Book Title: Laghu Siddhant Kaumudi Part 01
Author(s): Vishvanath Shastri, Nigamanand Shastri, Lakshminarayan Shastri
Publisher: Motilal Banrassidas Pvt Ltd
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006148/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvaradarAjapraNItA laghusiddhAntakaumudI (pANinIya-vyAkaraNa-pravezikA) upendravivRtisahitA, sUtrANAM bhASAnuvAdena praznapatrasaMgraheNa ca yutA paramopayogipariziSTaviziSTA c| vivRtikAraH paNDita zrIvizvanAthazAstrI prabhAkaraH priMsipala zrIsarasvatI saMskRta kAleja, khannA, paMjAba pariziSTakAraH kavikAntaH zrInigamAnandazAstrI sUtrabhASAnuvAdakAraH zrIlakSmInArAyaNazAstrI BEAUTHURARISHRARH motIlAla banArasIdAsa dillI : vArANasI : paTanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvaradarAjapraNItA laghusiddhAntakaumudI (pANinIya-vyAkaraNa-pravezikA) upendravivRtisahitA, sUtrANAM bhASAnuvAdena praznapatrasaMgraheNa ca yutA paramopayogipariziSTaviziSTA ca / vivRtikAraH paNDita zrIvizvanAthazAstrI prabhAkaraH priMsipala zrIsarasvatI saMskRta kAleja, khannA, paMjAba pariziSTakAraH kavikAntaH zrInigamAnavazAstrI sUtrabhASAnuvAdakAraH zrIlakSmInArAyaNazAstrI motIlAla banArasIdAsa dillI : vArANasI : paTanA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) motI lAla banArasI vA sa bhAratIya saMskRti sAhitya ke pramukha prakAzaka evaM pustaka vikretA mukhya kAryAlaya : baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI-7 zAkhAeM : 1. cauka, vArANasI-1 (u0 pra0) .. 2. azoka rAjapatha, paTanA-4 (bihAra) (sarvAdhikAra surakSita haiM) bAraha saMskaraNa bika cuke haiM punarmudraNa : dillI, 1981 mUlya MLBD Rs.18/bhArata sarakAra dvArA upalabdha kiye gaye riyAyatI mUlya ke kAgaja para mudrita / zrI narendraprakAza jaina, motIlAla banArasIdAsa, baMgalo roDa, javAhara namara, dillI-7 dvArA prakAzita tathA zrI zAntilAla jaina, zrI jainendra presa, e-45, pheja-1, iMDasTriyala eriyA, nArAyaNA, naI dillI-28 dvArA mudrita / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ( saptama saMskaraNe) saMskRta gaurava vizvabhara kI samasta prAcIna bhASAoM meM saMskRta kA sarvaprathama aura ucca sthAna hai| vizva-sAhitya kI pahalI pustaka Rgveda isI bhASA kA dedIpyamAna rakhna hai, bhAratIya saMskRti kA rahasya isI bhASA meM nihita hai, saMskRta kA adhyayana kiye binA bhAratIya saMskRti kA pUrNa zAna kabhI sambhava nahIM hai / saMskRta bhASA kA sAhitya anekoM zramUlya grantharasnoM kA sAgara hai, itanA samRddha sAhitya kisI bhI dUsarI prAcIna bhASA kA nahIM hai aura na hI kisI anya bhASA ko paramparA avicchina pravAha ke rUpa meM itane dIrgha kAla taka rahane pAI hai| ati prAcIna hone para bhI isa bhASA kI sarjana-zakti kuNThita nahIM huI, isakA dhAtupATha nitya naye zandoM ke gar3ane meM samartha rahA hai| - anekoM prAcIna evaM arvAcIna bhASAoM kI yaha jananI hai| zrAja bhI bhArata kI samasta bhASAe~ isI vAtsalyamayI jananI ke stanyAmRta se puSTi pA rahI haiN| pAzcAtya vidvAn isake atizaya samRddha evaM vipula sAhitya ko dekhakara zrAzcarya-cakita raha gaye haiN| una logoM ne vaijJAnika DhaMga se isakA adhyayana kiyA aura gambhIra gaveSaNAe~ kI haiM-evaM sAtha meM vizva kI dUsarI prAcIna-bhASAoM kA manthana karake ye yadi 'bhASA-vijJAna' aise apUrva zAstra kA AviSkAra kara sake haiM to isakA zreya saMskRtabhASA ke hI gambhIra adhyayana ko hai| samasta bhAratIya bhASAoM ko jor3anevAlI kahI yadi koI bhASA hai to vaha saMskRta hI hai| "hajAroM varSa vikrama-pUrva se lekara IsapI bArahavIM zatAbdI taka yaha bhArata kI sarva sAdhAraNa bola-cAla kI bhASA (rASTra bhASA ) rahI hai|" isameM anekoM prabala pramANa diye jA sakate haiN| Aja mI gambhIra rUpa se vicAra kiyA jAya to svatantra bhArata ko rASTrabhASA hone ke samasta gue saMskRta meM hI vidyamAna haiN| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ( 2 ) pANinIya vyAkaraNa kisI bhI bhASA kI surakSA evaM usake maulika jJAna ke lie-vyAkaraNa kI parama zravazyakatA hotI hai| binA vyAkaraNa ke bhASA prAyaH vizRGkhala aura apUrNa rahatI hai| sarvaprathama isa cIja ko devoM ne anubhava kiyA aura apanI bhASA ko vyAkRta karane ke lie devarAja indra se prArthanA kI, taba indra ne vANI ko byAkRta kiyA jaisA ki taittirIya-saMhitA meM likhA hai "vAga vai parAcyavyAkRtA'vadat, te devA indramabruvan - imAM, no vAcaM vyAkurviti / - - tAmindro madhyato'vakramya vyAkarot" (tai. saM. 6 / 4 / 7) basa, yahIM se vyAkaraNa kI paramparA kA Arambha hotA hai, tAtparyataH saMskRtabhASA ke vyAkaraNa kA nirmANa bahuta prAcIna kAla meM Arambha ho gayA thA, aneka zrAcAryoM ne vyAkaraNa kI racanA kI, ( maharSi pANini ne apanI aSTAdhyAyI meM pizali, kAzyapa, gArgya, gAlava, cAkravarmaNa, bhAradvAja, zAkaTAyana, zAkalya, senaka aura sphoTAyana nAma ke dasa vyAkaraNa - pravaktA pUrvAcAryoM kA ullekha kiyA hai ) kintu anta meM yaha saMskRtavyAkaraNa parivardhita parimArjita hotA huA pANinIya - zabdAnuzAsana ke rUpa meM prakaTa huA / pANinIya vyAkaraNa vizva ke samasta vyAkaraNoM meM zreSTha, sarvAGgapUrNa evaM vaijJAnika zailI se likhA gayA mAnA jAtA hai, ise dekhakara pAzcAtya vidvAnoM ke zrAzcarya cakita hRdaya se nikale udgAroM ko par3hakara isakI mahattA aura gaurava vizeSa rUpa se samajha meM AtA hai N ( 1 ) " pANinIya vyAkaraNa mAnavIya mastiSka kI sabase bar3I racanAoM meM se eka hai" ( lenina grADa ke prophesara TI0 zeravAlsakI / ( 2 ) " pANinIya vyAkaraNa kI zailI atizaya pratibhApUrNa hai aura isake niyama atyanta satarkatA se banAye gaye haiM" ( kola bruka ) ( 3 ) " saMsAra ke vyAkaraNa meM pANinIya vyAkaraNa sarvaziromaNi hai yaha mAnavIya mastiSka kA atyanta mahatvapUrNa zrAviSkAra hai" ( sara W. W. haNTara ) ( 4 ) " pANinIya vyAkaraNa umra mAnava mastiSka kI pratibhA kA zrAzvaryaMtama namUnA hai jise kisI dUsare deza ne Ajataka sAmane nahIM rakhA" ( pro0 moniyara viliyamsa ) pANinIya vyAkaraNa kI mUlabhUta pustaka hai 'aSTAdhyAyI' / isameM grATha adhyAya haiM, pratyeka adhyAya meM cAra pAda haiM, pratyeka pAda meM 38 se 200 taka sUtra haiN| isa prakAra adhyAya meM ATha adhyAya battIsa pAda aura saba milAkara lagabhaga 3655 sUtra ..... Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| aSTAdhyAyI para mahAmuni kAtyAyana kA vistRta vArtika grantha hai aura stra kyA bArtikoM para bhagavAn patajali kA vizada vivaraNAtmaka grantha mahAbhASya hai| saMkSepa meM sUtra, vArtika evaM mahAbhASya tInoM sammilita rUpa meM pANinIya vyAkaraNa kahalAtA hai aura sUtrakAra pANini, vArtikakAra kAtyAyana evaM bhASyakAra pataJjali tInoM vyAkaraNa ke trimuni kahalAte haiN| bhagavAn pANini kA paricaya aura samaya "trikANDa zeSa" koSa meM pANini ke chaha nAma pAye jAte haiM--pANini, aAhika, . dAkSIputra, zAlaki, pANina aura shaalaaturiiy| inameM pANina aura pANini donoM gotra-vyapadezaja nAma haiN| "aAhika" pANini kA mUla nAma pratIta hotA hai kintu prasiddha sarvatra gotra nAma (pANini ) se hI huI / mahAbhASyakAra pataJjali bhI sthAnasthAna para isI nAma se smaraNa karate haiM__"kathaM punaridaM bhagavataH pANinerAcAryasya lakSaNaM prvRttm"| "sarve sarvapadAdezA dAkSIputrasya pANinaH" / 'dAkSIputra' nAma mAtRnAmaja hai aura zAlakinAma pitRnAmaja hai jisase yaha samajhA jAtA hai ki pANini ke pitA kA nAma 'zala? yA zalaGka thaa| 'zAlAturIya' nAma amijana hetuka hai| ____ isa choTI sI nAmAvali se yaha niSkarSa nikalatA hai ki pANini kA gotra-pravattaka . mUla puruSa koI pANin athavA paNin nAma kA vyakti thaa| petA kA gotramAla pANin aura mUla nAma zalaGka yA zalaGka thA / mAtA kA nAma dAkSI thA aura vaha dakSa-kula meM utpanna huI thii| Ahika pANini kA mUla nAma thA aura pANini kA abhijana ( pitA-pitAmahAdi paraMparAgata nivAsasthAna ) 'zalAtura' grAma thA / isI abhiprAya se "gaNaratnamahodadhi' grantha meM zAlAturIya zabda kI vyutpatti isa prakAra kI hai-"zalAturo nAma grAmaH so'bhijano'syAstIti zAlAturIyastatra bhavAn pANiniH" isase spaSTa hai ki zalAtura grAma pANini ke pUrvajoM kA nivAsasthAna hai aura pANini kA janmasthAna bhI vahI hai| bAda meM pANini kisI anya sthAna meM rahe hoM yaha bAta dUsarI hai| yaha zalAtura grAma rAvalapieDI se bhAge pazcimottara somAprAnta meM ( jo aba pAkistAna meM hai ) 'aTaka' sTezana se 15 mIla kI dUrI para sthita zrohinda utkhaNDa yA udbhANDa ) grAma se sAr3he tIna mIla pazcimottara dizA meM vidyamAna hai aura prAkakala 'lAhura' nAma se prasiddha hai / (zalAtura zabda hI badalA huA salAtura = halAthura = halAhura = lAhura bana gayA hai-aisA gaveSakoM kA mata hai ) / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- kucha loga vRhatkathA ke AdhAra para pANini kI zikSA pATaliputra meM huI mAnate haiM. aura kAtyAyana ko pANini kA sahAdhyAyI mAnate haiM, kintu ye donoM hI bAteM sarvathA asaMgata pratIta hotI haiN| usa jamAne meM zalAtura = lAhura se uThakara eka bAlaka par3hane ke lie saikar3oM kosa kI dUrI para sthita pATaliputra = paTanAnagara meM jAya-yaha bAta saMbhava nahIM jAna par3atI, vizeSataH taba jaba ki samIpa meM hI 'tA"zilA' jaisA vizAla vizvavidyAlaya rahA ho aura vahI pradeza usa samaya vidyAkendra mI rahA ho / aitihAsikoM.kA nizcita mata hai ki avazya hI pANini kI zikSA takSazikSA meM hI huI thI, bAda meM apane zAna kI vRddhi ke lie athavA apane vicAroM ke ..pracAra ke abhiprAya se ve anyatra gaye ho aura pATaliputra meM unake praNIta zAstra kI parIkSA huI ho, yaha dUsarI bAta hai| ___ 'prAcArya pANini atyanta saMpana kula ke the, unhoMne apane zandAnuzAsana ko padanevAloM ke lie bhojana Adi prabandha bhI apanI ora se kara rakhA thaa'| isa bAta ko yudhiSThira cI mImAMsaka mahAmAnya ke 'podanapANinIyAH' udAharaNa se sidadha karate haiN| pratIta hotA hai ki bhagavAn pANini ke kulapatitva meM eka bahuta bar3A prAcAryakula athavA vidyApITha rahA hogA, jisameM hajAroM vidyArthI adhyayana karate hoMge, kintu mahAn kheda kA viSaya hai ki itane bar3e vizva-vikhyAta udbhaTa vidvAn kA jIvanahattAnta prAmANika rUpa meM kucha bhI upalabdha nahIM hai| jo bhI kucha upalabdha hai vaha saba anumAna aura anuzrutiyoM para AdhArita hai| kiMvadantI hai, ki unakI mRtyu eka siMha ke dvAga huI-siho vyAkaraNasya katturaharatprANAn priyAn paannineH|" (pnyctntr)| . samaya . pANini ke samaya ke saMbandha meM koI spaSTha pramANa upalabdha na hone ke kAraNa kucha anumAnoM ke AdhAra para hI vicAraka loga nirNaya karate haiM ! yaha nirNaya bhI sabakA eka nahIM hai| kucha pAzcAtya tathA tadanuyAyI bhAratIya vidvAn pANini kA samaya gautama buddha ke bAda mAnate haiN| "kumAraH zramaNAdibhiH" isa sUtra meM zramaNa zabda ko ve uddhRta karate haiM aura kahate haiM ki yaha zabda buddha ke bAda hI * bauddha mikSuoM ke lie prayukta huA / vahIM se pANini ne liyA jaba ki buddha kA samaya IsavI pUrva chaThI zatAbdI hai to baudadhamata-pracAra ke anantara do sau varSa bAda arthAt I0 pU0 cauthI zatAbdI. pANini kA samaya mAnA jA sakatA hai| dUsarA pramANa ve boga yaha dete haiM ki "indra-valaya bhavazarvakada-mRDa-yava-yavana-mAtulAcAryA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAmAnuk" isa pANini-sUtra meM yavana zabda kA grahaNa hai, unakA bhAva yaha hai ki sikandara ke AkramaNa ke bAda hI bhAratIya loga yavanoM se paricita hue| sikandara kA AkramaNa 324 I0 pU0 huaA to pANini isase bAda hI hue hoNge| kintu dUsare gaMbhIra vicAraka ina yuktiyoM ko sarvathA khokhalI mAnate haiN| kyoMki zramaNa zabda saMnyAsI ke artha meM gautama buddha se bahuta pahale "zatapatha brAhmaNa" meM prayukta huaA hai "atra pitA apitA bhavati mAtA amAtA lokA alokA devA adevAH zramaNo'zramaNaH tApaso'tApAsa' iti / aura saMnyAsa kI prathA bhI arvAcIna nahIM hai, buddha se bahuta pUrva upaniSadoM meM yAjJavalkya kA pravrajana-prasaGga ati prasiddha hai| __dUsare bhAratIya loga sikandara ke AkramaNa ke bahuta pahale yavanoM se paricita the| mahAbhArata meM yavana sainikoM ke lar3ane kA prasaGga hai| bhagavAn zrIkRSNa ke sAtha kAla yavana kA yuddha to atizaya prasiddha hI hai| yudhiSThira jI mImAMsaka kA yaha mata hai ki ati prAcIna kAla meM yavana-jAti bhArata ke samIpa hI basatI thii| bAda meM ye loga yUnAna meM jAkara base / isake atirikta sikandara se do sau varSa pahale I0 pU0 522 meM hakhamI vaMzotpanna yavana 'DerIyasa' prathama ne bhI bhArata ke pazcimottara sImAprAnta para aAkramaNa kiyA thaa| yaha itihAsa to prasiddha hI hai| mahAmahopAdhyAya zivadatta pANini ko nanda ke samAnakAlika mAnate haiM aura nanda ko rAjataraMgiNI aura vArAhI-saMhitA ke gaNanA ke anusAra 2153 kali-gatAnda meM huA mAnate haiM, kintu aitihAsika loga nanda kA prAmANika samaya 2453 kaligatAnda arthAt I0 pU0 sAtavIM zatAbdI mAnate haiM aura isIko pANini kA vAstavika samaya kahate haiM / ki tu bhaNDArakara aura golasTukara ne pANini kA samaya 50 IsvI ke kucha pUrva nizcita kiyA hai aura zrI vAsudevazaraNa agravAla aneka aividyAsika tathyoM ke AdhAra para I0 pU0 pAMcavIM sadI ke madhya ko pANini kA samaya mpanate haiN| unakA kathana hai ki "pANini ne lagabhaga 440-430 I0 pU0 ke bIca apane prada kI racanA karane ke bAda pATalIputra kI yAtrA kI hogI, usa samaya unakI Ayu laga bhaga 50 varSa kI mAnI jAe to unakA janma 480 I0 pU0 ke lagabhaga ThaharatA hai| aSTAdhyAyI' jaise zAstra kI racanA 40 varSa kI Ayu se .50 varSa kI Ayu taka siddha honI saMbhava hai| usake lie Avazyaka buddhi-paripAka, gambhIra ciMtana, dIrghakAlIna sAmagrI-saMkalana evaM svAnubhava ke AdhAra para sAdhikAra vizleSaNa -ye saba bAteM zrAyu Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke isI bhAga meM prAyaH saMbhava hotI hai / unake jIvana-kAla kI avadhi lagabhaga 70 varSa mAnane se pANini kA samaya 480-410 I0 pU0 anumAnita hotA hai|" vArtikakAra kAtyAyana pANini ke sUtroM para aneka vArtika pATha likhe gaye, para sabameM kAtyAyanoM kA vArtika pATha hI prasiddha vArtika grantha hai / yaha pANinIya vyAkaraNa kA mahattvapUrNa aMga hai| isake binA. pANinIya vyAkaraNa adhUrA hai| kAtyAyana kA yaha vArtika pATha svatantra grantha ke rUpa meM upalabdha nahIM hai| mahAbhASya meM hI vizeSataH ina vAttikoM kI upalabdhi hotI hai| kAtyAyana kA dUsarA nAma 'vararuci' hai, kAtyAyana unakA gotraja nAma hai / katanAmaka gotra-pravartaka mUlapuruSa ke vaMza meM kAtyAyana vararuci kA janma huaaa| yaha bAta kAtyAyana nAma se siddha ho jAtI hai ora mahAbhASya ke prathama Ahnika meM "yathA laukikavaidikeSu" isa vArtika para "priyataddhitAH dAkSiNAtyA yathA loke vede ceti prayoktavye yathA laukika vaidikakeSviti prayuJjate" isa pataJjali-vacana se yaha spaSTa hai / zrAcArya kAtyAyana dAkSiNAtya the| aitihAsikoM kA mata hai ki kAtyAyana kA samaya 350 I0 pU0 hai| mahAbhASyakAra pataJjali pANinIya vyAkaraNa para mahAbhASya eka ati vistRta vyAkhyA hai| vyAkaraNa jaise durUha aura zuSka viSaya ko bhI bhagavAn pataJjali ne aisI sarala-sarasa-prAJjala bhASA meM varNana kiyA hai ki koI bhI sahRdaya vyakti isakI muktakaNTha se prazaMsA kie binA nahIM raha sktaa| yaha grantha vyAkaraNa kA sAra-sarvasva hai| mahAbhASyakAra pataJjali ne apane paricaya ke sambandha meM kucha nahIM likhA kintu mahAbhASya meM patajali ke do nAma pAe jAte haiM-gonIya aura goNikAputra / isase yaha spaSTa hai ki ve gonarda' pradeza ke rahane vAle the aura unakI mAtA kA nAma 'goNikA' thaa| kucha loga gonada pradeza kAzmIra meM mAnate haiM aura kucha loga pUrva meM goMDA pradeza ko gonarda kahate haiN| pataJjali ko kaI jagaha zeSAvatAra, phaNAbhRt Adi nAmoM se bhI smaraNa kiyA gayA hai| pratIta hotA hai ki unake ye nAma sahasramukhI pratibhA aura sahasravidha pravacanazailI ke kAraNa par3e haiN| mahAbhASya meM eka udAharaNa hai "iha pupyamitra yAjayAmaH" isase pataJjali kA rAjA puSyamitra ke yajJa meM Rtvik honA siddha hotA hai| pataJjali ke samaya ke sambandha meM mahAbhASya meM kucha aise saMketa mila jAte haiM, jinase hama kucha nizcaya kara sakate haiM:-"iha puSyamitraM yAjayAmaH" isa udAharaNa ke sAtha hI dUsarA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa "puSyamitro yajate" bhI yaha siddha karatA hai ki pataJjali rAjA puSyamitra ke samAnakAlika the / puSyamitra ke sambandha meM aitihAsikoM kA nizcita mata hai ki yaha samaya I0 pU0 dUsarI zatAbdI ( I0 pU0 150 ) hai to phira mahAbhASyakAra pataJjali kA samaya I0 pU0 150 hI kahA jA sakatA hai| kintu mahAmahopA yAya paM0 giridhara zarmAjI caturvedI pANini, kAtyAyana, pataJjali-ina tInoM ke samaya ke sambandha meM apanA mata prakaTa karate hue likhate haiM ki-"pANini saskRta ko bhASA nAma se pukArate haiN| isase siddha hotA hai ki-pANini ke kAla meM saMskRta bolacAla kI bhASA thI kAtyAyana ke samaya meM apabhraMza-bahula bhASA kI pravRtti ho gaI thI aura mahAbhASyakAra pataJjali ke samaya meM to apabhraMza bhASAoM kI bahuta adhika pravRtti ho gaI thii| mahAbhASyakAra svayaM likhate haiM ki - "santyekaikasya padasya bhvo'pbhrNshaa"| dUsare pANini ke samaya meM unakI janmabhUmi gAndhAra tathA tatsannihita paMcanada pradeza vidyA kA kendra thaa| para kAtyAyana aura pataJjali ke samaya meM prAcya pradeza vidyAkendra ho gayA thaa| yaha parivartana alpasamayasAdhya nahIM hai / pUrvokta bhASA-sambandhI mahAn parivartana bhI khAse samaya kI apekSA karato hai| tIsare pANini ke sUtroM para kAtyAyana se pahile bhI vArtika likhe gaye the evaM kAtyAyana ke vArtikoM para bhI pataJjali se pahile kaI bhASyagraMtha likhe gaye the, aisA mAnA jAtA hai / ___ aisI sthiti meM Ajakala ke aitihAsikoM kA yaha mata vizeSa rUpa se vicAraNIya ho jAtA hai ki pataJjali I0 pU0 150 meM, kAtyAyana I0 pU. 350 meM aura pANini I0 pU0 450 meM yA 550 meM hue haiN| kyoMki itane bar3e bhASA sambandhI parivartana aura aneka vyAkhyA vArtika bhASyAdi kA bhinna-bhinna pradezoM meM nirmANa itane kama samaya ke antara meM sambhava nahIM pratIta hotA, ataH mere ( ma0 ma0 gi0 dha0 zarmA ke ) vicAra meM pataJjali yadi I0 pU0 dUsarI zatAbdI meM mAne jAte haiM to kAtyAyana ko I0 pU0 sAtavIM zatAbdI meM aura pANini ko I0 pU0 bArahavIM zatAbdI meM mAnanA yuktisaGgata hai|" pUrvatana adhyayana-krama pANini vyAkaraNa ke mUlagrantha aSTAdhyAyI para anekoM vRttigrantha likhe gye| bartamAna meM upalabdha sarvottama vRttigrantha hai-jayAditya aura vAmana kI kAzikAvRtti / yaha vRti IsA kI sAtavIM zatAbdI meM likhI gaI thii| kAtyAyana kA vArtika grantha pRthaka upalabdha nahIM hai, pataJjali ke mahAbhASya meM hI samAviSTa hai| mahAbhASya para anekoM TIkA-praTIkAe~ likhI gaI haiN| inameM kaiyaTa kA pradIpa aura pradIpa para nAgeza Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA udyota atyanta prasiddha hai| isa prakAra saba milAkara pANini-vyAkaraNa ne eka vizAla rUpa dhAraNa kara liyA aura isakA adhyayana-adhyApana-krama isa prakAra calA ki pahale baccoM ko sampUrNa aSTAdhyAyI kaNThastha karA dI jAtI thI aura bAda meM vRtti grantha ke sahAre prayoga-sAdhana sikhAyA jAtA thaa| anantara mahAbhASya par3ha lene para vyAkaraNa kA. pUrNa pANDitya prApta kara liyA jAtA thaa| bacapana meM pUrNataH aSTAdhyAyI kaNThastha kara lenevAloM ke lie yaha adhyayana-krama atyanta upayogI aura svalpakAla phaladAyaka rahA : prakriyA-krama kintu praur3ha vidyArthI ko isa aSTAdhyAyI-praNAlI meM kaSTa aura gaurava anubhava hone lgaa| kyoMki isameM samasta aSTAdhyAyI karAThAgra kara lene ke bAda hI asalI adhyayana prArambha hotA thA aura kisI prakaraNa kA pRthak adhyayana bhI duSkara thA, kAraNa yaha ki aSTAdhyAyI ke prakaraNa prakriyA-krama se nahIM haiN| samAsa dvitIya adhyAya meM haiM to samAsAnta prakaraNa paMcamAdhyAya meM hai| isa prakAra samasta prakaraNa bikhare par3e haiM jisase sAdhana-prakriyA meM gaurava aura kaSTa anubhava honA svAbhAvika thaa| isIlie prakriyAkrama se paThana-pAThana kA vicAra prArambha huA aura pANini-vyAkaraNa meM prakriyA praNAlI kA suvyavasthita prathama grantha prakriyA-kaumudI likhA gyaa| isake lekhaka haiMprAcArya zrIrAmacandra / inakA samaya IsA ko 5 vIM zatAbdI mAnI jAtI hai| kintu prakriyA-kaumudI meM pANini ke samasta sUtroM kA sanniveza nahIM huaa| isalie yaha grantha pANinIya vyAkaraNa kA pUrNa prAtinidhya na kara sakA / siddhAnta kaumudI aura zrIbhaTToji dIkSita isa kamI ko pUrA karane ke lie zrIbhaTToji dIkSita ne vaiyAkaraNa-siddhAntakaumudI kI racanA kI / yaha grantha pANinIya vyAkaraNa kA prakriyAnusArI sarvottama prayAsa hai| pANini kA eka bhI sUtra isameM chUTane nahIM pAyA / adhyayana kI suvidhA ke lie vaidika aura svara-prakaraNa pRthak saMgraha kara diye gye| yaha grantha itanA upayogI siddha huA ki samasta bhArata meM pANinIya vyAkaraNa kA adhyayana isI ke dvArA hone lgaa| siddhAntakaumudI para bhI aneka TIkAe~ likhI gaI, jinameM dIkSitajI kI apanI prauDha manoramA, jJAnendra sarasvatI kI tattvabodhinI, nAgeza bhaTTa kA zandenduzekhara, vAsudeva vAjapeyI kI bAlamanoramA atyanta prasiddha haiN| zrIbhaTToni dIkSita mahArASTra brAhmaNa the| inake pitA kA nAma lakSmIdhara bhaTTa thA, aura guru the paM. zeSakRSNa / inake Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra bhI bhAnudIkSita aura pautra zrI haridIkSita the| DA0 zrI velabelakara bholi dIkSita kA samaya IsavI san 1600 se 1650 ke madhya meM mAnate haiM / laghukaumudI aura madhyakaumudI bhaTToji dIkSita ke ziSya zrI varadarAja ne pANinIya vyAkaraNa ke prathama pravezArthI sukumAramati bAlakoM ke sukhabodha ke lie siddhAnta kaumudI kA atyanta sarala evaM laghukAya saMskaraNa laghukaumudI ke rUpa meM sampanna kiyaa| vastutaH yaha choTI-sI pustaka pANinIya vyAkaraNa rUpI mahAprAsAda meM praveza pAne ke liye prathama sopAna rUpa hai| pustaka ke prArambha meM zrI gharadarAja svayaM likhate haiM--'pANinIya-pravezAya laghusiddhAntakaumudIma' punaH anta meM ise aura bhI spaSTa karate haiM ki 'zAstrAntare praviSTAnAM bAlAnAM copakArikA, kRtA varadarAjena laghusiddhAntakaumudI' / aura bAda meM laghukaumudI dvArA sAdhAraNa jJAna ko prApta hue vidyArthiyoM kI zAnavRddhi ke lie zrI varadarAja ne dvitIya sopAna ke rUpa meM madhyakaumudI kA sampAdana kiyaa.| kahate haiM apane ziSya kI isa anupama kRti ko dekhakara guruvara bhaTToji dIkSita ko sandeha ho gayA thA ki madhyakaumudI ko par3ane ke bAda merI siddhAntakaumudI ko kauna par3egA 'vAstava meM madhyakaumudI, siddhAntakaumudI kA sAra-sarvasva hai| laghukaumudI kA prakaraNa-krama madhyakaumudI ke samAna laghukaumudI kA prakaraNa-vinyAsa bhI siddhAntakaumudI kI apekSA bhinna hai| saMdhi, SaDaliGga aura avyaya-prakaraNa ke bAda strIpratyaya aura kAraka Adi prakaraNoM ko pahale na rakhakara tiGanta prakaraNa ko rakhA gayA hai| bAda meM kRdanta, kAraka, samAsa, taddhita aura sabake anta meM strIpratyaya rakhe gaye haiM / yaha prakaraNakrama yuktiyukta bhI hai| sarvaprathama vAkya meM arthajJAna ke lie padaccheda apekSita hotA hai, isalie sandhiprakaraNa pahile rakhanA ThIka hai / anantara subanta pada jJAna ke lie SaDaliMga tathA avyayaprakaraNa aura tiGanta padazAna ke lie tiGantaprakaraNa pAnA atyAvazyaka hai| kyoMki strIpratyaya, kRttaddhita samAsasApekSa haiM ataH strIpratyayoM ko sabake anta meM rakhanA yuktisaMgata hai, aura kArakoM kA samAsa se pUrva rahanA bhI ThIka jaMcatA hai, kyoMki vibhaktyarthajJAna para hI samAsaprakriyA nirbhara hai| tInoM kA kalevara siddhAntakaumudI meM aSTAdhyAyI ke samasta 3655 sUtroM kI vizada byAkhyA UhApoha evaM zAstrArtha-paddhati se kI gayI hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) 2315 sUtroM kI udAharaNa- pratyudAharaNa sahita sundara madhyakaumudI meM pANini ke evaM sarala vyAkhyA kI gayI hai / 1 kaumudI saMkSepa ko dRSTi se atyanta saMkSipta vyAkaraNa - pustaka hai / isameM pANini ke 1272 sUtroM kI udAharaNa sahita vyAkhyA kI gayI hai / AcArya varadarAja aura unakA samaya zrAcArya varadarAja kA paricaya bahuta saMkSipta rUpa meM milatA hai / ye dAkSiNAtya brAhmaNa the / inake pitA kA nAma durgAtanaya thA aura bhaTToji dIkSita inake guru the / madhyakaumudI ke prArambha zloka meM zrI varadarAja ne guruvara bhaTToji dIkSita ko praNAma kiyA hai| "natvA varadarAjaH zrIgurUn bhaTTojidIkSitAn / karoti pANinIyAnAM madhyasiddhAntakaumudIm || varadarAja bhaTToji dIkSita ke ziSya hone se tatsamAna kAlika the / ataH samaya ke viSaya meM pRthak vicAra karane kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI / yaha to mAnanA hI par3egA ki siddhAntakaumudI nirmANa ke 25 yA 30 varSa bAda hI varadarAja ne laghukaumudI aura madhyakaumudI kA nirmANa kiyA hogA / siddhAntakaumadI krama se par3hane ke bAda hI par3hAte samaya prakriyAkrama se pravRta hue isa pANinIya vyAkaraNa kA prArambhika chAtroM ke lie laghukAya aura madhyakAya saMskaraNa laghu aura madhya ke rUpa meM likhA gayA hogA / aisI sthiti meM bhaTToji dIkSita kA samaya yadi 1600 se 1650 IsavI ke madhya mAnA jAtA hai to varadarAja dvArA laghu aura madhya kA nirmANakAla bhI isI ke nikaTa 10 | 15 sAla ke antara meM mAnA jA sakatA hai 1* laghukaumudI kI TIkAe~ madhyakaumudI ke samAna laghukaumudI kI bhI aneka prAcIna evaM navIna TIkAe~ tathA TippaNa milate haiM jo vistRta athavA saMkSipta rUpa meM likhe gaye haiM / kucha saMskRta meM tathA kucha hindI meM bhI haiM / kintu hamArI yaha " upendra - vivRti" nAma kI vyAkhyA na to bahuta vistRta hai na hI prati saMkSita hai| chAtroM ke hita kA pUrA dhyAna rakhA gayA hai / sUtroM kA hindI anuvAda bhI sAtha de diyA gayA hai / upendra vivRti sahita laghukaumudI kA yaha saptama saMskaraNa bheMTa kiyA jA rahA hai / pahale saMskaraNoM kI apekSA yaha yanta parimArjita, saMzodhita evaM parivardhita hai| chAtroM kI suvidhA ke lie vizaSTa rUpoM kI Ti. * bhagavAn pANini, kAtyAyanamuni zeSAvatAra mahAmuni pataJjali, ma0 ma0 bhaTTojidIkSita evaM paNDitapravara varadarAja ke sambandha meM vizeSa paricaya ke lie dekhie merI madhyakaumudI kI bhUmikA / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) siddhi aura adhika bar3hA dI gayI hai / parIkSA meM pUche jAne vAle lagabhaga sabhI rUpa isa viziSTa rUpasiddhi ke antargata Agaye haiM / hindI meM likhI gayI aitihAsika bhUmikA bhI isa saMskaraNa kI eka vizeSatA hai| anya vizeSatAe~ to pUrvaM vidita haiM hI / jaise hrasva dIrghapluta bhedoM kA cakra, zrAbhyantara-bAhya prayatna citra, sandhi prakaraNa meM mUla prayogoM ke saMdhiviccheda ke sAtha tatsamAna a ya prayogoM kA saMdhiviccheda puraHsara pradarzana, vizeSa prayogoM kA sAdhana prakAra, khAsa-khAsa zabdoM kA uccAraNa, sUtra sambandhI subhASatoM kA ullekha, avyayoM kA artha dhAtuoM ke sakarmakatva akarmakatva kA nirNaya, karttA karma zrAdi ke uktavAnuktatva kA viveka, prathama - madhyama uttama puruSa kA viveka citra, parasmaipada-Atmanepada vyavasthA kA citra, samasta dhAtutroM ke anubandhoM ke itkaraNa kA phala, khAsa khAsa dhAtuoM ke uccAraNa, dhAturUpoM kI siddhi, samasta dvitIya sUtroM ke artha evaM tatra tatra vizeSa viSayoM kA vispaSTa vizleSaNa | isake atirikta bAlakoM ke lie parama upayogI pariziSTa diyA gayA hai jisameM liGgajJAna ke lie laghuliGgAnuzAsana, vyAkaraNa, sUtra, vArttika Adi ke lakSaNa medodAharaNa, vyAkaraNa kA anubandhacatuSTaya, sandhipaJcatva pratipAdana, lekhopayogI niyama aura cihna, anuvAda meM prAyaH zrAnevAlI azuddhiyoM kA pradarzana aura saMzodhana, anuvAda meM prayukta karane ke lie sopasarga dhAtutroM ke arthavizeSa kA pradarzana, artha sahita dhAtupATha aura artha ke sahita laghukomudIstha samasta prayoga saMgraha sanniviSTa hai / anta meM parIkSA zikSAsUtra, praznottara nidarzana aura 18 sAla ke praznapatra bhI lagA diye haiM jisase parIkSArthI vidyArthI ko parIkSA meM apekSita samasta sAmagrI pustaka meM upalabdha ho sakegI evaM vyAkaraNa viSayaka jJAna ke lie itastataH bhaTakanA nahIM par3egA / ina antaraGga vizeSatAoM ke atirikta sUtra aura vRtti kA pRthak vinyAsa, sundara AkAra-prakAra spaSTa akSaroM meM mudraNa aura apekSAkRta alpa mUlya meM vitaraNa kA bhI pUrA dhyAna rakhA gayA hai, isa pustaka kI viziSTa upayogitA to isI se spaSTa hai ki kucha hI varSoM meM isake chaha saMskaraNa nikala cuke haiM aura yaha sAtavA~ saMskaraNa zrayanta ujjvala rUpa meM pAThakoM kI sevA meM samarpita kiyA jA rahA hai / zrIsarasvatI saMskRta mahAvidyAlaya khannA ( ludhayAnA ) paMjAba, 17 zrAvaNa, vaikramAbda 2015, (1/8/1658) bhavadIya vizvanAtha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upendra-kula-paricayaH (atha laghusiddhAntakaumudyA vivRtiriyaM yannAmnA "upendravivRti" riti vihitA vizrutA ca, tasyAsya zrImadupendranAthazAstriNaH paramavimale kule samabhUvana aneke lokavizrutAH suyogyA saMskRtavidvAMsaH, yeSAmAdimaH zrI paM0 kezavarAmamahArAjaH samabhUt / tadAdi zrImadupendrazAstriparyantaM saMkSiAtamitivRttaM madhyakaumudyAdau "kezava-paricaya"nAmnA pradattam, atrApi tad upendrakulaparicayanAmnA pradIyate / ) asti paMcAmbu-prAntottara-digvibhAgasthe 'hozyArapura'-maNDale dvAbAprAntazirodeze 'jenoM'- nAmAtivizrutA ngrii| tatra ca vidyate parama-prasiddha sArasvatajAtIyaM prabhAkaropAhnamekaM paNDitakulam / yatkulInAzcAdyAvadhi vividhaguNamaNDitAH suyogyAH paNDitAH samabhUvan vidyante ca / etatkulapUrvapuruSeSu mahAmanAH parama-bhAgavataH zrIpaNDita-kezavarAmazarmA prabhAkara Adimo vidvAn babhUva / yohi yavanAnAM nAnAkarA''kramaNa-kAraNAd vigatAcAra-pracAraM parilupta-vidyAsaMcAraM pANini-janmabhuvamapi kAlaprabhAveNa pANinIya vyAkaraNa-vijJAna-rahitaM sarvathA vismRtaparamezaM paMcAmbudezaM puna: prasUta-sadAcAraM saMllabdhavidyA-pracAraM pANinIya-vyAkaraNa-vijJAna-sahitaM sadA saMsmaryamArAparamezaJca cakAra / samullikhyate nasya tatkulasya cA'yamalpIyAn paricayaH / vidyAvAridhirmahAmanAH paramabhAgavataH paNDitapravaraH zrIkezavarAmazarmA prabhAkaraH aSTAdaza-zatatame ( 1800) vaikramavatsare 'jejoM'-nagaranikaTavAteni madUdagrAme bAlAkirAmazarmaNaH puNyabhavana janmanA maNDayAmAsa zrIkezavaH / so'yaM bAla eva AkRtyA prakRtyA ca paramazcAruH, varNena gauraH, pInAMso dIrghabAhuH, kamaladalavizAla-locano darzakajana-manomohanaH, sarvajanahitAbhilASI mitabhASI cAsIt / iTaMkulInAyAzca bhagavadbhaktAyA 'mAI jItto' devyAH prasAdAdubuddhabhagavadanurAgastasyA eva sakAzAt prAptAzIrAziH, "madavANI' grAmavAstavyasya vaiSNavamahAtmanaH paM0 zrImathurAdAsazarmaNo'dhigata-prAthamikAkSarazikSA-dIkSaH pravardhamAna-vidyAdhigamA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinivezo labdhaguruvarAdezaH parityajya sahajasnehaM nijagehaM, vidalayya bandhujana mahAmoha-bandhanam vigaNayya cAzeSAnmArgaklezAn padAtireva vidyApradhAna-kendrabhUtAM zrIvArANasI pratasthe / tAM ca SaDviMzativarSANyadhyuSya zabdenduzekharAdiSu bhairavyAdiTIkAkattu : zrI bhairavamizrasya tAvapAdAnAM zradveyacaraNAnAM zrImatpaNDitabhavadevamizrANAM sakAzAt samastazAtrajAtamadhijagmivAn, vizeSatazca pANinIyaM vyAkaraNam / zrUyate ca kila mizramahAbhAgAnAM svaputre'pi zrIbhairavamizre nAsIttathA sneho yathA''sIttatsahAdhyAyini zrIkezava / zrIgurucaraNakRpayA samprAptasakalavidyaH zrIkezavarAmaH prAktanasaskAraparamparAvazAd bhagavadbhaktipravaNacetAH paramezadayAta prArambhAdeva labdhabhagavadbhaktasaMgaH zithilitalaukikavyAsaMgo bhagavati zrIrAme paramabhaktimAn samajAyata / ( etasya hi mahAmahimazAlina Adarzabhagavaraktasya viduSo vArANaseyaM vidyArthijIvanaM gRhIyaM gArhasthya-jIvanaJcApyalaukikaghaTanAbhirghaTetaM vidyate / vistarabhayAnnAtra tA lekhitum-upakramyante ) / ___athA'nicchannapi SaDviMzativarSAnantaraM zrIgurvAzAnurodhena vArANasIto nijagrAma samAjagAma / laghutare' pe tasmin grAme jijJAsayA samAgatAn vidyArthino'dhyApayituM prArabhata / zanaiHzanaiH pravardhamAnA sA vidyArthisaMkhyA navatimaspRzat / sarvo'pi vidyArthinAM nivAsa-bhonanAdi-prabandhastadArAdhyadevasya zrIbhagavato rAmasya kRpayaiva samasiddhayat / asmin samaye paMcAmbudeze kvacidevAsItkazcitpaNDitaH, so'pi sAmAnyakarmakANDagranthAn zIghrabodhAdonevA'dhyApayati sma, vyAkaraNe ca kevalaM sArasvatasya candrikAyAzcaiva svAcitkaM paThanapAThanamabhUt / pANinIya-vyAkaraNasya tu kvacitkadApi nAmaivA'zrUyata / zrIpaNDitakezavarAmazarmaNa vA'tra punarabhinavaprakriyAkrameNa saJjAta-pracurapracAra-yogyatAkaM pANinIyaM vyAkaraNaM pracAritaM brAhmaNocita AcArazca saMcAritaH / zrIpaNDitakezavarAmazarmaNo'syAM gRhIyapAThazAlAyAM prAptazikSA vidyArthino vizvavikhyAtA rAjAdhirAja-vanditacaraNA mahApuruSA vipazcidapazcimAH samapadyanta / eSa cAtIva prasiddha AmANakastAtkAlika AsIt "vadatra paThitA vidyAvazyaM saphalA bhavati" iti, ata eva kecittu vidyA-sAphalya-lAbhAyaiva kiMcit kAlamatrAvazyamadhIyate sma / prAptakaivalyAnAM mahAmahimnAM pUjpapAdAnAM kAzIsthAnAM zrI 108 vizuddhAnandasarasvatInAM zraddheyaguravaH zrI 1008 gaur3asvAmimahAbhAgAH ( yeSAM pUrvAzramanAma 'bhagavAndAsa' iti janmabhUmizca paTiyAlArAjyAntargataM sanaura-nagaram ) yauvanArambhe zrIkezavarAmazarmaNAM sakAzAt madUdagrAme'dhyayanaM kRtavantaH ( etacca kAzyAM laharI-presamudrivAda vizuddhacaritAvalIyanyAt sarvamavagacchAmaH ) etenaiva sambandhenekadA paMcAzatA paNDitaiH Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) saha kA~gar3AprAntavartinI suketa-(maNDI) rAjadhAnI samAgatAH svAmipAdAH zrIvizudAnanda-sarasvatImahAbhAgAstataH paryAvarta mAnA jejoM-madUdamArgeNa samAjagmuH / jeboMnagare ca zrI paM0 kezavarAmazarmaNAM prapautraM zrIdhUrjaTizarmANaM, rAmanArAyaNazarmANaM ca saMnyAsadhaucityA zubhAzIrvAdAdibhiH sambhAvayAmbabhUvuH / - tasmin samaye vArANasyAM vikhyAtAH paramodAracaritA jambUpradezIyA vidvAMsaH zrI paM0 kAkArAmazarmA:, mUlatrANadezIyA vaiyAkaraNadhurandharAH zrI paM0 vibhavarAmazarmANazcApi prathamataH zrI paM0 kezavarAmazarmaNAmantevAsitvamabhajan / evaM paJcAmbudeze'pi paM0 kezavarAmazarmaNAM ziSyA yogyA vidvAMsaH samabhUvan / yathA-paTiyAlA-rAjyAntargatacamArU-grAmavAstavyAH paM0 harayazarAyazarmANaH paTiyAlArAjyapaNDitAH, tathA taddezIyA eva zrImanto varAgArAmazarmANaH pttiyaalaaraajpnndditaaH| jambUrAjadhAnIrAjapaNDitAH zrI paM0 goklcndrshrmaannH| hozyArapura-nagaranivAsinaH zrI paNDitabrajalAlazarmANaH ( zrI paM0 kanhaiyAlAlazarmaNAM tAtapAdAH ), paM0 govindarAma-sItArAmaprabhRtayazca / tathA vRttiprabhAkara-vicArasAgarAdi-bhASAvadAntagranthalekhakAH zrInizcaladAsamahAtmAno'pi zrI paM0 kezavarAmazarmAmeva sakAzAtprathamaM paThitavantaH ( idamApa vizuddhacaritAvalIto'vagamyate ) / kimbahunA zrI paM0 kezavarAmazarmaNAM ziSyapraziSyAdisampradAyo yadi gaNyeta sampUrNamapi bhArataM tadvyAptamevopalabhyeta / uktaM ca svaracita-vRttaratnAkaraTIkAyAM zrIpaNDitarAmaprapannazAstrimiH-- zrIjejoM madhudApurIyavibudhaH zrIkezavo'bhadidam yacchiSyAdiparamparAvRtamahIca suvidyAgRham // kiJca tAtkAlikA rAjAno mahArAjAzcApi zrI paM0 kezavarAmazarmaNAM samucitaM sammAnamakArSuH / paMcAmbu kesarI zrImahArAjo raNajItasiMho bhUyasI bhUmi niSkarIkRtyAnicchate'pi paNDitavarAyAsmai sabahumAnamayacchat yayA'dyApi tadavaMzyAnAM sthAyisampattirUpeNAvasthIyate / sikkharAjyanetA saradAradevasihamizrarUpalAla-prabhRtayo'syapaNDitapravarasyA''darzamahAtmanaH satsaMgalAbhaM kAle kAle prApnuvan / __ atha navativarSa-parimita-vayasi navasyuttarASTAdaza-zatatame ( 1860) vaikramavatsare mAnava-lokalIlA samApya sAketalokamadhyazi zrayan zrI paM0 kezavarAmazarmANaH / / ___paM0 kezavarAmazarmaNAM putraH zrI paM0 raghunAthazarmA yogyo vidvAn navayauvana eva lokamimaM vihAya paralokAtithirbabhUva / pautrazca paM0 zrImakundalAlazarmA dhurandharo vidvAn vizvavizruto mahAtmA paramabhAgavato nijajIvanaM zrIbhagavadbhaktAveva yApitavAn / antye cAyuSi sarvathA maunamApanno vidvatsaMnyAsena zeSaM samayaM vyatigamayan bhagavantameva bheje / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) asyApi vidvadvarasya jaM vanaM vividhAlaukikaghaTanAparipUrNa zrUyate / (zrImatpaNDitamukundalAlataH samArabhya paNDitakulamidaM madUgrAmaM parityajya jainoMnagaraM nivAsabhuvaM ckaar)| zrIpaNDitamukundalAlaputrAzca zrIrAmacandra-dhUrjaTirAmanArAyaNazarmANo'pi yogyA vidvAMsaH svarvajavat surasarasvatI-sevAtatparAzcAbhUvana, paramparAgatAM tAM gRhIyapAThazAlAM ca samacAlayan / anantaraM cApi paNDitakule'smin yogyA vidvAMsa eva samajAyanta, yathA paM0 paramAnandazarmA dharmazAstrI karmakANDaprakANDam zrI paM0 rAmacandra zarmatanUjanmAyaM paramAnandazarmA karANasyAM paThitavidyaH suyogyo vidvAn dharmazAstrapAgataH karmakANDaniSNAtazcAbhUt / sarvamapyAyuguhIyapAThazAlAyAM tasyAM vidyArthipAThana evAyApayat / paramparAgatA pAThazAleyamadyApi kule'smin etaddezIyAn vidyArthino nizzulkavidyAdAnena sambhAvayantI viraajte| pa. zrIrAmaprapannazAstrI kAvya-vyAkaraNa-darzanatIrthaH zrI paM0 dhUrjaTizammaNo jyeSThatanayo'yaM vidvAn jamburAjakIya-zrIraghunAthasaMskRtamahAvidyAlaye mahAdhyApakaH paJcAmbuprAntIyavidvatsu pradhAnagaNyatAM prAyAt / ayaM ca nirukte prapannAlokAkhyaM bhASyaM, vAsudevavijaye kezavoM nAmAtisaralAM TIkAM, vRttaratnAkare ratnasaMgrahAkhyAM vyAkhyAM vidagdhamukhamADane ca kuJcikAbhidhAM vivRti viracayya prAkAzayat yena ca saMskRtasAhityasya bhUyAnupakAraH samapadyata / piGgalasUtrabhASyaM vaiyAkaraNabhUSaNavivRtizcaitatsaGkalitA': dritaiva vidyate sAmpratamapi / hA hanta ! 1664 vaikramapauSe zuklatRtIyAyAmayaM muyogyo vidvAn viyogakAtarAn bandhUn vihAya vaikuNThalokamArukSat / adyatve caitAdRzAnAmAcArasampannAnAM yogyaviduSAM prAyo'bhAva eva / vidvatsamAje saJjAtAM truTimimAM sadya eva pUrapatu bhaktavatsalo bhagavAn shriikRssnncndrH| vedAnta sArvabhaumastArkikacakracUDAmaNirAdarzamahAtmA bhagavadbhaktaH zrI paM0 zrInIlakaNThazAstrI 1638 vaikramavAre zivarAyAM labdhajanmAyaM zrI paM0 rAmanArAyaNazarmaNo jyeSThaputro vArANasI caturdazavarSANyadhyuSya svamAtAmahAt zrIpaNDita-mohakamacandrazarmaNaH sakAzAda vyAkaraNa kA yAni ca, prathitamahimnAM naiyAyikapravarANAM zrImatpaNDitasatArAmarAH striyAM sakAzAt sampUrNanyAyazAstraM, tathA mahAmahopAdhyAyAnAM zrImatpahiDAnakacchedarAma-( umApati ) zarmaNAM paTazAstriyAM sakAzAt vedAntAn yogaM sAyaM cAdhItavAn / tvabhAvata evAyaM laukikapravRttihito bhagavadaH bhaktyekaniSTho jayapurara jyAntargata-"rAmagar3ha" ( sIkara ) sthAne svajIvanaM zrIbhagavadbhajana evAyApayat / (pratyAn kAMzcid yogyAn viduSo nyAyazAstramapi svAtantryeNA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThayat / tatra cAsya sarvavidhamapi laukikaM yogakSemaM bhagavatpreritaH zrImAn zreSTipravaraH zrIkezavadevaH samapAdayat / mahAtmano'sya viduSaH saGgena cAso zreSThI vAnaprastharUpeNa bhagavantamevArAdhayituM zrIharidvAratIyaM samAzritavAn / AdarzamahAtmAyaM paNDitapravaraH 1661 vaikramavatsare caitrazuklapaJcamyAM martyalokaM vihAya golokaM dhAma prAvizat / zrI paM0 upendranAthazAstrI vaiyAkaraNabhUSaNo darzanAlaGkAraH zrInIlakaNThazAstriNAM kaniSThasahodaro'yamupendrazAstrI svalpa eva vayasi suyogyo vidvAnabhUt / paramabhinavayauvana eva vRddhI mAtApitarau virahAkulau vihAya svarlokamazizrayat / viduSo'syaiva smArakarUpA laghukaumudyAH zobhanA vivRtiriyamupendraSivRtirnAmetaskaniSThasahodareNa vizvanAthazAstriNA sampAditA vidyArthijanopakArAyavirAjatetarAma / ___ evaM zrI paM0 amaranAtha-parazurAma-vizvamitra zarmANo'pi kulasyaitasya suyogyA bhUSaNabhUtA vidvAMso'bhUvana, paramakAla eva kAlakavalitakalevarAH paralokamadhyavAtsuriti bandhUnAM cekhidyate cetH| sAmprataM cApi kule'smin paramparAgata-pANDitvasaMrakSakAH suyogyA vidvAMso vyAkaraNAcArya-zrI paM0 yugalakizorazAstri-vizvanAthazAstriprabhAkara-nIlAmbarazAstrividyAlaGkArAH, vaidyapaJcAnana-zrI paM0 jayagopAlazarma-zrI paM0 muralIdharazarmaprabhRtayazca vidyante / evaM zatazo vatsarebhyaH kule'smin saMskRtavaiduSI likhitapaThiteva vevidyate bhagavatkRpAtaH / paratazcApi paramezvarAnukampayA surasarasvatIsevakA vidvAMso bhagavadbhaktA eva bhUyApurityasti sAJjalibandhaM prArthanA bhagavaccaraNasaroruheSu / / kA0 zu0 pratipat 1665 vaikrama // iti zam // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMza-kramaH zrIpaNDitakezavarAmajImahArAjaH paM0 raghunAthazarmA paM. mukundalAlazarmA rAmacandraH rAmacandraH dhUrjaTiH rAmanArAyaNaH paramAnandaH rAmaprapannaH, yugalakizoraH, jayagopAlaH, amaranAthaH, parazurAma: mIlAmbaraH, muralIdharaH devaratnaH sanatkumAraH | vrajabhUSaNaH pItAmbaraH, surezaH, sohanA, nIlakaNThaH, upendranAthaH, vizvamitraH, vizvanAthaH harimitraH madanamohanaH, rAmamohanaH, jaganmohanaH, rAdhAmohanaH / harimohanaH, zivamohanaH kA zu0 pratipad 1665 baika0 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudIsthaprakaraNasUcI saM0 prakaraNam pRSTham 1-saMjJAprakaraNam 2-panca sandhayaH 6-34 3-SaD liGgAni 35-68 4-avyayaprakaraNam 68-102 5 tiGante dazagaNAH 103-196 6-prakriyAH 166-221 7-kRtyaprakriyA 221-225 8-kRdantAH 225-247 1-vibhavatyAH 247-251 10-samAsAH 252-274 11-taditAH 274-326 12 khopratyayAH 327-335 pariziSTe 5-madhumimAnuzAsanam .. 336-342 2-vyAkaraNasUbalamaraNodAharaNAdi, vyAkaraNAnubandhaktuSTayam, 342-344 sandhipazcatvaca... 3-pANinIya vyA. mA. kAlavicAraH / lekhogyoginiyamAzcihnAni ca 344-345 4-bAlopayogi azuddhipradarzanam (vAmAnAmanuvAde prAyo jAyamAnA 345-346 azuddhayastassaMzodhanaM ca) 5-anuvAdopAyogI upasargayogena pAtUnAmavipariNAmo bhASAyaMsahitaH / 347-367 6-laghukaumudIsthasamaprayogasaMgraho bhaapaarthsNvlitH| 367-406 - (avyaya-dhAtupAThasaMgrahazcApi bavAsthAnam) 7-parIkSAzikSAsUtrANi bhASAnupAdasahitAni / 41.