezanIyasvAcca / abhAvapadaniSThavRttijJAnIyavipayatAyA napadaniSThavRttijJAnIyaviSayatayA nirUpyanirUpakabhAvavirahaNAsaGgrahAsambhavAt / naca samavAyasyaikatvena ghaTa ityAdau vibhaktyarthaMkatvaniyogikAkAGkSAbhAsyasamavAyAdabhinnasya ghaTatvapratiyogikasamavAyasya vatibhAsyasya saMgrahApattiH / ekatvapratiyogikasamavAyasyopasthitIyaviSayatAviziSTatve ghaTatvapratiyogikasya tasya na tattvamityasya vaktumazakyatvAdi te vAcam / samavAsyaikatve ekatvapratiyogikasamavAya AkAGkSAbhAsyo ghaTatvapratiyogikaH samavAyo nAkAGkSAbhAsya ityasyApi vaktumazakyatayepTara vasyaivAGgIkaraNIyatvAt / na ca caTatvaniSThaprakAratAnirUpitA samavAyaniSThA saMsargatA aAkAGkSAprayojyeti vyavahArApattiH, tasyA ghaTapadaniSThavRttiprayojyatvasyaiva sattvenepTApatterayogAt / niruktopasthitIyaviSayatA viziSTasa sarganiSThasaMsargatAyA evAkAGkSAprayojyatvAditi vAcyaM, upasthitIyaviSayatAviziSTA saMsargatA AkAGkSA prayojyatyatraiva tAtparyAt / vaiziSTyaM svpryojyvishessytaaniruupittvsvpryojkvRttijnyaaniiyvissytvaaniruupitvttijnyaaniiyvissytaapryojyopsthitiiyvissytaapryojyprkaartaaniruupittvobhysmbndhen| samavAyaikatve'pi saMsargatayorbhedenAkAGkSAprayojyatvAprayojyatvayorupa patteriti dik / vattijJAnIyavipayatvAprayojyA saMsargatA aaakaangkssaapryojyaa| upasthitIyaviSayatvAprayojyA zAbdabodhIyA saMsargatA AkAGkSAprayojyetyAdyapi vaktuM zakyata iti kecit / la / nIlo ghaTa ityAdivAkyajanyajJAnaviSayo'bhedo vRtibhAsya pAkAGkSAbhAsyo veti saMzaye naiyAyikenAkAGkSAbhAsya ityucyate / mImAMsakena vRttibhAsya ityucyate / tasmin samaye vRttibhAsyatvasya vRttyabhAsyattasya vA nizcayAbhAvena vRttyabhAsyatvAderAkAGkSAbhAsya
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake bhAsate / sa ca kacidabhedaH / kacicca tadatirikta evAdhArAdheyaprati tvoddezyatAvacchedake prveshaanhtvaat| ghaTo sAstIti netyatra ghaTasattAbhAvAbhAvaH pratIyate / naJdvayaniSThavRttijJAnayoH samAnAkArakatayA tadIyaviSayatayorabhAvadvayopasthitidvayaviSayatAprayojakatayA naarthAbhAvatvaniSThaprakAratAprayojakopa sthitIyaviSayatAprayojakavRttijJAnIyaviSayatAyA aparanaarthAbhAvaniSThavizeSyatAprayojakopasthitiviSayatAprayojakavattijJAnIyaviSayatAnirUpitatvAbhAvaviraheNa svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMsargasyAsaMgrahastu nampAdyaH / tatra ghaTasattAbhAvatvasyaivAvacchinnapratiyogitayA'nvayena taniSThaprakAratAprayojakatvasya paramparayA ghaTaniSThavRttijJAnIyaviSayatAyA api sattvena tasyAzcAbhAvaniSThavizeSyatAprayojakavRttijJAnIyaviSayatAnirUpitatvaviraheNApattyabhAvAditi vik| sa ca saMsargaH ka iti jijJAsAyAmAha--kvacidabheda ityAdi / AdhArAdheya ityAdeH pratyeka bhAvetyatrAnvayena prAdhArAdheyabhAvaH pratiyogyanuyogibhAvo viSayaviSayibhAva ityarthaH / yadyapi nyAyasiddhAnte prAdhArAdheyabhAva ityAdeH samuditasya na sambandhatA kvacidasti tathApi vaiyAkaraNamatenAsya granthasya sattvAnnAsaMgatiH / tanmate 'sambandho hi sambandhibhyAM bhinnaH, dviSTha' ityAdibhASyAt pratiyogyanuyoginiSThasyaiva AdhAratAnirUpitAdheyatetyAdi krameNa samudAyasya sambandhatvAt / bhUtale ghaTaH, ghaTo nAsti, ghaTajJAnamityAdau krameNa teSAM sambandhAnAM pratItiH / napa nyAyamatenaiva AdhAratvamAdheyatvaM pratiyogitvamanayogitvaM viSayatvaM viSayitvaM sambandha ityarthasambhavenAyaM grantho'stu svarUpasambandhenAdhAre nirUpakatvasambandhenAdheye sattvenAdhAratvAderapi dviSThatvasyopapAdanasambhavAditi vAcyaM, anuyoginiSThasyaiva sambandhatvenAdheyatvAnuyogitvaviSayitvAnAM sambandhatve'pyAdhAratvapratiyogitvavighayatvAnAM saMsargatayA kvacidapyabhAnAt / yadyapi dviSThatvAbhAvenAbhedasya vaiyAkaraNamate samba
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayA'laGkRtaH yogyanuyogiviSayaviSayibhAvAdiH / prabhedazca prAtipadikArthe svasamAnavibhaktikena svAvyavahitapUrvavarttinA ca padenopasthApitasyaiva prathamA ] 7 nyatvAbhAvastathApi viziSTabuddhitvahetukAnumitisiddhasya nIlo ghaTa ityAdau nIlaviziSTaghabuddhau sambandhAvagAhitvasyAnyathA'nupapattyA tasya sambandhatvaM kalpyate naiyAyikairiti bhAvaH / duradhigame'smin zAstre ziSyasya jhaTiti pravezAyAbhedasya sUcIkaTAhanyAyenoddezakrameNa ca saMsargatayA bhAnasthalaM tAvadAha -- prAtipadikArthe ityAdi / anuyogitvaM saptamyarthaH / tatra prakRtyarthasya vRttitvasambandhena, tasya cAbhede nirUpakatvasambandhenAnvayaH / upasthApitasyetyatra vRttitvasambandhena prakRtyarthAnvitaSaSThyarthapratiyogitvasya ca nirUpakatvasambandhena tatraivAbhede - 'nvayaH / tathA ca prAtipadikArthaniSThAnuyogitAnirUpakaH svasamAnavibhaktikasvAvyavahitapUrvAnnatarapadopasthApyArthaniSThapratiyogitAnirUpakAbheda kAGkSAprayojyasaMsargatAzraya ityarthaH / anugamavAraNAya prAtipadikaviziSTo'bheda AkAkSAprayojyasaMsargatAzraya itvartha iti vaktavyam ziSTacacca svaprayojyavizeSyatAnirUpakatvasva viziSTapadaprayojyaprakAratAnirUpakatvobhayasambandhena / tatra vaiziSTyaM svaprakRtikavibhaktisajAtIyavibhakti- . prakRtitvasvAvyavahitpUrvavRttitvAnyatarasambandhena / nIlo ghaTa ityAdau ghaTarUpaprAtipadikavizi'To bhedaH / tatra ghaTarUpaprAtipadikasya nIle'nyataraghaTaka prAdyaH sambandhaH / nI naghaTa ityAdau samAse ca ghaTasya nIle dvitIyaH saH / nAbhedatvAvacchedena prAtipadikaviziSTAkAGkSAprayojyasaMsargatAvattvaM vidhIyate / Rtra prAtipadika vaiziSTyaM pUrvoktasambandhenaiva saMsargatAyAM bodhyam / tathA satyabhedatvavyApakatvaM tAdRzasaMsargatArUpavidheye pratIyeta / tacca na sambhavati / stokaM pacatItyAdikrayAvizeSaNasthale vyabhicArAt / kintu prAtipadikaprayojyavizeSyatAnirUpitAbhedaniSThasaMsarga tAtvAvacchedena prAtipadikaviziSTa A -
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake saMsargamaryAdayA bhAsate yathA nIlo ghaTo nIlaghaTamAnayetyAdau ghaTAdau nIlAdeH, na tu viruddhavibhaktimatpadArthasya / nIlasya ghaTa ityAdau nIlaghaTAbhedAnvayabodhasya srvaanubhvviruddhtvaat| svasamAnavibha padaprayojyaprakAratAnirUpitatvaviziSTamAkAGkSAprayojyatvaM-vidhIyate / prAtipadikavaiziSTayaM pUrvavat / nirUpitatvavaiziSTayaM sAmAnAdhikaraNyena / na ca kriyAvizeSaNasthalIyAbhedasaMsargatAyA asaMgraha iti vAcyam / ipTApatteH / tatra niyAmakAntarasyaiva vakSyamANatvAt / na cApippalItyAdipUrvapadArthapradhAnasamAse vyabhicArastatraikadezisamAsasya pratyAkhyAnena pUrvapadArthArddhAnuyogikapippalIrUpottarapadArthapratiyogikAbhedasya saMsargamaryAdayA bhAsamAnatvAditi bAccaM, antarasambandhasthAne.. svAvyavahitottaratvasya pUrvoktasambandhadvayasahitasyAnyatamatvena pravezanIyatvAt / pippalyAdipadasyaiva pippalya'dau lakSaNA / pUrvapadaJca tatraiva tAtparyagrAhakamityasya vakSyamANatvenAbhedasyAkAGkSAbhAsthasvAbhAbAcca / __na tu viruddhavibhaktimaditi / viratvajya svaprakRtikavibhaktyapekSayA bodhyam / tattvaJca tAdRzavibhaktiniSTho yaH prathamAtvAdyanyatamastadabhAvavattvam / yathA nIlasya ghaTa ityAdau ghaTaprakRtikasuvibhaktiniSThaH prathamAtvAdyanyatamaH prathamAtvantadabhAvavattvaM nIlaprakRtikaGasvibhaktau / / tatra hetumAha--nIlasya ghaTa ityAdau nIlaghaTAbhedAnvayabodhasya sarvAnubhavaviruddhatvAditi / prayojyatvaM saptamyarthaH / tasya svaprakArakatvasambandhenAnubhave'nvayaH / anubhaveviruddhatvaJcAnubhavaviSayatvAbhAvarUpam / tathA ca nIlaghaTAbhedAnvayabodhasya nIlasya ghaTa ityAdivAkyaprayojyatva prakArako yaH sarvAnubhavastadviSayatvAbhAlATinArthaH / nIlabahAbhedAnvayabodho nIlasya ghaTa ityAdivAkyaprayojya... ityAkArakAnubhavAbhAvAditi bhAvaH / prAtipadikavaiziSTyaniyAmakasambandhaghaTakasvasamAnavinaktikatvaM kimityAzaGkAyAmAha
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] . jayA'laGkRtaH ktikatvaM ca svprkRtikvibhktisjaatiiyvibhktiktvm| sAjAtyaM ca vibhaktivibhAjakaprathamAtvAdinA na tu samAnAnupUrvIkatvaM sAjA --svasamAnavirbhAktakatvaJceti / vibhaktivibhAjaketi / svaniSTho yo vibhaktivibhAjakaH prathamAtvAdyanyatamo dharmastadvatvamityarthaH / nanu kimidaM vibhaktivibhAjakatvam ? na tAvadvibhaktitvaviziSTatvaM svavyApyatvasvavyA' yAvyApyatvobhayasambandhena / vibhaktitvavyApyasuptvavyApyatvena prathamAtvAdevibhaktivibhAjakatvAnApatteH / nAca vibhaktitvavyApyatvameva vibhaktipibhAjakatvamiti prathamAtvAdau nAvyAptiriti vAcyaM, sutvAdInAmapi vibhaktitvavyApyatvena tattvApatteH / na ceSTApatiH / AkAzatvAdAvapi tathA sati padArthavibhAjakatvasyaipTavyatayA AkArAtmasammAna padArthavibhAnakopAdhi riti muktAvalIpratyakSakhaNDoktagranthasyAsaGgatyApatteH / nanvatra vibhaktipaH supparam / tathA ca subvibhAjakadhamaNetyarthaH / subbibhAjakatvaJca suptAvyApyatve sati suptvavyApyatvamiti na prathamAtvAdAvavyAptiriticet-, / suptvavyApyasarvanAmasthAnatvavyApyatvena tasyA durvAratvAt / na ca napuMgakaprakRtikasvAdau sarvanAmasthAnatvAbhAvavati prathamAtvasya sattvena tadavyApyatAdadoSa iti vAcyaM, TAdisuppaya'ntasthitena suptvavyApyenA''ptvena vyApyatvAt tRtIyAtvAdAvapyApterduritvAt / ___acocyate--guptvaviziSTatvaM supvibhAjakatvam / vaiziSTyaJca svavyApyatvasvavyApyAvyA'yatvobhayasambandhena / dvitIyasambandhaghaTake svavyApye svavyAyaviziSTabhinna vamapi deyam / tatra vaiziSTacaM svasAmAnAdhikaraNyasvAbhAvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena / prathamAtvAdau suptvasya svavyApyatvaM svavyApyaviziSTabhinnaM yatsvavyApyantadavyApyatvamapyastIti lakSaNasamanvayaH / prAptvaM tu tRtIyA vaviziSTameva / udAsIne ghaTatvAdAvativyAptivAraNAya prathamaH sambandhaH / na ca svasyApi svavyApyatvena suptve'tivyAptiH / aAdya
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 vyutpattivAdaH [ kArake sambanmasthAne svabhiravasvayApyatvobhanasambandhena svaviziSTatvanivezanamat / sutvAdAvativyAptivAraNAya dvitIyaH sambandhaH / suptvavyApyaM yadAptvantadvayApyatvena tRtIyAtvAdAvavyAptyApattyA dvitIyasambandhaghaTake svavyApye svavyApyaviziSTabhinnatvaM nivezivam / prAptve suptvavyApyatRtIyAtvAdiviziSTatvameva na tu tadviziSTabhinnatvam / yata prAptvasya tRtIyAtvasAmAnAdhikaraNyaM TAdikamAdAya tadabhAvasAmAnAdhikaraNyaM uprabhRtimAdAya tenAptvavyApyatve'pi niruktAvyApyatvena tRtIyAtvAdAvavyAptyabhAvaH / na---sutyAdau suptvavyApyaprathamAtvAdivyApyatvAdevAtivyAptibhaGgo vAcyaH / sa ca na sambhavati / prathamAtvAdehi su au etadanyataratvAdikaM suptvavyApyantadviziSTatvameva / na tu tadbhinnatvamiti banyaM, svavyApyaviziSTabhinnatvasthAne svaviziSTaviziSTabhinnatvasya nivezanAt / tatra caramavaiziSTayaM parvoktameva / amyaJca svvyaapytvsvvyaapyaaghttittvobhysmbndhen| tathA ca niruktAnyataratvamAdAya noktadoSaH / tasya suptvavyApyatve'pi sUptvavyApyena sUtvena ghaTitatvAt / na caivamapi su am etadanyataratve ativyAptiH / tatra suptvavyApyatvasuptvavyApyAvyApyatvayoH sattvAditi vAcyaM, svavyApyAghaTitatvasyApi tRtIyasya suptvavaiziSTyaghaTakasya svIkAreNa tAdRzAnyataratvAdeH suptvavyApyasutvAdighaTitatvenAtivyAptyabhAvAt / tathA ca sumvaviziSTo dharmaH sukhavibhAjakaH / vaiziSTyaJcaH svaviziSTatvasva ziviSTAvyAmatvasvabyApyAghaTitatvaitAntritayasambandhena / prAye...svanyAyalbasvabhinatvomayasambandhena vaiziSTayam / dvitIye svavyApyatvasvaviziSTaviziSTabhinnatvobhayasambandhena vaiziSTayam / tatrAdyavaiziSTyaM svavyApyatvasvamampyAghaTitatvobhayasambandhena / dvitIyavaiziSTayaM svasamAnAdhikaraNyasvAbhAvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena / sarveSAM vizeSaNAnAM phalAni pUrvamuktAni / / nanvevaM sati vibhaktivibhAjakaH prathamAtvAdika eva / tathA ca prathamAtvAdikathanaM vyarthameveti cet-n| paryyavasitasyaiva spaSTatayA kathanAt / svavRttiryaH prathamAtvAdyanyatamo dharmastadvattvaM svavRttiyaH supvibhAjakastadvattva vA sAjA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH tyamiti kathane'pi satyabhAvaH / sumustvaviziSTasaMkhyAvattva subvibhAjakatvam / saMkhyAyAM suptvavaiziSTayaM svavyApakatvasvavyApyavRttitvasvAvyApyAvRttitvasvavyApyaviziSTabhinnatvaitaccatuSTayasambandhena / vyApyatAvacchedakaH svarUpasambandho vyApakatAvacchedakazca svAzrayAzrayatvasambandhaH / sA ca saGkhyA prathamAtvAdiSu saptamu vartamAnA saptasvasaMkhyA tadvattvaM prathamAtvAdiSu samtasu / yatra yatra svarUpasamndhena suptvantatra tatra svAzrayAzrayatvasambandhena prathamAtvAdiniSThaM satatvaniti vyaaptiH| tasyAJca saGkhyAyAM suptvasya vyApakatvaM tasya vyApyaM prathamAtvAdi tavRttitvaM tasyAvyApyaM ghaTatvAdi tadavRttitvaM tasya vyApyaM prathamAtvAdi tdvaishissttynnaasti| yato vaiziSTayaM svavRttitvasvetarasvasamAnAdhikaraNavattitvobhayasambandhena / tatrAdyasambandhasattve'pi dvitIyo nAstIti tadviziSTa bhinnatvaM saGkhyAyAmiti lakSaNasamanvayaH / prathamAtvAdigataSaTtvanirAsAya svavyApakatvam / sutvasahitaprathamAtvAdigatASTatvavAraNAya svacyApyaviziSTabhinnatvambodhyamityapi ke cit / na tu samAnAnupUrvIkatvamiti / tathA sati hi svaprakRtikavibhaktisamAnAnaparvIkavibhaktakenetyarthassyAt / tathA ca vedAH pramANamityAdau dopaH / svasthAnApIkavaca svaghaTakAvRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmAvacchinnAghaTitatvasvaghaTakAvRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmAvacchinnAghaTitatvasambandhAvacchinnasvanirUpitavRttitAvattvobhayasambandhena / svaviziSTatvaM yathA ghaTasamAnAnupUrvIko ghaTastatra svaM ghaTastadghaTako kAro ghazabdaH TazabdaH Taka ro'kArazca / tadavRttiH zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedako dharmaH patvAdistadava cchannapakArAdyaghaTitatvaM ghaTazabde / svasmin ghaTazabde dvitIyo ghaTazabdaH pUrvoktasambandhena vartata iti tatsambandhAvacchinnasvanirUpitavRttitAvattvama yastIti lakSaNasamanvayaH / ghaTazabde niilghttsmudaaysmaanaanpiiktvv| raNAya dvitIyaH sambandhaH / tatra samudAye hi tena sambandhena ghaTazabdasyAvartanAttatsamudAyanirUpitatatsambandhAvacchinnavRttitAvattvasya ghaTazabde'bhAvaH / lamamatA samarasatyAdInAJca na samAnAnupUrvIkatvam / tAla
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake tyam / vedAH pramANaM zataM brAhmaNA ityAdAvanvayabodhAnupapatteH / - nanu 'viMzatyAdyAH sadaikatve' ityanuzAsanAt zataM brAhmaNA ityAdeH sAdhutvepi vedAH pramANamityAdayaH kathaM prayogAH, vizeSya zabdaghaTakAvRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedako dharmo lazabdottaratakAratvantadavacchinnalatazabdaghaTitatvasyaiva latAzabde sarazabdaghaTakAvRttigtAdRzo dharmo razabdottarasakAratvantadavacchinnarasazabdaghaTitatvasyaiva rasazabde ... sattvAditi ___ bodhAnupapatteriti / tRtIyAntasundarAbhyAM samabhivyAhRtacaturthyantaghaTAbhyAmityato'pi samAnAnupUrvIkatvasattvAdabhedAnvayabodhApattazcetyapi bodhyam / siddhAnte tu prathamAtvAditA sAjAtyavirahAnna dossH| * nanu nIlo ghaTA ityAdAvabhedAnvayavAraNAya tatra samAnavacanatvasya prayojakatayA vedAH pramANamityato bodhasyaivAbhAva iti tadanurodho'saGgata ityAha-nanviti / sadaikatva iti / sadaikavacanAntA ityarthaH / asati baadhkiti| niyatavacanatvAnuziSTabhinnavizeSyavizeSaNavAcakapadossamAnavacanatvamabhedAnvayaprayojakamityarthaH / samAnaliGgakalvaJca svavRttipaMlliGgatvastrIliGgatvanapuMsakaliGgatvAnyatamadharmavattvam / puMlliGgatvAdikaJca puMstvastrItvanapuMsakatvabodhakatvameva / puMstvAdikaJca prANyaprANisAdhAraNaM sattvAdiguNAnAmupacayApacayasAmyarUpaM, prANivRtti ca liGgayonita dabhAvarUpama / tatra guNadoSAnaprakRtatvAdvistarabhayAcca na vicAryate / ____iti hetustadudbhava iti / zaklinipuNatA lokakAvyazAstrAdyavekSaNAt / kAvyajJazikSayA'bhyAsa iti hetustadudbhave' iti kAgi kaa| zaktiH saMskAravizeSaH, lokakAvyazAstrAdyavekSaNajanyA nipuNatA vyutpattivizeSaH, yaH kAvyaM karoti jAnAti ca tadupadezena kAvyakaraNayojanAdau paunaHpunyena pravRttirabhyAsaH, iti trayaH samuditA heturiti tasyA arthaH /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH vizepaNavAcakapadayorasati vizeSAnuzAsane samAnavacanakatvaniyamAt / anyathA ghaTA nIla ityAderapi sAdhutAprasaGgAt / samAnaniGgakasthale tathA niyamopagamena vedAH pramANamityAdeH sAdhutvopapAdane'pi 'iti hetustadudbhave' iti kArikAyA iti 'trayaH samuditA hetu'riti kAvyaprakAzavyAkhyAyA asNgtirdurvaaraiv| evamasamAnaliGgakasthale vizeSyavAcakapadAsamAnavacanasyApi vizeSaNapadasya sAdhutve tAdRzasthale autsargikamekavacanameva sarvatra vizeSaNapadAnantaraM prayoktumucitamiti 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' pitaro devatA ityAderanupapattiH / maivam / yatra vizeSyavAcakapado yatra vizeSyavAcaketyAdi / yatreti vAkya iti zeSaH / ghaTakatvaM saptamyarthaH pade'nveti vAcaketi bodhaketyarthaH / tena lAkSaNikavizeSyapadasya nAsaGgrahaH / uttaratvaJcottaratvenAnusandhIyamAnatvam / tena dadhyAdivizeSyabodhakapadottaravibhakterasattve'pi na doSastadanusandhAnasya sattvAt / vibhaktipadAnupAdAne vizeSyavAcakapadottara yatkiJcitpadatAtpayetyeva kathane sundaraM dadhi bahavo guNA ityAdau saundaryya ekatvavivakSAyAM vizeSyavAcakadadhipadottarabahupadatAtparyaviSayabahutvaviruddhaikatvasya vivakSitatayA samAnavacanatvAnupapattivibhaktiniveze tattAtparyyaviSayaikatvasaMkhyAviruddhatvAsambhavAnna doSa iti tu na yuktamuktagranthena tAdRzAvivakSitatve samAnavacanatvavyApyatvasyaiva lAbhena vyApyavirahasya vyApakAbhAvApAdakatvAsambhavAt / ayogolake dhUmAbhAve'pi vahnayabhAvAdarzanAt kintu vibhaktipadaM spaSTArthameva / pramANaM vedazAkhA ekatvaM prameyamityAdau vizeSyavAcakapadAvyavahitottaratvanivezenaivAnyatrAvazyakena nirvAhAt vibhaktitAtparyyaviSayetyasya vibhktijnybodhvissytvenecchaavissyetyrthH| yathAzrute tu dA: pramANamityAdAvapi pramANapadottaravibhaktijanyabodhaviSayatvenecchAviSayIbhUtaikatve vedapadottarajaspadajanyabodhaviSayo bahutvaM
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 vyutpattivAdaH [ kArake ttaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA zravivakSitatvaM tatra ghaTAdvipadottarasupadajanyabodhaviSaya ekatvaJca bhavatviti samUhAlambanAtmatAtparyyasyApi vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyyatvAttadviSayakatvasaMkhyAviruddhatvAbhAvena vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyya viSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAvivakSitatvAbhAvasattvena samAnavacanatvApattiH / idAnIntu ekatvasya vedapadottarajaspadajanyabodhaviSayatve necchAviSayatvAbhAvAnna doSaH / saMkhyAviruddhatvaJca saMkhyA'sAmAnAdhikaraNyaM tAdRzatAtparyyaviSayatAvacchedakasaMkhyAtvavyApyadharmAvacchinna bhinnatvaM vA / zravivakSitatvamiti / vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA'vivakSitatvamityarthaH / tatretyasya tadvAkye ityarthaH / saptamyarthaghaTakatvasya vizeSyavizeSaNapadayoranvayaH / tathA ca bAkyaghaTakavizeSyabodhakapottaravibhaktijanyabodhaviSayatvene cchIyavizeSyatAvacchedakasaMkhyAtvavyApyajAtyavacchinnabhinna saMkhyAyA vizeSaNabodhakapadottaravibhaktyA'vivakSitatvaM tadvAkyaghaTakavizeSyavizeSaNapadayosamAnavacanatvamityarthaH / sammAnavacanatvaJca svottaravibhaktivRttyekavacanatvadvivacanatvabahuvacanatvAnyatamadharmavadvibhaktikatvam / na caivaM sundaro ghaTamityAdAvapi samAnavacanatvasattvAdabhedAnvayApattiriti vAcyam / samAnavibhaktikatvasyApi prayojakatvAt / samAnAnupUrvIkatvasyaiva vA samAnavacanatvarUpatvAt / ghaTo dravyamityAdau ca sthAnivRttyAnupUrvImAdAya saatvcntboppaadvsmbhvaat| tAtparyyAniveze vibhaktyarthasaMkhyAviruddhetyAdyarthe kutracijjamvibhakterapyekatvAdau lakSaNayaikatvamapi vedapadottarajasvibhaktyarthaH / tadviruddhAyAH pramANapadottaravibhaktyartha saMkhyAyA prabhAvena viziSTAbhAvasya sattvena samAnavacanatvApattiH / nanu vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA yatra saMkhyAyA avivakSA tatra samAnavacanatvamityetAvataiva nirvAhe viruddhAntanivezasya kimprayojanamiti
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 15 vizeSyavizeSaNapadayoH smaanvcnktvniymH| ata eva purUra cet--atrocyte| yat vedatve ekatvavivakSayaikavacanAntavizeSyavAcakavedaghaTitaM pramANatve evatvavivakSayaikavacanAntavizeSaNavAcakapramANapadaghaTitaM vedaH pramANamiti vAkyaM tatra samAnavacanatvAnupapattiH vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA saMkhyAyA vivakSitatvAt / viruddhAntaniveze.viziSTAbhAvasya sattvenAnupapattyabhAvaH / nan yatra vize yavAcaketyAdigranthenAvivakSitatvasya samAnavacanatvavyApyatAyA eva lAbhena vivakSAsthale samAnavacanatvasattve kSatyabhAva iti cet-- idamatra bodhyam / nolo ghaTA ityato'bhedAnvayavAraNAyAbhedAnvaye vizeSyavAcakapadasamAnavacanatvaM vizeSaNavAcakapadavRttiprayojakam / vizeSaNapadotaravibhaktyarthasaMkhyA vivakSAsthale vedAH pramANamityAdau vyabhicAravAraNAyAvivakSAsthalIyAbhedAnvaye samAnavacanatvaM prayojakamiti vaktavyam / tathA ca pramANatvagataikatvatAtparyyakasvantapramANapadaghaTitAt pramANaM vedeti vAkyAdabhedAnvayavAraNAya saMra yAvivakSAsthalIyAbhedAnvaye vizeSyavAcakapadottaravacanavibhinnavacanakavizeSaNavAcakapadatvaM prayojakamityapi vaktavyam / tatazcokte vedaH pramANamitisthale vyabhicAravAraNAya saMkhyAyAM viruddhAntaM nivezanIyam / evaM vibhajya kathane granyavistarassyAdato vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparya viSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA avivakSA yatra tatra samAnavacanatvamityevoktamiti / / kecittu stokaM pacata ityAdau vizeSaNavAcakastokapadottaravibhaktyA saMkhyAyA avivakSitatvAtsamAnavacanatvApattiH viruddhAntaniveze tu vizeSyavAcakapacadhAtupadAvya vahitottaravibhaktyabhAvena tAdRzavibhaktitAtparyasaMkhyAviruddhAdivivakSAparyantApasiddhyA tadabhAvasyApyaprasiddhatvena samAnavacanatvAbhAva iti viruddha ntanivezasya phalamityAhuH / tanna / stokamatta ityAdau nArA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake vizeSyavAcakAddhAtoravyavahitottaravibhaktessattvena vivakSitatvAbhAvaparyyantasya prasiddhyA samAnavacanatvApatteviruddhAntaniveze'pi sattvena tadarthaM prAtipadikapadaprayojyavizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojakapadottaravibhaktyA yatra saMkhyAyA avivakSA tatra samAnavacanatvamityasyaiva vAcyatayA viruddhAntanivezasya phalAbhAvAt / na ca mAstu viruddhAntanivezasyedaM phalantathApi pacatIti pak kartari kvip| tato dvivacane stokaM pacAvityAdau prAtipadikapadaprayojyavizeSyatAyAH sattvena samAnavacanatvApattirdurvArA / viruddhAntaniveze'pi iyamApattirastyeva / na ca viruddhAntaniveze vizeSyaviziSTAyA vibhkteniveshH| vaiziSTyaJca svaniSThasaMkhyAbodhakatvasvabodhakapadAvyavahitottaratvobhayasambandhena / stokaM pacAvityAdau kvibarthaniSThasaMkhyAbodhakatvena stokavizeSyapAkaniSThasaMkhyAbodhakatvAbhAvena vizeSyaviziSTavibhaktaraprasiddhyA avivakSitatvaparyantasyApyaprasiddhyA samAnavaca natvAnApattiriti vAcyam / bhAvakvibante stokaM sampadAvityAdau vizeSyabhUtasampattiviziSTatvasyaiva vibhakteH sattvenApatterduritvAditi vAcyam / kvipo'nusandhAnaM vinA zAbdabodhAnudayena tatprakRtibhUtadhAtuprayojyaiva vizeSyatA na kvibantarUpaprAtipadikapadaprayojyA na vA vizeSyabhUtakriyAviziSTatvaM vibhaktevizeSyabodhakadhAtvavyavahitottaratvasyAnusandhIyamAnakvipA vyavahitatvena vibhakterbAdhAt / avyavahitottaratvaM hi svottaratvenAnusandhIyamAnottaratvenAnanusandhIyamAnatvasvottaratvenAnusandhIyamAnatvobhayasambandhena svaviziSTatvameveti pakSadvaye'pi doSAbhAvAt / atrocyate / dAravizeSaNavAcakaM sundarAdipadamapi bahuvacanAntameva sAdhu sundarA dArA iti na tu sundaro dArA iti / tatra dArapadottaravibhaktyA saMkhyAyA avivakSitatvena vizeSyavAcakapadAvyavahitottaravibhaktitAtparyyaviSayIbhUtasaMkhyetyAdyavivakSitatvaparyantasyAprasiddhyA samAnavacanatvaniyamAnApattyA sundaro dArA ityasyApi sAdhutApattiriti-maivam / svAvyavahitottaravibhaktitAtparyyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAviSayakabodhajanakatvena tAtpa
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayA'laGkRtaH ryyaviSayavibhaktiprakRtitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvavatvasambandhena svaviziSTaM vizeSaNavAcakaM padaM svasamAnavacanamiti niyamasvIkAreNa dopAbhAvAt / uktasambandhasyAnyatra prasiddhayA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavattvarUpasambandhasya vizeSyavAcakadArapadapratiyogikasya vizepaNavAcakasundarapade sattvena samAnavacanatvaniyamAt / na ca bhedAnvayasthale vizeSaNavAcakarAjAdipadottaravibhaktyA saMkhyAyA gravivakSaNe rAjJaH puruSA ityAdau samAnavacanatvaniyamApattiriti vAcyaM svaprayojyavizeSyatAnirU prathamA ] 17 pitAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvarUpadvitIyasambandhasyApi vaiziSTyaniyAmakatayA pravezanIyatvenAdoSAt / rAjapadasyAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvAbhAvAt / na caivamapi stokaM pacAvityAdau dhAtorvaiziSTyaM stokapade'sti / kviponusandhAnena pratiyogitAvacchedakasambandhasyAbhAvAttatazca samAnavacanatvApattistadavastheti vAcyam / svAvyavahitottaravibhaktivRttidharmmavadvibhaktikatvarUpa tRtIyasambandhasyApi vaiziSTyaghaTakatvena pravezAt / prakRte sviponusandhAnena tadvayavadhAnAt tRtIyasambandhasyAbhAvenAdoSAt / nanvevaM maithilI dArA ityAdau dArapadottaravibhaktyartha saMkhyAyA avivakSayA pratiyogitAvacchedava sambandhAbhAvenAbhAvarUpasambandhasahita sambandhatrayasya sa - ttvena maithilIpadasya dArapadaviziSTatvAtsamAnavacanatva niyamApattiriti cet-na / maithilIpadottaravibhaktyaikatvasya vivakSitatvena svottaravibhaktitAtparyyaviSayasaMkhyAviruddhatvasambandhAvacchinnapratiyogitA kasvAbhAvavatsaMkhyAvivakSAviSayavibhaktiprakRtitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvasya nivezenAdopAt / na ca dArapadasya vizeSaNavAcakatve samAnavacanatvApattistaduttaravibhaktyA saMkhyAyA avivakSitatvAditi vAcyaM uktasambandhatrayeNa vizeSyavAcakapadaviziSTaM niyatavacanAtiriktaM padaM vizeSyabodhakapadasamAnavacanamiti svIkArAt / niyatavacanatvaJca ekavacanatvadvivacanatva bahuvacanatvAnyatamadharmavyApyaviSayatAprayojakatvam / vyApyatAvacchedakasambandhazca 2
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake prayojakatvarUpaH / vyApakatAvacchedakazca svAzrayAvyavahitapUrva tvasambandhaH / prakRte dAratvarUpAnupUrvyavacchinna prayojakatA nirUpitaprayojyatAvatI strItvAvacchinnA viSayatA bahuvacanatvarUpadharmavyApyA / yatra yatra prayojakatvasambandhena strItvAvachinnA dAratvarUpA''nupUrvyavacchinnaprayojakatAnirUpitaprayojyatAvatI viSayatA tatra tatra svAzrayAvyavahitapUrvatvasambandhena bahuvacanatvamiti vyApteH sattvAt / tatprayojakatvaJca dArapade iti tasya niyatavacanatvAnna samAnavacanatvam / 18 nanvevamekatvabodhakatvenAvivakSitA jAtyekatvabodhakatvena vivakSitA vA yA vibhaktistadantavizeSyavAcakapadaghaTitasya dvau puruSaH trayaH puruSaH iti vAkyasyApi sAdhutvApattiH / dvizabdatrizabdayonniyatava vanatvena samAnavacanatvaniyamAprasakteriti cet pratrocyate / svaviziSTaM vada svasamAnavacanam / vaiziSTyaJca sAyojyavizeSyatAnirUpitAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvasyavahitottaravibhaktivRttipratyayatvavadvibhaktiprakRtitvasvAvyavahitottaravibhaktitAtparyyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAbodhakatvatAtparyyavipayavibha ktiprakRtitvasambandhAvacchinnapratiyogitA kasvAbhAvavatva svottaravibhaktivA cyasaMkhyAvacchinnAnuyogitAkaparyyAptipratiyogidharmAvacchinnabodhakatvatAtparyya viSayatvasvottaravibhaktisamAnAnupUrvIkavibhaktiprakRtitvaprakArakasambhAvanA prayojyasAdhutvaprakArakasambhAvanAviSayatvAbhAvavattvobhaysambandhAvacchinnapra tiyogitAkasvAbhAvavatvaitaccatuSTayasamvandhena / maithilI dArA ityAdau dArapadaM prakAratAprayojakam / tatra vizeSyavAcakamaithilIpa viziSTatvaM nAsti / yata Adyasambandhatrayasattve'pi caturthasambandho nAsti / yato'bhAvapratiyogitAvacchedakasambandhadvayamevAsti / tathA hi vizeSyavAcakamaithilIpadottaravibhaktissustadvAcyaikatvasaMkhyAvacchinnAnuyogitAnirUpakaparyyAptipratiyogibhUto dharmo dAratvantasya pratyekaparyyAptatvAt tadavacchinnabo katvena tAtparyyavipayatvaM dArapade / evaM svottarA vibhaktiH sustatsamAnAnupUrvIkasuvibhaktiprakRtitvaprakArakasambhAvanAprayojyA yadyayaM dArazabdaH suvibhaktiprakRtissyAttadA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH sAdhuH syAditi sambhAvanA / sA ca nAstItitAdRzasambhAvanAviSayatvAbhAvavatvasambandhazca dA-pade'stIti na samAnavAcApatiH / dvau puruSastrayaH puruSa ityAdayazca na prayogAstatroktacatuSTayasambandhena vizeSaNavAcakadvayAdipade puruSapadavaiziSTya sattvena samAnavacanatvaniyamAkrAntatvAccaturthasambandhaghaTakIbhUtapratiyogitAvacchedakaprathamasambandhasya tatrAbhAvena caturthasambandhasyApi sattvAt / tathA hi puruSapadottarasuvibhaktivAcyaikatvAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvasya dvitvAdau bAdhena tadghaTitaH sambandho nAstIti sarvamupapannam / na ca puNavantau deva ityasyAnistAraH / puSpavantapadavAcyatAvacchedakasya sUryyatvAderekatvAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvena dArapadasamAnatvAditi vAcyaM, tamdApayaptipratiyogidharmaviziSTatvasya nivezanIyatvAt / vaisiSTaca svAnchitakoSakatvena tAtparyaviprayatvasvaparyAptAvacchedakalAvirUpitAbacchedyatAvatI yA-zakyatA tannirUpitazaktatAvatvobhayasambandhena puSpadantapadazakyatAyAzca sUryatvacandratvobhayaparyAptatvAt / svaprayojyatyAdinivezAt stokaM sundaraupacAvityAdau na dossH| dvitIyasambandhanivezAt stokaM pacAvityAdau na dossH| tRtIyasya nivezena sundarA dArA ityAdau doSAbhAvaH / caturthasya nivezena maithilI dArA ityAdAvadoSaH / tatrApi prathamasya pratiyogitAvacchedakasya nivezena dvau puruSa ityAdau na doSaH / dvitIyasya pratiyogita vacchedakasya nivezena nilau ghaTa iti prayogAbhAvaH / * nanu zataM brAhmaNA ityAdau samAnavacanatvApattiruktacatuSTayasambandhena zatapadasya vizeSyavAca brAhmaNapadaviziSTatvAt / na ca vizeSaNavAcakazatapadottaravibhaktyaikatva ya vivakSitatvAnna doSa iti vAcyaM, ekatvAvivakSAyAM zatAni brAhmaNA iti prayogApatterdurvAratvAt / na caikatvAvivakSAyAntAdazaprayogasyeSTatvam veti vAcyaM, 'viMzatyAdyAH sadaikatva' ityAdyanuzAsanenaikavacanAntAnAmeva vizatyAdizabdAnAM sAdhutvabodhanAt iti cet-atrocyate / viMzatyAdipadottaravibhaktyA prakRtyarthatAvacchedakagataiva saMkhyA pratI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAda: [ kArake vomAdravasau vizvedevA ityAdau dvitvaviziSTayoH purUravomAdravaHprabhRtyovizeSaNatayA vivakSitatvAttadvAcakasya dvivcnaanttaa| vedAH pramANamityatra ca vizeSaNapadottaravibhaktayA bahutvaviruddhamekatvaM yate / tathA ca viMzatitvAdInAmekatvAdekavacanAntA eva vizatyAdizabdAssAdhavaH / atraiva viMzatyAdyA ityanuzAsanatAtparyyamata eva viMzatitvazatatvAdau dvitvAdisattve dve viMzatI trINi zatAnItyAdayaH prayogA upapannAH / tadanuzAsanena viMzatyAdizabdAnAmekavacanAntAnAmeva sAdhutvabodhane tu tessaamsaadhutvaaptteH| tasmAdekatvAvivakSAyAmekazate'pi zatAni hAhmaNA ityAdyA iSyanta eveti tattvam / vizeSaNavAcakapade viMzatyAdisaMkhyAvAcakAtiriktatvasya nivezo vA bodhyaH / nanvevaM 'maithilI tasya dArA' itivat sAdhutvena pratItasya rukmiNIsatyabhAme kRSNasya dArA ityasya sAdhutvAnApatteH / vizeSyavAcakarukamiNIsatyabhAmapadottaravibhaktivAcyadvitvasaMkhyAyAM dAratvapratiyogikaparyAptyanuyogitAnavacchedakatvAt / trayaH puruSa ityAderiva tasya samAnavacanatvaniyamAkrAntatvAditi cet-atrocyate / vAcyatvaghaTitasambandhasthAne svottaravibhaktivAcyasaMkhyAviziSTadharmAvacchinnabodhakatvasya niveza / vaiziSTyaJca svAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvasvanyUnasaMkhyAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvAnyatarasambandhena / tathA ca nApattiritvasya dvitvanyUnasaMkhyAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvAditi dik / / dvitvaviziSTayoH purUravomAdravaH prabhRtyoriti / purUravaHpadaM purUravoghaTitasamudAyaparam / mAdravaHpadaM tadghaTitasamudAyaparam / vizeSaNavAcakapadottaravibhaktyA dvitvaM vivakSitamiti samAnavacana vAbhAvaH / vedAH pramANamityAdau samAnavacanatvAbhAvamupapAdayati-vedAH pramANamityatra ceti / ekatvaM vivakSitamiti / nanvekatvaM prakRtyarthe pramANe bAdhitantasya bahutvAdi
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathanA ] jayA'laGkRtaH 21 vivakSitaM tacca prakRtyarthatAvacchedake pramitikaraNatve'nveti / zAbdapramAkaraNatvaM ca zabdatvAvacchinnaM yAvacchabdaniSThamekameveti naayogytaa| naca-padArthaH padArthenAnvetIti vyutpattivirodhaH saMpanno tyata Aha-tacveti / ektvnycetyrthH| zabdatvAvacchinneti / avacchedakasya zabdatvasyaikatvAttadacchinnasya karaNatvasyApyekatvena tatra tasyAbAdhAt / nana-sAkpramAkaraNa tvamityasya zAbdatvaviziSTapramAtvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvamityoM na sambhavati / zabdatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAyA bhramAtma kazAbdabodhasAdhAraNatayA tadapekSayA zAbdapramAtvasya nyUnavRttitvena tAdRza kAryyatAvacchedakatvAsambhavAt / pramAtvasya ca vastusadbhAvAdhInatayA zabdajanyatAvacchedakatve mAnAbhAvAcca svajanyakAyeM svaprayojyasyaiva svajanyatAvacchedakatvaucityAt / namAmi sAndapramAniSThakAryyatAnirUpitetyAdyarthaH / sA ca kAryatA zAbdatvAvacchinnaiva syAttasyA bhramapramAsAdhAraNyena vahninA piJcatItivAkyajanyabhramAtmakajJAne'pi sattvena tannirUpitakAraNatAvati vahninA siJcatIti vAkye'pi pramANamiti vyavahArApatteriti cet-pratrocyate / zAbdatvAvacchinnakAryyatAyAH zabdatvAvacchinnakAraNatAnirUpitAyA bhramapramAsAdhAraNye'pi pramAvRttitvaviziSTAyAstasyAH pramAyAmeva sthitiritivattanirUpitakAraNatAyA api pramAjanakavAkye eva sthitiriti manyate / tathA ca zAbdapramAkaraNatvamityasya zAbdatvAvacchinnapramAvRttitvaviziSTakAryatAnirUpitakAraNatvamityarthaH / tathA ca na bhramajanake vahninA siJcatIti vAkya pramANatvavyavahAra iti dik / na ca padArthaH padArtheneti / padArthaH padArthenAnveti-na padArthaMkadezenetivyutpatteH svarUpam / prakRte pramitikaraNatvasya pramANapadArthaMkadezatayA tatraikatvAnvayAsambhavo vyuttattiviromAditi bhAvaH / evasyA vyutpatteraGgIkArAdeva ghaTatve'bhedena nityA vayatAtparyyakasya nityo ghaTa-iti vAkyasya nApattiH /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake ghaTatvasya padArthaMkadezatvena tatra nityAnvayasya prakRtavyutpattiviruddhatvAt / nanvanvadhitAvacchedakarUpeNopasthitapadArthe eva padArthAnvayAt / svarUpata eva ghaTapadopasthite ghaTatvAdAvanvayAsambhavena nApattiriti cet-na / jAtitvaviriSThajAtimattAlpalI kalacchabdaghaTitasya jAtilvAvacchile'bhedena nityAnvayabodhakasya nityaH sa iti vAkyasya prAmANyApatteH / atavyutpattimUlabhUtaH kAryakAraNabhAvo'pi vicAryate / kiciniSThaprakAslAmirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsambandhena padajanyopasthitiH kAraNam / ghaTatvAdau vizeSyatAsambandhena ghaTapadajanyogasthiterabhAvena tatra pdaarthaantraanvyaabhaavH| naca nityaH sa ityAdau jAlAvupasthitIyavizeSyatAyAH sattvena nityAnvayo durvAra iti vAnyaM, mukhyabizeSyatAyA eva kAraNatAvacchedrakatvAbhyupagamAt / tasmAcca jAtitvaniSThaprakAratAnirUpitAyAmAzrayaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsAmAnAdhikaraNyena prakAstvAsamAnAdhikaraNavizeSyatAsvarUpamukhyatvAsambhavAt / --ca. ghaTAdAvapi ghaTavadarthakatatpadajanyopasthitIyaprakAratAyAH sattvena mukhyavizeSyatayopasthityabhAvena nIlAderanvayAnApattyA nIlo ghaTa ityasyApyapramA gatvApattiriti vAvaM, svanirUpitatvasvanirUpilaprakAratvAsAmAnAdhikaraNyobhayasambandhana svacisiSTavizeSyatAsambandhenopasthitiH kAraNamityabhyupagamena padAntarajanyopasthityantarIyaprakAratAyAH sattve'pyApattivirahAta svamupasthitiH / avaidha mapi ghaTavAn tatpadazakyo ghaTo ghaTapadazakya iti jJAnadvayAdhInasamUhAlambano. pasthitijanyo nIlo ghaTa iti bodho na sthAt / ghaTaniSThayostadIyaprakAratA. vizeSyatayossattvena mukhya vizeSyatayopasthiterghaTe'sattvAt / anocyte| skaprayojyavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati svajanyopasthitiH skaviziSThavizeSyatAsambandhena kAraNam / vizeSyatAyAM vaiziSTayaM svajanyatambacchedakatvasvajanyatAvacchedakaprakAratvAsAmAnAdhikaraNyobhayasambandheneti na doSaH / na ca lAGgale pazupadaprayojyA yA tatpadaprayojyalomaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatA tadrUpasambandhena zAbdabodho na syAt / pazupadajanyopa
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH . 23 sthiteruktasambandhenAbhAvAditi vAcyam / kAryatAvacchedakIbhUtavizepyatAyAM svetarapadaprayojyaprakAratAnirUpitatvasyApi nivezenAdoSAt / tasvAzca pazupadAyojyayaiva lomaniSThaprakAratayA nirUktitvAt / nanvecaM devadattasya gururityAdau gurutve gurupadaprayojyopasthitIyA gurutvatvaniSThaprakAratAnirUpitAvizeSyatA yadyapyasti parantu tasyAM guruniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsAmAnAdhikaraNyasyaiva sattvena gurUlne nirUktitvasambandheneSTasya devadattAnvayasyAnA pattiriti cet-na / kAryatAvacchedakIbhUtavizeSyatAyAM nityasAkAGkSAvRstitvasya nivezanIyatvAt / gurutvAdikaJca nityasAkA kSam / tatpazca svanirUpakAkAGkSAvyApyajJAnaviSayatvam / skaJca gurutvAdikam / tatazna prakRtazAbdabodhIyavizeSyatAyA gurutvaniSThAyAH prakRtakAryatmanavacchedakatvAnnApattiH / namvevamapi agurupadArthasyAbhedena gurutvapadArthe'nvayatAtparyeNa gururagururityApadyeta / nityasAkAGkSatayA gurutvaniSThAyA pApAdyamAnazAbdabodhIyaviSayatAyAH kAryyatAvacchedakasaMsargatvAbhAvAditi cet-na / prakAstAnirUpitatvasthAne prakAratAviziSTatvasya nivezanIyatvAt / vaiziSTayaJca svanirUpitatvasvAzrayanirUpitatvAbhAvavadvRttitvobhayasambandhena devadattasya gururityAdau devadattaniSThaprakAratAyAH svanirUpitatve'pi svAzraya devadattanirUpitagurutvavRttitvasyaiva vizeSyatAyAM sattvena vaiziSTayAbhAvenAguru padArthaniSThaprakAratAyAH svAzrayAgurunirUpitatvAbhAvavadgurutvavRttitvasvanirU pitatvobhayasambandhena gurutvaniSThavizeSyatAyAM vaizipTyasya sattvena ca nobhayatra dossH| prakRtyA cArurityAdau cArutve cArupadArthavigepaNIbhUte prakRterabhedena saMsargeNAnvayaH katham / tatra niruktasambandhenopasthiterabhAvAditi cet-atrocyate / prakRtyAdigaNaniSpannatRtIyArthAbhedasya prakAratayaiva bhAnam / tatazca saMsargaghaTakaprakAratAyAM vibhaktyaprayojyatvaM nivezyate / prakRte'bhedaniSThaprakAratAyAM vibhaktiprayojyatvasyaiva sattvena kAryatAvacchedakasaMsargAbhAvAdadoSo'ta eva sampanno vrIhirityAdau vrIhau bahutvarUpasampattiviziSTe ekatvAnvayasya bAdhena brIhitve vibhaktyarthaMkatvasyAnvaye'pi
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake vrIhirityanekanIhitAtparyakepyekavacanadarzanena tAdRzavyutpattisaGkocasyAvazyakatvAt / yadi-ca svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasambandhena prakRtyartha evaikatvAnvayaH, vrIhitvajAte: svarUpata eva vrIhyAdipadazakyatAvacchedakatayA'nvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitestatra padArthAntarasyAnvayAnupapatteriti manyate, tadA prakRte'pIdRzyeva gati: yanu saMpanno vrIhirityAdAvekavacanopasthitAni nAnaikatvAni pratyeka nAnAtrIhiSvanvIyante ityuktyaiva sAmaJjasye jAtAvekatvamAnopagamo nirarthaka iti / talsat / yata: svasajAtIyaniSThabhedaprati vyabhicArAbhAvaH / ekatvaniSThaprakAratAyA vibhaktiprayojyatvAt / evaJca vedAH pramANamityAdau pramAkaraNatve ekatvAnvayo'pyupazyate / samAnAvacchinnavizeSyatAkanizcayasyaiva virodhijJAnapratibandhakatayA tasyaiva pravRttinivRttiprayojakatayA niravacchinnavizeSyatAketarapadArthaprakArakazAbdabodhasyAnupayogenAnabhyupagamAt svarUpata upasthite vrIhitve ekatvAnvapo na sambhavatItya sAha-yadi cetyAdi / svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattveti / svamekatvantadAzrayaH prakRtyarthatAvacchedakaM vrIhitvaM tadvattvaM brIhau smbndhH| anvayitAvacchedakarUpeNeti / nanu prakRtAnvayitA ekatvaniSThaprakAratAnirUpitAvizeSyataiva / tadavacchedakaJca na kimapi vrIhitvatvasyAnupasthitatvAdanyasya kasya cidasambhavAt prakRtAnvayitAvacchedakarUpamaprasiddhamiti ceknvayitAvacchendrakatayA sambhAvitaM yadrUpaM vrIhitvatvantadrUpeNetyarthenAprasiddhayabhAvAt / prakRte'pIti / vedAH pramANamityatrApItyarthaH / IdRzyeveti / svAzrayapramitikaraNatvavattvasambandhena pramANa evaikatvAnvaya ityarthaH / tathA ca na tadartha vyutpattisaMkoca iti bhAvaH / svsjaatiiynisstthetyaadi| yatraikatvAnvayo vivakSitastatra' svasajAtIyarahitatvamevaikatvaM vibhaktipratipAdyam / svamatra ghaTAdiH / nanu yatra sajAtIyo
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 25 prathamA ] jayA'laGkRtaH yogitAnavaccheda kaikatvarUpasajAtIyadvitIyarahitatvamekavacanArthaH na tvekatvamAtram / tasya vastumAtrasAdhAraNyenArthata eva laabhaat| anupayogAcca / ata eva pazunA yajeta ityAdau pazuniSThatAdRzaikatvasya vivakSitatvAdanekapazukaraNakayAgAnnAdRSTasiddhiH sAnAtyaM ca svasamabhivyAhRtapadArthasaMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakavattvarUpeNa / ato'tra ghaTo'tItyAdau ghaTaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvA dvitIyo'sti tatrA parasmina ghaTAdau tadadvitIyAbhAvarUpaM rahitatvaM vartata. evAnyasya rahitala sya varNayitumazakyatvAdityataH svayameva pariSkaroti-' svasajAtIyaniSThetya dinA / svasajAtIyatvaM svavRttidharmavattvam / tatra svaM' ghaTAdistadvRttidharmaH ka iti jijJAsAyAmAha-sAjAtyaJceti / svasamabhivyAhRtapadArthetyAdi / svaM yadartha ekatvaM varNyate tadekavacanaM svAdiH / tatsamabhivyAhRtantadghaTitavAkyaghaTaka padamatra ghtto'stiityaadau-atretyaadi| tadartha enahe vidyamAnatvA dastatsaMsargaH svarUpAdiH / prakRtyarthatAvacchedakaJca ghaTabAdiH tathA cAtra ghaTo'stItyAdau svarthaMkatvaM ghaTe pratIyate taccaikatvaM ghaTe kimityAMkAGkSAyAM ghaTavRttayo ye dharmAH suprakRtyarthatAvacchedakaM ghaTatvaM susamabhivyAhRtapadA taddezavidyamAnatvAdisvarUpAdisaMsargAzca tadvattvam / yadi tasmin deze dvitIyo ghaTo'sti tadA tatra tanniSTho bheda etadghaTagataikatvavAnnetyAkArakastatpratiya gitAvacchedakameva tadekatvam / yadi tatra dvitIyo nAsti tadA svayameva svasaja tIyastaniSThastadgataikatvavAnetyAkArako bhedo naasti| kintu dezAntarIya diniSThaikatvavAnnetyAkAraka eva tatpratiyogitAnavacchedakametaddezasthaghaTatamekatvamiti tadekavacanapratipAdyamiti niSkarSaH / / ___ nan yadaitaddeze eko ghaTo brAhmaNasyAparazca zUdrasya tadA'tra brAhmaNasya ghaTo'stIti prayogo na syAdetadghaTavRttiryaH prakRtyarthatAvacchedakaghaTatvaM susamabhivyAhRtapadArthetaddeza vidyamAnatvasaMsargazca tadvattvamaparasmin zUdraghaTe taniSThabhedapratiyogitAvacche katvameva brAhmaNaghaTagataikatva ityekavacanaprayogo'saMgata
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kArake vyutpattivAdaH iti cet-na / yAvatsvasamabhivyAhatapadArthasaMsargasya vivakSitatvAt / prakRte. brAhmaNasya ghaTe brAhmaNasaMsargo'sti sa zUdraghaTe nAstItvanaH / na ca svasvAmibhAvasyAsattve'pi kAlikAdisaMsargo'styeveti vAcyaM, zAbdabodhaviSayasaMsargasyaiva vivakSitatvena kAlikAdisambandhasattAyA akiJcitkaratvAt / na ca kasmi~zcicchAbdabodhe kAlikAderapi viSayatvasambhavAttasya ca prakRte sattvAdoSa eveti vAcyaM, prakRtazAbdabodhaviSayatAyA evApekSitatvAt / kAlikasambandhena devadattaviziSTo yajJadattaH atra ghaTo'stItivAkyadvayajanyasamUhAlambanabodhamAdAya tasyA api tatra sambhavAditi cet / svavRttayo yAvantaH susamabhivyAhRtapadArthasaMsargAsteSAM sarveSAM sattAyA apekSitatvAt / prakRte kAlikAdeAhmaNasaMsargasya zUdraghaTe sattve'pi svasvAmibhAvarUpasya tadghaTe vartamAnasya brAhmaNasaMbaMdhasya zUdraghaTe'sattvena yAvatsaMsargAbhAvenAdoSaH / pazunA yajetetyanenaikatvaviziSTapazakaraNake yAga iSTajanakatvaM bodhyate / tatra pazusajAtIyo dvitIyo nAsti kintu svayameva svasajAtIyastaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvaM tadgataikatve'stIti samanvayaH / pazudva prakaraNakayAge ca nAnayA zrutyA'dRSTajanakatvaM bodhyate tatraikatvaviziSTapazukaraNakayAgatvarUpoddezyatAvacchedakAnAkrAntatvAt / tadyAgIyadvitIyapazoraparapazusajAtIyasya sattvena ekatvaviziSTapazorabhAvAt / nanu sarvasyaikatvaviziSTapazukaraNakayAgasyAnayA'dRSTajanakatvabodhanAya sarvastAdRzo yAga etadyadhAturUpa- . padArthaH / tatsaMsargasya pazutvarUpaprakRtyarthatAvacchedakasya ca yA gAntarIyapazau sattvAtsa eva etadyAgIyapazusajAtIyastadrahitatvametatpazau nAstIti kathamekatvaviziSTapazukaraNako yAgaH prasiddha iti cet-na / etatpazuvRttiretadyAgavyaktisaMsargassa ca yAgAntarIyasaMsargavati pazau nAstIti tasyaitatsajAtIyatvAbhAvAt / evaM nareNa naro yajetetyAdAvapi karaNabhUtanarasajAtIyatvaM kartRbhUtanare tatsajAtIyatvantasmin vA nare nAsti karaNabhUtanare yAgasya karaNatvaM saMsargassa ca kartari nare naasti| tasmin nare yAgasya kartRtvaM saMsargassa ca karaNabhUte tasmin nAstItyataH svavRttisaMsargavattvasyAnyatrAbhAvAt kintu
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 27 svayameva svasajAtIyantaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvasya tadgataikatve sattvenobhayatraikavacanopapattiH na ca bahubrAhmaNakartRkazayanAdhikaraNasthAnatAtpayeNAtra brAhmaNaH zte ityApadyeta / karttabhedena zayanakriyAyA bhedAdekabrAhmaNavRttiryaH zayanakriyAvyaktisambandhaH / sa brAhmaNAntare nAstIti svasajAtIyatvaM svasminneva taniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvasya tadekatve sattvAditi vAcyaM, padArthasaMsargitvamityatratyapadArthapadena padArthatAvacchedakasya grahaNanAdopAt / tathA ca brAhmaNe yaH zayanatvarUpapadArthatAvacchedakasya sambandhaH svAvacchitranirUpit kartRtvarUpastasyaiva brAhmaNAntare sattvenaitadbrAhmaNasajAtIyo dvitIyo brAhmaNastadrahitatvAbhAvenaikavacanopapattyabhAvAt / athaivaM sati zunA yajetetyatra doSa eva / tatrApyetatpazuniSTho yo yAgatvarUpapadArthatAvacchedakasambandhaH svAvacchinnanirUpitakaraNatvarUpastasyaiva yAgAntarIyapagAvapi sattvena tasyApyetatpazusajAtIyatvena tadrahitatvAbhAvAditi ceta-satyam / atra yajdhAto-gatvopalakSitatattadvayaktitvAvacchinne lakSaNA / tatazcaitadyAgIyapazau yo yajpadArthatAvacchedakatadvyaktitvasambandhastasya yAgAntarIyapazAvabhAvAt tatra hi bhinnatadvayaktitvasya svAvacchinnakaraNatvasambandha iti yAgAntarIyapazoretatpazusAjAtyAbhAvena dopAnavakAzAt / / kecittu padArthAdaM padajanyopasthitimukhyavizeSyaparameva yajdhAturyAgatvAvacchinnapara eva / bahuvrAhmaNakartakazayanasthale atra brAhmaNaH zete itISyate eva / na caivaM sati bahughaTasattvadazAyAmatra ghaTo'stIti vAkyantu jAtyekatvAdeva samarthanIyamiti granthAsaGgatirbahubrAhmaNakartRkazayanadazAyAmatra brAhmaNaH zete ityasyevAsyApi vyaktyaikatvaparatayA'pi sAdhutvopapAdanasambhavAditi vAcyaM, pratra ghaTo'stItyAdau ghaTatvAvacchinnAdheyatAyA evAsdhAtvarthasattArUpatayA tapyA ekatvenAtra brAhmaNaH zete ityato vailakSaNyasambhavAdityAhuH / svaviziSTamekatvamekavacanArthaH / vaiziSTayaJca svAbhAvavattvasambandhena / pratiyogitAvacchedakasambandhazca svaviziSTAvacchedakatAvattva
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vyutpattivAdaH [ kArake prasiddhAvapi na ksstiH| etaddezavidyamAnaghaTaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvasyaiva tatra bodhAditi tasya ca prsiddhtvaat| etaddeze bahu rUpaH / tatra vaiziSTyaM svaprayojyaprakAratAvacchedakatayA vivakSitasaMsargAvacchinnatvasvaviziSTaniSThabhedapratiyogitAnirUpitatvobhayasambandhena / tatra vaiziSTayaM svaprakRtyarthatAvacchedakadharmavattvasvaviziSTasamudAyatvAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvattvobhayasambandhena / samudAyatve vaiziSTayaM svaprakRtyarthaniSThAdhikaraNatAnirUpitAdheyatAvacchedakatvasvasamabhivyAhRtapadArthasaMsargavRttitvasvasamabhivyAhRtapadArthasaMsargatarAvRttitvasvasamabhivyAhatapadArthasaMsargavRttyabhAvApratiyogitvaitaccatuSTayasambandheneti tattvam / saMsargazca svaprayojyazAbdabodhIyaviSayatayA sAkSAtparamparayA nirUpitaviSayatAzrayo grAhyastena prakRtazAbdabodhAviSayasaMsargamAdAya nAtiprasaGgaH / bahuvizeSaNAnAM phalAnyuktAnyevAvaziSTamucyate / sampanno vrIhirityAdau vrIhitvagatai katve sajAtIyavrIhiniSTho yo vrIhitvagataikatvavAnnetyAkArako bhedastatpratiyogitAvacchedakatvasyaiva sattvena kathantadekavacanArtha iti zaGkAvAraNAyAvacchedakatAyAM svaprayojyaprakAratAvacchedaketyAdinivezitam / prakRtabhedIyapratiyogitAvacchedakatAyAssamavAyasambandhAvacchinnatvena svaprayojyaprakAratAcchedakaH svAzrayAzrayatvarUpastadavacchinnatvAbhAvAt / tatra hi svArthakatvasya svAzrayAzrayatvasambandhenaiva bIhAvanvayenApattyabhAvaH / svAzrayAzrayatvasambandhena vrIhitvagataikatvaviziSTabhedasya ca brIhAvabhAvAditi dik / svasamabhivyAhRtetyatra svamekavacanam / sAjAtyaniyAmakatayA prakRtyarthatAvacchedakadharmamAtrasyaM cahaNe doSamAhaato'tra ghaTo'stItyAdAviti / ataH svasamabhivyAhRta padArthasaMsargitvanivezAdityarthaH / anyathA ghaTamAtrasya sajAtIyatvAditi bhAvaH / samabhivyAhRtetyAdinivezalabhyamAha-etaddezavidyAdAnetyAdi tAdRzavAkyeti / atra
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 26 ghaTasattvadazAyAM tAdRzavAkyaprayogastu jAtyekatvAdeva samarthanIyaH / / yattu ekatvAvivakSAyAmapi bhAvAkhyAtasthale ekavacanasya sAdhutvadarzanAtsaMkhyAyA avivakSaNe'pi saMpanno vrIhirityAdAvekavacanopapatteralaM jAtyekatvaparatayA tatra samarthaneneti tadapyakiJcitkaram / bhAvAkhyAtasthale gatyantaraviraheNa vibhaktanirarthakatvopagamAt / tatra ca sArthakatvopagamasambhave tatparityAgasyAnucitatvAt / sati tAtparye tdbodhsyaanubhviktvaacceti| evaM 'trayaH samuditA hetu'rityatra hetupadaM kAryotpAdaprayojakatAvacchedakasamudAyatvAvacchinnaparaM taahshsmudaaytvaanvitmektvmekvcnaarthH| ata...eva zaktyAdInAM ghaTo'stItivAkyetyarthaH / evaM trayaH samuditA heturityatra hetupadamityAdi / hetupadasya prayojakata vacchedakasamudAyatvAvacchinne lakSaNA kAryotpattiriti tu paryavasitArthakatha sanna tu lakSyatAvacchedakakukSau tasya pravezastadudbhava ityanenaiva kAryotpataM tyasya lAbhAt / prayojakatA ca zaktinipuNatA'bhyAsAtmake samudAye kAyotpattisamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvarUpA / prata eva zaktyAdInAmiti / zaktinipuNatA'bhyAsA itipadopasthitAH hetupadAcca prayojakatAvacchedakasamudAyatvAvacchinna upasthitastasyAbhedasambandhenetyarthazaktyAdAvanvayas tadarthaMkadeze samudAyatve svarthaMkatvasyAnvayastadudbhave ityasva kAvyotpattItyarthastasyAzca prayojakatAyAM saptamyarthanirUpitatvasambandhenAnvayaH / tathA ca kAvyotpattinirUpitaprayojakatAvacchedakaikatvaviziSTasamudAyatvAvacchinnAbhinnAH zaktinipuNatAbhyAsA iti itihetustadudbhava iti vAkyAt trayaH samuditA heturiti vAkyAcca bodhH| samuditA iti vivaraNavAkyaghaTakapadaM hetupadasthoktArthalAkSaNikatvaM bodhayati / evaM ca yathA dAhaM prati tRNasyAraNezca ma gezca svAtantryeNa kAraNatvaM naikasahAyenAparasya tathaiva kAvyotpattau zatyAdInAM pratyeka kAraNatvamityeva kuto na kAvya
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ _vyutpattivAdaH [ kArake trayANAM tRNAraNimaNinyAyena hetutvazaGkAnirAsaH / tathA satyeSAmekaikasamavadhAnadazAyAmapi kAryotpatterAvazyakatayA tattitayaparyAptasamudAyatvasya kAryotpattiprayojakatAnavacchedakatayA teSAM trayANAM tthaavidhaiksmudaaytvaashrytvaanupptteH| evaMjAtyAkRtivyaktayaH padArtha ityatra tritayaniSThasya padazaktirUpapadArthattasyaikatvaM vivakSitamiti tatra prakAzatAtparyyamiti saGkAyA anavakAzaH / uktavAkyArthavirodhAt / pratyekamanyAsahAyena kAraNatve ekasyApi zaktyAdeH sattve kAryotpaterAvazyakatayA pratyekaM pryojktaapryaaptirvktnyaa| tathA ca vilayaparyAptasamudAyatvasyAtiprasaktatvena tadanavacchedakatA tadavacchedakasamudAyatvaghaTitoktavAkyArthavirodhaH spaSTa eva / nanu hetupadaM zakyArthaparameva kuto na granthakRttAtparyyaviSayIbhUtantathA sati taNAraNimaNinyAyena hetutAprasajyateti tu nAzaGkatIyam / daNDAdInAM ghaTaM pratIvAnvayavyatirekAbhyAmeva nirNayasambhavAditi ceta-na / heto - nAtvAt zaktitvAdyavacchedakabhedena hetutAyA api nAnAtvAJca+ svarthaMkatvasyAnvayAsambhavenAvivakSAyA eva vaktavyatayA trayaH samuditA heturityatrAsamAnavacanatvAnupapatteriti dik / / tritayaniSThasyetyAdi / ghaTAdipadanirUpitA zaktirghatvAdijAtisamavAyAdisambandhaghaTAdivyaktiniSThA ekaiveti / tatraivaikatvAnvaya iti padArthe jAtyAdAvekatvabAdhe'pi na kSatiH / na ca ghaTAdipadazaktiH kA yA jAtisambandhavyaktiSu ekA syAt / kiJca padazaktirityasya ko'rthaH ? padanirUpitA padaniSThA vA zaktiH / zakterIzvarecchArUpatvezvaraniSThAyAM tasyAM padanirUpitatvaniSThatvayorbAdhAt jAtyAdiniSThatvasya bAdhAcceti vAcyam / padajanyavodhaviSayatA zaktiH / padazaktirityasya padasambandhinI zaktirityarthaH / sambandhazca svajanyabodhanirUpitatvarUpaH / sA ca nirukta
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH / vizeSyapadasya bahuvacanAntatve'pi vishessnnpdsyaikvcnaanttoppttiH| pratyakSAnumAne yAdisUtre pramAkaraNatvarUpaprakRtyarthatAvacchedakasya pratyakSAnumAnAdiniSThasyaikatAyA bAdhitatvenAvivakSitatvAtpramANapadasya bahuvacanAntateti / evaM pitaro devatA ityatrApi pitRpitA viSayatArUpA zakti svaniSThAzrayatvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitezvarIyecchIyavizepyatAva tvasambandhena vyaktau varttate svaniSThavizeSyatAnirUpitAvacchinnatvasambandhAvacchinnaprakAratAvattvasambandhena jAtau varttate svaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakasaMsargaghaTakAvacchedakatAvacchedakatvasambandhena samavAyAdau vartata iti tritayaniSThatvamapi tasyA upapadyate / etenezvarecchAyAH zaktitve IzvarecchAyAH samUhAlambanAtmikAyA ekasyA eva sattvena zaktazakyatAvacchedakabhedenApi zaktibhedAnApatteH / tadviSayatAyAstattve bodhAderapi ghaTAdipa zakyatvApattestasyApi tadicchAviSayatvAttAdRza viSayazAnAme kattvAbhAvAccha tAvapyekatvAbhAva ityAdivadanto'pAstAH / pramAkaraNatvarUpaprakRtyarthatAvacchedakasyetyAdi / pratyakSapramA'numAnapramAdInAM bhinnatvAt / tattatkaraNatAnAJca pratyakSAdiniSThAnAM pratyakSatvAnumAnatvAdyavacchedakabhedena bhinnatvAditi bhAvaH / ___ nanu prametyanugata tItyanurodhena pramAtvasyaikasyAvazyAbhyupagantavyatvena tatraivaikatvAnvayAya vibha tyarthaMkatvavivakSA'stviti cet-na / pravRttinimittadAdhamAnyatarAnvitaikatvabodhaM pratyeva prakRtipratyayAnupUrvIrUpasyAkAGkSAtvAbhyupagamena pramAtvAnvi katvabodhaM prati pramANamityasya nirAkAGkSatvena lAdazavodhAsambhavenaikatvasyAvivakSitalvAt / pitaro devatA ityatra tyAgoddezyatvameva / devatAlAJca pitRtvapitAmahatvAdyavacchedakabhedAdbhinnamiti na kutrApyekatvAnvayayogyatetyekatvasyAvivakSayA samAnavacanatvam / pitRbhyaH svadhetivyavahArastu na pramANika iti bhAvaH /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. vyutpattivAdaH [ kArake mahatvAdinA pRthageva tyAgoddezyatvarUpadevatAtvam / uddezyatAvacchedakabhedenaiva uddezyatAbhedAt / tatra ekatvasyAvivakSayA devatApadasya bahuvacanAntateti dik / svaprakRtikatvaM ca svAvyavahitottaratvena pratisandhIyamAnatvam / tena dadhi sundaramityAdau vizeSyapadAnantaraM vibhaktarasattve'pi na ksstiH| tatra vibhaktaranusandhAnaM vinA zAbdabodhAnupagamAt / evaM tAdRzavibhaktisajAtIyavibhaktikatvamapi tathAvidhavibhaktyavyavahitapUrvavartitayA pratisandhIyamAnatvam / tena idaM dadhItyAdau vizeSaNapadAnantaraM vibhaktarasattve'pi na ksstiH| atha nIlasya ghaTa ityAdAvapi padArthopasthityAdikAraNasamavadhAnasaMbhavAt kathanna nIlaghaTAdyorabhedAnvayabodhaH / sAmagryA kAryajanane uktaniyamabhaGgaprasaGgarUpabAdhakasyAkiJcitkaratvAditi cet tthaavidhaanvybodhaupyikaakaangkssaavirhaat| tathA hi tAdRzAnvayabodhe prathamAvibhakttyantaghaTAdipadasamabhivyAhRtaprathamAntanIlAdi nanu viMzatyAdyA ityAdi tu prasaGgAdAgatam / prakRtantu svaprakRtikavibhaktisajAtIyetyAdau svaprakRtikatvantadAha-svaprakRtikatvaJceti / pratisandhIyamAnatvaM jJAyamAnatvamityarthaH / tAdRzeti / svaprakRtiketyarthaH / tthaavidheti| svaprakRtikavibhaktisajAtIyetyarthaH / uktaniyamabhaGgati-- samAnavibhaktikapadopasthApitayorevAbhedAnvaya iti niyametyarthaH / tathAvidheti / abhedAnvayetyarthaH / bodhaupayiketi / bodhajanaketyarthaH / sA cAkAGkSA kIdRzItyAkAGkSAyAmAha-tathA hIti / tAdRzAnvayabodha iti / abhedasambandhAvacchinnanIlatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAdhavacchinnavizeSyatAkazAbdabodha ityarthaH / prathamA vibhaktyantetyAdi / i sanca vastusthitimAtranna tu prathamAtvavibhaktitvAdibhivibhakterAkAGkSAzara re pravezaH, uktadharmAjJAne'pi ghaTa ityAderAnupUrvIprakAreNaivAkAGkSAyAM pravezaH / tathA ca
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH nIlo ghaTo ghaTo nIla ityAdyAnupUrvyavacchinnaviSayatAnirUpakajJAnasyaiva zAbdabodhajanakatvama / yAmi nIlazcaitrasya ghaTa ityAdivAkyaM prayujyate tatrApi tathAnupUrvImadvAkyaM kalpayitvaiva zAbdabodhaH karaNIyaH / ata evAsattirapyupapadyate / anyathA nIlopasthitighaTopasthityozcaitropasthityA vyavadhAnAdavyavadhAnaghaTitAya stasyA abhAvena zAbdabodhAnApattiH / nIlapaTa ityAdisamAsasthale nIlo ghaTa iti samudAyagatAnapUA abhAvena vyAsasthalIyA. kAGkSAyA abhAvena zAbdabodhAnApattyA tatsthalIyAnupUrvIjJAnasyApi pRthaka kAraNatvaM vAcyam / evameva nIlo ghaTau, nIlA ghaTA, nIlaM ghaTa, nIlAn ghaTAnityAdisamudAyagatAnupUrvIjJAnAnAmapi tattadAnupUrvIprakArakatvenaiva kAraNatvaM vaktavyamekarUpaNa kAraNatAyA vaktumazakyatvAt / ___ kAnunIlaghaTaH, nIlaghaTau, nIlaghaTA ityAdivibhaktyantasamudAyaparyAptAnupUrvINAM kAraNatAvacchedakatve samAsasthale'pi vibhaktInAM saptatvena tadantaniSThAnupUrvINAmapi saptAnAM kAraNatAvacchedakatvApekSayA nIlaghaTatvarUpAnupUrvIprakArakajJAna naiva saptAnAM kAraNatve lAghavAttathaiva vaktuM yuktamata eva mUle'pi nIlapadAvyavahitottaraghaTapadatvaM ghaTapadAvyavahitapUrvanIlapadatvamityevAkAGkSAsaptavibhaktyantanIlaghaTasamAsasthale uktamiti cetsatyam / tasyApi vibhaktyantAnupUrvINAM praveza eva tAtparya kathamanyathA nivibhaktikanIlaghaTe tisamudAyAt zAbdabodhAbhAvaH / yathAzrutagrantharItyA nIlapadAvyavahitottara ghaTapadatvAdestatra sattvena zAbdabodhApatterduritvAt / ___ nabukIdRzasvatra zAbdabodha ApAdyate / batAvannIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAka iti vaktuM zakyate / taadRshshaabdbodhsyaaprsiddhesttkaarnnruupaanaadksyaapyprsiddhH| na nIlo ghaTa ityAdau nIlaghaTa ityAdau ca tAdRzazAbdabodhaprasiddhiriti vAcyaM, tatraikatvasyApi vizeSaNatayA bhAnena tanniyAmakavibhaktipadajanyaikatvopasthitighaTapadAvyavahitottarasupadatvarUpAnupUrvIjJAnAderapi kAraNatvena tadabhAvenApattyabhAvAditi cet patnocyate / nIlo ghaTo tIlaghaTa ityAdAvekatvatvAvacchinnaviSayatAghaTitazAbda
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake padatvamevAsamastanIlaghaTapadAdyAkAGkSA / samAsasthale ca ghaTapadAdyavyavahitapUrvavartinIlAdipadatvaM nIlAdipadAvyavahitottaravartighaTAdipadatvaM vA AkAGkSA / uktasthale ca tAdRzyA ekasyA apyA bodhatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAyA evaikatvopasthityAdeH sattvenaikatvatvAvacchinnaviSayatvAghaTitanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdatvAvacchinnakAr2yAMpAdane ekatvopasthiteranapekSaNenApattisambhavaH / lApAdyatAvacchedakadharmasya niruktazAbdabodhe adhikaM praviSTanna tU tAniritirItyA sattve'pi taddhavicchinnakAryatAnirUpitakAraNatAyAH kutrApyabhAvenApAdakAsambhava eveti vAcyam / nIlapadAvyavahitottaraghaTapadatvarUpamUloktAkAGkSAyA eva tatkAraNIbhUtAyAstatrApAdakatvasambhavAditi vAcyam / pApAdyatAvacchedakadharmaM pratyekatvAdiviSayatAghaTitanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAdervyApyatayA vyApakadharmAvacchinne kArye jananIye vyApyadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagryA apekSitatayA tasyAzca ghaTapadAvyavahitottarasupadatvarUpAnupUrvIrUpAkAGkSAjJAnAdighaTitatayA nivibhaktikanIlaghaTetisamudAyAdau tadabhAvenApattyabhAva iti dina / eka yAdRzayAdRzAnupUrvyavacchinne yAdRzayAdRzAnupUrvyavacchinnasamabhivyAhRtatvajJAnAdyAdRzaH zAbdabodho jAyate tAdRzatAdRzAnupUrvyavacchinnaviSayatAnirUpitatAdRzAnupUrvyavacchinnasamabhivyAhRtatvaviSayatAnirUpakajJAnaM tAdRzazAbdabodhe kAraNamiti miSkarmaH / uktasthale ceti / nIlasya ghaTa ityAdisthale cetyarthaH / tAdRzyAH prathamAntInIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvAdirUpAyA ityarthaH / nanu prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnAnIlo ghaTa iti vAkyAjjAyamAnAbhedAnvayabodhe dvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtadvitIyAntaghaTapadatvAdirUpAkAGkSAyA abhAvAt tAdRzAkAGkSA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 35 kAGkSAyA virhaanaapttiH| kAryatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAnnoktAkAGkSAjJAnayoH parasparabodhe vybhicaarH| jJAnAnnIlaM ghaTamityAdivAkyAjjAyamAne'bhedAnvayabodhe ca prathamAntanIletyAdirUpAkAGkSAyA abhAvAt 'tatsattve tatsattA tadabhAve tadabhAva' ityanvayavyatirekanibandhanakAryakAraNabhAvAsambhava .... ityata aah-kaarytaavcchedkkottaavityaadi| tathAca prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNaM, dvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtadvitIyAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati dvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtadvitIyAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNamityAdikrameNa yAvadAkAGkSAjJAnaM kAryakAraNabhAvaH / tathA ca vybhicaaraabhaavH| ekasminneva hi kArye nAnAkAraNasadbhAve tadudaya iti bhAvaH / nanu yatra devadattasya prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtetyAdyAkAGkSAjJAnaM jAtantadavyavahitottarakSaNe eva yajJadattasya pUrvakSaNotpannadvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtetyAdyAkAGkSAjJAnAttAdRzAbhedAnvayabodhastatra tAdRzabodhe prathamAntanIletyAdyAkAGkSAjJAnakAryyatAvacchedakAkrAntisattvena tAdRzabodhAdhikaraNe yajJadatte tadAkAGkSAjJAnAbhAvena vyabhicAro'styeveti cet-maivam / avyavahitottaratvaM vihAya svAvyavahitottaratvasvAdhikaraNadezavRttitvobhayasambandhena jJAnasya vaiziSTa yaM bodhe nivezya tAdRzabodhe dvitIyasambandhaviraheNa tatkAryyatAvacchedakAnA krAntatayA''pattervAraNasambhavAt / na coktobhayasambandhena svaviziSTatvameva kAryyatAvacchedakamastu / tathA sati kAryyatAvacchedaka
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake koTAvityuktisUcitasyAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitve kAryyatAvacchedakatvasya vaiyarthyamiti vAcyam / caitre prathamakSaNe prathamAntetyAdikimapyAkAGkSAjJAnaM jAtam / taduttarakSaNe caitramaitrobhayatra yajJadattIyApekSAbuddhayA dvitvasaMkhyotpannA / tatra saMkhyAyAM niruktAkAGkSAjJAnavaiziSTyarUpakAryyatAvacchedakAkrAntisattvena tasyAzca tAdazAkAGkSAjJAnazUnye maitre'pyutpattyA vyabhicAraprasaktervAraNAyAbhedasambandhAvacchinnetyAdipravezAvazyakatvAt / na ca tAvatA'pi svaviziSTazAbdabuddhitvameva kaaryytaavcchedkmstu| viSayatAvizeSanivezo vyartha eva / tadAkAGkSAjJAnottare anyAdRze'pi jAyamAne zAbdabodhe tadAkAGkSAjJAnasya kAraNatve iSTApatteriti vAcyam / yatra nIlo ghaTa: ghaTavadbhUtalamiti samUhAlambanamAkAGkSAjJAnaM nIlo ghaTa ityaMze'prAmANyajJAnAskanditaM tatra ghaTavadbhUtalamiti bodho jAyate na tu nIlAbhinno ghaTa iti bodhaH / tatra prathamAntanIlapadottaraprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnottaratvaviziSTazAbdabodharUpaM kAyaM ghaTavaditi bodhaH / kAraNaJcAprAmANyajJAnAnAskanditaprathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadarUpAkAGkSAjJAnaM nAstIti vyabhicAraprasaktyA tadvAraNAyAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkatvaM zAbdabodhe vizeSaNaM deyam / tathA ca tatra kArya'kAraNayordvayorapyabhAvAnna dossH| na ca kAraNatAvacchedakakoTAvaprAmANyajJAnAnAskanditatvanivezAbhAvamAtreNa vyabhicAravAraNasambhavAnna viSayapravezo yukta iti vAcyam / aprAmANyajJAnAskanditAt nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAnAdabhedAnvayavAraNAya kaarnnkottaavpraamaannyjnyaanaanaaskndittvniveshsyaavshyktvaat| nanu kva etasyopayogaH / na tAvat prathamakSaNe nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAnaM tata idaM jJAnamapramANamitijJAnaM tataH zAbdabodho mA bhUdityarthamanyathA AkA GkSAjJAnasya sattvAcchAbdabodhApattiriti yuktam / tatra bodhasyAbhAve svaviziSTazAbdabuddhitvAvacchinnarUpakAryyasyApyabhAvenAdoSAt / tatra bodhasya
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 37 sattve tu kAraNasyApi sattvenAdoSAditi cet-na / stra prathamakSaNe bhAvijJAnamaprameti jJAnaM, dvitIyakSaNe nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAnaM, tRtIyakSaNe Adyasya bhAvijJAnamaprametyaprAmANyajJAnasya nAzenApramANyajJAnAnAskanditasya nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAnasya sadbhAvAt, caturthakSaNe nIlo ghaTa iti bodho bhavati / kAryotpattiprAkkSaNe kAraNasya sattvAt tRtIyakSaNe ca bodho na bhvti| tatprAk dvitIyakSaNeprAmANyajJAnAskanditasyaivAkAGkSAjJAnasya sattvena tadanAskanditasya tasyAsattvAt / aprAmANyajJAnAnAskanditatvanivezAbhAve dvitIyakSaNe AkAGkSAjJAnasya satvAt svaviziSTaH shaabdbodhH| sa eva caturthakSaNasthastasya tRtIyakSaNe ApattiprasaGgAdapramANyajJAnAnAskanditatvaniveza iti bodhyam / na ca bodhe zAbdatvavizeSaNaM vyarthamiti vAcyam / nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAne aprAmANyajJAnAskandite anumitisAmagryAJca satyAM nIlo ghaTa itynumitirjaayte| tatrApramANyajJAnAnAskanditAkAGkSAjJAnarUpakAraNAbhAve prathamAntanIlapadasamabhivyAhataprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnAvyavahitottarAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkabodhasya sattve na vyabhicArApatteH / zAbdatvaniveze ca zAbdabodhAbhAvenAdoSAt / na ca kAryyadale'pyAkAGkSAjJAne'prAmANyajJAnAnAskanditatvanivezenaivauktasthaladvaye vyabhicArAprasaktyA viSayatAvizeSasya zAbdatvasya ca nivezo vyartha ev| kiM ca viSayatvAdiniveze'pi aprAmANyajJAnAnAskanditatvanivezaH kAryadale AvazyakaH / anyathA nIlo ghaTa: zyAmo ghaTa: iti samUhAlambanAtmakAkAGkSAjJAnaM nIlo ghaTa ityaMze'prAmANyajJAnAskanditaM yatra tatra bodho bhavati kAryyatAvacchedakAkrAnto'prAmANyajJAnAnAskanditaM nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAnaJca nAstIti vyabhicAraH syAt / aprAmANyajJAnAnAskanditatvaniveze ca kAryakAraNayorabhAvenAdoSa iti vAcyam / aprAmANyajJAne'pyaprAmANyajJAnAnAskanditatvaM nivezyAntatrApyaprAmANyajJAnAnAskanditatvaM nivezyam / evaM tatra tatratyavizrAmaH / evaM nIlapadAsamabhivyAhRte ghaTe nIlapadasamabhivyAhRtatvajJAnarUpAprAmANyajJAna nIlatvAbhAvavati nIlatvajJAnarUpamaprAmANyajJAnamityA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 vyutpattivAdaH [ kArake disarveSAM jJAnAcAmanAskanditatvanivezApekSayA viSayatvAdiniveze - eva lAghavam / evamaprAmANyajJAnAnAM tattadrUpeNaica nIvezanIyatayoktasamUhAlambanasthalIyAprAmANyajJAnavyakteranAskanditatvasya kAraNatAvacchedake anivezenaiva dossvaarnnsmbhvaat| kiJca pravRttiM pratISTasAdhatatvajJAnaM kAraNam / iSTacca abhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpakazAbdabuddhitvAvacchinnantadavacchinnasAdhanatvasya nIlo ghaTa iti vAkye'grahe nIlo ghaTa iti vAkye pravRttirna syAdato viSayatAdeH sAdhyatAvacchedake praveza Avazyaka ityapi bodhyam / -- nanu kAryyatAvacchedakakoTau kAraNAvyavahitottaratvanivezena nAnAkAryakAraNabhAvakalpanApekSayA'nyatamatvenaivAkAGkSAjJAnAnAM kAraNatvaM parikalpyaka eva kAryakAraNabhAvo'stviti cet atrocyate / anyatamatvaM prakRte prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnapratiyogikabhedaviziSTadvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtadvitIyAntaghaTapadatvarUpAkAkSAjJAnapratiyogikabhedarityevaM krameNa sakalAkAGkSAjJAnabhedaM nivezya tadvadbhinatvameva / tatra vinigamanAviraheNaitadAkAGkSAjJAnabhedaviziSTatvenAparAkA GkSAjJAnabhedasyAparAkAGkSAjJAnabhedaviziSTatvenaitadAkAGkSAjJAnabhedasyetyevaMkrameNa praveze kAraNatAbAhulyam / gurudharmasya kAraNatAvacchedakatA ceti mUloktaprakAratyAge biijbhaavH| evaM bhedaviziSTasya jagato bhedapratiyogitayA pravezenAtitarAM gauravam / na ca bhedaviziSTasya jagato bhedaviziSTatvenaikarUpeNaiva pravezo na tu tattadrUNeti na gauravaM jagatpravezaprayuktamiti vAcyam / jagati sarvatra bhedaviziSTatvAvacchinnAyAH kAraNatAvacchedakatAyAH sambandhakalpanena gauravasya spaSTatvAt nAnyatamatvena kAraNatvam / na ca tattadAkAGkSAjJAnAnAM yAvanto bhedAstadgatasamudAyatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaivAnyatamatvarUpatayA vaiziSTyasyApravezena na kAraNatAvacchedakasya nAnAtvaM vinigamanAvirahaprayuktam / na vA jagatpravezaprayuktaM gauravaM jagato'pravezAditi vAcyam / yato bhedagatasamudAyatvasyApekSAbuddhivizeSaviSayatvarUpatayA'pekSA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] 36 buddhInAJca nAnAtvena vinigamanAviraheNa sarvabuddhiviSayatvarUpANAM samudAyatvAnAM pravezena kAraNatAbAhulyam / avacchedakagauravaJca tadavasthameva / na ca tAvadAkAGkSAjJAnaniSTha mekamakhaNDopAdhirUpaM jAtirUpamvA'nyatamatvaM matvA tadavacchedena kAraNatvakalpane ekameva kAraNatvaM laghudharmmAvacchinnaJceti vAcyaM yataH samAnaviSayakazAbdabodhaM prati pratyakSasAmagrayAH pratibandhakatayA tadabhAvo'pyAkAGkSAjJAnajanyazAbdabodhe sahakArIti tAdRzapratyakSasAmagrayAM satyAmAkAGkSAjJAnAdikaraNakalApAnna zAbdabodhaH / tatraiva zAbdabodho jAyatAmitIcchAyAM satyAmiSTasya zAbdabodhasyopapattaye pratyakSasAmagrayAM zAbde - cchAvirahaviziSTatvamapi deyam / tathA ca zAbdecchAvirahaviziSTA pratyakSasAmagrI nAsti / vizeSaNAbhAvapratyuktasya viziSTAbhAvasya sattvAdupapannaH zAbdabodhaH / tathA yatra nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAnaM samAnaviSayakapratyakSasAmagrI dvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtadvitIyAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnajanyaH zAbdabodho jAyatAmitIcchA tatra zAbdabodho na jAyate / zAbdabodhenotpannena yasyA icchAyA viSayasiddhistasyA eva hyutejakatvAt / tatra tattadrUpeNAkAGkSAjJAnasya kAraNatve prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTa , jayA'laGkRtaH padatvarUpAkAGkSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnajanyazAbde cchAvirahaviziSTAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinna prakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkapratyakSa sAmagrIvirahaviziSTaM prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNamiti kAryyakAraNabhAvazarIre niSpanne'nyAdRzAkAGkSAjJAne anyAdRzAkAGkSAjJAnAdhInazAbdecchAyAH sattve'pi pratibandhikAyAM samAnaviSayakapratyakSasAmagrayAM satyAM na bodhaH / anyatamatvena praveze tu anyatamAkAGkSAjJAnamanyatamAkAGkSAjJAnAdhInazAbdecchAvirahaviziSTasamAnaviSayakapratyakSa sAmagrIvirahaviziSTamabhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinna vizeSyatAkazAbdabodhaM prati
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake kAraNamiti kAryakAraNazarIre satyAM samAnaviSayakapratyakSasAmagrayAM kasmAccidanyatamAkAGkSAjJAnAt kasyAmapyanyatamAkAGkSAjJAnAdhInazAbdecchAyAM zAbdApattirato nAnyatamatve kAraNatvasambhavaH / athAvyavahitottaratvanibeze nIlasya ghaTa ityAdau zAbdApattirdurvAraiva / svottarajAyamAnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhaM pratyeva prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvAdirUpAkAGkSAjJAnasya kAraNatvenApAdyamAnazAbdabodhasya tattadAkAGkSAjJAnAnuttaratvena tattakAryyatAvacchedakairanAkrAntatvena tattatkAraNavirahasyAkiJcitkaratvAt / na cAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhasyAprasiddhatvAdeva nApattiH / nIlo ghaTa ityAdau tattadAkAGkSAjJAnottaratvaviziSTAbhedabodhasya sattve'pi zuddhanIlatvAvacchinnAbhedabuddhestatrAbhAvena na tatra prasiddhiriti vAcyam / samAnyasya vizeSeeva sattvenApAdyamAnatAvacchedakadharmasyAbhedasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvasya tatraiva prasiddheH / na ca tarhi tacchAbdabodhakAraNIbhUtAkAGkSAjJAnAbhAvAdeva nApattiriti vAcyam / ApAdyamAnatAvacchedakadharmasya tattadAkAGkSAjJAnakAryatAnavacchedakatvamityasyoktatvAt / ___ atrocyate--sAmAnyadharmAvacchinne kArye jananIye vizeSadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrayA apekSA / yathA zuklapaTatvAvacchinnaM prati zuklatantoH, kRSNapaTatvAvacchinnaM prati kRSNatantoH kAraNatve nirNIte paTatvAvacchinnakAryasya tattacchuklakRSNatantUnAmevApekSA na tu kAraNAntarasya / evaM sati sAmAnyanIlatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinne vizeSatattadAkAGkSAjJAnAvyavahitottaratvaviziSTatAdRzadharmAvacchinnakAryotpAdakasAmagrayAstattadAkAGkSAjJAnAdighaTitAyA apekSaNAt / prakRte nIlasya ghaTa ityAdau tAsAM tattadAkAGkSAjJAnaghaTitAnAM sAmagrINAM kasyA apyabhAvena nApattiH / nanu kAraNakUTa eva sAmagrI / tathA ca sAmAnyadharmAvacchinne kArye
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 41 jananIye vizeSadhavicchinnasya kAryyasya kAraNasamudAya apekSyata ityeva phalati / tacca na yuktam / nIlo ghaTa ityAdau sAmAnyadharmAvacchinnakAya'sya sattve'pi vizeSatattadAkAGkSAjJAnAvyavahitottaraviziSTatAdRzadharmAvacchinnakAraNakaTasya sakalatattadAkAGkSAjJAnaghaTitasyAbhAvena kutrApyabhedabodhAnApatteriti cet-n| vizeSadhavicchinnakAryotpattiprayojakatAvacchedakasamudAyatvAvacchinnasyApekSeti kathanenAdoSAt / ekaikAkAGkSAjJAnaghaTitasamudAyatvasyaiva tathAtvena tadavacchinnasya nIlo ghaTa ityAdau sarvatra sattvAt apekSAbuddhivizeSaviSayatvarUpasamudAyatvasyAnanugatatve'pi kAryotpattiprayojakatAvacchedakatvenAnugamasambhavAt / abhedasambandhena nIlaviziSTaghaTatvAvacchinnazAbdabodhaM prati tAdRzazAbdabuddhitvavyApyadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvadAkAGkSAjJAnaM kAraNamiti prakRtApattivAraNAyAGgIkriyata iti nApattiriti pre| __ atra kecit vizeSyavAcakapade prathamAntatvAdikamanivezyaiva prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnAvyavahitottaratAdRzazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNam / evaM dvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnAvyavahitottaratAdRzazAbdabodhaM prati dvitIyAntanIlapadasamabhivyAhRtadvitIyAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNamityevaM krameNa kAryakAraNabhAve nIlasya ghaTa ityAdAvApAdyamAnazAbdasya SaSThayantanIlapadasamabhivyAhRtaSaSThayantaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnasya kAryyatAvacchedakaSaSThyantanIlapadasamabhivyAhRtaghaTapadavyavahitottaratAdRzazAbdabuddhitvAkAntatayA tAdazAkAGkSAjJAnAbhAvena nApattirityAhuH / tanna / nIlasya ghaTa: nIlo ghaTa iti samUhAlambanAtmakAkAGkSAjJAnAdiSTasya nIlaghaTAbhedAnvayasyAnApattestasya svakIyakAryatAvacchedakAkrAntatvena sssstthyntniilpdsmbhivyaahRtsssstthyntghttpdtvruupaakaangkssaajnyaansyaabhaavaat| pare tu avyavahitottaratvAdighaTitAn prathamAntatvAdighaTitAn kArya
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 vyutpattivAdaH [ kArake - yattu samAsavyAsasAdhAraNaM vizeSaNapadasya vizeSyavAcakapadAprakRtikavibhaktyaprakRtitvarUpaM viruddhavibhaktirAhityameva tAdRzAnvayabodhaupayikAkAGkSA vizeSyavAcakapadaniSThavizeSaNavAcakapadAprakRtikavibhakyaprakRtitvaM ca na tathA nIlaghaTamAnayetyAdAvasaMbhavAditi tdst| vizeSyavAcakapadAprakRtikatvasya tAdRzapadAnuttaratvasya taduttaratvenApratisandhIyamAnatvarUpasya vA nIlo ghaTa ityAdau kAraNabhAvAn SaTsaMkhyAkAn vidhAya tattadAkAGkSAjJAnAnuttaratAdRzazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati saptamyantanIlapadasamabhivyAhRtasaptamyantaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnasya kAraNatvamityabhyupagamena nIlasya ghaTa ityAdau pApAdyamAnasyAnuttaratvAdighaTitakAryyatAvacchedakAkrAntatvena tatkAraNAbhAvenApattyabhAvAdityAhuH / tadapi na / nIlo ghaTAH nIlasya ghaTa iti samUhAlambanAkAGkSAjJAnAt nIlo ghaTa ityaMze'prAmANyajJAnAskanditAt nIlaghaTAbhedAnvayabodhApattestAdRzApAdyamAnasya tattadAkAGkSAjJAnAnuttaratvAdighaTitakAryyatAvacchedakadharmAnAkrAntatayA saptamyantatvaghaTitakAraNavirahasyAkiJcitkaratvAditi dik / . nAnAkAGkSAjJAnAnAM kAraNatvApekSayA lAghavAdekasyaivAkAGkSAjJAnasya kAraNatvamastviti nAnekakAryakAraNabhAvo nApyavyavahitottaratvAdini. veza ityaah-yttvityaadinaa| ___ nanu vizeSyavAcakapadAprakRtikavibhaktyaprakRtitvaM vizeSaNavAcakapade vizeSaNavAcakapadAprakRtikavibhaktyaprakRtitvaM vizeSyavAcakapade / anayoreva vinigamanAviraheNa kAraNatvApattAvanekakAraNatvaM kAraNAvyavahitottaratvanivezo'pyAvazyaka evetyata Aha-vizeSyavAcaketyAdi / sattvAditi / pratyuccAraNaM zabdasya bhedena nIlapadottaratvAdiviziSTavibhakterghaTapadottarasvAdivibhaktibhinnatvamiti bhAvaH /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 43 prathamA ] jayA'laGkRtaH nIlAdipadasamabhivyAhRtavibhaktau ghaTapadasamabhivyAhRtavibhaktibhinnatayA sattvAt / atha vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhityasya vivakSaNAnna doSa iti cetarhi vibhaktitvA vibhaktInAM bhede'pi tnnissttprthmaatvaadiinaambhedaattdghttitsyaivaakaangkssaatvmucyte--athetyaadinaa| vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjaketyAdi / nIlo ghaTa: nIlaghaTa ityAdau vizeSyavAcakaM padaM ghaTapadaM taduttarA suvibhaktiH tadavRttivibhaktivibhAjako dvitIyAtvAdidharmastadvatyo dvitIyAdivibhaktayastadrAhityasyobhayatra nIlAdau sattvena sAkAGkSatvamupapannam / atha vizeSyavAcakaM ghaTapadantaduttaratvaM sarvAsAM vibhaktInAM ghaTa ghaTena ghaTAyetyAdau tannirUpitavRttitvasyaiva sarveSAM vibhAjakadvitIyAtvAdInAM sattvena vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmAprasiddhiH / vizeSyavAcakapadottarayatkiJcidvibhaktyavRttitvaniveze nIlo ghaTa ityAdAvapi nAkAGkSA syAt / prathamAtvasyApi nIlaM ghaTamityAdau vizeSyavAcakaghaTapadottaradvitIyAvibhaktyavRttitvena tadvatsuvibhaktiprakRtitvasyaiva nIlapade sttvaat| vizeSyavAcakapadasya ghaTapadatvAdinA praveze'pyuktadoSadvayasyAnistAra eva / tadvyaktitvAdinA praveze tUktadoSadvayanistAre'pi nIlo ghaTa ityAdyAnupUrvImadvAkye'pi pratyuccAraNaM ghaTazabdasya bhedena tattadvyaktipravezenAkAGkSAyA apyAnantyApattyA 'vRzcikabhiyA palAyamAnasya tarakSumukhe nipAta eve'ti cet-na / uktasthale nIlapade ghaTapadavatvamevAkAGkSati svIkArAt / ghaTapadavattA ca svAbhAvavattvasambandhena / sAbhAvazca svottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktiprakRtitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkaH / tathA ca nAprasiddhina vA'nanugama / yadghaTapadavattvaM vivakSitantadghaTapadavyaktyuttaravibhaktereva sambandhaghaTakatayA pravezena vyaktyantaraghaTapadamAdAya doSadAnasyAsambhavAt / vibhaktitvAdikamajAnata iti / yena vibhaktitvaM na jJAyate tasyApi