-412 -cAmbu-vArANasI-vihAra myAkaraNa praznapatrANi / 413-424 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OMnamaH zrIgaNezAya * laghusiddhAntakaumudI . ..:17 (pANinIya-vyokaraNa-pravezikA ) upendravivRti sahitA, bhASAnuvAda sahitA ca / saMjJAprakaraNam natvA 'sarasvatI devIM zuddhAM guNyAM karomyaham / pANinIyapravezAya laghusiddhAntakaumudIm // 1 // (akSarasamAmnAyaH, zivasUtrANi) a i uNa 1 / R luka 2 / e oGa 3 / ai auca 4 / ha ya va raT 5 / laN 6 / ja ma Ga Na nam 7 / jha bhaJ 8 / gha da dha / ja ba ga Da daz 10 |kh pha cha Tha tha ca Ta tava 11 / ka paya 12 / za Sa sara 13 / hala 14 / -- -- ----- upendravivRtiH rASamAdhavamAnamya vidadhe TippaNImimAm / upendravivRti nAnA vizvanAthaprabhAkaraH // 1-vAgdevatAm / 2-prazastapuraNopetAm / 3-aham = varadarAjaH / 4-pANiniprokta-vyAkaraNazAstra pravezAya / 5-etannAmikAM pustikAma, laghvI vaiyAkaraNasiddhAntAnAM kaumudI prakAzikAmityarthaH 6-patra sandhyabhAvaH saMhitA'vivakSAmUlaH sauSaH, spaSTapratipattyartho vaa| hindI anuvAda natveti-maiM ( varadarAja)zuddha tathA prazasta guNoM se yukta sarasvatI devI ko namaskAra karake pANinIya vyAkaraNazAstra meM praveza ke lie laghusiddhAntakaumudI ko banAtA huuN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tH| dhAtmAMDAyasyaamArAyaDa sshkH| Fre kAra uccAraNAtha . .. c .. . jomasajAsUna mjAmoda UraARIIyamAnDeinuzalayA siddhAntakaumudI puzAradijanamAhezvagaNita sUtrANyaNAdisaMjJArthAni / eSAmanyAra kara -hakArAdiSvakAra uccAraNArthaHlamadhye svityayArekSya saMjJakatvamAtila saMzA 1 halantyam 1 / 3 / 3 / (iparezalasA) anuvRzinamArakara kA upadeze'ntyaM halit syAt / upadeza "AdyoccAraNam / sUtreSvadRSTa padaM sUtrAntarAdanuvartanIyaM sarvatra / "2 adarzanaM lopaH 1 / 1 / 60 / prasaktasyAdarzanaM lopasaMjhaM syAt / 1-mahezvarAdAgatAni 'tata pAgataH' ityaN / mahezvara-prasAdalabdhAnItyarthaH / ( tathA coktam-nRttovasAne naTarAjarAjo nanAda DhakkAM navapaJcavAram / uddhatukAmaH sanakAdisiddhAn etad vimarza zivasUtra-jAlam // mahaM vimarzaH vicArya sphuTIkaromi, 'vimarza' iti chAndasaH prayogaH, nndikeshvrkaarikeym|) nAdAramatAtAyAdhayAya mujraat| 8371 / rasnaM jyAdharagaMno tarI pAtiya nm:| samAntAyo / natu mahezvaraproktAni, tathA sati pranityatvAvagatyA bhASyoktAkSarasamamniIyatvA / naaptteH| 2-antimA varNa NakArAdayaH / 3 "na punarantareNAcaM vyaJjanasyoccAraNamapi bhavati" iti bhASyAt / 4-'laNa' iti sUtre'kAra itsaMjJako na tUccAraNamAtrArthaH tena rapratyAhArasiddhiH / 5-pAdya =prathamam uccAraNaM pratyAsatyA munitrayasyaiva, tacca "dhAtu-sUtra-gaNoNAdi-vAkya-liGgAnuzAsanam / mAgama-pratyayAdezA upadezaH prkiirtitH|" ityabhiyuktoktaM veditavyam / 6-prasaktasya =uccAryatvena prAptasyetyarthaH / iti mAhezvarANItyAdi-ye caudaha sUtra aNa Adi saJjJAoM ( pratyAhAroM ) kI siddhi ke liye mahezvara kI kRpA se prApta hue haiM / inake anta ke akSara itsajhaka haiM / hakAra Adi akSaroM meM kAra uccAraNa mAtra ke lie hai / kintu laNa sUtra meM zrakAra itsajJaka hai| . - / 1-upadeza avasthA meM antya hala kI itmajJA hotI hai / pANini Adi zrAcAryoM ke prathama uccAraNa ko upadeza kahate haiN| sUtroM manaM dekhA gayA pada dUsare sUtroM se anuvartana kara lenA cAhie; saba sthAnoM meM / 2-vidyamAna ke adarzana kI lopa saJjJA hotI hai / - - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usara ) saMjJAprakaraNama 3 tasya lopaH 1 / 3 / / / ganAsA ,'tasyeto lopara 'kula' AdatAlApa: syAt / / nnaadyo'laadythoH| simasAra -aghovisima jAsUsA) -4 Adigntye na sahetA 1 / 1 / 71 / antyenetA sahita AdimadhyagAnAM svasya ca saMjJA syAt / yathA'Niti a i u varNAnAM saMjJA / evamaka ac al hlityaadyH|| ___ 5 5UkAlo'ja hrasva-dIgha-plutaH 1 / 2 / 27 / uzca Uzca u3zca vaH / vA kAla ibU kAlo yasya so'c kramAd hrasvadIrgha-plutasaMzaH syAt / sa pratyekamudAttAdibhedena tridhaa| 6 uccairudAttuH 1 / 2 / 33 / tAlAI -yAnehamI nimmano'jAtasaMza; syAra 1-tasya = ita: = itsajJakasya / 2-praNa aka ac ityAdipratyAhArasiddhayarthAH 3-saha itA, iti chedaH / 4-bodhakaH / 5-UkAlaH ac hrasvadIrghaplutaH, iti padacchedaH / kukkuTa-zabde ukArasyaikamAtrasva-dvimAtratva-tri mAtratvaprasiddha noktA prakArAdayaH / u U u3 ityukAratrayasyoccAraNakAlasadRza uccAraNakAlo yasya acaH so'ca kramAd hrasva-dIrghaplutasaMjJAvAn bhavatIti suutraarthH| 6-hrasva-dIrgha-plutabhedena trividho'c / 7-udAttA'nudAttasvaritabhedaiH / 8-tAlmAdi-sabhAga-sthAneSUrvabhAge nisspnno'judaattH| 3- jisakI itsaMjJA hotI hai, usakA lopa hotA hai / a i uNa ityAdi sUtroM meM NakArAdi aN-ak-ac ityAdi pratyAhAra siddhi ke liye haiN| 4-antya it ke sAtha uccAryamANa Adi varNa madhyagAmI varNoM kA tathA apanA bodhaka hotA hai| jaise -'aNa' yaha pratyAhAra a i u ina vargoM kA bodhaka hai| aise hI akac al- la ityAdi pratyAhAra jAnane caahie| ___5 - ekamAtrika dvimAtrika trimAtrika ukAra ke uccAraNa kAla ke samAna hai uccAraNakAla jisa ac kA vaha ac kama se hasva-dIrgha-pluta saMjJaka hotA hai / hrasvadIrgha-pluta bheda se tIna prakAra kA huA vaha ac udAttAdi bheda se phira tIna prakAra kA hotA hai| 6-tAlu aAdi sabhAga sthAnoM ke UrzvabhAga meM niSpanna ac udAtta saMjJaka hotA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maga mI tilA mAla ) laghasiddhAntakaumudI tAllAnIcaranudAnaH' 1 lAmo nimpanno'dh anuzavasaMja: " sanavavidho'pi pratyekamanunAsikAnanunAsikatvAbhyAM dvidhA / jugAzivaha "mukhanAsikAvacano'nunAsikaH 1 / 1 / : / mukhasahita-nAsikayoccAryamANo varNo'nunAsikasaMzaH syAta / tadittham-a i u R eSAM varNAnAM pratyekamaSTAdaza bhedaaH| lavaNesya dvAdaza, tasya dIrghAbhAvAt / ecAmapi dvAdaza, teSAM hrasvAbhAvAta / 1-adhobhAge niSpanno'janudAtaH / 2-udAttatvA'nudAttatve varNadharmoM samAhriyete yatra so'c (madhyabhAne uccAyaMmAraNaH) svaritaH / 3-trayANAM trividhatve nava vibhAH= bhedAH / 4-anunAsikaH, ananunAsikazceti bhedAbhyAM dvibheda ityarthaH / 5-mukhana sahitA nAsikati vigrahaH / 6-tadityam = hrasvo dIrghaH pluta iti vividhAnAm udAtAnudAta. svaritabhedainaMvaSAkRtAnAM punaranunAsikAnanunAsikabhedAbhyAM dvivAvaraNena bhaSTAdaza bhenA bhavanti / sarva cake spaSTamidama i u R la ma i u R e pro ai moma i u R la e po ai prau hrasvabhedAH plutabhedAH 1 hra. udAttAnunAsikaH 7 dI udAttAnunAsikaH 13 pnu udAttAnunAsikaH 2 hra udAttAnanunAsikaH dI. udAttAnanunAsikaH 14 pnu. udAttAnanunAsikaH 3 hra. anudAttAnunAsikaH / 6 dI. anudAttAnunAsikaH / 15 pnu . anudAttAnunAsikaH 4 hra. anudAttAmanunAsikaH 10 dI. anudAttAnanunAsikaH 16 85 anudAttAnanunAsikaH 5 hra svarita nunAsikaH 11 dI. svaritAnunAsikaH / 17 nu. svaritAnunAsikaH ha. svaritAnanunAsikaH 112 do. svaritAnanunAsikaH / 18 panu. svaritAnanunAsikaH 7-tAlu Adi sabhAga sthAnoM ke adhobhAga meM uccAryamANa ac anudAtta saMjJaka hotA hai| 8-madhya bhAga meM uccAryamANa aca svarita saMjJaka hotA hai| vaha nau prakAra kA bhI ac anunAsika aura ananunAsika bheda se do-do prakAra kA hotA hai| 6-mukha sahita nAsikA se uccAryamANa varNa anunAsika saMzka hotA hai / so isa - doghabhedAH Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajJAprakaraNama 10 'tulyAsyaprayatnaM savarNam 1 / 1 / 6 / varSAnA sthAnAni 7 tAlvAdisthAnamAbhyantaraprayatnazcetyetadadvayaM yasya yena tulyaM tanmitha yo satavidhAyaka jAsim savarNasaMjJa N syAt / (RluvarNayomithaH sAvarAya vAcyam) / zra kuha visa rjanIyAnAM kaNThaH / icuyazAnAM tAlu / RTu ra SANAM mUrdhA / "lU tu la sAnAM dantAH / upUpadhmAnIyAnAmoSThau / Ja ma Ga Na nAnAM nAsikA c| edaitoH kaNThatAlu / odautoH kaNThoSTam / vakArasya dantoSTham / jihvAmUlasya jihvAmUlam / nAsikA'nusvArasya Abhyantaramyala bhedanirUpaNam) tirupatno dvidhA - zrAbhyantaro bAhyazca / 'AdyaH paJcadhA - spRSTa SatspR 1 - prAsye = mukhe bhavam prAsyaM = sthAnam, prakRSTo yatnaH prayatnaH = zrAbhyantaraprayatna ityarthaH / ( sambandhizabdamahimnA ) sthAnaprayatnau yayoH parasparaM tulyau tau mithaH savarNau ityaya sUtrArthaH / 7- cakArA 2 - prakAra kavarga-hakAra - visargANAM kaNThaH sthAnam / 3-ikAra- cavarga- yakAra-zakAra NAM tAlu sthAnam / 4-RkAra- Tavarga-repha- SakArANAM mUrdhA sthAnam / 5 - kAra -tavarga-lakArasakArANAM dantAH sthAna / 6 - ukAra-pavargopaSmAnIyAnAm zroSThau sthAnam / deSA yathAyatha kaNThAdiva mapi sthAnaM bodhyam / iti sthAnAni / 8- prAyaH prakAra a i u R ina varSoM meM pratyeka ke aThAraha aThAraha bheda hote haiM / lR varNa ke are bheda hote haiM; kyoMki vaha dIrgha nahIM hotA / ecoM ke bhI bAraha bAraha hI bheda hote haiM: kyoMki ve hrasva nahIM hote / zrAbhyantaraH / 10 - tAlu Adi sthAna aura zrAbhyantara prayatna jina varNoM ke tulya hoM unakI paraspara savarNa saMjJA hotI hai (RR aura lR varNa kI paraspara savarNa saMjJA kahanI cAhiye) / kAra, kavarga, hakAra aura visarjanIya inakA kaNTha sthAna hai / ikAra, cavarga, yakAra aura zakAra inakA tAnu sthAna hai / RkAra, TavagaM, repha tathA SakAra inakA mUrdhA sthAna hai / lRkAra, tavarga, lakAra, tathA sakAra inakA danta sthAna hai / ukAra, pavarga upamAnIya inakA zreSTha sthAna hai / JakAra-makAra GakAra- raNakAra-nakAra inakA nAsikA sthAna bhI hai / ( cakAra se tAlvAdi bhI hai) / e aura ai kA kaNThatAlu sthAna hai / aura kA koSTha sthAna hai / vakAra kA dantoSTha sthAna hai / jihvAmUlIya kA jihvAmUla sthAna hai / anusvAra kA nAsikA sthAna haiM / prayatna do prakAra kA hai; zrAmyantara aura bAhya / zrAmyatara prayatna pA~ca prakAra kA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sayanazana laghusi ddhAntakaumudI pThamadvivRta-vivRta-saMvRtabhedAt / tatra spRSTaM prayatna 'sparzAnAm / ISatspRSTamantaHsthAnAm / ISadvivRtamUSmaNAm / vivRtaM "svarANAma, isvasyAvarNasya prayoge saMvRtam / prakriyAdazAyAM tu "vivRtameva / bAhyaprayatnastvekAdazadhA-vivAraH saMvAraH zvAso nAdo'ghoSo ghoSo'lpaprANo mahAprANa udAtto'nudAttaH svaritazcati / kharo vivArAH zvAsA aghoSAzca / hazaH saMvArA nAdA ghoSAzca / vargANAM prathama-tRtIya-paJcamA yaNazvAlpaprANAH / vargANAM dvitIyacaturthI zalazca mhaapraannaaH| 1-kAdimAntAnAm / 2-yaralavAnAm / 1-zaSasahAnAm / 4-pracAm ='a i u R la e pro ai au' ityeteSAm / 5-saMvRtatvaviAyakasya ' maH' iti sUtrasya sampUrNAma aSTAdhyAyI pratyasiddhatvAt / 6-ka ca Ta ta pAH, iti prathamA / ga ja Da da bAH, iti tRtIyAH / Ga Ja Na na mAH. iti pshcmaaH| 7-patra cakAreNa svarANAM saMgrahaH / 8-chaTha tha phAH, iti dvitIyAH gha jha Dha dha bhA, iti caturthAH / 1-patra tu cakAraH samuccayArthakaH / prAbhyantaraprayatnacitramspRSTam / vivRtam ka. ca. Ta ta. pa. kha. cha. Tha. tha. pha. ra. i. pro. saMvRtam hasvaH 'pra prayoga gha. jha. Dha. dha. bha. | Ga. Ja. ga. na. ma hai :-spRSTa-ISatspRSTa-ISad vivRta-vivRta aura saMvRta bheda se / unameM spazA kA spRSTa prayatna hai| antaHsthoM kA ISapspRSTa prayatna hai / uSma varNoM kA ISavivRta prayatna hai| svaroM kA vivRta prayatna hai| hrasva avarNa kA prayoga meM saMvRta prayatna hotA hai / kintu prakriyA dazA meM vivRta hI rahatA hai : __ bAhya prayatna gyAraha prakAra kA hotA hai, jaise vivAra, saMvAra, zvAsa, nAda, ghoSa, aghoSa, alpaprANa, mahAprANa, udAtta, anudAtta aura svarita / khara pratyAhAra ke vaNoM ke vivAra-zvAsa-aghoSa prayatna hote haiM / haz pratyAhAra ke vaNoM ke saMvAra nAda-ghoSa prayatna hote haiM / vargoM ke prathama-tRtIya-paJcama varNa tathA yaNa inakA alpaprANa prayatna hotA hai / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJAprakaraNam kAdayo mAvasAnAH sparzAH / yaNo'ntaHsthAH / zala uSmANaH / zracaH svraaH| akaH, aeNkhaH iti kakhAbhyAM prAgardhavisargasadRzo jihvAmUlIyaH / apaH, aphaH, iti paphAbhyAM prAgardhavisargasadRza upadhmAnIyaH / zraM, aH, ityacaH parAvanusvAravisargau / sakarNagrAhaka sUtram) 11 aNudit savarNasya cApratyayaH ' 1 / 1 / 66 / pratIyate vidhIyata iti pratyayaH / avidhIyamAno'Na udizca savarNasya stari bAhyaprayatnavivekaH vivAra : zvAsaH, praghoSaH ka. kha. za, ca. cha Sa. Ta. u. sa, ta. ya. pa. pha. saMvAraH, nAdaH, ghoSaH Ga ga gha ya. ja. jha Ja va Da. Dha Na. ra. da. dha. na. la. ba. bha. ma ha. alpaprANaH ka. ga. Ga. ya. zra lu ca ja Ja va Da e Ta. Da. ga. ra. u. pra. ta. da. na. la. R. ai. pa. ba. ma. zrau. mahAprAraNaH kha. gha za. cha bha Sa Tha Dha. sa. tha. dha. ha pha bha udAttaH dhanu svaritaH dAttaH, pra. e. i. zro. u. ai. R.zrau. la. 7 sarveSAM varNAnAM pratyekaM catvAro bAhyaprayatnAH / 1 - pratoyate = vidhIyata iti pratyayaH sa na bhavatItyapratyayastadAha vRttau pravidhIyamAna iti zrAdezapratyayAgamabhinno 'Na ityarthaH / vargoM ke dvitIya caturtha varNa aura zala pratyAhAra inakA mahAprANa prayatna hotA hai | 'ka' se 'ma' taka sparza varNa kahalAte haiM / yaNoM ko antaHstha varNa kahate haiM / zala pratyAhAra ke varNoM ko USma varNa kahate haiM / coM kI svara saMjJA hai / kakha se pUrva ardha visarga-sadRza jihvAmUlIya kahalAtA hai / papha se pUrva arva trisarga sadRza upadhmAnIya kahalAtA hai| anusvAra aura visarga ca se pare hote haiM; jaise aM aH / 11 - vidhAna kiye jAnevAle ko pratyaya kahate haiM / avidhIyamAna RNa ra udit savarNa kA bodhaka hotA hai / kevala isI sUtra meM apara ( laNa ke ) NakAra se liyA jAtA hai| ku-cu-Tu-tu-puye udita kahalAte haiN| isa prakAra '' yaha aThAraha kA * Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. ansAzAdatanIstyAvarabA vimAnAhAva nirUma ) laghusiddhAntakaumudI uditA niru ) saMzA syAt / atraivANa pUreNa NukAreNa / ku cuDa tu pu ete uditH| tadevam-zrI ityaSTAdazAnoM saMjJA / tathekArokArI kArakhiMzataH / evam lakAro'pi / eco dvaadshaanaam| anunAsikAnanunAsikabhedena ya va lA dvidhA / tenAnanunAsikAste dvayordvayoHsaMjJA / (saMhitAmA paraH 'sanikarSaH saMhitA 1 / 4 / 106 varNanAmatizayitaH sannidhiH saMhitAsaMza: syAt / "13 helo'nantarAH saMyogaH 1 / 1 / 7 / abhiravyavahitA halaH saMyogasaMjJAH syuH| (jayasanAsUtra 14 suptiDantaM padam 1 / 1 / 14 / 'subantaM tiGantaM ca padasaMzaM syAt / .iti saMjJAprakaraNam . 1-bodhakaH / 2-asminneva sUtre, anyatra tu sarvatra va 'praNa' pUrveNaiva / iNa grahaNaMtu vitra pareNaiva bhASye tathA vyAkhyAnAt / yathA "pareNaiveNgrahAH sarve pUrveNaiva egrahA matAH / Rte 'NuditsavarNasyetyetadekaM pareNa tu // " 3-ku= kvrgH| cucavarga: ttuttvrgH| tu tavargaH / pu= pavargaH iti / 4-bodhakaH / 5-RlavarmayoH sAvata; dvAdaza lakArasya; aSTAdaza RkArasyeti milivAtriMzat / triMzataH = trizabhedAnAM sNjnyaabodhk-ityrthH| 6-sannikarSaH - sannidhiH = smiiptaa| 7halau ca halazceti hala iti vigrahaH / anantarAH - avyavahitAH vyava. pAnarahitAH, yathA-hayyaMnubhavaH / 8-subantaM yathA 'rAmaH' / 6-tiGantaM yathA 'bhavati' / __ iti saMjJAprakaraNam / / bodhaka hotA hai / isI prakAra ikAra-ukAra bhI aThAraha-aThAraha ke bodhaka haiN| RkAra tIsa kA bodhaka hai| evaM lakAra bhI tIsa kA bodhaka hai| ec bAraha-bAraha ke bodhaka hote haiN| anunAsika aura ananunAsika bheda se ya va la do-do prakAra ke hote haiM / isI se ananunAsika ya-va-la-do-do ke bodhaka rahate haiN| 12-voM ke atizaya sAmIpya ko saMhitA kahate haiN| 13-acoM ke vyavadhAna se rahita hala saMyoga saMjJaka hote haiN| 14-subanta aura tiGanta kI pada saMjJA hotI hai| iti saMjJAprakaraNam Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acsandhiprakaraNam 21 M "graMtha acasandhiprakaraNama yaha vidhAyaka sUtram) 15 'iko yaci 6 / 1 / 77 / syAdaci saMhitAyAM viSaye / sudhI + upAsya iti sthite / ikA sthAnamA syAdyAni mAtA yA vAyamadha 16 tasminniti nirdiSTe pUrvasya 1 / 1 / / 66 / saptamInirdezena vidhIyamAnaM kAya gonpAsU varNAntareNAvyavahitasya pUrvasya bodhyam / 17 sthAne'ntaratamaH 1 / 1 / 501 3 prasaGga sati suvidhA sUtra sudhy + upAsya iti jAte / AdezaH syAt pyarA 18 anaci 8 / 4 / 47 / (sUtram) acaH parasya vAca / iti dhakArasya dvitvam / 16* jhalAM jaz jhazi kA spaSTam ! iti pUrvadhakArasya dakAraH " / saMyuktAsa rAjtyako panidhAyaka sUtram: 20 saMyogAntasya lopaH 8 / 2 / 23 / saMyogAntaM padaM tasya lopaH syAt / (SaSThInirdiSTa sthAntyA syAniviniyAmaka paribhASAsUtram) 21 alo'ntyasya 1 / 1 / 52 / M 1 - ika iti sthAnaSaSThI sahitAyAmityanuvartate / 2 - sthAne uccAraNaprasaGga / 3antaratamaH = pratisadRzaH / 'yatrAnekavidhamAntayaM tatra sthAnata prAntarya balIyaH, iti paribhASA / 4-jhalAM sthAne jazaH syuH jhazi parata: saMhitAyAm - ityarthaH / 5* sthAnakRtAntaryAt / 6- 'padasya' ityadhikAraH / = atha acsandhiH 15 -ika ke sthAna meM yaN hotA hai ac pare hone para saMhitA ke viSaya meM / 16 - saptamInirdeza ( sUtroM meM saptamyanta pada ) se vidhIyamAna kArya, varNAntara ke vyavadhAna se rahita pUrva ko hotA hai / 17 - prasata hone para sadRzatama Adeza hotA hai / 18 - c se parer ko vikalpa se dvitva hotA hai; zrac pare rahate nahIM hotA / 16-jhaloM ke sthAna meM jaz hote haiM; jhaz pare rahate / 20 - saMyogAnta pada kA lopa hotA hai / 21 - SaSThI nirdiSTa ( sUtroM meM SaSThayanta par3ha ke dvArA batAe gae ) antya al kA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdajahAdharamAilA laghusiddhAntakaumudI SaSThInidiSTo'ntyasyAdezaH syAt / iti yalope prApte ( 'yaNa-pratiSedho vAcyaH) 'suddhyupAsyaH,sudhyupAsya amuzmidhvAra pradhAna H dhAzaH, dhaatrNshH| lAkRtiH / dhAttraMzaH,dhAtra 22 eco'yavAyaviH 6 / 1 / / 7 / ecaH kramAdaya ava Aya Ava pate syUrazilAjAnamAla sUtrA) 23 yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm 1 / 3 / 10 / samasaMbandhI vidhiryathAsaMkhyaM syaat| hrye| vissnnve| nAyakaH pAvakaH / 24 vAnto yi pratyaya 61 / 76 / 1 saMyogAntasya yaNaH ( yaralavAnAm ) na lopa ityarthaH / 2-suddhaya pAsyaH - sudhI+ upAsyaH ityavasthAyAm 'iko yaNaci' iti sUtraNa IkArasya yaNi yakAre kRte 'sudhya upAsyaH' iti jAte 'anaci ca' iti dhakArasya dvitve 'jhalAM jazajhazi' iti, pUrvavasya darave, 'yaNa pratiSedho vAcyaH' iti saMyogAntalopasya niSedhe siddha rUpaM . suddhayupAsyaH' iti dvitvAbhAve sudhyupAsyaH / 3-madhu+ bhariH, iticchedaH / 4-dhAtu+aMzaH / 5-tR + prAkRtiH, evaM gaurI-- pAgacchati gauryA* gacchati / kuru + idam =kurvidam / mAtR+ prAjJA = mAtrAjJA / la + AkAraH = lAkAraH / ityAdIni jJeyAni / 6-pAdezAH, zatru vadAdezaH, Agamazca mitravat / 7-uddezya pratinirdezyayoH samasaGkhyatve kramAt kArya syAdityarthaH / 8-haraye-hare + e' iti sthitau 'eco'yavAyAvaH' ityanena ekArasya ayAdeze haraye iti siddhayati ( harizabdasya caturthyAmekavacane rUpamidam ) / 6-viSNo + e / 10-nai+praka(:) / 11-pau+ aka (6) / aivaM ne + ati nayati. bho+ati = bhavati / vaTo + RkSaH - vaTavRkSaH / glai + ati = glAyati nau+ ika (:):- nAvikaH / bhau+-Taka (6) = bhAvukaH / ityAdayaH / 1:-yi yakArAdau / 'yasmin vidhistadAdAvalgrahaNe' iti nyAyAt / Adeza hotA hai ( vA0 saMyogAnta yaNa ke lopa kA pratiSedha kahanA cAhiye / ) 22-racoM ko krama se ay , av , Aya , bhAva , Adeza hote haiM ac pare rahate / 23-sama sambaMdhI vidhi ( kArya ) yathAsaGakhyatA se ( krama se) hotI hai| 24-yakAra hai Adi meM jisake aisA pratyaya pare ho to pro ora au ko ava, Ava Adeza hote haiM / ( vA0 go zabda ko vAnta av ) Adeza hotA hai yUti zabda pare rahate yadi mArga kA parimANa batAnA ho)| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acsandhiprakaraNama yakArAdau pratyaye pare odautorav zrav etau staH / gavyam ) ( ' adhvaparimANe ca) 4 gavyUtiH 'guNasaMkSA sUtram) 25 deGa guNaH 1 / 1 / 2 / at eG ca guNasaMjJa : syAt / (tapadevargAnoM yogaphala vidhAyaka sUtrama ) 26 taparastatkAlasya 1 / 1 / 70 / 1 taH paro yasmAtsa ca tAtparazvoccAryamANa samakAlasyaiva saMjJA syAt / guNavadhAyaka sUtrama ) 27 zrAdguNaH 6 / 1 / 87 / avarNAdaci pare pUrvaparayoreko guNa AdezaH syAt / upendraH / 'gaGgodakam / 28 upadeze'janunAsika it 1 / 3 / 2 / " 11 / nAvyam ? 1 - 'gopayasoryat' iti yat pratyayaH, go + ya (m) iti chedaH / 2- - 'nauvayodhanaM iti 'yat', no + ya (ma ) / 3 - goyUM tau vAnta ityanuvartate / zradhvaparimANe ( mArgaparimANe ) vAcye gozabdasya 'yUti' - zabde pare sati 'zrav' zrAdezaH syAdityarthaH / -gavyUtiH -- 'go + yutiH' iti sthitau 'adhvaparimANe ca' ityanena prokArasya zravAdeze 'gavyUtiH' itirUnam krozayugasya ( pradhtraparimANavizeSasya ) 5-a ( ar-zral ) e zro, aite guNasaMjJakAH / 6- samakAlasya = kasyaiva yathA hrasva uccAryamANo hastrasyaiva bodhako natu dIrghAnAmityarthaH / indraH / 8- gaGgA + udakam / evaM gaja + indraH = - gajendraH, ramA + IzaH = udayaH = sUryodaya parIkSA + utsukaH parIkSotsukaH, ityAdayaH / saMjJayam / samAnakAli 7- upa + ramezaH, sUrya + = 25 - at aura eDa kI guNa saMjJA hotI hai 26-takAra hai pare jisase athavA takAra se pare jo aca, vaha uccAryamANa samAnakAla kA hI bodhaka hotA hai arthAt hrasva ke sAtha 'tU' ho to hrasva kA bodha karAyegA ra dIrgha evaM pluta ke sAtha hogA to dIrgha evaM pluta kA / 27- avarNa se ac pare rahate pUrva para ke sthAna meM guNarUpa eka Adeza hotA hai / 28 - upadeza meM anunAsika c kI itsaMjJA hotI hai / pANini Adi AcAryo ke kathita varNa pratijJA se anunAsika jAnane cAhie~ / lag sUtra meM sthita avarNaM ke sahita uccAryamANa repa 'ra' aura 'la' donoM kA bodhaka hotA hai / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - laghusiddhAntakaumudI 'gha' paramAdeze'nAsiko jisUjJaH syAt / pratijJA nunAsikyAH pANinIyAH / laNasUtrasthAvarNena sahoccAryamANo rephoralayoH saMjJA / (ralyAne nidhIyamAnatyAgI raparakAralAvayAcagarijhApAsUna 24 uraNa raparaH 1 / 1 / 51 / Riti triMzataH saMjJetyuktam / tatsthAne yo'N sa raparaH sanneva pravartate / kRSNaHi tavalkArabhArayo panidhAnaM bhUtrA - 30 lopaH zAkalyasya 8 / 3 / 16 / avarNapUrvayoH padAntayoryakyorlopo vA'zi pre| pUrNAkhAta parazArayasyAsiGghalpAladhAMyakAoaniy" 31 pUrvatrAsiddham 8 / 2 / 1 / 1- pANiniprabhRtiproktA varNAH pratijJAmAnagoSyAnunAsikyavanta ityrthH| 'prayamevam' iti kathanaM pratijJA, sA ca tattadvyavahAratonumeyA, (za0 zekharAnusArametat ) purAnunAsikacihnamAsIt sAmprataM sekhakapAThakapramAdAtskhalitam / 2-natu raTlAm, 'pratyA hAreSu itAM na grahaNam' iti niyamAt / 3-u:-praNa raparaH, iticchedaH / 'uH' iti Rzabdasya SaSThayekavacanam, iyaM sthAnaSaSThI / raparaH = pratyAhArapara ityarthaH 'raTala (e) ityatra rephAt lakArAntargatA'kAraparyantaM 'ra' pratyAhAraH, tena RsthAne 'para' lasthAne 'ala' / 4-kRSNaddhiH-kRSNa+RddhiH' iti sthitau pUrvaparayoH prakAraRkArayoH sthAne 'prAdguNaH' itisUtreNa guNavidhau 'uraNa raparaH' iti raparatve prar guNo bhavati, siddhaM rUpaM kRSNaddhiriti / 5-tava + lRkAraH / evaM vasanta + RtuH = vasantatu: rAjA + RSiH= rAjarSiH, mama + lakAraH = mamalkAraH, ityAdayaH / 6-adhikArasUtramidam / '8 / 2 / 1 / ' itaH paraM sarvatra vAdhikriyate'ta eva tripAdyAmapi pUrva prati paraM zAstramasimityapi snggcchte| 26-tIsa prakAra ke 'R' ke sthAna meM honevAlA aN rapara hokara pravRtta hotA hai| 30-avarNapUrva padAnta yakAra vakAra kA vikalpa se lopa hotA hai aza pare rhte| 31-sapAda saptAdhyAyIstha ( savA sAta adhyAyoM) ke sUtroM kI dRSTi meM tripAdIstha '(AThaveM adhyAya ke tIna pAdoM ke ) sUtra prasiddha hote haiM ora tripAdiyoM meM bhI pUrvasUtra ke prati para sUtra prasiddha hotA hai| -- mumme Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acsandhiprakaraNam 13 sapAda - saptAdhyAyoM prati tripAdyasiddhA tripAdyAmapi pUrvaM prati paraM zAstramasiddham ! hara iha ' / harayiha / viSNa iha / viSNaviha / vRddhisaMjJA sUtram 32 vRddhirAdaica 1 / 1 / 1 / Adaicca vRddhisaMjJA ghAmaka sAmAnya sUtrama 33 vRddhireci 6 | 1 | 88 / Adeci pare vRddhirekAdezaH syAt / "gaGgaughaH / ' devaizvaryam / kRSNautkaNThyam / 34 'etyedhatsu 6 / 1 / 86 / guNApavAdaH / kRSNaikatvam / 1 - hare + iha / viSNo + iha / atra "22 eco'yavAyAvaH " iti sUtreNa "pray, zrav" = zrAdezayoH satoH " 30 lopaH zAkalyasya " iti pAkSike yakAralope hara iha, viSNa iha, iti sthitiH / nacAtra " 27 zrAdguNaH" iti guNaH syAditi vAcyam, guNadRSTau lopasyaivAsiddhatvAt / evaM zaure + zrAgaccha = zaura prAgaccha, zaurayAgaccha / prabho + idAnIm = prabhaidAnom, prabhavidAnIm / zriyai + utkaNThitaH = zriyA utkaNThitaH zriyAyutkaNThitaH / mAnau + utsukaH bhAnA utsukaH, bhAnAvutsukaH / gurau + zrAyAte gurA zrAyAte, gurAvAyAte, ityAdikam / 2 - zrA ( "zrAr" - " zrAl' ) ai zrau vRddhiH / 3 - niravakAzo vidhirapavAdaH / 4-kRSNaikatvam - 'kRSNa + ekatvam' iti sthitau niravakAzasvena zrapavAdabhUtA vRddhiH pravartate / pUrvaparayorakAraikArayoH sthAne 'vRddhireci' iti sUtreNa 'ai' vRddhiH siddhayati rUpaM kRSNaikatvam / gaGgA + zroghaH / 6 - deva + aizvaryam / 7 - kRSNa + zrautkaNThyam, eva~ paJca + ete paJcaite, taNDula + zrodanam = taNDulaudanam / mAghava + eghanam = mAghavaidhanam, rAma + zrautsukyam = rAmautsukyam, ityAdyudAharaNIyam / 8-etiH = iN ( garau~ ) / eghati : - edha (vRddhau ) / " iztipo dhAtunirdeze " ityAgamAnusAraM zitapA nirdezaH / - 32- zrAt aura aica ko vRddhi saMjJA hotI hai / 33 - avarNa se ec pare rahate ( pUrva para ke sthAna meM vRddhi rUpa eka Adeza hotA hai| yaha sUtra guNa kA apavAda hai / 34 avarNa se prajAdi eti edhati aura UTha pare rahate pUrva para ke sthAna meM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudI avarNAdejAdyoretyedhatyorUThi ca pare vRddhirekAdezaH syAt / 'pararUpaguNAupadhArAdyA nidhArya pavAdaH / upaiti / kima -" upetaH / 'akSauhiNI senA / 7 6 mA bhavAna predidhat / (anAduhityAmupasaMkhyAnam prakAre prAdahodo 14 vidyA yAMtibhUma) yA protaH praudiH / preSaH / praSyaH / (Rte ca tRtIyA - samAse) sukhena RtaH sukhArtaH / tRtIyeti kim - "paramarttaH 19 (pra-vatsatara- kambala-vasanArNa- dazAnAmRNe) prArNam vatsatarArNam ityAdi / 10 1 12 " 3 1 - " yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa tasya bAghako bhavatI 'ti nyAyena pararUpam" iti pararUpasya 'zrAdguNaH' iti guNasya cApavAdo'yamityarthaH / 2 - upaiti - 'upa + aiti' iti sthitau 'eGi pararUpamiti' pararUpasya ' prAdguNaH' iti guNasya cApavAdabhUtA vRddhiH "etyedhatyUTsu' itisUtreNa pravartate sidhyati rUpam "upaiti " iti / evam prapa + eti = prapaiti / 3 - upa + edhate / evam ava + edhase avaidha se ityAdi / 4- praSTha + Uha / evaM vizva + UhaH = vizvauhaH / 5 - upa + itaH zratra etinaM ejAdiH, ato na vRddhiH kintu guraNaH / 6 - " mA bhavAn pra + ididhat " pratrApi evatirnAsti ejAdi:, iti na vRddhiH kintu guNaH / 7- akSAraNAmUhinIti vigrahaH, senAvizeSasya saMjJeyam / "pUrvapadAtsaMjJAyA" miti Natvam / akSa + UhinI, 8- prazabdAd UhaH, UDhaH, UDhiH, eSaH, eSyaH, eteSu parato vRddhirityarthaH / pra + UDhaH / pra + UDhiH / pra + eSaH / pra + eSyaH / 10- sukha + RtaH / 11 - parama + RtaH pratra karmadhArayaH "paramazcAsau, - RtaH iti / 12 - prArNam - pra + RraNam' iti sthitau guNaM bAdhitvA 'pravatsatara kambale 'ti vRddhau ra paratve pUrvaparayo rakAraRkArayoH 'zrAr' pradeze 'prANam' iti rUpaM sidhyati / vatsatara + RNam / kambala + RNam kambalANaMm / vasana + RNam = vasanArNam / RNa + R Nam = RNAm / daza + RNam = dazAm sarvatra vRddhiH / iti cchedaH / tra + UhaH / * - vRddhirUpa eka Adeza hotA hai / yaha sUtra pararUpa aura guNa donoM kA apavAda hai ( vA0 akSazabda se UhinIzabda pare rahate pUrva para ke sthAna meM vRddhirUpa eka Adeza hotA hai) / ( vA0 pra-zabda se Uha UTa UDhi eSa eSya ina zabdoM ke pare hone para pUrva para ke sthAna meM vRddhirUpa eka Adeza hotA hai) / (vA0 ) avarNa se Rta zabda pare rahate vRddhi hotI hai tRtIyA samAsa meM) / ( vA0 pra-vatsatara- kambala - vasana-RNa- daza ina zabdoM se RNa zabda pare rahate pUrva para ke sthAna meM vRddhirUpa eka Adeza hotA hai ) / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pAsavAsanA bhajagontomahAdiyAmaramaramaNidhAyana alsandhiprakaraNam uma.saMjAsta 35 upasargAH kriyAyoge 1 / 4 / 56 / prAdayaH kriyAyoge upasargasaMzAH syuH| pra parA apa sam anu alisa nir dus dur vi Apa ni adhi api ati su ut abhi pratipariupa ete praadyH| 36 2bhUvAdayo dhAtavaH 1 / 3 / 1 / kriyAvAcinI bhvAdayo dhAtusaMjJAH syuH / nAtA sItArA 37 upasargAdati dhAtau 6 / 1 / hare linisAmasUtrAza avarNAntAhupasATakArAdau dhAtau pare vRddhirekAdezaH syAt / prArchati / 38 eGi pararUpam 6 / 1 / / zrAdupasAdi kAdau dhAtau pare pararUpameAdezaH syAt / "prejate / upossti| Tico'ntyAdi tti1|1 / 64 / 1-nis nira dus dur, patra rephaphalaM tu nilayate nirayate dulayate durayate ityAdi latvameva / nis dusostu tvam "upasargasyAyato" iti latvavidhau prasiddhameva / 2-bhUzca vAzceti bhUvau, mAdizca prAdizceti mAdI, bhUvau AdI yeSAmiti vigrahaH / bhUprabhRtayo vAsahazA ityarthaH, sAdRzyaM ceha kriyAvAcitvena, tadevAha vRttau kriyAvAcita ityAdi / 3-prAti--'pra+Rcchati' iti sthitau guNaM bAdhitvA 'upasargAti' iti sUtreNa vRddhau prakAraRkArayoH 'pAra' mAdeze 'prAcchati' rUpaM sidhyati / evaM pra+Rcchat = prAncheta. upa+Rcchat = upAcchaMta, ityAdi / 4-vRddhayapathAdo'yam / 5-prejate-'pra + {jate' iti sthitau 'eGi pararUpam' iti sUtreNa pUrvaparayoH sthAne ekAdezaH 'ekAra:' siddhyati rUpaM 'prejate' iti / upa+ proSati / evam-upa + eSayati = upeSayati / prana-eSayati = preSayati / prava+proSati + avoSati / 35-kriyA ke yoga meM prAdiyoM kI upasarga saMjJA hotI hai| 36-kriyAvAco bhU AdiyoM kI dhAtu saMjJA hotI hai / 37-avarNAnta upasarga se RkArAdi dhAtu pare rahate pUrvapara ke sthAna meM vRddhirUpa eka Adeza hotaa| ____38 avarNAnta upasarga se eGAdi dhAtu pare rahate pUrva para ke sthAna meM pararUpa eka Adeza hotA hai| 36-acoM ke madhya meM jo anya aca, vaha hai Adi meM jisa ke, usa samudAya kI Ti saMzA hotI hai| (vA0 zakanbhvAdi gaNa paThita zabdoM meM pararUpa hotA hai ) / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudI 16 ' dhAtumasargayoH kAryamantaram, anyada bahiraGgama 8 sarakAdhu prabhRti pararupavidhAyaka vArtikam ... madhye yo'ntyaH sa zradiryasya taTTisaMjJaM syAt ( zakandhvAdiSu pararUpaM vAcyam) ca 'TeH / 2zakandhuH / karkandhuH / manISA / zrAkRtigaNo'yam - mArtaNDaH varNAd omADo parayo pararUpavidhAyAcaM sUtram 40 omAGa 6 / 1 / 65 / zromi zraGi 'cASSt pare pararUpa mekAdezaH syAt / zivAya namaH | ziva + ehi / ekAdeza syAmtA dina ra bhAvavidhAjanaka pratidezasUtram 41 antAdivacca 6 / 1 | 85 | 19 yo'yamekAdezaH sa pUrvasyAntavat parasyAdivat / zivehi " / vidhAyaka sUtram) 42 akaH savarNe dIrghaH 6 / 1 / 101 / 1 - TisaMjJakasya pararUpamityarthaH 2 - zakandhuH - zaka + andhuH' iti sthitau 'prakaH savarNe dIrghaH' ityanena prAptaM dIrgha bASitvA zakandhvAdiSu pararUpaM vAcyam' iti vAtikena pararUpaikAdezaH prakAraH sidhyati rUpa 'zakandhu' riti / kaka + andhuH / manISA -- 'manas + ISA' iti sthitau zakandhvAdisvAt TeH pararUpe 'manISA' itirUpam / atra pras ityasya 'pracosntyAdi TiH' ityanena TisaMjJA / tena sImantaH ( sIman + prantaH ) haloSA / ( hala + ISA ) lAGgalISA ( lAGgala + ISA ) pataJjaliH ( patan + praJjaliH ) / sAraGgaH ( sAra + aGgaH ) / kulaTA ( kula + maTA ) / 4- mAteNDaH - 'mUta + praNDaH' iti chede zakandhvAdisvAt pararUpe mRtaNDa: / 'tata mAgata' iti bhraraN pratyaye prASivRddhau siMduddhyati rUpaM mArtaNDa iti / 5- prAt pravarNAt promi prAGi ca pare pararUpamekAdezaH, ityarthaH / 6- zivAya + graoN namaH 7- zivehi ziva + nA + ihiM, iti sthitau dhAtUpasagaM kAryasvenAntaraGgatvAd "27 prAdguNaH" iti guNe 'ehi' / bahiraGgatvena nAtra savarNadIrghaH / 'prasiddhaM bahiraGgamantaraGge', dhAtupasargayoH kAryamantaraGgam' iti paribhASAdvayamatrApekSate / zinehivata kRSNehi, pravehi- ityAdayaH / 40 - zravarNa se zram aura zrAGa pare rahate pUrva para ke sthAna meM pararUpa eka zrAdeza hotA hai / pUrva para ke sthAna meM huA eka Adeza pUrva ke antavat tathA para ke zrAdivat hotA hai / 42- kAkU se savarNa 'ac pare rahate pUrva para ke sthAna meM dIrgharUpa ekAdeza hotA hai / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evarUpA ajejalAzalAsaMgorera parimAtra - smkaal asandhiprakaraNam akaH savarNe'ci pare pUrvaparayordIrgha ekAdezaH syAt / 'daityaariH| shriishH| viSNUdayaH / hotRkAra liyAya sunA 43 eGaH padAntAdati 6 / 1 / 106 / padAntAdeo'ti parepUrvarUpamekAdezaH syAt / hava / viSNo'va / 44 sarvatra vibhASA goH 6 / 1 / 122 / loke vede caiGantasya gorati vA "prakRtibhAvaH padAnte / gotram go'pram / ejantasya kimu citragvAm / padAnte kim-'goH|| omA anakAla ziva sarvasya 1 / 1 / 55 / iti prApta hanemAloDanyArezalaniyAma mazinAsUrAma 46 Dicca 1 / 1 / 53 / dinekAlapyantyasyaiva syAt lAyasUtrAra 47 abaGa sphoTAyavasya 6 / 1 / 123 / -daityAriH-- daitya + pariH iti sthitau 'prakaH savarNe dIghaH' iti sUtraNa pUrvaparayorakArayAH ekAdeze dIghe sati sidhyati rUpaM 'daityAriH' iti / viSNu+ udayaH / zrI + IzaH / hota +RkaarH| evaM khara+pariH - kharAriH bhAnu+udayaH = bhAnUdayaH, lakSamA+IzaH =lakSmIzaH, ityAdi / 2-prayavAdezabAdhakaM sUtramidam / 3-hare + vN| 4-viNo + bhava / evaM-sthale + patra - spale'tra, kRSNo + aham =kRSNA'ham 5-prakRtibhAvaH = prakRtyA yathAvasthitasvarUpeNa bhavanaM saH tAdavasthyamityarthaH, saMhitAkaryAbhAva iti yaavt| 6-go+agram / "43 eka padAntA " iti pUrvarUpe 'go'yam' / 7-citragu+ agram / 6-go+mas (jas) 43-padAnta eGa se at pare rahate pUrva para ke sthAna meM pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 44-loka aura veda meM eDanta gozabda ko vikalpa se prakRtibhAva hotA hai padAnta meN| 45-anekAla aura zit Adeza sampUrNa ke sthAna meM hotA hai / 46-Gita anekAla bhI anya ko hI hotA hai / 47-padAnta meM eDanta gozanda ko avaG vikalpa se hotA hai.ac pare rahate / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sAsana laghusiddhAntakaumudyAma __padAnte eGatasya goravaG vA'ci / 'gavAnam / go'pram / padAnte kim gavi // kAle mere orakhaDAdezanidhAyaka sUtrA 48 indra ca 6 / 1 / 124 / / goravaG syAdindranagavendra atrama 46 dUrAddha te ca 8 / 2 / 84 / dUrAt sambodhane vAkyamya do pluto vaa| 50 pluta-pragRhyA aci nityam 6 / 1 / 125 / ete'ci prakRtyA syuH| Agaccha kRSNa 3 atra gauzvarati / 51 IdUded dvivacanaM pragRhyam 111 / 11 / IdUdedantaM dvivacanaM pragRhya syAt / harI "etau| viSNU imau| 6 gaGge amuu| 1-gavAnam - 'go- agram' iti sthitau 'eco'yavAyAvaH' ityanena prAptam avAdezaM bAdhitvA 'sarvatra vibhASA goH' ityanena prAptaM prakRtibhAvamapi paratvAd bAdhitvA 'avaGa sphoTAyanasyeti avaGi 'akaH savarNe' ityanena dIrgha ca kRte gavAgram iti ruupm| pakSe 'sarvatra vibhASA goH' ityanena prakRtibhAve go agram iti rUpaM sidhyati / prakRtibhAvAbhAvapakSe ca "eGaH padAntAdati' ityanena pUrvarUpe go'grama iti ruupm)| evaM go+prakSaH = gavAkSaH, paramatra vyavasthitavibhASayA niyamavara / iti bodhyam / tathAcoktam devatrAto galo grAhaH iti yoge ca sadavidhiH / mithasteta vibhASyante gavAkSaH zaMsitavrataH / / 2-go+i (ngi)| 3-go+indraH, gava + indraH, guNe-gavendraH / 4-pAgaccha kRSNa3 +atragauzcarati, iha prakRtibhAvAnna savarNadIrghaH / 5-aivaM dhanuSI ete, dvau bhAnU udayete / dve kule utkRSTa ete staH / ityudAhAryam / 6-gaGgam gaGge + amU iti sthitI 'eco'yavA..' ityayAdezaM bAdhitvA 'IdUdedvivacanaM pragRhyam' iti sUtreNa gaGge ityasya pragRhyasaMjJAyAM 'pluta pragRhyA aci nityam' iti prakRtibhAve sidhyati rUpaM 'gaGge amU' iti / 48-go zabda ko avaG hotA hai indra zabda pare rhte| 46-dUra se sambodhana meM vAkya kI Ti ko pluta hotA hai vikalpa se / 50-'lutaM aura pragRhya ac pare rahate sadA prakRtibhAva se hote haiN| 51-Idanta udanta aura edanta dvivacana pragamasaJjaka hotA hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asandhiprakaraNam 52 adaso mAt 1 / 1 / 12 / asmAtparAvIdUtau' pragRhyau staH / amI iishaaH| rAmakRSNAvamU aasaate| mAtkim -amuke'tra / 53 cAdayo'sace 1 / 4 / 57 / adravyArthAzvAdayo nipAtAH syuH / 54 prAdayaH 1 / 4 / 58 / ete'pi tathA / 55 nipAta ekAjanAGa 1 / 1 / 14 / eko'ja nipAta AvarjaH pragRhyaH syAt / i indraH / u umezaH / ("vAkyasmaraNayoraGit ) A evaM nu mnyse| A evaM kila tat / anyatra Git / ISaduSNam ossnnm| 56 ot 1 / 1 / 15 / 1-"51 IdUded dvivacanaM pragRhyam" ityataH It Ut ca anuvartate, prasmAd =mAntAdadasa ityarthaH / 2-amIIzAH-'pramo+ IzAH' iti sthitau 'pAdaso mAt' iti sUtreNa mAntAdadasaH parasya IkArasya pragRhyasaMjJAyAM savaNaMdoghaM bAdhitvA 'plutapragRhyA praci nityama' ityanena prakRtibhAve sidhyati rUpama 'pramI IzAH' iti / 3 asati mAdgrahaNe ekAro'pyanuvarteta. sati tu mAdgrahaNe'yambhavAt nAnuvRttiH tena amuke'tra ( amuke+patra ) ityatra na prakRtibhAvaH / kintu pUrvarUpam (amuke iti jasi rUpam ) / 4-nipAtA ityarthaH / 5-ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ca yaH / etamAtaM hitaM vidyAd vAkyasmaraNayoraGit // " 6-prA + uSNam , atra guNaH ISaduSNamityarthanirdeza; / 52-mAnta zradasa zabda se pare IkAra, UkAra kI pragRhya sajJA hotI hai / 53-adravyArthaka 'ca' Adi nipAta sajJaka hote haiM / 54-adravyArthaka 'pra' AdiyoM kI bhI nipAta saJjJA hotI hai| 55-zrAGa ko chor3akara eka ac rUpa nipAta pragRhyasajJaka hotA hai| [vA. vAkya aura smaraNa artha meM 'zrA' Git nahIM hotA ] anyatra Git hotA hai| 56-zrodanta nipAta pragRhya sajJaka hotA hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm odanto nipAtaH pragRhyaH / aho 'IzAH / 57 saMbuddhau zAkalyasyetAknArSe 1 / 1 / 16 / sambuddhinimittaka aokAro vA pragRhyo'vaidike itau pre| 'viSNo iti, viSNa iti, viSNaviti / 58 maya uo vo vA 8 / 3 / 33 / mayaH parasya uo vo vA aci / kimyuktam, kimu uktam / 56 iko'savaNe zAkalyasya hrasvazca 6 / 1 / 127 / padAntA iko hasvA va syurasavarNe'ci / hasvavidhisAmarthyAnna svarasandhiH / 'caki atra, cakrayatra / padAntA iti kim 6. aco rahAbhyAM dv8|4 / 46 / -evaM mitho prAgacchataH / maho pradya / pratho api, ityAdikam / 2-viSNo iti-'viSNo+iti' iti sthitau 'sambuddhau zAkalyasyetAvanArSe' ityanena aukArasya pragRhyasaMjJAyAm eSo'yavAyAvaH' iti pravAdezaM bAdhitvA 'plutapragRhA. aci nityam' ityanena prakRtibhAve sidhyati rUpaM viSNo iti' / (pragasaMjJAbhAvapakSe ca mavAdeze 'lopaH zAkalyasya' iti vaikaldike vakAralope 'viSNa iti' 'viSNaviti' iti rUpadvayam) evaM bhAno + iti, bhAna iti, bhAnaviti / 3- variNatyarthaH / 4-caki atra-'bI + patra' iti sthitau iko yaNaci' iti prAptaM yaNaM bASitvA 'iko'savaNe zAkalyasya hrasvazca' iti vaikalpike hrasva sidhyati rUpaM 'cakimatra' / nacAtra hrasve kRte punayaM syAditi vAcyam , hrasvavidhAnasAmarthyAt punaryaNoprApteH / hrasvAbhAvapakSe ca yariNa kRte 'canyatra' iti rUpam / evaM dhanI + prAgagvati dhani pAgacchati, dhanyAgacchati ityAdi / 57-sambuddhinimittaka zrokAra vikalpa se pragRhyasajhaka hotA hai avaidika 'iti' zabda pare rhte| 58-maya se pare uJ ko vakAra hotA hai vikalpa se ac pare rahate / 56-padAnta ik ko hrasva hotA hai vikalpa se asavarNa ac pare rahate / hrasvavidhAnasAmarthya se sandhi-kArya ( yaNa) nahIM hotaa| 60-aca se pare jo repha aura hakAra unase pare vartamAna yara ko dvitva hotA hai vikalsa se (vA0 samAsa meM hrasva aura prakRtibhAva nahIM hotA ) / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halsandhiprakaraNam 21 acaH parAbhyAM rephahakArAbhyAM parasya yaro ve vA staH / 'gauthyauN| (na samAse) vaapyshvH| 61 RtyakaH 6 / 1 / 128 / Rti pare padAntA akaH prAgvadvA / brahma RSiH / "brahmarSiH / padAntAH kim--prArchat / ityacsandhiH atha halasandhiprakaraNam 63 stoH zcunA zcuH 8 / 4 / 40 / sakAra-tavargayoH zakAra cavargAbhyAM yoge shkaar-cvrgiistH| raamshshete| rAmacinoti / saccit / shaajiyH|| 1-gaurI+au, ynn| 2- samAse isvaH 'prakRtibhAvazca' na bhavatItyarthaH / 3-vApyazvaH bApI+prazvaH ityatra 'iko yAci' ityanena jhArasya prakAre yaNi sidhyati 'vApyazvaH' iti (nayAtrApi cakipatra itivat hasvasamucitaH prakRtibhAvaH syAditi vAcyam , 'na samAse' iti tanniSedhAt ) evaM sudhI+ upAsyaH supyupAsyaH, madI+udayaH = nAdaya ityAdAvapi na hrasvaH / 4-hrasvA vA ityrthH| 5-brahmA+ RssiH| -mA+Rcchat / pATaraceti vRtiH, nAtra mAT padAnta iti na hrasvaH prakRtibhAvazceti / ityacsandhiprakaram atha halasandhiH rAmazzete rAmas + zete iti sthitau 'stoH raghunA zuH' iti sUtreNa zakArayoge sakArasya zakArAdezaH sidhyati rUpaM 'rAmarazete' / rAmas + cinoti / sat+cit / sAGgin + jayaH, iti / evaM kRSNasa + capanaH = kRSNazcapalaH, nAradas + zazApa - nAradarazazApa, prAmAt +calitaH = grAmAccalitaH, ityAdi bodhyam / atra nimittakamiNorna yathAsakyam , '12 zAt' iti jnyaapkaat|| 61-hasva RkAra pare rahate padAnta aka ko hrasva hotA hai vikalpa se / ityacasandhiH * pratha halasandhiH . 62-sakAra tavarga ko sakAra cavarga ke yoga meM zakAra cavarga hote haiN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 63 zAt 8 / 4 / 44 / zAt parasya tavargasya cutvaM na syAt / viznaH' / prazna; / . 64 STunA STuH 8 / 4 / 41 / - stoH STunA yoge STuH syAt / rraamsssstthH| raamssttiikte| peSTA / taTTIkA / ckrinnddhaukse| 65 na padAntATToranAm 8 / 4 / 42 / padAntAdRvargAta parasyA'nAmaH stoH STurna syAta / SaTsantaH / SaTate / padAntAta kima.