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 vyutpattivAdaH [ kArake dikamajAnataH puruSasya tAdRzadharmajJAnAsaMbhavAcchAbdabodhAnupapattiH / nIlo ghaTa ityAdAvapi supadasyAmpadatvAdibhramadazAyAM tAzabodhasyAnudayAt / nIlasya ghaTa ityAdAvapi SaSThayAdeH supadatvAdibhramadazAyAM zAbdabodhotpattyA svarUpato viruddhavibha nIlo ghaTa ityAditaH zAbdabodho bhavati / vibhaktitvaghaTitAyA AkAGkSAyAH svIkAre vibhaktitvajJAnAbhAvena tadghaTitAkAGkSAyA api jJAnAbhAvena tasya tadvAkyAcchAbdabodho na syAdityarthaH / na ca svottarAvRttidharmavadityAdyavocyatAM vibhaktivibhAjakatvanna nivezyatAM tathA ca vibhaktitvajJAnamantarA'pi zAbdabodhaH syAditi vAcyaM, nIlo ghaTa ityAdau nIlapadottaravibhaktigatatadvyaktitvasya ghaTapadottaravibhaktyavRttitvenAkAGkSAnApatteH / nanu vizeSyavAcakapadottarAvRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmetyAghevAstu tadvyaktitvasya zrAvaNapratyakSaviSayatAnavacchedakatvAnoktadoSaH / svapratiyogivRttitvasvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena bhedaviziSTa eva dharmo niveshytaamvaa| tadvyaktitvaJca bhedaviziSTabhinnameveti cet-mAne / nIlo ghaTa: nIlaghaTa itivAkyagatazrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmAtiriktasya tadvAkyagatadharmasya zAbdabodhAt prAgajJAne'pi zAbdabodhasyeSTasyAnApatteH / nIlo ghaTa ityatra ghaTapadottaravisargAvRttarotvasya nIlapadottaravibhaktivRttitvena nirAkAGkSatvApattezca / etarthameva vibhaktitvAdiketyatrAdipadopAdAnamiti vik / nanvAkAGkSava kAraNaM na tajjJAnamiti vibhaktitvAdidhAjJAne'pi tasyA vastutaH sattvenAnupapattyabhAva itmatAha-ghaTa ityAdAvapItyAdi / svarUpata iti vastusata ityarthaH / ajJAtasyApIti yAvat viruddhavibhaktirAhityasyeti / niruktAkAGkSAyA ityarthaH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ktirAhityasyAprayojakatvAt / amIlo ghaTa: nIlaghaTa ityAdidvividhabodhasAdhAraNaM svottarasupadabhinnapadAnuttaratvaviziSTasvottaratvAdirUpasvAvyavahitottaratvasambandhena nIlAdipadavatsvantaghaTAdipadatvameva tathAstviti cet na / nIlaghaTarUpamityAdivAkyasAdhAraNyAnurodhenAnyadRzyA api AkAGkSAyAH samAsasthale upagantavyatayA upadarzitasamAsavyAsasAdhAraNAnugatAkAGkSAnusara svottarasupada bhinnapadAnuttaratvetyAdi / akaM bhAvaH / nIlo ghaTa: nIlaghaTa ubhayatra svo naratvasvottarasupadabhinnapadAnuttaratvobhayasambandhena nIlapadaviziSTasvantaghaTapa datvamevAkAGkSA'stu / svantanIlapadasamabhivyAhRtasvantaghaTapadatvaM nIlapadAvyavahitottaraghaTapadatvamityAkAGkSAdvayopagamo nirarthaka iti / nIlaghaTarUpamiti / atra karmadhArayapUrvapadakaSaSThItatpuruSaH / SaSThItatpuruSottarapadakarmadhArayo vA / Adhe nIlasya ghaTAnvayitve ekadezAnvayApattiH / samAse vRttyabhAvena ghaTasya ghaTIye lakSaNAM vidhAya rUpe abhedAnvayasyaiva vaktavyatvAt / dvitIye rUpasyaiva vizeSyavAcakapadatvanna ghaTarUpasamudAyasya tatra vRttyabhAvAt / tathA ca nIlottarasubhinnapadaM ghaTapadantaduttaratvasyaiva rUpapade sattvenAnA kAGkSatvApattestadarthamanyAdRzyA apyAkAGkSAyA vaktavyatvena kAryakAraNabhAvabAhulyAduktasthaladvaye ekAkAGkSAyAssadbhAvasyAkiJcitkaratvAt / damuphlakSaNam / nIlo ghaTau nIlA ghaTAH ityAdi sarvavibhaktyantavAkyAnaM nIlaghaTau nIlaghaTA ityAdisamAsAnAJcaikavidhAkA jhAyA vaktumazaka yatvAt / sarvatra doSasya sattvAt svottarasuppadabhinnapadAnattaratvasvottaratvobhayasambandhena nIlapadaviziSTasubantaghaTapadatvarUpAkAGakSAyAM tAtparyyakalane uktasthaleSu doSAbhAve'pi nIlasya ghaTa: nIlau ghaTa ityAdInAmapi sAkAGkSatvApattestasmAt svottarasupaH sutvAdinaiva pravezya svottarasupadabhinnapAnuttaratvasvottaratvonayasambandhena nIlapadaviziSTasvanta
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake NasyAprayojakatvAditi / atha nIlaM ghaTamAnayetyAdau nIlAderghaTAdAvanvayopagame nIlAdipadottaravibhaktyarthakarmatvAdeH kutrAnvaya iti cet-na kutrApi / vibhaktipadaM sAdhutvArthameva prayujyate / abheda eva vA vizeSaNavibhakterarthaH / abhedasya saMsargamaryAdayA bhAnaM tu samAsasthala eva / tatra luptavibhaktyanusaMdhAnaM vinApi zAbdabuddherA 46 ghaTapadatvamitirItyA nAnAvidhAyA eva tasyA vaktavyatvAt / ghaTo nIlaH nIlo'sti ghaTa ityAdAvapi bhinnaivAkAGkSA / nIlaM ghaTamAnayetyatra nIlaghaTayorabhedAnvayabodhe zAbdatvasya sarvAnubhavasiddhatayA na nIlAnvitakarmmatvasyAnayanakriyAyAmanvayaH / ghaTe'nvitasya nIlasya karmatve'pyanvaye dvidhA bhAnaprasaGgAt prakRtyarthAnvitasyaiva pratyayArthasya bhAnaniyamAt / nIlAnaMnvitakarmatvasya kriyAyAmanvayAsambhavAt / nA'pi nIle karmatvasyAnvayaH, kArakANAM kriyAyAmanvayaniyamAt / prakRtyarthaM prati pratyayArthasya vizeSyatvaniyamAcca / nIlAnvitakarmatvasya ca kriyAyAmanvayaH nIlaghaTayorabhedabhAnaM mAnasaM nIlaniSTha karmatAnirUpakamAnayanaM ghaTaraca nIlAbhinna ityapi na / abhedAMze'nubhavasiddhasya zAbdatvasyApalapitumazakyatvAt / itthaJca karmatvasya kutrAnvaya iti praznaH / na kutrApIti / karmatvasya na bhaanm| abhedAjvagrabodhaprayojakasamAnavibhaktikatvarUpAkAGkSAsampAdakatayaiva sAdhutvArthatvam / tadarthasyAbhAne nirarthakatvamevetyata Aha- prabheda eveti / nanu tarhyabhedasya prAtipadikArthe saMsargatayA bhAnamiti pUrvagranthavirodho'ta grAhasamAsthala iti / nanu samAse'pi vibhakteranusandhAnena tadartha evAbheda ityata graha - tatra luptavibhaktItyAdi / prabhedasya va bhedAbhAvo'rthastadarthaikadezabhede nIlasya svaniSThapratiyogitAkatvasambandhenAnvayo'bhAvasya ca svarUpasambandhena ghaTe'nvayaH / tathA ca mIlaniSThapratiyogitAnirUpakabhedapratiyogikAbhAva
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nubhavikatvAdityapi vadanti / athaivanmate abhedo yadi bhedatvAvacchinnAbhAvastadA'prasiddhiH, yadi ca bhedapratiyogiko'bhAvastadA viziSTo ghaTa ityarthaH / etanmata iti / abhedasya vibhaktyarthatvamata ityarthaH / tdaa'prsiddhiriti| yasya...kaspa cidbhedasya sarvatraiva sattvAdabhAvasya pratiyogitAvacchedakAvacchinnena saha virodhAt bhedtvaavcchinnprtiyogitaakaabhaavaaprsiddhirityrthH| nanu tAdRzAbhAvasyAprasiddhatve tatprasiddherapyaprasiddhatve tatprasiddhayabhAvo'pyaprasiddha iti tadA'prasiddhirityasya ko'rthaH ? atrocyate / syAdayaM doSo yadi aprasiddhayekadezaprasiddhau bhedatvAvacchinnAbhAvAnvayaH syAt / sa eva na kintu ghaTAdau bhedasya bhede bhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya prasiddhasyAtyantAbhAve'prasiddhirityarthaH / bhedaniSThaprakAratAdau prasiddhasya bhedatvAvacchinatvasyAtyantAbhAvIyapratiyogitAyAmaprasiddhirityartho veti boddhayam / nanu bhedatvena ghAbhAvasya saMyyogena bhedAbhAvasya bhedaghaTobhayAbhAvasya ca bhedatvAvacchinnapratiyogitAkatayA teSAJca prasiddhatayA kathaM bhedatvAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo'prasiddha iti cet-n| bhedaniSThasvarUpasambandhAvacchinnabhedatvaparyAptAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatpratiyogitAko'bhAvoprasiddha iti tAtparyyAt / Adya pratiyogitAyAM bhedaniSThatvAbhAvAt , dvitIye tasyAM svarUpasambandhAvacchinnatvAbhAvAt , tRtIyeM tasyAM bhedatvaparyAptAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAyA abhAvAt, teSAmabhAvAnAM prakRtAbhAvapadenAgrahaNAt / knu bhedatvena bhedapaTau na sta iti pratItiviSayIbhUto'bhAvastAdRzaH pratiyogitAyA bhedvRttitvaat| evaM svarUpasaMyyogobhayasambandhena bhedatvena bhedAbhAvo'pi tathA pratiyogitAyAH svarUpasambandhAvacchinnatvAt kiJca bhedaghaTobhayAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatApi pratyekaghaTatvAdiparyAptava na tu bhedatvaghaTatvAditritayaparyAptA mAnAbhAvAt / ghaTo nAsti bhedo nAstIti
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 vyutpattivAdaH [ kArake pratItiviSayIbhUtapratiyogitAvacchedakatAyAHghaTatvAdipratyekaparyAptAyA evobhayAbhAvIyapratiyogitAnirUpitatvenApi bhAnasambhAt tasya ca prasiddhatvAditi cet na / ubhayAdiparyAptAyA ekasyA abhAve ghaTasattve ghaTo nAsti bhedo nAstIti samUhAlambanapratItirna bhavati / ghaTabhedau na sta iti pratItizca bhavatyato niruktasamUhAlambanapratItiviSayAbhAvavilakSaNoyamabhayAbhAvo vailakSaNyaJcaitadeva yadubhayAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyAH ghaTatvAdyubhayaparyAptatvamityameSAt / bhedatvaviziSTAbhAvasyaiva vivakSitatvAt / vaiziSTyaJca svaparyAptAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatsvarUpasambandhapAptAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatpratiyogitAkatvasvaparyAptAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvannirUpakatAnirUpitanirUpyatAvattvobhayasambandhena / bhedatvena bhedaghaTobhayAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyA bhedatvaparyAptatve'pi tadabhAvIyanirUpakatAvacchedakatAyA bhedtvaap-pntvaat| dvitIye'bhAve ca saMsargatAtmakapratiyogitAvacchedakatAyAH svarUpasaMyyogobhayaparyAptatvena svarUpasambandhAparyAptatvAt / nanu ghaTatvabhedatvobhayatvatritayaparyAptApyavacchedakatA bhedatve'pi paryAptaiva na hyavayavAparyAptasya samudAye paryAptirastItyuktestathA cobhayAbhAvIyApi pratiyogitA bhedatvaparyAptAvacchedakatAkAnirUpakatAvacchedakatA'pyuktarItyA bhedatvaparyApteti kathamubhayAbhAvasyAgrahaNamiti cet-na / tritayaparyAptAyAstasyAH pratyekaparyAptatve'pi paryAptirekaiva tadaniyogitAvacchedakantritayagatantritvameva samaniyatatvAt na tu bhedatvagatamekatvantasyAnuyogitApekSayAnyUnavRttitvAt / tathA ca bhedatvagataikatvaviziSTo'bhAva evAprasiddhatvena vivakSita ityadoSAt / vaiziSTyaJca svAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogyavacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvanirUpakatAkatvasvAvacchinAnuyogitAkaparyAptipratiyogyavacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI yA svarUpasambandhatvagataikatvAvacchinnAnuyogitAkaparyAptiyogyavacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatI pratiyogitA tanirUpakatvobhayasambandhenobhayAbhAvIyaprati
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 prathamA ] jayA'laGkRtaH yogitA ca na bhedatvagataikatvAvacchinnAnuyogitAnirUpakaparyAptipratiyogibhUtAvacchedakatAkA'pi tu tritvAvacchinnAnuyogitAnirUpakaparyAptipratiyogibhUtAvacchedakatAketi tasya prasiddhatve'pi viviksstaabhaavsyaaprsiddhtvaat| nanu dvitvAdikaM yathA dvitvatvAdinaiva vyAsajyavRtti na tu vastutvAdinApi tathobhayAbhAvasya pratiyogitAvacchedakatA nirUpakatAvacchedakatA pratiyogitAnirUpitasaMsargatAtmakAvacchedakatA cAvacchedakatAtvenaiva vyAsajyavRttina tu vastutvAdinA'pi / tathA ca vastutvAvacchinnaprakRtAvacchedakatAniSThapratiyogitAnirUpakaparyAptyanuyogitAvacchedakaM bhedatvagataikatvameva vastutvAvacchinnA yA nirUpakatAvacchedakatAniSThapratiyogitA tannirUpakaparyAptyanuyogitAvacchedakamapi bhedatvagatamekatvaM tathA vastutvAvacchinnA yA pratiyogitAnirUpitasaMsargatAtmakAvacchedakatAniSThApratiyogitA tannirUpakaparyAptyanuyogitAvacchedakamapi svarUpasambandhatvagatamekatvam / tathA ca bhedatvagataikatvaviziSTAbhAvo'pi sa evobhayAbhAvo vastutvAvacchinnapratiyogitAmAdAyeti sa eva doSa iti vet-na / svanirUpitapratiyogitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAnirUpakaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasvanirUpakatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvobhayasambandhena bhedatvagataikatvavRttiryo'bhAvastasyaivAbhipretatvenAdoSAt / vastutvAvacchinnapratiyogitAyAH saMsargAghaTakatvAt / saMsargaghaTakAbhAvIyapratiyogitA ca svanirUpitasaMsargatAtmakAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAnirUpakaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena svarUpasambandhatvagataikatvavRttireveti na svarUpasaMyogobhayasambandhena bhedAbhAvamAdAyApi doSaH / nanu bhedatvaghaTatvobhayatvaitatritayagatApyavacchedakatAbhedatvavRttitvavizipTAvacchedakatAtvena bhedatva eva sakalabrAhmaNavRttyapi brAhmaNatvaM caitravRttitvena caitra evetivattathA cAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakamapi bhedatvagataikatvameveti sa doSastadavastha ev| yadyapi bhedatvavRttitvAvacchedakatAtvobhayadharmAvacchinnA paryAptIyA pratiyogitA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vyutpattivAdaH [ kArake nAvacchedakatAtvAvacchinnA tathApi pUrvoktarItyobhayaparyAptAyA api pratiyogitAvacchedakatAyAH avacchedakatAtvaparyAptatvamakSatamevetyavacchedakatAtvaparyAptAvacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvatvena pratiyogitAyAHpraveze'pi doSAnuddhAra ev| na ca svanirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkapAptyanuyogitAvacchedakatvasaMbandhenAvacchedakatAtvagataikatvavRttipratiyogitAnirUpakaparyAptereva pravezAnna doSa iti vaacym| uktarItyobhayavRttyapyavacchedakatA'vacchedakatAtvavRttitvenAvacchedakatAtva eva / tatrApi kiJcinniveze punarapi pUrvoktarItyA doSa ityanavasthApAta iti cet-pratrocyate / bhedatvavRttitvaviziSTAvacchedakatAvadbhedatvamiti pratItAvavacchedakatAniSThAdheyatA bhedatvavRttitvAvacchinnaiva nAvacchedakatAtvAvacchinnA nApi bhedatvavRttitvAvacchedakatAtvobhayadharmAvacchinnA mAnAbhAvAt / tathA ca svanirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnaparyAptisambandhAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvacchedakatvasaMbandhena bhedatvavRttipratiyogitAnirUpakAbhAva evAprasiddhatvena vivakSitaH / prakRtAdheyatAyA bhedatvavRttitvAvacchinnatvenAvacchedakatAtvAvacchinnatvAbhAvAnna doSaH / na ca bhedatvavRttimat bhedatvaM bhedatvavRttyavacchedakatAvat bhedatvamanayoH pratItyorbhedatvavRttitvAvacchinnAyA evAdheyatAyA viSayatve vailakSaNyAnupapattiriti vAcyam / ekatrAvacchedakatAtvasya prakAratvamaparatra netyetadvailakSaNyasyaiva sttvaat| vistarastvasmadviracitAyAM zAstrArtharatnAvalyAM vijayAyAJca draSTavyaH / ___ yadi ca bhedapratiyogiko'bhAva iti| takA ca yasya kasya ciddhadasya sattve'pi yasya kasya cidbhedasya tadvayaktitvenAbhAvasadbhAvAt nAprasiddhiriti bhASaH / nIlo ghaTa ityAdau nIlasya svaniSThapratiyogitAkatvasambandhena vibhaktyarthabhedAbhAvaikadeze bhede'nvayo'bhAvasya ca svarUpasambandhena ghaTe'nvayastathA ca nIlaniSThapratiyogitAnirUpakabhedaniSThapratiyogitAnirUpakAbhAvaviziSTo ghaTa iti bodhaH / nanu nIlapratiyogika dasyaiva jale sattvena tasya tadvayaktitvenApyabhAvo
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIlaM jalamityAdivAkyasyApi praamaannyaapttiH| jale dvitvAdinA jale nAstIti kathaM gelaM jalamityasya prAmANyamityata Aha-dvitvAditi / bhedaghaTobhayaM nAsti pRthivIvRttitvaviziSTabhedo nAstIti pratItiviSayIbhUtasya dvitvAvacchinnapratiyogitAkasya pRthivIvRttitvabhedatvobhayadharmAvacchinnapratiyogitAkasya ca nItabhedapratiyogikasyAbhAvasya jale satvena prAmANyaM syAdityarthaH / yadi ca bhedatvaniSThapratiyogitAvacchedakatAko'bhAvastathA'pi sa eva doSaH / uktAbhAvasyApi bhedtvnisstthprtiyogitaavcchedktaaktvaat| yadi ca bhedatvaparyAptapratiyogitAvacchedakatAko'bhAvo vivakSitaH prastAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatAparyAptizca na bhevalve tadA'prasiddha evevyaktam / nana pratiyogivyadhikaraNo'bhAvo gRhyate niruktAbhAvau ca pratiyogibhatabhedasamAnAdhikara gameveti na doSa iti cet-na / sarvasyaiva padArthasya pratiyogitayA pratiyogivyadhikaraNAbhAvasyAprasiddheH / svapratiyogivyadhikaraNa ityuktAvananugamaH / banu- vyAsajyattidharmAnavacchinnabhedaniSThapratiyogitAnirUpako'bhAvo gRhyate niruktAbhAvasya vyAsajyavRttidvitvAvacchinnapratiyogitAkatvAditi cetna / tathA'pi pRthivIvRttitvaviziSTanIlabhedAbhAvaM ghaTatvena nIlabhedAbhAvaM saMyogena nIla bhedAbhAvaJcAdAya nIlaM jalamityasya prAmANyApatteravAraNAt / yadi ca svapratiyogisAmAnAdhikaraNyasvatAdAtmyaitadubhayasambandhanAbhAvaviziSTabhiyo'bhAvaH svanirUpakatvasvAzrayasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena pratiyogita viziSTAnyo vA'bhAvo gRhyte| uktAbhAvAzca naitAdRzA iti na doSo nApyanan gamo na vA'prasiddha ityucyate / tadA punarapyabhAvaviziSTaghaTobhayabhedaM pratiyogitA viziSTaghaTobhayabhedaJcAdAya niruktAbhAvAnAmapi grahaNasambhavena doSa eveti cet--anocyate / abhAvaviziSTatvapratiyogitAviziSTatvaparyAptapratiyogitAvacchedakatAkabhedasya grahaNenobhayabhedasya nirasa
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIlabhedAdyabhAvasya sattvAt / nIlabhedatvAvacchinnAbhAvasya vibhaktyarthatve niilaadipdaarthaannvthprsnggH| na ca bhedapratiyogikAbhAva eva nena na doSa iti cet--idamatrAvadheyam / nIlabhedaH svAbhAvavatvasambandhena nIlatvasamaniyatatvAnnIlatvarUpastathA caM nIlabhedAbhAvasya nIlabheda iva nIlatvamapi pratiyogi tatsamAnAdhikaraNa eva nIlabhedAbhAva iti pratiyogitAviziSTAnyo nIlabhedAbhAvo'prasiddha eva / kiJcAnIlaghaTabhedo nIlaguNasvarUpo nIlaguNasya ca nAnAtvAt / yatkiJcinnIlaguNavatyapi 'baTe yatkiJcinnIlaguNAtmakasyAnIlaghaTabhedasya yo'bhAvastasya sattvena nIlo ghaTo'nIla ityApadyateti / nanu nIlo ghaTa ityAdau nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eva vibhaktyartho'stu / nIlabhedatvaparyAptAvacchedakatAyAH pravezena nobhayAbhAvamAdAya nIlaM jalamityasya prAmANyaM nIlasya pratiyogitAvacchedake pravezena nAprasiddhirapi / na ca pIto 'ghaTa ityAdau pItabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaiva vibhaktyarthatvaM vaktavyam / tathA ca zakyatAvacchedakAnantyena zaktyanantatAprasaGga iti vAcyam / svaprakRtyarthatAvacchedakatvopalakSitadha vicchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvasyaikasyaiva zakyatAvacchedakatvenAnantyAprasaGgAt nIlAdipadasamabhivyAhArAcca / nIlatvAdyavacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo vibhaktyartho labhyate / pIto ghaTa ityAdau ca pItapadasamabhivyAhArAt / pItatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo vibhaktyartha ityAha-- nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyetyAdi / ___ nIlAdipadArthAnanvaya iti / nIlarUpaprakRtyarthasya vibhaktyarthaMkadeze nIle abhedena nAnvayaH / prakAratAvacchedakabhedasya vizeSyatAvacchedake'bhAvAt / nApi nIlabhede svapratiyogikatvasambandhenAnvayaH / uddezyatAvacchedake nIle
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktyarthaH / nolapadasamabhivyAhArAnnIlabhedatvAvacchinnAbhAvaH pratIyate iti vAcyam / padArthadvayasaMsargabhAnasyaivAkAGkSAniyamyatvAnnIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAntarbhAveNa vRtti vinA bhedarUna papadArthatAvacche kasyAbhAve tAdRzasaMbandhena bhAnAsaMbhavAt / maitrm| bhedo'bhAvazca vishessnnvibhktrrthH| viziSTalAbhastvAkAGkSA vidheyabhUtanIlabheda bhAvAt / tayorbhedasya zAbdabodhe hetutvAt / anyathA ghaTo, ghaTatvavAniti prata tyApatteH / ata eva nIlabhedatvAvacchinnAbhAve'pi vRttitvasambandhanAnvayo'pi na / na ca bhedapratiyogikAbhAva eva vibhaktarthaH / bhede ca nIlasya svaniSTha pratiyogitAkatvasambandhenAnvayaH / nIlapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAvalAcca bhedasya padArthaMkadezasya svaniSThanIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAbhAve'nvayaH / tathA ca nIlabhedatvAvacchinnAbhAvasyA nAprasiddhiH / avacchedakapravezAcca nobhayAbhAvamAdAya nIlaM jalamityasya prAmANyaM pIto ghaTa ityAdau ca pItapadasamabhivyAhArAt pItabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAnvaya iti sarvamupapannam / / padArthadvayasaMsargabhAnasyaivetyAdi / ekapadArthe'parapadArthasyaiva saMsargasyAkAGkSAbhAsyatvaniyamAt bhedarUpapadArthaMkadezasyAbhAvarUpapadArthaMkadeze nIlabhedatvAMvacchinna pratiyogitAkatvasaMsargasya nIlapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAbhAsyatvAsambhavAt / nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya bhAnAya vibhaktyarthatAvacchedakakoTAveva pravezaH karttavyaH / tathA ca pUrvokto'nanvaya eveti bhAvaH / maivamiti / bhedapratiyogikAbhAvarUpaviziSTasya vibhaktyarthatve eva bhedAdeH padArthaMkadezatvaM syAttadeva netyAha--bhedo'bhAvazceti / tathA cobhayoH padArthatvAt / prakRtyarthasya nIlAderbhedapadArthe nIlatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAnvayaH / bhedasya cAbhAvapadArthe svaniSThanIlabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAnvayaH / niilpdsmbhivyaahaarruupaakaangkssaa| balAdityAha-viziSTalAbhastviti / nIlabhedatvAvacchinnapratiyogitA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... vyutpattivAdaH [ kArake - divazAt / etena- bhede nIlAdipadArthAnvaye ekadezAnvayaprasaGga ityapi nirstm| na ca vizeSaNavibhaktarabhedArthakatvamate nIlaM ghaTa ityAdAvapyabhedAnvayabodhApattirdhAnyena dhanavAnityAdau tRtIyayA abhedabodhanAt abhedaprakArakabodhe viruddhavibhaktirAhityasyAnapekSaNAditi vAcyam / dvitIyAdinA'bhedabodhane dvitIyAdyantavi kAbhAvalAbhastvityarthaH / ityapi nirastamiti / bhedasya vibhaktijanyopasthitIyamukhyavizeSyatAzrayatvarUpapadArthatayA padArthaMkadezatvAbha vAnnaikadezAnvaya iti bhAvaH / vizeSaNavibhakterabhedArthakatvamate iti / anena granthenAbhedasaMsargakabodhAbhyupagame nAyaM doSa iti labhyate'nyathA vizeSaNavibhakterabhedArthakatvetivizeSokterasaGgatyApattestannopapadyate / saMsargatAmate dhAnyena dhanavAnityAdAvapyabhedasaMsargakabodha eva vaktavyastathA ca saMsargatayA bhAne samAnavibhaktikatvasyAniyAmakatvAt tanmate'pi nIlaM ghaTa ityAdAvApattisambhavAdvizeSaNavibhakterabhedArthakatva ityasaGgatameveti cet--na / saMsargata yA bhAne stokaM pacatItyAderiva dhAnyena dhanavAnityAkAGkSAyA niyAmakatve'pi nIlaM ghaTa ityAkAGkSAyA aniyAmakatvena doSAbhAvAt / prakAratAmate eva doSasya sattvena vishessokteraavshyktvaat| nIlaM ghaTa ityaadaavpybhedaanvybodhaapttiriti| nIlapratiyogikabhedAbhAvaviziSTo ghaTa iti bodhApattirityarthaH / nanvabhedaprakArakabodhe'pi samAnavibhaktikatvarUpaviruddhavibhaktirAhityasyApekSaNAnnApattirityata Aha-dhAnyenetyAdi / dvitIyAdineti / prathamArthAbhedaprakArakabodhe prathamAntavizeSyavAcakapadasamabhivyAhAraH kAraNamityAdirItyA kAryakAraNabhAva iti bhAvaH / nanvAdipadena sarvAsAM vibhaktInAM grahaNe dhAnyena dhanavAnityAdAvabhedAnvayabodhAnApattiH / tRtIyAtiriktAnAM tAsAM grahaNe tRtIyArthAbhedaprakArakabodhe tRtIyAntavizeSyavAcakapadasamabhihArasyAnapekSaNAt / nIlena
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH zeSyavAcakapadasamabhivyAhArasya prayojakatvamityupagamAt / pazca prameyo ghaTa ityAdau prameyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAprasiddhayA ghaTa ityatrApyabhedabodhApattiH / na ca dhAnyena dhanavAnitivannIlena ghaTa ityapISyata eveti vAjyaM, prakRtyAdibhya upasaMkhyAnamitivArtiketarasyAbhede tRtIyAvidhAyakazAstrasyAbhAvAt / tacca vArlikaM sarvavibhaktyapavAdabhUtamata eva prakRtyA cAruH, gotreNa gArgyaH, samenaiti, viSamenaitItyAdau prakRtezcAruH prakRtizcAruH, gotro gArgyaH, samameti, viSamametItyAdayo na prayogAH / tathA ca yatra tRtIyAtiriktA vibhaktina prAmANikI tatraiva prakRtyAdibhya iti vArtikaM pravartata iti nizcIyate / aba ca nIlo ghaTa iti prayoge prathamAyAH prAmANikatvaM sarvairavagamyate tasmAnna prakRtyAdipadena nIlAdInAM grahaNamiti nIlena ghaTa iti prayogo na prAmANikaH / idAnIM nIlena ghaTa ityasyApi bodhajanakatvena prAmANika vApattiriti cet-na / prakRtyAdibhya upasaMkhyAnamitivArttikavihitatRtIyAtiriktatRtIyArthAbhedaprakArakabodhe tRtIyAntavizeSyavAcakapadasamabhihAraH kAraNamiti kAryakAraNabhAvakalpanena nIlena ghaTa ' ityAdAvApattyabhAvAt / atha prameyo ghaTa iti / vibhaktyarthe bhede prakRtyarthasya prameyatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena bhedasya ca prameyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAbhAve'nvayaH kAryyaH / sa ca na sambhavati / bhedasya hi pratiyogitAvacchedakena saha virodhAt sarvatra prameyatvasya sattvena prameyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAprasiddhirityAha-prameyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAprasiddhaceti / kambugrIvAdimati kambugrIvAdimatvaM ghaTatvaJca vartate / kambugrIvAdimati yA bhedIyA pratiyogitA tadavacchedakaM lAghavAt ghaTatvamevetyevaM rItyA laghudharmasamaniyatagurudharmasya pratiyogitAnavacchedakatvaM tathA ca kambugrIvAdimatvAvacchinnapratiyogitAkabhedAprasiddhayA kambu
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ laghudharmasamaniyatagurudharmasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatve kambugrIvAdimAna ghaTa ityAdAvapi kambugrIvAdimattvAvacchinAtiyogitAkabhedAprasiddhayA vizeSaNavibhakterabhedArthava tvAsambhavaH / evaM nIlapaTAdiparanIlAdipadabaiTitasya nIlo ghaTa i yAdivAkyApi prAmANyApattiH / nIlatvAdinA paTAderbhadAbhAvasya nIlaghaTAho sttvaat| etena vizeSaNatAvacchedakIbhUtanIlaprameyatvAdikameva vizeSaNavibhaktyarthaH, nolatvAdernIlatvAvacchinna bhedAbhAvarUpatyA'bhedArthakatvapravAdopapattirityapi nisstam / nIla bAdau nIlatvAdimata; svavRttitvasambandhenAnvaye AkAGkSAviraha ca / yathA hi tadviziSTe adhikaraNe AzrayatayA tadanvayo'nubhavaviruddhaH tathA taddharme AdheyatayA taddharmavadanvayo'pi / ata eva karma gacchatIti vAkyasya niraakaangksstaa| na caivaM saMsargatAmate'pyanistAraH / grIvAdimAn ghaTa ityAdi bodhAnupapattirityAha--laghudha-masamaniyatetyAdi / prAmANyApattiriti / nIlapaTagatanIlatvaM nIlaguNa eva / sa ca nIlaghaTagatanIlaguNAdbhinna eva / tathA ca nIlatvAvacchinnanIlapaTa niSThapratiyogitAkabhedAbhAvo nIlapaTaniSThanIlaguNasvarUpastasya ghaTe'sattvena kathaM nIlapaTaparanIlapadaghaTitanIlo ghaTa iti vAkyasya prAmANyApattiriti na vAcyam / paTarUpadravyaparadravyapadaghaTitasya dravyaM ghaTa iti vAkAsyopalakSaNIyatvAt nIlatvAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatvasyaiva nIlatvapadena grahaNAdvA tasyAdhikaraNatvasya caikyAt / eteneti / tRtIyadoSasya sattvenetyarthaH / nIlasvAdau nIlatvAdimata iti / ata eva nIlasya nIlatvamilAdAvanvayabodho na / tadviziSTa adhikaraNa iti / nIlo nIlatvavAnityAdA pati bodhyam / ata eveti / karma gacchatItyAdivAkyAt karmatvaviziSTasya ! kRtyarthasya vRttitvasambandhena dvitIyAthakarmatve anvayabodhAbhAvAditi bhAvaH / na caivaM saMsargatA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIlo ghaTa ityAdau svavRttinIlatvAdeMH saMsargatAsvIkAre uktasthale prAmANyApatterdurvAratvAditi vAcyam / svavRttinIlatvAdeH svasminneva sambandhatopagamena paTAdivRttinIlatvAderghaTAdau paTAdisambandhatAviraheNa tAdRzAtiprasaGgAbhAvAt / vastutastu tattadvyaktitvAvacchinnabhedAbhAva eva nIlatvAdiprakAreNa bhAsamAnAnAM tattavyaktInAM svasmin sambandhatayA bhAsate iti na kaapynuppttiH| sambandhatA ca tasya bhedapratiyogitAkAbhA mate'pyanistAra iti / tanmate'pi prAmANyApattirUpadoSAnuddhAra evetyarthaH / tadevopapAdayati-nIlo ghaTa ityaadinaa| uktasthala iti / nIlapaTaparanIlapadaghaTitanIlo ghaTa ityaadaavityrthH| saMsargatAmate'pi nIlabhedAbhAvarUpanIlatvasyaiva saMsargatA nIlatvasya ca nIlapaTa iva nIlaghaTe'pi sattvAduktadoSastadavastha eveti bhaavH| svavRttinIlatvAdeH svasminneva sambandhatopagameneti / uktasthale ca paTavRttitvaviziSTanIlatvameva saMsargaH / tacca paTe eva na ghaTe iti noktadoSa iti bhaavH| tattadvayaktitvAvacchinnabhedAbhAva eveti| tathA ca nIlapaTaparanIlapadaghaTitasya nIlo ghaTa iti vAkyasya na praamaannyaapttiH| paTagatatadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedasyaiva ghaTe sattvena tadabhAvarUpasambandhasya tatrAbhAvAt / bhedapratiyogikAbhAvatveneti / nanu bhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvena na saMsargatA taddharmasyAprasiddhatvAt / bhedaniSThapratiyogitAkAbhAvatvasya prasiddhatve'pi tasya tadvayaktibhedaghaTobhayAbhAve'pi sattvena tasyApi saMsargatvApattau tasya cobhayAbhAvasya ghaTe'pi sattvenoktavAkyasya prAmANyaM durvArameveti tadvayaktibhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvenaiva saMsargatAyA vaktavyatayA kathamatrAMze audAsinyamiti cet--na / bhedapratiyogikAbhAvatvena sAmAnyarUpeNApi tadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaivobhayAbhAvabhinnasya saMsargatvopagamAt /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 vyutpattivAdaH [ kArake vatvena tattadvyaktibhedapratiyogitAkAbhAvatvena vetynydett| na caivaM vizeSaNavibhakterabhedArthakatvamate'pi tattadvyaktitvAvacchinnAbheda eva vibhaktyartho vaktavya iti vAcyam / tathA? satyapUrvavyaktiniSThatattadvyaktitvasya kathaMcidapi bhAnAsambhavena tadavacchinnabhedAbhAve zaktigrahAsambhavanApUrvavyaktInAmabhedAnvayabodhAnupapaneH / saMsagaeNjJAnasya viziSTabuddhAvahetutvenAnupasthitasyApi saMsargatayA bhAna sambhavena saMsargatAmate'nupapattyabhAvAt / na ca vibhaktyarthe'pi bhede atiprasaktadharmasyApi viSayatAtmakasaMsargatAyA avacchedaka tvAt / anydetditi| atiprasaktena bhedapratiyogikAbhAvatvena anatiprasaktena tadvayaktitvAvacchinnapratiyogikAbhAvatvena vA astu saMsargatA parantu sA pradarzitavizeSAbhAvaniSThaveti kasminnapi pakSe doSAbhAvena yathecchasi tathA stviti bhAvaH / tathA satIti / tasya vibhaktyarthatve stiityrthH|| apUrvavyaktiniSTheti / tadvayaktitvabhedena tadghaTita dharmasyApi bhinnatvena tattatsakaladharmAvacchinne vibhakteH zaktisvIkA: zyAmaH putro bhavitetyAdau bhAviputragatatadvayaktitvaghaTitadharme vibhaktervyavahArAbhAvena taddhavicchinne vibhaktizaktergrahAbhAvena bodhAnApatteriti bhAvaH / na ca saMsargatayA'pyanupasthitasya tasya kathaM bhAnamata eva saMsarge'pi mImAMsakaH zaktiH svIkriyata iti vAcyam / momAMsakamataM nirAkRtyAnupasthitasyApi padArthadvayasaMsargasya saMsargamaryAdayA bhAnasya naiyAyikarvyavasthApitatvAt / ___saMsargatAmate'nupapattyabhAvAditi / na ca zAbdabodhe saMsargamaryAdayA anupasthitasya tasya bhAne'pi nIlo ghaTa iti vAkyaM tadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvasambandhAvacchinnanIlaniSThaprakAratAkabodhecchayoccaritamityAkArakatAtparyyajJAnasya nIlo ghaTa iti vAkyajanyazAbbodhe kAraNatvaM vaktavyam / tAtparyyajJAne ca avacchinnatvAMze prakAratayaiva tasya bhAnena tad
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ / tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhana nIlatvAdinA tttdvyktiinaamnvyH| tAdRzabhedAnAmapi vattavyaktibhedatvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAbhAve'nvaya upeyate / tAvataiva tattadvyaktitvAvacchinnAbhedalAbha iti na kiMcidanupapannamiti vAcyam / vizeSaratAvacchedakAvacchinnAyA eva pratiyogitAyA ghaTitatAtparyyajJAne taja jJAnasya hetutvena tasyAnupasthitau tAtparyyajJAnAsambhavena zAbdabodhAnupapattireveti vAcyam / na ca nIlo ghaTa iti bodhanecchayoccaritamidaM vAkyamityAkA rakasya tAtparyyajJAnasya saMsargatayaiva saMsargAvagAhinaH kAraNatvamastu tathA cAnupasthitasyApi tadvayaktitvasya saMsargaghaTakatayA bhAne na bAdhakamiti va cyam / apUrvavAkyArthasthale zAbdabodhAt prAk tAdRzavAkyArthAprasiddhestAtparyagrahe jJAnavizeSaNatayA vAkyArthasya bhAnAsambhavAditi vAcyam / svanirUpittasAMsargikaviSayatAnirUpitaghaTAdiniSTaviSayatAkatvasambandhena nIlaniSThaprakAratAviziSTajJAnajanakatvenoccaritamityAkArakatAtparyajJAnastha vAraNatvenApUrvavAkyArthasthale'pi tAdRzajJAnasambhavena tadvayaktitvopasthiterana kSaNAditi dhyeyam / na ca vibhaktyarthe'pi bheda iti / ayaM bhAvaH / abhedasya vibhaktyarthatve'pi doSAbhAvaH / tathA hi bhedo'bhAvazca vizakalita eva vibhaktyartho'stu nIlAdezca tadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena bhede'nvayaH / bhedasya ca tadvyaktibhedatvAvacchiH pratiyogitAkatvasambandhenAbhAve'nvayaH / tathA ca tadvayavi tatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvo labhyata iti na pUrvoktadoSAvasaraH / tadvaktitvasya saMsargaghaTaqatayaiva bhAnenAnupasthitatve'pi kSatyabhAvAt / vizeSaNatAvacchekAvacchinnAyA iti / pratiyogivizeSaNatayA bhA mAnadhavicchinna pratiyogitAyA eva pratiyogino'bhAve saMsargatayA bhAnaM bhavatItyarthaH / tathA ca nIlatvena bhAsamAnanIlAderbhede
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhAve pratiyoginaH sambandhatayA bhAnAt / anyathA vishissttvaishissttybuddhitvaanuppttiH| pratiyogivizeSitAbhAvajJAnaM ca viziSTavaiziSTyabodhamaryAdAnnAtizeta iti darzanAtkevalaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA na kazcidabhyupaitIti cet-stym| abhedastAdAtmyam / tacca svavRttyasAdhAraNo dhrmH| asAdhAraNyaM ca ekamAtravRttitvam / tacca svasAmAnAdhikaraNyasvaprati nIlatvAvacchinnapratiyogitAyA eva saMsargatvaM na tu tadvapaktitvAcchinnapratiyogitAyA ityarthaH / viziSTavaiziSTayabuddhitvAnupapattiriti / vizeSaNavizeSaNatAvacchedakobhayapratiyogikasambandhadvayAvagAhibuddhitvaM viziSTavaiziSTayabuddhitvam / tathA ca nIlo ghaTa ityAdau vibhakyarthabhede nIlasya svapratiyogikatvaM nIlatvasya ca svAvacchinnapratiyogitAkatvaM saMsarga eva syAdityarthaH / anyathA ghaTasattve'pi ghttaabhaavvttaabuddhiprsnggaat| dvitvAvacchinnapratiyogitAkasyAnyatavyaktitvAvacchinnapratiyogitAkasya ca ghaTAbhAvasya ghaTasattve'pi sa tvAt / pratiyogivizaSitAbhAveti / pratiyoginA vizeSito yo'bhAvastajjJAnaM ghaTAbhAvaH ghaTo nAstItyAkArakajJAnamityarthaH / nAtizeta itiiti| niruktaviziSTavaiziSTayabuddhitvaM na jahAtItyarthaH / kevalaM vizeSye vishessnnmitiiti| abhAve vizeSye pratiyogitayA ghaTo vizeSaNaM ghaTe ca samavAyena ghaTatvaM vizeSaNamitirItyesarthaH / pratiyogitAyAM pratiyogivizeSaNadharmAvacchinnatvaM vihAyati bAvat / ___ekamAtravRttitvamiti / taccaikavRttitve sati eketarAvRttitvarUpamiti yathAzrutantu na yuktam / ekatvasya kevalAnvayitvena eketaratvasyAprasiddhayA tasyAprasiddhatvAt / svasAmAnAdhikaraNyeti / svaM bhedaH yathA ghaTe yo'nyaghaTavyakterbhedaH sa svaM tatsAmAnAdhikaraNyaM tatpratiyogivRtti vaJca ghaTatve iti
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 61 yogivRttitvobhayasambandhena bhedaviziSTaM yattadanyatvamityekamAtravRttidharma eva vizeSaNavibhaktararthaH / vRttizca tatra prakRtyarthasya saMsa bhedaviziSTameva ghaTatvamevobhayavRttiH sarvo'pi dharmo bhedaviziSTastadanyatvaM tadvayaktitve eva / yathA pratiyogibhUtaghaTavyaktigatatadvayaktitve tAdRzabhedapratiyogivattitve'pi tadbhadasAmAnAdhikaraNyannAsti / anuyogighaTagatatadvayaktitve ca tadbhadasAmAnAdhikaraNye'pi pratiyogivRttitvannAstIti bhedaviziSTabhinnatvaM bodhyam / atha pratiyogibhUtaghaTagatatadvyaktitvasyApyanuyogini kAlikasambandhena sattvAt / anuyogighaTagatatadvyaktitvasya tena sambandhena pratiyogini sattvAttadvayaktitvamapi bhedaviziSTameva / svarUpasambandhAvacchinnavRttitAyA niveze samavAyena vRttitvavatAM ghaTatvAdInAmapi bhedaviziSTAnyatvApattyA bhinnanIlaghaTaparanIlapadaghaTitasya nIlo ghaTa ityAderapi prAmANyApatteH / kAlikAnyasambandhAvacchinnavRttitAyA niveze ghaTagatatadvyaktitvaviSayakajJAnapratiyogiko yo ghaTe bhedastadviziSTatvameva ghaTagatatadvayaktitve tasya svarUpasambandhena anuyogini ghaTe viSayitAsambandhena pratiyogini jJAne'pi sattvAt / na ca tasya sambandhasya vRttitvAniyAmakatvaM jJAne ghaTa iti pratIteriti bhedaviziSTAnyatvAprasiddhiriti cet--atrocyate / bhedaviziSTAnyaghaTakavRttitvasya svarUpasambandhAvacchinnasyaiva grahaNamiti kAlikasambandhamAdAya nAprasiddhirnApi ghaTatvAderapi bhedaviziSTAnyatvena vibhinnaghaTaparasya nIlo ghaTa iti vAkyasya praamaannyaapttiH| bhedaviziSTAnye vibhaktyarthe svarUpasambandhAvacchinnAdheyatvasyaiva prakRtyarthasaMsargatayA bhAnopagamAt ghaTatvAdirUpabhedaviziSTAnyasya vibhaktyarthatve'pi niruktAdheyatvasambandhena prakRtyarthAnvayasya tatra bAdhena tadAdAyApattyasambhavAt / na ca ghaTe yaH paTatvAbhAvastatra yo ghaTabhedaH sa abhAvAtmaka eva abhAvAdhikaraNakAbhAvasyAdhikaraNAtmakatvAbhyupagamAt / tathA ca ghaTagatatadvayaktitve ghaTabhedapratiyogivRttitvasya tadbhe
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 vyutpattivAdaH [ kArake gamaryAdayA bhAsate / tAdRzadharmastattadvyaktitvAdirUpa eva / dAtmakAdhikaraNIbhUtAbhAvasAmAnAdhikaraNyasya ca sattvena tadvayaktitvasyApi bhedaviziSTatvameva / evaM svasminnapi pUrvakSaNavRttitvaviziSTasvabhedasya sattvena tadbhedaviziSTatvamapi tadvayaktitve iti bhedaviziSTAnyatvamaprasiddhameveti vaacym| svAtmakatvasvaparyAptAvacchedakatAkapratiyogitAnirUpakatAvacchedakabhedatvAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAzrayavRttitvAbhedasaMbandhena dhamaviziSTAnyatvasyaiva vivkssittvaat| abhAvAdhikaraNakabhedasyAbhAvAtmakatve'pi taniSThAbhAvatvAvacchinnAdheyatAnirUpitaivAdhikaraNatA ghaTe na tu ghaTagatatadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAnirUpakatAvacchedakIbhUtabhedatvAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNateti nAdyarItyA doSaH / nApyantarItyA doSastatra pUrvakSaNavRttitvaviziSTatadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedamAdAyaiva doSo vAcyaH / sa na sambhavati / pUrvakSaNAderapi pratiyogitAvacchedakakukSau pravezena tadvayaktitvaparyAptAvacchedakatAyA abhAvAt / nApi tadvayaktipaTobhayanna sA vyaktirityubhayabhedamAdAyApi doSastatra pratiyogitAvacchedakatAyAstadvayaktitvaparyAptatvAbhAvAt / atra pryaaptiniveshprkaarssrvo'pynusndhyeyH| . naca bhedastAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH / tAdAtmyaJca bhedaviziSTAnyatvamityatyonyAzraya iti vAcyam / svapratiyogisAmAnAdhikaraNyasvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhenAbhAvaviziSTAnyatvasya vivakSitatvAt / tadvayaktitvAbhAvamAdAya lakSaNasamasyayaH / svAbhAvatvamapi dravyAdiSaTkAnyonyAbhAvavatvameva / anyonyAbhAvazca tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAva iti tadavastha evAnyonyAzraya iti vAcyam / abhAvatvasyAkhaNDopAdhirUpatvAt / nApyanyatvamAdAyAnyonyAzrayaH bhedatvasyApyakhaNDopAdhitvAditi dik / tAdRzadharmastattadvayaktitvAdirUpa eveti| tAdRzo bhedaviziSTAnyaH nIlo
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH atharvavyaktiniSThatAdRzadharmasya viziSyajJAtumazakyatve'pyekamAtravRttidharmatvAdinA sAmAnyapratyAsattitaH sugrahatvameva / abhedasya saMsargatAmate'pyetAdRzAnugatAbhedasyaiva tthaatvmucitm| tattavyaktitvAvacchinnabhedAbhAvakUTasya viziSya tathAtve ghaTo na nIla ghaTa ityAdau tadvyakiAtvaM vibhaktyarthaH / tasmin svarUpasambandhAvacchinnAdheyatAsambandhena niilruupprkRtyrthsyaanvyH| tasya ca svarUpasambandhena ghaTe'nvayaH / tathA ca nIlavRttitayaktitvavAn ghaTa ityanvayabodhaH / sundaraH putro bhaviSyatItyatra putragatatadvayaktitve vyavahArasyAdarzanena tatra vibhakteH zaktigrahAbhAvena kathantasya zAbdabodhaviSayatetyata Aha-apUrvavyaktiniSThetyAdi / vizivyeti / svarUpatastAdazatadvayaktitvasyetyarthaH / ekamAtravRttidharmatvAdineti / bhedaviziSTAvyalvadharmaNetyarthaH / sAmAnyapratyAsattIti / sAmAnyadharmarUpA cakSuSo'pUrvatadvyaktitve pratyAsattiH sannikarSa ityarthaH / cakSussannikRSTa . syaktitve yadidaM daviziSTAnyaditi jJAnaM tatprakArIbhUtabhedaviziSTAnyatvam / sakalatadvyaktitve iti cakSuSaH...svrajanyajJAnaprakArIbhUtabhedaviziSTAnyatvarUpadharmavatvasya pUrvatadvayaktitve snnikrssaat| bhedaviziSTAnyatvena jJAyamAne sakalatadvyaktitve vibhakteH zaktigrahAt apUrvasyApi zAbdabodhaviSayatApattiriti bodhyam / etaadRshaanugtaabhedsyaiveti| bhedaviziSTAnyasyaivetyarthaH / tathAtvaM saMsargatAtvamityarthaH / viziSya tathAtve iti / tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAka bhedAbhAvatvena saMsargatve ityarthaH / ghaTo na nIla ityAdIti / ayaM bhAvaH / nIlo ghaTa ityatra yadi tadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAva eva nIlasya ghaTe saMsargastahi nIlo na ghaTa ityatrApi tadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvasambandhAvacchinnapratiyogitAka nIlAbhAva eva ghaTe nA bodhyeta / na tu tatra tAdAtmyaM vibhktyrthH| nIlasrA vRttitvasambandhena tAdAtmye'nvayaM kRtvA nIlavRttitA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vyutpattivAdaH [ kArake ityAdivAkyajanyabodhe pratiyogyabhAvAnvayau ca tulyayogakSemAviti nyAyena tAdRzAnanugatasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAnanugatAbhAvA eva bhAseran na tu nIlavRttireko'bhAvaH, tathA sati yatkiMcittAdRzAbhAvatAtparyeNa prayuktasya nIle'pi na nIla ityAdivAkyasya prAmANyaM syAt / idantu bodhyam / vizeSaNavibhakterabhedArthaka ve ghaTo na nIla ityAdau natrA nIlAdyabhedAbhAva eva pratyAyayiSyate na tu niilaadibhedH| yAdRzasamabhivyAhArasthale yena saMbandhena yatra dharmiNi yena rUpeNa yadvattvaM nanasattve pratIyate tAdRsthale naJA taddharmiNi tAhazasaMbandhAvacchinnatAdRzadharmAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvabodhasya vyutpattisiddhatvAt / pratiyogyabhAvAnvayau cetyaaderpyymevaarthH| dAtmyAbhAvavAn ghaTa ityAkArako bodho naJo'sattve yena sambandhena yena rUpeNa yadvattA yatra yAdRzasamabhivyAhArAtpratIyate tAdRzasamabhivya hAreNa naghaTitena tatsambandhAvacchinnataddhAvacchinnapratiyogitAkAbhAva eTa tatra pratIyate / ityarthake 'pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemA' vityabhiyut tavacanAt / tathA ca tadvayaktitvabhedena tadvyaktitvaghaTitasambandhasyApi bhedAt / tattatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyApi bhedena nIle'pi ghaTe svetaranIlagatatadvayaktitvaghaTitoktasambandhasyAbhAvena tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvasya tatsambandhasya vyadhikaraNatayA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkasvAtmakanIlAbhAvasya ca sattvena na nIla iti prayogApattiH / tAda tmyatvena saMsargatve svakIyasaMyogena vahnimati anyadIyasaMyogasyAbhAve'pi saMyogena vahnirnAstIti yathA na bhavati tathA tAdAtmyena nIlo neti na prayoga iti| na ca tattadvayaktitvAvacchinnapratiyogitAkabhedakUTatvAvacchinnapratiyogitAkara yaikasyaivAbhAvasya saMsargatvena na saMsargabhedAttatsambandhAvacchinnapratiyogitAkA bhAvabheda iti na nIle'pi na nIla iti prayogApattiH / na ca kaTatvamapekSAba ddhiviSayatvameva /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM ca nayo bhedabodhakatvaM na kutrApi saMbhavati anIlaMghaTamAnayetyAdau ghaTapadasAmAnAdhikaraNyAnurodhenAnIlapadasya nIlabhinnaparatayA naJo bhedavatyeva lakSaNAyA upagantavyatvAt / naccApekSAbuddhibhedena bhinnaM tadavacchinnapratiyogikAbhAvo'pi bhinna eveti na saMsargasyaikyamiti vAcyam / tattatkUTatvAvacchinnAbhAvasya samaniyatatvena mamaniyatAbhAvasya - kyena saMsargabhedAbhAvAt / sNsrgtaavcchedkiibhuuttaadshaa-| bhAvatvasya tadvyavi tatvabhedabhinnatayA tadavacchinnasaMsargatAbhinnaiva syAditi na, svarUpata eva tAda zAbhAvasya saMsargatvopagamAt / saMsargaghaTakatavyaktitvAderanupasthitatve'pi na kSatiranupasthitasyA'pi saMsargatayA bhAnasvIkArAditi vAcyam / bahuSu ghaTeSu bahunIlatAdAtmyasattve bahughaTaghaTakadvitraghaTeSa mvAna tmakavahunIlAntargata dvitranIlatAtparyeNa nIlA ghaTA ityApatterityalam / idantu tattvamit degyamAzayaH / yadi nIlo ghaTa ityAdau vizeSaNavibhaktestAdAtmyama prastahi svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkatAdAmyAbhAva eva nIlo na ghaTa ityAdau naJA boddhcet| pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAvirvA / vyutpatteH / tathA ca tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvarUpabheda bodhakatvaM naJaH sakalalokaprasiddhamucchinnaM syAditi bodhyam / tadbhedatattA AtmyAbhAvayoraikye'pi bhedatvena bhedabodhakatvaM na syAditi tAtparyyam / na ca anIlaM ghaTA nayetyAdau tAdAtmyArthakavibhaktyabhAvena najo nIlabhedabodhaka tvameveti bhedabadhikatvannocchinnamityata grAha-anIlaM ghttmaanyetyaadi| ghaTena saha sAmAnAdhikaraNyAnvayAnurodhenAnIlapadasya nIlabhinnArthakatvaM vaktavyantadarthaJca na bhedavati lakSaNA vktvyaa| tatazca bhedamukhya vizeSakopasthitijanakatvamuchinnameveti bodhyam / abhedasya prakAratve sambhavatyapi
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ - idaM tu tattvam / asamastanIlo ghaTa ityAdisthale'bhedasya saMsagatopagame'pi gauravavirahAt tatra vizeSaNavibhaktervRttikalpanamanuci saMsargatayaiva bhAnamucitamityAha-idantu tttvmityaadinaa| vizeSaNavibhaktevRttikalpanamiti / saMsargatAbhinnatanniSThaviSayatAkazAbbodhe vRttijJAnAdhInatadviSayakopasthiterhetutayA'bhedasya prakAratayA bhAnopagame vizeSaNavibhaktestatra vRttikalpanamAvazyakantadeva gauravaM saMsargatayA tu a kAGkSayaiva bhAnopapattau saMsargatAmate tatra vRttikalpanaM nAstIti lAghavamiti bodhyam / na ca saMsargatAmate abhedasaMsargakazAbdabodhasya nIlasya ghaTa ityAdivAkyAdabhAvAyAbhedasaMsargakazAbdabodhe prathamAntanIlapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAjJAnasya kAraNatvaM vaacym| prakAratAmate 8 tAdRzakAryakAraNabhAvAnabhyupagamena saMsargatAmate tAdRzAkAryakAraNabhAvo manmate vRttikalpanamityubhayoH sAmyena kathaM vRttikalpanamanucitamiti vAcyam / viruddhavibhaktyantaghaTitAt nIlasya ghaTa ityAdivAkyAdabhedaprakAra bodhavAraNAya abhedaprakArakabodhavAdinA'pi tAdRzAkAGkSAjJAnasya kAraNa tvAbhyupagamena tadaMze sAmyAt vRttikalpanasya gauraveNAnucitatvadhrauvyAt / na ca saMsargatAvAdinAmapi yatrAbhede vibhaktezzaktibhramo lakSaNAgraho vA tatrAbhedaprakAraka eva bodhstairbhyupeyH| tathA cAnyatrAbhedasaMsargako'trAdaprakArako dvividho bodha iSTasteSAM tAdRzobhayabodhasya nIlasya ghaTa ityAdivAkyAdvAraNAya tattadbodhe AkAGkSAjJAnasya kAraNatve kAryakAraNabhA vadvayam / prakAratAvAde cAbhedasaMsargakabodhasyA'bhAvena abhedaprakAraka evaH eva bodha ityAkAGkSAjJAnasyAbhedaprakArakabodhasya ca eka eva kAryakAraNabhAva iti tadaMze lAghavena vRttikalpanamanAdhikyena nAnucitam / kiJca saMsargatAvAdimate uktayovividhabodhayoryogyatAjJAnamapi bhinna bhinnamabhedasaMsargakabodhe abhedasaMsargakanIlaprakArakam / abhedaprakArakabodhe abhedaniSThasvarUpa
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tam / na ca strAbhede-vizeSaNavibhakteH zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra sarvamata evAbhedaprakArakabodhasya nIlo ghaTa ityAdivAkyAdutpattyA tAdRzasamamivyAhArajJAnasya dvividhabodhe hetutAdvaraM kalpanIyam, bhedasya saMsargatAvAdineti gauravam / evaM tAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmagryA bhinnayogyatAjJAnaghaTitatvena dvaividhyamiti bhinnaviSayakapratyakSAdikaM prati tAdRzazAbdasAmagrIpratibandhakatAyA apyAdhikyamiti vAcyam / abhedasya saMsargatAvAdinokta sambandhAvacchinna prakAratAkam / tathA ca taddhaTitasAmagracapi bhinnA / tayozca bhinnaviSayakapratyakSamprati pratibandhakatAdvayam / prakAratAmate ca eka evAbhedaprakArako bodha: / yogyatAjJAnamapyekamevAbhedaprakArakam / tadghaTitA ekaiva saamgrii| tasyA bhinnaviSayakapratyakSaM prati ekaiva pratibandhakateti pratibadhyapratibandhakabhAve'pi lAghavAdvRttikalpanaM nAnucitamityAha-na ca yatretyAdinA vAcyamityantena / yadi ca nIlo ghaTa: zyAmo ghaTa iti vAkyadvayajanyakAkArakaboyodayenAkAGkSAjJAnasya dvaividhyena ca parasparajanyabodhe vyabhicAravAraNAya kAryatAvacchedakakoTau kAraNAnantaryanivezasyAvazyakavena tadeva janyatAvacchedakamastu / viSayatAnivezazca mAstu / svottarazAbdabodhe nIlo ghaTa ityAkAGkSAjJAnaM kAraNaM svottarazAbdabodhe zyAmo ghaTa ityAkAGkSAjJAnaM kAraNamitirItyaiva kAryakAraNabhAvo vaktavya iti bodhasya dvaividhye' pe eka eva kAryakAraNabhAvaH / saMsargatAmate'pi ata eva( bhedAnvayaprakaraNe paryAyasthale vyabhicAravAraNAyAnayaiva rItyA viSatAmanivezya eka eva kAryakAraNabhAvaH svIkRta imi manyase / tathA'pi pratibandhakatAdvayaM saMsargatAvAdimate'vazyamityAha-evamiti / vastutastu viSayavizeSaviSayakazAbdabodhe AkAGkSAjJAnasya kAraNatvAbhAve viSayavizeSaviSayakazAbdabodhArthino vAkyavizeSoccAraNe eva pravRttiriti niyamAnupapattyA kAryatAvacchedakakoTau viSayatAniveza Avazyaka eveti bodhyam / ukta
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthale'pi ttsNsrgkbodhsyaivopgmaaditidi| sokaM pacati mRdu pacatItyAdau viruddhavibhaktyavaruddhapadopasthApitasyApi stokamRdvAderdhAtvarthapAkAdAvabhedAnvayo'pi vyutpattisiddhaH,tadanurodhena ca dvitIyAnnapadadhAtupadayoH samabhivyAhArasyApyabhedAnvayabodhaupayikAkAGkSAtvamupagamyate kriyAvizeSaNasthale ca na dvitIyAtiriktavibhaktirutpadyate, kriyAvizeSaNAnAM karmatvamityanuzAsanena tatra karma sthale pIti / zaktibhramalakSaNAgrahasthale pItyarthaH / tatrAMsargaketi / abhedasaMsargaketyarthaH / tathA ca na kAryakAraNabhAvadvayamiti bodhyam / na ca vibhaktiniSThavRttijJAnAdhInopasthitIyasaMsargatAbhinnaviSayatAyAH zAbdabodhIyaprakAratAvizeSyatAnyataraviSayatAprayojikAyAH sattve kasyacidicchAmAtreNa vibhaktyarthasya saMsargatayA bhAnannocitamiti vAcyam / zabdabodhe tAtparyyajJAnasyA'pi kAraNatayA tatsaMsargakabodhasyaivAnAditAtparya kalpanAt / vastutastu abhedaprakArakabodhasyaiva bhedAnvayaprakaraNe siddhAntayi yamANatvena prakRtagranthasya dhUlIprakSepamAtratvAt / dvitIyAntapadadhAtupadayoriti / abhedAnvayabodhe- dvitIyAntastokAdipadasamabhivyAhatapacatyAdipadatvarUpAkrAihAjJAnaM kAraNamevaM rItyA kAryakAraNabhAvo vaktavyaH / idamumatAkSaNam / yAdRzayAdazasamabhivyAhArAdabhedAnvaya iSyate tAdRzatAdRzasamabhivyAhArasya kAraNatvaM vaktavyam / yathA vedAH pramANaM somena yajedityAdau / kriyAvizeSaNAnAmiti / maba stokaM pacatItyAdau dhAtvarthaphalasya vyapade zavadbhAvena phalAzrayatvAt / tAdAtmyaphalatAvacchedakasambandhAnyatarasambandhena phalAzrayasya karttarityanena karmatvamiti svIkAreNaivopapattAvaparvasyAti dezavacanasya svIkAro vrssH| stokaM tiSThatItyAdau phalasyApi dhAtvarthatvApagamena na doSaH / "na ca tarhi sakarmakatvApattiH / svArthaphalajanakavyApArava cakatvasyaiva sakarmakatvAditi vAcyam / svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAca rutvaM tat / sthA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH tvAtidezAt / na caivaM stoka: pAka ityAdAvapi dvitIyAprasaGgastatrApi stokAdeH kriyAyAmeva vizeSaNatvAt / bhauvakRtAM prayogasAdhutvamAtrArthakatayA dhAtunaiva tatra pAkAdipratipAdanAditi vaacym| kriyApadasya tatra sArthakapratyayAntadhAtUpasthApyArthaparatvAt / stokaM dhAtvarthayoH phalavyApArayossAmAnAdhikaraNyAditi vAcyam / gauravAt stoka: pacyata iti stokarUpe karmaNi lakArApattezca / vastutastu vacanakalpanagauravApekSayA niruktagauravasyAlpatvam / laH karmaNItyatra kata'sAhacaryeNa dhAtvarthe bhedAyini karmaNyeva lakAro vidhIyata iti stokAdikarmaNi lakArApattirapi na, karmatvAtideze'pi lakArApattivAraNasya prakAntareNAzakyatvAcceti vaiyAkaraNamatameva yuktm| kriyApadasyetyAdi / pAka ityatra bhAvAnuziSTagho nirarthakatvena pAkakriyAyAssArthakapratya yAntadhAtUpasthApyatvAbhAvAnna stokaH pAka ityAdau stokasya karmatvam / nanu zaktimatvaJcetsArthakatvaM tahi karaNAdhikaraNayoH rAgo raGga ityAdau ghaJA bodhena ghaJtvena karaNAdhikaraNanirUpitazaktatAyA prAvazyakatvena ghamAtrasya zaktimatve na nirrthkghoprsiddhiH| na cAkartari va kArake saMjJAyAmityanuzAsane saMjJAyAmityuktyA saMjJAsthaghaJa eva zakti tvannAsaMjJAsthasya pAka ityAdAviti vAcyam / bhAve ghaJ ityanuzAsanena paJmAtrasya bhAvanirUpitazaktimatvasya bodhanAt / saMjJAyAmityasya ko nAbho labdha ityAdyanurodhena prAyikatvAcca / na cAbodhakasya pAkazabdaTakaghajo bodhakatvena bhagavadicchAviSayatve bhagavadicchAyA avisamvAdatvAnApattyA ghamAtrasya bhAvabodhakatvabodhakasya bhAve ghaJ ityasyAprATNyApattyA cAbodhakapA kazabdaghaTakaghabhinnasyaiva ghano bhagavadicchAyAM ve ghaJ iti sUtre ca pravezAnna tatratyaghaJaH zaktimatvarUpasArthakatvamiti cyam / tathA sati stokaM sthIyata ityAdau vartamAnatvAvivakSAsthale ya
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthIyata ityAdau zrAkhyAtasyApi varttamAnatvArthakatayA sArthakatvAt / 7. na ca varttamAnatvAdyavivakSAyAM dvitIyAnupapattiriti vAcyam / AkhyAtastasyApi visamvAditvabhayena vartamAnabodhakatvenAkhyAtaviSayakabhagavadicchAyAM laTo vartamAnabodhakatvabodhake vartamAne laDiti sUtre cAprAmANyabhayenApravezasyAvazyakatvena zaktimatvarUpasArthakatvasyAbhAvena kriyAvizeSaNe karmmatvAnApattiriti cet - maivam / etadabhiprAyaNaivArthabodhasvarUpayogyatAprayojakAkAGkSAzAlitvarUpa sArthakatvasya vakSyamANatvAt bodhasvarUpayogyatArUpArthabodhakatAyA zrAkAGkSAvivakSAdyabhAvasthale'pi sattvena bhagavadicchAyAH sUtrasya ca visamvAditvAprAmANyayoraprasakteH / vartamAnatvaprakArakasthitivizeSyakabodhaM prati sthAdhAtUttaravartyAkhyAtatvarUpAkAGkSAjJAnaM kAraNaM tAdRzyAzcAkAGkSAyA vartamAnatvavivakSAsthala ivAvivakSAsthale'pi sattve nobhayatrAkhyAtasya sArthakatvAt / kriyAvizeSaNasya karmmatvopapattiH / pAka ityAdau ca ghaJarthaniSThaviSayatAnirUpitadhAtvarthaniSThaviSayatAkabodhasyAbhAvena tAdRzabodhaprayojakAkAGkSAyA apyabhAvenArthavatvavirahAnna tatra karmmatvam / na ca tAdRzArthabodhaprayoja kAkAGkSAyA prabhAve'pi ekatvaniSThaviSayatAnirUpitapAkatvAvacchinnaviSayatAnirUpakabodhaprayojikA pacUpadottaraghaJpadottarasupadatvarUpA''kAGkSA tacchAlitvarUpasArthakatvaM dhaJo varteta eveti vAcyam / svArthaniSThaviSayatAnirUpitaprakRtyarthaniSThaviSayatAprayojakAkAGkSAzAlitvameva pratyaye sArthakatvamityasya svIkArAt / svaM sArthakatvena vivakSitaH pratyayaH prakRte ghaJarthaviSayakabodhasyaiva pAkapadAdabhAvena niruktasArthakatvasyAbhAvAditi dik / nanu stokaM sthIyata ityAdibhAvAkhyAtasthale'pi kartRkarmmabhAvAbodhakatvenAkhyAtasya sArthakatvAbhAvAt / kathaM stokasya karmmatvamityata AhavartamAnArthakatayetyAdi / kartrAdyabodhakatve'pi vartamAnakAlabodhakatvenaiva sArtha
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 71 vartamAnatvAdivivakSAsthala iva arthabodhasvarUpayogyatAprayojikAkAGkSAzAlitvenaiva tadavivakSAsthale'pi bhAvAkhyAtasyArthavattvAt / ___ kenivAsoriva ghAntasyApi pAkAdau shktirupeyte| anyathA subvibhaktyarthasaMkhyAkarmatvAdInAM tatra pAkAdAvanvayAnupapatteH / prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaM pratyayAnAmiti vyutpatterdhAtUnAM ca katvopapattiriti bhAvaH / nanu vartamAnakAlasyApyavivakSAsthale bodhAt kathaM tatra karmatvamityata Aha-vartamAnatvAdivivakSAsthala ivetyAdi / kvikSAyA abhAbena bodhAbhAve'pi bodhaprayojakAkAGkSAzAlitvena sArthakatvopapattiriti bhAvaH / anyatheti / anantapAkAdizabde zaktyabhAva ityarthaH / karmatvAdInAmityatra SaSThayAH pAkAdAvityatra saptamyAzca viSayataivArthastathA saMkhyA karmatvaniSThaviSayatAnirUpitapAkaniSThaviSayatAnirUpakabodhAnupapattirityarthaH / na tu pratiyogitvaM SaSThyartho'nuyogitvaM saptamyarthaH / pAkaM pazyetyAdau karmatvapratiyogikAnuyogikazAbdabodhasyAnudayAt / dhAtUnAJca subvibhaktyaprakRtitvAditi / pAka ityatra ghaantasyaiva subvibhaktiprakRtitvAditi bhAvaH / suppadaM pAko'stItyatratya tiGo'pyupalakSaNam / tadarthasyApi prathamAvibhaktiprakRtyarthe evAnvayAt / tatprakRtitvaJca taniSThavidheyatAnirUpitoddezyatAzrayatvam / prakRtyarthatvaJca na prakRtiniSThavRttinirUpakatvaM kRdantapAThakapAThakAdirUpA yA subvibhaktiprakRtistatra vRttiviraheNa prakRtyaprisiddhastadghaTakapratyayaniSThavRttimAdAya samanvaye tu dhAtuniSThavRttinirUpakadhAtvarthe'pi prakRtyarthatvApattezca / kintu prakRtiviziSTavRttinirUpakatvameva tat / vaiziSTyaJca svaparyAptatvasvacaramAvayavaparyAptatvAnyatarasambandhena / pAcakAdighaTakadhAtuniSThavRttau vaiziTyavirahAnna doSaH / kvibantasthale prAtipadikasaMjJAsamaye kvipo'pyanusandhAnena kvibante evoddezyatAyAssattvena tasyaiva prakRtitvena dhAtuniSThavRttestatparyAptatvAbhAvena na dhAtvarthasya suSpra
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 [ kArake vyutpattivAdaH subvibhaktyaprakRtitvAt prakRtyekadezArthe'pi pratyayArthAnvayopagame pacantaM pazyatItyAditaH pacamAnaM pazyatItyAditazca pAkAdau dvitIyAdyarthakarmatvAdyanvayabodhaprasaGgAt / ekatra vizeSaNatayopasthitasyA kRtyarthatvam / na ca ghAntapAkAdizabda iva kRdantapAcakAdizabde'pi vRttiH kinnopeyate / kartari kRditizAstrAtikramastu bhAve ghana iti zAstrAtikrameNa tulya iti vAcyam / pacatItyAdyarthaM pacAdidhAtau zakteH klRptatayA pAcaka ityatra ebulmAtre eva zaktikalpanayopapattau anantapAcakapAThakAdivRttyAnupUrvyavacchinne zaktikalpanAyAM gauravAt , kartari kRdityanuzAsanavirodhAcca / ghajantapAkAdizabde ca bhAve dhAtvarthe eva ghano vidhAnena bhAvasya ca dhAtuta eva lAbhAdananyalabhyasyaiva zabdArthatvamiti nyAyavirodhAt , dhAtva tiriktazAbdAnubhavavirodhAcca / zAstrasyApUrvazaktigrahe tAtparyAbhAvAt / ghatri zaktyabhAve'pi zAstravirodhAbhAvAt / nanu prakRlyAnvitasvArthabodhakatvampratyayAnAmiti niyamena prakRtyarthapadena prakRtyekadezArtho'pi gRhyata iti pAka ityAdau dhAtvarthe'pyanvayena niyamAnupapattirityAha-prakRtyekadezArthe'pItyAdi / siddhAnte dhAtvarthasya supprakRtyarthatvAbhAvena doSAbhAvAt / ekatra vizeSaNatayopasthitasyetyAdi / pacantaM pazyati pacamAnaM pazyatItyAdau laDarthavizeSaNatayopasthitasya pAkasyAnyatra vibhaktyarthakarmatvAdau vizeSatayAnvayo na syAditi na prakRtyekadezArthAnvaye doSa iti bhAvaH / yathA ghaTo jAtirityAdau ghaTavizeSaNatayopasthitasya ghaTatvasya jAtAvabhedena nAnvayaH / nanvidaM na yuktam / pacatRpacamAneti kRdante zaktiviraheNa na zatrAdyarthakartavizeSaNatayA prkRtyrthpaaksyopsthitiH| kintu vizeSyatayaiva pAkasyopasthitiriti na tasya karmatvAdAvanvaye vyutpattivirodhaH / ghaTo jAtirityAdau tu ghaTatvaviziSTa ghaTe zaktisadbhAvAdyuktameva ghaTatvavizeSaNatayopasthitiriti cet-na / vizeSaNatayetyatra vizeSaNatA zAbdabodhIyaprakAratA tRtIyArthaH
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 73 prathamA ] jayA'laGkRtaH nyatra vizeSaNatvenAnvayasyAvyutpannatayA tatra pratyayArthavizeSaNapAkAderna karmatve vizeSaNatayAnvaya iti cet-tathApi pAkAdivizeSaNatayA suvarthasaMkhyAyA anvysmbhvaat| yatra pAkakarnAdedvitvAdikaM bAdhitaM pAkAdeva tadabAdhitaM tatra parcantau pazyati pacamAnau pazyatItyAdiprayogaprasaGgasya durvAratvAt / dhAtUpasthApyArthe subarthAnvayabodhaM prati tattaddhAtUttarapratyayadharmikakiMcidarthaparatvajJAnasya pratibandhakatAmupagamyaitAdRzAtiprasaGgavAraNe ca gauravAt / evaM zobhanaM pacanamityAdau dhAtumAtreNa pAkAdyupasthitau ca tatra prayojakatvam / tasyopasthitasyetyasyArthe upasthitiviSayatve'nvayastathA caiknisstthvishessytaaniruupitprkaartaapryojkopsthitivissytvvto'nynisstthvishessytaaniruupitprkaartaashrytvnnetyrthH| tathA ca zatrAdyarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAprapojakopasthitiviSayatvavata: pAkasya vibhaktyarthakarmatvaniSThavizeSyatAnirU patazAbdabodhIyaprakAratAzrayatvanna syAditi tAtparyam / sakRduccaritassakRdevArthambodhayatIti nyAyAditi bhAvaH / ubhayatrAnvayabodhe AkAGkSAvirahAcca / rdhAmapAratantryeNa paraM ghaTo nAstItyAdAvabhAve tathAvidhasya ghaTatvasyAnvayaH / tatra tAdRzAnvayabodhaprayojakAkAGkSAyAH kalpanAt / tathA'poti / vizeSaNatayAnyatrAnvayasyAvyutpannatayA doSAbhAve'pItyarthaH / tatrAnyasyAnvaye bAdhakAbhAvAddoSamAha-pAkAdivizeSaNatayetyAdi / dhAtUpasthApyetyAdi / rAjadvayasambandhyekapuruSatAtparyeNa rAjapadArthe dvitvAnvaye rAjaparuSAviti prayogApattistu na tatpadArthadhAmmikasubarthAnvaye tatpadArthAnvitArthabodhakatadavyavahitottarasupbhinnapadammikArthaparatvajJAnampratibandhakamityasya kalpanAt / ghaTa paTAvityAdidvandvasthale dvandvaghaTakasarvapadArthe saMkhyAnvayasiddhaye tatpadArthAnditArthabodhakatvampade vizeSaNama / arddhapippalyAvityAdau
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zobhanAdyabhedAnvayabodhAnupapattiH vizeSaNavibhaktisajAtIyavibhaktiprakRtyanupasthApyatvAt / kRtyekadezasAdhAraNatAdRzavikiprakRtitvasya prayojakatve tatra lyuDAderadhikaraNaparatve'pi tathAvidhAnvayabodhApatteH kasyacitprativandhakatAM kalpayitvA tadvAraNe ca gaurvaat| na caivamupakummA pippalyAdirUpapUrvapadArthapradhAnasamAsapadAtkumbhasamIpapippalyarddhAdau vibhaktyarthAnvayasya prAtipadikAntarArthAbhedAnvayasya cAnupapattiH / pUrvapadasya samAsottara vebhaktyaprakRtitvAditi vAcyam / tadanurodhenaiva tatra kumbhapippalyAdipadAnAmeva kumbhasamIpapippalya'dau lakSaNAyAH pUrvapadasya tAtparya grahamAtropayogitAyAzca svIkArAt / hai vastutastu tatrottarapadArthavizeSitapUrvapadArthasamIpAodI pratyayArthAnvayabodhe tAdRzasamastapadapratyayapadayoravyavahitapUrvAparI; bhAvopyAkAGkSA / evaM tatra prAtipadikAntarArthA'bhedAnvayabodhe samAnavibhaktikayostAdRzasamastapadapadAntarayozca samabhitryAhAropyAkAGkSA / tathA satyatiprasaGgavirahAt / dhAtvarthapAkA dau pratyayArthAnvayabodhe prAtipadikAntarArthAbhedAnvayabodhe ca lyuDghajA 'pUrvapadArthapradhAnasamAse pUrvapadArthe saMkhyAnvayAnupapattistu na tatrotarapadasyaiva viziSTArthe lakSaNAyAH pUrvapadasya tAtparyyagrAhakatvasya ca kalpana t / vastu-- tastvityAdikalpe pUrvapadArthapradhAnasamAsaghaTakabhinnatvasyApi pade nivezanIyatvAcca / evamityasya bhAvAnuziSTalyuDantasamudAye zaktyakalpa' ityarthaH / kasyacitpratibandhakatAlpayitveti-dhAtvarthe zobhanAdyabhedAnvayavAdhe dhAtattaravatti pratyayammikArthaparatvajJAnasya pratibandhakatvamityarthaH na caivaM zobhanampacatItyAdau pAke zobhanAnvayAnApattiriti vAcyam / 'dvatIyAntabhinnapadapratipAdyazobhanetyAdinivezAt / na caivamiti / prakRtyekadezArthe vibha
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ dyantasamudAyapratyayayoravyavahitapUrvAparIbhAvasya samAnavibhaktikayostAdRzasamudAyapadapadAntarayoH samabhivyAhArasya cAkAGkSAtvopagame darzitAdhikaraNArthakalyuTpratyayasthalIyAtiprasaGgasya duruddharatayA na tatsambhavaH / atha antasamudAyasya pAkAdyarthakatve ghaJantasamudAyasya saMyogavibhAgatvAdiviziSTAvAcakatvaM vyutpAdya saMyogavibhAgAdipadAnAM naimittikasaMjJAtvanirAkaraNaM dIdhitikRtAM viru dramiti cetkA ksstiH| na hi kasya cidgranthakRto viparItalekhanaM yuktibalAdvastusiddhau bAdhakam / evaM ca yatra dhAtumAtrasyaiva pAkAdau tAtparya tatra tadvizeSaNavAcakapadAdvitIyaiva yatra tu kRdantasamudAyasya pAkAdau tAtparya tatra tAdRzapadaM tathAvidhakRdantasamudAyasamAnavibhaktikameva / sayukta kAtantrapariziSTakRtA "kathaM stokaH pAkaH kRdantavizeSaNatvAt / dhAtvarthaMkAdhikaraNye tu ktyarthAnanvaye zobhanAbabhedAnvaye cetyarthaH / naimittikasaMjJAtvanirAkaraNamiti / jAtyavacchinnanirUpitazaktimatI saMjJA naimittikasaMjJeti tadbhAvaH / viruddhamiti / tatra zakteH svIkArAditi bhAvaH / evaJceti / ghantapAkAdizabdasyApi pUrvokta yuktyA pAkAdau zaktessiddhau ityrthH| yatra dhAtumAtrasyaiva pAkAdAvityAdi na ca dhAtumAtrasya pAkAdau tAtparyo subrthsNkhyaakrmtvaadernvyaapttiH| pAkasya prakRtyarthatvAbhAvAt / ghaantasya pAkAdau taatpryo| vibhaktyarthAnvayopapa tAvapi dvitIyAntatvAnupapattirubhayostatra tAtparye'nvayabodhAnupapattiriti vAcyam / yatra dhAtumAtrasyaiva pAkAdau tAtparya tatra' vibhaktyarthasyAvivakSavAta eva dvitIyAntapadasamabhivyAhAre prathamAnta eva pAkazabdaH / yatra vibhaktyarthasya vivakSA tatra ghajantasyaiva pAkAdau tAtparyyam / tatra ghaantasamAnavi bhaktikameva stokAdipadamiti vyvsthaa| dhAtvarthaMkAdhikaraNye viti / dhAtujanyabodhaviSayatvena tAtparyyaviSayIbhUtakriyAvizeSaNAnAM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake stokamodanasya pAka iti syAdeveti" kati / tadarthakapadottaravibhaktyA saMkhyAbodhane'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAbhinnatadartha karmatvaM ghabantasamudAyajanyabodhaviSayatvena tAtparyyaviSayIbhUtakriyAvizeSaNavAcakapadAnAM ghaJantasamAnavacanatvamiti siddhAntaH / tadarthakapadottaravibhaktyeti / gIlI ghaTAktyiAdau nIlapadottaravibhaktyA na dvitvaM nIle prtiiyte| nIle'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnaviSayatAyA asattvAt / ghaTapadottaravibhaktyA tu ghaTe dvitvampratIyata eva ghaTe'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnAyAH ghaTatvAvacchinnavizeSyatAyAssattvAt / sajaH puruSaH nIlasyedamityAdau rAjJi nIle ca rAjapadottaravibhaktyA nIlapadottaravibhaktyA ca saMkhyA pratIyate / tatratyaprakAratAyA abhedasambandhAvacchinnatvAbhAvAt / nanu nIlo ghaTa ityAdau nIlaghaTayorabhedAt abhedasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnaghaTatvAvacchinnavizeSyatAyA nIlaniSThatvAt / kiJca nIlatvaniSThaprakAratAnirUpitAyAstAdRzyA api nIle sattvAt kathanna nIle nIlapadottarasaMkhyA prtiiyte| kinca nIlo ghaTa: nIlasya rUpamiti vAkyadvayajanyasamUhAlambanabodhe nIlapadottarasuvibhaktyA nIle saMkhyApratyayassyAt / tatra bhedasambandhAvacchinnaprakAratAyA api sattvAditi cetatrocyate / taddhavicchinnabodhakatatpadottaravibhaktiprayojyasaMkhyAniSThaprakAratAnirUpitataddhavicchinnataniSThavizeSyatAkazAbdabodhe taddharmAvacchinnabodhakatatpadaprayojyAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnaviSayatAnirUpakazAbdasAmagrIprayojiketyucyate / nIlaniSThAyA api ghaTatvAvacchinnavizeSyatAyA nIlatvAvacchinnatvavirahAt / nIlatvaniSThaprakAratAnirUpitAyA api tanniSThavizeSyatAyA nIlatvAvacchinnatvavirahAt / samUhAlambanasthale SaSThyantapadaprayojyAyAstasyAH prathamAntanIlapadaprayojyatvAbhAvAnoktasthaladvaye dossH| vedAH pramANaM, sampanno vrIhirityAdau pramANatve vrIhitve ca vizeSaNavAcakapa
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayatAzAlizabdabodhasAmagrI apekSitA / tAdRzazca bodhastadarthavizeSyakastadarthanirUpitabhedAnvayavipayakazca nIlau ghaTAvityAdau ca vizeSyavAcakapadottaravibhaktyaiva dvitvAdikaM pratyAyyate / evaM ca kriyAvizeSaNa vAcakapadottaravibhaktyA abAdhitayorapi dvitvabahutvayoH pratyAyanAsambhavAttAdRzapadottaramautsargika mekavacanameva dottaravibhaktyA ja yamAne saMkhyAbodhe niruktakAryyatAvacchedakAnAkrAntatayA niruktakAraNavirahe pi na kSatiH / yadi ca svAzrayAzrayatvasambandhena pramANatvAvacchinne vrIhitvAvacchinne evaM saMkhyAnvayassiddhAntastarhi kAryyatAvacchedakakoTau prakAratAyAmparyyAptisambandhAvacchinnatvaM tatra vyabhicAravAraNAya nivezyam / tAdRzazceti / prabhedasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnatanniSThaviSayatAnirUpakaH pUrvokta iti bodhyam / pratyAyanA dvitvAdipratyayyata iti / tadbodhaprayojakaniruktakAraNasattvAt / na "tu vizeSaNavAcakapadottaraM vibhaktyA tadbodhaprayojakaniruktakAraNAbhAvAt / evaveti / niruvatakAryyakAraNabhAvasyAvazyakatve cetyrthH| sambhavAditi / niruktakAraNavirahAditi bhAvaH / zrautsargikamekavacanamati / saMkhyAbodhAsambhavena prayogasAdhutvasya tenApyupapatteriti bhAvaH / bhAvAkhyAtasthalavaditi / tatra yathA sAdhutvamAtrArthamevAkhyAtaikavacanaprayogastadvatkriyAvizeSaNavAcaka padottaramapItyarthaH / vaiyAkaraNAstu 'phalavyApArayorddhAturiti bhUSaNoktadizA dhAtumAtrasya phalaviziSTavyApAre zaktiH / na ca sarveSAM dhAtUnAM tarhi phalavAcakatvena sakarmakatvApattiriti vAcyam / phalavyadhikaraNavyApAravAcakatvaM sakarmmakatvaM phalasamAnAdhikaraNavyApAravAcakatvakarmmakatvamiti svIkAreNAdoSAt / tAdAtmyaphalatAvacchedakAnyatarasambandhena phalAzrayasya karturityanena karmmatvantathA ca stokaM pacatItyAdau viklityAdestAdAtmyena phalAzrayatvena karma
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvAkhyAtasthalavadityavadheyam / amedAnvayabodhazca virUpopasthitayoreveti vyutpattiH ghaTo ghaTaH, daNDavAn daNDavAna, pAkaM pacatItyAdau ghaTatvadaMDavatvapAkatvAdyavacchinne tattadrUpAvacchinnasya tathAvidhAnvaya tvAttatrAbhedena vizeSaNavAcakastokAdipadAdvitIyA tatphalitameva kriyAvizeSaNAnAGkarmatvam / tatra kriyApadaM kriyate iti vyutpanyA phalaparam / na ca karturiti karmatve tadrUpe karmaNi lakArApattyA stokaH pacyata ityApattiriti vAcyam / kartRsAhacaryAtkarmaNo bhedena dhAtvarthAvitasyaiva lakArAdipratyayavidhAyakazAstre grahaNenAdoSAt / ata eva stoka pAka ityAdau SaSThyapi na / na ca mandambahati pavana' ityAdau vyApAre'bhedAnvayimandasya karmatvAnApattyA apUrvameva karmatvabodhakamvacanaM kriyApadaJca dhAtvarthamAtraparamiti vAcyam / vyApAre mandatAyAM tajjanyaphalasyApi mandatvasattvAttatrApi phale eva mandAnvayAt na ca karmapadasyAnyatarasambandhaghaTitoktArthakatve karmaNi dvitIyetyasya gurvarthabodhakatvApattiH / vibhaktizakyatAvacchedake (katve) gauravApattizceti vAcyam / karmatvazaktimattvenaiva karmapadazakyatvAditi vadanti / pUrvamabhedAnvaye prAtipadikArthe svasamAnavibhaktikenetyAdiniyamamuktvA tatprayojikAM prathamAntanIlAdipadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvAdirUpAmAkAGkSAJcoktvedAnImaparastatra niyama ucyate-abhedAnvayabodhazcetyAdinA / viruupopsthityoreveti| nanu ekavyakterevAbhedAnvayAt dvivacanamanupapannamiti cet-n| virUpAbhyAM vibhinnarUpAbhyAmupasthito yAbhyAM tau virUpopasthitau tayovirUpopasthitayorityarthaH / idaJcAdhyAhRtasya padayorityasya vizeSaNam / tatratyaSaSThyarthajanyatvasya bodhe'nvyH| tathA ca bhinnarUpeNopasthApakapadajanya evAbhekAnvayabodha iti niyamAkAra iti pade dvitvAnvayenAnupapattyabhAvAt / nacaivaM nIlo ghaTa: ghaTo ghaTa iti vAkyadvaya
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 76 bodhAnudayAt / atha tatprayojakasamAnavibhaktikatvAdeH sattvAtkathaM na tAdRzAnvayabodhaH ? atraahuH| yAdRzaM phalaM kacitprasiddhayati tAdRzasyaivApattiH sambhavati klRptasAmagrIbalAt / yAdRzaM ca sarvathaivAprasiddhaM. tAdRzasya cApAdakAprasiddharApattirazakyaiveti ghaTatvAdyavacchinnavizeSyatAkAbhedasaMsargakaghaTatvAdyavacchinnaprakArakazAbbodhasya kvacidapyanudayAtkathaM tadApattiH / atha ghaTo nIlaghaTa: daNDavAn raktadaNDavA * janyo'pi ghaTatvAMvacchinnaprakAratAvizeSyatAnirUpitAbhedaniSThasaMsargatAnirUpakassamUhAlambanAtmako bodho niyamAkrAntatvena sAdhussyAditi vAcyam / bhAve ktaH virUpe vibhinnaprakArike ye upasthite upasthitI ityarthastatprayojyA yA prakAratAvizeSyatArUpA viSayatA tannirUpaka eva yo'bhedastadviSayakabodha ityarthaH / upasthiteH prayojyatvasambandhena SaSThayarthaviSayatAyAmanvayastasya nirUpakatvasambandhenA bhede'nvayaH / upasthitiviSayatAviziSTavAbhedaniSThA zAbdabodhIyA sNsrgtaa| vaiziSTyaJca svAvacchedakadharmetaradharmAvacchinnaviSayatAprayojyavizeSyatAnirUpitatvasvaprayojyaprakAratAnirUpitatvobhayasambandhena niruktasamUhAlambanIyAbhedaniSThAyA niruktasaMsargatAbhinnatvena tadbodhasya niyamAkrAntatvenAsAdhutvAt / tatprayojaketi / abhedAnvayabodhaprayojaketyartho na "tu samAnadharmAvacchi natrakAratAvizeSyatAkAbhedAnvayaprayojaketyarthaH / tAdRzabodhasyAprasiddhatvena tatprayojakasyApyaprasiddheH / yAdRzaM phalamiti / yaddhavicchinnaM phalamityarthaH / tAdRAsyaiveti / taddhAvacchinnasyavetyarthaH / kvacidapyanudayAditi / tathA ca taddhavicchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayasyAprasiddhayA nApattisambhavaH / katipayakAraNAdhikaraNe kAryAbhAvaprayojakajijJAsAyA evApattipadArthatvAt / ghaTo nIlaghaTa ityAdi / atra nIlatvA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake nityAdau tAdRzazAbdabodhasya prasiddhiH / vidheyakoTAvadhikAvagAhinaH zAbdabodhasya navInaiH svIkArAditi cettarhi ghaTAdyaMze vizeSaNatAvacchedakavidhayA nIlAdibhAnaniyAmakanIlAdyupasthi deradhikasya bhAne'pi ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpakazAbdabuddhitvasya sattvAttadavacchinnakAryakAraNasya ghaTatvAvacchinnopasthiteH prathamAntaghaTapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvarUpAkAGkSAyAstAtparyyasya ca ghaTo ghaTa ityatrApi sattvAditi bhAvaH / / vidheyakoTAvadhikAvagAhina iti / vidheyaghaTakatayA'khiloddezyaM taditaraJcAvagAhina ityarthaH / uddezyasya prathamAvagatatvena tasyApUrvabodhyatvarUpavidheyatvAsambhavena vidheyatayoddezyAvagAhI zAbdabodho na sambhavatIti prAcAmabhimatam / __ ghaTatvenAvagate'pi ghaTo nIlaghaTo na veti sandehasya sarvAnubhavasiddhatayA nIlaghaTArthinastatra pravRttina syAditi tAdRzapravRttisiddhayarthaM prakRtasandehocchedAya ghaTo nIlaghaTa iti bodho'vazyamabhyupeyaH / tathA ca agatyA kasyacidaMzasyApUrvatve tadviziSTa: pUrvamavagato'pyapUrva eveti vaktavya evetyuddezyasyApUrvadharmaviziSTasya vidheyatayA'vagAhI bodhe svIkaraNIya eveti navInAbhiprAyaH / tathA ca nIlaghaTI ghaTa ityAdau ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkaH zAbdabodhaH prasiddhaH / tasya ghaTatvAdyupasthityAdikAraNamapi prasiddhantasya ghaTo ghaTa ityAdAvapi sattvena tAdRzo bodhaH syAditi bhAvaH / vishessnntaavcchedkvidhyetyaadi| ayambhAvaH / tasya bodhasya yathA ghaTatvopasthityAdiH kAraNaM tathA nIlAdyupasthitirapi kAraNam / kAraNakUTasyaiva ca kAryotpAdakatvena ghaTopasthitessattve'pi nIlopasthityAderasattvAnnApattiriti dik / nanvidaM na yuktam / prasiddhavyaktestu nApattissambhavati / tasyA anyatrotpattyasambhavAt / api tu prasiddho yo dharmastadavacchinnakAryatAnirUpita
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] . jayA'laGkRtaH titAtparyajJAnavizeSAdighaTitaiva sAmagrI ghaTatvAvacchinnavizeSyakanIlaghaTatvAdyavacchinnAbhedAnvayabodhaprayojikA tadabhAvAdeva ghaTo ghaTa ityAdipu na tAdRzazAbdabodhApattiriti kecit-tich| dravyatvAdau dharmitAvacchedekatAsaMsargeNa prasiddhasya zuddhaghaTatvAdyavacchinnaprakArakAbhedAnvayabodhasya ghaTatvAdAvApattisaMbhavAt / na ca tatrApAdakAbhAvaH, tAtparyajJAnavizeSAdighaTitAyA dharmitAva kAraNatAzrayabalAt tdvvicnikaaryysyaapttirbhvti| tathA ca ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAvacchinnaM prati kAraNatA nIlopasthityAdervyabhicAreNa na sambhavati / api tu prathamAntaghaTapadasamabhivyAhRtaprathamAntaghaTapadatvAdirUpAkAGkSAjJAnAdereva tabalAt / ghaTo ghaTa ityAdau tAdazadharmAvacchinnakAryApAdane'kAraNIbhUtAyA nIlAdhupasthitevirahasyAkiJcitkaratvAditi cet-atrocyate / sAmAnyasya nirvizeSasyAbhAvena sAmAnyadharmAvacchinne kAryo jananIye vizeSadhAvacchinnakAryotpAdakasAmagryA apekSitatvamityasya vaktavyatayA ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpakazAbdabuddhitvarUpasAmAnyadha vicchinnakAryotpattau nIlaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinavizeSyatAzAlizAbdabuddhitvarUpavizeSadharmAvacchinnakAryotpAdikAyA nIlAdyupasthitighaTitasAmagyA apekSitatvena nIlAdyupasthiteravazyApekSaNIyatvAnnAnuphpatiH / kiJca zuddhaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhasyAbhAva evApi tu nIlaghaTatvAdyavacchinnaprakAratAkanirUpitaghaTatvAvacchinnavizeSyatAka eveti na zuddhaghaTatvAvacchinnaprakAratAkaniruktazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati kasyApi kAraNatA kintu nIlaghaTatvAdyavacchinnaprakAratAkaniruktadharmAvacchinnaM pratyeva / tathA ca ghaTatvAvacchinnaprakAratAghaTitoktadharmAvacchinnasattvaM nIlaghaTatvAvacchinna
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake cchedakatayA dravyatvAdau tadutpAdaniyAmakasAmagya evaapaadktvaat| na ca dharmitAvacchedakatAsambandhena dravyatvAdau tAdRzAnvayabodhotpattiprayojikA dravyapadajanyadravyatvAdyavacchinnavizeSyakopasthititadavacchinnavizeSyakayogyatAjJAnAdighaTitasAmagyeva / dharmitAvacchedakatAyAstatkAryatAvacchedakatAvirahe'pi dravyatvAdiniSThAyAstatkAryatAvacchedakadharmaghaTakatvAt tAdRzasAmagyazcAtmaniSThapratyAsattyA dravyatvAdyavacchinnavizeSyakaghaTatvAdyavacchinnAdyabhedabuddhitvarUpasvIyakAryatAvacchedakAvacchinnotpattereva vyApyata prakAratAkaniruktakArya prati yA nIlAdyupasthitighaTitA sAmagrI tatprayojyameva vaktavyam / tarhi nIlAdyupasthityabhAve tatsattvasya na prasaGgaH / drvytvaadaavityaadi| amaM bhAvaH / dravyaM ghaTa ityAdau yo dravyatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaghaTatvAvacchinnaprakAratAka: zAbdabodhaH so'bhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkaH dhammitAvacchedakatAsambandhena dravyatve prasiddhazca / tAdRzasyAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhasya dhammitAvacchedakatAsambandhena ghaTo ghaTa ityAdau ghaTatve Apattissambhavati / ampAdako'pi dravyaM ghaTa ityAdau dravyatve dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhotpAdakaM yadabhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAka yogyatAjJAnaM ghaTatvAvacchinnaprakAratAkabodhajananecchayoccaritatvarUpatAtparyyajJAnaM ghaTatvAvacchinopasthitirityetatsamudAyo yo dhammitAvacchedakatAsambandhena dravyatve'bhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhotpAdakaH sa eveti / atra shngkte| dravyatve niruktasambandhena niruktazAbdabodhotpAdikA dravyatvAvacchinnavizeSyatAkAbhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkayogayatAjJAna -dravyapadajanyadravyatvAvacchinnavizeSyatAkopasthityAdighaTitaiva sAmagrI anyathA anyadharmAvacchinnavizeSyatAkayogyatAjJAnAdinA'nyadharmA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 83 vacchinna vizeSyakazAbdabodhApatteH / tathA ca tadabhAvAnna ghaToM ghaTa ityAdau ghaTatve tAdRzo bodha ityAzayaH / nanu dravyatvAvacchinna vizeSyakaniruktayogyatAjJAnAdighaTitA sAmagrI AtmaniSThapratyAsattyA kAraNIbhUtA tasyAH kAryyatAvacchedakassamavAya eva na tu dhammitAvacchedakastarhi tena sambandhena tasyAH kathaM dravyatve kAryotpAdakatvamiti cet -- pratrocyate / grAtmaniSThapratyAsattyA kAraNIbhUtAyA dravyatvAvacchinnavizeSyatAkopasthititadavacchinna vizeSyakaghaTatvAvacchinnaprakAratAkayogyatAjJAnAdighaTitAyAssAmagryAH kA ryyatAvacchedakaM ghaTatvAvacchinna prakAratAnirUpitadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvam / taddhakatvaJca dravyatvavRttirdhAmmatAvacchedakatAyAstathA ca dhammitAvacchedakatAsambandhena dravyatve jAyamAnAbhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhitvaM niruktakAryyatAvacchedakasamaniyataM samaniyatadharmAvacchinne kAryye jananIye samaniyatadharmmAvacchinnakAyryotpAdakasAmagyA apekSA / ata eva kAlAdau kAlikAdisambandhena jAyamAn2azAbdabodhaM prati kAlikAdisambandhena kAle jAyamAnazAbdabuddhitvasya samaniyataM samavAyenAtmani jAyamAnazAdabuddhitvaM taddharmAvacchinnasya karaNIbhUtA yA AtmaniSThopasthityAdighaTitA sAmagrI saivApekSyate na tu kAle sAmagyantarApekSA / ato dhammitAvacchedakatAyA kAryyatAvacchedakasambandhatAvirahe'pi tena sambandhena kAryyotpattAvupasthityAdighaTitAyA apekSeti yuktameva / nanu yathA Atmani vidyamAnA dravyatvAvacchinnopasthityAdighaTitA sAmagrI svIyakAryyatAnavacchedakenApi dhammitAvacchedakatAsambandhena dravyatve zAbdabodhaM janayati tathaiva ghaTatve'pi tena sambandhenAbhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhaM kathannotpAdayatIti cet na / dravyatve vidyamAnadhammitAvacchedakatAyA eva tadIyakAryyatAvacchedakadharmmaghaTakatvaM na tu ghaTatve vidyamAnAyAstasyA iti ghaTatve tena sambandhena jAyamAnaghaTaprakArakAbhedabuddhitvasya tadIyakAryyatAvacchedakadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvasamaniyatatvAbhAvAt /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake yA ghaTatvAdau dharmitAvacchedakatAsambandhena ghaTatvAvacchinnAbhedabodhApAdakatvaM na sambhavatIti vAcyam / yogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakaM nivezya tadbhedenAnantakAraNatAkalpanamapekSya lAghavAddharmitA'vacchedakatAsambandhena zAbdabuddhau tAdRzasambandhena dhamitAvacchedakamanivezya hetutAkalpanasyaiva yuktatvAt / ghaTatvAdidha 84 nanu ghaTatvAvacchinna vizeSyatA kazAbdabuddhitvameva dravyatvAvacchinnopasthityAdighaTitasAmagnyAH kAryyatAvacchedakaM kuto na tathA sati ghaTatvaniSThAyA api dhammitAvacchedakatAyAH svIyakAryyatAvacchedakadharmmaghaTakatvaM bhaviSyatIti cet --na / yaddharmmAvacchinnaM prati yasyAH sAmagyA vyApyatvaM sa eva dharmastatsAmagyAH kAryyatAvacchedakamiti niyamAt dravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM pratyeva dravyatvAvacchinnopasthityAdighaTitAyAH sAmagnyA vyApyatvanna tu ghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM pratItitAdRzazAbdabuddhitvasya tAdRzasAmagrI kAryyatAvacchedakatvAsambhavAt / . tathA ca ghaTatve ApAdakAbhAvAnnApattiriti sthitam / idAnIM gauraveNAtmaniSThapratyAsattyA kAryyakAraNabhAvaM vihAya lAghavAddhammitAvacchedakamanivezya viSayaniSThapratyAsattyA kAryyakAraNabhAvamaGgIkRtyApattiM sthApayatiyogyatAjJAnasya dhammitAvacchedakaM nivezyetyAdinA / samavAyasambandhena ghaTatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati samavAyasambandhena ghaTatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitadravyatvAvacchinnavizeSyatAkayogyatAjJAnaM kAraNamityAtmaniSThapratyAsattyA kAryyakAraNabhAve dhammitAvacchedakabhedena kevala 'tatsambandhAvacchinnataddharmAvacchinnaprakAratAnirUpiteti zeSaH / tena ghaTe dravyamiti yogyatAjJAnAt paTaprakArakazAbdabodhasya nApattiriti dik /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ]. jayA'laGkRtaH 85 miMtAvacchedakapaTatvAdyavacchinnaprakAratAkayogyatAjJAnabalAdeva ghaTa tvAdau dharmitAvacchedakatAsambandhena tadApatteH / + na ca yogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakaniSThapratyAsatyA hetutvopagame dravyatvAdyavacchinnasya padAdanupasthitatve'pi dravyatvAdau tAdRzapratyAsattyA pratyAsannayogyatAjJAnAttatra tAdRzapratyAsattyA zAbdabodhApaciH / AtmaniSThapratyAsattyA hetubhUtAM dravyatvAdyavacchinopasthitimantareNApi tAdRzaprameyatvAdyavacchinnopasthityAdidazA ghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhe kAryyakAraNabhAvAnantyamiti gauravam / dhammitAvacchedakatAsambandhena prabhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati dhammitAvacchedakatAsambandhenAbhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkayogyatAjJAnaM kAraNamiti dhammitAvacchedakaniSThapratyAsattyA kAryyakAraNabhAve prabhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhamAya niruktakAryyatAvacchedakAkrAntatayA abhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinna prakAratAkayogyatAjJAnamAtrasya niruktakAraNatAvacchedakAkrAntatayA ca nirukte naikavidhakAryyakAraNabhAvenaiva nirvAha iti lAghavam / tatazca ghaTatve ghammitAvacchedakatAsambandhenAbhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkayogyatAjJAnabalAddravyatva ivAbhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhApattiH / er prameyapadajanyaprameyatvAvacchinnopasthitidazAyAM dravyatvAvacchinnopasthitimantareNApi dhammitAvacchedakatAsambandhe, tvaM ghaTatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAkayogyatAjJAnabalAt dhammitAvacchedakatAsambandhena prabhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinna prakAratA kazAbdabodho ghaTaH prameya ityAdau yathA bhavati tathA dravyapadAddravyatvAvacchinnopasthityabhAve uktasambandhenoktayogyatAjJAnabalAt ghaTo dravyamiti zAbdabodhApattirityAha- --na ca yogyatAjJAnasyetyAdinA / tathA ca .
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 vyutpattivAdaH [ kArake yAM prameyatvAdau dharmitAvacchedakatAsambandhena yogyatAjJAnasya phalajanakatvAttAdRzadravyatvAdyavacchinnopasthitivirahasyAkiJcitkaratvAditi vAcyam / samAnaprakAratA' pratyAsattyA padArthopasthite: zAbdabodhe hetutvopagamAt / yena sambandhena yaddharmAvacchinnakAryaM prati yena sambandhena yaddharmAvacchinnakAryasya vyApakatA tena sa " viSayaniSThapratyAsattyA kAryyakAraNabhAvo na vaktavya iti bhAvaH / viSayaniSThapratyAsattyA kAryyakAraNabhAvavAdI samAdhatte -- samAnaprakAra tetyAdinA / prakAratAsambandhena zAbdabodhaM prati prakAratAsambandhenopasthitiH kAraNamiti kAryyakAraNabhAvaH / na ca dhammitAvacchedakatAyAH (prakAratAyAH) prakAratAnAtmakatayA tena sambandhena zAbdabodhe tAvatApi kimAyAtamityAha -- yena sambandhena yaddharmAvacchinnakAyyaM pratItyAdi / tathA ca dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati prakAratAsambandhena zAbdabodhasya vyApakatvAt / tatsAmagryAH prakAratAsambandhenopasthitighaTitAyAH dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe'pekSaNAttadabhAvena nAnupasthitidazAyAM dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaH / na ca sundaro ghaTo nIla ityAdau sundararUpapadArthe prakAratAsambandhenopasthityabhAvAt kathaM dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodha iti vAcyam / niravacchinnardhAmmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe eva tatsAmagnyA apekSaNAt / prakRte ca sundaratvAvacchinnAyAstasyAssatvAt / atredaM vicAryyate / dhammitAvacchedakatAsambandhenAbhedasambandhAvacchinna 'prakAratAvacchedakasyaikyAtprakAratayorapyaikyamityAha -- samAnaprakArateti / sAvacchinnaviSayatAnAmavacchedakabhedAdeva bhedaH niravacchinnaviSayatAnA.ntu grAzrayabhedAdbhedaH / jJAnabhedAttu naiva viSayatA bhidyate / yenopasthitIyazAbdabodhI bhidyetAmiti vimarzaH /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 prathamA ] jayA'laGkRtaH mbandhena taddharmAvacchinakAryotpAdakasAmagya api tena sambandhena taddharmAvacchinnakAryotpattAvapekSitatathA prakAratAsambandhena dravyatvAdau dravyapadajanyapadArthopasthityasattve tatra taddharmitAvacche ghaTatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM dhammitAvacchedakatAsambandhenAbhedasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkayogyatAjJAnaM kAraNamiti viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve anyasamavetayogyatAjJAnAdanyasamavetazAbdabodhApattivAraNAya tatpuruSIyaniruktazAbdabodhe tatpuruSIyaniruktayogyatAjJAnaM kAraNamityasya vaktavyatayA puruSabhedena kAryakAraNabhAvAnantyaM viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve'pi tulyamityAtmaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAvopekSAyAM na mAnamiti cet / sundaro ghaTaH sundaraH puruSa ityAdizAbdabodhaM prati ghaTatvAdyacetanadharmANAmanantAnAM puruSatvAdicetanadharmANAmanantAnAM nivezena kAraNatve yAvAna kAryakAraNabhAvastato'rddha eva puruSabhedabhinnaH kAryakAraNabhAvo viSayaniSThapratyAsattyeti lAghavAt / na ca dravyatve dhammitAvacchedakatAsambandhena yogyatAjJAnasya prakAratAsambandhena dravyapadajanyopasthitezca sattvAt ghaTasya dravyamityAdAvapi dravyatve dhammitAvacchedakatAsambandhena ghaTAbhedAnvayApattiH / na ca prathamAntaghaTapadasamabhivyAhRtaprathamAntadravyapadatvAdirUpAkAGkSAjJAnavirahAnnApattiriti vAcyam / ghaTaH prameya ityAdau tAdRzAkAGkSAjJAnAbhAve'pi mmitAvacchedakatAprakAratAsambandhAbhyAM prameyatve yogyatAjJAnopasthitibhyAM dhammitAvacchedakatAsambandhena ghaTAbhedAnvayotpattyA tAdRzAkAGkSAjJAnavirahasya dhammatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhotpattAvakiJcitkaratvAditi vAcyam / AkAGkSAjJAnIyamAtmaniSThapratyAsattyA kAryyatAvacchedakaM ...yat dravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvaM tadghaTakatvasya dravyatvaniSThAyA dhammitAvacchedakatAyAssattvena dravyatvavRttimmitAvacchedakatAsambandhena jAyamAna
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake dakatAsambandhena zAbdabodhApatterayogAt / na ca yatra prameyatvAdyavacchinnavizeSyakavRttijJAnajanyaprameyatvAdyavacchinnavizeSyako 88 pasthitAveva udbodhakAntarAt dravyatvAdyavacchinnasya bhAnaM tatra dravyatvAdyavacchinnaviSayakazAbdApattivAraNAya taddharmAvacchinnaviSayakazAbdabodhaM prati taddharmAvacchinnavizeSyakavRttijJAnajanyataddharmaprakArakopasthititvenaiva padArthopasthiterhetutA vAcyA / tathA ca prakAravizeSanivezasyAvazyakatve viSayaniSThapratyAsattyA hetutAkalpana zAbdabuddhitvaM dravyatvAvacchinnavizeSyatA kazAbdabuddhitvasamaniyatantatazca samaniyatadharmmAvacchinne kAryyo jananIye samaniyatadharmmAvacchinna kAryyotpAdakasAmagyAH pUrvoktarItyA apekSitatayA dravyatve dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe dravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhakAraNIbhUtaniruktAkAGkSAjJAnasyApekSitatayA tadabhAvenApattyabhAvAt / na caivaM rItyA ApattivAraNe anupasthitidazAyAmapyanayaiva rItyA vAraNasambhavAt / samAnaprakAratApratyAsattyopasthiteH kAraNatvAzrayaNaM granthakRtAmasaGgatamiti vAcyam / AtmaniSThapratyAsattyA padArthopasthiteH kAraNatvApekSayA viSayaniSThapratyAsattyA kAraNatve lAghavAt / laghubhUtopAyenApattivAraNasambhave gurubhUtamArgAnusaraNasyAyuktatvAt / viSayaniSThapratyAsattyA AkAGkSAjJAnasya kAraNatvanna sambhavati / ityAtmaniSThapratyAsattyA kAryyakAraNabhAvaH / upasthitezca sambhavatIti tathaivAzritaH / prakAratAsambandhenopasthiteH kAraNatve doSamAhana ca yatra prameyatvAdyavacchinna vizeSyaka vRttijJAnetyAdinA / udbodhakAntarAt dravye cakSuH sannikarSAderityarthaH / hetutAkalpanamayuktamiti / anantaprakArIbhUtadravyatvAdInAM kAryyatAvacchedake kAraNatAvacchedake ca pravezena yadyapyAtmaniSThapratyAsattyA kAryyakAraNabhAve sAmyameva tathA'pi tatpuruSIyatvanivezena gauravAdityarthaH / samaya ki A
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] 86 mayuktam / tathA sati puruSabhedena kAryakAraNabhAvabAhulyaprasaGga iti vAcyam / svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAva cchedakatAviziSTaprakAratAsambandhenopasthiterhetutAM svIkRtya tAdRzA jayA'laGkRtaH doSavAraNopAyamAha---svajanakajJAnIyetyAdinA / svamupasthitistajjanakaM jJAnaM prameyaH prameyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatAvAnityAkArakantadIyA vRttiniSThA prakAratA vizeSyatA niSThA tanni rUpitA vizeSyatA prameye tadavacchedakatA prameyatve sAmAnAdhikaraNyena tadvaiziSTyaM prameyatvaniSThAyAmevopasthitIyaprakAratAyAM na tadbodhakAntarAdbhAsamrAnadravyatvaniSThAyAntasyAmiti na tadAnIM dravyatve zAbdabodhaH prakAratAsambandhena, tatra niruktaprakAratAsambandhenopasthiterabhAvAditi bhAvaH / kaka prameyatvAdiprakArakopasthitijanakAni vRttijJAnAni prameyaH prameyapadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatAvAn / svajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatAsambandhena prameyaH prameyapadavAn / prameya padaM prameyatvAvacchinnaviSayatAkabodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatAcat / svaviSayakabodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatAsambandhena prameyapadaM prameyaviziSTamityAkArakam / evaM vRttitvasyAnugatAnatiprasaktasya durvacatayA zaktitvena lakSaNAtvena zaktilakSaNayoH pRthak praveza AvazyakastathA ca prameyaH paTapadazakyasambandhItyAkArakaM svazakyasambandhitvasambandhena prameyaH paTapadavAn ityAkArakaM prameyasambandhi zaktaM ghaTapadaM svasambandhizaktatvasambandhena paTapadaM prameyaviziSTamityAkArakaJca / teSu pradyajJAnajanyopasthitIyaprakAratA yA prameyatvaniSThA tatra tadupasthitijanakajJAnIyaniruktavizeSyatArUpavRttiniSThaprakAratAnirUpitaprameyaniSThAvizeSyatAvaccheda katA vaiziSTyasattve'pi jJAnAntarajanyopasthitIyaprameyatvaniSThaprakAratAyAM niruktAvacchedakatAsAmAnAdhikarampavirahAt tattajjJAnajanyopasthitidazAyAM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 vyutpattivAdaH [ kArake zAbdabodhAvApattiH / tathA na prakAratvamsambandhena - zAbdabodhaM prati svajanakajJAnIzaktiniSTha prakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatA svajanakajJAnIyazaktisambandhAvacchinnapadaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedrakatA svajana kajJAnIyapadaniSTha vizeSyatAnirUpitajanakatvaniSThecchIyaprakAratAnirUpitabodhaniSThAvacchedakatA nirUpitaviSayatvaniSThAvacchedakatva nirUpitAvacchedakatAvacchedakalana svajanakajJAnIyazaktisambandhAvacchinnapadaniSTha vizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakatA svajanakajJAnIyalakSaNAniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakalA svajanakajJAnIyalakSaNAsambandhAvacchinnapadaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatA svajanakajJAnIyalakSaNAsambandhAvacchinnA padaniSThavizeSyatAnirUpitA yA prakAratA tadavacchedakatA svajanakajJAnIyapadaniSThavizeSyatAnirUpitazaktatvaniSThaprakAratAnirUpitasambandhiniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatAnAM sAmAnAdhikaraNyaM prakAratAyAM pRthak pRthak nivezyopasthitInAM kAraNatvaM pRthageva vaktavyam / tathA ca parasparajanyabodhe vyabhicAravAraNAya kAryyatAvacchedakakoTau tattadupasthityAnantaryyaM nivezanIyam / tathA ca kasyApi kAryyatAvacchedakasya dhammitAvacchedakatAsambandhena ghaTatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhitvaM prati vyApakatAyA abhAvena dhammitAvacchedakatAsambandhena taddharmAvacchinnakArye tattaddharmmAvacchinnakAryotpAdakasAmagyA anapekSaNAdanupasthitidazAyAM dravyatve niruktasambandhena niruktazAbdabodhApatti tAdavasthyameveti cet -- pratrocyate / prakAratAsambandhena zAbdabuddhitvaM prati tattadAnantaryyaghaTitattattaddharmmasya vyApyatayA vyApakadharmAvacchinne kAryo jananIye vyApyadharmmAvicchinnakAyryotpAdakasAmagryA apekSaNAt / prakAratAsambandhena zAbdabodhe tAdRzopasthitInAmapekSA dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe ca vyApakasAmagrIvidhayA tAdRzopasthitInAmapekSeti nAnupasthitidazAyAM dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhopapattiriti dik / na ca vizeSyatAvacchedakatAmAtrasyopasthitiniSThakAraNatAvacchedakasaM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH sargatopagame'pyuddhodhakAntarAdupasthitadravyatve zAbdApattivAraNasambhave prakAratAparyaMntAnudhAvanaM vyarthamiti vAcyam / dravyaM dravyapadazakyaM prameyaH prameyapadazakya iti samUhAlambanavRttijJAnAtprameyatvAvacchinnamAtropasthitau dravyatve'pi vizeSyatAvacchedakatAsambandhenopasthitessattvAcchAbdApattervAraNAya prakAratAparyyantasyAdarAdudbodhakAntarAdupasthitadravyatvaniSThaprakAratAyAM kAlikasambandhena prameyatvaniSThaniruktavizeSyatAvacchedakatAvaiziSTyamAdAyoktadoSatAdavasthyamiti sAmAnAdhikaraNyasambandhena vaiziSTayaM bodhyam / ghaTo ghaTapadazakya iti vRttijJAnAdghaTatvAvacchinnopasthitAvudbodhakAntarAtprameyatvAvacchinnasya bhAne prameyatvAvacchinnaprakAratAyAM niruktavizeSyatAvacchedakatAvaiziSTyasattvAt prameyatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhavAraNAya svAnavacchedakadhanivacchinnatvasyApi vaiziSTyaghaTakatvaM bodhyam / prakRte cAvacchedakatAnavacchedakaprameyatvAvacchinnatvasyaiva prameyatvAvacchinnaprakAratAyAM sattvenAdoSaH / prameyavAn prameyapadazakya iti vRttijJAnAtprameyatvAvacchinnaprakAratAkopasthitAvudbodhakAntarAdghaTatvAvacchinnasya bhAne niravacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAyAM vRttijJAnIyammitAnirUpitaprameyatvAvacchinnAvacchedakatAvaiziSTayasattvAniravacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAkazAbdabodhApattyA svAnavacchedakadhAnavacchinnatvasambandhAvacchinnasvanirUpitavRttitvavatvamapi vaiziSTaye nivezyam / prakRte ghaTatvaniSThaniravacchinnaprakAratAyAM svAnavacchedakadhanivacchinnatvasambandhAvacchinnA prametvAvacchinnavRttijJAnIyammitAvacchedakatAnirUpitA yA vRttitA tasyA asattvAdadoSaH / kAlikasambandhena dravyatvaviziSTo dravyapadazakya iti vRttijJAnajanyakAlikasambandhAvacchinnadravyatvaniSThaprakAratAkopasthitau samavAyasambandhena ghaTatvaviziSTaghaTasyodbodhakAntarAdbhAne ghaTatvaniSThasamavAyasambandhAvacchinnaprakAratAyAM dharmitAvacchedakatAvaiziSTyasyoktasambandhatrayeNa sattvAt samavAyasambandhAvacchinnaghaTatvaprakArakazAbdabodhavAraNAya svAvacchedakasambandhAvacchinnatvasyApi caturthasambandhasya vaiziSTaye pravezaH /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake vastutastu udbodhakavazAdupasthitIyaprakAratAsUktAsUktavRttijJAnIyadhammitAvacchedakatAprayojyatvavirahAt svaprayojyatvamAtraM vaiziSTyaniyAmakaM vaktavyaM tenaivoktadoSANAM nirAsaH / kiJca dravyaM dravyapadazakyaM ghaTo ghaTapadazakya iti samUhAlambanaM vRttijJAnaM dravyapadazakyamityaMze aprAmANyajJAnAskanditaM tato ghaTatvAvacchinnopasthitAvudvodhakAntarAdravyatvAvacchinnasya bhAne dravyatvaniSThasamavAyasambandhAvacchinnaniravacchinnaprakAratAyAmuktacatuSTayasambandhenopasthitijanakasamUhAlambanAtmakavRttijJAnIyammitAvacchedakatAyA vaiziSTayasattvena dravyatvaprakArakazAbdabodhavAraNaM prayojyatvanivezAdhInameveti dik / nanu ghaTatvAdiprakArakopasthitijanakazaktijJAnAni nAnAvidhAni / tathA hi ghaTo ghaTapadazakyatvavAn zaktisambandhena ghaTo ghaTapadaviziSTaH ityAkArako zaktiniSThaprakAratAkazaktiniSThasaMsargatAko ghaTatvaniSThavizeSyatAvacchedakatAko ghaTazaktaM ghaTapadaM zaktisambandhena ghaTaviziSTa ghaTapadamityAkArako zaktiniSThaprakAratAkazaktisaMsargakaghaTatvarUpAnuparvyavacchinnavizeSyatAkau ca / tatrAdyajJAnajanyopasthitIyaghaTatvaniSThaprakAratA tu upasthitijanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitaghaTatvaniSThAvacchedakatAviziSTA'sti / itareSu jJAneSvAdyajJAnIyA vRttiniSThA saMsargatA'sti / na tu prakAratA'grimajJAnIyavizeSyatAvacchedakatAghaTatvarUpAnupUrvIniSThA tadvaiziSTyamupasthitIyaghaTatvaniSThaprakAratAyAM nAstItyantimajJAnatrayajanyopasthitayaH svajanakajJAnIyavattiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTaprakAratAsambandhena ghaTatve na santIti tatra prakAratAsambandhena zAbdabodhAnApattiH / niruktAvacchedakatAnAM ghaTatvaniSThAnAM svajanakajJAnIyavRttiniSThaviSayatayA paramparayA nirUpitatvenAnugamayya tadviziSTaprakAratAyA upasthitikAraNatAvacchedakasambandhatve ghaTo ghaTapadazakya iti vRttijJAnajanyaghaTatvaprakArakopasthitAvudvodhakAntarAdghaTatvarUpAnupUrvyavacchinnAderbhAne AnupUrvIniSThaprakAratAyA api niruktaviSayatayA viziSTa
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH svena tAdRzaprakAratAsambandhena ghaTatvarUpAnupUrvyAM tAdRzasamUhAlambanopasthitessattvena tatra zAbdabodhApattirato ghaTatvaniSThA vacchedakatAnAM viziSya svajanakajJAnIyavRttiniSTha prakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvena svajanakajJAnIyavRttiniSTha saMsargatAnirUpitaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvena 3 svajanakajJAnIyazaktatvaniSThaprakAratAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatAtvena sva saMsargatAnirUpitaprakAratAvacchedakatAtvena pravezya tattadavacchedakatAviziSTaprakAratAtmakenAsambandhenopasthitInAM pRthak pRthak kAraNatve parasparajanyabodhe parasparavyabhicAravAraNAya svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatAvacchedakatAviziSTaprakAratAsambandhenopasthityavyavahitottaraM prakAratAsambandhena zAbdabodhaM prati svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTaprakAratAsambandhenopasthitiH kAraNam / evaM krameNa catvAraH kAryyakAraNabhAvAH syuH / evaM vRttitvasyAnugatAnatiprasaktasya durvacatayA samAnaviSayakazAbdabodhaM prati pratyakSasAmagryAH pratibandhakatayA samAnaviSayakapratyakSasAmagnyabhAvo'pi zAbdasAmagnyAM pravezyaH / zAbdecchAyAM samAnaviSayakapratyakSasAmagrI sattve'pi zAbdabodhotpattyA zAbdecchAvirahaviziSTapratyakSa sAmagyabhAvaH zAbdasAmagyAM pravezanIyaH / tathA ca zaktijJAnAdhInaH zAbdabodho jAyatAmiticchAsattve pratyakSasAmagrIsattve lakSaNAjJAnAdhInopasthitighaTitazAbdasAmagrIsattve zAbdabodhavAraNAya zaktijJAnAdhInopasthitijanyazAbdecchAvirahaviziSTapratyakSasAmaprabhAvaviziSTA zaktijJAnAdhInopasthitiH kAraNaM lakSaNAjJAnAdhInopasthitijanyazAbdecchAvirahaviziSTapratyakSasAmagrayabhAvaviziSTA lakSaNAjJAnAdhInopasthitiH kAraNamityeva zaktitvena lakSaNAtvena zaktilakSaNe pravezya kAryyakAraNabhAvo vaktavya iti zaktilakSaNAnyataratvenApi tayoranugamAsambhavena ghaTaH paTapadazakyasambandhI, ghaTaH svazakyasambandhitvarUpalakSaNAtmakasambandhena paTapadaviziSTaH, ghaTasambandhizaktaM paTapadaM, svasambandhizaktatvasambandhena ghaTaviziSTaM paTapadamiti caturvidhalakSaNAjJAnAdhInopasthitInAma janakajJAnIyazaktatvasaMsarganiSTha
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vyutpattivAdaH [ kArake pattekAt / na ca padArthe'pi prakAratAsambandhena zAbdabodhotpattyA tatra niruktaprakAratAsambandhena padArthopasthiterabhAvAtprakAra - pyekarUpeNa kAraNatvAsambhavAt pRthak pRthak kAraNatvamuktvA parasparajanyabodhe vyabhicAravAraNAyAvyavahitottaratvaM kAryyatAvacchedakakoTau nivezya catvAraH kAryyakAraNabhAvAH syuH / evaJcaikasyApi kAryyasya dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati vyApakatAyA prabhAvena dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhotpattau tatkAraNIbhUtopasthityanapekSaNAdanupasthitadazAyAM dravyatvAdau dhammitAvacchedakatAsambandhena yogyatAjJAnabalAt dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodho durvAra eveti cet -- pratrocyate / niruktakAryyatAvacchedakadharmANAM prakAratAsambandhena jAyamAnazAbdabodhatvavyApyatayA vyApyadharmAvacchinne kAryyaM jananIye vyApakadharmmAvacchinnasAmagrayA apekSaNAt / avyavahitottaratvaniveze niruktasambandhenopasthityanuttaraM zuddhaprakAratAsambandhenodbodhakavazAdupasthitadravyatve zAbdabodhApattivAraNAya vyApakadharmAvacchinne kArye vyApyadharmAvacchinnakAryyasAmagrayA apekSA vaktavyA / tathA ca tadantargatA yA viziSTaprakAratAsambandhenopasthitistasyA abhAvAnnApattiH / dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati prakAratAsambandhena zAbdabodhasya vyApakatayA yena sambandhena yaddharmAvacchinnakAyryaM prati yena sambandhena yaddharmmAvacchinna kAryyasya vyApakatetyAdimUloktarItyA dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati vyApakasAmagrayantargatAyA viziSTaprakAratAsambandhenopasthiterapekSaNAnnAnupasthitidazAyAM dhammitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhApattiriti / bIlo ghaTa ityAdau nIle prakAratAsambandhena zAbdabodho bhavati prakAratAsambandhenopasthitirnAstIti vyabhicAra ityAha-na ca padArthe'pItyAdi / prakAraniSTha pratyAsatyeti / prakAratAsambandhenetyarthaH / na ca niruktadhammitA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH / niSThapratyAsattyA padArthopasthitehetutA vyabhicAreNa kalpayitumazakyeti vAcyam / pasamarzakAraNatAvicAradarzitadizA vyabhicArasya vacchedakatAviziSTaviSayataivopasthitiniSThakAraNatAvacchedakassambandho'stu / vaiziSTyaJca svaprayojyatvasvanirUpitammitAprayojyatvaitadanyatarasambandhena / tatazca na vyabhicAra iti vAcyam / nIlo ghaTa ityAdau mukhyavizeSye ghaTe'pi tAdazasambandhenopasthitessattvena prakAratAsambandhena zAbdabodhAbhAve nAnvayavyabhicArasya tAvatApi sattvAta / viSayatAmAtrasya kAryatAvacchedakatve tatra viSayatAsambandhena zAbdabodhasyApi sattvAnna vyabhicAra iti tu na saMsarge vyatirekavyabhicArApatteH / saMsargatAbhinnaviSayatAyAH praveze sAmAnyalakSaNAnabhyupagantRmate zaktigrahAviSayasyApUrvavyakterapi yogyatAbalena zAbdabodhotpattyA tatra vyabhicArApatteH / praamrshkaarnntaavicaardrshitetyaadi| samavAyasambandhena dhUmahetukAnumitau samavAyasambandhena dhUmahetukaparAmarzajJAnasyAtmaniSThapratyAsattyA kAraNatvopagame pakSatAvacchedakAnantyAt kAryakAraNabhAvAnantyApattyA dhammitAvacchedakatAsambandhena dhamahetuvahnitvAvacchinnaprakAratAkAnumitau dhammitAvacchedakatAsambandhena vahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAkaparAmarzajJAnasya lAghavAt dhammitAvacchedakaniSThapratyAsattyA kAraNatve svIkRte bhAvijJAnamaprametyaprAmANyajJAnAnantaraM vahnivyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzastato vahnivyApyAlokavadravyamiti praamrshH| tasmin kSaNe'prAmANyajJAnasya nAzAdaprAmANyajJAnAnAskanditasya parAmarzadvayasya sattvena tadanantaraM samUhAlambanAtmakaM parvato vahnimAn dravyaM vahnimadityAkArakamubhayaliGgakAnumityAtmaka jJAnaM jAyate / tatra kAraNIbhUtasya vahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAkaparAmarzasya dhammitAvacchedakatAsambandhena dravyatve virahAt dhUmaliGgakAnumitezca bhattvAdevaM kAraNIbhUtasya vahnivyApyAlokatvAvacchinna
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake vAraNIyatvAditi cettarhi taddharmAvacchinnAbhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati taddharmabhedasyApi hetutAyAH svIkaraNIyatayA ghaTo ghaTa ityAdi prakArakaparAmarzajJAnasya dhammitAvacchedakatAsambandhena parvatatve virahAddhammitAvacchedakatAsambandhenAlokahetukAnumitezca sattvAtprAptavyabhicAravAraNAya mmitAvacchedakatAsambandhena vahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAkaparAmarzajJAnaM svIyammitAvacchedakatAviziSTammitAvacchedakatAsambandhena dhUmahetukavahnitvAvacchinnaprakAratAkAnumiti prati kAraNamityevaM rItyA kAryakAraNabhAvaH kAraNatAvacchedakasambandhasya vaiziSTyaM kAryyatAvacchedakasambandhe nivezya sviikRto'sti| prakRte dravyatvavRttyanumitIyammitAvacchedakatAyAM dhUmahetukaparAmarzIyammitAvacchedakatAvaiziSTyavirahAt parvatatvavRttyAlokahetukAnumitIyammitAvacchedakatAyAmAlokaliGgakaparAmarzIyammitAvacchedakatAvaiziSTayavirahAna vyabhicAraH / tathaiva prakRte'pi svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTaprakAratAsambandhenopasthitiH svajanakajJAnIyavRttiniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAviziSTasvIyaprakAratAviziSTaprakAratAsambandhena zAbdabodhaM prati kAraNamityeva kAraNatAvacchedakasambandhavaiziSTyaM kAryyatAvacchedakasambandhe nivezya kAryakAraNabhAvaH sviikriyte| nIlo ghaTa ityAdau prakAre nIle yA zAbdabodhIyA prakAratA tatra svajanaketyAdiprakAratAntakAraNatAvacchedakasambandhavaiziSTyaviraheNa na vyabhicAra ityaashyH| akSarArthastu parAmarzakAraNatAyA yo vicArastatra darzitAyA dika tayA tadrItyA vyabhicAro vAraNIya iti / etatparyyantagranthenApatti dRDhIkRtya samAdhatte--taddharmAvacchinnAbhedasaMsavacchinnetyAdinA / prakAratAvacchedakabhedo vizeSyatAvacchedake abhedAnvaye
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthale na zAbdabodhApattiH / sa caTa ityAdivAkyAjjAtitvAdinA ghaTatvAdidharmitAvacchedakakasya svarUpato ghaTatvAdiprakAratAvacchedakakasya ghaTa: sa ityAdivAkyAtsvarUpato ghaTatvAdidhammitAvacchedakakasya jAtitvAdiviziSTa ghaTatvAvacchinnaprakAratAkasya ca zAbdabodhasyopapattaye vizeSyatvaprakAratvayoravacchedakatve niravacchinnatvena vizeSaNIye / ghaTo nIlaghaTa ityAdyanvayabodhasya prAmANikatve'nyatra apekSyata iti bhAvaH / na zAbdabodhApattiriti / ghaTatve ghaTatvabhedAbhAvAditi bhaavH| jAtitvAdineti / sa ghaTa ityatra jAtimAn tatpadArthastatra jAtighaTatvaM vizeSyatAvacchedakamavacchedakatA jAtitvAvacchinneti ghaTo ghaTa ityato vizeSaH / ghaTassa ityatra jAtimAn tatpadArthastatra prakAratAvacchedakaM ghaTatvaM jAtiH prakAratAvacchedakatA ca jAtitvAvacchinneti pUrvasmAdvizeSaH / ubhayatra zAbdabodha iSyate / sa idAnIM na syAt prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakayoraikyAditi bhAvaH / vizeSyatvaprakAratvayoravacchedakatva iti / vizeSyatAvacchedakatAprakAratAvacchedakatAniravacchinnA kAryyatAvacchedake pravezyA iti bhAvaH / tathA ca taddharmaniSThaniravacchinnAvacchedakatAkAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitaniravacchinnAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati taddharmabhedaH kAraNamiti paryavasitam / niruktaprayogadvaye jAyamAnazAbdabodhau ca na niravacchinnaprakAratAdivizeSyatAvacchedakatAMvizeSyatAvacchedakatAkAviti na tatra prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakayorbhedApekSeti prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakayorabhede'pi zAbdabodhopapattiH / ghaTo nolaghaTa ityAdyanvayabodhasya prAmANikatve anyatreti / tatra hi ghaTatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena ghaTatve zAbdabodhastatra ca ghaTatvabhedAbhAvAdvayabhicAraH prAptastadvA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 vyutpattivAdaH [ kArake raNArthamanyatra darzitA paryAptinivezarUpA dik AzrayitavyetyarthastathA ca taddharmaparyAptAvacchedakatAkAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitetyAdirUpaH kAryatAvacchedakassambandhaH / prakRte ca nIlaghaTatvobhayapaptiA avacchedakatA na ghaTatvaparyApteti ghaTatvabhedAbhAve'pi na doSaH / nanu nIlaghaTatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizepyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe yadi nIlabhedaghaTatvabhedayoH kAraNatvaM tarhi vidheyakoTAvadhikAvagAhino'pi ghaTo nIlaghaTa iti bodhasyAnApattighaTatve uktabhedadvayasyAsattvAt / yadi nIlaghaTatvobhayabhedasya tattvaM ghaTatve tasya sattvena na doSastarhi tasya kevalAnvayitvena samAnoddezyavidheyakasya nIlaghaTo nIlaghaTa ityAkArakasyApi shaabdsyaaptiH| ghaTatve nIle vA vizeSyatAvacchedake nIlaghaTatvobhayabhedasya sattvAditi cet n| tadapAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogyavacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvadabhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena zAbdabodhaM prati tadbhedasya kAraNatvAGgIkArAt ghaTo nIlaghaTa ityAdau vidheyAMze'dhikAvagAhinaH zAbdabodhasya ghaTatvanIlobhayagatadvitvarUpAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogyavacchedakatAnirUpitAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena ghaTatvagataikatve satvena tatra ghaTatvanIlobhayagatadvitvabhedasyApi sattvenAdoSAt / na. cobhayaparyAptAyA api prakAratAvacchedakatAyA vastutvena ghaTatve eva paryAptistadanuyogitAvacchedakaJca ghtttvgtaiktvmev| tathA ca tadavacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogyavacchedakatAnirUpitAvacchedyatAvadabhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena ghaTatvagataikatve zAbdabodhastatra ghaTatvagataikatvabhedAbhAvAdvayabhicAra eveti vAcyam / svanirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena tadrUpavRttyabhedasambandhA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 66 vacchinnaprakAratAghaTitasambandhasya vivakSaNAt tena sambandhenoktaprakAratAyA dvitva eva vRtteH| nanu jAtitvAvacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAvacchedakatAko yo ghaTassa ityatrAbhedAnvayabodhastadIyaprakAratAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkapAptyanuyogitAvacchedakaM ghaTatvagatamekatvameva tadbhedasya ghtttvgtaiktve'bhaavaadvybhicaarH| na cAvacchedakatAyA niravacchinnAyA eva nivezena prakRte ghaTatvagatAvacchedakatAyA jAtitvAvacchinnatvAnna doSa iti vAcyam / tarhi nIlaghaTatvAvacchinnaprakAratAyA api niravacchinnAvacchedakatAyA ghaTatve eva sattve na nIle tatazca svanirUpitaniravacchinnAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkapa ryAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena ghaTatvanIlobhayAvacchinnaprakAratAyA api ghaTatvagataikatvavRttitvAt tadbhedasya ghaTatvagataikatve'bhAvAt ghaTo nIlaghaTa iti vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdabodho na syAditi cet-atrocyte|svniruupitnirvcchinnaavcchedktaatvaavcchinnprtiyogitaakpryaaptynuyogitaavcchedktvsmbndhen svaviziSTadhAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogibhUtAvacchedakatAnirUpitA pacchedyatAvadabhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizepyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena zAbdabodhaM prati svanirUpitAvacchedakatAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpabhedaH kAraNam / tatazca vidheyAMze'dhikAvagAhino ghaTo nIlaghaTa iti bodhasya ghaTatvagataikatve nIlaghaTatvobhayagatadvitvabhedasya sattvAnAnupapattiH / na vA nIlaghaTo nIlaghaTa iti bodhsyaapttiH| nIlaghaTatvobhayagatadvitve nIlaghaTatvobhayagatadvitvabhedAbhAvAt / __nanUddezyAMze'dhikAvagAhino nIlaghaTo ghaTa iti bodhasyApattistatra vizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedake nIlaghaTatvobhayagatadvitve prakAratAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakaghaTatvagataikatvabhedasya sattvAditi cenmaivam / svanirUpitAbhedasambandhAvacchinnavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati svavi
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vyutpattivAdaH [ kArake ziSTo bhedaH kAraNam / vaiziSTyaM svAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasvanirUpitavizeSyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpAvacchinAnuyogitAkatvobhayasambandhena / tatazca ghaTatvagataikatvAvacchedena nIlaghaTatvobhayagatadvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya sattvAt / nIlaghaTatvobhayagatadvitvAvacchedena nIlaghaTatvobhayagatadvitvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya ghaTatvagataikatvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya cAsattvAt / vidheyAMze'dhikAvagAhinaH zAbdabodhasyopapattirubhayAMze samAnAvagAhinaH uddezyAMze adhikAvagAhinazca nIlaghaTo ghaTa ityasya nIlaghaTo nIlaghaTa ityasya caanaapttiH| vastutastu sa ghaTa: ghaTassa ityanayoH pUrvoktayorjAtitvAvacchinnAvacchedakatAkaprakAratAvizeSyatAkabodhayoranupapattiH / tatraikatvAvacchedenaikatvAvacchinnapratiyogitAkaghaTatvabhedAbhAvAt / tadarthaM niravacchinnAvacchedakatAyAH praveze vidheyAMze'dhikAvagAhino'pyanupapattistatra niravacchinnAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasya ghaTatvagataikatve eva sattvAt / / __-idamatrAvadheyam / svanirUpitaniravacchinnAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasambandhena kiJcinniSThAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitoktaniravacchinnAvacchedakatAghaTitasambandhena kiJciniSThavizeSyatA tadavacchedakatAsambandhaH kAryyatAvacchedako vaktavyaH / kAraNaJca pUrvokta eva / tatazca na doSa iti / yadi ca prakAradalamevoddezya vizeSyadalaJca vidheyaM vidheyatoddezyatayoH prakAratAvizeSyatvaniyatatvAsiddhestahi adhikAvagAhivizeSyakasyApi zAbdabodhasyeSTavyatayA kAryakAraNabhAve prakAratAvizeSyatAsthAne vidheyatoddezyate niveshniiye| vidheyatAvacchedakatoddezyatAvacchedakate samAnasambandhAvacchinne grAhye / tena kAlikasambandhena ghaTatvaviziSTaparatacchabdaghaTitAt sa ghaTa iti vAkyAnna zAbdabodhApattiriti drika /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 101 darzitarItyA so'pyuppaadniiyH| evaM sa sa ityAdivAkyAjAtitvAdyavacchinnadharmitAvacchedakatAkataddharmAvacchinnaprakAratAvacchedakatAkAbhedAnvayabodhasya vAraNAya taddharmAvacchinnAkcchekatAkaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAvacchedakatvapratyAsattyA zAbdabodhaM prati taddharmabhedasyApi pRthakkAraNatvaM klpniiym| evaM daNDavAn daNDavAnityAdivAkyAdaNDasaMyogatvAdyavacchinnavati tadavacchinnavadabhedAnvayabodhasya vAraNAya daNDasaMyogatvAdyavacchinAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitasaMyogatvAdyava niravacchinnaghaTatvAdiniSThAvacchedakatAkAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAkavizeSyatAnirUpitaniravacchinnAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM pratyeva ghaTatvAdibhedasya kAraNatvokterjAtitvAvacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAkAbhedasambandhAvacchinnaprakAra tAnirUpitavizeSyatAnirUpitajAtitvAvacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAkazAdabodhasya prAptAmApatti parihartumAha-saM sa ityAdivAkyAditi / niravacchinnaprakAratAvacchedakatvavizeSyatAvacchedakatvakAbhedAnvayabodhe yathA prakAratAvacchedakavizeSyatAvacchedakayorbhedApekSA tathA'vacchinatAdRzAvacchedakatAkAbhedAnvaye prakAratAvacchedakatAvacchedakavizeSyatAvacchedakatAvacchedakayorbhedasya kAraNatvamiti bhAvaH / evamapi prakAratAnirUpitasaMyoganiSThAvaccheda tAvacchedakadaNDasya vizeSyatAvacchedakatAvacchedakadaNDAdbhedasya sattvena daNDavAn daNDavAniti vAkyAtprAptAM zAbdApatti parihartumAha--daNDavAn daNDavAnityAdi / prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedake vizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedake bhedasyApi hetutvaM bodhyam / prameyatvena daNDatvasya yatra prakAratAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatvaM tAdRzaH daNDatvaniSThaniravacchinnasya vizeSyatAnirUpitasaMyyogatvAvacchinnAvacchedakAnirUpitadaNDaniSThAvacchedakatAnirUpitadaNDatvaniSTha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 vyutpattivAdaH [ kArake cchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatvasambandhena zAbdabodhe daNDatvAdibhedasyApi pRthakkAraNatvaM kalpanIyam / avacchedakatAyAM niravacchinnatvanivezo'pi pUrvavadbodhyaH / .. vastutastu taddharmAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnaM prati taddharmabhedatvena hetutA kalpyate laaghvaat| evaM ca ghaTatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati ghaTatvAdyanyavRttiviSayatAsambandhena jJAnatvAdyavacchinnasya vyApakatayA ghaTatvAdau tAdRzaviSayatAsambandhena jJAnatvAvacchinotpAdakasAmagrIviraheNa na tatra tAdRzavizeSyatAvacchekatAsambandhena shaabdbodhaapttiH| evaM ca SaTavAn ghaTvAnityAdi vAkyasthalIyazAbdabodhavAraNAnurodhena dhammitAvacchedakatAvacchedakAdiniSThapratyAsa syAvacchedakatvasya nirUpakaH zAbdabodhaH prameyavadvAn daNDavAnitivAkyAnna syAddaNDatve daNDatvabhedAbhAvAdata Aha-pravacchedakatAyAM niravacchinatvamityAdi / prathamAvacchedakatAyAM caramAvacchedakatAyAJcetyarthaH / anekakAryakAraNabhAvakalpanAyAM gaurvaadaah-vstutsviti| ghaTatvabhinnavRttiviSayatAsambandhena jJAnaM ghaTatvabhinne eva bhavati / tatra ghaTatvabhedo'pyastIti ghaTatvabhedasya tAdazasambandhena jJAnaM prati kAraNatvaM nAnupapannamevaM paTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnaM prati paTatvabhedaH kAraNam / tacca jJAnaM ghaTatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaM prati vyApakaM yato ghaTo dravyamityAdivAkyAdravyatvAdau ghaTatvabhinne eva sa bodho bhavati tatra ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnaM varttata eva / tatazca vyApyakArye vyApakasya kAraNamapedhyata iti nipamAt tAdRzazAbdabodhe ghaTatvabhedasyApekSaNAnna ghaTo ghaTa iti vAkyAdghaTatve sa bodhaH / na ca jAtimAn ghaTa iti vAkyAt ghaTatve'pi jAtitvena ghaTatvaniSThA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 103 tyA karaNatvAntaramapi na kalpyate / evamuddezyatAvacchedakavidheyayoraikyena eko dvAvityAdivAkyAdekatvadvitvAdyavacchinne ekatvadvitvAdInAM bhedAnvayabodhAnudayAta, ekadvitvatvAdyavacchinnasamavAyAdisaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitasamavAyAdisaMsargAvacchinnAvacchedakatAvacchedakatvAdisambandhena zAbdabuddhau ekatvatvAdibhedasya / evaM karma gacchatItyAdau ca karmatvatvAdyavacchinne AdheyatAsambandhena tadvato'nvayabodhavAraNAya karma vacchedakatAkAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhotpattena ghaTatvAvacchinnaprakAratAkoktazAbdabodho ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnavyApyamiti vAcyam / vyApyazarIre niravacchicchinnAvacchedakatAyAH praveze nAdoSAt / evaM vyApyazarIre ghaTatvetaradharmAnavacchinnatvamapi prakAratAyAM deyaM tena nIlaghaTo ghaTa iti vAkyAdghaTatve jAyamAnazAbdabodhIyaghaTatva neSThAvacchedakatAyAM niravacchinnatve'pi na kSatiH / prakAratAyAM ghaTatvetaranIlatvenAvacchedAt / evameva jAtitvAvacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhaH jAtitvAbhinne eva bhavati / evaM daNDatvAvacchinnadaNDaniSThAvacchedakatAnirUpitasaMyyoganiSTAvacchedakatAnirUpitAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAvacchedakatAsambandhena daNDatvabhinne eva zAbdabodho bhavatIti tayorapi vyApake jAtitvAnyavattiviSayatAsambandhena daNDatvAnyavRttiviSayatAsambandhena vartamAne jJAne iti tayorapi zAbdabodhayorjAtitvabhedadaNDatvabhedayoH kAraNatvAt jAtitve daNDatve ca na tau zAbda 'anumitivAraNAya dharmitAvacchedakatAsambandhanAnumitau vidheyabhedasyetyadhikaH pATho prAcInahastalikhitapustake /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tvatvAdyavacchinnAvacchedakatAkAdheyatAsambandhAvacchinnaprakAratAni- ' rUpitadharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhe karmatvatvAdibhedasya ghaTo na, ghaTa ityAdyanumiteH zAbdabodhasya ca vAraNAya ghaTatvAvacchinnabhedaprakAratAnirUpitadhammitAvacchedakatAsambandhenAnumitau zAbdabodhe ca ghaTatvAdibhedasya hetutvAntarakalpanamanAdeyameva / taddhamabhedasyaikaikakAraNatayaiva sakalAtiprasaGgavAraNasaMbhavAditi kRtaM pllviten| bodhau jAtimAn jAtimAn daNDavAn daNDaDavAniti vAkyAbhyAmiti bodhyam / evameva ekaH dvau ghaTo na ghaTaH ityato'pi ekatvAvacchinne ekatvasya dvitvAvacchinne dvitvasya ghtttvaavcchinne| ghaTabhedasya cAnvayaviSayakAvanumitizAbdabodhau na yataH ekatvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAvacchedakatAsambandhena evaM dvitvatvAvacchinnaprakAratAghaTitoktasambandhena ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAnuyogitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodho'numitirvA ekatvatvadvitvatvaghaTatvebhyo bhinnaSveva bhavati / tayorapi ekatvatvAdyanyavRttiviSayatAsambandhena jJAnaM vyApakamiti tatkAraNasyaikatvatvAdibhedasya tatrApekSitatvena tadabhAvAdevaikatvatvAdiSu tayorabhAvopapattAvekatvatvAdibhedasya pRthak kAraNatvAkalpanena lAghavam / na ca namo'bhAve yena sambandhena yaddhavicchedena yadvattA yadvAkyena pratIyate naghaTitena tena vAkyena tatsambandhAvacchinnatanniSThapratiyogitAkAbhAvastaddhavicchedena pratyAyyata iti niyamAt ghaTo ghaTa iti vAkyAt svarUpasambandhena ghaTAbhedavattAyA ghaTatvAvacchedanApratItestadavacchedena ghaTAbhedAbhAvapratItyaprasakteH kathaM tatkAraNakalpanaM lAghavamiti vAcyam / yena sambandhena yaddhavicchedena yadvattA prItau sAkAGkSa yadvAkyaM tena vAkyena naghaTitena tena sambandhena tadavacchedena tadabhAvaH pratyAyyata ityeva niyamena
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 105 ghaTo ghaTa iti vAkyasya tAdRzabodhAjanakatve'pi tAdRzabodhe sAkAGkSatvenAdoSAt / nIlaghaTatvAvacchinnAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhasya jAtitvAvacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatA kAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhasya ca nIlaghaTo ghaTa: sa ghaTa ityAdivAkyAdghaTatve'pyudayena ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnaM pratyavyApyatvena tatra ghaTatvabhedAnapekSaNAttayostatrotpattau na bAdhakamiti dik / na coktabodhau yadi na vyApyau tahi nIlaghaTo nIlaghaTa sa sa iti vAkyAbhyAM ghaTatve tayorApattistatra ghaTatvabhedAnapekSaNAditi vAcyam / nIlatvAnavacchinnavizeSyatAnirUpitajAtitvAvacchinnAvacchedakatAsambandhena nIlaghaTatvAvacchinnaprakAratAkasya jAtitvAvacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAkazAbdabodhasya ca tatrAsambhavAt vizeSyadale nIlatvasya jAtitvasya copasthityA bhAnasyAvazyakatvAt / kathaJcittayorabhAne zAbdabodhasyepTatvAt / na ca nIlaghaTo nIlaM dravyamityAdau dravyatve prasiddhasya nIlaghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitanIlatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitAnavacchinnAvaccheda katAsambandhena zAbdabodhasya ghaTatvatvena ghaTatvopasthApakena jAtitvena ghaTatvopasthApakena ca tatpadena ghaTite sa sa ityAdau ca prasiddhasya zAbdabodhasya ghaTatve jAtitve ca nIlaghaTo nIlaghaTa: sa sa ityAdau zAbdabodhApattiriti vAcyaM tayorapyuktajJAnavyApyatvena tAdRzabhedApekSaNAt / na ca kAlikasambandhena ghaTatvaviziSTa samavAyasambandhena ghaTatvaviziSTasyAbhedAnvayo'nubhavasiddhastatra ghaTatvaniSThaniravacchinnAvacchedakatAkAbhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhasya ghaTatve'pi sattvAnna ghaTatvAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAnavyApakassa bodha iti vAcyaM ghaTatvaniSThaniravacchannAvacchedakatAviziSTAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhasya vyApyatvAt / vaiziSTayaM svanirUpitAvacchedyatAvadabhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitatvasvAvacchedakasambandhAvacchinnatvobhayasambandhena uddezya ya yatra prakAratA vidheyasya vizeSyatA tatra vizeSyAM
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake .. bhedAnvayabodhazca prAtipadikArthadhAtvarthayoH pratyayArthena kvacinipAtArthena ca samameva jAyate na tvanyena / satyapi padArthopasthitiyogyatAjJAnAdirUpakAraNakalApe rAjA puruSa: bhUtalaM ghaTa ityAdau puruSAdyaMze rAjabhUtalAdeH svatvAdheyatAsambandhena taNDulaH pacati caitraH pacyate ityAdau karmatvakartRtvAdisambadhena taNDulacaitrAdau pAkAdeH svakarmakatvasvakartRkatvAdisambandhena pAkAdyaMze vA ze'dhikAvagAhizAbdabodhasyeSTatayA tatra doSavAraNAya vyApyadale prakAratAvizeSyatayoH sthAne vidheyatoddezyatayoH pravezaH kArya / ___ abhedAnvayavicAraM samApya bhedAnvayavicAraH praarbhyte-bhedaanvybodhshcetyaadinaa| bhedAnvayetyasyAbhedabhinnasambandhabodha ityarthaH / prAtipadikArthasya dhAtvarthasya ca pratyayArthe nipAtArthe evAbhedabhinnasambandhenAnvaya ityrthH| prAtipadikapadaprayojyadhAtupadaprayojyayorabhedAtiriktasambandhAvacchinaprakAratayoH pratyayanipAtAnyatarapadaprayojyavizeSyatAnirUpitatvaniyama iti paryyavasito'rthaH / niyamasvIkAre hetumAha--rAjA puruSa ityAdi / rAjA puruSaH bhUtalaM ghaTa iti vAkyAt svatvasambandhena rAjaviziSTaH puruSaH Adheyatvasambandhena bhUtalaviziSTo ghaTa iti bodhAbhAvaH / uktaniyame heturiti bhAvaH / prAtipadikArthasya prAtipadikArthe'bhedabhinnasambandhenAnvaye doSamuktvA dhAtvarthasya prAtipadikasya tena sambandhenAnvaye doSa ucyte| taNDulaH pctotyaadi| na ca taNDulagatakarmatvasya caitragatakartRtvasyAnuktatvAt taNDulapadacaitrapadAddvitIyAtRtIyayoranuzAsanAdayaM prayogo na prasakta iti vAcyam / prAtipadikArthaM prati karmatvakartRtvayovizeSyatayA'nvayabodhatAtparye eva' karmaNi dvitIyetyAdinA prAtipadikAt dvitIyAderanuzAsanAt / prakRte ca karmatvakartRtvayossaMsargatayA bhAnasya prAtipadikArthasya dhAtvarthe bhedasambandhenAnvaye doSa ucyte| svkrmktvetyaadinaa| vibhaktyarthamantarAkRtyeti / uktaniyamaH sAkSAtsa
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ taNDulacaitrAderanvayAyodhAgnipAtAtiriktaprAtipadikArthayoH kriyAtAdRzaprAtipadikArthayozca bhedena sAkSAdanvayabodhasyAvyutpannatvAt / vibhaktyarthamantarAkRtya tayorapyanvayabodhAtsAkSAditi nipAtAtiriktatvAdivizeparasAt bhUtale na ghaTa: ghaTo na paTa ityAdau ghaTAdernarthAbhAvena mukhaM candra ivetyAdau mukhacandrAdInAmivArthasAdRzyAdinA na kalazaM bhadAyedityAdau naiyAyikamate naapasthApyena balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvAdirUpavidhyarthAbhAvena dhAtvartha mbandhaviSayaka eva / rA3: puruSa ityAdau vibhaktyarthasvatvadvArA rAjarUpaprAtipadikArthasya puruSarUpaprAtipadikArthe'nvayasyeSTatvAditi bhaavH| nipAtArthe prAtipadikArthAnvayasthalamAha --bhUtale na ghaTa ityAdi / naartho bhAve ghaTasya svapratiyogikatvasambandhanAnvayastathA ca ghaTAbhAvo bhUtalavRttiriti bodhaH / yadi ca pratiyogyabhAvA vaya iti nyAyena no'sattve yatra yena yadvattA pratIyate yAdRzyavAkyena tAdRzavAkyena naghaTitena tatra tena tadabhAvasyaiva pratyAyanAduktabodho na yuktaH ki tu bhUtalavRttitvAbhAvavAn ghaTa ityeva yuktaH / bhUtale ghaTa ityato bhUtalavRttitvavAn ghaTa ityeva bodhAt tathA'pi nipAtArthaprAtipadikArthayoranvayo jAta eveti bodhyam / ghaTo na paTa ityAdAviti--nArthe bhede ghaTasya svapratiyogikatvasambandhena bhedasya ca paTe svarUpasambandhenAnvayaH / mukhaM candra ivetyAdAviti / ivArthasAdRzye svapratiyogikatvasambandhena candrasya mukhe svarUpasambandhena sAdRzyAnvayaH / nipAta tiriktatvanivezAbhAve naJi vayorapi nAmatvAttadarthe tadarthasya vA bhedAnvayara candrAdena syAditi bhAvaH / na kalaja bhakSayedityAdAditi / nabartho'bhAvaH tasmin liGarthasya balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvarUpasya svapratiyogikatvasambandhenAnvaye'bhAvasya ca svarUpasambandhena bhakSaNe'nvayaH / tathA ca balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvapratiyo
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakSaNAderanuyogitayA, gurumate tu vidhyarthApUrvAMze vizeSaNatayAnvitena naapasthApyAbhAvena dhAtvarthabhakSaNAdeH pratiyogitayA'nvaye'pi na kSatiH / rAjapuruSa ityAdisamAsasthale tu puruSAdipadArthena samaM rAjAdipadArthasya na bhedAnvayabodhaH kintu tena samaM vibhaktyantArthaviziSTalAkSaNikarAjAdipadopasthApyarAjasambandhyAderabhedAnva gikAbhAvaviziSTaM kalaJjabhakSaNamiti bodhaH / balavadaniSTAnanubandhitvaM balavadaniSTAjanakatvam / atra vizeSaNasya balavadaniSTA janakatvasya vizeSyasyeSTasAdhanatvasya cAbhAvaprayukto viziSTAbhAvastena balavadaniSTajanakatvaM bhakSaNe pratIyate naiyAyikamate atra dhAtvarthe napanAmArthasyAnvayaH / gurumate ceti / prabhAkaramImAMsakamate bhakSaNasya svapratiyogikatvasambandhena naarthAbhAve'nvayo bhAvasya ca prayojyatvasambandhena liGarthe'parve anvayo'pUrvaJca puNyaM tathA ca kalaJjabhakSaNapratiyogi kAbhAvaprayojyamapUrvamiti bodhaH / naiyAyikamane kalaJjabhakSaNamaniSTajanakaM na tu tadbhakSaNAbhAvaH puNyajanakaH / gurumate kalaJjabhakSaNAbhAvajanyaM puNyaM na tu kalajabhakSaNamaniSTajanakamiti pratIyata iti bhedaH / nanu tarhi kalaJjabhakSaNe kasmAnna pravartate gurumata iti cet-puNyaprayojakAbhAvapratiyogitvarUpasya 'puNyapratibandhakatvasya bhakSaNe zabdAtpratItau puNyakAmasya puNyapratibandhake kalaJjabhakSaNe pravRttyanupapatteH / samAsasthale vizeSaNavAcakapadaprakRtikaluptavibhakteranusandhAnaM vinaiva zAbdabodhotpattyA svatvasambandhena rAjarUpanAmArthasyaiva puruSarUpanAmArthe'nvayo vAcyaH / sa coktaniyamaviruddha ityata Aha--rAjapuruSa ityAdisamAsasthale sviti / tatra rAjAdipadasya vizeSaNa vAcakasya SaSThayarthasvatvAdiviziSTe lakSaNA / tasya cAbhedenaiva puruSAdyuttarapadArthe'nvaya iti noktavyutpattivirodhaH / etdevaah-kintvityaadinaa|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodha eveti na doSaH / evaM mukhaM candra ityAdirUpakasthale candrAdipadasya candrAdisadRzalakSaNayA mukhAdau candrAdisadRzAbhedAnvayabodha eva, na tu sAdRzyAdisambandhena candrAdermukhAdAvanvaya iti na tatra vyabhicAraH / kecittu rUpakasthale candrAdipadasya candrAdisadRze na lakSaNA kiM tu tatra mukhyArthacandrAderevAbheda bhramo mukhAdau / mukhaM na candra ityAdivizeSadarzanadazAyAM ca na tatra zAbdo'bhedapratyayaH api tu zabdajanyavizakalitapadArthopasthitimUlako mAnasa evAhArthyAbheda bhrama ityAhuH / evaM mukhaM candra iti / atrApi candrapadArthasya mukhe'bhedAnvayasya bAdhena svapratiyogikasAdRzyavatvasya ca bhedasambandhatvena tena sambandhenAnvaye pUrvoktavyutpattivirodhena ca candrAdyupamAnavAcakapadasya candrasadRze lakSaNayA candrasadRzAbhinnaM mukhaM iti bodha iti na vyutpattivirodhaH / nanu rUpakasthale'pi lakSaNayA sAdRzyaprata tAvupamAlaGkArAdrUpakAlaGkAra zrAlaGkArikasiddhAntasiddhaM camatkAravailakSaNyannopapadyeta / viSayavailakSaNyasyaiva camatkAravailakSaNyaprayojakatvAditi cettadAha-- kecitvityAdi / tathA ca candrAbhinnaM mukhamityabhedAnvayabodha evaMti na vyabhicAro na vA camatkAravailakSaNyAnupapattirviSayavailakSaNyasya sattvAt / nanu bAdhAnnAbhedazcandrAdermukhAdAviti N cettadAha--prabhedabhramo mukhAdAviti / nanu mukhanna candra iti vizeSadarzane na bhramasyApi sambhava iti cettadAha--na tatra zAbdo'bhedabhrama iti / samAnavibhaktikamukhacandrapadajanyopasthitiviSayayormukhacandrayormmAnaso'bhedabhramaH / mAnasaJca jJAnaM virodhijJAnApratibaddhyameveti bhAvaH / nanu mukhaJcandra iti vAkyajanyapratItau zruto'yamarthazcetazcamatkarotItyanubhavaH prAmANikaH / zrudhAtozca zAbdabodha evArthastadanurodhena zAbdAbhedapratyaya eva mukhaJcandra iti
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 110 . vyutpattivAdaH [ kArake ___pare tutAdAtmyAtiriktasambandhena nAmArthayornAnvayabodhaH / tAdAtmyaM ca prakRte tadvRttidharmavattvam / evaM ca nIlo ghaTa ityAdau svavRttinIlatvAdimattvasambandhena ghaTAdyaMze nIlapadArthasyeva mukhaM candra ityAdau svavRttyAhlAdakatvAdimattvasambandhena mukhAdau candrAderanvayabodhaH tAdRzArthAnvayabodhe'pi samAnavibhaktikatvaM tantramityato nAtiprasaGga iti vadanti / vAkyAdabhyupeyo na mAnasa ityata Aha--pare viti| nAmArthayo nvayabodha iti / etaduttaraM nAmArthayorabhedAnvayabodha ityasyArtha iti zeSaH / evaJca mukhanna candra iti vizeSadarzanadazAyAmapi svavRttyAhlAdakatvavatvasambandhena candraviziSTaM mukhamiti bodho'pratibaddha eveti bhAvaH / nAtiprasaGga iti / nIlasya ghaTa ityAdAviti zeSaH / nanvevaM candro mukhaM padmaM mukhamityAdau svavRttidharmavatvasambandhena candrapadmAdermukhAdAvanvayopagame pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAvityanurodhena na candro na padma mukhamevedamityAdau tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkacandrAdyabhAva eva nA pratIyata sa ca bAdhita iti tatra bodho na syAdato'sammato'yaM pakSo bhaTTAcAryyasyeti pare tvityanena sUcayati / svamate tu candrapadasya candrasadaze lakSaNaiva / upamAto rUpake camatkAravailakSaNyantu yathA gaGgAtIre ghoSa ityato na zaityapAvanatvAtizayapratItirapi tu gaGgAtIralAkSaNikagaGgApadAdgaGgAtIrabodhe eva zaityapAvanatvAtizayapratItistathaivAtrApi viSayAvailakSaNye'pi kAraNAntaragamyameveti sahRdayamAtragamyamiti dik / 'pare tviti-vastuto na yuktamidamanyathA ghaTavRttidravyatvasya ghaTe'pyabAdhAt tena sambandhena ghaTasya paTe'nvayabalAt ghaTa: paTa ityapi prayogApattiH / evaJca kecidityAdimatameva yuktamiti gurucaraNAH /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1067 atha rAjA puruSa ityAdI padArthopasthityAdisattvena kathanna bhedAnvayabodhaH, sAmagrayA kAryajanane ukta niyamabhaGgarUpAyAH prayojanakSataira kiMcitkaratvAt, sAmagrIsattve avazyaM kAryamiti niyamAt / na ca taMtra bhedAnvara bodhaupayikAkAGkSAvirahAcchAvdasAmagrayevAsidveti vAcyam / samabhivyAhArarUpAkAGkSAyAstatrApi sattvAt / na ca tAdRzAkAGkSAyAstatra sattve'pi rAjAdipadArthaprakArakabhedAnvayabodhe (rAjAdipada prakArako rAjAdipadAvyavahitottaraGaspadatvAdirUpAnupUrvIvizeSarU pAyA AkAGkSAyA api prayojakatvAt / tadabhAvAdeva na tatra zAbdasAmagrIti vAcyam / sambandhAdivizeSyaka niyamamUlabhUtaM kAryyakAraNabhAvaM zaGkAsamAdhAnAbhyAmAha -- zratha rAjA puruSa ityAdAviti / nanu nAmArthayorabhedAnvaya eveti niyamabhaGga iti caMdA- -- sAmagrayA kAyyetyAdi / niyamaH prayojanaM kSatirhAniH / zrakikiratvAt kAya bAdhakatvAdityarthaH / sAmagrIsattve ityAdi / sAmagracAH kAryya vyApyatvAdityaH / na ca tatra bhedAnvaye bodhaupayikAkAGkSAvirahAditi / rAjAnaM rAjJA rAjJe rAjJa ityAdI rAjaniSTha karmmatvarAjaniSThakaraNatvAdItyAkArakabhedAnvaye rAjAnamityAdyAnupUrvIjJAnAkAraNatvAdrAjA puruSa ityAdau tAdRzAnupUrva rUpAkAGkSAvirahAnna zAbdasAmagrIti bhAvaH / samabhivyAhArarUpAkAGkSAyA iti / bhedAnvayabuddhiM pratyAnupUrvIjJAnAnAM parasparAvyabhicaritatve nAnA kAraNatvAt prakAravizeSyavAcakapadayossamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnasyaiva kAraNatvena tasya ca rAjA puruSa ityatrApi sattvAditi bhAvaH / na ca tAdRzA kAGkSAyAstatra sattve'pIti / rAjA karmatvaM rAjA svatva - mityAdau samabhivyAhArarUpAyA zrAkAGkSAyAssattve'pi zAbdabodhAnudayena bhedAnvaye AnupUrvyA api kAraNatvasya vaktavyatvena rAjapadAvyavahitaGas - padatvAdirUpAnupUrvInAkAGkSAyA prabhAvAnna zAbdabodha iti bhAvaH / sambandhA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 . . vyutpattivAdaH [ kArake rAjAdiprakArakAnvayabodha eva tAdRzAkAGkSAjJAnasya hetutayA puruSAdau rAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhotpattau tAdRzAkAGkSAjJAnarUpakAraNavirahasyAkiMcitkaratvAt / - atra krecit nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati samAnavizeSyatApratyAsattyA pratyayajanyopasthiterhetutvakalpanAt nAmArthaprakAra divizeSyaketyAdi / aAnupurvIrUpAkAGkSAyAH kAraNatvasyAvazyakatve'pi bhedAnvayabuddhitvaM na kAryyatAvacchedakantathA sati kAryyatAvacchedakasyaikyAdrAjapadAvyavahitottaraGaspadatvarAjapadAvyavahitottarAmpadatvAdirUpAnupUrvIjJAnAnAM nAnAtvAtparasparajanyabodhe vyabhicAraprasaktyA tadvAraNArthaM rAjaniSThabhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitasvatvaniSThavizeSyatAkazAbdabodhaM prati rAjapadAvyavahitottaraGaspadatvarUpAnupUrvIrUpAkAGkSAjJAnaM kAraNamityevaM krameNaiva vizeSyatAvacchedakaM kAryyatAvacchedake nivezya tattadAnupUrvINAM kAraNatvasya vaktavyatayA rAjaniSThasvatvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSaniSThavizeSyatAkazAbdabodhaM prati kasyacidAnupUrvIjJAnasya kAraNatvAkalpanAttAdRzabodhe AnupUrvIjJAnavirahasyAkiJcitkaratvAditi bhAvaH / ___ anna keciditi / rAjJaH rAjAnamityAdau nirUpitatvavRttisambandhAvacchinarAjaniSThaprakAratAnirUpitasvatvakarmatvAdiniSThavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati GaspratyayajanyasvatvopasthitirampratyayajanyakarmatvopasthitiH kAraNamityAdikrameNa vizeSyasya kAryakAraNakoTau nivezenAtmaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAvasvIkAre gauravAt / lAghavena vizeSyatAsambandhena nAmArthaniSThabhedasambandhAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhaM prati vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthitiH kAraNamityeva viSayaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAvo vaktavyaH / tathA ca na rAjA puruSa iti vAkyAt svatvasambandhAvacchinnarAjaniSThaprakAratAnirUpitapuruSaniSThavizeSyatAkaH zAbdabodhaH vizeSyatA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH kabhedAnvayabodhe vizeSyatayA pratyayArthasyaiva bhAnaM na tu nAmArthAntarasya / tatra vizeSyatAsambandhena prtyyjnyopsthitersttvaat| na ca sambandhAderapi nAmArthatayA tatprakArakAnvayabodhe puruSAdipadArthasya vizeSyatayA mAnAnupapattiH, tattannAmapadajanyatattannAmArthaprakArakazAbdabodhatvAvacchinnaM prati pratyayajanyopasthititvena hetutve'pi rAjasambandhaH prameyaH rAjJaH puruSa ityetAdRzavAkyadvayajanyavAkyArthadvayAnvayabodhe puruSasya rAjasambandhavizeSyatayA bhAnAnupapattiriti vAcyam / pratyayAdhInatattatpadArthopasthityajanyatattatpadArthaprakArakazAbdatvAvacchinnaM pratyeva pratyayajanyopasthiteH samAnavizeSyatApra sambandhena purupe pratyayajanyopasthiterabhAvAt / na ca sambandhAderapIti / ayambhAvaH / rAjJaH puruSa ityAdau rAjanirUpitasvatvaprakArakapuruSavizeSyakazAbdabodho na syAt / svatvasyApi sambandharUpanAmArthatvaM tatazca taniSThasvarUpasambandhAvacchipaprakAratAko vizeSyatAsambandhena puruSe zAbdabodho na syAttatra vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthiterabhAvAditi / tattannAmapadajanyetyAdi / yannAmArthaniSThaprakAratAkaH zAbdabodhastannAmapadajanyasya zAbdabodho'pekSitaH / prakRte sambandharUpanAmArthasvatvaniSThaprakAratAkatve'pi sambandharUpanAmapadajanyatvAbha vAnna tatra bodhe vizeSyatAsambandhena prtyyjnyopsthiterpekssaa| rAjasambandhaH prameyaH rAjJaH puruSa ityetAdRzavAkyadvayajanyeti-ayaM yaH samahAlambanAtmako vAkyadvayajanyo bodhaH sambandhapadajanyaH sambandhapadArthasvatvaprakArakazceti natra bodhe vizeSyatayA puruSasya bhAnaM na syAttatra pratyayapadajanyopasthiterabhAvAt / pratyaMyAdhIneti / tannAmapadajanyatvaM na deyaM kintu pratyayAdhInatadarthoparipatyajanyo yastannAmArthaprakArakaH zAbdabodho vizeSyatAsambandhena tadutpattau vizeSyatAsambandhana pratyayapadajanyopasthitiH kAraNamuktasamUhAlambanabodhasya sambandharUpanAmArthasvatvaniSThaprakAratAkatve'pi Das
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAsattyA hetutvopagamAt / athaivamapi yatra rAjA puruSa ityatra puruSapadAdhInapuruSopasthitau pratyayavazAtkazcitpratyayArtho'pi viSayIbhUtaH tatra pratyayajanyatathAvidhasamUhAlambanopasthitervizeSyatAsambandhena puruSe'pi sattvAttasya rAjaprakArakAnvayabodhe vizeSyatayA bhaanaapttidurvaaraiv| na ca prtyyjnytaavcchedkiibhuutvishessytaasmbndhenopsthiterhetutvopgmaannaanuppttiH| tAdRzasamUhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatAyA nAmna eva janyatAvacchedakatvAditi vAcyam / jJAnabhedena vizeSyatAbhede mAnAbhAvAt / evaM ca yatra pratyayAdhInasvatvopasthitijanyatvasyaiva sattvena kAryyatAvacchedakAnAkrAntatvAnna tatra puruSabhAnAnupapattiH / / ___ kAryatAvacchedakaM vicArya kAraNakoTi vicArayati / athaivamapoti / puruSe'pi yatra pratyayajanyopasthitivizeSyatAsambandhena vartate tatra rAjA puruSa iti vAkyAt puruSe bhedAnvayApattiH / puruSapadajanyapuruSopasthitau pratyayasya kasyacicchavaNAtpratyayArtho'pi viSayIbhUtastAdazasamUhAlambanopasthitiya'thA puruSapade janyA tathA pratyayapadajanyA'pi tasyAzca vizeSyatAsambandhena puruSe sattvAt / yadyapi samUhAlambanAtmikA yopasthitistasyAM pratyayapadajanyatvaM puruSapadajanyatvaJca tathApi pratyayadajanyatAvacchedikA pratyayArthaniSThaviSayataiva puruSapadajanyatAvacchedikA ca puruSaniSThaviSayataiva kAraNatAvacchedakasambandhazca na vizeSyatAmAtramapi tu prtyypdjnytaavcchedkiibhuutvishessytaa| evaJca pratyayapadajanyatAvacchedakavizeSyatAsambandhena pratyayapadajanyA sA samUhAlambanopasthitiH pratyayArthe eva na puruSArtha iti na tatra rAjabhedAnvaya iti bhAvaH / nAmna eva janyatAvacchedakatvAditi / samahAlambanopasthitIyapuruSaniSThaviSayatAyAH puruSapadajanyatAvacchedakatvamityarthaH / punarapyApatti sthApayati--jJAnabhedena vizeSyatAbheda iti / ayaM bhAva:---
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kutra citpratyayAdava lakSaNAdinA puruSAdyupasthitistatra tAdRzopasthitinirUpitapratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAta: puruSAdipadajanyapuruSAdyupasthitivizeSyatAyA abhinnatayA tAvatApyuktAtiprasaGgavAraNAsambhavAditi cet-na / svajanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhenaivopasthitehetutayoktasamUhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatAyAzca tAdRzopasthitijanakajJAnIyAtyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAsAmAnAdhikaraeyavirahAnnAtiprasaGga iti vadanti / tadasat / pratyayatvasyAnugatAnatiprasaktasya durvacatayA uktakArya kutracit lakSaNAdinA pratyayAdeva puruSatvAvacchinnopasthitistatra pratyayapadajanyatAvacchedakIbhUtA puruSatvAvacchinnA vizeSyatA sA niruktasamUhAlambanopasthitIyapuruSatvAvacchinnA vizeSyatA'vacchedakaikyAdekaiva tannirUpakopasthityo de'pi viSayata bhede mAnAbhAvAt / tatazca pratyayapadajanyatAvacchedakIbhUtA puruSatvAvacchinnA tena sambandhena pratyayapadajanyaniruktasamUhAlambanopasthiteH puruSa sattvAdrAjabhedAnvayApattiH / ApattimvArayati-svajanakajJAnIyetyAdinA / svaM samUhAlambanopasthitistajjanakaM vRttijJAnaM vAcyatvasambandhena puruSaH puruSapadavAniti jJAnaM pratyayArthaH / vAcyatvasambandhena pratyayavAnityAkArakaJca tajjJAnI papratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatA pratyayArthaniSThA tadvaiziSTyaM sAmAna dhikaraNyasambandhena puruSaniSThavizeSyatAyAmabhAvAt / svajanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsambandhena puruSe pratyayajanyopasthiti stIti na puruSe rAjAnkya-iti bodhyam / pratyayatvasyAnugatAnatiprasaktasyeti / idamagre spaSTam / na ca pratyayatvasyAnugatAnatiprasaktasya jJAtumazakyatve'pi vastuto yA pratyayavRttiprakAratA tannirU
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kAraNAbhavikalpanAyA asambhavAt / rAjasambandhaH puruSa ityAdau sambandhAdipade GaspadatvAdibhramadazAyAM sambandhAdivizeSyakarAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhAnupapatteH / rAjJaH puruSa ityAdau GaspadAdiSu sambandhAdipadatvabhramadazAyAM sambandhAMze rAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhApattezca / na ca pratyayatvena jJAtaM yatpadaM tatpadajanyopasthiteH, kAraNAtvAdetadoSadvayasya nAvakAza iti vAcyam / rAjJaH puruSa ityAdau SaSThayAdeH pratyayatvAdyanupasthitida S pitavizeSyatAsambandhenetyevamucyamAne doSamAha-rAjasambandhaH puruSa ityAdi / sambandhapade Gastvabhrame'pi tadRttiprakAratAyAM prtyyvRttitvvirhaat| GaspadAdiSu sambandhAdipadatvabhramadazAyAmiti / tatraM vastutaH pratyayavRttiprakAratAyAssattvAditi bhAvaH / na ca pratyayatvena jJAtamiti / sambandhapade pratyayatvena jJAte tadvRttiprakAratAyAH pratyayatvena jnyaatvRttitvaat| Gaspade sambandhatvena jJAte'pi tadvRttiprakAratAyAH pratyayatvena na jJAtavRttitvAvirahAduktadoSavyAbhAva iti bodhym| pratyayatvAdyanupasthitidazAyAmiti / GasAdau pratyayatvAjJAnadazAyAmapi zAbdabodhasyeSTasya na syAditi bodhyam / na ca pratyayatvavyApyadharmeNa rAjasambandha ityAdi / idaJcAbhyupetyocyate pratyayatvasyAnugame'pi idaM dUSaNadvayaM duruddharameti bhAvaH / vastuta idaM tucchamanugataM bhaveccet pratyayatvam / vastuto ya pratyayaH tadvRttiryA AnupUrvI tatprakAreNa jJAtaM yattajjanyopasthiteH kAraNatvakalpane yatra tu sapadasyaiva sambandhapadatvena jJAnaM tatra pratyayavRttyAnupUrvIprakAreNa jJAnAbhAvAt / yatra ca sambandhapadasya Gastvena jJAnantatra tena rUpeNa jJAnAt / ativyAptyavyAptyorabhAvAt pratyayatvena jJAnasya cAnupayogAt / tasmAdananugatatvameva doSo yukta iti /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAyAmapi AnupUrvIvizeSaprakArakajJAnAdhInatadarthopasthitisattve zAbdabodhotpattyA pratyayatvaprakArakajJAnanivezAsaMbhavAt / idaM punaratra tattvam / rAjA puruSa ityAdau puruSAdivizeSyakarAjAdiprakArakabhedAnvayabodhasyA'prasiddhayaiva naapttisNbhvH| yatra paSThayAdivibhaktereva svArasikalakSaNayA zaktibhrameNa vA puruSAdhupasthitistatra tadvizeSyakarAjAdipadArthaprakArakabhedAnvayabodhaHprasiddha eveti cettarhi tAzabodhe tathAvidhaprakRtipratyayAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSAjJAnasahakRtatattadvibhaktijanyapuruSAdyupasthitighaTitasAmagrathA eva tAdRzavodhotpattiniyAmakatayA tudabhAvAdeva na tadApattiH / , ala eca svatvAdisambandhana rAjAdiviziSTapuruSAditAtpayakatadAdipaghaTitAt sa sundara ityAdi vAkyAtpuruSAdivizeSyakasvatvAdisaMsargakarAjAdiprakArakazAbdabodhasya ca prasiddhayA rAjA puruSaH sundara ityAdI padArthopasthitiyogyatAjJAnAdibalAttAdRzazAbdabodhApattirityapi nistam / sa sundara ityAdivAkyAdhInazAbdabodhasAmagyAstatpadatvAdAvacchinnavizeSyakasundarAdipadasamabhivyAhArajJAnasahakRtatadAdipadajanyatAdRzaviziSTArthopasthitiyogyatAjJAnAdighaTitatayA tadabhAvAdevApattyabhAvAt / athaittAdRzarItyApattivAraNe rAjJaH puruSa ityAdau svatvAdisambandhena puruSAdau 4nina"" jJAta ityuktau na doSa iti vAcyam / GastvAdyAnupUrvItitadvayaktitvaprakAreNa jJAte'pi zAbdabodhApaneH pratyayatvavyApyatvayorajJAne zAbdabodhAnApattezca / 'itthaM kAzIvizvezvarasAyujyalAbhAdekAdazadinapUrvaM yAvat jayAM viracayanta eva sannipa tajvarAbhibhUtAH pitRcaraNAH phAlgunakRSNadazamyAM candre netravasUratnabhamite (1982) vaikramAbde'traiva nivattAH / -...---- --
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 vyutpattivAdaH . [ kArake rAjAdyanvayabodhasvIkAre'pi ksstivirhaaduktvyutpttiniyuktikaa| vibhaktInAM sambandhAdivAcakatvamapi niyuktikm| nIlo ghaTa ityAdau vizeSaNavAcakapadasamabhivyAhRtavibhakteriva sarvavibhaktInAM sAdhutvamAtrArthakatvasyaivocitatvAt / na hi tatra tathAvidhAnvayabodhopagame tatsthalIyasAmagrIvalAdrAjA puruSa ityAdiSvapi tathAvidhAnvayabodhaprasaGgaH saMbhavati / tatsthalIyasAmagyaH SaSThayantarAja padatvAdyavacchinnadharmikapuruSAdipadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnaghaTitatayA tadabhAvAdeva tatra tAdRzasAmagr2yA abhAvAt / evaM ca rAjapuruSa ityAdisamAse rAjAdipadasya rAjasambandhyAdau lakSaNAsvIkAro'pi vyrthH| tatra bhedAnvayabodhasvIkAre'pi kSativirahAt / naca-tatra bhedAnvayabodhAbhyupagame tatsthalIyasAmagrIbalAdrAjA puruSa ityAdAvapi tAdRzAnvayabodhApattiriti vAcyam / tatsthalIyazAbdabodhe rAjAdipadAvyavahitottarapuruSAdipadatvarUpAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutayA'samAsasthale puruSAdipadasya vibhattyA rAjAdipadavyavahitatvAttAdRzAnupUrvIvizeSajJAnAsaMbhavena tatra tAdRzabodhasAmagyA aprasiddhaH / na ca prakRtipratyayayorAnupUrvIvizeSarUpasyAkAGkSAtvAtprAtipadikadvayAvyavadhAnaghaTitoktAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutvameva niSprAmANikamiti kaacym| ____ bhavanmate'pi rAjapuruSa ityAdau yAdRzasAmagrIbalAdrAjapadArtharAjasambandhipuruSapadArthayorabhedAnvayabodhastAdRzasAmagrIvalAdrAjJaH puruSaH ityAdAvapi rAjAdipadaraya rAjasambandhyAdau lakSaNAgrahasattve tAdRzAbhedAnvayabodhaprasaGgavAraNAya tathAvidhAnupUrvIvizeSajJAnasya samAsajanyabodhe hetutAkalpanasyAvazyakatvAt / / asmAbhirbhedAnvayabodha eva tAdRzAnupUrvIvi ropajJAnasya hetutAyAH kalpanIyatvAt / na cobhayamata eva rAjasambandhini rAjapadasya svArasikalakSaNAgraheNa rAjapuruSa ityatra rAjasambandhipuruSa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ yorabhedAnvayabodhI bhavati / iyAMstu vizeSo yadasmanmate'sau samAsaH paSThItatpuruSo' bhavanmate karmadhAraya' iti / evaM ca puruSavizeSyakAbhedasaMsargakarAjasambandhiprakArakabodhe rAjapadAvyavahitottaravartipuruSapadatvaprakArakajJAnatvena hetutvamubhayavAdisiddhameva / bhedAnvayavodhe tAdRzAnupUrvIjJAnahetutAkulpanamadhikamiti vAcyam / uktAbhedAnvayabodhe tathAvidhAnupUrvIjJAnahetutAyAM paryAyazabdAntaTitAnupUrvIjJAnajanyatathAvidhAbhedAnvayabodhe vyabhicAravAraNAya tAdRzAnupUrvIjJAnAnantaryasya kAryatAvacchedakakoTAvavazyaM nivezanIyatayA tatra' viSayaniveze prayojanAbhAvena tAdRzakAryatAvaccheda nakArAkalApa uktAbhadAnvayabodhe tathAvidhAnupUrvIjJAnahetutAyAM pryaayshbdetyaadoti| nanu viSayamanivezya rAjapuruSa ityAdyAkAMkSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnazAbdatvAvacchinnaM prati rAjapuruSa ityAdyAkAMkSAjJAnasya kAraNatvopagame rAjJaH puruSa ityAdau rAjapadasya rAjasambandhini svArasikalakSaNAgrahadazAyAmabhedasambandhAvacchinnarAjasambandhitvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinavizeSyatAkasya rAjapuruSa ityAdau prasiddhasya tAtparyyajJAnAdighaTitasAmagrIbalAdApAdane taddhavicchinnakAryAnutpAdakasya rAjapadAvyavahitottaratvaviziSTapuruSapadatvarUpAkAGkSAjJAnAvyavahitottarajAyamAnazAbdatvAvacchinnakAyaM prati kAraNasya rAjapuruSa ityAkArakAkAGkSAjJAnasya virahokiJcitkara iti tAtparyyajJAnopasthityAdighaTitasAmagrIbalAttAdRzakA-pattirdurvArA / na ca tAdRzakAyaM prati rAjapuruSa ityAkArakAkAGkSAjJAnottarazAbdatvA 'SaSThayarthaviziSTArthalAkSaNikapUrvapadakasamAsatvameva tattvamiti bhAvaH / 2 vibhinnadharmeNa ekammibodhakapadaghaTitasamAsatvameva tattvamiti bhaavH| tatreti-bhedaviSayakatvAbhedaviSayakatvaniveze zAbdabodha iti bhaavH|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 vyutpattivAdaH [ kArake kasyaiva bhedAnvayabodhasAdhAraNyenAnupUrvIjJAnasya bhedAnvayabodhe hetutAyAmamAbhinayAt / evaM taNDulaM pacatItyAdAvapi pAkAdirUpadhAtvarthe karmatvAdisambandhena taNDulAderanvayabodhaH svIkartumucitaH / karmatvasya pAkAdyaMze prakAratve tatra tatra dvitIyAdeH zaktikalpane tAzavAkyajanyazAbdabodhe karmatvAdisaMsargasyAdhikasya viSayatAkalpane ca gauravAt / tambulaM pacatItyAdivAkyajanyazAbdabodhasAmagrIbalAttaNDulaH pacatItyAdAvapi tathAvidhAnvayabodhApattistu na saMbhavati / tAdRzAnvayabodhe dvitIyAntataNDulapadatvAdyabacchinnadharmikapacatItyAdisamabhivyAhArajJAnasya hetutayA taNDulaH pacatItyAdau tAdRzasAmagr2yA aprasiddheH / evaM paJcati caitra ityAdAvapi kRtisambandhena pAkAdezcaitrAdyaMze'nvayabodhasvIkAra ujitH| anyathoktarItyA gaurvaat| tatra tAdRzAnvayabodhasvIkAre tatsthalIyasAmagrIbalAt pacyate caitraH pAkazcaitra ityAdau tathAvidhAnvayavodhApatterapyuktarItyA vaarnnsNbhvaaditi| ___ maivam rAjJaH puruSa ityAdau SaSThayAdeH svatvAdivAcakatvamAvazyakam / anyathA puruSona rAjJa ityAdau puruSe raajsvtvaadybhaavbodhaanupptteH| na hi tatra svatvAdisambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjA vacchinnasya kAryyasya vyApakatA yena vyApakasAmagrIvidhayA rAjapuruSa ityAkAGkSAjJAnasyApekSA tadApAdane syAt / nRpapuruSa ityAdAvapi tAdRzazAbdabodhasya sattvAt iti cet-ucyate / yAdRzAnyatamasamanaiyatyaM yasya kAryasya tAdRzakAryotpattau tAdRzAnyatamasya sAmagrI apekSyate / prakRte ca rAjapuruSaH nRpapuruSa ityAdyAkAGkSAghaTitapradarzitakA-nyatamasamanai yatyasyApAdyamAnakArye sattvAttadutpattau tadanyatamasya rAjapuruSa ityAdyAkAGkSAnyatamasyApekSaNAttadvirahAnnApattiriti bodhyam / atredaM bodhyaM-viSayanivezo yuktaH /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 121 dyabhAva eva pratIyate na tu rAjasvatvAdyabhAva iti saMbhavati / svatvAdisaMbandhasyavRttyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatvena ttsNbndhaavcchinnprtiyogitaakaabhaavaaprsiddhH| ata eka-svAmitvAdikaM parityajya svatvAdeH SaSThyarthatvaM navInAH svIkurvanti / svAmitvAdeHSaSThyarthatve tasya nirUpakatAsambandhena dhanAMze'nvayasambhave'pi tAdRzasambandhasya vRttayaniyAmakatayA saMsargAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvena tatsaMbandhAvacchinnAbhAvasya natrA prtyaaynaasmbhvaat| prAcalAsaMbandhAdyavacchinnAbhAvabodhasyaitAdRzasamabhivyAhArasthale'bhyupagame caitrAdisaMbandhini dhane'pi AzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkacaitravRttisvAmitvAbhAvasattvAnnedaM caitrasyeti prayogazApattiH / nAma nabsamabhivyAhArasthalAnvayabodhAnurodhena SaSThayAdeH svatvAdivAcakatve'pi rAjJaH puruSa ityAdau SaSThyAdyarthasya saMsargamaryAdayAbhAnamucitam / tasya-prakAratvopagame tatsambandhasyAdhikasya bhAnakalpane gauravAt / naGsamabhivyAhArasyaiva tatprakArakabodhaniyAmakatvAbhyupagamena sAmagrIbalAt tatprakArakabodhasya tadasamabhivyAhArasthale' tRNAraNimaNinyAyasthale parasparavyabhicAravAraNAyAvyavahitottaratvaniveze tRNAvyavahitottaravahnitvApekSayA lAghavAttRNAvyavahitottaraprameyatvatadavyavahitottaratvAdeH kAryyatAvacchedakatvavAraNAya vizeSadharmAvacchinnaM prati kAraNatvasambhave sAmAnyadharmAvacchinnaM pratyanyathAsiddhatvamavazyaM vaktavyam / evaM sthite abhedasambandhAvacchinnarAjasambandhitvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnatve kA yaMtve sambhavati pradarzitasAmAnyadharmAvacchinnaM pratyanyathAsiddhatvamiti syAt / tasmAdetadgrantha etadapa-locanayaiva boddhayaH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhavAditi kAyam / evaM satiM najapadaM vinA yAdRzasamabhivyAhArasthale yatra dharmiNi yena sambandhena yasya vizeSaNatayA bhAnaM tatra nasamabhivyAhArasthale taddharmiNi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvaH pratIyate iti sarvajanasidvAnubhavasyApalApApatteH / evaM sarvajanasiddhAnubhavasyApalApApatteriti / vastuto'tra naitat vyutpattiviSayatA anyathA bhUtale ghaTa ityatra ghaTe bhUtalavRttitvavatA pratIyate / naJ pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAvityanubhavArtha prakAzayati-naJpadaM vinetyAdinA / asya phalantu pacatyapi caitre na yAcatIti prayogavAraNam / anyathA samavAyasambandhena pAkAnukUlakRtimatyapi caitre saMyogena pAkAnukUlakRtyabhAvabodhanaM sambhavet / nanvevaM bhUtale ghaTa ityAdau bhUtalanirUpitavRttitvavAn ghaTa ityarthAt naJpadaM vinA etAdRzasamabhihArasthale ghaTarUparmiNi svarUpasambandhena na vRttitAyA vizeSaNatA tatra nasamabhivyAhAre svarUpasambandhAvacchinnavRttitvAvacchinnAbhAva eva pratIyatAM 'paTe kathaM ghaTAbhAvo bhUtalavRttiriti pratIyate iti cetsatyam / naJsamabhivyAhAre yaddhavicchinayatsambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvaM sambhavati tasya nasamabhivyAhAre naarthAbhAvaniSThavizeSyatAnirUpitapratiyogitAnirUpakatvasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvena yadi sajighRkSitaH tadA tatsambandhAvacchinnataddharmAvacchinnapratiyogitAnirUpakatvasambandhAvacchinnaprakAratAprayojaka eva bhvtiityrthH| ata eva ghaTo na ghaTa ityAdau zabdAnumitivAraNArthayatnaH sArthakaH / evaJca bhUtalavRttitA na tAdRzaprakAratAprayojakatvenAbhimatA yadi cedabhimatA tadA niyamaviSayatA syAt / itthaM sati prakRte yadi rAjapratiyogitAko'bhAvo bubodhayiSitazcettadA niyamasya viSayaH syAt / bubodhayiSitazca rAjasvatvapratiyogitAkAbhAva ityevaM niyamAviSaye ko doSa ityarucerAha
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjJaH puruSa ityAdivAkyajanyAprAmANyajJAnAnAskanditabodhadazAyAM samabhivyAhAre ca naarthAbhAve ghaTasya pratiyogitayAnvayaH / bhUtalavRttitvasya cAzrayatayA anvayasthA ca ghaTAbhAvo bhUtalavRttiriti pratIyate / evaM ghaTo na ghaTa ityatra ghaTatvAvacchedena ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaprakArakAnumitizAbdayorvAraNAya kAraNAntaraM na kalpanIyamiti phalatvenopanyastam / tatrApi naJo'samabhi vyAhAre ghaTatvAvacchedena tAdAtmyena ghaTavattApratIterabhAvAttadavacchedena tadabhAvasya naJA pratyAyayitumazakyatayA tAdRzAnumitizAbdayoraprasaGgAttadu ketazcAsaGgataiva syAt / tasmAt yatra dharme yatsambandhAvacchinnayaddhavicchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdatvAvacchinnaM prati sAkAGkSa yadvAkyaM tena vAkyena naghaTitena taddharmAvacchinne taddhavicchinnapratiyogitAkAbhAvazcedbodhanIyastadA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAka evAbhAvo bodhyate / ityeva pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAvityasyArthaH / pratiyogitAyAM taddhavicchinnatvantu abhAvAvagAhibodhasya viziSTavaiziSTyAvagAhitvena labhyate / tathA ca ghaTo na ghaTa ityAdau tAdRzabodho na bhavati taddharmabhedasya kAraNatvAt / paraM tAdRzabodhaM pratyAkAGkSA'styeveti na dossH| matale na ghaTa ityatra ghaTatvAvacchedenAbhAvo bodhanIya eva nAstIti na doSaH / evaM prakRte'pi yadi puruSatvAvacchedena rAjatvAvacchinnAbhAvabodharacedabhipretastadaivAnena niyamena svatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvamabhAvasya syAtta deva neti ita evArucerAha--aprAmANyajJAnetyAdi / rAjJaH puruSa ityA deti / aprAmANyajJAnAnAskanditarAjatvAvacchinnasvatvasaMsargAvacchinnaprakAratAkaparuSatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabaddhitvAvacchinnaM prati aprAmANyajJAnAgAskanditarAjatvAvacchinnasvatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnA bhAvIyavizeSaNatAsambandhAvacchinnAbhAvaniSThaprakA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124. vyutpattivAdaH [ kArake puruSo na rAjJa ityAdivAkyAdapi zAbdabodhApatteH svatvAbhAvabuddhau tena sambandhena tadvattAbaddhi prati tena sambandhena tadabhAvavattAbuddhireva pratibandhikA na tu tatpratiyogikatatsambandhAbhAvavattApIti tadabhAvavyApyavattAmudrayA ca tatra tadabhAvavyApyatvanizcaye eva pratibandhakatA / yasya ca vyApyatvanizcayo nAsti tasya ca bhavatyeva jJAnadvayam / iti rAjasvatvAbhAve svatvena rAjA bhAvavyApyatvanizcayAbhAve'pi rAjJaH puruSa ityato jJAnadazAyAM rAjJo na puruSa iti vAkyAbodho neSyate / sa ca syAditi bhAvaH / ratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvenaiva pratibandhakatA bhavitumarhati / na tu tAdRzabuddhitvAvacchinnaM prati svarUpasaMsargAvacchinnarAjasvatvatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvIyavizeSaNatAsambandhAvacchinnAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAbuddhitvena prativandhakatA bhavati mAnAbhAvAt / nanu puruSo na rAjJa ityAdAvapi svatvAdisaMsargAvacchinnAbhAvasyaiva pratItyA pratibandhakatA bhavatu bhavadabhilaSitA iti cet vRttiniyAmakasambandhasya pratiyogitAvacchedakatvAbhyupagame vRttyaniyAmakazcAdhAratAnavacchedaka iti yAvat / rAjJaH puruSa ityetadvAkyajanyazAbdasAmagrIsamaye rAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundara ityAkArakaviziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSaH prAptaH nahi rAjasvatvAbhAvavAn puruSatvaprakArakanizcayasya tAdRzasAmagrIbAdhanizcayatvaM tasya bAdhAbhAvAt / evaJca vizeSyatAvacchedakAdiprakArakanizcayAdikAraNakalApAt prAptatAdRzapratyakSatvAvacchinnaM prati rAjJaH puruSa ityetAdRzazAbdasAmagrayAH pratibandhakatAkalpanena bhavatAM gauravam / na ca prakAratAvAdimate tAdRzapratibandhakatAprayojanaM tasya rAjasvatvavAn puruSa ityetadarthakarAjJaH puruSa ityetAdRzazAbdasAmagrIkAle rAjasvatvAbhAvavAn
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ svatvasaMsargakajJAnasya virodhitve maanaabhaavaat| kiJca vRttyaniyAma vRtyaniyAmaka sambandhasyAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakatvAditi / ayambhAvaH / svatvanirUkatvAdinAnAsambandhAvacchinnapratiyogikAbhAvakalpanAyAM gauravamiti / na ca svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvakalpanAyAM bhavatA mapi sattvenobhayoH sAmyamiti vAcyam / rAjanirUpitasvatvannAstItyAdau svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjanirUpitasvatvAbhAvakalpanAyA bhavatAmapyAvazyakatvena daMze sAmyena nirUpakatvasvatvAdisambandhAvacchinnAbhAvakalpanA bhavatAmadhikati na vRttyaniyAmakasya pratiyogitAvacchedakatvamiti / yadyapi svatvara mbandhena rAjAbhAvasya svarUpasambandhena rAjanirUpitasvatvAbhAvasya caikadezavRttitayA'tiriktapadArthAnivezAnna gauravaM samaniyatavastuna aikyAt tathA'pi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkalpanAyAM gauravasya tadavasthatvAt tatkalanayA niHphalatvAcca / kiJca yena sambandhena yadvattAbuddhiH yatra pravRttiprayojikA bhavati tatsambandhAvacchinnAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvasya tadapravRttyupa mogitayA kalpanamAvazyakaM bhavati / svatvAdisambandhena tadvattAbuddhistu na tatra tatpravRttiprayojiketi / tatsambandhena tadabhAvasya tatra tadapravRttyanupayogitayA tatkalpanannAvazyakamiti bodhyam / nanu vRttyaniyA makasya pratiyogitAnavacchedakatve aNuparimANAnna ghaTa: guNanna gacchatItyAdau nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkANuparimANAbhAvavajjanyatvavAn ghaTa iti vRttitvasambandhApratiyogitAkaguNAbhAvavatsaM puruSatvAdivizeSyatA bacchedakanizcayAbhAvena viziSTabuddhau vizeSaNabuddhe :kAraNatvam / viziSTapratyakSatvAvacchinnaM prati vizeSyatAvacchedakAdiprakArakanizcayasya kAraNatvAt / tadabhAvAdeva ekasamaye tadubhayorasattvAnna pratibandhakatAprayojanaM na ca saMsargatAvAdimate'pyekavidhapratibadhyapratibandhakabhAvenaiva
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vyutpattivAdaH [ kArake yogAnukUlavyApAravAniti bodhadvayoranApattiriti cenn| tatrANuparimANasyANuparimANanirUpitatve guNasya guNavRttitve ca lakSaNayA svarUpasambandhenANuparimANanirUpitatvAbhAvavajjanyatvavAn ghaTa iti bodhasya svarUpasambandhena guNavRttitvAbhAvavatsaMyogAnukUlavyApAravAniti bodhasya ca vaktuM zakyatvenAdoSAt / na cANuparimANAnna gaganamityAdau dossH| janyatvavatvasya gagane'sattvAditi vAcyam / naarthAbhAvasya dvidhAbhAnenAdoSAt / svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkANuparimANanirUpitatvAbhAvavajjanyatvAbhAvavadgaganamiti bodhH| na ca naarthasya dvidhA bhAnameva gauravamiti vA gaNo guNanna gacchatItyAdau bhavatAmapi tathA kalpanAyA AvazyakatvAta / anyathA guNavRttitvAbhAvavatsaMyogAnukUlavyApAravatvasya guNe'prasiddhatayA bodhAnApatteH / guNAdInAM yena sambandhena yaddharmiNoti / nanvevaM niyamo yadi syAtahi saMsargatAvAdinAM doSaH syAt tadeva na bhUtale na ghaTa ityAdau tAtparyyasattve ghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvo bhUtalavRttirityevamapi bodhadarzanAdanyathA no'sattve bhUtalavRttitvavAn ghaTa ityasyaiva pratItyA naJaH sattve bhUtalavRttitvAbhAvavAn ityevaM rUpeNaiva bodhaH syAnna tu ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo bhUtalavRttirevamiti / kiJca ghaTo na ghaTa ityAdau tAdAtmyasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhavAraNAya tatsambandhAvacchinnataddhavicchinnapratiyogitAkAbhAvatvAprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati pratiyogitAvacchedakavizeSyatAvacchedakayorbhedaH kAraNamiti granthakAreNaiva nirvAhaH / tathA hi ghaTavadbhUtalamityetAdRzapratyakSatvAvacchinnaM prati tAdRzazAbdasAmagrayAH pratibandhakatAyAstavApi avazyaM kathanIyatvAt / evaJca vibhinnaviSayakapratyakSatvAvacchinnaM prati rAjJaH puruSa ityetAdRzavAkyajanyazAbdasAmagrI pratibandhaketi cenna / zAbdasAmagrI pratyakSapratibandhikA bhavati /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 kasambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pi rAjJaH puruSa ityAdau prathamA ] jayA'laGkRtaH svIkRtamasti / niruktaniyamAsattve tu tAdAtmyasambandhena ghaTe ghaTavattA naJo'sattvena pratIyate iti naJaH sattve'pi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaprakArakabodho na syAdeveti tAdRzazAbdabodhavAraNAya granthakAraprayAso'pi vyarthatAmeva vrajettasmAnnaJo'sattve tatsambandhAvacchinnataddharmmAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhaM prati sAkAGkSa yadvAkyantena naJghaTitena taddharmmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvazcedbubodhayiSatastarhi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAka evetyeva niyamastathA ca yatra dravyasya ghaTapadena grahaNantatra tAdAtmyasambandhAvacchinnaprakAratAkadravyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodho ghaTo ghaTa ityAdivAkyAdapi bhavatIti tAdRzazAbdabodhaM prati sAkAGkSena naJghaTitena vAkye ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo'pi vivakSita iti tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkastAdRzAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhavAraNAya tAdRzakAryyakAraNabhAvo'vazyakaH / evaM naJo'sattve svarUpasambandhena bhUtalavRttitvavAn ghaTa iti pratIyate / iti tAdRzazAbdabodhaM prati sAkAGkSena bhUtale ghaTa iti vAkyena naghaTitena na bhUtalavRttitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo vivakSitaH kintu ghaTatvAvacchinnapratiyogitAka iti niyamAnA - krAntatayA na tatrApi zAbdabodhAnApattiriti / evaJca svatvasambandhena rAjaviziSTaH puruSa iti zAbdabodhaM prati sAkAGkSana naJghaTitena rAjJo na puruSa iti vAkyena rAjatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo vivakSyate / api tu rAjasvatvatvAvacchinnapratiyogitAka iti niyamAnAkrAntatayA na niyamato virodha ityarucerAha --- rAjJaH puruSa ityAdi / tatsambandhAvacchinna yadi tu pratyakSecchA'sti zAbdecchA ca nAsti tatra pratyakSaM bhavati / yatra cobhayoricchA'sti tatra zAbdasAmagrI pratibandhikA bhavatIti vastusthitiH /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasvatvAdeH prakAratAbhyupagamaH smucitH| anyathA tAMhazasamabhivyAhArajJAnaghaTitazAbdasAmagrIkAle rAja batvAbhAvavAnpuruSaH sundara ityAkArakaviziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSavAraNAya tatra tAdRzasAmagryAH pratibandhakatAkalpanAdhikyena gaurvaat| 'taddhavicchinnaprakAratAnirUpitataddhavicchinnavizeSAtAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tena sambandhena taddharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkataddhavicchinnavizeSyatAkabuddhereva pratibandhakatvAditi bhAvaH / yadyapi rAjabhAvavyApyavattAmudrayA rAjasvatvAbhAvavA puruSa iti buddherapi svatvasambandhena rAjavAn puruSa iti buddhi prati pratibandha katvamastyeva tathA'pi vyApyatvAgrahadazAyAmapi pratibandhakatvamiSTantanna syA dityAzayena granthapravRttiriti na granthAsaGgatiH / zAbdecchAvirahaviziSTapratyakSecchAvirahaviziSTarAjJaH parupa ityetAdRzavAkyajanyazAbdasAmagrathA vibhinna viSayakapratyakSatvAvacchinnaM :rAti prativandhakatve'pi yatra ghaTavadbhUtalamiti pratyakSecchA'sti ghaTavanna bhUtala miti pratyakSasAmagrI cAsti tatrApi ghaTavanna bhUtalamiti pratyakSaM syAt / zAbdasAmagrathAH zAbdecchAvirahaviziSTapratyakSecchAvatvena tadvirahAbhAvenAprati ndhakatvAt / evaJca ghaTavanna bhUtalamiti pratyakSo me jAyatAmityetAdRzecchAvirahaviziSTarAjJaH puruSa ityetadvAkyajanyazAbdasAmagrI ghaTavanna bhUtalamityetA dRzapratyakSatvAvacchinna prati pratibandhiketi / icchAviSayatAyAH pratavindhaka tAvacchedakatvopagamena ekarUpeNa vaktumazakyatvAt / na ca pratyakSaviziSTecchAvirahaviziSTazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvam / vaiziSTyaJca svavipaya tvasvasAmagrIsamAnakAlikatvaitadubhayasambandhena / evaJcAnyAdRzapratyakSasa magrIsadbhAve anyAdazapratyakSecchAyAH pratyakSavaiziSTyAbhAvAt na doSa ityuktyaikarUpeNocyatA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ asmanmate tAdRzasamabhivyAhAraghaTitasAmagya rAjasvatvAbhAvavAna puruSa ityAdivAdhAbhAvaghaTitatayA tatsattve vizeSyatAvacchedakAdiprakAra kanizcayarUpakAraNavirahAdeva tathAvidhaviziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSotpattyasaMbhavena tAdRzasAmagyAstatra prativandhakatvasyAkalpanAt / anyAzapratyakSasthalIyapratibandhakatayA ca na tvanmate nivhH| anyatrAnyavidhapratyakSecchAnAmuttejakatayA . __ na tvanmate nivaha iti / saMsargatAvAdimate ityarthaH / na ca vibhinnaviSayakapratyakSatvAvacidannaM prati rAjJaH puruSa ityAdivAkyajanyazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvaM ghaTavadbhUtalamityAdipratyakSatvAvacchinnaM prati kalpanamabhayorAvazyakamiti tAdRz pratibandhakatAmAdAyaiva nirvAhe kiM gauravamiti cetsatyam / tathA sati samAnaviSayakapratyakSasya yatkiJcidapekSavibhinnaviSayakatAdRgamAmagrayA api prabidhyatvApatteH / evaJca nAmoccAraNapUrvakaM pratibandhakalAnamAvazyakamiti pAdRzaviziSTabuddhi prati pratibandhakatvaM bhavatAmadhikamiti dik / svajanya zabdabodhAviSayaviSayakapratyakSatvAvacchinnaM prati rAjJaH puruSa ityAdivAkyajanyazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvaM ghaTavadbhUtale paTavadbhUtalamityAdinAnA pratyakSatvAvacchinnaM prati anagatarItyA pratibandhakatva- / kalpanamasmAkaM bhavatAH cAvazyakameveti rAjanirUpitasvatvAbhAvavAn puruSaH sundara ityAdipratyakSasya pi pratibaddhayatAvacchedakAkrAntatayA tAdRzapratibaddhayapratibandhakabhAvenaiveSTasiddhiriti kathanna nirvAha iti vAcyam / yato hi vibhinnaviSayakazAbdasAmagrayAH pratyakSasAmagrayAzca sattve pratyakSaM jAyatA miti vaktavyam / ghaTava bhUtalamityetAdRzapratyakSasAmagrIsadbhAve tAdRzapratyakSecchAyAJca satyAM paTavada bhUtalamityetAdRzapratyakSasAmagracAzcAvasthAnam / na tu tAdRzapratyakSecchA cAsti / tatra ghaTavadbhUtalaM paTavadbhUtalamityetAdRzasamUhAla- .