-ITe / ToH "kim-sapiSTamam / (anAma-navati-nagarI lAmiti vAcyam ) 'ghaNNAm / SaNNavati / ' SaNNagaryaH / -viz +na (:) = viznaH / praz + na () prshnH| vicchaccadhAtubhyAM 'yajayAca yatavicchAccharakSo naha' iti naGa pratyaye "ccha voHzUDanunAsike ca" iti zasvam / 2-rAmaSaSThaH-'rAmas+-SaSThaH' iti sthitau 'STunASTuH' iti sUtraNa SakArayoge sakArasya SakArAdezaH sidhyati rUpa 'rAmaSSaSThaH' / raams+ttiikte| peS + taa| tat + TIkA / pani+TIkase / 3-anAmiti luptaSaSThIkam / 4-ITa te iti chedaH / 5 STupadAnuvRttau sasyAmapi padAnte SakArasya jaztvena DakAra eva lapsyate iti padAnte SakArasyAsambhavAta na doSaH, iti praznAzayaH / 6-tatrottaram-sapiSTamam, sapiMSa --tama (m ), patra 'hasvAttAdau tADate' iti vihitasya SakArasyA'siddhatayA jaztvA'sambhavena (padAnte) SakAra eva zrUyate, iti tadvyAvRtyartha 'To:' grahaNamavazyaM kartavyam, anyathA SakArasyApyanuvRttau atra doSaH syAt / 7 - nAm navati-nagarIbhinnAnAM STutvaniSedha iti vAcyamityarthaH / 8-SaD+nAm, parasya nakArasya STusvena raNavama , pUrvasya DakArasya tu 'pratyaye bhASAyAM nityama iti anunAsiko gakAraH 'SarANAm / 6-SaDa+ navatiH, '68 yaro'nanAmike' iti DakArasya vaikalpiko'nunAsikaH nnkaarH| (parasya = (nasya) STutvaM NakAraH) po paraNavatiH SaNagaryaH, ityapi / 10-SaDa+nagaryaH, atra pUrvavat siddhiH| 63-zakAra se pare tavarga ko cutva nahIM hotaa| 64-sakAra tabarga ko SakAra Tavarga ke yoga meM SakAra Tavarga hote haiN| 66-dAnta svarga se pare nAma bhinna sakAra tavarga ko STutva nahIM hotaa| (vA padAnta varga se nAma-navati-nagarIbhinna sakAra tavarga ko STutva nahIM hotA, aisA kahanA pAhie / ) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ilsandhiprakaraNam 66 toH pi 8 / 4 / 43 / na STutvam / snsssstthH| 67 jhalAM jazo'nte 8 / 2 / 36 / padAnte malAM jazaH syuH / vAgIzaH / 68 yaro'nunAsike'nunAsiko vA 8 / 4 / 45 / yaraH padAntasyAnunAsike pare'nunAsiko vA syAt / etanmurAriH, etamurAriH / (pratyaye bhASAyAM nityam ) "tanmAtram / cinmayam / 66 toli 8 / 4 / 60 / tavargasya lakAre pare parasavarNaH / tallayaH / vidvaoNllikhati / tasyAnunAsiko lH| 1-tavargasya SakAre pare na STutvamityarthaH / 2-vAka + IzaH + | 3-etanmurAri:etad + murAriH iti sthitau 'yaro'nunAsike'nunAsiko vA' dakArasya nakAre kRte sidhyati rUpam etanmurAriH' iti / (anunAsikAbhAvapakSe 'etamurAriH' iti / ) evaM vAk + madhu = vAGmadhu, sat + manoharam sanmanoharam , ud + mAnam = unmAnam / Rk + mantraH = RmantraH / dadhimuTa+mAdyati dadhimuramAdyati, ityAdi jJeyam / 4-loke pratyaye parato nityamanunAsika ityarthaH / 5-tanmAtram - 'tad mAtram' iti sthitI 'pratyaye bhASAyAM nityam ' iti vAttikena dakAragya nityamanunAsiko nakAraH, sidhyati kha mAtram ' iti (matra parimANe mAtraca prtyyH)| cit maya (m) evaM-vipad + maya (m) = vipanmayam , ap + mAtra (m ) = ammAtram , ap + maya (m ) = ammayam ityAdi i-tad + layaH / vidvAn + likhati / evaM vipad + lInaH - vipallInaH / kuzAna+ mAvi = kullAti, ityAdikaM bodhyam / 66-tavarga ko SakAra pare rahate STutva nahIM hotaa| 67-padAnta meM jhaloM ko jaz hote haiM / 68-pradAnta yar ko anunAsika pare rahate anunAsika vikalpa se hotA hai ( vA0 loka meM pratyayAvayava anunAsika pare rahate padAnta yar ko nitya anunAsika hotA hai)| 66-tavarga ko lakAra pare rahate parasavarNa hotA hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusidadhAntakaumudyAm 70 udaH sthAstambhoH pUrvasya 8 / 4 / 61 / udaH parayoH sthAstambhoH puurvsvrnnH| 71 tasmAdityuttarasya 1 / 1 / 67 / paJcamInirdezena kriyamANaM kArya varNAntareNAnyavahitasya parasya jJeyam / 72 AdeH parasya 1 / 1 / 54 / parastha yad vihitaM tattasthAdevodhyam / iti sasya 'thaH / 73 saro jhari sakrNe 8 / 4 / 65 / halaH parasya maro vA lopaH savarNe jhari / 74 khari ca 8 / 4 / 55 / sari mAlAM varaH syuH| ityudo dasya taH / 'utthAnam / uttambhanam / 75 jhayo ho'nyatarasyAm 8 / 4 / 62 / 1-vivAra-zvAsA'ghoSa-mahAprANaprayatnasAhazyAt / evaM bhUtAntaratamya ( sAdRzya )parIkSAyAmeva bAhyaprayatnAnAmupayogaH / 2-utthAnam-'ud+sthAnam' iti sthitI 'udaH sthAstambhoH pUrvasya' iti sUtreNa sakArasya sthAne pakAraH pUrvasavarNaH, 'ud 5 thAnam' iti jAte, 'jharo jhari savaNe' ityanena pUrvakArasya vikalpena lope dasya catvena takAre siddha rUpam 'utthAnam ' iti / (matra yacapi tasmAdityuttarasya' iti paribhASayA 'sthA' ityasya pUrvasavarNaH prApnoti tathApi 'mAdeH parasya' iti sUtreNa prAvibhUtasya sakArasya sthAne bhvti)| ud+stambhanam / evam-ud+sthApayati - utyApayati / .0-ud se pare vartamAna sthA aura stambha ko pUrvasavarNa hotA hai / 71-paJcamInirdeza se kiye jAnevAlA kArya anya varNo ke vyavadhAna se rahita para ke sthAna meM hotA hai| 72-para ko vidhAna kiyA gayA kArya para ke Adi ko hotA hai| 73-hala se pare jhara kA vikalpa se lopa hotA hai savarNa jhar pare rahate / 74-khar pare rahate jhaloM ko car hote haiN| 75-jhaya se pare hakAra ko pUrvasavarNa hotA hai vikalpa se / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halsandhiprakaraNam 25 jhayaH parasya hasya vApUrvasavarNaH / nAdasya ghoSasya saMvArasya mahAprANasya hasya tAdRzo 'vargacaturthaH / vAgdhariH, vaaghriH| 76 zazcho'Ti 8 / 4 / 63 / bhayaH parasya zasya cho vA'Ti / tad ziva ityatra dasya zcutvena jakAre kRte 'khari ceti jakArasya ckaarH| tacchivaH, tazivaH (chatvamamItivAcyama) tcchloken| 77 mo'nusvAraH 8 / 3 / 23 / mAntasya padasyAnusvArohali / hariM vande / 78 nazcApadAntasya jhali 8 / 3 / 24 / nasya masya cApadAntasya jhalyanusvAraH "yazAMsi / zrAsyate / jhali kim- mnyse| 1-dhakAraH / 2-vAgdhariH-'vAk + hariH' iti sthitau 'jhalAM jazo'nte' ityanena kakArasya gakAre kRte 'jhayoH ho'nyatarasyAma' iti hakArasya nAda-ghoSasaMvAra-mahAprANaprayalasya tAdRzo vargacaturthoM dhakAra mAdezaH, sidhyati rUpaM 'vAgdhariH' iti (pUrvasavarNAbhAvapakSe tu vAgahariH iti ) evaM tad + hAnam - tabAnam / sampada +hAniH - sampadAniH / kakubha + hAsaH = kakumbhAsaH, ityAdi jJayam / 3-tacchivaH-'tad + ziva' iti sthitau 'stoH zcunAzcuH' iti sUtreNa dakArasya jakAre 'khari ca' iti jakArasya cakAre 'tac zivaH' iti jAte 'zazkho'Ti' iti sUtreNa zakArasya chakArAdeze sidhyati rUpaM tacchivaH' iti / catvAbhAvapakSe 'tac zivaH' iti / tad+zlokena = tcchloken| evam etad+zAntam - etacchAntam / 4-harim + vande / 5-yazAMsi-yazAn+si' iti sthitau 'nazcApadAntasya jhali' iti sUtreNa malapratyAhAraghaTite sakAre parataH apadAntasya nakArasyAnusvAre kRte siddha rUpaM 'yazAMsi' 6-pAkram+syate, evaM vAsAna+si = vAsAMsi / praNam+ syate = praNaMsyate, ityAdi bodhym| 7-man+yase / 76-maya se pare za ko cha hotA hai aT pare rahate vikalpa se (vA0-maya se pare za ko cha ho vikalpa se am pare rahate, aisA kahanA cAhie ) / 77-mAnta pada ko anusvAra hotA hai hal pare rhte| 78-apadAnta nakAra makAra ko anusvAra hotA hai jhala pare rahate / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 laghusiddhAntakaumudyAm 76 anusvArasya yayi parasavarNaH 8 / 4 / 58 / spaSTam ' / zAntaH / 80 vA padAntasya 8 / 4 / 56 / *tvaGkaroSi tvaM karoSi gamanAda sUtram 81 mo rAji samaH kvau 8 / 3 / 25 / kvibante rAjatau pare samo mukhya ma" eva syAt / samrAT / anusvAra bAdhaka sUtrama 82 he mapare vA 8 / 3 / 25 / anusvArasya yava vidhAyaka vArtikam mapare hakAre masya mo vA / 'kimAlayati, kiM layati ( yavalapare'yavalA vA ) 'ki~yUhAH, kiMhyaH / ki~vhalayati, kiMhvalayati / kiMlhlAdayati, kiMhAdayati / E " = 1 - (prapadAntasya) anusvArasya yayi pare (nityaM ) parasavarNaH syAdityarthaH 2- zAm + ta ( : ) - zAntaH / evam praGkitaH, acitaH kuNThitaH, granthaH, dAntaH / gumphitaH / 3 - padAntasyAnusvArasya yayi pare para-savarNoM vA syAditi sUtrArthaH / padAnte vikalpaH, apadAnte nityamiti phalitam / 4- tvam +karoSi "mo'nusvAraH " tvaM karoSi, pAkSikaparasavarNaH - tvaGkaroSi / evaM tvaM + pacasi tvampacasi tvaM pacasi vA, mRtyu + jaya: : mRtyuJjayaH, mRtyu MjayaH / dAnaM yacchati = dAnaMyyacchati, dAnaMyacchati vA / saMvatsaraH saMvvatsaraH saMvatsaraH / sundaraM + likhati = sundarallikhati, sundaraM likhati / zrahaM + likhAmi arhallikhAmi graha likhAmi ityAdi / 5 - makArasya makAravidhAnam zranusvArabAghanArtham, evamagrimasUtre'pi / / 6 - sam + rAT zrajjhInaM pareNa saMyojyam / 7- kim + hyalayati, pakSe'nusvAraH / 8 - makArasyeti sambandhaH, he ityasyAnuvRttiH / tathA cAyamarthaH-yavalapara ke hakAre pare makArasya kramazo yavalA vA bhavanti, pakSe'nusvAraH / " 9- kim+hyaH / kim + hvalayati / kim + hlAdayati / sarvatra pakSe'nusvAraH / 1 76 - anusvAra ko yay pare rahate parasavarNa hotA hai / 80 - padAnta anusvAra ko yay pare rahate vikalpa se parasavarNa hotA hai / ko 81 - kvinanta rAj dhAtu pare rahate sam ke m ko makAra ho hotA hai ( arthAt m anusvAra nahIM hotA) | 82-maparaka hakAra pare rahate m ko m vikalpa se hotA hai / ( vA0-ya-va-la-paraka hakAra pare rahate makAra ko krama se ya-va-la hote haiM vikalpa se ] / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 halsandhiprakaraNam malAmAnighisUtram 83 napare naH 8 / 3 / 27 / napare hakAre masya no vA / 'kinhutaH, kiMgutaH / guy'aamuly 84 DaH si dhuTa 8 / 3 / 26 / DAtparasya sasya dhur3a vaa| TikirAyantAnayava vidhAnaparibhAmA sUtrA 85 Adyanto ttkito| 1 / 1 / 46 / Tikitau yasyoktau tasya kamAdAyantAvyavau staH / SaTtsantaH, ssttsntH| * 86 loH kuka Tuka shaar|3| 28 / vA staH (cayo dvitIyAH zari pauSkarasAderiti vAcyam) "pASaSThaH, prASTiH, prApaSTaH / sugaSaSThaH, sugaNTaSaSThaH sugaNapaSTaH / 87 nazca / 3 / 30 / nidhisUtra nAntAtparasya sasya dhur3avA / 'santsaH, snsH| gAgamanivisegama 88 zi tuka 8 / 3 // 31 // prasannA) 1-kim + nute / 2-SaD + santaH, "74 khari ca" iti cavam SaTsantaH / 1-ka-ca-Ta-ta-pAmityarthaH / 4-kha-cha-Tha-tha-phA ityarthaH |.5-praang SaTaH / 6-kaSa saMyoge kSaH / 7-sugaNa + SaSThaH / 8-san+saH sanassaH, evaM vidyApin + sahasva, vidyApinatsahasva, chAtrAn + svApaya - chAtrAntsvApaya ityAdi / 83-naparaka hakAra pare rahate m ko meM hotA hai vikalpa se / 84-Da se pare sa ko dhuT kA zrAgama hotA hai vikalpa se / 85-Tit kit jisako kahe jAyeM krama se usake Adi aura anta ayayava hote hai; arthAt Tit Adi, kit anta / kAra NakAra ko kuka aura Tuka kA Agama hotA hai zar pare rahate krama se / (vA0-cayoM ko dvitIya varNa hote haiM zar pare rahate pauSkarasAdi RSi ke mata meM ) / 87-nAnta se pare sa ko dhuTa kA zrAgama hotA hai vikalpa se / -padAnta nakAra ko zakAra pare rahate tuk kA zrAgama hotA hai vikalpa se / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sAnAbhAra laghusiddhAntakaumudyAm padAntasya nasya ze pare tugvA / 'samchambhuH, sanchambhuH saJcazambhuH, snyshmbhuH| 86 Gamo hrasvAdaci GamuNa nityam 8 / 3 / 32 / hrasvAt paro yo Gam tadantaM yatpadaM tasmAt parasyAco nityaM GamuT / pratpaGaDAtmA / sugrnniishH| 'snncyutH| 60 samaH suTi 8 / 3 / 5 / samo ruH sutti| 1-san+zambhuH, ityatra nasya vikalpena tugAgame santa + zambhuH, "zazvoTi" iti zasya vA chatve santu + chambhu, "stozcunAracu" iti zcusvena 'tasya ca 'na'-sya 'a' sanchambhuH / "jharo jhari savarNe" iti vA calope 1 samyambhuH / mopAbhAve 2 sannchambhuH / chatvAbhAve suki ca sati 3 smcshmbhuH| tuga-mAve 4 banazambhuH / evaM-bAsAnchAsti, bAlAcchAsti, bAlAnvazAsti bAlAzAsti, ityAdi / ayaM cAtra rUpasaMgrahazlokaH __ "bachau bacachA bacazA azAviti catuSTayam / . rUpANAmiha tuka-chatva-calopAnAM vikalpanAt // " 2-muTa ,ham = ( Nanam ) pratyAhAraH, tadante 'uT pratyekAnvayI, "samjhAyA kRtaM TisvaM sammibhiH saha sambadhyate" iti tena chuTa-eTa-naT iti traya bhAgamAH / 3-pratyaG+mAramA / sugaNa + IzaH 4-sannacyutaH-'san + acyutaH' iti sthitI 'mo lasvAdaci muNa nityam' iti sUtreNa nakArAt parasyAcaH nityaM nuhAgame sidhyati rUpaM sannacyutaH iti / evaM ti+matikaH =titikaH / tasmin + iti tasmimiti / paThana+eti = paThanneti ityAdayo bodhyAH masmin sUtre nitya-zabdo 'nityaprahasitaH' ityAdAviva prAyikatvaboSaka: tena kvacita, yathA-tika+mantam-tibantam san+mAdi-anAdiH / tathA ca sUtranirdezaH "suminantaM padam" "sanAdyantA pAtavaH" iti / 89-hasva se pare jo um tadanta pada se pare ac ko prAyaH GamuTa kA Agama hotA hai| 60-sam ko ru hotA hai suT pare rahate / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 2772 nadhisakara halsandhiprakaraNam anunAsika nidhisUtrA 61 atrAnunAsikaH pUrvasya tu vA 8 / 3 / 2 / atra ruprakaraNe roH pUrvasyAnunAsiko vA / 62 anunAsikAt paro'nusvAraH 8 / 3 / 4 / anunAsikaM vihAya roH 'pUrvasmAtparo'nusvArAgamaH / sAkharavasAnayorvisarjanIyaH 8 / 3 / 15 / mAnicinArti khari avasAne ca padAntasya rephasya visargaH (saMpuMkAnAM so vaktavyaH) saMskartA, sNsskrtaa| 64 pumaH khayyampare 8 / 3 / 6 / ampare khayi pumo ruH puMskokilaH, pu~skokilaH / 65 nazvavyaprazAn 8 / 3 / 7 / ampare chavi nAntasya padasya ruH syAnatu prazAnazabdasya / nijAtrA 1-roH pUrvasmAt varNAt paraH, arthAt-roH (paJcamI) pUrvasya svarasyopari 'anusvAraH' / 2-( sam +kartA "samparibhyAm " iti suT ) sam + skartA - saMskartA, saMsskartA "samo vA lopameke' iti bhAlyAtpakSe ekasakArakamapi lapadvayam / evaM saMskAraH, saMskRtam, saMskaroti / 3-puskokilaH-'pum + kokilaH' iti sthite 'pumaH khavyampare' iti sUtreNa masya ruve 'patrAnunAsikaH...' iti anunAsike, 'puMskokilaH' iti sthite rephasya visargaH 'saMpukAnAM so vaktavyaH' iti visargasya saste sidhyati rUpaM 'puskokimaH' iti ( anunAsikAbhAvapakSe'nusvAraH puskokilaH iti ) / evaM puMsputraH / pusputraH / puravaritram / stilakam / TIkA / 61-isa prakaraNa meM ise pUrva ac ko anunAsika hotA hai vikalpa se / 62-anunAsika pakSa ko chor3akara ru se pUrvavartI ac se pare ( arthAt - Upara ), anusvAra kA Agama hotA hai| 63-khara pare rahate athavA avasAna meM padAnta repha ko visarga hotA hai / (vA0sam pum kAn inake visarga ko sa hotA hai)| 64-zramaparaka khay pare rahate puma ke makAra ko ru hotA hai| 65-amaparaka chava pare rahate nAnta pada ko ru hotA hai prazAn zabda ko chor3akara / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm samAranivAsanA 66 visarjanIyasya saH 8 / 3 / 34 / khari / 'caki strAyasva, cakiMstrAyasva / aprazAn kim-'prazAntanoti padAntasyeti kim indiyanara 67 nRn pe / 3 / 10 / nR nityasya rurvA / 68 kupvo-ka-pau ca 8 / 3 / 37 / kavarge pavarge ca visagasya ka pau staH, caadvisrgH| "nR' pAhi, na:pAhi, nRpAhi, na:pAhiH nRnpAhi / 66 tasya paramAmraDite / 8 / 1 / 2 / dviruktasya paramAnaMDitaM syAt / 100 kAnAmra Dite 8 / 3 / 12 / kAnakArasya ruH syaadaanNddite| 'kA~skAn / 101checa 6 / 1 / 73 / cakrin + trAyasva / anunAsikAnusvArau pAkSikau cakristrAyasva, cayiAyasva evaM kasmiMzcita, kasmiMzcit / bhaktAMstAraya, bhaktA~stAraya / vidvAMzchAtraH vidvA~zvAtraH vedAMSTIkasva, vedaaNssttiiksv| -anyathA 'prazA~stanoti' iti syAt / 3-anyathA 'hasti' iti syAt / 4-pe = pkaare| 5-nan + paahi| 'nan+pAlayasva' ityAdAvapi / 6-para ruupmityrthH| -7-kAn+kAn / anunAsikAnuskArau pAkSiko "saMpuMkAnAm iti sH| 66-khar pare rahate visarjanIya ko sa hotA hai| 67-nRn ke nakAra ko ru hotA hai vikalpa se pakAra pare rahate / 18-kavarga pavarga pare rahate visarga ko krama se jihvAmUlIya aura upadhmAnIya hote haiM, pakSa meM visarga bhI hotA hai| 66-dvirukta ke pahale rUpa ko AmeDita sajJA hotI hai / 100-kAn ke nakAra ko ru hotA hai aAmroDita pare rahate / 101-hasva ko cha pare rahate tuk kA Agama hotA hai / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visargasandhiprakaraNam 'hrasvasya che tuk / 'zivacchAyA / 102 padAntAdvA 6 / 1 / 76 / dIrghAtpadAntAcche tu vA / lakSmIcchAyA, lakSmIchAyA / itihalsandhiprakaraNam / -:0: atha visargasandhiprakaraNam 103 visarjanIyasya saH 8 / 3 / 34 / khari / viSNustrAtA / 104 vA zari 8 / 3 / 36 / 1-" 776 hrasvasya piti kRti tuk" ityataH 'hrasvasya' 'tuk' iti cAnuvartate / sthitau 'che ca' iti tugAgame 'zivat chAyA' dakArasya zatrutvena jakAre, jakArasya 'khari na cAtra - '306 coH kuH" iti 1- zivacchAyA - ziva + chAyA iti iti jAte takArasya jaztvena dakAre, ca' iti cakAre sidhyati rUpaM 'zivacchAyA' iti / kutvaM syAditi vAcyam zatrusvasyAsiddhatvAt / sva + chAtraH = svacchAtraH / 3 - lakSmI + chAyA, nadIchannA / vRkSa + chAyA vRkSacchAyA nadI + khannA nadIcchannA, = evaM evaM -:: - graMtha visargasandhiH iti halasandhiH -:* : atha visargasandhiH " 4 - viSNuH + trAtA evaM chAtraH + tiSThati = chAtra stiSThati, gauH + carati = gauzcarati kRSNaH + chinatti kRSNazchinatti, ityAdi / 102 - padAnta dIrdha se cha pare rahate tugAgama hotA hai vikalpa se / itihalsandhiH 31 103 - visarjanIya ko sa hotA hai khar pare rahate / 104 - zar pare rahate visarga ko visarga hotA hai vikalpa se / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm zari visargasya visargo vA 'hariHzete, harizzete / 105 sa-sajuSo ruH 8 / 2 / 66 / padAntasya sasya sajuSazca ruH syAt / 106 ato roraplutAdaplute 6 / 1 / 113 / aplutAdataH parasya roruH syAdaplute'ti / zivo'rvyaH / 107 hazi ca 6 / 1 / 114 / tathA / "zivo vndhH| / 108 bho-bhago-agho-a-pUrvasya yo'zi 8 / 3 / 17 / etatpUrvasya roryAdezo'zi / devA iha, devAyiha / bhos bhagos aghos iti sAntA nipAtAH teSAM, roryatve kRte / 1-hariH+zete / 2-pakSe satve, "stozcanA zcuH" iti zakAre harizzete, evaM chAtrAH+ santi = chAtrAH santi, chAtrA santi yAtrAssanti rasAH + SaT = rasAHSaTa rasASaTa, ityaadyH| 3- zivas + aryaH / atra stve kRte utva guNaH pUrvarUpa p| utvaM prati rutvasyA'sidatvaM tu na bhavati, rusvamanUdya utvavidhAnasAmathyAta, zivo'rvyaH, evaM zuddho'ham / buddho'ham / chAtro'pam ityAdi / 4-maplutAdato rohaH syAd hazi, ityrthH| 5-zivo vandyaH zivas+vanyaH iti sthitI 'sasajuSo ruH' iti rutve 'hazi ca' iti utve vakAragatAkAreNa sahokArasya 'mAda guNaH' iti guraNe bhokAre sidhyati rUpaM 'zivo vandyaH' iti / aivaM rAmo vadati, chAtro gacchati, kRSNo jayati, kAko DIyate, kaNo dadAti, vyAso vrate, ityAdayaH / -devas+iha, roryAdeze "30 lopaH zAkalyasya" iti pikalpena yalopaH; devA iha, devAyiha / evaM chAtrA prAgacchanti, vIrA utsahante, devA ete, dhArmikA varSante, bhaktA bhajanti, hamA heSanti, yAjJikA yAnti, bAlA ramante, viprA dayante / hali sarvatra "hali sarveSAm" iti nityaM 'ya' lopaH / 105 --padAnta sakAra aura sajuS zabda ke SakAra ko ru hotA hai / 106 apluta at se pare ru ko u hotA hai apluta at pare rahate / 107-apluta at se pare ru ko u hotA hai hara pare rahate / 108-bho-mago-agho aura akAra hai pUrva meM jisake aise ru ko ya hotA hai az pareM rhte| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visargasandhiprakaraNam 106 hali sarveSAm 8 / 3 / 22 / bho-bhago-agho-a-pUrvasya yasya lopaH syAddhali / bho devAH' / bhago namaste / agho yAhi / 110 ro'supi 8 / 2 / 66 / ahno rephAdezo natu supi / aharahaH / ahrgnnH| 111 ro ri 8 / 3 / 14 / rephasya rephe pare lopH| 112 Dhalope pUrvasya dIrgho'NaH 6 / 3 / 111 / DharephayorlopanimittayoH pUrvasyANo dIrghaH / punA ramate / harI ramyaH / zambhU rAjate / aNaH kim-tRDhaH / vRDhaH / manas ratha ityatra rutve kRte hazi cetyutve, rorIti lope ca prApta 113 vipratiSedhe paraM kAryam 1 / 4 / 2 / 1-bhosa+devAH / bhagos + namaste / aghos + yAhi / eSu nityaM yalopaH / 2mahanu+ prahaH / mahan + gaNaH, patra krameNa-'matorora..' 'hazi ca' iti sUtrAbhyAmutvaM na, ''--- ityasyaiva utvavidhAnAt / ata eva prAtaratra, bhrAtardehi, aharmAti, ityAdi siddhayanti / 3-patra sUtra'Na-grahaNaM pUrveNa, tathA coktam "pareNaiveNgrahAHsarve pUrNavArAgrahA matAH / Rte'NuditsavaNaMsyetyetadekaM pareNa tu" // iti 4-punA ramate-'punara + ramate' iti sthine 'rori' iti pUrvarephasya lope 'Dhalopa pUrvasya dIrgho'NaH' iti pUrvasyANo dI siddha rUpa 'punA ramate' iti / harim ()+ ramyaH / zambhus (2)+ rAjate / evaM nira + rasaH = nIrasaH, liDh+Dhe = loDhe. ajaghaMr + - prajarghAH / prAtar + ramate = prAtA rmte| 5-tRt = Dha (:) / vRda - DhaH / 'Dho Dhe lopaH' iti pUrvaDhakAralopaH / aNo'bhAvAna dIrghapravRttiH / 106-bho-bhago-ayo-a pUrvaka yakAra kA lopa hotA hai hala pare rahate / 11.-ahana zabda ka rephAdeza hotA hai; sup pare ho to nahIM hotA / 111-repha kA repha pare rahate lopa hotA hai / 112-lopanimittaka DhakAra aura repha pare rahate pUrva aNa ko dIrgha hotA hai| 113-tulyabalavirodha meM para kArya hotA hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 'tulyabalavirodhe paraM kArya syAt / iti lope prApte / pUrvatrAsiddhamiti 'rori' ityasyAsiddhatvAdutvameva / 'mnorthH| 114 etattadoH sulopo'koranaJ samAse hali 6 / 1 / 132 / akakArayoretattadoryaH sustasya lopo hali na tu nasamAse / eSa viSNuH / sa zambhuH / akoH kim eSako 'rudrH| anaJ samAse kima-asaH zivaH" / hali kim-eSo'tra / 115 so'ci lope cet pAdapUraNam / 6 / 1 / 134 / sa ityasya sorlopaH syAdaci pAdazcellope satyeva pUryeta // 'semAmaviDhi prabhRThim / saiSa dAzarathI raamH| iti visargasandhiprakaraNam / 1-anyatrAnyatra labdhAvakAzayorekatra samAvezastulyabalavirodhaH' yathA cAtraiva 'rori' iti sUtra harIrabhya ityAdau labdhAvakAzaM 'hazi ca' iti ca 'zivo vandyaH' ityatra labdhAvakAzaM tayorddhayozva 'manorathaH' ityatra samAvezaH / pratra sUtra aparaM kAryamityapi cchedaH / ata eva tattadiSTasthaleSu pUrvavipratiSedho'pi bhavati / 2-manorathaH-'manasa--- rathaH' iti sthitau sasya rutve kRte 'hazi ca' iti utve 'ro ri' lope ca prApte 'vipratipethe para kAryama' iti paratvAd lope eva yuktisiddha, pUrvatrAsiddham' iti hazi cetyasya dRSTau 'rori' ityasyAsiddhatvAd utvameva syAt / prakArokArayoguNe mokAre siddha rUpaM 'manorathaH' iti / 3-eSasa + vissnnH| sas+zambhuH / evam eSa zobhate eSa dadAti, sa calati, sa ca, ityAdi / 4=eSakasa + rudraH / atra prakac pratyayaH "hazi ca" iti rorutve siddhaH / 5-prasas + shivH| 6-eSas +atra - eMSo'tra, evammo'ham / 7-lope satyeva' ityavadhAraNena iha na-'so'hamAjanmazuddhAnAm' lope satyasatyapi ca chandaH pUttaH / 8 -sasa + imAmaviDDhi " / --saipa dAzarathiH -'sam +aiSaH' iti sthitI 'so'ci lope cet pAdapUraNam' iti salope vRddhau satyAM saiSa dAzarathiriti / pratrAyaM sapanaH zlokaH-- maiSa dAzarathI rAmaH, saipa rAjA yudhiSThiraH / saipa kareM mahAdAna, saiSa bhImo mahAbalaH / iti visrgsndhiH| 114-kakAra rahita etat aura tat zabda sambandhI su kA lopa hotA hai hal pare rahate; nA samAsa meM nahIM hotaa| 115-tat zabda sambaMdhI su kA lopa hotA hai ac pare rahate, yadi lopa hone para hI pAda-pUrti hotI ho| iti visargasanviH Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampatya ajantapulliGgAH atha SaDliGgaSu-ajantapulliGgAH prAtipadika saMjJA sUtrA 116 'arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam 1 / 2 / 45 / dhAtuM pratyayaM pratyayAntaM ca varjayitvA arthavacchabdasvarUpaM prAtipadikasaMjJa syAt / nAtinadikasamAnatA 117 kRttaddhita-samAsAzca / 1 / 2 / 46 / / kRttaddhitAntau samAsAzca tathA syuH| 118 svaujasamauTchasTAbhyAbhis-DebhyAMbhyas-DasinyAMbhyas-sosAm yossup 4 / 1 / 2 / ___ajantapuMlliGgaprakaraNam 1-artho'syAstIti arthavat, tena dhanaM vanamityAdau prativaNaM sajA na / satyAM ca tasyAM svAdayaH, 'supo dhAtu .... ' iti lope'pi padasaMjJAyAM jaztvanalopAdayo duvArAH / etatsUtraM subhASitasyaitasyottaramtatra prazna: (ka) vidvAn kohag vaco brUte, (kha) ko rogI (ga) kazca nAstikaH / gha) kIhak candra na pazyanti, sUtra tatpANinervada // 1 // kramazaH-(ka) arthavat = sArthakam / (kha adhAtuH = nirvIryaH / ala jIta (ga) apratyayaH = vizvAsarahitaH / (gha) prAtipadikama = pratipattithau bhavam iti|| 2-kRtaH taddhitAzca prayayAstena tadantA grAhyAH pratyayagrahaNe tadantagrahaNamiti vacanAta, pratyayAntatvenA'prAptau sUtramidam / samAsagrahaNaM tu niyamArtham / sa cAyaM niyamaH "yatrArthavati saMghAte pUrvo bhAgastathottaraH / svAtantryeNa prayogArhaH samAsasyaiva tasya cet" iti / tena vAkyasya na / 3-prAtipadikasaMjJA ityrthH| progAmA atha ajantapuMlliGgaprakaraNa 116-dhAtu, pratyaya aura pratyayAnta se bhinna arthavAn zabdasvarUpa kI prAtipadika saMzA hotI hai| 117-kRdanta, taddhitAnta aura samAsa kI prAtipadika saMjJA hotI hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm su au jasa iti prathamA / am auTa zasa iti dvitIyA / TA bhyAm misa iti tRtIyA / u bhyAm bhyasa iti caturthI / usi bhyAm bhyAsa iti pshcmii| isa osa Ama iti SaSThI / Gi osa supa iti sptmii| 116 yApa-prAtipadikAt / 4 / 1 / 1 / 12. pratyayaH saMjanidhisUtram sAdijadhayA AMILY 121 parazcaze pahalelaghoSakasUtram pancAsajasanama ityadhikRtya / 'GayantAdAvantAt prAtipadikAcca pare svAdayaH pratyayAH syuH| ekamayAdi saMjJA sUtrAma 122 supaH 1 / 4 / 103 / supastrINi trINi bacanAtyekkaza ekavacana dvivacana-bahuvacana zAni syuH 123 vyekayordvivacanaikavacane 1 / 4 / 22 / 2dvitvaikatvayorete stH| 124 virAmo'vasAnam 1 / 4 / 110 / varNAnAmabhAvo'basAnasaMzaH syAta / rutvvisrgau| rAmaH / 125 sarUpANAmekazeSa ekavibhakto 1 / 2 / 64 / 1-sUtratrayasya samudito'yamarthaH / 2-ekatvavivakSAyAm ekavacanam , dvitvavivakSAyAM dvivacanam / 3-105 sasajuSo ruH' iti rutvam / "63 kharavasAnayorvisarjanIyaH" iti visrgH| 4-rAmaH-ramante yogino yasminniti rAmaH = paramAtmA (tadavatAro daashrthiH)| rAmazabdAt prathamaikavacane supratyaye anuvandhalope 'rAma+s' iti sthitau 'sasya rutve rephasya 'kharavasAnayoH' iti visarga iti sidhyati rUpaM 'rAmaH / ramu kIAyA' patyayAko tarantagAhA n ) patyayahAza-14-paJcamAdhyAya kI samApti taka ina tInoM kA adhikAra maraNAniyodhA gha pralaya jAtA hai / Gyanta, Aba ta ora prAtipadika se pare 'su' Adi pratyaya hote haiN| 122 sup ke tIna tIna vacana krama se ekavacana, dvivacana, bahuvacana saMjJaka hote haiM / 123-dvitva kI vivakSA meM dvivacana aura ekatva kI vivakSA meM ekavacana hotA hai| 124-vaNoM ke abhAva kI avasAna saMjJA hotI hai| 125-eka vibhakti meM jinakA samAna rUpa dekhA jAya vahA~ unameM se eka hI zeSa rahatA hai ( anya kA lopa hotA hai)| Dyantra- DI.DIna , DIna AjatarAma DApa, cApa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgAH ekavibhaktau yAni sarUpANyeva dRSTAni teSAmeka eva ziSyate / 126 prathamayoH pUrvasavaNa: 6 / 1 / 102 / akaH prathamAdvitIyayoraci pUrva savarNadIrgha ekAdezaH syAt / iti prApte127 nAdici 6 / 1 / 104 / / Adici na pUrva svrnndiirghH| vRddhireci / 'rAmau / 128 bahuSu bahuvacanam 1 / 4 / 21 / bahutvavivakSAyAM bahuvacanaM syAt / 126 cuTU 1 / 3 / 7 / pratyayAdyau 'cuTU itau stH| 130 vibhaktizca 1 / 4 / 104 / suptiDau vibhaktisaMjhau stH| 131 na vibhaktau tusmAH 1 / 3 / 4 / vibhaktisthAstavarga-sakAra-makArA netaH / iti sasya nettvam / raamaa| 132 ekAnaM sambaddhiH 2 / 3 / 46 / sambodhane prathamAyA ekavacanaM sambuddhisaMjhaM syAt / 1-rAmaH +mau 33 vRddhireci" iti vRddhiH / 2-dhavargaH (ca cha ja ma A) Tavargaraca (Ta Tha Da Dha NAH) ityrthH| 126 ak se prathamA-dvitIyA sambandhI ac pare rahate pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza hotA hai| 127-avarNa se ic pare rahate pUrvasavarNa dIrgha nahIM hotaa| 128-bahutva kI vivakSA meM bahuvacana hotA hai / 126-pratyaya ke Adi ke cavarga aura Tavarga kI itsaMjJA hotI hai| 131-supa aura tiG kI vibhakti saMzA hotI hai| 131-vibhakti ke tavarga, sakAra, makAra kI itsabjA nahIM hotii| 132-sambodhana meM prathamA ke ekavacana (sa) kI sambuddhi saMzA hotI hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 laghusiddhAntakaumudyAm 133 yasmAt pratyayavidhistadAdi pratyaye'Ggam 1 / 4 / 13 / yaH pratyayo yasmAt kriyate tadAdi zabdasvarUpa 'tasminnaGga syAt / 134 eGahrasvAt sambuddheH 6 / 1 / 66 / eGantA hasvAntAccAGgAddhalluSyate sambuddha zcet / he rAma! he rAmau! he rAmAH ! 135 ami pUrvaH 6 / 1 / 107 / ako'bhyaci pUrvarUpamekAdezaH / rAmam / raamau| 136 lazakvataddhite 1 / 3 / 8 / taddhitavarjapratyayAdyA la-za-kavargA 'itaH syuH| 137 tasmAcchaso naH puMsi 6 / 1 / 103 / pUrva savarNadIrghAt paro yaH zasaH "sastasya naH syAt puMsi / 138 aT-ku-mvAGa num-vyavAye'pi 8 / 4 / 2 / aT kavarga-pavarga-Anum etaiya'stairyathAsaMbhava militaizca vyavadhAne'pi raSAbhyAM parasya nasya NaH syAt samAnapade / iti prApte 1-pratyaye ityrthH| 2-sambuddhayAkSiptasyAGgasya ehasvAbhyAM sambandhaH / 3-rAma +ama / 4-itsNjnykaaH| 5-skaarH| 6-samAnapadam = prakhaNDapadama; tena raghunAthaH' ityatra na raNatvam , evaM ramAnAtha-rAmanAthAdayaH / / 133-jo pratyaya jisase kiyA jAya, tadAdi zabdasvarUpa kI usa pratyaya ke pare rahate aGga saMjJA hotI hai| 134-e nta hrasvAnta aGga se pare sambuddhi ke hala kA lopa hotA hai| 135-ak se am sambandhI ac pare rahate pUrvarUpa hotA hai / 136-taddhita ko chor3akara pratyaya ke Adi lakAra, zakAra aura kavarga ko itasaMzA hotI hai| 137-pUrvasavarNa dIrgha sa pare zas ke sakAra ko nakAra Adeza hotA hai / 138-aTa , kavarga, pavarga, zrAG, num inakA pRthak 2 yA jitanoM kA sahasambhava ho unakA vyavadhAna hone para bhI repha SakAra se pare nakAra ko kAra hotA hai| samAnapada meN| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantupulliGga 136 padAntasya 8 / 4 / 37 / dasya No na / 'rAmAn / 140 TAGasiGasAminAtsyAH 7 / 1 / 12 / adantAhAdInAminAdayaH syuH / Natvam / rAmeNa / 141 supi ca 7 / 3 / 102 / yatrAdau supi ato'Ggasya dIrghaH / rAmAbhyAm / 142 ato bhisa" ais / 7 / 1 / 13 / "45 anekAla zitsargasya" / rAmaiH / 143 uyaH 7 / 1 / / ato'GgAt parasya ryaadeshH| 144 sthAnivadAdezo'nalavidhau 1 / 1 / 56 / 1-+ (2) prs| pUrvasavarNadIdha sasya nH| 2-'TA ityasya 'ina', 'si' ityasya 'pAta', 'Gas' ityasya 'sya' iti / 3-rAma+(TA) ina | guNo NatvaM ca / 4pradantasyAGgasyetyarthaH / 5-pradantAdaGgAd 'bhis' ityasya 'aisa' syAditi satrArthaH / 6-iti sarvasya bhisaH 'ais' vRddhivisgauN-raamaiH| 7-'analvidhau' iti na alvidhiH, tasmin = anavidhau / pravidhizca = alAbhito vidhiH . pravidhiH, ekavarNAzrito vidhirityarthaH / al ceha sthAnyavayava eva gRhyate tadAha sthAnyalAzrayavidhAviti yathA 'ka iSTaH' ityatra yajdhAtoH ktapratyaye samprasAraNe pUrvarUpe ca 'iSTaH' iti rUpam / nAtra sthAnivad-bhAvAd yakAraM matvA 'hazi ca' ityutvaM sthAnyalAzrayavidhitvAt / . 136-padAnta ke na ko Na nahIM hotaa| 140-adanta aMga se pare TA, Gasi uske sthAna meM krama se ina, zrAt, sya Adeza hote haiN| 141-yatrAdi sup pare rahate adanta aMga ko dIrgha hotA hai| 142-zradanta aGga se pare bhis ke sthAna meM aima Adeza hotA hai| 143-adanta aja se pare ke ke sthAna meM ya Adeza hotA hai| 144-Adeza sthAnivat hotA hai parantu sthAnI sambandhI jo al , tadAzraya vidhi kartavya ho to sthAnivadbhAva nahIM hotaa| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 laghusimAntakaumudyAm AdezaH sthAnivat syAna tu sthaanylaashryvidhau| iti sthAnivasvAt supi ceti diirghH| 'rAmAya / rAmAbhyAm / 145 bahuvacane jhalyet 7 / 1 / 103 / bhalAdau bahuvacane supyto'nggsyaikaarH|raamebhyH / supi kim-upavadhvam / 146 vA'vasAne 8 / 4 / 56 / avasAne jhalAM caro vA / rAmAt , rAmAd / rAmAbhyAm rAmebhyaH / rAmasya / 147 osi ca 7 / 3 / 104 / ato'GgasyaikAraH / raamyoH| 148 hasanadyApo nuT 7 / 1 / 54 / hasvantAnadyantAdAbantAccAGgAta parasyAmo nuddaagmH| 146 nAmi 6 / 4 / 3 / ajantAGgasya diirghH| rAmANam / raame| rAmayoH / etve kRte / 1-rAmAya-rAmazabdAt catuyekavacane u-pratyaye 'reyaH' iti yakArAdeze tasya sthAnivadbhAvena suptvAt 'supi ceti' dIghe 'rAmAya' iti sidhyati (pratra dIrgha kartavye sannipAtaparibhASA tu na pravartate 'kaSTAya kramaNe' iti nirdezAt ) / 2-'supi ' iti dIrghasthApavAdo'yam / 3-anyathA "pacedhvam" iti syAt / nAtra supa, kintu (dhvam ) tiG / 4--pradantasyAGgasya ekArAdezaH syAd prosi pare ityarthaH 5-rAma + pros , esve "22 eco'yavAyAvaH" iti 'praya' praadeshH| 6-rAmANAma-rAmazammAt SaSThIvibhaktI bahuvacane 'rAma+mAm' iti sthitau 'hasvanadyApo nuTa' iti nuTi anubandhalope rAma nAma iti jAte 'nAmi' iti dI nasya 'maTa kupvAGa' iti Nave sidhyati rUpaM rAmANAm' iti / 7-rAma+ (Di ) i, gunnH| 145-jhalAdi bahuvacana supa pare rahate adanta aGga ko ekAra Adeza hotA hai| 146-avasAna meM ( anta meM ) jhaloM ke sthAna meM car hote haiM vikalpa se / 147-zros pare rahate adanta aGga ko ekAra Adeza hotA hai / 148-hasvAnta nadyanta aura zrAbanta aGga se pare zrAm ko nuT kA Agama hotA hai| 146-nAm pare rahate avanta aGgako doSa hotA hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jantuthulliGgA 150 Adeza- pratyayayoH 8 / 3 / 56 / iNUkubhyAM parasya padAntasya zrAdezaH pratyayAvayavazca yaH sastasya 'mUrdhanyAdezaH / ISadvivRtasya sasya tAdRza evaSaH / rAmeSu / evaM kRSNAdayo'dhyadantAH / 151 sarvAdIni sarvanAmAni 1 / 1 / 27 / 41 sarva vizva ubha ubhaya itara utama anya anyatara itara tvat tva nema sama sima | pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi' vyavasthAyAmasaMjJAyAm / svamazAtidhanAkhyAyAm / antaraM bahiryogopasaMvyAnayoH / tyad tad yad etad idam as eka dvi yuSmad zrasmad bhavatu kim / ( iti sarvAdayaH ) / 152 jasaH zI 7 / 1 / 17 / adantAt sarvanAmno jasaH zI syAt / "anekAltvAt sarvAdezaH / ' sarve / -prakArAntAH sarve'pi puMlliGgA zabdA / 1 - prAntaratamyAt SakAra ityarthaH rAmazabdasya saptavibhaktiSu prayogAH - rAmo rAjamaNiH sadA vijayate rAmaM ramezaM bhaje / rAmeNAbhihatA nizAcaracamU rAmAya tasmai namaH // rAmAnnAsti parAyaNaM parataraM rAmasya dAso'smyaham / rAme cittalayaH sadA bhavatu me he rAma ! mAM pAlaya // 1 // 13 - sarvAdigaNa paThitAni sarvanAma savjJAni bhavantItyarthaH sarvasya nAma 'sarvanAma ' ityanvartheyaM saJjJA, 'sarvanAma' iti mahAsanjJAkaraNasAmarthyAt tena sarvo nAma kazcit tasmai 'sarvAya' natu sarvasmai ) / sarvamatikrAnto'tisavaMstasmai 'pratisarvAya' iti / " saMjJopasarjanobhUtAstu na sarvAdayaH" iti phalitama / 4 - imAni trINi garaNasUtrANi / 5-natu zitvAtsarvAdezaH sarvAdeizAtprAk zakArasya itsaMjJAyA evAbhAvAt / sarvAdeze jAte eva sthAnivadbhAvena pratyayatvAt "lazakvataddhite" iti itsaMjJa prata eva " nAnubandhakRtamanekAsvam" ityapi na pravartate / 6 - sarve - sarvazabdAta prathamA bahuvacane jas pratyaye 150 - isa kavarga se pare apadAnta AdezarUpa aura pratyayAvayava sakAra ko kAra Adeza hotA hai / 151 - sarvAdi zabda svarUpa sarvanAma saMjJaka hote haiM / 152 - zradanta sarvanAma se pare 'jas' ko 'zI' Adeza hotA hai / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 laghusiddhAntakaumudyAm 153 sarvanAmnaH smai 7 / 1 / 14 / ataH sarvanAmno GaH smai / sarvasmai / 154 GasiGasoH smAt-sminau 7 / 1 / 15 / ataH sarvanAmna etayoretau staH / sarvasmAt / 155 Ami savanAmnaH suT 7 / 1 / 52 / varNAntAtparasya sarvanAmno vihitasyAmaH suDAgamaH / etva - patve / " * sarveSAm / sarvasmin zeSaM rAmavat / evaM vizvAdayo'pyadantAH / ubhazabdo dvivacanAntaH / ubhau 2 / ubhAbhyAm 3 / ubhayoH 2 / tasyeha pATho'kajarthaH / ubhayazabdasya dvivacanaM " nAsti / itara- Datamau pratyayau / pratyayagrahaNetadantagrahaNa sarvanAmasaMjJAyAM 'jasaH zI' iti jasaH zobhAve zakArasya itsaMjJAyAM lope ca 'prAdguNaH' iti guNe sidhyati rUpaM 'sarve' iti / ityanena / 1 - evam " bahuvacane jha yet" itthanena / Sattram " prAdezapratyayayoH" 2 - sarveSAm sarvazabdAt SaSThIbahuvacane 'sarvaM zrAm' iti sthitau 'prAmi sarvanAmnaH suT iti suDAgame 'sarva sAm' iti jAte 'bahuvacane jhalyet' iti etve 'prAdezapratyayayoH ' ityanena Satve sidhyati rUpaM 'sarveSAm' iti / 3 - pra0 dvi sarvaH, sarvo, sarve / sarvam sarvo, sarvAn / sarvAbhyAm, sarvaiH J yaM0 sarvasmAt 0 sarvasya, 1 sa0 sarvasmin, sarveSu / 1 ca0 sarvasmai, sarvAbhyAm, sarvebhyaH / saM0 he sarva ! prathamAvat zeSam / tu sarveNa, J sarvAbhyAM, sarvayoH, sarvebhyaH / sarveSAm / " 4- zrakacpratyayArthaH tathA ca sUtram " pravyayasarvanAmnAmakac prAkTeH " iti / dvivacane'nyasya tu kasyApi sarvanAmasaMjJAkAryasya nAsti prasaGgaH / 5 - prasti iti haradattaH / nAsti iti kaiyaTaH | 153 - zradanta sarvanAma se pare 'De' ko 'smai' Adeza hotA hai / " 154 - danta sarvanAma se pare Gasi Gi ko krama se smAt aura smin hote haiM / 155 - varNAnta aGga se pare sarvanAma se kiye gae zrama ko suT kA zrAgama hotA hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgAH miti tadantA' grAhyA / nema 'ityarthe / samaH sarvaparyAyaH / tulyaparyAyastu na, yathAsaMkhyamanudezaH samganAm" iti jJApakAt / 156 pUrvAparAvara-dakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm / 1 / 1 / 34 / eteSAM vyavasthAyAmasaMjJAyAM sarvanAmasaMjJA gaNasUtrAt sarvatra yA prAptA sA jasi vA syAt / pUrve, pUrvAH / asaMjJAyAM kim-uttarAH kuravaH / svAbhidheyApekSAvadhiniyamo vyvsthaa| vyavasthAyAM kim-dakSiNA gAthakAH kuzalA ityrthH| 157 svamajJAtidhanAkhyAyAm 1 / 1 / 35 / zAtidhanAnyavAcinaH svazabdasya prAptA saMjJA jasi vaa| sve, svAH = AtmIyAH"AtmAna iti vA / zAtidhanavAcinastu svAH = zAtayo'rthA vA / 158 antaraM bhiyogopsNvyaanyoH1|1|36 / 1 katara-katama-yatara-yatama-tatara-tatama-ekatara-ekatametyAdayaH / 2-sarvanAmasa~jha iti shessH| 3. anyathA sameSAmiti syAt / 4-svasya (pUrvAdizabdasya ) abhidheyaH (digdezakAlarUpaH ) tena prapekSyate iti svAbhidheyApekSaH (avadhiH ) tasya avadheniyama iti 'svAbhidheyApekSAvadhiniyamaH' - ( vyavasthA ) / tathA ca yatra kasmAt pUrva kasmAdaparamityavadhyAkAMkSAniyamaH syAt tatra va bhavati srvnaamsjjnyaa| "dakSiNA gAthakAH" ityatra tu dakSiNazabdaH caturavAcaka iti naavgheraakaangkssaa| evama "pradhare rAgaH" "uttare pratyuttare ca zaktaH" ityAdAvapi avadhiniyamAbhAvAt (adhara-uttarazabdayoH ) na sarvanAmasaMjJA / 5-svazabdasya catvAro'rthAH (ka) prAtmA (kha) prAtmIyaH ga dhanam (gha) jJAtizca ( jAtiH ) / tatrAtmAtmIyavAcinaH sarvanAmasaMjJA, natu jJAtidhanavAcinaH / 6-upasaMvyAnam = paridhAnIyam = | vastrAdikam ) / 156-pUrva Adi zabdoM kI vyavasthA meM aura asaMjJA meM sarvatra gaNasU / se nitya prApta sarvanAma saMjJA jas meM vikalpa se hotI hai / ( pUrvAdi zabdoM ke artha se apekSita avadhi ke niyama ko vyavasthA kahate haiM ) / 157 jJAti dhana se anya AtmA yAtmIya artha meM sva zabda ko gaNasatra se nitya prApta sarvanAma saMjJA jas pare rahate vikalpa se hotI hai| 158 bAhya aura paridhAnIya artha meM antara zabda kI gaNasUtra se prApta nitya sarvanAma saMjJA jas pare rahate vikalpa se hotI hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 laghusiddhAntakaumudyAm bAhya paridhAnIye cArthe'ntarazabdasya prAptA saMzA jasi vA / antare antarA vA gRhAH bAhyA ityrthH| antare antarA vA zATakAH, paridhAnIyA ityrthH| 156 pUrvAdibhyo navabhyo vA / 7 / 1 / 16 / emyo GasiGayoH smAsminau vA staH / pUrvasmAt / pUrvasmin , pUrve / evaM parAdInAm / zeSaM sarvavat / 160 prathama carama-tayAlpA'rdha-katipaya-nemAzca 1 / 1 / 33 / ete jasi uktasaMjJA vA syuH prathame, prthmaaH| tayaH 'prtyyH| dvitaye, dvitayAH / zeSaM rAmavat / neme, nemAH, zeSaM sarvavat / (tIyasya uitsu vA) dvitIyasmai, dvitIyAyetyAdi / evaM tRtIyaH / nirjrH| 161 jarAyA jarasanyatarasyAm 7 / 2 / 101 / ajAdau vibhaktau / 'padAGgAdhikAre tasya (ca) tadantasyaca' / 'nirdizya 1-tena tadantAH - ( tayapratyayAntAH ) = dvitaya-dvaya-tritaya-traya-catuSTaya-paJcatayapaTataya saptataya-praSTataya-navataya-dazatayAdayo grAhyAH, pratyayagrahaNe tadantagrahaNamiti niyamAt ve balapratyayasya sarvanAmatve prayojanAbhAvAt / 2-toyasya = tIyapratyayAntasya Ditsu DivacaneSu ( si-isa-Di ityeteSu ) / 3-nirgato jarAyA iti nirjaraH = devaH "amarA nirjarA devAH" ityamaraH / 4-jarAzabdasya 'jaras' prAdezaH syAd vAprajAdau vibhaktI, iti suutraarthH| 5- pratrAGgAdhikAraH ) tena nirasthApi siddham / -sarvasya 'nijara'-zabdasyAdezaprAptau vacanam - niddizyamAnasyeti, sUtre yAvanmAtrasya sthAnitvena nirdezastAvanmAtrasyetyarthaH / 166-pUrvAdi nau zabdoM se pare Dasi aura Di ko smAt aura smin vikalpa se hote haiN| 160-prathama, carama, tayapratyayAnta aura alpa, ardha, katipaya, nema kI jas pare rahate sarvanAma saMjJA vikalpa se hotI hai / 161-jarA zabda ko jarasa Adeza hotA hai vikalpa se ajAdi vibhakti pare rahate / (vArtika -(1) padAdhikAra aura aMgAdhikAra meM jo kArya jisako kahe gaye haiM usako aura vaha zabda jisake anta meM ho usako-donoM ko-hote haiM / (2) batAe gaye mAtra ko Adeza hotA hai / (3) ekadezavikRta hone para bhI vaha anya nahIM ho jaataa| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhajantapuMliGgA mAnasyAdezA bhavanti !' 