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mitIcchAyAJca satyAM pratyakSameva bhavati pratyakSaM vinA icchAviSayAsiddheH / uktAnugatarUpeNa zAbdasAmagrayAH pratibandhakatAkalpanAyAntu pratyakSaM durupapAdameva syAditi ghaTavadbhUtalamityAdipratyakSecchAvirahaviziSTarAjJaH puruSa iti vAkyajanyazAbdasAmagrI ghaTavadbhUtalamityAdipratyakSatvAvacchinnaM prati pratibandhiketi viziSyaiva pratibadhyapratibandhakabhAvaH kalpanIya iti rAjanirUpitasvatvAbhAvavAn puruSa ityAdi pratyakSa prati pratibandhakatAkalpanaM saMsargatAvAdinAM gauravamiti / yattu ghaTavadbhUtalamitipratyakSecchAvirahaviziSTarAjJaH puruSa iti vAkyajanyazAbdasAmagrI vibhinna viSayakapratyakSatvAvacchinnaM prati pratibandhiketi anyadIyapratyakSasthalIyapratibandhakatAmAdAya niruktapratyakSasyApi pratibadhyatvamiti tadapi na / paTavadbhutalamityAdipratyakSasAmagrI rAjJaH puruSa iti zAbdasAmagrI ca yatrAsti tatra paTavadbhUtalamiti pratyakSaM jAyatAmitIcchAyAM pratyakSaM jAyate / idAnIM hi ghaTavadbhUtalamityAdipratyakSecchAvirahaviziSTarAjJaH puruSa iti vAkyajanyazAbdasAmagrayAzca sattvena pratibandhakasadbhAvAt pratyakSatvAnApatteH / sAmAnyana pratyakSecchAvirahaviziSTazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvamityapi na vaktuM zakyate, yadviSayakapratyakSasAmagrI tadanyaviSayakapratyakSecchAyAmapi pratyakSApatteriti nAnyadIyapratyakSasthalIyapratibandhakatAmAdAya saMsargatAvAdinAM nirvAha iti viziSya pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanoyAM gauravamiti bodhyam / yadapyAhuH-svajanyazAbdabodhAviSayaviSayakatvasvasamAnAdhikaraNecchAviSayatvAbhAvavattvobhayasambandhena svaviziSTapratyakSatvAvacchinnamprati rAjJaH puruSa iti vAkyajanyazAbdasAmagrayAH prativandhakatvamityanugamasambhavastathA ca yatra vibhinnaviSayakapratyakSasAmagrI zAbdasAmagrI cAsti tatra cAsatyAM pratyakSecchAyAM zAbdabodha eva, na pratyakSaM tasya mbanAtmakapratyakSanna bhvti| rAjJaH purupa ityetadvAkyajanyazAbdasAmagrIkAle paTavadbhUtalamityetAdRzapratyakSasya bAdhAt / kintu ghaTavadbhUtalamityetAdRzapratyakSa
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ niruktasambandhena, zAbdasAmagrIviziSTatvena taM prati tasyAH pratibandhakatvAt / yatra ca pratyakSeccha tatra svasamAnAdhikaraNecchAviSayatvameva pratyakSasyati na tatra taM prati tAzasAmagrayAH pratibandhakatvamiti pratyakSameva na zAbdabodhaH / evaJca rAjanirUpitasvatvAbhAvavAn puruSa iti pratyakSasyApi niruktadvayasambandhena zAbdasAmagrI viziSTatvAt tampratyapi zAbdasAmagrayAH prativandhakatvena pratyakSavAraNasambhavAnna viziSya tAdRzapratyakSamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvakalpanamiti na saMsargatAvAdinAmapi gauravamiti tadapi n| yatra niruktazAbdasAmagrI pratyakSasAmagrIcAsti caitrasya mayi pratyakSaM jAyatAmitIcchAsti tatra caitravRttIcchAyA api svAdhikaraNakAlavRttitvena zAbdasAmagrIsamAnA dhekaraNatAdRzecchAviSayatvameva pratyakSasyeti icchAviSayatvAbhAvavatvarUpasambandhAsaMghaTanAt sAmagrIviziSTatvAbhAvena niruktapratibadhyapratibandhakabhAvAnAkrAntatayA tAdRzecchAyA apyuttejakatvApatteH / iSTantu nottejakatvaM pratyakSe'pi tasyecchAyAviSayAsiddheH / bhUtakAlikecchAyA apyuktarItyA uttejakatvApattezca yadyapi svAdhikaraNakAlavattitvasvAdhikaraNadezavRttitvobhaya sambandhena sAmagrIviziSTatvasyaiva svasamAnAdhikaraNatvenAdoSastathApi yatra vibhinnaviSayakapratyakSasAmagrIzAbdasAmagrIjJAnaJjAyatAmitIcchA cAsti tata icchAyAH pratyakSottejakatvaM nAsti taM vinA'pi viSayasiddheH / idAnIJca sAmagrIviziSTatAdRzecchAviSayatvameva pratyakSasyeti icchAviSayatvAbhAvavatvAbhAvAt tAdRzapratyakSamprati pratibandhakatvAbhAvAt pratyakSApattyA tAdRzecchAyA apyuttejakatvApattestAdRzarItyAnAnugamasambhavaH / na ca svaviziSTecchAviSayatvAbhAvavatvasya sthAne svaviziSTecchAnirUpitapratyakSatvAvacchinnavipayatvAbhAvavatvasya nivezenAdoSaH / jJAnaJjAyatAmitI meva bhavati / tatrAdhanA pratyakSecchAvirahaviziSTAbhAvena tAdRzazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvA bhAvAt paTavadbhUtalamityetAdRzapratyakSamapi syAt / na ca rAjJaH puruSa ityet dvAkyajanyazAbdasAmagrI svavRttivirahapratiyoginIcchA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ cchoyajJAnatvAvacchinnaviSayatAyAH pratyakSe sattve'pi pratyakSatvAvacchinnaviSayatA nAstIti sambandhaghaTanAt niruktapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvAt / nanvevamapi yatra rAjJaH puruSa ityAdivAkyajanyazAbdasAmagrI ghaTavadbhUtalamityAdipratyakSasAmagrI cArita tatra zAbdetarajJAnajAyatAmitIcchAyAM pratyakSameva jAyata itIcchAyA uttejakatvAt / sAmprataJca zAbdasAmagrIviziSTecchAnirUpitazAbdetaratvAvacchinnaiva viSayatA na tu pratyakSatvAvacchinneti pratyakSatvAvacchinnaviSayatvAbhAvavatvasya pratyakSa sattvAt / tAdRzapratyakSatvAvacchinnaM pratyapi rAjJaH puruA- ityAdivAkyajanyazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvApattiriti cenna / pvajanyazAbdabodhAviSayaviSayakatvasvajanyazAbdabodhAvRttitva-svaviziSTecchA nirUpitatvobhayasambandhena svaviziSTaviSayatvAbhAvavatvobhayasambandhena smaviziSTapratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvakalpanena zabdetarajJAnaJjAyatAmitIcchIyaviSayatAyA niruktobhayasambandhena sAmagrI vaiziSTatvena tAdRzaviSayatAvatvasyaiva pratyakSe sattvena niruktobhayasambandhena sAmagrIviziSTatvAbhAvAt tAdRzapratyakSampratyapratibandhakatvenAdoSAt / na ca yatra zAbdasAmagrI pratyakSasAmagrI ca tatra pratyakSAbhAvo jAyatAmitIc chAyAmapi zAbdabodha eva na pratyakSamiti siddhAntaH / sa cedAnImanupapannastAdRzecchIyapratyakSavRttiviSayatAyAM rAjJaH puruSa iti vAkyajanyazAbdasAmagrIjanyazAbdabodhavRttitvasvaviziSTecchAnirUpitatvayossattvAt svaviziSTatve na svaviziSTaviSayatvAbhAvavatvarUpasaMbandhAghaTanAt svaviziSTatvAbhAvAttAdRTApratyakSamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvAnApattyA pratyakSasya durvAntvAditi vAcyam / svaviziSTamukhya vizeSyatvAbhAvavatvasya sambandhatvenAda SAt / prakRtavipaya viziSTapratyakSatvAvacchinnaM prati pratibandhikA svaviSa patvasvasamAnakAlInasAmagrInirUpakatvaitadubhayasabandheneti vAcyam / pratyakSasya pratibadhyatvAt / .icchAviziSTatAdRzapratyakSAbhAvAt / evaJca ghaTavadgatalamityetAdRzapratya
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAyA abhAvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsAmAnAdhikaraNyena mukhyatvAbhAvAt / nanvevamapi pratiyogitAsambandhenAbhAvaviziSTaM pratyakSaJjAyatAmitIcchAyAM zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvAnApattyA pratyakSa durvAramiti cenna / abhAvaniSThaviSayatAnirUpitapratiyogitvaniSThaviSayatAnirUpitatvAbhAvavatI yA svaviziSTAviSayatA tadbhAvavatvasyaiva pravezenAdoSAt / yattu anyasya pratyakSasAmagrI zAbdasAmagrI cAsti anyasya pratyakSajAyatAmitIcchA tAdRzecchIyaviSayatAyAH sAmagrIviziSTatvAt tadabhAvasvatvAbhAvAt pratyakSaM prati prtibndhktvaanaapttiH| evaM mAsAdUrdhvaM pratyakSaJjAyatAmitIcchAyAmapIti vadanti--tanna yuktam / anyavRttitvaviziSTe mAsottaratvaviziSTe ca pratyakSe tAdRzaviSayatA ca yasya pratyakSasAmagrI tadIyapratyakSasya tatkAlikasya tAdRzaviSayatvAbhAvavatvameveti svaviziSTatvAt tAdRzapratyakSapratibandhakatvasiddheH / vastutastu yatra ghaTavadbhUtalamiti pratyakSasAmagrI anumitisAmagrI rAjJaH puruSa itivAkyajanyazAbdasAmagrI cAsti zAbdetarajJAnaJjAyatAmitIcchAyAmanumityA'pIcchAyA viSayasiddhayA icchAyA anuttejakatayA zAbdabodha eva, na pratyakSa dika, taccedAnImanupapannantAdazapratyakSasya svaviziSTaviSayatAvatvena sambandhAsaMghaTanAt tatpratyakSamprati pratibandhakatvAnApatteriti nAnugamasambhavaH / tathA ca rAjanirUpitasvatvAbhAvavAn puruSaH sundara iti pratyakSatvAvacchinnamprati rAjJaH puruSa iti vAkyajanyazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvakalpanaM saMsargatAvAdinAM gauravamiti sudhiyo vibhAvayantu / prakAratAvAdinAntu neti mUla evopapAditamiti tatraiva drssttvym| svottaratvasambandhena svasamAnAdhikaraNecchAviziSTAnyasvajanyazAbdabodhAviSayakapratyakSatvAvacchinamprati rAjJaH puruSa iti vAkyajanyazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvamityanu kSatvAvacchinnaM prati svatvasaMsargAvacchinnarAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSTatAkazAbdasAmagrItvenaiva prtibndhktaaklpnaat| ekaH pratibadhyaprabandhakabhAvaH saMsargAtAvAdimate'dhikaM ityavadheyam /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH 134 [ kArake gatarItyA pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanAyAntu anyapratyakSasthalIyapratibandhakatAmAdAyaiva nirvAha iti mUlaJcintyameveti tattvam / yattu svatvasambandhena rAjAbhAvavAn puruSaH sundara iti pratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvakalpanaM prakAratAvAdinAmapyAvazyakamityubhayaM samAnameveti - tanna / tatpratidAne nirUpitatvasambandhena rAjAbhAvavatsvatvaM prameyamityAdipratyakSatvAvacchinnamprati zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvakalpanAyAH saMsargatAvAdinAmAvazyakatayopadarzitaviziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSatvAvacchinnamprati pratibandhakatvakalpanAdhikyena saMsargatAvAdinAmeva gauravAt / yadapyAhuH svatvaprakAraka bodhopagame zAbdasAmagrIkukSau nirUpitatvasambandhena rAjAbhAvavatsvatvamiti bAghanizcayAbhAvasya rAjanirUpitasvatvAbhAvavAn puruSa iti bAdhanizcayAbhAvasya ca pravezaH saMsargatAvAdinAM svatva - sambandhena rAjAbhAvavAn puruSa ityekabAdhanizcayAbhAvasyaiveti vibhinnaviSayakapratyakSamprati sAmagrayAM pratibandhakatve pratibandhakatAvacchedakakoTau pratyayajanyasvatvAdyupasthiteH ubhayabAdhanizcayAbhAvasya ca prakAratAvAdinAM pravezaH / saMsargatAvAdinAM caikabAdhanizcayAbhAvasyaiveti prakAratAvAdinAmeva gauravamiti tadapi na / svatvasambandhena rAjAbhAvavyApyarAjanirUpitasvatvAbhAvavAn puruSa iti bAdhanizcayAbhAvasya prakAratAvAdinAM rAjanirUpitasvatvAbhAvavAn puruSa iti bAdhanizcayAbhAvapravezenaiva gatArthatayA svatvasambandhena rAjAbhAvavyApyarAja nirUpitasvatvAbhAvavAn puruSa iti nizcayakAle zAbdabodhAnupapattyA saMsargatAvAdinAM ca tadabhAvasyApi gurudharmmakasya nivezanIyatayA lAghavAnavakAzAt / na ca rAjanirUpitasvatvAbhAvavyApyasvatvasambandhena nanu yogyatAjJAnAdighaTitazAbdasAmagrI zAbdajananI bhavati / janakatA ca na tatra samudAyatvena vaktuM zakyA samudAyatvasyApekSA buddhivizeSaviSayatvarUpatvena tAdRzApekSA buddhimantarA'pi kAryyotpatteriSTatvAt / evaJca yogya
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ]. jayA'laGkRtaH 135 rAjAbhAvavAn puruSa iti nizcayasya vyApyavattAnizcayamudrayA prakAratAvAdinAM mate pratibandhakatvena tadabhAvasyApi zAbdasAmagrIkoTau nivezanIyatayA gauravam / saMsargatAvAdinAM svatvasambandhena rAjAbhAvavAn puruSa iti bAdhanizcayAbhAvanivezenaivAtrApi nirvAhAditi vAcyam / yato hi vyApakasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH vyApakatvaM ca yasya vyApyatvaM vivakSitantatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavatvantathA ca svatvasaMsargakarAjaprakArakapuruSatvAvacchinnavizeSyakabuddhau svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjasvatvAbhAvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM yatsvatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvatvantadvatsamAnAdhikaraNarAjanirUpitatvAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayaH pratibandhaka iti tAdRzanizcayatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH zAbdasAmagrayAM pravezanIyaH saMsargatAvAdineti / vibhinnaviSayakapratyakSatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakakoTau rAjasvatvAbhAvatvarUpasvatvaghaTitagurudharmasya dvidhA praveza: / rAjasvatvaprakArakabuddhau tu svatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakarAjasvatvAbhAvatvavat samAnAdhikaraNasvatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayasya pratibandhakatvena tadabhAvasyaiva zAbdasAmagrayAM praveza iti vibhinna viSayakapratyakSapratibandhakatAvacchedakakoTau rAjAbhAvatvarUpalaghudharmasya dvidhA bhAnamiti mahala tAjJAnAdiviziSTAkAGkSAjJAnatvena kAraNatA''kAGkSAjJAnAdiviziSTayogyatAjJAnatvena vA kAraNatA / evaJca vinigamanAvirahAt sAmagrIghaTakayAvatAmapi paryAyeNa kAraNatAvacchedakatvaM siddhayati / evaM sthite prakAratAvAdimate yogyatAjJAnameva dvividham / nirUpitatvasambandhAvacchinnarAjAdyabhAvavattAnizcayarUpavAdhAbhAvo yogyatAsvarUpasaMsargAvacchinnasvatvatvAdyavacchinnasvatvAdyabhAvavattAnizcayarUpabAdhAbhAvo yo
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 vyutpattivAdaH [ kArake lAghavaM prakAratAvAdinAm / na ca svatvaprakArakabuddhau nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavat svatvamityapi pratibandhakam / evaM tadabhAvavyApyavattAnizcayamudrayA nirUpitatvasambandhAvacchinnarAjAbhAvavyApyarAjanirUpitatvAbhAvavatsvatvamiti tAdRzAbhAvavyApyaghaTavatsvatvam / evaM tAdRzAbhAvavyApyapaTavat svatvamityAdyanantAnantajJAnampratibandhakamiti sarveSAmabhAvasya zAbdasAmagrayAM pravezaH / evaM rAjanirUpitasvatvAbhAvavyApyasvatvasambandhena rAjAbhAvavAn puruSa iti tAdRzAbhAvavyApyaghaTavAn paTavAn ityAdyanantAnantajJAnaM pratibandhakamityeteSAmapyabhAvaH zAbdasAmagrayAM pravezanIyaiti dvividhAnantAnantAnAmabhAvAnAM zAbdasAmagrayAM praveza AvazyakaH prakAratAvAdinAmiti vibhinnaviSayakapratyakSapratibandhakatAvacchedakakoTau sarveSAmevAnantAnantAbhAvAnAM pravezaH / svatvasaMsargakabodhe ca svatvasambandhena rAjAbhAvavyApyarAjasvatvAbhAvavAn puruSaH evaM tAdRzAbhAvavyApyaghaTavAn paTavAnityekavidhamevAnantAnantajJAnaM pratibandhakamityekavidhAnAmevAnantAnantAbhAvAnAM zAbdasAmagrayAM pravezaH, vibhinnaviSayakapratyakSapratibandhakatAvacchedakakoTau pravezazceti lAghavena prakAratAvAdinAM mahadgauravam / yadyapi nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavyApyatvAvacchinnaprakAra tAkasvatvatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayAbhAvasya svarUpasambandhAvacchinna pratiyogitAkarAjasvatvAbhAvavyApyatvAvacchinnaprakAratAkapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayAbhAvasya ca pravezena sarveSAmevAbhAvAnAmanantAnAmanugamasambhavenobhayavidhAnAmeva bhAvAnAM zAbdasAmagrayAM pravezaH prakAratAvAdimate tathApi saMsargamatApekSayA'sya gurutvam / saMsargatAvAdinAmapi svatvasambandha - gyatA evaM yogyatAyA dvaividhyaM jJAnasya dvaividhyaM sutarAm / saMsargatAvAdimate tu svatvasaMsargAvacchinnarAjAdyabhAvavattAnizcayarUpabAdhAbhAvayogyatA jJAnasyaiva kAraNatveneti ekaM lAghavaM kiJca upasthite kAraNatvAt / sA ca prakAratAvAdimate rAjapadajanyarAjatvAvacchinnA GaspadajanyasvatvatvAvacchinnA puruSa
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 prathamA ] jayA'laGkRtaH ttvAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavyApyatvAvacchinnaprakAratAkapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayAbhAvapravezenaivoktAnantAnantAbhAvAnAmanugamasambhavena tanmate ekavidhAbhAvasyaiva pravezaH / vastuta evamapi nAnugamasambhavaH / vyApakatvasya vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpatayA sarveSAM padArthAnAM pravezasyAvazyakatvena gauravasya tadavasthatvAt / tasmAdrAjasutvaprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzrayasAmAnyAbhAvatvena sarveSAmevAbhAvAnAM pravezasambhavAdekarUpeNa sambhavatyanugama iti vicaarnniiym| prakAratAvAdimate coktarItyA dvividhAbhAvasyeti lAghavAnavakAzAditi vAcyam / yato hi saMsargatAvAdimate nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavatsvatvaM prameyam / nirUpitatvasambandhena rAjAbhAvavyApyarAjanirUpitatvAbhAvavatsvatvaM prameyam / tAdRzAbhAvavyApyaghaTavatsvatvaM prameyam / evaM tAdRzAbhAvavyApyapaTavatsvatvaM prameyam / evaM rAjasvatvAbhAvavyApyasvatvasambandhena rAjAbhAvavAn puruSaH sundaraH / rAjasvatvAbhAvavyApyaghaTavAn puruSaH sundaraH / evantAdRzAbhAvavyApyapaTavAn puruSaH sundara ityAdi dvividhAnantAnantavibhinnaviSayakapratyakSajJAnamprati rAjJaH puruSa etadvAkyajanyazAbdasAmagrayAH pratibandhakatvakalpanamAvazyakam / prakAratAvAdimate ca uktAnantAnantapratyakSakAraNIbhUtasya vizeSyatAvacchedakaprakArakajJAnasya nirUpitatvasambandhena rAjAbhAvavyApyarAjanirUpitatvAbhAvavat svatvamityAdyanantAnantarUpasya rAjasvatvAbhAvavyApyasvatvasambandhena rAjAbhAvavAn puruSa ityAdyanantAnantarUpasya nirUpitatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkanizcayarUpabAdhaghaTitatayA rAjasvatvAbhAvavyApyatvAvacchinnaprakAratAkapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayarUpabAdhagha padajanyapuruSatvAvacchinneti gauravam / saMsargatAvAdimate tu rAjapadajanyarAjatvAvacchinnA puruSapadajanyapuruSatvAvacchinnA ceti dvitIyaM lAghavam / kiM bahunA yogyatAjJAnopasthityAkAGkSArUpakAraNasya prakAratAvAdimate kAraNatAvacchedakabhedAt SaDvidhatve sAmagrayAzca tAdRzakAraNaviziSTarU
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 vyutpattivAdaH [ kArake tAzecchAyAmasatyAM copadarzitaviziSTavaiziSTayabodhatvaprakArecchAvalAdupadarzitaviziSTavaiziSTyabodhopapattaye anyAdRzaviSayatAyA eva pratibadhyatAvacchedakatvopagamAvazyakatvAt / na ca svatvAde: prakAratAmate'pi svatvAdisambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvaviziSTapuruSAdivaiziSTyabodhe tathAvidhasAmagyAH pratibandhakatAdhikyena gauravam / tatsaMsargatAmate tAdRzasAmagyaH svatvAdisambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvavattAnizcayAbhAvaghaTitatayA tatsattve kAraNavirahAdeva tathAvidhapratyakSavAraNasaMbhavAditi TitatayA tAdRzabodhAbhAvaghaTitazAbdasAmagrIkAle niruktAnantAnantapratyakSakAraNIbhUtaniruktatattadrUpavizeSyatAvacchedakaprakArakajJAnasyAbhAvAt kAraNAbhAvAdeva tAdRzAnantAnantapratyakSAnApattyA dvividhatAdRzAnantAnantapratyakSamprati pratibandhakatvakalpanannAvazyakam , kintu svatvasambandhena rAjAbhAvavyApyarAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundara evaM tAdRzAbhAvavyApyaghaTavAn puruSaH sundaraH paTavAn puruSaH sundara ityAdyekavidhAnantAnantapratyakSaM pratyeveti mhllaaghvmityaahuH| saMsargatAvAdinAM ca naitatpratibandhakatvakalpanamAvazyakametatpratyakSakAraNIbhUtavizeSyatAvacchedakaprakArakajJAnasya svatvasambandhena rAjAbhAvavyApyarAjasvatvAbhAvavAn puruSa ityAdirUpasya vAdhanizcayaghaTitatayA tAdRzabAdhAbhAvaghaTitazAbdasAmagrIkAle kAraNAbhAvAdeva pratyakSAsambhavena zAbdasAmagrayAH pratibandhakatvakalpanAyA anAvazyakatvAdityapi bodhyam / patvAt teSAM gaNanayA viMzatyadhikasaptazatasaMkhyAkakAraNAni bhaviSyanti / saMsargatAvAdimate tu caturviMzati kAraNAni bhavantItimahallAghavaM kimpanaH kAraNAntaraviziSTena tena saha gaNanayetyetadeva saMsargatAvAdimatamupapAdayatina cetyaadinaa|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH .136 vAcyam / manmate tAdRzapratyakSa prati tathAvidhasAmagyAH pratibandhakatAdhikye'pi nirUpitatvAdisambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvaviziSTa svatvAdivaiziSTyabodhe tathAvidhasAmagyaH pratibandhakatA'kalpanena tadaMze sAmyAt / tathA ca pUrvoktarAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundara ityAdiviziSTavaiziSTyapratyakSa prati rAjJaH puruSaH ityAdisAmagr2yA pratibandhakatvakalpanaM saMsargatAvAdinAM mate'dhikamiti / na ca svatvAdeH prakAratAmate ghaTapratyakSAdikaM prati tAdazasAmagrIpratibandhakatAyAM vibhaktijanyasvatvAdyupasthitinivezAdhikyena rAjasvatvAbhAvavAnpuruSa ityAdibAdhAdyabhAvanivezAdhikyena ca gauravam / asmanmate tAdRzopasthititathAvidhavAdhAbhAvAdInAM tathAvidhavAkyajanyazAbdabodhaM pratyahetutayA tAdRzavAkyaghaTitasAmagrIpratibandhakatAyAM teSAmanivezAditi vaacym| bhavanmate'pi svatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavyApyarAjasvatvAbhAvavAnpuruSa ityAdinizcayasya tadabhAvabyApyavattAnizcayamudrayA tAdRzavAkyajanyazAbdadhIvirodhitayA tAdRzanizcayAbhAvasya tathAvidhasAmagrIpratibandhakatAyAM nivezanasyAdhikyena lAghavAnavakAzAt / manmate rAjasvatvAbhAvavAn puruSa ityAdivAdhakAbhAvanivezenaiva tAdRzanizcayakAle pratyakSAbhyupapattestadabhAvAnivezAt / yattu rAjJaH saMsargatAvAdimataM khaNDayan prakAratAvAdimatamupapAdayati--bhavanmate potyAdinA / asyAyaM bhAvaH / bAdhAbhAvo yogyatAbAdhazca tadvattAbuddhi prati tadabhAvavattA nizcayaH tadabhAvapyApyavattAnizcayazceti prakAratAvAdimate svarUpasambandhAvacchinna rAjanirUpitasvatvatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitapuruSa
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 vyutpattivAdaH [ kArake puruSa ityAdau rAjasvatvavAn puruSa ityAdyanvayabodhopagame rAjakIyaM svatvaM rAjasvatvavAna puruSa ityAkArakadvividhAnumitereva tadatiritAviSayakatvena tAdRzAnumitiM prati pratyekaM tAdRzavAkyaghaTitasAmagr2yAH pratibandhakatvadvayam / asmanmate' ca tAdRzAnumityostathAvidhavAkyajanyAdrAjakIyaH puruSa ityetAdRzabodhAdatiriktaviSayakatayA tatra tAdRzasAmagr2yAH tvAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnaM prati svarUpasambandhAvacchinnarAjanirUpitasvatvatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvavattAnizcayaH / tAdRzAbhAvavyApyasvatvasaMsargAvacchinnarAjAdyabhAvavattAnizcayazca bAdhastadabhAvo yogyatA / evaJcAtra tadabhAvavyApyavattAmudrayA svatvasaMsargAvacchinnarAjAdyabhAvasya 'anumitau zAbdasamAnaviSayakatvaM zAbdIyaviSayatAnavacchedakadharmAvacchinnaviSayatAyA anirUpakatvam / vastutastu zAbdIyaviSayatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpAvacchinnAnuyogitAkaparyAptikAvacchedakatAnirUpakaviSayatAnirUpakatvamiti / asmanmate'poti / atredaM tattvaM-samAnaviSayakAnumititvAvacchinnaM prati samAnaviSayakapratyakSasAmagrI pratibandhiketyatra samAnaviSayakatvasya yadyatiriktaviSayakatvAbhAvatvarUpatvaM cet tadA rAjJaH puruSa ityetadvAkyajanyazAbdasAmagrayAH rAjakIyaM svatvaM rAjasvatvavAn puruSa. ityAkArakadvividhAnumiteH pratibandhakatA bhavati samAnaviSayakatvAt / yadi tu samAnaviSayakatvaM nAma anyUnAnatiriktaviSayakatvamityucyate tadA na rAjakIyaM svatvaM ityAkArikA na vA rAjasvatvavAn puruSa ityAkArikA vA anumitiH prtibndhikaa| anumiteH nyUnaviSayatAkatvAt / evaJca tAdRzAnumitidvayaM prakAratAvAdimate'pi bhavatyeveti gamyate gadAdharabhaTTAcAryAbhiprAyo ramaNIyo mayA /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 141 pratibandhakatvakalpanaM nAsti, tathAvidhAnumititathAvidhazAbdasAmagyozca sattyoranumiterevotpatteH, api tu rAjakIyaH puruSa ityAkArakasvatvasaMsargakaikavidhAnumitiM pratyeva tAdRzasAmagyaH prativandhakatvamekaM kalpanIyamiti lAghavamiti / tadapyakicitkaram / bhavanmate yatra yAdRzAnumiti: svIkriyate aramanmate'pi tatra tAdRzAnumiteH svIkaraNIyetyanumitau zAbdasAmagyaH pratibandhakatvasAmyAta, upadarzitasthale bhavadbhiranumitiH svIkriyate asmAbhirapi svIkriyate, kutaH pratibandhakatAdvayakalpanamiti bhavatApi tAdRzazAbdaM prati tAdRzAnumitidvayasAmagrIdvayasya pratiprabandhakatAyA vAcyatayA sAmyAcca / evaM rAjapuruSa ityAdisamAsavAkyAtsvatvasaMsargakazAbdabodhasvIkAre tAdRzazAbdabodhasAmagyaHsvatvasaMsargeNa rAjaviziSTapuruSatAtparyajJAnAdighaTitAyA bhinnaviSayakapratyakSAdikaM prati pratibandhakatvAdhikyena gauravAt / tatra rAjasambandhiprakArakAbhedAnvayabodhasvIkAra evocitH| na ca bhavanmate'pi tAdRzAbhedAnvayabodhasAmanyaH pratibandhakatAdhikyena gauravamiti vaacym| rAjasambandhini bhvArasikalakSaNAgrahadazAyAmabhedasambandhena rAjasambandhiviziSTapuruSe tAtparyagrahasattve bhavanmate'pi karmadhArayatvenAbhimatAttathAvidhasamAsavAkyAttAdRzazAbdabodhasvIkArasyAvazyakatayA tAdRzasAmagrIpratibandhakatAyA ubhayamatasiddhatvAt / yattu dadhi pazya ityAdau luptadvitIyAvibhaktismaraNena dadhikarmakadarzanabodhavadrAjapuruSa ityAdAvapi luptaSaSThIvibhaktismaraNena rAja bAdhatvaM sthitam / saMsargatAvAdimate tu svatvasaMsargAvacchinnarAjAdyabhAvavyApyavattAnizcayamudrayA rAjanirUpitasvatvabhAvasya bAdhakatve svatvasaMsargeNa rAjAdyabhAvApekSayA rAjanirUpitasvatvAdyabhAvasya gauravagrastatvaM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 vyutpattivAdaH [ kArake sambandhaprakArakabhedAnvayabodhanirvAhe rAjasambandhini nirUDhalakSaNAM svIkRtyAbhedAnvayavodhopagamo nirarthakaH / na ca SaSThItatpuruSAdisthale'pi luptavibhaktismaraNa eva cedanvayabodhastadA Rddhasya rAjamAtaGgA ityAdiprayogApattistatra mAtaGgAdau rAjAdInAmanvayabodhopapattaye rAjAdipadottaraSaSThayAdivibhaktyanusaMdhAnasyAvazyakatvena samAnavibhaktikatayA rAjAdau RddhAdipadArthasyAbhedAnvayabodhasambhavAditi vAcyam / yatastatra RddharAjAdInAmabhedAnvayabodhAnupapattyA nAbhiyuktAnAmaprayogaH, api tu samAsAghaTakapadasApekSatayA rAjapadasyAsAmarthyAtidezAtsamAsAsAdhutvena / tatsApekSatvaM ca tadarthAnvitasvArthaparatvaM, svArthazca svIyavRttigrahavizeSyaH / ata eva zaraiH zAtitapatro'yaM caitrasya dAsabhAryetyAdau na samasyamAnazAtitadAsapadAdeH saapeksstaa| tadarthaikadezazAtanadAsatvAdAveva zarakaraNakatvacaitranirUpitatvAdInAmanvayAt / tadarthAnvitetyatrAbhedAnvayo' vA nivezanIya iti / tdst| svArasikalakSaNAgrahasthalAnurodhena' tAdRzasamabhivyAhArajJAnAdestathAvidha'bodhajanakatAyAH klRptatvAttatra nirUDhalakSaNAsvIkAre gauravAbhAvAt / yatra rAjapadasya tatrAdhikapadArthapravezAt / na ca prakAratAvAdimate kiM lAghavaM saMsargatAvAdimate tu tadabhAvavattAnizcayamudrAyAM laghIyAnabhAvaH / tatra tu tadabhAvavyApyava 'idantu na yuktam / puruSaputraikadezapuruSAdau rAjAdInAM svatvasambandhenAnvayatAtparye rAjJaH puruSaputra ityasya sAdhutApatteH / 2 yatra rAjapadasya rAjasambandhini svArasikalakSaNAgrahastatra tAdRzabodhasyobhayavAdisiddhatayeti pAThabhedaH / rAjasambandhyabhinna puruSetyadhikaH pAThaH kvacit /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] rAjasambandhini svArasikalakSaNAgrahastatra tAdRzabodhasyobhayamatasiddhatayA tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya rAjasanbandhyabhinnapuruSabodhe kAraNatAyAH klRptatvAt, tayaiva nirvAheNa sarvatra luptavibhaktismaraNakalpane mAnAbhAvAt / na ca svArasikalakSaNAgrahasthale tatra tAdRzAnvayabodhasyobhayavAdisiddhatve'pi nirUDhalakSaNAmate sambandhitAtparyasyAnAditvakalpanAgauravam / anAditAtparyaviSayIbhUtArthaniSTalakSaNAyA eva nirUDhalakSaNAtvAditi vAcyam / rAjapuruSa ityAdivAkyajanyazAbdabodhAtpUrvaM niyamato luptavibhaktismaraNakalpanApekSayA tAtparyasyAnAditvakalpanAyAM gauravavirahAditi / na caivaM dadhi pazyatItyAdAvapi dadhyAdipadasya dadhikarmakAdau lakSaNAM svIkRtya dhAtvarthena samaM tasyAbhedAnvayabodhopapAdanasambhavAttatrApi luptavibhaktismaraNakalpanamanucitamiti vAcyam / dadhyAdipadasya dadhikarmakAdau lakSaNAgrahadazAyAmapi tasya dvitIyetaravibhaktyantatvabhramadazAyAM dadhikarmakaH pazyati, dadhikarmakeNa pazyatItyAdAviva uktasthale'pi dadhikarmakadarzanAnvayabodhAnudayAt / bhavanmate dadhikarmakaH pazyatItyatra dadhi pazyatItisthalIya - dadhipadottarapazyatipadatvarUpAkAGkSAjJAnAdighaTitasAmagrIsattvAdda jayA'laGkRtaH 143 dhikarmakadarzanAnvayasya bodhApatterdvitIyAntadadhyAdipadatvAvacchinnadharmikatAdRzadhAtvAdisamabhivyAhArajJAnasya tAdRzAnvayabodhe hetutAyA AvazyakatvAt / dadhi pazyatItyAdau lupta dvitiiyaanusNdhaansyaavshyktvaat| rAjasambandhipuruSAdyanvayabodhe ca rAjapadAvyava ttAnizcayamudrAyAmiti cenna / vyApyatvasya svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakadharmmavatsAmAnAdhikaraNyarUpatvAt / vyApyasya dvivArabhAnAt / vyApyagaurave gauravaM spaSTameveti cenna / prakAratAvAdimate'pi
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 vyutpattivAdaH [ kArake hitottarapuruSAditvaprakArakajJAnasya hetutAyAH svArasikalakSaNAgrahasthalAnurodhenAvazyakalpanIyatayA rAjapuruSa ityAdau rAjAdipadasya tRtIyAdyantatvabhramadazAyAM rAjasambandhipuruSAdyanvayavodhApattyasambhavAt / tRtIyAdivibhaktayA vyavadhAnAt / dadhi pazyatItyAdau dadhipadAvyavahitottaratvaprakArakadhAtupadajJAnasya hetutAyA aklRtatvAt / pazyati dadhi iva pazyati caitro dadhi ityAdAvapi dadhikarmakadarzanAnvayabodhAt tAdRzajJAnahetutAyA azakyakalpanIyatvAcceti / taNDulaM pacatItyAdau taNDulAdipadasyaiva taNDulAdikamake lakSaNA vibhaktistu sAdhutvArthA / evaM rAjJaH puruSa ityAdAvapi rAjAdipadasya sambandhyAdau lakSaNA vibhaktiH sAdhutvArthA / tattadvibhaktayantasamabhivyAhArasya tattallAkSaNikArthabodhaniyAmakatvAnnAtiprasaGgaH / vibhaktareva prakRtyarthavizeSitasvArthe lakSaNeti tu na sambhavati / vibhakteH kutrApi zaktaraklRptatayA tatra zakyasambandharUpalakSaNAyA asambhavAt / taNDulaH prameya ityAdau vibhaktyarthAmizritasyaiva prakRtyarthasya bhAnAt / prakRtizaktaH svArthe klRptatayA tatra lakSaNAsambhavAditi tu cintanIyam / rAjAdipadasya rAjasambandhyAdau zaktatvabhramadazAmiva tadarthalakSaNAgrahadazAyAmapi rAjasambandhinaH puruSa ityAdAviva rAjasambandhisambandhIpuruSa ityAdyanvayabodhasya srvjnaanaamnubhvsiddhtvaat| pacati caitra ityAdAvapi kRtisambandhena pAkAdezcaitrAdyaMze vizeSaNatvopagame caitro na pacatItyAdAvanvayabodhAnupapattidraSTavyA kRtisambandhasyApi tadabhAvavattAmudrAyAM bhAvasya gurubhUtatvamastyeva tadabhAvavyApyavattAmudrAyAmapi vyApyAbhAvalAghave dvivArapraveze lAghavo'stu parantu tadvyApyatvalakSaNe vyApakAbhAvapraveze na tatrApyakAbhAvasya gauravAt / evaJcAbhAvadvaye lAgha
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 145 vRttyaniyAmakatayA tatsambandhAvacchinnapratiyogikAbhAvasyAprasiddhayA tadbodhanAsambhavAt / ___ athaivamapi caitro jAnAtItyAdau caitrAyaMze jJAnAderAzrayatAsambandhenAnvayabodhopagame ksstivirhH| zrAzrayatAsambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA na jAnAtItyAdau AzrayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkajJAnAdyabhAvasyaiva bhAnasambhavAt / tathA ca tatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM niyuktikam / na ca dhAtvarthajJAnAderAzrayatAsambandhena caitrAdirUpaprAtipadikArthe sAkSAtprakArakatvopagame jJAnaM caitra ityAdAvapi tathAnvayabodhApattiriti vAcyam / tAdRzAnvayabodhe AkhyAtAntadhAtusamabhivyAhArajJAnasya hetutvAt / bhavanmate'pyAzrayatAprakArakabodhe tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya hetutAyA AvazvakatvAt / yattu pacati caitra ityAdau pAkakRtimAMzcaitra ityAkArakAkhyAtArthaprakArakazAbdabodhotpattyA tatrAkhyAtajanyakRtyupasthiterhetutvakalpanamAvazyakam / tathA ca tattadarthavizeSAgnivezyAtmaniSThapratyAsattyA padArthopasthiterhetutvakalpane zakyalakSyasahasrArthabhedenAkhyAtajanyopasthite: kAraNatAbAhulyamityarthavizeSAnanivezya dhAtvarthaprakArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyopasthite: samAnavizeSyatApratyAsattyaiva hetutvamupeyate / tathA ca tAdRzakAraNabAdhena caitrA vam / dvaye ca gauravaM prakAratAvAdimate'pyasti saMsargatAvAdimate'pi tadevAstIti cenna / rAjanirUpitasvatvAdyabhAvasAmAnAdhikaraNyAtyantAbhAvIyapratiyogitAvacchedakadharmApekSayA guruzarIratvAt taddhAbhAvIyapratiyogitAvacchedakadharmasya gauravAt / gauravaM saMsargatAvAdimate sphuTate / syAdetat 'jJAnAzrayatve lAkSaNikajJAnapadaghaTitajJAnaM caitra ityAdivAkye / 10
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 vyutpattivAdaH [ kArake derdhAtvarthajJAnavizeSyatAyA bhAnaM na smbhvti| yadi ca dhAtutvapratyayatvAdInAmanugatAnAM durnirvacatayA naitAdazAnugatakAryakAraNabhAvakalpanaM sambhavatIti manyate tadApi tatra jJAdhAtoreva pAkAdau lakSaNA' tatra jAnAtItyAdivAkyAtpAkakRtyAdiprakArakAnvayabodhotpattyA jJAdhAtvarthaprakArakAnvayabodhe tadavyavahitottaratiptvAdiprakArakajJAnajanyopasthite: samAnavizeSyatvapratyAsattyA hetutAyAstatra kalpanIyatayA tAdRzakAraNabAdhAccaitro jAnAtItyAdau caitrAdenivizeSyatayA maanaanuppttirdurvaaraiveti| tadapyasat / pratyayAntarArthavizeSyakazAbdavodhe vyabhicAravAraNAya tAdRzopasthitivaiziSTyasya tAdRzopasthitijanyatAvacchedakakoTau avazyaM nivezanIyatayA tadanuttarazAbdabodhe caitrAdeAnAdivizeSyatayA bhAne tAdRzakAraNabAdhasyAkizcitkaratvAt / tAdRzAnupUrvIghaTakajJAdidhAtujanyajJAnAdyupasthiticaitrAdirUpavizeSyopasthitiyogyatAjJAnAdighaTitasAmagr2yA AzrayatAsaMsargakazAbdabodhajanane baadhkaamaavaat| na caitanmate AzrayatAsambandhena jJAnAdiprakArakazAbdabodhe tAdRzayogyatAjJAnahetutvAntarakalpanAdhikyam / AzrayatAsambandhena jJAnaviziSTacaitrAditAtparyakAtsarvanAmnaH sAGketikazabdAntarAdvA tAdRzasambandhena jJAnAdiprakArakacaitrAdivizeSyakazAbdabodhasya sarvamata eva prasiddhAvapi tAdRzazAbdabAMdhe padArthAntarabhAnanaiyatyena tanmizritayogyatAjJAnasya tatra hetutAyA AvazyakatvAt / jJAnAdiviziSTacaitrAdimAtraviSayakayogyatAjJAnabhya jJAnAdiviziSTa saMsargatAvAdimate pratiyogitAvacchedakadharmasya gaura'pi prakAratAvAdimatopadarzitamahadgauravasya sattvAt / atredaM vaktavyam / prathamaM yogyatAjJAnadvaividhyena gauravaM dattaM tanna saMsargatAvAdimate'pi rAjJaH svatvaM ityAdau nirUpita
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 prathamA ] jayA'laGkRtaH caitrAdiviSayakazAbdabodhe hetutAyAH kutrApyaktRptatvAditi vAcyam / ___ bhavanmate'pi jJAnAzrayatAprakArakacaitrAdivizeSyakazAbdabodhe tathAvidhayogyatAjJAnahetutAyA aadhikyaat| AzrayatAsaMsargakajJAnIyakAraNatAvacchedakasya tadIyasaMsargaviSayatAghaTitatatprakArakajJAnakAraNatAvacchedakApekSayA laghuzarIratayA AzrayatAyAH saMsargatAmatasyaiva laghutvAt / na ca yatrAzrayatve jJAdhAtusamabhivyAhRtAkhyAtasya zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra jJAnAzrayatAprakArakazAbdabodhasyobhayamatasiddhatayA tatra tAdRzayogyatAjJAnahetutvamubhayamatasiddhameveti vaacym| AzrayatAyAH saMsargatAvAdinA tatrApyAzrayatAprakArakabodhasyAnabhyupagantavyatvAditi cet-satyam / etadabhiprAyeNaiva jAnAtItyAdAvAkhyAtasya nirarthakatAM maNikAra UrIcakAra / ___ tatrAzrayatve nirUDhalakSaNAmabhyupagacchatAM dIdhitikArANAM punareSa prAzayaH / yatra jJAdhAtorjJAnAzrayatve zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra caitrAdyaMze dhAtvathaikadezasya jJAnAderanvayAnupapattyA svarUpasambandhena jJAnAzrayatAprakArakacaitrAdivizeSyakAnvayabodha eva tatra maNikRtA sviikrnniiyH| tathA ca tatra jJAnAzrayatAprakArakazAbdabodhe tatprakArakayogyatAjJAnahetutAyAH kluptatvAdAzrayatAsaMsargakazAbdabodhe tAdRzayogyatAjJAnahetutAkalpanamadhikameva maNikRnmate / na ca dIdhitikRnmate tAdRzayogyatAjJAnahetutvAkalpanalAghave'pi jAnAtItyAdyAnupUrvIjJAnaghaTitajJAdhAtuzaktijJAnajanyajJAnopasthitighaTitazAbdasAmagr2yA bhinnaviSayakapratyakSaM tvasaMsargAvacchinnarAjAdyabhAvarUpavAdhAbhAvayogyatAsvIkAreNa yogyatAjJAnasya dvaividhyAt tadaMze sAmyAt / yadapyupasthitau gauravaM pradarzitaM tadapi na rAja
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 vyutpattivAdaH ... [ kArake prati pratibandhakatAyAM AkhyAtajanyAzrayatvopasthitenivezanasyAdhikyAdgauravamiti vAcyam / ___ bhavanmate'pi jJAnAzrayatvAbhAvavAMzcaitraH sundara ityAdiviziSTavaiziSTayAvagAhipratyakSe jAnAti caitra ityAdyAnupUrvIjJAnaghaTitajJAdhAtujanyajJAnopasthitighaTitasAmagr2yAH pratibandhakatAdhikyena gauravAt / manmate ca tAdRzasAmagrathA virodhijJAnAzrayatvAbhAvavattAnizcayAbhAvaghaTitatayA' tathAvidhaviziSTavaiziSTayabodhasAmagyastAhazazAbdabodhasAmagr2yA samaM yugapadavasthAnAsaMbhavena tAdRzapratibandhakatvakalpanAvirahAdityadhikaM darzitadizAvaseyam / / ' athaivaM rItyA bhUtale na ghaTa ityAdau ghaTAdipadasya ghaTapratiyogikAdau taduttarasubvibhaktareva vA pratiyogitAyAM lakSaNAmabhyupetya tatra ghaTapratiyogikAbhAvo bhUtalavRttirityAdyAkArakapratiyogitAprakArakazAbdabodhopagama eva samucitaH / tathA sati tathAvidhasamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmagya ghaTapratiyogikatvAbhAvavAnabhAvaH prameya ityAdiviziSTavaiziSTayabodhaM prati pratibandhakatvAkalpane lAghavAdityuktaniyame nipAtAtiriktatvavizeSaNavaiyarthyamiti cet-n|bhuutle na ghaTa ityAdau ghaTAdyabhAve bhUtalAdyanvitasaptamyAdheyatvasyeva tAtparyavazAddhaTAdau saptamyantArthabhUtalAdivRttitvA purapravezanyAyana rAjJaH padajanyarAjanirUpitasvatvatvAdyavacchinnopasthitirekA puruSapadajanyapuruSatvAvacchinnopasthitidvitIyA ityevamupasthitAvapi sAmyam / saMsargatAvAdimate upadarzitapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanaM vyApyalakSaNIya 'nizcayaghaTitatayeti gUDhArthatattvAloke /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 146 bhaavsyaanvybodho'pynubhvsiddhH| anyathA tAdRzavAkyajanyasyAprAmANyajJAnAnAskanditabodhasya bhUtale ghaTa ityAdivAkyajanyaghaTAdivizeSyakabhUtalAdyAdheyatvaprakArakabodhavirodhitAyAH sarvAnubhavasiddhAyA anupapatteH / naJpadaM vinA yatra dharmiNi yasya vizepaNatayA bhAnaM yAdRzasamabhivyAhArAdbhavati tAdRzasamabhivyAhArasthale nasattve tatra dharmiNi tadabhAvaH pratIyate ityanubhavApalApaprasaGgAcca / evaM ca naJarthAbhAve'nuyogitayA ghaTAdyanvayabodhopapattaye nipAtAtiriktatvavizeSaNamAvazyakam / evaM na pacati caitraH, caitrasya na dhanamityAdau pAkakRticaitrasvatvAdyabhAvasya nabarthasya caitradhanAdAvanvayabodhopapattaye ghaTo na paTa ityAdau nabarthaghaTAdibhedasyAnvayabodhopapattaye ca tadAvazyakam / na coktasthaleSu naJo'bhAvavallAkSaNikatayA'bhAvavatA samamanuyoginAmabhedAnvayabodha eva tatropeyate iti vAcyam / tathA sati sarvatrAbhAvavata eva nabarthatayA mukhyArthaparanayo durlabhatvApatteH abhAvasya bhedAnvayabodhopagame'pi kAryakAraNabhAvakalpanAdhikyaviraheNAbhAvavati lakSaNA naucityAt , abhAvavato'bhedAnvayabodhopagame bhUtale ghaTa ityAdivAkyajanyabodhe bhUtale na ghaTa ityAdivAkyajanyabodhasyAvirodhitApattezca lAghavAt svarUpasambandhena grAhyAbhAvaprakArakanizcayasyaiva viziSTabuddhivirodhitvAnna tvabhedasaMsargakagrAhyAbhAvAzrayakArakanizcayasyeti / nIlo ghaTa ityAdau vizeSaNavibhaktarabhedArthakatvamate'pi yadyapyuktarItyA lAghavaM sambhavati tathApi tatrApi na no vidveSa iti dik / pratiyogitAvacchedakagurudharmasya ca svIkAra ityetadgauravadvayaM sarvathA astyevetyalaM pallavitena /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47UNEnj hai pratyayAzca vibhaktikRttaddhitAdibhedena nAnAvidha : / vibhakti ca / suptibhedena dvividhA / subbibhaktayaH prathamAdvitIyA 'yaH sapta / tatra prathamArthaH prakRtyarthe vizeSaNavidhayAnvayino saMkhyaiva / ata eva yatra vizeSyavAcakasamAnavibhaktikapadaM nipAtapadaM vA nAsti tatra prathamA- . ntArthasya vizeSyamAsakasAmagnyabhAvAdasau muravyavizeSyatayaiva . bhAsate / saMkhyAvAcakAnAM ca ekavacana dvivacanabahuvacanAnAmekatvasvadvitvatvavahutvatvAvacchinneSu zaktiH / zaktatA ca zutva-autvajastvAdinA na tu svAditibAdisAdhAraNaikavacanatyAdi naa| ekavacanatviAdeduvaMcatvAt / na caikatvAdivAcakatvaM tat / vAnakatAyAH zaktatAvacchedakatve aatmaashryaat| vodhakatArUpatve zakti bhrameNa dvivaca-. mAdInAmapi ekatvabodhakatayA atiprasaktatvAt / na caikavacanatvA- / dikaM jAtivizeSaH suptvAdinA sAMkaryAt / na ca zaktisambandhana ekavacanAdipadavattvaM tat / tadizAjJAnavirahadAya ca sutvAdinA 'zaktibhramAdeva zAbdabodhaH / ekavacanAdizabdasya padadvayAtmakatayA tAdRzasamudAyazakterevAprasiddhiriti tu nAzaGkanIyam / eka vaktI-. tyAdivyutpattyA ekavacanAdizabdasya svAdibodhakatve ekAdizabde'pi tAdRzavyavahArApatteH / ekavacanAdizabdasva svAdau rUDhisvIkArasyAvazyakatvAditi vAcyam / granthakArIyasaGketenaivopapattI ekavacanAdipade zakteraprAmANikatvAt / tAnyeka vacana dvivacane'tyAdipANinisUtrasya tdiiysngketgrhprtyaapyuppneH| na hi yU stryAkhyau nadItyanuzAsanAt snyAkhyedRdantAdizabda nadyAdipadasya zaktiH siddhayati / kintu tadIyasaGketa eva / ata eva nadyAdisaMjJA AdhunikasaGketazAlitvAtpAribhApikyeva na tvaupaabhikii| RkSetramapi pANinisaGketasambandhena tAzapadavattvameva satyAdizaktatAvacchedakamastviti cet-n| tAdRzasaGketasya kena rUpeNa sambandhatA saGketaMtveneti cettarhi kasya citpuMsa ekavacanapar3hAta suaujasAdi
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] 151 anyathA boddhavya ityAkAraka saGketasthApi sambhavAdatiprasaktirdurvAraiva / pANini saGketatvena tatheti cettarhi vyAkaraNapraNetuH puruSAntarasyApi tAdRzasaGketasya sambhavAt + tadIyasaGketasambandhena tatpadavattvasya DitthAdipadAt sujasAdirvoddhavya ityAkArakapuruSasaGketasambandhena DityAdipadavattvasya vA vinigamanAviraheNa shkttaavcchedktaaprsnggH| tathA cAgatyA AnupUrvIvizeSa eva zaktatAvacchedaka iti / 1 yantu saMkhyApi prakRterarthaH / ekavacanAdikaM ca ekatvAdyarthe tAtparyagrAhakameva vacaiva mekaprakRtyupasthApyayorarthayoH parasparamanvaye AkAGkSAvirahAdghaTAdAvekatvAdyanvayAnupapattiH / haryAdipadAdupasthitayorazvasUryayorAdhArAdheyabhAvenAnvayApattiH ghaTAdipadasya ekatvAdiviziSTasya ghaTAdau ca na zaktisambhavaH / ghaTarUpaM pazyetyAdau saMkhyAnavacchinnaghaTAderevAnvayabodhAditi vAcyam / AkAGkSAvaicitryAdekaprakRtyupasthApyayorapi ghaTaikatvayoH paramparamanvayasambhavAt / ata eva khaNDazaktyaivakArAdyupasthApyayoranyayogavyavacchedAdyoH parasparamanvayabodhaH / na caivaM karmatvAdikamapi prakRtyartha evAstu, kiM tatra dvitIyAdizaktyeti vAcyam / nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdbhedAnvayabodhasyAvyutpannatayA karmatvAdernAmArthatve tena samaM dhAtvarthAnvayAsambhavAt / ca ca saMkhyAyAH prAtipadikArthatve sati tAtparyajJAne vinaiva zaktibhramaM lakSaNAgrahaM vA dvivacanAdyantapadAdekatvAdivodhasambhavAt / ekatvAditAtparyeNa ekavacanAntasyeva dvivacanAntasyApi padasya svArasikaprayogApattiriti vAcyam / anAditAtparyasyaiva svArasikaprayogamUlatvAdekavacanAdyantapadasyaiva ekatvAdAvanAditAtparyopagamenAtiprasaGgaviharAt / dvayekayodvivacanaikavacane ityAdyanuzAsanaM ca tAdRzatAtparyagrAhaka meveti vaiyAkaraNamatam / taksat / anantAnAM prakRtyAnupUrvINAM zaktatAvacchedakatvApekSayA alpataravibhaktyAdyAnupUrvINAmekatvA jayA'laGkRtaH
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizaktatAvacchedakatvasyaivocitatvAt / naca prAtipadikatvameva zaktatAvacchedakaM na tu ghaTapadatvAdikamiti na zakyAnantyamiti vAcyam / prAtipadikatvasya durnirvacatvAt / tadajJAne' pi ekatvAdijJAnasyAnubhavikatvAt / padatvena varNatvena vA zaktatve vibhakterapi tadvAcakatAsiddhiH / ekatvAdizAbdabodhAtpUrvaM varNavAdyupasthiterapyanAvazyakatvAcca / phalAnurodhena tatkalpane ca kalpanAgauravAt / evamAnupUrvIbhinnadharmasya vAcakatAvacchedakatve ghaTapadaM supadaM ca na saMkhyAvAcakamiti viparItanizcayakAle'pi tAdRzadharmAvicchinnasya vAcakatAgrahasambhavAdghaTa ityAdau saMkhyA bodhApattiH / atha vibhaktInAM saMkhyArthakatAmate prakRtivibhaktyorekavAkyatAvirahanizcayadazAyAM vibhaktyupasthApyaikatvAdeH prakRtyarthe'nvayabodhavAraNAya tayoH samabhivyAhArajJAnasya ghaTAdivizeSyakaikatvAnvayabodhaM prati kAraNatvamadhikaM kalpanIyam / ekapado nasthApitayoH ghaTaikatvAdyoranvayabodhopagame ca na samabhivyAhAra jJAnasya tatra hetutA kalpyate iti lAghavAt, prakRtyAdyAnupUrvINAM saMkhyAvAcakatAvacchedakatvamupeyata iti cet na / AkAGkSAvicAre samabhivyAhArAkAGkSAjJAnasya hetutAyA nirAkRtatvAt / athaivamapi vibhakteH saMkhyArthakatve vinigamanAviraheNa prakRtidharmikasya vibhaktidharmikasya ca saMkhyAprakArakAnvayabodha paratvajJAnasya hetutAkalpanayA | vibhakti: saMko paM. bopajanayavityoMkara kI vibhaktedyatakatvamate (abodhakatvamate ?) tu vibhaktitAtparyaviraheNa prakRtidharmikameva tAtparyajJAnaM tAdRzAnvayadhIheturiti lAghavamiti cetanA vibhakteH saMkhyAvAcakatAvirahe'pi prakRtivibhaktyorAnupUrvIjJAnasya tAdRzAnvayabodhahetutAyA zranirvibhaktakAdipadajJAnAdanvayabodhavAraNAyAvazyakalpanIyatayA saMkhyAvAcaka prakRteriva tadvAcakavibhakterapi saMkhyAnvayabodhakatvaprakArakecchAviSayatvarUpa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathanA ] tAn zavodhaparatva bhavena vibhaktidhamikatajjJAnahetutAyA vinigamanAviraheNAvazyaka ta / atha svAdInAM saMkhyAvAcakatvakalpanApekSayA prakRtestatra lkssvaacitaa| zakyalakSyayoH parasparamanvayopagame nlivirhaat| prathamAvibhaktaH kutrApi zaktaraktRptatayA tasyAH zavayasambandharUpA lakSaNA na saMbhavati / dvitIyAdeH karmatvAdau zaktatve'pi ta dazavibhaktastatsamabhivyAhRtaprakRtervA saMkhyAyAM lakSaNA ityatra vinigamakaM durlabham / na caikatvAdyanvayabodhe ghaTapadAdijJAnajanyApa thititvenAnantahetutAkalpanAmapekSya svAdipadabAnajanyatadupampititvena katipayatutAkalpanAyAM lAghavAtkatipayazaktikalpane gauravamakiMcitkaram / sAmAnyataH padavRttijJAnajanyatadupasthititvenaika kAraNatAkalpanantu na samyak / nirvibhaktikakumbhapadAditaH saMkhyApasthitau tadagRhItavRttikaghaTAdipade tattadvibhakyAntatvajJAnavara : puMso ghaTAdau sNkhyaamaanvybodhprsnggaat| ghaTapasArajJAnajanyaika vAyupasthititvenaikatvAdivipayUkazAvdavodhahetutAM kalpayitvA viraktighaTAdipadAnupUrvAjJAnatAdazIpasthityoH parasparamAkAreNa pha janakatAyA avazyAbhyupeyatvAditi ...vAcyam / ghadAdipadasyaikatva do lakSaNAgrahasattve ghaTa: prameya ityAdivAkyAdeka vaM prameyamitra dyanvayavodhasya sarvasaMmatatayA tadanurodhenaikatvAdivipayakazAbda dhei ghaTAdipadajanyaikatvAdyupasthititvena hetutAyAH sarvasaMmatatvAt / maivam / yAdRzayAdazapadAnAM lakSaNayA ekatvAdizava dhIjanakatvaM nobhayavAdisiddhaM tAzAnantapadajJAnajanyaikatvAdyupasthitInAM tAbdahetutvakalpanaM prakRteH saMkhyAvAcakatAvAdi: nAmadhikamiti kilpanApekSayA cAlpatarasvAdipadajanyaikatvAdyupasthitihetunAkalAnameva nAghavam / etena saMkhyAvizeSAvacchinnaghaTAdilakSaNayA : kRtrrthH| na tu saMkhyAvibhaktyarthaH / zAbdabodhe vibhaktijanyasaMkhyApasthitihetutAkalpanAdhikyena gauravAt / ghaTAdi
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 vyutpattivAdaH [ kArake padasyaikatvAdiviziSTaghaTAdau lakSaNAgrahadazAyAM sarvamata eva tajjanyaviziSTaviSayakopasthityA viziSTaviSayakazAbdadhIja nanAttathAvidhopasthitihetutAyAH sarvAnumatatvAt / padAntarAsamabhivyAhRtAdghaTa ityAdipadAdekatvAdiviziSTaghaTAdizAbdabodhastvalIka ev| tadvipayakasmaraNasya tatropagamAt / tathAcoktaM sarvaM hi vAkyaM kriyayA parisamApyate ityapi nisstam / yAdRzapadAnAM lakSaNyA ekatvAdiviziSTasvArthabodhahetutvaM nobhayavAdisiddhaM tAdRzAnantapadajanyaviziSTopasthitInAM zAbdadhIhetutAkalpanamapekSya vibhaktijanyasaMkhyopasthitInAmalpAnAM tatkalpane lAghavAt / idaM punarihavidheyam / vibhakteH saMkhyAbodhakatve samAnaviSayakAnumityAdikaM prati zAbdasAmagrIpratibandhakatAyAM yA prAtipadikajanyA ghaTAdyupasthitiyAM ca vibhaktijanyA saMkhyopasthiti: pravezyA tayozca mitho vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAtpratibandhakatAbAhulyam / prakRterviziSTalAkSaNikatve tu tadubhayagthalIyaviziSTaviSayakopasthitirekaiva sAmagyamantarbhavati iti lAghavam / na ca viziSTaviSayakopasthiterapi ekatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAzAlitvena ghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatvAdiviSayatA (prakAratA) zAlitvena vA praveza iti vinigamanAvirahAtsAmyamiti vAcyam / bhavanmate 1 yogyatAjJAnaghaTopasthityekatvopasthitInAM tisRNAM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa pratibadhyapratibandhakabhAvaSaTkam / manmate tatra yogyatAjJAne viziSTaviSayakopasthite: pratyekaM darzitobhayarUpeNa vaiziSTyaM nivezya tadubhayaM pratyeka tAzarUpadvayAvacchinnAyAmupasthitau yogyatAjJAnamya vaiziSTyaM nivezya dvayamiti 2 baccatuSTayamAtramitirItyA'smAkamalpataratatkalpane mahallAghavam / tArasarItyaiva ca praNamatItyAdau prakarSaviziSTanatirkItUnAmevArthaH / prAdayo dyotakA eva na tu prakarSAdivAcakA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 155 iti sarvAnumataH panthAH pariSkartuM zakyate / anyathA'nantadhAtujanyaprakarSAdiviziSTatattatsvArthopasthitInAM zAbdadhIjanakatAmapekSya katipayopasargAdhInaprakarSAdyupasthitInAM tajjanakatAkalpane laaghvaat| svAdInAmiva prAdInAmapi vAcakatA nirAbAdhA siddhayoti / saMkhyAyAma prakavyarthe paryAptisambandhenaiva' vizeSaNatvaM na tu smvaayaadinaa| tathA sati ekavyaktimAtrabodhaparAdAkAzazabdAdapi dvivcnbhuvcnaadyaaptteH| tattadarthayordvitvabahutvayoH samavAyAdinA AkAzAdyanvayayogyatvAt / naca paryAptaH saMsargatve'pi tadoSatAdavasthyam / ghaTAkAzAdau dvitvAdeH paryAptisattve pratyekamAkAzAdau tatparyAptirnAstIti vaktumazakyatvAt / pratyekasyobhayAnatiriktatvAditi' vAcyam / uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptereva' 'paryAptisambandhenApi vizeSaNatvaM na tu samavAyAdinaivetyanvayaH / tena samavAyAvacchinsaparyAptisambandhenAnvaya ityarthaH phlitH| anyathA rUpavAnAkAza ityAdAvapi paryAptisambandhenAnvayabodhApattiH syAditi vivekaH / 2 ubhayAnatiriktatvAditi / ubhayamanatiriktaM yasmAditi vyutpattiH / ubhayanna tu pratyekAnniM kintu tatsvarUpamityarthaH / anyathA pratyekamubhayAnatiriktatvapratipAdanaM sarvato viruddhameva pratIyeta / nanUbhayasya pratyekAdabhinnatvAt pratyekavRttidharmavadbhavatUbhayaM pratyekantUbhayasmAdabhinnatvAt + kathaM samudAyavRttidharmavAnavayavo bhaviSyatIti cet satyam / yadvRttibhedapratiyogitAvacchedakadharmazUnyo yazca bhavati sa tadvRttidharmavAn bhavatIti niyamAt ubhayasmin pratyeka bhedAsvIkArAt tadvRttibhedapratiyogitAvacchedakadharmazUnyatvAt pratyekaM samudAyavRttidharmavatvAt samudAyavRttiparyApteravayave'pi nirbAdha eveti bhAva / 3 samavAyaspaikTa AduddezyatAvacchedakavyApyatvasya tatra bAdhAdAha-paryAptereveti /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsargatopagamAt / AkAzatvAdivyApyatAyA dvitvAdipraryAptAvasattvenAtiprasaGgavirahAt / vaiziSTaya" ca vaijJAnikaM na tu vAstavam / tena yatra yogyatAbhramajanyaH atrAkAzAvityAdivAkyajanyadvitvAdiprakArakAkAzabodhastatra viziSTasaMsargAprasiddhAvapi na kSatiH / dvitvAdiparyAptAvanyatra prasiddhasyAkAzatvAdivyApyatvasya bhrAntestatropagamAt / sambandhatAcchedakAMze pukAratAyAM bhramasya sarvAnubhavasiddhatve'pi vyApyatvAMze) bhramatvasyAnyatropapAditatvAt / naca prakRtyarthatAvacchedaka eva vyApakatAsambandhena dvitvAnvayadhIH kiM nopeyate iti vAcyam / ghaTovityAdau ghaTatvAdInAM svarUpata evopasthitatayA tatroktAnvayabodhasyAsambhavAt / skvyApakIbhUtoddezyatAvacchedakavattvarUpaparamparAyA eva prakRtyarthe dvitvAdeH sambandhatAsvIkAre ca vyApakatArUpasambandhatAvacchedakAMze' bhramatvasyAvazyakatayA uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyApteH sambandhatopekSAyAM ni:jatvAt / 'vaiziSTayamiti sakyojAyamAnazAbdabodhAyA~ "yA~"pI" ptiniSThA sAMsargikI vizeSyatAkhyA viSayatA sA uddezyatAvacchedakavyApyatvaniSThavizeSaNatAkhyaviSayatAnirUpitApekSiteti bhaavH| etena bhrAntapuruSIyavaijJAnikavaiziSTyamAdAyAbhrAntasya na zAbdabodhApattiH jAyamAnazAbdabodhanirUpitasAMsargikI viSayatAyAstAdRzaviSayatA narUpitatvAbhAvAditi vimrshH| sambandhatAvacchedakAMza ityAdi / sambancatAvacchedakAMzasya prakAratayopasthitatvAbhAve'pi tadvyApakIbhUtavizeSaNatvenopasthiteH atadvati tatprakArakarUpajJAnasyAbhAve'pi atadvati tadvizeSaNakajJAnasya sattvAt tasyApi bhramatvAGgIkArAditi bhAvaH / etacca viSayatAvAde'pyupapAditamiti /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAtra vyAptiyApakasAmAnAdhikaraNyarUpaiva vAcyA na tu tadvadanyAvRttitvarUpA, kevalAnvayidharmasya prakRtyarthatAvacchedakatA yatra tatrAprasiddheH / evaM coddezyatAvacchedakavyAptiviziSTaparyAptyapekSayA laghoH svavyApakatAdRzadharmavattvasyaiva sambandhatvamucitamiti cettarhi AkAzo na dvAvityAdivAkyajanyazAbdabodhadazAyAmapi AkAzAvityAdivAkyAdvitvabodhApattiH / tathA hi AkAzo na dvAvityAdito dvitvAvacchinnabhedaH pratIyate / sa ca na svavyApakAkAzatvavattvAdisambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkaH / tAdRzasambandhena dvitvakto'prasiddheH / api tu paryAptisambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAka eva / tatkAle ca paryAptisambandhena dvitvaviziSTabuddhireva pratibadhyate na tUktaparaMparAsambandhena tadviziSTabuddhirapIti / athAkAzo na dvAvityAdau kevalaparyAptisambandhAvacchinnapratiyogitAkachedakatAkabhedo (yatra nabA bodhayituM na zakyate / AkAze'pyuktarayuktathA dvitvaparyApteH sattvena tatra tena sambandhena tadvadbhedasya vktumshkytvaat| AkAzatvavyApyaparyAptisambandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkadvitvAdimadbhedazvAprasiddha eveti cet-na / dvitvaadipryaapterubhyaadivRttidhrmennaivaavcchedaat| tadanavacchedakaikamAtravRttidharmAvacchedena tadvadbhadesya tena sambandhana dvitvAdimadbhedasya? ca tadvati vRttau baaNdhkaabhaavaat| na caivaM ghaTapaTau na dvAviti prayoga Apadyeta / ghaTapaTayorapi pratyekaM dvitvAvacchinnabhedasattvAditi vaacym| dvivacanAdyupasthApitadvitvAvacchedenaiva dvitvAvacchinnabhedasya bAdhena taadRshpryogaabhaavopptteH| nayA vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAko dRzyoddezyatAvacchedakAvacchedvenaiva, bodhyata iti vyutpattedvitvasAmAnAdhikaraNyena taMdavAdhasyAkicitkaratvAt / na ca. 1 ghaTatvAderatiprasaktatayA dvitvAdiparyApteranavacchedakatvAttadavacchedena 41AMITA.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 158 vyutpattivAdaH [ kArake dvitvavadbhedasya bhavatAmapyanumatatvAt prakRtyarthagataikatvAvivakSAyAM' ghaTo na dvAvityAdiprayogApattiriti vAcyam / tAdRzaprayogAbhAve 'ghaTatvAderdvitvaparyApteriva dvitvAdimandasyApyanuyAgitAvaccheDakatAyA aprAmANikatvAt , pratiyogitAvacchedakati yA bhedaavcchedktaaniyttvaasiddheH| ____ astu ghAtiprasakto'pi ghaTatvAdirdvitvaparyAptera pacchedakaH ghttaavityaadiprtiitiblaat| vastutastu ghaTatvAdeH pratye-dvitvaparyAptayanavacchedakatve'pi dvitvaparyAptitvAvacchinnAnatipra saktatayA tadavacchinnAvacchedakatvamavyAhatameva / atha payokhyivilakSaNasambandhaM evAprAmANikaH tatkathaM ttsmbndhtaa| AkAzo na dvAvitipratItistu smvaaysmb'ndhaavcchinprtiyogitaavcchedktaakdvitvaavcchinnbhedvipyikaivaastaam| AkAzAdau dvitvasamavAyasattvepi dvitvAdeM vobhayAdivRttidhAmAvAvacchiAvopagamAttadanavacchedakAkAzatvAda vacchedena samavAyasaMbandhena tadvato bhedasya vRttau bAdhakAbhAvA iti ceba-na / 'ekatvAvivakSAyAmiti / ekatvavivakSAyAmAkAzo na dvAviti vadiSTa eveti bhAvaH / 2 uddezyatAvacchedakAvacchinnaparyAptisambandherdaivAnvayamurIkRtyAha-pratAtibalAditi / __'avyaahtmevetyaadi| tatpadapratipAdyaghaTAdyarthAnvayidvita paryAptyapekSAgI ghaTatvAdenyUnavRttitvAbhAvAdAha-avyAhatamiti / anyathA dritvaparyAptitvAvacchinnasya paTAdAvapi sattvena ghaTAdAvapi sattvena gharatvAderatadapekSayA nyUnavRttitvAt / anyanAnatiprasaktadharmasyaiva pratiyo tAvacchedakatA vyAdhakarAtpalAyamAnahariNasya vAgurApAtaH syAditi diva /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAvityAdivAkyUjanyazAbdabodhasyApramAtvAnupapattyaiva tAhazasaMbandhasiddheH / tAdRzabuddheH samavAyaviSayakatve pramAtvanirAkaraNasya kartumazakyatvAt / uddezyatAvacchedakavyAptiviziSTasamavAyasya saMsargatApagame ghaTAvityAdivAkyasyApyapramANatApattiH / lve pyarantu samadhUma dete 6 samavAyasyaikena ghaTAdiniSThasya dvitvAdisamavAyasya paTAdAvapi sattvana ghaTatvAdyavyApyatvAt / na coddezyatAvacchedakavyApyadvitvAdisamavAyatvenaiva saMbandhatAstu / dvitvAdisamavAyasya ghaTatvAdyavyApya - tvepi dvitvAdestacApyatayA na ghaTAvityAderapramANateti vAcyam / / evaM sati tathAvivadvitvAdereva lAghavena dvitvAdisaMbandhataucityAt / athAstvevameva tAvatApi paryAptisaMbandhasya vilayAditi ghet-na / dvitvAdisvarUpasyaiva dvitvAdiparyAptityAbhimatasiddheH / uktaM ca dIdhitikRtA- 'paryAptizcAyameko ghaTa imau dvAvityAdipratI - tisAkSikaH svarUpasaMvandhavizeSa' iti / samavAyasya nAnAtvamate ca dvitvAdisamavAya eva tatpayAptirna tu svarUpamatiriktapadArthoM vetyanyadetat / pate AkAzaM na dve ityAdipratItivadAkAzaM na dvitvavaditi pratIteH pramAtvasya vAraNAya samavAyena dvitvAdimada AkAzatvAvacchedena na svIkarttavyaH / tathA ca paryAptaravilakSaNatva AkAzaM na he ityAdipratIterapyapramAtvApattiriti "lanna / AkAzaM na dvivaditi pratItau dvitvasamavAyAvacchinnabheda eva viSayaH matupA saMvandhyullekhAt / na tu dvitvAdyavacchinnabhedaH / evaM cAkAzatvAdyavacchedena dvitvAdyavacchinnabheda eva svIkarttavyaH / na tu tatsaMbandhAvacchinnabheda ityAkAzaM na dve iti pratIterapramAtvasyAkAzaM na dvitvavaditi pratItervA pramAtvasya na prasaGga iti / athoddezyatAvacchedakavyApyaparyApterdvitva saMbandhatve dhavakhadirau chinattItyAdau uddezyatAvacchedakI bhUtadhavatvakhadiratvavyApyaM dvitvAdidvayameva pratyetavyam / na tu dhavakhadirAdiparyAptadvitvAdikam / tathA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ caikaikadhavakhadirAditAtparyeNa tathA prayogAnupapaniriti dvitvAnvayitAvacchedakamapekSAbuddhivizeSaviSayatvAdirUpamubhayAdiniSThaM sAhityaM dvandvasamAsArtho vaacyH| tathA ca mImAMsakamatapraveza iti ceva--- / yatraikadharmasya dvitvAdyuddezyatAvacchedakatA' tatraivoddezyatAvacchedakavyAptiviziSTa paryApteH sNsrgtaaniymH| yatra dharmadvayAde 'yatraikadharmasya dvitvAdyuddezyatAvacchadakateti / AkAzAvilyAderaprAmA., NyAya uddezyatAvacchedakavyApyaparyApteHsaMsargatAdhavakhadirAvityAdeH prAmANyAya nAnAdharmAvacchinnoddezyatAkadvitvAdyanvayabodhe zuddhaparyApteH saMsargatA uktaa| evaM sati kAlAkAzasamavAyagatabahutvaparyApteH kAlAka ze'pi sattvAttatra nAnAdharmasyAnuyogitAvacchedakatvena zuddhaparyApteH saMsargatopagamAt kAlAkAza ityasyApi prAmANyaM syAt / ubhayadhavicchinnoddezyatAkabahutvAnvayabodhe'pi uddezyatAvacchedakavyApyaparyApteH sambandhatopagame ghaTAzca paTAzca ghaTapaTA ityAderaprAmANyApatteH / na ca tadvAraNAyobhayAvRttidharmadvayAvacchinnoddezyatAketyAdi yujyate vaktum / kAlAkAzasamavAyA ityAdAvapi ubhayAvRttikAlatvAkAzatvadharmadvayAvacchinnatvaM dharmatrayAvacchinnoddezyatAyA akSatameveti prAmANyApatteranistArAt / ubhayadharmamAtrAvacchinnatvaniveze niruktasthale doSalezAbhAve'pi ghaTapaTamaThagatabahutvaparyApteH ghaTapaTe sattvena tasmin bahutvAnvayatAtparyeNa ghaTapaTA ityAdInAM prAmANyApatteranivAryatvAt atra-maithilAH uddezyatAvacchedakavyApyaparyApteH saMsargatA yatroddezyatAvacchedakatA paryAptivRttistatraiva / yatra ca na paryApteruddezyatAvacchedakatAdhikaraNatvaM tatra kevalaparyAptereva saMsargatA / vRttitvaM ca svanirUpakoddezyatAvacchedakatAkSayavadanyavRttitvasambandhena / evaJcAkAzAvityatra dvitvaparyApteruddezyatAvacchedakatAnirUpakoddezyatA AkAzavRttistadavaccheda-tAzrayavadanyo ghaTAdistavRttitvena vizeSaparyAptessaMsargatayA nAbhrAntasya tAkyAdvitvAnvaya
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH stathAtvaM tatra kevalA paryAptiH samavAya eva vA saMsarga ityupagamAt vinaiva sAhityasyAnvayitAvacchedakatAM ekaikatAtparyeNa dhavakhadirA bodhH| evaM kAlAkAzA ityAdAvapi bodhyam / dhavakhadirAvityAdau tu dharmadvayAvacchinnApyuddezyatA ekaiveti zaktivAde spaSTIkRtatvAt dhavatvakhadiratvaniSThA yA niruktAvacchedakatA tannirUpakoddezyatA cobhayavRttirekaiva tadavacchedakatAzrayavadanyo na dhavo na khadiraH kintvetadanya eva / tavRttitvAbhAvena paryApteH kevalAyA eva sambandhatayA nApattiH / uddezyatAvacchedakabhedAduddezyatA bhidyata evetyAgrahe tu svanirUpakoddezyatAnirUpitavidheyatAnirUpitoddezyatAvacchedakatAzrayavadanyavRttitvasambandhenAvacchedakatAyAH paryAptau vRttitvaM jJeyam / evaJca vidheyatAyA aikyena dhavo na khadiratvavRttyavacchedakatAnirUpakoddezyatAnirUpitavidheyatAnirUpitoddezyatAvacchedakatAzrayavAnityAdipratIterabhAvAnApattileza ityAhuH / kecit kevalaparyAptereva sNsrgtaa| AstAm AkAzAvityAderna pramAtvam / tacca tatprakArakajJAne tadadhikaraNatAvacchedakavyApikA yA tanniSThaprakAratAnirUpitAvizeSyatA tacchAlitvameva / AkAzAvityAdau dvitvaniSThaprakAratAnirUpitA yA AkAzaniSThA vizeSyatA sA ca svAdhikaraNatAvacchedakaM yadvitvaM tatsamAnAdhikaraNo yo ghaTavRttitAdRzavizeSyatAbhAvastatpratiyogitAvacchedakadharmavatvena na tadvyApikA iti tadavagAhino jJAnasya na tattvam / dvitvAderapekSAbuddhijanyatvena apekSAbuddhervyaktibhedena bhedAt padArthadvaye'pi dvitvannAnAvidhamiti dvitvAdhikaraNatAvacchedakatvaM dvitve nAnupapannam / evaM kAlAkAzA ityaaderpi| dhavakhadirAvityAdau tu dvitvasya dhavakhadirobhayAtiriktAvRttitvena tatsamAnAdhikaraNAbhAvo na vizeSyatApratiyogika iti tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatAzUnyatvena vizeSyatAyA vyApakatvena tadavagAhinaH pramAtvama / vizeSyatAbhedena dhavavRttivizeSyatAbhAvaH khadiravRttiH
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAbarAkarakamI vityaadipryogopptteH| na caivamekaikadhavakhadira ditAtparyeNa dhavau khadirAvityAdiprayogApattiH / tAdRzavAkyUdvayaviSayakasamUhAnambanajanyasamUhAlambanazAbdabA~dhasya nAnAdhavicchinnAvazyatAkatayA zuddhaparyApterapi saMsargatayA'vagAhanasaMbhavAditi vAcyam / yatra nAnAdharmAvacchinnavizeSyatA nirUpitA ekadvitvAdiprakAratA tatraiva khadiragatavizeSyatAbhAvo dhavavRttiriti na vyApakatvami te tu nAzaGkanIyam / dvitvaniSThavyApyatAnirUpitA vyApakatA ca dvitvani ThaprakAratAnirUpitavizeSyatAtvAvacchinnAyA vivakSitatvAt / na dvitvani ThaprakAratAnirUpitavizeSyatAtvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo dhavavRttiH sadiravRttirvetyAhuH / ucchRGkhalAstu uddezyatAvadanyAvRttitvavat paryAplereva sarvatra saMsargatAM svIkRtyAvyAptyativyAptI pariharanti / uddezyatAvacchedakatvAvacchinnatvopalakSitaniSThavyApakatAnirUpitavyApyatAvattyAH paryAptera saMsargatetyapi kecit / kAlAkAzA iti prayogavAraNAya svaviziSTApAptiH svasaMsargatayA bhAsate sarvatraikarUpeNaivocyate / vaiziSTyaM ca svapratiyogikatvasvaviziSTadharmasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena / dharme vaiziSTya ca svIyoddezyatAvacchedakatvena tAtparyyaviSayatvasvAbhAvavatvobhayasambandhena / abhAvIyapratiyogitAvacchedakazca svaviziSTAbhAvapratiyogitvarUpara sambandhaH / abhAve vaiziSTyaJca svAdhikaraNavRttitvasvIyoddezyatAvacchedakatvAvacchinnapratiyogitAkatvobhayasambandhena samanvayaH svayaM UhanIyaH / ___ yadvA svaviziSTA yA paryAptiH sA uddezyatAvacche kavyApyatvaviziSTA satI saMsargatayA bhAsate / anyA tu zuddhava / vaiziSTayaHca svatAdAtmyasvIyoddezyatAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyan yogitAvacchedakIbhUtasaMkhyAdhikasaMkhyApratiyogikatvobhayasambandhena samanvaya UhanIya iti dik / praryAptivicAre'ntato gatvA nAnAdhavicchinnaTizeSyatAnirUpitadvi- .
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 163 zuddhAyAH paryApteH samavAyasya vA saMsargatayA bhAnAt / dhavau khadirAvityAdinAnAvAkyajanyasamUhAlambanazAbdabodhe vizeSyatAbhedena tvAdiniSThaikAprakAratA yatrAsti tatra dvitvAdiparyApteH zuddhAyA eva saMsargatA / yatra ca dvitvAdiniSThekaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatA ekasmin dharme tiSThati tatroddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTadvitvAdiparyApteH saMsargateti vyavasthApya dhavakhadirAvAkAzAvityAdInAM prAmANyAprAmANye upapAditakAn / tanAthamAyAkAzaghaTAdigatabahutvaparyApteH kAlAkAze'pi bhavaduktayuktyA sattvAt tatra ca nAnAnvayitAvacchedakasya sattvena zuddhaparyAptereva saMsargatayA dhavakhadirAvityAdivat kAlAkAzA iti prayogasyApi praamaannyaapttiH| evaM dhavakhadirapalAzArkapratyekagatapratyekadvitvabodhena tAtparyANa dhavakhadirapalAzArkAviti prayoga prApadyateti tnn| astu uddezyatAvacchedakavyAptiviziSTaparyAptereva saMsargatA'vizeSeNa vyApyatvaM ca vyApakasAmAnAdhikaraNyameva vyApakatvaM ca vyApyasAmAnAdhikaraNyAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvam / evaJca prakRte dvitvAdiparyAptisamAnAdhikaraNo yo'bhAvaH sa ca svAnvayitAvacchedakatvena tAtparyyAzrayavizeSyatAzrayavyadhikaraNo vivakSita iti prakRte kAlAkAzagatabahutvaparyAptisamAnAdhikaraNo yo ghaMTavRttiH kAlatvAbhAvaH sa ca bahutvaparyAptyanuyogitAvacchedakatvena tAtparyyavizeSyIbhUtaM yat kAlatvamAkAzatvaJca tadvyadhikaraNa iti tatpratiyogitAvacchedakadharmavatvameva kAlatvAdInAmiti na tasya vyApakatvamiti kRtvA paryAptervyApakasAmAnAdhikaraNyAbhAvenAdoSAt / dhavakhadirAvityAdAvapi dvitvaparyAptisamAnAdhikaraNo yo'bhAvassa ca na dhavatvakhadiratvAdyabhAvo'pi tu ghaTatvAdyabhAva iti tatpratiyogitAvacchedakadharmavaddhavatvAdisAmAnAdhikaraNyasya paryApteH sattvenAvyAptivirahAt / nanu dhavakhadiragatadvitvaparyAptisamAnAdhikaraNo yaH svAnvayitAvacchedakatvena tAtpIyavizeSyadhavatvAdivyadhikaraNo'bhAvasta
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 prakAratAbhedena coddezyatAvacchedakaghavatvAdivyAptiviziSTaparyApteH saMsargatAniyamena ekaikadhavakhadirAditAtparyeNa tathA prayogAsambha vyutpattivAdaH [ kArake 1 syAprasiddhatayA'vyAptirdurbAreti cenna / samAnAdhikaraNo po'bhAvaH sa ca svavi'ziSTa grAhya ityadoSAt / tatra vaiziSTyaM svatAdAtmyasvAbhAvavatvobhayAbhyAm / tatrAbhAvIyapratiyogitAvacchedakaH sambandhaH svapratiyogidvitvAnvayitAvacchedakatvena tAtparyyaviSayIbhUtadharmmavadvRttitvarUpaH / tathA ca dvitvaparyyAptisamAnAdhikaraNo yaH dhavakhadirAdivRttighaTatvAdyabhAvastasya svatAdAtmyamasti svapratiyogighaTatvAdi tasya niruktatAtparyyavizeSyatvAbhAvaH yacca tAdRzavizeSyatAvat na sa pratiyogi iti tadvadvRttitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvasya sattvena svaviziSTatatpratiyogitAnavacchedakavatvaM dhvtvaadaavvyaahtm| tAdRzasambandhasyAnyatra prasiddhatvAnnAprasiddhatvazaGkA kAlAkAzA ityAdayo'pi na ghaTe niruktAbhAvastatpratiyogitAvacchedakameva kAlatvAderyyataH na caivaM sati punarapi dhavakhadirAvityAdAvavyAptiH / tathA hi khadiravRttiryyo dhavatvAbhAvastasya dvitvasAmAnAdhikaraNyamasti svavaiziSTyaM cAsti svapratiyoginiruktavizeSyatAzayadhavatvavadvRttitvasambandhAvacchinnapratiyogi - tAkasvAbhAvasya svatAdAtmyasyApi sattvAt tatpratiyogitAvacchedakavaddhavatvavatvasAmAnAdhikaraNyameva paryAptariti vAcyam / svAbhAvavanniruktavizeSyatAzrayadhavatvAdisamAnAdhikaraNapayryAptereva saMsargatayAbhimatatvAt / prabhAvIyapratiyogitAvacchedakasaMsargazca svaviziSTAbhAvapratiyogitAvacchedakavatvarUpaH / prabhAve vaiziSTyaJca svasAmAnAdhikaraNyasvAnvayitAvacchedakatvena tAtparyyavizeSyIbhUtadharmmasAmAnAdhikaraNyasambandhAbhyAm / evaJca dhavAdivRttirabhAvo na svaviziSTaH dhavatvAdessattvAt na vA ghaTAdivRttirabhAvaH svasAmAnAdhikaraNyasyAsattvAt iti na svaviziSTAbhAvapratiyogitAvacchedakatvavatvaM dhavatvAderiti tena sambandhena svAbhAvasya tatra sattvAllakSaNasamanvayaH
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 165 vaat| dhakkhadirAvityAdisamAsottaradvivacanena dhavatvakhadiratvAdyavacchinnanAnAvizeSyatAnirUpitaikadvitvAdiprakAratAzAlijJAnameva saMbandhasya tu AkAzatvAdau prsiddhiH| kAlAkAzA ityAdInAM tu na saadhutaa| tatra svaviziSTAbhAvakAlatvapratiyogiko ghaTavRttistatpratiyogitAvacchedakavatvasyaiva kAlatvAdau sattvAt / athavA svaviziSTA yA vizeSyatA tadvatsAmAnAdhikaraNyameva paryAptessaMsargatA niyAmakatayAbhimatAm / vizeSyatAyAM svAnvayitAvacchedakatvaprakArakatAtparyyanirUpitatvasvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakatAkatvasambandhAbhyAm / vaiziSTyaM dvitvaparyAptyanuyogitAvacchedakatvaprakArakatAtparyyavizeSyannAstItyAkArakAbhAvo na dhave khadire vA sambhavati tAdRzavizeSyadhavatvAdessattvAt / ghaTAdau sambhavatyapi na prakRtArthopayogI paryAptisAmAnAdhikaraNyasyAsattvAditi na svasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatAvatI vizeSyateti tadvatsAmAnAdhikaraNyasya paryAptau sttvaallkssnnsmnvyH| kAlAkAzA ityAdayo na saadhvH| tAdRzAbhAvasya ghaTe sattvena tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedikaiva tAdRzI vizeSyatA iti tadvatsAmAnAdhikaraNyena lakSaNasamanvayAbhAvAt / atha vA noddezyatAvacchedakavyApyatvamapekSitamapi tu uddezyatAvacchedakatAparyAptyanuyogitAvacchedakasaMkhyAvyApyatvaM tatra vyApakatAvacchedakasaMsargazca svaashrydhrmvtvruupH| dhavakhadirAvityAdAvuddezyatAvacchedakatAparyAptirddhavatvakhadiratvobhayasmin tadanuyogitAvacchedikA saMkhyA dvitvaM tadvyApyatvasya paryAptau sattvAllakSaNasamanvayaH / kAlAkAzAzca na pryogH| tatroddezyatAvacchedakatAparyAptyanuyogitAvacchedikA saMkhyA dvitvaM tadvyApyatvaM na bahutvaparyApteH svAzrayavatvasambandhena tadvato'nyaghaTavRttitvAditi sugamaH pnthaaH| atha vA yathA bhavadbhiH kutracicchuddhaparyApteH saMsargatA kutracit vizeSaparyApteH saMsargatA ityucyate tadvadasmAbhiryatrAnvayitAvacchedakamekaM tatra vyApakasAmAnAdhikaraNyameva
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyte| tAdRzavAkyajanyabodhasya samUhAlambanAnAtmakatayA vizeSyatAbhedena prakAratAbhedAbhAvAt / yathA hi samUhAlambanAnAtmake khaDgI caitraH kuNDalItyAkArakanAnAvizeSaNakaikavizeSyakajJAne nAnAprakAratAnirUpitaikA vizeSyatA tathA tathAvidhe dhavakhadirAvityAdyAkArake nAnAvizeSyakaikavizeSaNakajJAne vizeSyatAbhede'pyabhinnaiva dvitvAdiprakAratA anyathA samUhAlambanatastadvailakSaNyAnupapatteH / sA~saghaTakadhavakhadirAdipadAnAmekavAkyatAnupapattaMzca / tatprayojS-' viSayatayA sAkSAtparamparayA vA nirUpitA yA viSayatA tatprayojakatvasyaiva tdekvaakytaapdaarthtvaat| na caitAdRzaikavAkyatAvirahe'pi ksstivirhH| tathA sati samAsasyaivAnupapatteH / ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau rAjapuruSapadAdInAM samAsavAraNAya samarthapadAnAmeva samAsAnuzAsanAt / sAmarthyasya ca niruktaikavAkyatArUpatvAt / alapRthivyoH snehagandhAvityAdito'pi na jale snehaH pRthivyAM gandha ityaakaarksmuuhaalmbnbodhH| kintu tadvitnakSaNo dvitvAdiniSThaikaprakAratAnirUpitajalatvapRthivItvAdyavacchinna vyAptiH, yatra nAnAdharmeSvanuyogitAvacchedakatA tatra tdvdnyaavRttitvruupaiveti| ucyate--kevalAnvayizabdasya tu na kenApi zabdena dvandvasambhavaH, sarvatra karmadhArayayogyatvAt / iti na kvApyavyAptyativyAptItyatamati vistareNa / __ apare tu paryAptiviziSTAyAH pryaaptessmbndhtaa| vaiziSTyaM svatAdAtmyasvaviziSTAbhAvAdhikaraNavRttitvobhayasambandhena / abhAve vaiziSTyaJca svAnuyogitAvacchedakatvena tAtparya viSayIbhUtadharmapratiyogikatvapradarzitadharmAsAmAnAdhikaraNyobhayasambandhenAvyAptyativyAptIti prAhuH / atra sarvato laghuvacanaracanAbalambinaH svaviziSTapratiyogitAnavacchedaka dharmavatsAmAnAdhikaraNyaviziSTaparyAptareva saMsargatAmvadanti / svasya vaiziSTyaJca svasamA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSyatAtmakaprakAratoMdvayanirupitadhiyatvapraMkAratAnirUpitaM yaddhamiMtAvacchedakadvitvAdiniSThakaprakAratAnirUpakaM snehatvagandhatvAdyavacchinnavizeSyatAdvayaM tadvAniti / ato na kutraapyekvaakytaabhnggH| caitro maitrazca gacchata ityAdAvAkhyAtArthadvitvAdiprakAreNa bhAsamAne caitramaitrobhayAdau gamanAzrayatvAdyanvayena niruktaikavAkyatAsaMbhave'pi smaasvidhevibhaassaadhikaariiytvaadsmaasH| tatra vizeSyatAbhedabhinnadvitvaniSThaprakAratAdvayapratiyogI samUhAlambanAtmakabodha iti tu na samyak / tathA satyuktarIktyA ekaikacaitramaitrAditAtparyeNa tathAprayogAnupapatteH / AkhyAtopasthApitatviAdikaM cobha nAdhikaraNAtyantAbhAvIyavivakSitasvAnuyogitAvacchedakatAtvAvacchinnatvobhayasaMsargeNeti UhanIyam / dvitvantu svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakameva gRhyate / sAjAtyaM ca pUrvavat iti na dvitIyazaGkAyA avakAzaH / tatra hi dhavo dvitvavatkhadino netibhedIyapratiyogitAvacchedakameva khadiragataM dvitvameva krameNa kimapi dvitvanna tadrUpam / dhavakhadirAvityAdau dvitvasyaikyena bhedasya pratiyogitAvacchedakena virodhAt / na khadire tadvitvavaddhavabhedo nApi dhave tabheda iti nAvyAptiH / na caivaM khadiro na dhavakhadirobhayamiti pratItermUrddhAbhiSiktatayA tatrApi bhedIyapratiyogitAvacchedakameva dvitvamiti vAcyam / bhede pratiyogyavRttitvasya nivezanIyatvAt / yadi ca pratiyogyavRttitvamaprasiddhaM pratiyogyavRttitvasya vRttimadavRttitvAdityucyate tadA svasajAtIyaviziSTabhedapratiyogitAnavacchedakameva dvitvaM dvivacanArthamiti bodhyam / sAjAtyaM puurvvt| bhede vaiziSTayaM ca svavRttitvasvavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkatvAbhAvatvobhayasambandhena / tathA cobhayabhedasya svavRttitve'pi svavRttiyadvitvaM tadavacchinna pratiyogitAkatvena tasyAgrahaNAnna dossH|| uktarItyeti (uktayuktyeti vA pAThaH) / ekaikadhavakhadirAditAtparyeNa dhavau khadirAvitiprayogavAraNAya nAnAdharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitadvitva
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ malkAdirUpAnyAyittA cacchedakAvacchinna evAnvetAti vyutpattiH / tenoktaprayogadarzanAt kriyApadasya vizeSyavAcakapadasamAnavacanakatvAniyame'pi ghaTadvayAditAtparyeNa ghaTasti yata ityAdayo na pryogaaH| ekavacanAntakriyApadaM ca tAdRzavizeSyavAcakapadaprayoga eva sAdhuH / ato ghaTAstiSThatItyAdayo na pryogaaH| avaikaghaTAdivyaktaretadezavRttitAdazAyAmatra ghaTau sta: ghaTAH santIti kathaM na pryogaaH| ghaTAdau ghaTatvAdivyAptiviziSTaparyAptisambandhana dvitvAdeH svarUpAdisambandhena taddezavRttitvAzrayatvAdezca sattvAt / na-ca-dvitvenopasthitayordvayoreva vyaktayorevaM bahutvenopasthitAsu bahupu vyaktiSu vidheyAnvayAt vyaktyantareSvettaddezavRttitvAzrayatva DibAdhAnna tAdRzaprayoga iti vaacym| Thayaktyantare'yogyatayA tAdRzavidheyAnavagAhina ekaghaTe tadavagAhino bodhasyotpattau baadhkaabhaavaat| tathA tAtparyeNa tathA prayogasya durvAratvAt / maca vyAsajyavRttidharmo yatrAnvayitAvacchedakastatra yAvatsu anvayitAvacchedakasya paryAptistAvatAmeva padArthAntareNAnvaya iti vyutpatistannirvAhAya ca tAdRzadharmAvacchinne itarAnvayabodhajanakasAmagya ubhayAdiviSayakapadArthAntarAnvayabuddhitvameva janyatAvacchedakaM vRktavyamiti dvitvA niSThanAnAprakAratAdazAyAmuddezyatAvacchedakavyApyaparyApa reva saMsargatoktyA atrApi zuddhaparyAptibhAnanna syAditi bhAvaH / caitro maitrazcetyAdau cArthobhayatvAvacchinne eva dvitAnvayaM iti bhAvaH / 2 dvitvAdiviziSTa vizeSyatAnirUpitaitaddezavRttitva naSThaprakAratAkabodhaM pratyeva atra padasamabhivyAhRtadvitIyAntAdipadatvarUpAka GkSAjJAnasya kAraNatvamiti bhAvaH /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dinaikaghaTAdimAtraviSayakaitadezavRttitvAdyanvayabodho na sambhavatIti na tAdRzayodhatAtparyeNa tAdRzaprayogApattiriti vAcyam / yogyatAbhrameNAkAzAvaH sta ityAdivAkyAdvitvAdinaikavyaktimAtraviSayakapadArthAntarAnvayabodhAttAzavyutpattestanirvAhakakAryakAraNabhA - vagya ca kalpanA sambhavAt / manuH dvityAdyavacchinnoddezyatAkabuddhAvuddezyatAvacchedakavyApakatA niyamato vidheyasaMsarge bhAsate iti vyutpattiH yatra coddezyatAvacchedakapiziSTAdhikaraNAprasiddhyA tadvayApakatvamaprasiddha tatrApi khaNDazaH prasiddhAnAM tattaghaTakapadArthAnAM vizeSyavizeSaNa bhAvApannAnAM bhA nasambhavAnna pItazaGkhAvatretyAdau taadRshvyutpttibhnggH| evaM caikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNaparasyAtra ghaTau sta ityAdivAkyasyAprAmANyaM sughaTamevodezyatAvacchedakIbhUtaghaTamAtravRttidvitvavyApakatAyAstAdRza vAkyapratipAdyAyA vidheyasaMsarge bAdhAditi / tadapi tucchama 'atra ghaTau rata ityAdau dvitvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogita navacchedakatvasya dvitvavaddhaTaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatva ya ca tadadhikaraNAvRttighaTAdiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUte tattadvidheyasaMsargatAvacchedake bAdhAdghaTadvayAdhikararaNaparatAdRzavAkyasyAprAmANyApatteH / tattadvitvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya tattadvidheyasaMsargAze bhAnopagamastu na smbhvti| tttdvitvtvenaanupsthiteH| na ca tdvcchinnsy| saMsargatayA mAne tena rUpeNopasthiti pekSyeti vaacym| tatsaMsargA 'atreti / nu vidheyasaMsarge yatkiJcit dvitvavyApakatvaM ghaniSThadvitvavyApakatvamvA vivakSiAmiti vikalpya yattvitimataM dUSayati--- atra ghaTau sta itamAdinA /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 vyutpattivAdaH [ kArake vacchinnatatprakAratAnirUpitatattadvizeSyatAzAlizAbdabodhaparamityAkArakatAtparyajJAne saMsargasya vizeSaNatayA tadbhAnanihAya saMsargaghaTakopasthiterapi zAbdabodhAtprAgAvazyakatvAt prakRtasaMsargeNa ekapadArthaviziSTAparapadArthabodhaparatvajJAnasya' prakRtavAkyArthaviSayakatayA prAgasambhavenopadarzitatAtparyajJAnasyaiva zAbdadhIhetutvopagamAt / evaM vAkyArthaghaTakasaMsargasyAnanugamenAtra ghaTau sta ityAdau vAkyabhedaprasaMgAcca / __ atrocyte| vyAsajyavRttidharmAvacchinnoddezyatAkazAbdabuddhau svavyApyatAdRzadharmavatvamapi vidheyasaMsargatayA bhAsate iti vyutpattiH / vyApyatvaM ca tadvadanyAvRttitvam / vyatirekividheyasthale tAdRzadharmavatvaM coddezyatAvacchedakatAghaTakasambandhena bodhym| atra ghaTau sta ityAdau etaddezavarttamAnatvAdirUpavidheyasya tadvadanyAvRttitvarUpavyAptimaccaitaddezasyaikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNatve ghaTapaTAdiniSThadvitvameva ghaTatvavyAptaparyAptirUpoddezyatAvacchedakatAghaTaka 'prakRtasaMsargeNaikapadArthaviziSTAparapadArthabodhaparatvajJAnasya prkRtvaakyaathetyaadi| vastuta idanna samyak / viziSTavAkyArthasya viziSTavAkyapratipAdyatvena zAbdabodhAt prAk jJAnAsaMbhave'pi tadvitvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakasvarUpAdisambandhenaitaddezavRttitvaviziSTabodhaparametat vAkyam / evaM ghaTaviSayakabodhaparamityAdeviziSTavAkyApratipAdyatvena tataH prAgapi sambhavAt / nanu kathanna tadA tasya saMsargatopeyeti cenna / pratiyogyabhAvAnvayau tulyayogakSemAviti smrnnaat| saMsargabhedena tattadabhAvA eva bhaasern| tathA sati abhedAnvayaprakaraNoktarItyA'tra ghaTau na sta iti vAkyajanyapramAtmakabodhadazAyAmapi atra ghaTau sta ityato'bhrAntasyApi bodhApatteriti / ghaTapaTAdIti / etaddezasya ekaghaTavyakti--ekpaTavyaktimAtrAdhikaraNatve /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 171 sambandhAvacchinnaM tadvatvaM ca ghaTAdau bAdhitamiti na tAdRzavAkyasya prAmANyam / adhikaraNasya ghaTadvayAdimatve ca ghaTatvAdivyApyaM dvitvameva tatheti ghaTatvAdivyApyaparyAptisambandhena tadvattvaM ghaTAdAvabAdhitamiti tAdRzavAkyasya prAmANyaM nirvahati / kevalAnvayi' vidheyakasthale ca dvitvatvAdyavacchinnavyApakatvameva saMsargaghaTakam / kevalAnvayini tAdRzavyApakatAyA akSatatvAt / na tu tattadvitvatvAvacchinnavyApakatyamiti na pUrvokta dopAvakAzaH / ghaTavAnayati caitra ityAdau caitrakartakAnayanakarmatvAdivyApyadvitvAdimanniSThanirUpakatAkAdheyatvAdisambandhena karmatvAdau ghaTAderanvayo vyutpannaH / tena caitrAdeH ekaghaTAdivyaktimAtrAnayanakartRtve na tAdRzaprayogaH / dvityAdimattvaM ca prakAratAvacchedakIbhUtaghaTatvAdivyApyaparyAptisambandhena bodhyam / tena caitrasya paTAdi - sahitaikaghaTAdivyaktyAnayanakartRtve'pi na tAdRzaprayogaH / evaMmanyatrApyUhnIyam / yatrAne vRttidharmo dvitvAnvayitAvacchedakatayA bhAsate tatropadarzitarItyobhayAdinaiva samaM padArthAntarasyAnvayaH / yatra tvekamAtra - vRttidharmastathA tatraikenApi vyutpattibhedAvalambanAtkAryakAraNabhAvavaicitryopagamAcca sarvaM samaJjasamityapi vadanti / atha ghaTAdivyaktibhedenAnayanakarmatA bhinnaiveti pratisandhA 1 ' kevalAnvayoti / idantu kAkadantavicAravat kevalAnvayinaH sarvatra vRttitvAt / 2 ghaTAvAnayatItyatraiva prakArAntaramAha -- yatreti / atrAnekavRttighaTatyA - didvitvAnvayitAvacchedakatayA bhAsate / ekamAtreti / zrAkAzAvatra sta ityAdAvAkAzAdirUpo dharmaH / 3
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAjhadilani nasya puMso ghaTAvAnayatIti vAkyAcchAbdabodhAnupAtiH / tasya . karmatAtvAvacchedenAdheyatAsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya dvitvAdyavacchinnaghaTAdyabhAvasya nizcayasambhavAt / tasya dvityudinA tAhazasaMsargakaghaTAdiviziSTadhIvirodhitvAditi cet na / ubhayatvAdyava cchinnAbhAvavattAjJAnamubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatAsaMsargAvagAhijJAnameva pratibadhnAti na tu kevalaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA jAyamAnamubhayatvAdiviziSTajJAnam / ato vizepadazinAM tAdRzavAkyAdoSAyattamAdheyatvAMze ubhayatvAdyavacchinnanirUpi tatvAvagAhibhramAtmakajJAnaM na bhavatveva / api tu tadaMze tanavagAhigramAtmakaM. jJAnamityubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatvaM cobhayAdivRttAkasmindharme eva na tu pratyekamAtravRttAviti karmatvAMze tadizAdhayatvAvagAhijJAnasya bhramatvamityavadheyam / saMkhyAzca... prakRtyarthatAtvacchedakagatAH kacitpratI pnte| yathA saMpannau vrIhiyavAvityAdau / etattatvaM prAgevAbhihita / viruddhasaMkhyAvacchinnavAcakazatAdipadottaravibhaktyupasthApya saMkhyA prakRtyarthatAvacchedakasaMkhyAyAmevAnveti / yathA zatamekaM hU~ zo trINi zatAnItyatra zatatvAdau ektvdvitvvhutvaanaamndhyH| atta eka-ca ekazatadvizatAditAtparyeNa na zatAnIti pryogH| tatra prakRtyarthasya zatasya bahutvAdyanvayayogyatve'pi prakRtyarthatAvacchedakazatatvAMze bahutvAdyanvaya eva bahuvacanasya saakaaNksstvaat| tatra yogyatAvirahAt / na caikazate'pi nAnApurupIyApekSAbuddhijanyana nAzatatvasambhavAdekazataniSThazatatve'pi bahutvAnvayayogyatA'kSataiveti vaacym| parasparasamAnAdhikaraNadvayAvRttibahutyasyaiva zatAdipattirabahuvacanArthatvAt / tAdRzabahutvasya caikazatAnivRttinAnAzatatyAdau vAdhAt / atha vA tatrApi bahutvameva bhuvcnaarthH| parasparasamAnAdhikaraNadvayAvRttiparyAptirevAkAkSAnirUpakaH sambandhaH /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 173 yatta dve zate trINi zatAnItyAdau saMkhyaiva zatAdizabdArthaH, na tu saMkhyeyaM, saMkhyeyasya tadarthatve "triMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH 'saMkhyeyasaMkhyayoH saMkhyArthe dvitvavahutve" ityanuzAsanavirodhAt dvivacanAdisAdhutAnupapatteH / gavAM zatAnItyAdau paSThyarthAnvayAnupapattezca / na cAbhedaH SaSThyarthaH / tathA sati brAhmaNA daza ityatra brAhmaNAnAM dazetyapi syAt / asmAkaM cAdazebhyaH saMkhyA: saMkhyeye varttante 1 ataH paraM saMkhyA saMkhyeye cetyanuzAsanAddazAdizabdAnAM zatAdizabdavatsaMkhyAnAkitvAbhAvAddazatvAdisaMkhyAyAH padArthatAvacchedakatvena tatra paSThyarthasambandhAnvayAsambhavena na tathA prayoga iti / 2 tadasat / gavAM zataM zatAnItyAdau saMkhyAyAH prAdhAnyena zatAdizabdavAcyatve gavAM zataM dadyAdityAdau zatAdipadArthasya saMkhyAyA dAnAdikarmatvAnvayAyogyatayA prAmANyAnupapattiH / gavAM zataM zuklamityAdau saMkhyAyAM zuklAdyabhedAnvayayogyatAvirahAttadanupapattizra / tasmAdazAdizabdA iva viMzatizatasahasrAdizabdA api saMkhyAvacchinnavAcakA eva / na tu dharmivizeSaNatAnApannasaMkhyAvAcakAH / 1 vizatyAdyAH sadaikatve sarvA iti / viMzatyAdyAH sarvAH saMkhyAvAcakazabdAH saMkhyeya saMkhyayArvarttante / 'saMkhyArthe dvitvabahutve stastAsu cAnarateH striyaH' ityuttarArddha saMkhyArUpe'rthe dve trINi zatAnIti dvibahutve bhavataH ityukteravaziSTasaMkhyArthakatve viMzatyAdyAH sarvAH saMkhyAzabdA ekatve varttante ityartho labhyate / tathA ca saMkhyArthavatve ekavacanameva sAdhviti dik / 1 1 2 pradazebhyaH / pradazato vA pAThaH) iti / ekAdArabhyASTAdazaparyyantAH saMkhyAvAcakAH zabdAH saMkhyeye varttante / saMkhyeye hyAdaza triSvityanuzAsanAt / ataH parA viMzatyA zabdAH saMkhyAne saMkhyeye cetyarthaH / viMzati brAhmaNA iti saMkhyeye brAhmaNAnAM vizatirityAdi saMkhyAne iti /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAizobhaya narekai svArthaikadeze'pi saMkhyAyAM svaprakRtikavibhaktyartha saMkhyAnvayasAkAGkSatayA'nyaprakRtikaSaSThyartha sambandhAnvayasAkAGkSatayA ca tepAM saMkhyAnArthakatApravAdaH, na tu dazAdizabdAnAM tathAtvaM dazAdibrAhmaNatAtparyeNa brAhmaNAnAM dazetyAdiprayogavirahAditi tepAM saMkhyeyamAtravAcitApravAda iti "viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH sNkhyeysNkhyyoH| saMkhyArthe dvivahutve sta" ityanuzAsanamapyuktArthe darzitavyutpattigrAhakamityavadhyeyam / ekadvibahuzabdo ta raikavacanadvivacanabahuvacanAni ca na saMkhyAbodhakAni / uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyenaikatvAdivizaSTe ekatvAdyanvaye AkAkSAvirahAditi taduttaraM prathamAvibhakti: prayogasAdhutAmAtrAya nityabahuvacanAntaMbhyo'bAdizabdebhyaH paraM prathamAbahuvacanamapi kvacinnirarthakameva / yatrai vyaktimAtra tAtparyeNa tAdRzazabdaH prayujyate tatra bahutvAnvaye yogyatAvirahAt / guNa vyaktama zata milika I ekA jala yoMki nizakti nAtaM jana mApa taka bahutva ma jalanya sAtha vikA yattu tadgataguNAdisAdhAraNabahutvasya tatrAnvaya iti-na zobhanam / prakRtyarthatAvacchedakavyApyaparyAptisambandhenaivAne kavRttisaMkhyAnvayasya vyutpannatayA tAdRzasambandhana tathAvidhabahutvAnvaya- ' yogyatAvirahAt / anyathodAsInaghaTapaTAdisAdhAra bahutvasyApyanvayasambhavena tadgataguNAdisAdhAraNabahutvAnudhAvana syAkizcitkaratvAt / zratha 4 tatrAjahatsvArtha lakSaNayA guNAdisAdhAraNadharmAvacchinna eva prakRtyartha iti cettarhi bahutvena bhAsamAnaSu guNAdiSvapi padArthAntarAnvayaH syAt + tathA cApo dravyANi dArA atra gRhe santItyAdivAkyAnAmapramAraNatApattiH / guNAdiSu dravyAbhede gRhavRttitAdervAdhAt mukhyArthamAtra paratAdRzazabdAnAM bahuvacanAntatAnupapattezceti na kiMcidetat / avAdipadArthe ekatvadvitvAnvayayogyatAsattve'pyasAdhutvAdeva taduttaramekavacanadvivacane na prayujyete iti dhyeyam /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakhyAtekavacanasya saMkhyArthakatve vivadanta nisskrssaaNnusaarinnH|" ghaTo'stItyAdau subekavacanAdeva saMkhyAbodha katvasambhavAt / caitreNa dRSTo ghaTa ityAdisthalAnurodhena tasya tadbodhakatAyA AvazyakatvAt / na caikavacanatvenAnugatenaikatvazaktatvAttikavacanasyApyekatvavAcakatvama kSatamiti vAcyam / ekavacanatvasyaikatvazaktatAvacchedakatAyAH prAgeva nirAkRtatvAt / astu vA tena rUpeNa tiGkavacanasyA'yekatve zaktistathApi tajjanyaikatvopasthiteH zAbdabodhopayogitve nAnAbhAvaH / na hi sAmAnyata ekavacanajJAnajanyaikatvopasthititvena tacchAbdabodhahetutA smbhvti| tathA satyekatve'gRhItasupadavRttikasya puMsaH supadaprakRtighaTAdipadopasthApyaghaTAdau paTAdipadottarAmAdipadopasthApyaikatvAdyanvayabodhaprasaGgaH, kintu supadatvAdiprakArakajJAnajanyatadupasthititvAdinaiva / tathA sati ghaTAdipadottarasupadatvAdirUpAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSAjJAnaghaTitAyAM ghaTAdAvekatvAnvayabodhasya sAmagyAM supadatvAdiprakArakadhIjanyopasthiterantarbhAvAttAdRzApatteranavakAzAt / evaM ca tibAdisamabhivyAhAraprakArakajJAnajanyopasthititvena tacchAbdavodhahetutve mAnAbhAva iti / yattu tivAdeH saMkhyAnabhidhAyakatve caitraH pacati taNDulaM caitreNa pacyate taNDula ityAdau kartRkarmavAcakapadAttRtIyAdvitIyayorApattiH kartRkarmagatasaMkhyAyA anabhidhAne 'kartRkaraNayostRtIyeti "karmaNi dvitIye"tisUtrAbhyAM tayoranuzAsanAtmeM--- - naiyAyikamate. lakArasya kartRkarmAvAcakatayA tadanabhidhAnasya dvitIyAtRtIyAniyAmakatvAsambhavAt / na ca.. kAdigatasaMkhyAnabhidhAnameva kathaM kAdivAcakapadottaratRtIyAdiniyAmakaM, caitreNa pacyate taNDula ityAdisthale'pi lakArasya caitrAdigatasaMkhyAbhidhAyakatvAdekatvAdinA ekatvAdisAmAnyasyaivaikavacanAdyabhidheyatvAditi vAcyam / yatastadgatasaMkhyAnabhidhAyakatvaM prakRte na - -
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadgatasaMkhyAniSThavRttyaM nirUpakatvamapi tu tadvizevyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhAnanukUlatvameva / tathAca kartrAdivinAyakasaMkhyAnvayabodhAjanakalakArAdisamabhivyAhRtakatrAdivAcakapadAt tRtIyAiyo bhavantItyatra tadanuzAsanatAtparyam / caitreNa tala ityAdI caitrAdivizeSyakaM saMkhyAnvayabodhakatvaM nAkhyAtasya / AkhyAtArthaAvanAyA yatrAnvayastadvizeSyakasaMkhyAnvayabodhasyaivAkhyAtena jananAttAdRzabhAvanAnvayabodhe vizeSyazca prathamAntapa dopasthApya eva / caitraH pacati taNDulamityAdau caitrAdiH sAkSAdeva bhAvanAvi zeSyasvam / caitreNa pacyate taNDula ityAdau tu paramparayA caitrAdiniSTabhAvanAjanyapAkajanyaphalazAlI taNDula itakArakavodhasyaiva tatrodayAt / tasmAttivAderapi saMkhyAbodhakatvamAvazyakamiti tanna vicArasaham / tathAhi kartrAdiniSThasaMkhyAnva yavodhAnanukUlatvaM yadi tAdRzabodhaphalopadhAyakajJAnaviSayatvAbhAvavacaM tadA yAhazatibAdijJAnena sahakAryantaravirahAttAdRzabodho na janitastayoge tRtIyAdyApatteH / yadi ca tAdRzavodhasvarUpayogyajJAnavipayatvAbhAvastadA yagAdisamabhivyAhRtAtmanepadvAdijJAnasyApi tAdRzavodhatrarUpayogyatvAttatsvarUpayogyajJAnAvidhaiyativAkhya tasyaivAprasiddheH / kartrAdivizeSyaka saMkhyAnvayabuddhitvAvacchinna janyatAnirUpitajanakatAvacchedakavipayitvAnirUpakatvameva tAhazabodhAnanukUla tvam / caitraH pacatItyAdivAkyaghaTakativAdividhatA caitrAdidizeSyakasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvac dikA tAdRzAnyabuddhitvAvacchitraM prati caitrAsamabhivyAhRtativAdipadajJAnatvenAkAMkSAjJAnasya hetulyAt / caitreNa vacyate taNDula ityAdivAkyaghaTakatayAdipadviSayitA ca na tAdRzI + caitrAdipadasamabhivyAhatatAdRzapadajJAnatvena tAdRzAnvayabuddhitvA vacchinnaM pratyahetutvAt / na ca caitraH pacate ityAdI caitravizeSya
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAkhyAtArthasaMkhyAnvayabodhotpattyA caitrAdipadasamabhivyAhRtatayAdipadajJAnatvenApi tAdRzAnvayabuddhitvAvacchinnahetutA'kSataiveti caitreNa pacyate ityAdi vAkyaghaTakIbhUtatayAdipadaviSayitApi tAdRzyeveti vaacym| caitreNa - pacate caitraH pacyate ityAdivAkyAccaitrAdivizeSyakasya bhAvanAyAH saMkhyAyAzcAnvayavodhasyAnudayAt+ tadvizeSyakatadubhayAnvayabodhe prathamAntacaitrAdipadasamabhivyAhRtazabAdivikaraNottaratattadAkhyAtapadajJAnatvena hetutvAccaitreNa pacyate taNDula ityAdivAkyaghaTa katayAdInAM tAdRzasamabhivyAhArAdizUnyatayA tadvipayitAyA atAhazatvAt / caitraH pakSyate ityAditastasDulaH pakSyata ityAditazcaitrataNDulAdivizeSyakasaMkhyAnvayabodhotpattyA caitraH pakSyate taNDula ityatrobhayavizeSyakasaMkhyAnvayabodhaupayikasamabhivyAhArajJAnaviSayitAyAH tayAdipade sattvena kartRkarmaNostRtIyAdvitIyayoraprasaktAvapi na tAdRzavAkyaM vyutpannAH prayuJjate / kartari sAkSAt karmaNi ca darzitaparaMparayA yugapadbhAvanAvizeparaNakAnvayavodha janakatAyA AkhyAtasyAvyutpannatayA tAdRzavAkyATubhayavizeSaNakAnvayabodhAsambhavAt / na cAkAGkSAyogyatAdijJAnasatvAtkathanna tAdRzAnvayabodha iti vAcyam / agatyA ekavidhAnvayavIdha'nyavidhInvayabodhasAmAgyastadghaTakatAtparyajJAnasya vA pratibandhakatvopagamAt / na-ca caitreNa taNDulaH pakSyate caitrastaNDulaM pakSyate ityAdivAkyadvayaviSayakasamUhAlambanadazAyAmapi ubhayavidhAnvayavodhAnupapattiriti vAcyam / tAdRzaikavidhAnvayavodhe' tAdRzAnyavidhAnvayabodhaparatvenAgRhyamANatathAvi tAdRzekavidhAnvayabodha iti / tadvizeSyakasaMkhyAnvayabodhe anyavizeSyakasaMkhyAnvayabodhaparatAprakArakatAtpIyavizeSyatAnavacchekadadharmAvacchinnadhammitAkatadvizeSyakatAdRzAnvayabodhaparajJAnaM kAraNamiti / 12
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAkhyAtadharmikaprakRtAnvayabodhaparatvajJAnasya hetunayA caitraH pakSyate taNDula ityAdivAkyAttAdRzadvividhAnvayabodhavAraNasya darzitavAkyadvayAttadupapAdanasya zakyatvAt / na ca nirukta saMkhyAnabhidhAnasya tRtIyAdvitIyAniyAmakatve caitreNa svaM dRzyate, caitraH svaM pazyatItyAdI tRtIyAdvitIyayoranupapattiH / kAdivizeSyakasaMDyAprakArakAnvayabodhaupayikAkAGkSAjJAnIyaviSayatvAnirUpakatvasya tatrAkhyAte'sattvAditi vAcyam / kAdiparayatpadAkhyAtapadayoH samabhivyAhAraH saMkhyAnvayabodhatvAvacchinnaprayojakaviSayitvAnirUpakastatpadottaraM tRtIyAvibhaktirityevaM niyamopagamena prathamasthale patraparavapadAkhyAtapadayordvitIye ca tatparacaitrapadAkhyAtapadayoH smabhivyAhArasyaiva tadvizeSyakasaMkhyAnvayabodhaprayojakatayA krameNa caitrapadasvapadAbhyAM tRtIyAdvitIyayoranupapattyanavakAzAditi cet-n| anabhihita ityadhikAre kartRkaraNayostRtIyetyAdyanuzAsanasya ki prayojanamiti vaktavyam / caitraH pacati taNDulaH pacyate ityAdau trataNDulapadAbhyAM dvitIyAtRtIyayoraprayoga iti cettatkiM mA gamantrAdinyAyena tAdRzAnuzAsanasya tathAvidhaprayogavirodhitA yena tadabhAvastatprayuktaH syaat| na caivaM sambhavati pacati pacyate ityAdikriyAyoge kartakarmavAcakapadAnantaraM tRtIyAdvitIyayorasAdhulasya tatkartRtvatakarmakatvAdivodhaupayikAkAGkSAdirahitatvAdirUpasya pratipattiH prayojanaM tasyeti cetahi uktaniyamaparatayApi na tatastallAbhaH / prathamAntacaitrataNDulapadatattadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasyaiva caitrataNDulAdivizeSyakatattadAkhyAtArthasaMkhyAnvayavodhaprayojakatayA caitreNa pacati taNDulaM pacyate ityAdivAkyaghaTakatRtIyAntadvitIyAntacaitrataNDulAdipadatibAdipadayoH samabhivya hArasyAtathAtvena taqhuTakatRtIyAdvitIyayoH sAdhutvasyoktaniyamAt yavacchedyatvAt / tasmAnmukhyabhAktasAdhAraNakartRtvakarmatvayoH kartRkarmavAcakapadasama
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] jayA'laGkRtaH 176 bhivyAhRtalakArakRttaddhitasamAsairanabhidhAnameva tRtIyAdvitIyAdiniyAmakaM ziromaNibhiracaiva nirbharamabhihitaH / kaTeka khAdInAM tadanabhidhAyakatvaM ca na tadvAcakatvaM tanniSThavRttya nirUpakatvaM vA AkhyAtasAmAnyasyApi (AtmanepadasyApi ?) AkhyAtatvena tetyAdinA vA kartRtvAdiniSTha zuktilakSaNAnirUpakatvAt / kartRtvAbhidhAyakAkhyAtasyaivAprasiddheH / tacchAbdabodhaupayikAkAGkSAza-: nyatvameva tat / cetreNa pacyate taNDula ityAdAvAkhyAtasya kartatvAdivAcakatve'pi tacchAbdabodhaupayikAkAGkSArAhityaM tatrAkSatameva / caitrAdipadottara tRtIyayaiva kartatvabodhanasambhavAt + tatra tAdRzAkAGkSAyA akalpanAt ityapi na / caitreNa pakSyate ityAdau tRtIyAnupapatteH / pakSyate caitra ityAditazcaitrAdau pAkakRteH kevalAtpakSyata ityA -: ditaca mukhyavizeSyatayA tujhyA bodhanAttAdRzAkhyAtadhAtvorAnupUrvIvizeSAkAGkSAyAH kRrtivAdhApayikatvAt // neca samabhivyAhArarUpAkAcaiva vivakSaNIyA + prakRte tu prakRtipratyayayorAnupUrvIrUpAkAGkSA na tu samabhivyAhAra iti noktAnupapattiriti vAcyam / tathA sati caitreNa pacatItyAdAvapi tRtIyAyAH sAdhutApatteH / tAhazacaitrapadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhAnaupayikatvAt caitreNa vijeSyate maitra ityAdau tRtIyAnupapattezca / vijeSyate maitra ityA-1 dito maitrAdikRtibodhAttAdRzAkhyAtamaitrapadayoH samabhivyAhArasya kRtivodhaupayikatvAt / kiM tu tattAtparyazUnyatvameva / tathA ca caitreNa pakSyata ityAdAvAkhyAtasya karttRtvAditAtparyakatve tRtIyA asA -. dhureva / tathA ca caitreNa pacatItyAdAvAkhyAtasyArthAvivakSAyAM tRtIyAyAH sAdhuve'pi parasmaipadasyAsAdhutvAnna tAdRzaH prayoga: * 'vRtIti / vRtipadena lakSaNAyA api grahaNAtpUrvato vailakSaNyaM bodhyam /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 vyutpattivAdaH [ kArake parasmaipadasyAsAdhutvaM ca+ dhAtvarthavizeSyasya pratyayenAdhivRkSaNe bhAvakarmaNoriti sUtreNAtmanepadaniyamAt / akhyAtArthavivakSAyA, na caitreNa pacate ityAdiprayogaH, zavAdivika NasyAsAdhutvAt / kartRtvatAtparyakasArvadhAtukaprasoga eva ttsaadhutvaat| kartRtvakarmatvobhayatAtparyeNa caitra: paMkSyate taNDula ityAdayastu na prayogAH / tadekatarabodhe'nyaparatvenAgRhyamANAkhyAtadharmika kRtAnvayavodhaparatvajJAnasya hetutvAt / caitreNa pakSyate taNDula itpAdau kartRtvAdAvAkhyAtasya tAtparyagrahe karmatvAdyanvayabodho'pi na bhavatyeva / atha pakkAni bhuGkte caitraH odanaH paktvA bhujyate itpAdau kRtAM krameNa kartRtvakarmatvAnabhidhAnAccaitrapadaudanapadAdyuttaraM tRtIyAdvitIye kathanna syAtAm / na ca kRtAnabhidhAne'pi AkhyAtena tadabhidhAnAnnAnabhihitatvaM samabhivyAhRtapadAbhihitatvasAmAnyAbhAvasyaivAnabhihitapadena vivakSaNAt / samabhivyAhRte tikathanAcca treNa gamyate grAmastaM maitro gacchatItyAdau na tRtIyAdvitIyayoranupapattiH / gacchati gamyata ityAdyAkhyAtasya tattatpadAsamabhivyAhRtAditi vAcyam / tathA sati bhuJjAnena caitreNa pacyate aodano bhottavyamodanaM pacatItyAdau tRtiiyaadvitiiyyornuppttiH| kRtA katala krmtvyorbhidhaanaat| kRtA tatra bhojanakartRtvatatkarmatvayorabhidhAne'pi pAkakartatvaM tatkarmatvaM cAnabhihitameveti cettahiM prakRte'pi ta nabhihitameva / na ca pradhAnakriyAnirUpitatattatkartRtvAdyanabhidhAne tRtIyAdeH sAdhu 1 samariyAhaneti / samabhivyAhRtatvaJcakavAkya kAtyamiti / prakRte'poti / pakvAni bhuko caitraH modanaH pA cA sulAta isa hAdI pAkakartRtvayAkakarmatvayoranabhidhAnAttabodhike dvitIyA ye kathana sthAlAnityAzaGkAyAH janAvAnamAha--na ghetyAdinA /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAnamani04 teti / taduktam / pradhAnazaktyabhidhAne guNazaktirabhihitavatprakAzate iti zaktiH kartR vAdikamiti vAcyam / tathApi caitreNa dRzyamAnaM ghaTaM maitraH pazyata tyAdau jJAnabhedena viSayatAyA bhedaabhaavaat| caitradarzanamaitradarzanobhayanirUpitaviSayatvarUpakarmatAyAH kRtAbhidhAnAdvitIyAnupapattiriti cet-n| tattatprAtipadikArthavizeSaNatvamAtreNa kartRtvakarmatvAdyavivakSAyA eva tadanabhidhAnapadArthatvAt tattatprAtipadikArthavizeSyatayA kartRtvakarmatvAdivivakSAyAM dvitIyAvibhakteH sAdhula mityarthe tAtparyasya pryvsittvaat| zeSamAkhyAtArthavicArAvasare vivecayiSyata ityalamatrAdhikyena / ____ AkhyAtadvivacanabahuvacanayostu sNkhyaabodhktvmaavshykm| caitro maitrazca gacchataH caitro maitro devadattazca gacchantItyAdau "candre kalaGkaH sujane daridratA vikAzalakSmI: kamaleSu cnyclaa| mukhAprasAdaH sadhaneSu sarvadA yazo vidhAtuH kathayanti khaNDitam" ityAdau ca dvitvabahutvavodhakasupo'bhAvAt / na ca tatra subekavacanasyaiva dvitvabahutvAdI lakSaNAstviti vaacym| AnuzAsanikAtiriktArthe suvvi-| bhaktarlakSaNAyA anabhyupagamAt / anyathA caitro maitrazca gacchata ityAdAviva chandasi lakSaNayaiva svAdinA dvitvaadivodhnsmbhvaat| aujasAdirUpAdezasmRtidvArA dvitvAdibodhanirvAhAya chandasi supAM sulugityAdisUtreNa aujasAdisthAne svAdyAdezavidhAnasya vaiyyaat| caitrAdipadottaraikavacanasya dvitvAdilAkSaNikatve tadaprakRtyarthamaitrAdisAdhAra gadvitvAdibodhasyoktavyutpattivirodhenAnupapattezca / dvitvAyAkhyAtA saGghayAnvayabodhe ca svasamAnavizeSyakatadarthabhAra 'gcchntotyaahaaviti| etAdRzaprayogasya prAmANikatvaM darzayati--candra / kalaGka ityAdinA zrIharSailokena /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vanA viSaya bhagarakobhanina nAnvayabuddhisAmagrI apekSitA / "bhAvanAyA bAdhAdigrahakAle' taMtra tAtparya grahAdizUnyakAle coktasthale dvitvAnvayAbodhAt / vizeSye dhAtvarthAdau saGkhyAnvayAbodhAcca tAdRzasAmanyAH saGkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaM prati na svAtantryeNa' hetutA / tadakalpanespi khayAtajanyasaMkha copasthitiyogyatAjJAnavizeSAdighaTitasAmagyyA bhAvanAnavagAhi saMkha cAnvayabodhasya kadApyajananAt / saMkhacAnvayabodha sAdhAraNabhAvanAnvayabodhatvAvacchinnahetUnAmapi tAdRzasAmagrIghaTakatvenAnupapattyabhAvAt / na ca tAdRzakAraNAnAM bhAvanAnvayabuddhitvaM saMkhayAnvayabuddhitvaM vA janyatAvacchedakamupeyate ityatra vinigamanAvirahaH / saGkhyAmavipayIkRtyApi bhAvanAnvayabodhasyAnubhavasiddhatvAt / dvitIye janyatAvacchedakatvAsabhbhava' iti dikU / 'svAtantryeNeti / kintu vyApakasAmagrI vidheyeti zeSaH / saMkhyAnvayabuddhitvavyApakatvAdbhAvanAnvayabuddhitvasyetibhAvastadevopapAdaya vyagrimagrantheneti / tAdRzakAraNAnAmiti / bhAvanAnvayakAraNAnAmityarthaH / 1 janyatAvacchedakatvAsambhava iti / saMkhyAnvayabuddhitvasya nyUnavRttitvAditi bhAvaH / 4 * prathamAvivaraNasamAptau digitipratIkamupAdAya zrImadgurucaraNAH / digiti / digarthastu santItyadhyAhArastrayaH kAlA ityatra vaktuM zakya eva / na ca trayANAM kAlAnAM yugapadvarttamAnatvAnanvayo vartamAne laDityAdau vartamAnatvAdeH prayogakAlikasyaiva grahaNAdanyathA pratiprasaGgApattiriti vAcyam / santotyatra laDupAttavartamAnatvasyAvivakSitatvAt / prAyopAttavarttamAnatvaM hi na sarvatra vivakSitaM bhavati / ata eva grAmaM gamiSyati grAmamagamadityAdau grAmAdeH karmatvaM siddhayati / anyathepsitatamatvavirahAttadanApattiH / Ipsita
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha guNAdivAcakaMpadottaradvivacanabahuvacanayoH kathaM dvitvabahutvabodhakatA saMkhayAguNatvena guNAdI bAdhAt / na ca tatra svAzrayasamavetatvAdisambandhena dravyagataM dvitvAdikameva bhAsate iti vaacym| ekavyaktAvapi tAdRzasambandhena dvitvAdeH parisamAptatayA ekamAtratAtparyeNApi dvivacanAdyApattiriti cet apekSAbuddhiviSayatvameva taduttaradvivacanAdinA bodhyate / taccaikamAtravRttidharmasya prakRtyarthatAvacchedakasthale prakRtyarthatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptisambandhena prakRtyarthe'nveti / anyatra tu zuddhaparyAptisambandheneti na dvitvAdisthalokta doSa iti viduSAM praamrshH| iti vyutpattivAde prathamAvivaraNam / atha dvitIyAvivaraNam karmaNi dvitIyetyanuzAsanAtkarmatvaM dvitiiyaarthH| tatra karmapadasya dharmamAtraparatvAta / saptamyA vaacktaarthktvaat| karmaNazca na pade hi matibuddhItisUtreNa vartamAne ktaH / ata eva karturiti SaSThI saGgacchate / anyathA na loketi niSedhApatteH / na ca niSThetisAmAnyasUtravirahito'yaM ktaH SaSThI tu zeSatvavivakSayeti vAcyamevamapi grAmaM gacchati gamiSyatItyatra karmatvAnApatteranuddhArAt / niSThetisUtre'pi bhUte ityadhikArAt / vartamAnatvavivakSAyAM jJApakantu bhUte ityadhikAre karmaNi hana iti NinividhAyaka tacca sAmAnyApekSakaM tacca laDupAttamapi vartamAnatvaM kvacidavivakSitaM tena prakRte'pyadoSAt / ata eva maudgazcarurbhavatItyanena sArvakAlikayAgIyacaruniyamaH saMgacchate iti digiti brUmaH / iti vyatpattivAdajayAyAM prathamAvivaraNam /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathAtvam / karmaNi nAmArthasya grAmAderabhedAnvayasambhave'pi dhAtvarthagamanAdinA tadanvayAsambhavAt gauravAcca / karmasvaM ca kriyAjanyaphalazAlitvam / tatra ca kriyA.dhAtuta eva labhyate / janyajanakabhAvasya ca vinaiva padArthatvaM saMsargamaryAdayA bhAnaM sambhavatIti phalamAtraM' krmprsthyaarthH| nava saMyogavibhAgarUpaphalamapi dhAtulabhyameva / gamityajiprabhRtInAM tadavacchinnaspandAdirUpavyApAravAcakatvAditi kAvyam / vyApAramAtrasya dhAtvarthatvAt / phalavizeSAnvayabodhe ca dhAtuvizeSajanyavyApAropasthiterhetutayA grAmaM tyajatItyAdau (ca dhAtvarthe spande grAmaniSThavibhAgajanakatvameva grAm gacchatItyAdau ca grAmaniSThasaMyogajanakatvameva pratIyate na tu vipriitm| grAma gacchatItyAdivaJca vomaM spandate ityAdayo na pryogaaH| dvitIyAdergamyAdyupasthApitaspandAdAveva phalAnvayabodhakatvAt / 'spandiprabhRtyupasthApite tasmin dvitIyAdinA phalAnvayabodhajananAsambhavAt / na...hi yena kena cidupasthApitayorevArthayoH parasparamanvayaH prtiiyte| tathA sati ghaTakarmatvAdipada pasthApitayorapi ghaTakarmatvAdyoH prsprmnvybodhprsnggaat| kRyAdisamAnArthakayatadhAtUpasthApyayatne viSayitArthakadvitIyArthAnvayasaMbhavena ghaTaM karotItivad ghaTaM yatate ityAdiprayogaprasaGgAcca / api tu. mayoryAha " 'anvayAsambhavAditi / grAmavRttisaMyogAnukUlatvasambandhena karmaNaH saMyogAvacchinnavyApAre'nvayahi gauravAtsaMyogasya dvidhA bhAnAditi / 2 svAzrayabalajanakatvasambandhena yathAkathaJcittatsambhavAdAha-gauravAditi / AzrayatvasyApi saMsargamaryAdayaiva bhAnasambhavAdAha-phalamAtramiti / * gUDhArthatattvAloke na tu spandItyAdipAThaH /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 185 zAnvayabodhe AkAGlA tadupasthApitayoreva tAdRzAnvayavodhaH / AkAGkSA ca dvitIyAdergamyAdinA kRyAdinA ca kalpyate na tu tatsamAnArthakenApi spandiyatiprabhRtineti / na cAkAMkSAtra samabhivyAhAraH sa ca gamyAdineva spandAdinApi samAna eveti vAcyam / yato dvitIyAdergamyAdisamabhivyAhArasyaiva phalabalAdanvayavodhaupayikatvamupagamyate na tu spandiprabhRtisamabhivyAhArasyeti na tasyAkAGkSAtvamanvayavodhaupayikasamabhivyAhArasyaiva tathAtvAt / ata eva samAnArthakatve'pi gamyAderiva na spandAderapi skrmktvvyvhaarH| phalAnvitavyApArabodhakadhAtutvasyaiva lnniyaamktvaat| atha dhAtorvyApAramAtravAcitve tyajati gacchati tyAgo gmnmityaadivaakyaadvilkssnnbodhprsnggH| nahi zaktibhramAdyajanyayostAdRzavAkyajanyabodhayoravailakSaNyaM kazcida yupaiti / tathA sati tyAgAditAtparyeNa gamanAdipadaM vyutpannA api prayuJjIran / na ca tatra phalavizepAvacchinnavyApAre lakSaNA svIkriyate iti vilakSaNabodhopapattariti vAcyam / lamaNyA vilakSaNabodhajanane'pi zaktayA'vilakSaNabodhajananasambhavena darzitAtiprasaGgasya durvAratvAt / na ca gamyAdizaktijJAnajanyArthopasthityA phalAviSayabodhasya kutrApyajananAt tAdRzopasthitighaTitasAmagrIzarIre phalavizeSabodhakasAmagrI niveshyte| tathA ca tyAgagamanAdipadayoH zaktyA nAvilakSaNabodhajanakateti vAcyam / tyajigamyorekArthavAcakatArUpaparyAcatAM viparyasyato gamanAdipadAt tyAgAdipadajanyabodhasamAnAkArakabodhasya sarvAnubhavasiddhatayA gamyAdizaktijJAnAtphalAvipayakabodhasyApi padajanyabodhaniyAmakatAyA vaktumazakyatvAt / tathA cAbhrAntasyApi bhavanmate tato'vilakSaNabodhasambhavena ekavidhabodhatAtparyeNa vyutpannAnAM tAdRzaprayogaprasaGgo
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ durvAra iti cet-maivam / karmapratyayAsamabhivyA hatatyAgagamanAdipadasya tattatphalAvacchinnavyApAre'nAditAtparya ka pyate na tu kevlvyaapaare| anAditAtparyameva ca svArasikaprayoganiyAmakamiti ekArthatAtparyeNa prAmANikAnAM svArasiko na tyAg gmnaadipryogH| evaM tyajigamiprabhRtisamabhivyAhRtakarmapratyayasyApi phalavizeSa eva niyataM tAdRzaM tAtparyamiti na vibhAgAditAtparyeNa grAmaM gacchatItyAdiprayogaH / tadarthabodhakatvamAnaM tu na tadarthatAtparyeNa svArasikaprayoganiyAmakam / tathA sati zaktibhramAdinA ghaTa padasyApi paTAdibodhakatayA paTe'pi ghttaadipdpryogaapttiH| nApi zaktyA bodhakatvaM tathA / nirUDhalakSaNayApi svArasikapadaprayogAt / zaktibhramaM lakSaNAjJAnaM cAntareNa gamyAdevibhAgAdirUpaphalavizeSitarupandAdibodhakatvAbhAvaniyamo'siddha eveti tAtparya namasahakRtazaktipramayA tAdRzabodhajanane'pi na kSatiH / vimA lakSaNAgrahaM bhramAnadhInatAdRzabodho gamiprabhRtito na sambhavatItyeva niyamaH / sa ca tAtparyabhrameNaiva nirvahatIti vibhAgAdyarthe pUrvapUrve pAmanAditAtparyabhramavato vaktuH svakIyatAtparyeNa grAmaM gacchatItyAdiprayogo yatra takotustAtparyabhramAsambhave'pi vaktRtAtparyAna ditvabhrama eva prayogasaMpAdanadvArA tadarthazAbdabodhaprayojaka iti na tAdRzaniyamakSatiriti prAcInapathapariSkAraprakAraH / manipamA mant navyAstu saMyogAdirUpaphalavizeSAvacchinnaspando gamyAdyarthaH / * taddhAtvarthatAvacchedakaphalazAmitvameva taddhAtukarmatvam / nAto gamyAdikarmatvasya pUrvadezAdau prsnggH| - vA spande: sakarmakatvam / tatra phalasya dhaatvrthtaanvcchedktvaat| evaM ca dhAtoreva phalavizeSalAbhAt phalAnvayinI vRttireva dvitiiyaarthH| na ca-karmaNi dvitiiyetynushaasnvirodhH| tasya karmaNi phalaniSThAdheyatvAnvayini prakRtitAtparya taduttaraM dvitIyetyarthakatvAt / na caiva tasya ,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktigraahktvaanuppttiH| anAditAtparyagrahasaMpAdakatvena paraMparayA zaktigrAhakatvasambhavAt / na ca phalasya padArthaikadezatayA tatra dvitiiyaarthvRtternvyaassmbhvH| vyutpattivaicitryeNa prakRte ekadezAnvayasvIkArAt / atha gamanaM na spanda ityAdito dhAtvarthatAvacchedakaphale spandabhedAnvayabodhasambhavena tatraitAdRzaprayogasya vAraNAya phalavizeSyakAndhayavodhe tadvizeSyakavRttijJAnajanyaphalopasthititvena hetutvakalpanasyAvazyakatvAt tAdRzakAraNabAdhana dhAtvarthatAvacchedakaphale dvitiiyaarthaanvyaasmbhuuvH| .. na ca yAH:zapadasamabhivyAhArajJAnAt phalavizeSyakaspendabhedAnvayabodhaH prasiddhaH tAdRzapadajJAnajanyaphalAdyapasthitighaTitasAmagyAstAdRzAnvabodhotpAdaprayojikAyA asattvenoktasthale tadApattyasambhava iti vAcyam / yatra gamanAdipadAdeva lakSaNayA zaktibhrameNa vA svAtantryeNa phalopasthitistatra phalavizeSyakaspandabhedAnvayabodhasiddhathA gamanapadasamabhivyAhAratajjanyaphalopasthitighaTitasAmagrA phalavizeSyakaspandatvAdyavacchinnabhedAnvayabodhaprayojakatAyA AvazyakatvAt / tadbalena zaktipramAdhInabodhe'pi phalAMze spandabheda dibhaanprsnggH| evaM ca phalavyApArayoH pRthakzakti'svIkArapakSe'pi na nistaarH| tathAtve'pi hi gamanaM na spanda ityAdau phale zaktipramayA spandabhedAnvayabodhasambhavena tAdRzaprayogApatterduritvAditi cet-na / tadvizeSyakavRttijJAnajanyatadupasthitijanyatAvacchedaka koTau taadRshopsthityvyvhitottrtvniveshnmaavshykm| viziSya tattatpadamantarbhAvyaiva padArthopasthiterekaikavidhabodhe 'tAdaMgapadasara bhivyAhArajJAnetyadhikaH pAThaH kvacityustake'tra / pRthakzaktIti / khaNDazaktirityarthaH / /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 vyutpattivAdaH [ kArake nAnAhetutAyA vyavasthApitatvAt / ekapadAdhInata dvepayakavRttijJAnajanyazAbdabodhe padAntaravRttijJAnajanyatadupasthitevabhicArasya prakA rAntareNa vAraNAsambhavAt / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakaphale dvitIyArthAnvayavodhe'pi kSativirahaH / tatraitAdRzakAraNasya vyabhicArAprasakteriti vadanti / 1 viyate / vyApAramAtrasya dhAtvarthanAyAmapi sarvAnupapattInAmuddhRtatvAt phalAvacchinnavyApArasya gurutayA tathAtvamanucitam / phale dvitIyAdeH zaktayantarakalpanAmapekSya dhAtoviziSTa zaktikalpanamevocitam / na ca bhavanmate'vyAdheyatve dvitIyAdeH zaktyantarasya kalpanIyatvAttadaMze sAmyamiti vAcyam / grAmamadhyAste grAmamadhizete grAmaM saMyunaktItyAdau dvitIyAyAH sarvamata evAdheyatvabodhakatayA dvitIyAdeH phalavAcakatvamapi AdheyatvavAcakatAyA zrAvazyakatvAt / naca dvitIyAyAH saMyogAdivAcakatvamate Adheyatve tasyA lakSaNaiva na tu zakti' reti vAcyam / AdheyatAtvasyAkhaNDatayA saMyogatyAdisamazarIralAt saMyogatlAdyacchinne tadavacchinne vA zaktiH kalpyata ityatra vinigamakAsambhavAt / astukhA mamApyAdheyatve lakSaNaiva zaktistu saMkhyAyAmeve | yadi ca dvitIyAdeH phalabodhakatAmate phale'pi tasyA lakSaNaiva na tu zakti: zaktistu saMkhyAyAmeva saMyogavibhAgAdirUpakapratyekaphalApekSayA saMkhyAyAM tatprayogaprAcuryasya vinigamakatvAdiyucyate tavApi tanmate dhAtujanyazuddhavyApAropasthiteH zAbdabodha hetutAkalpanabhadhikam / dvitIyAdyasamabhivyAhArasthalAnurodhena phalavizeSAva 'dvitIyAderityAdigranthasthAne tatra zaktikalpanasyaM bhayasAmyAdityeva pAThaH kvaciddhastalikhita pustake |
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamAra chimavyApAre dhAtorlakSaNayA bhavatAmapyAvazyakatvAddhAtujanyatATazavyApAro sthitihetutAyA ubhayasiddhatvAt / yadi ca spandata ityAdita itra zaktibhramAdcchatItyAdito'pi 1zuddhavyApArabodha Anubhavika iti manyate tathApi tanmate zAbdabuddhau dvitIyAdijanyaphalIpasthi te: kAraNatAyAH kulpanAdhikyaM tajjanyAdheyatvopasthitihetutvakalpanasya coktasthalAnurodhana ubhayamata evAvazyakatvAditi cet--astu tanmate tATazakAraNatAyA aadhikym| tavyamate na grAmaM gacdatItyAdivAkyajJAnaghaTitazAvdasAmAyaH sama naviSayakAnumityAdipratibandhakatAyAM phalaprakAratAnirUpitavyA pAravizeSyatAzAlitvena dhAtujanyopasthiternivezanIyatayA tasya stAdRzevizeSyatAzAlitvena vyApAravizeSyatAnirUpitaphalaprakAra tAzAlitvena vA niveza ityatra vinigamanAvirahAt sAmagIprativandhakatAdhikyamavacchedakagauravaM ca / prAcInamate dvitIyAjanyaphalIpasthite: sAsar2yAntanivezastu na yamatasiddhata anyAdheyatvopasthitinivezasthalIya eva iti / navyamata tAzasthata zAbdabodhasyAdhikaviSayakatayA tAtparyajJAnAdikamapyadhikavipa rakameva zAbdhIhetubhaviSyati, prativandhakasAmagryAma yantarbhaviSyatIti ca gauravam / atha-phalasya dvitIyArthatve bhUmi gachati na ma hIrAhamityAdau mahIlhavRttisaMyogAderjanakatAsamba-. dhAvacchinnAbhAva eka nabarthI vaacyH| saca vRttyaniyAmakasambamhanyAbhApati gogitAnacchedakatayA aprsiddhH| navyamale tu dvitIyArthasyAyeyatvasva phalaniSTho'bhAva eva ttheti| naanupaatiH| ca bhUmikarmakagamanakartAdau mahIrahakarmakagamanakatatvAyanAkaH pratIyate iti vAcyam / kartRvAcakapadAsamabhivyAhArasthale ta sammAna / na ca tatrApyAkhyAtArthAnjayabodhAnurovena kartavAca kapAdhyAhArasyAvazyakatayA adhyAhatapadopasthA
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ pyakartaryeva tAdRzAbhAvo nayA bodhayiSyata iti vAcyam / zrAkhyAtArthavizeSyakasyApyanvayabodhasya sambhavenAdhyAhArasyAnAvazyakatvAdbhUmergamanaM na mahIruhasyetyAdau dvitIyAsamAnArthakapaSThayAbhAvabodhakatayA AvazyakatvAcca / na hi tatrApyAzrayatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkagamanAbhAvaH pratIyata iti samyaka / aduyoncanupasthitenaJo'nuyogivinirmIkenAbhAvabodhakatAyA avyutpannatvoditi cet-na / vRttyaniyAmakasambandha syAbhAvapratiyogitAvacchedakatve doSaH kH| atha janakatAdi sambandhAvacchinapratiyogitAkasaMyogAdyabhAvasyAtiriktasya kalAne gauravamiti cet-na / tAdRzAbhAvasya saMyogajanakatvAdyabhAvasaniyatatvena tatsvarUpatvAttasya cobhayavAdisiddhatvAdatiriktapratiyogitAkalpane gauravamiti cet-astvetadgauravam / upadarzitabahuvidha nAghavena IdRzagauravasyAkiMcitkaratvAt / aya phalasya dvitIyArthatve vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pi dravyaM gacchati na guNamityAdau guNAdiniSThasya saMyogAdirUpaphalasyAprasi'ddhayA narthAnvayabodhAnupattiriti cet-na / bAdheyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkaprakRtyarthAbhAvasyaiva dvitIyArthe 'phale nayA bodhanopagamAt / guNo na guNaM gacchatItyAdivAkyasyobhayamata evApramANatA / astu kam tatrAbhAvasya dvidhA bhAnopagamena guNAbhAvavatphalAnukUlaspandAzrayatvAbhAvavAn guNa ityAkArakavyApAramya evAnvayabodhaH / marrianlAdhirsarkar, 'pare tu vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedaka 'pare sviti / vastuto na yuktamidam / vRttyaniyAmaka sambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamabhyupagacchatAmapi prAcAnna nirvAH / yatastairAna
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ tve navyamate'pi dravyaM gacchati nAbhAva mityAdau gtivirhH| tathA hi samavAyasambandhAvacchinnAdheyataiva dvitIyArtho vAcyaH / anyathA kAlikAdisambandhAvacchinnagrAmAdivRttisaMyogAdikamAdAyAtiprasaGgAta / tathA cAbhAvAdinirUpitatathAvidhAdheyatvAdyaprasiddhathA tadabhAvabodhAsambhavaH / nirUpitatvasambandhasya ca vRtyaniyAmakatayA samavAyasambandhAvacchinnAdheyatAyAM tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkaprakRtyarthAbhAvavodho na sambhavatyevetyAhuriti / ___ atrocyate / vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitA vacchedakatve AdheyatvaM saMsargaH vibhakteH saMkhyAmAtramarthaH phalAvacchinno vyApAro dhAtvartha ityevocitam / astu ca vyutpattivaicitryeNa nAmArthadhAtvarthayorapi sAkSAdanvayabodhastathA satyatiprasaGgasya prAgupadarzitraprakAreNa vAraNasambhavAt / na caitatkalpe lAghavAnavakAzaH / phale svatantrazattayakalpane sAmagrIpratibandhakatAyAM dvitIyAdijanyaphalopasthitidhAtujanyavyApAropasthitiriti ubhayanivezasthAne (upasthityapekSayeti vA pAThaH) dhAtujanyaviziTaviSayakopasthinerekasyA nivezena lAghavAt / vastutastu zAbdabuddharadhikaviSayatve rAjJaH puruSa ityAdau svatvAdeH saMsargatAnirAkaraNAvasare sAmagrIpratibandhakatAyAM lAghavasya darzitatvAt / / dvitIyAderAdheyatvamarthaH, phalAvacchinnavyA Ahire dvitIyArtha prakRtyarthasya kAlikAdisambandhamAdAMyAtiprasaGgopetyabhAvAya samavAyasambandhAvacchi bAdheyatvasyaiva saMsargatvenAbhyupagantavyatayA tena sambandhena cAbhAvarUpaprakRtyarthasyAprasiddhayA tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvo
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArazca dhAtorityeva yuktm| kamokhyAtasya lamathaH / anyathA grAmo gamyate ityAdI grAmAdeyApArajanyaphalA zrayatvarUpakarmatvapratItyanupapatteH / yATazavizeSyavizeSaNabhAvApanna yoH pavAcyatA tAdRzavizeSaNavizeSyabhAvApannayoreva zAbdabodhe bhAnasambhavAna na tu tadviparItavizeSaNavizeSyabhAvApannayoH / tu phale dhAtoH pRthak zaktyupagamAt vyutpattivaicitryeNa katra khyAtasamabhivyAhArasthale vyApAravizepaNatayA bhAsamAnasya pha nasya karmAkhyAtasthale tadvizeSyatayA bhAnamiti tnn| pRthak rzA tasvIkAre zAbdasAmagr2yAH pratibandhakatAyAM viziSTavipayakopari tisthale upasthitidvayakalpane gauravAt / gamyAdeH sampUrvayujiprabhRtisamAnArthakatAbhramavatAmiva vizeSadarzinAmapi gamanaM na spanda ityAdivAkyAtsaMyogAdau spandabhedAnvayabodhApatterdarzitAyA duritvAcca / saMyogAdivizeSyakavRttijJAnajanyatadupasthitighaTitAyAstathAvidhAnvayabodhasamAgr2yA akSatatvAt / tattaddhAtUpasthApyavyApArAMze tattadvizeSaNakabodhatAtparyajJAnasya tAdRzAnyavodhe prativandhakatAkalpane gauravAditi phalasya dvidhA bhAnaM cedanubhavaviruddhaM tadA punaranAyatyA phalavyApArayoH khaNDazaktidvayameva dhAtoH rakhIkaraNIyam / prANyAtasyAzrayatvaseva straarthH| adhikamagre vkssyte|| ___ atha dvitIyAyA AdheyatArthakace vyApAra tadanvayatAtparyeNa saptamyA iva dvitIyAyA api pryogaapttiH| nahi he pacatItyAdivadgRhaM pacatIti kazcitprayuke / bhaivam / dhAtvarthacchedakaphalAMza AveyatvAnbaya eva tAdRzadvitIyAyAH sAkAGkSatya kalpanAvyA gAre tadupasthApitAveyatvAnyAsambhavAt / saptamyadhInAdheyamApasthitisaptamIsamabhivyAhArajJAnaghATitAyA etra sAmagya tAhazAnvayAva niyAmakatvAt / dvitIyAsaptamyoH sAmAnArthakatve'se vyutpattimadajJApanAyaiva pRthak pRthak sUtreNa tayovidhAnAt / athAdhaHsaMyogA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacchinnaspandasya patadhAtvarthatvAt dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphale AdheyatvAnvayatAtparyeNa bhUmi patatIti prayogApattiH / na ca dvitIyopasthApanAdheyatvaprakArakaphalavizeSyakAnvayabodhe gamyAdijanyaphalopasthititatsamabhivyAhArajJAna vaTitasAmayyeva prayojikA, na tu patadhAtujanyatadupasthitighaTitAsAmagrIti nAtiprasaGga iti vAcyam / patadhAtunaiva yatra saMyogAvacchinnaM gamanaM lakSaNAdinopasthApitaM tatra syoge dvitIyArthAdheyatvAnvayAt / abAhuH / dhAtujanyazuddhasaMyogAvacchinnaspandopasthiteH zAbdabodhakAraNatAyA navacchedakaghaTaka saMyogaviSayatAyAmadhikaraNAnavacchinnatvaM vizeSaNaM deyam / tathA ca tAdRzaviSayatAzAlisaMyogAvacchinnopasthityAdighaTitasAmanyA eva saMyogavizeSyaka dvitIyo - pasthApyAdheyatvAnvayabodhaprayojakatvopagamAnnAtiprasaGgaH / na caivamapi phalAvacchinnavyApArabodhakatayA pateH sakarmakatvavyavahArApatti veti vAcyam / AzrayAnavacchinnaphalAvacchinnavyApArabodhakasyaiva tAdRza vyavahAraniyAmakatvAt / uttaradezAnavacchinnasaMyogaH phalaM gamparthatAvacchedakamiti nAnupapattiH / ata evAgnisaMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApArasya juhotyarthatayA dhAtvarthatAbacchedakasaMyogAH yasyApyagnerna tatkarmatA / AzrayAnavacchinnAvaccheDhakatAzrayaphalavattvavirahAt / saMyoganiSThAyA dhAtvarthatAvacchedakatAyA AzrayeNAzinA'vacchinnatvAt / na cAnivizeSitasaMyogasya dhAtvarthatAvacchedavA phalatve'gnau ghRtaM juhotItyatrAnanvayaprasaGgaH uddezyatAvacchedaka vidheya poraikyAditi vAcyam / tatra saMyoganiSThAyAmuddezyatAyAM vahnerAdheyatAsaMsargeNAvacchedakatayA saptamyarthasyAnivRttitvasya ca vidheyatayA uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyAnavakAzAt / vastutastu tatra vahnerananvaye'pi na kSatiH / vyutpannAnAM tAhazaprayogasyAprAmA*iekatvAt / saMskRte vahnau juhuyAdityAdisthale
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca vidheyAMze'dhikAvagAhanAnnAstyevAnupapattiH / dhRtAdezcAzrayAnavacchinnadhAtvarthatAvacchedakatAvakriyArUpaphalAzrayatvAt karmatvo"papattiH / yaju dhAtvarthatAvacchedakatvaM dhAtuvRttigraha vizeSyAMze sAkSAtprakAratvaM tacca kriyAyAmeva na saMyogAMze'pI te nAgnerjuhoti karmatApattiriti / tadasat / ajAM grAmaM nayatI yAdau saMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApArAdirUpe dhAtvarthe saMyaM gAdeH sAkSAdaprakAratayA tadAzrayIbhUtagrAmAdeH karmatvAnupapattyA nIvahAderdvikarmakatvavyAghAtAt / ava tatra grAmAdeH pradhAnakarmatvaM nAstyevApi tu gauNakarmatvameva / ata eva tAdRzakarmatvamAkhyAtena nAbhidhIyate "pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhurdvikarmaNAmi"tyanuzAsa'nAditi / ajAM grAmo nIyate ityAdiko na prayoga iti cettarhi tatra grAmAderivAnApi dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphalazAlitvena gauNakarmatvApattyA vahniM ghRtaM juhotIti pryogaapttirduaaraiveti| 2 asmanmate. cAzrayAnavacchinnasaMyogaviSayatA gAlidhAtujanyopasthitighaTitasAmagr2yA eva saMyoge dvita'yArthAnvayabodhaprayojakatayA naitAdRzaprayogApattiriti / yantu adhaHsaMyogAvacchinnaspando na patatyarthaH, api tu gurutvajanyatAvacchedakajAtivizepAvacchinna evAta eva phalAvacchinnavyApArAbodhakatyAnna sakarmakatvamiti-tanna / phalasya dhAtvarthAghaTakatva spanda eva saptamyarthAnvayasyopagantavyatayA parNAdiniSThasya tasya bhUtalAdyattitayA bhUtale patatIti prayogAnupapattiH / parNAdigataspandasya paramparayA bhUtalAdivRttitvamiti cettarhi vRkSAtpatatItivat vRkSe pata tItyapi syAt / asmanmate cAnyatra vyApAre saptamyarthAnvaye'pi aA vyutpattivaicijyAdadhaHsaMyogarUpadhAtvarthatAvacchedaka eva tadanvayabAdha ityadoSaH / anye tu bhamyAdeH karmatvavivakSAyAM bhUmi patarta ti prayoga iSTa patA " 3111dhioive
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ epa / ata eva dvatIyAzritetyAdisUtreNa narakaM patita 'ityAdisthale dvitIyAsamAsavidhAnamupapadyate / dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedake phale dvitIyAthAndhaya evAzrayAnavacchinnaphalopasthiterapekSA agniM juhotItiprayogavAraNAya kalpyata ityAhuH / __tadapi na zobhanam / tathA sati bhUmyAdipadottaraM kadA citsaptamI kadA cidvitIyetyatra niyAmakAbhAvagrasaGgAt / vyApArAMze AdheyatvavivakSAyAM saptamI phalAMze tadvivakSAyAM dvitIyetyasyoktayuktayA phalAMza eva saptamyAnvayasyAvazyaM svIkaraNIyatayA vaktumazasyatvAditi brAhmaNAya dhanaM dadAtItyAdau svasvatvadhvaMsaviziSTaparasvatvAnukUlecchA dhAtvarthaH / tAdRzasvatvarUpadhAtvarthatAvaccheda kaphala eva dvitIyArthAnvayaH / - upekSAyAmatiprasaGgavAraNAya prsvtvniveshH| dAnaM ca na saMpradAnasvatvajanakamapi tu tatsvIkAra eveti mate tu svasvatvadhvaMsAnukUlaparasvatvaprakArike chaiva ddaatyrthH| tatra svasvatvadhvaMsarUpaphalAzrayatvAddhanasya karmata / dharma pratigRhNAtItyAdau svasvatvajanakecchArUpaH khIkAravizeSo dhaatvrthH| svasvatvarUpaphale ca dvitiiyaarthaadheytvaanvyH| tadulaM...macatItyAdau rUpAdiparAvRttijanakatejaHsaMyogo dhaatvrthH| rUpA deparAvRttirUpaphale ca taNDulAdivRttitvAnvayaH / 3 zrodanaM pacatItyAdau odanAdipadasya taniSpAdakataNDulAdau lkssnnaa| avayacini' pAkAnabhyupagame ca taNDulaM pacatItyAdau taNDu 'narakaM patita ityAdi / svamate tu narakapatita iti saptamIsamAsena sAdhanIyaM dvitIyAghaTitastvasAdhureva / akarmakadhAturityAdinA dvitIyAyAM mAsaM patito mAsapatita ityAdau sUtrAvakAzo'vagantavyaH / 'avayivinIti / pIlupAkavAdino vaizeSikAH piNDapAka (piTharayAka
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 vyutpattivAdaH [ kArake lAdipadasya tadArambhakaparamANuSu lkssnnaa| aodanaM bhuGke ityAdau galAdhonayanaM dhAtvarthaH / sa ca glaadhHsNyogaavcchinnkriyaanukuulvyaapaarH| tAdRzakriyArUpaphala eva odanAdivRttitvAnvayaH / uktayuktayA' galAdhodezasya na karmatvam / evamanyasakarmakadhAtUnAmadhyarthAH svymuuhyaaH| ___gAM yogdhi paya ityAdau dvikarmakadhAtusamabhivyAhRtagavAdipadottaradvitIyA kriyAjanyaphalazAlitvAdanyadeva karmatvaM bodhayati / kArakAdhikArIyeNAkathitaM ceti sUtreNApAdAnatvAdibhiadhAtupratipAdyAnvayidharmAntarAvacchinnasyApi karmasaMjJAbhidhAnAt / gavAM payo dogdhItyAdau dhAtupratipAdyAnvayigavAdisaMbandho na vivakSitaH api tu kSIrAdyanvayI sa iti karmatvAvivakSayA dvitIyAnavakAza:, kintu zaiSikI sssstthyeveti| atra dhAtupratipAdyatvaM tadarthatAvacchedakakoTipraviSTasAdhAraNam / gAM dogdhItyAdau dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTa eva dvitIyArthAnvayAt / tathA hi taraNAnukUlavyApAro duherrthH| dvitIyArthazca janakatvasaMbandhena kSaraNAnvayI vibhaagH| vibhAge cAdheyatayA prkRtyrthgvaadernvyH| evaM ca dhAtvarthatAvacchedakakSaraNarUpaphale pradhAnakarmakSIrAnvitadvitIyArthavRttyanvaya iti goniSThavibhAgAnukUlapayoniSTakSaraNAnukUlavyApArakartA maitra iti gAM payo dogdhi maitra iti vAkyAdhIno bodhaH / ityapyucyate) vAdino naiyaayikaaH| pIluH paramANuH vaizeSikamatamanuzrityocyate-avayivinyAdi / 'uktayuktyeti / AzrayAnavacchinnadhAtvarthatAvacchedakatAzAliphalAzrayatvasyaiva karmatvaniyAmakatvAditi bhAvaH / dhantirAvacchinnasyeti / dharmAntarAzrayasyetyarthaH /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 167 na ca vibhAgomAdAnatvameveti tadvivakSAyAM dvitIyAnavakAza iti vaacym| dhAtuvRttigrahavizeSyAnvayino vibhAgasyaivApAdAnatvarUpatvAt / vRkSAtparNaM patatItyAdau spandarUpavRttigrahavizeSyAMze eva paJcamyarthavibhAgAnvayAt / "vastuto vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlo' vyApAro duhyarthaH / gopadottaradvitIyArthazca vibhAgAnvayinI vRttireva / na caivaM dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvarUpaM karmatvamevAtrApi pratIyate iti nAkathitaM cetyasya viSaya iti vAcyam / dhAtvarthatAvacchedakatvasya dhAtuvRttigrahavizeSyAMze saakssaadvishessnntvruuptvaat| yatra ca kSaraNAnukUlavyApAramAtraM dhAtvarthatayA vivakSitaM kSaraNAnvayivibhAgasya vibhaktyarthatayA tatrApAdAnatvabodhikA pnycmii| etena kadAcidgAM dogdhi payaH, kadAcicca goH payo dogdhi ityatra nAniyamaH / atha vA gobhyo dogdhi paya ityatrApi vibhAgo dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTa eva vRkSAdvibhajate ityatrevAvadhitvarUpApAdAnatvavivakSAyAM paJcamI, AzrayatvavivakSAyAM ca dvitiiyaa| avadhitvaM cAzrayatvAdanya eva svarUpasaMvandhavizeSaH / atra kSaraNAnvayinaH parasamavetatvasya dvitIyArthatvAt payoniSThakSaraNasya payoniSThavibhAgajanakatve'pi na payaH payo dogdhIti prayogaH / paratvaM ca vibhAgAnvayitAvacchedakAvacchinnApekSayA bodhyam / duhyate gauH kSIramityAdau kSaraNajanyavibhAgAzrayatvarUpaM gavAdiniSThamapradhAnakarmatvamAkhyAtArthaH / apradhAne duhAdInAmityanuzAsanAt / kSIravRttitvasya dhAtvarthakSaraNa evaanvyH| AkhyAtArthakSaraNe ca dhaatvrthvyaapaaraanvyH| tathA ca vibhAgAvacchinnakSIraniSThakSaraNAnukUlavyApArajanyakSaraNajanyavibhAgAzrayo gaurityAkArako bodhH| atha vA vibhAgakSaraNavyApAreSu vizakaliteSu dhAtoH zaktitrayaM vishissttlaabho'nvyblaat| karmAkhyAtasthale cAkAGkSAvaicitryeNa teSAM vizeSyavizeSaNabhAvavaiparI
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 vyutpattivAdaH [ kArake tyaat| vyApArajanyakSaraNajanyavibhAgaparyantasya dhAtuta eva lAbha: / AzrayatvamevAkhyAtArthaH / evaM ca kSaraNavibhAgayorna dvidhA bhAnam / gauNakarmAsamabhivyAhRte duhyante kSIrANItyAdau Atmanepadena kevalena dhAtusahitena vA vibhAgAvacchinnakSaraNAzrayatvarUpapradhAnakarmatvasya bodhane'pi ekadA ubhayavidhakarmatvabodhanasyAvyutpannatvAt' duhyante kSIrANi gaurityAdayo na prayogAH / - pauravaM gAM yAcate vipra ityAdau svoddezyakadAnecchA yAcaterarthaH / pradhAnakarmagavAdyanvitadvitIyArthaH viSayatve dhAtvarthatAvacchedakadAne'nveti / saviSayakadAnAdirUpaviSayopahitecchAbodhakadhAtusthale icchAviSayaviSayatvameva pradhAnakarmatvam / ata eva ghaTo jijJAsyate ityAdau ghaTAdeH sannantakarmatA / athaivaM yadvastuviSayakaM dAnamaprasiddhaM tadvasturUpakarmasamabhivyAhRtadhAtughaTitavacasaH kA gatiriti cet yA gatirgaganaM didRkSate ityAdikasya bhrAntapuruSIyagamanAdiprakArakadarzanecchAbodhakavAkyasya gaganaviSayaka - tvaprakAraka darzanecchAbodhastatreti cedihApi goviSayitA prakAratAnirUpitasvatvecchAniSTaviSayatAzAlIcchAbodhastadvAkyasya vi zeSadarzimAtraviSayatA'pi sameti vivecanIyaM cedamaye / pauravapado - ttaradvitIyAyAstu vRttirevArthaH / tasyAzca dAne'nvayaH / pauravasya tAdRzadAnAzrayatvamevAprAdhAnakarmatvam / na caivamicchAvizeSarUpadAnAzratvaM kartRtvameveti vAcyam / dhAtujanyapratipattivizeSyIbhUta I 'avyutpannatvAditi / sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArthaM gamatItiniyamAt / goviSayati / svasvatvadhvaMsAnukUlaparasvatvaprakArikA pauravavRttIcchA etadgoniSThaviSayatAnirUpikA bhavatvityAkArikaivecchA tatra dhAtvarthaM iti bodhyam /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 166 dAnAzrayatvasyaiva tatkartRtvarUpatvAt / atra ca dAnasya tAdRzapratipattAvicchArUpadhAtvarthe vishessnntvaat| caitreNa pauravo gAM yAcyate ityAdAvapyuktakrameNa caitravRttIcchAviSayagokarmakadAnAzrayaH paurava ityanvayabodho bodhyH| yadyapi niruktayAcyAbhikSA ceti duhiyAcirudhipracchibhikSicibAmityatrArthaparabhikSyupAdAnenaiva caritArthatayA' yAcerupAdAnamanarthakaM tathApi yAcamAnaH zivaM surAnityAdau yAcatenaM niruktaMbhikSArthakateti tadupAdAnam / tatra hi vyApArajanyatvaprakArikecchAdhAtvarthaH / icchAyAM pradhAnakarmakalyANAnvitadvitIyArthaviSayitAyA anvyH| vyApAre ca surAnvitavRttitvasya dvitiiyaarthsyaanvyH| tathA ca saravRttivyApArajanyatvaprakArakakalyANecchAzraya ityarthaH / gAM vraja ruNaddhItyAdau dezAntarasaJcAravirodhivyApAro dhaatvrthH| saJcAravirodhitvaM ca saJcArAnutpAdaprayojakatvam / anutpAde pradhAnakarmaNo vRttitvaanvyH| dezavizeSaNabhede ca vrajamiti dvitIyAntArthavrajapratiyogikatvAnvayaH / rudhyate gAM vraja ityAdAvanvayabodhaH svayamUhanIyaH / guruM dharma pRcchatItyAdau jijJAsAbodhakavyApAro dhAtvarthaH / 'dAnAzraya iti / viziSTazaktivAde caitravRttiviziSTecchAviSayadAnAzrayaH paurava' iti bodhH| 'critaarthtyaa| siddhatayetyarthaH / vrajapratiyogitvAnvaya iti / govRttiryo vrajapratiyogikabhedaviziSTadezAdhikaraNakasaMcArotpattyabhAvastadanukUlavyApAravAniti bodhaH / svayamUhanIya iti / abhAvapratiyogigobhUdutpattimatsaJcArAdhikadezavizeSaNabhedapratiyogikatvaM pratyayArthastadaikadeze'bhAve dhAtvarthamukhyavizeSyavyApArasya janyatvenAnvayaH / khaNDazaktivAde pradarzitarItyaiva bodhaH /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 vyutpattivAdaH [ kArake bodhe guruvRttitvasya jijJAsAyAM dhrmvissyktvsyaanvyH| ziSyaM dharmaM brUte ityatra jJAnAnukUlazabdaprayogo dhaatvrthH| jJAne dharmaviSayatvasya ziSyavRttitvasyApyanvaya iti tanna cArutaram / tathA sati yatra jijJAsAviSayakacaitrajJAnecchayApraznastAdRzazabdAJca sAmagrIbalena maitrasyApi pRcchakajijJAsAjJAnantatra maitraM pRcchatIti prayogasya, evaM yatra caitrajJAnecchayA brUte daivavazAcca maitrasyApi jJAnaM tatra maitraM brUte iti prayogasya cApatteH / sAkSAddhAtvarthavizeSaNajJAnarUpaphalAzrayatayA tatra gurvAdInAM pradhAnakarmatayA apradhAne duhAdInAmityanuzAsanavirodhena pRcchate gurudharma-"sa pRSTastena kastvaM bhoH" ziSya ucyate'dharma'mityAdisthale ca lakArAdinA tatkarmatvAbhidhAnAnupapattezca / paraM tu jijJAsAjJAnoddezyakapravRttyadhInazabdaH pRcchaterarthaH / jJAne guruvRttitvsyaanvyH| zabde ca dhrmvissyktvsyaanvyH| zabdasya ca viSayatA vyApArAnubandhinI jJAnasya paramparayA zabdarUpadhAtvarthavizeSaNatvAt / tdaashryiibhuutgurogaunnkrmtaa| dharmasya ca dhAtvarthaviSayatayA prdhaankrmtaa| 'jJazca jnyaanoddeshykprvRttydhiinshbdo'rthH| jJAne ziSyavRttitvasya zabde ca dhrmvissyktvsyaanvyH| ajAM grAma nayatItyAdau grAma bhAra vahatItyAdau ca uttaradezasaMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApArarUpaM prApaNaM dhaatorrthH| tatra kriyArUpe phale ajaabhaaraadivRttitvaanvyH| saMyogarUpaphale ca grAmAdivRttitvasyAnvayaH / 1 tathA ca guruvRtti yajjijJAsAjJAnaM taduddezyikA yA kRtistadadhIno yo dharmaviSayakaH zabdastatprayokteriti bodhH| ityasmatpitRcaraNahastalikhitapustakadhRto'trAdhikaH pAThaH / tattreyAdi anvayarityantasya sthAne 'uttarasaMyoge grAmasya gauNakarmaNaH kriyAyAM cAjAdipradhAnakarmaNaH iti hastalikhitapustakapAThaH /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 201 tathA ca grAmavRttisaMyogajanakAjAdivRttikriyAnukUlavyApArAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH' / ajA grAmaM nIyate uhyate bhAro grAma caitreNa ityAdAvuttarasaMyogAvacchinnakriyArUpaM phalaM karmAkhyAtArthastatra ca dhAtvarthasya tAdRzavyApArasya janyatAsambandhana tasya cAzrayatAsambandhana ajaabhaaraadiruupprdhaankrmnnynvyH| grAmAdivRttitvAnvayastu saMyoge eva / evaM ca caitrakRtijanyo yaH sNyogaavcchinnkriyaanukuulvyaapaarstjnygraamvRttisNyogaanukuulkrmvaanjaadiritynvybodhH| na ca kArakavibhaktyarthasya dhAtvartha evAnvayaniyamAtpratyayopasthApyasaMyoge kathaM grAmAdivRttitvAnvaya iti vaacym| bhUtale ghaTa ityAdau ghttaadipdaarthepydhikrnnsptmyrthaanvyaattaadRshniymaasiddheH| astu vA dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakatayA bhAsamAne saMyoga eva tdnvyH| phalavyApArayoH pRthakzaktimate caashrytvmevaatmnepdaarthH| saMyogAvacchinnakriyArUpadhAtvartha eva 1 'vRkSaM puSpaM cinotItyAdau vibhAgAnukUlaharaNaM cinoterrthH| haraNaJcoddezyIbhUtapAtrasaMyogAnukUlakriyAnukUlavyApAraH / vibhAgAnukUlatvaM kriyAvizeSaNaM paramparayA dhAtvarthatAvacchedakavibhAgasyAzrayatayA vRkSAdau gauNakarmatA / ataH puSpANi vRkSazcIyata ityAdau vRkSAdipadasya prathamAntatA sAkSAddhAtvarthatAvacchedikAyAH puruSavyApArAdhInAkriyAyA AzrayatayA puSpAdeH pradhAnakarmatA! yatrAnupayuktapatrAdInAM vRkSAdibhyo'panayanamevoddezyaM na tu teSAM pAtrasaMyogastatra patrANi cinotItyAdyaprayogAt pAtrasaMyoge uddezyatvaM vizeSaNaM yadyapi ziSyaM dharmamanuzAstItyAdau bruarthajJAnAnukUlavyApAra eva zAstyarthaH tathA'pyupadezarUpajJApanavizeSa eva tadartha iti duhAdigaNe pRthagupAdAnamupadezazca karttavyatAjJApanamityAdikaM svymuuhniiym'| ityasmatpitAmahabhrAtRcaraNahastalikhitapustakadhRto'trAdhikaH pAThaH /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 vyutpattivAdaH [ kArake vyApArarUpadhAtvarthavizeSyatayA AzrayatvavizeSaNatayA cAnveti / tadekadeze saMyoga eva praamaadivRttitvaanvyH| caitrIyakRtijanyavyApArajanyagrAmavRttisaMyogAnukUlakriyAzrayavAnajAdirityAkArako bodhH| jJAnAnukUlazabdazca dravyaM nirUpayatItyAdau dhaatorrthH| tAdRzaviziSTakArthasya ekadeze jJAnAMze AdheyatvAnvayabodhe ca na dvitIyAyAH sAkAGkSatA svIkriyate api tu viSayatayA anvayabodha eveti ziSyaM dravyaM nirUpayatItyAdirna prayogaH / yattu dhAtvartho jJAnameva tadanukUlavyApArazca Nijartha iti--tadasat / dhAtozcurAdyantargatatayA svArtha eva Nico vidhAnAt / anyathA nirUpayatItyasya jJApayatItyAdisamazIlatayA ziSyaM jJApayatItyAdivacchiSyaM nirUpayatIti prayogasya durvAratvAt / ajAM grAmaM yApayati ziSyaM zAstraM jJApayati brAhmaNamannaM bhojayati yajamAnaM mantraM pAThayati ghaTaM janayati nAzayatItyAdau NicpratyayaprakRtibhUtadhAtvarthakartRvAcakAjAdipadottaradvitIyAyAH mukhyabhAktasAdhAraNaM krtRtvmevaarthH| gatibuddhItyAdisUtreNa kartuH karmasaMjJAvidhAnAt / gatijJAnotpattyAdinirUpitaM kartRtvaM cAzrayatvameva galAdhaHsaMyogAnukUlakriyAnukUlavyApArarUpabhojanaM kaNThatAlvAdyabhighAtarUpapAThanirUpitaM ca tadanukUlakRtimattvaM nAzanirUpitaM ca pratiyogitvam / tasya ca nirUpakatAsambandhena dhAtvarthe'nvayaH / navyamate ca yatrAzrayatvaM kartRtvaM tatrAdheyatvaM dvitiiyaarthH| yatrAnu 'nanvajAM grAmaM yApayatItyAdau nirUpakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkAjAdivRttitAdRzakartRtvAbhAvavAn yo grAmaniSThasaMyogAnukUlo vyApArastadanukalavyApAravAn devadatta ityevaM krameNaiva bodho vaktavyaH / sa ca na sambhavati nirUpakatvasya vRttyaniyAmakatayA tadavacchi pratiyogitAkAbhAvasya vaktumazakyatvAdityarucerAha-navyamate iti /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 dvitIyA ] jayA'laGkRtaH kUlakRtimattvaM tatra kRtijanyatvaM yatra pratiyogitvaM tatrAnuyogitvaM teSAM cAzrayatAsaMbandhenaiva dhAtvarthe'nvayaH / gatyarthAdibhyo'nyatra ca NicapratyayaprakRtidhAtvarthakartRvAcakapadAt na dvitIyA, tAdRzakartuH karmatAtidezAviSayatvAt / tena pAcayatyodanaM sahAyenetyAdaya eva prayogAH na tu pAcayatyodanaM shaaymityaadyH| ___ke cittu pAkAdikartuH pAkAdikarmatvavirahe'pi NyantasamudAyasyApi dhAtutvena tatkarmatayA sahAyAdeH pAcayatyodainaM sahAyamityAdayaH prayogA api sAdhavaH / ata evA jigrahattaM janako dhanusta'dityAdayo bhaTTiprayogAH / gatibuddhItyAdisUtraM ca niyamaparatayA gatyarthadhAtuyoge kartapratyayAsAdhutvajJApakam / tena pAcayatyodanaM sahAyenetyAdivat ajayA grAmaM yApayatItyAdayo na prayogA ityAhuH / essaamymaashyH| hetumati cetyanuzAsanAt NijoM hetukrtRtvm| tacca svatantrakartRpreraNA anynisstthkrtRtvnirvaahkvyaapaarruupaa| kartRtvaM kacitprayatnaH kvacidAzrayatvAdikaM, yAdRzadhAtUttarAkhyAtena yAdRzakatRtvaM bodhyate taduttaraNicapratyayena tAdRzakartRtvanirvAhakavyApAro bodhyate / ata eva pAcayatItyAdau pAkAdikRtinirvAhakaH, jJApayatItyAdau jJAnAzrayatvanirvAhakaH, nAzayatItyAdau nAzapratiyogitvanirvAhako vyApAraH pratIyate / nirvAhakatvaM ca svarUpasaMbandhavizeSaH / na tu janakatvam / ato na nAzayatItyAdAvupapattiH / evaM ca NyantadhAtupratipAdyatAvacchedakaM phalaM kartatvameva nirvAhyasyaiva phltvaat| tadAzrayatayA svatantrasya kattuH karmatA, tAdRzaphalavizeSaNatayA svatantrakartRvRttitvavivakSAyAM pAcayatyodanaM sahAyamityAdayaH pryogaaH| yadA tu pAkAdivizeSaNatayA sahAyAdikartRtvaM vivakSitaM tadA pAcayatyodanaM shaayenetyaadyH| ___ atha yatra caitramaitrobhayakartaka eka eva pAkastatra caitramAnaM prayojayati yajJadatto maitreNAnnaM pAcayatIti prayogApattiriti / tatrApi
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 vyutpattivAdaH . [ kArake NyarthakRtAveva tRtIyAntArthamaitrAdivRttitvasyAnvayo vAcyaH / evaM ca maitraM pAcayatItyAdivAkyajanyabodhAvailakSaNyAd dvitIyAtRtIyayostAtparyabhedena vyavasthAyA na saMgatiriti cet-n| agatyA tatra pAkAdivizeSaNakRteH pAratantryeNa vyApAravizeSaNIbhUtaNijarthakatAvabhedAnvayamupagamyoktAtiprasaGgasya vaarnniiytvaat| padArthaikadeze kRtau pAkAderiva kRterapyanvayo vyutpattivaicitryAt / vastutaH kartRtvaM vyApArazca pRthageva NijarthaH / viziSTalAbho'nvayavalAt / ___ kecittu anukUlavyApAra eva NijarthaH tadanvayinI gamanabhojanakriyaiva dhAtvarthatAvacchedakaM phalaM ttsNbndhinstaadRshkriyaakrtuy'ntkrmtaa| tAdRzakriyAsaMbandhazcAzrayatvakRtimattvAnyataro grAhyaH / ato gamanAdisaMbandhikAlAdau nAtiprasaGga ityAhuH / ___ atra ca tAdRzakarmatAvAcakapadAt kadA cidvitIyA kadA cittRtIyA ityatra niyAmakAbhAvaH / tAdRzapadottarayostayostulyArthakatayA vivakSAbhedarUpaniyAmakAbhAvAditi tu cintanIyam / ajA grAmaM yApyate caitreNetyAdau caitrakartakavyApAranirbAhyaM yadgrAmavRttisaMyogAnukUlakriyAkartatvaM tadAzrayo'jA iti bodhaH / tatra saMyogAvacchinnakriyA dhAtulabhyA, saMyoge grAmamityAdidvitIyAntArthagrAmAdivRttitvAnvayabalAt grAmAdivRttisaMyogAvacchinnakriyA labhyate tAdRzyA nnijrthkrtRtve'nvyH| karmAkhyAtAdisamabhivyAhAraniyantritavyutpattibalAcca tAdRzakriyAnvitakartatvaM tRtIyAntArtha caitrAdikartRtvavizeSitavyApArarUpAparaNijathai nirvAhyatvasaMbandhana vizeSitam / ajAdirUpakarmIbhUtakartavizeSaNIbhavadAkhyAtAzrayatve vizeSaNatayA bhaaste| __ ye tu gatibuddhItyAdisUtrasya saMjJAvidhAyakatvaM varNayanti tessaamymaashyH| vyApAra eva nnijrthH| tatra dhAtvarthakriyAyAH
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 205 svakartRtvanirvAhakatvaM sNsrgH| ato na kartuH karmatvaM suutraantrpraaptm| yApyate grAmamajA ityAdau svanirvAhyakartRtAnirUpakatvasaMbandhana ajAdau vizepaNatayA bhaaste| tAdRzavyApAre tRtIyAntArthasya caitrAdikartRtvasya dhAtvarthaMkadeze saMyogAdiphale ca dvitIyAntArthasya grAmavRttitvasya vizeSaNatayA bhAnaM NyantottarAkhyAtasyApi krtRtvmevaarthH| tatra ca tasya vRtti: klRptaiva / tacca uktasya dhAtvarthasya vizeSyatayA prathamAntapadArthasya ca vizeSaNatayA bhaaste| na ca yaksamabhivyAhRtAkhyAtopasthApyakartRtvasyAnvayabodhopagame gamyate caitra ityato'pi gamanakartA caitra ityanvayabodhaH syAditi vAcyam / eyantottarayaksamabhivyAhRtAkhyAtasyaiva krtRtvaanvybodhniyaamktvaat| athaivamajA yApyate ityAdau kartRtvasyAkhyAtabodhyatve karttari zabityapavAdaviSayatayA yko'saadhutaapttiH| na ca yAhazadhAtUttaraM yatsArvadhAtukaM vihitaM tAdRzadhAtvarthanirUpitakartRtvasya tena vivakSAyAmeva kartari zabityAdeH zabAdividhAyakatvAt , prakRte NyantasamudAyasya uttaramevAkhyAtaM tena tadarthanirUpitakartRtvaM ca na bodhyate, api tu NyarthavizeSitadhAtvAnvitakartRtvameveti na tAdRzApavAdaviSayateti vAcyam / karmAkhyAtasthale vizeSyavizeSaNabhAvavaiparItyena vyApAravizeSitakriyAyA api NyantadhAtvarthatvAt / maivam / lakArasAmAnyavRttyA yatra kartRtvaM pratIyate tatraiva kartari zabityasya vidhAyakatA / atra karmatvasamazIle kartRtve Atmanepada 'ato na kartuH karmatvaM sUtrAntaraprAptamiti / janyatvena pratIyamAnarUpaphalAzrayatvAbhAvAdityarthaH / lakArasAmAnyavRttyeti / latvAvacchinnazaktatAnirUpitazakyatAzrayatayA yatra kartRtvaM pratIyate ityarthaH /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 vyutpattivAdaH [ kArake tvena zaktiH / vastutaH phalavyApArayoH pRthakdhAtvarthatAmate gacchatItyAdAviva gamyate ityAdAvapi lakAreNAzrayatvarUpakartRtvAbhidhAne yag anupapanna iti, parasmaipada'samabhivyAhRtadhAtunA yAdRzaviziSTo'rthaH pratyAyyate, tAdRzaviziSTArthAnvitakartRtvAMbhidhAnameva shbvissyH| evaM ca prakRte'pi nAnupapattiriti dhyeyam / grAmo yApyate, artho bodhyate, ityAdau bhAvanA vizeSyatayA grAmAderbhAne'pi gamanAdikartuH karmatvavivakSAyAM tasyaivAkhyAtArthavizeSyatayA bodho'vyutpannaH / Nyante kartuzca karmaNa ityanuzAsanAdato'jAM grAmo yApyate ziSyamartho bodhyate' ityAdayo na pryogaaH| grAmo yApyate, artho bodhyate, ityAdau phalaM viSayitvAdirUpaM ca mukhyabhAktasAdhAraNaM karmatvamevAkhyAtArthaH / phalavyApArayoH pRthakdhAtvarthatAmate aashrytvmevaakhyaataarthH| dhAtvarthavyApAravizeSyatayA tAdRzAzrayatvavizeSaNatayA ca dhAtvarthaphalasya bhAne'pi, NyarthavyApArasya janyatAsambandhenaiva dhAtvarthakriyAjJAnAdivizeSaNatvaM puurvvdev| ajAM grAmo yApyate ityAdikastu na prayogaH, dvitIyayA karmatvabodhane dhAtvarthavyApAravizeSyatayA NyarthabodhasAmagyaH prayojakatvAt / yagAdisamabhivyAhRtasthale ca dhAtvartha 'parasmaipadeti / nanu yAdRzadhAtonityAtmanepadavidhAnAtparasmaipadasamabhivyAhAro'prasiddhastatra kA gatiriti cettarhi AnukUlyatvenApratIyamAnadhAtvarthanirUpitakartRtvavivakSaiva zanimittamiti dhyeyam / bhAvaneti / bhAvanApratyayArthamAtram / 'ziSyamartho bodhyata iti / vastuto'yamasAdhureva buddhibhakSArthayoH zabdakarmakANAnijecchayetyukteH /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 207 vizeSaNatayaiva Nyarthasya bodhAt , NyantadhAtoH' sakarmakatve taduttarabhAvAkhyAtasya bhAve cAkarmakebhya ityanuzAsanenAsAdhutvAcca na taadRshpryogH| grAmo yApyate iti bhAvAkhyAte prayogastviSTa eva / NyantakAsamabhivyAhArAdekadA kartRtvakarmatvabodhakatAyA AkhyAtasyAvyutpannatayA ajAM grAmo yApyate ityAdayo na pryogaaH| evaM taNDulaH sahAyena pAcyate caitreNetyAdau dhAtvarthe sahAyAdikartRtvasya tadvizeSaNaNyarthavyApAre ca caitrAdikartRtvasya tRtIyAntArthasya bodhaH / zeSaM pUrvavaditi dik| ___ grAmaM gacchatItivatsvaM gacchatIti prayogavAraNAya parasamavetatvamapi dvitIyArtha ipyate / tasya ca dhAtvarthe'nvayaH / paratve caikadeze'pi AkAGkSAvaicitryAt prakRtyarthasya prtiyogityaa'nvyH| evaM ca grAmaM gacchati caitra ityAdau grAmabhinnasamavetA grAmaniSThasaMyogajanikA yA kriyA tadAzrayatAvAMzcaitra itynvybodhH| svaniSThasaMyogajanakakriyAyAM svabhinnasamavetatvasya bAdhAtsvamAtmAnaM gacchatIti na pryogH| yatra cobhayakarmabhyAM mallayoH saMyogastatra mallAntarasamavetakriyAyAH svaniSThasaMyogajanikAyAH svabhinnasamavetatve'pi tAdRzakriyAzrayatAyAH svasmin bAdhAt mallaH svaM gacchatIti na pryogH| maca svaniSThasaMyogajanakasvasamavetakriyAyAM svabhinnasamavetatvasyA 'NyantadhAtoriti / nanvabhAvAkhyAtasthale Nyarthasya dhAtvarthavizeSyatayA bhAnasambhavAttatraivAstu ajAM grAmo yApyata ityata aah--nnyntdhaatorityaadinaa| svabhinnasamavetatvasyeti / svaniSThasaMyogajanakatve parasamavetatve ca khaNDazo dvitIyAyA zaktiH tatra ca yatkiJcidaMzaparityAge'pi bodhasyAnubhavikatvAditi bhAvaH /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogyatayA tadabhAnepyavAdhitaM svaniSThasaMyojakatvaM viSayIkRtya zAbdabodhasambhavAt / tadarthamAtratAtparyeNa svaM gacchatIti prayogo durvAra eveti vaacym| parasamavetatvAviSayakasya dvitIyAdhInaphalajanakatvabodhasya kutrApyanabhyupagamena "tahizavadhi nadbhAsakasamiyA~ apyapekSaNIyatvAt / atha svasyApi dvitvAvacchinnasvabhedavattvAt khaM gacchatIti prayogasya durvAratayA dvitIyAprakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenaiva bhede'nvayo bodhyH| tathA ca caitro dravyaM gacchati, mallo bhallaM gaccharotyAdivAkyasyApramANatApattiH / caitramallAdiniSThakriyAyAM prakRtyarthatAvacchedakIbhUtadravyatvamallatvAdyavacchinnabhinnAsamavetatvAt / tattavyaktitvAnupasthitAvapi zAbdabodhodayena tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAsambandhenAnvayopagamAsambhavAt / / uktayuttathA sambandhaghaTakopasthiterapi zAbdabodhe'pekSitatvAt / 3 ekadharmAvacchinnapratiyogi'tAyA anyadharmAvacchinna saMsargatve mAnAbhAvAcca 'pratiyogivizedhitAbhAvabuddheviziSTavaiziSTyAvagAhitvaniyamAt anvayitAnavacchedakAvacchinnapratiyogitAyAH sambandhatvAsambhavAcce te cesahi kriyAnvayibhedapratiyogitAvacchedakatvameva dvitIyArtho'stu / bhede prakRtyarthasyAdheyatAsambandhenAnvaya iti na kA cidnupaattiH| na caivamapi vihago bhUmiM prayAtItivadvihago vihagaM gacchatIti prayogo durvAraH / vihaganiSThabhUmisaMyogajanakatakriyAyA vihagAntaraniSThabhedapratiyogitAvacchedakatayA vihaganiSThabhedapratiyogitAvacchedakavihagavRttisaMyogajanakakriyAzrayatvasyAbAdhitatvAditi vAcyam / vihago 'anyadharmAvacchinneti / tathA ca tadvyaktitvAva ichannapratiyogitAyA mallatvAdyavacchinnapratiyogikasaMsargatvanna sambhavatIti bhavaH /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihagaM gaccha nItyAdau vihagAdiprakRtyarthavRttitvaviziSTasaMyogasya kriyAyAM janakatvasvAzrayaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasambandhenAnvayopagamAt, vihaganiSTakriyAyAstadvihaganiSThasaMyogajanakatvena tajanakatAsambandhena tatsaMyogavatve'pi vihagavRttitvaviziSTatatsaMyogAzrayatadviha ganiSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAnnoktobhayasambandhena viziSTasaMyogavattvamityanatiprasaGgAt / evaM sati parasamavetatvaM sambandhaghaTakameva na tu dvitIyArtha iti cet-kA ksstiH| 'vihago vihagena gamyate ityAdAvapi janyatvasvAvacchinnabhedasAmAnAdhikaraNyobhAsaMbandhena kriyAyAH+ saMyoge'nvaya iSyate tattakriyAvacchinnabhedavati bhUmyAdAveva tAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyasambandhena takriyAviziSTasaMyogAdimattvopagamAt , tatra takriyAzrayavihage tadbAdhena nAtiprasaGga iti dhyeym| jJAnAdirU saviSayakavastvabhidhAyakadhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA: prAcInamate nirUpakatAsaMbandhena dhAtvarthAnvayi viSayatvamarthaH / tatra prakRtyartharara dheiytaasNbndhenaanvyH| vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitA navacchedakatayA ghaTaM jAnAti paTaM netyAdAvanupapattestatra vipari tvArthakatvameva navInA upavarNayanti / tatra ca prakRtyarthasya nirU pitatvasaMvandhena tasya ca dhAtvarthe AzrayatAsaMbandhenAnvayaH / ghaTAdiniSThaM jJAnAdikarmatvaM ca jJAnAdiviSayitvameva / bipayitvAdau ca dvitIyAyA lakSaNaiva na tu zaktiriti saaNprdaayikaaH| ___vastutastu vipayitAtvasya saMyogatvAdyapekSayA AdheyatAtvAdyapekSayA cAgurutaya kiMdharmAvacchinne zaktiH kalpyate ityatra vinigamakaM durlabham / ekasmin prayoge bhUyastvamapyazakyanirNeyamiti tatrApi zaktiH siddhayatI yavadheyam / caitreNa jJAyate ghaTa ityAdau karmAkhyAtasthale AkhyA ni ghaTAdau dhAtvarthanirUpitaviSayatvaM bodhyte| cAlupatvAdyavRcchinnavAcaka dRzyAdisamabhivyAhRtadvitIyAyA lauki
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaviSayitvaM, tAdRzakamokhyAtasya laukikvissytvmrthH| upanItasaurabhAdiviSayakasurabhicandanamityAkArakacAkSuSAdidazAyAM saurabhaM pazyatIti, saurabhaM dRzyate ityAdyaprayogAt / athaivaM puSpaM jivtiityaadipryogaanuppttiH| brANajapratyakSasya puSpAdyaMze laukikatyavirahAta / tAdRzadhAtuyoge viSayitvAdisAmAnyasya karmapratyayArthatve gandhasAkSAkAre upanayamaryAdayAkAzAdibhAne AkAzaM jivratIti prayogaprasaMgena tatrApi laukikaviSayitAyA eva karmapratyayArthatayopagantavyatvAditi cet-na / brAdhAtohi gandhalaukika pratyakSatvaM zakyatAvacchedaka, prAgandhoprAdAne itynushaasnaat| tatsamabhivyAhRtadvitIyAyAzcAdheyatvamevArthastasya ca vyutpattivaicitryeNa gndhaadiruupdhaatvrthkdeshenaanvyH| evaM ca puSpaM jighratItyAditaH puSpavRttigandhalaukikapratyakSAzrayatAbAnityAkAraka eva zAbdabodho na tu puSpanirUpitalaukikavipayitAzAlipratyakSAzraya ityAkAraka iti naanusspttiH| na caivaM savipayArthabodhakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayasya viSayitArthakatvaniyamabhaGgaprasaGga iti vAcyam / viSayAnavacchinnatAdRzavastpabhidhAyakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayasyaiva tadarthakatvaniyamAt / asya ca gandhAtmakaviSayAvacchinnapratyakSavAcakatayA tAdRzaniyamasyAvAdhitatvAt / na ca ghrAdhAtasamabhivyAhRtadvitIyAyA gandhAnvitAdheyavArthakatve aamodmupjighrtiityaadernuppttiH| gandhaviparUpAmoipadArthAdheyatvasya gandhe bAdhAditi vAcyam viSayAvacchinnapratyanArthakavAdhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA eva AdheyatArthakAMnayamAt / tatra viSayAnavacchinnasyaiva pratyakSavizeSasya lakSaNayA dhAtvayatopagamena viSayitAyA eva tadarthatvAt / gandhalaukiketi / gandhanirUpitalaukikaviyitAvatpratya tvamityarthaH ghrA gandhopAdAna iti / anyathA ghrA ghrANe ityeva vade dati /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ "pasamA 1 vastutastu puSpaM (jighratItyAdAvAdheyatvIyasAMsargikaviSayitA - nirUpitaprakAri naiva) dvitIyArthastasyAzca gandhanirUpitalaukikavi-- payitAzAlipratyakSAtmakadhAtvarthaikadeze vipayitAyAM nirUpitatva-' saMvandhenAnvayaH tena idAnIntanapuSpe gandha ityAdipratyayasyAdheyatAsaMsargeNa kAlAdiprakArakatve'pi tAdRzapratyakSadazAyAM na kAlaM jighratItyAdiprayogaH / tAdRzajJAnIyagandhAdiviSayitAyAM kAlAdiprakAritAnirUpi tatvavirahAt / ata eva "tadAnanaM mRtsurabhi kSitIzvage rahaH samA brAya na tRptimaayyo"| "aAvAtavAn gandhavahaM sugandhami" tyA o ca upAdhuiniSTagandhagrahatAtparyeNaiva jighrateH prayogAn / tAdRzagandhaM ca AnanagandhavahAdivRttitvasya bAdhe'pi na kSatiH+tAzagandhasyAnanAdyavRttitve'pi Anane gandha ityAkArakabodhIyagandhaviSa yatAyA aAnanAdiprakAritAnirUpitatvena vAkyA bAdhAta |"maayvaaniitcmpkgndhsy yatra vAyvAdivRttitvenaiva grahaH tatra camparka jipratItyAdiprayogo neSyata eva / yattu prAdheyatAmAtraM dvitIyArthaH na tu samavAyAvacchinnatvavizepitamAdheyatvaM tathA ca mukhAdisaMmR mRttikAdigandhe paraMparAsaMbandhena mukhAdivRttitvasya sattvAnna tAdRzasthale'nupapattiriti-tadasat / tathA sati kAlaM jivratIti prayogasya durvAratvAt / puSpamAghAyate ityAdau ca niruktaprakAratvama khyaataarthH| AzrayatAsaMvandhena puSpAdyanvite tasmina dhAtvarthaprayakSasya nirUpitatvasaMvandhena tadvizeSaNatApannarAmayiApapAnayogasamanAmasmAyinlasa khenajarabandebhAvamA yadi sarasA viSayiteti yAdRzaprakAratAvizeSyatayonirUpyanirUpakabhAvastannirUpitavizepyitAprakAretayorapIti bhAvaH / " tadAnanaM se tamRttikAlavaM nRpaH samAnAya na tRptimAyayAvityasmatpitRcaraNahastalikhitapustakadhRtaH pATho'tra dRzyate / . mama TAnanispakA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ gandhavipayitAyAzca tAdRzasaMbandhenAnvayaH' / eka varmivizeSaNatayopasthitasya svAtantryeNAnyavizeSaraNatayAnvayabuddhe vAvyutpannatvAt / atrauMca pratyakSapAratantryeNaiva gandhavipayitAyA zAkhyAtArthe'nvayena vyutpattivirodhavirahAt / vastu vA gandhaH laukika vipayitA ' pratyakSa ca vizakalitameva dhAtorarthaH / kartrAkhyAtAdisamabhivyAhAre gandhavipayitAyAH pratyakSavizeSaNatayA karmAkhyAtasamabhivyAhArasthale ca pratyakSaM vizeSyatayeti na kazciddopaH jimratyartha gandhaviSayitAnirUpita niruktaprakAritAnirUpakatvameva puSpAdiniSTha ji. pratikarmatyamiti dik / atha dRzyAdisamabhivyAhRtadvitIyAyA laukika vipayitArthakatve saurabhaM na pazyatItyAdau saurabhAdinirUpitalauki kavipayitAzAlicAnupAdyaprasiddhayA AkAzaM na pazyatItyAdau cAkAzAdinirUpitalaukikaviSayitAyA evAprasiddhayA tAdRzaviparitAzAlicAkSupAzrayatvAdyabhAvarUpavAkyArthAprasiddhi: / naca saurabha na pazyatItyAdau saurabhAdinirUpitalaukikavipayitvAbhAvaH cAkSupAdau pratIyata iti vAcyam / evamapyAkAzaM na pazyatItyAdAvaprarta kArAt / na ca laukika viSayitAyAM nirUpitatyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAkAzAbhAvaH pratIyata iti vAcyam / vRttyaniyAmakas bandhasya saMsargAbhAvapratiyogitA navacchedakatayA tAdRzAbhAvaprasiddhaH / etena nipa katAsaMbandhena cAkSupAdiniSThalaukikaviSayitAyA bhAvastatrAkA zAdau pratIyata ityapi nirastam / anvayabodhasya prathamAntArthamukhya ' iti / anyathA gandhavipavitrityanatanakAratAyAH kAlAdAvapi sambhavena kAla yAtrAyata ityasyApi prAmApattiriti bhAvaH / tiruktaprakAritAnirUpakatvameveti / prakAratAtha tvamityarthaH /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSyakatAyA: garvAnubhavasiddhAyA bhaGgaprasaGgAca, cAkSuSAdiniSThalaukikavipayitA pAvacchinnasya padAdvAkyAccAnupasthitatvAttadabhAva, myAkAzAdo bhAna sambhavAcca / bhAvAnvayabodhe ca laukikaviSayitAprakAreNa cAnupAderbhAnAt / abhAvAnvayabodhe cAkSuSaprakAreNa tasyA bhAnamayuktam / astu vA vRttyaniyAmako'pi saMvandho'bhAvapratiyoginAvacchedakalya tathApi nirUpitatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya vipayitAvizepani TAkAzAdyabhAvasya bhAnopagamo na saMbhavati / tathA sati pAka zaM pazyati caitra ityAkArakavAkyajanyabodhadazAya AkAzaM na pazyati caitra ityAdivAkyAcchAbdabodhaprasaGgAt / AkAzaM pazyati maitra ityAdibhramadazAyAM aAkAzaM na pazyati caitra ityAdivAkya cchAbdabodhasya durapanhavatayA laukikaviSayitAtvAsAmAnAdhikararAyenaiva tAdRzAbhAvabodhakaM tdvaakymupgntvym| nAzavodhazca le kikavipayitAtvasAmAnAdhikaraNyamAtreNAkAzAdini capitatvAbhAvAvagAhidarzitayogyatAjJAnAprativadhya eva / na ca caitrIyacAkSupAdi nalaukikavipayitAtvAvacchedenaiva tAdRzAbhAvo dazitavAkyena pratyAra yate iti caitrIyacAkSupAdiniSThalaukikaviSayitAyAM AkAzIyatva dyavagAhI caitra AkAzaM pazyatIti vAkyajanyabAMdhaH prativadhnAtyeva tAdRza'vAkyajanyadhiyamiti vAcyam / tAdRzavipayitAtvena vipayitAyA anupasthinestadavacchedenAbhAvapratyAyanAsaMbhavAt / caitra AkAzaM pazyatItivAkyajanyabodhe caitrAMze dazanAzrayatvaM vizaNaM darzanAMze laukikavipayitAvizeSaNamitirInyaiva padArthAnAM bha'nAta caitrIyacAkSupAdiniSTalaukikaviSayitAtvaM -- - ---............. .. . .' ' 'tAdRzeti / catra yacAkSapAdivattilaukika bidyayitAyAmAkAzIyatvAbhAbAvagAhijJAnamityarthaH
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA lokika viSaya nAccha 2 4 nAkAzAdidharmitAvacchedakaM kintu zuddhalaukika payitAtvameveti / tasya zuddhalaukikavipayitAtvA vacchedenAkAzAdyabhAvAvagAhi jJAnaM pratyeva pratibandhakatayA niruktadhamAvacchedenAka zAdyabhAvAvagAhijJAnasya tadpratibadhyatvAcca / etena tatrAkAzAdipadasyAkAzAdinirUpitatvArthakatAM dvitIyAyAH khaNDazo nira pitatvalaukikavipayitAtvobhayArthakatAM vA svIkRtya laukikaviyitAyAM AzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvavodhopagamenApi na nistAH / 'ghaTa AkAzaM na pazyatItyAdau nitAmevAgatiH / yantu nirthasya dvedhA bhAnopagamena AkAzAdyanirUpitantaukika vipa 'yitAzAlicAkSupAzrayatvAbhAvavAn ghaTa ityAka rakastatrAnvayabodha iti / tadapi na / tathA sati caitro ghaTaM na pazyati maitra AkAzaM na pazyatItyAdivAkyajanyazAbdabodhAdavilakSaNabodhasya sarvAnubhavasiddhasya tAdRzavAkyAdanupapatteH / nahi tatrApi nAza eva zAbdavodhaH / tathA sati cetro yadA ghaTAdikaM na pazyatyapi tu paTAdikameva tadA ghaTAdyanirUpitatallaukikavipayitAzAlicA nRpAlayatvAbhAvasya tatra bAdhAt caitro ghaTaM na pazyatIti prayogAnupapateH / yadA ca bhAvamAtraM pazyati tadA bhAvAnirUpitalaukikavipayitAzAlicAkSupAzrayatvAbhAvasattvAt bhAvaM na pazyati caitra ityAdiprayaM gApatteH / evamAkAzaM na pazyati ghaTa ityAdau kAdyanirUpitalaukika vipayi. tAzAlicAkSupAzrayatvAbhAvasya vAkyArthatvaM yadA'' kAzAdyatiriktapa 'tasyati / zrAkAzaM pazyatItivAkyajanyabodhasyatya : / na vistAra iti / atra kalpe'pyAzrayatvasambannAvacchinnapratiyogitakAbhAvo viSayitAyAM viSayitvAvacchedena tatsAmAnA karaNyena vA truvopitaH bodhanantu kenApi rUpeNAzakyaM pradarzitaprati prativadhyabhAvAnupapattirUpadIpa grastatvAditi bhAvaH /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ dArthaviSayakacAkSupAzrayatAbhramo ghaTAdau tadA''kAzAdyanirUpitalaukikavipayitAzAlicAkSuSAzrayatvanizcayarUpaprativandhakasattvena tAhazavAkyajanya zAbdabodhAnupapattiH / yathA caitro ghaTaM pazyatItyAdinizcayadazAyAM paTaM na pazyati caitra ityAdivAkyajanyazAbdabodhotpAdo'nabhavasiddhaH tathaivoktabhramadazAyAmAkAzaM na pazyati ghaTa ityAdivAkyajanyabodhotpAdo'pIti na taveSTApattiH saMbhavati / yaccAlaukikaviSayita zUnyacAkSuSatvAdyavacchedenAkAzAdiviSayakatvaghaTAdivRttitvobhayAbhAva eva AkAzaM na pazyatItivAkyAtpratIyate, upanItAkAzAdi vapayakacAkSupe AkAzAdiviSayakatvacaitrAdivRttitvobhayasattvena caitra AkAzaM na pazyatItyAdiprayogAnupapatteH / ghaTAdau tAdRzacAkSupAdyAzrayatvabhramadazAyAM ghaTa AkAzaM na pazyatItivAkyAcchAbdabodhAnupapattizcetyalaukikaviSayitAzUnyatvena cAkSuSAdikaM vizeSitam / AkAzAdiviSayakacAkSuSAdyupanItabhAnasyApItarAMze laukikatvAt tAdRzAnupapattitAdavasthyamna ato laukikavizepaNamupekSitam / atrAlaukikaviSayitAzUnyarcAkSuSatvAdyavacchinakhya ghaTaM na pazyatItyAdau zaktyA dhAtvarthatvAsambhave'pi prakRte tasyaiva lakSyanayA dhAtvarthatvamupeyate, viSayitAsAmAnyameva tatra dvitIyArthaH, (nirUpakatvamapi lakSaNayA tdrthH)| aAzrayatvaM dvitvanirUpakatvaM cAkhyAtArthaH / Azrayatve vyutpattivaicitryAtprathamAntapadArthaghaTAdestannirUpakatve vishessnntyaa'nvyH| tAdRzanirUpakatvadvitIyAntArthAkAzAdiviSayakatvayozca prakAratayA dvitvaandhyH| dvitvAdyavacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena tAdRzobhayasya naarthAbhAve tanya canviyitIvacchedakaniruktadharmAvacchedena dhAtvarthe'nvayaH / tAdRzadhAtvarthazca prakRte mukhyavizeSyatayaiva bhAsate / athavA svaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvarUpavyApakatAsaMbandhena pAtvarthasya taadRshobhyaabhaave'nvyH| tasya cAkhyA la/nyapAe
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArthanirUpakatve tasya ca prathamAntapadArthe paTAdau ghaTAdeH pratiyogitAvacchedakaghaTakatayA tAdRzAbhAvanirUpakatvAt / evaM cAnvayabodhasya prathamAntapadArthamukhyavizeSyakatvaniyamasyApi na kSatiriti / tadapi na samyak / ghaTAdiviSayakacAkSuSAdeH kAnikAdisaMbandhena ghaTAdivRttitayA ghaTo ghaTaM na pazyatIti pryogaanueptteH| AkAzAdiviSayakatvAvacchinne cAkSuSe kAlikAdisaMbandhana ghaTAdivRttitvanizcayadazAyAM ghaTa AkAzaM na pazyAtivAkyAcchAbdabodhAnupapattezca / samavAyena ghaTAdivRttitvAkAzAdiviSayakatvobhayAbhAvasyaiva svIkaraNIyatayA abhAva aAkAzaM na pazyatItyAdau abhAvasamavetatvAprasiddhayA vAkyArthAprasiddherdurityAt / caitrAderatItacAkSuSasya ghaTAdiviSayakatve'pi samayavizeSa caitro ghaTaM na pazyatItiprayogAdvarttamAnatAdRzacAkSuSatvAdyavacchedena ubhayAbhAvabhAnasya pratiyogikoTau vartamAnatvamantarbhAvya tritvAvacchinnAbhAvabhAnasya vA svIkaraNIyatayA yadA yat kiMcidaMze'laukikameva ghaTAdicAkSuSaM tasya varttate tadA caitro ghaTaM na pazyatItyAdi prayogApatte1rvAratvAcca / vartamAnAlaukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvA vacchedena caitravRttitvaghaTaviSayakatvobhayAbhAvasattvAt / samAnendriya janyopanIta ma?01/ -216-ma pathamAntA bhalakara gabAna pazyatAtmakamA prathamAntArthamukhyavizeSyatvasyApi nAnupapattiriti hastalikhinapastakapATaH / viyara kii| pAni samAnendriyeti / nanu ghaTaviSayakacAkSupe kiJcidaMze'naukikatvana yatIka pi alaukikaviSayitAzUnyatvannAsti parantu tatraiva ghaTa nirUpitalaukilAviSayitAzAlitvAvacchedenAlaukikavipayitAzUnyatvamastyeva / mUlAvacchedena kapisaMyogasattve'pyagrAvacchedena tadabhAvavaditi alaukikapipayitAzanyatvAvacchedena cAkSuSe ghaTaviSayakatvacaitravRttitvobhayasattvenobhayA'vasya bAdhAnnApattirityata pAha--samAneti /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 217 bhAnAdau laukikapratyakSasAmagya virodhitvasya niSprAmANikata'yA'laukikaviSayitAniyAmakopanAyakajJAnAdisamavahitatallaukikasanikarSAta, ghaTAdinirUpitalaukikAlaukikobhayaviSayitAzAlivatamAnacAkSuSAderapyutpattyA tAdRzacAnuSAdidazAyAmuktaprayogApatteH / AkAzAdinirUpitAlaukikaviSayitAzAlivartamAnacAkSuSAdyaze ghaTAdivRttitvasya AkAzIyatvAdinA laukikaviSayitAyAzca bhramadazAyAM ghaTa AkAzaM na pazyatItyAdivAkyAcchAbdabodhApattedurvAratvAcca / ghaTAdinirUpitAlaukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvAdyavacchedena ghaTAdiviSayitvaghaTitobhayAbhAvabhAnopagame'pyanistArAt etenAkhyAtArthavarttamAnatvAdyavacchinnasamayAvacchinnAzrayatvAdyavacchinne AkAzAdiviSayakapratiyogikatvalaukikAnyaviSayitAzUnyacAkSuSapratiyogikatvaghaTAdyanuyogikatvaitattritayatvAvacchinnAbhAvo bhAsate'to'bhAva AkAzaM na pazyatItyAdau nAnupapattiH / tatra viSayitAvatpratiyogikatvaM dvitiiyaarthH| niruktacAkSuSapratiyogikatvaM tritvaM ca dhAtorarthaH / ghaTAdyanuyogitvaM ca prathamAntArtha ityapi cirastamiti cet agatyA ghaTa AkAzaM na pazyatItyAdivAkyAnAmaprAmANyamupagantavyamiti / iti prathamakhaNDam niHprAmANikatayati / viSayatAsambandhenopanItabhAnaM prati viSayatAsambandhena pratyakSasAmagrayAH pratibandhakatayA naikasmin padArthe laukikAlaukikobhayaviSayatvasya sambhava iti zaGkAM smaaddhaati-niHpraamaanniktyetydinaa|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 vyutpattivAdaH [ kArake ___ anumitvarthakadhAtuyoga vidheyatvaM vidheyitvaM' vA dvitIyArthaH / tena vahnayAdipakSakAnumitiparasya vanhimanuminomItyAdivAkyasya na prAmANyam / madira' vanhisAdhyakaparvatapakSakAnumitiparasya vanhimattvena parvatamanuminomItyAdivAkyasyApi prAmANyamanumanyate tadA tAdRzadhAtuyoge uddezyatvamuddezyitvaM vA dvitiiyaarthH| tasya ca tRtIyAntopasthApyasAdhyavidheyakatvena vishisstte'nvyH| ato vanhimattvenetyAdyasamabhivyAhAreNa tatra parvatamanuminomItyAdayo na prayogAH / vidheyatvAdyarthe tRtIyAnuzAsanavirahAt + tRtIyAntena vahnayAdividheyakatvaM kathamupasthApanIyamiti na shngkym| vaiziSTyarUpArthe tRtIyAnuzAsanasattvAt vidheyatAderapi vaiziSTyarUpatvAt / ata eva rajatatvena zuktiM jAnAtItyAdau jJAne rajatatvAdiprakAraka 1 vidheyitvamveti / vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamabhipretyAha svmte-vidheyitvmvetyaadinaa| 2 viziSTe'nvaya iti / dvitIyArthoddezyitvaprakArakAnumitivizeSyakabodhe tRtIyAntapadopasthApyasAdhyavidheyatAnirUpakatvaprakArakAnumitivizeSyakabodhajanakasAmagrIkAraNamiti bhAvaH / ___ nanvevaM kAryakAraNabhAvasvIkAre'pi bahnimattvena parvatamanuminomIti samUhAlambanavAkyAt parvatanirUpitadvitIyArthoddezyitvaprakArakAnumityAdivizeSyakabodhApattiniruktakAraNasadbhAvAditi cenna / dvitIyArthoddezyitvaprakArakAnamitivizeSyakabodhe tRtIyAntArthasAdhyavidheyatAnirUpakatvaprakArakAnumitivizeSyakabodhajanakatvena tAtparyaviSayIbhUtadhAturmikadvitIyAntArthoddezyitvaprakArakAnumitivizeSyakabodhajanakatvaprakArakatAtparyajJAnasya kAraNatvAbhyupagamAt / 3 tRtIyAnuzAsanasattvAditi / itthaM bhUtalakSaNe iti / * ata eveti / tRtIyAyA vaiziSTayArthakatvAdevetyarthaH /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 216 tvasya ghaTatvena vahnirnAstItyAdau sauMdaDamate abhAve ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya tRtIyAntato bodhaH / tRtIyAntArtharajatatvAdiprakArakatvadvitIyAntArthazuktayAdiviSayakatvayoH viziSTavaiziSTyavodhamaryAdayA'vacchedyAvacchedakabhAvabhAnam / rajatatvena zukti jAnAtItyAdau niyataM kevalamekatra dvayamitirItyA tadubhayabodhasya ttraavyutpnntvaat| ata ime zuktirajate ityAdipramAparasya tAhazavAkyasya na prAmANyam / ghaTatvAdyavacchinna pratiyogitAkavahnayabhAvAdiniSThena vahnayAdinirUpitAnuyogitAvizeSarUpavahnayAdyabhAvatvena tadabhAvaniSThaghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkatvasyAvacchedyAvacchedakabhAvaH svIkriyate / ghaTatvena vahnirnAstItyAdau ca tadbodhasyoktarItyAvazyakatvamiti ghaTatvAvacchinnavahnayAdyabhAvasya 1 vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAdino'nyathAkhyAtimataM nirAkarturupAdhyAyopanAmakasya sondala, sundala, saundalAdivividhanAmadheyasya mate iti bhAvaH / viSayakatvayorityAdi / sAdRzaviSayako parasparanirUpyAnarUpakamAvastAdRzaviSayatAnirUpAlcayorakcchecAvacchedakabhAvo'bhyupeyate- ghaTatvAdya vacchinnetyAdi / yaddharmAvacchinnayanniSThapratiyogitA bhavati tddhrmaavcchinnprtiyogitaaniruupktvtniruupitaanuyogityorevaavcchedyaavcchedkbhaavH| usakolakavahnighaTobhayannamastIktivAkyajanyabobalAtparyeNa ghaTatvena vahniAstIti vAkyatva prAmANyavAraNAya tathAkalpanasyAvazyakatvAditi bhAvaH / "aavshyktvmiti| anyathA vahnighaTobhayannAstItyAdipratItiviSayasyApyabhAvasya vahninirUpitAnuyogikatvasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya ca sattvena tadbodhatAtparyeNApi ghaTatvena vahnirnAstIti prayogApattiH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahnitvAvacchinnaghaTAdyabhAvasamaniyatatvena tadabhinnatayA tatra ghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkatvaghaTAdyabhAvatvasattve'pi tAdRzAbhAvaparasya ghaTatvena ghaTo nAsti, vahnitvena vahnirnAstItyAdivAkyasya na prAmANyam / uktasthale ca tRtIyAntAdyarthasya dvitIyAntAdyarthe'vacchedyAvacchedakabhAvasambandhenAnvaya ityapi kazcit / taa| vibhaktayarthe vibhaktayarthAnvayasyAvyutpannatvAt / na ca rajatatvenedaM jJAyate ityAdau AkhyAtArthaviSayatAyAM tRtIyArthaprakAratAyA nirUpitatvasaMbandhenAnvayAnnoktavyutpattikalpanamiti vAcyam / tatrApi rajatatvAdiprakArakatvaviziSTadhAtvartha'jJAnanirUpitatvasyAkhyAtArthe bhAnasvIkAreNaivAtiprasaGgabhaGgAt / na ca tasmAtpacati' yayoH parasparanirUpyanirUpakabhAvastayorevAvacchedyAvacchedakabhAvaniyamAditi bhAvaH / 'uktasthala iti / rajatatvena zukti jAnAtItyAdA vityarthaH / tRtIyAntAdyarthasyeti / tRtIyAntArthaprakAratAyAH svanirUpakatvasambandhena jJAne'nvayaH svAvacchedakatvasambandhena dvitIyArthaviSayatAyAmityAzayaH / 3 rajatatvenedamityAdi / rajatatvaprakAratAnirUpitajJAnIyavizeSyatAvadidamiti bodhaH / 4 viziSTadhAtvartheti / nanu rajatatvAdiprakArakajJAnanirUpitatvasyaivAkhyAtArthe'nvayo'stu kiM viziSTadhAtvarthetyAdinivezeneti cenna / ime zuktirajate iti vAkyajanyabodhaparakarajatatvena zuktiM jAnAtItivAkyasyoktarItyA prAmANyApattivAraNAya tasyAvazyakatvAt tAdRzaprakAratAnirUpakatvaviziSTajJAnanirUpitatvatAdRzaprakAratAnirUpitavizeSyatAyAmeveti na doSaH / "tasmAt pacatItyAdi / taddhetukA pAkakriyA tahetukaM caitranirUpitasvatvamiti bodhH|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 221 tasmAccaitrasyetyAdau vibhaktayarthe kRtisaMbandhAdau hetuvibhaktayarthAnvayadarzanAnAstyuktAvyutpattiriti vAcyam / hetuvibhaktayatiriktavibhaktayarthasyAvibhaktayarthe'nanvayaniyamAt na ca rajatatvenedaM jAnAtItyAdau tRtIyAyAH kArakavibhaktitvAbhAvAnna tadarthasya kriyAyAmanvayasaMbhava ityagatyA dvitIyArtha eva tadanvaya upagantavya iti vAcyam / ___ maNikAramate tasmAjjAnAtItyAdau jJAnAdirUpadhAtvartha eva hetuvibhaktayarthasya tasmAt sthIyate ityAdau ca sarvasammata eva dhAtvarthasthityAdau tasyAnvayena SaSThayathasaMbandhasyApi "guruvitratapasviturgatAnAM pratikurvIta bhiSak svabheSarityAdau dhAtvarthe'nvayena karmAsamabhivyAhRte rajatatvena jAnAta.tyAdau dhAtvarthe tRtIyArthAnvayasyAvazyakatvena kArakavibhaktibhinnavibhaktyarthasya kriyAyAmananvaya ityaniyamAt / evaM ghaTatvena vahnirnAstItyAdau prathamArtho nAnuyogitvam / prathamAyAH saMkhyAtiriktavibhaktatharthAbodhakatvaniya-, mAt / ato narthAbhAve sabandha evaM tat / tatra ca na tRtiiyaarthaanvysNbhvH| mamatu anuyogitAsaMbandhena vahnayAdiviziSTAbhAve tRtIyAntArthaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvavaiziSTyabhAnAdviziSTavaiziSTya -zAma 'maNikAramate iti|tnmte pAzrayatArUpArthakatvasyAkhyAte nirAkaraNAta prAzrayatAyAM nAnvayasambhavaH / / jAnAtoti / tanmate jJAnArthakadhAtusamabhibyAhavAkhyAtasya nirarthakatvaspopapAditatvAt anyatrAnvayAsambhavAditi bhAvaH / atra prathamArthasyAbhAvAta vibhaktyarthAnvayasvIkAre pUrvaprayoge nirvAhasambhave'pyatrAnirvAhAdanicchatApi madrIterevAnusatavyatayA arddhajaratIyaH syAdityetaducyate--evamiti /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ HTM/ bodhamaryAdayA vahnayAdyanuyogikatvasthalIyasyAnuyogitayA saMvaddhavahnayAdestAdRzapratiyogitAkatvenAvacchedyAvacchedakabhAvabhAnopagamena sAmaJjasyAt / anuyogitAyA nArthatAvacchedakatve tava vahnayAdeH pratiyogino'nvayaH / atastatra tRtIyAntArthaghaTatvAvacchinnapratiyogitAyA nirUpakatvenAnvayaM svIkRtyAtiprasaGgavAraNaM samyak pratibhAti raGge'bhedena rajatAropasthale raGgaM rajatena jAnAtItyaprayogAt / tAdAtmyabhinnasaMvandhAvacchinnaprakAritaiva tRtiiyaarthH| tatra ca raGga rajataM jAnAtIti prayogAttAdAtmyasambandhAvacchinnaprakAratAkatvaM krmtvaanushissttdvitiiyaaderevaarthH| tasya ca tAdRzaprakAravAcipadasamAnavibhaktikapadopasthApyavizeSyatAviziSTAyAmeva jnyaanruupkriyaayaamnvyH| tena bhedAropasthale raGge rajatatvaM jAnAtItivadabhedAropasthale raGga rajataM jAnAtIti na prayogaH / uktasthale ca raGgarajatAyoH samAnavibhaktikapadopasthApyayorabhedAnvaye sAkAGkSatve'pi nAyogyatayA taadRshaanvyH| evaM sati raGgarajatAdipadayoH sAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti cet-kA kSatiH / na caivaM rajataganaikatvabahutvAvivakSAyAM raGgAni rajataM jAnAtIti prayogasya striyaM pAMsulAna jAnAtIti prayogasya ca prasaGgaH / sAmAnAdhikaraNyasyaiva samAnavacanaliGgakatvaniyatatvAditi vAcyam / samAnAdhikaraNayoriva yatpadArthavizeSyakatvaviziSTe'bhedasaMbandhAvacchinnayatpadArthaprakArakatvasyAnvayastayorapi samAnaliGgavacanatvaniyamAt / ____ yakSapatimatAnuyAyinastu raGgaM rajataM jAnAtItyAdau sAmAnAdhikaraNyAnurodhAt rajatAdipadasya rajatAbhedajJAnaviSaye lakSaNA / atta ena bhrAntijJavizeSadarzinA prayuktasya lohitavahni jAnAtItyAdivAkyasyApi praamaannynirvaahH| na hyasamAsasthala ika lohitavahnayAdyorabhedAvivakSA jJAnAMze lohitAdeH svAtantryeNAnbayo vA sambhavati karmadhArayasya sAdhutAnupapatteH / lohitapadottaraM prakAratAbodhaka
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhakterabhAvAt / dhAtvarthe sAkSAnnAmArthasya bhedAnvaye'vyutpatteH / dvandvasthalavakarmadhArayottaravibhakteH pUrvapadaprakRtikatvAbhAvAt tasyAH pUrvapadArthAnvitaprakAratAbodhakatvAyogAt ca ca dvandvasamAsa evAsau alpAco vahnipatsya pUrvanipAtaprasaGgAt / samAhArapakSe pulliGgatAyA itaretarapale ca ekavacanasyAnupapatteH / etanmate zuklo vahnirityAdipramAyAM lohitAbhedAropaviSayavahniviSayakatve'pi zuklo vahnirlohitA japatisamUhAlambanapramAyA lohitAbhedAvagAhikhaviSayavahniviSayakatve'pi ca taddazAyAM lohitavahni lohitaM vahni vA jAnAtIti na prayogaH / tAdRzapadopasthApyaviSayatAyA mipAratantryeNa""dvitIyarthiviSayatAyAmabhedasambandhena vizeSaNatAyA niyamopagamAt / athavA lohitAbhedaviSayatAnirUpitaviSayatApannasya vahnayAderzAnAnvayiviSayitAnirUpakatvaM bhaaste| samUhAlambanAdau ca tAdazaviSayatAnApannasyaiva viSayitAnirUpakatvamiti naatiprsnggH| vipayatApannasya nirUpakatvamityasya ca viSayatAvacchinnaM nirUpaka tvamityarthaH / etanna vilakSaNaviSayitAnirUpakatAvacchedakatvamaviSa yasyApi viSayatvasyopeyate, skadaNDavAnilyAdau daNDAdirUpaprakArAMze'prakAreNApi raktatvAdiprakAratAnirUpitavizepyatvena daNDAdiprakAratAyA avcchedyaavcchedkbhaavvdityaahuH| na ca dvandvasamAsa eveti / vastuto dvandvaprAptireva na ekadharmAvacchinne ekasambandhenAnvitAnAgava dvandvavidhAnAtprakRte prakAritAvizeSyitobhayasambandhenobhayoranvitatkAla 2 atheti / abheda sambandhAvacchinnalohitaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchinnanirUpakatAni rUpitanirUpyatAvadviSayitAzAlijJAnavAnayamiti bodha , eva lohitavahni jAnAgItivAkyAjjAyate iti bhAvaH /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ tama zomanam / uktarItyA vinaiva lakSaNAmupapattau tasyA na nyaayytvaat| hAthokasthale AropyAropaviSayabodhakapadonAnvitArthakatve karmapratyayasthale lohito vanhirjAyate ityAdau vizeSyabhedAdvAkyabhedApattiH / na ca lohitAbhedajJAnaviSayo vahnirityeva zAbdadhIrupagamyate na tu jJAne prakAro lohito vizeSyazca vahniriti samUhAlambanaM, tathA sati zuklo vahnirlohitA japetyAdAvapi tathA prayogaprasaGgAt / darzitaviziSTavaiziSTyabodhasvIkAre lohitAdiprakArakatvaviziSTanirUpitavizeSyatAyAH zuklavahnayAdau bAdhitatvena tAdRzaprayogApattivirahAditi vAcyam / tatra lohitAdipadottaraprakAratArthakadvitIyAdiviraheNa lohitAdiprakArakatvena jJAnabhAnAsaMbhavAt / nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanvayasyAvyutpannatayA prakAritAyAH saMsargatayA bhAnAsaMbhavAditi cet-na / yathA hi-ghaTo nIlo bhavati, vRkSo naukA bhavati, kASThaM bhasma bhavatItyAdau dhAtvarthe'sAdhAraNadharmarUpe bhAve vyutpattivaicitryeNa nIlanaukAbhasmAdeH sAkSAdevAnvayaH, prathamAyA antarAbhAsamAnArthakatvAbhAvAta, naukAdipadasya svArambhakAvayavArabdhArthalAkSaNikatayA prakRtivikRtyorbhedamate'pi vRkSo naukA bhavatItyAdau yogyatAyA upapattiH, sthA dhAtvarthe prakRte'pi prakAritAsaMbandhena lohitAdeH sAkSAdanvayasyAgatyopagamAt / yathA prakRtivikRtibhAvasthale vRkSaH paJca naukA bhavatItyAdau 1 vastuto lohitavahni jAnAtItivAkyamapramANa matidhyeyamityadhika: pATho hastalikhitapustake'tra dRzyate / shaabddhiiriti| lohitaniSThAbhedasambandhAvacchinna prakAratAnirUpakajJAnIyaviSayatAzrayo vahnirityevaM rUpa iti bhAvaH /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtibhUtavRkSAdervizeSyatayA bhAvanAnvayitvAt , tadgatasaMkhyAbodhakatayA prakRtivAcakapadasamAnavacanatvamAkhyAtasya tathA eko dvau jJAyate ityAdhubhayArthAbhedAropasthalIyavAkye ekAdipadArthasyAropavizeSyasyAkhyAtArthavizeSyatayAnvayavizeSyatayA tatpadasamAnavacanatvamAkhyAtanya / ___ na caivaM 'amAni tattena nijAyazoyugaM dvikAlabaddhAzcikurAH ziraH sthitam' ityatra kathamAropavizeSyavAcakapadaviruddhavacanatvamamAnItikriyApadasyeti vAcyam, tatrAyazodvayasya vAstavatvaM na cikurabhAgadvayasya rAjJA aAropyatvena kaverutprekSitatvAt / AkhyAtArthavizeSyatAnvayavizeSyatvenAyazoyugasyaiva vivkssittvaat| icchArthakadhAtusthale mukhyavizeSyatvarUpaM karmatvaM dvitIyArthaH / ato vRSTisAdhyaM sukhaM bhavatvityAdIcchAsthale sukhamicchatItyAdivaSTimicchatItyAdayo na pryogaaH| atha ahaM sukhI syAmityAdIcchAyAH sukhAdivizeSaNaka tayA tatra sukhamicchatItyAdiprayogAnupapattiriti cet-na / mama sukhaM bhavatvityAdisukhavizeSyakecchAyA eva kadA citsukhAdi viziSTAtmabodhakazabdena vissyaabhilaapaat| svakRtyadhInasiddhikatvarUpasvakRtisAdhyatvaprakArakapAkavizeSyakecchAyA iva pAkaM kRtyA sAdhayAnIti pAkasiddhayanukUlakRtyabhinnavyApAraviziSTAtmabodhakazabdena viSayAbhilApavat / yadi yoddezyasukhAdevizeSaNatayA'pi kacidbhAnamAnubhAvikaM tadoddezyAdivyavahAraniyAmakaH kacitkicidvizeSaNasAdhAraNo viSayatAvizeSo'bhyupeyaH / anumitau vizeSyatayA kAcitkabhAnaviSaya'sAdhyaniSThavidheyatAkhya 'bhAnaviSayeti parvate vahnirityanumAne hi sAdhyasya vahnavizeSyatvaM, vahnimAn parvata ityatra ca prakAratvamiti bhAvaH /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayatAvat / sa eva ca sukhamicchatItyAdau dvitIyArthaH / grAmamicchatItyAdau grAmAdipadaM graamsvtvaadiprm| ata eva ca siddhasya grAmAdemukhyavizeSyatAyA upadarzitavilakSaNaviSayatAyA vA virahe'pi na kSatiH / grAmAdeH siddhatve'pi svasvatvAdhasiddhoparaktasya icchAyAM prAdhAnyena kvacidbhAnaM viziSTesyAsiddhatvAt / tatra grAmamicchatItyAdiprayoga ityapi badanti / 42 loyA kavikopatItyAdau dvitIyAyA vizeSyatApakamatvArthakatayA kRtiprakArakapAkavizeSyakecchA pratIyate / sA ca pAkaM kRtyA sAdhayAnItIcchA / atha vA sano dhAtvarthavizeSyakecchA vAcitvAtkRtivizeSyakecchA cikIrSApadArthaH / sA ca pAkakRtirbhavatvitIcchaiva / pravartikA ca sA bhavatu mA vetyanyadetat / pAkAdezca kRtikarmatvameva dvitIyayA pratyAyyate, na vicchAyA viSayatvarUpaM karmatvam / gRhasthitIcchAmAdAya gRhaM tiSThAsatItyAdiprayogApatteH / yunaM caitat / sano dhAtvarthaprakArakecchAvAcitve odanabhojanecchA. dazAyAmodanaM bubhukSate iti prayogo na syaat| tatra bhojanasyAprakAratvAt / na ca karmatA sambandhena bhojanaprakArikA yadA odanavizeSyikecchA tadaivaitAdRzaprayogaH / sA cecchA bhojndhrmikesstthsaadhntaajnyaanaadbhojnvishissttaudndhrmikessttsaadhntaajnyaanaadvaa| aor3hanasya siddhatAdazAyAmapi viziSTadharmikeSTasAdhanatAjJAnAdviziSTadharmikAsiddhatvajJAnasahitAdviziSTecchAsambhavAt / patra bhojanasiddhatAdazAyAM bhojanottarakAlInagamanatvAdiprakAriko bhuktaudanajanyapaSTitvAdiprakArikA vA IcchI tatra bubhukSata iti prayogasya na prsnggH| mukhyavizeSyavizeSaNa'tApannakarmatvAMze icchAprakAratIyA~ evaM sanapra ti mukhyavizeSyavizeSaNeti / mukhyavizeSyavizeSaNatApanna karmatvaniSThavizeSyatAnirUpitecchAprakArataiva sanprakRtyarthaniSThatayA bhAsata ::ti bhAvaH /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtyarthe bhAnopagamAditi vAcyam / bhojanaM bhavatvityAdibhojanavizaSyakecchAdazAyAmapi bubhukSate iti prayogasya sarvasiddhatvena dhAtvarthavizeSyakecchAbodhakatAyAH sanpratyayasyAvazyamupeyatvAt / na ca dvayI vyutpattirevopayate / ekavyutpattyaiva nirvAhe vyutpatti-: dvayakalpane gauravAt / ata eva ca sthityAdigocarecchAyA gRhAdivizeSyakatvasyoktarItyA sambhave'pi gRhaM tiSThAsatItyAdayo na prayogAH / bhojana prakArakaudanavizeSyakecchAvizeSadazAyAM bubhukSata iti progasattvena uddezyatAkhyaviSayatAyA eva dhAtvarthe bhAnopagamena tasya nirvaahaat| na ca dhAtvarthavizeSyakecchAyAH sanpratyayArthatve pAkaM cikIrSati prodanaM bubhukSate ityAdau pAkaudanAdevitIyayA kRtibhojanAdikarmatvapratyAyanasaMbhave'pi pAkazcikIrNyate aodano bubhukSyate ityAdau karmAkhyAtena tatpratyAyanAsaMbhavaH / tatprakRtibhUtasannantadhAtvarthakRtibhojanecchAkarmatvasyaiva tatpratyayena bodhyatvAt / pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvAt / icchAviSayatvavizeSitakRtibhojanAdezca prakRtyA'pratipAdanAditi vaacym| kartRpratyayasthale sanpratyayArthecchAyA dhAtvarthavizeSyatayA bhAne'pi karmapratyayasthale tasyA dhAtvarthavizeSaNatayA bhAgopagamAt / gRhmityaadi| tanmate icchIyamukhyavizeSyatAzrayatvameva karmatvaM tacca gRhe'pyastItitAdRzaprayogApattiriti bhAvaH / dhAtvarthavizeSyakecchA sannartha iti vadatAntu neyamApattiH kRtikarmatvarUpadvitIyArthasya tatra bAdhAditi / . bhojanetyAdi / karmatAsambandhena bhojanaviziSTamodanaM bhavatviti bhAvaH / 3 tasyA iti / svanirUpitaviSayatvavatvasambandheneti bhAvaH /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 vyutpattivAdaH [ kArake cikIrNyate pAka ityAdau icchAvizeSitakRtyAdereva sannantena pratipAdanAt , tAdRzakRtyAdikarmatAyA AtmanepadAdinA pratyAyanasaMbhavAt / AkhyAtAdyupasthitavartamAnatvAdezca kRtyAdiviSayakecchA yatra prakRtyarthaH yatra vA icchA vissykRtisttrobhytraivecchaayaamnvyH| prakRtyarthaikadeze'pi nIlataro ghaTa ityAdisthale nIlarUpAdau tarabAdyarthAtizayAnvayAnurodhAt / na caivaM karmapratyayasthale'pi kRtivizeSitaivecchA' sanA pratyAyyatAM vizeSaNIbhavantI kRtireva karmatvenAnvIyatAM bhavanmate vizeNIbhUtecchAyAM vartamAnatvAdyaparAkhyAtArthAnvayavaditi vAcyam / ekatra vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayA'nvayo'vyutpanna iti prathamAntArthavizeSaNakarmatve icchAyAM vizeSaNatayopasthitasya dhAtvarthasya vizeSaNatayAnvayAyogAt / vizeSyatayA cAnvayasyAprasaktatvAt dhAtvarthavizeSaNatayA icchAbhAnepi tasyA vartamAnatvAdivizeSyatayaiva bhaanenoktvyutpttivirodhvirhaat| evaM dhAtvarthasyetaravizeSaNatayopasthitasya svAtaMtryeNa karmatAvizeSaNatvamayuktameva / 'prakRtyarthasyaikadeze'pi prakRtyarthAntargata 'kRtivizeSyatayaiveccheti hastalikhitapustakapAThaH / 2 anvIyatAmiti / nanvevamAkhyAtasya prakRtyarthaMkadezAnvitakarmatvabodhakatvena prakRtyAnvitasvArthabodhakatvameva pratyayAnAmiti niyamAnupapattirata Aha-bhavanmate ityaadi| 3 prakRtyarthasyetyAdyArabhya svAtantryeNa bhAsamAne ityantasya sthAne'smatpitRvyacaraNamadhusUdanazagaMmizrANAM mate vakSyamANarItyA pATho yuktH| tathA hi-nIlataro ghaTa ityAdau prakRtyarthaMkadeze pratyayArthAnvayadarzane'pi pratyayArthe prakRtyarthaMkadezasyAnvayAdarzanAt na svAtantryeNa bhAsamAne karmatvarUpapratyayArthe prakRtyarthaMkadezasya ekatra vizeSaNasya kRtyAderanvayaH /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 226 tayA bhAsamAne eva pratyayArthAnvayadarzanAt , na tu svAtantryeNa bhAsamAne icchArUpavizeSyapAratantryeNa karmatvAnvayo'pi icchAyAM karmatvAnanvayena durghaTaH / vizeSyAnvayinyeva vizeSaNasya pAratantryeNAnvayasya viziSTAnvayasthale vyutpattisiddhatvAt na tu vizeSyAnAnvayini / athAstu viSayatArUpakarmatve cikIyate pAka ityAdAvicchAyAstatpAratantryeNa kRtezcAnvayaH / evaJca kRtiviSayakecchAviSayatvAvacchinnakRtiviSayatAzrayaH pAka ityanvayabodhaH / ubhayatraiva pAkAdeviSayatvAt / sthityAdikarmatvAprasiddhayA gRhaM tiSThAsyate ityAderaprasaGgAditi cet / aodano bubhukSyate ityAdau kA gatiH / tatrecchAkarmatAyA viSayatArUpatvAt bhojanAdikarmatAyAzca tadanyatvAt / vizeSyIbhavadicchAnvayini karmatve bhojanAdyanvayAyogyatvena tvishissttaanvyaasNbhvaat| vastuta: pAkazcikIrNyata itytraapygtirev| kRtivizeSaNatayA pAkaniSThecchAviSayatAyAH kRtyavizeSaNatayA taniSThakRtiviSayatAbhinnatayA icchAnvayino viSayatvarUpakarmatvasya kRtynvyaayogytvaat| yadi ca vizeSyAnvayivyaktAveva tatpAratantryeNa vizeSaNAnvaya iti na niyamaH api tu tadanvayitAvacchedakAvacchinna eveti| tathA ca viSayatAtvAvacchinnasyobhayAnvayayogyatayA na prkRte'nvyaanuppttiH| ata evAruNayetyAdAvAruNyanirUpitasAdhyatAyA gonirUpitasAdhyatAbhinnatve'pi na tRtIyArthe vishissttaanvyaanuppttiH| tatra 'kRtivizaSeNatayeti / kRtiniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatArUpapAkaniSThecchAviSayatAyAH kRtiniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAbhinnA yA kRtinirUpitA pAkaniSThA viSayatA tadbhinnatayetyarthaH / aruNayeti--aruNayA piGgAkSyA ekahAyanyA somaM krINAtItivAkye /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kArake 230 vyutpattivAdaH paramparayA vizeSyAnvayisomakrayavyakteH paramparayA vizeSaNAnvayivyaktyabhedavat prakRte'pi paramparayobhayAnvayikarmavyaktyabhedo'kSata evetyucyate tadA bhojanakRtirbhavatu pAkazca bhavatu iti samUhAlambanecchAmAdAya pAkazcikIyate iti prayogasya kAlAntarIyakRtiviSayatAmAdAya duritaiva / viSayitAsambandhenecchAvizeSaNIbhUtakRtivyaktikarmatvAnvayasyaiva tadicchAnvayini karmaNyanvayAnAyamatiprasaGga iti cettathApi tadicchAkAle pAka idAnIM na cikIrNyate iti pryogaanuppttiH| anvayitAvacchedakakRtiviSayatAtvakRtigocaravarttamAnecchAviSayatAtvAvacchinnAbhAvayostadA pAke'sambhavAt / na ca vartamAnakAlAvacchinnakRtiviSayatAtvAvacchinnAbhAva eva tatra pratIyate, sa ca pAke'bAdhita iti vAcyam / yadyatItecchAdhInapAkakRtirapi tatra varttate tadA tAdRzAbhAvasyApi tatra bAdhAt pAkakRtIcchAyAmasatyAmuktecchAsattve'pi ca tathA prayogAt / kRtyasattve'pi pAkakRtIcchAsattve tathA prayogavirahAt / kRtiviSayatvAbhAvamAtrabodhasya tatrAbhyupagamAsaMbhavAcceti / karmapratyayasthale icchAdhAtvarthavizeSaNameva / idantu tattvam / karmapratyayasthale'pi dhAtvarthavizeSitaivecchA sanpratyayena prtyaayyte| tatkarmatvameva karmAkhyAtArthaH / tacca dhAtvarthakarmatayA tadviSayatvam / zrodanakarmaka bhojanaM bhavatu, pAkaviSayakakRtirbhavatu ityAdIcchAyAM ca pAkabhojanAdInAM tathecchAviSayatayA tatkarmatvamakSatam / gRhasthitIcchAyAM gRhAdeH sthityAdhAratvAdinaiva viSayatvamiti na gRhAdestiSThAsAdikarmatvam / ata eva yadodana- . 'prodanakarmaketyAdi / dhAtvarthakarmatvaniSThaviSayatAnirUpitacaitravRttIcchIyaviSayatAvAn pAkAdiriti bodhaH /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 231 vyaktikarmakabhojanamaprasiddham atha ca bhojanakarmatayA tadiSTaM tatrAyamodano bubhukSyata ityAderdarzanAdiviSayatvena gaganAdigocarecchAsthale ca gaganaM didRkSate ityAdezca prayogasya nAnupapattiH / na vA odanAdirUpakarmamAtroparAgeNa yatra bhojanAdIcchA daivavazena ca tadbhojanAdikaM viSAdikarmakamapi tatra viSaM bubhukSyate ityAdayaH pryogaaH| kartRpratyayasthale ca tAdRza'viSayatArUpaM karmatvameva icchAvizeSaNatayA bhAsate na tu dhAtvarthakarmatvaM dhAtvarthavizeSaNatayA / tatpadArthakarmatvaviziSTabhojanAdinirUpitaviSayitAyA niyamata i. cchAyAM bhAnopagamenoktasthale viSaM bubhukSate caitra ityAdiprayogavAraNe'pi gaganaM didRkSate caitra ityAdiprayogasya duruppaadtvaat| ___ idantu bodhyam / sanpratipAdyecchAyAM dhAtvarthakRtibhojanAdeH kevalavizeSyatAsambandhena na vizeSaNatvam / tathA sati parakartRkakRtibhojanAdigocarecchAvati ayaM cikIrSati bubhukSata iti prayogaprasaGgAt, kintu vizeSyitAsamAnakartRkatvobhayasambandhenaiva uktAtiprasaGgavAraNAya icchAsamAnakartRkatve'pi sanpratyayavAcyatAM svIkRtya 'tAdRzetyAdi / dhAtvarthakarmatvaniSThaviSayatAnirUpitecchIyaviSayatArUpamevetyarthaH / tathAvabodhaH bhojanAdikarmatvaniSThaviSayatAnirUpitecchIya aodanAdiniSThaviSayatAnirUpitaviSayitAvadicchAvAniti / taditi / dvitIyAprakRtyarthaH / durupayAdatvAditi / atra gaganavRttikarmatAnirUpakadarzanAprasiddheriti bhAvaH / apoti / apizabdAdicchAyAmapItyarthaH / tathA ca pAkAdiniSThakarmatvanirUpikA yA icchAsamAnakartRkakRtyAdivizeSyikA icchA tadvAniti bodha ityuktasthale na doSa iti bhAvaH /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 vyutpattivAdaH [ kArake kriyAyAM tadanvayo na sAdhIyAn / icchAntara samAnakartRkatvamAdAya darzitasthale'tiprasaGgatAdavasthyAt / svasamAnakartRkatvasya vAcyatve tattadicchArUpasvapadArthAnAmananugamena vyutpattyanupapattiH / na ca samAnakartRkatvasya sambandhatvopagame tatra shktigraahkaanushaasnvirodhH| yato dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vetisanpratyayavidhAyakasUtraM sanaH samAnakartakatvArthakatAM na pratipAdayati / tasya hIcchAkarmatvena tatsamAnakartRkatvena ca svArthaparAddhAtoricchArUpArthe sanpratyayo bhavatItyevArthaH / icchAdhAtvarthayoH saMsargatayA samAnakartakatvavivakSAyAmapi samAnakartakatvoparaktArthaparatvaM dhAtonirvahatIti icchAmAtre zaktigrAhakaM tatsUtramiti / subantottarecchArthavihitakyackAmyajantasya dhAtoricchArthakatayA sanpratyayAntAvizeSe'pi sannantadhAtuvanna sakarmakatA / tadantargataprAtipadikasyaiva karmabodhakatayecchAyAH karmAkAGkSAvirahAt / na-ca-putrIyati putrakAmyatItyAdau kyajAdiprakRtyarthaputrAdeH kriyAtvAbhAvenAkarmakatve'pi AtmanaH pAkamicchati pAkIyatItyAdau prakRtyarthapAkAdeH sakarmakatayA sannantasamudAyavat kyajantapAkAdisamudAyamya sakarmakatAyA durvAratayA taNDulaM pAkIyatItyAdiprayogApattiriti vaacym| kRdhAtusamAnArthakayateriva sannantasamAnArthakasya kyajantAderapi karmabodhakasupsAkAGkSatvAnupagamena tathA 'icchAntareti / ayambhAvaH / yadA caitrasyaudanabhojano bhavatvitIcchA maitravRttirasti caitrasya pAkakRtirbhavatvitIcchA'sti tadA caitravRttericchAsamAnakartRkatvamapyabAdhitameva iti maitro bubhukSati ityAdiprayogo durvAra eveti / ___ vAcyatve iti / san pratyayavAcyatve ityarthaH /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 233 prayogAprasaGgAt kRdantakarmatvavivakSAyAM tu SaSThayA bAdhAd dvitIyAyA aprasaktezca / na ca dhAtvavayavakRdyoge kartakarmaNoH kRtItyasya dvitIyAbAdhakatve kaMsakarmakavadhamAcaSTe kaMsaM ghAtayatItyatra dvitIyA na syAt / kaMsasyAkhyAnakarmatvAyogena vadhakarmatayaiva taduttaraM dvitIyAsamarthanAditi vAcyam / kRdantottaraM yatrAkhyAtArthe Nic tatra prakRtivacca kArakamityanena kRdantakArakasya Nyanta tatprakRtipratipAdyakriyAkArakatulyatvAtidezAt rAjAnaM gamayati sUryamudgamayatItyAdau NyantadhAtuyoge yathA prakRtyarthakriyAkartuH karmatvaM tathA kRdantottaraNicpratyayayoge'pItyAkhyeyagatyudgatyAdikartuH karmatayA taduttaraM dvitIyeti / NyantadhAtuyoge yathA prakRteH karmaNo dvitIyAntatA tathA NicpratyayAntakRdantakamaNo'pIti lAbhAt kRdantakarmaNa: kaMsAderdvitIyAntatopapattiH / tathA' vivakSAyAM taNDulasya pAkIyatIti prayoga iSyata eva / kArakavibhaktayarthasya vRttyekadezenApyanvayasya vyutpannatvAt / sambandhavivakSAyAM ca na tathA pryogH| vastutaH saMvandhavivakSAyAmapi tathA prayoga iSyata eva / na ca tatra vRttyekadezena SaSThayAnvaye pratiyogimpadAdanyadyadanyatkArakAdapIvinyupativirodha iti vAcyam / tAdRzavyutpatterabhedAnvayasthala eva svIkArAt / vRttyekadezena bhedAnvaye bAdhakAbhAvAt / ata eva Rddhasya rAjamAtaGgA ityAdiprayogo neSyate / iSyate ca pituH svarga 'Nyanteti / yathA kasaM ghAtayatItyAdau kRtaprakRtiNyantahananirUpitakarmakatvaM kaMsasyAstIti kRdantanirUpitakarmatvamapi tasyaiveti bhAvaH / tatheti / dhAvasyakAkAdikRdantArthAnvayavivakSamyAmityartha / anyadityAdi / tasya vRttyekadezenAnvayo na bhavatItyarthaH / .. * piturityAdi / pitRsambandhisukhakAma ityrthH| ..