'ekadezavikRtamananyavaditi jarazabdasya jaras / nirjarasauM nirjarasaH / ityAdi / pakSe halAdau ca rAmavat / 'vizvapAH / 162 dIrghAjjasi ca 6 / 1 / 105 / / dIrghAjjasi ici ca pare na puurvsvrnndiirghH| vRddhiH / vishvpau| vizvapAH / he vishvpaaH| vizvapAm / vizvapau / 163 suDanapuMsakasya 1 / 1 / 43 / svAdi paJcavacanAni sarvanAmasthAnasaMjJAni syuraklIbasya / 164 svAdiSvasarvanAmasthAne 1 / 4 / 17 / kappratyayAvadhiSu svAdiSvasarvanAmasthAneSu pUrva padaM syAt / 165 yaci mam 1 / 4 / 18 / yAdiSvajAdizu ca kappratyayAvadhiSu svAdiSvasarvanAmasthAneSu pUrva bhasaMjJa syAt / 166 A kaDArAdekA saMjJA 1 / 41 ita Urca kaDArAH karmadhAraye' ityataH prAgekasyaikaiva saMjJA zeyA, yA parA'navakAzA ca / 1-nahi chinnapuccho'zvo gardabho bhavati, tena / 2-nirjarasau-nirjarazabdAt prathamAdvivacane 'nirjara au' iti sthitI 'jarAyAH jarasanyatarasyAm' iti 'jarasa' Adeze sidhyati rUpaM nirjarasau' jarasAdezAbhAvapakSe 'nirjarau' iti / 3-vizvaM pAti rakSati iti 'vizvapAH' atra svipa pratyayaH, tasya (kvipaH) lopaH / 4-anapusakasya = napuMsakabhinnasya / 5-padasajhaM syAt / 6-tenetthaM vyavasthA (su-au-jasa-am auTa) iti sarvanAmasthAnabhinAyAm ajAdau ( zasAdau ) vibhaktau 'bha'-saMjJA, halAdau ca 'pada' sNjnyaa| 162-dIrgha se jas aura ic pare rahate pUrvasavarNa dIrgha nahIM hotaa| 163-napuMsakaliGga ko chor3akara ravAdi pA~ca vacanoM kI sarvanAmasthAna saMjJA hotI hai| 164-su se lekara kapapratyaya paryanta sarvanAmasthAna se bhinna pratyaya pare rahate pUrva kI padasaMjJA hotI hai| 165-su se lekara kappratyaya taka sarvanAmasthAna se bhinna yakArAdi tathA bhajJAdi pratyaya pare rahate pUrva kI bha saMjJA hotI hai| 16-kArAH karmadhAraye isa sUtra se pahale eka kI eka hI saMjJA hotI hai| jo para aura samavakAsa ho| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 167 Ato dhAtoH 3 / 4 / 104 / AkArAnto yo 'dhAtustadantasya bhasyAGgasya lopaH / alo'ntyasya / 'vizvapaH / vizvapA / vizvapAbhyAmityAdi / evaM zaGkhadhmAdayaH' dhAtoH kim-hAhAn / hAhai / hAhAH2 / hAhauH2 : hAhAm / hAhe / hariH / 'harI / 168 jasi ca 7 / 3 / 106 / hasvAntasyAGgasya guNaH / hryH| 166 hasvasya guNaH 7 / 3 / 108 / sambuddhau / he hare / harim / harI / harIn / 170 zeSo dhya'sakhi 1 / 4 / 7 / zeSa iti spaSTArtham / hrasvau yAvidutau tadantaM sakhivarja ghisaMjJam / 1-"kvibantA viDantAH vijantAH (zabdAH) dhAtutvaM na jahati" iti kvivantasyApi 'vizvapA' zabdasya dhAtutvam / 2-vizvapaH vizvapAzabdAta dvitIyA bahavacane zasi 'vizvapA as' iti sthitau 'yaciM bham' iti bhasaMjJAyAm 'Ato dhAtoH' iti sUtreNAkAralope rutve visarge ca sidhyati rUpaM 'vizvapaH' iti / 3-pra0 vizvapAH, vizvapau, vishvpaaH| / paM0 vizvapaH, vizvapAbhyAm vizvapAbhyaH / dvi0 vizvapAm , vishvpH| Sa0 , vizvapoH, vizvapAm / tR0 vizvapA, vizvapAbhyAm vishvpaabhiH| sa0 vizvapi , vizvapAsu / ' ca0 vizvape, , vishvpaabhyH| ' saM0 he vizvapAH ! zeSaM prathamAvat-- 4-AkArAntAH pulliGgAH / 5-'hAhA' zabdo'nukaraNaM natu dhAturUpaH, (hAM jahAtIti vigrahe tu dhAtureba hAhAzabdaH, vizpapAvat) / 6-diirghtvaannuddbhaavH| 7-zeSaM vizvapAvat / 8-hari au- "prathamayoH pUrvasavarNaH' iti sUtreNa pUrvasavarNadIrghaH / 167-akArAnta jo dhAtu tadanta bhasaMjJaka aGga kA lopa hotA hai| 168-hasvAnta bhaGga ko guNa hotA hai jasa pare rhte| 169-hasvAnta aGga ko guNa hotA hai sambuddhi pare rahate / 170-hasva ikArAnta ukArAnta zabdoM kI ghisaMjJA hotI hai sakhi zabda ko chodd'kr| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrajantapulliGgAH 171 AGo nA 'striyAm 7 / 3 / 120 / gheH parasyAGo nA syAdastriyAm / zraGiti TAsa zA' hariNA / haribhyAm / haribhiH / 172 gherDiti 7 / 3 / 111 / ghisazasya Giti supi guNaH / u haraye / 173 Gasi - Dasozca 6 / 1 / 110 / paGo GasiGasorati pUrvarUpamekAdezaH / 'hareH / haryoH / harINAm / 174 acca gheH 7 / 3 / 116 / vidhi-sUtram, iduddhadhAmuttarasya kerAta gheratAta hariSu / evaM 'kavyAdayaH / 175 anaD sau 7 / 1 / 3 / sakhyuraGgasyAnaGgAdezo'saMbuddhau sau / 7 176 alo'ntyAt pUrva upadhA 1 / 1 / 65 / 47 1 - 'TA' iti tRtIyaikavacanasya 'zrADU' iti saMjJA - ityarthaH / 2- hariNA - harizabdAt tRtIyaikavacane TAvibhaktau 'zeSo dhyasakhi' ityanena ghisaMjJAyAm 'grAGo nAstriyAm' ityanena 'TA' ityasya nAdeze nasya NAdeze sidhyati rUpaM hariNA' iti / 3 - hari + / " (Ga) eN, guNe, zray = haye 4- hari + ( Gasi ) as atra guNe pUrvarUpaM visargaH hare: / 5 - hari + Gi zracca veH = ( 'hari' ityasya ) zrat ( 'hara' iti ) 'Gi' ityasya 'aut' vRddhiH = harau / 6 - ( hrasva ) - ikArAntAH puMlliGgAH - kaviravyAdayaH / 7- - sambudvibhinne / 171 - ghi saMjJaka se pare AG (TA) ko nA hotA hai / 171 -ghi saMjJaka ko guNa hotA hai Git sup pare rahate / 173 - eG se Gami Gas sambandhI ekAdeza hotA hai / prakAra pare rahate donoM ke sthAna meM pUrvarUpa a 174 - ikAra ukAra se pare Gi ko zrauta aura i ko Adeza hotA hai / 175-aGgasaMjJaka sakhi zabda ko anaG hotA hai sambuddhibhinna su pare rahate / 176 - anya zrala se pUrva varNa kI upadhA saMjJA hotI hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 rAdhAnAdhatA NiA laghusiddhAntakaumudyAm antyAdalaH pUrvo varNa upadhAsaMzaH syAt / 177 sarvanAmasthAne causambuddhI 6 / 4 / 8 / nAntasyopadhAyA dIrgho'sambuddhau sarvanAmasthAne / 178 apRkta ekAla' pratyayaH 1 / 2 / 41 / ekAl pratyayo yaH so'pRktasaMzaH syAt / 176 halaGayAbhyo dIrghAt su-ti-syapRkta hala 6 / 1 / 68 / halantAtparaM dIdhI yau GayApau tadantAcca paraM sutisItyetadakta hllupyte| (malopavivisUtrama) 180 nalopaH prAtipadikAntasya 8 / 2 / 7 / prAtipadikasaM zaka yata, pUrva tadantasya lopaH syAt / 'sakhA / 181 saMkhyurasambaddhoM 7 / 1 / 12 / / sakhyuraGgAt paraM saMbuddhibarju sarvanAmasthAnaM Nidvata syAt / 182 aco Niti 7 / 2 / 115 / 1-ekAl = ekavarNarUpaH / 2 'su'-sambandhi, 'ti' (tip) sambandhi, tipA sAhacaryAta 'si' (sip )-sambandhi ( natu sic sambandhi ) / 3-sakhA-sakhisabdAt prathamaikavacane suvibhaktau maGgasaMjJAyAM 'anaGa sau' iti 'anaGi' anubandhalope 'sakhan sa' iti sthitI 'sarvanAmasthAne cAsambudau' iti upadhA-dIrgha 'halaDyAbbhyo dIrghAta' ityAdinA sUtreNa sakAralope 'nalopaH pratipAdikAntasya' iti nakAralope sidhyati rUpaM 'sakhA' iti / 176-nAnta kI upadhA ko dIrgha hotA hai sambuddhibhinna sarvanAmasthAna pare rahate / 178-eka ala vAle pratyaya kI apRkta saMjJA hotI hai / 176- halanta se pare su, ti, si ke apRkta hala kA lopa hotA hai aura dIrgha kI, zrApa se su ke apRkta hala kA lopa hotA hai / 180-prAtipAdika saMjJaka pada ke antima nakAra kA lopa hotA hai|' 181-aGgasaMzaka sakhi zabda se pare sambuddhibhinna sarvanAmasthAna Nidvat hotA hai| 182-ajanta aGga ko vRddhi hotI hai jit Nat pratyaya pare rahate / sanaLI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ajantapu MlliGgAH re ajantAGgasya vRddhirjiti Niti ca pare / 'sakhAyau / sakhAyaH / he sakhe / sakhAyam / skhaayau|sukhii / sakhye / ukAra bodhasUtra mukhyA 183 khyatyAt parasya 6 / 1 / 112 / khitizabdAbhyAM khItIzabdAbhyAM kRtayaNAdezAbhyAM parasya GasiGasorata ThaH / sakhyuH' / " au' vidhisUtrama ) 184 7 / 3 / 118 / idutoH parasya Geraut / sakhyau / zeSaM harivata visaMjJA niyama sUtra 185 patiH samAsa evaM 1 | 4 | 3 | ghisaMjJaH / 4patyA / patye / patyuH 2 / 'bhUpataye / 'kRtiza bahu vacanAntaH / patyau / zeraM harivat / samAse tu 186 bahu-gaNa-catu-DIta saMgkhyA 1 / 1 / 23 / 6 , 1 - sakhAyau - sakhizabdAt prathamAdvivacane zravibhaktau 'sakhi zrau' iti sthite 'sakhyurasambuddhau' iti NidvadbhAve 'cA vhiti' iti sUtreNa vRddhau kRtAyAm zrAyAdeze sidhyati rUpaM 'sakhAyau' iti / 2 sakhi + ( Gasi ) asyariNa kRte 'sakhpas' utve 'sakhyuH' / SaSThIvibhaktau - sakhyuH, sakhyoH sakhInAm / zeSamuccAraNaM spaSTaM mUle / 3 - 'pati' zabdaH samAsa eva 'fa'" - sajJa ityarthaH / tena kevalasya na dhisaMjJAkAryAriNa / 40 - patyA- 'pati' zabdAt tRtIyaikavacane TAvibhaktau 'pAtaH samAsa eva' iti niyamAt ghisaMjJAmAve 'iko yaraNaci' iti yaNi sidhyati rUpa 'patyA' iti / 5 - 'khyatyAtparasya' ityatena 'utvam' / 6 - samAse ghisajJAkAryANi bhavantyeva / zeSaM sarvaM harivat / 7- - 'kima: saGkhyAparima nityaM bahuvacanAnto'yam / saGkhyA = ete 'saGkhyA' iti ca' iti 'iti'-pratyaye TilopaH, kA saGkhyA yeSAM te kati 8- bahuH garaNaH vatuH utiH ityeSAM samAhAraH = bahugaNavatuDati saMjJAH syurityarthaH, vatu itipratyayau, tatra tadantA grAhyAH, vatvantA utpantA iti / 183 - yaN ho jAne para hrasva khi ti zabda aura dIrgha khI tI zabda se pare Gasi Gas ke akAra ko ukAra Adeza hotA hai / 184 - ikAra ukAra se pare Gi ko zrota Adeza hotA hai / 185 - pati zabda kI samAsa meM ghi saMjJA hotI hai / 16 - bahu zabda gaNa zabda vatupratyayAnta aura itipratyayAnta kI saMkhyA saMjJA hotI hai / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm (yaha saMjJAsUtram) 187 iti ca 1 / 1 / 25 / DatyantA saMkhyA SaTsaMjJA sUtram) 188 SaDbhyo luka 7 / 1 / 22 / "jazzasoH / lugAdisaMjJA sUtram) 186 pratyayasya luka - zlu-lupaH / 1 / 1 / 61 / luk zlu-lup-zabdaiH kRtaM pratyuyAdarzanaM kramAttattatsaMjJaM syAt / 160 pratyayalope pratyayalakSaNam 1 / 1 / 62 / pratyaye lupte tadAzritaM kAryaM syAt / iti jasi ceti guNe prApte161 na lumatA'Ggasya 1 / 1 / 63 / alumatA zabdena lupte tannimittamaGgakAryaM na syAt / kati 2 / katibhiH / katibhyaH 2 / katInAm / katiSu / yuSmadasmaSaTsaMjJakAstriSu " sarUpAH / trizabdo nityaM bahuvacanaviya trIn / tribhiH / tribhyaH 2 / 162 tra strayaH 7 / 1 / 53 / 1 1 - 'baT -saMjJakebhyo jas-zasorluk syAt / 2- luk-zlu lup saMjJamityarthaH / 3-lukzluH lupU (ca ) ityete lumantaH zabdAH / 4-kati - 'kRti' zabdAt prathamA bahuvacane jasi SaTsaMjJAyA 'SaDbhyo luk' iti jaso luki sidhyati rUpaM 'kati' iti / ( naca 'pratyayalope pratyayalakSaNam' iti pratyayalakSaNena 'jasi - ce' ti guNaH syAditi vAcyam, 'na lumatAGgasye' ti pratyayalakSaNAbhAvAt / 5-sarUpAH = samAnarUpAH, samAnoccAraNAH ityarthaH / 6-tri + ( jasa ) zras, "jasi ca" iti guNaH, zrayAdezaH / 187 - iti pratyayAnta saMkhyAvAcaka zabda kI SaTsaMjJA hotI hai / SaTsaMjJaka se pare jas, zas kA luk hotA hai / 188 186-luk, zlu, lup ina zabdoM se kiyA gayA jo pratyaya kA pradarzana, usakI krama se luk, zlu, lup saMjJA hotI hai / 160 - pratyaya ke lopa hone para bhI tadAzrita kArya hotA hai / n 161-luk, zlu, lup zabdoM se jahA~ lopa huA ho vahA~ tanimittaka aGga kArya nahIM hotA / 192 - trizabda ko traya Adeza hotA hai, Am pare rahate / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgAH trizabdasya trayAdezaH syAdAbhi / trayANAm / triSu / gauNatve'pipriyatrayANAm / (akAranidhisUnama) 163 tyadAdInAmaH 7 / 2 / 102 / sarAdInAm eSAmakAro vibhaktau / ( diparyantAnAmeveSTiH ) dvau / dvau| dvAbhyAm 3 / dvayoH 2 / pAti lokamiti papIH = sUryaH / dIrghAjjasi ca / papyau 2 / papyaH / he papIH / papIm / papyA / papIbhyAm 3 / ppiibhiH| papye / ppiibhyH2| papyaH / papyoH / dIrghatvAnna nuTa, pAyAm / Gau tu savarNadIrghaH / papI papyoH / papISu / evaM vAtapramyAdayaH / bahvayaH "zreyasyo yasya sa bhushreysii| sabhA 164 'yU svyAkhyau nadI 1 / 4 / 3 / IdUdanto nityastrIliGgo nadIsaMjJo stH| (prathamaliGgagrahaNaM ca ) = pUrva 'svyAkhyasyopasarjanatve'pi nadItvaM vaktavyamityarthaH / "165 amba rthanaghoha svaH 7 / 3 / 107 / 1-vahuvrIhisamAse (anyapadArthapravAne ) samAgatAni samastAni gauNAni = upasarjanAni vA ucyante / priyAyo yasya sa priyatriH' teSAM "pripatrayANAm' / 2-'tyad' ityArabhya 'dvi' zabdaparyanta meva 'a' kAro bhavati- iti iSyate iSTiH / 3.-dvAbhyAm-'vi' zabdAt tRtIyAdvivacane bhyAmi vibhaktau 'tyadAdInAmaH' iti 'ikArasyAkAre 'supi ce' ti dI sidhyati rUpaM dvAbhyAm' iti / 4-'yApoH kid dve ca' ityuNAdisUtraNa 'I'pratyayaH, dvitvam, pAlo pazca, 'pAto lopa iTi ca' ityanena / 5 Ami rUpamidam / 6-papI-'papIzabdAt saptamyekavacane 'Gi' vibhaktau anubandhalope 'papI' iti rUpam / 7-zreyasyaH == kalyAeyaH striyaH / 8-Izca Uzva 'yU' = IdUdantau ityarthaH, stryAkhyau = nityastrIliGgI, ityarthaH, striyam prAcakSAte iti vigrahAd, tadevAha vRttau| 6-yaH zabdaH prathama stroliGgaH syAt pazcAdupasanadazAyAM liGgaviparyaye'pi tasya nadIsaMjJA bhavatIti bhAvaH / 10-'ambArthAnAM nadyantAnAM ca hasvaH syAt sambuddhau, iti sUtrArthaH / 163-tyadAdiyoM ko akAra antAdeza hotA hai vibhakti pare rahate ('dvi zabda tk)| 194-Idanta, Udanta nitya strIliGga zabdoM kI nadI saMjJA hotI hai| ( vA0 jo zabda pahale nitya strIliGga ho vaha upasarjana hone se anyaliGga meM bhI nadIsaMjJaka hotA hai|) 165-ambArthaka aura nadIsaMjJaka ko hrasva hotA hai sambuddhi pare rahate / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm arasambaddhau he bahuzreyasi / A(2) nadyA;10032217 196 AenadhAH 7 / 3 / 112 / nadyantAt pareSA kitAmADAgamaH / 167 ATezca 6 / 1 / 60 / ATo'ci pare vRddhirekAdezaH / 'bahuzreyasyai / bahuzreyasyAH 2 / nadyantatvAnnuT / bahuzreyasInAm / AraAreAnidhisUnAra) 118 urAmnadyAgnIbhyaH 7 / 3 / 116 / nadyantAdAbantAnIzabdAcca parasya DerAm / bahuzreyasyAm / zeSa papIvat / ayantatvAnna salopaH avilanmIH, zeSaM bahuzreyasIvat / pradhIH / 166 aciM znu-dhAtu-bhra vAM yoriyaGabaGau 6 / 4 / 77 / znupratyayAntasyevarNovarNAntasya dhAtodhU ityasya cAGgasyevaDo sto'jAdau pratyaye pare / iti prApte 1-DitAm dvicanAnAm ( Ga, isa , Gi ityeteSAm ) / 2-bahuzreyasyai'bahuzreyasI' zabdAt caturthaMkavacane 'De' vibhaktau anubandhalope 'bahuzreyasI e' iti sthite nadIsaMjJAyAma 'pAraNa nadyAH' iti prADAgame 'bahuzreyasI pA e' iti jAte 'pATazce' ti vRddhau 'iko yaNaci' iti yaNi sidhyati rUpaM bahuzrayasyai iti / ( yadyapi 'bahuzreyasI' zabdasya nityastrIliGgatvAbhAvAt 'yU svyAkhyau nadI' ityanena nadIsaMjJA na prApnoti, tathApi 'prathamaliGgagrahaNaM ca' iti vArtikena bhavatyevAtra nadIsaMjJA ) / 3-nuTaH paratvAdATa / 4-"lakSemuT ca" ityuNAdisUtreNa 'I' pratyayaH, muDAgamazca 'prata eva DobantatvAbhAvAd halaGayAbiti sulopo na / 5-pradhyAyatIti pradhIH, iti vigrahaH / prakRSTA ghoryasyeti vigrahe tu 'dhI'-zabdasya niyatrotvAt yathAyathaM nadokAryAriNa bhaviSyantyeva ( bahuzreyasIvat ) / 166-nadhanta se pare DidvacanoM ko ATa kA Agama hotA hai| 167-ATa se aca para rahate vRdadhi ekAdeza hotA hai / 198-nayanta, Abanta aura nIzabda se pare Di ko Ama Adeza hotA hai / 166-znupratyayAMta, ivata, uvarNAta, jo dhAtu aura "bhrU' aGga ko iyaGa, uvaG zrAdeza hotA hai ajAdi pratyaya pare rahate / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (yaNArAvidhisutrAlA 200 eranekAco'saMyogapUrvasya 6 / 4 / 82 / dhAtvavayavasaMyogapUrvo na bhavati ya ivarNaratadanto yo dhAtustadantasyAnekAco'Ggasya yaNajAdau prtyye| 'pradhyau / pradhyam / pradhyaH / pradhyi / zeSaM papIvat / evaM grAmaNIH / chau tu grAmaNyAm / anekAcaH kim-nIH niyau niyH| ami zasi ca prtvaadiyng| niyam / niyH| GarAm, niyAm / asayogapUrvAstha kimasuthiyo / yvkriyau| 201 gatizca / 4 / 6 / prAdayaH kriyAyoge ganisaMzAH syuH ( gatikAraketarapUrvapadasya yA nessyte)| zuddhadhiyo sthAna nidhanAna) 202 na bhUsudhiyoH 6 / 4 / 85 / 1-pradhyo-'pradhI' zabdAt prazramAdvivacane pauvibhaktau 'aciznu dhAtu 'ityanena iyaGi prApte 'eranekAco'saMyogapUrvasya' ityanena yaNa sidhyati rUpaM 'pradhyau' iti / 2- grAma nayati iti grAmaNI:=grAmamukhyaH, ( bhASAyAma 'nambaradAra' iti ) / 3-grAmaNyAm - 'grAmaNI' zabdAt saptamyekavacane Divibhaktau 'grAmaNI i' iti sthite 'DerAmanadyAmnIbhyaH' iti sUtreNa DerAmi 'eranekAco' iti yaNa sidhyati rUpaM grAmaNyAm' iti / 4-nI + prama, atra "iko yaNaci" iti prAptaM yaNaM bAdhitvA "prami pUrvaH" iti pUrvarUpaM prApnoti, tataH paratvAt "aci tu ..'' iti 'iyaG' "eranekAca " iti svihana pravartate'nekAccAbhAvAt / 5 -- zobhanaM zrayatIti vigrahaH / zobhanA zrIryasyeti vigrahe tu nadItvaM syAdeva / 6 - gatikArakapurvapadasyaiva yaraNa iti bhAvaH, tena zuddhA dhIryasya sa zuddhadhIH, zuddhadhiyau, zuddhadhiyaH / ityAdau 'zuddha zabdasya' gatikArakatvAbhAvAnna yaNa kintu iyaG / upasargANAmeva gatisaMjJA / ___ 200-dhAtuke avayavoM kA saMyoga nahIM hai pUrva meM jisake aisA jo ivarNa, uvarNa, tadanta jo dhAtu, tadanta jo anekAca aGga usako yaNa hotA hai ajAdi pratyaya pare rhte| 201-prAdiyoM kI kriyA ke yoga meM gatisaMjJA hotI hai| (vA0 gatikAraka se itara pUrvapada ho to yaNa nahIM hotA ) / 272--bhU aura sudhI ko yaNa nahIM hotA ajAdi sup pratyaya pare rahate / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ masAja.) laghusiddhAntakaumudyAm ___etayoraci supi yaN na / 'sudhiyo| sudhiyaH, ityaadi| sukhamicchatIti sukhiiH| sutamicchatIti sutIH / sukhyau, sutyau| sukhyuH, sutyuH| zeSaM pradhIvat / zambhuIrivat / evaM bhAnvAdayaH / vRjyahA03 tujyat kroSTuH 7 / 1 / 65 / asambuddhau sarvanAmasthAne pare kroSTuzabdasya sthAna kroSTazabdaH prayo tavya ityrthH| (zuganidhisUrA- 204 Rto Gi-sarvanAmasthAnayoH 7 / 3 / 110 / to'sya guNo Gau sarvanAmasthAne ca / iti prApteagaekAdazanaspurudaMso'nehasAM ca 7 / 1 / 64 / RdantAnAmuzanasAdInanaM cAnaka syAdasambuddhau sau / 206 apThena-taca-sva-napta-neSTa-tvaSTa-satta-hota-pota-prazAstRNAm 6 / 4 / 11 / 1-sudhiyau-sudhI' zabdAt prathamAdvivacane prau vibhaktau 'sudhI au' iti sthite 'iko yaNaci' iti yaNaM bAdhitvA 'aci runudhAtu ' ityanena iyaG prApnoti, taM ca 'eranekAco' iti yaNa bAvate, yaNaM ca taM 'na bhUsudhiyoH' iti niSeti punazca 'aci nu' ityAdinA iyaGi kRte sidhyati rUpaM 'sudhiyo' iti / 2-sUkhI + (si) prasa , sutI+(si ) as , yaNi kRte "khyatyAtparasya" iti-utvam / 3-1 bhAnuH bhAnU, maanvH| / 5 bhAnoH, bhAnubhyAma, bhAnubhyaH / 2 bhAnum, mAnUn / 6 bhAnoH, bhAnvoH, bhAnUnAma / 6 bhAnunA, bhAnubhyAma, bhAnubhiH / 7 bhAnau , bhAnuSu / 4 bhAnave , bhAnubhyaH / / (saM0 ) he bhAno ! zeSaM prathamAvat / evaM hrasva-ukArAntAH sarve'pi pulliGgAH zabdA bodhyAH / 4-uzanA - zukrAcAryaH / purudaMsA = mAjariH / anehA = samayaH / 203-kroSTu zabda ko tRjvadbhAva hotA hai, sambuddhibhinna sarvanAmasthAna pare rahate / 204-Rdanta aGga ko guNa hotA hai Gi aura sarvanAmasthAna pare rhte|| 205-Rdanta aura uzanas Adiko anaG Adeza hotA hai sambuvibhinna supare rhte| 206-apa AdiyoM kI upadhA ko dIrgha hotA hai, sambudibhinna sarvanAmasthAna pare rhte| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgAH abAdInAmupadhAyA diirgho'smbuddhausrvnaamsthaane|' krossttaa| krossttaarau| koSTAraH / kroSTAram / kroSTUna 5 sajcamAnavidhisUtram) 207 vibhASA tRtIyAdiSvaci 7 / 1 / 11 / ajAdiSu tRtIyAdiSu koSTa tRjvat / koSTrA / koSTra / 206Rta ut61111 / . bhUto siGasorata udekAdezaH / raparaH / ||3hraat sasya 8 / 2 / 24 / rephAtsaMyogAntasya sasya va lopo nAnyasya / rephasya visargaH / koSTuH / kossttoH| (numadhiratajvadbhAvebhyo nuTa pUrvavipratiSedhena) koSTUnAm / kossttri| pakSe halAdau ca zambhuvat / hUhUH / hau / hUtaH / hUhUn / 1.-koSTA-'kroSTu' zabdAt prathamaikavacane suvibhakto 'tujvat kroSTuH' iti tatvadbhAve 'kroSTa s' iti sthite 'Rto Gi sarvanAmasthAnayoH' ityanena prAptaM guNaM bAdhitvA 'Rduzanas purudaMso'nehasAM ca' ityanena anaGi 'kroSTan s' iti jAte 'ekadezavikRtamananyavad' iti nyAyena 'ap tun' iti upadhA dodhe 'halaGyAbbhyoH ' iti salope nakAralope ca sidhyati rUpaM 'kroSTA' iti / 2-kroSTuH-'koSTu' zabdAt paJcamyekavacane 'hasi vibhakto vaikalpike tRjvadbhAve 'koSTa as' iti sthite 'Rta ut' iti utve ekAdeze raparatve ca 'kroSTar s' iti jAte 'rAtsasya' iti sakAralope rephasya visarge 'kroSTuH' iti ruupm| 3-1 kroSTA, kroSTAro, kroSTAraH / 5 kroSTuH - kroSToH, kroSTubhyAm, koSTubhyaH 2 kroSTArama, kroSTUn / 3 ,,, koSTroH = koSTvoH , koSTranAm 3 kroSTrA kroSTunA kroSTubhya ma kroSTubhiH 7 koSTari = koSTI, -, koSTaSu 4 kroSTra =kroSTave, , kroSTubhyaH (saM0) he koSTo ! zeSa prathamAvat / ____207-kroSTu zabda ko tRvadbhAva hotA hai vikalpa se, ajAdi tRtIyAdi vibhakti pare rhte| 208-Rdanta aGga se Gasi Gas sambandhI akAra pare rahate pUrva para ke sthAna meM ukAra Adeza hotA hai| 206-repha se pare saMyogAntalopa kevala sa kA hI hotA hai anya kA nhiiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 laghusiddhAntakaumudyAm ityAdi / aticamUzabde tu nadIkArya vishessH| he aticamu ! / aticamvai / aticamUnAm / khlpuuH|(prnnnidhisuunaa) 2.10 oH supi 6 / 4 / 86 / dhAtvavayava-saMyogapUrvo na bhavati ya uvarNastadantasyAnekAco'Ggasya yaNa syAdaci supi / 'khlpvo| khlpvH| evaM sulvAdayaH / svabhUH / 2svabhuvau / svabhuvaH / varSAbhUH yAnidhisUtrA) 211 varSAvaraca 6 / 4 / 84 / / asya yaNa syAdaci supi / varSAbhvAvityAdi / inbhUH / ( in-kara punaH pUrvasya bhuvo yaNa vaktavyaH) inbhvau| evaM karabhUH / dhAtA / he dhaatH!| dhAtArau / dhaataarH| (RvarNAnnasya NatvaM vAcyam ) dhAtRNAm / evaM nAtrA -dvitIyAyAm--khalapvam, khalapvau, khlpvH| evaM sarvatrAjAdau vibhakto yaNa / 2-svabhuvI-svabhU' zabdAt prathamAdvivacane auvibhaktau 'iko yaNaci' iti prAptaM yaNaM vAdhitvA 'aci znu dhAtu..' iti uvaG prApnoti, tazca 'poH supi' iti yaNa bAdhate tazcApi 'na bhU sudhiyo' riti niSedhati, punazca 'praci znu' iti uvaGi kRte sidhyati rupa 'svabhuvau' iti / 3-1 dhAtA dhAtArau, dhAtAraH / / 5. dhAtuH, dhAtRbhyAm, dhAtRbhyaH / 2 dhAtAram , dhAtRn / 6 , dhAtroH, dhAtRNAm / 3 dhAtrA dhAtRbhyAm dhaatRbhiH|| 7 dhAtari, , dhAtRSu / 4 dhAtre, dhAtRbhyaH / / ( sa0 ) he dhAtaH ! zeSaM prathamAvat / evam-RkArAntAH kattR-bhatta-savitrAdayaH / (vA-numa, ac pare rahate rabhAva aura tRjvadbhAva inakI apekSA pUrvavipratiSedha se nuTa hI hotA hai|) ___ 210-dhAtu ke avayavoM kA saMyoga pUrva meM nahIM hai jisake aisA jo uvarNa, tadanta jo dhAtu, tadanta jo anekAc aGga, usako yaNa hotA hai ajAdi supa pare rahate ? 211-varSAbhU zabda ke avayava uvarNa ke sthAna meM yaNa hotA hai ajAdi sup pare rhte| (vA0 (1) dRnkarapunaHpUrvaka bhU ke uvarNa ko yaNa hotA hai ajAdi sup pare rahate / (2) RvarNa se pare bhI na ko Na hotA hai) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAcitra vH| ajantapulliGgA dyH| nanAdigrahaNaM 'vyutpattipakSe niyamArtham / teneha na-pitA, pitarau pitaraH / pitaram / zedhAtRvata / evaM jAmAtrAdayaH / nA' / narau / 212 nR ce6|4|6|| asya nAmi vA dIrghaH na NAma, nAm / 213 goto Nita vivinidhisUtra okArAdvihitaM sarvanAmamAna gidyAta, 214 prauto'ma zasoH daahaa| proto'm zasoraci AkAra ekAdezaH / gAm / gAvau / gAH / gavA / gave / goH 2 / ityAdi / 1-uNAdiviSaye'sti pakSadvayam "uNAdIni-avyutpapannAni prAtipadikAni" ityekaH / 'vyutpannAni' ityaparaH / vyutpannAnIti pakSe save ete zabdAH uNayantargatAH prakRtipratyayavibhAgavantaH / avyutpattipakSe ca naiteSu prakRtipratyayavibhAgavantaH / tatra vyutpattipakSe - vyutpannAni-iti mate natrAdInAmapi tun-tRjantatvenaiva dIrgha siddhe punasteSAM grahaNaM niyamArtham -"siddhau satyAmArabhyamANo vidhiniyamAya" iti nyAyAt / sa niyamazcAyam "uNAdiniSpannAnAM dvan-tuca-pratyayAntAnAM saMjJAzabdAnAM cedupadhAdIrghastahi natrAdInAmeva" iti / tena pitrAdInAM na-pitA, pitarau, pitaraH / avyutpattipakSe tu teSu sarvatra prakRtipratyayakalpanA'bhAvAt sUtre gRhItAnAmeva bhaviSyati dIrghaH, iti pitRmAtrAdInAM dIrghaprAptireva nAsti / 2-pitarau---'pita' zabdAt prathamAdvivacane auvibhaktau 'Rto Di sarvanAmasthAnayoH' ityanena rapare guNe sidhyati "pitarau' iti / ('aptRn' iti doghaMstu na; nAtodigrahaNasya vyutpattipakSe niyamArthatvAt) / 3-nR+su+manaG, sulopaH, doghaH, nA = puruSaH / 4-proto riNaditi vAcyam, prata eva vRttau prokArAd vihitamityAdi / 5--NivaddhAvAt "praco Niti" iti vRddhiH, gauH, gAvau ityAdi / 6--gAvI 'go' zabdAta prathamAdvivacane pauvibhaktau NidvadbhAve 'pravo riNati' iti vRddhau 'eco'yavAyAvaH' iti aAvA deze gAvau' iti spaM sidhyati / 7--gozabda ubhayaliGgaH, uccAraNaM samAnameva / saptamyAm -gavi, gavoH, goSu / 212-7 ko dIrgha hotA hai vikalpa karake nAma pare rahate / 213-grokAra se vihita sarvanAmasthAna Nidvat hotA hai. 214-aokAra se am zas sambandhI ac pare rahate pUrva para ke sthAna meM akAra ekAdeza hotA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 laghusiddhAntakaumudyAm (AkAzadezAnadhisUtrA) 215 gayo hali 7 / 2 / 85 / asyAkArAdezo hali vibhaktau / rAH rAyau / raayH| rAmyAmityAdi / glauH / glAyau / glAvaH glaubhyAmityAdi / ityajantAH puMllikAH athAjanta-strIliMgAH 'ramA / (2ii' AdezAnidhisUtrama) 216 auGa ApaH 7 / 1 / 18 / AbantAdaGgAt parasyauGaH zI syAt / auGityaukAravibhakteH sNjnyaa| rame / rmaaH| (ganAra 'DAdezaniciztA) 217 sambuddhau ca 7 / 3 / 106 / 1-rai-zabdo'yaM dhanavAcI--taduccAraNama --- 1 rAH, rAyau, rAyaH / | 5 rAyaH rAbhyAma, rAbhyaH / 2 rAyamU , 6 rAyaH, rAyoH, rAyAma / 3 rAyA, rAbhyAma, rAbhiH / 7 rAya rAsu / 4 rAye, rAmyaH / / ( saM0 ) he rAH ! prathamAvat / / ityajantAH puNlinggaaH| 2- ramate-iti ramA 'rama ' dhAtoH pacAdyaci raap| ramA su+"halaGyAn" iti sulopaH / 3-ramA+au, auGaH zIbhAve zakArasyetsaMjJAyAM lope ca guNaH / 4-ramA+ ( jas) as yadyapi pUrvasavarNadIrghaH prAptaH, paraM "dIjjisi ca" iti niSeSAta na bhavati, tatazca "prakaH savarNe dIrghaH" iti doSoM bhavati / zasi tu "prathamayoH" iti pUrvasavarNadIrgha eva / 215-rezanda ko AkAra antAdeza hotA hai halAdi pibhakti pare rahate / ityajantapulliGga prakaraNama atha ajantastrIliGgaprakaraNama 216-zrAbanta aMga se pare au ko zI Adeza hotA hai| 217-Abanta aMga ko ekAra hotA hai sambuddhi meM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "ajantastraliGgAH ina pAca sthala kA Apa ekAraH syAt sambuddhau / eG hasvAditi sambuddhilopaH / he rame !, ma rame ramaH / 218 ADi cApaH 7 / 3 / 105 / 17 he rame !, heramA AGa si cApa ekAraH } Agamavidhi 216 yADApaH 7 / 3 / 113 / 3 2 zrApo Gito yAT / ' vRddhiH / 4 ramAyai / ramAbhyAm 3 / ramAbhyaH 2 / ramAyAH 2 / ramayoH 2 / "ramANAm / 6 mAyAm / durgAmbikAdayaH syAt' Agama-dusyanidhi sUtram) ramAsu / evaM 220 sarvanAmnaH syADDhasvazca 7 / 3 / 114 / bantAt sarvanAmno GitaH syAT syAdApazca hrasvaH / 'sarvasyai / sarvasyAH 2 / sarvAsAm / 'sarvasyAm / zeSaM ramAvat / 10 revaM vizvAdayaH AbantAH / 7 ramAbhyAm / ramAbhiH / 1 - ramA + (TA ) zrA, zrApa etve'yAdezaH / 2 - zrAbantAtparasya Gidvacanasya 'ghATa' prAgama ityarthaH / 3-"vRddhireci" ityanena / 4 - ramAyai 'ramA' zabdAt caturthyekavacane Ga - vibhaktau 'ramA e' iti sthitau 'yADApa:' iti yADAgame TakAralopaM 'ramA yA e' iti jAte 'vRddhireci' iti vRddhau sidhyati rUpaM 'ramAyai' iti 5- ramA + zrAm prAbantatvAt "hrasvanayApo nuT" iti zramo nuT ( zrAgama: ) nasya NatvaM ramANAm / 6 - ramA + Gi. "herAmnayAmnIbhyaH" iti GerAmi, sthAnivadbhAvena prAmo GitvamAzritya " yADApa:' iti yAT / 7-prAkArAntAH strIliGgAH prAyaH sarve / 8-sarvasyai sarvazadhdAta strItve TAp sarvA (De) e, yAToDAvAdaH 'syAT' pUrvasya - Apa akArasya hrasvaH "vRddhireci" iti vRddhiH, na tu " prATazceti" pratrATakadezatvenA'narthakatvAt / 6 - sarvasyAm - 'sarvAM' zabdAt saptamyekavacane Givibhaktau 'De rAmnadyAmnIbhyaH' iti GerAmi sthAnivadbhAvena GitvamAzritya 'sarvanAmnaH syADDhasvazca' iti syATi zrApaztra hrasve 'sarvasthA zrAm' iti sthitau savarNadIrghe sidhyati rUpaM 'sarvasyAm' iti / 10- sarvAzabdatulyA ityarthaH / 218 - AG zros pare rahate zrAbanta aMga ko ekAra hotA hai / 216-Atranta aMga se pare Gidvacana ko yAT kA zrAgama hotA hai / 220 - zrAbanta sarvanAma se pare Gidvacana ko syAT kA zrAgama hotA hai aura p kI hasva hotA hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 . (sarvanAma saMjJA siddhAntakaumudyAm ___ 221 vibhASA dika samAse bahuvrIhau 1 / 1 / 28 / sarvanAmatA vaa| 'uttarapUrvasyau, uttarapUrvAyai / tIyasyeti vA saMjJA / dvitIyasya, dvitIyAya / evaM tRtIyA / (165) ambArtheti hrasvaH / he amba ! he akka ! / he alla ! jarA / jarasau, ityaadi| pakSe halAdau ca ramAvat / gopA vizvapAvat / "matIH / mtyaa| 222 Diti hrasvazca 1 / 4 / 6 / "iyaDucasthAnau strIzabdabhinnau nityastrIliGgAvIdUtau hasvau ca ivarNovarNI striyAM vAM nadIsaMjhau sto Diti / matya, 'mataye / matyAH 2, mateH 2 / ... Ama nidhisUtrA) 223 idyAm 7 / 3 / 117 / (dIsaMtAsUtrA) +-uttarasyAH pUrvasyAzca dizo'ntarAlam = uttarapUrvI, tsyai-uttrpuurvsyai| 2"tIyasya Ditsu vA" ityanena / 3-jarasau-'jarA' zabdAt prathamAdvivacane prauvibhaktau 'jarAyAH jarasanyatarasyAm' iti jarAzabdasya jarasAdeze 'jarasau' iti rUpaM pakSe tra 'prau prApaH' iti prauGaH zItve'nuvandhalope pUrvaparayoguNe bhavati rUpaM 'jare' iti / 4-gAH pAtIti gopAH strI, nAyaM TAbantaH kintu kvibantaH, tena sulopo yAT ca n| sarva cAsyoccAraNaM pulliGgavizvapAzabdavad bodhyam / gopazabdasya strItve tu gopI, ityeva / 5-mati + (zasa ) as pUrvasavarNadoghe sasya rutvavisargoM, strItvAnnatvaM na / 6-strItvAt 'nA'-bhAvo na / 7-iyaGa bamAptiyogyau iti bhAvaH / -mati + (3) e nadyantatvAdATa, vRddhau yaNa , matyai / nadItvAbhAvapakSe ghisaMjJAkAryam guNaH, mAya / 221-diksamAsa bahuvrIhi kI sarvanAmasaMjJA vikalpa se hotI hai / 222-iyaG uvaG ke sthAnI strI-zabda se bhinna nitya strIliMgavAcI IkAra UkAra tathA hrasva ivarNa uvarNa kI nadIsaMjJA vikalpa se hotI hai, Gidracana pare rahate / 223-nadI saMjJaka ikAra ukAra se pare Di ko zrAma hotA hai / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantastrIliGgAH idunayAM nadIsaMkSakAbhyA parasya DerAm / matyAm , 'matau / harivat / evaM buddhayAdayaH samAcalasa AreAlipinnA) 224 tricaturoH striyAM tisRcatasR 7 / 2 / 66 / strIliGgayoretayoretI sto vibhaktau / 225 aci ra RtaH 7 / 2 / 100 / tisavatas etayorRkArasya rephAdezaH syaadci| gunn-diirghotvaanaampvaadH| tisraH, tisraH / tisRbhiH| tisRbhyaH / tisRbhyH| Ami nuTa / 226 na tisRcatasR 6 / 4 / 4 / / etayornAmi dI? na / tisRNAm / tisRSu / dve| dve| dvAbhyAm / -mati + Gi, nadItvAbhAvapakSa 'ghi' saMjJAyAm "acca gheH' iti ikArasyAkAraH, rautve ca "vRddhireci" iti vRddhau satyAm matau1 matiH, matI, matayaH / 5-matyAH = mateH, matibhyAm, matibhyaH 2 matim, matI, matIH 6-, , matyoH, matInAm 3 matyA matibhyAm, matibhiH / 7- matyAm = matau, , matiSu 4 matyai = mataye , matibhyaH / saM0 he mate ! (ityAdi / matiH = buddhiH) 2-(hasva )-ikArAntAH striilinggaaH| 3-'tisraH' iti jasi 'Rto Di....' iti prAptam "jasi ca" iti prAptaM vA guNaM bAdhate / 'tisraH' iti zasi pUrvasavarNadIrgha bAdhate / priyatisaH' iti Dasi "Rt ut" iti utvacApavAdatvAdayaM bAdhate ityrthH| 4-(tri) tira+ (jasa) asa , RkArasya rephAdezaH / zabdo'yaM nityabahuvacanAntaH / evaM (catur ) catara-zabdo'pi bodhyaH / 5-'dvi' zabdo nityaM dvivcnaantH| strIsve vibhaktau "tyadAdInAmaH' ityatve TApa (dvi) dvA+au iti sthitau "prauGa prApaH" ityaukArasya zItve guNaH - dve iti siddham / 224-tri aura catur zabda ko trIliGga meM tisa aura catasa Adeza hotA hai / 225-tisa catasR zabda ke R ko ra hotA hai ac pare rahate / 26-tisR catasR ko Ama meM dIrgha nahIM hotA / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAma dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH / gaurii| 'gauryo / gauryaH / he gauri / gauryai| ityAdi / evaM ndyaadyH| lkssmiiH| zeSaM gaurIvat / evaM tarItantryAdayaH / strI / he stri| mahArezanidhisUsama) 227 striyAH 6 / 4 / 76 / asyeyaG syAdajAdau pratyaye pare / striyau / striyH| 228 vAmzasoH 6 / 4 / 80 ami zasi ca striyA iyaGga vA syAt / striyam, strIm / triyaH, strIH / striyA / striyai / striyaaH| paratvAnnuTa , strINAm / strISu / zrIH / zriyau / zriyaH panarIsaMjJAnimezA sUnA) 226 neyavasthAnAvastrI 1 / 4 / 4 / 1-gaurI prau = gauyauM, gaurI + as = gauryaH / ubhayatrApi "dorghAjjasi ca" iti niSeSApUrvasavarNadoghoM na, kintu ynn| 2-he gauri ! itpatra "ambAthana dyorhasvaH" iti hrasvaH 3-"lakSemuTa ca" ityuNAdisUtreNa 'I-pratyayo muDAgamazca, praDyantasvAnna slopH| 4-avo-tantrI tarI-lakSmI-dhI ho-zrINAmuNAdiSu / sapta-strIliGgazabdAnAM na sulopaH kadAcana / / 5-strINAm - 'strI' zabdAt SaSThobahuvacane prAmi 'yUstryAkhyau nadI' iti nadI saMjJAyAM 'hasvanadyApo nuT' iti nuDAgame 'parjanyavat lakSaNapravRttiH' iti nyAyena dIrghasyApi punAmi' iti dIghe Natve 'strINAm' iti rUpam / "striyAH" iti prAptam iyaGAdezaM paratvAd "hasvanadyApo nuD' iti nuD bAdhate, strINAm / saptamyAM tu stro+ Di, DerAmi iyaG eva, na tu nuTa , atra prAmo lAkSaNikatvAt 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam iti nyAyAt / 227-strI zabda ko iyaha Adeza hotA hai, ajAdi pratyaya pare rahate / 228-strI zabda ko iya vikalpa se hotA hai, am aura zas meM / 226-iyaG uvaG ke sthAnI nitya strIliMga IkAra UkAra kI nadIsaMjJA nahIM hotI hai, strI zabda ko chor3akara (arthAt strI zabda kI to nado saMjJA hotI hI hai)| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 ajantastrIliGgAH iyavaDoH sthitiyostAvodUtau nadIsaMjJo na sto na tu strii| he shriiH| 'zriyai / zriyAH 2, zriyaH2 nadI saMjJAsUra) 230 vAmi 1 / 4 / 5 / iyavasthAnau snyAkhyau yU Ami vA nadIsaMzau sto na tu strii| 'zrINAma, ziyAm / zriyi, zriyAm / dhernumativat / rAjya 231 striyAM ca 7 / 1 / 66 / strIvAcI koSTuzabdastRjantavadra paM labhate / "232 Rnnebhyo DIp 4 / 1 / 5 / Rdantebhyo nAntebhyazca striyAM GIp / kroSTrI gauriivt| 'bhra: zrIvat / svayaMbhUH puMvat / DIma TAma sipredhasUra) 233 na paTasvasrAdibhyaH 4 / 1 / 10 / DIpaTApau na stH| svasA tisrazcatasrazca "nanAndA duhitA tathA / yAtA mAteti saptaite svastrAdaya udAhRtAH / 1-"Giti hrasvazca' iti Gitsu ( 3 Gasi us Di ityeteSu ) vA nadI sNjnyaa| zrI+ (Ga) e| 'prANanadyAH' ityAT , "pATazca'' iti vRddhiH, iyaG / naca 'neyavasthAnAvastrI' iti Gitsvapi nadIsaMjJAniSedhaH syAditi vAcyam , 'he zrIH !' iti sambodhane tasya caritArthatvAta, Diti pRthagvidhAnAcca / 2-nadItvapakSe nuTa / 3-he bhraH ! / 4-paTasaMjJakebhyaH svamAdibhyazca GIpa-TApau na staH / iti sUtrArthaH 5-nanAndA nanAndarau, nanAndaraH / nanAndaram, nanAndarau, nanAndaH / nnaandraa| nnaandre| nanAnduH 2 / nanAndroH 2 / nanAndari / he nanAndaH ! / nanAndA = patyubhaMginI ( nanada iti bhaassaa)| 6-duhitA, duhitarau, duhitaraH / 7-yAtA yAtarau, yAtaraH (bhrAtRbhAryAH parasparaM yAtaraH) 230-iyaG uvaGa-sthAnI, nityastrIliMga IkAra UkAra kI nadI saMjJA hotI hai vikalpa se Ama pare rahate; strI ko chor3akara / 231-strIvAcI kroSTuzanda ke tRjanta ke sadRza rUpa hote haiM / 232-Rdanta aura nAntoM se DIpa hotA hai strIliGga meN| 233-ghaTasaMjJaka aura svasrAdiyoM se DIpa aura TApa nahIM hote / iti strIliMgAH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PM ..31 7110..... laghusiddhAntakaumudyAm svsaa| svsaarau| mAtA pitRvat , 'maatuH| dyaurgovat / rAH puMvat / nauglauvat / ityajantAH strIliGgAH athAjanta-napuMsakaliGgaH 234 ato'm 7 / 1 / 24 / ato'GgAt klIvAt svamoram / ami pUrvaH / zAnam / ehasvAditi hallopaH, he jJAna / ( 'aadeshvidhisuutraar| 235 napuMsakAcca 7 / 1 / 11 / klIbAdauGaH zI syAt / asaMjJAyAm / 236 yasyeti ca 6 / 4 / 148 cre, IkAre taddhite ca pare bhasyevarNAvarNayorlopaH ityalope prApte (5auGaH zyAM pratiSedhaH) jJAna viza' AdezanidhisUtrA) 237 jazzasoH ziH / 7 / 1 / 20 / klIbAdanayoH ziH syAt / 1-mAtaH-'mAtR' zabdAt dvitIyAbahuvacane zasi anubandhalope 'mAtR bhas' iti sthitau 'prathamayoH pUrvasavarNaH' iti RkArasya dIrgha sasya rutve visarge ca sidhyati rUpaM 'mAtR :' ('tasmAcchaso na: puMsi' iti tu nAtra pravattaMte, mAtRzabdasya puMlligatvAbhAvAt ) / 2-pramo'm-vidhAnam "svamonapuMsakAt" iti prAptasya luko bApanArtham / 3-makAralopaH, sambuddhilopasya nityatvena soreva vA prAglopaH / 4-"suDanapuMsakasya" iti napuMsakavarjamava suTaH sarvanAmasthAnasaMjJA / tena "yaci bham" iti 'bha' sNjnyaa| 1-auDsthAnike zobhAve'llopau ("yasyeti ca" iti prApta; ) na bhavatItyarthaH / atha ajantanapuMsakaliMgaprakaraNam 234-adanta napusaka aMga se pare su aura am ko am hotA hai / 235-napusaka aMga se pare auG ko zI hotA hai| 236-bhasaMjJaka ivaNaM avarNa kA lopa hotA hai ikAra aura takhita pare rahate / 237-napaMsaka se pare jas zas ko zi hotA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantanapuMsakaliGgAH / 238 zi sarvanAmasthAnam 1 / 1 / 42 / zi ityetaduktasaMzaM syAt / 236 napuMsakasya jhalacaH 7 / 1 / 72 / jhalantasyAjantasya ca klIbasya num syAt sarvanAmasthAne / 240 midaco'ntyAt paraH 1 / 1 / 47 / acAM madhye yo'ntyastasmAtparastasyaivAntAvayavo mit syAt / upadhAdIrghaH / 'zAnAni / punastadvat / zeSaM puMvat / evaM dhana-vana-phalAdayaH / 241 aDDatarAdibhyaH paJcabhyaH 7 / 1 / 25 / ebhyaH klIbebhyaH svamoradaDAdezaH syAt / 242 TeH 6 ! 4 / 143 / / Diti bhasya TerlopaH / katarat, katarad / katare / katarANi / he katarat / zeSaM puMvat / evaM katamat / itarat / anyat / anyatarat / anyatamasya tvanyatamamityeva / (ekatarAt pratiSedho "vaktavyaH ) ekataram / zAnAni-jJAna + ( jas ) zi, zakArasyetsaMjJAlApau, sarvanAmasthAnasaMjJA, num, jJAnan + i, iti sthitI, 'sarvanAmasyAne cAsambuddhau' ityupadhAdIrghaH / 2-DitkararaNaM TilopArtham / 3-katarat -'katara' zabdAt prathamaikavacane suvibhaktau pramAdezaM bAdhitvA 'maDa-DatarAdibhyaH paJcabhyaH' iti soraDyAdeze'nubandhalope 'katara at' iti sthitI bhasaMjJAyAM 'TeH' iti Tilope ''katarat' iti siddham / 4-nAyaM tamappratyayAntaH, kintu pravyutpannaprAtipadikaH, svabhAvAd bahuviSaye nidhariNe vartate, Datama-pratyayAntasvAbhAvAdeva ma sarvanAmasaMjJApi, tatazca anyatamAya / anyatamAt / anyatamAnAm / anyatame / ityetAnyeva rUpANi: natu smai-smAt-suTa-smin ghaTitAni / 5-pradDAdezasyeti bhAvaH / 238-zi kI sarvanAmasthAnasaMjJA hotI hai / 236-jhalanta aura ajanta napuMsaka aMga ko numAgama hotA hai, sarvanAmasthAna pare rhte| 240-acoM ke madhya me antya ac se mare aura usI antya ac kA antAvayava mit hotA hai| 241-napusakaliMga meM DatarAdi pA~ca se pare su zrama ko a Adeza hotA hai| 242-Ditpratyaya pare rahate bhasaMjJaka Ti kA lova hotA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 243 hrasvo napuMsake prAtipadikasya 1 / 2 / 47 / ajantasyetyeva / 'zrIpam / zAnavat / dve 2 / trINi 2 / 244 svamonapusakA 7 / 1 / 23 / lukasyAt / vaari| 245 iko'ci vibhaktau 7 / 1 / 73 / igantasya numaci vibhaktau / vAriNI / 3 vArINi / (1961) na lumatetyasyAnityatvAt pakSe sambuddhinimitto guNaH / he vAre !, he vAri / / AGo nA, vAriNA / gheDiMtIti guNe prApte / (vRddhayautvatajvadbhAvaguNebhyo num pUrvavipratiSedhena) vAriNe / vAriNaH 2 / vAriNoH 2 / numacireti nuTa / "vArINAm / vAriNi / halAdo harivat / 1-zrIpam,zrIpe, zrIpANi 2 |shriipenn / gatva ca 'ekAjuttarapade raNaH' ityanena / 2-lugitya. nuvartate / 3-vAri+(jas ) 'zi' ityasya savanAmasthAnatvAt 'sarvanAmasthAne cAsambuddhI' iti dIrghaH / 4-anityatve ca jJApakam ikoci vibhaktau' ityatrAcigrahaNameva, tanvetyam--sUtre 'aci' grahaNAbhAve, vAribhyAmityAdau tu jAte'pi numi 'na lopaH prAtipadikAntasya' iti nakAralopAd na kizcid vairupyam / 'su'-vibhaktau ca soluMki parato vibhakterabhAvAt prApnotyeva na num / na ca 'pratyayalope pratyayalakSaNam' syAditi vAcyama "na lumatA'Ggasya" iti taniSedhAt / tathA ca vyarthaM sad 'aci' grahaNa 'na lumatAGgasya' ityasyA'nityatvaM jJApayati / 5-vArINAm = 'vAri' zabdAt SaSThIbahuvacane Ami 'hasvamadyApo nuT' iti prApta nuTa bAvitvA 'iko'ci vibhaktau' ityanena num prApnoti taM ca 'numaciratujvadbhAvebhyo nuTa mUvipratiSedhena' iti vAtikabasena nuT bAdhate / 'nAmi' iti dIrgha 'praTa kupvAG' Nave sidhyati rUpaM 'vArINAm' iti / (vA.-ekatara zabda se pare su aura am ko aD Adeza nahIM hotA ) / 243-napuMsaka liGga meM ajanta prAtipadika ko hrasva hotA hai / 244 - napuMsaka aGga se pare su aura am kA luka hotA hai| 245-napuMsaka iganta aGga ko num hotA hai, ajAdi vibhakti pare rahate / (yA*-vRdhi, zrautya, tRvaddhAva, guNa kI apekSA num hotA hai, pUrvavipratiSedha se)| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantanapuMsakaliGgAH 246 asthi-dadhi-sakthyacNAmanaDudAttaH 7 / 1 / 75 / eSAmanaGa syAt TAdAvaci / 247 allopo'naH 6 / 4 / 134 / . aGgAvayavo'sarvanAmasthAna-yajAdi - svAdiparo lopaH / dadhnA / dadhne / dadhnaH / dadhnaH / dadhnoH / dadhnoH / 248 vibhASA DizyoH 6 / 4 / 136 / 67 yo'm tasyAkArasya zraGgAvayavo'sarvanAmasthAnaparo yo'n tasyAkArasya lopo vA syAt kizyoH parayoH / 'dadhni, dadhani / zeSaM vArivat / evamasthi- sakthyakSi / 'sudhi / sudhinI / sudhIni / he sudhe !, he sudhi ! | 246 tRtIyAdiSu bhASitapuMskaM puMvad gAlavasya 7 / 1 / 74 / pravRttinimittaikye bhASitapuMskamigantaM klIbaM puMvadvA TAdAvaci / 1- dani 'dadhi' zabdAt saptamyekavacane Gi-vibhaktau 'daSi i' iti sthitau 'asthi daSi' iti pranaGAdeze 'daghana i' iti jAte 'vibhASA Gizyo:' iti vaikalpikeSkAralope sidhyati rUpaM 'daThina' iti / pakSe 'daghani' iti / 2- su = zobhanA dhIryasya tatkulam = sudhi / 'hrasvo napuMsake 'iti hrasvaH / 3- ' yannimittamupAdAya pusi zabdaH pravartate / klo vRttau tadeva syAduktapuMskaM ( bhASitapuMskaM ) taducyate ' // 'pIlu kSaH phalaM pIlu, pIlune natu pIlave / vRkSe nimitta polutvaM, tajjatvaM tatphale punaH // tathA cAtra 'sudhi' zabdo bhASitapuMskaH puMlliGge napu MsakaliMge dhIryasya' iti ekamevArthamupAdAya pravRttatvAt / ca 'zobhanA 246 - asthyAdi zabdA ko anaG hotA hai; yAdi c pare rahate / 247 - aGga kA avayava, sarvanAmasthAna se bhinna yajAdi svAdiparaka jo an, usa ke prakAra kA lopa hotA hai / 248 - aGgAdi paraka an kA lopa hotA hai, vikalpa se Gi aura zI pare rahate / 246-pravRttinimitta eka hone para, bhASitapuMska iganta napuMsaka zabda ko puMvadbhAva hai, vikalpa se TAdi zrac pare rahate / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm sudhiyA, sudhinetyAdi / madhu / mdhunii| madhUni / he madho ! he madhu ! sulu sulunii| sulUni / sulvA. sulunetyAdi / dhaat| dhaatnnii| dhAtRNi / he dhAtaH!, he dhAta ! dhAtrA, dhAtaNA; dhAtRNAm / evaM zAtrAdayaH ! 250 eca igghrasvAdeze 1 / 1 / 48 / 'AdizyamAneSu hrasveSu madhye eca igevara syAt / pradyu / prdhunii| prani / pradyunetyAdi / prari / prariNI / prarINi / prariNA / ekadezavikRtamananyavat / "prarAbhyAm / sunu / sununI / sunUni / sununetyAdi / ityajantA napuMsakaliGgAH (Talanidhi atha halantAH pulliGgAH 251 ho DhaH 8 / 2 / 31 / hasya DhaH syAda, jhali padAnte ca / "liTa , lidd| lihau| lihaH / liDbhyAm / liTatsu, 'littsu| 1.1, Lu ! 