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAma ityAdiprayogaH / na kArakapadapratiyogipadayorbhedanivezanamaphalamiti vAcyam / tannivezasya dRSTAntavidhayoktatvAt / yathA pratiyogipadArthasya kutrApi abhedAnvayo na bhavati tathA vRttyekadezenAnyapadArthasyetyarthe tAtparyAditi dhyeyam / ___ abhedavivakSAyAM paNDitaM putrIyati pravIraM putrakAmyatItyAdiprayogAbhAvavat paraputrAdigocarecchAvati puMsi putrIyatItyAdayo na prayogAH / supa Atmana: kyajityAdinA icchAkartasambandhi yadicchAkarma tadbodhakasubantAt kyacakAmyacovidhAnAt / saMbandhitvaM ca sambandhitvena bhAtatvam / anyathA yasyecchAkartuH putro'prasiddhastasyApi strIyatvena putrecchAdazAyAM pUtrIyutItyAdiprayogasya srvsiddhsyaanupptteH| uktasthale putrauryatItyAdivAkyasya prAmANyavAraNAya ca kyajAdyarthecchAyAM putrAdeviSayitvamAtraM na sambandha! kintu svAMze bhAsamAna saMbandhasya pratiyogitayA yo viSayastIhazapuruSavRttitvasahitamabhyupeyam / " saMvandhasya kyajAdyavAcyatve'pyuktasambandhenaivecchAyAM subantArthasyAnvaya iti vyutpattipradarzanAyaiva sUtre Atmana ityupAttam / Atmana iti SaSThayarthasambandhazca na dhAtoH karmaNa ityAdi sUtrAnuvRttAyAmicchAyAmanveti, ajyAnalakatvAdutArthalAbhAprayojakatvAcca, api tu supa ityarthe' subantAdityatra sa PATreal 1 nivezanamiti / tayorabhedAnvayabodhau vRttyekadezenAdarzanAditibhAvaH / 2 uktsmbndhenaivetyaadi| svaniSThakarmatAnirUpakatvasvAnayogikabhAsamAnasambandhapratiyogivRttittvobhayasambandhenaivetyarthaH / subantAryasya putrAderityarthaH / anvaya ityasyecchAyAmiti zeSaH / / 3 ityarthe iti / ityarthabhUte ityarthaH / 4sa iti / sambandha ityarthaH /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'lakRtaH cecchAkarttaH smbndhityecchaavissyoNklm| ma ca icchAkarmaNa: subantAdicchAkarturicchAyAmiti vRttAvapIcchAkartuH subantAdityeva yojanA kAryA / yathAzrute darzitAnupapatteriti dhyeyam / - bhRtyaM putrIyatItyAdAvAcArArthavihitakyajantasya sakarmakatvaM yujyata eva / tathA hi tamivAcaratItyarthe upamAnavAcina: kyaca vihitH| tamivAcaratItyasya tattulyaM jAnAtItyarthaH / AcArapadasya vyavahAramUlajJAnaparatvAt / tulpatayAjJAnaM ca kyjrthH| tacca sakarmakameva / tatra tulyatve pratiyogitayA putrAderanvayaH putrAdipadameva vA goNyA putrAditulyaparam / jJAnamAtraM kyajarthastatra ca svAbhedAvagAhi vasambandhena putraaditulysyaanvyH| = caivaM putrAdipadamupameyArthakameva na tUpamAnArthakamiti kathamupamAnAdAcAra ityanena taduttaraM kyaco vidhAnaM saGgacchata iti vAcyam / putrAdipadasya tulyArthako'pi tulytvprtiyogityopmaanputraadyrthktvaat| ata eva tasya kamavAcakaca patrAditulyasyAcArakarmatvAt samyagupapadyate / pUrvamate upamAnapadasya karmavAcakatvaM prAcArakarmavizeSaNatulyatApratiyogibodhakatvarUpaM bodhyam / vastutaH putramivAcaratItyasya putraM yathA vyavaharati tathA vyavaharatItyevArthaH / vyavahArazca pratipAlyatvAdinA jJAnaM pratipAlanAdirUpovyApAro vaa| evaM ca putrIyatItyasya putrkrmkvyvhaartulyvyvhaarkrtetyrthH| mukhacandrAderyathA svajanyAhlAdasya tulyatayopamAnopameyabhAvastathA putrabhRtyayorapi svakarmakavyavahAratulyatayA sa iti putrapadasyopamAnavAcitA / AcAraniSThasAdRzyapratiyogyAcArakarmavAcitA ca AcArasadRzAcAra eva kyco'rthH| prathamAcAre karmatAsaMbandhena putrAderanvayaH / amAdyantAt kyacpratyayavidhAne'pi dhAtvavayavatayA luptasyAmAdeniyamenAnupasthiteH karmatvasya sambandhatayA bhAnamupeyate / yathA rAjapurupa ityAdisamAsarUpaprAtipadikAvayavatayA luptaSaSThayAdipratisaMdhAnA paraspAsmAnapatra ekapamAna:
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamAdvibhaktayantArthaviziSTe pUrvapadalakSaNopeyate / dvitIye zrAcAre bhRtyasya karmatayA kyajantasya sakarmakatvamiti kutrAM prAsAdIyatItyAdAvAdhArarUpopamAnavAci saptamyantottaravihitakyajantasya na skrmktaa| stra ctraasaadaadhikrnnkaacaartulyaacaar:kyjntaarthH| sa cAvasthAnarUpa evetyakarmaka iti kuTyAstatrAdhikaraNatayA tataH saptamyeva / aksthAnayoH sAmyaM caikajAtIyasukhajanakatvAdinA avizeSajJAnaviSayatvena vA / haMsa ivAcarati haMsAyate haMsatItyAdAvupamAnavAcikartRvAcakapar3ottaravihitakyaGantakivanta dhAturapyakarmakastatra haMsAdikatakAcAratulyAcArasya gamanAdirUpa kyaGantAdyarthatve'pi gamyAdipratipAdyatAvacchedakasaMyogAdirUpa'phalAnavacchinnasyaiva tadarthatvophamamAt / zabda jJAnAdirUpasaviSayakavyApArAtmakasyAcArasya kacittadarthatve'pi viSayarUpakarmAvaruddhasyaiva tasya tadarthatvopagamAt / kamaviruddhasya ca karmAnvaya nirAkAGnatvAdityAdikaM svAmUlyam / kRtyarthakadhAtuyogaiSTasAdhanatvAdijJAna vizeSyatAprayojyasAdhyatAkhyaviSayatAvizeSa eva karmatvaM dvitIyAdera rthaH, na tu viSayatAmAtram / yatre ghaTaM karotIti prayujyate tutra kUpAla karoti jalAharaNaM karotItyAdyaprayogAt / atha kaoNzIna kaTa karoti kASTha bhasma karotItyatra kaashkaasstthaadipdottrdvitiiyaanuppttiH| tatra kRtinirUpi'toktaviSayatAvirahAditi cedupAdAnIyavilakSaNaviSayatApi dvitIyArthaH / sA ca dvitIyAntaropasthApyasAdhyIyaviSayatA viziSTAyAmeva kRtAvanveti / ataH kaTAdirUpakarmAntarAsamabhivyAhAreNa kAzAna karotItyAdayo na pryogaaH| athaivamapi kASThaM bhasma karoti dugdhaM 'sa iva jAnAti sa iva paThatItyAdau / 2 karmaNo dhAtvarthenopasaGgrahAdakarmakatvamiti bhAvaH /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ May dadhi karotItyAdau kASThadugdhAdeH krmtvaanuppttiH| tasya bhsmddhyaadhupaadaantaavirhaat| kASThadugdhAdinAzAnantarameva tadArambhakaparamANubhirbhasmadadhyAdyArambhAdutpattyAzrayasyaivopAdAnatvAt / vibhinnakAlInayozvAdhArAdheyabhAvavirahAt kAraNasyaivopAdAnatvamiti niyamAcca / naca pariNAmavAdavidveSiNAM naiyAyikAnAM kASThAderbhasmAdirUpadravyAntarakAraNatvamapi tu pratibandhakatvameva dravyavatidravyAntarAnutpatteriti cenn| karma hi trividhaM bhavati-prApyaM prakRtivikRtI ca / tatra prApyaM karma kriyAjanyaphalazAli gamyAdeAmAdi, jJAnAdeviSayazca kriyAniSpAdyaM yattadvikRtirUpam / yathA pAkAderodanAdi yathA vA kRtermAlyAdi kaTAdi ca / prathame taNDulAdirUpaM pUrvadravyaM vinAzyaudanAdenivartanam / dvitIye puSpAdirUpaM pUrvadravyamavinAzyaiva saMdarbhAdirUpavizeSaNaniSpAdanena viziSTasya mAlyAdernirvartanam / tRtIye ca kAzAdirUpapUrvadharmiNamavinAzya tatraiva kaTAdirUpadharminiSpAdanaM kriyyaa| IdRzaM ca tatra karma prakRterasamabhivyAhArasthale'pi nivartyamucyate / taNDulAnodanaM pacati, kusumAni najaM karoti, kAzAn kaTaM karotItyAdau prakRtisamabhivyAhArasthale'pi nirvaya'te niSpAdyate yaditi vyutpattyA, yadyapyodanAderapi nirvaya'tAsti tathApi tavyAvRttameva pAribhASikaM nirvaya'tvam / taduktamabhiyuktai: "satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH prinnaaminii| yasya nAzriIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSata" iti / yasya vikRtikarmaNo nAzriyate na prayujyata ityrthH| evaM ca tatra tatraudanAdervikAryakarmaNyevAntarbhAvaH / tadura "kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na dRzyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 masa lidabhalA vyutpattivAdaH [ kArake yadasajjAyate pUrva janmanA yatprakAzyate / tannirvatya vikArya tu karma dvedhA vyavasthitam // prakRtyucchedasambhUtaM kiJcitkASThAdibhasmavat / kiMcidguNAntarotpattyA suvarNAdivikAravaditi" / . atra' prakRtirapi graahyaa| anyathA kASThasuvarNAdesturIyatApatteH / vikAryapadenaikavyutpattyA prakRtivikRtyubhayAbodhane'pi ubhayasAdhAraNarUpAvacchinnapAribhASikameva vikAryapadam / prakRtirUpaM karma ca kriyA vastvantaraniSpattaye pUrvabhIvaviziSTasya yasyAsattvarUpoM vikAro nirvAhyate tadyathA pAkAdestaNDulAdikRtezca puSpakAzAdi / tatra prathamasthale taNDulAdirUpadharminAzAdeva pUrvabhAvaviziSTaM tadasattvamodanAdirUpakarmAntaraniSpAdakam / itaratra dharmiNaH kAzakusumAdeH sattve'pi kaTasaMdarbhAdiviraharUpapUrvabhAvAsattvena tadviziSTasyAsattvaM kaTasaMdarbhAdiniSpAdakakriyAto nirvahati / evaM ca taNDulAnodanaM pacatItyAdau prakRtikarmottaradvitIyAyA nAzakatvamarthastaNDulAdyanvitaM nAzakatvaM ca pAke'nveti / vikRtikarmottaradvitIyAyAzca utpaadktvmrthH| odanAdyanvitasya tasya nAzakatvaviziSTe paake'nvyH| nAze cotpatteH prayojakatvamuddezyatAvacchedakavidheyabhAvamahimnA niyamato bhaaste| ata: pAkasya' taNDulAdyArambhakasaMyoganAzajanakatve'pi tannAzasya dravyAntarotpattau dravyanAzenAnyathAsiddhatayA prayojakatvabAdhena saMyogamodanaM pacatIti na pryogH| 1 atreti / vikAryakarmaNItyarthaH / pUrvabhAvaviziSTasyeti / taNDulatvAdiviziSTasyetyarthaH / 3 ataH pAkasyetyAdi / tatazca taNDulanAzaprayojyA yA prodanotpattistatprayojaka: pAka iti bodhaH /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] . jayA'laGkRtaH 236 vastutastu-nirvaya'karmAsamabhivyAhArasthale saMyogaM pacatIti prayogavAraNAya saMyoganAzadvArA nAzakatvameva dvitIyArtho vaktavya iti kRtaM prayojyaprayojakamAvabodhena / taNDulamodanaM karoti, kASThaM bhasma karoti, dugdhaM dadhi karotItyAdAvapi prakRtikarmottaradvitIyayA tannAzakatvaM kRtau pratyAyyate vikRtikarmottaradvitIyayA ca viSayatAvizeSa utpAdakatvaM vA militaM vA kRtau bodhyte| kAzAn kaTaM karoti kusumAni mauktikAni vA srajaM karotItyAdau kAzAdipadottaradvitIyAMkRtau viSayatA vizeSameva bodhyti| kAzAdyucchedakatAyAstatra vAdhAt / kaTamityAdau dvitIyArthaH pUrvavat / sragAdipadArthavinyAsavizeSaviziSTakusumAderna kusumAgrupAdAnakakRtiviSayatA api tu vinyAsAdirUpavizeSaNasyaiva tasyaiva kRtyadhInotpattiriti sajamityAdidvitIyAntasya vishissttsttvnirvaahktvmrthH| vizeSaNotpAdakasyApi kharUpasaMvandhavizeSarUpaM viziSTa sattvanirvAhakatvamakSatameva / agniH zyAmaM raktaM karotItyAdAvacetanakartakavyApArabodhakatayA tatsamabhivyAhRtazyAmAdipadottaradvitIyAyA api nopAdAnatAkhyavilakSaNaviSayatArthakatvasambhavaH api tu tAdRzadvitIyAntena zyAmarUpAdiviziSTAsattvanirvAhakatArUpaM viziSTocchedakatvaM tAdRzavyApAre pratyAyyate / ghaTaM raktaM karotItyAdAvapi ghaTAdipadasyAraktatvaviziSTaghaTAdilAkSaNikatayA viziSTaghaTAdyasattvanirvAhakatvaM pratIyate / prakRtivikRtibhAvasthale karmAkhyAtena prakRteH karmatvameva prtyaayyte| ataH kASThAni bhasmarAziH kriyante ityAdAvAkhyAtArtha nirvaya'karmeti / taNDulampacatItyAdau prayojyasyAbhAvena nAzaprayojyatvasyApi tAdRzasthale bhAnAsambhavena tadvatsaMyogaM pacatItyAdyApattiriti bhaavH| 2 viSayateti / upAdAnatAkhyeti yAvat /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 vyutpattivAdaH . [ kArake vizeSyakASThAdivAcakapadasamAnavacanatvamAkhyAtasya, na tunivartyabhasmAdirUpavikAravAcakapadasamAnavacanatA / ____ athaivaM nivartyakarmavAcakapadAtprathamA na syAdapi tu dvitIyaiva / tatkarmatAyA lakAreNAnabhidhAnAt / yattu ubhayakarmatvameva lakAreNAbhidhIyate, pradhAnApradhAnakarmasamabhivyAhRtanIvahAdiduhAdirUpadvikarmakottarakarmapratyayasyaiva karmadvayAnabhidhAyakatvaniyamAt, prakRte ca karmadvayasyaiva tulyatvAt , vikRterAkhyAtArthavizeSyatve'pi AkhyAtasya tatsamAnavacanatvaniyamaH, "gRhNAti vAcakaH saMkhyAM prakRtevikRtena hI" tyanuzAsanasiddhaprakRtivikRtisamabhivyAhRtalakArIyavikArasaMkhyAbodhakatvAbhAvavyutpattinirvAhya ityuktasthale na kriyApadasyaikavacanAntatA, tadarthAnvitasaGkhyAbodhakasyaivAkhyAtasya tatpadasamAnavacanatvaniyamAt, na tu tadvizeSaNaka svArthakarmatvAdibodhajanakAkhyAtamAtrasyeti-tadasat / vikAravikAriNordvayorAkhyAtArthavizeSyatve vAkyabhedApatteH / ghaTapaTau staH, ghaTapaTau dRzyeta ityAdau vizeSyabhede'pi vizeSyatAvacchedakadvitvAderekadhA bhAnAna vAkyabhedaH / atra ca na tAdRzavizeSyatAvacchedakabhAnamasti yena ttraivaatraapyekvaakytaanirvaahH| na cAgatyeSyata evAtra vAkyabheda iti vAcyam / tathA satyekavAkyArthaparasya kASThaM kriyate bhasma kriyate ityetAdRzaprayogasyApatteH / kASThaM bhasma kriyata iti vAkyajabodhasya kASThavikRtirbhasmAnyavikRtirveti saMzayanivartakatvAnupapattezca / kASThabhasmanoH prakRtivikArabhAvAbhAnAt / asmanmate ca kASThocchedakatvarUpakASThakarmakatvabhasmanivartta 'vAcakariti / AkhyAtariti / 2 tadvizeSyaka' iti pATho hastalikhitapustake /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 241 katvarUpatatkarmakatvayorekaviziSTe'parAnvaye eva pUrvopadarzitarItyA kASThocchedaprayojyotpattikatvarUpakASThaprakRtikatvasya bhasmani lAbhasambhavAditi cet-stym| bhasma kriyata ityAdau bhasmAdinivartyakarmatAyA lakAreNAnabhidhAne'pi tatkarmatAyA dhAtvarthe saMsargatayA bhAnopagamena tAdRzakarmottaraM prathamAyAH saadhutaa| prAtipadikArthavizeSyatayA karmatvAdivivakSAyAmeva dvitIyAdivibhakteH sAdhutvAt / yathA'ryo nama ityAdau namaH padArthatyAge'Adikarmatvabodhe'pi aAdipadAtprathamaiva / nipAtArthe tyAge karmatAsambandhenaiva nAmArthasyAnvayAt / ___evaM bhUtale na ghaTa ityAdAvapi sambandhasyAbhAve saMsargatayA bhAnAt paSThIviSaye'pi prathamA / na ca dhAtvarthe nAmArthasya sAkSAdanvayo'vyutpanna iti prakRteH karmatAyAH saMsargatayA bhAnaM na sambhavatIti vAcyam / vaTo nIlo bhavati, kASThaM bhasma bhavatItyAdau bhavanAdikriyAyAM nIlAdeH kartRtAsambandhena sAkSAdanvayavadatrApi vyutpattivaicitryeNa karmatvAntaravizeSaNatApannakriyAyAmaparakarmaNa: karmatAsambandhena sAkSAdanvayopagamAt / na caivamapi karmatvasya prakRtyarthavizeSyatvena vivakSayA kASThaM bhasmarAziM kriyata ityaadipryogaapttiH| karmatvAntaravizeSaNatAnApannakriyAyAmeva dvitIyayA karmatvaM bodhyata itivyutpattikalpane gaurduhyate kSIramajA nIyate grAmamityAdau dohana, nayanAdikriyAyAM kSIragrAmAdikarmakatvAnanvayaprasaGga iti vAcyam / prakRtivikRtyubhayakarmakasthale tathA vyutptteH| yathoktAtiprasaGgavAraNAya darzitA vyutpattiH kalpyate tathA kartatvavizeSaNatayA'bhAsamAnAyAM kriyAyAM tRtIyArthakartRtvAnvaya ityapi vyutpattiH klpyaa| anyathA prakRtyarthavizeSyatayA kartRtvavivakSayA kASThaM bhasmanA bhavatIti prayogasya durvAratvAt / utpattiprayojakanAzapratiyogitvarUpavikAra eva kASThaM bhasma bhavatItyAdau dhaatvrthH| AdheyatvarUpaM tatkartRkatvameva sambandhamaryAdayA bhaaste| kASThena bhasmanA bhUyata
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ .4M - 41 Minal sagarI ityAdau bhasmAdyAdheyatvamutpattau kASThAMdyAdheyatvaM ca nAzapratiyogitve tRtIyopasthApyaM prakAratayA bhAsate / katatvavizeSaNatA bhAsamAnasya niruktabhavanasyAntargatAyAmevotpattau bhasmAderAdheyatvaM sambandhatayA bhAsata iti vyutpatteH, kASThena bhasma bhUyate ityAdayA na pryogaaH| bhAvAkhyAtasya krttvaabodhktvaat| karmatvAntaravipaNatAnApanakRtyAdau karmatvasya saMsargatayA bhAnamavyutpannamiti kaSThaM bhasmarAziH karotItyAdayo na prayogAH / "ngraorat. / adhizIsthAsAM karmatyAdinA yatrAdhArasya kamasunA tabAdhAratvamAdheyatvaM vA dvitIyArthaH / sthalImadhizeta ilAdI tAdazArtha dvitIyAyAH sthalyA adhizayitetyAdau kRtprayoge paSTaya zca sAdhutvArthamevAdhArasya karmasaMjJAvidhAnAt / atha kuJarthavyApArarUpakriyAntara dhAtvarthe'ntarbhAvya zayanAdirUpaphalAvacchinnavyApArarthakasopasargazIprabhRtidhAtvarthatAvacchedakazayanAdirUpakaphalAzraya tayA''dhArasya karmatvopapAdanasambhavAt tAdRzasUtrANAM vaiyarthyameva / adhyAdyupasRSTazIprabhRtInAmeva ca tAdRzathi nirUDhalakSaNI, na tvan pasRSTAnAmatI 'na sthalI zeta' ityAdayaH svArasikaprayogA iti cena dhAtormukhyAthaparatve'pi darzitaprayoganihAya bhagavatA pANinimAninA tAdRzasUtrapraNayanAt / tadapraNItavatAM sarvavarmaprabhRtInAM mukhyArthaparANAM sthalyAmadhizeta ityAdiprayogANAM sAdhutAyA durvAratvAcca / kAlAdhvadezAnAmakarmakakriyAyoge kaizcitkurmapratyayArthaM vibhASayA karmatvamanuziSyate / 2 anye tu kriyAntarAntabhAvaNoktarItyA tatra pAcikaM kamaNatya- . yamupapAdayantastannAnuzAsati / uktaJcatat 1 kriyAntareti / vyAptyanakalamadhyayanaMdhAtvartha iti bhAva /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kAlabhAva dhvdeshaanaamntrbhuutkriyaantraiH| * sarvairakarmakai yoge karmatvamupajAyate" iti / :: tanmate ca mAsamadhIte mAsamAste yojanaM dhAvatItyAdAbhivyAptyarthe kAlAdhavanAratyantasaMyoga ityanena dvitIyAvidhAnaM yApyanarthaka dhAtvarthe'dhyayananthilyAdivizeSaNatayA'bhivyApanArthakakriyAyA antarbhAveNa tatkatayA tatra dvitIyopapatteH / tAdRzadhAtvarthe vyAptyanantarbhAve mAsamA ta ityAdau dvitIyayA tabodhane'pi prAsyate mAsa ityAdau mAsAnI sthityAdivyApyatvalAbhAnirvAhAt tathA'pi mAsaM ramaNIyA krozaM kuTilA nadIlyAdau bhavatItyasyAnadhyAhAre'pi dvitIyAyAH sAdhutAnirvAhakatvena bhASyakRtastatsUtraM sArthakayanti / tatra hi ramaNIyatvAzivyApyatvaM mAsAdau pratIyate / na ca tatra kriyAsamabhivyAhAro'sti yatrAbhivyAptirantarbhaviSyati tatkarmatayA dvitIyA ca syAt / evaM mAsamAsinetyAdAvabhivyAptayantarbhAveNa mAsasya kamalo pAdane'pi kRdyogAt paSThayava syAd na dvitIyetyatA'pi latsUtraM sArthakam / vini / atha keaAma bhavyAptiryA'tyantasaMyoga ucyte| na tAvadavyApyavRttiH kAlika sNvndhH| kAlikasambandhasya vyApyavRttitvaM vyApyakAlAnavacchinna divasAdimAtravRttirmAsAdiniSThasambandho divasAvacchinna ini tatra mAsamAsta iti na prayogaH / mAsapadArthazcAtra triMzadinamAtrasthAyI kazcidakhaNDa: padArthaH, na tu kriyApacayastathA sati dinaikAdimAtrasthAyino'pi sambandhasya kAsu cit kriyAsu vyAyavRttitayA natra tathA vyavahArApatteriti yuktam / caitro mAsaM kAzyAM tiSTatIla gadI kAzIsaMyogasya maasvyaapksyaiksyaabhaave'praamaannyprsnggaat| saMyogavyaktInAM mAsaniSTakAlikasambandhasyAbAntaradinAdyAtma kAlAvacchinnatvAt / na ca saMyogAnAM bhede'pi caitrIyasaMyogAtvA pavacchinnanirUpitakAlikasaMbandhAvacchinnAdhAratA 4971
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . - 7 " maasvyaapikaikaiv| sA ca nAvAntarakAlAvacchinneti tatra tedanavacchinnatvabodhakamuktavAkyaM bhavedeva pramANamiti vAcyama / sAmAnyaghaTitavizeSIvacchinnAdhikaraNatAkUTAdeva sAmAnyadharmAvacchinnaktApratyayopapatteH+zuddhasAmAnyadharmAvacchinnanirUpita dhikaraNatAyAmatiriktAyAM mAnAbhAvAt / yatre triMzadineSu kamapi kAlamadhIlaM tatra mAse'dhyayanasambandhasyAvyApyavRttitayA mAsamadhIta iti prayogAnupapattirapi na zakyate vArayitum / __ucyate / abhivyaaptiryaavdvyvsmbndhH| yatsamudAyo mAsA. dipadArthasta eva tadavayavAH / evaM ca triMzadinAnAM mAsapadArthatayA triMzadineSu kiJcit kiJcit kAlAvacchedenAdhyayanasambandhe'pi mAsamadhIta iti pryogoppttiH| triMzadinasambandhazca dinaparyAptatrizavavyApakatvam / tAdRzatriMzatvAdezca mAsAdipadapravRttinimittasya mAsAdipadAdeva lAbhAdvathApakatvamAnaM dvitIyArthaH / vyApaka-ca vyApyavizeSAghaTitamakhaNDaM durvacamiti khaNDazo'bhAvapratiyogitAvacchedakatvamabhAvazca dvitiiyaarthH| prathamAbhAve prakRtyoM mAsA'dirAdheyatAsambandhenAnveti / mAsAdiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvatvAvacchinnasya ca pratiyogitayA'bhAvAntare'nvayaH / tasya caanvyitaavcchedkcaitrkrtRkaadhyyntvaadiruupsvaashryghttitprmpraasmbbndhenaadhyynaadaavnvyH| prathAbhAve ca pratiyogivyadhikaraNatvaM vizeSaNamupAdeyam / tena triMzadineSveva ca yatrAdhItaM tatra denaavaantrdnnddaadaavdhyynaabhaave'pyuktpryogoppttiH| mAsapadaM ca triMzadinaparameva na tu tAvatkAlasthAyyakhaNDavastvantaraparam / ekadinAdhyA - yanasthale'pi tAdRzAkhaNDakAle pratiyogivyadhikaraNAdhyayanAbhAvAsattvena mAsamadhIta iti prayogApatte: / mAsaghaTakaM ca ditaM sUryodayAvadhi sUryodayAntaraparyantAvasthAyyakhaNDavasturUpaM na tu kriyaadiprcyH| tathA satyekaikakriyAdivyakterapi mAsatvAdikaraNatayA tatra
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiyogivyadhikara NAdhyayanAbhAvasattvena vyApakatvarUpadvitIyArthasya bAdhApatteH / divasa svapitItyAdau ca divasAdipadaM sUryodayAvadhisUryodayAntaraparyanta kSaNakUTaparameva / ato naikadaNDAdimAtrasvapne tathA prayogaH / atha vyApakatvasya dvitIyArthatva ekamAsAdivyApakAdhyayanasthale'pi mAsAntare'dhyayanAbhAvasattvena mAsatvAdivyApakatAyA adhyayane vAdhena mAsamadhIta ityAdiprayogAnupapattiH / na ca mAsapadena yatkiJcit triMzaddinamAtravRttivizeSadharmaprakAreNAnupasthApane'pi taddharmavatsvanirUpitAdheyatvasambandhena mAsapadArtha - syAbhAve'vayogamAt yatkiJcinmAsaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamanvayitAvacchedake labhyata iti na kApyanupapattiriti vAcyam / tattanmAsamAtravRttidharmavizeSANAM sambandhaghaTakatve'pi zAbdabodhe saMsarga tAtparyajJAnasya hetutayA saMsargavizeSopasthiterapecitatvAt / sambandhaghaTakatAdRzadharmAn viziSyAviduSaH zAbdabodhAnudayaprasaGgAt / na ceSTApattiranubhavavirodhAt / anAgatAdimAsavRttitAdRzadharmANAM viziSyajJAnasAmagrathA sarvajJasya durlabhatayA'smadAdInAM sarveSAmeva tAdRzamAsatvavyApakatAbodhocchedagrasaGgAt / na ca tAdRzavAkyArthatAtparyameva saMsarga tAtparyamuktajJAne bAkyArthaghaTakaH sambandha: saMsargamaryAdayaiva bhAsata iti vizeSarUpeNAnupasthitasyaivoktavarmaghaTitasambandhasya tAtparyajJAne bAdhAbhAvabalAcchAbdabodhe ca tAtparyajJAnabalAddhAnamanapavAdameveti vAcyam / ekapadArthaviziSTAparapadArtharUpavAkyArthavizeSitatatpratItIcchArUpatAtpaprAvAkyArthAnizcaye durghaTatayA tasya ryaviSayakanizcarasya 'zranAgateti / mAsamadhyeSyata ityAdiprayogANAmucchedaprasaMga ityu papAdayati /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 vyutpattivAdaH [ kArake zAbdadhIhetutve ca yogyatAsaMzayAcchAbdabodhAnupapattervizakalitatatpadArthatattatsaMsargaviSayakatvavizeSitapratItIcchAjJAnasyaiva zAbdadhIhetutAyA upeyatvAt / tatra ca tAdRzasaMsargopasthiteravazyApekSaNIyatvAditi cet / stym| mAsAdighaTakatAvadinAdiniSThatriMzatvAdirUpamAsatvAdirmAsAdibhedena nAnaiva / mAsAdipadapravRttinimittaparamanugatarUpeNa / anyathA zaktyAnantyaprasaGgAt sarvopasaMhAreNa vyutpatti vinA prAgapratItamAsAdeH zAbdAnubhavAnirvAhAcca / na ca triMzatvAdikaM buddhivizeSaviSayatvarUpaM vaacym| dinAdevyAnAtmakatvena tatra guNarUpasaGgayAyA asmbhvaat| dravyAtmakatve'pi kramikeSu teSu sngghyotpttersmbhvaat| tatra buddheranatiprasaktaM vailakSaNyamanugataM durvacam / jAtirUpasya tasya saGkaraprasaGgAnirastatvAt / tattadivasaviSayakatvarUpasya tattadinAdyananugamenAnanugatatvAditi vAcyam / tAvatkAlasthAyino dravyasyApi dinaadiruuptvsmbhvaat| mImAMsakAnuyAyibhira gatyA saGkhyAyAH padArthAntaratvopagamAcca / saGkhayAdirUpanAnAdinAdiniSThAnugatatriMzatvAdeH suvacatvAt / evaM ca mAsamadhIte caitra ityAdAvadhikaraNataiva dvitIyArthaH / mAsAdipadArthatAvacchedakadinaparyAptatriMzatvAderdharmivizeSaNatApannasya dvitIyArthAdhikaraNatAyAM caitrakartRkAdhyayanAdhAratAtvAdivyApyadharmAvacchinnaM svarUpasambandharUpamavacchedyatvaM saMsargatayA bhAsata ityupagamena sAmaJjasyAt / yatki anugatarUpeNeti / buddhivizeSaviSayatvopalakSitatattattizatvAvacchinnazaktiriti bhaavH| mImAMsakAnuyAyibhiriti / svamate tu triMzatvarUpasaMkhyAtvavyApyadharmAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakIbhUtaviSayitAzAlitvarUpAnugatAnatiprasaktadharmeNa tAdRzabuddhivizeSasyAnugamasambhavAnnAnupapattiriti bhAvaH /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 247 JcidekamAsaM vyApya yatrAdhItaM tatrAdhyayanAdhAratAnAmavacchedyatAvacchedakAdhAratAvRttyanyatamatvavizeSAdirUpoktadharmAvacchinnAnatiprasaktatvena tavRttitriMzatvenAvacchedAt nyUnakAlAdhyayanasthale ca atiprasaktatayA tAdRzasya mAsatvasyoktarUpAvacchinnAdhAratAnavacchedakatvAccAnatiprasaGgAtiprasaGgayoranavakAzAt / mAsAdipadapravRttinimittadharme caitrAdhyayanAdhAratAyA vyApyatvasya zabdAdalAbhe'pyarthatastallAbhAditi / dvitIyAyA atyantasaMyogArthaparatvamiti naanushaasnvirodhH| na ca bhUtale ghaTa: bhUtalaM ghaTavadityAdipratyayabalAdatiprasakto'pi dharma AdheyatvAdhAratvayoravacchedaka iti vaacym| tAdRzapratyaye'vacchedakatvabhAnAnupagamAt / AdheyatAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakadharmAtmakavyAptizarIre mizrAdIdAM svarUpasambandharUpAvacchedakatvanivezasya vyabhicAriNyativyAptA na hyatiprasaktamavacchedakamiti tatsthalIyacintAmaNiphakikAvirodhena caasmbhvduktiktaaptteH| AdhAratAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve yaddhatvadhikaraNatvaM sAdhyAdhikaraNatAvacchedakamiti tallakSaNavyAkhyApakSe svarUpasambandharUpAvacchedakatvapravezaM vyabhicAriNyativyAtathA'dUSayitvA viruddha dikkAlAvacchinnavRttikasyetyAdidUSaNAntareNa tatparityajya dIdhitikRtAmanatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvavivakSAyA asnggtyaaptteH| astu vA'vyAsajyavRttidharmasyAtiprasaktasyApi drshitprtiitiblaadaadhaaraadheybhaavaavcchedktvm| vyAsajyavRttestvatiprasaktasya tdvcchedktvmprsktm| kSitijalobhayaM gandhavat snehagandhobhayaM kSitAvityAdyapratIte / atha vA dvitIyAdyarthe'dhyayanAdhAratve tattanmAsAdirUpaprakRtyarthavizeSaNatApannatattanmAsAdivyaktInAM vyApakatAsambandhena pAratantryeNa vizeSaNatvamupeyate / tAdRzaM ca vyApakatvaM svasamAnAdhikaraNavyApyavRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatvasambandhena
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 vyutpattivAdaH [ kArake svAvacchinnasya yo bhedastadAzrayadharmavattvaM, tAdRzadharmazca caitro'dhIta ityAdau caitrIyAdhyayanAdyadhAratAtvaM vizeSyaiva sambandhe'ntarbhAvanIyam / mAsAntaraniSThatAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya tAdRzadharme sattve'pi tattanmAsatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatAdRzadharme uktasambandhena tattanmAsatvAdyavacchinnasya yo bhedastadAzrayatvamakSatameveti yatkiJcidekamAsAdimAtravyApakAdhyayanAdisthale'pi tAdRzaprayoganirvAhaH / pratimAsamadhIta ityAdau pratyAdizabdAnAM mAsAdipadopasthApyAnugatarUpAvacchinnamAsatvAdimaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasAmAnyAbhAvaghaTitavyApakatAbodha. katayA yatkiJcidekamAsavyApakAdhyayanAdisthale na tAdRzaH prayogaH / athAtyantasaMyogArthakadvitIyAyA ekAdipadaM vinApi yatkiJcidekamAsAdivyApakatAbodhakatva upasadbhizcaritvA mAsamekamagnihotraM juhotItyatra ekapadavaiyayamiti cet-n|maasaadhikkaalvyaapktve'pi mAsavyApakatayAdhikakAlavyApakasya homasya zAstrArthatAvAraNAyaikapadopAdAnAt / tathA sati tasya kevalArthakatayA maasmaatrvyaapktaalaabhaattaashpryojnopptteH| ata eva ca yAvajjIvamagnihotraM juhotItizrutibodhitAgnihotrAnuvAdena satilabrIhicarurUpadravyasya mAsaikarUpakAlasya vidhAne vAkyabhedaH syAditi tAdRzadravyakAlobhayaviziSTasya gauNAgnihotrapadapratipAdyasya karmAntarasyaiva vidhAyikA tAdRzI zrutiriti siddhAnte yAvajjIvakAlAntargatamAsarUpakAlAMze'pyanuvAdakatAsambhavAtprAptAgnihotrAnuvAdena dravyasyaivavidhAnamucitamiti pUrvapakSo nirstH| yAvajjIvamityAdizrutyA yAvajjIvavyApakatve bodhite'rthato mAsaikavyApakatAlAbhe'pi upasaccarukaraNakatvaviziSTahome tanmAtravyApakatAyA alAbhena lasyApi vidheyatayA vAkyabhedasya prAptAgnihotrAnuvAdena dravyavidhipakSe durvAratvAt / atha tAdRzazrutedravyakAlobhayaviziSTasya gauNAgnihotraprati
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH 246 pAdyasya karmAntarasya vidhAyakatve'pi na kathaM vaakybhedH| vidheyabhedasya tAvatApyaparihArAt / pratyuta dharmiNo'pyadhikasya vidhAnAt / evaM ca'prApte karmaNi nAneko vidhAtuM zakyate guNaH / aprApte tu vidhIyante bahavo 'pyekayatnataH / ' ityapi niyuktikamiti cenna / yatra vidheyAMze yugapadanekadharmANAM vizeSaNatayA bhAnaM tatra vidheyavizeSaNabhede'pi viziSTaniSThavidheyatvAbhedena vaakybhedvirhaat| anyathA bhUtalaM nIlaghaTavadityAdAvapi nIlavadghaTavadityAdAviva vAkyabhedaprasaGgAt / anuvAdyAMze vizeSaNatayA yatrAnekeSAM vidhAnaM tatra teSAM vidheyatA bhinnaiveti vAkyabhedaH / yadyapi tatropasaccarakaraNakahomAdhikaraNatAtvena vAdhikArivizeSakRtatAdRzahomAdhikaraNatAtvena vA mAsaikavyApakatA mAsanyUnakAlahotRkRtahomAdhikaraNatAyAmapyanyAnyadine puruSAntarakartRkahomAdhikaraNatAsattvenAkSataiva tattatpuruSakartRkatAdRzahomAdhikaraNatAtvena vyApakatAyAH zrutitAtparyaviSayatve ca vidheyAnantyaM tathApi vibhinnapuruSakartRkahomAdhikaraNatAdvayAvRttitAdRzacaruhomAdhikaraNatAmAtravRttidharmatvenAnugatIkRtya tattatpuruSakartakatAdRzacaruhomAdhikaraNatAtvAvacchinnavyApakatAnAM saMsargavidhayA vivakSitatvAnna doSaH / tAdRzAdhikaraNatAdvayAvRttitvaM ca svavRttitvasvanirUpakahomakartRniSThabhedapratiyogikartRkahomAdhikaraNatAvRttitvobhayasambandhenAdhikaraNatAviziSTAnyatvarUpamanugataM bodhyam / mAsamadhIta ityAdAvapi caitrAdikakAdhyayanAdhikaraNatAtvarUpavyApakatAvacchedakadharmasyoktAnugatarUpeNaivAnugamaH kaaryH| ato mAsamadhIyAno dRSTa ityAdau viziSya caitratvAdyanupasthitAvapi nAnvayabAdhAnupapattiH / anyatsvayamUhanIyam / ___ daNDa vinA na ghaTa utpadyate, rAsabhaM vinA'pi ghaTa utpadyata
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityAdau vinaMpidArthA'bhAvavAna tatpasamabhivyAhRtadvitIyAyA abhA' vAnvayipratiyogitvamanuyogitvaM vaarthH| abhaavvtshcotpttaavaadhaartvenaanvyH| tathA ca daNDAbhAvavavRttyutpattikatvAbhAvavAn ghaTo rAsabhAbhAvavavRttyutpattiko ghaTa ityAkArako bodhH| yadyapi nipAtArthe nAmArthasya sAkSAdapi bhedenAnvayaH tathApi sambhavati sArthakatve 'vibhaktanirarthakatvamanucitamiti dvitIyAyAH saarthktvmupheyte| bhUtale na ghaTazcandra iva mukhamityAdau prathamAyAH pratiyogitAdyarthakatve prathamaiva na sAdhuH syAt / prAtipadikArthAnvayino'nyapadanAbhidhAnasthala eva prAtipadikArthetyAdisUtreNa prathamAvidhAnAditi tatra pratiyogitvAdiH sambandhavidhayaiva bhAsata ityujyte| dUNDaM vinA na ghaTotputtirityAdau ca vinAntAtheM ghaTotpattyadhibhAvAnvaya'nuyogivizeSaNa daNDAdyabhAvasya ca tadanuyogitAvacchedakatvaM bhaaste|'drvye na gandha 'ityaprayogAt upalakSaNIbhUtadharmAvacchinne na naJarthAbhAvAnvaya itivyutpatteriti rAsabhaM vinA na ghaTotpattiriti na pryogH| atiprasaktatayA rAsabhAbhAvasya ghaTotpattyAdyabhAvAnuyogitAvacchedakatAvirahAt / atha vA abhAva eva vinArthaH / daNDaM vinA na ghaTa ityAdau ca vinAntArthasyAbhAvasya nArthe ghaTAdayabhAve prayojyatAsambandhenaivAnvayaH / ata evaM rAsUbha vinA na ghaTa ityAdayo na prayogAH / ata evaM daNDadhibhAvati ghaTAdevRttAvapi jAyate' ityasyAdhyAhAram vinaiva daNDaM vinA na ghaTa' ityAdau ca vinArthasyAbhAvasya sAmAnAdhikaraNyasambandhena ghttaadaavnvyH| dIdhitikRtApyavinAbhAvo vyAptirityatra sAdhyaM vinA sAdhyAbhAvavati yo'bhAva iti yadvyAkhyAtaM PIC.. ' ityatra 'iti prayogopapattiH / rAsa~bhamvinA ghaTa i yAdau ca vinApadarthasyAbhAvasya sAmAnAdhikaraNyasambandhenaiva ghaTAdAvanva:' iti hstlikhitpustkpaatthH|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 tatra saptamyantena matupA saMsargavidhayA bhAsamAnaM tadadhikaraNaniSThatvamevopAttaM na tu vinaarthtvenaadhikrnnm| abhAvAdhikaraNaparyantasyU vinApadArthatve'pi saptamyAdheyatvarUpApadArthavivaraNarUpatAyA vishyktvaat| na ca vinApadottaraluptasaptamyartha evAbhAvavatIti saptamyA vivRta iti vaacym| nipAtottaravibhaktanirarthakatvAt / ata eva sarvatra nipAtottaraM sAdhutvArthaM prathamaiveti shaabdikaaH| pRthivyAmeva gandha ityAdAvevakAraprakRtikasaptamyA yadAdheyatvabodhakatvamaGgIkRtaM dIdhitikRddhistatrApi teSAM na nirbhuurH| --mAna na pratiyogitayA pRthivyanyavRttitvabhAnAnurAdhanava malamapagAra. kArasyAnyavRttitvArthakatvaM gauravAdupekSya tatrAdheyatvavAcakatvena klUtAyAH saptamyA kalpanam / prakRte cAdheyatvasya saMsargatayaivopapattau vinApadasAkAGkSAdheyatvArthakasaptamIkalpanaM duSkalpanameva svikArasthale cAbhAvarUpa evArthe'nyarUpatadarthAntarasyAdheyatAsambandha iti na smbhvti| AdheyatAdestadvatyeva sambandhatvAt na tu tadabhAve / kaca tatrAdheyatvAbhAvo na pratIyate api tu tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkapRthivyAdyanyAbhAva ityupeyam / tAdRzapratiyogitAkatvamevAbhAve'nyasya sambandho'stviti vAcyam / AdheyatAsambandhasya pratiyogina AdhArasyAnuyoginyAdheye vRttyaniyAmakatvenAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAt / caitraH pacatItyAdau kRtyAdisambandhasyApadArtha-( tve'pi pAkakRtimAnityAdau matuvAdipadena vivaraNAt uktasthale / sAmAnAdhikaraNyasya padena vivaraNamapi na birodhamAsAdayati / vivaraNIyArthasyApyanyalabhyatve'padArthatopapatterityalamasadAvezena / vinA vAtaM vRkSaH patita ityAdau vinApadArthasyAbhAvasyAzrayatAsamba-. _ 'nipAtArthatve'pIti hastalikhita pustkpaatthH|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatajanma ndhena vRkSe'nvayAdvAtAbhAvaviziSTo vRkSaH patita iti zabdato labhyate / patane'nubhavasiddhau vAtajanyatvAbhAvalAbhazcArthaH, janyatAyAH padAnupasthApyatvAt / tadabhAvasya tasyAvRttyaniyAmakasambandhatvAttadavacchinnavAtAbhAvasya ca zabdena bodhayitumazakyatvAt / putraM vinA gata ityAdau putrAdipadaM lakSaNayA putragamanAdiparam / vinApadabodhyatadabhAvazca samAnakAlInatvAdisaMbandhena gamane'nveti / samAnakAlInatvaghaTakaM kAlaniSThaM svAdhikaraNatvamanavacchinnaM bodhyam / ato gamanAdikAle tadanadhikara-gadezAvacchedena gamanAdyabhAvasattve'pi naatiprsnggH| bhayrAngrim ___ kecittu uktasthale sAhityameva vinapidArtha: tasya ca gmnaadikrtrynvyH| sAhityaM ca svkrtRksmbhivyaahRtgmnaadikriyaasmaankaaliintaahshkriyaakrttvruupsaahityaabhaavH| kriyAnvayisvakartRkatAdRzakriyAkAlInatvAbhAva eva vA vinAryaH / kartRtve putraaderaadheytvenaanvyH| vibhaktiH sAdhutvAthaiva / astu vA prAdheyatvaM dvitIyAH / saptamyA prAdheyatvArthakatve'pi nAtra saptamIprasaktistasyAH kArakavibhaktitvena kriyAnvayisvArthabodhaka-vAt / ata: zeSaSaSThIprasaktayA tAmevopapadavibhaktirdvitIyA vAdhata iti sarvA upapadavibhaktayaH SaSThayapavAdikA ityasyAvirodha iti vinAsamAnArthakayoRte'ntaraNeti nipAtayorapi darzitaiva riitiH| evaM vinAyuktatRtIyApaJcamIsthale'pi/maryAdAbhividhyarthakayAvacchabdayoge'pi dvitIyA dRzyate tatra maryAdArthako yAvacchabdaH / 'prArabhya tasyAM dazamI tu yAvatprapUjayetparvatarAjaputrI'mityAdau saryAdAsImAkA narUpAdezarupA ca / kAlaniSThaM tatkAlaniSThasvasamabhivyAhRtakAla prAga bAvAnadhikara pUiTakara 'svsmbhivyaahRtkaaleti| svasamabhivyAhRtakAletyasya svasamabhivyA
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ NasvaprAgabhAvA dhakaraNasvasaMjAtIyayAvatkAlavRttisamabhivyAhRra kriyAnadhikaraNa sam / caMcoktasthale yAvacchabdena pUjArUpakriyA zuladazaloniSThAzasImAtvanirUpakatvaM pratyAyyate / tAvataivArtha zukadazagajaradiAtvaM labhyate / tanniSTasImAtvanirUpakatvaM ca tara vRttiye sati kRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNazuladazamIprAgabhAva dhikaraNatithikUra vyApakatvam / tAvatA SoDazatithyadhikaraNakapora zapUjArUpasyaikakarmaNo vidheyatAyA laabhH| vyApyakAlasamudAye saja tIyatmavizepaNA pUjAyA uktavizeSaNadvayAkrAntadaNDAdisamudAya vyApakatve'pina mAdhaH / anvayitAvacchedakarUpeNa sAjAtyasya viva kSaNAduktasthaleca tethimityasyAdhyAhAreNa dazamIpadArthatAvacchedakara tithitvaghaTitatvena vA yAvatpadArthAnvayitAvacchedakatayA tithitva mAnAntena rUpeNa dnnddaadedshmiisjaatiiytvaabhaavaat| tithizcAkhaNDa kAtnavizeSarUpA, na tu candramaNDalakalArambhAdyanuguNakriyApacayarU pAcUjAyAstA kriyAvRttitvAsambhavAt / atra ca prAgabhAva e. yaavtpdaaH| dvitIyArthaH pratiyogitmamanuyogitvaM vA / tatra ta lpakRtyarthadazamyA anvyH| tAvatA dazamIpratiyogikaprAgabhAva lAbhaH / tasya sva patiyogyavRttitvaviziSTavyApakatAsambandhena pUjA rUpalamabhivyAhRtakriyAyAmanvayaH / vyApakatvaM ca svAdhikaraNati thiniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakapUjAvizeSatvakttvam / / svAdhi karaNatvaM ca svAdheikaraNakRSNAnavamIprAgabhAvAvacchinnabhedaviziSTa kAlikavizepaNatAsambandhena / etena kRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNapratiyogikabhedasTAvyAvartakatayA tatsAmAnyabhedaniveze bhAvikRSNa hatapadapratipAdyakAle pAdyarthaH / tenArabhyatayAmityAdau dazamApadasamabhivyAhunatacchabdapratipAdya navamyA grahaNam / +---. .-
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamIprAgabhAvAdhikaraNatvamAdAya nAprasiddhiH / tathA satyapi tattadazamIprAgabhAvAdhikaraNakAlasya svAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedavattvasambandhena tattatprAgabhAvAdhikaraNatvAkSateH / na caivamapi vyavahitapUrvakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedaghaTitasambandhenAvyavahitapUrvakRSNanavamIpUrvatithInAmapi tattadazamIprAgabhAvavattvAttadadhikaraNatithivyApakatvaM pUjAyAM na saMbhavatIti vAcyam / svAvacchinnakRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNatvasambandhena mvAvacchinnabhedasyaiva prAgabhAvasambandhe nivezanIyatvAt / svAdhikaraNaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamapi tAdRzAvacchedakatvasambandhena svAvacchinnasya bhedH| atastAdRzAvacchedakatvatvAvacchinnAbhAvaniveze yatkiJcidazamIprAgabhAvAdhikaraNaniSThAbhAvapratiyogitAmAdAyAsiddhivAraNAya viziSya tattatprAgabhAvarUpasvapadArthasya sambandhamadhye pravezyatayAnanugama iti nirastam / dezarUpasya sImA ca kAzItaH kauzikI yAvada yAtItyAdau tatra kauzikyAM gamanasImAtvaM pratIyate / taca kAzIpUrvakauzikIpazcimadezavyApakagamanAnadhikaraNatvam / kAkpadena ca kauzikyanadhikaraNakatve sati kAzIpUrvakauzikIpazcimadezavyApakatvaM gamane pratyAyyate / tatra dvitIyArtho'vadhitvamavadhimatvaM vA pratIcItvAdyanvayi / niSkarSaH puurvvtsvymuuhniiyH| abhividhyartho yAvacchabdaH kArtikamArabhya caitraM yAvacchItaM bhavatItyAdau kAzIta: pATaliputraM yAvadRSTo deva ityaadaavbhividhisttpryntaabhivyaaptiH| evaM ca prathame kArtikapUrvakAlottaracaitrottarakAlapUrvakAlavyApakatvaM caitrottarakAlA'vRttitvasahitaM zItabhavane dvitIye ca kAzIpazcimadezapUrvapATaliputrapUrvadezapazcimadezabyApakatvaM pATaliputrapUrvadezAvRttitvasahitaM vRSTau yAvat pratyAyyate /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA ] jayA'laGkRtaH * 255 vizeSaH puurvvt| yAvacchabdasamAnArthakAzabdasthale'pi darzitaiva riitirvseyaa| tadyoge ca paJcamI sAdhuH / ___ yajJamanu prAvarSadityAdAvanuzabdArthaH kArakatvarUpaM hetutvam / anurlakSaNe ityatra karmapravacanIyasaMjJAvidhAyakasUtre lakSaNapadasya kArakahetuparatvAt / tatra ca yajJAnvitasyAdheyatvarUpadvitIyArthasyAnvayaH / hetutAyAzca nirUpakatvasambandhena vRssttaavnvyH| janyatvaM vaanushbdaarthH| tatra nirUpitatvarUpadvitIyArthasya yajJAnvitasyAnvayaH / janyatAyAzcAzrayatvasambandhena vRSTAvanvayaH / __ manbarjunaM mochAra ityatrAprakarSarUpaM hInatvamanuzabdArthaH / arjunAvadhikatvaM dvitIyAntArthastasya caapkrsse'nvyH| avadhitvasyApAdAnatArUpatve'pi kriyAnvayAbhAvAnna paJcamIprasaktiH / asmAdayaM dIrgha ityAdau bhavatItyasyAdhyAhAreNaiva paJcamyupapAdanAt / ataH sssstthypvaadtaanirvaahH| vRkSaM prati vidyotate vidyut , mAtaraM prati sAdhuH, yo mAM prati syAt , vRkSaM prati siJcatItyAdau lakSaNetthaM bhUtetyAdisUtrAnuziSTakarmapravacanIyasaMjJakapratyAdizabdaH prathame paricAyakatvarUpaM lakSaNatvaM parizeSatvarUpaM lakSyatvaM vA karmapravacanIyArthaH / vRkSaprakAzena vidyudvidyotanajJAnAdvRkSasya pricaayktaa| dvitIyArthazcAdheyatvaM nirUpitatvaM vaa| dvitIye sAdhutvaM priyakAritvaM sAdhutvaghaTakapriyAnvayI sambandhaH karmapravacanIyArthaH / sambandhAnvayi pratiyogitvaM tannirUpakatvaM vA dvitIyArthaH / tRtIye bhAga: svatvAzrayaH pratyAdyarthaH / tadanvayI sambandho dvitIyArthaH / itthaM cAsmatsambandhI yo bhAgaH syAditi bodhH| caturthe karmaNyeva dvitIyArthatvabAdha eva saMjJAphalam / pratizca nirarthakaH / gRhe gRhe zvA ityAdAviva vyApakatAyA dviruktibalalabhyatvAtpratizabdasya vyApakatArthakatva uktArthakatvena gRhe vyApnuvate'zvA ityAdAviva dviruktireva na syAt / na ca pratizabdasyApi vyApakatArthakatvaM pratidinamadhIta
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 . vyutpattivAdaH [ kArake ityAdau klRptam / dvirukterapi vRkSavRkSa siJcatItyAdau klRptamiti prakRte saMbhedenAnyataravaiyarthyamiti nyAyAdvayoreva vyApakatAbodhakatvamavarjanIyamiti vAcyam / pratimAsamadhIta ityAdAvavyayIbhAve hi prathamAtiriktavibhaktarasAdhutvena pratizabdena mAsAnvitavyApakatvaM kriyAyAM bodhyate / vibhaktiH sAdhutvArthA / vRkSa vRkSa pratisiJcatItyatra tu seke dvitIyArthakarmatvAvaruddhaprakRtyarthavRkSavizeSitavyApakatA bodhayituM na zakyate / ekavizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatve vyutpattivirodhAt / kamatvasambandhasyaiva ca vyApakatAghaTakatvena svIkaraNIyatayA vRttyaniyAmakasya tasya tathAtvAsaMbhavAcca / tasya sekakarmatvaM pAzrayatAsambandhaghaTitavyApakatApratyAyanamapi na yujyte| prakRtyarthasubarthayorantarA natrAtiriktabhAnasya vyutpattiviruddhatvAt / nAmUDhasyetarotpatteH / 'nAnupamRdya prAdurbhAvA'dityAdau nabarthamAtrasya paJcamyarthahetutAyA vizeSaNatvena prakRtyarthasya ca vizeSyatvenAnvayAt / tasmAtpratiranarthaka eva / dviruktAnvaye tAtparyavalAJca secanakarmatve vRkSAdeApakatvaM saMsargatayaiva bhaaste| yadi ca vRkSa prati siJcatItyAdAvupasargasya pratervAcyo dyotyo vA kazcidanyo'rthastadAstu sa evAtrApi tadarthaH / ata eva tasyevAsyApi pratizabdasya prayogo naanrthkH| __ vastuto'narthakayoH karmapravacanIyAdhiparizabdayoH prayogavattAdRzapraterapi prayogasya pryojnaantraanuppttishcintyaa| prateryatra vyApakatArthakatvaM tatra prati vRkSa siJcatItyavyayIbhAvasamAsa eva niytH| tadarthakAvyayasyAvyayIbhAvasamAsavidhevibhASAdhikArIyatAviraheNa nityatvAdato vIpsayA prativRkSa siJcatItivavRdaM prati siJcatIti na pryogH| yatra vyApakatvArthakenAvyayenAvyayIbhAvasamAsastaduttaraM sarvatra prathamA vibhaktireva / na tUpakumbhe gacchatItivat pratigRhe'zvA ityAdirapi prayogaH / uktayuktyA natra pratinA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA ] jayA'laGkRtaH 257 'zvAdau gRhAdivyApakatAyA bodhayitumazakyatvAt / tadAdhAratAdirUpasaptamyAdyarthe ca samAsapadArthasya gRhAdivyApakatvasyAzrayatAsambandhena tadarthasya vyApakarUpadharmiNo vA bhedasambandhenAnvaye meyatve ghaTa: ghaTavRttau ghaTa ityAdiprayogavAraNAya kalpyAyAH saptamyarthAdhAratAyA AzrayatvasambandhenAbhedasambandhena vA prakRtyarthAnanvayavyutpattevirodhAt / upakumbhe nidhehi upakumbhAdAgata: upakumbhena kRta ityAdau ca vivakSitasyAdhAratvApAdAnatvakartRtvAdau kumbhasamIpAderAdheyatAsambandhenAnvayasyAdheyatvAdau nirUpitatvasambandhena tadanvayasya vA bodhe na kazcidvyutpattivirodha ityupapadyante tathA prayogA iti dhyeyam / tvAM ca mAM cAntaretyAdAvantarAntareNa yukta iti dvitIyAyA niruupittvmrthH| tsyaantraapdaarthtaavcchedkmdhytve'nvyH| evamanyatrApi tadarthastUktadizA svayaM pricchedyH| , . iti mahAmahopAdhyAyagadAdharabhaTTAcAryaviracite vyutpattivAde dvitIyAvivaraNam / atha tRtIyAvivaraNam kArakavibhaktitRtIyAyAH kriyAnvayi kartatvaM karaNatvaM cArthaH kartRkaraNayostRtIyetyanuzAsanAt / kartRtvaM ca mukhyaM kriyAnukUlakatireva / sA ca kAkhyAtasamabhivyAhRte caitraH pacatItyAdau kriyAvizeSyatayAkhyAtena pratipAdyate caitreNa pacyate, zayyate, ityAdikarmabhAvAkhyAtasthale ca kriyAyAM vizeSaNatayA tRtIyA sA prtyaayyte| yadu tatrAkhyAtArtha eva kRtiH, tRtIyArthazcAdheyatvam, tasya cAkhyAtArthakRtivizeSaNatayAnvayaH, kRtezca kriyAvizeSaNatayA tathA kRtibodhane cAtmanepadarUpasthAkhyAtasya yagAdisamabhivyAhArajJAnamape-- kSitam, pacati pacata ityAdau tathA kRtyanvayAbodhAt, caitreNa jJAyate
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 vyutpattivAdaH [ kArake gamyata ityAdau tRtIyAyA AdheyatArthatvaM klRptameveti na ttklpnmdhikmiti-naam| caitreNa pakamityAdau tRtIyAyAH kRtyarthakatAyA AvazyakatvAt / tatra kRtyarthakAkhyAtaviraheNa kRtaH kartakarmavAcakatvena kRtyrthtaavirhaat| yadi ca kartRkRtaH kRtAveva zaktirna tu viziSTe jJAtetyAdau tvAzrayArthakatAyAH klaptatvena tatra kRtyanvayAdeva kartRlAbhasaMbhavAdityucyate tathApi karmakRtaH kRtyarthatvamaprasaktameva / uktapratyayasya kacitkartRvAcakatve'pi caitreNa pAcyaH duSpacazcaitreNaudanaH caitreNaudanasya pAka ityAdau kRtAM na kRtibodhakatvamiti tatra kRtibodhAnurodhena tRtIyAyAH kRtivAcakatvamAvazyakameva / evaM ca caitreNa pacyata ityAdAvapi tRtIyayaiva kRtirbodhyate / tatra caitrAdeH saMbandha evAdheyatvamityata eva nirvAhe kRtAvAdheyatvasya vizeSaNatayA bhAnopagamasyAnucitatvAt / tathA sati tatsaMsargasyApi viSayatAkalpanAdhikyAt tAdRzavAkyajJAnaghaTitazAbdasAmagryAmadhikaupasthitinivezane ca gauravAt / mA tatra kRtestRtIyArthatopagame caitreNa pacyate na maitreNetyAdau tRtIyAntArthamaitrIyakRterabhAvaH pAke'nvetItyupeyam / tasyAzca samavAyasaMbandhAvacchinnAbhAvo maitrakartRkapAke'pItyatiprasaGgaH / janyatAyAzca vRttyaniyAmakatayA tatsaMbandhAvacchinnAbhAvaH prasiddhayatyeva na / maitrakartRkapAkakarmatvAbhAvasya karmaNi taNDulAdau pratItizca karmavAcakapadAsamabhivyAhArasthale durghaTA / prAdheyatvasya tRtIyArthatve cAdheyatvAbhAvabodha eva kRtAvaGgIkriyate / na ca tathA sati maitracaitrobhayakartakapAkasattve caitrIyapAkakRtau maitravRttitvAbhAvasattvAt maitreNa na pacyata iti prayogApattiriti vAcyam / maitreNa na pacyata ityato varttamAnapAkAnukUlakRtitvAvacchedena maitravRttitvAbhAvabodhanAduktasthale ca tAdRzakRtitvasAmAnAdhikaraNyena maitravRttitvasattvAttAzavAkyAprAmANyAt / vartamAnatvasya kRtivizeSaNatayA ca caitreNa pakSyate'pacyata na tu pacyata ityupapadyate / kriyAvizeSasya
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 256 tRtIyA ] jayA'laGkRtaH tathAtvAt / yadA maitreNAnyatkriyate na tu pacyate tadA maitreNa na pacyata iti prayogazca / na cAkhyAtena kAlasya kRtivizeSaNatayA bodhanAtkAlavizeSavizeSitakRtitvasyAnvayitAvacchedakatayA tadavacchedena najAbhAvaH zakyo bodhayitum / na tu kAlakriyobhayavizeSitakatitvAvacchedena karmapratyayasthale kriyAyAH kRtivizeSaNatvAbhAvena ta dghaTitadharmasyAnvayitAvacchedakatvAbhAvAditi vAcyam / kriyAvizeSaghaTitadharmasyAnvayitAnavacchedakatve'pi tadavacchinnatvaviziSTavizeSaNatAyA abhAvasaMsargatayA bhAnasaMbhavena sAmaJjasyAt / na cAnvayitAvacchedakAvacchinnatvameva vizeSaNasambandhe bhAsata iti niyamaH / tathA sati zaradi puSpanti saptacchadA ityAdau saptacchadapuSpotpattitvAdeH zaravRttitvAnvayitAnavacchedakatayA aAkhyAtAntapratipAdyatAvacchedakapuSpotpattitvAvacchedena ca zaradRttitvAnvaye bAdhAdavacchedakAvacchedenAnvayAnupapatteranvayitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyamAtreNa ca tadanvayopagame zaradi puSpanti saptacchadAH zaradi puSpanti campakA ityavizeSeNa prayogApatteH / yadi ca tatra zaratsaMbandhaH saptacchadavizeSaNatayA bhAsate na punarAkhyAtArthe dhAtumAtrArthe vA puSpotpattau / ata eva kArakavibhaktirUpasaptamyanupapattyA kAlarUpavizeSaNapadottaraM svAtantryeNa saptamI sapanalA suutritaa| evaM ca kriyAnimittatvarUpakArakatvagarbhakartRtvasyAkhyAtArthatvena puSpotpattinimittatvarUpAkhyAtArthasya viziSTAnvayAnurodhena zaratsaMbandheSvapyanvaya upagantavya iti kArakatvasyAkhyAtArthatvAnupagame'pi zItalaM saro'vagADhavato nidAghaduHkhaM vyapaitItyAdAvivoddezyavidheyabhAvamahimnoddezyavizeSaNazaratsaMbandhana vidheyabhUtapuSpotpatteH prayojyaprayojakabhAvasya saMsargamaryAdayA bhAnamiti campakAdipuSpotpattau zaratsaMbandhanimittakatvAbhAvAnoktAtiprasaGga ityuktasthale'vacchedakAvacchedenAnvaya eva nopeyata ityucyate, tathApi tAdRzaniyamo niSprAmANika
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 vyutpattivAdaH [ kArake eva / na ca tAdRzaniyamAnupagama iha bhavane maitreNaiva pakSyate temanamityatraitadbhavanAdhikaraNakatemanapAkatvena rUpeNa zabdApAkAnupasthityA tadavacchinne maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvavyavacchedabodhAsaMbhavakathanaM dIdhitikRtAM virudhyeta iti vAcyam , avacchedakAvacchedena viziSTabuddhau dharmiNi vizeSaNatayA bhAsamAnameva rUpaM vizeSaNe avacchinnatvasaMbandhena vizeSaNamityAzayena teSAM tadabhidhAnAt / vizeSaNasaMvandhe tadavacchinnatvameva tadavacchedena viziSTabuddhau bhAsata ityupagame zabdAnupasthitarUpAvacchedena vizeSaNAnvaye bAdhakAbhAvAt / na cAvacchedakAvacchinnatvasyAvacchedakAvacchedena viziSTabuddhau vizeSaNAMze bhAnamasaMbhavaduktikam / ghaTo dravyamityAdau ghaTatvAvacchedena dravyatvAdimattvabuddhau dravyatvAdivizeSaNasya svarUpata eva bhAnAditi vAcyam / tAdRzazAbdabodhe dravyatvAdyavacchinasyaivAbhedasaMbandhena vizeSaNatvAt ghaTatvAdiviziSTe dravyatvAdivizeSaNakatAdRzapratyakSe'vacchedakAvacchedena bhAnAnupagame kSativirahAt, tathA ca maitreNa na pacyata ityAdau pAkakRtitvasyAnvayitAnavacchedakatve'pi arthalabhyatAdRzadhavicchinnatvasya saMsargAze bhAnaM nirAbAdhameveti cenna / maitreNa na pakka ityAdau kRtau maitrAdivRttitvAbhAvabodhAsaMbhavena kRtijanyatvasya tRtIyArthatAM svIkRtya kriyAyAM maitrAdikRtijanyatvAbhAvabodhasyopagantavyatayA maitreNa na pacyata ityAdAvapi tadbodhopagamena sAmaJjasyAt / na ca yadA maitraH sutastadA maitreNa pakSyate na tu pacyata iti prayogAnupapattiH / maitravRttivartamAnakRteraprasiddhathA tAdRzakRtijanyatvAbhAvapratyAyanAsambhavAt vartamAnatvAvizeSitatadIyakRtijanyatvAbhAvasya bAdhitatvAditi vAcyam / AkhyAtArthavartamAnatvAdernasamabhivyAhArasthale'bhAvAMza evAnvayasya vyutpannatvAt anyathA vinaSTaghaTaM na pazyatItyAdau tAdRzaghaTakarmakavarttamAnadarzanAdyaprasiddhayA'nvayabodhAnupapatteH / prakRte ca
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA ] maitrIyavartamAnakRtyaprasiddhAvapi vartamAnakAlAvacchinnatajjanyatvAbhAvasyaiva pArka pratItyA sAmaJjasyAt / pAkatvAdyavacchedenaiva maitrAdikartakatvAbhAva bodhopagamAnmaitrAdikartakapAkadazAyAmanyakarta kapAke maitrAdikartakatvAbhAvasattve'pi na pacyate maitreNetyAdayo na prayogAH / yatra maitreNodanaM pacyate na tu temanaM tatra maitreNa na pacyate temanamityAdiprayoganirvAhAya temanapAkatvAdyavacchedenaivAbhAvAnvayabodha upagamyate, na tu zuddhapAkatvAdyavacchedena, bAdhitatvAt / yathA ca tena rUpeNa zabdAdanupasthitAvapi tadavacchedenAnvayabodhanirvAhastathopapAditamAdheyattrasya tRtIyArthatvavAdinaiva / ghaTena na pacyata ityAdayaH prayogAH AkAzaM na pazyatItyAdiprayogasamAnayogakSemAH / pracetanakASThasthAlyAderapi kartRtvavivakSayA kASThaM pacatItyAdivatkASThena pacyata iti prayogAt / tatra vyApArarUpe kartRtve tajjanyatvarUpe tatkartRkatve vA tRtIyAyA lakSaNA / evaM caitreNa jJAyate, iSyate, gamyata ityAdAvAzrayatvarUpe kartRtva AdheyatvarUpe katRmattve vA, nazyate ghaTenetyAdau pratiyogitvarUpe kartatve'nuyogitvarUpe kartamattve vA lakSaNA / kartRpadamapi vyApArAdimatyacetanAdau bhAktameva / acetanAdau svarasataH kartRpadAprayogAt / ata eva ca kRJo yatnavAcakatvam / na ca yannavata eva kartRpadArthatve kartRkaraNyo stRtIyetyAdau kapadasya mukhyArthatyAge yuktivirahAdacetana kASThAdivAcakapadayoge kartapratyayAnupapattiriti vAcyam, sUtrasthakartRpadAnAM svatantraH kartetisUtrakRtparibhASitakartRparatvAt / anyathA tatpraNayana vaiyathryaprasaGgAt / svatantratvaM ca kArakAntarAnadhInatve sati kArakatvam / purupavyApArAdhInakriyAnukUlavyAravatAmeva kASThAdInAmanyavyApArAnadhInakriyAnukUlavyApAravattvarUpa svAtantryasya kASThaM pacatItyAdau vivakSayA kASThAdeH kartRtvam / na ca svAtantryavivakSaNe'pi svAtantryasya vAstavikasyAbhAvAt tadbodhakavibhaktInAmaprAmANyaM jayA'laGkRtaH 261 -
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake 262 durvArameveti vAcyam / samabhivyAhRtakriyAkArakAntaravyApArAnadhInatatkriyAnukUlavyApArasyaiva tat / kriyAvAcakapadasamabhivyAhatavibhaktyarthatvAt / anadhInAntavizeSaNaprayojanaM ca caitraH kASThaiH sthAlyAM pacatItyAdisthale caitraH sthAlIkASThAni pacatIti prayogApattivAraNam / yatra ca caitraH pacati kASThaM pacatItyAdau samabhivyAhRtakArakAMtarAprasiddhistatrAnadhInAntavizeSaNaM na pratIyata eva / tanirvAhazca tatra lakArAdeH svatantrazaktyantarakalpanAt / viziSTaviSa - yakazaktyA vizeSaNAviSayakabodhAjananAt / na ca maitraH caitreNa pAcayatItyAdau hetu kartR samabhivyAhArasthale karttari tRtIyAnupapattiH, kartavyApArasya samabhivyAhRtahetukartavyApArAdhInatvAditi vAcyam / taMtra NyantapratipAdyapAcanAdikriyAyAmeva hetoH kArakatayA svatantrakartavyApArasya pacAdikriyAkArakavyApArAnadhInatvAt / svatantraM prayuJjAnasya puMso vyApArastaNDulakrayaNAdivatpAkAdAvanyathAsiddhatayA nakAraNamiti pAkAdiprayojaka vyApAravattve'pi tasya tatkriyAkArakatvAbhAvAt / ata eva caitro maitreNa pAcayatItyAdau caitraH pacatIti na prayogaH / na ca paJcabhirhalaiH karSati gRhItyAdau bhUmilekhanarUpakRSyAdikriyAyAM svatantrakartan prayuJjAnasya gRhiNo vyApArasya darzitayuktayA lakArAdinA'bhidhAnAsaMbhava iti karSatIti na syAtkarSayatIti ca syAditi vAcyaM tatra kRSeH prati vidhAnArthatvAt / uktaM ca'yAjakA yajantIti yajirhaviH prakSepArthaH / halaiH kRSatIti kRSiH pratividhAnArtha' iti yAjerdevatoddezyakadravyatyAgecchAvizeSarUpArthe mukhyatayA tatra ca yajamAnasyaiva kartRtayA haviH prakSeparUpalakSyArthaparatvaM darzitam / tatra ca RtvijAmeva svAtantryam / hotetyatrApi haviHprakSepa eva dhAtorartho na tu tAdRzaphalAvacchinnastyAgaH / tathA sati Rtvijastatra svatantrakartRtAviraheNa hotRpadena pratipAdanAsaMbhavAt / dhAtvarthatAvacchedakaphalakartRtvameva kartRpratyayena pratipAdyata iti Rtvi -
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA ] jayA'laGkRtaH 263 hotRvyavahAro na yaSTari / ataH pratigrahItRvyApAro na svatvajanakastathA sati tatra dAtRvyavahArApatteriti tu jImUtavAhanaH / athAstu caitreNa maitreNa pAcyata ityAdau svatantravyApArasya hetukartRvyApArAdhInatve'pi darzitarItyA tasya svatantrakartRtva nirvAhastathApi tadvAcakapadottaraM tRtIyAnupapattiH kartRtvasya NicpratyayenAbhidhAnAditi cenn| kartRtvanirvAhakatvasaMbandhena pAkAdyanvayino hetukartRvyApArasya Nijarthatvena svatantrakartatvasya nnicaanbhidhaanaat| kartRtvarUpaphalAvacchinnasya tAdRzavyApArasya NijarthatAmate'pi AzrayopaparaktasyAnyato bhAnAnirvAheNa karturanabhidhAnAttRtIyopapatteH / AkhyAtasya dharmyavAcakatve'pi kRtiviziSTabodhakatvarUpasya karbabhidhAnasyAkSatatvAccaitraH pacatItyAdau na tRtIyA / na caivaM mukhyavizeSyatayA kRtivivakSayA caitreNa pacatIti syAditi vAcyam / AzrayAtiriktAMze vizeSaNatayA kRtibodhanasyaiva kbhidhaanruuptvaat| tathA tadabhidhAnaM ca lkRttddhitsmaasaanaamev| ata eva tairevAbhidhAnaM vRttikRtA vivRtam / idaM tvavadheyam / yadyapi svatantravyApAramAtra eva tRtIyAderanuzAsanaM tathApi lAghavAtkRtirUpa eva kartRtve tRtIyAdeH zaktiH / acetanavyApAre nirUDhalakSaNaiva / anuzAsanasyAnAditAtparyamAtragrAhakatvAt / lAghavasahakRtasyaiva tAdRzatAtparyasya zaktikalpakatvAt / vyApAre tatsattve'pi gauraveNa zaktyasiddheH / evaM ca kartRtvarUpakRtibodhasthale kArakAntaravyApArAnadhInatvaM na pratIyata iti tadantarbhAveNa zaktikalpane maanaabhaavH| vyApAralAkSaNikena kartapratyayena lakSaNayA tadantarbhAveNa vyApArabodhanAdeva pUrvoktAtiprasaGgavAraNAt / anyathA tadantarbhAveNa kRtizaktAvapi tAdRzAtiprasaGgasya durvAratvAditi ghaTo jAyate, aodanaH siddhayatItyAdau satyakAryavidveSiNAM naiyAyikAnAM kArakatvaM kartRtvaM ca ghaTAderyathAzrutasUtrAnusAreNa durupapAdameva / mukhyaM ca kriyAkartRtvaM kriyA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 vyutpattivAdaH - [ kArake nukUlakRtimAtram / ekakriyAviSayakakRtito yatra nAntarIyakakriyAntaranirvAhastaskRtimatastakriyAkartRtvAbhAvAt / ata eva matto bhUtaM, na tu mayA kRtamiti vyapadeza iti / takriyAnukUlatve sati tadviSayakakRtistatkartRtvam / anyoddezena nArAcakSepAdyatra brAhmaNavadhastatra maraNAnukUlasya nArAcakSeparUpavyApArasya kRtiviSayatve'pi brAhmaNamaraNAnukUlavyApAratvena tasyAnabhisaMhitatvAttena rUpeNa kRtiviSayatvaM na tAdRzavyApArasyeti brAhmaNavadhatvaviziSTakartRtvaM na tAdRzavyApArakarturiti na tasya saMpUrNaprAyazcittam / ata eva saMpUrNaprAyazcittaprayojakasya kartRvyApArasya lakSyatAbhiprAyeNa hiMsAlakSaNe maNikRtAM maraNoddezanAnuSThIyamAnatvAdRSTAdvArakatvavizeSaNayorupAdAnamiti miAbhidhAnasaGgatiH / maraNoddezenAnuSThIyamAnasya vyApArasyAvazyaM maraNAnukUlavyApAratvena pratisaMhitatvAttAdRzarUpeNa kRtiviSayatvamiti tAdRzavizeSaNasya viziSTakartatAnirvAhakatvAttadvizeSaNavato vyApArasya niyamena lakSyatvAt / tacchUnyasya cAlakSyatvaniyamAt / atha maraNoddezenAnuSThitasyApi yatra khaDgAbhighAtatvAdinaiveSTasAdhanatvakRtisAdhyatvadhIviSayatA na tu maraNAnukUlatvavizeSitatadrUpeNa tatra na maraNAnukUlatvaviziSTaviSayiNI kRtiriti tAdRzavyApArakarturna vadhatvaviziSTakartRtvamiti kathamuktavizeSaNasya viziSTakartRtAnirvAhakatvam / yadi ca maraNoddezenAnuSThIyamAnatvasya maraNAnukUlatvena kRtiviSayatvamevArtha ityupeyate tadA vyApAre tAdRzavizeSaNasya tatkartari viziSTakartRtAnirvAhakatve'pyuktasthale khaDgAbhighAtAdau taadRshlkssnnaavyaaptiaaraiv| tatra ' saMpUrNaprAyazcittasya nirvivAdatayA lakSyatAyA AvazyakatvAt / na ca vizeSaNIbhUtaphalaniSThoddezyatAkhyaviSayatAnirUpakatve sati vyApAraniSThasAdhyatAkhyaviSayatAnirUpakatvameva viziSTaviSayakatvaM kRterityupadarzitasthale'nupalatAsaMbandhena maraNavaiziSTayasya sAdhyatArUpaviSaya
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA ] jayA'laGkRtaH 265 tAvacchedakatAvirahe'pi na viziSTa kartRtvAnirvAha iti maraNoddeze - nAnuSThIyamAnatvasya maraNakAmanAdhInakRtiviSayatvarUpataiveti vA - cym| brAhmaNaM na hanyAdityAdau dhAtvarthatAvacchedakasya maraNasya svoddezyakatvasaMbandhena kRtAvanvaya saMbhava eva niruktaviziSTakartRtvasya niSedhavidhivipayatvasaMbhavAt, vyApAravizeSaNatayopasthitasya kRtyaMze vizeSaNatvasya vyutpattiviruddhatvAt / atha maraNopalakSitavyApArakartRtvasya tAdRzaniSedhaviSayatve'pi na kSatiH / anyoddezena nArAcakSepasyApi brAhmaNamaraNopadhAyakasya narakasAdhanatvAt / parantu maraNarUpaprAyazcittavidhereva tadaviSayakatvamupapAdanIyam / tacca maraNoddezena tadanukUlavyApAre kartRtvabodhakasya zabdasya tadvidhAvantarbhAva evopapadyata iti cet / evamapi brAhmaNamaraNakAmanayA yatra na tanmaraNAnukUlavyApArAnuSThAnamapi tu phalAntarakAmanAdhInatanmaraNAnukUlavyApAratvaprakArakacikIrSayA tadanuSThitaM tatrAvyAptiretanmate durvAraiva / tatrApi saMpUrNasyaiva prAyazcittasyAcaraNAdalakSyatopagamAsambhavAditi maivam / yatra hi maraNAnukUlavyApAratvena kRtisAdhyatAdidhIstatraiva yatra vyApAra vizeSatvenaiva taddhastatrApi maraNarUpaphalakAmanAdhInavyApAraviSayiNI kRtirmaraNAnukUlatvena vyaapaarmvgaahte| kRteH kAmanAviSayaphaloparAgeNopAyaviSayatopagamAt / vizRGkhalaphalabhAnopagame yatra tRptikAmanayA bhojanaM phalAntarakAmanayA ca gamanamavagAhamAnA samUhAlambana kRtistatra tRptaye gamanaM karotIti vyavahArApatteH / upAyAMze maraNasyAnukUlatvaM saMbandhaH prakAro vetyanyadetat / ' evaM ca maraNAvacchinnavyApAraviSayakatvamubhayatraiva kRteriti vizeSagAvacchinnaviSayaka kRtimattvaM viziSTakartatvamubhayasthale niSpratyUham / maraNoddezenAnuSThIyamAnatvamapi maraNAnukUlatvoparAgeNa kRtiviSayatvarUpaM lakSaNaghaTakamiti na kAcidanupapattiH / yadyapyadRSTadvArA pAkAnukUlakRtimatopi na pAkAdikartRtvamiti tattatkriyAkartRtva
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 vyutpattivAdaH [ kArake ghaTakakRtiniSThatadanukUlatva evAdRSTAdvArakatvamapekSitaM, na tu kriyAniSThaphalAnukUlatve tattatrApekSitamiti vyApAraniSThamaraNAnukUlatve'dRSTAdvArakatvarUpamaNikAroktavizeSaNasya na kartRtAghaTakatvaM tathApyanuSThIyamAnatvapraviSTakRterevAdRSTAdvArakamaraNAnukUlatvaM vivakSitam / viziSTakartRtvaM cAdRSTAdvArakatvavizeSitamaraNAnukUlatvena kRtivizeSaNena ghaTitamiti mishraashyH| tathA caivaM paryavasitam-hinasteH pravRttinimittaM maraNarUpaphalAvacchinnavyApAratvameva / na hiMsyAdityAdau phalaviziSTasvanirUpitakartatvasaMbandhena hinastyAdyarthasyAniSTavizeSasAdhanatvaM pratIyate / zyenasya hinastyAdyarthatve'pi na tasya tAdRzakAraNatAvacchedakasaMbandhena kacidapi sattvam / tatkarturadRSTAdvArakAnukUlatAghaTitaphalakartRtvaviraheNa viziSTAkartRtvAditi nAniSTavizeSa prati hiMsAtvena sAdhanatvamiti na kriyAyAM vidhyarthAnvayamate'pi zyenavidhyarthabAdhaH / vastuta: zyenAnukUlakRtemaraNaprayojakatvameva na tu mrnnkaarnntvmnythaasiddhtvaat| maraNopalakSitAnyakartRkakhagAbhighAtAdirUpavairivadhaM pratyeva hetutAyA vedena bodhitatvAt / kriyAjanyakArya takriyAnukUlakRtihetutAniyame'pi khaDgAbhighAtAdAveva zyenakRterhetutvAt tathA cAniSTavizeSajanakatAvacchedakapratyAsattipraviSTamaraNAnukalatvaM maraNajanakatvameva na tu prayojakatvamato dRSTAdvArakatvaM na tatra nivezanIyam / kAraNatvaparyantanivezalAbhAyaiva tadupAdAnam / yadi ca viziSTAnvayaparatAyA vede autsargikaparatvena vadhasAdhanatAbodhakazrutyA vizeSaNIbhUtamaraNasAdhanatApi zyenasya pratyAyyate tadApi zyenAnukUlakRtermaraNasAdhanatvamaprAmANikameva / kriyAjanakakRtestajjanyajanakatAniyamasyAprAmANikatvAt / athAnyoddezena nArAcakSepakartuviziSTaviSayakakRtimattvaghaTitaviziSTakartatAvirahe'pi yathArthavadhajanyapApaprAyazcittaM tathA zyenakarturviziSTAkartRtvAtpApArddhasyAvazyakatvAdvalavadani
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA ] jayA'laGkRtaH 267 STAnanubandhitvabAdho durvAra eveti cenna / akAmakRte'pyarddhaprAyazcittazravaNena maraNAvacchinnamavyApArasya viSayatAmanantarbhAvyaviziSTajanakakRtimattvasaMbandhena nyUnapApe svtntrhetutvklpnaat| tabalena viziSTakartuH shyenkrtuhiNsaajnypaapaanutptteH| na ca lAghavena maraNopalakSitavyApArajanakatvameva pratyAsattimadhye nivezyatAmiti vAcyam / shrutyrthbaadhaapaadklaaghvsyaapryojktvaat| vedasthale viziSTAnvayasyautsargikatve'pi zyenasya maraNajanakatve vidhyarthabAdhaprasaGgena maraNaM prati zyenasyAnyathAsiddhatAyA evopagantavyatayA tasya janakatAgarbhahinastyarthatAvacchedakarUpazUnyatAyA api sUpapAdatvAt / na ca yadi khaGgAbhighAtajanakAdRSTavyavahitasya zyenasya maraNe'nyathAsiddhatvaM tadA hantRkRtijanyavyApAro'pi tatrAnyathAsiddhaH syAt / yazca vyApAro maraNe'vyavahitasAdhanaM tatra taddhetuH kRtirevAnyathAsiddheti maraNakAraNavyApArakAraNakRtimattvaMna kasyApi hetuH syAditi vAcyam / taNDulaviklityAdirUpaphalavyavahitasyApi tuSAdiprakSepasya tatkaraNadazAyAM pacatItyAdivyavahArAnurodhena yathAnanyathAsiddhatve tathA khagaprakSepAdikaraNadazAyAM hantIti vyapadezAnurodhena tatra vyavahitasyApi maraNe'nanyathAsiddhatvamavazyAbhyupeyamiti sAmaJjasyAt / taNDulakrayaNadazAyAM pacatItyAdyabhAvavat khaDgAdinirmANadazAyAM hantItyavyavahArAttadvayApAro maraNe'nyathAsiddhatayA na hiMsA / vyAghramaraNoddezena kRto yantrArpaNAdiryatra tatra daivAdvAdimaraNe'pi na hiMsArUpastathA na vyAghrAdihiMsArUpo'pi tatkaraNadazAyAM hntiitypryogaat| atathAtve'pi tanmaraNoddezyakAdRSTadvArakatanmaraNaprayojakakRtijanyavyApArasyApi hiMsAvat pApajanakatvAduktasthale govadhAbhisaMdhAne govadhaprAyazcittAcaraNamityavadheyam / evaM ca caitraH pacatItyAdau viSayatAghaTitakartRtvabodhanirvAhAya yathA kRtau pAkAderupadhAyakatvaviSayitvobhayasaM
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 vyutpattivAdaH [ kArake bandhenAnvayaH, viSayitAyAH saMbandhatve'pi upadhAyakatvaniveza aavshykH| pAkAdyaniSpattisthale pacati pazyatItyAdiprayogasya praamaannyvaarktvaat| tathA caitreNa pacyata ityAdAvapi tRtIyArthakRtejanyatvaviSayitvobhayasaMbandhenAnvayo bodhyaH / kRtijanyatvasya tRtIyArthatve janyatvasaMbandhamadhya eva svanirUpakaviSayatvaM pravezanIyam / kRtiviSayatvameva vA tRtIyArthaH / svanirUpakajanyatvaM viSayatAyAH saMbandhamadhye'ntarbhAvanIyam / kASThena pacatItyAdau karaNatvaM tRtiiyaarthH| tacca vyApAravatkAraNatvam / vyApAre kartRvyApArAdhInatvaM nivezanIyam / anyathA katturapi karaNatApattyA caitrazcaitreNa pacati, kASThaM caitreNa pctiityaadipryogaaptteH| na ca kartuzceSTAdirUpavyApArasya tadIyakRtyAdirUpavyApArAdhInatayA tadvizeSaNadAne'pi kartuH karaNatvaM durvArameveti vAcyam / svabhinnatvena kartuvizeSaNIyatvAt / yatraikaiva pAkAdikriyA caitreNa kASThAdinA maitreNa tuSAdiprakSepeNa niSpAdyate tatra caitrastumaitraH kASThaiH pacatIti prasaGgaH samabhivyAhRtakartRvyApArAdhInatvasya tattatkaraNavyApAre bhAnamupagamya vaarnniiyH| na ca samabhivyAhRtakatrantarbhAveNa tRtIyArthatve karbasamabhivyAhArasthale karaNe tRtIyAyA aprayogApattiriti vAcyam / tatrApi hetAviti sUtreNa hetutAmAtrArthakatRtIyAsaMbhavAd dhanena kulaM vidyayA yaza ityAdivat na hi tatra karaNe tRtIyA kriyAyogAbhAvAt / na caivamuktasthale caitrastuSeNa pacatIti prayogasya hetAviti sUtrabalAdApattAviSTApatti vinottarAbhAvAtsamabhivyAhRtaka-ntarbhAvasya karaNe svatantratRtIyAnuzAsanasyaiva vA vaiyarthyamiti vAcyam / uktasthale pAke tuSahetukatvAbhAvabAdhe'pi caitrastuSeNa na pacati kintu dAruNaiveti prayogopapattaye samabhivyAhRtakava'ntarbhAveNa tRtIyAyAH zaktikalpanAyA zrAvazyakatvAt / tadgrAhakatayaiva karaNe tRtIyAnuzAsanasyAvazyakatvAt / zaraiH zAtitapatroyamityAdau tRtIyAyAH kArakavibhaktitva eva
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA ] jayA'laGkRtaH 266 tadarthAnvitArthakazAtitAdipadena samAsasya sAdhutAnirvAhAcca / na ca tRtIyAyAH samabhivyAhRtakaJantarbhAveNa karaNatvArthatve tatra samabhivyAhRtakatrabhAvAdakArakavibhaktitvaM karaNe tRtIyAnuzAsane'pi durvArameveti vAcyam / etadanurodhena tatra karturadhyAharaNIyatvAt / vastutaH samabhivyAhRtakartRvyApArAdhInatveM vyApAravatkAraNatve ca tRtIyAyAH zaktidvayam / kaJasamabhivyAhArasthale vyApAravatkAraNatvamAtraM prtiiyte| kartasamabhivyAhArasthale ca vyApAre tadvayApArAdhInatvamapIti sAmaJjasyam / evaM hetvanuziSTatRtIyAyA akartayaNe paJcamItyanena bAdhanAtkaraNatvavivakSAyAM dhanavatA RNena baddhoyamityatra tRtIyAyA upapattaye karaNe tRtiiyaanushaasnsyaavshyktaa| karaNatvaM ca phalopadhAnarUpameva karaNatAghaTakam / anyathA kuThArAdikaraNakacchidAdau dAtrAderapi svarUpayogyatayA krnntvaaptteH| lijazArAnumitikaraNatAmate dhUmena vahnimanuminotItyAdau dhUmAdipadaM tajjJAnaparam / vyAptiviziSTahetujJAnasya vyApArastadviziSTavaiziSTyAvagAhI praamrshH| sa cAtmamanoyogAdirUpAnumAtRpuruSavyApArAdhIna iti tasya niruktakaraNatvamavAdhitameva / dhUmAdiliGgakavahnayanumitau yatra liGgAntarAdghaTAdibhAnaM tatra tena ghaTamanuminomIti na pryogH| anvayitAvacchedakatadvidheyakAnumititvAvacchedenaivAnvayitAvacchedakadhUmAdiviSayakajJAnatvAvacchinnatvena bhAsamAnasya karaNatvasya niruupktvbhaanopgmaat| nirUpakatvaM tu karaNatAmAtrasya tRtIyArthatAvAdinAM prAcAM mate sNsrgH| navyamate tu karaNatAnirUpakatvasyaiva naarthAbhAve pratiyogitvenAnvayAttAvatparyantasya tRtIyArthatayA prakAratetyanyadetat / pare tu liGgajJAnasya karaNatve'pi dhUmenAnuminotItyAdau dhUmAdipadaM mukhyArthameva hetAviti sUtreNa tatra hatIyA / hetutvasya kAraNatAvacchedakasAdhAraNaprayojakatvarUpasya tatra vivakSitatvAt / jana
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 vyutpattivAdaH . [ kArake kajJAnaviSayadhUmAdezvAnumitikAraNatAvacchedakatayA prayojakatvamakSatameva / uktasamUhAlambanasthale'tiprasaGgazca vahnividheyakAnamititvAvacchedena prayojakatAnirUpakatvabhAnAbhyupagamena vAraNIyaH / vastuto janakatAvacchedakAdiniSThaprayojakatAnirUpakatvaM kAryasyeva kAryatAvacchedakasyApyakSataM pratItisAkSikaM c| tathA cAnumitivizeSaNatattadvidheyakatvarUpasubantArtha eva tRtIyArthAnvaya upagamyate / samUhAlambanAnumitiniSThaghaTAdividheyakatvasya dhUmAdyaprayojyatayA noktaarthaatiprsnggH| dhUmena vahnimanuminoti na ghaTenetyAdAvanumitau ghaTAdiprayojyatvAbhAvo nAnveti / api tu naJarthAbhAvapratiyogyanvayini vahnayAdividheyakatva evAto yatra dhUmAdiliGgavahnayanumitau ghaTAdirUpaliGgAdhInaM dravyatvAdibhAnaM tatra dhUmena vahnimanuminoti na ghaTeneti pryogoppttiH| samUhAlambanarUpatAdRzAnumitau ghaTAdirUpaliGgaprayojyatvAbhAvasyAsattve'pi vahnayAdividheyakatve tadabAdhAt / na hyanumitAvapi dravyatvAdividheyakatvAvacchinnaghaTAdiliGgaprayojyatvasya vahnayAdividheyakatvAvacchedenAbhAvo bAdhita iti saMbhavati / prayojyatAyA vyApyavRttitvAt / etenAnumitau dhUmAdiliGgajJAnakaraNakatvaM tRtIyayA pratyAyyate / karaNa eva tRtIyA tatreti mataM pratyuktam / uktasthale'numitau nabarthAnvayayogyatAyA anupptteH| vahnayAdividheyakatve dhUmAdijJAnarUpakaraNajanyatAvacchedakatvatadabhAvau tRtIyAntatatsamabhivyAhRtanabhyAM pratyAyyeta ityapi na st| kArakavibhaktyarthasya kriyAtirikte'nanvayAt / na coktasthale vahnayAdividheyakatvAvacchedena ghaTAdirUpaliGgajJAnajanyatAvadanumitimasvAbhAvaH puruSaniSTho natrA prtyaayyte| tAdRzAnumitighaMTAdau vahnayAdiliGgatvabhramadazAyAM prasiddhati vAcyam / dhUmena vaDheranumAnamidaM na ghaTenetyAdAvanumitimattvAdyabhAvabodhAnupapatteriti prAhuH / parvato dhUmena vahnimAnityAdau kriyAyogAbhAvAddhetutRtIyaiva tatra jJApakajJA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 tRtIyA ] jayA'laGkRtaH naviSayatvaM hetutvaM jJAnajJApyatvarUpaM vA hetumattvaM tRtiiyaarthH| hetuzabdo yadyapi kAraNaparyAyo na tu jJApakaparyAyastathApi hetAvitisUtrasthahetupadaM na samabhivyAhRtanirUpitahetutAmAtraparamapitu samabhivyAhRtatajjJAnAnyataranirUpitahetutAparameveti samabhivyAhRtavahnayAdijJAnahetujJAnaviSayadhUmAdipadAdapi tRtIyA tatsUtreNAnuziSyate / guNahetau paJcamyA vikalpena vidhAyakasUtrAntaramapyanyataranirUpitahetutAviSayakamevAto jADyAbaddho jADyena vetyatra jADyahetutAvaddhUmAvahnimAn dhUmena vetyAdau dhUmAdevahnayAdijJAnahetutA pratIyate / hetutvaM ca pUrvoktaM prayojakatvameva / guNapadaM ca na ruupaadicturviNshtiprm| dhUmAdihetau tttvaasmbhvaat| na tatra dhUmAdipadaM tajjJAnaparameveti tAdRzaguNatvameva vahnayAdihetoriti vAcyam / tatra dhUmAdijJAnalAkSaNikatve'pyajJAnAbaddha ityAdAvabhAvarUpabandhAdihetostathAtvAsaMbhavAt / nApi dharmamAtraparam / gaganAderapi kAlikasaMbandhena dharmatayA'vyAvartakatvAt / samavAyAdinA dhamatvaM cAbhAvAdyasaMgrAhakam / nApi dravyAzritatvam / sattAvAn guNatvAdityAdau paJcamyantasyAlAkSaNikatvapakSe paJcamyanupapatteH / kintu kAryasya jJApyasya vAzraye Azritatvam / jADyAdeH svaprayojyabandhAzraye dhUmAdezva svajJApyavahnayAdyAzraya aashrittvaadgunntvm| hetau tadvizeSaNaprayojanaM ca pituH pANDityena putra AhUto dhUmasya svasminsattvena parvato vahnimAnityAdau paJcamIvAraNam / jJApakatvaM ca tajjJAnajanakapramAviSayatvaM jJApyatvamapi pramAjanyajJAnaviSayatvam / ato vahnayAdeApyatAbhrameNa dhUmAdijJApakatvasattve'pi vahninA vahvervA dhUmavAnayamityAdayo na prayogAH / pramAtvaM ca yAvadbhramabhinatvarUpaM vivakSaNIyam / tena dhUmavyApyo vahnirityAdijJAnasya vahnitvAdyaMze pramAtvamAdAya noktaatiprsnggH| dravyatvAdeH prameyatvAvacchinnavahnayAdijJApakatve'pi viziSTadravyatvAdinA vahnitvAdyava
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 vyutpattivAdaH [ kArake cchinnajJApakatve'pi ca parvato vahnimAna dravyatvAd dravyatvena vetyAdirna pryogH| anvayitAvacchedakavahnitvadravyatvatvAdinA jJApyajJApakabhAvasya tRtIyAdinA bodhanAt / tatra tena rUpeNa jJApyajJApakabhAvavirahAt / evaM jJApyavahnayAdimattvAnvayitAvacchedakaparvatatvAvacchinnAMze jJApakatvaM jJApyatvaM vA pratIyata ityapi niymH| tena parvato vahnimAna mahAnasatvAnmahAnasena vetyAdayo na prayogAH / ___atredamavadheyam / parvato bahnimAna dhUmAnna dravyatvAnnApi mahAnasatvAdityAdau naJA vahnayAdau dravyatvamahAnasatvAdijJApyatvAbhAvabodhane bAdhaH / tatra prameyatvAdinA dravyatvAdijJApyatvasya mahAnasAdau mahAnasatvAdijJAnajJApyatvasya ca sattvAt vahnitvAdinA dravyatvAdijJApyatvasya parvatAdau mahAnasatvajJApyatvasya cAprasiddhathA nAbhAvapratyAyanasaMbhava iti jJAnaprayojyatvaM jJAnajanyatAvacchedakatvarUpaM samabhivyAhRtaparvatAdivizeSyatAnirUpitaM vidheyatvaJca vizakalitaM paJcamyarthaH viziSTalAbho'nvayabalAt / evaM coktasthale nayA vidheyatAyAM dravyatvamahAnasatvAdijJAnaprayojyatvAbhAvaH pratyAyyate / tatprayojyatvaM ca prameyatvAdyavacchinnavidheyatAyAM prasiddham / na caivaM parvato vahnimAna na dhUmAdityAderapi prasaGgaH / dhUmatvAdyavacchinnaviSayakajJAnAprayojyatattadvahnitvAdyavacchinnavidheyatAyA vahnayAdAvabAdhitasvAditi vAcyam / parvatAdivizeSyatAnirUpitavahnitvAvacchinnavidheyatAtvAvacchedena vidheyatAyAM nA'bhAvAnvayabodhopagamAt / yatra vahnitvAvacchinnavidheyatAtvamanvayitAvacchedakaM tatraiva tadavacchedenetarAnvayaH saMbhavati / atra ca vahnitvAvacchinnatvAvizeSitaM vidheyatAtvameva tatheti kathaM tadavacchedenAbhAvAnvaya iti tu na zaGkayam / paJcamyAdyarthavidheyatAyA vahnayAdau vahnitvAdyavacchedenAnvayopagamAttadavacchedena tadanvaye cAvacchedakatadrUpasya tadvizeSaNAMze dharmipAratantryeNa prakAratvAt / prakRte svarUpasaMbandharUpavahnitvAdyavacchi
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA ] jayA'laGkRtaH 273 natvena sahitamya vidheyatAtvasyaivAnvayitAvacchedakatvAt / vahnayAdipadameva tadavacchinnavidheyatAzAlijJAnaparam / taduttaramatubAdipratyayo vizeSyatArUpasaMbandhapara iti prAcInamate tu vahnitvAdyavacchinavidheyatAtvasyAnvayitAvacchedakatvamavivAdameva / vidheyatAyAstattatsaMbandhAvacchinnavidheyatAtvena paJcamyAdyarthatvaM svIkaraNIyam / tenAyaM jAnAti AtmatvAnna dravyatvAdityAdau viSayatAsaMbandhAvacchinnAyAM prakRtavizeSyatAnirUpitajJAnavidheyatAyAM dravyatvAdirUpaliGgajJAnaprayojyatvasattve'pi naavcchedkaavcchedenaabhaavaanvyaayogytvm| saMbandhavizeSAvacchinnavidheyatAtvarUpAnvayitAvacchedakAvacchedenAbhAvavattvabodhAt / evaM jJAnaprayojyatvapraviSTaM jJAnamapi ttttsNbndhaavcchinnprkaarktvvishessitmrthH| tena samavAyena hetutvaparasyAyaM vahnimAna tadrUpAnna tu dhUmAditi prayogasya naayogytaa| vahnividheyatAyAM saMyogena dhUmaprakArakajJAnaprayojyatvasattvepi samavAyasaMbandhAvacchinnatatprakAratAzAlijJAnaprayojyatAtvarUpAnvayitAvacchedakAvacchinnAbhAvasyAbAdhAtsaMbandhavizeSaghaTitadharmasyAnvayitAvacchedakatayA bhAnaniyAmakaM tu tAtparyameva vahnayAdividheyatAyA vyAptyAdighaTakAbhAvAdijJAnaprayojyatvasattve'pi parvato vahnimAnabhAvAdityAdirna prayogaH / mukhyavizeSyatAnirUpitaprakAratAyA eva nivezanIyatvAditi dik / kena hetunA kasmai hetava ityAdau vibhaktibhihetutAviziSTe hetutAbodhayitumazakyA paunaruktyAditi na zaGkatham / hetuzabdasya svarUpayogyaparatvAt / vibhakteH phalopadhAnaparatvAt / daNDavAn raktadaNDavAnitivat kAryavizeSAnuparaktahetutAviziSTe kAryavizeSoparaktahetutAbodhe'nAkAGkSatAvirahAcca / na cAnvayabodhasaMbhave'pi hetuzabdaprayogavaiyarthyam / phalopadhAyakatAlAbhe svarUpayogyatAyA arthAllAbhasaMbhavAditi vAcyam / vibhaktaranyArthatAyA apyanyatra dRSTatvAddhatutAparatvanizcayAthai tatprayogAt / 18
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 vyutpattivAdaH [ kArake svArthagoge'pi sAhityapratiyogivAcakapadAttRtIyA putraNa sahAgata ityAdau / atha yadi sahazabdArthaH samabhivyAhRtapadopasthApyakriyAsamAnakAlInakriyAnvayitvam, tadanvayitvaM ca samabhivyAhRtakriyAbodhakapadena kriyAyA yAdRzaH sambandha sAhityAnvayini pratyAyyate tAdRzatatsaMbandha eva, sa ca putreNetyAdau kartRtvam / dannA sahaudano bhujyata ityAdau karmatvAdistRtIyArtho'pi sa eva saMvandhaH, tathA ca putrakartRkAgamanasamAnakAlInAgamanakartatvadadhikarmakabhojanasamAnakAlInabhojanakarmatvAdikaM puruSaudanAdau tatra tatra pratIyata ityucyate tadA sahazabdenaiva tattatkriyAkartRtvabodhane kriyApadavaiyarthyam / kriyAnvayini kriyAnvayabodhasyoddezyatAvacchedakavidheyayorabhedena nirAkAGkSatayA'saMbhavAcca / na ca tattakriyAsamAnakAlInatvamAtraM sahazabdArthaH / tasya ca kriyApadopasthApitakriyAyAmevAnvaya iti kriyApadasahitasahazabdAdevoktaviziSTArthalAbha iti vAcyam / evaM sati putreNa sahAgata ityAdau sahazabdArthasya kriyApadArthAnvayitvenAnyasApekSatayA tena saha putrazabdamya samAsAsaMbhavena saputra ityAdiprayogAnupapatteH / na hyatra samAse sahArthasya prAdhAnyam / yenAnyasApekSatve'pi samAso bhavet kiMtu bahuvrIhitvAdanyapadArthaprAdhAnyameveti cenna / samabhivyAhRtapadopasthApyakriyAkAla eva sahazabdArthaH tasya kriyAnvayini nAmArtha evAnvayaH / tAdRzakAlaviziSTe nAmArthe kriyAnvaye ca kriyAyAmapi tAdRzakAlAvacchinatvaM bhaaste| uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayasya vyutpattisiddhatvAt / ataH kriyAdvayasamAnakAlInatvalAbha iti saamnyjsyaat| athavA AgamanasamAnakAlInAgamanAdikameva shshbdaarthH|tsy kartRtvAdisaMbandhena purussaadaavnvyH| tAdRzasaMbandhena tadviziSTe cAgata AgacchatItyAdipadopasthApyAgamanakartRtvAdInAmanvaye na vyutpttivirodhH| vidheysyoddeshytaavcchedkprkaaraabhedvirhaat| naca saha
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyA ] jayA'laGkRtaH 275 zabdArthAnvayavalAdeva takriyAkartRtvasya puruSAdau lAbhe prakAratayApi kriyApadena tatpratipAdanamaphalamiti tatprayogo vyartha iti vAcyam / samabhivyAhRtapadena tattatkriyAyA anupasthApane sahazabdenApi tattakriyAghaTitasAhityasyAzakyasya bodhanaM na saMbhavatIti kriyaapdpryogsyaavshyktvaat| sahazabdArthakriyAyAH kartatvAdisaMbandhena nAmArthe'nvayazca na vyutpttiviruddhH| sahazabdasyAdhAtutvAt , nipAtatvAcca / na ca 'prAsoSTa zatrunnamudAraceSTamekA sumitrA saha lakSmaNene'tyAdau zatrughnaprasavalakSmaNaprasavayoH samAnakAlInatvAbhAvAt kriyAdvayasamAnakAlInatAyAH sahazabdArthatvAsaMbhava iti vAcyam / tatrApi sthUlakAlaghaTitasamAnakAlInatvasattvAt / na ca kAlatvenaiva kAlasya tadarthAntarbhAve putrAgamanapUrvamAgantari Agato'yaM na putreNa saheti prayogAnupapattiH / putrAgamanAdhikaraNasthUlakAlavRttyAgamanakartRtvasattvenAnvayitAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkasAhityAbhAvabAdhAditi vAcyam / tatra kSaNatvenaiva kAlasya sahazabdArthe'ntarbhAvanIyatvAt / evaM yatra ekakAle'pi vibhinnasthale bhuJjAnamadhikRtya na saha bhuGkta iti prayujyate tatraikazAlArUpabhojanAdhAro'pi shshbdaarth'ntbhovniiyH| ata evA'lApAdvAtrasaMspazAnniHzvAsAtsahabhojanA'dityAdinA patitabhojanasamAnakAlInabhojanamAtrasya pApajanakatvaM na bodhyate / ekapaGkterapi vivakSaNAt / evaM 'yAjanaM yonisaMbandhaM svAdhyAyaM saha bhojanam / sadyaH patati kurvANaH patitena na saMzaya' ityAdAvekadaikapAtrabhojanasyaiva sadyaHpAtahetutvaM pratyAyyate / tatra tAdRzArthasyaiva sahazabdena vivakSaNAt / atha nAmArthasyaiva sahArthavizeSyatayAnvayopagame putreNa saha nAgacchatyayamityAdau sahazabdArthaputrasAhityAbhAva eva puruSAMze nabA bodhyata ityupagantavyam / tacca noppdyte| tathAsatyAkhyAtArthoddezyatAvacchedakatayaiva nabarthabhAnasyopagantavyatayA prasajyapratiSedhasthale niSedhasya
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 vyutpattivAdaH [ kArake taM prati prAdhAnyena bhAnaniyamavyAghAtAt / evamanAgacchantamapi puruSamadhikRtya tathA prayogAttatrAyogyatAprasaGgAcca / etena tatra paryudAsanaJvatkriyAyogaparityAga ityuktAvapi na pratIkAraH / na ca tatrAgamanAbhAvakAla eva puruSAntrayI sahazabdArthaH / tathA ca putrAgamanAbhAvakAlAvacchinnapuruSe varttamAnakAlAvacchinna AgamanAbhAvaH pratIyata iti na kAcidanupapattiriti vAcyam / yatrAsya putra AyAti na tvayaM tatrApi tAdRzaprayogAt / tatra ca putrAgamanakAlAvacchinnasyAgamana kartRtvAbhAvasya sattve'pi putrAgamanakAlAvacchinna eva puruSe varttamAnakAlAvacchinnAgamanAbhAvasya sattvenAyogyatApAtAt / maivam / sahazabdArthastattatkriyAkAlaH kvacittattatkriyAnvayiprathamAntapadArthe'nveti / kacicca samabhivyAhRtakriyAyAm / saputra AgacchatItyasya putreNa sahAgacchati ya iti vigrahAt prathamAntAnyapadArtha eva putrAgamanakAlAnvayo na tu kriyAyAmiti na samAsAnupapattiH / na vAnyapadArthapuruSAlAbhaH / na caivaM samAsalabhyasya putrAgamanakAlAvacchinnasya puMso vigrahavAkyenApi pratipAdanAbahuvrIhimAtrasyaiva nityasamAsatvamiti bhajyeteti vAcyam / bahuvrIhimAtrasya tathAtvAniyamAt / prathamAntAnupasthApyAnyapadArthabodhakabahuvrIhereva tattvAbhyupagamAt / atra cAnyapadArthasya prathamAntopasthApyatvAt / na ca vRSTe deve gata itivat prathamArthe bahuvrIherasAdhutvamiti vAcyam / anekamityAdyanuziSTabahuvrIhAveva tanniyamAt / atra ca sUtrAntareNa tadvidhAnAt / ata eva tadArambho'pi / putreNa saha nAgacchatItyAdau ca kriyAyAmeva tAdRzasahArthAnvaya iti putrAgamanakAlInAgamanakartatvAdyabhAvaH prathamAntArthe pratIyata iti sarvaM sustham / bhAramanudvahantaM putramanudvahantyAmapi gardabhyAM 'sahaiva dazabhiH putrai' - rityAdau varttamAnetyadhyAhArAdvarttamAnatva kriyAmAdAyaiva sAhityabodha iti vadanti /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namamurde KAAMITHAMMAMIAratana . '-. tRtIyA ] jayA'laGkRtaH 277 itthaMbhUtalakSaNa ityanena lkssnnvaacipdaatttiiyaa'nushissyte| lakSaNatvaM ca vyAvartakatvaM tacca vizeSyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvam / tadAzrayazca dharmo dvividho vizeSaNamupalakSaNaM ca / vidyamAnaM sadyAvartakaM vizeSaNam / puruSAdau vartamAnakAlAvacchedena vidyamAno daNDAdiH / avidyamAnaM vyAvartakamupalakSaNam / tApasAdeH kAlAntarINajaTAdikam / vizeSaNasya saMbandho matubAdibhiH pratyAyyate / astItyarthe vihitAnAM vrttmaansNbndhaarthktvaat| ato jaTAbhistApasa ityAdAvavidyamAnajaTAdeH saMbandhavivakSayA matubAdyanavakAzAt tRtIyA / tathA ca vidyamAnatvasyAvidyamAnatvasyevApyapratyAyanAt vizeSaNavAcipadAdapi tRtiiyaa| yathA jJAyamAnatvena liGgaM karaNamityAdau / atha tatra jJAyamAnatvAdivaiziSTaya tRtIyayA liGgAdau na pratyAyyate api tu padArthaMkadeze karaNatvAdAveva / tadavacchinnatvamiti cettathApi sA vizeSaNatRtIyaiva anuzAsanAntarAbhAvAt / vastuto liGgAdau jJAyamAnatvAdivaiziSTayabodhane'pi saMbandhavidhayA krnntvjnyaaymaantvaadyorvcchedyaavcchedkbhaavbhaansNbhvaadekdeshaanvysviikaaro'nucitH| na ca saMbandhavidhayA karaNatva ekadeze'vacchinnatvabhAne'pyekadezAnvayadhrauvyamiti vAcyam / karaNAbhedarUpe karaNatve karaNasya saMbandhavidhayA bhAsamAne jJAyamAnatvAvacchinnatvasyAvacchedakatayA bhAnopagamenaikadezAnvayaM vinApyavacchedyAvacchedakabhAvabhAnAt / atha daNDavAnayamAsIdaNDI gatavAnityAdau daNDasyAtItatayA vizeSaNatvAsaMbhavAnmatubAdyanupapattiriti cenna / prakRtazabdaprayogAdhikaraNakAlAvacchinnasyeva vidheyAntarasamabhivyAhArasthale tadadhikaraNakAlAvacchinnasya saMvandhasyApi matubAdinA pratyAyanAt / tatrAtItakAlasattvAdirUpavidheyAdhikaraNAtItAdikAlAvacchinnasaMbandhasyaiva matuvAdyarthatvAt / avidyamAno'pi daNDAdirdharmAntarasaMbandhasamAnakAlInatayA dharmA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 vyutpattivAdaH [ kArake ntarAnvayini vishessnnm| tatprakAreNa bhAsamAne dharmAntarAnvayabodho viziSTavaiziSTyabodha ityucyte| na tvasAvanvayinyupalakSaNam / na vA tAzabodhastadupalakSitAnvayavodha ityucyate / kacidvidheyAntarasamAnakAlInamapi vizeSaNaM tadanvayitayA tadanvayinyupalakSaNamucyate / yathA rUpavAn rasavAnityAdau rUpAdikaM rasAnvayini / sAstAvAn gopadavAcya ityAdau sAnAdikaM gavAdipadavAcye / kaciddharmisaMbaddhadharmAntarasaMbandhitAnavacchedakatayA dharmAntarasaMbandhinyupalakSaNamato daNDapuruSAvityAdisamUhAlambanabodho daNDAdyupalakSitapuruSAdiviSayako na tu viziSTaviSayaka ityucyate / vizeSyasaMbandhAsaMvandhyapi tatsaMbandhitAvacchedakatayA tadvati vizeSaNam / ata eva saMjJAviziSTasaMzyAdijJAne saMjJAderviSayatvamanaGgIkurvatAM prAbhAkarANAM prAcInanaiyAyikAnAM ca mate taTasthajJAnaviSayatayaiva viSayatAvacchedakatvAtsaMjJAdeH prakArasya jJAnaviSayavizeSaNatvam / ata eva dvitvanAzakAlInAyAM dve dravya iti buddhau na dvitvaviSayakatvamapi tu dvitvaviziSTaviSayakatvameva, dvitvarUpavizeSaNadhIjanyatvAdityAcAryAH / evamapratiyogitvAvizeSe'pi ghaTasAmAnyAbhAvAdipratiyogini ghaTatvAdikaM vizeSaNaM niilaadikmuplkssnnmityucyte| kacicca vidyamAnamapyatavyAvRttinyUnAdhikavRttitayA tatra na vizeSaNamityucyate kiMtUpalakSaNam yathA / vidyamAnApi jaTA tApasa upalakSaNaM, na tUpalakSyatAvacchedakazamadamAdivadvizeSaNamityalam / ___kvacidavizeSaNasyApi saMvandho matvarthIyena bodhyate ghaTo'yaM vinAzItyAdiprayogadarzanAditi diidhitikRtH| tdst| AvazyakArthadhAtUttaraNinipratyayenApi tatra vinAzipadavyutpatteriti / / iti mahAmahopAdhyAyagadAdharabhaTTAcArya viracite vyutpattivAde tRtIyAvivaraNam /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthI ] jayA'laGkRtaH 276 atha caturthIvivaraNam brAhmaNAya gAM dadAtItyAdau saMpradAnacaturthyA brAhmaNAdisaMpradAnakatvaM dAnAdau bodhyte| saMpradAnatvaM ca mukhyabhAktasAdhAraNakriyAkarmasaMbandhitayA ktrbhiprettvm| kriyAkarmatvaM kriyAjanyaphalazAlitvaM tadvatassaMbandhastaniSThaphalabhAgitvameva / tapana kriyAjanyaphalabhAgitayA karturicchAviSayatvaM paryavasannam / karmaNA yamabhipraitItyasya karmaNA yamabhisaMbaddhumicchatIti zAbdikairvivaraNAduktasthale tyAgarUpakriyAjanyagoniSThasvatvabhAgitayA dAturicchAviSayo brAhmaNa iti tasya saMpradAnatvam / aba niruktasya saMpradAnatvasya karmatvasyAvizeSaH / karturIpsiteti sUtreNa kartuH kriyayA vyApnumiSTasya karmasaMjJAvidhAnAt / kriyAyA vyAptumiSTatvamapi hi kriyAjanyaphalabhAgitayecchAviSayatvameva / na ca tathAyuktamityanena tadbhAgitayA'nabhipretasyApi tadAzrayasya tatsaMjJAvidhAnAt / karmatvaM kriyAjanyaphalazAlitvamevana tvicchaagrbhm| saMpradAnatvaM tvicchAgarbhamato bhedH| karmatvasyecchA'ghaTitatve sUtre tadvaiyarthyAMpatteH / na ca tadAzrayatvenAnabhipretasyApi kamatvena tatsAdhAraNakriyAjanyaphalazAlitayeSTasyApi grAmAdeH karmatopapattAvicchAghaTitatatsUtravaiyarthyameveti vAcyam / icchAghaTitasya niruktarUpasya yatra bAdhastatra tAzarUpamapi karmapratyayena pratipAdyata ityetatpratipAdanAya sUtradvayapraNayanAt / ata eva yatraudanasya galAdhaHsaMyogecchayA yo vyApArastato viSAderapi tatsaMyogastatra viSAdau kriyAjanyaphalazAlitvAbhAvabAdhe'pi tena rUpeNecchAviSayatvAbhAvo'bAdhitastatra viSamanena na bhujyata iti pryogoppttiH| icchAghaTitakarmatvatAtparyeNa ca devAdviSaM bhujyata iti prayogasya coppttiH|nc dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvenoddezyatvaM karmatvam / tadanavacchedakaphalazAlitvenohezyatvaM saMpradAnatvamiti
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 vyutpattivAdaH [ kArake vizeSaH / svasvatvadhvaMsAvacchinnatyAga eva dadAtyartho na tu parasvatvaphalAvacchinno'pIti vAcyam / upekSAyAmapi dhaatemukhyaarthtaaptteH| maivam / phalAyalapeSTalkamekAhi karmalam / phalasaMbandhitayeSTatvaM saMpanatvam / brAhmaNAdizca na tyAgajanyasvatvAzrayatayA dAturiSTo'pi tu tannirUpakatayaivAto na tasya krmtaa| na cAzrayatvamapi saMbandhavizeSa iti gavAderapi saMpradAnatvaM durvAram / AzrayatvenAbhiprAyasthale karmasaMjJayA bAdhAdanya eva hi saMbandhaH saMpradAnatAghaTaka iti yadyucyeta tadA vRkSAyodakamAsiJcati, patye zeta ityAdau sekajanyajalasaMyogazayanajanyaprItyAdyAzrayatayAbhipretasya vRkSapatyAdeH saMpradAnatvAnupapattiriti vAcyam / dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvabhinnaphalasaMbandhasya saMpradAnatvazarIre nivezena sAmaJjasyAt / vRkSAyodakamAsiJcatItyAdautrakalabyakiyAnakalavyApAro dhaatvrthH| sampradAnatAnirvAhakasaMyogazca na tAdRzadhAtvarthatAvacchedaka iti tadAzrayatvaM niruktAzrayatAbhinnameveti tatprakArakAbhiprAyaviSayavRkSAde: saMpradAnatAnirvAhAt / na ca patye zeta ityAdau pAtvarthatAvacchedakaphalAprasiddhathA tdnuppttiH| bhedapratiyogiviSTadhAtvarthatAvacchedake phalatvAnivezena prasiddhisaMbhavAt / evaM ca bAhmaNAyetyAdau brAhmaNanirUpitatvenecchAviSayagoniSThasvatvajanakatyAgakarteti bodhaH / nirUpitatvena karturicchAviSayatvaM dvitiiyaantaarthgovRttitvaanvyidhaatvrthtaavcchedksvtvaanvyicturthyrthH| svatvajanakatyAgazca ddaatyrthH| atra kecit / dadAtiyoge dhAtvarthatAvacchedakasvatvanirUpakatvameva saMpradAnatvaM tadeva ca mukhyam / tathA ca tatra nirUpitatvamAtraM catuthyoM dhAtvarthatAvacchedakasvatve'nveti / ata eva zrAddhasya pitrapekSayA yAgatvameva dAnatvaM tu brAhmaNApekSati zUlapANiH / tatra tyajyamAne'rthe pitRRNAM svatvAnutpattyA saMpradAnatvAsaMbhavAt svatvabhA
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthI ] jayA'laGkRtaH 281 gitvenoddezyatvaM yadi saMpradAnatvaM syAttadA pitRNAmapi tathAtvAkSateH, pitrapekSayApi dAnatvaM syAt / na hi zrAddhe pitRNAM svatvabhAgitvena noddezyatvam / pitaretatte'nnaM svadhetyAdizrAddharUpatyAgAbhilApasya svadhArthe tyAge caturthyAH svatvabhAgitvena pitrAderuddezyatvabodhakatvAt / svatvabhAgitvenoddezyasyApi pitrAdeH svIkArAbhAvAnna svatvaM brAhmaNAnAM tatrAnuddezyatve'pi svatvaM pratipattito jAyate / anuddezyatve'pi ca saMpradAnatvamupapAditameva / pitRNAmiva brAhmaNAnAmapi ca svatvabhAgitvenoddezyatvamapyaviruddham / dhAtvarthatAnavacchedakaphalabhAgitayA yatra saMpradAnatvaM vRkSAyodakaM siJcati, patye zeta ityAdau tatroddezyatvAMzaniveza AvazyakaH / yatrAnyoddezena kSiptajalasya daivAvakSasaMyogo'nyoddezena zayanAditazca patyAdeH phalasabandhastatra tathA pryogvirhaat| ata eva tatra caturthyarthaH vRkSAdiniSThatayA katraMbhipretatattatphalaM prati jnktvm| tacca sekAdikriyAyAmanveti / bhAktaM ca tatra saMpradAnatvam / uddezyatvAgarbhasaMpradAnatva eva lAghavAcchakteritaratra lakSaNAyA abhyupagamAt / pitRbhyo dadyAdityAdAvanirdhAritakartRkasaMpradAne caturthI / tattvaM ca tatra tyAgajanyasvatvabhAgitayoddezyatvameva / atha janAntarasya vRkSAdiniSThajalasaMyogAdiricchAviSayo'nyena ca janenAnyoddezena kSiptajalAdeva'kSAdisaMyogastatrApi vRkSAyodakamAsiJcati jana ityAdiprayogApattiH / tattadvayaktitvasya pdenaanupsthaapnaat| tena rUpeNa vizeSyabhUtakartavyaktInAmicchAMze bhAnAsaMbhavAdupasthitajanatvAvacchinnecchAviSayatvasya ca vRkSasaMyogAdAvabAdhAt / evaM tadIyakAlAntarINecchAmAdAyApyatiprasaGgatAdavasthyamiti cenna / vRkSAdiniSThatvenecchaiva hi caturthyantArthaH / tasyAJca svaviSayasaMyogAdijanakatvasvajanyatvobhayasaMbandhena sekaadikriyaayaamnvyH| uktasthale ca yatkriyAvyaktyA jalasaMyogAdivRkSAdau janyate tatra kAlAntarINapuruSAntarINecchAyAH svaviSayasaMyogA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 vyutpattivAdaH __ [ kArake dijanakatvasaMbandhasattve'pi svajanyatvAbhAvAnobhayasaMbandhenecchAvaiziSTayamityayogyataiveti vadanti / atredaM bodhyam / uddezyatvAgarbhatyAgajanyasvatvabhAgitvasya dadAtisaMpradAnatArUpatve maitroddezena yaddattaM tatra tAdRzadAnena dampatyormadhyagaM dhanamityatastatpatnyA api svatvasya prAmANikatayA saMpradAnatvena caitrapasnyai dattamiti vyavahArApatteH / na ca patyuH svatvameva patnIsvatvaM janayati / na tu tatsAmagrIti vaacym| svatvavati svtvaantraanutptteH| tathA ca srvtraivoddeshytvaantrbhaavH| bhavatu ca pitRbhyo dadyAdityatrApi mukhyameva saMpradAnatvaM caturthyarthaH / astu vA svasvatvecchAdhInatatkatvameva mukhyadAnarUpakriyAsaMpradAnatvaM pitRsvatvAprasiddhayA na teSAM saMpradAnatvaM catu NoN dhAtvarthatAvacchedakasvatvAnvayi nirUpitatvaM svatvasya ca svatvadhvaMsecchArUpe tyAge jnktvsvecchaadhiintvobhysNbndhH| tallAbhazca viziSTasya dhAtuzakyatAmate zaktilabhya eva, tadantarbhAveNaiva zaktyabhyupagamAt / phalavyApArayoH pRthak dhAtvarthatAmate AkAGkSAbalAdeva tAdRzasaMbandhalAbhaH / pitRbhyo dadyAdityatra ca dhAtvarthAntargatasvatve caturthyA pitrAdyanvayI nirUpitatvarUpo mukhyo'rtho bAdhitatvAnna pratyAyyate, api tu nirUpitatvenecchAviSayatvarUpo lakSyArtha eva / dadAtistu tatra mukhya eva, zrAddhasyApi brAhmaNApekSayAdAnatvAt / zrAdve brAhmaNasya saMpradAnatAnihAyAsti coddezyatApi brAhmaNasyetyAdikamabhidadhAnasya zUlapANerapi saMpradAnatvazarIra uddezyatvAMzaparityAge nirbhro'vgmyte| karmaNA yamabhipraitIti praNayato maharSeH pANinerapi sNmto'ymrthH| zatrave bhayaM dadAtItyAdau janayatIti bhaakto'rthH| evaM cotpAdakavyApArarUpe dhAtvarthe bhayarUpaM karma tadyogitayoddezyatvAt zanvAdeH sNprdaantvm|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthI ] jayA'laGkRtaH 283 yuddhAya saMnahyata ityAdau saMnahanAdikriyAjanyaphalAsaMbandhAdhuddhAderna saMpradAnatAnirvAha iti neyaM saMpradAnacaturthI api tvendhAnAhatu vrajatItyarthe edhebhyo vrajatItyatreva yuddhaM kartuM soDhuM vA saMnahyata ityarthavivakSayA kriyArthopapadeti sUtrAntareNa tasya ca sthAnino'zrUyamANasya kriyArthopapadasya tumunnantadhAtoH karmaNi svArthaniSThakarmatve vivakSite svottaraM cturthiityrthH| tathA cAharaNakaraNasaMnahanAdyuddezyakatvaM tAdRzacaturthyartha ityavadheyam / atha yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhotItyAdAvanyAderiva 'sarvabhUtebhya utsRSTaM mayatajjalamUrjitami'tyAdau sarvaprANinAmiva pazunA rudraM yajata ityAdAvapi tyAgavizeSarUpakriyAyAM rudrAderanirAkartRsaMpradAnatayA caturthI syAditi cenna / gauravitaprItihetukriyA yjyrthH| tadarthatAvacchedakaphalaM prItistadAzrayatayA rudrasya vivakSitatvAtkarmasaMjJakatvena dvitIyaiva na tu caturthI / tyAgAtmakatAdRzakriyAyAM niruktAnirAkartRsaMpradAnatve satyapi tdvivkssnnaat| prItibhAgitayoddezyatvarUpasaMpradAnatvavivakSAyAM ca rudrAya yajata ityapi pryogH| ubhayavivakSAyAM paratvena karmasaMjJayA vAdhAdvitIyaiva / juhotyutsRjatItyAdeH prItirUpaphalAvacchinnatyAgAvodhakatayA tyAgarUpakriyAjanyaprItibhAgino devatAdestatkarmatAvirahAnnaiva prajApatiM juhoti bhUtAnyutsRjatItyAdayaH pryogaaH|| rajakasya vastraM dadAtItyatra dadAtirna tyAgArthako'pi tu parAyattIkaraNArthako gauNa: / tadAyattIkaraNaM ca prakRte tatkartRkanirNejanecchAprakAzako vyaapaarH| tadekadeze kartRtve rajakasya saMbandhavivakSAyAM zaipikI sssstthii| hantuH pRSThaM dadAtItyatra tatkartRkatADanAnumitiprakAzakavyApAra eva dadAtyarthaH / tadekadeze kartRtve hantuH saMvandhavivakSAyAM SaSThI / evaM saMvAhakasya caraNaM dadAtItyAdAvUhanIyam / nAradAyarocate kalaha ityAdau rucyarthAnAmityanuzAsanena prItijanakatArUparucyarthaghaTakaprItibhAginaH saMpradAnasaMjJA vihitA, tatra
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 vyutpattivAdaH [ kArake caturthyartha AzritatvaM prItAvanveti / tAdRzakriyAzrayatayA kalahAdeH krtRtaa| puSpebhyaH spRhayatItyatra spRhAviSayapuSpasya spRherIpsita ityanena saMpradAnatvAccaturthI tadartho viSayitvaM tasyecchArUpakriyAyAmanvayaH / ___putrApa grupyatItyatra krudhaduhetyAdisUtreNa karmaNaH sNprdaansNjnyaa| tatrApi caturthyartho viSayitvaM kope'nveti / krodhasya dveSavizeSAtmakatayA bhaktizraddhAdivat jJAnavizeSarUpatvena vA saviSayakatvAt / evaM zatrave druhyatItyAdAvapi tenaiva saMpradAnatvaM, seho'pacikIrSA ahiteccheti yAvat / ahitabhAgitayecchAviSayatA tannirUpakatvaM caturthyartha icchAnvayI, ahitAnvayyAdheyatvaM vA / ataH krmnnetyaadisuutrsyaavissyH| Ina akSAntiH / parotkarSAsahiSNutA parotkarSagocaro dveSa iti tadviSayasya parasya tenaiva sNprdaantaa| masUlA guNini doSAviSkaraNam / tadviSayasyApyanena saMpradAnatA viSayatAvizeSastatra cturthyrthH| viprAya zataM dhArayatItyAdau dhAreruttamarNa ityanena dhanikaviprAdeH sNprdaantaa| ko'yaM dhAryarthaH ? na tAvadravyA-taradAnamaGgIkRtya paradattadravyAdAnam / tathA satyAdAnAtparato dhArayatIti prayogAnupapatteH AdAnasyAvarttamAnatvAt / na ceSTApattirAvizodhanaM tathA pryogaat| nApi tAdRzAdAnadhvaMsa:, adhamarNasya tadakartatvAt / nacAdAnamicchAvizeSastadvataH puMsastadAzrayatayA tatkartavavattaddhvaMsAzrayatayA tatkartatvamapyakSatamiti vAcyam / evamapyAdAnadhvaMsasya parizodhanottaramapi sattvena tadAnImapi dhArayatIti prayogApatteH / na ca parizodhanaprAgabhAvaviziSTo niruktaadaandhvNsstthaa| RNIkRtadravyAntaraparizodhanaprAgabhAvadazAyAM prishuddhmRnnmaadaaydhaarytiityaaptteH| na ca svapratiyoginirvAhakAGgIkAraviSayadravyadAnaprAgabhAvaviziSTAdAnadhvaMsastathA yahaNaM parizodhitaM tAvadravyaM ca punargRhItvA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthI ] jayA'laGkRtaH 285 punaH parizodhanIyaM tadAdAya dhArayatItyApatteH / tadIyaparizodhanasyApi svakarttavyatayApUrvAbhyupagamaviSayatvAt tatprAgaAvasya pUrvaparigRhItazodhanottaramapi sattvAt / na ca svapratiyogyAdAnanirvAhakAbhyupagamaviSayIbhUtaM yad dravyadAnaM ekakSaNAvacchinnaikAdhikaraNavRttitvasaMbandhena tadviziSTAnyaprAgabhAvaviziSTAdAnadhvaMsastathA / uktasthale codIcyaparizodhanaprAgabhAvaH prathamAdAnaprayojakAbhyupagamaviSayaparizodhanaviziSTaH / prathamaparizodhanaprAgabhAvazca prathamaparizodhanottaraM nAstyeveti noktAtiprasaGga iti vAcyam / evamapi yasya RNasya parizodhanamaprasiddhaM tadAdAnapUrvakAlInasya tAvad dravyaM mayA tubhyaM deyamityabhyupagamasya taduttamarNodezyakatvena svakartRkAnyoddezyakatAvadravyadAnameva viSaya ityupeyam / taduttamarNodezyakatatkartRkatAvadravyadAnasyAprasiddhatvAt / tathA cAnyoddezyakatAvadravyadAnottaraM tadabhyupagamaviSayadravyadAnaviziSTAnyaprAgabhAvAsattvAdvArayatIti vyavahArAnupapattiriti cet / adhAtuH---RNagrahaNenAdhamarNaniSThaH parizodhananAzyo'dRSTavizeSaNe janyate / tenaivAhana RNamaparizodhya mRtasya nrkaadikm| tathA ca dravyAntaradAnAbhyupagamapUrvakaparadattadravyAdAnajanyAdRSTavizepavattvameva bhAsklerarthaH / taddhaTakadAnAnvayi kartRtvaM tatra caturthyarthaH / na ca RNAzodhanameva duradRSTajanakamupapAtakamadhye tasya prignnnaat| na tu RNAdAnam / tasya tathAtve mAnAbhAvAditi vAcyam / RNAdAnasya duradRSTavizeSajanakatve'pi parizodhanena tasya nAza iti bodhanAyAparizodhanasya narakarUpaphalopadhAnaprayojakatvAbhiprAyeNa tasyopapAtakamadhye parigaNanopapatteH / RNamAdAyAparazodhakasya narakabhAgitayA RNAdAnasyaiva duradRSTasAdhanatAyAH kalpanIyatvAt / gRhItarNaparizodhanApekSayA laghutvAt / aparizodhanasya hetutve parizodhanapUrvakAle'pyaparizodhanasattve duradRSTotpatterAvazyakatayA pari
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 vyutpattivAdaH [ kArake zodhanasya tannAzakatAyA AvazyakatayA'smAkaM tatkalpanAdhikyavirahAt / parizodhanottarakAlaM parizodhanAbhAvasattvena tadvalAttaduttaramadRSTavAraNAya parizodhanadhvaMsasya pratibandhakatAyAH kalpanIyatayA bhavanmate gauravAcca / na ca parizodhanAnuttaramaraNameva pApajanakaM vAcyaM, tathA ca noktAtiprasaGga iti vAcyam / gRhItadravyamaparizodhyamaraNasthale tadravyaparizodhanAprasidhyA tadanuttaratvAdighaTitarUpeNa hetutAyAH kalpayitumazakyatvAdityanam / yUpAya dAru ityAdau na saMpradAnacaturthI, api tu tAdarthyartha suutraantrenn| tAdarthya ca sa evArthaH prayojanamasya tattvam / samabhivyAhRtapadArthe tAdarthyavivakSAyAM tadvAcakAccaturthIti tadarthaH / prayojanatvaM cAtra na janyatvaM, duHkhAdeH pApAdijanyatayA du:khAya pApamityAdyApatteH / nApi janyatayecchAviSayatvam , svargAdeH puNyAdijanyatvenecchAviSayatvAt svargAya punnymityaadyaaptteH| tathA sati paktuM vrajatItyarthe pAkAya vrajatIti nirvAhAya tumatisUtrapraNayanayAt / pAkAdeniruktabajanAdyarthatayaiva tdvaackpdaaccturyupptteH| api tu samabhivyAhRtapadArthaniSThavyApArecchAnukUlecchAvipayatvaM tatprayojanakatvarUpatAdayaM ca tadicchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvaM dAruNo yUpecchAdhInecchAviSayalakSaNAdirUpavyApAravattayA yUpArthatvamiti tadvivakSayA yUpapadAcaturthI / icchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvaM caturthyarthaH / pramamecchAyAM yUpAdeH prakRtyarthasya viSayatayA'nvayaH / evaM randhanAya sthaaliityaadaavuuhym| tatra taadRshvyaapaarstnndduldhaarnnaadiH| puNyAdeH svargecchAdhInecchAviSayavyApArAnAzrayatayA na svargAya puNyamityAdiprayogo brajanAdeH pAkAnukUlavyApArAnAzrayatayA na pAkAya vrajatItyAdAvanena caturthIti tumarthAccetyAdisUtram / tadarthazca tumunnantayaddhAtunA yAdRzo'rthaH pratyAyyate samabhivyAhRtakriyA'nvitatadarthaparAttaddhAtughaTitabhAvakRdantAca ti paktuM
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthI ] jayA'laGkRtaH 287 vrajatItyatra tumunnantena brajane pAkaviSayecchAdhInecchAviSayatvaM bodhyte| tumunagavulAvitisUtreNa samabhivyAhRtakriyAyAM prakRtakriyAsamAnakartakatvasahitatadicchAdhInecchAviSayatvarUpatadarthakatvena vivakSitAyAM tumunNvulovidhAnAt / etatsUtrasyApi svarmAya purAyamityAdina viSaya iti so'sAdhureva / edhAnAhatuM vrajatItyarthe edhebhyo bajatItyatra edhasya na bajanaprayojanatvaM siddhatvAt / brajanasya tadanukUlavyApArAnAzrayatvAcceti na tAdarthya iti sUtrasya pravRttirnApi tuma rthAdityAderedhapadasya kriyArUpabhAvavacanatvAbhAvAditi tatranivArthopapadastheti caturthI / tasarthava kriyApipalastumunnanlo yo dhAturaprayuktastasya yakarma latprayoga vinA tadarthakarmatayA yadvivakSitaM tadvAcakAccanurthIti / tatra cAhartumiti tumunnantArthaH samabhivyAhRtakriyAnvayisvArthakatvAnvayyaharaNaM, tAdRzArthakarmatayA edhasya vivakSitatvAttatra caturthI / caturthyA evArthastatkarmakAharaNaprayojanakatvam / pAkAya vrajatItyAdau pAkaM kartumityarthavivakSAyAmanenaiva sUtreNa catuthryupapattAvapi yadA pAkakRtIcchAdhInecchAviSayatvarUpaM pAkakarmakakRtiprayojanakatvaM na vrajanasya vivakSitamapi tu pAkecchAdhInecchAvipayatvarUpaM pAkArthakatvameva tatrApi caturyupapattaye tumarthAditi sUtram / azvAya ghAsa ityAdAvazvapadasyAzvabhojanaparatayA tAdarthyacaturyeva / Ahiyata ityasyAdhyAhAreNAzva bhojayitumAhiyata ityarthavivakSayA kriyArthopapadetyAdisUtreNa caturyupapattyA azvapadasya mukhyArthaparatvopapAdane'pi azvaghAsa ityatrAzvapadasya tdbhojnprtaayaastaadrthycturthyaashcaavshyktaa| anyathA''hRtapadasApekSatayA cturthiismaasaanuppttH| na ca tathApi samAsAnupapattiH, randhanAya sthAlItyAdau tadvAraNAya caturthI tadarthetisUtreNa samAse prakRtivikArabhAvasya niyAmakatvAnusaraNAditi vAcyam / ArAmagRhAzvaghAsAdau caturthItiyogavibhAgena zAbdikaiH samAsopapAdAnAt / mamAsvarasthA
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake dizabdayoge'pi tadarthavizeSaNavAcaka padAnnamaH svastItyanena caturthyanuziSyate / namAndArthastyAgo namaskArazca epo'rghaH zivAya nama ityAdau tyAgArthakaH / caturSyA ca tatra prakRtyarthasya zivAderuddezyatvaM pratyAyyate / tyAgazca yadi zivasyAyaM bhavatvityAdiphalecchAdhInasvasvatvAbhAvecchArUpastadA tyAgoddezyatvaM tyAgajanakecchAyAH svatvabhAgitayA viSayatvam / yadi ca tyAgarUpecchaiva svasvatvAbhAvamivAnyadIyatvena tyajyamAnagataM svatvamapi tatra viSayIkaroti na tu tajjanakecchA tadA svatyabhAgitayA tyAgaviSayatvameva taduddezyatvam / zivAdervigrahavato'pi svIkArAbhAvAt tadAkAratayA dhyAtamaMntrasya tyAgoddezyatAmate sutarAM tadabhAvAcca / tyajyamAnopacArAdau svatvAbhAve'pi tadIyatvena dravye svatvAvagAhinIcchA visaMvAdarUpaiva / dravyaniSThe'nyadIyasvatve vAdhitaM zivAdinirUpitatvaM zivAdinirUpitaprasiddhasvatvAntare vA bAdhitaM tttdrvysNbndhmvgaahte| na ca svatvAntararUpaphalecchAM vinA svasvatvAbhAvagocareccheva na saMbhavatItizivAdisvatvaM tyAgasyaiva viSaya iti pakSo'saMbhavaduktika iti vAcyam / svasvatvAbhAvaviSayakecchAyAH puNyAdirUpaphalajanakatvAttadviSayasya puNyAdijanakatAvacchedakasyApi puNyAdiphalakatvAt / anyathA tatsvatvasyApISTAjanakatayA svatosyruSArthatayA ca prathamamapi tadicchAyA asaMbhavena prathamakalpasyApi heyatvApAtAt / tatra ca prathamakalpe svasvatvaprakArakecchAjanyatvaM, janyatAsaMbandhena tAdRzecchAvattvaM vA caturthyarthaH / tatra prakRtyarthasya zivAderviSayatAvizeSasaMbandhenAnvayaH / dvitIyakalpe va vipayitAvizeSa eva cturthyrthH| tatra ca nirUpitatvasaMbandhena zivAderanvayaH / namaH padArthatyAgasya ca viSayatAvizeSasaMbandhena dravye'nvayaH dravyasyaiva vA vizeSyatayA bhAsamAnatyAge viSayitAvizeSasambandhenAnvayaH / na ca prathamAntapadArthasya mukhyavizeSyatAniyamaH / bhUtale na ghaTa ityAdau ni 288
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthI ] jayA'laGkRtaH 289 pAtArthasyApi mukhyavizeSyatayA bhAnAt / zivAyotsRjatItyAdAviva nAtrAnirAkartRsaMpradAnatAsya namaHpadArthakriyAtvAbhAvAt / namaHpadena ca svaprayoktapuruSakartRkatvoparAgeNaiva tyAgo'bhidhIyate / anyoccaritanamaHpadenAnyadIyatyAgAbodhanAt / tatpuruSoccaritanamaHpadAt tyAgabodhe sati tyAge tyajyamAne dravye cAnyadIyatvasaMzayAnudayAt / ata eva tyAge tadIyatvavodhanAyAhaM dada ityAdivadahannama iti na prayujyate / na vA parakIyatvavodhanAya caitro nama ityAdi / RtvijA ca yajamAnarUpapuruSAntarIyatattadravyatyAge svIyatvamAropyaiva pUjAyAM namaHpadaM prayujyate / sa cAropastasya vizeSadarzanadazAyAmapyAharyatayopapadyata iti pratinidhiprayuktasya dAnavAkyasyaiva pUjAyAM tAdRzanamApadaghaTitavAkyasya vAdhitArthatve'pyadRSTajanakatvaM na viruddham / asmacchabdAdivatsvoccAraNakartRtvopalakSitapuruSavizeSavAcakAnamaHpadAdvizeSarUpeNa puruSabhAnam / azakyasya caitratvAderbhAnAsaMbhave tasyApi vAcye'ntarbhAvaH sviikrnniiyH| tadanugamakaM copalakSaNIbhUtamekakAlInobhayAvRttisvoccArayitRzarIravRttijAtitvam / svatvAnanugame'pi zaktyaikyaM kathaMcidupapAdanIyaM, sarvanAmazaktyaikyavat / upalakSaNarUpapraviSThamuccAraNaM vedIyatvena vizeSaNamata: pUjAbhinnayAhacchikAnnatyAgabodhanAyAnnaM dIyata itivadannaM nama iti na prayogaH / yogyatAsattve'pi tatra namaHpadaprayogasya vedAbodhitatvena taddhaTitatatpadazakyapuruSopalakSaNarUpAprasiddhayA'vAcakatvAt / ata eva yathA nIcaprItihetukriyAsthale pUjayatItyAdivAraNAya pUjayatItyAdivAcyaprItau gauravitavRttivaM, svasamabhivyAhRtapadArthakartRpuruSAvadhikotkapavadvRttitvarUpamupalakSaNamupeyate / uktasthale ca yogyatAsattve'pi nIcavRttiprItestattvAbhAvena tattAtparyeNa pUjayatyAderna pryogH| tathA nIcodezyakatyAgatAtparyerA nama:padAprayogAttadatiprasaGgavAraNAya gauravitoddezyakatyAga eva nmHpdshktiritynaadeym| gauravitodezyakatvasya
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 vyutpattivAdaH [ kArake namaHpadArthazarIre niveze'pi gauravitoddezyakapUjAtiriktadravyatyAgabodhanAya namaHpadaprayogavAraNAyoktavizeSaNasyoccAraNe'pyavazyaM nivezanIyatayA tata eva tadatiprasaGgavAraNAt / indraya svAhA tubhyaM svadhetyAdau agniprakSepopahitadevoddezyakatyAgabodhakasvAhApadepitruddezyakatyAgabodhakasvadhApadayorapi nmHpdvdeshnaadeshitoccaarnnkrtRtvoplkssitpurussiiytyaagvaacktaa| anyathA puurvvdevaatiprsnggH| evaM ca devoddezyakatvAderapi na vAcyAntarbhAvaH / pratAdRzatyAgatAtparyeNa svAhAdiprayogasya dezanAdezitatvaviraheNaivAnatiprasaGgAt / ata eva tAntrikapUjAyAmAcamanIyAdidAne'gneprakSepopahinapitruddezyakatvavirahe'pisvAhAsvadhAprayogasya naasmvetaarthtaa| evaM ca sati namaHsvAhAsvadhAzabdAnAmekasthale'nyaprayogasya vedabodhitatvAbhAvenaiva naatiprsnggH| nanimmo namaHpadArthazca svApakarSabodhanAnukUlaH sviiyvyaapaarH| caturthyAcApakarSAnvayyavadhitvamavadhimattvaM vaaprtyaayyte| svmuccaaryitaa| tathA cacaitrAyuccAritAnnamo haraya ityAdizabdAdayavadhikalApakarmabodhAnukUlazcaitrIyavyApAra ityAkArako bodhH| nArAyaNaM namaskRtyetyAdau namaHzabdayoge'pi na dhturthii| dvitIyayA kArakavibhaktitvena balIyasyA baadhaat| amAnanArAyaNAdenamaskAraghaTakApakarSAvadhitvameva tacca nakarmatvam / karmatvaM ca kriyAjanyaphalazAlitvAdirUpameva / tacca na tasyeti dvitIyAyA nAyaM viSayaH / na cApakarSabodharUpaphalAzrayatvarUpakarmatvaM tatrAvAdhitameveti vAcyam / evaMsati nArAyaNAvadhikApakarSabodhakadaNDavatpraNipAtAdijanyatAdRzApakarSabodhAzrayatAyAH puruSAntarasAdhAraNatayA nArAyaNapraNAmadazAyAM manuSyaM nmskrotiityaadipryogaapttiH| yadi cApakarSAvadhitvaprakArakabodhAnukUlavyApAro namaskArastadghaTa kabodhavizeSyatayA nArAyaNAdeH karmatvam / kriyAjanyaphalazAlitvarUpe karmatve ca vyApArAMze'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNIbhUtaM phalameva vivakSaNIyam / atra
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthI ] jayA'laGkRtaH '261 cAnukUlatvameva vyApArAMze vizeSaNamityapakarSAvadhitvaboddhaH puruSAntarasya na karmatetyucyate tadApi nArAyaNaM praNamyetyAdAveva karmatvamupapadyate na tu nArAyaNaM namaskRtyetyAdau, namaHpadArthaghaTakajJAnasya dhAtvarthatAviraheNa tadviSayatAyAH karmatAnAtmakatvAt / kRtiviSayatAyAzca namaHpadArthavyApAra eva sattvAt |mainm / namaskarotItyAdau kRdhAtunaiva vyApArabodhAt / atra ca svApakarSAvadhitvaprakArakabodhaviSayatAmAtraM nipaataarthH| atra svaM samabhivyAhRtaH krtaa| tathA ca tAdazabodhaviSayatAprayojakavyApArAnukUlakRtimAniti samudAyAdhIno bodhaH / tAdRzaviSayatAzrayatayA nArAyaNAdeH karmatvam / yato dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvamityatra dhAtvarthatAvacchedakatvaM na dhAtuzakyatAvacchedakatvamapi tu vyApArarUpArthe'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNatayA dhAtupratipAdyatvam / prakRte nipAtArthe dhAtvarthasya sAkSAdanvaye tAdRzabodhaviSayatvarUpasya tadavacchedakatvamakSatameva / na caivaM pUrvadezAdergamyAdikarmatvaM durvAraM vibhAgAdau kriyAjanyatvasattve'pi niruktadhAtvarthatAvacchedakatvAbhAvAt / na hi vibhAgAdirgamyAdyarthe kathamapi vizeSaNatayA bhAsate / evaM ca nArAyaNAdeH karotikarmatve'pi namaHpadAdikaM vinA na tadyoge nArAyaNAdipadottaraM dvitiiyaa| tadarthAnvayiphalopasthApakAbhAvena tdrthaannvyaat| nApi nArAyaNaM phalaM karotIti prayogApattiH / phalasyAtra dhAtvarthavyApAre sAkSAdavizeSaNatvAt / nipAtAtiriktanAmArthasya dhAtvarthe bhedenAnvayasyAvyutpannatvAt / dhAtvarthe sAkSAdvizeSaNIbhavatyeva' phale dvitIyArthAdheyatvAnvayAt / ata eva 'puraskRtya zikhaNDina'mityAdAvapi zikhaNDyAdeH kRtikarmatA dhAtvarthavyApAravizeSaNapuraHpadarUpanipAtArthAyadezAvasthAnarUpaphalAzrayatvAt / nArAyaNo namaskriyate, jyAyAn puraskriyata ityAdau nipAtArthaphalaM dhAtvarthavyApAravizeSyatayaiva bhaaste| tadanvitamAzrayatvaM karmAkhyAtAdinA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 vyutpattivAdaH [ kArake pratyAyyate / athaivamapi kArakavibhakteH sAkSAddhAtvarthAnvayitvaniyamabhaGga iti cenn| tAdRzaniyame nipAtAtiriktArthamantarA'kRtvetyasyaiva sAkSAdarthatvAt / anyathA ghaTo daNDAjAyate na pArimANDalyAdityAdau kArakapaJcamyA janyAdyanvayini naJarthAbhAve pratiyogitayA svArthaprayojyatvAdibodhanAsaMbhavAt / pArimANDalyAdinirUpitamapi prayojyatvaM viSayitayA tadavacchinnajanakatAkajJAnAdau prasiddham / prayojyatvaviziSTotpattireva vA tatra dhAtvarthaH / tatra paJcamyantArthaMpArimANDalyanirUpitatvasyAbhAvo nayA bodhyte| uktarItyA kriyAyoge namaskAryasya karmatve'pi svayaMbhuve namaskRtyetyAdau caturthI apkrssaavdhitvmaatrvivkssyaa| ____ kecittu nArAyaNaM namaskRtyetyAdau namaHpadaM natikarmaparam / tathA ca nArAyaNaM natikarmIkRtyetyarthavivakSayA ghaTaM zukla karoti zuklIkarotItyAdau ghaTAderiva nArAyaNAdeH kRtikrmtaa| zikhaNDinaM puraskRtyetyAdau puraHpadamaprasthitaparam / evaM ghaTaM sAkSAtkarotItyAdau sAkSAtpadaM pratyakSaviSayaparam / evaM duHkhamAviSkarotItyAdAvapyAviHpadaM jJAnagocarArthakamiti sarvatra pUrvavadvitIyAnirvAha ityAhuH / nama:padasya dharmibodhakatve harirAvirbhavatItyAdivanamo bhavatIti prayogaprasaGgAt / tasmAnnamaskarotItyAviSkaroti puraskaroti alaMkarotItyAdau namaHprabhRtayo nipAtA dharmavAcakA eva, lAghavAt / tattaddharmAzrayasya darzitarItyaiva krmtopptteH| AvirbhavatItyAdiprayogAnurodhena cAvirAdizabdAnAM prakaTatAzraye dharmiNi lakSaNopeyate / zukla: paTa ityAdau zuklAdizabdAnAmiva / astu vA tatrApi prakaTatAdirUpo dharma eva tadarthastasyaiva dhAtvarthabhAve dhrmruupe'bhedaanvyH| kriyAyAM svArthAbhedAnvaye AvirAderevAkAGkSA svIkriyate na tu namaHpadAderiti na nArAyaNo namo bhavatItyAdeH prasaGgaH / zuklIkarotItyAdau ccipratyayAntasyApi zau
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthI ] jayA'laGkRtaH 263 klayAdidharma evaarthH| abhUtatadbhAve tadananuzAsanAt / abhUtasya pUrvakAlAvacchedena zuklAdibhAvarahitasya tadbhAvaH zauklayAdiH / atha vA abhUtaH pUrvakAlAvacchedena dharmiNyavidyamAnastadbhAvaH zauklayAdiH, zuklIbhavatItyAdau tu darzitA gatiH / na cAbhUtatadbhAvaparyantasya vipratyayavAcyatve gauravAcchullAdipadopasthApyapadArthatAvacchedakazauklayAdyanvayi abhUtatvaM cciprtyyaartho'stu| zuklatara ityAdau tarabAdyarthotkarSasyeva cvyarthasyApi vyutpattivaicitryeNa padAthatAvacchedake'ndhayasaMbhavAditi vAcyam / manmate'pi zaulayAdibhAvasyaiva vipratyayArthatopagamena gauravAnavakAzAt / pUrvakAlAvacchinnasvaniSThAbhAvapratiyogitvasahitasyAdheyatvasya pratyayArthe prakRtyarthasya saMbandhatayA bhAnopagamAt / zauklayAdAvabhUtatvalAbhenaiva jalaparamANuH zuklIbhavatIti prayogAprasaGgAt / zauklathAderdharmatvenaiva vAcyatA na tu tAdrUpyeNeti na shktyaanntym| prakRtyarthatAvacchedakatattaddharmaniSThAdheyatAvizeSANAmeva saMvandhatayA bhAnopagamAddharmAntarasyAbhUtatvamAdAya na jalaparamANuH zuklIbhavatItyAdiprasaGgaH / prakRtyarthatAvaccheda kagataprAgavidyamAnatvasya ccipratyayArthatvamate tu zuklIbhavatItyAdau prakRtyarthatAvacchedakazauklayAdyabhAvasya prAgapi kacidvidyamAnatayA tadabhAvAnvaye yogyatAnupapattiH / tattaddharmiNyavidyamAnatvasya vyarthatve zaktyAnantyamitipUrvakAlAvacchinno'bhAva ebAvidyamAnatvam / tasya ca prakRtyarthatAvacchedake sAmAnAdhikaraNyasahitapratiyogitvasaMbandhenAnvayo vaacyH| prakRtyarthe ca tAdRzasaMbandhenAbhAvaviziSTasya vaiziSTayabhAnamupayem / anyathA'nyatra svAbhAvasamAnAdhikaraNasyAzauklayAdeH sarvadA'zuklakAkAdAvapi sattvena kAko'zuklIbhavatIti prayogaH syAt / atrAbhAvarUpapadArthAntaraviziSTaprakRtyarthatAvacchedakavaiziSTayabhAnaM ca prakRtyarthe na saMbhavati / prakRtyA svavRttisahakAreNa svArthe yAdRzavizeSaNAvacchi
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 vyutpattivAdaH [ kArake naprakRtyarthatAvacchedakIyasaMbandho na pratyAyyate padAntarasamabhivyAhArarUpAkAGkSayApi prakRtyarthatAvacchedakIyatAdRzavizeSaNasaMbandhAvacchinnasaMbandhApratyAyanena prakRtyarthatAvacchedakIyasaMvandhe vipratyayArthAbhAvaviziSTapratiyogitvarUpavizeSaNasya prakRtivRttyA'bhAsamAnasya bhaanaasNbhvaaditynuppttiH| ___asmanmate tu bhavatyarthe bhAve vipratyayAntArthasyAdheyatAsaMbandhana pUrvakAlAvacchinnasvAbhAvAdhikaraNaviziSTasya zauklyAdeH sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenaivAnvayasyopagantavyatayAtena saMbandhena cAdhikaraNaviziSTAzauklyAdinA viziSTasya bhavatyarthasyaivAkhyAtAdyarthe Azrayatve nirUpitatvasaMbandhabhAnAt / tAdRzaviziSTanirUpitAzrayatvasya ca pUrvakAlAvacchedenAzauklyAdyabhAvAdhikaraNa eva sattvena noktaatiprsnggH| anyatsvayamUhyam / saritabhakta ityAdAvAzIH svstyrthH| sA ca parahitaviSayakasvecchA / svamuccArayitA, hitAnvayI saMbandhazcaturthyarthaH / evaM ca bhavadIyahitavipaSiNI-madIyeccheti bodhH| kalyANAdyarthako'pi svastizabdaH, 'svastyastu mahya' mityAdau / tatrApi caturthyarthaH saMbandhaH svastyarthAnvayItyalam / / iti mahAmahopAdhyAyagadAdharabhaTTAcAryaviracite vyutpattibAde caturthIvivaraNam / atha paJcamIvivaraNam pRpAvalaM pattatItpAdau paJcamyA prakRtyarthasya vRkSAdeH patanAdikriyApAdAnatvaM pratyAyyate / apAdAnalaMca svaniSThabhedapratiyogitAvacchedakIbhUtakriyAjanyavibhAgAzrayatvam / parNAdeH svaniSThavRkSAdivibhAgajanakasvapatanAdyapAdAnatvavAraNAya bhUtAntaM kriyAvizeSaNam /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamI ] jayA'laGkRtaH 265 bhedapratiyogitAvacchedakatve vibhAge paJcamyAH zaktidvayam / bhede vibhAge ca vRkSAdeH prkRtyrthsyaadheytaasNbndhenaanvyH| pratiyogitAvacchedakatvamAzrayatvasaMbandhena vibhAgazca janakatAsaMbandhena kriyAyAmanveti / janakatAsaMbandhasya pratiyogitAnavacchedakatayA nayA tatsaMbandhAvacchinnavibhAgAbhAvaH kriyAyAM bodhayituM na zakya iti cettarhi vibhAgajanakakhameva paJcamyartho'stu pratiyogitAvacchedakatvasyeva tasyApyAzrayatAsaMbandhena kriyAyAmanvayaH / evaM ca vRkSaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatanniSThavibhAgajanakapatanAzrayaH parNamityAdyAkAraka uktasthale bodhH| atha paJcamIsamabhivyAhRtanaJoktayoH paJcamyarthayordvayorevAbhAvadvayaM bodhyate, yathAyogamekatarasya vA / nAdyaH pakSaH / parNa vRkSAtpatati na svasmAdityatra svaniSThapatane svaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAsattve'pi svaniSThavibhAgajanakatvAbhAvAsattvena vRkSAtpatati na bhUtalAdityatra patane bhUtalAdiniSThavibhAgAdijanakatvAbhAvasattve'pi taniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAsattvenAyogyatApatteH / nApi dvitIyaH / vRkSAtparNa patati na parNAdityatra patraniSThapatane patraniSThavibhAgAjanakatvasyeva patrAntaraniSThabhedapratiyogitAvacchedakatayA patraniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvasyApi bAdhAdyogyatAyA nirvaahyitumshkytvaaditi| ____ atraahuH| vibhAgo janakatvaM ca paJcamyarthaH / vibhAge prakRtyarthasyAvadhikatvaM saMbandhastena saMbandhena prakRtyarthaviziSTasya vibhAgasya nirUpitatvavizeSasaMbandhena jnktve'nvyH| janakatvaM ca phalopadhAnarUpaM viziSTanirUpitatAdRzajanakatvasya kriyAyAM nasamabhivyAhArasthale ca kriyAnvayinyabhAve pratiyogitvenAnvayaH / vRkSapatrAdivibhAgajanakapatrAdikarma ca na patrAdyavadhikatvaviziSTavibhAgopadhAyakam / patrAdeH svAvadhikatvaviziSTavibhAgAnadhikaraNatvena tatkarmaNi viziSTavibhAgasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 vyutpattivAdaH [ kArake phalopadhAyakatvasya sAmAnAdhikaraNyagarbhavAnnoktAnupapattiH / vRkSAdvibhajate ityAdAvapi vRkSAvadhikatvaM vibhAge pratIyate / tatrApAdAnatAyAH avadhitArUpatvAd vRkSAdyavadhikatvaviziSTavibhAganirUpitamevAzrayatvamAkhyAtena bodhyate'to vRkSaH svasmAdvibhajata iti na prayogaH / yathA hi-svapratiyogikatvaviziSTasaMyogaH svasminna vartate tathA svAvadhikavibhAgasya svavRttitve'pi svasya na vishissttvibhaagaadhikrnntvmityvivaadmev| avadhitvAdikaM ca svarUpasaMbandhavizeSaH / yadvA vibhAgo'vadhikaraNatA / prayojakatvaM ca vRkSAtpatatItyAdau paJcamyarthaH / vibhAge'vadhitvasambandhena prakRtyarthAnvayaH tadviziSTavibhAgasya nirUpitatva vizeSasaMvandhenAdhikaraNatAyAmanvayaH / patrAdikarmaNi ca na tadavadhikatvaviziSTavibhAganirUpitAnyamAtraniSThAdhikaraNatAprayojakatvam / kAraNasyApi svAzrayaniSThakAryAdhikaraNatAmAtraprayojakatvAditi sAmaJjasyAt / atha vRkSAtpatati, vRkSAdvibhajata itivat vRkSAttyajatItyAdirna kathaM prayogaH / paJcamyarthasya vibhAgajanakatvasya vibhAgAvacchinnakriyArUpatyAge'vadhimattvarUpapaJcamyarthasya ca vibhAgapadhAtvarthatAvacchedakaphale'nvaye bAdhakAbhAvAt / na ca vibhAgAvacchinnakriyAyAM vibhaagaanvyo'vyutpnnH| uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyAditi vAcyam / janakatAsaMbandhena vibhAgAvacchinne prakRtyarthavizeSitavibhAgajanakatvAnvaye vyutpattivirodhavirahAt / na ca paJcamyarthavibhAgajanakatvAvadhimattvayoranvayabodhe dhAtuvizeSAdhInavyApAravibhAgopasthitehetutvopagamAttadabhAvena tyajadhAtUpasthitatattadarthe na paJcamyAnvaya iti vAcyam / tyajipatyostyajivibhajyozca paryAyatAbhramadazAyAM tyajatyarthavyApAravibhAgayoH paJcamyAnvayAt lyajadhAtujanyatattadarthopasthiterapi paJcamyAnvayahetutAyA avazyaM vAcyatvAt / na ca paJcamyarthavibhAgajanakatvAnvayabodhe dhAtujanyavibhAgarUpaphalAnava
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamI ] jayA'laGkRtaH 267 cchinnavyApAropasthitistAdRzAvadhimattvAnvaye ca dhAtujanyavibhAgamukhyavizeSyako pasthitirheturiti tyajadhAtujanyavibhAgAvacchinnavyApAropasthitiviSayavyApAravibhAgayoH paJcamyarthavibhAgajanakatvAvadhimattvAnvayAsaMbhava iti vAcyam / phalavyApArayoH pRthagdhAtvarthatAmate tyajadhAtorapi prAdhAnyena vibhAgasya tadnavacchinnaspandusya copasthityA tadupasthitivipayatAdRzArthayorapi tattatpaJcamyarthAnvayasaMbhavAditi cenna / phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatAmate uktarItyaiva sAmaJjasyAt / tayoH pRthag dhAtvarthatAmate ca phalaviSayakabodhaM janayatu dhAtupadamityetAdRzecchArUpA phalavyApArayorekaiva zaktiH, puSpavantAdipadavat / na tu phalaviSayakaM vyApAraviSayakaM bodhaM janayatviti samUhAlambanAtmakabodhaniSThatattadviSayakatvAvacchinnavibhinnaviSayatAzAlisaMketarUpA / tathA sati nAnArthatvAvizeSeNa kadAcitphalavyApArayorekaikaparityAgenApyekaikasya bodhaprasaGgAt / tathA ca vibhAge paJcamyarthAvadhimattvAnvayabodhe saGketIyabodhaniSThavipayatvAMze vibhAgetara viSayakatvAnavacchinnatvAvagAhidhAtuzaktijJAnaM kriyAMze vibhAgajanakatvarUpa paJcamyarthAnvayabodhe ca tAdRzabodhaniSThavipayatAMze vibhAgaviSayakatvAnavacchinnatvAvagAhidhAtuzaktijJAnaM heturupeyata iti tyajadhAtostAdRzajJAnamabhrAntasyAsaMbhavItyatiprasaGgAnavakAzAt / zaktidvayAdivaddarzitaikazakterapi karmapratyayasthale phalavyApArayorvizeSaNavizeSyabhAvavaiparItyena zAbdabodhasaMbhavAt / viziSTazaktAveva vizeSaNavizeSyabhAvaviparyAsAnirvAhAt / yadi ca phalavyApArayoH zaktibhede ekArthaparityAgenAparArthabodhaprasaGgavaduktarUpasaGketopagame'pi puSpavantapadazaktyavizeSeNa tata iva sakarmakadhAtuto'pi vizeNavizeSyabhAvAnApannasyaivAnvayabodhaH syAnna tu tadApannArthadvayaviSayaka ityucyeta tadA saMketasya bodhAMze vizeSaNatayA bhAsamAnayoH phalavyApAraviSayakatvayoravacchedyAvacchedakabhAvAva -
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 vyutpattivAdaH [ kArake gAhitvamapi svIkaraNIyam / vizeSaNavizeSyabhAvena bhAsamAnayoreva phalavyApArayorviSayatAdvayamavacchedyAvacchaMdakabhAvApannamiti tathaiva tayorbhAnam / puSpavantapadasaMkete ca candrasUryaviSayatayoravacchedyAvacchedakabhAvo na bhaaste| atastayorvizRGkhanameva bhAnamiti na kApyanupapattiH / yadi ca vRkSAtsyandata ityAdirna prayogastadA sakamakadhAtoH phalaviziSTavyApAravAcakatAmate paJcamyarthavibhAgajanakatvabodhe vibhAgAnavacchinnaphalAvacchinnavyApAraviSayakadhAtuzaktijJAnajanyopasthitiH phalavyApArayorvaiziSTayAnuparaktayordhAtvarthatAmate ca saMketIyabodhaniSThaviSayatAMze vibhAgaviSayakatvAnavacchinatvaphalAntaraviSayakatvAvacchinnatvobhayAvagAhijJAnajanyopasthiti: kAraNamabhyupagantavyetyalamadhikena / vyAprAdhimeti dasyubhyo rakSatItyAdau bhIlArthAnAmityanenApAdAnatvam / mayaM ca prto'nissttsNbhaavnaa| jANaM cAniSTanivRttyanukUlo vyaapaarH| tadarthakadhAtuyoge tAdRzAniSTajanakamapAdAnasaMjJamiti sUtrArthaH / evaM ca paJcamyarthastatra prayojyatvam / tacca niruktadhAtvarthaghaTakAniSTe'nveti / atha yasya vyAghrAdhInamanSTimaprasiddhamatha ca vyAghrahetukatvena maraNAdikaM saMbhAvayati tatpuruSaparo vyAghrAdayaM vibhetIti kathaM prayogaH pramANam / aniSTe vyAghrAdhInatvasya bAdhAditi cet bhayArthakadhAtuyoge prayojyatAprakArakatvaM paJcamyarthaH / taccAniSTasaMbhAvanAyAmanveti / prakRte ca vyAghrAdhInatvasya tatpuruSIyAniSTe bAdhe'pi aniSTasambhAvanAyAM tatprakArakatvamabAdhitameveti naanuppttiH| evaM ca zatrubhrameNa mitrAdapi bibhetItyAdivAkyasyApi prAmANyanirvAhaH / evaM bhavAryakacAtuyome bhayahetutvena saMbhAvitamayAdAnamityeka suutraarthH| aniSTavirahAnukUlavyApArarUpatrANArthakadhAtuyoge tadaniSTaprayojakaM tdityprH| aniSTaM duHkhameva srvtraanugtm| yajjanyaM duHkhaM kasyApi na prasiddhayati tAdRzasyApyahi
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 paJcamI ] jayA'laGkRtaH kaNTakAderapAdAnatvaM syAditi cettarhi tanniSThaduHkhopadhAyakavyApAravirahAnukUlavyApArastadapAdAnakaM svakarmakaM rakSaNamiti vaktavyam / ghaTAdyacetanakamakarakSaNaM vinAzopadhAyakavyApAravirahagarbha nirvAcyam / klebhayo ma dhArayati kUpAndha kArasyalIlyAdau vAraNArthAnAmityatenApAdAnatvam / bArama kriyApratiSedhastadarthakadhAtuyoge IpsitastattatkriyAjanyaphalabhAgitayA tattakriyAkarturabhipreto'pAdAnamiti suutraarthH| kriyA ca bhkssnngmnaadiruupaa| tAtparyavazAtkacitkasyAzcitpratiSedho vArayatItyAdinA bodhyate / pratiSedhaH katRtvAbhAvAnukUlavyApAraH / kartRtvAbhAvarUpadhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitayA gavAndhAdeH karmatA / yavAdipadottarapaJcamyA yavAdigatatvenecchAviSayaphalakatvaM bhakSaNAdau pratyAyyate / icchA ca bhakSaNAdikriyAkartRniSThA tdrthe'ntrbhaavniiyaa| evaM coktasthale yavakUpAdiniSThatvena gavAndhAdIcchAviSayo yo galAdhaHsaMyogottaradezasaMyogAdirgavAdiniSThatattatphalakavyApArAvazeSakartRtvAbhAvAnukUlavyApArAnukUlakRtimAnityAkArako bodhH| andhAderyadyapi kUpagamanatvAdinA necchA tathApyabhimukhopagamanatvAdinA kUpagamanAdericchA vartata eveti / vastugatyA yaH kUpAdidezastadgatatvena kriyAjanyasaMyogasya tadicchAviSayatvamakSatameva / na ca prakRtayavakUpAdiniSThaphalavizeSajanakatvameva paJcamyartho'stu kimicchAntarbhAveNeti vaacym| yatra caitrAdernAntarIyakatayA viSabhojanAdikaM na tu svecchAtastatra tadbhojanavirodhivyApArakarttari caitraM viSAdvArayatIti na prayogo'pi tu saviSAdvArayatItyAdireva / tatra pUrvaprayogavAraNAya sUtrakRtA Ipsita ityanena sanpratyayenecchopAdAnAt / ata eva yadyavAdikaM kenApi na bhuktaM tatkarmakabhojanAprasiddhAvapi bhojanaphale saMyogavizeSe tadyavAdigatatvenecchAviSayatvaprasiddhathA tadyavAdgAM vArayatItyAdiprayogopapattiH / evaM ca tatra bhakSaNAdau tadyavAdikarma
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 vyutpattivAdaH [ kArake katvagavAdikartakatvobhayAbhAvabodhAya keSAM citprayAso'nAdeya eveti / paNDitAtpurANaM zRNoti, upAdhyAyAdardhAte, rAmAdadhItasaMdeza, ityAdAvAkhyAturAkhyAtopayoga itynenaapaadaantaa| tatra prakRtyarthapaNDitAdikatakocAraNAdhInatvaM pnycmyrthH| tasya ca shrvnnoccaarnnaarthvishessjnyaanaadikriyaayaamnvyH| mRtpiNDAd baTojAyate ityAdau janikartuHprakRtirityanenApAdAnatvam / tatra prakRtitvaM na vikaaritvm| prakRtivikRtibhAvAbhAve'pi 'prAkkekayIto bharatastato'bhUd', 'vAyorjAta' ityAdau paJcamIdarzanAt / na hi sutavapuSo mAtApitRzarIravikAratvamapi tu tadIyazukrazoNitAdivikRtitvameva / zukrazoNitAdeH zarIrasthatve'pi malamUtrAderiva zarIrAvayavatvAbhAvAt / na ca tatra hetupaJcamyeva nApAdAnapaJcamIti vAcyam / guNAtiriktahetau pnycmynushaasnvirhaat| anyathA dugdhAdadhi jAyate, mRttikAbhyo ghaTo jAyate, zRGgAddhanurjAyata ityAdAvapi hetupaJcamyaivopapattau janikarturityAdisUtrasyaiva vaiyarthyAMpatteH / tasmAtkAraNatvameva prakRtitvam / daNDAddhaTo jAyata ityAdayo'pi prayogA ipyanta eva / ataevezvarasya dravyAdikAryAprakRtitve'pi yato dravyaM guNAH karmetyAdau paJcamI na ca prakRtipadena kAraNamAtravivakSAyAmapi kriyAvivakSAbhAvAdapAdAnapaJcamyanupapattihetupaJcamI ca prakRte'nupapannaiveti vAcyam / agatyA jAyata ityAdikriyAdhyAhAreNa tatra paJcamyA upapAdanIyatvAt / himavato gaGgA prabhavatItyAdau bhuvaH prabhava ityanenApAdAnatA / yatsaMbandhAtprabhavanaM prathamaprakAzaH sa prbhvH| prathamaprakAza eva prbhvtyrthH| paJcamyarthaH saMbandhAdhInatvaM tAdRzakriyAyAmanveti / saMbandhe ca himavadAdeH prkRtyrthsyaanvyH| upAdhyAyAdantarddhatte chAtra ityAdAvantaddhauM yenaadrshnmicchtiitypaadaantaa| antarddhirantardhAnam / svaniSTAnyakartRkadarzanaviNyatAvirahoddezyako vyaapaarH| evaM ca vyApArAnukUlatayAntarddhAnaghaTako yatkartRkadarza
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamI ] jayA'laGkRtaH 301 naviSayatAvirahoddezaH so'pAdAnamiti suutraarthH| uktasthalIyapaJcamyA antarddhighaTakadarzanAnvayi kartRtAnirUpakatvamevArtha ityupAdhyAyakartRkadarzanaviSayatAyA yaH svaniSTho'bhAvastaduddezyakavyApArakartA chAtra iti ttraanvybodhH| ____ idantu bodhyam / asmAdayaM dIrgho'smAdayaM tAra ityAdau nApAdAnapaJcamI, daiAdyavadherapAdAnatvasyAnanuzAsanAt / dhruvamapAya ityanena hi apAye vibhAgarUpakriyAyAM kriyAntarajanyavibhAge ca yadavadhibhUtaM tasyApAdAnatvaM vidhIyate na tvavadhimAtrasya / yadi cApAyapadaM vastumAtropalakSaNaM tadA tadupAdAnamarthakaM syaat| atha tatpadena kriyaamaatrmuplkssyte| asmAdIrgha ityaadiicbhvtiitydhyaahaarym| dIrghabhavanaM ca dIrghataiveti kriyAyAH saavdhitvm| Avazyakazca kriyAdhyAhArastadyogamantareNa kArakatvAsyAnirvAhAt / evaM balAhakAdvidyotate vidyudityAdau dyotanAdikriyAyAH sAvadhikatvaviraheNa niHsRtyetydhyaahriyte| ata eva naitadapAdAnam / nirdiSTaviSayamapi tUpAttaviSayamiti vaiyaakrnnaaH| nirdisstttvmuccrittvm| upaatttvmdhyaahRttvm| vissyo'vdhitvniruupkH| niHsaraNaM ca vibhAga eveti uktasthale'dhyAhRtakriyAyAH sAvadhikatvamiti cet / evaM sati vRkSAtpatatItyAdau vRkssaadersNgrhH| tatrApi vibhAgakriyA'dhyAhiyata iti cet, tatra nirdiSTaviSayatApravAdavirodhaH / evamasmAdIrgha ityAdAvapi kriyAdhyAhAre tatsamazIle mAthurAH saunnebhyaH ADhyatarA ityAdAvapi kriyAyA adhyAharaNIyatayA tatrApAdAnasyApekSitakriyAtmakasyopAttaviSayAntarbhAvaprasaGga iti tAdRzApAdAnayoravizeSApattiH / evaM ca "upAttaviSayaM kiJcinnirdiSTivipayaM tthaa| apekSitakriyaM ceti tridhApAdAnamucyate" iti shaabdikvibhaagvirodhH| athApAyapadena kriyAsAmAnya kriyAjanyavibhAgazca vivakSitaH / evaM ca vRkSAtpatatItyAdau na vibhAgAtmakakriyAdhyAhAra iti tadapAdAnamapi nirdiSTaviSayam /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 vyutpattivAdaH [ kArake yatrApAdAnatAnirvAhArthameva kriyAdhyAhAro balAhakAdityAdau tadapAdAnamupAttaviSayam / yatra vAkyasamAptyarthaM tadadhyAhArastata eva cApAdAnatAnirvAho yathA mAthurAH sraughnebhyaH asmAddIrgha ityAdau tatrApekSitakriyatvamiti cet / evamapyayamasmAttAra ityAdAvagatistatra hi tArabhavanaM tAratvaM jaatiH| jAtezca na sAvadhikatvamiti kuto'paadaantaa| anythaa'ymsmaadgaurityaadyaapttiH| na ca jAterapi tAratvasyaivAyamasmAttAra iti pratItibalAdbhavatyeva sAvadhikatvamiti vAcyam / yadeva hyekApekSa tAratvaM tadevanyApekSayA mandatvaM samaniyatajAtidvayAnabhyupagamAt / samaniyatatvAnabhyupagame jAtisaGkaraprasaGgAt / tathA ca tAratvAdeH sAvadhikatve svApekSayA yastArastamapekSya svasminmandavyavahAra iva tAravyavahAro'pi syAt / svApekSayA yo mandastamapekSya tAravyavahAravattamapekSya svasminmandavyavahAro'pi syAt / atha tadapekSayA tAravyavahArastatsajAtIyatve sati sAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakajAtimattvamavalambate'to na svApekSayA yastArastadapekSayA tAravyavahAronyApekSayA tAre'pi bhavatIti cettarhi asmAttAra ityatra sAjAtyasamAnAdhikaraNasAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakajAtirUpatArapadapravRttinimittaghaTakasAjAtye sAkSAtkAre ca paJcamyAnvayo vaacyH| tAvataiva darzitAtiprasaGgavAraNasaMbhavAt / sAjAtyaM tavRttizabdatvajAtistasyAH sAkSAtkArasya ca na sAvadhikatvamiti na sAvadhikatvarUpamapAdAnatvaM tatra paJcamyarthaH / na ca sAjAtyaghaTakajAte: sAvadhikatvAbhAve'pi vRtteH sAvadhikatvamastyeva / evaM sAkSAtkAro vilakSaNaviSayitAzAlijJAnaviSayitA ca sAvadhikaiveti tatra paJcamyAnvayena sAmaJjasyamiti vAcyam / yato vRtteviSayitAyAzca svAdhAraviSayapratiyogikatvameva na tu tadavadhikatvam / tadavadhikalatatpratiyogikatvayovastunorbhedAt / anyathA ghaTe varttate ghaTamavagAhata ityatra ghaTAdva
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamI ] jayA'laGkRtaH 303 tate ghaTAdavagAhata iti prayogasya ghaTasyApAdAnatvena durvAratvAt / ata eva pratiyogitAyA apAdAnatvAnAtmakatayA'nyAdizabdayoge pratiyogivAcakapadAtpaJcamI suutraantrennaanushissttaa| pratiyogitvasyApAdAnatArUpatvaM tdvaiyrthyaaNptteH| athAnyAdizabdArthabhedAdeH kriyAtvAbhAvena kArakatvAsaMbhava iti muniH sUtrAntaraM praNinAyeti cet / tatkiM tArAdighaTakavRttyAdeH kriyAtvamanumanyate bhvtaa| tasmAdatra paJcamyupapAdakaM sUtrAntaramanusartavyamiti guNo dravyAdbhigna ityAdau anyArAditi sUtreNaiva paJcamI / anyapadasyAnyArthakaparatvAditi bhvH| na cAnyapadena tadarthakavivakSaNe ttsmaanaarthketrpdopaadaanvaiyrthym| anyetarapadayorekasyAnyonyAbhAvaviziSTArthaparatvAt / aparasya pRthaktvarUpaguNaviziSTArthaparatayA saarthkyaat| pRthagvinetyAdisUtre pRthakpadopAdAnaM tadyoge vaikalpikatRtIyopapattyartham / vastutastatra pRthakpadamasAhityArthaka, na tu guNavadarthakam / candrAtpRthagapyanaGga ityudAharaNe'sAhityasyaiva pratIteH / ___ yattu anyAdipadaM nAnyonyAbhAvArthakapadaparaM, ghaTaH paTo netyAdAvapi naJastadarthakatayA tadyoge pnycmyaaptteH| na caanypdmnyonyaabhaavvishissttaarthpdprm| tasyApi viziSTArthavAcakatvAt / naJpadaM ca na tathA tadupasthitArthasya nAmAntarArthe bhedAnvayasaMbhavena tatra dharmamAtravAcakatvAditi vaacym| dravyAdguNasya bheda ityAdau paJcamInihAya bhedArthakapadasyaivopAdeyatvAt / anyAdipadasyApi vAcyavizeSaNabhedArthakatvAdityAcAryAnusArimataM tanna / anyonyAbhAvavAcakapadasya paJcamyanupayogitve dravyAdanyo guNa ityAdau paJcamyanupapatteH / guNAdau pRthaktvarUpaguNAsaMbhavenAnyonyAbhAvasyaivAnyapadArthatvAt / anyonyAbhAvArthakapadasya paJcamIprayojakatvetatra nipAtAtiriktavizeSaNapravezenApi naJyoge paJcamIvAraNasaMbhavAt / vastutastvanyonyAbhAvIyapratiyogitvarUpArthavivakSAyAM
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 vyutpattivAdaH [ kArake paJcamI naJpadopasthApitAbhAvasya ca pratiyogitA na vibhaktyA bodhyate / narthe pratiyogitayaivAdheyatvAtiriktavibhaktyarthAnvayasya vyutpannatvAnna caitrasyetyAdau paSThyAdyarthasya nArthapratiyogitvAdato na tadyoge pnycmii| atha pRthaktvaguNAnaGgIkartRmImAMsakamate sUtre anyatarapadayorekataropAdAnavaiyarthya durvAramuktarItyA sArthakatvAsaMbhavAditi cenna / tanmate'pyekapadasya prAdhAnyenAnyonyAbhAvavAcakasyAparapadasya tadviziSTavAcakasya saMgrAhakatayA sArthakyAt / na ca paTAdbheda ityAdau kriyAyogAdapAdAnapaJcamyava / dhAtUpasthApyapadArthapratiyogitAyA apAdAnatArUpatve ghaTe vartata ityAdau paJcamIprayogasya paratvenAdhikaraNasaptamyAdinA bAdhAdevAnavakAzAt / abhAvIyavilakSaNapratiyogitAyA eva vA tathAtvAt / ghaTAdanyatvamityAdau cApAdAnatvAsaMbhave'pyanyapadayogenaiva pnycmii| tatrAnyapadAdvizeSaNatayA bhAsamAnabheda eva paJcamyAnvayopagamAt / na tu bhAvapratyayAtprAdhAnyena bhAsamAne tasmin padArthakadeze'pi sasaMbandhike pratiyogisaMbandhAnvayasya vyutpattisiddhatvAditi vAcyam / prAdhAnyena bhAvapratyayAdbhAsamAne'pyanyatve ghaTapaTAdipratiyogikatvAnvayavivakSayA ghaTAdanyatvamiti prayogAttannirvAhAyaivAnyetarapadadvayopAdAnam / atha vA dhruvamapAye ityatrAvadhitvameva vivakSitaM na tu pratiyogitvamubhayAnugatarUpAbhAvAditi paTAdbheda ityAdau paJcamyupapattaye'nyetarapadopAdAnam / vastuto'nyetarapadaM svarUpaparameva / arthaparatve ghaTAdanya itivaddhaTAdeka iti prayogApatteH / yadyekapadasyAnyatvarUpeNa nAnyArthakatA'pi tu samabhivyAhRtAnyatvopalakSite vastuni. buddhiviSayatAvacchedakaghaTatvAdinaiva / caitra ekamAnayati maitrazcAparamityAdau ghaTatvapaTatvAdinaivAnayanakarmatAdipratItenaM tu paTaghaTAnyatvAdinA / anyatvAnvayipratiyogivAcakapadAsamabhivyAhArAt / anyathA tadyoge paJcamyA asAdhutve'pi ghaTasyaika iti prati
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamI ] jayA'laGkRtaH 305 yogini SaSThyApattarityucyate tadApyanyArthakatadAdipadayoge paJcamI. prayogApattyArthagrahaNAsaMbhava iti / tathA ca paTAdbhinnaM ghaTAdbhidyata ityAdau paJcamInihAya tatrApAdAnatvameva kathaM cidupapAdanIyam / tathA hi-bhidhAtornAnyonyAbhAvo'rtho ghaTAdbhinatti paTa iti prayogApatteH / bhidyate paTa ityAdiprayogAnupapattezca / kartari yagAtmanepadAsaMbhavAt / adaivAdikAcca nazyansaMbhavaH / parasmaipaditvAcca / akarmakadhAtuyoge karmakartavivakSAyA apyayogAt / kasyacidakarmakasya yoge NyarthAntarbhAveNaiva karmakartatvasyopapAdanIyatvAt / anyonyAbhAvasyAjanyatayA tadarthakadhAtoNyarthAntarbhAvasya duSkaratvAt / bhidyate kusUla ityAdau bhidevidAraNArthakatvena sakarmakatayA karmakartRtvasaMbhavAt / ato'nyatvena jJApanaM bhiddhAtorarthaH / jJApanaM jnyaanvissytaapryojkvyaaptipkssdhrmtaa| sadAzrayo'sAdhAraNadharma eva bhidAdikartakatvAdbhedaka ucyte| anyatvaprakArakAnumitiviSayatArUpadhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayo bhidAkarmatayA bhedyaH / evaM ca pRthivI itarebhyo bhidyate ityAdau pRthivyAdeH karmataiva na kevalakartRtA / anyonyAbhAve sAdhye sarvatAntrikANAM tAdRzapratijJAlikhanaM keSAMcidanavadhAnena pratijJAsthavahnayAdipadaM vahnayAdijJAnaviSayatArthakam / hetvavayavasthapaJcamyA jJApyatvaM nArtho'pi tu prayojyatvameveti maNikArAdimatAnusAreNaiva keSAMciditi sUkSmavivecanacaturAH / arjuna: krozAllakSyaM vidhyati / adya bhuktvAyaM dvayahAbhoktA ityAdau saptamIpaJcamyau kArakamadhye iti paJcamI prakRtyarthayoradhvAkalayoH kArakadvayavyavadhAyakata mabhidhatte / tathA ca svAdhiSThitadezAnantarakrozAtmakAdhvabhAgAnantaradezasthaM vidhyatyarjuna ityAdiprathamasthale bodhaH / samabhivyAhRtakapradhiSThitadezAnantayaM vizeSaNatayA prakRtyarthAnvayi, vizeSyatayA prakRtyarthanvayi cAnantaradezasthatvaM paJcamyathaH / svIyaikAryAnvitAparapadArthAnvitAparasvArthabodhakatvamapyatra vyutpatti 20
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ kArake vaicitryAdekapadasya svIkriyate / bhojanakRtyadhikaraNaitadivasAnantaradvayahAnantaradinavRttibhojanakRtimAnayamityAkArakabodhazcaramasthale / kArakapadena kriyAnukUlavyApArarUpakArakapadArthatAvacchedakasyApi vivakSitatvAt / ekakriyAnukUlakRtyanvayinaH prakRtyarthAdhikaraNakAlAnantarakAlInatvasya prakRtyarthavizeSaNIbhavadaparakriyAnukUlakRtyadhikaraNakAlAnantaryasya bodhakatve'pi paJcamyupapattiH / kArakadvayamadhyavartitAcAtra kAlasya nopapadyate karturaikyAt / ata evoktam-kartRzaktyomadhye caikaH kAla iti // iti mahAmahopAdhyAyazrIgadAdharabhaTTAcAryaviracite vyutpattivAde paJcamovivaraNam / atha SaSThIvivaraNam saMbandhavivakSAyAM kArakavibhaktyaprasakteH zeSa SaSTItyanena caitrasyedamityAdau sssstthii| caitrasya dravyamityAdau svatvasya, caitrasya svaM, ghaTasya kAraNaM, caitrasya hastaH, ityAdau nirUpitatvAvayavatvAdInAM saMbandhatvenaiva SaSThyarthatA na tu viziSya zaktyAnantyaprasaGgAt / saMyogAdisaMbandhasattve'pi caitrasya nedaM vAsa ityAdau svatvAdisaMbandhavizeSabodhatAtparyeNa yatra naJ prayujyate tatra vizeSarUpeNa SaSThyA lakSaNaiva / vibhaktau na lakSaNeti pravAdasyAnuzAsanAsattve eka vibhaktyarthe'paravibhaktena lakSaNetyetatparatvAt / ata eva ca kRdyogApi hi SaSThI saMbandhatvenaiva bodhayatIti mizrAH / itthameva ca saMvandhatvena karmatvAdivivakSayA mAtuH smRtamityAdAvadhIgarthetyanuzAsanasya niyamaparatayA sArthakyopapAdanaM vRttikRtaamuppdyte| saMbandhatvaviziSTasaMbandhavivakSAyAM zeSe SaSThItyasya SaSThayavidhAyakatve tAdRzAnuzA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 SaSThI ] jayA'laGkRtaH sanasya vidhitvameva syAt / ata eva ca "AmaM zUdrasya pakkAnnaM pakkamucchiSTamucyata" ityatra pakamityanuSajyamAnAyAH SaSThayAH saMbandhatvena kartRtvamarthaH na tu svatvam / zUdrakartRkavRSotsarge caruhomAnupapatteriti navInasmArttAnAM matamapyupapadyate / na ca tatra kRdyogA SaSThI kartRtvatvenaiva bodhayatIti vAcyam / niSThAyoge tasyA niSedhAt / ata eva "nAgnistRpyati kASThAnAM na puMsAM vAmalocanA" ityAdau karaNatvAdeH saMbandhatvena vivakSayA SaSThayupapattiH / tRtIyAdividhiviSayatayA vizeSarUpeNa karaNatvAdisaMbandhavivakSAyAM SaSThayanupapatteH / atha saMbandhatvena saMmbandhasya SaSThIvAcyatve puruSasya daNDa ityAdau daNDasya puruSa ityAdirapi prayogaH syAt / daNDI puruSo rUpavAn ghaTa ityAdivaDhNDa rUpAdeH puruSaghaTAdyanAdhAratve'pi puruSI daNDo ghaTavadUpamityAdiH prayogo durvAraH, tadatrAstItyartha iva tadasyetyarthe matupo vidhAnAt / daNDarUpAdipadottaraSaSThayA caitraghaTAdiniSThatadarthasaMbandhapratipAdane taduttaramatvarthIyasya prasaMgAditi cet / viziSya keSAMcitsaMbandhAnAM SaSThayarthatopagame'pi ghaTasya rUpamityAdiprayogAnurodhena samavetatvAdeH SaSThayarthatAyA Avazyakatvena hastasya caitraH, caitravAn hastaH, zAkhAyA vRkSaH, vRkSavatI zAkheti kathaM na prayujyate, pUrvaprayogAbhAvAditi cettulyam / narANAM kSatriyaH zUro nareSu vA, adhvagAnAM rathagAminaH zIvratarA adhvageSu vA, gavAM kRSNA saMpannakSIrA goSu vetyAdau yatazca nirdhAraNamityanena SaSThIsaptamyau vidhIyate / tadarthazca jAtyAdivizeSaNaviziSTayaddharmAvacchinnasya tAhazavizeSaNazUnyataddharmAvacchinnavyAvRttatvaviziSTavidheyavattayA pratipAdanaM taddharmAvacchinnArthakapadAtSaSThIsaptamyAviti / prakRte ca kSatriyatvAdivizeSaNaviziSTe narAdau tacchUnyanarAdivyAvRttatvena zauryavizepAdirUpavidheyasaMbandho'bhimata iti narAdipadAtSaSThI / narebhyo rAkSasAH zUratamA ityAdau rAkSasatvAdivizeSaNaviziSTe tacchUnyanarA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 vyutpattivAdaH [ kArake divyAvRttazUratamatvavivakSAyAmapi na niruktanirdhAraNaM rAkSasatvAdiviziSTasya nrtvaadisaamaanydhrmaanvcchinntvaat| narANAM kSatriyaH zUratama ityAdau kSatriyAdiniSThazUratamatvAdau narAdisAmAnyavyAvRttatvabAdhAt zUnyatvAntaM vyAvRttyavadhevizeSaNam / taddharmAzrayayatkiMcidvayAvRttatvavivakSaNe dravyeSu ghaTo gandhavAnityapi syaat| gndhaaderytkicidrvyvyktivyaavRtttvaat| tAdRzavizeSaNazUnyasAmAnyavyAvRttatvaniveze narANAM kSatriyaH zUratama ityAdAveva tadasaMbhavaH / zUratamatvAdeH ksstriytvaadishuunyraaksssaadyvyaavRtttvaadtstddhrmaavcchinneti| atha vidheye jAtyAdivizeSaNazUnyasAdhAraNadharmAvacchinnAnvitaM vyAvRttatvaM saadhaarnndhrmaavcchinnvaackpdottrsssstthyaaderevaarthovaacyH| tAvatA ca naratvAdirUpasAdhAraNadharmAvacchinnavRttatvasyaiva lAbhaH saMbhavati / na tu kSatriyatvAdizUnyatvavizeSitanarAdivyAvRttatvasya prakRtyarthe narAdau taadRshvishessnnshuunytvbodhkaabhaavaat| na ca SaSThayA eva tadarthaH,zaktyAnantyaprasaGgAt / na ca bheda eva psstthyrthH| tatra ca kSatriyAdipadArthasya pratiyogitvenAnvayAt kSatriyAnyanarAdivyAvRttatvalAbhaH zaktibhedaM vinaiveti vAcyam / evamapi saMkhyAtiriktavibhaktyarthasya prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnamiti vyutpattivirodhAparihArAt / nareSu kSatriyANAmeva zauryamityAdau kSatriyAdevibhaktyarthavizeSaNatayopasthitasya bhede vizeSaNatayA bhAnopagame vyutpattyantaravirodhAcca / astu lakSaNayA narAdipadAdeva kSatriyAnyanaratvAdivizeSarUpeNopasthitiriti cet / astu / vyAvRttatvaM kiM tAvat kutra vA tdnvyH| vyAvRttatvaM tdvRttitvm| zUratamAdipadopasthApite dharme tadanvaya iti cenna / padArthatAvacchedakena padArthAntarAnanvayAt / padArthAnAM jAtimati sattetyAdau jAtimadanyapadArthavRttitvasAmAnyAbhAvasya sattAdau bAdhitatvAn / tAdRzapadArthasamavetatvAdyabhAvasya cAprasiddhAvRttibodhAsaMbhavAcca / evaM dravyeSu
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThI ] kambugrIvAdimAn baTa ityAdau ghaTatvAdidharmasyAnvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitatvAttatra vyAvRttatvAnvayabodho durghaTa iti / atra kecit narANAM kSatriyaH zUra ityAdau kSatriya iva lakSaNayA kSatriyAnyo'pi kSatriyapadArthaH / zUrapadasyApi zUra iva tadanyo'pyarthaH pacartho'bhedaH kSatriye tadanyasmiMzcAnveti / tathA ca narAbhinnaH kSatriyaH zUro, narAbhinnakSatriyAnyo na zUra ityarthaH / narANAM kSatriyeSu zauryamityatrApi kSatriyapadaM prAgvadubhayArthakam / zauryapadaM ca tattadatyantAbhAvArthakam / tathA ca narAbhinnakSatriye zauryaM tadanyasmiMstadabhAvaH iti bodha: / uddezyavidheyayoryAdRzasaMbandhoM bhAvAnvayabodhe bhAsate tatsaMbandhAvacchinnavidheyAbhAvaH uddezyavAcakavidheyavAcakapadayorvaiyyadhikaraNyasthale vidheyapadalakSyArthaH / tayoH sAmAnAdhikaraNyasthale tu vidheyadharmibhinna iti sAmAnyato vyutpattirityAhuH / tanna / tathAsati tasmai puruSottamAya nama ityatra tatpadArthatadanyayoreva puruSa - padArthAbhedavivakSaNe uttamapadenAsAmarthyAtsamAsAprasakterna nirddhAraNaiti niSedhAzrayaNena prakAzakRtAM SaSThIsamAsakhaNDanAnaucityaprasaGgAt / evaM nareSu zUrasya kSatriyasyedaM rAjyamityAdau zUrapadArthAzUrAnvita kSatriyapadArthakSatriyAnyasya SaSThayarthasaMbandhAdau nAnvayaH, kiMtu zUrAnvayikSatriyAderanvaya ityetannopapadyate / zvetaM saindhavaM bhuGkta ityAdau karmatAdivizeSaNatayA lavaNAdibuddhau mukhyavizeSyatayA' jayA'laGkRtaH 306 zvAderabhAnAdekapadopasthApitayordvayostatprakRtikavibhattayarthe ekasya vizeSaNatayA'parasya tadavizeSaNatayA bhAnasyAvyutpannatvAt / evaM dravyeSu kSitipAthasI rasavatI ityAdau kSitijalobhayatvAdyavacchinnabhinne rasavadAdyanyatvavodho na saMbhavati / rasAdimatyapi pratyekamubhayatvAvacchinnabhedasattvAt / nApi pratyekabhedAvachinne tathaiva bAdhAt / nApyekabhedaviziSTApara bhedAvacchinne ekapadasya tAdRzabhedAvacchinnalakSakatve parapadArthe rasavadAdyanyarUpavidheyAnanvayAt / dvandvaghaTakai
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 vyutpattivAdaH [ kArake kapadArthamAtre vidheyAnvayasyAvyutpannatvAt / nApi padAbhyAM lakSaNayA tattadbhinnopasthitau abhedenaikabhinnAnvite aparabhinne tathApi padArthadvaye vidheyAnvayAnupapAdanAt / dvaMdve samasyamAnapadArthAnAM parasparamananvayAdityapi cintym|| ___ yattu narANAM zUraH kSatriya ityAdau zUratvAnvayI abhedaH SaSThyarthaH / narAbhinnazUratvAdyavacchedena ksstriyaabhedaadynvyH| evaM ca kSatriyAnye (?) nare'rthataH zauryavyavacchedalAbha iti / tadatyantamasat / narANAM kSatriye zauryamityAdau kSatriyANAM karNa: pracuraM dadAtItyAdau cAnirvAhAt / ___ idaM tu tattvam / nirdhAraNavibhakteyA'vRttatvamevArthaH / vyAvRttatvaM cAbhedAnvayividheyasamabhivyAhArasthale'nyonyAbhAvapratiyogitvam / bhedAnvayisthale cAtyantAbhAvapratiyogitvam / tasya ca vidheytaavcchedkaavcchedenaanvyH| ato na dvitvAdyavacchinnAbhAvamAdAyAtiprasaGgaH / abhAve ca prakRtyarthasya narAdeH kSatriyatvAdirUpoddezyatAvacchedakAvacchinnabhedaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakanaratvAdivyApakAdhikaraNatAnirUpitAdheyatAsaMbandhanAnvayaH / etAvataiva jAtyAdirUpavizeSaNazUnyaprakRtyarthanarAdisAmAnyavyAvRttevidheyadharme lAbhaH / dravyANAM kSitipAthasI rasavatI ityAdau bhedadvayAdiviziSTadravyatvAdivyApakataiva sNbndhH| vidheyasya zUratamAdernirdhAraNavibhaktiprakRtyarthatAvacchedakanaratvAdiviziSTatAdAtmyAdireva saMbandhatayA bhaaste| ato narANAM rAkSasaH zUra ityAde pattiH / anytsvymuuhym| iti mahAmahopAdhyAyazrogadAdharabhaTTAcAryaviracite vyutpattivAde SaSThovivaraNam /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamI ] jayA'laGkRtaH 311 atha saptamIvivaraNam AdhArasaptamyA AdheyatvamarthaH / tasya kriyaayaamnvyH| AdhArAdheyabhAvazca na saMyogAdirUpasaMbandhAtmakaH / kuNDAdisaMyogino badarAderapi kuNDAdhAratAprasaGgAt / api tu padArthAntarameva / sa ca saMbandhavizeSAvacchinnaH saMyogenAdhikaraNaM samavAyenAdhikaraNamityAdivyavahArAt / atha voktA'tiprasaGgabhiyA saMyogenAdhAratvamevAtiriktam / samavAyasaMbandhAvacchinnaM ca smvaayaadiruupmev| na ca samavAyasya saMbandhatvena dviSThatayA rUpAderapi pttaadydhikrnntaaprsnggH| tathA sati tulyayuktayAdhikaraNatvasyApi dviSThatayA tAdRzAtiprasaGgasya durvAratvAt / yadi cAdhAratAyA AdhAre'nuyogitvaM saMbandhaH aAdheye ca pratiyogitvamiti saMbandhavailakSaNyAnAtiprasaGgaH, AdhAratAnuyogitAyA evAdhAravyavahAraprayojakatvAdityucyate, tadA samavAyasyApi tadvailakSaNyenAtiprasaGgavAraNAdatiriktAdhAratAyAM maanaabhaavaat| spodyAdhAravAyvAdeH rUpAdyAdhAratAvAraNAyAdheyabhedenAdhAratvamatiriktamiti na sat / prAdheyabheda bhinnAdhikaraNatAnAmatiriktasamavAyasya ca kalpanAmapekSyA''dheyabhedena samavAyabhedasyaivopagantumucitatvAt / atha saMyogenAdhikaraNatvamapi saMyogarUpamastu / kuNDabadarAdisaMyogAnAM kuNDAdikamanuyogi na tu badarAdikamiti naatiprsnggH| na caivamapi kuNDAdeH kuNDAdiniSThasaMyogAnuyogitAyAH kunnddaadhaartaapttiH| tAdRzasaMyogasya kuNDAdiniSThatve'pi tatpratiyogikatvAnupagamAttatpratiyogikasaMvandhAnuyogitAyA eva tdaadhaarvyvhaarpryojktvaat| na cAsau saMyogo badarAdau kuNDaviziSTabuddhiprayojakatayobhayAnuyogika eka evamubhayapratiyogiko'pIti vAcyam / Adheye saMyogenAdhikaraNaviziSTabuddheraprAmANikatvAt , kuNDe vadaramityAdiviziSTabuddhau saMyogapratiyogitAyA eva saMbandha
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 vyutpattivAdaH [ kArake tvAt / paTe rUpamityAdau samavAyapratiyogitAvat / anyathA tAdRzaviziSTabuddhibalAdrapAdAvapi ghaTAdisamavAyAnuyogitApraGgAditi cenmAbhUttatsaMbandhAvacchinnAdhAratvamapyatiriktam / ___ yattu tatpatanaprativandhakasaMyogavattvaM tadAdhAratvaM kuNDAdipatanapratibandhakasaMyogavattvaM ca na badarAdau, tatsaMyogasattve'pi tasya patanAditi tdst| yasya patanamaprasiddhaM tadAdhAratvAsaMgrahAt / svasminsvapatanapratibandhakasaMyogasattvena svasyApi svAdhAratAprasagAca / svAnyatve sati svaniSThapaMtanAnutpAdakaprayojakasaMyogavattvaM taditi cenna / etadanupasthitAvapyadhikaraNavyavahArAdityalam / athAdhArasaptamyA AdheyatArthakatve bhUtale vartate ghaTa ityAdau dhAtvarthasya vRtterAdheyatArUpatvena tatra bhUtalAdyAdheyatvAbhAvenAyogyatAprasaGga iti cenna / tatra . nirUpakatvasyaivAdhAratArUpatvena nirUpyatvasyaiva saptamyarthatvAt / bhUtalAdinirUpyatvasya ca ghaTAdiniSThavRttAvabAdhAt / ata eva 'itihetustadudbhava'ityAdau hetau hetutAyAM codbhavapadArthotpattivRttitvAbhAve'pi hetutAyAmutpattinirUpitatvasattvena saptamyupapattiH / atha vA vRddhAtorapi AdhAratvamevArthastannirUpakatvameva ghaTAdestatkatatvam / evaM ca tAdRzadhAtvarthe bhUtalAdyadhikaraNakatvameva saptamyantena bodhyte| tatra tadabAdhAt / athAdhArasaptamyA kriyAyAM prakRtyarthAdhikaraNakatvaM yadi bodhyate tadA caitre caitro gacchatItyAdi pryogaapttiH| tatra dhAtvarthasya spandAdeH kAdivRttitvAt / bhuvi gacchatItyAdizca na syAt / caitraniSThakriyAyA bhuvi bAdhAditi cenn| tatra kartaghaTitaparamparAsaMbandhAvacchinnAdhAratAyA eva saptamyarthatvena sarvasAmaJjasyAt / paramparAsaMbandhasyApi pratItibalena kcidaadhaartaaniyaamktvopgmaat| ___avacchedyatAvizeSo'pyAdhArasaptamyarthaH / yathA vINAyAM zabdaH, karNe zabdaH, vRkSAgre kapisaMyoga ityAdau / eSu kArakatAnihAya
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamI ] jayA'laGkRtaH 313 bhavatItyadhyAhAraH / atha vA saptamyadhikaraNe ceti cakAreNAkArakAdhAravAcino'pi sptmii| ata eva sAdhyavadbhinnasAdhyAbhAvavadavRttitvamityatra sAdhyavadbhinne yaH sAdhyAbhAva iti saptamItatpuruSeNa vyAkhyAnaM saMgacchate tatra kriyAdhyAhAre sApekSatayA'sAmarthyena smaasaanupptteH| ___ carmaNi dvIpinamityAdau nimittAtkarmayoga ityanena saptamIprakRtyarthacarmAdehananAdikriyAnimittatvaM bodhayati / nimittatvaM ca na kAraNatvam / carmAdehananAdikriyAkAraNatve mAnAbhAvAt / pUrvavartitve'pi icchAkRtyAdinA anythaasiddhtvaat| api tu kriyAjanikA yA viniyojyatvenecchA tadviSayatvaM svaviSayakatAdRzecchAdhInatvameva / tatra kriyAnvayI sptmyrthH| tadekadezaviSayitAyAM nirUpakatvena prakRtyarthAnvayaH / carmAderghAtyavyAghrAdeH saMbandhazca na saptamyarthaH / api tu saptamyAH sAdhutve svruupsnnpekssitH|| goSu duhyamAnAsu gata ityAdau yasya ca bhAvenetyanena gavAdipadAtsaptamI tatsamAnAdhikaraNaduhyamAnAdipadAcca nIlaM ghaTamAnayetyAdau nIlAdipadAdvitIyAvadvizeSaNapadasya vizeSyapadasamAnavibhaktikatvaniyamAt / saptamIvidhAyakasUtra ca bhAvapadaM kriyAparam / tathA ca yadvizeSaNakRdantArthavizeSaNatApannakriyayA kriyAntarasya lakSaNaM vyAvarttanaM tadvAcakapadAtsaptamIti tdrthH| uktasthale gamanAdikriyAdohanAdisamAnakAlInatvAdipuraskAreNa bodhytyaabhipretaa| ato vyAvarttakavizeSaNapraviSTatAdRzakriyAyA api vyAvarttakatayA ttkrmaadybhedaanvyvishessygvaadipdaatsptmii| atastAdRzasaptamyAH smaankaaliintvaadikmaatrmrthH| tatra duhyAdyupasthApitadohanAdenirUpakatvenAnvayAdohanasamAnakAlInatvAdikaM gamanAdau labhyata iti na yuktam / duhyAdyupasthApitakriyAyAH kRdarthavizeSaNatayopasthitAyAH samAnakAlInatvAdivizeSaNatvAsaMbhavAt, prakRtyarthagavAdinAna
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 vyutpattivAdaH [ sambodhane nvitasya saptamyA bodhanAsaMbhavAcca / kintu samabhivyAhRtadohanAdikriyaiva saptamyarthaH / tasyAzca samAnakAlInatvAdikaM kriyAntare 'saMbandhaH / tatra varttamAnArthakakRtsamabhivyAhArasthale samAnakAlInatvaM dogdhavyAsu gata ityAdi bhaviSyadarthakRtsthale prAkkAlInatvaM dugdhA gata ityAdAvatItArthakRtsthale uttarakAlInatvaM saMbandhatayA bhAsate / pAthasi pIte tRSA zAmyatItyAdAvatItArthakakRtsamabhivyAhArAtkAryakAraNabhAvo'pi saMbandhatayA bhAsata ityAdikamUhanIm / guNAnyatve sati sattvAdityAdau satItyanantaraM sata ityadhyAhAryamanyathA lakSaNIyakriyAbhAvenoktasUtrAviSayatayA saptamyanupapatteH / tatra cAsdhAtorartha zrAdhAratA guNAmyatvAdyAdhAratAyAzca sattAdhAra tAyAM tadvanniSThatvaM saMbandhatayA bhAsata iti cintAmaNikAroktasAmAnAdhikaraNyalAbhanirvAhaH / zayAnena caitreNa bhuktamityAdau zayanabhojanAdikriyayoH samAnakAlInatvabhAne'pi tatra laTpratyayenaiva samabhivyAhArAdbhojanAdisamAnakAlInatvaM zayanAdikriyAyAM bodhyate'to na saptamI anyatastadanabhidhAna eva saptamIvidhAnAt / iti mahAmahopAdhyAyagadAdhara bhaTTAcAryaviracite vyutpattivAde saptamIvivaraNam / er sambodhanavivaraNam caitra tvayA bhujyatAmityAdau saMbodhane ceti prathamA saMbodhana me - vAha / tacca vakturavyavahitazabdajanyabodhAzrayatvenecchA / prathamArthatAdRzecchAyA viSayatAsaMbandhena prakRityarthavizeSaNatayA bhAnam / atha saMbodhyatvajJAnaM vinApi tvayA bhujyatAmityAdivAkyAdhInasya caitrA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA ] devakyArthabodhasya bhojanAdipravRttezca nirvAhAt caitretyAdiprathamAntapadaprayogo'narthaka iti cenna | saMbodhyatAnumApakAsAdhAraNAbhimukhyAdivirahe viziSya caitratvAdyavacchinne yuSmatpadazaktigrahanirvAhasyaiva tatprayojanatvAt / caitratvAdyavacchinne bodhyatvagrahaM vinA saMvodhyatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnavAcakayuSmatpadasya viziSyacaitratvAdyavacchinne zakternizvetumazakyatvAt / na caivamapi yatrAnantaravAkyaM na yuSmacchanda ghaTitaM caitrAtra ghaTo'stItyAdau tatra saMbodhanapadasArthakyaM durupapAdameveti vAcyam / tatrApi tattadvAkye svIyavAkyArthabodhArthoccaritatvarUpatAtparyanizcayArthameva tatpadaprayogAt / tAdRzatAtparyanizcayaM vinA zrutAdapi tattadvAkyAzcaitrAdeH zAbdabodhAsaMbhavAt / caitrasyAzvAnayanAdibodhAya maitrasya ca lavaNAnayAdibodhAyoccaritAtsaindhavamAnayeti vAkyAdvaiparItyena caitramaitrayostattadvAkyArthabodhavAraNAya tadIyatadarthabodhe tadIyatadbodhArthoccaritatvarUpatAtparyanizcayasya hetutAyA zrAvazyakatvAt / saMkhyAtiriktasubarthaH prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAsata iti niyame saMkhyAbhedavatsaMbodhanabhedo'pi nivezanIyaH / ataH saMbodhanasya prakRtyarthavizeSaNatayA bhAne'pina kSatiH / saMbodhanasya prakRtyarthavizeSyatayaiva vA bhAnamupeyam / vastuto nAmArthasya prakRtipratyayArthamantarA kRtvaiva kriyAnvaya ityanurodhAtsuvartha karmatvAdeH prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnamupeyate na tUktaniyamAnurodhena / tathA niyame mAnAbhAvAt / saMbodhanavibhaktayantaprakRtyarthasyAnyatra vizeSaNatayA'nvayAtsaMbodhanasya vizeSyatayA bhAnaM niyuktikamiti kRtaM vistareNa / jayA'laGkRtaH iti mahAmahopAdhyAyagadAdharabhaTTAcAryaviracite vyutpattivAde sambodhanavivaraNam / 315
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 vyutpattivAdaH [ liGgArthe atha liGgArthavivaraNam prAtipadikaprakRtikAH striyAmityanena vihitASTAbAdayaH kacistrItvaM prakRtyarthavizeSaNatayA bodhayanti / ajA azvA zUdrA zyAmA capalA brAhmaNI gaurI sukezI garbhiNItyAdau / strItvaM ca yonimtvm| na ca strIparapadAtsAtutvArthaSTAbAdipratyayo na tu strItvaM tasyArthaH / kacit strItvabodhazca strIpratyayaprakRtitAtparyaviSayatvarUpaliGgaja eveti vAcyam / khaTvAdau vyabhicAreNa tAdRzahetoH strItvAsAdhakatvAt / prANitvena vizeSaNe'pi devatAdau vybhicaaraat| . vastutastvajavatyapi ajA nAstItyAdiprayogAtstrItvasya nArthAnvayitAvacchedakatayA bhAnamAvazyakam / anyathA puMsAdhAraNajAtivizeSAvacchinnAbhAvasya bAdhena tAdRzaprogasya prAmANyAnupapatteH / na ca prAtipadikArtha eva strItvaM tasya ca tadartha eva jAtyAdimati vizeSaNatvenAnvayaH / strIpratyayAstu dyotakA eva / ata eva ___ "svArtho dravyaM ca liGgaM ca saMkhyA karmAdireva ca / amI paJcaiva nAmAstriyaH keSAMcidagrimA" iti zAbdikAnAM kArikApi snggcchte| tatra svArtho jAtyAdirUpo gavAdipadamukhyArthaH / dravyaM gavAdirUpastaddharmI tanmate aupacAriko gvaadipdaarthH| liGgasya praatipdikaarthtvmaavshykmev| nAtra brAhmaNo'pi tu brAhmaNItyAdau puMstvabodhakapadAntarAbhAvena tadbodhAnupapatteH / brAhmaNAdipadAcca jAtyAdedravyasya ca bhAnaM niyatameva / liGgabhAnaM tAtparyayogyatAdhInaM kAcitkam / brAhmaNItyAdau puMstvAdyabodhAditi vAcyam / uktayuktyA puMstvasya prAtipadikArthatve'pyanantAnAM prAtipadikapadAnAM strItvArthakatve gauravAt / lAghavenAlpIyasAM strIpratyayAnAM tdrthktvklpnaucityaat| ata eva strItvasaMgrahAya prAtipadikArthatyAdisUtre liGgagrahaNam / anyathA prAtipadikArtha eva
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ strIpratyayAH ] jayA'laGkRtaH 317 tadantarbhAvena pRthak tdupaadaanaanupptteH| kacitstrIpratyayaH striyaM bhAryAtvena prakRtyarthavizeSyatayA bodhayati AcAryANI mAnavI shuudriityaadau| bhAryAtvaM sNbndhvishessH| tatraiva ca nirUpakatvena prAkRtyarthAnvayaH / khaTvATavIdevatApade ca strIpratyayA nArthabodhakAH / tatra prakRtyarthe yonimattvarUpastrItvasyAyogyatayA'nanvayAt / ___ na ca zabdagataM strItvAdirUpadharmAntarameva tatra paramparAsaMbandhenArthagatatayA bhAsata iti zrIpatidattoktaM yuktam / tadbhAne maanaabhaavaat| yUskhyAkhyAvityatra svyAkhyapadaM strIliGgazabdaparaM na tu strItvaviziSTArthakazabdaparam / tenATavyAdizabdAnAM strItvaviziSTAbodhakatve'pi na nadIsaMjJAnupapattiH / ata eva strIbhUprabhRtInAM strIpratyayAntatvAbhAvena strItvaviziSTabodhakatve'pi nadIsaMjJAprasaktyA neyavasthAnAviti nissedhsNgtiH| na caivaM senAnye striyai ityAdAvapi nadIsaMjJA syAt / senAnyAdizabdasya tatra vizeSyanighnatayA strIliGgatvAditi vAcyam / prayogAnusAreNa vizeSyasamabhivyAhArAnadhInAyAH strIliGgatAyA vivakSaNIyatvAditi sNkssepH| iti mahAmahopAdhyAyagadAdharabhaTTAcAryaviracite vyutpattivAde linggaarthvivrnnm| atha taddhitArthavivaraNam taddhitapratyayA api nAmaprakRtikAH kvacitprakRtyarthena svArthaMkadezasya kacicca tena svArthasyAnvayabodhaM janayanti / tatra gArgirityatrApatyArthavihitataddhitArthasyApatyasyaikadezejanyatve nirUpakatayAprakRtyarthagargAdyanvayaH / gArgya ityAdau taddhitArthasya gotrApatyaikadezaputraghaTakajanyatve tathA tdnvyH| gAAyaNa ityAdau taddhitArthasya yuvApa
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 vyutpattivAdaH [ taddhite tyasyaikadeze janyatve gAya'sya jIvati tu vaMzye yuvetiparibhASitayuvArthaghaTakajIvane ca gargAderanvayastena gargAdijIvanakAlIno gargagotrApatyasyApatyamayamiti bodhaH / mAJjiSThaM vAsa ityatra tena raktamityathe taddhito vihitH| tatsaMvandhAdhInatadIyarUpAropaviSayatvaM tena raktatvam / zaGkhaH pIta ityAropamAdAya zaGkhAderAropya pItimAdyAzrayaharitAlAdiraktatvasya vAraNAyAdhInAntamArope vizeSaNam / paTAdezcakSurAdinA raktatvasya vAraNAya tadIyatvaM rUpavizeSaNam / atra ca rAgakaraNasya maJjiSThAdeH prakRtyarthasya taddhitArthaikadezasaMvandhe pratiyogitayA rUpe caashrytyaa'nvyH| zUlyamukhyamityAdau taddhitArthasaMskRtaikadeze pAkAdirUpasaMskAre zUlokhAdeH prakRtyarthasyAdhikaraNatvenAnvayaH / pauSI rAtrirityAdau nakSatrayuktakAlArthe taddhitaH / kAlasya nakSatrayuktatvaM ca tanakSatrazazibhogAzrayatvaM, tadekadeze zazibhoge ca karmatayA tnnksstraanvyH| pauSo mAsaH pauSo varSa ityAdau sAsminnityanena vihitasya taddhitasya paurNamAsIghaTitatvAvacchinno'rthaH paurNamAsyAM prkRtyrthpaussyaaderbhedenaanvyH| pauSAdipadaM ca na kevalaM yaugikam / pauSaH pakSa ityAdivyavahAravirahAta ato rUDhamapi / ata eva sUtre saMjJAgrahaNaM rUDhinirUpakatAvacchedakaM ca mAsaniSThazuklapratipadAdidarzAntatithisamudAyatvaM na tu triMzattithirUpamAsatvamAtram / yatkiMcittithyavadhikatriMzattithisamudAye mAsavyavahAre'pi cAndrasaurapauSAdibahirbhUtapauSyAdighaTitatriMzattithyantargatatithiSu pauSAdivyavahAravirahAt / athaivamapi saure pauSAdivyavahArasya nirvivAdatayA dhanuHstharaviviziSTatvameva na kathaM pauSAdipadazakyatAvacchedakamupeyata iti cenna / saure pauSAdau pauSyAdipUrNimAyA alAbhe yogarUDhilabhyapauSapadArthavilopApatteH / na ca tatra rUDhimAtramavalambyeva pauSAdivyavahAraH saurapauSAdau mukhya iti vAcyam / tathA sati yogArthavyutpAdanavaiyarthyAt / atha vilupyatAM varSavizeSe pauSAdipada