1-'hasvo napuMsake prA........' ityAdinA prAdizyamAneSu / 2-aicaH sthAne hrasvaH-prakAra ik ca prApnoti, tatrAyaM niyamaH ( igeva natu prkaarH)| 3-prayozabdaH napuMsakaliMge-ekArodAharaNaM ca smRtA iyana tatkulaM smRti, smRte-zabdaH / 4-prarai zabdaH / 5-prarAbhyAm-bahuvrIhau prakRSTaH rA=dhanaM yasyeti tatkulaM pari 'hrasvo napusake' iti ikAraH 'prari' zabdAt tRtIyAdvivacane myAmi 'ekadezavikRtamananyavat' iti nyAyena 'rAyo hali' iti pAlve sidhyati rUpaM 'prarAbhyAm' iti / 1-sunau zabdaH / ___ ityajantA npusklinggaaH|| 7-teDhoti liT ( kartari kvip ) sulope Dhasve jazvam vA catvaM ca / 8-liTatsu-': si dhuT' iti dhuTa 'khari ca' iti catvam, tasyA'siddhatvAt, 'cayo dvitIyA'..' iti takArasya thakAro n| 250-zrAdizyamAna hrasvoM ke madhya meM ec ke sthAna meM ik hI hrasva hotA hai| iti ajantanapusakaliGgaprakaraNam atha halantapuliMgaprakaraNam 251-hakAra ko DhakAra hotA hai jha pare rahate aura padAnta meM / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAnAlAya sAmane halantapulliGgAH (ghallanidhisUtram) 252 dAderdhAtorghaH 8 / 2 / 32 / jhali padAnte copadeze dAderdhAtorhasya ghara 253 ekAco bazo bhaSa jhapantasya svoH 8 / 2 / 37 / 'dhAtvavayavasyaikAco bhaSantasya bazo bhae , se dhve padAnte ca / dhuk , dhuga / duhau / duhaH / dhugbhyAm / 'dhutu| jmi|4 vA druha-muha-iNuha-SNihAm 8 / 2 / 33 / ... eSAM hasya vA gho jhali padAnte ca / dhruka , dhruga, dhruT , dhruDa , druhau / druhaH / dhrugbhyAm , dhruDbhyAm / dhrukSu, dhruTsu, dhrutsu / evaM muh / / satyanidhisUgoM) 255 dhAtvAdeH SaH saH 6 / 1 / 64 . *snuka , stuga , snuTa , snuD, / evaM snih / 256 igyaNaH saMprasAraNam 1 / 1 / 45 / 1-dhAtorityanuvartate 'ekAcaH' 'jhaSantasya' iti ca dhAsvavayavasya vizeSaNam / ekAca jhaSantazca yo dhAsvavayavaH (vyapadezivadbhAvena dhAturvA ) tasya (tadavayavasya) bazaH ( ba-ga-Da-dAnAm ) bhaS (bha-gha-Dha-dhAH ) syAtsakAre dhvazabde ca (pare) padAnte ca, iti suutraarthH| 2-duha+su (pU), hasya patve catvaMm , 'prAdezapratyayayoH' iti Satvam , k-, saMyoge kssH| 3-'vA druha ....' iti ghasvAbhAvapakSe Dhasve jaztve va 'Da: si dhuT' iti vaikalpiko 'dhuT' bhaSabhAvazca / 4-Nuh dhAtuH, Sasya sasve 'nimitApAye naimittakasyApyapAyaH' iti tasya navam / ___ 252-upadeza meM dAdi dhAtu ke avayava hakAra ko ghakAra hotA hai jhal pare rahate aura padAnta meN| 253-dhAtu kA avayava jo ekAca jhalanta, tadavayava baz ko bhae hotA hai, sakAra aura dhvazabda pare rahate aura padAnta meM / 253-druha, muha , ghaNuha, ThiNahU ke ha ko gha hotA hai vikalpa se, jhal pare rahate aura padAnta meN| 255-dhAtu ke Adi Sa ko sa hotA hai| 256-yaNa ke sthAna meM hue ika kI saMprasAraNa saMjJA hotI hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niAsA sanA laghusiddhAntakaumudyAm yaNaH sthAne prayujyamAno ya ik sa saMprasAraNasaMkSaH syAt / 257 vAha UTha 6 / 4 / 132 / 'bhasya vAhaH saMprasAraNamA 258 saMprasAraNAcca 6 / 1 / 108 / saMprasAraNAdaci pUrvarUpamekAdezaH / 'vRddhiH| vizvauhaH / ityAdi / (ApalavasUtram) 256 caturanaDuhorAmudAttaH 7 / 1 / 68 / anayorAma syAta sarvanAmasthAne pare / 260 sAvanaDuhaH 7 / 1182 / asya num syAt sau pUre aDavAn / 261 am saMbuddhau 7 / 1 / 16 / he anaDvan ! anaDvAhI / anaDvAhaH / anaDuhaH / amddhaa| 1-ma-saMjJakasya / 2-'etyepatyUThasu' ityanena / -vizvauhaH-'vizvavAha zabdAt dvitIyAbahuvacane zasi anubandhalope vizvavAhU as iti sthitau bhasaMjJAyAM 'vAha uTh' ityanena UThi saMprasAraNe "vizva U pAha pras' iti jAte 'samprasAraNAcca' iti pUrvarUpe 'etyedhatyUThasu' iti vRddhau sidhyati rUpaM 'vizvauhaH' iti / 4-vizvauhA, vizvavADbhyAma, vizvavAbhiH ityaadi| supi-vizvavATa (su) tsu, 'dhuT' vA / evaM bhAra vahatIti bhAravATa , bhAravAhI, bhAravAhaH / bhAravAham , bhAravAhI, bhArohaH / bhArohA, bhAravADbhyAm / bhaarauhe| bhArauhAH 2 / bhArohoH 2 / bhArauhAm / bhArauhi / bhAravATsu, bhAravATalsu, / ityAdayaH / 5-anachuha+su, pAm (anaDvAha + su), num , anaDvAnh +su, sulopaH, "saMyogAntasya..." iti hakAralopaH, tasyA'siddhatvAnnalopo na anaDvAn / iha "vasulaMsu.." iti datvaM tu na, "sAvanaDahaH" iti 'num'-vidhAnasAmarthyAt / 257-bhasaMjJaka vAha zabda kI uTha saMprasAraNa hotA hai| 258-saMprasAraNa se ac pare rahate pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 256-catura aura anaDu zabda ko Ama hotA hai, sarvanAmasthAna pare rahate / 260-anaDu zabda ko numAgama hotA hai, su pare rahate / 261-anaDuG zabda ko sambodhana meM amAgama hotA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 pAnAMP halantapuMliGgAH (bhAranidhisUtrI) 262 vasu-sudhvasvanaDuhAM daH 8 / 2 / 72 / sAntavasvantasya srasAdezca daH syAt padAnte / anaDudbhayAmityAdi / sAnteti kim-vidvAn / padAnte kim-stam dhvastam / pradhAnamana 263 saheH sADaH saH 8 / 3 / 56 / sApasya saheH sasya mUrdhanyAdezaH / turAbATa / turaasaahau| turAsAhaH / turASAbhyAmityAdi kAlaniAyatA) 264 diva aut 7 / 1 / 84 / diviti prAtipadikasyautU syAta sau| "sudyauH / sudivau / 265 diva ut 6 / 1 / 131 / ....... . divo'ntAdeza ukAraH syAt padAnte / sudhubhyAm / ityAdi / catvAraH caturaH / caturbhiH / caturyaH 21 nuDAmanidhisUnnara) 266 SaTcatubhyazca 7 / 1 / 55 / ebhya Amo nuDAgamaH jalanidhisUtrA) 267 raSAgyAM no NaH samAnapade 8 / 4 / 1 / "aco rahAbhyAM dve" / 'caturNAm / caturNAm / , 1-(sAmpratam ) nAyaM sAntaH / 2 srasa+ta (m ), dhvas + ta (m) / nAtra padanta tvam / 3-turam (= vajram ) sAhayati (anyeSAmapIti dIrghaH) iti turApAT = indraH / 4-sudiva+su, vakArasya-pautve yaNi sasya rutvavisargau 5-catura+ jasa) pras 'caturanaDu 'ityAm / rephaSakArAbhyAM parasya nasya raNaH syAdekapade / 7-iti sya pakSo dvitvam / 8-caturNAm-'catur' zabdAta SaSThIbahuvacane prAmi 'catur prAma' iti sthite 'SaTcatubhyazca' iti nuTi 'raSAbhyAm -' iti Natve 'pracorahAbhyAM dve' iti vA dvive 'catuerNAm' iti pakSe 'catuerNAm' iti rUpaM sidhyati / 262-sAnta vasvanta aura saMsAdi ke sa ko da hotA hai padAnta meM ! 263-sApa saha ke sa ko Sa hotA hai| 264-prAtipadika diva zabda ko autU hotA hai, su pare rahate / 265-diva zabda ko UkAra antAdeza hotA hai, padAnta meM / 266-SaTsaMjJaka aura catur zabda se pare prAm ko nuTa kA Agama hotA hai| 267-(samAnapada meM) repha SakAra se pare na koNa hotA hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kimA kArabicimUtra) lughusiddhAntakaumudyAm nisAbhimasUtram) 268 roH supi 8 / 3 / 16 / roreva visargaH supi' / patvam / Sasya dvitve prApte / 266 shro'ci8|4|46 / aci pare zaro na dve staH / caturSa / 270 mo no dhAtoH 8 / 2 / 64 / dhAtormasya naH syAt padAnte / prazAn / lAdeza bAvisUnAma 271 kimaH kaH 7 / 3 / 103 / kimaH kaH syAd vibhaktau / kaH / kau / 4 ke / ityAdi / zeSaM sarvavat / 272 idamo maH 7 / 2 / 108 / "sau / 'tyadAyatvApyAlanA) 273 ido'ya pusi 7 / 2 / 111 / idam ido'ya sau puMsi / 'ayam / tydaadytve| bhU -manena nAtra visargaH / caturdA rephasya 'iNa'-pratyAhArAntargatatvAdAdezapratyayayoriti Satvam / 2-'prazAm' makArAnto'yaM zabdaH / prazAn ityatra 'nalopaH prAtipadikAntasya' iti nalopastu na 'mo no dhAtoH' iti vihitasya natvasya traipAdikatvenAsiddhatvAt / 3-vibhaktau' ityanuvartate / vibhaktau parataH 'kim'-zabdasya 'ka' prAdezaH syAdityarthaH / 4-kimaH sarvanAmasvAt 'jasaH zI' iti zI, tato guNaH = ke / 5-'sau' ityanuvartate / 'idama'-zabdasya makAro'ntAdezaH syAt sau pare; ityarthaH / 6-'tyadAdInAmaH' iti prAptasya matvasya bApanArthamidam , ityarthaH / 7-'id'-bhAgasya / 8-idam+su, sulopaH, id:-pry| 268-saptamI ke bahuvacana meM ru ke repha ko visarga hotA hai, anya repha ko nhiiN| 266-zraca pare rahate zar ko dvitva nahIM hotA / 270-dhAtu ke ma ko na hotA hai, padAnta meM / 271-kima ko ka Adeza hotA hai, vibhakti pare rhte| 272-idam zabda ke ma ko ma hI rahatA hai su pare rhte| 273-idam ke id ko aya hotA hai, su pare rahate pulliga meM / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mannArAmAsA halanmapuMliGgA ( maramanidhisUnA) 274 ato guNe 6 / 1 / 67 / apadAntAdato guNe pararUpamekAdezaH / 275 dazca 7 / 2 / 106 / idamo dasya maH syAdvibhaktau / 'imau / / ime| tyadAdaH sambodhana nAstItyutsargaH AdezaminisUtrA) 276 anApyakaH 7 / 2 / 112 / akakArasyedama ido'nApi vibhaktau / "prAbiti pratyAhAraH / anena / 277 hali lopaH 7 / 2 / 113 / akakArasyedama ido lopa prApi halAdau / naanrthke'lo'ntyvidhirnbhyaasvikaare| 1-'idam + prau' atvam , pararUpam , vRddhI matvam / sarvanAmatvAd jasaH shii| 3-prAyaH prayogAdarzanamevAtra mUlam / idaM prAyikam-'he sa!' iti bhASyaprayogAt / 4-kakArarahitasya 'idam'-zabdasya ya 'da'-bhAgastasya 'ana' AdezaH syAd prApi vibhaktau parataH, ityarthaH / 'prakaH' ityukteH sAkacakasya 'mana' prAdezo hali lopazca na, tena imakena, imakAbhyAm ityAdi / 5-('TA' ) mA ityArabhya supaH pakArapayantam 'pApa'-pratyAhAraH 6-idam + TA, syadAdyatvaM pararUpaM ca, anAdeza 'TAGa siGasA ' iti 'TA'- sthAne 'inaH', guNaH / 7-abhyAsavikAraM varjayisvA'narthaka - lonsyavidhinaM bhavatItyarthaH / atra 'id' iti samudAyaikadezatvAdanarthakaH, (samudAyo hyarthavAn tasyaikadezo'narthakaH iti nyAyaH) tena sarvasyaiva ( id ityasya ) lopA, pratrayo vizeSo maskRtamadhyakaumudITIkAyAM drssttvyH| 274-apadAnta akAra se guNa pare rahate pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 275-idam ke da ko ma hotA hai, vibhakti pare rhte| 276-kakArarahita idam zabda ke id bhAga ko an hotA hai Apa vibhakti pare rhte| 277-kakArarahita idam zabda ke id bhAga kA lopa hotA hai, halAdi Apa vibhakti pare rhte| ( vA0 anarthaka meM 'alontyasya' nahIM lagatA, abhyAsa vikAra ko chor3akara ) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyam 278 Adyantavadekasmin 1 / 1 / 21 / ekasmin kriyamANaM kAryamAdAvivAnta iva ca syAt / supi ceti dIrghaH / zrAbhyAm 3 / 276 damadasorakoH 7 / 1 / 11 / akakArayoridamadasorbhisa ais na / 'ebhiH / zrasmai / ebhyaH / zrasmAt / asya / anayoH 2 / eSAm / asmin / eSu 1 280 dvitIyATaussvenaH 2 / 4 / 34 / 74 4 idametadoranvAdeze / kiJcit kAryaM vidhAtumupAttasya kAryAntaraM vidhAtuM punarupAdAnamanvAdezaH / yathA-anena vyAkaraNamadhItamenaM chando'dhyApayeti / anayoH pavitraM kulamenayoH prabhUtaM svamiti / enam / enau / enAn / enena / enayoH / rAjA / 281 na DisambuddhoH 8 | 2 | 8 | 1 - AbhyAm -- 'idam ' zabdAt tRtIyAdvivacane bhyAmi tyadAdyatve pararUpe 'ida myAm' iti sthite 'halilopaH' iti dakArasya lope prApte 'nAnathaM ke'lo'ntyavidhiranabhyAsa vikAre' iti paribhASayA malo'ntyavidherabhAve idbhAgasyaiva lope ' bhyAm' iti jAte 'zrAdyantavadekasmin' iti antavadbhAvenAdantatvaM matvA 'supi ce 'ti dIrghaH siddhaM rUpam 'prAbhyAm' iti / 2 - 'bahuvacane jhalyet' iti etvam / 3 - 'prosi ca' ityetve'yAdezaH / 4- - idamo'nvAdeze' iti 'etad' iti cAnuvartate / dvitIyAyAm (am nauTa, zas ityeSu ) 'TA' vibhaktau, 'osi' ca 'idam ' - zabdasya etacchandasya ca 'ena' zrAdezaH syAdanvAdeze, ityarthaH / 5 - rAjan + su 'halGayAp' iti sulopaH, nAntasya dIrghe 'nalopaH prAti...." iti nakAralopaH = rAjA / 278-eka meM kriyamANa kArya Adi aura anta kI taraha hotA hai / 276-kakArarahita idam aura dasa zabda se pare bhis ko ais nahIM hotA / 280 - dvitIyAvibhakti, TA, oos pare rahate idama aura etad zabda ke sthAna para ena Adeza hotA hai, anvAdeza meM / 281 - Gi aura sambuddhi pare rahate na kA lopa nahIM hotA hai / ( vA0 uttarapadaparaka Gi pare rahate 'na Gisambuddhyo:' pravRtta nahIM hotA ) / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hbor'u ketb nasya lopoDau sambuddhau ca / he rAjan ! ( 'DAvuttarapade pratiSedho vaktavyaH) brahmaniSThaH / rAjAnI / rAjAnaH / rAzaH / 282 nale paH supa-svara-saMjJA-tugvidhiSu kRti 8 / 2 / 2 / muvidhau svaravidhau saMzAvidhau kRti turiyadhau ca nalopo'siddhaH / nAnyatra rAjAzva' ityAdau / 5ityasiddhAdAtvametvamaistvaM ca na / rAjabhyAm / rAjabhiH / rAja-TH / rAjanyaH / rAjani, rAzi / rAjasu / yajvA / yajvAnau / yajvAnaH / 283 narayogAd vamantAt 6 / 4 / 137 / vamantasaMyogA ino'kArasya lopona / yajvanaH / yajvanA / yajvanyAm / grahANaH / brhmrnnaa| 1-uttarapade para go yo Di tasmin pare 'na simbugyoH , iti prAptasya niSeSasya pratiSedho vaktavya itra yaH / 2-brahmaNi niSThA-prasyeti vigrahaH / atra nalopo bhavatyeva, samAse "niSThA' ityasa utarapadatvAt 'uttarapadaM' samAsasya caramAvayave rUDham / 3-rAkSa:- -rAjan / (zas ) as , allopo'naH' itykaarlopH| zcutvam / jozaH, ayaM ca ( jJaH) lona veda-prasiddha-dhvanivizeSa-(bodhakalipi)-saGketo na tu varNAntaram , pramANAnupalambhAt / ke cadenaM 'gya' va 'jya'-vad vA uccArayanti, tanna samIcInaM kintu 'jana' ityasya yathoca paraNaM syAttathoccAraNIyam / 4-nanu 'rAjabhyAm' ityAdau nalopasya 'pUrvatrAsiddham' ityane nAsiddhatvAtkimarthaM "ma lopaH supsvara." iti sUtrArambha iti cenna, tasya niyaH ArthatvAt na "sido satyAmArabhyamANo vidhiniyamAya" iti hi nyAyaH / niyamasvarU' cedam 'nalopazcedasiddhaH syAtahiM supsvarasajJAtuvidhiSveva' iti / tena 'rAjAzvaH' ityatra SaSThosamAse nalope-rAja + azvaH, ityatra subAdividhisvAbhAvena nalopasya nA ddhatvamiti 'prakaH savarNe dIrghaH' iti dIrghaH 5--'rAjabhyAm' ityatra 'mapi ca' iti-bhAsvaM prAptama 'rAjabhyaH' ityatra 'bahuvacane jhalyet' iti evaM prAptam, 'rAjamiH' ityatra 'to bhis' iti aistvam prAptam / 6-'vibhASA hizyoH' iti vikalpena 'a'kAralaM paH / 7-yajvanaH --'yajvan' zabdAt dvitIyAbahuvacane zasi 282-suvidhi, varavidhi, saMjJAvidhi aura kRtpratyayaparaka tumvidhi meM na kA lopa prasiddha hotA hai, a patra nhiiN| 283-vakArAnta makArAnta saMyoga se parenan ke prakAra kA lopa nahIM hotA / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 laghusiddhAntakaumudyAm 284 in- han- pUSAryamNAM sau 6 / 4 / 12 / eSAM zAvevopadhAyA dIrgho nAnyatra / iti niSedhe prApte | 285 sau ca 6 / 4 / 13 / innAdInAmupadhAyA dIrgho'sambuddhau sau / vRtrahA / ha vRtrahan ! | 286 ekAjuttarapade NaH 8 / 4 / 12 / 'ekAjuttarapadaM yasya tasmin samAse pUrvapadasthAnimittAt parasya prAtipadikAnta- numvibhaktisthasya nasya NaH / ' vRtrahaNau / 287 ho hantenneiSu 7 / 3 / 54 / titi pratyaye nakAre ca pare hanterhakArasya kutvam / vRtraghnaH / ityAdi / evaM zArGgin, yazasvin, aryaman pUSan / 288 maghavA bahulam 6 / 4 / 128 / maghavanzabdasya vA tR ityantAdezaH / R it / vibhaktau 'yajvan pras' iti sthitau bhasaMjJAyAM 'na saMyogAd vamantAt' iti prakArasopasya niSedhe rutve visarge sidhyati 'yajvanaH' iti / 1 - uttarapadazabdaH samAsasya caramAvayave rUDhaH / 2- pratra prAtipadikAntanakArasya ekAraH / 3 - vRtrahan + ( zas) pras, 'allopo'na:' sUtreNa prallopaH hasya kuzvam ( ghaH ) / 284 - in han pUSan aura aryaman zabdoM kI upadhA ko dIrgha hotA hai, kevala zi pare rahate, anyatra nahIM / 285 - innAdi kI upadhA ko dIrgha hotA hai. sambuddhibhinna su pare rahate / 286-eka ac hai uttarapada meM jisake aisA jo samAsa, usameM pUrvapadasthita nimitta repha prakAra se pare prAtipadikAnta, num aura vibhaktisthita na koNa hotA hai samAna pada meM / 287 - Jit Nit pratyaya aura hakAra pare rahate han ke ha ko kutva hotA hai / " 288- maghavan zabda ko ta zrantAdeza hotA hai, vikalpa se / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 halantapulliGgAH 286 ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAtoH 7 / 1 / 70 / adhAtorugito nalopino'Jcatezca num syAt sarvanAmasthAne pre| 'maghavAn / maghavantau / maghavantaH / he maghavan ! / maghavadyAm / tRtvAbhAve'maghavA / suTi rAjavat / 260 zva-'yuva-maghonAmataddhite 6 / 4 / 133 / anantAnAM bhAnAmepAmataddhite saMprasAraNam / maghonaH6 maghonA maghavabhyAm / evaM zvan , yuvan / 261 na saMprasAraNe saMprasAraNam / 6 / 1 / 37 / 1-maghavAn-'ghavan' zabdAt prathamaikavacane suvibhaktau 'madhavA bahulam' iti tR' ityantAdeze anubandhalope 'ugidacAm ' iti numi 'halyAb' iti salope 'saMyogAntasyeti takAralope upadhAdIdhaiM 'maghavAm' iti rUpaM tRtvAbhAvapakSe tu maghavA' iti / atra nAnubandhakRtamanekAlasvamiti na sarvAdezaH 'tR' iti / '' ityantAdezapakSe takArasya saMyogAntalopaH, lasyA'siddhatvAnnalopo na / 2-ityAdi spaSTam / 3-tRtvAbhAvapakSe 'maghavan'-zabdo nAntaH, upadhAdIqa nalopazca / 4-suTi = su-au-jasa-ama-moT iti paJcavacaneSu / 5-asmin sUtre subhASitametat kAcaM maNi kAcamamekasUtre athnAsi bAle ! kimidaM vicitram (pra. ) / vicAravAn pANinirekasUtre zvAnaM yuvAnaM maghavAnamAha / / ( u0)|||1|| 6-maghavan + ( zas ) as , vakArasya-utve (samprasAraNe) pUrvarUpe ca guNaH / TA-De-si-Gas-pros prAma-Givibhaktipu krameNa / 7-maghonA-'maghavan' zabdAt tRtIyaikavacane TAvibhakto 'zvayuvamaghonAmataddhite' iti samprasAraNe pUrvarUpe 'prAdaguNaH' iti guNe sidhyati 'maghonA' iti / tutvAdezapakSe tu 'maghavatA' iti / mghone| maghonaH 2 / maghonoH 2 / maghonAm / maghoni / 286-dhAtubhinna u git aura nalopI aJcali ko num hotA hai, sarvanAmasthAna pare rhte| 260-annanta bhasaMjJaka zvan , yuvan aura maghavan zabda ko samprasAraNa hotA hai| taddhita bhinna pratyaya pare rhte| 291-saMprasAraNa pare rahate pUrva yaNa ko saMprasAraNa nahIM hotA / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm saMprasAraNe parataH pUrvasya yaNaH saMprasAraNaM na syAt / iti yakArasya netvam / ata eva jJApakAdantyasya yaNaH pUrvaM saMprasAraNam / yUnaH ' / 'yUnA / yuvAbhyAm / ityAdi / arvA / he arvan ! | 262 zravaNastrasAvanaJaH 6 / 4 / 127 / natra rahitasyArvannityasyA'Ggasya tu ityantAdezo na tu sau / zrarvantau / zrarvantaH / zrarvaddhayAmityAdi / 263 pathimathyRbhukSAmAt 7 / 1 / 85 / eSAmAkAro'ntAdezaH syAt sau pare / 264 ito't sarvanAmasthAne 7 | 1 | 86 | pathyAderikArasyAkAraH sarvanAmasthAne pare / 265 tho nthaH 7 / 1 / 87 / pathimathosthasya nthAdezaH sarvanAmasthAne / " panthAH / panthAnau / panthAnaH + 1- 'yuvan ' + (zas ) as vasya samprasAraNe pUrvarUpaM savarNadIrghaH / 2-yUnA'yuvan' zabdAt tRtIyaikavacane TAvibhaktau 'zvayuvamaghonAm' iti samprasAraNe pUrvarUpe ca yu un zrA' iti sthite 'na samprasAraNe saMprasAraNam' iti yakArasya samprasAraNaniSedhe savarNadIrghe sidhyati rUpaM 'yUnA' iti / 3- 'pravan iti nAnto'ya zabdaH / 'arvantau' ityatra zravan + zrau, iti sthitau 'tR' ityantAdezaH, 'ugidavAM iti num, anusvAraH parasavarNazca / 4- pathi mathi RbhukSAmikArasyA''kAraH syAtsarvanAmasthAne pare ityarthaH / 5 - panthA - 'pathin' zabdAt prathamaikavacane sau 'pathimAthi ' iti nasya zrAtve ito'nu sarvanAmasthAne' iti ikArasyAkAre 'tho nthaH' iti thakArasya nyAdeze savarNadIrghe rutvavisargau ' panthAH' iti rUpam / 2e2- naJ rahita arvan aMga ko tu antAdeza hotA hai, su pare rahate nahIM / 263 - pathin, mathin, RbhukSin ko AkAra antAdeza hotA hai su pare rahate / , 264 - pathyAdika ke ikAra ko AkAra antAdeza hotA hai sarvanAmasthAna pare rahate / 265 - pathin, mathin ke tha ko ntha hotA hai sarvanAmasthAna pare rahate / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 halantapulliGgAH 266 bhasya TelopaH 7 / 1 / 88 / bhasya pthyaadesstterlopH|pthH / pathA / pathibhyAm / evaM mathin 'RbhukSin / 267 SNAntA paTa 1 / 1 / 24 / SAntA nAntA ca saMkhyA SaTsaMjJA syAt / paJcanzabdo nityaM bahuvacanAnta / paJca / paJca / paJcabhiH / paJcabhyaH / paJcabhyaH / nuTa / 268 nopadhAyAH 6 / 4 / 7 / nAntasyopadhAyA dIrgho nAmi / paJcAnAm / paJcasu / 266 aSTana A vibhakto 7 / 2 / 84 halAdau vA syAt / 300 aSTAbhya auz 7 / 1 / 21 / kRtAkArAdaSTano jazzasorauz / aSTabhya iti vaktavye kRtAtvanirdezo jazzasorviSaye AtvaM zApayati / aSTau / aSTau / aSThAbhiH / aSTAbhyaH / assttaabhyH| aSTAnAm / aSTAsu / AtvAbhAve - aSTa / paJcavat / 1-manthAH manthAnau / zasAdau-mathaH, mathA ityaadi| RbhukSAH RbhukSANau / zasAdau-RbhukSaH, RbhumA, ityAdi / 2-'SaDbhyo luk' iti jasazasoluMk , nalopazca / 3-'SaTcatuya'zca' iti nuTa / 4-'rAyo hali' ityataH 'hali' ityapakRSyate / "aSTano dIrghAd" iti sUtre dIrghagrahaNasAmarthyAdasya (prAtvasya ) vaikalpikatvamavagamyate / 5-(sUtre ) praSTAbhyaH iti / 6-aSTo-'aSTan' zasi 'aSTana-mA vibhakauM nakArasya prAstre savarNadI| 'aSTAbhya prauza' iti zasaH ( jaso ) vA prausi anubandhalope 'vRddhireci' iti vRddhau sidhyati rUpam 'aSTau' iti (pautvAbhAve 'aSTa' iti rUpam ) / 7-'SaTcatubhyaH' ityanena nuTi 'nopadhAyAH' iti dIdhai nlopH| 266-bhasaMjJaka pathyAdi kI Ti kA lopa hotA hai / 267-SAnta nAnta saMkhyA kI SaT saMjJA hotI hai / 68-nAnta kI upadhA ko dIrgha hotA hai, nAma pare rahate / 266-aSTan ko Atva hotA hai vikalpa. se, halAdi vibhakti pare rahate / 300-kRtAkAra aSTan zabda se pare jas zas ko aura Adeza hotA hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 3.1 Rtviga-dadhRka-sraga-diguSNigaJcu-yuji-RJcAMca 3 / 2 / 56 ebhyaH kvin / aJceH suSyupapade / 'yuji-RcoH kevalayoH / RJcenalopAbhAvazca nipAtyate / kanAvitau / 302 kudatiG 3 / 1 / 63 / bhatra dhAtvadhikAra tibhinnaH pratyayaH kRtsaMzaH syAt / 303 verapRktasya 6 / 1 / 67 / apRktasya vasya lopH| 304 kvinpratyayasya kuH 8 / 2 / 62 / kvin pratyayo yasmAttasya kavargo'ntAdezaH padAnte / asyAsiddhatvAJcoH kuriti kutvam / 'Rtvika, Rtvig / Rtvijau / RtvigbhyAm / 305 yujerasamAse 7 / 1 / 71 / yujeH sarvanAmasthAne num syaadsmaase| sulopaH,saMyogAntalopaH, kutvena' nasya GaH / yuG / anusvAraparasavarNoM / yuau / yuJjaH / yugbhyAm / 306 coH ku: 8 / 2 / 30 / 1-(sUtre ) cakArAdidaM labhyate / 3-kvinpratyaye kakAra-nakArau itsaMjJau / 3-'RtuSu yajati' iti vigrahaH, kvinpratyaye 'vacisvapi.......' iti saMprasAraNaM pUrvarUpaM paNAdezazceti / 'Rtvij+su' "halyApa" iti lope, coH kuH, iti) kutvam / 4-'kvinpratyayasya kuH' ityanena / 301-Rtvija Adi se kvin hotA hai| aJca dhAtu se sup upapada rahate; yuji kA na kevala se kvin hotA hai, aJcadhAtu ke na kA lopa nahIM hotaa| 302-sannihita dhAtvadhikAra meM paThita tiG bhinna pratyayoM kI kRt saMjJA hotI hai| 303-apRkta vakAra kA lopa hotA hai| 304-kvip pratyaya jisase kiyA jAe usako kavarga antAdeza hotA hai padAnta meN| 305- yuj dhAtu ko num hotA hai sarvanAmasthAna pare rahate, samAsa meM nhiiN| 306-cavarga ko kavarga Adeza hotA hai jhal pare rahate padAnta meM / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 halantapulliGgAH cavargasya kavargaH syAjjhali padAnte ca / 'suyuka , suyuga / suyujau / suyugbhyAm / khan / kho / khanbhyAm / 307 vrazca-bhrasja-sRja-mRja-yaja-rAja-bhrAja-cchazAM paH 8 / 2 / 36 / jhali padAnte ca / jaztva-caDhe / "rATa, rAD / rAjau / rAjaH / rADbhyAm / evaM vibhrAT / "deveTa / vizvasTa (parau vrajeSaH padAnte) parAvupapade vrajeH kviA syAt dIrghazca, padAnte Satvamapi / parivATa / parivrAjau / 308 vizvasya vasurAToH 6 / 3 / 128 / vizvazabdasya dIrgho'ntAdezaH syAdvasau rATazabde ca pare / 'vizvArAT , vizvArAD / vizvarAjau / vizvArADbhyAm / 306 skoH saMyogAyorante ca / 8 / 2 / 26 / padAnte jhali ca yaH saMyogastadAdyoH 'skorlopH| ' 'bhRTa / sasya zcutvena 1-atra 'yujerasamAse' iti samAse numUniSedhAd na num / 2-nAya kvinpratyayAntaH kintu kvibantaH, tena kutvam / 'khaJja' zabdo'yam / 3-eSAmantyasya ssH| 4-Sasya jaztvana DaH, vA catvaMm / 5-'devAn yajati' iti vigrahaH, vipi samprasAraNam , pararUpam, guNaH / 'devej' zabdaH / 6-'nipAtyate' itizeSaH 7-parityajya (gRhAdikam) vrajati iti parivATa sNnyaasii| 8-'rATa'-iti TakAraviziSTagrahaNaM padAntopalakSaNArtham / upalakSaraNatvaM ca. 'svabodhakatve sati svetarabodhakatvam' -vizvArATa-'vizvarAj' zabdAt vibantAt prathamaikavacane sau 'tazceti' Satve tasya jastvena DakAre 'vAvasAne' iti catve 'vizvasya vasurAToH' iti dIdhai 'halaGa yAbbhyo ' iti salope 'vizvArAT' iti rUpam / 10-sakArakakArayorityarthaH 11-'bhrasja' dhAtoH vipi saMprasAraNam, 'sko' riti salopaH / jakArasya 'vRzca' iti Satve jaztve ca, vA catvaMm / ____307-brazcAdi sAtoM ko aura chAnta zAnta ko SakAra antAdeza hotA hai jhala pare rahate aura padAnta meN| (vA0 paripUrvaka brajadhAtu ko kvipa hotA hai, dIrgha hotA hai aura SakAra hotA hai padAnta meM ) / 308-vizva zabda ko dIrgha hotA hai vasu aura rAT pare rahate / rASTravAra rahatA hai aura 306-saMyoga ke Adi sakAra kakAra kA lopa hotA hai padAnta meM aura jhal pare rhte| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm zaH / 'jhalAM jaz jhazi' iti zasya jH| bhRjjau| bhRDabhyAm / 'tyadAdyatvam prruuptvm| 310 tadoH saH sAvanantyayoH 7 / 2 / 106 / tyadAdInAM takAra-dakArayoranantyayoH saH syAt sau| syaH / tyo / tye| saatau| te / 5 yH| yau|ye| eSaH / etau / ete / etam / anvAdezeenam / enau / enAn / panena / enayoH / 311 uprathamayoram 7 / 1 / 28 / yuSmadasmadyAM parasya u ityetasya prathamAdvitIyayozcAmAdezaH / 312 tvAhI sau 7 / 2 / 14 / anayormaparyantasya tvAhI Adezau staH / 313 zeSe lopaH 7 / 2 / 60 / etayoSTilopaH / tvam / 'aham / 314 yuvAvau dvivacane 7 / 2 / 12 / dvayoruktAvanayormaparyantasya yuvAvau sto vibhaktau / 1-'tyadAdInAmaH' iti-pratvam / 2-'mato guNe' iti pararUpam / 3-'tyad zabdasyedaM rUpam / 4-irda 'tad' zabdasya / 5-'yada' 6 etd'| 6-'yuSm' 'asm' iti bhAgasya / -aham-'asmat' zabdAta prathamaikavavane sau prathamayoram' iti mIramAdeze 'svAhI sau' iti maparyantabhAgasya ahAdeze 'maha ad am' iti sthitau pararUpe 'ahad am' iti jAte 'zeSe lopa.' iti Tilope sidhyati rUpam 'aham' iti / 310-tyadAdiyoM ke antyabhinna ta da ko sa hotA hai su pare rahate / 311- yuSmad asmad se pare De aura prathamA dvitIyA vibhakti ko am zrAdeza hotA hai| 312-yuSm asma ko tva aha Adeza hotA hai su pare rahate / 313 zrAva yatva nimitta se bhinna vibhakti pare rahate kuSmad asmad ke anta kA lopa hotA hai ! 314-yuSma asma ko yuva zrAva Adeza hotA hai dvitvakI ukti meM vibhakti pare rahate Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapulliGgAH 315 prathamAyAzca dvivacane bhASAyAm 7 / 2 / 88 / 'auGi etayogatvaM loke / yuvAm / AvAm / 316 yUya-trayo jasi 7 / 2 / 63 / anayormapantasya / yUyam / vayam / 317 tvamAvekavacane 7 / 2 / 17 // ekasyoktAvanayormaparyantasya tvamau sto vibhkto| 318 dvitIyAyAM ca 7 / 2 / 87 / anayorAt syAt / tvAm / mAm / 316 zaso naH 7 / 1 / 26 / AbhyAM zaso naH syAdamo'pavAdaH (72) prAdeH parasya / (20) saMyogAntalopaH / yuSmAn / asmAn / 320 yo'ci 7 / 2 / 86 / anayoryakArAdezaH syAdanAdeze'jAdau parataH / tvayA / mayA / 1-pauGa' ityaukAravibhakteH saMjJA / 2-yUyam -yuSmacchabdAt prathamAbahuvacane jasi pramAdeze maparyantasya 'yUyavayau jasi' iti yUyAdeze pararUpe 'yUyad am' iti sthite 'zaSe lopaH' iti Tilope sidhyati rUpaM 'yUyam' iti / 3-mayA- 'masmat' zanAt vratoyaikavacane TA vibhaktau 'tvamAvekavacane' iti maparyantabhAgasya mAdeze pratoguNe' iti pararUpe ca 'mad prA' iti sthitau yo'ci' iti dakArasya yakAre kRte sidhyati rUpaM 'mayA' iti / 315-yuSmad asmad ko AkAra hotA hai prathamA aura dvitIyA ke dvivacana pare rahate loka meN| 316-yuSmad adhmad ke yuSm asm bhAga ko yUya vaya Adeza hote haiM jas pare rhte| 317-ekatva kI vivakSA se yuSm asm ko tva ma Adeza hote haiM vibhakti pare rhte| 318-yuSmad asmad ko AkAra antAdeza hotA hai dvitIyA vibhakti pare rahate / 316-yuSmad asmad se zas ko na Adeza hotA hai| 320-yuSmada asmada ko yakAra Adeza hotA hai anAdeza ajAdi vibhakti prerte| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 321 yuSmadasmadoranAdeze 7 / 2 / 86 / anayorAt syAdanAdeze halAdau vibhktoN| yuvAbhyAm / AvAbhyAm / yuSmAbhiH / asmaabhiH| 322 tubhya-mahayo'Gayi 7 / 2 / 65 / anaryormaparyantasya / TilopaH / tubhyam / 323 bhyaso'bhyam 7 / 1 / 30 / AbhyAM parasya / yuSmabhyam asmabhyam / 324 ekavacanasya ca 7 / 1 / 32 / abhyAM userat / "tvat / mat / 325 paJcamyA at 7 / 1 / 31 / prAbhyAM paJjamyA bhyaso't syAt / yuSmat / asmata / 323 tava-mamau usi 7 / 2 / 66 / anayormaparyantasya tava-mamau sto Dasi / 327 yuSmadasmadbhyAM Gaso'za 7 / 2 / 67 / 5-yuSmadasmadormaparyantasya 'tubhya-mahyau' prAdezau staH 'he' vibhaktau - ityarthaH / 2-'zeSe lopaH' ityanena / 3-yuSmadasmadbhyAM parasya bhyasaH (caturthIbahuvacanasya) 'abhyam' ityAdezaH syAdityarthaH / 4-paJcamyekavacanasyetyarthaH / 5-tvamAvekavacane' iti tvamau / -yuSmata-'yuSmad' zabdAt paJcamIbahuvacane bhyasi 'yuSmad bhyas' iti / 'paJcamyA pat' iti bhyasaH 'at' Adeze Tilopa sidhyati rUpaM 'yuSmat' iti / 7-SaSThaye kavacane / 211-yuSmad asmad ko AkAra Adeza hotA hai anAdeza halAdi pare rahate / 311-yuSm asm ko tubhya mahya Adeza hote haiM ke pare rahate / 323-yuSmad se pare bhyas ko abhyam Adeza hotA hai| 314-yuSmad asmad se pare Gasi ko at hotA hai| 125-yuSmad se pare paJcamI ke myas ko at Adeza hotA hai| 396-gum asma ko tava mama Adeza hote haiM hama pare rahate / 327-yuSmad asmad se pare jasako praya hotA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapulliGgAH 'Rs tava / 'mama / yuvayoH / zrAvayoH / 358 sAma zrakam 7 / 1 / 33 / 3 AbhyAM parasya sAma AkaM syAt / yuSmAkam / asmAkam | tvaSi / mayi / yuvayoH / zrAvayoH / "yuSmAsu / asmAsu / I 326 yuSmadasmadoH SaSThI caturthI- dvitIyAsthayorvA nAvau 8 / 1 / 20 / padAt parayorapAdAdau sthitayoH SaSnuyAdiviziSTayorvA nau ityAdezau staH / 330 bahuvacanasya vasa- sau 8 / 1 / 21 / uktavidhayoranayoH SaSThayAdibahuvacanAntayorvas-nasau staH / 331 temayAtrekavacanasya 8 / 1 / 22 / uktavidhayoratayoH SaSThIcatuthyaikavacanAntayoste me etau staH / 332 tvAmau dvitIyAyAH 8 | 1 | 23 | 1- prama - zrasma chabdAt SaSTayaikavacane 'Gas' vibhaktau 'tavamamau Gasi' iti maparyantasya mamAdeze pararUve 'zruSnadasmadbhyAM Gaso'z' iti Gaso'zAdeze antyalope 'mamabU ma' iti sthite Tilope sidhyati rUpaM 'mama' iti / 2 - 'yuvAvau dvivacane' iti yuvAvo / 6'prAkam ' prAdezAnantaram antyalopapakSe ( 'zeSe' lopaH' ityasthArthe matadvayam 'bhrAtvayasvani mitte taravibhaktau etayoranyasya lopa:' ityekam / zrapara ca 'zeSe' iti SaSThyarthe saptamI tathA ca "maparyaMntAcchepasya lopaH" ityarthaH, tatrAntyalopapakSe idam ) - prAptasya 'zrAmi sarvanAmmaH suT iti' ) suTo nivRtyarthaM ( 'sAma' iti ) sasuTkaniddazaH / 4 - asmAkamasmad' zabdAt SaSTIbahuvacane zrAmi 'grasmad zrAm' iti sthite dalope - 'sAma zrAkam ' iti sUtreNa ( antyalopa iti pakSe ) suTsahitasya zrAmaH 'zrAkam' Adeze savarNadIrghe sidhyati rUpam 'asmAkam' iti 5 - ' yuSmadasmadoranAdeze' ityAtvam / 318 - yuSmad asmad se pare sAmU ko grAkam hotA hai / 326 -- par3ha se pare pAda ke Adi meM sthita SaSThI caturthI- dvitIyA viziSTa yuSmad asmad zabdoM ko vAn no Adeza hote haiM 330 - bahuvacana meM pUrvavat SaSThayAdiviziSToM ko vas nas Adeza hote haiM / 331 - pUrvavat sthitoM ko SaSThI aura caturthI ke ekavacana meM te me pradeza hote haiM / 332 - pUrvavat sthitoM ko dvitIyA ke ekavacana meM tvA mA Adeza hote haiN| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm dvitIyaikavacanAntayostvA-mA, ityAdezau 'staH / "2zrIzastvA'vatu mApIha dattAtta me'pi zarma sH| svAmI te me'pi sa hariH pAtu vAmapi nau vibhuH|| 'sukhaM vAM nau dadAtvIzaH patirvAmapi nau hriH| so'vyAdvo naH zivaM vo no dadyAt senyo'tra vaH sa naH" / / 1 (ekavAkye yuSmadasmadAdezA vktvyaaH)|2 (ekatiG vAkyam) teneha na-odanaM paca tava bhaviSyati / iha tu syAdeva-zAlInAM te odanaM dAsyAmi / 3 (ete vAMnAvAdayosnanvAdeze vA vaktavyAH) anvAdeze tu nityaM syuH / dhAtA te bhakto'sti dhAtA tava bhakto'sti vA / tasmai te nama ityeva / supAt supAd / supAdau / 333 pAdaH pat 6 / 4 / 130 / pAcchabdAntaM yadaGga bhaM tadavayavasya pAcchabdasya pdaadeshH| supdH| supadA / supAdbhayAm / agnimat, agnimad / agnimathau / agnimathaH / 1-itthamatra vivekaH-dvitIyaikavacane 'tvAmau' / caturthISaSThayekavacanayoH 'te-me' iti| vibhaktitrayavahuvacaneSu vas nasau / sarvatra dvivacane 'vAma' 'nau' iti bhavataH / 2-zrIzaH = paramAtmA, tvA - tvAm, mA mAma, iha avatu = rakSatu / sa zrIzaH te = tubhyaM, me = mahyam , api zarma = sukham , dattAt dadyAt ! sa hariH, te = tava, me = mama, svAmI = IzvaraH , vibhuH = viSNuH, vAm = yuvAm , nau= prAvAm , pAtu = rakSatu / 3-IzaH. vAm -- yuvAbhyAm nau = prAvAbhyAm, sukhaM dadAtu / hariH, vAm = yuvayoH, nau = AvayoH, patiH = pAlakaH / sa IzaH, vaH = yusmAn , naH = asmAn, adhyAta rakSyAt / vaH = yuSmabhyam naH = asmabhyam, zivam = kalyANaM dadyAt / atrasaMsAre, sa hariH, vaH = yuSmAkama, naH = asmAkam . sevyaH - sevanIyaH = bhajanIyaH / ityudaahrnnaani| 4-atra tu tiGa-( tiGanta-) dvayam / 5-nityamityarthaH / 6-'agnimanAti' iti vigrhH| (vA0-(1) samAna vAkya meM yuSmad asmad ko ukta Adeza hote haiM / (2) ekatiG zabda samudAya--ko vAkya kahate haiM / (3) ye vAM nau Adi zrAdeza ananvAdeza meM vikalpa se hote haiM, anvAdeza meM nitya ) / 233-pAda zabda ko pad Adeza hotA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapulliGgAH 334 aniditAM hala upadhAyAH kGiti 6 / 4 / 24 / / halantAnAmaniditAmaGgAnAmupadhAyA nasya lopaH kiti Giti / num / saMyogAntasya lopaH / nasya kutvena ngH| 'prAG / prAJcau / praashcH| . 335 aca. 6 / 4 / 138 / luptanakArasyAJcaterbhasyA'kArasya lopaH / 336 cau 6 / 3 / 138 / luptAkAranakAre'Jcatau pare pUrvasyANo diirghH| 'praacH| prAcA / prAgbhyAm / pratyaG / pratyaJcau / pratIcaH / pratyagbhyAm / udaG / udaJcau / 337 uda It 6 / 4 / 136 / ucchabdAt parasya luptanakArAJcaterbhasyAkArasya It / udIcaH / udIcA! udagbhyAm / 1-prAJc + su, nalopaH num 'saMyogAntasya ... ' iti cakAralopaH, 'na' kArasya 'kvinpratyayasya kuH' ityanena H / 2-prAcaH--prapUrvAt paJcadhAtoH kvinnantAt dvitIyAbahuvacane zasi 'bhaniditAM hala upadhAyA kiGati' iti upadhAbhUtasya nakArastha lope 'pra praca pras' iti sthite bhasaMjJAyAM 'pracaH' iti sUtreNAkAralope 'cau' iti sUtrela dIdhai rutve visarge ca sidhyati rUpaM 'prAcaH' iti / 3-prati aJca (zas ) pras , nalopaH, 'pravaH' ityAkAralopaH pUrvasyA'NaH / ('prati' ityetadgatasya 'i' kArasya) dIrghaH, prtiicH| 4-udIcaH - ut pUrvAd aJcadhAtoH kvinantAt zasi takArasya jaztvena dakAre mave valope ca 'ud aca pras' iti sthitau 'uda It' iti praco'kArasya Itve sasya rutvavisagauM sidhyati rUpam 'udIcaH' iti / 334-halanta anidit aGga kI upadhA ke na kA lopa hotA hai kit, Dim pare rahate / 335-luptanakAra aJca ke bhasaMjJaka akAra kA lopa hotA hai / 336-luptanakAra tathA lupta akAra aJcu pare rahate pUrva aN ko dIrgha hotA hai| 337-ut zabda se pare luptanakAra aJcu ke bhasaMjJaka akAra ko IkAra hotA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 338 samaH samiH 6 / 3 / 63 / . vapratyayAnte'JcatI' / samyaG / samyaJcau / samIcaH / samyagbhyAm / 336 sahasya sadhiH 6 / 3 / 15 / tathA / sadhyaG / 'sdhriicH| 340 tirasastiyelope 6 / 3 / 64 / aluptAkAre'zcatau vapratyayAntatirasastiryAdezaH / tiryaG / tiryazcau / tirazcaH / tiryagbhyAma / 341 nAmceH pUjAyAm 6 / 4 / 30 / pUjArthasyAzcatarupadhAyA nasya lopo na / prAG / praanycau| nalopAbhAvAdalopo na / praanycH| prAbhyAm / prAGkSu / evaM pUjArthe prtyngngaadyH| kruG / kaJcau / RubhyAm / payomuk / pyomug.| payomucau / payomugbhyAm / ugittvAnnum / 342 sAnta-mahataH saMyogasya / 6 / 4 / 10 / 1-'sama ityasya 'sami' ityaadeshH'| 2-'na'lopaH, 'alopaH, dIrghaH, yathA prtiicH| 3-vapratyayAnte'zcatau pare 'saha' ityasya 'sadhriH' ityAdezaH syAdityarthaH / 4-sadhrIcaH sahapUrvAd aJcateH kvinnantAt dvitoyAbahuvacane zasi bhasaMjJAyAM 'sahasyasaghriH' iti sadhyAdeze nalope 'sadhri pracU as' iti jAte 'pracaH' iti prakAralope 'cau' iti pUrvasyANo dIpa sidhyati rUpa 'padhrIcaH' iti / 5-'tiri' AdezaH / 'tirazcaH' ityatra 'acaH' iti-prakAralopAnna tiryaadeshH| 6-payo ( jalam ) muJcati-iti vigrahaH / megho'rthaH / 7-'ugidacAM...' ityanena / 8-vidvAn, vidvAMsau / mahAn , mahAntau, ityAdau ca "saMyogAntasya lopaH" ityanena kRtasya sakAralopasyA'siddhatvAnnAntopaMdhatvaM nAstIti 'sarvanAmasthAne cA..' iti dIghoM na prApnoti-ityataH sUtrArambhaH / 338-vapratyayAnta aJcu pare rahate zama ko sami Adeza hotA hai| 336-apratyayAnta aJcu pare rahate saha ko sadhri Adeza hotA hai / 340-alaptAkAra vapratyayAnta aJca pare rahate tiras ko tiri Adeza hotA hai| 341-pUjArthaka aJcu ke na kA lopa nahIM hotaa| 342-saMyukta sAnta aura mahat zabda ke nakAra kI upadhA ko dIrgha hotA hai sarvanAmasthAna pare rahate, sambuddhi ko chor3akara / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C lantapulliGgAH sAntasaMyogasya mahatazca yo nakArastasyopadhAyA dIrgho'sambuddhau sarvanAmasthAne / mahAn / mahAntau / mhaantH| he mahad ! mahadbhyAm / 343 atvasantasya cAdhAtoH 6 / 4 / 14 / atyantasyopadhAyA dIrghA dhAtubhinnAsantasya cAsambuddhau sau pare / dhImAndhImantau / dhImastaH / he dhIman ! / zasAdau mahadavat / bhaateddevtuH'| Dittva sAmarthyAdabhasyApi tterlopH| bhavAn / bhavantau / bhvntH| zatrantasya-bhavan / 344 ubhe abhyastam / 6 / 1 / 5 / / pASTadvitvaprakaraNe ye dve vite te ubhe samudite abhyastasaMze staH / 345 nAbhyastAcchatuH 7 / 1 / 78 / abhyastAta parasya zaturtum na / dadat dadatau / ddtH| 346 jakSityAdayaH SaTa 6 / 1 / 6 / paTa dhAtayo'nye jakSitizca saptama ete abhyastasaMjJAH syuH / jakSat, jatad / jakSatau / nakSataH / evaM jAgrata, daridrat , zAsat , cakAsat / gupa, guv / gupau / gupaH / guThabhyAm / / 347 tyadAdiSu dRzo'nAlocane kaJ ca 3 / 2 / 60 / 1-bhAteH=bhA ( dIptau ) ityasmAt / 2-zatRpratyayAntasya pratvantatvAbhAvAt prAvasantasya cA ...' iti dIghI na / 3-SaSThAdhyAyasyadvitvaprakaraNe / 4-zatRpratyayasya / 5 te caite sapta 'jati jAgR-daridrA-zAsa-dIghoG-vevIGa -cakAstathA / abhyastasaMjJA vijJa thA dhAtavI manibhASitAH / / 143-atyanta kI upadhA aura dhAtubhinna asanta kI upadhA ko dIrgha hotA hai / sambuddhibhinna su pare rhte| 244-chaThe adhpAya ke dvitva prakaraNa meM jo do vidhAna kie haiM ve donoM samudita abhyasta saMjaka hote haiN| 345 abhyasta se pare zat ko num nahIM hotaa| 346-jAgR Adi chaH aura jakSiti ina sAta dhAtuoM kI abhyasta saMjJA hotI hai / 347-tyadAdi upapada rahate ajJAnArthaka daza dhAva se kan pratyaya hotA hai aura svina bhI! Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 laghusiddhAntakaumudyAm tyadAdiSpapadeSu ajJAnArthAd dRzeH kaJ cAt kvin / 348 A savenAmnaH 6 / 3 / 61 / sarvanAmna AkAro'ntAdezaH syAd dRg'-dRza-vatuSu / tAdRk tAdRg / tAdazau / taadRshH| tAdRgbhyAm / vrazceti ssH| jaztvacA / viTa, vidd| vizau / vazaH / viDbhyAm / 346 nazervA 8 / 2 / 63 / nazeH kavargo'ntAdezo vA pdaante| naka naga , naTa, naD / nazau / nshH| nagbhyAm / naDabhyAm / 150 spRzo'nudake kvina 3 / 2 / 58 / "anudake supyupapade spRzeH kvin / "ghRtaspRka, ghRtaspRga / ghRtaspRzau / ghRtaspRzaH / "dadhRka, dadhRga / dadhRSau / dadhRgbhyAm / ratnamuTa , rtnmudd| ratnamuSo / ratnamuDabhyAm / SaTa, SaDa, / SaDabhiH / SaDabhyaH / 2 / SaNNAm / SaTasu, SaTatsu / rutvaM prati SatvasyAsiddhatvAt sasajuSoruriti rutvam / 351 vorupadhAyA dIrgha ikaH 8 / 2 / 76 / -'dRg-dRz-vatuSu' iti sUtramanuvartate / 2-sa' iva dRzyate iti tAdRk bAhulakAta karmaNi kvin / sa iva pazyatIti karmakartari vA vivana, dRzeratra jJAnaviSayatvApattimAtravRttitvAdajJAnArthatA / tad dRz cin, kvinaH sapihAre 'pA sarvanAmnaH' iti dakArasyaprAMtve, 'tAdRza' iti bhavati / su-vibhakto vazceti SaH, Sasya 'jhalAM jazo'nte" iti DA, tasya 'kvin pratyayasyeti' 'gaH', 'vAvasAne' iti vA kH| tAhaka tAdRg / ( kapratyaye tu 'tAdRzaH' rAmavat / ) evameva 'taspaka' ityAdI sAdhane bodhyam / 3-kusvAbhAvapakSe Satvam , jaztvam, vA-catvaM ca / 4-udakara bdabhinne, ityarthaH / 5-'kvin pratyayasya kuH' iti putvam / 5-'RtvigdadhRk ' iti kvinnantanipAtanamidam / 7-'SaT catubhyaMzca' iti nuTa, Sasya jaztve 'SaD + nAm' ityatra 'panAm' iti payuvAsAt 'STunA STuH' iti STutpam, pratyaye bhASAyAM nityam iti Dasya Natve, SaNNAm 348-sarvanAma ko AkAra antAdeza hotA hai haga, dRza , vatu pare rahate / 346-naza ko kavarga atAdeza hotA hai padAnta meN| 350-udakabhinna subanta upapada rahate spRz ghAtu se kvin pratyaya hotA hai| 151-rephavAnta dhAtu kI upadhA ke ika ko dIrgha hotA hai padAnta meN| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapu liGgAH rephavAntayorupadhAyA iko dIrghaH padAnte / 'pipaThIH / pipaThiSau / pipaThIyA'm / 352 num visarjanIyazaLavAye'pi 8 / 3 / 58 / etaiH pratyekaM vyavadhAne'pi iNkubhyAM parasya sasya mUrdhanyAdezaH / STutvena pUrvasya SaH / pipaThISSu, eipaThIH Su / cikiiH| cikIrSoM / cikIAm / cikIrSuH / vidvAna / vidvAMsI / he vidvan ! / 353 vasoH saMprasAraNam 6 / 4 / 131 / vasvantasya bhasya saMprasAraNaM syAt / 'viduSaH / (262) vasuna sviti dH| vidvadbhathAm / 354 puso'suGa 7 / 1 / 86 / / sarvanAmasthAne vivakSite'suG syAt / "pumAn / he puman ! / pumAMsau / puMsaH / pubhyAm / puMsu / ( 204 ) RduzanetyanaG / uzanA / uzanasau / (asya saMbuddhau vA'naG nalopazca vA vAcyaH) he uzana !, he uzanan !, __-'paTh' dhAtoH sannantAt vip , pipaThiSati, iti pipaThIH pipaThiS + su, 'halaGyApa' iti sulope SatvasyA'siddhatvAta 'sasajuSo ruH' iti ruH, 'vo...' iti dIrghaH / 2-ciko+ su 'halaGa yApa' iti sulope, 'rAtsasya' iti sakAralope ca rephasya visargaH, cikIH / 3 vidvAn -viddhAtoH laTaH zatrAdeze zatuzca videH zaturvasuH' iti vasvAdeze'nubandhakhope vidvaszabdAt kRdantasyena prAtipadikAt prathamaikavacane sau 'ugidacAM ' iti numi vidvans s' iti sthitau 'sAntamahataH....' iti doghe 'halaGyAbiti' vibhaktisakAralopa saMyogAntatvena pUrvasakAralope sidhyati rUpaM 'vidvAn' iti / 4-vidvas + (zas ) prs| samprasAraNam ( vasya = utvam , pUrvarUpam, Satvam / 5-pusa + su, prasuG = pumas + sU, sulopaH / 'ugidacA ... ' iti num, 'sAntamahataH' iti dIrghaH / saMyogAntalopaH, pumAn / 352-numa , visarjanIya aura zar ke vyavadhAna meM bhI iNa-kavarga se pare sa koSa hotA hai| 353-vasvanta bhasaMjJaka aGga ko samprasAraNa hotA hai| 344-sarvanAmasthAna kI vivakSA meM pus ko asuG hotA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 laghusiddhAntakaumudyAm he uzanaH ! he uzanasau / uzanobhyAm / uzanassu / anehA / anehasau / he anehaH ! | vedhAH / vedhasau / he dedhaH !! 'vedhobhyAm / 355 asa sulopazca 7 / 2 / 107 / adasa aut syAt sau pare sulopazca / ( 310 ) tadoriti saH / asau / tyadAdyatvam / pararUpatvam / vRddhiH / 356 adaso se do maH 8 / 2 / 80 / aso'sAntasya dAt parasya udUtau dasya mazca / grAntaratamyAd hrasvasya - uH, dIrghasya - UH / amU / ( 152 ) jasaH zI / guNaH / 357 eta Id bahuvacana 8 / 2 / 81 / adaso dAt parasyaitad dasya ca mo bahvarthoktau / pUrvatrAsiddhamiti vibhaktikArya prAkU, pazcAdutvamatve / mUn / mutve kRte ghisaMjJAyAM 'nA" - " bhAvaH / 358 na mu ne 8 / 2 / 3 / zramI / (31) mum / amU 1-evaM 'candramas' zabdaH / 2 - parimANakRtAntaratamyAt / 3 - bahuvacane / 4-pradas ( jas ), tyadAdyatve pararUpe 'jasaH zI' 'zrAdguNe' / 'prade' iti sthitau 'eta Id bahuvacane' iti - Itve dasya mazca zramI / evaM tRtIyAdibahuvacane sarvatra 'bahuvacane jhalyet' iti etvaM kRtvA itvaM dasya matvaM ca vidheyam / 5- 'zrAGo nA'striyAm' ityanena | 6-(7 / 3 / 120) 'nA'-bhAvaduSTau (8280) 'mu' - bhAvasyA'saddhatvAt kathaM (dhisaMjJA ) 'nA' - bhAvaH, ityasiddhatvA'bhAvapratipAdanArthamidaM sUtram / ( vA0--- uzanasa zabda ko sambodhana meM vikalpa se zrama deza hotA hai aura na kA lopa vikalpa se hotA hai ) / 355- adasU ke antya al ko zrI hotA hai su pare rahate / 356-sAntabhinna adasU zabda ke dakAra se pare hrasva ko u, dIrgha ko U Adeza hotA hai aura da ko ma hotA hai / 358 - nA bhAva karane para yA kara cukane para mu-bhAva siddha nahIM hotA / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantastrIliGgAH 93 "nA" - bhAve kartavye kRte ca 'mu- bhAvonAsiddhaH / amunA / amUbhyAm / amIbhiH / amuSmai / amIbhyaH / amuSmAt / amuSya / amuyoH 2 / 'amISAm / iti halantAH puMlliGgAH atha halantAH strIliGgAH 356 naho ghaH 8 / 2 / 34 / ho hasya dhaH syAt jhali padAnte ca / 360 nahi vRti-vRSi-vyadhi-ruci-sahi- taniSu kvau 6 / 3 / 114 / binteSu pUrvapadasya dIrghaH / upAnad / upAnahau / upAnatsu / 'kvinnantatvAta kutvena ghaH / uSNik / uSNihau / uSNigbhyAm / dyauH / divau / divaH / dyubhyAm / 1 " 1-amunA--'adas' zabdAt tRtIyaikavacane TAvibhaktau tyadAdyatve pararUpe ca 'ad A' iti sthite 'adaso serdAdudomaH' akArasya utve dasya ca matve 'amu A' iti jAte 'namune' iti sUtreNa mumAvasyAsiddhatvAbhAvabodhanAt ghisaMjJAyAm 'AGonA striyAm' iti nAdeze sidhyati rUpam 'amunA' iti / adas + bhyAm tyadAdyatvaM pararUpam, supi ceti dIrghaH UtvaM, matvaM ceti amUbhyAm / 2 - amISAm 'adas' zabdAdAmi tyadAdyatve pararUpe 'Ami sarvanAmnaH suT' iti suTi 'ada sAm' iti sthite 'bahuvacane jhalyet' iti aitve 'eta Id bahuvacane' iti ekArasya itve dasya ca makAre zasya Satve sidhyati rUpam 'amISAbhU' iti / iti hantAH puMlliGgAH / '3--'upa' upasargAt 'gaha' ( bandhane ) dhAtoH kvip pUrvasya dIrghaH / upAnat = pAdaprANam ( jUtA ) / evaM nIvRt / prAvRT / marmAvit / amIruk / RtISaT / parItat / ityeteSu pUrvapadadIrghaH / 4 - " RtvigdadhRk'' iti kin / 5 - " diva aut" iti vasya tvam, visargaH / 6 - 'diva ut' iti utvam / ..39 iti halantapuMlliGgAH atha halantastrIliGgAH 359 - naha dhAtu ke ha ko dha hotA hai jhala pare rahate padAnta 1 360 - binta nahi vRti vRSi Adi pare rahate pUrva pada ko dIrgha hotA hai / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 'giiH| girau| girH| evaM puuH| catasraH 'catamRNAm / kA / 'ke| kaaH| srvaavt| 361 yaH sau 7 / 2 / 110 / __ idamo dasya yH| iyam / tyadAdyatvam / prruuptvm| ttaap| dazceti mH| ime| imaaH| imAm / anyaa| (277) hali lopaH, AbhyAm / aabhiH| asyai / asyaaH| anayoH / AsAm / asyAm / Asu / tyadAdyatvam ttaae| syA / tye / tyaaH| evaM tad, etad / vAk / vaag| vaacau| vAgbhyAm / vAkSu / SaS zabdo nityaM bahuvacanAntaH / ( 206) aptRnniti dIrghaH / aapH| apH| 362 apo bhi 7 / 4 / 48 / apastakAro bhAdau pratyaye / adbhiH| adbhayaH 2 / apAm / apsu / dik , dig / dishH| digbhyAm (347) tyadAdiSviti dRzeH kividhAnAdanyatrApi / 'kutvam / haka, hag / dRzau / hagbhyAm / tviT / vidd| tviSo / viDbhyAm 1-gir +su, sulopaH "vorupadhAyA dIrgha ikaH" iti diirghH| rephasya visargaH / gIH vaannii| 2-pU: = nagarI, pUH purau, purH| catasRNAm 'caturazabdAt SaSThIbahuvacane Ami 'tricaturoH' iti catasrAdeze 'aci ra RtaH' iti prAptaM rephAdezaM 'numaMcireti' pUrvavipratiSedhena bAdhitvA 'nuTa' nAmIti prAptasya dIrghasya 'na tisa catas' iti niSedhe "RvarNAnnasya NatvaM vAcyamiti" Natve sidhyati 'catasRNAm' / 4-'kimaH kaH' iti kAdeze striyAM TAp , halGyAviti sulopaH 5-anayA-'idam' zabdAt tRtIyaikavacaneyAvibhaktau tyadAdyatvaM pararUpaM strItve TApi savarNadIrgha 'idA A' iti sthite 'anApyakaH' iti sUtreNa Id bhAgasya anAdeze 'AGi-cApaH' iti ekArAdeze, 'eco'yavAyAvaH' iti ayAdeze sidhyati rUpam 'anayA' iti / 6-'tat' zabdasya striyAM-sA, te, tAH / etat' zabdasya eSA, ete, etaaH| 6-'coH kuH' iti kutvam , 'tvaca' zabdo'yam ! 8'Rtvig' sUtreNa / 9-'kvin-pratyayasya".....' iti sUtre kvin pratyayo ( dRSTo ) yasmAditi bhuvriihiH| tathA ca atra kvin pratyayAbhAve'pi 'tAdRk' ityAdau 'tyadAdiSu dRzo'nA locane ..' ityanena kvin vidhAnadarzanAt bhavatyeva kutvam / 361-idam zabda ke dakAra ko yakAra hotA hai su pare rahate strIliGga meN|| 362-apa zabda ko takAra bhantAdeza hotA hai bhAdi pratyaya pare rahate / iti ha. strii0| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantanapuMsakaliGgAH 1 ( 105 ) sasajuSo ruriti rutvam / sajUH / sajuSau / sajUrbhyAm AzIH / AziSau / zrazIrbhyAm / asau / utva-matve / amU / amUH / ' zramuyA / amUbhiH / amuSyai / zramabhyaH / zramuSyAH / 1 zramuyoH / zrabhUSAm / zramuSyAm / zramRSu / iti halantAH strIliGgAH / atha halantanapuMsakaliGgA: svamorluk / datvam / "svanaDut, svanaDud / svndduhii| (259) caturanadd'horityAm / svanaDvAMhi / punastadat / zeSaM puMvat / "vAH / vArI / vAri / vArbhyAm / catvAri / 'kim / ke / kAni / idam / ime / imAni / ( anvAdeze napuMsake enadvaktavyaH ) enata, enad / ene / enAni / enena / enayo: ' 2 // zrahaH / (248 ) vibhASA GizyoH / ahnI, grahanI / ahAni / 10 363 han / 8 / 2 / 68 / 1 1- atra kvip zradas+TA, tyadAdyatve - pararUpe strItvavivakSAyAM TApU / savarNadIrghaH, 'AGi cApa:' ityetve'yAdezaH, utva matve pramuyA / 2 - pradas + Ge, tyadAdyatvaM pararUpam, TApU, savaraNaM dIrghaH, zradA + ai ityatra 'sarvanAmnaH syAdusvazca' iti syAT, grApazca hrasvaH, vRddhau ukhe matve Satve ca zramudhyai / 3 - muyoH - 'pradas' zabdAt zrosi vibhaktau tyadAdyatve pararUpaM strItve TApi savadIrghe pradA As' iti sthite ' zrAGi cApaH ' iti ekArAdeze'yAdeze ca ' pradayosa iti jAte 'adaso'rdAdudoma:' iti utve matve ca sasya rutve visarge ca sidhyati rUpam 'muyo:' iti iti halanta strIliGgAH / anaDvAhaH = vRSabhA yasmin " 4- "vasukhasu ityanena / 5 - su - zobhanAH yasya vA tatkulam / 6 'vAr' iti rAnto'yaM zabdaH / 7 - catur + (jas ) zi, "caturanaDuho ityAm / 8 - nAtra kimaH kAdezo vibhakterabhAvAt / pratyayalakSaNaM tu na, "na lumateti" luki tanniSedhAt / - zrahan + su sulopaH, "ro'supi " iti nakArasya rephAdezaH visargaH | 10 vA prakAralopaH / 11 halantanapuMsakaliGgAH ( 363 - se pUrva vA0-3 - anvAdeza meM etad zabda ko vikalpa se enat zrAdeza hotA hai / napuMsakaliGga meM ) / 363 - zrahan zabda ko ru pradeza hotA hai| padAnta meM 1 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 laghusiddhAntakaumudyAm - ahannityasya ruH padAnte / 'ahobhyAm / daNDi / (sambuddhau napuMsakAnAM nalopovAvAcyaH) he daNDin ! he daNDi ! dnnddinii| dnnddiini| dnnddinaa| daNDibhyAm // supathi / tterlopH| supthii| supnthaani| 'U, Urga / UrjI / Urji / narajAnAM saMyogaH / tat / te / tAni / yat / ye| yAni / etat / ete| etAni / "gavAk / gocii| gavAJci / punstdvt| gocaa| gavAgbhyAm / zakRt / zakRtI / zakRnti / dadat / ddtii| 364 vA napuMsakasya 7 / 1 / 76 / 1-"hazi ca" iti-utvam, guNaH / 2-supathi-zobhanamArgam-nagaram / dvivacane 'supathI' napuMsakatvAtsarvanAmasthAnasaMjJA'bhAvAd "yaci bham" iti bhasaMjJAyAm, "bhasya TelopaH" iti ttilopH| bahuvacane 'supanthAni' "zi sarvanAmasthAnam" iti zeH sarvanAmasthAnatvAt "tho nyaH" iti nyAdeze "ito'sarvanAmasthAne" iti atve sapanthan + i ityavasthitau upadhAdIrghaH / 3-Uj' dhAtoH kvip / 4-( nakAra-repha jakArANAM saMyogaH) atra vyapadezivadbhAvenA'ntyAc UkArastato numi evaM varNakramaH-- iti bhAvaH / 5-gavAk zabdasya rUpANi klIbe'rcAgatibhedataH / prasandhyavaGpUrvarUpairnavAdhikazataM ( 106 ) matam // 6-gocA-gopUrvakAdaviteH kin pratyaye 'go ac' zabdAt samAsatvena prAtipadikasaMjJAyAM TAvibhaktau 'go aJc prA' iti sthitau aniditAmiti nalope yatve ca 'adhaH' iti aco'kArasya lope sidhyati rUpaM 'gocA' / pUjAyAM tu 'nAnceH pUjAyAm' iti nalopaniSedhe 'pravaG sphoTAyanasya' iti aGi savarNadIce 'gavAJcA' iti avaGAbhayAvapakSe 'sarvatra vibhASA goH' iti vaikalpike prakRtibhAve 'go pravA' iti prakRtibhAvAbhAve 'eGaH padAntAdati' iti pUrvarUpe 'go'zcA' iti rUpaM sidhyati / svamasupsu nava, SaD bhAdau SaTake syuH, trINi jazzasoH / catvAri-zeSe dazake rUpANIti vibhAvaya / gopUrvakAdaJceH kvini, kvinaH sarvApahAre kRdantatvAtprAtipadikatve saH, go praJca +su, sulope aniditAM halaH' iti gasya lopH| "avaG sphoTAyanasya" 364-abhyasta se pare zatpratyayAnta klIbAGga ko vikalpa se num hotA hai sarvanAma Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantanapuMsakaliGgAH abhyastAt paro yaH 'zatA tadantasya klIvasya vA num sarvanAmasthAne / dadanti / dadati / tudt| 365 AcchInadyonu m / 7 / 1 / 80 / avarNAntAdaGgAt paro yaH zaturavayavastadantasya num vA zInadyoH tudantI, tudatI tudanti / 366 zapa-zyanonityam / 7 / 1 / 81 / zaHzyanorAt paro yaH zaturavayavastadantasya nityaM num shiindyoH| pcntii| pacanti / dIvyat / dIvyantI / dIvyanti / dhnuH| dhanuSI / (342) sAnteti dIrghaH / (352) nuvisarjanoyeti ssH| dhanUMSi / dhnussaa| dhanuAm / evaM "caturha virAdayaH / payaH / payasI / pyaaNsi| payasA / payobhyAm / supum| supuNsii| ityavaGi, savarNadIdhaH, cauH kuriti kutvam, jaztve vaikalpike catve ca gavAk, gavAm / prakRtibhAve goak goprag / pUrvarUpe go'k, go'g| pUjAyAM gavAG goprA, go'DaH / iti sau navarUpANi / vistarabhayAnna sarvANi drshitaani| 1-'zatR' prtyyH| 2-dvivcnaantmidm| 3.-'dhana' dhAtoH 'us' pratyayaH 'dhanuSa' zabdo bhavati / dhanuAmityatra rephAntatve'pi dhAtutvAbhAvAt hali ceti voritva ca na dIrghaH / 4-dhanUMSi-'dhanuS' zabdAt prathamAbahuvacane jasi 'jasazasori' iti zyAdeze sarvanAmasthAnasaMjJAyAM napusakasya jhalacaH' iti numi nasyAnasvAre 'sAntamahata: saMyogasyeti' upadhAdIce 'numa visarjanIya zaya'vAye'pi iti sasya Satve sidhyati rUpaM 'dhanUSi' iti / 5-cakSuH, cakSuSI, cakSUSi / haviH, haviSI, havIMSi / 365-avarNAnta aGga se pare zatRpratyayAnta zabdasvarUpa ko num hotA hai vikalpa se zIpratyaya aura nadIsaMjJaka pare rahate / 366--zapa zyan sambandhI AkAra se pare zatR ke avayavAnta zabdasvarUpa ko nitya num hotA hai zI aura nadI pare rahate / iti halantanapuMsakaliGgAH -:: Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 'supumAMsi / zradaH / 'vibhaktikAryam / utva-matve / ama / zramUni / zeSaM puMvat / es iti halantA napuMsakaliGgAH / iti paliGga : athA'vyayaprakaraNama 367 svarAdi-nipAtamavyayam 1 / 2 / 37 / 5 - sanutar / 6-uccais svarAdayo nipAtAzcAvyayasaMjJAH syuH 1 1-svara / 2-a'ntar / 3-prAtar / 4 - punar / 7-nIcais / 8-zanais / - Rdhak / 10 - Rte / 13-pRthak / 14-hyas / 15 - zvas | 16 - divA / 16-ciram | 20-manAk / 11 - ISat | 22 - joSam / 23- tuussnniim| 24bahis / 25--avas / 26 - adhas / 27 - samayA / 28 - nikaSA / 26 - svayam / 11 - yugapat 17 - rAtrau / / 12 - zrArAt / 18 - sAyam / 1- zobhanAH pumAMso yatra tat kulaM-supum, supusI, jasi supumAMsi - 'napuMsakasya jhalacaH' iti num, 'sAntamahataH ' iti dIrghaH / 2- pradas' zabdasya prathamAyA ekavacane rUpam / 3 - syadAdyatvam, (pararupam guNaH ) :- pramUni' pradas' zabdAta (napuMsake) jasi yadAdyatve pararUpe 'jaszasoH zi' iti jasa: zyAdeze 'ada + i' sthitau 'napu Msakasya' jhalacaH' iti numi 'upadhAdIrghe 'pradAni' iti sthitau 'pradaso'serdAdudoma:' iti utve dasya matve sidhyati rUpam 'zramUni' iti / punastadvat rUpANi / iti halanta napuMsakaliGgA athA'vyayA'rthAH 1-svargaMH / 2-madhyam 3-dinAdi ( pratyUSam ) / 4 bhUyaH ( zraprathamam ) / 5 antadhanam / 6 uccasthAnam / 7 nIvasthAnam / 8 kriyAmAnyam / 6 satyam / 10 vinA / 11 ekakAlam / 12 dUraM sAmIpyaJca / 13 bhinnam / 14 pratItadinam / 15 zrAgAmidinam / 16 dinam / 17 rAtriH / 10 dinAvasAnam / ( nizAmukham ) / 16 bahukAlam / 20 alpam / 21 alpam 22 maunam / 23 - maunam / 24 bAhyam / 25 bAhyam / 26 nIcaiH / 27 sAmIpyam / 28 sAmIpyam / 26 prAtmanA / 30 367 svarAdigaNapaThita zabda aura nipAtasajJaka zabdoM kI avyayasaMjJA hotI hai / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayaprakaraNam 30-vRthaa| 31- naktam / 32-na / 33 naJ / 34-hetau| 35-iddhA / 36. addhA / 37-sAmi / 38-vat / 36-brAhmaNavat / 40-kSatriyavat / 41-snaa| 42-sanat / 43-sanAt / 44-updhaa| 45-tirs| 46-antarA / 47antareNa / 48-syok / 46-kam / 50-zam / 41-sahasA / 52-vinA / 53nAnA / 54-svasti / 55-svadhA / 56-alam / 57-vaSaT / 58-zrauSaTa / 56-vauSaT / 60-anyat / 61-asti / 62-upAzu (63-kSamA / 64vihAyasA / 65-doSA / 66-mRSA / 67-mithyA / 68-mudhA / 66-puraa| 70mitho / 71-mithas / 72-prAyas / 73-muhus / 4-pravAhukam / (75pravAhikA) 76- Argahalam / 77-abhIkSNam / 78-sAkam / 76-sArdham / 80-nml| 81.-hiruka / 82-dhika / 83-ath|84-am / 85-aam|86prtaam / 87-prazAna / 88-mA 86-mAGa / (AkRtigaNo'yam ) 10-c| 61-vA / 62-ha / 63-aha 64-eva / 65-evam / 66-nanam / 67-zazvata / vyartham / 31-raassiH| 32-nissedhH| 33-niSadhaH / 34-nimittamaH 35-prAkAzyam 36-sphuTam / ( avadhAraNazca ) / 37-prardhama, jugupsitazca / 38-vat-pratyayaH sAdRzye'yeM / 36-tara yodAharaNan / 40-etadapi / 41-nityam / 42-nityam / 43-nityama / 44-bhedaH / 15-tiraskAraH / 46-madhyaM vinA ca / 47-vinA / kAlabhUyastvam / 48-zIghra, samprati ca / 46-jalaM, mUrdhA nindA sukhaJca / 50-sukham / 51-pAkasmikam / 52-varjanam / 53-anekam / 54-mngglm| 55-pitRdaanm| 56-bhUSaNaM, paryAptiH, zaktiH, pAraNaM niSedhazca / 57-devahavini / 58-devahavidani / 56devhvirdaane| 60- anyArthakam / 61-astItyarthe / 62-aprakAzaM rahasyaJca / 63kSamA / 64-prAkAzaH / 65-rAtriH / 66-asatyam / 67-prstym| 68 vyarthama / 66-pUrvakAle / 70-rahaH, sahAthaH 71-rahaH, sahArthaH / 72-bAhulyam / 73-vaarNvaarm| 74-samAnakAlam ( 75-idaM pAThAntaram ) / 76-balAtkAraH / 77-pauna:punyam / 78sahArthakaH / 76-shaarthkH| 80-nmskaarH| 81-varjanam / 8 -nindA, bhartsanazca / 83-prArambhaH, anantaraM maGgalazca / 84-zIghram / 85-svIkAraH / 86-glAniH / 87samAnm |88-nissevH, zaMkA ca / 86-niSevaH, zaMkA c| 60-samuccayaH / 91vikalpaH / 62-prasiddhiH / 63-pUjA, spaSTatA ca / 14-avadhAraNam / 65-uktaparAmarzaH / 16 nizcayaH, tarkazca / 67 paunaHpunyaM nityazca / hara- 'ekkaalm||16 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 laghusiddhAntakaumudyAm 68-yugapat / 66-bhUyas / 100-kUpat / 101-sUpat / 102 kuvit / 103 net 104-cet / 105-caN / 106-yatra / 107-kaJcit / 108-naha / 106-hanta / 110-mAkiH / 111-mAkim / 112-nkiH| 113-nakim / 114-mAGa / 115-naJ / 116-yAvat / 117-tAvat / 118-svai| (116-nvai)| 120hai| 121-re| 122-zrauSaT / 123-vauSaT / 124-svAhA / 125-svadhA / 126-vaSaT / 127-tum / 128-tathAhi / 126-khalu / 130-kila / 131atho| 132-atha / 133-sussttu| 134-sma / 135-prAdaha / (+upasargavibhaktisvarapratirUpakAzca 136-avadattam / 137-ahNyuH| 138-astiikssiiraa| 136-140-yA / 141-i / 142-I / 143-u| 144-uu| 145-e / 146ai / 147-o| 148-au / 146-pazu / 150-zukam / 151-yathAkathAca / 152. paatt| 153 pyATa / 154 aGga / 155 hai / 156 he / 157 bhoH 158-aye / punaH,prAdhikyazca / 100-praznaH, prazaMsA ca / 101-praznaH prazaMsA ca / 10-bhUri / 103-zaMkA / 104-ydi| 105-yadyarthe / 106-yasmin, garhA''zcaryaJca / 107iSTapraznaH / 10-prtyaarmbhH| 106-biSAdo harSo vAkyArambhazca / 110-varjanam / 111-varjanam / 112-vrjnm| 113-varjanam / 114-niSedhaH / 115-niSedhaH / 116-sAkalyam / 117-sAkalyam / 118-vitarkaH 116-pAThAntara-midam / 120virkaH / 121--dAmam / 122--devahavirdAnam / 123--devhvinim| 124-devahavirdAnam / 115.-pitudAnam / 126--devadAnam / 127-tukaarH| 228-nidazanam / 126-vAkyAlaGkAre mizcaye niSedhe ca / 130--vArtAyAm / (aitihye) alIke ca / 131--maGgalam, prAnantaryam, adhikArazca / 132--upryuktessu| 133--prshNsaa| 134-- atIte, pAdapUraNe ca / 1:5--upakramaH, musanaJca / +upasargapratirUpakAH vibhaktipratirUpakAH svarapratirUpakAzcA'vyayAnItyarthaH / 136-( ava) iti u0 sa0 pra0 / 127--( ahaM ) iti suvibha0 pr0| (ahaMkAravAn ) / 158-(asti) iti tika vi0 pra0 / =vidyamAnadugdhA ( gauH)| 136-sambodhanam / 140 -vAkyasmaraNayoH / 141-sambodhanam / 142--sambo0 / 143--sambo0 / 144--smbo0| 145-sambo0 146--sambo0 / 147--sambo0 / 148--sambo0 / ( ekadezasvarapratirUpakA ime ) / 146-samyak / 150 --shoghrtaa| 171-anAdaraH / 152--sambo0 / 153- sambo0 / 154-sambo0 / 155-sambo0 / 156-smbo0| 157-smbo0| 158-sambo0 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyaprayakaraNam 101 156-dya / 160-viSu / 161-ekapade / 162-yut / 163-AtaH / caadiraakRtignnH| 368 tadvitazcA'savavibhaktiH 1 / 1 / 38 / yasmAt sarvA vibhktitotpdyte sa taddhitAnto'vyayaM syAt / ( parigaNanaM kartavyam ) 'tasilAdayaH prAka pAzapaH / zas prabhRtayaH prAka samAsAntebhyaH / am / pAm / "kRtvo'rthaaH| tasi-vatI / nA-nAnau / etadantamapyavyayam / 'ataH, ityaadi| 366 kRnmajantaH 1 / 1 / 36 / kRd yo mAnta ejantazca tadantamavyayaM syaat| smAraM / jIvase, pibadhye / 170 12ktvA tosana-kasunaH 1 / 1 / 40 / 156-hiMsA / 160--nAnArtham / 161-prakasmAt / 162-nindA / 163-ito'pi / 1-'paJcamyAstamila' ityataH 'yApye pAzapa' iti pryntmityrthH| 2-'bahvalpArthAt "zasa' ityArabhya 'samAsAntAH' iti sUvaparyantAH / 3-'prama' 'prAm' pratyayau, tadantA ityarthaH 4-'saGkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc' ityAdi vihitA kRtvasujAdayastrayaH / 5-tasizca' iti ( ekadigarthe ) vihitaH 'tasi' prtyyH| tena tulyaM...' 'tatra tasyeva' iti vatipratyayazca / 6-'vinaJbhyAM nAnAnau nasaha' iti vihitau| 7-pUrvoktapratyayAntamityarthaH 8-ataH = asmAt (sthAnAt ) kAraNAd vA ( tasilapratyayAnto'yam ) patra = ( ih)| zatazaH anekazaH / ekkRtvH| ityevamAdIni tadudAharaNAni / 6mAnta ejantazca yaH kRtpratyayaH tadantamityarthaH 10-atra Namul (ama ) pratyayaH / smRtvA, smRtvA, ityarthaH 11 - jIvase, (ase ) pratyayaH, jIvanAya-ityarthaH, pibadhyai (zadhyai ) pratyayaH, pAtAyetyarthaH / ( dvAvimau vaidikau ) / 12- ktvA, tosun, kasun , prtyyaaH| ___367 jisa zabda se saba vibhaktiyoM kI utpatti nahIM hotI aise taddhitAnta zabda kI avyaya saMjJA hotI hai| 366-mAnta aura ejanta kRt pratyayAnta zabda kI avyaya saMjJA hotI hai / 370-ktvA tosun aura kasun pratyayAnta zabdoM kI avyA saMjJA hotI hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntakaumulAn etadantamavyayam / 'katvA / udetoH| vispH| 371 'avyayImAvazca 1 / 1 / 41 / aghihri| 372 avyayAdApasupaH 2 / 2 / 82 / avyayAd vihitasyApaH supazca luka / tatra zAtAyAm / (madhyayamakSaNam ) sadRzaM triSu liGgaSu sarvAnu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna 'myeti tadanvayam // iti // "vaSTi bhAgurirallopamavApyorupasargayoH / prApaM caiva halantAnAM yathA vAcA nizA dishaa|| (udAharaNam) vagAhaH / avagAhaH / pidhAnam, apidhAnam / ityavyavAni / ( iti pUrvArddham ) -20: 1-katvA-katvA, tosun udetoH=( udito bhUtvA ityarthaH) kasun-visapaH % (galA ) / 2-pvyymityrthH| 3-'harauM' iti 'apihari' vibhaktyarve'vyayIbhAvaH (smaasH)| 4-lugitynuvrtte| 5-tatra ityataH strItve TAp tasya luka / 6-vikRtaM bhavati / 7-vaSTi-iti bhAguriH- tannAmA-prAcAryaH, pravA'pyoH = pravaapi etayoH. allopamakArasya lopaM vaSTi = Inchati / tathA halantAnAmapi zabdAnAm pApaM ( TAp pratyayaM ) vaSTi = icchati / atra dRSTAntaH-vAcA, nizA, dizA ( ityAdi ) / ityavyayaprakaraNam / ( iti pUrvAddham ) / 371-avyayIbhAva samAsa kI avyaya saMjJA hotI hai| 371-avyaya se kiye gae zrApa aura sup kA luka hotA hai / ityavyayAni / iti pUrvArTama Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH [ prayottarArddham ] atha tiGante bhvAdayaH 103 laT / liT / luT / lRT / leT / loT / laG / liG / luG / lRG ' eSu paJcamo lakAra chandomAtragocaraH kAra vidhisUtram 373 'laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH " 3 | 4 | 66 | 3 - ete daza lakArA: / 2 - pranulomasaGkhyayA paJcamo leTa- eva, natu pratilomasaGkhyA loT, 'chandasi leT' iti sUtrAt / 3-lakArAH / 4 - cakArAt kartari / 5- pratrApi cakArAt 'karttari' iti labhyate / zratha vRttau spaSTaH / zratra ke 'sakamaMkAH' ke 'karmakAH' iti viveka ittham kriyApadaM tu padena yuktaM vyapekSate yatra kimityapekSAm / 'sakarmaka' sudhiyo vadanti zeSastato dhAturakarmakaH syAt // 1 // maMtraka vAcakapadena saha prayukta kriyApadaM 'kim' ityapekSate tatra sa dhAtuH 'sakarmakaH ' baNA devadatto bhakSayati, vrajati, pradhIte - ityAdyayu sarvatra 'kim' sakarmakA ete dhAtavaH / yatra tu kriyApadaM 'kim' ityasya: 'pekSAM na maSA - bhavati, eSate, lajjate, zete - ityAdayaH / ityape nA jAyate'taH kurute te'karmakAH / tathA ca parigaNyate-- lajjA- sattA-sthiti- jAgaraNaM vRddhi-kSaya-bhaya-jIvana-maraNam / zayana -krIDA-ruci - dIptyarthaM dhAtugaraNaM tamakarmakamAhuH // 1 // idaM cApyatra bodhyam dazasu gaNeSu sarvatrApi sakarmakA'karmakAbhyAM kartaryeva lakArA zrata eva garamoyaprayoge sarvatra uktaH ( zrabhihitaH ) kartA / zranukta ( anabhihitaM ) karma / tasmAdeva garIyakriyAyoge karmariNa 'karmaNi dvitIyA' iti zAstreNa dvitIyaiva / kartari ca prAtipadikArthasvAtprathamaiva / yathA - devadatto gRhaM gacchati / caitraH zete, ityAdi / sakarmakebhyaH karmaNi, karmakebhyo bhAve lakArAH bhAvakarmaprakiyAyAM pradarzayiSyante / tatra bhAvaH karma vA 'uktam' 373 - sakarmaka dhAtuoM se karma aura kartA meM tathA akarmaka dhAtuoM se bhAva aura kartA meM lakAra hotA hai / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm / lakArAH sakarmakebhyaH karmaNi kartari ca syurakarmakebhyo bhAve kartari ca / 374 vartamAne laT 3 / 3 / 123 / vartamAnakriyAvRtterdhAtorlaT syAt / zrAvitau / uccAraNasAmarthyAlla 'ne) suttAyAm / kartR vivakSAyAM bhU l iti sthite / (tiyAAdeza vidhisUtra '375 tipa-tasa-jhi sipa-thas-tha-mitra - basa - masa- tAtAM-jha-thAsAthAMdhvamiDa- vahi mahiGa 3 / 4 / 78 / 1 ete'STAdaza lAdezAH syuH / 376 laH parasmaipadam 1 / 4 / 66 / lAdezAH parasmaipadasaMjJAH syaH / (AtmasaMjJA sUtrama) 104 parasmaiparakSAsUtrama 377 taGAnAvAtmanepadam 1 / 4 / 100 / taG pratyAhAraH zAnac kAnacA caitatsaMjJAH syuH / ' pUrva saMjJA'pavAdaH / ( Adamajamada vyUmasyA 378 anudAttaGita grAtmanepadam / 1 / 4 / 12 / anudAtteto Gitazca dhAtorAtmanepadaM syAt / Amavyavastha 376 svaritatritaH kabhiprAye kiyAphale 1 / 3 / 72 / ( abhihitam ), kartA ca 'anuktaH ' ( zranabhihitaH ) / tena tadyoge kartari 'kartR- karaNayostRtIyA' iti sUtreNa tRtIyA karmaNi prAtipadikArthamAtratvAtprathamA ( uktatvAnna dvitIyA ) yathA -- zranubhUyate prAnandazcaitreNa, sthIyate devadatta ena / etanmUlikaivaiSA prasiddhiH - - 'prathamAnto yadA kartA dvitIyA karmaNastadA / yadA kartA tRtIyAntaH prathamA karmaNastadA // 1 // 1 - na itsaMjJA ityarthaH / 2- parasmaipadasaMjJAyA apavAda ityarthaH / 374 vartamAnakAlika kriyAvRtti dhAtu se laTa lakAra hotA hai / 375 - lakAra ke sthAna para tivAdi aThAraha Adeza hote haiM / 376 - lakAra ke sthAna para honevAle Adeza parasmaipada saMjJaka hote haiM / 377--taGa pratyAhAra aura zAnac-kAnac kI zrAtmanepadasaMjJA hotI hai / 378 --- anudAttet aura Gita dhAtukI Atmanepada saMjJA hotI hai / 376 - svaritet aura jita dhAtu ke kartRgAmI kriyAMphala meM grAtmanepada hotA hai / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH svariteto bhitazca dhAtorAtmanepadaM svAyAt kartRgAmini kriyAphale / 380 zeSAt kartari parasmaipadam 1 13 / 78 / zrAtmanepadanimittahInAddhAtoH kartari parasmaipadaM syAt / prathamamurUma-pragati saMjJA sUtram ) 381 tiGastrINi trINi prathama - madhyamottamAH 1 / 4 / 101 / tiGa ubhayoH padayostrayastrikAH kramAdetatsaMjJAH syuH / . eka vacanadi saMjJA sUtram) 382 tAnyekavacana dvivacana bahuvacanAnyekazaH 1 / 4 / 102 / labdhaprathamAdisaMjJAni tiGastrINi trINi ( vacanAni ) pratyekameka vacanAdisaMjJAni syuH / 1 - evaM cAyamatra saGgrahaHzrAtmanepadinaH (1) anudAttetaH ( dhAtavaH ) / (2) GitaH ( dhAtavaH ) kartRgAmikriyAphalAH (3) svaritataH ( dhAtatraH ) / ( 4 ) jitazca ( dhAtavaH ) / 2 - tenetthaM vyavasthA - puruSa: pra0 pU0 sip mipU tena svariteto Jitazca - ubhayapadinaH | tiGa / parasmaipadam e0 va0 di0 va0 ba0 va0 tip jhi tas yas parasmaipadinaH ) / (1) anudAttedbhinnAH ( dhAtavaH (2) GidbhinnAH ( dhA0 ) / katu bhinna- (para) - gAmikriyAphalAH( 3 svaritetaH ( dhA0 ) vasa, (4) tritazca ( dhA0 ) ) (5) svaritedbhinnAH ( ghA0 (6) JidbhinnAzca ( dhA0 ) Atmanepadam puruSa: e0 va0 dvi va0 ba0 pra0 pu0 ta, zrAtAma ma0 pu0 thAsa prAthAma mas u0 pu0 iT, vahi, tha " 105 va0 bha ma0 pu0 u0 pu0 380 zrAtmenapadanimittahIna dhAtu se kartA meM parasmaipada hotA hai / 381 - tiGa ke menapar3ha aura parasmaipada samvandhI tIna tIna trikoM kI krama se prathama, madhyama, uttama saMjJA hotI hai| / dhvam mahi (Ga) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 (madhyamamurUmavidhisUtram 7 383 sma papade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyamaH 1 / 4 / 105 / "tiGa' vAcyakArakavAcini yuSsadi prayujyamAne 'prayujyamAne ca madhyamaH / 384 zrasmadya tamaH 1 / 4 / 107 / 'uzamapuruSalidhisU 9 * tathAbhUte'smadyattamaH / prathamapuru pavidhisUtram ) 385 zeSe prathamaH / 1 / 4 / 108 / madhyamottamayoraviSaye prathamaH syAt / bhUti, iti jAte / 3. ( 386 tiGa zit sArvadhAtukam 3 / laghusiddhAntakaumudyAm n (guNavidhisUtrama tiGaH zitazca dhAtvadhikAroktA etatsaMjJAH syuH / 387 kartari kartari 3 / 1 / 68 / 4 / 113 / karthe sArvadhAtuke pare dhAtoH zap / "388 sArvadhAtukArdhadhAtukayoH 7 / 3 / 84 / " 1 - tikA vAcyaM yatkArakaM ( kartRrUpaM karmarUpaM vA ) tadvAcini = tadvAcake / yathAtvaM bhavati / svaM anubhUyase ( mayA ) / 2 tiGvAcyakArakavAcini prasmadi prayujyamAne'prayujyamAne ca uttamaH (puruSaH) yathA zrahaM bhavAmi / zrahaM anubhUye - ( svayA) / 3 - tiGa vAcyakArakavAcini yuSmadasmadbhinte tadAdizabde prayujyamAne'prayujyamAne ca prathamaH puruSaH ityarthaH / yathA sa bhavati / so'nubhUyate ( tvayA mayA vA ) / 4 'zap', vikaraNo'yaM dhAtu-pratyaya-madhyapAtI / dvivacana, 383-tiGvAcya-kArakavAcI yuSmad ke prayujyamAna tathA aprayujyamAna hone para dhAtu se madhyama puruSa hotA hai / 382 - prApta prathamAdisaMjJaka trikoM ke tIna vacanoM kI krama se ekavacana, bahuvacana saMjJA hotI hai / 384 - uktaprakAra zrasmad ke prayujyamAnA'prayujyamAna hone para uttama puruSa hotA hai / 385 - madhyama, uttama ke viSaya meM prathama puruSa hotA hai / 386 - dhAtvadhikAra meM paThita tiGa zit kI sArvadhAtuka saMjJA hotI hai / 3877 - kartrarthaka sArvadhAtuka pare rahate dhAtu se zapa hotA hai / 388 - sArvadhAtukArdhadhAtuka pare rahate iganta zraGga ko guNa hotA hai / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH anayoH parayorigantAGgasya guNaH / 'avodeshH| bhavati / bhavataH / 386 jho'ntaH 7 / 1 / 3 / pratyayAvayavasya bhasyAntAdezaH / "204 ato guNe" / bhavanti / bhavasi / bhavathaH / bhavatha linistA) 360 ato dI| yaji 7 / 3 / 101 / ato'Ggasya dI? yAdau saarvdhaatuke| bhavAmi / bhavAvaH / bhavAmaH / sa bhavati / tau bhavataH / te bhavanti / tvaM bhavasi / yuvAM bhavathaH / yUyaM bhavatha / ahaM bhavAmi / AvAM bhavAvaH / vayaM bhavAmAMcalanA.) 361 parokSa liTa 3 / 2 / 125 / 'bhUtAnadyatanaparokSArthavRtterdhAtoliTa syAt / lasya tibaadyH| 362 parasmaipadAnA NalatususthalathusaNalvamAH 3 / 4 / 82 / liTastibAdInAM navAnAM gAlAdayaH syuH bhU a, iti sthite / 363 bhuvo vuga luG liToH 6 / 4 / 88 / bhuvo vugAgamaH syAt lubliToraci / SITA ZA/nAmasajAya 1-'eco'yavAyAvaH' iti / 2-bhavati-bhUdhAtoH vartamAne laTi prathamapuruSekavacane lasya tibAdeze sArvadhAtukasaMjJAyAM 'kartari zapa' iti zapi, anubandhalope 'bhU prati' iti sthite 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo' riti guNe'vAdeze sidhyati rUpaM bhavati' iti / 3-bhU+a+anti, pararUpam / 4-akSibhyaH paraM = parokSam tsminkaale| 5-anadyatana iti-vyatItAyA rAtrestarAddhata prAgAminyA rAtraH pUvAddha paryantam (yaH kAlaH saH) pradyatanaH, tadbhinno'nAtanaH / 6-gala, atusa , us / thala , athusa , pra gala, va, ma, / ityAdezAH (nava ) / 7-luGa -liTsambandhini ityarthaH / 386-pratyayAvayava jha ko 'anta' Adeza hotA hai| 360-adanta aGga ko dIrgha hotA hai yatrAdi sArvadhAtuka pare rahate / 361-bhRta anAtana parokSArthavRtti dhAtu se liT lakAra hotA hai / 362-liTa ke sthAna meM tibAdi nau ko palAdi nau hote haiN| 363--bhU dhAtu ko vugAgama hotA hai luGaliTa sambandhI ac pare rahate / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 laghusiddhAntakaumudyAm hiTalanidhisUtro) 364 liTi dhAtoranabhyAsasya 6 / 1 / 8 / liTi pare anabhyAsadhAtvadhayavasyaikAcaH prathamasya dve 'sta AdibhUtAdacaH parasya tu dvitIyasya / bhUva bhava a, iti sthite / agasalo satrama) 365 pUrvo'bhyAsaH 6 / 1 / 4 / atra ye dve vihite tayoH pUrvo'bhyAsasaMzaH syAt / 366 halAdiH zeSaH 7 / 4 / 60 / abhyAsasyAdirhala ziSyate anye halo lupyante / iti valopaH / 367 hrasvaH 7 / 4 5 | abhyAsasyAco hrasvaH syAt / 368 bhavateraH 7 / 4 / 73 / bhavaterabhyAsokArasya aH syaallitti| 366 abhyAse cace 8 / 4 / 54 / 1- halAdInAmekAcAmanekAcAM ca dhAtUnAM prathamAvayavasya dvitvam , ajAdyanekAcAM dhAtUnAM tu dvitIyAvayavasyeti vivekaH / 2-'vRkSaH pracalan , sahAvayavaiH pracalati' iti vuksahitasya bhuvo dvitvam / 3-pratra-anyavyAvRttipUrvakatve sati svAvasthAnatvam = zeSatvam-tadevAha vRttau-anye halo lupyante iti, atrAyaM vizeSo bodhyaH = yatra prAdihala syAt tatra sa eva ziSyate, yatra tu-prAdihala na sambhavettatrAntyasya nivRttimAtramtathA va 'pAda, prAta' ityAdau dakAratakAramAtraM nivartate / 4--mU-dhAtoH 'iztipau dhaatunirdeshe'| 364-amyAsarahita dhAtu ke prathama ekAca avayava ko dvitva hotA hai| AdibhUta aca se pare dvitIya ekAca avayava ko dvitva hotA hai| 365- yahA~ jo do kie gae haiM unameM se prathama kI abhyAsa saMjJA hotI hai| 366--abhyAsa kA Adi hal zeSa rahatA hai anya haloM kA lopa hotA hai / 367--abhyAsa ke aca ko hrasva hotA hai| 368-- bhU dhAtu ke abhyAsa ke ukAra ko prakAra hotA hai liTa pare rahate / 366--abhyAsa meM jhaloM ko jara aura kharoM ko cara hote haiN| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDante bhvAdayaH 106 abhyAse jhalAM caraH syurjazazca / 'jhalAM jazaH khayAM cara iti vivekaH / babhUva / babhUva tuH / bbhuuvuH| 400 liTa ca 3 / 4 / 115 / liddaadeshstingaardhdhaatuksNshH| 401 ArdhadhAtukasyeDa balAdeH 7 / 2 / 35 / valAderArdhadhAtukasyeDAgamaH syAt / babhUvitha / bbhuuvthuH| babhUva / babhUva / babhUviva / bbhuuvim| 401 anadyatane luTa 3 / 3 / 1 bhaviSyatyanadyatane'rthe dhAtorluTa / 403 syatAsIlU-lUToH 3 / 1 / 33 / dhAtoH syatAsI etau pratyayau sto laluTo prtH| shbaadypvaadH| la iti luGlaTorgrahaNam / 404 ArdhadhAtukaM zeSaH 3 / 1 / 144 / tizidbhayo'nyo dhAtoriti vihitaH pratyaya "etatsaMjJaH syAtH / 1-jhalAM jazaH, khayAM caraH, iti tu paramArthaH / 2-bhU, liTa tip, tipo el / bhU+ a iti sthitau vuk dvitve / bhUvabhUva + a / halAdizeSa bhU bhUva+a / abhyAsa hrasve ukArasyA'kAraH / bhasya batvaM babhUva / babhUvitha-bhUdhAtoliTi sipi thali 'prAMdhaMdhAtukasyer3a balAdeH' iti iDAgame bhuvo vugAgame dvitve'bhyAsasaMjJAyAM halAdizeSe hrasve'bhyAsasya 'bhavatera' iti ukArasya prakAre 'abhyAse carca' iti bhasya basve sidhyati 'babhUvitha' iti / 4- niranu. bandhakagrahaNe sAmAnyagrahaNam / 5-aardhdhaatuksNjnyH| 6-'prArdhadhAtukasya' ityanena / 400-liDAdeza tiG kI ArdhadhAtuka saMjJA hotI hai| 401-valAdi ArdhadhAtuka ko iDAgama hotA hai| 402--bhaviSyat anadyatana artha meM dhAtu se luTa hotA hai| 403--dhAtu se sya aura tAs pratyaya hote haiM lRT luGa aura luTa pare rhte| 404-tiGa zita se bhinna dhAtu se vihita pratyaya kI prArdhadhAtuka saMzA hotI hai / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. . laghusiddhAntakaumudyAm 405 luTaH prathamasya DA-gairasaH 2 / 4 / 85 / DisvasAmarthyAdabhasyApi TerlopaH / bhvitaa| 406 tAsastyorlopaH 7 / 4 / 50 / / tAserastezca lopaH syAt sAdau pratyaye 407 ri ca 7 / 4 / 51 / rAdau pratyaye tathA / bhavitArau / bhavitAraH / bhavitAsi / bhavitAsthaH / bhavitAstha / bhavitAsmi / bhavitAsvaH / bhavitAsmaH / 408 lUTa zeSa ca 3 / 3 / 13 / bhaviSyadarthAddhAtorlaTa, kriyArthAyAM kriyAyAM satyAmasatyAM vA / syH| iTa / bhaviSyati / bhaviSyataH / bhaviSyanti / bhaviSyasi / bhaviSyathaH / bhaviSyatha / bhaviSyAmi / bhaviSyAvaH / bhaviSyAmaH / 406 loTa ca 3 / 3 / 162 / "vidhyAdyartheSu dhAtorloTa / 1-luTaH prathamapuruSasthAnikAnAM 'tipa, tasU, jhi, ityeteSAM krameNa 'DA, rau, ras' ityAdezAH syuH ityarthaH / 2-'dodhIvevITAm ' iti niSedhAt-iTo na gunnH| 3-sasyeti bhAvaH / 4-'tAserastezca sasya lopaH (iti bhaavH)| 5-'prAdezapratyayayoH' iti Satvam / 6-bhaviSyanti-bhUdhAtobhaviSyadarthe luTi prathamapuruSa-bahuvacane luTo 'jhi' mAdeze jho' ntaH' iti jhasyAntAdeze 'syatAsI luluToH' iti zapo'pavAde sye prArdhadhAtukasaMjJAyAm 'mArdhadhAtukasyeD balAdeH' iti iTi 'ma i sya anti' iti sthite 'sArvadhAtukAghadhAtukayoH iti guNe'vAdeze sasya Satve pararUpe sidhyati rUpaM 'bhaviSyanti' iti / 7-'vidhinimantraNAmantra,""iti sUtrokteSu / 405-luTa ke prathama puruSa ke tipU, tasU, jhi ko kramase DA, rau, rasa Adeza hote haiM / 406-tAsa aura as ke sa kA lopa hotA hai sAdi pratyaya pare rahate / 407-tAsa ke sa kA lopa hotA hai rAdi pratyaya pare rahate / 408-bhavizyat artha meM dhAtuse lUTa hotA hai kriyArthaka kriyA ke hone vA na hone pr| 406-vidhyAdi arthoM meM dhAsu se loTa hotA hai / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante myAdayaH 111 410 AziSi liGaloTau 3 / 3 / 173 / 411 eru: 3 / 4 / 86 / loTa ekArasya uH / bhavatu / 412 tuhyostAtaDAziSyanyatarasyAm 7 / 1 / 35 / AziSi tuhyostAtaG vaa| 'paratvAt sarvAdezaH bhavatAt / 413 loTo laGvat' 3 / 4 / 85 / loTastAmAdayaH salopazca / 414 tasthasthamipAM tAMtatAmaH 3 / 4 / 101 / GitazcatuNAM tAmAdayaH kramAt syuH| bhavatAm / bhavantu / 415 sehya pica 3 / 4 / 87 / loTaH sehiH, so'piJca / 416 ato heH 6 / 4 / 105 / 1-GiccetyasyAnanyAGitveSa-anaG-mAdiSu caritArthatvAnna bAdhakatvam, (paratvAsarvAdezaH / atra tu 'yutAt' ityAdau guNAdiniSedho Gitvaprayojanam / 2-lavaditi sthAnaSaSThayantAn-lako vatipratyaye siddhayati / tena laGsthAnikasya kAryasyaivAtidezaH, natu laDi vidhIyamAnasya kAryasya, tena 'bhavatu' 'attu' ityAdau aDATau na bhavataH / laGo yathA tamAdayaH salopazca bhavati tathaiva loTo'pi bhavedityarthaH / 3-Dit-lakArasthAnikAnAM 'tas, thasa, thaH, mip' ityeSAM 'tAma, tama , ta, ama' ityete prAdezA kameNa myurityarthaH / / 410-AzIrvAda artha meM dhAtu se liGa aura loT lakAra hote haiM / 411-loTa sambandhI i ko u Adeza hotA hai| 412-AzIrvAda artha meM tu aura hi ko tAtaGa hotA hai vikalpa se / 313-loTa meM laG kI taraha kArya hote haiM / 414-Git sambandhI tasa thasa-ya-mipa ko krama se tAm-tamatta tam Adeza hote haiM / 415-loTa sambandhI si ko hi hotA hai / 416-adanta se pare hi kA luka hotA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm ataH parasya herluk / 'bhava, bhavatAt / bhavatam / bhavata / 417 merniH 3 | 4 | 86 | loTo merniMH syAt / 112 418 Attasya picca / 3 / 4 / 62 / loDuttamasyA syAt pizca / hinyorutvaM na ' itvoccAraNasAmarthyAt / 416 te prAgvAtoH 1 / 4 / 80 / te gatyupasargasaMjJakA dhAtoH prAgeva prayoktavyAH / 420 Ani loT 8 / 4 / 16 / upasargasthAnnimittAt parasya loDAdezasya grAnItyasya nasya NaH syAt / prabhavANi (duraH Satva- tvayorupasargatvapratiSedho vaktavyaH ) duHsthitiH / durbha bAni / ( *antaHzabdasyAG kividhi-NatveSUpasargatvaM vAcyam ) antarbhavAmi / 421 nityaM GitaH 3 / 4 / 16 / 1- bhava - bhUdhAtorloTi madhyamapuruSaikavacane lakSya sipi zapi guNe'vAdeze 'bhava si ityavasthAyAM 'sehya'pica' iti sehi zrAdeze 'ato he' - riti heluki sidhyati rUpaM 'bhava' iti / ( hestAGGAdezapakSe 'bhavatAt iti ) / 2 - pranyathA 'sepicca', 'merniH ' ityubhayatrApi - uradamevoccAritaM bhavet / pANininA 'seyaM: ' 'menu':' iti / 3 - anyathA patvaSTusvayoH raNave ca duHSThitiH, durbhavAriNa, iti syAt / 4- pravidhiH - yathA 'antardhA, 'prAtazcopasarge, ityanena 'graGa::- pratyayaH / kividhiyathA - prantadhiH ' ' upasarge gho kiH' iti 'ki' pratyayaH / NatvavidhiyathA - prantabhaMvArikha / 417 - loT sambandhI mi ko ni Adeza hotA hai / 418-loTa sambandhI uttama puruSa ko ATU kA Agama hotA hai vaha pita hotA hai / 416 - gavisaMjJaka aura upasargasaMjJaka dhAtu se pahale prayukta hote haiM / 420 - upasargastha nimitta ra-Sa-se pare loT sambandhI ani ke na ko ga hotA hai / ( vA0- ( 1 ) balba - Natva ke vidhAna meM dur ko upasargaMtva nahIM hotA hai (2) vidhi, kividhi aura Natva kartavya meM antar zabda kI upasarga saMjJA hotI hai ) 421 - ti lakAra sambandhI sakArAnta uttama puruSa ke s kA nitya lopa hotA hai . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH sakArAntasya Giduttamasya nityaM lopaH / (21) alo'ntyasyeti slopH| bhavAva / bhvaam| 422 anadyatane laGa 3 / 2 / 111 / anadyatanabhUtArthavRtterdhAtorlaG syAt / 423 juGlaG-lavaDudAttaH 6 / 4 / 71 / evaGgasyA'Ta syAt / 424 itazca / 3 / 4 / 100 / Ditolasya parasmaipadamikArAntaM yattadantasya lopaH / abhavat / abhvtaam| 'abhavan / abhavaH / abhavatam / abhavata / abhavam / abhavAva / abhvaam| 425 vidhi-nimantraNAmantraNAdhISTa-saMprazna-prArthaneSu liG 3 / 3 / 161 / eSvartheSu dhaatoling| 426 yAsuT parasmaipadeSadAtto Gicca 3 / 4 / 103 / 1 abhavana-bhUdhAtoranadyatanabhUte laGi prathamapuruSabahubacane jherantAdeze zapi aTi ca 'ma bha ma anti' iti jAne itazceti ikAralope 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNe pravAdeze 'prabhavant' iti dazAyAM saMyogAntalope sidhyati rUpam 'abhavan' iti / -vidhiH-preraNam=prAjJAkaraNam ( bhRtyAdeH) paThet, yajet nimantraNam niyogakaraNam zrAddhabhojanAdipravartanam (dauhitrAdeH) iha bhuJjIta / AmantraNam = kAmacArAnujJA tadicchAnumAramanveSaNA ( ihAsIta bhavAn ) adhoSTaH = prAMdarapUrvikA'dhyeSaNA ( putramadhyApayed bhavAn ) / sampraznaH = sampradhAraNam=ucitA'nucitaparipRcchA ( bho ! vedamadhIyIya---uta takama ) prArthanam = yAcanam ( bho ! bhojanaM lbhey)| 422-anadyatana bhUtArthavRtti dhAtu se laG lakAra hotA hai| 423-luGa, laGa, luGa pare rahate aGgako aTa kA Agama hotA hai, vaha udAtta hotA hai / 424-chita lakAra sambandhI ikArAnta parasmaipada ke ikAra kA lopa hotA hai| ., 425-preraNa-nimantraNa-AmantraNa-satkArapUrvakavyApAra-samprazna aura prArthanA ina athoM meM dhAtu se liGa lakAra hotA hai| 426-liGa sambandhI parasmaipadako yAsuTa Agama hotA hai aura vaha udAtta Git hotA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm liGaH parasmaipadAnAM yAsuDAgamo 'Diza ! 427 liGaH salopo 'nantyasya 7 / 2 / 76 / sArvadhAtukaliGo 'nantyasya sasya lopaH / iti prApte / 428 to yeyaH 7 / 2 / 80 / 114 ataH parasya sArvadhAtukAvayavasya yAs ityasya iy / guNaH / 426 lopo vyoli 6 / 1 / 66 / * bhavet / bhavetAm / 430 jherjus 3 / 4 / 180 / 1 liGo bherjus syAt / bhaveyuH / bhaveH / bhavetam / bhaveta / bhaveyam / bhabeva / bhavema / 1 431 liDAziSi 3 / 4 / 116 / zrAziSi listimardhadhAtukasaMjJaH syAt / 432 vidAziSi 3 / 4 / 104 / AziSi liGo yAsuT kit ( 306 ) skoH saMyogAdyoriti salopaH / 1 - DisvoktiH 'vakSyamAraNA' ityAdau GIbamAvArSA 'kvacidanubandhakArye'pyanalavidhAviti pratiSedhaH' iti jJApanAt / 2- - " prAd guNaH" ityanena / 3 - vakArayakArayorlopaH syAdvala pratyAhAraghaTitava meM ( pare ) 4 - bhavet -- bhUSAtoH vidhiliGi tipi zapi dhanubanvalopa guNe'vAdeze 'bhavati' iti sthitau itazceti ikAralope 'yAsuT parasmaipadeSUdAto vica' pranena yAsuTa 'ato yeyaH' iti yAsa iyAdeze 'bhava iy t' iti sthitau 'bhAd guNaH' iti guNe loponyorvali' iti yalope sidhyati rUpa 'bhavet' iti / 427 - sArvadhAtuka liG ke anantya sakAra kA lopa hotA hai / 428 - zrut se pare sArvadhAtuka ke avayava yAs ko iy hotA hai / 426-yakAra vakAra kA lopa hotA hai balU pare rahate / 430-liG sambandhI jhi ko jusa hotA hai / 431 - AzIrvAda artha meM lie kI ArdhadhAtuka saMjJA hotI hai 432 - AzIrvAda artha meM lie ko yAsuT kit hotA hai / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante mvAdayaH 115 433 kGiti ca 1 / 1 / 5 / gikinDinimitta imlajale guNavRddhI na stH| bhUyAt 'bhUyAstAm / bhUyAsuH / bhuuyaaH| bhUyAstam / bhUyAsta / bhUyAsam / bhUyAsva / bhUyAsma / 434 luG 3 / 2 / 110 / bhUtArthe dhAtorluG syAt / 435 mAGi luGa 3 / 3 / 175 / "srvlkaaraapvaadH| 436 smottare laG ca 3 / 3 / 176 / smottare mAGi lngsyaacvaallung| 437 cli luGi 3 / 1 / 43 / shbaadypvaadH| 438 cleH sic 3 / 1 / 44 / 1-bhUyAstAm-bhUdhAtorAzIliki prathamapuruSadvivacane tasi, sasya 'tasthasthamipAm' iti tAmAdeze 'liDAziSi' iti prArdhadhAtukatvena zapo'bhAve yAsuTi 'bhUyAs tAm' iti sthitau 'suTa tithoH' iti suTi anubandhalope 'bhUyAs s tAm' iti sthite 'kidAziSi' iti kitvena guganiSedhe 'skoH saMyogAcorante ce' ti yAsuTaH sasya lope sidhyati rUpaM 'bhUyAstAm' iti / 3-vasa-masoH sakArasya "nityaM GitaH" iti lopH| 3-bhUtasAmAnye / 4- 'mAGmayoge sarvalakArANAM sthAne lucheva bhvtiityrthH| mA vada, mA votityAdau tu nAyaM mAGa, kintu niSedhArthoM 'mA'-zabdaH / 5-juGi parataH (zabAdIn bAdhitvA) 'cliH' syAdityarthaH / 433 = git kit Git nimittaka iglakSaNa meM guNa aura vRddhi nahIM hotii| 437-bhUtArthaka dhAtu se luG lakAra hotI hai| 435-mAGa upapada rahate dhAtu se luG lakAra hotA hai| 436-sma uttara meM hai jisa mAGa ke aise mAGa phe upapada rahate dhAtu se luG hotA hai, laG bhii| 438-dhAtu se cli hotA hai luGa pare rahate / 438-li ko sica Adeza hotA hai / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 laghusiddhAntakaumudyAm icaavitau| 436 gAti-sthA-ghu-pA bhUbhyaH sicaH parasmaipadeSu 2 / 4 / 77 / ebhyaH sico lukasyAt / 'gApAviheNAdeza-pibatI gRhyte| 440 bhUsubostiGi 7 / 3 / 88 / bha sUetayoH sArvadhAtuke siGi pare guNo na / abhUt / abhUtAm / 'abhUvan / abhUH / abhUtam / abhUta / abhUvam / abhUva / abhUma / 441 na mA yoge 6 / 4 / 74 / aDATau na staH / mA bhavAn bhUta / mA sma bhavat / mA sma bhUt / 442 liGa nimitta luGa kriyAtipatto 3 / 3 / 3 / hetuhetumadbhAvAdi liG-nimittaM tatra bhaviSyatyarthe luG syAkriyAyA aniSpattau gamyamAnAyAma abhvissyt| abhaviSyatAm / abhaviSyan / abhvissyH| abhvissytm| abhaviSyata / abhaviSyama / abhaviSyAva / abhaviSyAma / suvRSTizcedabhaviSyattadA subhikSamabhaviSyat ityAdi zeyam / 1-iNa prAdezI 'gA' / 'piba' prAdezo yasya bhavati sa 'pA' gRhyate, gApograMhaNe iepibatyohaNamiti" bhaassyokteH| 3-abhavan-bhadhAtoluGi prathamapuruSabahuvacane kasya bhayAdeze IDAgame jherantAdeze clo, cleH sici 'gAtisthe ti sico luki 'bhuvo vuga luliTo:' iti vugAgame itazceti IkAralope saMyogAntatvena takAralope ca sidhyati rUpam 'abhUvan' iti / 3-hetuhetumadbhAvAdau ( kAraNakAryabhAbAdau ) dyotye / 4-bhUdhAtuprayogaprakAra nirdezaH kramazaH sarvalakAreSu dharmAt sukhaM bhavati vatsa !. yathA babhava bhaktadhruvasya, bhavitA ca tavApi tacchavaH / lAbho bhaviSyati, bhavAn bhavatu pravRttI dharma. yathA'bhavadasau bhagavatprapannaH // 1 // 436 - gA, sthA, ghusaMjJaka, pA aura bhU dhAtu se pare sica kA luka hotA hai| 440-bhU sU dhAtu ko sArvadhAtuka tiGa pare rahate guNa nahIM hotA hai / 444-mAG ke yoga meM aTa ATa nahIM hote haiM / 442-- hetuhetumadbhAvAdi jo liG ke nimitta, una arthoM meM bhaviSyatkAlika kriyA vAcI dhAtu se luG lakAra hotA hai kriyA kI asiddhi gamyamAna ho to| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH ata 'sAtatyagamane / 2 / atati / 443 ana AdeH 7 / 4 / 70 | abhyAsasyAderato dIrghaH syAt 'liTi / Ata / aattuH| shraatuH| Atitha / AtathuH / Ata / Ata / Ativa / Atima / atitaa| atiSyati / attu| 444 ADajAdInAm 6 / 4 / 27 / ajAderaGgasyA''Ta luG-laG-luGa kSu / Atata / ateta / atyAt / pratyAstAm / luGi sici iDAgame kRte / 445 astisico'pRkte 7 / 3 / 66 / vidyamAnAt sico'stezca parasyApRktasya hala IDAgamaH / 446 iTa ITi 8 / 2 / 28 / daicAd bhavecca yadi te kvacidantarAyo bhUyAt sadA tava vibhubhaMgavAna sahAyaH / dharmAdabhadapi ca tasya sukhaM, svayA''to dharmo'bhaviSyadiha cet sukhamALa (s) bhaviSyat // 1 // 1-nirantaragamane / 2-'na vyatho liTi' iti sUtrAt "liTi' ityanuvartate, tena 'R' dhAtoyaMGa lukaprakaraNe "ararti' ityAdau na dIrghaH liDabhAvAt / 3-Ata-pratadhAtoliTi tipi gali anubandhalope dvitve'bhyAsakAyeM 'pra prata pra' iti sthitI 'prata prAdeH' iti abhyAsasya dIghe punaH savarNadIpa sidhyati rUpam 'mAta' iti / 4-sicca pras ceti ( samAhAre ) sacas' / astIti vidyamAnArthakamadhyayama 'sicas' ityasya vizeSaNama / tathaivAha-vRttI-vidyamAnAtsiva ityaadi| 443-abhyAsa ke Adi akAra ko dIrgha hotA hai| 444-ajAdi aGga ko ADAgama hotA hai luGa, luGa, luGa pare rahate / 440-vidyamAna sica aura asti se pare apRkta hala ko ITa kA Agama hotA hai| 446-iTa se pare sakAra kA lopa hotA hai ITa pare rahate / (vA-ekAdeza karane meM sic kA lopa siddha hotA hai)| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 laghusiddhAntakaumudyAm iTA parasya lopaH syAdITi pare / ( 'sijalopa ekAdeze siddho vAcyaH ) AtIt / prAtiSTAm / 447 sijabhyastalidibhyazca 3 / 4 / 106 / lico'bhyastAdvidezca parasya kitsambandhino jharjus / AtiSuH AtIH / prAtiem / AtiSTa / AtiSam / AtiSva / AtiSma / AtiSyat / Sidha gtyaam|| 448 hrasvaM laghu 1 ! 