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ pauSAdipadArtha0 ] jayA'lakRtaH 316 mukhyArthaH kA kSatiH / tatra lakSaNayA sauramAse pauSavyavahArasyopagantavyatvAt / sthalapadmAdau paGkajavyavahAravaditi cettarhi tatra paussaadipdmukhyaarthmaasnimittkaabdikshraaddhaadivilopprsnggH| yathAzrutazUlapANigranthAnusAriNastu dhanurAdistharavyArabdhazukla pratipadAdidarzAnteSu dhanurAdistharavisamApyamakarAdistharavisaMkrAntimanmAsAbhinnadhanurAdistharavyadhikaraNazukla pratipadAdidarzAnteSu vA pauSAdipadasya rUDhatvameva svIkurvanti, na tu yaugikatvam / "antyopAntyau tribhau jJeyA" viti vacanAt / pauSAdimAsIyapaurNamAsyAM puSyAdiyogasyAniyamAt / na ca yogAnAdare lAghavAttattadrAzistharaviviziSTakAlarUpasaurAdimAsa eva pauSAdipadazaktiruciteti vAcyam / sA vaizAkhasyAmAvAsyA yA rohiNyA saMmbadhyate ityAdizrutibalAcAndra eva vaizAkhAdipadazaktisiddheH / vastuto nakSatreNa yuktaH kAla ityatra nakSatrayogayogyatvameva vivakSitam / puSyAdyayuktAyAmapi pauSAdipUrNimAyAM pauSyAdivyavahArAt / anyathA mAdhyAM yadi maghA nAstItyAderasaMgatyApatteH puSyAdiyogayogyatA ca dhanurAdistharavyArabdhapakSIyatvaM tadrapAkrAntapauNamAsIghaTitatvarUpayogalabhyatAvacchedakaM niyatameva pauSAderiti noktAnupapattyA yaugikatvanirAkaraNasaMbhavastatpadAnAm / athaivaM niruktarUpasya puSyAdyaghaTitatayA tena rUpeNa pUrNimAbodhakapauSyAdizabdAnAM yaugikatvaprasaktireva nAsti pauSI rAtrirityAdau puSyAdiyoga eva pratIyate na tu niruktaM yogyatvam / makarAdistharavyArabdhakRSNapakSIyarAtryAdAvapi tathA vyavahArAditi nakSatreNa yuktaH kAla ityatra yoga eva vivakSaNIyo na tu yogayogyatvamiti paurNamAsyAM pauSyAdipadasya na yaugikatvasaMbhavazvedbhavatu pauSyAdipadaM niruktarUpAvacchinnapUrNimArUDhameva pauSAdipadAnAM tadyogapuraskAreNa mAsavAcakatve bAdhakAbhAvAdyaugikatvaM kathaM pratyAkhyeyam / na ca sAsminpaurNamAsIti sUtrasyAsmin pauSyA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 vyutpattivAdaH [ taddhite dipUrNimAyogyatetyarthavivakSayA dhanurAdirAzistharavyArabdhazukla pratipadAdidarzAnte taddhitAntasamudAyarUDhigrAhakatayopapattau yogarUDhisvIkAro'nucita iti vAcyam / kevalarUDhipakSe samudAyazakyatAvacchedakazarIre ArabdhAntavizeSaNaprakSepaNa gauravAt / pauSataiSamAghAdinAnApadAnAM gurudharmAvacchinne zaktikalpanamapekSya sAsminnityarthe'NaH prtyysyaikshktiklpnaadhikysyocittvaat| na ca yogarUDhipakSe pauSAdipadAnAM yogArtharuDhyarthAbhedAnvayabodhajanakatvakalpanAdhikyena gauravamiti vaacym| bhavanmate'pi tattadarthe yaugikarUDhatvabhramadazAyAM sati ca tattadarthAbhedAnvayaparatvagrahe tathAnvayabodhasya durapahnavatayA tatra tAdRzabodhahetutAkalpanasyAvazyakatvAditi dik| vaiSNavI Rk aindraM havirityAdau devatArthavihitataddhitasya tddevtaaktvmrthH| mantrasya taddevatAkatvaM taduddezyakatyAgakaraNatvena vedabodhitatvam / atha mantrasya tyAgakaraNatvaM baadhitmev| vinApi mantramicchAvizeSarUpasya tasyotpattyA vybhicaaraat| iSTasAdhanatAjJAnaghaTitaklaptasAmagryA anyathAsiddhatvAJceti mantrasya karaNatAM kathaM vedo bodhayed bodhayanvA pramANaM bhvet| stym| mantrasya tyAgakaraNatvaM tyAgAGgoccAraNakatvaM na tu tajjanakatvamato na doSaH / haviSastadevatAkatvaM ca tduddeshyktyaagkrmtvm| tattyAgoddezyatAyA eva taddevatApadArthatvAt / na caivaM ghRtAdisaMpradAnabrAhmaNasya ghRtAdidevatAtvApattiH / uddezyapadena vedabodhitadravyasvAmitvaprakAreNa viSayatAyA eva vivakSitatvAt / saMpradAne ca svAmitvasyAbAdhitatvAt / na ca tyAgoddezyatAyAzcaturthyApi bodhnaattddhitcturyordevtaatvbodhktaayaamvishessaat| "taddhitena caturthyA vA mantraliGgana vA punH| devatAsaGgatistatra durbalaM tu paraM param" ityanena virodha iti vaacym| tyAgoddezyatAyAM vedameyatva
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhita caturyorbalA la0 ] jayA'laGkRtaH 321 syAdhikasya nivezanIyatayA caturthyA tadaMzAbodhanena tasyopAyAntarabodhyatayA caturthyadhInadevatAtvabodhasya vilambitatayA taddhitApekSayA caturthyA jghnytopptteH| devatArthavihitataddhitenaiva devatAtvaghaTakatadaMzasyApi bodhnaat| atha caturthyA vedameyatvAMzasya sAkSAdabodhane'pi tyAgoddezyatvasya sAkSAdvodhanena pitrAdInAM sAhityAvacchinnAnAM pitRbhyo dadyAditi caturthyadhInatyAgoddezyatAbodhasya pitaro devatA iti taddhitasamAnArthakadevatApadAdhInanirapekSatyAgoddezyatvabodhApekSayA'vilambitatvena sAhityAvacchinAnAM nirapekSANAM vA zrAddhoddezyatvamityatra caturthyapekSayA devatApadasya balavatta rUpaM zUlapANiparyAlocitaM vinigamakaM na saMgacchata iti cenna / pitRbhyo dadyAditi caturthyA sAhityAvacchinnasya tyAgoddezyatAbodhe tatra vedasamAnArthakasmRtivAkyajanyatvagrahe satyevAprAmANyazaGkAna dyH| tAdRzagrahazca vilmbitH| devatApadAttyAgoddezyatAbodhazca tadaddezyatAMze vedabodhitatvAvagAhI svasminnaprAmANyazaGkAvyudAsAra' na jJAnAntaramapekSate / svasyaiva svAtmakoddezyatAbodhAMze vyAvattaka vedjnytvaavgaahnaat| aprAmANyazaGkAkalaMkitazca bodho jAto'pyakiMcitkara iti devatApadasya jhaTiti nizcIyamAnaprAmANyakabodhajanakatayA balavattvena vinigamanAyA upapattaH / evaM zrAddhArthAvAhanprakAzakAt pitara ityAdimantrabahuvacanopasthApitasAhityAvacchinnAvAhanabodhena sAhityAvacchinnAnAM zrAddhadevatAtvalAbhe'pi mA naGgasya vipakSabAdhakatarkAdisApekSavyAptinizcayAdhInatayA sutarAM pitaro devatA ityato durbalateti bodhyam / kApotaM rAjataM janate yAdau samUhArthavihitasya paryAptasamudAyatvAvacchino'rthaH paryAptau pratyarthakapotatvAdyanavacchinnasyAnvayaH / kapotazukasArikAdiparyApta samudAyatvasya paryAptizca na nyuunvRttikpottvaadinaa'vcchidyte| ato na tAdRzasamudAye kApotAdivyavahAraH / 1
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ AkhyAte 322 vyutpattivAdaH paryAptyavacchedakatve cAnyUnavRttitvameva ca tantraM na tvanatiriktavRttitvamapi / anyathA AkAzatvAderiva ghaTatvAderapi dvitvAdiparyAptyavacchedakatA na syAt / AkAzAvitivat ghaTAvityapi na syaat| itthaM ca kapotamAtravRttizatatvAdiparyAptAvapi atiriktavRttikapotatvAderavacchedakatAnirvAhAt / kapotazatAdAvapi kaapotaadivyvhaaroppttiH| paryAptyatiprasaktadharmasya tadanavacchedakatve gatyantaraM cintniiym| / iti mahAmahopAdhyAyagadAdharabhaTTAcAryaviracite vyutpattivAde taddhitArthavivaraNam / athAkhyAtavivaraNam dhAtuprakRtikAzca lakArakRtsanyapicprabhRtayaH pratyayAH keciddhAtvAnvitasAdhakatamatvaM bruvate / arthAntaramanabhidadhAnAzca kecidAkAGkSAnirvAhakatayA prakRtibhiH svIyArthabodhana evopkurvte| tatra laDAdidazalakArANAM laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhya iti sUtreNa kartRkarmabhAveSvanuziSTAnAM krtRtvsaamaanymrthH| tAvanmAtrAbhidhAnenaiva prathamAntapadopasthApyavizeSaNatayA tadanvayena kRtiviziSTasya krturbodhnirvaahaat| lakArasya tadbodhakatayA na laHkarmaNItisUtravirodhaH,bodhakatAyA eva tatra saptamyarthatvAt , na tu vaacktaayaaH| gauraveNa viziSTadharmiNi zaktervAdhAt / maitraH pacatItyAdau lakAre prathamAntapadasAmAnAdhikaraNyapravAdasyAbhedena tadarthAnvitasvArthabodhaparatvAbhAve'pi kathaMcidupapAdanasaMbhavAt / tRtIyAyAH sAdhutAniyAmakaM lakArAdinA karturanabhidhAnamapi kartRtvaviziSTAbodhanameva, na tu viziSTazaktyA'bodhanaparyantamato viziSTasya lakArAvAcyatve'
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRtvAnabhidhAna0 ] jayA'laGkRtaH 323 pi caitraH pacatItyAdau na tRtIyApattiH / anvayabalena viziSTabodhAt / caitraH paktetyAdau kRtpratyayasya dharmiNi zaktAvapi na kSatiH / zaktyadhInaviziSTabodhasAdhAraNa bodhasyaivAnabhidhAnapadArthapratiyogitvAt / athAnabhihite kutrttari tRtIyetyanuzAsane'pi saptamyartho bodhakatvameva / tathA ca caitreNa pacyata ityAdau tRtIyArthakartRtvasya prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnAnna kartRtvaviziSTa dharmibodhakatvamiti sUtravirodhaH / yadi ca tatra kartrAdipadaM dharmaparam / tathA ca samabhivyAhRtalakArAdyanabhihitaM kartRtvaM tRtIyArtha iti sUtrArtha : caitreNa pacyata ityAdau kartutvasya tRtIyAmAtrArthatvAllakAreNa tadanabhidhAnaM sughaTamityucyate tadA tatrAnabhidhAnazabdArtho bhavataiva vaktavyaH / na tAvadavAcakatvaM tadarthaH / lakArasAmAnyasyaiva kartRtvazaktatvenAnuktisaMbhavAt / karttari yako'sAdhutvAdeva caitraH pacyate ityaadipryogvaarnnaat| yagAdhanuttaratvasya kartRtvazaktatAvacchedakakoTAvanivezAt / tatra tanniveze pacyante mASAH, bhidyate kusUlaH, lUyate kedAra ityAdau karmakarttuH mApakusUlakedArAdeH kartRtvabodhAnupapattiH / na ca tatra svayamevetyasyA - dhyAhAreNAvyayasvayaMpadottara tRtIyayA kartRtvaM bodhyate na tu lakAreNeti vAcyam / svayamityAdyadhyAhAraM vinApi tatra kartRtvabodhAbhyupagamAt / tatra lakAreNa kartRtvAbodhane karmakarttuH 'karmavatkarmaraNA tulyakriya' ityatidezavaiyarthyApAtAt / lakArasya karmatvabodhakatayaiva yagAtmanepadaciciNvadbhAvarUpAtidezaphalanirvAhAt / na ca karmakarttari lakArAdhIna karmatvabodhasyApyAvazyakatA / vastugatyA karmakarttuH karmatvAtideze caitraH svaM pazyati svaM hantItyAdAvapi yagAtmanepadAdiprasaGgAt / lakAreNa karmatvavivakSAyAmeva karmatvAtidezasya sviikrnniiytvaat| tathA ca tvanmate'pi karmatvAtidezAsaMgatiriti vAcyam / karmatvavivakSAyAmapi kartRtvavivakSaraNe kartRkarmAdisaMjJAsamAvezavirodhena paratvAtkartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhenAtmanepadaciNvadbhAvAdyanu
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 vyutpattivAdaH / pAkhyAte papatteH / kartari zabityAdyapavAdaviSayatayA yako'pyanirvAhAditi sArthakatvAt / na ca karmatvakartRtvayorubhayostatra bodhasvIkAre tadekatarasyAkhyAtArthatayoddezyatAvacchedakatayA bhAnAsaMbhavAtsamUhAlambanabodha eva svIkaraNIya iti vAkyabhedApattiriti vAcyam / ekatra dvayamiti rItyA tadubhayabodhasya samUhAlambanavilakSaNasya sviikaaraat| yadi ca vidheyadvayatvajJAnaM samUhAlambanAtmakameva / ata eva vidheyabhede vAkyabheda itimImAMsakasiddhAnto'pItyucyate, tadAstudhAtoreva svakarmakakriyAyAM lkssnnaa| kartRtvasaMbandhamadhya eva vA svanirUpakakriyAkarmatvasyApyantarbhAva itylm| ___ evamakarmakatve'pi prasUte gauHprAsoSTa gauH, namate daNDamUlamanasta daNDa ityAdau NyarthAntarbhAveNaiva karmakartRtAnirvAhe "na duhasnunamAM yaciNA" viti ycinissedhoppttiH| evaM caitreNa pakSyata ityAdau kartRtvavAcakatAyA durapahnavatvAt tRtIyA nuppttiH| caitraH pakSyata ityAdI lakAreNa kartRtvabodhanAtsyAllakArasAdhAraNarUpasya tadvAcakatAvacchedakatAdhrauvyAcca / nApi tadavodhakatvaM tadanabhidhAnaM caitreNa pacyata iti vAkyajabodhe kartRtvaviSayake tAdRzavAkyaghaTakasakalapadAnAmeva janakatayA taghaTakalakArasyApi kartRtvabodhakatAyA vAGmAtreNApratyAkhyeyatvAt / kartatvaviSayatvAprayojakatvaM lAdInAM tadanabhidhAyakatvaM caitreNa pacyata ityAdau dhAtvarthavizeSaNatayA kartRtvaviSayatA tRtIyAprayojyaiva na tvAkhyAtaprayojyA / AkhyAtasyAzrayatAsaMbandhAvacchinnakartRtvaprakAratAyA eva kAryatAvacchedakatvAdityapi na samyak / pacatItyavAntaravAkyArthabodhAsaMgrAhakatayA prakAratAyA evAkhyAtajanyatAvacchedakatvAsaMbhavAt / prathamAntasamabhivyAhArajJAnasya yogyatAjJAnAdervA janyatAyAmuktaprakAratAyA avcchedktvaat| yadi ca 'prathamAntapadasamabhivyAhRtAkhyAtapadajanyatAvacchedakatayaiva dharmiviSayatAnirUpitakartRtvaviSaya
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRtvAnabhidhAna0 ] jayA'laGkRtaH 325 tAyA AkhyAtaprayojyatvam / kartatvaviSayatAsAmAnyaM ca nAkhyAtapadajJAnasAmAnyajanyatAvacchedakaM tAdRzasAmAnyakAryakAraNabhAve mAnAbhAvAdityucyate, tadApi caitreNa pacyate taNDula ityAdivAkyArthabodhasya parasparasamabhivyAhRtapadasamUharUpavAkyajJAnahetukatayA tadvA kyArthaviSayatAntaHpAtikartRtvaviSayatAyA vAkyaghaTakAkhyAtaprayojyatvaM durvArameveti / maivam / anabhihiteti karttari tRtIyetyasya kartRtvavizeSyatayA prAtipadikArthe'vivakSite tRtIyetyarthaH / prAtipadikArthavizeSaNatayaiva kartutve'vivakSite iti yAvat / avadhAraNaparatayA prAtipadikArthavizeSyatayA kartRtve vivakSite taduttaraM tRtIyeti paryavasitam / atazcaitraH pacatItyAdAvAkhyAtena kartRtva bodhanAduktArthAnAmaprayoga iti nyAyAttatIyApattivirahAt / prAtipadikArthAnvayitayA kartRtvavivakSAyAmityeva samyakkiM vizeSyatayAnvayitvaparyantanivezaneneti nAzaGkayam / saMkhyAtiriktasubarthasya prakRtyarthavizeSyatayaivAnvaya iti vyutpattisUcakatvena vizeSyatayAnvayitvaparyantasyAvazyaM vivakSaNIyatvAdyathAzratasUtrArthAnurodhena karttari lakAravibhaktyoH zaktitvAdibhirvaiyAkaraNairapi prAtipadikArthavizeSyatayA karttari vivakSite tRtIyetyeva sUtrArtho vAcyaH / anyathA caitreNa pacyata ityAdau kartturanabhidhAnasyoktakrameNa durvacatApatterityalamadhikena / athAnabhihite karttari tRtIyetyasyoktArthakatve caitrAdikartakatvavizeSitapAkAdivivakSayA caitreNa pacatItyAdiprayogApattiH / na ca parasmaipadArtha kartRtvAnvayivizeSyavirahAnna tathA prayogaH / vizeSyatayApi kartRtvabodhasambhavAt / caitramaitrobhayakartRkapAkasthale caitrakartakapAkakarttA maitra ityanvayatAtparyeNa caitreNa pacati maitra iti prayogasya durvAratvAcca / na ca kartatvAtirikte vizeSaNatApannAyAM kartutve vA vizeSaNatAnApannAyAM kriyAyAmeva tRtIyArthakartRtvAnvayo vyutpanna iti vAcyam / caitreNa pAcayati maitra ityAdau eyarthakartRtvavizeSaNatApane pAkAdau caitrAdi
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH [ AkhyAte kartRkatvAnvayena tAdRzavyutpatterasiddheH / na ca lakArArthakatatvavizeSaNatAnApannakriyAvizeSaNatayA kartRtvabodhakatvaM mupAM vyutpannamiti na kazciddoSa iti vAcyam / uktasthale caitreNa pakavAna maitra iti prayogApatteH / maivam / AzrayAtiriktAvizeSaNatApannakartRtvavizeSaNatAnApannakriyAyAM tRtIyArthakartRtvAnvayavyutpattau na kiMcidbAdhakam / maitreNa pAcayatItyAdau kartRtvanirvAhakavyApAro NijarthaH / tatrAzrayAtirikta vyApAre vizeSaNaM kartatvamiti tadvizeSaNatApannakriyAyAM tRtIyArthakatatvavizeSaNatve na kiMcibAdhakam / caitreNa pacati maitra ityAdayazca na prayogAH / tatrAzraya eva kRtavizeSaNatayA tadvizeSaNatAnApannakriyAyAM tRtIyayA kartRtvabodhanA saMbhavAt / kRtivizeSyakabodhAbhiprAyeNa caitreNa pacatIti vAraNAyAzrayavizeSaNatvamupekSyAzrayAtiriktAvizeSaNatvaM nivezitam / anabhihite karttari tRtIyetyasyApi niruktakriyAvizeSaNatayA prAtipadikArthAnvayikartRtvavivakSAyAM taduttaraM tRtIyA bhavatItyevArtha iti dik / kartRtvaM ca caitraH pacatItyAdau kriyAnukUlA kRtireva / tasyA evAnukUlakRtitvena kRtitvena vA''khyAtavAcyatA / ratho gacchati, kASThaM pacatItyAdau ca kriyAnukUlavyApArarUpe kartRtve nirUDhalakSaNA kRtitvajAte: pravRttinimittatve lAghavAt / mImAMsakAstu vyApAratvenaiva zaktiH / pacatItyAdAvapi tenaiva rUpeNa bodhopagamAt / evaM cAcetane'pi prayogo mukhya eva / kRtitvasya lAghavaM cAkiMcitkaram / yatra laghugururUpAbhyAM bodho nirvivAdastatraiva laghurUpAvacchinne zaktyupagamAt / prakRte ca kRtitvena bodhasya savivAdatvAt , tathApi tadavacchinne zaktyupagame tatrAmukhyArthe'nAditAtparyakalpa nAyAM gauravAt / evaM bIjAdinAGkaraH kRta ityAdau vinApi yatnaM kRtraH prayogAt , tasyApi vyApArasAmAnyArthakatA / ataH karotivivaraNIyArthakatve'pi nAkhyAtasya yatnatvAvacchinnavAcakatA na vA kiM karoti pacatIti
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyikamatam ] jayA'laGkRtaH 327 praznottarayoH samAnaprakArakabodhajanakatvAnurodhena tathAtvam / __atra kecit / pacatItivAkyajanyabodhe sati yatnatvAvacchinne vartamAnatvasaMzayAnudayAttatra yatnatvAvacchinne vartamAnatvabodhakatvasiddhau tadavacchinne shktirlaaghvaasidhyti| na hi yatnAvinAbhUtakriyAvizeSaliGgakAnumAnalabhyena yatnatvAvacchinnena samaM vartamAnatvAnvayabodhakatvamAkhyAtasyArthAdhyAhAramate'pi saMbhavati, laDAdikRtavartamAnatvAnvayabodhe laDAdisamabhivyAhRtadhAtvanyatarajanyavizeSyopasthite: kAraNatAyA AvazyakatvAt / anyathA nirAkAGkSayatnAdipadamAtrAdyatnAdyupasthitAvapi tatra vartamAnatvAderlaDAdito bodhaprasaGgAt / na cArthAdhyAhAravAdinAM dvAraM pidhAnaM kRtirityAdito dvArakarmakakRteriva pacati yatna ityAditaH pAkayatno vartamAna ityAdyAkArako vartamAnatvAderbodha iSTa eveti vAcyam / parasparasAkAGkSapadArthadvayAnvayAbodha evAdhyAhRtasyeva nirAkAGkSapadAdupasthitasyAthasya viSayatAyAstairupagamAt / tatrAnvayAnubhAvakasAkAGkSapadasattvAt / prakRte cAnvayabodhasyA''kAGkSAnupayogipadArthAnvayaviSayakatvena tessaampysNmttvaat| tatsvIkAre nirAkAGkSasyApyanubhAvakatvasvIkArApatteH / zAbdabodhe AkAGkSAnupayogaprasaGgAcceti tnn| tAtparyaliGgana yatnatvAvacchinne vartamAnatvAnumiterevopagamAt / tAzavartamAnatvapratItau zAbdatvapratIte: svivaadtvaadityaahuH| - atra naiyaayikaaH| ratho gacchatItyAdAvAzrayatvamevAkhyAtArtho na tu vyaapaarH| anyadIyagamanAnukUlanodanAdivilakSaNavyApAravati gacchatItyaprayogAta / evaM ca kASThaM pacatItyAdiprayoga eva vyApArazaktimAkhyAtasya sAdhayed yadi svArasikaH syAt / tadeva na / na hi caitraH pacatItyAdiprayogeNa kASThaM pacatItyAdiprayogasyAvizeSaH / evamacetane svarasataH kartapadAprayogAt kRto'pi yatnatvaviziSTo'rthaH / evaM caitra eva pacati pAkakartA na tvacetanaM kASThAdItyAdiprayogAllakA
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 vyutpattivAdaH [ pAkhyAte rasya yatnatvaviziSTArthakatAyA AvazyakatvAt / lAghavAttatraiva zakti ApAre lkssnneti| na ca yatnatvasyAkhyAtAvAcyanivRttijIvanayoniyatnasAdhAraNatayA lakArazakyatAvacchedakatvAsaMbhava iti vAcyam / nivRttyAdiyatnasyAkhyAtavAcyatopagame kSativirahAt / nivRttyAdeH pAkAnukUlatAviraheNa tatkAle pacatItiprayogApattivirahAt, iSTasAdhanatAjJAnajanyatAvacchedakapravRttitvajAterevAkhyAtapravRttinimittatvopagamAdvA / ata evezvarakRterjanyamAtrajanakatve'pIzvaraH pacati Izvaro bhuGkta ityAdayo na prayogAH / na caivamIzvaro vedaM vakti mathurAyAM kRSNo vihrtiityaadipryogaanuppttiH| atrAkhyAtasya lakSyArthavyApArabodhakatopagamAt / IzvarakRtisAdhAraNadharmasyAkhyAtapravRttinimittatve'pi tatra vyApAralakSaNAyA AvazyakatvAt / tathA hi / AtmA pacati zarIraM pacatItyAdisvArasikaprayogavirahAdAkhyAtArthakRteruddezyatAvacchedakazarIravizeSAvacchedena samavAyenAnvayaniyamaH svIkaraNIyaH / caitrAdipadasya zarIravizeSaviziSTAtmaparatayA caitraH pacatItyAdau zarIravizeSAtmakoddezyatAvacchedekAvacchedenAtmani samavAyenAnvayasaMbhavAt / gauraH pacatItyAdAvapi gaurAdipadasya gaurazarIrAdyavacchinnAtmani AkhyAtasyaiva vA vyApAre lakSaNopagamAt / evaM cezvarakRteH zarIrAnavacchinnatvAduktasthale kRtastathAnvayAsaMbhava iti vyApAralakSaNA AvazyakI / IzvarakRtisAdhAraNayatnatvAvacchinna evAkhyAtArthaH / asAdhAraNAnukUlatvaM yatne kriyAyAH saMbandhatayA bhAsate na tvanukUlatAmAtram / asAdhAraNAnukUlatAyA evAkAGkSAnirUpakatvopagamAdato'smadAdikatakapAkAdikriyAnukUlakRtimAdAya nezvaraH pacatItiprayogaH / vedavacanAdau ca IzvarakRterevAsAdhAraNakAraNatvAt Izvaro vedaM vaktItyAdayaH prayogA ityapi kecit| atha kRterAkhyAtasya kRtrazca vAcyatve karotItyAdau kRterdvidhA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkhyAtArtha0 ] jayA'laGkRtaH 326 bhAnaM syaat| dhAtupratyayayordvayoH kRtibodhakatvAditi cenna / eko dvAvityAdau ekatvadvitvAdibodhakaprakRtipratyayobhayasattve'pyekadhaivaikatvAdidhIvatprakRte'pi bAdhakAbhAvAt / tatra vibhakteH sAdhutvArthakatve'trApi tathAtvAt / atha tarhi karoti caitra ityAdau prAtipadikArthe sAkSAdeva kRtyanvayaH syAt / sa ca nAmArthadhAtvarthayorbhedena sAkSAdanvayasyAvyupannatvAt tathA na saMbhavatIti nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanvayopagame karmatAdibodhakavibhaktarasattve'pi taNDulaH pacatItyAdau karmatAdisaMbandhena taNDulAdeH pAkAdAvanvayasaMbhavena tAdRzavAkyAttaNDulakarmakapAkAdibodhApatteH / na ca prAtipadikArthaprakArakakriyAnvayabodha evAvyutpanno na tu kriyAprakArakaprAtipadikArthavizeSyakabodho'pIti vAcyam / ghaTa: karotItyAditaH karmatAsaMbandhena kRtyAdeH ghaTAdAvanvayAbhAvAt kriyAprakArakanAmArthaviSayakabodhasyAvyutpannatvAditi cenna / uktAtiprasaGgavAraNAya dhAtoH karmatAdisaMbandhena kriyAnvayAbodhakatvavyutpatterupagamAnna tvAzrayatAsaMbandhena kRtyAdirUpakriyAnvayAbodhakatvavyutpatterityadoSAt / na ca tAdRzAtiprasaGgavAraNAya dhAtujanyakRtyAdiprakArakAnvayabodhe pratyayajanyavizeSyopasthiterhetutA vaacyaa| tAdRzakAraNAbhAvAt prAtipadikArthavizeSyakabodhopi na saMbhavatIti vaacym| karmatvAdisaMbandhena kRtyAdiprakArakabodhasyAprasidvayA sAmagrayakalpanenApAdakAbhAvAt tAdRzakAraNatAyA akalpanAt / na ca kriyate caitra ityAdau kRtiprakArakabodhavAraNAyaiva uktakAraNatAkalpanamAvazyakamiti vAcyam / sati tAtparye iSTatvAt / kartavizeSyakAnvayabodhaparadhAtUttarayako' sAdhutvAcca prAmANikAnAM na tathA pryogH| karaNaM caitra ityAdau caitrAdau dhAtvarthakRterAzrayatAsaMbandhenAnvayabodhavAraNAya tAdRzakAryakAraNabhAvakalpanamityapi na / tAdRzabodhe AkhyAtAntadhAtunA samabhivyAhArajJAnahetutayaivoktasthale taadRshvodhvaarnnsNbhvaat|
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 vyutpattivAdaH [ pAkhyAte dIdhitikRtastu gacchati jAnAti karotItyAdau AkhyAtasyAzrayatve nirUDhalakSaNAyAH svIkArAnna nAmArthe kriyAyAH sAkSAdanvaya ityaahuH| tanmate yadyapyAzrayatvasaMbandhasyAdhikasya jAnAti caitra ityAdivAkyajanyabodhaviSayatAkalpanena gauravaM tathApi yatra dhAtorjJAnAzrayatve lakSaNAgrahaH zaktibhramo vA tatra caitrAdivizeSyako jJAnAzrayatvAdiprakArako bodha prAzrayatAyAH saMsargatAvAdinAmapyanumataH / caitrAdivizeSyakAzrayatAsaMsargajJAnAdiprakArakazAbdabodhastu dIdhitikAramate kvacidapi na prasidhyatIti tAdRzazAbdabodhe yogyatAjJAnAdehetutAkalpanaM tathAvidhazAbdabodhAGgIkartumaNikArasya mate Avazyakamiti gaurvm|| vastutastu caitreNa jJAyate ghaTa ityAdau karmapratyayasthale yAvatAM padArthAnAM prakAratA tAvatAM caitro jAnAti ghaTamityAdi kartRpratyayasthale tathAtvaM, paraMtu vishessyvishessnnbhaavvaipriitym| evaM karmapratyayasthale yasya sasaMbandhikapadArthasya yadaMze vizeSyatA kartapratyayasthale tannirUpakatAyAstadaMze prakAratA ityanubhavasya durapahnavatvAbhiprAyeNAzrayatvasyAkhyAtArthatAM dIdhitikAra urarIcakAra / caitreNa jJAyate ityatrAdheyatvarUpatRtIyArthasya caitravizeSyatvAt / caitro jAnAtItyatrAdheyatAnirUpakatvarUpAdhAratAyAzcaitrAMze'prakAratve tAdRzAnubhavavirodhAt / na ca caitreNa jJAyata ityatrApyAdheyatvaM saMsarga eva na tu vizeSyamiti vAcyam / tathA sati AtmanA jJAyate na ghaTenetyAdau ghttaadivRttitvaabhaavbodhaanupptteH| Adheyatvasya tRtIyArthatAviraheNa tRtIyAntAdghaTAdivRttitvarUpapratiyogyanupasthiteH / AdheyatvasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA ca tatsambandhAvacchinnaghaTAbhAvabodhasya tatropagamAsaMbhavAt / tAhazasambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve jJAne na ghaTa ityAdi. vAkyajanyapratyaye jJAnAdyadhikaraNakatAdRzasaMbandhAvacchinnaghaTAdya
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 kartR vazaktatAvacchaTeka0 ] jayA'laGkRtaH bhAvasyApyavagAhanasaMbhavAdghaTe jJAnaM na vetyAdisaMzayanirAsAya kadAcijjJAne na ghaTa ityAdikamapi prayujyeta / ata evAnukUlakRtimattvAdirUpakartatvAderapi caitraH pacatItyAdau prakAratA maNikRtApi svIkriyate na tu saMsargatA / na pacatItyAdAvanvayabodhAnirvAhAt / tAzasaMbandhasya vRttyaniyAmakatayA abhAvapratiyogitAnavacchedakatvena tatsaMbandhAvacchinnakriyAvirahapratyayasya tatropagamAsaMbhavAt / evaM caitreNa jJAyata ityAdAvAdheyatvasya tRtIyayA avivakSaNe prAtipadikArthamAtravivakSayA tadviSayAnuziSTaprathamaiva syAt / jAnAti caitra ityAdau cAkhyAna kartatvAvivakSaNe dhAtvartharUpabhAvamAtraparatayA parasmaipadasya nAdivikaraNasya vA saadhutaapttiH| bhAvakamaNorityAtmanepadavidhAyakAnuzAsanaviSayatvAt kartarItyadhikArIyatryAdibhyaH bhA itynushaasnaavissytvaanyceti| tatrAkhyAtasya katatvAbodhakatAyuktistu na sAdhIyasI itarAvizeSaNatayA kriyAbodhaparatvarUpabhAvavivakSAyAmAtmanepadAnuzAsanaviSayatopagamAduktasthale parasmaipadasAdhutAyAstAdRzabhAvavivakSAdivirahasya bhAdyanuzAsanaviSayatvopagamena bhAdivikaraNasya sAdhutAyAzca nirvAhasaMbhavAt / pacan pacatItyAdAvivoddezyatAvacchedakavidheyAbhedena jAnan jAnAtItyAdenirAkAGkSatAnihAyApi jAnAtItyAdAvAkhyAtasyAzrayatArthakatopagama AvazyakaH / anyathA kRdantapratipAdyatAvacchedakasya jJAnAdirUpavidheyabhinnatayA nirAkAGkSatAviraheNa tathA pryogaaptteH| etena tatrAzrayatAyAH prakAratopagame jAnAti caitra ityAdivAkyajJAnaghaTitazAvdasAmagrayA bhinnaviSayapratyakSAdipratibandhakatAyAmAkhyAtajanyAzrayatvopasthityAdirUpAdhikakAraNAnAM niveze gauraveNAzrayatAyAH sNsrgtvmevocitmityaadikmnupaadeym| nazyatItyAdau pratiyogitvarUpakartatvamAkhyAtArthastAdRzasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAnava cchedakatvena nazyatItyAdau nAzapratiyogitvAbhA
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 vyutpattivAdaH [pAkhyAte vabodhasyaiva svIkaraNIyatayA na saMsargatAsaMbhavaH / athAkhyAtasya kartatvazaktatAvacchedakaM rUpaM durvacam / na ca tiGtvaM tathA tasAdisAdhAraNasya tiGtvasya durvctvaat| na ca pANinIyasaGketasaMbandhena tiGpadavattvameva titvaM tibAdyaSTAdazasu tatpadasaMketagrAhakaM ca Adirantyeneti sUtrameva tatsaMketamaviduSAmanadhItapANinIyatantrANAMtiptvAdinA zaktibhramAdeva zAbdabodha iti vAcyam / evaM sati ghaTAdivAcakaghaTAdipadeSvapi kasya cicchabdasya puruSavizeSIyasaMketasaMbhavena tulyayuktayA tatrApi tacchabdasyaiva zaktatAvacchedakatApattyA tibAdiSu pANinestipadasaMketavattatra zabdAntarasaMketasyApi anyapuruSIyasya saMbhavAt / tattacchabdAnAmapi pravRttinimittatAyAH suvctvaadvinigmnaanupptteH| atra kecit / tibAdisthAnino lakAramya latvajAtipuraskAreNa kRtivaacktaa| pacatItyAdau lakArAzravaNe'pyAdezena tibAdinA sthAninaH smaraNAttata evaarthopsthitiH| AdezAdezibhAvamaviduSAM tu tiptvAdinA shktibhrmaadevaarthopsthitiH| yatra tivAdelAdezatvajJAnaM nAsti zrutalakArAcArthopasthitistatra pacatItyAdivAkyAcchAbdabodhavAraNAya pacatItyAdyAnupUrvIjJAnajanyabodhe tibAderlAdezatvajJAnamapi hetuH| na coktasthale dhAtusAkAGkSatvajJAne bhavatyeva zAbdabodhastadasattve ca kAraNAbhAvAdeva nApattiriti vAcyam / pacatItyAdau tibAdinA lakArasyopasthApane'pi tattaddhAtusAkAGkSatayA tatsmArakAbhAvena zAbdabodhAnupapatteH lakAre dhAtusAkAGkSatvagrahasya zAbdabodhahetutvAsaMbhavAt / na hi tattaddhAtusAkAGkSatvena lastibAdisthAnIyena tadrUpAvacchinnameva tibAdiH smArayet api tu latvenaiva tthaatvmiti| evaM tattaddhAtupadAvyavahitottaratvarUpatatsAkAGkSatvena yena puMsA na lakAraH zrutastasya tena rUpeNa tattatsmaraNAsaMbhava iti|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmanepada0 ] jayA'laGkRtaH 333 atredaM cintyte| lakArativAdyoranatiprasaktasthAnyAdezabhAvasya durvacatvAt / tibAdismAritalakArasya vAcakatvaM na vicaarshm| tibAdereva yatra vAcakatAgrahastadanurodhena pacatItyAdyAnupUrvIjJAnasya tibAdijanyopasthitisahakAreNa zAbdabodhopadhAyakatAkalpanasyAvazyakatayA lakArajanyopasthitisahakRtatAdRzAnupUrvIjJAnatibAdidharmikalAdezatvajJAnaghaTitasAmagra yantarakalpane gauraveNa lAghavAttibAdereva tAdUpyeNa zaktikalpanAyA ucitatvaM cetyAkhyAtasAmAnyasya kartRtva iva tadvizeSasyAtmanepadasya karmatve zaktirna tu yathAzrutAgrAhivaiyAkaraNamata iva karmarUpadharmivAcakatvaM gauravAt / prathamAntapadArthe karmatvAnvayavalAdeva karmatA viziSTadharmilAbhasaMbhavAt / na cAtmanepadasya zAnacpratyayasya dharmiNi zakteH pacyamAnamAnayetyAdau pacyamAnAdiniSThAnayanakarmatvAdyanurodhenAvazyakatvAttata evopapattau AkhyAtarUpAtmanepadasya dharmavAcakatvaM niyuktikamiti vAcyam / tazAnacsAdhAraNasyAtmanepadatvasya zaktatAvacchedakatva eva tathoktisaMbhavAt / tAdRzAtmanepadatvasya cAguronirvacanAsaMbhavAt / pANinyAdisaMketasaMbandhenAtmanepadavattvasya zaktatAvacchedakatAyA uktarItyA'navakAzAt / atastAdInAM tattadrUpaNa zaktikalpanasyAvazyakatayA lAghavAtkarmatva eva tatkalpanAt / karmatvaM ca tyajyate grAmo, gamyate grAma, ityAdau dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogavibhAgAdireva vizeSyatayA tiGvAcyaH / caitreNa gamyate grAmaH ityatra tRtIyArthastatkartakatvarUpamAdheyatvaM tasya dhAtvarthe saMyogAtmakaphalAvacchinne spandalakSaNe vyApAre tasya ca janyatAsaMbandhenAtmanepadArthasaMyogarUpaphale tasya cAzrayatAsaMbandhena prathamAntapadopasthApyagrAme'nvaya iti caitravRttiryaH saMyogAvacchinnaspandastajanyasaMyogavAn grAma ityAkArakaH shaabdbodhH| caitreNa tyajyate grAma ityatra saMyogasthAne vibhAgamantarbhAvya bodha upapAda
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 vyutpattivAdaH [ zrAkhyAte nIyaH / atha caitraniSThakriyAjanyasaMyogavibhAgAdergrAmAdAviva caitrAdAvapi sattvAt caitreNa tyajyate gamyate caitra ityapi syAt / na syAcca caitreNa na gamyate, na tyajyate caitra, ityAdIti cet / atra dIdhitikAraprabhRtayaH phalamiva tatra kriyAnvayiparasamave - tatvamapi karmAkhyAtArthaH / paratve ca bhedarUpe pratiyogitayA phale AzrayatayAnvayinaH prathamAntapadopasthApyasyAnvayaH / caitre caitrAnyasamavetakriyAjanyasaMyogAdimattvasyAnvayAyogyatvAt / tAdRzasaMyogAdyabhAvasya ca tatrAnvayayogyatvAnna tatrApattyanupapattyoravakAza ityAhuH 1 tatredaM cintayanti / prathamAntapadopasthApyakarmaNo'nvayitAvacchedakAvacchinnatvAvizeSitapratiyogitayA bhedAMze'nvayopagame'pi caitre'pi caitrasya dvitvAdinAbhedasaMbhavena tatsamavetakriyAyAM parasamavetatvAkSateruktadoSoddhArAsaMbhavaH / anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitayA tatra tadbhAnasvIkAre caitreNa dravyaM gamyate ityAdAvanupapattiH, dravyatvAvacchinnabhinnasamavetatvAdeH kriyAdau bAdhAt / na ca tatra dravyapadaM lakSaNayA caitrAnyadravyaparamiti vAcyam, mandena gamyate manda ityAdau mandasya mandAnyamandaparatvAsaMbhavAt mandAnyasamavetamandavRttikriyAyA apasiddhyAnupapattitAdavasthyAt / ananugatamandagatatattadvayaktitvopasthityanaiyatvAt / kartRvyaktibhinnamandatvena lakSaNAgrahasya tAdRzavAkyajanyadhIpUrvatvasya niyamato'saMbhavAt / na ca phalavizeSyavyaktInAM tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAsaMbandhena paratve'nvayAtsaMbandhopasthitezvAnapekSaNAnnAnupapattiriti vAcyam / saMsarga tAtparyajJAnAnurodhena tadupasthiterapi shaabdbuddhaavpekssnniiytvaat| tadvacatayA tadvacaktirna gamyate ityAdAvabhAvapratiyogikoTipraviSTatadvayaktitvAvacchinnabhinnasamavetatadvayaktisama vetakriyAyA prasiddheH /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmAkhyAtArthaH ] jayA'laGkRtaH ye tu phalaM bhedazca karmapratyayArthaH, phale janyatAsaMbandhena bhede ca svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena kriyAyA anvayaH bhedaphalayozca karmaNyAzrayatAsaMbandhenAnvayaH, caitrasamavetakriyAvacchinnabhedasya caitro nAzraya iti tAdRzakriyAjanyaphalAzrayatve'pi tasya caitreNa caitrogamyata iti na prayogaH, mando mandena gamyate ityAderekamandAdiniSThakriyAvacchinnabhedasahitasya tajjanyaphalasya mandAntare sattvAmnAnupattiriti bruvate tanmate'pi caitreNa caitro na gamyate ityAderanupapattirdu raiva / caitre caitrasamavetakriyAvacchinnabhedAbhAvasattve'pi tAdRzakriyAjanyaphalAbhAvamya bAdhAt / na ca phalAbhAvo nayA na tatra pratyAyyo'pi tu bhedAbhAva eva karmaNIti vAcyam / yadA caitreNa grAmo na gamyate tadApi taadRshpryogaanupptteH| tAdRzabhedAbhAvasya grAme bAdhAt / na ca bhedasya sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena phle'nvyH| tAdRzasambandhena kriyAvacchinnabhedaviziSTasya kriyAjanyaphalasyaiva cAbhAvo nayA karmaNi pratyAsyata iti na dossH| viziSTAbhAvasyobhayatra sattvAditi vAcyam / evamapi mandena yatrAparamando na gamyate'pi tu grAmAdireva tatra prAmAdigantari manda mandAntaraniSThakriyAvacchinnabhedasahitasya svAtmakamandaniSThakriyAjanyagrAmAdisaMyogasya sattvena viziSTAbhAvabAdhAnmandena mando na gamyate ityAderanupapattiH / yadi phalameva karmAkhyAtArthastasyAzrayatvasvAnukUlakriyAvacchinnabhedavattvobhayasaMbandhena krmnnynvyH| nasamabhivyAhAre ca tadubhayasaMbandhAvacchinnakriyAjanyaphalAbhAva eva tatrAnvayItyucyate, tadApi yatra caitramaitrayorubhayakarmajasaMyogastatra caitraniSThatAdRzasaMyogasya caitre AzrayatvasvAnukalakriyAvacchinnabhedavattvobhayasaMbandhena sattvAccaitreNa caitro na gamyate ityasyAnupapatteH / caitreNa caitro gamyate ityApattezca / atrocyte| bhedaH phalaM ca krmaakhyaataarthH| svAvacchinnaprati
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 vyutpattivAdaH [ AkhyAte yogitAkatvasaMbandhena caitrAdiniSThakriyAvizeSitabhedasya svasAmAnAdhikaraNyasvapratiyogitAvacchedakajanyatvobhayasaMbandhena phle'nvyH| viziSTaphalasya nasamabhivyAhAre viziSTaphalAbhAvasya nasamabhivyAhAre ca karmaNyanvayaH / caitramaitrayorubhayakarmajasaMyogasthale caitravRttikriyAvacchinnabhedasya caitre'sattvena vishissttphlaabhaavo'ksstH| yatra mandena grAmo gamyate na tu mandAntaraM tatra mandaniSThagrAmasaMyoge mandAntaraniSThakriyAvacchinnabhedasAmAnAdhikaraNyasya tanmandAntarbhAveNa sattve'pi tAdRzabhedapratiyogitAvacchedakamandAntaraniSThakriyAjanyatvasyAsatvAnadghaTitobhayasaMbandhena mandaniSThakriyAvacchinnabhedaviziSTasya phalasyAbhAvo mande'kSata eveti na kazciddoSaH / kartRpratyayasthale cAdheyatayA prakRtyAnvitasya phalasya bhedarUpAparArthe sAmAnAdhikaraNyasvajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvobhayasaMbandhenAnvayaH tAdRzabhedasya ca svapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena kriyAyAm / yatra caitrakriyayA grAme na saMyogo'pi tvanyatra tatra grAmaM gacchati caitra iti prayogavAraNAya svajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvasya caitro grAmaMgacchatItyAdau caitrazcaitraM gacchatIti prayogavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasya saMbandhamadhye nivezaH / caramasthale caitragrAmasaMyogasya grAmaniSThacaitrakriyAvacchinnabhede saMbandhadvayasattvepi caitravRttitvaviziSTasya tatsaMyogasya tAdRzabhede sAmAnAdhikaraNyavirahAccaitrakriyAyAM tadbhedapratiyogitAvacchedakatvasattvepi nAtiprasaGgaH / caitrazcaitraM na gacchatItyAdau ca tAdRzabhedAnvitakriyAkartRtvAbhAva eva caitre pratIyate, na tu kriyAyAM dvitIyArthaviziSTabhedasya pratiyogitAvacchedakatvasaMbandhAvacchinnAbhAvaH / tAdRzasaMvandhasya vRtyaniyAmakatvAt / yadi tAtparyavizeSavazAt kriyAnuyogiko'pyabhAvaH kacitpratIyate ityanubhavasiddhaM tadA pratiyogitAvacchedakatve'pi dvitIyAdyarthatvamupagamyaviziSTabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAnvaya
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakarmakArtha0 ] jayA'laGkRtaH eva tatropagantavya iti dik / phalAvacchinnavyApArabodhakadhAtUnAM phale vyApAre ca zaktidvayam / kAkhyAtasthale phalaM dhAtvarthavyApAravizeSaNatayA bhAsate tatra dvitIyArthAdheyatvAnvayaH / karmAkhyAtasthale phalaM dhAtvarthavyApArasya vizeSyatayA bhAsate tasya vizeSyatayA AkhyAtArtha Azrayatve tadvizeSyatayA karmeti diidhidhikRtH| .. . kecittu saMyogAdirUpaphalAvacchinnavyApArabodhakAnAM gamiprabhRtInAM karmapratyayApekSayA bahUnAM phale zaktikalpanAmapekSya karmapratyayAnAM phale zaktikalpanameva laghIyaH, dhAtUnAMca vyaapaarmaatrvaacitaa| dhAtoH phalabodhakatAmate nAmArthadhAtvarthayorAdhArAdheyabhAvasaMbandhena sAkSAdanvayAsaMbhavAtphalAzrayatvasya karmaNi prakAratayA bhAnasyopagantavyatayA tatsaMsargasyAdhikasya bhAnakalpanenApi gauravaM phalasya pratyayArthatve ca tadAzrayatvaM saMbandha eveti lAghavam / na ca dhAtUnAM vyApAramAtravAcitve grAmaM tyajatItyAdito'pi grAmaM gacchatItyAdita iva sNyogaadiruupphlaavcchinnspndbodhaapttiH| grAmastyajyate ityAdito'pi grAmo gamyata ityata iva spandajanyasaMyogAdimattvena bhAnaprasaGga iti vAcyam / karmapratyayasya saMyogavibhAgAdirUpanAnAphalavAcitve'pi tattatphalabodhe dhAtuvizeSasamabhivyAhArajJAnasyApekSayAtiprasaGgavirahAt / tyajati gacchati spandate ityAdau karmAsamabhivyAhRte bodhavailakSaNyaM ca tattaddhAtUnAM phalavizeSAvacchinnavyApAralakSaNopagamenopapAdanIyam / phalAnvitasvArthavyApArabodhakatvaM gamyAdeH svabhAvAdhInaM tadabhAvAtsyandiprabhRtiSvakarmakatvavyavahAra ityAhuH-tanna / yAgamiprabhRtInAmiva tyajigamiprabhRtInAmapi paryAyateti bhramadazAyAM yAti gacchatItyAdAviva tyajati gacchatItyAdito'pyavilakSaNabodhotpattyA dhAtuvizeSasamabhivyAhArasya phalavizeSabodhaniyAmakatAkalpanAsaMbhavAt / na ca grAmaM tyajatItyAditaH saMyogAvacchinnavyApArabodhastAtparyasattve iSyata eva / tvanmate'pi tAtparyAnurodhena lakSa 22
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 vyutpattivAdaH [ AkhyAte NayA tadbodhotpatterAvazyakatvAt / paraMtu tatra vibhAgAdirUpaphala eva phalapratyayatAtparyasyAnAditayA saMyogAdirUpaphala pratyAyanecchayA svarasato na tAdRzaprayoga iti vAcyam / vinA zaktibhramaM lakSaNAgraha ca grAmaM tyajatItyAditaH satyapi tAtparye saMyogAvacchinnavyApArApratIterAnubhavikatayA dhAtoH phalavizeSavAcitAyA AvazyakatvAt / jJAyate iSyate kriyate ghaTa ityAdau viSayatvarUpaM karmamatvaM taGarthaH / na ca kRtiviSayatAyAH phalatatsAdhanatadupAdAnasAdhAraNatayA yatra ghaTaH kriyate ityAdiprayujyate tatra jalAharaNaM kapAlaM kriyata ityAdiprayogasyApattiriti cet / kRtyarthakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayasya cikIrSAprayojyasAdhyatAkhyavilakSaNaviSayatvamevArthaH / uktasthale ca kapAlAdau kRtestAdRzaviSayatvAbhAvAnnoktaprayogaprasaGgaH / kAzAH kaTaM kriyante ityAdau sAdhyatAkhyaviSayatAzrayakarmAntarasamabhivyAhRtakarmapratyayena vyApAryatArUpaviSayatApi pratyAyyate tadupAdAnatayA kRtiviSayakAzAdau sAdhyatArUpakRtiviSayatAvirahe'pi na taadRshpryogaanuppttiH| tAdRzakarmasamabhivyAhArarUpatatprayojakavirahAt kAzAH kriyante ityAdau kAzAdau vyApAryatAbodhAnupapatterna tAdRzaprayoga iti kAzAH kaTAH kriyante ityAdAvapi vizeSyabhedena vAkyArthabhedAkarmadvayavAcakapadayoH samabhivyAhAre vyApAryatAbodhAnupapattizca / kriyate ityatra viSayatAyAH karmapratyayArthatve pAkAnunadhAyakakRtimAdAya pAko'kArItyAdiprayogApattirityAdikantu dUSaNanirAkRtamadhastAtkartRkarmatvavatkAlavizeSe'nuziSTA laDAdayaH kAlavizeSamapi bodhayanti / tatra ladpratyayasya vartamAnakAle zaktiH / pacatItyAdau kRtyAdirUpavyApArabodhakapratyayopasthApyakAlastAdRzavyApAra evAnveti na tu kriyAyAm / yadA puruSo vyApArazUnyastadadhInAgnisaMyogAdirUpaH pacyAderartho vidyate tadAyaM na pacatIti prayogAdayaM pacatItyukte idAnImayaM pAkayatnavAnna veti saMzayanivRttaH pUrvaparIbhAvApannasthA
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ laTpratyayaH ] jayA'laGkRtaH 336 lyAropaNAdivyApArANAM viziSya pacyAdyarthaghaTakatvena pratyekatadvayApAreSu kAlAnvayabodhApekSayA kRtyAdirUpaikArthe tadanvayasyaiva lAghavenocitatvAcca / vartamAnakAlazca tattacchabdaprayogAdhikaraNakAlarUpastattacchabdArthaH / ato naikakAlaprayuktalaDAdito'paralaDAdiprayogAdhikaraNakAlInatvana kRtyaadaavnvyH| svaprayogAdhikaraNakAlatvena svavAcyatve svatvAnanugamAt zaktayAnantyam / sAmAnyato vyutpatterdughaTatayA pUrvavyaktibodhAnupapattiH sarvanAmavicAradarzitarItyA smaadhaasyte| viziSya tattatkAlatvAvacchinnabodhasyAnubhavasiddhatayA sarvanAmazaktau buddhisthatlAdivacchabdaprayogAdhikaraNatvamupalakSaNavidhayA vyAvartakaM vaacym| na ca tatkAlasyaivaM satyavAcyatve tajjJAnAnupapattirasamAdheyaiveti vaacym| zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmatvena tattatkAlatvAnAmevopalakSaNIyatvAt / atha zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmo varSatvAdikamapi kAladvayAvRttidharmatvanivezepi etadrapamAsatvAdivyAvartanamazakyam / kSaNadvayAvRttikSaNavRttidharmatvena tadvayAvartane cAdhyayanAdyanadhikaraNe'pyadhyayanAdyadhikaraNasthUlakAlAntargatakSNe'samAptArabdhAdhyayane puMsi cintAmaNimayamadhIta ityaadipryogaanuppttiH| yadi ca svaprAgabhAvAnadhikaraNasvAzrayakartRkaprakRtakriyAprAgabhAvAdhikaraNazabdaprayogAdhikaraNakAla eva vatamAnakAla Adheyata saMbandhena kRtAvanvetyatonoktasthale cintAmaNimayamadhIta ityaadipryogaanuppttiH| prArambhAvadhisamAptiparyantasya mthUlakAlasyApi tathA tvena zabdaprayogAdhikaraNakSaNAdirUpAntarAlakAle'dhyayanAdyanukUl kRtivicchede'pi zabdaprayogAdhikaraNatvopalakSitatAzasthUlakAlavRttitvasyApi tAdRzakriyAnukUlakRtAvabAdhena yogyatAnirvAha ityucyate, tadA yena samagracintAmaNimadhItya kiMcitkAlottaraM punazcintAmarisamadhyeSyate tatrAntarAladazAyAmapyayaM cintAmaNimadhIta iti pryogpttiH| yadi stutipAThAdivicchedadazAyAmapi
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 vyutpattivAdaH [ pAkhyAte pratyahamayaM stutiM paThatItyAdivaduktasthale'pi darzitaprayoga iSTa evetyucyate tadApi svapadena viziSya tattatkRtInAmupAdAnenAnanugamo duruddhara eveti cenn| zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatyavyApyadharmatvenopalakSaNenAnugatIkRtatatkSaNadinamAsavarSatvAdyavacchinna eva kAle laTa: shkti.| kriyArambhAtpUrvaM karmasamAptyuttaraM cAdhIte pacatItyAdiprayogavAraNAya kRtyAdirUpavyApAre tAdRzakAlasya svavRttiprAgabhAvApratiyogitvasvavRttidhvaMsApratiyogiprakRtakriyAkartRniSTatvAbhyAM vizeSitenAdheyatAsaMbandhenAnvayaniyama upgntvyH| tattakriyArambhapUrvamapi tatsamAptyuttaramapi vA vattete yastattakriyAnukUlakRtyadhikaraNakAlastasya darzitaviziSTAdheyatAsaMbandhastAdRzakRtau bAdhito'prasiddho veti na zabdaprayogAdhikaraNatAdRzakAlamAdAya darzitaprayogApattiH / sambandhe svapadArthasya viziSya niveze'pyupapattizcintyA / na ca kriyAnukUlakRtizUnyAntarAladazAyAM sthUlakAlamAdAya pacati adhIte ityAdivattAdRzakRtyadhikaraNakSaNe'pi sthUlakAlAvacchinnAbhAvamAdAya na pacati nAdhIte ityAdiprayogaH / tatra naJo vrtmaankssnnmaatraanvittaadRshkriyaanukuulkRtybhaavbodhktaaniymaat| uktarItyA viziSyazabdaprayogAdhikaraNakSaNAdirUpakAlasyApi laTpratyayena bodhnsNbhvaat| nasamabhivyAhArasthale'pi pratiyoginyeva kAlAnvaya iti tu na st| tattakSaNavRttipAkAdikRterabhAvasyAnyakSaNAvacchedena tadAnIMtanasthUlakAlAvacchedena tAdRzakRtimati sattvenoktAtiprasaGgasya durvAratvAt / na ca kAlAnavacchinnAdhAratAsaMbandhena nagarthasya puruSe'nvayAnnoktAtiprasaGga iti vAcyam / tAdRzasthUlakAle yatrAtmani pAkAdikRtistAdRzakAlAntargatatAdRzakRtyanadhikaraNakSaNe na pacatItyAdiprayogopapattaye tatkSaNAvacchinnapAkAdikRtyabhAvabodhasyaiva tatra tatra svIkaraNIyatayA kvacitpratiyogyaprasiddhedurvAratvAt / vyApArAbodhakena ca laDAdipratyayena kriyAyAmeva vartamAnatvAnvayo baMdhyate jAnAtItyA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 luTpratyayaH ] jayA'laGkRtaH dau na tu laDAzrayatvAdau jJAnAdyasattve'pi tadAzrayatvAdisaMbandhe sati jAnAtItyAdiprayogApatteH / jJAnAdiviziSTe AzrayatvAdI kAlAnvayamupagamyAtiprasaMgavAraNe vizeSaNe jJAnAdAvapi tadanvayasyAvazyakatve tasyaiva svIkAraucityAt / nazyatItyAdau kriyAyAM kAlAnvayasvIkAre vinaSTAdAvapi nazyatItyAdiprayogaH syAditi tatrotpatterapi laDAdyarthatvamupagamya tatraiva kAlAnvayaM dIdhitikRdupajagAma / vastutastu naashtvmutpttimdbhaavtvm| tathA ca dhAtupratipAdyatAvacchedakotpattAveva kAlAnvaya ityeva saadhiiyH| vartamAnakAlasyotpattisaMbandhena dhAtvarthe'nvaya ityapi vadanti / ___ luTpratyayena pakSyatItyAdau pratyayArthakRtau jJAsyatItyAdau kriyAyAM bhaviSyattvaM pratyAyyate / yadyapi bhuva utpattyarthakatayA anAgatakAlotpattikatvaM bhaviSyacchabdArthastathApi pakSyatItyAdau kRtyAdAvanAgatatvamAtrasya pratItirupeyate utpattipratIterniSphalatvAdbhaviSyatyutpasyata ityAdau dhAtunaiva tAdRzotpattiH pratyAyyate, nazyatItyAdau ca darzitA gtiH| tathA ca varttamAnaprAgabhAvApratiyogitvaM pratiyogitAsaMbandhenAnvayo vartamAnaprAgabhAvo vA luttprtyyaarthH| prAgabhAvAnaGgIkAre vartamAnakAladhvaMsa eva tdrthH| dhvaMsasya kAlopAdhitvena svasamAnakAlapadArthAdhAratayA anAgatakRtervartamAnakAladhvaMsotpattimattayA utpattisaMbandhena kRtyAdAvanvayaH / atha pacamAne'pyudIcyapAkAnukUlakRtimAdAya pakSyatItyAdiprayogApattiH / pAkAnukUlakRtitvAvacchedena cAnAgatatvabodhasvIkAro na saMbhavati / pUrvapUrvapAkAnukUlakRtau tabAdhAtpakSyamANe'pi pakSyatIti prayogAnupapatteH / tattatpAkAnukUlakRtitvAvacchedenApi tadanvayAsaMbhavaH tattatpAkatvena padAdanupasthiteH / nApi yatkiMcitpAkAnukUlAdyakRtitvAvacchedena tadanvayaH / aadytvopsthaapkpdaabhaavaat| tattadvayaktimanantarbhAvya durvacatvAcceti
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 vyutpattivAdaH [ prAkhyAte cet-na |praagbhaavsy varttamAnatvaM zabdaprayogAdhikaraNakSaNavRttitvam , vartamAnaprAgabhAvasya pratyayArthatve tasya svaviziSTakAlavRttikRtijanyapAkAnanukUlatvaviziSTapratiyogitAsaMbandhena vartamAnakAladhvaMsasya tadarthatve ca svapUrvakAlInakRtijanyapAkAnanukUlatvaviziSTAdheyatvasaMbandhena kRtyaMze'nvayopagame udIcyakRtau vartamAnaprAgabhAvAderdazitaviziSTasaMbandhAsattvenAtiprasaGgavirahAt / dhvaMsapUrvatvaM ca tdndhikrnntvmev| na cAntarAlikakRtijanyasya pacyarthavyApArasya pUrvavyApArAnukUlakRtyajanyatayA AntarAlikakRte: pUrvakRtijanyapAkAnanukUlatvamakSatameveti tasyA api niruktaviziSTasaMbandhena vartamAnaprAgabhAvAdimattvamakSatameveti vAcyam / kRtijanyapAketyatra kRtijanyavyApArAdhInaphalAnukUlavyApArasya vivakSitatvAt / paktatyAdau luTo'nadyatanabhaviSyattvamarthaH / anadyatanabhaviSyattvaM ca zabdaprayogAdhikaraNadivasAvRttitve sati zabdaprayogakAlInaprAgabhAvapratiyogitvam / zabdaprayogAdhikaraNadivasadhvaMsotpattikatvaM vaa| ___kecittu bhaviSyattvameva tasyArthaH / kriyAyAH kRtervA svarUpasadanadyatanatvameva tatsAdhutAniyAmakam / asAdhutvAdevAdya pakSyatItyAdau pakteti na prayoga ityaahuH-tnn| tathA sati bhaviSyattvAdikamapi nAkhyAtArtha: syAt / svarUpasadbhaviSyattvAdikameva luDAdipratyayasya sAdhutAniyAmakam / asAdhutvAdeva pakSyati paktetivatpacatItyAdau pakSyatItyAdiprayogaviraha ityasyApi vaktuM zakyatvAt / pacati pakSyatItyAderavilakSaNabodhajanakatvamanubhavaviruddhamiti kAlavizeSavodha Avazyaka iti cet tadA paktA pakSyatItyAderapi vilakSaNabodhajanakatvasyAnubhavikatayA anadyatanavAnvayabodho'pi durvaarH| yadi ca pakSyatItyAdivAkyajanyabodhe sati bhaviSyattvAdisaMzayAnudayAdbhaviSyattvAdeH zAbdadhIviSayatvamAvazyakamityucyataM tadAnadyatanatvabodhe'pi IdRzImeva yuktiM gRhANa / evaM na pakSyatItyAdAvabhAve anAgata
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ luTpratyayaH ] jayA'laGkRtaH 343 kAlAvacchinnatvabhAnamAvazyakam / anyathA pakSyatyapi vartamAnattapAkakRtyabhAvamAdAya na pkssytiityaadipryogprsnggaat| na ca pakSyatyapyanAgatayatkiMcitkAlAvacchedena vartamAnamabhAvamAdAya na pakSyatIti prayogo durvAra eveti vaacym| anAgatakAlAvacchinnatvaM hi tatra vartamAnaMkSaNadhvaMsAvacchinnatvam / tAdRzadhvaMsaniSThA avacchedakatA'navacchinnA grAhyA, anAgatakRtimati ca paMsi tadabhAvavRttau vatamAnakSaNadhvaMsarUpaH kAlaH pratiyogI vRttAvapyavacchedaka iti virodhabhaJjanAya tAzakRtyanavacchedakAvAntarakAlAvacchinna evAvacchedaka upeya iti noktAtiprasaGga ityuktayuktyA anAgatatvasya yathA luDAdyarthatvaM tathA'dya pakSyati na paktatyatrAnadyatanakAlAvacchinnatvasyAbhAve'bhAne zvaH pakSyatyapyadyatanAnAgatakAlAvacchinnapAkakRtyabhAvamAdAya na pakteti prayogaprasaGgena lutto'ndytnaarthtvmaavshykm| anAgatAnadyatanakAlAvacchinnatvamapi uktarItyAtiprasaGgavAraNAya prakRtazabdaprayogAdhikaraNadinadhvaMsaniSThAnavacchinnAvacchedakatAkatvarUpaM grAhyam / avacchedyAvacchedakabhAvazca saMbandhavidhayA bhAsate dhvaMsa eva padArtha ityavadheyam / atha naJsamabhivyAhArasthale'pi kRtAveva kAlAnvayo'stu / anAgatakRtizca mahApralayasyAprAmANikatayA sarvatraiva prasiddhayatIti na prtiyogyprsiddhiH| abhAvAnvayazcAtmani kAlAnavacchinnAzrayatAsaMbandhenopagamyatAmiti cet-na / yaduttarakAle caitrIyaudanapAkAdikamaprasiddhaM tadAnIM caitra zrodanaM na pakSyatIti pryogaanupptteH| anAgatacaitrIyaudanakarmakapAkAnukUlakRtyaprasiddhayA tdbhaavprtyaaynaasNbhvaat| na cAbhAve kAlAnvayopagamepi yattaNDulavyaktyAdikarmakapAka evAprasiddhastadvayaktyAdiparasyaitattaNDulaM na pakSyatItyAdivAkyasyApramANatvApattiH / pratiyogyaprasiddherdurvAratvAditi tatra pAke tadvayaktikarmakatvAbhAva eva nA bodhyata iti
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 vyutpattivAdaH [ pAkhyAte upagantavyam / tathA coktasthalepi tattatpAke caitrIyaudanakarmakatvAbhAvabodhopagamenopapattiriti vAcyam / pAke tatkarmakatvAbhAvabodhopagame tAdRzapAkAnukUlAnAgatakRteH kartari bhAnasyopagantavyatayA taduttaraM kadAcidapi yena na pakSyate tAdRzakartRsamabhivyAhRtadarzitavAkyasya prAmANyopapAdanAsaMbhavAt / agatyA tu yatkarmako yatkartRka: paako'prsiddhstaadRshkrmkrtRghttitaarthknnypdvdvaakysyaayogytopgmyte| kecittu tatrApi pAke tatkarmakatvAbhAvasya tAdRze ca kartari pAkakRtyabhAvasya bodhamupagamya prAmANyamupapAdayanti / tAtparyasattve ekenApi naJA'bhAvadvayabodhanasaMbhavAt / na caivaM taNDulamAnaM pacati pakSyati vA caitre'pi taNDulamayaM na pacati na pakSyatIti prayoga: syAt / tattaNDulAkarmakapAkAnukUlavartamAnAdikRtyabhAvAbAdhAditi vAcyam / yataH subarthapratiyogikasvArthAbhAvAnvitakriyAkatatvAbhAvabodhakatvaM naJaH AkAzaM na pacati ghaTa ityAdAvapi na svIkriyate tAdRzabodhajanakatAyA avyutpannatvAt yenoktAtiprasaMgaH syAt / kintu pAka AkAzAkarmakaH pAkakRtyabhAvavAn ghaTa ityAdisamUhAlambanabodha evoktasthale ca caitre pAkakartatvAbhAvabodhAnna prAmANyaprasaMgaH / astu vA tatrAbhAvAnvitakriyAkartRtvAbhAvaviSayako'samUhAlambanarUpa eva bodhastathApi na darzitAtiprasaMgaH / tAdRzabodhenvayitAvacchedakAvacchedena prathamAbhAvabhAnaniyamAt / pAkatvAvacchedena ca taNDulAdikarmakatvAbhAvAnvaye yogyatAvirahAt / andha AkAzaM na pazyatItyAdAvapIdRzI gatiH / atha yattaNDulAdikarmako yatpuruSakartRkaH pAko'prasiddhastatpuruSe'nyakarmakapAkakartRtvasya taNDulAdau cAnyapuruSapacyamAnatvAderdhamadazAyAM taNDulamayaM na pakSyatItyAdivAkyasyabodhakatAyA anubhavasiddhatvenApAkartumazakyatvAnoktaprakAraH sAdhIyAn / virodhinizcayasattvena tatpuruSe pAkakartRtvasAmA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ liTpratyayaH ] jayA'laGkRtaH 345 nyAbhAvasya pAkatvAvacchedena taNDulakarmakatvAbhAvasya ca pratItyasaMbhavAditi cenna / tatra tAdRzavAkyasya ekAbhAvAvagAhibhramajanakatvopagamAt / na ca sarvatraiva tadupagamaucityena prayAsavaiphalyamiti vAcyam / vizeSadarzibhirapratArakairapi tathAvidhavAkyaprayogAt tasya prasiddhArthakatAsaMpAdanasyAvazyakatvAt / na ca tattaNDulAdikarmakatvaM taniSThaviklittijanakatvaM tadapi vA prasiddhamiti kathaM pAke tadabhAvapratyaya iti vAcyam / viklittyAdAveva tattadvRttitvAbhAvabodhopagamAt / ___apAkSIdityAdau luGo'tItakAlorthaH / tasyApyAkhyAtasAmAnyArthakRtyAdAvanvayaH / tasya ca sambandha Adheyatvam / athavA kAlavizeSaNatayaivAtItatvaM luGothaH / AzrayatAsambandhena ca tasya kRtyAdAvanvayaH kAlAntarbhAvasya vyarthatvAt / atItatvaM vartamAnadhvaMsapratiyogitvam / vastuto vartamAnadhvaMsa eva luGAdyarthaH / tasya pratiyogitAsaMbandhena kRtyAdAvanvayaH / madhyadazAyAmapAkSIdityAdiprayogavAraNamuktarItyA bodhym| laGpratyayasyAtItatvavadanadyatanatvamapyarthaH / adya pacatyapacadityaprayogAt / 'abhUnnapa' ityAdAvanadyatanatvasattvepi tadavivakSayA na lapratyayena lungbaadhH| atopyanadyatanatvabodhakatvaM laGpratyayasyAvazyakam / svarUpasadanadyatanatvasya laGasAdhutAniyAmakatve'nadyatanatvasya vastusato'vivakSAmAtreNoktasthale laGvAraNAnupapatteH / idamapyanadyatanatvaM prakRtazabdaprayogAdhikaraNadinAvRttitvam / atha vA svAtantryeNAnadyatanatvaM na larthaH kiMtu tAdRzadinAdyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvarUpamanadyatanAtItatvaM viziSTameva / / atItatvamanadyatanatvaM parokSatvaM ca liTorthaH / 'adhyAsta sarvatusukhAmayodhyA'mityAdau parokSatvasattvepi parokSatvAvivakSayA na liT / parokSatvaM vaktuH sAkSAtkArAviSayatvam /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 vyutpattivAdaH [pAkhyAte kecittu svabhinnakartRkatvameva parokSatvamata eva liDuttamapuruSAsaMbhavenAparokSatAyAmapi liTaH sAdhutve 'Naluttamo ve'tyAdejhapakatvamupAyakAroktaM saMgacchate / anyathA nidrAdidazAyAM svakartRkagamanAdikriyAyAH svaparokSatvasaMbhavena jnyaapktvaasNgterityaahuH| __'kaliGga dRSTosi', 'nAhaM kaliGgAn jagAme'tyAdAvatyantApahnavasthale sUtrAntareNa kriyAyA aparokSatvepi liDvidhAnAt tAdRzajJApakabalena 'vyAtene kiraNAvalI'mityatra liTa: sAdhutvopapAdanamupAyakRtAmayuktameveti bodhyam / atyantApahnavazcAbAdhitaparoktaviparItabodhanAya tadupapAdakAbhAvapratipAdanecchA kaliGgAdhikaraNakadarzanAderupapAdakaM kaliGgagamanAdikaM tena vinA tadasaMbhavAt / atyantApahnavaH svarUpasanneva liTsAdhutAniyAmakaH / linglottovidhirrthH| parapravRttyarthaM ttpryogaat| vidhiH pravarttakajJAnaviSayo dhrmH| sa ca dharmo nyAyanaye kRtisAdhyatvaM balavadaniSTAnanubandhitvasahitamiSTasAdhanatvaM ca / 'prodanakAmaH pacetsvargakAmo yajete'tyAdAvodanasvargAdirUpaM yatphalaM tatsAdhanatvaM pAkayAgAdikriyAyAM prtiiyte| tAdRzaphalAnAM ca tattadrUpeNa liGAdizakyatAvacchedakakoTipraveze zaktyAnantyaM sarvasAdhAraNyena vyutpattyanudayenApUrvaphalasAdhanabodhAnirvAhazcetISTatvena teSAmanugamaH / iSTatvaM samabhivyAhRtapadopasthApitakAmanAviSayatvam / ata: 'svargakAmaH pacete'tyAdau zaktibhramazUnyasya naudanAdisAdhanatvadhIna vA tattAtparyeNa tathA prayogaH praamaannikaanaam| iSTatvajJAnasyApravartakatvepi zakyaphalAnugamArthaM tasya zakyatA / vastutastu azakyasyaiva tasya zakyAnugamakatA sarvanAmasthale buddhisthatvavattena rUpeNa phalAnAM saMketaviSayatAM vinAzakyaikyAsaMbhavAt / tasya saMketaviSayatvopagamepi yathA na tasya vAcyatA tathA prapaJcitamanyatra / atra ceSTatvasya zAbdabodhe'bhAnAdviziSTeSTatA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhipratyayaH ] jayA'laGkRtaH 347 vacchedakasvargavAdiprakAreNa zAbdabodhotpattyA vidhivaakyaatprvrtkjnyaannirvaahH| yattu iSTatvena phalabhAnepi svargakAmAdipadaikadezopasthitasvargatvAvacchinnasya vidhyarthaMkadeze iSTe'bhedAnvayAtpravartakajJAnanirvAha iti-tadapi na sat / vRttizabdaikadeze itarAnanvayaniyamAt / svargatvAdiprakAreNa kAmanAdhInapravRttau svargatvAdivizeSitaphalasAdhanatAjJAnasya hetutayA abhedena svargAdivizeSitaphalasAdhanatAjJAnasyAnupayogitvAcca / abhedena svargAdiprakArakasvargAdISTasAdhanatAjJAnamapi svargatvAdiprakArakapravRttau hetuH| ata eva 'svargakAmo yajete'tyAdita: pravRttiriti tu na yuktam / svargatvaprakArakakAmanAyA adhikAratvAnupapatteH / atheSTatvasya zakyopalakSaNatve tadaMzAbhAnanirvAhepi svargatvAderazakyasya bhAnaM na saMbhavati / azakyasya bhAnopagametiprasaGgAditi cet / svargavAdyavacchinne samabhivyAhRtakAmanAviSayatvajJAnasahakRtasya tAdRzakAmanAviSayatAvacchinnazaktijJAnasya svargatvAdiprakArakazAbdadhIhetutvopagametiprasaGgAnavakAzAt / vastutastAdRzakAmanAviSayatAvacchedakatvopalakSitasvagatvAdiviziSTasAdhanatve zaktisvIkArAtsarvasAmaJjasyam / na ca svargatvAdiviziSTasAdhanatvasya vidhipratyayavAcyatvaM na saMbhavati / svargatvAdergaGgAsnAnAdijanyasvargAdisAdhAraNyena yAgAdijanyatAnavacchedakatayA yAgAdau svargatvAdiviziSTasAdhanatvabAdhAt na hi janyatAnavacchedakadharmo janakatvanirUpake vizeSaNamiti vAcyam / svargatvAdeH zakyavizeSaNatvepi tadupalakSitavaijAtyAvacchinnanirUpitajanakatAyA yAgAdAvabAdhitAyAH svargAdijanakatAtvena vidhipratyayato bhAnasaMbhavAt / ghaTatvAdiviziSTavAcakapadaghaTitAd ghaTaM dravyatvenaiva jAnAtItyAdivAkyAt ghaTatvAdyupalakSitaghaTAdivizeSyakatvabhAnavat / na ca taddharmAvacchinnanirUpitatatsAdhanatvajJAnaM vinA taddharmapra
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 vyutpattivAdaH [ pAkhyAte kArakaphalecchAdhInapravRttyanirvAha iti zaGkayam / vahnitvAdiprakArakecchAtopi tRNAdisamavadhAne'bhrAntapravRtterAnubhavikatvAt / bhUyaH sukhArthinAmapi bhramaM vinA kriyAvizeSe pravRttezca taddharmAvacchinnaphalArthipravRttau taddharmaprakAreNa bhAsamAnaphalaM prati sAdhanatAjJAnasyaiva pravartakatvAt / sa ca dharmaH kAryatAvacchedakatayA bhAsatAM kAryAze upalakSaNatayaiva vetyanyadetat / na hi vahnitvAdikaM tRNAdijanyatAvacchedakaM vyabhicArisAdhAraNatvAt / na vA bhUyastvAdikaM kasyacijanyatAvacchedakamarthavazasaMpannatvAt / evaM sati ghaTatvAvacchinnaphalArthI tantvAdau kathaM na pravartate ? tantvAderapi ghaTatvAgrupalakSitajanyasattvAdiviziSTanirUpitadravyatvAvacchinnasAdhanatAvattvAditi cetphalAnupadhAnanizcayAttasya svAtantryeNa prvRttiprtibndhktvaat| phalopadhAyakasAdhanatvasya vA vidhipratyayArthatayA ghaTakAmastantumupAdadItetyAdirna prayogaH / na ca tathApi svargavAderyAgAdiniSThakAraNatAghaTakavyApakatAnirUpakatAnavacchedakatayA svargatvAvacchinnanirUpitavyApakatAghaTitakAraNatAyA bAdhaH svargAdiniSThakAryatAvacchedakavaijAtyasya ca kAraNatAgrahottarakAlakalpyatvena prAganupasthityA tadavacchinnanirUpitavyApakatAbodhAsaMbhava iti svargakAma ityAdau vidhyarthabodhAnupapattidurvAraiveti vaacym| svarUpasaMbandharUpAyA eva kAraNatAyA vidhyarthatvopagamAt / anyathA siddhinirUpakatAnavacchedakaniyatottaravartitAvacchedakadharmavatsvargakatvameva svargakAraNatvam / niyatottaravartitAvacchedakazca dharmo viziSya uttarakAlakalpyo jAtivizeSa eva niyatottaravartitAvacchedakatvena sAmAnyarUpeNa zAbdabuddhau bhAsate / niyatottaravarttitAvacchedakatvaM ca kAraNatAvacchedakatvAbhimatadharmAvacchinnatadvayApArAbhAvAdhikaraNatAviziSTotpattikSaNAvacchinnAdhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatvam / adhikaraNatAvaiziSTayaM ca svAva
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 svargakAraNatvam ] jayA'laGkRtaH cchedkkssnnaavyvhitottrkssnnaavcchinnsvaashrynisstthtvsNbndhen| vastutaH svarganiSThadharmAvacchinnanirUpitaniyatapUrvavartitAvacchedakadharmavattvameva svargakAraNatvam / niyatapUrvavartitAvacchedakatvaM cAvyavahitapUrvakAlAvacchinnavRttikAbhAvaghaTitadaizikavyApakatAyAH svAzrayatvasvAzrayanirUpitavyApAravattvAnyatarasambandhenAvacchedakatvameva / vyApakatvanirUpakatAvacchedakavaijAtyasya viziSyAnupasthitAvapi svargadharmatvena jJAnaM saMbhavatyeva / vyApakatAghaTakAbhAvapratiyogitAyAM svarUpatovacchedakakoTipraviSTAyA api jAteApakatAbhAne svargadharmatvAdinA bhAne na bAdhakam / svargadharmatvAderupalakSaNatayA bhAnAt / pratiyogitAsaMbandhena pratiyogiprakArakajJAna evaM prtiyogikottaavuplkssnnprkaaraabhaanniymaat|| . prakRte ca kAraNatAzarIraghaTakAbhAvasya pratiyogitAprakAreNa bhAnaniyamAt / ata eva svarUpato vahnitvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vahnitvAdyavacchinnavyApakatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnAbhAvatvena lakSaNapravezasya sNbhvduktiktaa| __ itthameva ceSTatAvacchedakadharmANAmupalakSaNIbhUteneSTatAvacchedakatvena vyApakatAghaTakAbhAvapratiyogitAvacchedakakoTyapraviSTenApITatAvacchedakadharmANAM sarvasAdhAraNazaktigraha bhAnamupapadyata iti / __etena niyatottaravartitAvacchedakadharmavatsvargakatvasya vidhyarthatAmate yAgAdidharmikatAdRzakAraNatAgrahasya pravRttihetutA vAcyA / tadapekSayA ca svargAdidharmikaniyatottaravarttitAvacchedakadharmarUpayAgAdisAdhyatAjJAnasya pravRttihetutve tAdRzasAdhyatAviziSTamAtrasya vidhyarthatve ca lAghavam / tAdRzasAdhyatAyA niruktasAdhanAntargatatvAditISTasAdhanatvasya vidhyarthatvaM pravartakatvaM ca vyAhanyeta / evaM yatra kAraNatAvacchedakadharmopyanupasthitotiprasaktena nyUnavRttinA vA dharmeNa kAraNamupalakSitaM tatra zabdAtkAraNatAgrahAnupapattizceti
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH 350 [ AkhyAte nirastam / vyApakatAghaTitakAraNatAyAH sAdhyatAmapekSyA garIyasyA evoktarItyA pravarttakatvAdisaMbhavAt / tAdRzasAdhanatAzarIre vyApakatAvacchedakatvenaiva kAraNatAvacchedakapravezAttadgrahe viziSya tadupa - sthityanupasthityanupayogAcceti / kecittu vijAtIya svarganirUpitasamavAya eva svargAdiniSThayAgAdijanyatAvacchedakasambadhaH / tathA ca vaijAtyasya sambandhaghaTakatayaiva vyApakatAzarIre nivezAnnopasthityapekSA / na vA kAraNatAvighaTakavyabhicArAvakAza ityAhuH / tdst| vijAtIyasvarganirUpitasamavAyatvena saMbandhatAyAM mAnAbhAvAt / tAdRzasaMbandhaghaTitatryApakatAyA vidhipratyayArthatve tasya svargAdiniSThavaijAtyabhedena zaktibAhulyaprasaGgAt / tAdRzakAryasaMbandhaghaTiteSTakAraNatAyAzca pramANAntareNApratyAyitatvAt / tatra zaktigrahAnupapattyA zAbdabuddhau tadbhAnAnupapattezca / na ceSTatAvacchedakatvopalakSitasvargatvAvacchinne kAraNatAghaTakAdhikaraNAdipadArthe ca khaNDazaH zaktirupeyA / AkAGkSAvazAccAdhikaraNarUpavidhyarthe vijAtIyasvarganirUpitasamavAyasya saMbandhatayA bhAnAttAdRzakArya saMbandhaghaTitakAraNatAyA: zAbdabodhe bhAnamupagantavyaM na tu tAdRzasaMbandhAntarbhAveNa zaktiriti na kAcidanupapattiriti vAcyam / evaM sati saMsarga tAtparyajJAnAnurodhena tAdRzasaMsargopasthityapekSAyA durvAratvAt / na ca tatsaMsargeNa vizeSaNaviziSTavizeSyaparatvajJAnameva saMsargabhAnaniyAmakam / tatrApi ca saMsargaH saMsarga eva na tu vizeSaNamiti na jJAnApekSeti vAcyam / vizeSaNaviziSTavizeSyasya vAkyArthatvena pUrvamanizcitatayA tatparavagrahasya zAbdabodhAtpUrvamasaMbhavAt / tattatsaMbandhaviSayatAnirUpitavizeSaraNAdiviSayatAzAlibodhaparatvajJAnasyaiva hetutayA tatra saMbandhasya vizeSaNatayA tadupasthiterAvazyakatvAt / evaM vijAtIyasvargani
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAgasAdhyatAH ] jayA'laGkRtaH 351 rUpitasamavAyasaMbandhena svargatvAvacchedena janyatopagame 'svargatvasyA - zvamedhajanyatvasAmAnAdhikaraNyamAtrameva hi zabdenApi pratIyate na tu svargatvasya janyatAvacchedakatvamasAmarthyAdasaMbhavAcce 'tyAdimizra 'granthavirodhaH / yattu vaijAtyameva kAryatAvacchedakaM tacca saMbandhavidhayaiva kAraNatAghaTaka kAryatAvacchedakadharmaviziSTanirUpitakAryatAvacchedakasaMbandhena kArya niSThAbhAvApratiyogitvasya kAraNatAzarIre nivezyatvAditi - tadapyasat / kAryasya kAryatAvacchedakarUpeNaiva nivezanIyatayA tadupasthityapekSA dhauvyAt / na ca saMbandhasaMkoce prameyatvenaiva kAryapravezaH saMbhavatIti vAcyam / vijAtIyasvargavanniSThAbhAvapratiyogitAtvasyAguroravacchedakatvasaMbhave vijAtIyasvargIyasamavAyasaMbandhena prameyavanniSThAbhAvapratiyogitAtvarUpagurudharmAvacchinnAbhAvAprasiddheH / etena svargatvameva yAgajanyatAvacchedakamavacchedakatAghaTakasamavAyasaMbandhasaMkoce na vyabhicAra ityapi nirastam / tAdRzasaMbandhavizeSaNeSTatAvacchedakaviziSTasya pramANAntarAvedyatayA tatra zaktinivayAsaMbhavAt / na hi samabhivyAhRtaphalabodhaka padopasthApyatAvacchedakatvarUpopalakSaNadharmeNa yathA svargatvAdInAM zaktigrahe bhAnaM tathopalakSaNIbhUtatAdRzapadopasthApyatAvacchedakasaMbandhatvena vijAtIyasva niSThasamavAyAderapi tatra bhAnasaMbhavaH / svargapadAcchuddhasamavAyenaiva svargatvaviziSTasyopasthitau viziSTasamavAyena svargatvaviziSTasya svargapadArthatvopagame lakSaNAprasaGgAt / zuddhasamavAyena svargatvaviziSTaviSayaka kAmanAvato'nadhikAraprasaGgAt / mImAMsakAstu 'aharahaH saMdhyAmupAsItetyAdau nityatayA ni 'mizreti / murArimizreti yAvat /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 vyutpattivAdaH [ AkhyAte Sphale saMdhyopAsanAdAviSTasAdhanatvasyAyogyatvenAnvayAsaMbhavAnneSTasAdhanatvaM lingrthH| atha saMdhyAvandanAderapyarthavAdopasthApitabrahmalokAvAptyAdiphalasAdhanatvamavyAhatam / yatra nitye'rthavAdAdapi na phalopasthitistatrApi phalAbhAvanizcAyakapramANAbhAvAdyogyatAsaMzayasaMbhavena phalasAdhanatvapratyayo liGAditaH saMbhavatyeva / na ca tadbodho nopyogii| niSphalatayA jJAte caityavandanAdau pravRttivAraNAyeSTasAdhanatAjJAnasya pravRttihetutAvazyakatvena nityavidheH pravRttinirvAhAya tasya phalasAdhanatAbodhakatAyA AvazyakatvAditi cet-n| "saMdhyAmupAsate ye ca satataM saMzitavratA" iti zrutau satatamiti zruteH kadAcidyasya saMdhyAvandanAdibAdhastena svIyasaMdhyAvandane brahmalokAvAptiphalAnupadhAnasya nizcitatayA aharahaH saMdhyAvandane brahmalokAvAptisAdhanatAbodhane'pi tasya saMdhyAvandane prvRttynirvaahaat| yatra ca nitye viziSyaphalabodhako'rthavAdAdirnAsti tatra vidhipratyayena iSTatvena phalasAdhanatAbodhasya janane'pi icchAviSayatA'vacchedakasvargavAdirUpavizeSadharmaprakAreNa phalaviSayakatatsAdhanatAbodhasyAnirvAheNa pravRttyanirvAhAt / iSTasAdhanatAjJAnAghaTitakAraNastomAtmikAyAH saMdhyAvandanAdyabhAvagocaranarakAdisAdhanatAjJAnAdhInatadgocaradveSaghaTitasAmagryA eva saMdhyAvandanAdau pravartakatAyA upagantavyatayA nityasthale iSTasAdhanatAbodhasyAnupayogitAyA durvaartvaat| na ca 'vizvajitA yajete'tyatra viziSTaphalAzravaNe'pi yathA svargakAmapadasyAdhyAhAreNa tatsamabhivyAhArAd vizeSarUpAvacchinnasvargasAdhanatAbodhastathA nityasthale'pi vizeSadharmaprakArakasvargasAdhanabodhasaMbhavAt uktapravRttisAmagryantarakalpanamayuktamiti vAcyam / bahuvittavyayAyAsasAdhyavizvajidyAgena tattagrAmapazvAdiphaloddezena pravRttyanupapatteH / tadvidheH svargaphalatAtparyanizcayAtsaMdhyAvandanAdau cAlpAyAsasAdhye
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ nityakarma0 ] jayA'laGkRtaH 353 grAmAdiphaloddezenApi pravRttyupapatteH / tadvidheH svargaparatvanizcayAyogAt / svargAdiphalakAmanArahitairmumukSubhirapi sNdhyaavndnaadyaacrnnaaduktprvRttisaamgriiklpnsyaavshyktvaacc| tAdRzasAmagrI vinA prAyazcittAdAviSTAsAdhane prvRttynirvaahaacc| na ca tatrApi paapdhvNsessttsaadhntaajnyaanaatprvRttinirvhti| sukhaduHkhAbhAvetaragocarecchAyAM iSTasAdhanatAjJAnasya niyamato'pekSAyAM niSphalapApadhvaMsasyeSTatvAsaMbhavAt / narakasAdhanagocaradveSasya tadhvaMsagocarecchAjanakatvopagame'smatsamIhitAyAmiSTasAdhanatvajJAnAghaTitapravRttisAmagryAmavivAdAt / kRtisAdhyatAjJAnasahitecchAsAmAnyasAmagrItazcikIrSotpattaniSphale'pi saMdhyAvandanAdau nirvAheNa pravRttyupapatteH / na ca narakAnutpAda eva prAyazcittasya saMdhyAvandanAdezca phalamitISTasAdhanatAjJAnaghaTitaiva prvRttisaamgrii| narakadveSavatAM ca tadanutpAde niyamata eveccheti teSAM nityasaMdhyAvandanAdyanuSThAnamupapadyate / anyaizca tatrAnuSThIyate iti vaacym| narakAnutpAdasya tatprAgabhAvAtmakasya pratiyogivikalpagrAsena phalatvAsaMbhavAt / atyantAbhAvasya pratiyogivirodhitayA kadAcitpApAntareNa yasya narakaduHkhaM janitaM janiSyate vA tadAtmanyasattvAgnityatvena cobhayoH phalatvAsaMbhavAt / yogakSemasAdhAraNasAdhanatAyAzca guruzarIratvena prvRtynupyogitvaat| __ yadapi 'maNDalI kuryA'dityAdivAkyaprAmANyavAraNAyeSTasAdhanatvasya vidhyarthatvamAvazyakamiti tadapi na / maNDalIkaraNAdijanyataddhvaMsAdirUpaphale'pi kadAcitkasyacidiSTasAdhanatAbhrameNecchotpattyA maNDalIkaraNAdAvapISTasAdhanatvAbAdheneSTasAdhanatvavidhyarthatAmate'pi tadvAkyaprAmANyasyAvazyakatayA issttaaptteH| 'svargakAmo maNDalI kuryAdi'ti vAkyajanyabodhe ca svargakAmanAyA maNDalIkaraNAdiniSThakartavyatvaprayojakatvabhAnena tadarthabAdhena tadvA
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 vyutpattivAdaH [ AkhyAte kyAprAmANyopapatteH / na ceSTasAdhanatvasya vidhipratyayArthatvAnupagame 'svargakAmo yajete'tyAdivAkyAdyAgAdau pravRttyanupapattiH / tatrAbhAvagocaradveSaghaTitasAmAgryasaMbhavAt yAgAdyabhAvasya narakAdirUpadviSThasAdhanatvAbhAvAt iSTasAdhanatvabodhakamAnAbhAvena tajjJAnaghaTitasAmayyA api bhavanmate durghaTatvAditi vaacym| iSTasAdhanatvasya vidhyarthatAvirahe'pi 'svargAsAdhanaM na svargakAmanAdhInakRtisAdhya'mitItarabAdhabalAtsvargakAmakRtisAdhyatAnvayitAvacchedakatayA svargasAdhanatvasyoktavidhijanyabodhe bhAnAdyAgAdAviSTasAdhanatAjJAnAdeva pravRttinirvAhAt / itthaM ca sandhyAvandanAdau tatkAlAvacchinnazaucAdikamevAdhikAro na tu phalakAmanApi / ata: phalakAmanAzUnyasyApi zaucAdimataH sandhyAvandanAkaraNaM pratyavAyajanakam / phalakAmanAyAstatrAdhikAratve tacchUnyasyAnadhikAritayA tadakaraNaM na pratyavAyamAvahet / na ca mumukSApavAdena svargAdirUpaphalakAmanAyAH kadAcidasaMbhave'pi narakAbhAvarUpaphale niyamata evecchA saMbhavatIti na zaucAdimataH sandhyAvandanAdyakaraNasya pratyavAyajanakatvAnupapattiriti vAcyam / narakAdyanupasthityaiva tadabhAvAjJAnena tdicchaavirhopptterityaahuH| tadasat / dhvaMsAderatyantAbhAvavirodhitAyA niSpramANakatayA narakAtyantAbhAvasyaiva prAyazcittasandhyAvandanAdiphalatvasaMbhavAdiSTasAdhanatAjJAnAdyaghaTitapravRttisAmayyA asiddheH| karaNAntarakalpanApekSayA guruzarIrakSemasAdhanatAjJAnasyaiva sarvatra pravRttihetuteti / daNDAddhaTa ityAdipratItibalAtsvarUpasaMbandhavizeSarUpasya kSemasAdhAraNasAdhanatvasyopagame tcchriirgaurvsyaapybhaavaaceti| nityasthale zaucAdiphalakAmanayorubhayoradhikAratve'pi pratyekameva tayoradhikAritA na tu militayoriti phalakAmanAzUnyasyApi zaucAdimato'dhikAritayA tasyApi nityAkaraNaM pratyavAyajanakam / .
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 355 iSTasAdhatvam ] jayA'laGkRtaH atha vA sandhyAvandanAkaraNena pratyavAyajanane'dhikAraikadezazaucAdimattvameva sahakAra na tu phalakAmanApi tadasattvepi pratyavAyotpatteH sarvasiddhatvAt / etena saMvalitAMdhikArAnupagame zaucAdizUnyaphalakAmanAvato daivAnnityAkaraNaM pratyavAyaM janayediti nirastam / ata eva nityakAmyajayantIvratAdau phalakAmanAyA adhikAratvasya sarvasiddhatayA zaucAdimata: phalakAmanArahitasya tadakaraNaM pratyavAyaM janayatIti / ___apare 'tu caityaM na vandete'ti vAkyaprAmANyAnurodheneSTasAdhanatvasya vidhyarthatvamAvazyakam / kRtisAdhyatvAdimati caityavandanAdau kRtisAdhyatvAdyabhAvasya nayA bodhane tadvAkyasyAprAmANyApatteH / kRtisAdhyatAyAzca vidhitvaM niyuktikam / tadanaGgIkAre'pi kRterAkhyAtasAmAnyArthatayA vidhipratyayasyApi tadarthakatayA pacetetyAdau kRte: pAkAnukUlatvabhAnasyAvazyakatayArthApAkAdAvapi kRtisAdhyatAbhAnAt / kRtisAdhyatAyA vidhitve'pi tattatkAlatattatpuruSavizeSitakRtisAdhyatAviSayakasya pravartakajJAnasya zAbdabodhottarameva svIkaraNIyatayA vidhivAkyajazAbdabodhataH sAkSAtpravRttyanivAhAt / astu vA sAdhyatAsaMbandhenaivAkhyAtasAmAnyArthakRteH kriyAyAM vidhipratyayajanyabodhe bhAnam / pravartikA cikIrSApi sAdhyatAsaMbandhena kRtiprakArikA kriyecchaiva / na ca laDAdisthale pAkhyAtArthakRteH kriyAvizeSyatayaiva bhAnamiti vyutpatteH klaptatvAtpacetetyAdau na tasyAH kriyAvizeSaNatayA bhAnasaMbhava iti vAcyam / vyutpattivaicitryeNa tadupapatteH / zaktyabhedepi vyutpattibhede bAdhakAbhAvAt / ata eva prAcInairAkhyAtArthasyaiva kRteH karmapratyayasthale kriyAvizeSaNatayA bhAnamupeyate / evaM kacitpAkAdAviva sarvatraiva yAgapAkAdeH laukikapramANAdeva kRtisAdhyatAbodho nirvahatIti vadanti /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 . vyutpattivAdaH [ prAkhyAte __'na kalaGgaM bhakSaye dityAdiniSedhavidheH prAmANyAnurodhataH balavadaniSTAnanubandhitvasya vidhyarthe prveshH| niSiddhe'pi kalaJjabhakSaNAdau tRptyAdirUpeSTasAdhanatvasattvena tadabhAvasya nabA bodhane praamaannyaanupptteH| balavadaniSTAnanubandhitvasya vidhitve tasyaivAbhAvo balavadaniSTanarakAnubandhini tattatkarmaNyabAdhito bodhyata iti ttpraamaannyoppttiH| balavadaniSTAnanubandhitvasyeSTasAdhanatAvizeSaNatayA vAcyatve viziSTAbhAvasyaiva zAbdabodhe bhaanm| so'pi vizeSaNAbhAvo yato'bAdhitaH kalaJjabhakSaNAdau viziSTAbhAvabodhAnantarameva talliGgakAnumAnagamyo balavadaniSTAnubandhitvarUpastadananubandhitvAbhAvaH pravartakamiva nivarttakamapi jJAnaM zrutivAkyAtparamparayaiva na tu saakssaat| . etanmate ca na tAdRzAbhAvasya zAbdabodhe bhAnaM padArthaMkadezatayA itaravizeSaNatayopasthitatvena nabarthavizeSaNatayA'niSTAnanubandhitvAnvayAsaMbhavAt / vastuto viziSTazaktau vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAt pRthageva balavadaniSTAnanubandhitAyA vAcyatvam / na ca balavadaniSTAnanubandhitve iSTasAdhanatvasya vizeSyatve vidhivAkyataH kriyAvizeSyakeSTasAdhanatAjJAnAsaMbhavAt kriyAgocaracikIrSAdyarthaM vidhivAkyajazAbdabodhottaramiSTasAdhanatvaprakArakakriyAvizeSyakajJAnAntaraM kalpanIyamiti tadakalpanaprayuktalAghavameva balavadaniSTAnanubandhitvasya vizeSaNatve vinigamakamiti vAcyam / kriyAyAM balavadaniSTAsAdhAnatvajJAnasyApi tadgocarecchAhetutayA balavadaniSTAsAdhanatvasyeSTasAdhanatvavizeSaNatvamate kriyAvizeSyakatatprakArakajJAnAntarasya kalpanIyatayA matadvaye kalpanAsAmyAt / yadi ca balavadaniSTasAdhanatvajJAnameva dveSasAmagrItvenecchApratibandhaka na tu tadasAdhanatvajJAnamicchAhetustadoktasya vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakasya saMbhave'pi viziSTasya vAcyatve zyene vidhyarthavAcyena
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 zyenavAkyArtha ] jayA'laGkRtaH tadvidhAyakazruteraprAmANyaprasaGga iti zaktibhedasya zyene kevaleSTasAdhanatAbodhasya copagama AvazyakaH / ___ maNikRtApi viziSTasya vAcyatve zyene vidhyarthabAdhena tatra balavadaniSTAsAdhanatvasyAbhAnaM likhitam / tadabhAnaM viziSTazaktipakSe na , saMbhavati / viziSTazaktavizeSaNavinirmokeNa vishessyaaNshaabhaasktvaat| tattaddharmaprakAreNa padArthaviSayakazAbdabodhe tattaddharmAze zakyatAvacchedakatvaparyAptyavagAhijJAnasya hetutvAt / anyathA viziSTasvargAdivAcakasvargAdipadAdvinA lakSaNAM kevalaM sukhtvaadiprkaarkshaabdbodhaaptteH| yadi ca kevalasukhatvAdinA svargAdirUpasukhabodho lakSaNAmantareNa svargAdipadAdiSyata eva / neSyate paraM sukhAntarabodhastatra zaktivirahAditi zakyatAvacchedakatApayAptyavagAhitvamanupayogItyucyate tadApi balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvasya zakyatAyAM zyenaniSThavairivadhasAdhanatvasya balavadaniSTasAdhana- . tvaniyatatvena tadasAdhanatvaviziSTatvena vidhipratyayAvAcyatayA sutarAM tatra vidhyarthatvAnirvAha eva / ____yattu zyenasyAdRSTAdvArakatvaghaTitahiMsAlakSaNAnAkrAntatayA balavaduHkhAjanakatvamiti matAntaram tdst| tathA sati zyene tAttvikapravRttivAraNAya balavahuHkhAprayojakatvajJAnasyaiva pravRttihetutAyA upagantavyatayA tasyaiva vidhyarthatAyA Avazyakatvena zyene tbaadhaacchrterpraamaannyprsnggtaadvsthyaat| zyenasya hiMsAtvavirahe'pi abhicAratayA narakajanakatvasya durvAratvAcca / yattu 'abhicaranni'tyasya vairivadhagocaraprabalakAmanAviziSTArthatayA tAdRzakAmanAviziSTasyaiva puruSasya balavadveSaviSayAjanakatvarUpabalavadaniSTAnanubandhitvaghaTakadveSAnudayAt tAdRzakAmanAviziSTavRttivalavadveSaviSayAjanakatvaM zrutivAkyAt pratyetavyaM, tacca
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 vyutpattivAdaH [ AkhyAte zyene'bAdhitameva vairivadhe utkaTarAgavatastajanyanarake balavadveSAnutpattyA tAdRzanarakasya vairivdhotkttkaamnaavishissttvRttidvessaavissytvaat| na hyekadA ekatrAvarttamAnayorekataramaparaviziSTavRttIti mizrANAM mUlAbhiprAyavarNanaM-tadapi na, balavadveSaviSayaduHkhajanakatvapratiyogikAbhAvasyAtiprasaktatayA balavadveSaviSayaduHkhajanakatvatvAvacchinnAbhAvasya vAcyatAsvIkAre puruSavizeSIyabalavadveSaviSayaduHkhajanakatvAbhAvasya pratyayAsaMbhavAt tAdRzaduHkhajanakatve abhAve ca khaNDazaktisvIkAre viziSTazaktisvIkAraparityAgAt / evaM yatrotkaTarAgo yadA tatraiva notkaTadveSastadA najanye phale utkaTarAgadazAyAM ca tajjanyaduHkharUpaphalAntare utkaTadveSa na kiMcidbAdhakamiti vairivadhe utkaTarAgadazAyAM ca zyenajanyanarake balavadveSo durapavAda eva / astu vA phalavizeSotkaTarAgaghaTitA upaaygocrokttraagsaamgrii| tatraiva tajjanyatayA jJAte sati phalAntarepyutkaTadveSavirodhinI tathApi narakavairivadhayorekataraM prati zyenasya hetutvAgrahadazAyAM tayorbalavadveSarAgayoyugapatsaMbhava eva / ___ yattu dIkSAGgapazughAtasya narakAsAdhanatayA mA hiMsyAdi'tyatrAvaidhahiMsaiva vivakSiteti zyenasya narakAsAdhanatvopapAdanaM, tadapi n| tAvatApi abhicAravidhayA tathAtvasya durvAratvAt / atha khaNDazaktimavalambyAniSTAsAdhanatvavinirmokeNa kvacidvidhibodhopagame 'zvetaM chAgamAlabhete'tyAdAvapi tatparityAgasaMbhavAt avirodhena 'mA hiMsyA'dityatra zrutyarthasaMkoco na syAditi sAMkhyamatameva sAdhIya iti cet-syAdeva avirodhe'pi 'brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM tarka koNDinyAye'tyatreva sAmAnyavidhervizeSetaraparatvaM vyutpattisiddhamiti 'mA hiMsyA'dityatra sNkocH| atha vA kathaMcidvAdhakApanayasaMbhavenautsargikArthaparityAga iti hiMsAniSedhasaMkocenaivopapattau na
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhyarthaniSkarSaH ] jayA'laGkRtaH 'zvetaM chAgamAlabhete' tyAdau vidhipratyayasya balavadaniSTasAdhanatvAparityAga ityarthaH / atha yAgapAkAdijanyazramAdAvapi kadAcitkasyacidbalavadveSodayAt yajeta pacetetyAdau prAmANyaprasaGgo durvAraH / yattu balavadaniSTAsAdhanatvaM na laukika vidhyarthaH kiM tu na kalaamityAdizruteH prAmANyopapattaye vaidikaliGga eva tadarthakatA tatrApi balavadaniSTaM narakameva tAdrapyeNArthaH / zrata iSTotpattinAntarIyakazramAdeH kadAcit dveSaviSayatayA na yAgAdau vidhyarthabAdha iti tadapi na, 'zAkaM na bhuJjIte' tyAdivaidyakavAkye valavadaniSTAjanakatvaniSedhaparatvaM vinA prAmANyAnupapatteH / tatrApi rogAjanakatvaM vidhyarthastadabhAvo nayA bodhyata iti ced 'riktAyAM na gacchet', 'puSye nohe' dityAdijyotiHzAstravacanasya 'naikaH parvatamArohe 'dityAdivAkyasya ca kA gatiH / tatrApi viziSya tattadaniSTAsAdhanatvasya vidhipratyayArthatve zaktyAnantyaprasaGgo vyutpattyanupapattizca / atra vadanti -- dveSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanarakatvAdyAzrayasAdhanatAtvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvakUTe tAdRzAbhAvatvenA gate ekaiva vidhipratyayasya zaktiH / upalakSaNIbhUtadveSaviSayatAvacchedakatvaM parityajya narakAdyasAdhanatvaM pratIyate / kutracinnarakAsAdhanatvaM kutracidrogAsAdhanatvaM pratIyata ityatra tAtparyameva niyAmakam / pratIyogitAyAH prakAratayA bhAnAt pratiyogitAvacchedakaghaTakana - rakatvAda dveSaviSayatAvacchedakatvasyopalakSaraNatayA zaktigrahe bhAnamaviruddham / 356 na ca prameyatvAderapi upalakSaNatayA bhAnamaviruddhamiti prameyatvAderupalakSaNatayA narakatvAdyanugamakatvaM kathaM na svIkriyate vinigamakAbhAvAditi vAcyam / sukhAdyasAdhanatvasya vidhyarthatA viraheNa
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 vyutpattivAdaH [ AkhyAte prameyatvAdeH sukhatvAdisAdhAraNyaM noktarUpasyetyasyaiva vinigamakatvAt / na ca tAtparyAbhAvAt sukhAdyasAdhanatvabodhakatvopapattau vidhyarthatve'pi kSativiraha iti vAcyam / tasya vidhyarthavena tattAtparyeNAdhunikAnAM na bhunyjiitetyaadipryogaaptteH|| iti mahAmahopAdhyAyagadAdharabhaTTAcAryakRte vyutpattivAde prAkhyAtavivaraNaM smaaptm| samAptazcAyaM granthaH