4 / 10 / 446 saMyoge "guru 1 / 4 / 11 / saMyoge pare hasvaM guru syAt / 450 doghe ca 1 / 4 / 12 / guru syaat| 451 pugantalaghUpadhasya ca 7 / 3 / 86 / pugantasya laghUpadhasya cAGgasyeko guNaH sArvadhAtukArdhadhAtukayoH / (255) dhAtvAderiti sH| sedhati / "Satvam siSedha / 452 asaMyogAllie kina 1 / 2 / 5 / asaMyogAt paro'pilliTa kit syAt / sissidhtuH| siSidhuH siSedhitha sissidhthuH| siSidha / siSedha / siSidhiva / siSidhima / sedhitaa| sedhipyati / 1-sicaH sakAralopasya ("iTa ITi 8 / 2 / 28") pAdikaravenA'siddhasvAd "akaH savasa" iti dIrghA'prAptiriti-tadarthamidaM vartikama / 1-yAtIt-pratadhAtoluGa tipi itazceti IkAralope clau. sici anubandhalope 'prADajAdInAmiti pATi mATazceti vRddhau 'prAta sat' 'prArdhadhAtukasyeD valAdeH' iti sasya iTi takArasya ca 'mastisico'pRkta' iti ITi anubandhalope 'pAta I sa I t' iti jAte 'iTa ITi' sakAralope 'sijlopa ekAdeze siddho vAcyaH' iti vAttikena sijlopasyAsiddhatvAbhAvA. savarNadIrgha siddha rUpama 'mAtItU' iti / 3-ekamAtrikam / 4--dvimAtrikama / 5 "AdezapratyayayoH' ityanena / 6-tena na guNaH / 447-sica, abhyasta aura vid se pare GitsambandhI jhi ko jusa hotA hai| 448-hasva kI laghu saMjJA hotI hai| 446-saMyoga pare rahate hrasva kI guru saMjJA hotI hai| 450-dIrgha kI guru saMjJA hotI hai| 451-puganta aGga aura laghUpadha aGga ke avayava ina ko guNa hotA hai sArvadhAtuka AdhadhAtuka pare rhte| 452-asaMyoga se pare pibhina liT kiTa hotA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH 116 sedhatu / asedhat / sedhet| 'sidhyAt / asedhIt / asedhiSyat / evaM citI saMjJAne / 4 / 1- " kidAziSi" iti yAsuTaH kittvAt GikhAcca na guNaH / 2-IkAra it, diphalaM tu "zvodito niSThAyAm" iti niSThAyAmaniTakatvam / atra prasaGgAd dhAtuSu varNavizeSANAm itkaraNaphalaM dazyate citre - iskaraNe prayojanam varNAnAma ( udAtta ) 'zra' itkaraNe phalamU ilkaraNe pha0 zra itkaraNe pha0 'nA - | itkaraNe pha0 pranudAtta) 'a' - svarita) I m I - u - 1 U R Ke muye yeyieseo yeo idakaraNe pha0 itkaraNe pha0 itkaraNe pha0 itkaraNe pha0 itkaraNe pha0 irapha ikkara pha0 iskaraNa 0 itkaraNe pha0 itkaraNe pha0 itkaraNa pha0 itkaraNe pha0 itkaraNe pha0 itkaraNe pha0 iskaraNe pha0 parasmaipadama zrAtmanepada ubhayapadam "prAditava" iti niSThAyAma "idito maghA " iti "irito vA" iti dhar3avA iTa- niSedha: "zvIdito niSTAyAm" niSTAyoM neT "" "udito vA" iti kive veT "sva ratisUti iti veT " nAglopizA .." "puSAdidya tAdi upadhA hrasvabhAvaH " iti caleraGa "hmayanta " iti vRddhayabhAvaH "noditazca" iti niSThAnatvama zrAtmanepadama udAharaNam "DivataH ktriH " vibhidAdibhyo'Du" - 'pratati' edha - ' edhate' / bhaja-'bharjAta, bhajate' | ( Ji ) phalA - 'praphulataH ' / (Tu ) nadI 'nandati / Nijira - anijat', 'anaikSot' / prata - V | gamlu- zragamat / kaTe-prakaTIt / bhujo-bhugnaH / zI-zete / zriJa zraryAta, ubhayapada "nItaHktaH" iti vartamAne ktaH JiindhI- iddhaH / "Tvito'thuc" I undI: unnaH, uttaH / zamu-zamitvA zAkhA / gup-gopitA, goptA / lokR-pralulokat / zrayate 1 nadi - nandathuH Tuve-vepathuH / DukRJa - kRtrimama / trapUS-trapA, kSamUS-kSamA / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 laghusiddhAntakaumudyAm 'zuca zoke / 5 / gada ghyaktAyAM vAci / 6 / gadati / 453 nergada-nada-pata-pada-ghu-mAsyati-hanti-yAti-bAti-drAti-psAtivapati-vahati-zAmyati-cinoti-degviSu ca 8 / 4 / 17 / upasargasthAnnimitAt parasya neNe gadAdiSu pareSu / prnnigdti| 454 kuhozcuH 7 / 4 / 62 / abhyAsakavarga-hakArayozcavargAdezaH / 455 ata upadhAyAH 7 / 2 / 116 / upadhAyA ato vRddhiH syAt niti Niti ca pratyaye pre| jagAda / jgdtuH| jagaduH / jagaditha / jgdthuH| jagada / 456 Naluttamo vA 7 / 1 / 11 / uttamo Nal vA NitsyAt / jagAda, jgd| jagadiva / jagadima / gaditA / gadiSyati / gadatu / agadat / gadet / gadyAt / 457 ato halAdeleghoH 7 / 2 / 7 / kvacitkakAra-NakArAdonAm-itkaraNa tu kevalaM vizeSaNArtham (vizeSagrahaNArthama) yathA 'iNa' gatau / 'ika' smaraNe "iNo yaNa" "iNavadikaH" iti / cetati, cetataH, cetanti / ciceta / cicitatuH / vicituH cetitaa| cetissyti| cetatu / acetat / cetet / cityAt / pracetIt / pratiSyat / 1-zocati / zuzoca, zuzucatuH, zuzucuH / zocitA / zociSyati / zocatu, zocatAt / prazocat / zocet zUcyAt / azocIt / prazociSyat ityAdi / 2-spaSTAyAm / 3-jagAda--gadghAtoliTi tipi vali prabanundhalope 'liTi dhAtoranabhyAsasya' iti dvitve'bhyAsasaMjJAyAM 'halAdi zeSaH' iti dakAralope 'ga gada pra' iti sthite 'kuhozcuH' iti abhyAsagakArasya jakAre 'prata upavAyAH' iti bUDho siddha rUpaM 'jagAda' iti / 453-upasargasthanimitta se pare ni ke na koNa hotA hai gadAdi pare rahate / 454-abhyAsa ke kavarga hakAra ko cavarga hotA hai| 455-upadhA ke at ko vRddhi hotI hai jita, Nit, pratyaya pare rahate / 456-uttama puruSa kA Nala vikalpa se Nit hotA hai| 457-halAdi dhAtu ke hrasva akAra ko vRddhi hotI hai vikalpa se iDAdi parasmaipada sica pare rhte| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 tiGante bhvAdayaH halAderlaghorakArasya vRddhirveDAdau parasmaipade sici / agAdIt, agadIta / agadiSyat / Nada 'anya zabda / 7 / 458 No naH 6 / 1 / 65 / dhAtvAderNasya naH / NopadezAstvana naatti-naath-'naadh-nnd-nkkn-nRtH| 456 upasargAdasamAse'pi Nopadezasya 8 / 4 / 14 / upasargasthAnimittAt parasya Nopadezasya dhAtornasya NaH / praNadati / praNinadati / nadati / nanAda / 460 ata ekahalamadhye'nAdezAdeliTi 6 / 4 / 120 / lirinamittAdezAdikaM na bhavati yadaGga tadavayavasyA'saMyuktahalmadhyasthasyA'ta etvamabhyAsalopazca kiti / 'nedatuH / neduH / 461 thali ca seTi 6 / 4 / 121 / "prAgukta syAt / neditha / nedathuH / neda / nanAda, nanada / nediva / nedima / nditaa| ndissyti| nadatu / andt| nadet / nadyAt / anAdIt / anadIt / anadiSyat / Tunadi samRddhau / 8 / / __-asphuTe / 2- naI-nATi-nAtha-nAdha-nanda-nakka-na-nRt ityetAn dhAtUna parityajyAvaziSTAH (nakArAdayaH) NopadezAH / NopadezaphalaM tu NatvAdikam / 3-"negaMda-nada-pata-pade" tyAdinA evam / 4-neda tuH-Nad dhAtoliTastasi, tasyAtusAdeze dhAtoNaMsya nave dvitve'bhyAsakAyeM 'na nad atus' iti sthitau 'prata ekahalamadhye'nAdezAdeliTi' iti eNtve'myAsalope sasya rugve visarga sidhyati rUpaM 'nedatuH' iti / 5-prata etvam, abhyAsalopazca ! 6-"prato halAdelaMghoH" iti vikalpena vRddhiH| 458-dhAtu ke Adi meM sthita Na ko na hotA hai / 456-upasargastha nimittase pare Nopadeza dhAtu ke na koNa hotA hai samAsa aura asamAsa meN| 460--liTa ko nimitta mAna kara Adeza Adi nahIM hue haiM jisako, aisA jo zraGga tadavayava asaMyuktahalamadhyastha akAra ko ekAra hotA hai aura abhyAsa kA lopa hotA hai kit liTa pare rahate / 461--pUrvasUtra ko kArya hotA hai seTa thala pare rahate / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 462 AdiniM-Tu-DavaH 1 / 3 / 5 / upadeze dhAtorAdyA pate itaH syuH / 463 idito num 'dhAtAH 7 / 1 / 58 | nandati / nananda / nanditA / nandiSyati / nandatu / anandat / nandet / nandyAt / `anandIt / anandiSyat / arca pUjAyAm / arcati / 122 464 " tasmAnnu dvihalaH 7 / 4 / 71 / I dvihalo dhAtordIrghIbhUtAdakArAt parasya nuT syAt / zrAnarca / zrAnarcatuH arcitA / arciSyati / zrarcatu / zrarcat / zrarthyAt / zrAcIt / zrarciSyat / vraja gatau / 10 / vrajati / vavrAja / vrajitA / vajiSyati / vrajatu / abrajat / vrajet / vrajyAt / 465 vada- vraja- halantasyAcaH 7 / 2 / 3 / eSAmaco vRddhiH sici parasmaipadeSu / "avAjIt / zravajiSyat ! kaTe 6 varSAvaraNayoH | 11 | kaTati / 'cakATa / cakaTatuH / caTitA / kaTiSyati / kaTatu | kaTat / kaTet / kaTayAt / V 3 -- , 1 - idito dhAtonu ma ityarthaH / 1 - anAdIt - durnAdaghAtoluMGi tipi 'bAdiniM. dukhabaH iti ToritsaMjJAyAM lope cAntekArasya cetsaMjJAyAM lope 'idito num dhAtoH' iti numi Ti 'anandati' iti sthitau calau, sici sica iTi tazceti ikAra lope takArasya iTi ca sico lope sidhyati rUpam 'pranandIt' iti / 3 zrata AdeH " iti kRtidIrghAdityarthaH tena 'prAcIt' ityAcau nuT na / 4 zrAnarca - zrarcaghAto liMTi tipi gali dvitve'myAsakAyeM' ' zrathaM zra' iti sthitau 'zrata zrAdeH' iti zrabhyAsasya dIrghe 'tasmAnnuD dvihala:' iti nuTi sidhyati rUpam 'prAnacaM' vrajadhAtoluGi tipi ikAralope zraDAgame clau caleH sici iTi ca 'bada vraja halantasyAcaH' iti vRddhau sidhyati rUpam 'pravrAjIt' hati / prAvaraNe ca' / 7- - "kuhozcuH" iti cutva | 6 - 'varSe' - iti / 5 - zravrAjItITi sico lope dIveM 462 - upadeza meM dhAtu ke zrAdi tri-Tu-Du itvasaMjJaka hote haiM / 463 - idit dhAtu ko numAgama hotA hai / 464-dvihala dhAtu ke dorghIbhUta AkAra se pare nuT hotA hai / 465 - bada braja aura halanta dhAtu ke zraGgAvayava zrac ko vRddhi hotI hai parasmaipada sic pare rahate / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 tiGante bhvAdyaH 466 mayantakSaNazvasa-jAgR-Ni-ztyeditAm 7 / 2 / 5 / hamayAntasya kSaNAdeyentasya zvayatereditazca 'vRddhirneDAdau sici| akaTIt / akaTiSyat / gupU rakSaNe / 12 / 467 gupU dhUpa-vicchi-paNi-panibhya prAyaH 3 / 1 / 28 / ebhya AyapratyayaH syAt svArthe / 468 sanAdyantA dhAtavaH 3 / 1 / 32 / sanAdayaH kamelDintAH pratyayA ante yeSAM te dhAtusaMzakAH / dhAtutvA llaDAdayaH / gopAyati / 466 AyAdaya ArdhadhAtukaM vA 3 / 1 / 31 / 1-prasya yathAsahakhyamimAnyudAharaNAni-maha ( pUjAyAm ) amahIt / kramu (pAdavikSepe) akramIt / haya ( gatau) ahyiit| taNu ( hiMsAyAm ) prakSaNIt / zvas (prANane ) azvasI / jAgR (nidrAkSaye ) prajAgarIta / Nyante chandasi "nonayati dhvanayati" ityAdinA caGi niSiddha Una (parihANe ) ityasya luGi ( mA bhavAn ) UnayIt / ( Tupro ) zvi (vRddhau) azvayIt / (edit ) kaTe (barSAvaraNayoH) prakaTIt / 2-prakaTIta-'kaTa' dhAtoluMGi tipi ikAralope'DAgame clo, sici, iTi, ITipa sico lope sijlopa-ya siddhatvAt savarNadIdhaiM 'ma kaT I t' iti jAte 'prato hamAdelaMghoH' iti vRddhau prAptAyAM 'myanta-kSaNa-svas-jAgR-Ni-zvyeditAm, iti niSedhe sidhyati rUpam 'prakaTot' iti / 3-san-vaca kAmyac-kyA-kyaSo'thAcAraviba-Nija-yaGau tthaa| yaMgAye yaG Niceti dvAdazA'mI sanAdayaH // // 4-gopAyati--gupadhAtoH 'gupU-dhUpa-vicchi-paNi-panimya prAyaH' iti svArthe pAyapratyaye 'pugantalaghUpadhasya ' iti guNe 'sanAdyantAH dhAtavaH' iti 'gopAya' ityasya pAhusaMjJAyo laTi tipi zapi pararUpe sidhyati rUpaM 'gopAyati' iti / 466-hakArAnta, makArAnta, yakArAnta dhAtu aura kSaNa, zvas , jAga, tathA eyanta ziva aura edit dhAtu ko vRddhi nahIM hotii| 467-gupa, dhUpa, viccha, paNa aura pan dhAtuoM se Aya pratyaya hotA hai svArtha meN| 168-san se lekara kameNiGa paryanta pratyayAnta zabdoM kI dhAtu saMjJA hotI hai / 461-ArdhadhAtuka kI vivakSA meM AyAdi vikalpa se hote haiM / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 laghusiddhAntakaumudyAm ArdhadhAtuka vivakSAyAmAyAdayo vA syuH / (kAsyanekAca Am vaktavyo litti)| prAskAsorAvidhAnAn masya' nettvam / 470 ato lopaH 6 / 4 / 48 / ArdhadhAtukopadeze yadadantaM tasyAto lopa ArdhadhAtuke / 471 AmaH 2 / 4 / 81 / AmaH parasya luk| 472 kRJcAnuprayujyate liTi 3 / 1 / 40 / AmantAlliTparAH kRbhvastayo'nuprayujyante / teSAM dvitvAdi / 473 urat 7 / 4 / 66 / abhyAsa RvarNasyA't syAt / vRddhiH| gopAyAJcakAra / dvitvAt paratvAdyaNi praapte| 1-anyathA makArasyetsaMjJAyAM mittvAt "midaghontyAtparaH" iti zAstreNa prAsakAsaghAtvoH-pA-mAs kA mAsa ityatra dogheNa tAdavasthyameveti tayorAm-vidhAnameva vyartha syAt / 2-gopAyAJcakAra-gupadhAtoH 'pAyAdaya prArdhadhAtuke vA' iti vikalpenAyapratyaye 'pugante' ti gaNe dhAtusaMjJAyAM liTi 'kAsyanekAca prAm -vaktavyo liTi' iti pAm pratyaye prAskAsorAmavidhAnAt bhakArasyetvAbhAvena lopAbhAve 'gopAya grAma liT iti sthitau 'mato lopa' ityallope 'prAmaH' iti liTA luki 'kRJcAnuprayujyate liTi' iti liTaparakakRtranuprayoge liTastipi pali kRtro dvitve'bhyAsasaMjJAyAma 'urata' iti abhyAsaRvarNasyAkAre rapare ca kRte 'halAdi zeSaH' iti ralope 'kuhozcuH' iti abhyAsakakArasya cakAre 'gopAyAma caka pra' ityavasthAyAm 'pracogiti' iti RkArasya vRddhau raparatve makArasyAnusvAre parasavarNe ca sidhyati rUpaM 'gopAyAJcakAra' iti ( bhavanuprayoge 'gopAyAMbabhUva', asteranuprayoge 'gopAyAmAsa', pAyAbhAvapakSe ca 'jugopa' iti rUpam / (vA0 kAs aura anekAca dhAtu se Ama hotA hai liT pare rahate / ) 470-ArdhadhAtuka upadezakAla meM jo akArAnta usake akA lopa hotA hai ArdhadhAtuka pare rhte| 471-zrAma se pare liT kA lopa hotA hai| 472-zrAmanta se pare liT paraka kR, bhU as kA anuprayoga hotA hai| 573-abhyAsa RvarNa ko at hotA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH 125 474 dvivacane'ci 1 / 1 / 56 / dvitvanimitte. ci aca Adezo na dvitve kartavye / gAMpAyAJcakratuH / 475 ekAca upadeze'nudAttAt 7 / 2 / 10 / upadeze yo dhaturekAjanudAttazca tata ArdhadhAtukasyeNa na / 'adRdantaiauti-ru daNu-zI-snu-nu-tu-zvi-DI-thibhiH / vRbRjabhyAM ca vinaikAco'janteSu nihatAH smRtAH / / kAntepu-zava lekaH / cAnteSu-pac-muca-rica-vaca-vic-sicaH SaT / chAnteSupracchekaH / jAnISu-tyaja-nijira-bhaja-bhaJja-bhuja-bhrasja-masja-yaja-yuja-rujaraJ-vijira-svA-maJja-sRjaH paJjadaza / dAnteSu-ad-tud-khid-chid-tudanud-padya-bhidyati-dinad-vind-zad-sad-svidya skanda hadaH SoDaza / dhAnteSu-Rdhanudha-budh bandh-yudha rudha rAdha-vya-zudh-sAdh sidhyA-ekAdaza / nAnteSu-manyahanau dvau / pAnte pu-Apa tupa-kSipa-tapa-tip-tRSya-dRSya lipa-lupa-vapa-zapasvapa-sRpastrayodaza / bhAnteSu---yama-rabha lbhstryH| mAnteSu-gam-nam-yam-ramazcatvAraH / zAnteSu -kaz-daMza-diza-dRza-mRza-riz-ruza-liza-viza-spRzo daza / pAnteSu - kRS-tviSa tuSa-dviSa-duSa-puSya-piSa-viSa-ziSa-zuSa-zliSa ekAdaza / sAnteSu-ghasa vasatI dvau / hAnteSu-daha-diha-duha-naha-miha-ruha-liha-vaho'STau anudAttA halanteSu dhAtavastryadhikaM zatam (103) / gopAyAJcakartha / gopAyAcakrathaH / gopAyA / gopAyAJcakAra, 'gopAyAJcakara / gopAyAJcakRva / gopAyAJcakRma / gaM pAyAmbabhava / gopAyAmAsa / jugopa / jugupatuH / jugupuH| __1-Udanto yathA- bhU ( sattAyAm ) / Rdanto yathA-pa (pAlana-pUraNayoH ) / yu(mizraNAmizraNayoH) / ra (zabde ) / kSNu (tejane ) / zIGa ( svapne ) snu ( prasravaNe ) / Nu ( stutau) / TukSu ( zabde ) / Tu prozvi (gativRddha yoH ) DIG ( vihAyasA gatau) / zriJ ( sevAyAm ) / bRGa ( saMbhaktau ) / vRJ (baraNe ) / ityetadvyatiriktA ajantA ekAco pAtavo'niTa ityarthaH / (prasyAM kArikAyoM seTdhAtu-saMgrahaH ) / etadane cA'niTAM halakhAnA saMgrahaH / kramabhane tu lAdhavameva kaarnnm| 2-anudAttAH, ityarthaH / 474-dvitvanimi taka ac pare rahate aca ko Adeza nahIM hotA dvitvakI cikIrSA meM / 475- upadeza ekAca aura anudAttadhAtu se pare zrArdhadhAtuka ko iTa nahIM hotaa| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 476 svarati mUti-sUyati-dhUdito vA 7 / 2 / 14 / svaratyAderUditazca parasya valAderArdhadhAtu kasyeDa vA syaat| jugopitha, jugoptha / 'gopAyitA, gopitA, goptA / gopAyiSyati, gopiSyati, gopsyati / gopAyatu / agopAyat / gopAyet / gopAyyAta, gupyAt / 2agopAyIt / 477 neTi 7 / 2 / 4 / iDAdau sici halantasya vRddhirna / agopIt / agauptIt / 478 bhalo jhali 8 / 2 / 26 / jhalaH parasya sasya lopo jhli| agauptAm / agaupsuH / agaupsIH / agauptam / agaupta / agaupsam / agaupsva / agaupsma / agopAyiSyata, agopiSyata, agopsyat / kSi kSaye / 13 / kSayati / "cikSAya ! "cikSiyatuH cikssiyuH| "(475) ekAva" iti niSedhe prApte 1-gopAyitA-'gup' dhAtoH luTi vivikSite vaikalpike pAyapratyaye 'pugante' ti guNe dhAtu-saMjJAyAM luTastipoDAdeze tAsi 'gopAya tA' iti sthite 'svarati-sUti-sUpatidhUbUdito vA' iti vaikalpike iTi 'prato lopa' iti prakAralIpe sidhyati rUpaM gopAyitA' iti / (prAyAbhAve iTi sati 'gopitA' iDabhAvapakSe 'goptA' iti / ) 2-agopAyItgupadhAtorluchi vivakSite baikalpike pAyapratyaye guNe ghAtusaMzAyAM lustipi ikAralope blau, sici, iTi ITi ca 'a gopAya i sa I t' iti sthitau 'iTa ITI' ti sakAralope sarvaNadoghe 'ato lopaH' iti prakAralope sidhyati rUpam 'pragopAyIt' iti / prAyapratyayAbhAvapakSe svaratIti vaikalpike. iTi ITi pico lope 'vadaghraja halanyasyAca' iti vRddhau prAptAyAM 'neTi' iti niSedhe puganteti guNe sidhyapti rUpam 'agopIt' iti iDabhAvapajJe ca halantalakSaNAyAM vRddhau satyAm 'pragaupsIt' rUpam / 3-iDabhAkpakSa rUpamidam 4-'praco Niti' iti vRddhiH / 5-iych| 476-svaratyAdi aura Udit dhAtu se pare valAdi ArdhadhAtuka ko iTa kA Agama hotA hai vikalpa se| 477-iDAdi sic pare rahate halanta ko vRddhi nahIM hotii| 478-jhala se pare sa kA lopa hotA hai jhala pare rahate / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH 476 kR-sR-bhR-vR-stu-dru-sra--zruvo liTi 7 / 2 / 13 / krAdibhya eva liTa iNna syAdanyasmAdaniTo'pi syAt / 480 acastAsvatthalyaniTo nityam 7 / 2 / 61 / / upadeze'janto yo dhAtustAsau nityAniT tatasthala iN na / 481 upadeze'tvataH 7 / 2 / 62 / upadeze'kAravatastAsau nityAniTaH parasya thala iNa na syAt / 482 Rto bhAradvAjasya 7 / 2 / 63 / tAsau nityAniTa RdantAdeva thalo neD bhAradvAjasya mate / tena anyasya syAdeva / ayamatra saMgrahaH "ajanto'kAravAn vA yastAsyaniTa thali veddym| Rdanta IdRG nityAniTa krAdyanyo liTi seD bhavet // " 1-( RdantabhinneSu ) ajanteSu-aniTsu dhAtuSu krAdiniyamAt = ( 'kR sR bhR vR', sUtrAt ) liTi sarvatra nityamiTa prAptaH, sa ca "acastAsvatthalyaniTo nityam" thali niSidhyate ( pANinimatena ) bhAradvAjamatena "Rto bhAradvAjasya" iti niyamAd vidhIyate / evam akAravAn tAsi nityAniTa yo dhAtustasmAdapi krAdiniyamena liTi sarvatra 'iTa' thali "upadeze'tvataH" iti niSiddho bhAradvAjaniyamena punarvidhIyate / tathA ca matadvayena vikalpaH siddhayati / krameNodAharaNam-yathA cikSayitha, cikSetha / tepitha, tataptha / papitha, papAtha / pecitha, papaktha / iyajitha, iyaSTa / tathA coktaM saMgrahakArikAyAm-ajanto'kAravAnvetyAdi / kiJca IdRka =tAsau nityA'niTa Rdanto dhAtusthali 479-krAdi dhAtuoM se hI pare liT ko iT nahIM hotA, anya aniT dhAtuoM se pare bhI liT ko iT hotA hai| ___480-upadeza meM jo ajanta ghAtu, tAs pare rahate nitya aniT , usase pare thal ko iTa nahIM hotaa| ___481-upadeza meM akAravAn jo dhAtu, tAs pare rahate nitya aniT , usako thala pare rahate iTa nahIM hotaa| 482-tAs pare rahate nitya aniT Rdanta dhAtu ko hI thala pare rahate haT nahIM hotA bhAradvAja ke mata meN| anya dhAtuoM ko to bharadvAja ke mata se iT hotA hI hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 'cikSathi, cikSer / cikSiyathuH / cikSiya / cikSAya, cikSaya / cikSiyiva / cikSiyima | kSetA | kSeSyati / kSayatu | akSayat / kSayet / '483 akRtsArvadhAtukayordIrghaH 7 / 4 / 25 / ajantAGgasya dIrgho yAdau pratyaye na tu kRtsArvadhAtukayoH / zrIyAt / 484 sici vRddhiH parasmaipadeSu 7 / 2 / 1 / igantAGgasya vRddhiH syAt parasmaipade sici / akSaiSIt / akSaiSTAm / abhaiSuH / akSeSyat / tapa santApe / 14 / tapati / tatApa / tepatuH / tepuH / tepitha / 'tataptha / taptA / tapsyati / tapatu / atapat / tapet / tapyAt / atApsIt / atAptAm / atapsyat / kramu pAdavikSepe / 15 485 vA bhrAza-bhlAza-bhramu krama - kumu trasitruTi-lapaH 3 / 1 / 70 / ebhyaH zyan vA kartrarthe sArvadhAtuke pare / pakSe zap / 486 kramaH parasmaipadeSu 7 / 3 / 76 / 128 nityamaniD bhavati, krAdiniyamena sarvatra prAptasyeTasthali ajantatvAt 'acastAsvatthalyaniTaH' iti pANinimatena, "Rto bhAradvAjasya " iti bhAradvAjamatenApi - iniSedhAt / yathAjaha | dadha / yastu na syAdajanto nApyakAravAn sa ca tAsau nityAniDapi liTi sarvatra seTa eva krAdiniyamAt / 1 - cikSayitha- 'kSa' dhAtoH liTi sipi tasya thalAdeze dvitve'bhyAsakArye 'Rto bhAradvAjasya' iti 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guNe'yAdeze sidhyati rUpaM 'cikSayitha' iti / pakSe iDabhAve guNe 'cikSetha' iti / 2 - kRtsArvadhAtukayostu saMcitya, zRNuyAt, ityAdau na dIrghaH / 3 - akSaiSIt - 'kSa' dhAto luGi tipi aDAgame tipa ikAralope calo, bleH sici iniSedhe 'asti sico 'pRkte' iti iTi 'sici vRddhiH parasmaipadeSu' iti vRddhau sidhyati rUpam 'akSepIt' iti / 4 - bhAradvAjamate 'iT anyamate tadabhAvaH / 473- ajanta aGga ko dIrgha hotA hai yAdi pratyaya pare rahate / kRt aura sArvadhAtuka pare rahate nahIM hotA / 484 - iganta aGga ko vRddhi hotI hai parasmaipadaparaka sica pare rahate / 485 - zrAzAdi dhAtuoM ko vikalpa in hotA hai kartha sArvadhAtuka pare rahate / 486 - krama dhAtu ko dIrgha hotA hai parasmaipadaparaka zit pare rahate / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e tiGante bhvAdayaH 126 kramo dIrghaH parasmaipade ziti / krAmyati, krAmati / cakrAma / kramitA / kramiSyati / krAmyatu, kAmatu / akrAmyat, akrAmat / krAmeta, kAmyeta / 'akramIt / zrakramipyat / pA pAne / 16 / pitra-jighra 487 pA-ghrAdhmA-sthA-mnA-dANa- dRzya rti-sarti-zada-sadAM dhama-tiSTha-mana-yaccha-pazyarddha-dhau zIya- sIdAH 7 / 3 / 78 / pAdInAM pivAdayaH syuritsaMzakazakArAdau pratyaye pare / pivAdazo'dantastena na guNaH / pibati / 488 Ata zra galaH 7 / 1 / 34 / zrAdantAddhAtorNala aukArAda ezaH syAt / upapau / 486 Ato lopa iTi ca 6 | 4 | 64 | ajAdyorArdhadhAtukayoH kGidiToH parayorAto lopaH / papatuH / papuH / papitha, papAtha / papathuH / papa / papau / papiva / papima / pAtA / pAsyati / pibatu / apivat / pivet / 460 erliGi 6 / 4 / 110 / ghusaMjJakAnAM mAsyAdonAM ca etvaM syAdArdhadhAtuke kiti liGi "peyAt / ( 436 ) gAtistheti sico luk / apAt / zrapAtAm / 461 yataH 3 / 4 / 110 / 1 - "hmayanta" iti na vRddhiH / 2- upadhAyAmikArasyAbhAvAt / 3 - pApA + zra prabhyAsa hrasvaH, ela pratvam / 4 - ivikalpaH pUrvavat / 5 - peyAt- 'pA' dhAtorAzIliGa, tipi ikAralope 'yAnuT parasmaipadeSvi' ti yAmuTi anubandhalope 'pAyAs t' iti jAte 'sko' riti salope 'eliGi' iti etve - 'peyAt' iti / 487 - pA Adi dhAtuoM ko picAdi Adeza hote haiM itsaMjJaka zakArAdi pratyaya pare rahate / 488 - zrAdanta dhAtu se pare gala ko zrau hotA hai / 486-ajAdi kin hit zrArdhadhAtuka aura iT pare rahate kAra kA lopa hotA hai| 460-ghusaMjJaka aura mAsthAdi dhAtuko etva hotA hai zrArdhadhAtuka kit liGa pare rahate / 461 - sijluka hone para Adanta se hI jhi ko jusa hotA hai / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 laghusiddhAntakaumudyAm sijluki zrAdantAdeva jharjus / 462 usyapadAntAt 6 / 1 / 66 / apadAntAdakArAdusi prruupmekaadeshH| 'apuH| apAsyat / glai harSakSaye / 17 / glAyati / 463 Adeca upadeze'ziti 6 / 4 / 45 / upadeze ejantasya dhAtorAtvaM na tu ziti / jaglau / glAtA / glAsyati / glAyatu / aglAyat / glAyet / 464 vA'nyasya saMyogAdeH 6 / 4 / 68 / ghumAsthAderanyasya saMyogAdardhAtorAta etvaM vArdhadhAtuke kiti liGi / gleyAt, glAyAt / 465 yama-rama namAtAM sa ca 7 / 2 / 76 / / eSAM saka syAdebhyaH sica iTa syAt prsmaipdessu| aglAsIt / aglAsyat / ha, kauTilye / 18 / "harati / 1-apuH-'pA' dhAtoluMGi prathamapuruSabahuvacane jho aDAgame clo, ble: siMci 'gAti-sthA-ghupAbhUbhyaH sicaH parasmaipadeSu' iti sivo luki 'prAtaH' iti jharjusi 'prapAus' iti sthite 'usyapadAntAt' iti AkArasya pararUpe sasya rutve visarge ca sidhyati rUpam 'apuH' iti / 2-zapi aikArasya 'pAya' / 3-jaglau, jaglatuH, jagluH / jaglitha, jaglAtha jaglathuH jagla / jaglau, jagliva, jaglima / 4-aglAsIt-'glai' dhAtolaDi tipi tipa ikAralope'DAgame 'prAdeca upadeze'ziti' iti prAtve blau, sici 'yamaramanamAtAM saka ca' iti saki sica iTi ITi ca 'a glA sa i sa I t' 'iTa-ITI' ti sico lApe savarNadIrgha sidhyati rUpam aglAsot' iti| evaM aglAsiSTAm, aglAsiSuH, ityAdi: "sArvadhAtukA ' iti (ar ) guNaH / 5-(hrasva-) RkArAntatvAdaniT / 462-apadAnta akAra se usa pare rahate pararUpa ekAdeza hotA hai| 4 3 upadeza meM ejanta dhAtu ko prAtva hotA hai zit pare rahate nahIM hotaa| 464-cumAsthAdi se anya sayogAdi dhAtu ke akAra ko ekAra hotA hai vikalpa se zrAdhadhAtuka liG pare rhte| 465-yama, ram, nam aura Adanta dhAtu ko sak kA Agama hotA hai aura sic ko iDAgama hotA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH 466 Rtazca saMyogAdeguNaH 7 / 4 / 10 / Rdantasya saMyogAderaGgasya guNo liTi / upadhAyA vRddhiH| 'jahvAra / jbrtH| jahvaruH / jabartha, jrthuH| jahvara / jahAra, jahvara / jahariva / jahvarima / hrtaa| 467 RddhanoH sye 7 / 2 / 70 / Rto hantezca syasyeT syAt / hvariSyati / hvrtu| advarata / hvaret / 468 guNo'ti-saMyogAyoH 7 / 4 / 26 / arteH saMyogAdadantasya ca guNaH syAt yaki yAdAvArdhadhAtuke liGi ca / 'haryAt / avArSIt / ahvariSyat / zruzravaNe / 16 / 466 zrutraH dhR ca 3 / 1 / 74 / zruvaH zrU ityAdezaH syAt "znupratyayazca / "zrRNoti / 500 sarvadhAtukamapit 1 / 2 / 4 / apitsArvadhAtukaM Gidvat / zrRNutaH / 1-jahvAra-'hva' dhAtoliTi tipi gali dvitve'bhyAsasaMjJAyAM halAdizeSe 'urat' rapare'kAre hakArasya zcurave jhakArasya jakAre 'ja hutu prA' iti jAte Rtasya saMyogAdeguNaH' gharaguNe upadhAvRddhau sidhyati rUpaM 'jahvAra' iti / 5-hvaryAt-'havR' dhAtorAzIliDi tipi ikAralope yAsaTi anubandhalope 'hadU yAs t' iti sthite yAsuTaH kitvAt 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti prAptasya guNasya 'kiti ca' iti niSedhe 'guNo'rtisaMyogAdyoH' iti guNe skoriti sakAralope midhyati rUpaM 'hvaryAt' iti / 3-ahvASTama, prhvaarssH| 4-zapo'pavAdaH / 5 - RvarNAnnasya NatvaM vAcyam / znupratyayasyA'pittvena DisvAt / 'zR' ityetasya na guNaH / "sArvadhAtakA...." iti guNaH / / 466-Rdanta saMyogAdi aGga ko guNa hotA hai liTa pare rahate / 467-Rdanta aura han dhAtu se pare sya ko iTa kA Agama hotA hai / 468-R dhAtu aura saMyogAdi Rdanta dhAtu ko guNa hotA hai yaka pare rahate aura ArdhadhAtuka pare rhte| 466-zru dhAtu ko zR Adeza hotA hai| aura znu pratyaya hotA hai| 500-pibhinna sArvadhAtuka Gidvat hotA hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 laghusiddhAntakaumudyAm 501 huznuvoH sArvadhAtuke 6 / 4 / 87 / huznuvoranekAco'saMyogapUrvasyovarNasya yaNa syAdaci sArvadhAtuke / 'zrRNvanti / zrRNoSi / zrRNutha / zrRNomi / 502 lopazcAsyAnyatarasyAM myoH 6 / 4 / 107 / asaMyogapUrvasya pratyayokArasya lopo vA mvoH parayoH / zrRNvaH / zrRNuvaH / zrRNmaH, zrRNumaH / zuzrAva / zuzruvatuH / zuzruvuH / zuzrotha / zuzruvathuH / zuzruva / zuzrAva, zuzrava / zuzrUva / zuzruma / zrotA / zroSyati / zrRNotu / zrRNutAt / zrRNutAm / shrRnnvntu|| - 503 utazca pratyayAdasaMyogapUrvAta 6 / 4 / 106 / asaMyogapUrvAta pratyayAduto herluka / zrRNu, / zrRNutAta |shrRnntm |shrRnnut / guNAvAdazau / 'zrRNavAni / zrRNavAva / zrRNavAma / azrRNot / azrRNutAm / azrRNvan / ashrRnnoH| azrRNutam / azrRNuta / azrRNavam / azrRNva, azrRNuva / azrRNma, azrRNuma / zrRNuyAt / zrRNuyAtAm / shrRnnuyuH| zrRNuyAH / zrRNuyAtam / zrRNuyAt / zrRNuyAm / zrRNuyAva / zrRNuyAma / zrRyAt / azrauSIt azro pyat / gamla gatau / 20 / ___2-zRNvanti-'zru' dhAtoliTi prathamapuruSabahuvacane jhau jherantAdeze 'dhruvaH zR ca' iti zR ityAdeze znupratyaye ca 'zRnu anti iti sthite 'sArvadhAtukamapit' iti kitve guNAbhAve 'huznuvoH sArvadhAtuke' iti yaNi Natve ca siddha rUpaM 'zRNvanti' iti / 2-"pADuttamasya picca" iti 'pAT' / 3-"prakRtsAvadhAtukayoH' iti dIrghaH / 4-azrauSIt-'zru' dhAtoluGi tipi ikAralope clau cle: sici aTi ieinaSedhe ITi 'azru sa I t' iti jAte 'sici vRddhiH parasmaipadeSa' iti ukArasya 'vRddhau sasya Satve 'azrauSIt' iti rUpam / azropot , azrauSTAma , azrauSuH / azrauSIH, azrauSTama , azrauSTa / prazrauSama , azraupva, azrauSma / atra sarvatra "sici vRddhiH parasmai..." ityanena vRddhiH / __501-hu dhAtu aura znupratyayAnta jo anekAca aGga, tadavayava asaMyogapUrvaka uvarNa ko yaNa Adeza hotA hai ajAdi pratyaya pare rahate / 502-asaMyogapUrvaka pratyayake ukAra kA lopa hotA hai vikalpase vakAramakAra pare rhte| 503-asaMyogapUrvaka pratyaya ke ukArAnta aGga se pare hi kA luka hotA hai / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH 504 iSu-gami-yamA chaH 7 / 1 / 77 / eSAM chaH syAt ziti / gacchati / 'jagAma / 505 gama-hana-jana-khana-ghasAM-lopaH kGityanaGi 6 / 4 / 18 / eSAmupadhAyA lopo'jAdau kGiti na tvaGi / jgmtuH| jagmuH jagamitha, jagantha / jagmathuH / jagma / jagAma, jagama / jagmiva / jagmima / gantA / 506 gameriTa parasmaipadeSu 7 / 2 / 58 / gameH parasya sAdaMrArdhadhAtukasyeT syAt parasmaipadeSu / gamiSyati / gacchatu / agacchat / gacchet / gabhyAt / 507 pupAdi-yu tAdya tRditaH parasmaipadeSu 3 / 1 / 55 / zyanvikaraNapuSAderyutAdelUditazca parasya bleraG parasmaipadeSu / "agamat / agamiSyata / iti prsmaipdinH| 1-gam, gam + a, zeSelopaH' zcutvam, "prata upadhAyAH" iti vRddhiH| 2-jagmatuH'gam' dhAtoliTi tasi pratusAdeza dhAtodvitve pUrvasyAbhyAsasaMjJAyAM halAdizeSe 'kuhoznu' riti gakArasya jakAre 'ja gamU pratus' iti sthite 'gam-hana-jane' ti upadhAlope sasya rutve visarge ca sidhyati rUpa 'jagmataH' iti / 3'-gantA' ityatra gam + tA, iti sthitI makArasya "nazcApadAntasya...." iti anusvAraH, anusvArasya yayi parasavarNaH" / 4-agacchat-'gama' dhAtorlaGi tipi ikAralope aDAgame zapi 'iSu gami-yamAM chaH' iti makArasya chakAre 'che ca' iti tugAgame 'agat ch at' iti jAte takArasya zcutvena cakAre parasaMyoge siddhaM rUpaM 'agacchat' iti / 5-agamat, agamatAma, pragaman / agamaH, agamatama, agamata / agamama , agamAva, agamAma / 504-iS gama yama ko cha Adeza hotA hai zit pare rhte| 505-gama, han, jan, khan, ghas kI upadhA kA lopa hotA hai ajAdi kit Dit pratyaya pare rahate, aGa pare rahate nahIM hotaa| 506-gama se pare sAdi ArdhadhAtuka ko iTa kA Agama hotA hai parasmaipada pare rhte| ___507-zyanvikaraNa puSAdi, dyutAdi aura lUdita se pare li ko aGga hotA hai parasmaipada pare rahate / iti parasmaipadinaH / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 laghusiddhAntakaumudyAm zratha prAtmanepadinaH - eSa vRddhau / 1 / 508 Tita AtmanepadAnAM Tere 6 / 4 / 76 / Tito lasyAtmanepadAnAM Teretvam / edhate / 506 to GitaH 7 / 2 / 81 / ataH parasya GitAmAkArasya iy syAt / 'edhete / edhante / 510 thAsaH se 3 | 4 | 80 | Tito lasya thAsaH se syAt / edhase / edhethe / edhadhve / "274 ato guNe" / edhe / edhAvahe / edhAmahe / 511 ijAdezca gurumato'nRcchaH 3 / 1 / 36 / ijAdiryo dhAturgu rumAnRcchatyantastata zram syAlliTi / 512 zrAmpratyayavat kRJo'nuprayogasya 1 / 3 / 63 / Ampratyayo 'yasmAdityatadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / gramprakRtyA tulya 1 - edhete - 'e' dhAtolaMTi prathamapuruSadvivacane zrAtAmAdeze zapi 'edh pra prAtAm' iti sthitau 'prAto GitaH' iti prakArasya iyAdeze 'lopo byorvali' iti yakAralope guNe 'Tita zrAtmanepadAnAm' iti Terelve sidhyati rUpam 'edhete' iti / 2 - tadguraNa saMvijJAno'tadguNasaMvijJAnazceti dvividho bahuvrIhiH / tasya = anyapadArthasya ( pradhAnIbhUtasya ) guNAH = vizeSaraNAni teSAM saMvijJAnam = kriyAnvayitayA jJAnaM vidyate yatra sa tadguNasaMvijJAnaH yathA "lambakarNamAnaya" ityAdau zranyapadArthasya ( pradhAnIbhUtasya ) puruSAdeH guraNAH kararNAdayaH zrAnayana kiyAnvayitayA pratIyante / yatra ca - pradhAnIbhUtAnyapadArthaM vizevaraNAni kiyAnvayitayA na vijJAyante so'tadguNasaM vijJAna:- yathA "dRSTasAgaramAnaya" 1 athAtmanepadinaH 508 - Tit lakAra sambandhI zrAtmanepada kI Ti ko etva hotA hai / 506 - kAra se pare Git ke aa ko iya hotA hai / 510 - Tit lakAra ke thAs ko se Adeza hotA hai / 511 - ijAdi gurumAn dhAtu se Rcchati ko chor3akara grAma hotA hai / 512 anuprayujyamAnaM kR dhAtu se prakRti ke tulya zrAtmanepada hotA hai / (arthAta zrama prakRti yadi AtmanepadI ho to kRJa se zrAtmanepada hotA hai, anyathA nahIM ) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH 115 manuprayujyamAnAta 'kRmo'pyAtmanepadam / 513 liTastajhayorezireca 3 / 4 / 81 / liDAdezayostajhayorezirejetau staH / 'edhAJcaka / edhAJcakAte / eghAJcaphire / edhAJcakRSe / edhaanyckaathe| 514 iNaH pIdhvaM luGaliTAM dho'GgAt 8 / 3 / 78 / irANantAdaGgAt pareSAM SodhvaMluGliTAM dhasya DhaH syAt / edhAJcakRDhave / edhAJcaka / edhAzcavahe / edhAJcakamahe / edhAmbabhUva / edhAmAsa / edhitaa| edhitArau / edhitAraH / edhitAse / edhitAsAthe / 515 dhi ca 8 / 2 / 25 / dhAdau pratyaye pare sasya lopaH / edhitAdhve / ityAdau pradhAnIbhUtasyAnyapadArthasya puruSAdevizeSaNAni-sAgarAdayaH- prAnayana-kiyAnvayitayA na pratIyante / tathA ca prakRte "prAmpratyayavad" iti-pratadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH, tena pAmpratyayavinimuktaH prAmapratyayasya prakRtibhUto dhAtareva gRhyate, iti / tathA cAnena sUtreNedaM tattvaM bodhyate-yasmAddhAtorAma pratyayaH kRtaH sa cetparasmaipadI tadA prayujyamAnAskRJo'pi parasmaipadaM syAt, yadyAtmanepadI syAt ( prakRtibhUto dhAtuH tadA kRno'pyAtmanepadam / ubhayapaditve ca kRtro'pyubhayapadameva prayoktavyam iti / 1-jo nitvAtkartR-bhinna-(para)-gAmini kyiAphale parasmaipadaM prApnoti, tatrAcaM vyavasthA pyate, 'prAm' yasmAd (dhAtoH) vihitaH, tasya ( dhAtoH ) yadyAtmanepadaM syAttadaiva kulo'pyAtmanepadaM syAdanyathA na / tena "indAJcakAra ' ityAdau na (taG) prAtmanepadam / 2-edhAJcaka-'e' dhAtoliTi 'ijAdezca gurumato'nRcchaH' ityAm prAmaH iti. liTo luk 'eAm' iti sthitau 'kRJcAnuprayujyate' iti liTaparakakRJo'nuprayoga mAtmanepadatvAt liTaH sthAne tapratyaye ezAdeze ko dvitve'bhyAsakArya 'edhAm caka e' iti jAte 'asaMyogAt liT kit' iti kitvAd guNaniSedhe yaNi makArasyanusvAre parasavaNe ca 'edhAncaka' iti rUpam / 513-liTa ke ta aura jha ko eza ireca Adeza hotA hai| 514-iNagata ase pare SIdhvam aura luGa, liT ke dhakAra ko DhakAra hotA hai| 515-dhAdi pratyaya pare rahate sa kA lopa hotA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 laghusiddhAntakaumudyAm . 516 ha eti 7 / 4 / 52 / tAsastyoH sasya haH syAdeti / pare / edhitAhe / edhitAsvahe / edhitAsmahe / edhiSyate / edhiSyate / edhiSyante / edhiSyase / edhiyethe / edhissydhve| edhiSye / edhiSyAvahe / edhiSyAmahe / 517 AmetaH 3 / 4 / 60 / loTa ekArasyAm syAt / edhatAm / eghetAma / edhantAm / 518 savAbhyAM vAmau 3 / 4 / 11 / savAbhyAM parasya loDetaH kamAd vAmau stH| 'edhasva / edhethAm / edhdhvm| 516 eta ai 3 / 4 / 63 / loDucmasya eta ai syAt / edhe / edhAvahai / edhAmahai / (167) prATazca / aidhata / aidhetAm / aidhanta / aidhthaaH| aidhethAm / aidhadhvam / aidhe| aidhAvahi / aidhAmahi / 520 liGaH sIyuTa 3 / 4 / 102 / usalopaH / edheta / edheyAtAm / 521 jhasya ran 3 / 4 / 105 / liGo jhasya ran syaat| edheran / edhethaaH| edhedhvam / 522 iTo't 3 / 4 / 106 / 1-eghase' iti siddhe ekArasya vasvam / 2-iti sUtreNa vRddhaH / 3-'liGaH salopo'nantyasya' ityanena / 'lopo vyorvali' iti yalopaH / 4-edheran-'e' dhAtoH vidhiliGi prathamapuruSavahuvacane jhAdeze zapi 'liGaH sIyuTa' iti sIyuTi 516-tAsa aura asti ke sa ko ha hotA hai ekAra pare rahate / 517-loTa ke e ko zrAma hotA hai| 518-sa-va se pare loT ke ekAra ko va ama hotA hai / 516-loTa ke uttamapuruSa ke ekAra ko aikAra hotA hai| 520-liG ke tibAdi ko sIyuTa kA Agama hotA hai| 521-liG ke jha ko ran Adeza hotA hai| 522-liGa sthAnika iTa ko at Adeza hotA hai / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 tiGante bhvAdayaH liGAdezasya iTo't syAt / edheya / edhevahi / edhemahi / 523 suTa tithoH 3 / 4 / 107 / liGastathoH suT / 'yalopaH / ArdhadhAtukatvAt salopo na / edhiSISTa / edhiSIyAstAm / edhiSIran / edhiissiissttaaH| edhiSIyAsthAm / edhiSIdhvam edhiSIya / edhiSIvahi / edhiSImahi / aidhiSTa / aidhiSAtAm / ___524 AtmanepadeSvanataH 7 / 1 / 5 / anakArAt parasyAtmanepadeSu jhasya adityAdezaH syAt / aidhiSata / aidhiSThAH / aidhiSAthAm / aidhiDhvam / aidhiSi / aidhipvahi / aidhiSmahi / aidhipyata / aidhipyetAm / aidhipyanta / aidhiSyathAH / aidhipyethAm / aidhiSyadhvam / aidhipye / aidhipyAvahi / aidhiSyAmahi / kamu kAntau / / 525 kamaNiGa 3 / 1 / 30 / svArtha GitvAttaGa kAmayate / 526 ayAmantAlbAyyatnivaSNupu 6 / 4 / 55 / Am anta aAlu aAyya itnu iSNu eSu NerayAdezaH syAt / kAmayAcakra / (466 ) "aAyAdaya iti NiGvA / cakame / cakamAte / cakamire / 'liGaH salopo'nantyasya' iti salope edha a Iya jha' iti sthitau 'jhasya ran'iti ranAdeze 'lopo vyovali' iti yakAralope'kArekArayoguNe sidhyati rUpam 'edheran' iti / 1-sIyuTo yakArasya lopaH / 1-edhiSIdhvama atra 'dhvama ' ityasya, iNaH paratve'pi, praGgastha-iNantatvAbhAvAt 'iNaH pIdhvaMluGa ....' iti DhatvaM n| 'aidhiDhdhama' ityatra tu sijviziSTasyAGgasaMjJA sijavayava iT iti-praGgAntarbhUtatvena, ('dhi ca' iti sakAralope ) ieNantAGgatvaM na bhavati Dhatvama / 3-aidhiSTa-'aidh' dhAtoluMGi tAdeze prATi "prATazceti' vRddhau 'aidha ta' iti sthitau clo, pleH siMci 'prArdhadhAtukasyeDvalAdeH' iti iMTi, sasya patve pTurave ca sidhyati rUpam 'aiviSTa' iti / 4-icchaayaamityrthH| 5-'pAyAdaya prArdhadhAtuke vaa'| 523-liGa sambandhI takAra, dhakAra ko suTa kA Agama hotA hai / 524.--anakAra se pare Atmanepada sambandhI jha ko at Adeza hotA hai| 525 kama pAtu se piDa pratyaya hotA hai svArtha meM / 526-Ama di pratyaya pare rahate Ni ke sthAna meM aya Adeza hotA hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 138 laghusiddhAntakaumudyAm cakamiSe / ckmaathe| cakamidhve / ckme| cakamivahe / cakamimahe / kAmayitA, kamitA / kAmayitAse / kAmayiSyate, kamiSyate, kAmayatAm / akAmayata / kAmayeta / kAmayiSISTa / 527 vibhASeTaH 8 / 3 / 76 / ___ iNaH paro ya iT tataH pareSAM pIdhvaMluGliTAM dhasya vA ddhH| kAmayiSIdavam, kAmayiSIdhvam / kamiSISTa / kamiSIdhvam / 528 Ni-zri-dru- bhyaH katari cng3| 1 / 48 / NyantAcchyAdibhyazca clezcaG syAt karbarthe luGi pre| kAmi ata iti sthite| 526 NeraniTi 6 / 4 / 51 / aniDAdAvArdhadhAtuke pare NerlopaH syAt / 530 No caGayupadhAyA hrasvaH 7 / 4 / 1 / caG pare Nau yadaGga tasyopadhAyA hrasvaH syAt / 531 caGi 6 / 1 / 11 / caGi pare anabhyAsasya dhAtvavayavasyaikAcaH prathamasya dve sto'jaaderddhitiiysy| 532 sanvallaghuni caG pare'namlope 7 / 4 / 63 / 527-iNa se pare jo iTa, usase pare SIdhvaM aura luGa, liT ke dha ko Dha hotA hai vikalpa se| 528-Nyanta se pare aura zri, dru, sru dhAtuoM se pare cli ko caG Adeza hotA hai kartha luGa pare rhte| 526-aniDAdi ArvadhAtuka pare rahate Ni kA lopa hotA hai / 530 - caG paraka Ni pare rahate aGga kI upadhA ko hrasva hotA hai / 521-caGa pare rahate abhyAsabhinna dhAtu ke prathama avayava ekAca ko dvitva hotA hai aura ajAdi ke dvitIya ekAca ko dvikha hotA hai| 432 -- caGaparaka Ni pare rahate jo aGga usake avayaya laghuparaka abhyAsa ko sanvadbhAva hotA hai yadi Ni pare rahate ak kA lopa na huA ho / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDante bhvAdayaH 136 caG pare Nau yadaGga tasya yo'bhyAso laghuparaH tasya sanIva kArya 'syaarnnaavglope'sti| 533 sanyataH 7 / 4 / 76 | abhyAsasyAta ita, syAt sani / 534 dIrgho laghoH 7 / 4 / 64 / laghorabhyAsasya dIrghaH syAt snvdbhaavvissye| acIkamata / NiGabhAvapakSe (kamezclezcaGa vAcyaH) acakamata / akAmayiSyata / akamiSyata / aya gatau / 3 / ayte| 535 upasargasyAyato 8 / 2 / 16 / ayatiparasyopasargasya yo rephastasya latvaM syAt 'plAyate / "palAyate / 536 dayAyAsazca 3 / 1 / 37 / 1-gau-pragalopo (Ninimittako'kapratyAhAraghaTitavarNalopaH ) yadi na bhUtaH syAd ityarthaH / sati-aglope dIrghasanvadbhAvau na bhavataH / yathA avakamat ajahalat ityAdi / 2-acIkamata-'kam' dhAtoH 'kameriNaGa' iti NiG prata upadhAyAH' iti vRddhau 'kAmi' ityasya dhAtusaMjJAyAM luGi prathamapuruSaikavacane tAdeze'DAgame clau 'Ni-tri-dra -abhyaH katari caGa' iti glezcaGi 'prakAsi ata' iti sthite 'NeraniTi' iti ailoMpe 'Nau caGa-yupadhAyA hrasvaH' iti upadhAhrasve 'cari' iti 'kam' ityasya dvitve'bhyAsasaMjJAyAM 'halAdizeSaH' iti abhyAsamakAralope 'bhyAsakakArasya 'kuhozcuH' iti cutve 'pracakamata' iti jAte 'sanvallaghuni caGa pare 'naglope' iti sanvadbhAve sanyataH' iti itve 'dIrgholaghoH' iti dIghe sidhyati rUpam 'pracIkamata' iti / piGabhAvapakSa - 'pracakamata' iti rUpam 3-'cALa' iti dvitvam / atra NerabhAvAt sanvadbhAvo na, tena itvaM doghazcApi na / 4'' upasarga / 5-'parA' upasargaH / 533- abhyAsa ke akAra ko it hotA hai san para rahate / 534 laghu abhyAsa ko dIrgha hotA hai sanvadbhAva ke viSaya meN| ( vArtika-kama se pare cli ko caGa Adeza hotA hai / ) 535-zraya dhAtuparaka upasarga ke repha ko lakAra hotA hai / 536-day - zraya zrAs se Ama hotA hai liT pare rahate / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 laghusiddhAntakaumudyAm day aya Asa. emya Am syaallitti| ayAcakra / ayitA / ayipyate / ayatAm / Ayata / ayeta / ayiSISTa / (527) 'vibhaassettH| ayiSIdhvam, ayiSIDhvam / AyiSTa / prAyidhvam, AyiDhavam / AyiSyata / dyuta dIptau / 4 / dyotte| 537 ghuti-svApyoH saMprasAraNam 7 / 4 / 67 / abhyAsasya / didyute| 538 chu yo luGi 1 / 3 / 61 / dhu tAdibhyo luGaH parasmaipadaM vA syAt / (507) puSAdItyaG / adyutata / adyotiSTa / adyotiSyata / evaM zvitA varNe / 5 / "trimidA snehane / 6 / nividA snehnmocnyoH|7| mohnyorityeke| nividA cetyeke / 'ruca 1-iti vA Dhatvam / 2-didya te-'dyuta' dhAtoliTi prathamapuruSaikavacane tAdeze takArasyaizAdeze dvitve'bhyAsatve 'dhu tisvApyoH samprasAraNam' iti samprasAraNe ikAre 'samprasAraNAcce' ti ukArasya pUrvarUpe 'dit t eM' iti sthitI halAdizeSaH' iti abhyAsa takArasya lope sidhyati rUpaM diya te' iti / didya tAte, didyatire-ityAdi / dyotitA / dyotiSyate / dyotatAm / pradyotata / choteta / dyotiSISTa / 3-adyutat-'dyut' dhAtoluMGi prathamapuruSaikavacane 'yu bhyo luGi' iti vaikalpike parasmaipadasaMjJake tipi ikAralope 'DAgame 'a dyut t' iti sthite madhye clo tasya 'puSAdidyutAdhi lUditaH parasmaipadeSu' iti aGAdeze 'pradyutat' iti / (atra aGo GitvAt puganteti guNo na ) / 4-shvette| zivite / shvetitaa| shvetissyte| zvetatAm / ashvett| zveteta / zvetiSISTa / azvetiSTa / azvitat / azvetiSyata / 5-medate / mimide / ( luGi ) amidata, amediSTa / 6-svedte| sissvide| (laGi) asvidat-asvediSTa / 7-kSvedate / vikssvide| ityAdi / 8-rocate / ruruce (luGi) arucata, arociSTa / aivaM ghoTate / ghuTe / aghuTata, aghoTiSTa, evaM luGi sarvatra rUpadvayam / zobhane, zuzubhe / kSobhate, cukSubhe / nabhate, nebhe| tobhate, tutubhe| sate, snse| bhrasate, babhra se / dhvaMsate, dadhvaMse / sambhate, ssmme| eSAM laGi parasmaipade'Di 'aniditAm' iti nkaarlopH| prasasat / abhrasata, adhvasat / prasrabhat / vipUrvakasambhadhAturvizvAse prayujyate / 537-dyuta aura svApi ke abhyAsa ko saMprasAraNa hotA hai / 538-gutAdi se pare luGa ko paraspaipada hotA hai vikalpa se / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH 141 dIptAvabhiprItau ca / 8 / ghuTa parivartane / 6 / zubha dIptau / 10 / kSubha saMcalane / 11 / Nabha tubha hiMsAyAm / 13 / sraMsu bhraMsu dhvaMsu avalaMsane / 16 / dhvaMsu gatau ca / 17 / sanbhu vizvAse / 18 / vRtu vrtne|16| vartate 'vavRte / vrtitaa| 536 vRdhaH myasanoH 1 / 3 / 12 / vRtAdibhyaH paJcabhyo vA parasmaipadaM syAt sye sani ca / 540 na vRdbhyazcatubhyaH 7 / 2 / 56 / vRtu-vRdhuzradhu-syandubhyaH sakArAderArdhadhAtukasyeNa na syAt 'taGAnayorabhAve / vaya'ti, vartiSyate / vartatAm / avartata / varteta / vartipISTa / avartiSTa / avayat, avartipyata / dada dAne / 20 / dadate / 541 na zana-dada-vAdi-guNAnAm 6 / 4 / 126 / zaserdadervakArAdInAM guNazabdena vihito yo'kArastasya ca etvAbhyAsalopau n| "dadade / dddaate| dadAdire / daditA / dadiSyate / dadatAm / adadat / dadeta / dadiSISTa / adadiSTa / adadipyata / trapUS lajjAyAm / 21 / apate / ___1-'Rdupadhebhyo liTaH kitvaM guNAtpUrvavipratiSedhena' iti kitvAnna guNaH / 2-yatra taGa prAnazca (AtmanepadaM ) na syAt / arthAt parasmaipadAdikaM syAt / 3'vRtu' dhAtuparyanto'yaM hA tAdigaNaH, tena pakSe avRtat-'vRt' dhAtorluGi yudbhyo luGi' iti vaikalpike parasmaipade lasya tipi madhye clau, gle: 'puSAdIti' aGi aTi 'a vRt prat' GitvAt 'pugate' ti guNAbhAve sidhyati rUpam 'pravRtat' iti / pakSe prAtmanepade 'pravatiSTa' iti 4-pece' ityatra akArasya guNatve'pi, guNazabdena vihitatvA'bhAvAd etvA'bhyAsa-lopaniSeTho na / 'zazaratuH paparatuH' ityAdau guNazabdena vihitatvAd etvAbhyAsalopaniSevaH pravartate / :.-dadade-'dada' dhAtoliTi lasya takArAdeze dvitvebhyAsakAyeM takArasyaizAdeze 'da dadae' iti sthitau etve'bhyAsalope ca prApte 'na zasa-dada-vAdiguNAnAm' ityanena tanniSedhe sidhyati rUpaM dadade' iti / 536-pA~ca vRtAdiyoM se parasmaipada vikalpa se hotA hai sya, san pare rhte| 540-Rtu-vRdhu-dhu-syandU dhAtuoM se pare sakArAdi ArdhadhAtuka ko iT nahIM hotA taG aura pAna ke abhAva meM / 541-zas dad aura vakArAdi dhAtuoM ko aura guNa zabda se vihita zrakAra ko etva nahIM hotA aura abhyAsa kA lopa nahIM hotaa| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 laghusiddhAntakaumudyAm 542 tR-phala-bhaja trapazca 6 / 4 / 122 / eSAmata etvamabhyAsalopazca syAt kiti liTi seTi thali ca 'pe| trapitA, 2traptA / trapiSyate, trapsyate / trapatAm / atrapata / trapeta / trapiSISTa, trapsISTa / atrapiSTa, atrapta / atraSipyata, atrapsyata / ityaatmnepdinH| pratha ubhayapadinaH / zriJ sevAyAm / 1 / zrayati, / zrayate / zizrAya, zizriye / shryitaa| zrayiSyati, zrayiSyate / zrayatu, zrayatAm / azrayat, azrayata / zrayet, zrayeta / "zrIyAt, zrayiSISTa / caG ' azizriyat, azizriyata / azvayiSyat, / azrayiSyata / bhRJ bharaNe / 2 / bharati, bharate / babhAra / babhratuH / bbhrH| babhartha / bamRva / babhRma / babhre / babhRSe / martAsi, bhartAse / bhariSyati, bhariSyate / bharatu, bharatAm / abharata abharata / bharet, bhareta / 542 riG za-yaga- liGgha 7 / 4 / 28 / ze yaki yAdAvArdhadhAtuke liGi ca Rto riG AdezaH syAt / rIGi prakRte riG vidhAnasAmarthyAhI? na 'bhriyAt / 544 uzca 1 / 2 / 12 / 1-pe-'trap dhAtoliTi lasya takArAdeze tasya 'ez'-prAdeze dvirave'bhyAsakArya 'ta trap e' iti sthite 'tri-phala bhaja-trapazca' iti etve'bhyAsalope ca sidhyati rUpaM 'pe' iti / 2-UditvAd veTa / 3-'jhalo jhali' iti slopH| 4-zidhiyatuH, zizriyuH ziyitha, zizriyayuH ityAdi / 5-'prakRtsArvadhAtu...' iti dIrghaH / 6-azizriyat'zri' dhAtoluMDi lasya tipi ikAralope iDAgame clo 'riNazri-dru-sa myaH kartari-ca iti clezcaDi 'prazria t' iti sthite 'caGi' iti dvitve'bhyAsakArye 'aciznu'riti iyaDAdeze 'prazizriyat' iti rUpam / 7-'RddhanoH sye' iti 'iTa' / 8-'prakRsAvaM. ' iti dIrghaH prAptaH, 'riGa' iti hrasvavidhAnasAmAna bhavati / 542-tR-phal-maja-trapa dhAtuoM ke akAra ko etvAbhyAsa lopa hotA hai kit liTa aura seTa thala pare rahate / ityAtmanepaTinaH / atha ubhypdinH| 543-za yak aura yakArAdi ArdhadhAtuka liG pare rahate RkAra ko riG hotA hai| 544-RvarNa se pare jhalAdi liG aura sica kit hote haiM, taGa pare rahate / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhvAdayaH 143 varNAt parau jhalAdI liGsicau kitau stastaGi / bhRSISTa / bhRSIyAstAm / abhArSIt / prabhArTAm / abhaaeH| abhArSIH / 545 hrasvAdaGgAt 8 / 2 / 27 / sico lopo jhali / abhRta / abhRSAtAm / amariSyat , abhariSyata / hRJ haraNe / 3 / harati, harate / jahAra, jahve / jahartha / jahriva / jahima / jahaSe / hrtaa| 'hariSyati, hrissyte| haratu, haratAm : aharat , aharata / haret , hareta / hiyAt , hRSISTa / hRSIyAstAm / ahArSIt, ahRta / ahariSyat, ahariSyata // dhR dhAraNe / 4 / dharati, "dharate / NI prApaNe / 5 / nayati, nayate // lupacaS ke / 6 / pacati, pacate / papAca / pecitha, papaktha / pece / paktA // bhaja sevAyAm / 7 / bhajati, bhjte| 'babhAja, bheje| bhaktA / 1-tena na guNaH / 2-abhArSIta-bhR' dhAtorcuGi prathamapurupaikavacane lasya tipokAralope'DAgame clo, le: sighi 'prabhR sa t' 'prastisico'pRkte' iti IDAgame 'sici vRddhiH parasmaipadeSa' iti RkArasya 'pAra' vRddhau sasya Satve sidhyati rUpam 'prabhAta' iti / 3-jahAra jaha) 'ha' ghAto liTi prathamapuruSaikavacane lasya parasmaipade tipi 'gala' prAdeze dvitve'bhayAsakAyeM 'jaha pra' iti sthitau 'praco riNati' iti vRddhau sidhyati rUpaM 'jahAra' / pAlnane pade ca takArasya 'eza' prAdeze dvitvAdau sati 'ja ha e' iti sthitau liTaH kitvAd guNAbhAve yaNi 'jaha' iti rUpaM sidhyati / 2-hariSyati-'ha' ghAtolaTi lasya parasmaipade tipi zapo'pavAde 'sya'-pratyaye 'ha syati ti' iti sthite 'RsanoH sye' iti DAgame guNe sasya pave sidhyati rUpaM 'hariSyati' iti / 5dhAra / praghRta, adhArSIt / adhRta-'dhuna' pAto luGi prAtmanepade lasya tAdeze'Ti madhye glo, 'ble' sici ' prasta' iti jAte 'hrasvAdanAt' iti sicaH sakAralope sidhyati 'pradhRta' iti rUpaM parasmaipade 'adhArSIta' iti / 6-liTi-ninAya, ninyatuH, ninyuH| ninayiSa / ninye, ninyAte, ninthire / manaiSIta, maneSTa, bhaneSAtAm / 7-pakSyati, pakSyate / lumi-prapAkSIta, apAktAma, prapAkSuH / pAramanepade-apakta, apamAtAm apacata / 8-bhejatuH, bhejuH ityAdi / 525-hasvAnna aGga se pare sic kA lopa hotA hai jhal pare rhte| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 laghusiddhAntakaumudyAm 'bhakSyati, bhakSyate / abhAkSIt, abhakta / abhakSAtAm // yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu / 8 / yajati, yajate / 546 liTayabhyAsasyobhayeSAm 6 / 1 / 17 / vacyAdInAM grahmAdInAM cAbhyAsasya samprasAraNaM liTi / iyAja / 547 vaci svapi yajAdInAM kiti 6 / 1 / 15 / "vacisvapyoryajAdInAM ca samprasAraNaM syAt kiti / IjatuH / IjuH / iyajitha, "iyaSTha / Ije / yaSTA / 548 SaDhoH kaH si 8 / 2 / 41 / yakSyati, 'yakSyate / ijyAt, yakSISTa / 'ayAkSIt prayaSTa / vaha prApaNe / 6 / vahati, vahate / ' ' uvAha / UhatuH / UhuH / uvahitha / 9 1 1 1 - bhaj + syati / 'coH kuH' iti gaH 'khari ca' iti kaH / kakArAtparasya sasya Satvam / kaSasaMyoge kSaH / evamagre'pi / 2 - zrabhAkSIt - 'maj' dhAtorluGi parasmaipade tipIkAralope'DAgame madhye blau, bleH sici 'ekAca upadeze...' iti iniSedhe 'prasti sico 'pRkte' iti ITi 'vada- braje' ti vRddhau jakArasya kutvena gakAre 'kharice' ti caveM sasya Satve sidhyati rUpam 'prabhAkSIt' iti / 3 - ( luGi ) zrabhakSyata / 4 - iyAja yavaj + a, ( zrabhyAsasya samprasAraNam, pUrvarUpam, upadhAvRddhiH / 5 - yajAdayazcaite --- 'yajiva pirvAhizcaiva vasi-ve - vyena ityapi / , ' vadI zvayatizceti yajAdyAH syurime nava / / ' * 6-yaj + pratus 'ityatra' 'vacisvapI' ti samprasAraNe pUrvarUpe ca 'ij' ityasya dvitve halAdizeSe, savarNadIrghaH IjatuH / 7 iDabhAvapakSe rUpamidam / iyaSTha yayaj + tha (l ), prabhyAsasya samprasAraNam ! 'vrazca bhrasjasRja' iti jakArasya Satvam / tataH STutvam | 8-Sasya katvam kaSasaMyoge kSaH / 6-prayAkSIta, prayASTAm zrayAkSuH / vadanajeti vRddhi: / 10 - uvAha, UhatuH ityAdi / iyAja, IjatuH- ityAdivat / 546 - vacyAdi aura grahmAdi dhAtuoM ke abhyAsa ko samprasAraNa hotA hai liT pare rahate / 547-vac-svap aura yajAdi dhAtu ko saMprasAraNa hotA hai kita pare rahate / 548 - SakAra ra DhakAra ko ka hotA hai sakAra pare rahate / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tiGante zradAdayaH 546 jhaSastathordho'dhaH 8 / 2 / 40 / bhaSaH parayostathordhaH syAnna tu dadhAteH / 550 Dho Dhe 'lopaH 8 / 3 / 13 / 551 sahivahorodavarNasya 6 / 3 / 112 / anayoravarNasya zrot syADDhalope / 'uvoDha / Uhe / voDhA / vakSyati / avAkSIta, avoDhAm zravAkSuH / avAkSIH, avoDham avoDha / zravAkSam, avAva / zravAkSma / zravoDha, avakSAtAm avakSata / zravoDhA, avakSAthAm, vavam / zravakSi, zravavahi, zravakSmahi / zravakSyata, avakSyata / iti bhvAdayaH / " 2- athAdAdayaH ada bhakSaNe / 1 / (juga vidhisUtram) | 552 adiprabhRtibhyaH zapaH 2 / 4 / 72 / 1-Dhasya Dhe pare lopa ityarthaH / 2-uvaha + tha (l ) yasya gharave hasya / 3 - voDhA - 'vaha' 'vaha tA' iti * 'ho DhaH' iti Dhasvam, STutvena dhasyApi tvam zeSaM mUle spaSTam ghAtoluTi lasya tipi tasya DAdeze zapo'pavAde tAs pratyaye sthitau 'hoTha :' iti hakArasya DhakAre 'jhaSastathordho'dhaH' iti takArasya dhakAre tasya tulanA DhakAre 'DhoDhe lopA' iti pUrvaDhakAralope 'sahivahorodavaraNasya' iti prakArasya zrokAre sidhyati rUpaM 'voDhA' iti / 4 - avAkSIt' - 'vaha' dhAtorluGi lasya tipi ikAralopa uTi madhye lau, sici 'vada vrajeti vRddhau takArasya ITi 'pravAha s I t' iti jAte 'hoTa: ' iti hasya Dhatve 'SaDhoH kaH si' iti Dhasya karave sakArasya Satve 'pravAsIt' iti rUpam / iti bhyAdayaH / 546 - jhaS se pare takAra, thakAra ko dhakAra hotA hai dhA dhAtu ko chor3akara / 550 -TakAra kA lopa hotA hai DhakAra pare rahate / - 551 - saha, vaha, dhAtu ke prakAra ko zrokAra hotA hai DhakAra ke lopa hone para / iti bhvAdayaH / atha pradAdayaH 552 - zradAdigaNapaThita dhAtuoM se pare zapa kA luk hotA hai / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakomudyAm luk syAt / anti / ataH / zradanti / atsi / zratthaH / zrattha / ani / zraMdvaH / admaH / "dhastu' Adeza vidhisUtram) 553 liTyanyatarasyAm 2 / 4 / 40 / 146 syAlliTi / jaghAsa / upadhAlopaH / 554 zAsi vasi - ghasInA ca 8 / 3 / 60 / vA pratna 'Adarza irAkubhyAM parasyaiSAM sasya SaH syAta / ghasya carvvam / jakSatuH / jacchuH / jayasi / jatathuH / jakSa / jaghAsa jaghasa / jakSiva / jakSima / " zrAda | zrAdatuH ' aaduH| ('iT AgamavidhisUtram) 555 iMDatyativyayatInAm 7 / 2 / 66 / jAtA DhalatA zrad R vyaJa ebhyasthalo nityamiT syAta, Aditha / attA / atsyati / anta u, attAta / attAm / adantu dhi' 556 humyo herdhiH 6 4 / Adeza vidhisUtrA) 101 / 1- adanti - 'prad' dhAtorlaMTa lasya bhau bherantAdeze 'kartari zap' iti zapi tasya 'AdiprabhRtibhyaH zapaH' iti luki, sidhyati rUpam ' pradanti' iti 2-jaghAsa - 'prad' dhAtoH liTi tipi gali 'liTayanyatarasyAm' iti prado 'ghaslR' prAdeze 'bas na' iti sthitau dvitve'bhyAsasaMjJAyAM halAdizeSe 'kuhoztu' riti dhakArasya jhalve 'pramyAse vaca' iti jhasya jatve 'prata upadhAyAH' iti upadhAvRddhau sidhyati rUpaM 'jaghAsa' iti / 3jakSatu:- 'zrad' ghAtorliTi taso'tusi pro 'ghaslR' prAdeze dvitve'bhyAsakArye 'ja ghascatus' iti sthitI 'gama-hane' ti upadhAlope 'khari ce' ti ghasya katve 'zAsivasighasInAM ca' iti masya patve kaSasaMyoge 'kSaH' pratusaH sakArasya rutve visarge ca sirdhyAta rUpaM 'catuH' iti / 4-ghasa' ityasya tAsi prayogAbhAvAt 'upadeze'tvata:' iti niSedhAbhAvena kAviniyamAta ( krAdyanyo liTi seT bhavedityuktaH) nityamiT / 5- 'ghasTa' prAdezAbhAvapakSe pANi / 553 - zrad dhAtu ko ghaslR Adeza hotA hai vikalpa se liT pare rahate / 554 - iN kavarga se pare zAsa vasa aura ghas dhAtu ke sa koSa hotA hai / 555 - zrad, RR aura vyeJ dhAtuzrI se pare thala ko nitya iT hotA hai / 556 - ha dhAtu aura phalanta dhAtu se pare hi ko dhi pradeza hotA hai / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante zradAdayaH 147 holantebhyazca hedhiH syAt / addhi, attAt / zrattam / ata / zradAni / zradAba | adAma / (Ara' AgamavidhisUtram) 557 zradaH sarveSAm 7 / 3 / 100 / zradaH parasthApRkta sArvadhAtukasya T syAt sarvamatena / dat ttAm, zradan / zradaH, zrAttam, Atta / Adam, Adva, zradma / dyAt / zradyAtAm / adyuH / zradyAt | adyAstAm / zradyAsuH ghaslR Adeza nidhisurAm) 558 luGanorghaslR 2 / 4 / 37 / " do-ghaslR syAlluGi sani ca / ludittvAdaG / 'aghasat / Atsyat / hana hiMsAgatyoH 1 2 / hanti (anunAsikalomavidhisUtram) 556 anudAttopadeza-vanati - tanotyAdInAmanunAsikalopo jhati kGiti 6 / 4 / 37 / anunAsikAntAnAmeSAM vanatezva lopaH syAjjhalAdau kiti Giti pare / yami-rami-nami- gami hani- 'manyatayo'nudAttopadezAH / tanu-kSaraNu-kSiNu-RNutRNu-vRNu-vanu-manu-tanotyAdayaH / hataH / ghnanti / haMsi / hathaH / hatha / hanmi / hanvaH / hanmaH / jaghAna / "jaghnatuH / jaghnuH / to 1 - aghasat - prad' dhAtorluGi tipokAralope 'luGsanorghaslR' iti 'ghaslR' prAdezeTi ' ghas ' iti sthite madhye clau 'puSAvI' ti caleraGi sidhyati rUpam 'aghasat' iti / 2 - SaGghAtavaH / 3 - ghnanti - ' han' dhAtorlaTi prathamapuruSabahuvacane bhi pherantAdeze 'han zrata' iti sthitau zapi zapo luki 'gama-hane'ti upadhAlope hohante- 'inneSu' iti haya ghatve sidhyati rUpaM 'ghnati' iti / 4- jaghAna - liTi dvitve halAdizeSe 'hahan + a ' zrabhyAsasya 'kuhozcuH' iti cutvam / 'ho hante....' iti hasya dhatvam / 'zrata upadhAnAH' iti vRddhiH / 5 'gamahana...' iti upadhAlopaH / nakAre pare 'ho hante...' iti ghatvam / 557 - zrad dhAtu se pare pRkta sArvadhAtuka ko DAgama hotA hai saba zrAcAryo mata meM / 558-zrad ko slR deza hotA hai luG aura sana pare rahate / 556 - anunAsikAnta anudAttopadeza dhAtu tathA tanotyAdi dhAtu ke anunAsika kA lopa hotA hai jhalAdi kit Git pare rahate / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 'lula'AreA nidhisUtrAra) 160 abhyAsAca 7 / 3 / 55 / abhyAsAt parasya hanterhasya kutvaM syAt / jaghanitha, jaghantha / jaghnathuH / naghna / jaghAna, jaghana / janiva / janima / hntaa| 'haniSyati / hantu, hatAt / hatAm / ghnantuja'ArezanidhisUtrA) 561 hanterjaH 6 / 4 / 36 / hau pre| (abhiDAtideza sUnA) 562 prasiddhavadatrAmAt 6 / 4 / 22 / ita UrdhvamApAdasamApterAbhIyaM samAnAzraye tasminkartavye tadasiddham / iti jasyAsiddhatvAnna helRk / 'jahi / hatAt / hatam / hata / hanAni / hanAva / hnaam| "ahan ahatAm, anan / ahan, ahatam , ahata / ahanam , ahanva, ahanma / hanyAt / AryadhAlu adhikArasUtram) 563 AghadhAtuke 2 / 4 / 35 / ityadhikRtya / (mitha' ArezanidhisUnAma) 564.hano vadha liDi 2 / 4 / 42 / (dha'AdetA vividha 565 luGi ca 2 / 4 / 43 / -'RddhanoH sye' iti 'iTa' / 2-bhaabhiiye| 3-pUrvakRtam prAmIyama / 4-jahi'han' dhAtoloTi sipi ' seApiJca' ili sehi, 'hante jaH' iti jAdeze 'prato hai.' iti helaka prAptaH 'prasiddhavadatrAbhAt' iti jasyAsiddhatvAt henaM laka, sidhyati rUpaM 'jahi' iti / -atra 'halakyAnbhya' iti tipastakArasya lopH| 560-abhyAsa se pare han dhAtu ke hakAra ko kutva hotA hai| 561-hana dhAtu ke sthAna para jakArAdeza hotA hai hi pare rahate / 562-'asiddhavadatrAbhAt' sUtra se lekara SaSThAdhyAya ke caturtha pAda taka aAbhIya kahalAte haiM / samAnAzraya aAbhIya karane meM pUrvakRta bhAbhIya asiddha hotA hai| 563-'ArdhadhAtuke' yaha adhikAra sUtra hai| 564-han dhAtu ko vadha Adeza hotA hai lika pare rahate / 565-in dhAtu ko vA Adeza hotA hai luru pare rhte| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante dAdayaH vadhAdezo 'dantaH / zrArdhadhAtuke iti viSayasaptamI / tenArdhadhAtukopadezeSarrAntatvAdato lopaH / vadhyAt / vadhyAstAm / 'avadhIt / grahaniSyat / yu mizraNAmizraNayoH | 3 |8 vRddhi - vidhisUtrata) 566 uto vRddhila ki hali 7 | 3 | 3 | lugviSaye to vRddhiH pini halAdau sArvadhAtuke natvabhyastasya / yauti, yutaH, yuvanti / yapi, yudhaH, yudha / yaumi, yuvaH, yumaH / yuyAva / yavitA / yaviSyati / yatu, tAta ! prayot / ayutaam| yuvan / yuyAt / iha uto vRddhirna / bhASye 'picca Ginna' 'Gicca pinna' iti vyAkhyAnAt / yuyAtAm / yuyuH / ugrUyAt / rAyAstAm / yayAsuH / zrayAvIt / yaviSyat / yA " prApaNe / 4 / yAti / yAtaH / yAnti / yayau / yAtA / yAsyati / yAtu / ayAt / ( ayAtAm / isa Adeza vidhisUtram ] 567 laGaH zAkaTAyanasyaiva 3 | 4 | 111 | 2 zrAdantAt parasya laGo jherjusa vA syAta / ayuH, ayAn / yAyAta / 1- zravadhIta - han' dhAtoH luGi tipIkAralIpe'Ti 'luGi ca' iti hano vaSAdeze madhye blau sici iTi ITi 'iTa ITi' iti sakAralope 'a vadha I t' iti sthitau 'zrato lopaH' iti kArAkArasya lope sidhyati rUpam 'avaghIta' iti / 2- yAmuTo GittvAt / tanna pi, sAkSAduktena GitvenA''tidezikasya pittvasya bAdhAt / 30 zrAzIliGi 'prakRt-pArvadhAtukayoH' iti dIrghaH / 4 - ayAvIta - 'yu' dhAtoluMGi tipi ikAralope 'DAgame ' yut' iti sthitau madhye calau, cleH sici iTi, ITi 'iTa ITi' iti sico lope 'sini vRddhiH parasmaipadeSu' iti vRddhau zrAvAdeze sidhyati rUpama zrayAbIt' iti / 5 - gama se prasiddhaH / 6 - 'prAta zrau galaH' iti gala zrautvam - yayau, yayatuH, yayuH / yayitha-yayAtha, yayathuH ityAdi / 7 - ayu: - 'yA' dhAtoluGi prathamapuruSabahuvacane lasya jhi: 'laGaH zAna TAyanasyaiva' iti vaikalpike jusAdeze zapi luki aDAgame 'prayA us' iti sthite 'usyapadAntAt' iti pararUpe sasya rutve visarge sidhyati rUpam 'zrayuH ' iti / jusAdezAbhAvaH jhasyAntAdeze itazceti ikAralope takAralope dIrghe 'prayAn' iti / 146 566-luk ke veSaya meM ukAra ko vRddhi hotI hai halAdi pit sArvadhAtuka pare rahate abhyasta ko nahIM / 567 - zrAdantAtu se pare laG kI jhi ko jus hotA hai vikalpa se / , Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 laghusiddhAntakaumudyAm yAyAtAm / yAyuH / yAyAt / yAyAstAm / yAyAsuH / 'ayAsIt / zrayAsyat / vA ' gatigandhanayoH | 5 | bhA dIptau / 6 / SNA zauce / 7 / zrA pAke / 8 / drA kutsAyAM gatau / 6 / psA bhakSaNe / 10 / rA dAne / 11 / lA AdAne / 12 / dAp lavane | 13 | pA rakSaNe | 14 | khyA prakathane / 15 / ayaM sArvadhAtuka eva prayoktavyaH / vidajJAne / 16 lAdi - Adeza vidhisUram ) 568 vido laTo vA 3 / 4 / 83 / vetta leTaH parasmaipadAnAM galAdayo vA syuH / veda, vidatuH viduH / vettha, vidathuH, vida / veda, vidva, vidma / pakSe vetti vittaH / vidanti / 'Ama' vidhisUtrama 566 uSa-vida - jAgRbhyo'nyatarasyAm 3 / 1 / 36 / abhyo liTi zram vA syAt / videradantatvapratijJAnAdAmi na guNaH / 4 vidAJcakAra / "viveda / 'veditA / vediSyati / 1 1 - prayAsIta - 'yA' dhAtoH luGi tipi ikAralope'DAgame madhye calau, cleH sici 'yamaramanamAtAM sak ca' iti sUtreNa saki sica iTi takArasya ITi ' yA s is I t iti sthitau 'iTa ITi' iti sico lope savarNadIrghe sidhyati rUpam 'ayAsIt' iti / 2-vAti / vavau / bhAti / babhau / snAti / sasnau / zrAti / zazrau / drAti / dadrau / sAti / papsau / rAti / rarau / lAti / lalau / dAti / dadau / pAti / papau / khyAti / sarvatra luGi 'yamaramanamAtAM sakca' iti iTsakau, pravAsIt, pravAsiSTAm zravAsiSuH / ityAdirUpANi jJeyAni / 'snA zrAdrA- psA eSAM caturNAm zrAzIrliGi 'vAnyasya saMyogAdeH' iti vikalpena evam sneyAt, snAyAt / zreyAt zrAyAt / yAt, drAyAt / seyAt, psAyAt / ityAdi / 3- laghUpadhatvAbhAvAnna guNaH / 4 - vidAJcakAra - 'vid' dhAtoH liTi 'uSavidajAgRbhyo'nyatarasyAm' ityanenAmi tasyAca ghAtakatve'pi videradantattvapratijJAnAta 'pugante' ti guNena, 'bhrAmaH' iti liTo luki 'kRcAnuprayogasya' iti liTaparakRJo 'nuprayoge 'vidAm ' ityataH liTastipi khali 'ku' ityasya dvitve'bhyAsasaMjJAyAm 'urata' iti pratve raparatve ' halAdizeSaH' iti rephasya mope'bhyAsasya zatrutve 'pracovAiMti' iti vRddhau raparatve makArasyAnusvAreM parasavarNaM ca vidA cakAra' iti sidhyati / 5 - zrAmo'bhAvapakSe rUpam / 6- aniTakArikAsu tu zyannirdezena sattArthakasya divAdevido grahaNaM, tanA'ya seT / " 568 - vida dhAtu se pare laT sambandhI parasmaipada ko palAdi Adeza vikalpa se hote haiM / 566-uS, vid jAgR dhAtu se pare zrAm hotA hai vikalpa se liT pare rahate / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante adAdayaH 570 vidAkurvantvityanyatarasyAm 3 / 1 / 41 / vetteoTi Am guNAbhAvo loTo luk loDanta-karotyanuprayogazca vA nipaatyte| 'puruSavacane na vivakSite / 571 tanAdikRabhya uH 3 / 1 / 76 / tanAdeH kRtrazca uH pratyayaH syAta / zapo'pavAdaH vidAkarotu / 572 ata ut sAvadhAtuke 6 / 4 / 110 / upratyayAntasya kRto'ta, uta, sArvadhAtuke kiGati / vidAkurutAt / vidAGakurutAm / vidAkurvantu / vidAGkuru / vidAGkaravANi / aveta / avittAm / aviduH / 573 dazca 8 / 2 / 75 / dhAtordasya padAntasya sipi pare rurvA / avaH, avet / vidyAt / vidyAstAm / avedIta. / avediSyata / asa "bhuvi / 17. / asti / 1-prathamapuruSo bahuvacanaM ca na vivakSitamityarthaH, 'iti' zabdopAdAnAt / sarvasminnapi loTi uktanipAtanamiti bhAvaH / 2-vidAGkarotu-'vid' dhAtorloTi 'vidAGkurvanvityanyatarasyAma' iti sUtreNa viderAmi guNAbhAve loTo luki loTaparakakRnojuprayoge ca loTo lastha tipi tasya sAvaMdhAtukatvAt zapi prAptetaM bAdhitvA 'tanAdikRtamya uH' iti 'u' vikaNe vidAma kR u ti iti sthitau 'sArvadhAtukAdhaMdhAtukayo' riti guNe punastipaM 'niminIkRtya ukArasya guNe tipa ikArasya ca 'eruH' iti uttve makArasyAnusvAre parasavaNe ca sidhyati rUpaM 'vidAGkarotu' iti tAtaGapakSe 'prata utsArvadhAtukeM' iti kakArAkArasya ratve 'vidAGakurutAt' iti (pakSe 'vettu' iti ca sidhyti)| 3-'utazca' iti herluk / 4-'si nabhyastavidibhyazca' iti jharjus / 5-sattAyAmityarthaH / 570-vid se Ama hotA hai loTa pare rahate tathA guNa kA abhAva aura loTa kA luka hotA hai aura loTaparaka kR dhAtu kA anuprayoga hotA hai vikalpa se 571-tanAdi dhAtu aura kuna dhAtu se pare u-pratyaya hotA hai / 572-u-pratyayAnta kRtra dhAtu ke a ko u. hotA hai sArvadhAtuka kit Dita pare rhte| 573-dhAtu ke padAnta dakAra ko vikalpa se ru hotA hai sipa pare rhte| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 laghusiddhAntakaumudyAm 574 znasorallopaH 6 / 4 / 111 / znasyAstezcAto lopaH sArvadhAtuke kiGati / 'staH / santi / asi / sthaH / stha / asmi / svaH / smH| 575 upasargaprAduAmastiryacparaH 8 / 3 / 87 / upasargeNaH prAdusazcAsteH sasya So yakAre'ci ca pre| niSyAta / praniSanti / prAduHSanti / yacparaH kim-abhistaH / 576 astebhUH 2 / 4 / 52 / ArdhadhAtuke / babhUva / bhavitA / bhaviSyati / astu, stAta / stAm / santu / 577 dhvasoreddhAvabhyAsalopazca 6 / 4 / 116 / / ghorastezca etvaM syAt hau pare abhyAsalopazca / etvsyaasiddhtvaaddherssiH| shnsorityllopH| tAtaGpakSe etvaM na, pareNa tAtaGA baadhaat| "edhi, staat| stam / sta / asAni / asAva / asAma / AsIt / prAstAm / Asan / 1-staH -'pras' dhAtorlaTi prathamapuruSadvivacane tasi zapo luki 'pras tas' iti sthite 'sArvadhAtukamapit' iti taso GitvAt 'znasorallopaH' iti asterakArasya lope tasaH sasya rutve visarge ca sidhyati rUpaM 'staH' iti / 2-abhi-stH| 3-sarvatra pAdhadhAtuke (liTa-luTa-luTa-prAzIrliGa luGa -luGa kSu ) astebhU bhAvaH / babhUva, ityAdaya evaM prayoga ityarthaH / 4-pAbhIyatveneti shessH| 5-edhi-'pras' dhAtorloTi sipi zapo suki 'se picca' iti se hi prAdeze 'dhvasorekhAvabhyAsalopazca' iti asteH sasya etvam 'ma e hi' iti jAte etvasyAsidatvAt 'hujhalmyo hedhiH' iti hedhiM zrAdeze prapiccetyuktaH 'sArvadhAtukamapit' iti / Gitvena 'znasorallopa:' akAralope sidhyati rUpam 'eghi' iti ! -AsIta-prasa' dhAtoGi prathamapuruSaikavacane tipIka ralope zapo luki pATi 'pATazca' iti vRddhau 'prAs ta' iti jAte 'prastisico'pRkte' iti takArasya ITi sidhyati rUpam 'mAsIt' iti| 574-zna aura asti ke akAra kA lopa hotA hai sArvadhAtuka kit Git pare rhte| 575-upasarga iNa se pare aura prAdusa se pare asti ke sa ko Sa hotA hai yakAra aura aca pare rhte| 576-asa dhAtu ko bhU aAdeza hotA hai prAdhaMdhAtuka pare rahate / 577-vusaMjJaka aura asa dhAtu ko etva aura abhyAsa kA lopa hotA hai hi pare rahate / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante adAdayaH 153 syAt / syAtAm / myuH| bhUyAta / abhUta , abhaviSyata / iNa gatau / 18 / pati / itH| 578 iNo yaNa 6 / 4 / 81 / ajAdau pratyaye pare / ynti| 576 abhyAsasyA'savarNe 6 / 4 / 78 | ivarNovarNayoriyaGavaGosto'savarNe'ci / 'iyAya / 580 dIrgha iNaH kiti 7 / 4 / 66 / iNo'bhyAsasya dIrghaH syAta kiti liTi / 2iiytuH| IyuH / iyayitha iyetha / eSyati / etu / aita / aitAm / 'Ayan / "iyAta / IyAta / 581 eteliGi 7 / 4 / 24 / upasargAt parasya iNo'No hrasva ArdhadhAtuke kiti liGi / niriyAta / ubhayata AzrayaNe nAntAdivat / abhIyAt / aNaH kim-'sameyAt / / 1-i-i+pra, vRddho, mAyAdeze, abhyAsasya 'iyng'| 2-IyatuH-'irae' dhAtoliTi taso'tusi dvitve 'i i pratus' iti sthitau 'iNo yaNa' iti yaNi 'dIrgha iNaH kiti' iti sUtreNAbhyAsasyA dIrgha sasya rutve visarge ca sidhyati rUpam 'IyatuH' iti / 3thali veTa , ubhayatrApi guNaH, abhyAsasya 'iyaG' / 4-6+an / iNo yaNa' iti yaNa, tasyAbhIyatvenA'siddhatvAdATa / prAyana / aiH, aitam aita / prAyam, aiva, aim| 5-iyAt iyAtAm, ityAdi / 6-'prakRssArva...' iti dIrghaH / 7-patra savarNadIrghasya pUrvAntavabhAva-iNo'Na nAsti, parAdivabhAve upasargasvarUpaM bhajyeta, ubhayata mAzrayaNe ca mAntAdivabhAva iti na hrsvH| -sam+mA+IyAta guNe kRte 'sameyAt' ityatra ekAro'e nAstIti na hrasvaH / 578-iNa dhAtu ko yaNa hotA hai ajAdi pratyaya pare rahate / 576-abhyAsa ke ivarNa uvarNa ko iyaGa uvaGa Adeza hote haiN| asavarNa aca pare rhte| 580-iNa dhAtu ke abhyAsa ko doghaM hotA hai kit liT pare rhte| 582-upasarga se pare iNa dhAtu sambandhI zraNa ko harU hotA hai ArdhadhAtuka kit liT pare rhte| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 laghusiddhAntakaumudyAma 582 iNo gA luGi 2 / 4 / 45 / gAtistheti sico luk / 'agAta / aiSyata / zIGa svapne / 16 / 583 zIGaH sArvadhAtuke guNaH 7 / 4 / 21 / kGiti cetyasyApavAdaH / shete| zayAte / 584 zIDo ruTa 7 / 1 / 7 / zIGaH parasya jhAdezasyAto ruDAgamaH syAt / zerate / zeSe ! zayAthe / shedhve| zaye / zevahe / zemahe / shishye| shishyaate| shishyire| shyitaa| zayiSyate / zetAm / zayAtAm / zeratAm / azeta / azayAtAm / azerata / zayIta / zayIyAtAm / zayIran / 'zayiSISTa / azayiSTa / azayiSyat / iG adhyayane / 20 / 'iGikAvadhyupasargato na vybhicrtH| adhIte / 'adhiiyaate| adhiiyte| 1-pragAtAma, praguH ityaadi| 2-zerate-'zoG' dhAtoliTi prathamapuruSabahuvacane jhAdeze zapo luki 'zIGa : sArvadhAtuke guNaH' iti guNe 'pAtmanepadeSvanataH' iti jhasya 'mata' prAdeze 'Tita prAtmanepadAnAM Tere' iti Teretve 'ze prate' iti jAte 'zoDo rUTa' iti ruDAgame sidhyati rUpaM 'zerate' iti / 3-zayiSISTa-zoGa' dhAtorAzIliMGi prathamapuruSaikavacane lasya tAdeze 'liGaH soyuT' iti soyuTi tasya iTi 'suT tiyoH' iti takArasya suDAgame 'zI I sIya sta' iti sthitau 'guNe'yAdeze sIyuTaH sasya Satve takArasya STutve sidhyati rUpaM 'zayiSISTa' iti / 4-azayiSTa-'zI dhAtokhaMDi tAdeze'DAgame clo, cle: sici anuvandhalope ITi ca 'ma zI Is ta' iti sthite guNe yAdeze sicaH sasya Satve STutve ca siddha rUpam 'prazayiSTa' iti / 5-iG madhyayane, Ik smaraNe, iti dhAtudvayam 'adhi' upasagapUrvakameva prayujyate sarvatretyarthaH / 5-adhIyAte-'adhi' pUrvakAt 'IGa' dhAtorlaTi prathamapuruSadvivacane lasyAtAmAdeze Terelve zapo luki 'pradhi i prati' iti sthite ikArasya 'iDi' savarNadIrgha 'pradhIyAte' iti / / ( vArtika-ubhayata zrAzrayaNa meM antAdivadbhAva nahIM hotA / ) 582-iNa, dhAtu ko gA Adeza hotA hai luGa pare rhte| 583-zIG dhAtu ko guNa hotA hai sArvadhAtuka pare rhte| 584-zIG dhAtu se pare jha-sthAnika Adeza a ko ruTa kA Agama hotA hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 tinGate adAdayaH 585 gAGa-liTe 2 / 4 / 46 / iGo gAG syaallitti| 'adhijage / adhijgaate| adhijagire / adhyetaa| adhyaSyate / adhItAm / adhIyAtAm / adhIyatAm / adhISva, adhIyAthAm , adhIdhvam / adhyayai, adhyayAvahai, adhyayAmahai / adhyeta, adhyayAtAm , adhyaita / adhyaithAH, aAyaiyAthAm, adhyadhvam , adhyaiyi, adhyaivahi, adhyaimahi / adhIyIta / adhIyoyAnAm / adhIyIran / adhyaSISTa / 586 vibhASA laGluGoH 2 / 4 / 50 / iGo gAG vA syAt / 587 gAGa kuTAdibhyo'JNinGit 1 / 2 / 1 / gAGAdezAta kuTAdibhyazca pare'JNitaH pratyayA GitaH syuH| 588 ghu-mA-sthA-gA-pA-jahAti-sAM hali 6 / 4 / 66 / eSAmAta It syAilAdau viGatyArdhadhAtuke / 'adhyagISTa / adhyaisstt| adhya 1-adhijage-adhipUrvakAt 'iG' dhAto liTi lasya tAdeze 'ezi' 'gAGa liTi' iti dhAtoH 'gAG prAdezaM 'adhi. gAe' iti sthite 'gA' ityasya dvitve'bhyAsatve hrasve 'kuhozcuH' iti satve 'prAto lopa ITi ca' iti prAkAralope 'adhijage' iti rUpam / 2-avyayai-adhi + i+3 ( prA+ I-e-ai adhi-I+ai, patra guNA'yAdezayoH kRtayorupasa gaMsya yaNa / atra yadyapi pUrva dhAturupasargeNa yujyate ityantaraGgatvAd guNAtpUrva savarNadIrghaH prAptaH tathApi 'Neradhyayane vRttam' iti nirdezAnna bhavati, idm-ekdeshipksse| 'pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNa' iti siddhAntapakSe tu nAstyeva doSaH / 3-parAtpUrvam iyaGa , tata pATa tato vRddhi H 4-adhyagISTaadhyeSTa-adhipUrvakAt 'iG' dhAtoGi lasya tAdeze 'vibhASA-luGluGoH' iti iDo vA gADAdeze'DAgame pariNa madhye clau, tasya sici anubandhalope 'ma gA s ta' iti jAte 'gAGa kuTAdibhyaH' iti sico Ditve 'ghumA-stheti sUtreNAkArasya itve sasya 585 iGa dhAtu ko gAGa Adeza hotA hai liT pare rahate / 586-iGa dhAtu ko gAGa Adeza hotA hai vikalpa se luGaluGa pare rahate / 587- gAGadeza au: kuTAdi se pare bhit Nit se bhinna pratyam dvit hotA hai / 588-dhusaMjJaka, mA, tyA gA, pA, hA, aura So'ntakarmaNi dhAtuke AkAra lo IkAra hotA hai halAdi kita , Gita , zrAvadhAtuka pare rahate / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaunadhAna gISyata / adhyai pyata / duha prapUraNe / 21 / dogdhi / dugdhaH / duhanti / 'dhokssi| dugdhe / duhAte / duhate / dhuksse| duhAthe / dhugdhve / duhe / duhvahe duhmahe / duhoha / duduhe / dogdhA / dhokSyati / dhokSyate / dogdhu, dugdhaat| dugdhAm / duhantu / dugdhi, dugdhAt / dugdham / dugdha / dohAni / dohAva / dohAma / dugdhAm / duhAtAm / duhatAm |dhutv / duhAthAm / dhuradhvam |dohai |dohaavhai / dohaamhai| 'adhok / adugdhAm / aduhan / adoham / adugdha / aduhAtAm / aduhata / adhuradhvam / duhyAta / duhIta / / 586 lisicAvAtmanepadeSu 1 / 2 / 11 / iksamIpAddhalaH parau jhalAdI liGsicau kitau stastaGi 'dhukSISTa / 560 zala igupadhAdaniTaH ksaH 3 / 1 / 45 / igupadho yaH zalantastasmAdaniTazcleH ksAdezaH syAt' / adhukSata / 561 lugvA duha-diha-liha-guhAmAtmanepade dantya 7 / 3 / 73 / eSAM ksasya lugvA syAhantye taGi / adugdha, adhukSata / patve STutve sidhyati rUpam 'adhyagISTa' pakSa 'gA'-prAdezAbhAve prATi vRddhau 'adhi ai s ta' iti sthitau yaNi Satve-'pradhyaiSTa' iti rUpam / 1-dhozi-duha+si (pa), guNaH 'dAderdhAto....' iti hasya gharavam 'ekAco bazo ..' iti dasya dhaH / sasya SatvaM kaSasaMyoge kssH| adhoka-'duha' ghAtorlaGi tipi ikAralope'Ti zapo luki 'a duha t' iti sthitau 'pugante' ti guNe hala GyAbiti' tipa stakAralope 'pradoha' ityatra 'dAderdhAtoghaH iti hasya ghatve 'ekAco bazo bhaSa' iti dakArasya dhakArAdeze jaztvena ghasya gakAre catvaM 'adhok' iti rUpam / 3-adhukSat - 'duha' dhAtorcuDi prathamapuruSaikavacane lasya tibAdeze'Ti 'a duha t' iti sthite clo, cleH 'zala igupadhAdaniTaH ksa' iti ksAdeze'nubandhalope 'dAderdhAtoghaH' iti hasya ghasve 'ekAco...' iti dakArasya dhakAre dhakArasya jaztvena gakAre tasya catvena kakAre sasya Satve kaSoH saMyoge 'maH' sidhyati rUpam 'adhukSat' iti / 576-iksamIpa hala se jhalAdi liGa -sic kit hote haiM taGa pare rahate / 560-igupadha zalanta jo dhAtu usase pare aniTa gli ko ksa Adeza hotA hai| 561-duha, diha, liha aura guha dhAtu ke ksa kA luka hotA hai vikalpa se dantya pratyaya pare rhte| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante dAdayaH 562 ksasyAci 7 / 3 / 72 / jAdI taGa ksasya lopaH / (21) alontyasyetyakAralopaH / adhukSA 157 1 1 tAm | adhukSanta | anugdhAH, adhukSathAH, adhukSAthAm / adhugdhvam / adhukSadhvam / adhukSa / 'ahi, adhukSAvahi / adhukSAmahi / adhotpata / evaM diha upanye | 22 | hi AsvAdane | 23 | leDhi / lIDhaH / lihanti / 'lekSi / lIDhe | lihAte / lihate / line / lihAthe / lIDhve / lileha / lilihe / leDhAsi / leDhAse / lecyati / lekSyate / leDhu / lIDhAm / lihantu / lIDhi / lehAni / lIDhAm / aleTa, aleDa | alIDha / alikSat, alikSata, alIDha / alekSyat / brUJa vyaktAyAM vAci / 24 | 563 vaH paJcAnAmAdita Aho bruvaH 3 | 4 | 8 | bruvo 'laTastivAdonAM paJcAnAM galAdayaH paJca vA syuvazvAhAdezaH / Aha / zrAhatuH / AhuH / 564 grahastha: : / 2 / 65 / jhali pare / cam / Attha / AhathuH / fedhyati rUpaM 1 - luGi zrAtmanepade vahi' pratyaye 'kse' adhukSAvahi 'lugvA duhadiha iti ksasya luk, pakSa zradu ha / 2 upacayo vRddhiH / 3- lIDhaH -- lihU' dhAtorlaTa prathamapuruSadvivacane tasi po luki 'liha tas' iti jAte 'hoTa:' iti hatyatve 'jhaSastathortho'dhaH' iti takArasya dhakAre tasya STutvena DhakAre 'Dho lopaH' iti pUrvaDhakAralope 'ThUlope pUrvasya dIrghora 1:' iti ikArasya dIrghe sasya rutve fast a 'loTa:' iti / 4-lih +1sa (v) guNe, Dhatve ' SaDhoH kaH si' iti sasya patve, :: 5 tip tas jhi-sp-ithas, eSAM paJcAnAM krameNa 'gal atus - us ete paJca AdezAH syuH / 6 - Aha - 'braJa' ghAtorlaTa tipi zapo luki 'brU ti' iti sthitoM 'bruvaH paJcAnAmAdita graho bruvaH' iti tipo galAdeze bruvazvAhAdeze 'nubandhalope sidhyati rUpama 'zrAha' iti 7-yakArasya takAraH / kanpa saMyoge thala- zrathuma, 562ksa kA lopa hotA hai ajAdi taGa pare rahate / 563 - se hote haiM aura tu 564 - AhU ko thakA se pare lana sambandhI tivAdi pA~ca galAdi pA~ca ko Adeza vikalpa deza hotA hai / ko antAdeza hotA hai bhAlU pare rahate / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 laghusiddhAntakaumudyAm 565 bruva IT 7 / 3 / 63 / bruvaH parasya halAdeH pita ITa syAt / bravIti / zrutaH / bravanti / brUte / bruvAte / bruvate / 566 bruvo vaciH 2 / 4 / 53 / zrArdhadhAtuke / ' uvAca / UcatuH / UcuH / uvacitha, uvaktha / Uce / vaktA ! vakSyati / vakSyate / bravItu brUtAt / bruvantu / brUhi / bravANi / brUtAm / vai / zrabravIt / zrabrUta / bruvIta / ucyAt / vakSISTa / 567 asyativakti- khyAtibhyo'Ga 3 / 1 / 55 / ebhyaMzkaleraGgasyAt / 568 vaca um 7 / 4 / 20 / zraGi pare / zravocata, zravocata / zravakSyat, pravakSyata / ( carkarItaM ca ) varkarItamiti yaGlugantaM tadadAdau bodhyam / U AcchAdane / 25 / 566 UrNote vibhASA 7 / 3 / 60 / 1- 'liTayAbhyasasyo...' iti samprasAraNam / 2 - UcatuH - 'brUna ' dhAtorliTi tasi pratusi 'bruvo vaciH' iti bruvo vacAdeze 'vac pratus' iti jAte vaca svapi yajAdInAM kiti' iti samprasAraNe pUrvarUpe 'uc' ityasya dvitve'bhyAsakArye savarNadIrghe sasya rutve visarge sidhyati rUpam 'Ucatu:' iti / 3 - zravocata -'bUma' dhAtoluMGi tipIkAra lope bruvo vaccAdeze 'DAgame 'avac tu' iti sthite madhye blau 'prasyati - vakti- khyAti - bhyo'G' iti calera DhAdeze 'vaca um' iti umAgame guNe ca sidhyati rUpam 'pravocat' iti / 4- yaGalugantaprakriyAyAm pradAdigaNakAryam = zablugAdikaM bhavatItyarthaH / pratredaM bodhyam - prAcInAnAM carkarItamiti yaGlugantasya saMjJA / evaM eyantasya 'kAritam' iti / sannantasya 'cikIrSitam' iti / yantasya 'cekrotam' iti / 565- brUJa dhAtu se pare halAdi pit ko ITa kA zrAgama hotA hai / 566-brU dhAtu ko vac Adeza hotA hai zrArdhadhAtuka ke viSaya meM / 567 asU, vac aura khyA dhAtu se pare cila ko zraG zrAdeza hotA hai / 568-vac ko un kA zrAgama hotA hai zrRG pare rahate / ( vA0 - yaGa luganta ko zradAdi meM jAnanA cAhie / ) 466 - dhAtu ko vikalpa se vRddhi hotI hai halAdi pit sArvadhAtuka pare rahate / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tiGante adATayaH vA vRddhiH syAddhalAdau piti sArvadhAtuke UrNoti, UrNoti / UrNataH aNuvanti / uurgute| uuryupaate| Uryuvate / (UrNoterAm neti 'vAcyam) 600 na n-d rAH saMyogAdayaH 6 / 1 / 3 / acaH parAH saMyogAdayo nadarA dvirna bhavanti / 'nuzabdasya dvitvam / UryunAva / UNu nuvatuH / uurgunuvuH|| 601 vibhASIrNoH 1 / 2 / 3 / iDAdipratyayo vA Git syAt / Urjunuvitha, Urjunavitha / uNu vitA, UrNavitA / UrNa viSyati, UrNaviSyati / UrNotu, UrNotu / UrNavAli, UrNavai / 602 guNo'pRkte 7 / 3 / 11 / UrNoterguNo'pRkte halAdau piti sArvadhAtuke "vRddhypvaadH| aurNot / aurNoH / UrNayAt / uurguyaaH| uurnnaaviit| U'yAt / UrNa vissiisstt,uurnnvissiisstt| 603 UotervibhASA 7 / 2 / 6 / 1-'ijAdezca guru....' iti prAptaM niSiddhayate / 2-NatvasyA'siddhatvAdityanusandheyam, ata eva nottarakhaNDe NatvazravaNam / sarvatra dhAtuSu rephAtparasya NakArasya nakArasthAnikaradhameva, tathaivoktam nakArajAvanusvArapaJcamau jhali dhAtuSu / sakArajazzakArazceSaTTivargastavagaMjaH // 3-UNunAva-' Una' dhAtoliTi tipi eli 'prajAdedvitIyasye' ti niyamana 'Nu" zabdasya dvitve prApte 'nandrAsaMyogAdayaH' iti rephasya dvisvaniSedhe Natvasya cAsiddhatvAt 'nu' zabdasya dvitve pUrvanakArasya 'raSAsthAma...' iti gatve 'Uranu pra' iti jAte 'praco nipati' iti vRddhau AvAdeze sidhyati rUpam 'UNunAva' iti / 4-GitvapakSe 'uvaG *tadabhAvapakSe guNaH / 5-niravakAzatvAt / (vA0-UNu dhAtu se aAm pratyaya nahIM hotA hai ) / 600-ac se pare saMyogAdi n d r ko dvitva nahIM hotA ! 601-UNuJ dhAtu se iDAdi pratyaya vikalpa se DiMt hote haiM / 602-uNu dhAtu ko guNa hotA hai apRkta halAdi pita sArvadhAtuka pare rahate / 603-UNu dhAtu ko vikalpa se vRddhi hotI hai iDAdi parasmaipada sicaM pare rhte| ityadAdayaH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm iDAdau parasmaipade pare sici vA vRddhiH / pakSe guNaH / 'aurNAvIta, aurNavIta / zravIta / zrarNAviSTAm aurNaviSTAm, zraNu viSTAm / aurNaviSTa, auNu viSTa / aurNaviSyata aurNu viSyata / ityadAdayaH / - 3 - atha juhotyAdayaH 160 hu dAnAdanayoH | 1 | 604 juhotyAdibhyaH zluH 2 / 4 / 75 / zapaH zluH syAta 1 605 zlau 6 / 1 / 10 / dhAtordvastaH / juhoti / juhutaH / 606 adabhyastAt 7 / 1 / 4 / jhasyA'ta ma syAt / ( 501) huznuvoriti yaN / juhvati / 607 bhI hI bhR-huvAM zluvacca 3 / 1 / 36 / ebhyo liTi Am vA syAdAmi zlAviva kArya ca / 'juhavAJcakAra, 1 - zraurNAvIta - UNu'a' dhAtorluGi tipi ikAralopaM prATi 'prATazce' ti vRddhau 'zraNa't' iti sthite madhye clau tasya sici iTi ITi 'iTa ITi' iti sijlope savarNadIrghe 'praNu N I' ta' iti jAte ('vibhASoNa? iti vaikalpike Gistre guraNAbhAve uvaGi 'auNa vIt') GitvAbhAve guNaM bAdhitvA 'UNativibhASA' iti vA vRddhau zrAvAdeze 'praurNAvIt' iti pakSe guNe'vAdeze 'auvIta' iti / ityadAdayaH / 2- abhyAsahakArasya 'ku hozcuH' iti cutvam / 3- dvitvAdi / 4-juhavAJcakArazratha juhotyAdayaH - juhotyAdigaNapaThita dhAtuoM se pare zap ko zlu ( lopa ) hotA hai / 605 dhAtu ko dvitva hotA hai ilu hone para / 606 abhyasta se pare jha ko ta hotA hai ! 607 bhI, hI, bhR aura hu dhAtu se grAm hotA hai vikalpa se liT pare rahate aura Am pare rahate dhAtu ko zluvat kAryaM hotA hai / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 // tiGante juhotyAdayaH 'juhAva / hotaa| hoSyati / juhotu, juhutAt / juhutAm / juhvatu / 'juhudhi / juhavAni / ajuhot / ajuhutAm / 608 jusi ca 7 / 3 / 83 / igantAGgasya guNo'jAdau jusi / ajuhavuH / juhuyaat| hUyAt / 'ahauSIt / ahoSyat / aibhI bhaye 2 / bibheti / 606 bhiyo'nyatarasyAm 6 / 4 / 115 / ikAro vA syAddhalAdau Giti sArvadhAtuke / bibhItaH, bibhitH| bibhyati / 'vibhayAJcakAra, bebhAya / bhetaa| bheSyati / bibhetu, bibhitAt , bibhItAt / 'abibhet / bibhiyAt , "bibhIyAt / bhIyAt / abhaiSIt / abheSyat / hI 'Tu' dhAtoliTi 'bhI hI-bhR-huvA ilubacca' iti vaikalpike Ami zlubadbhAve dvitve'bhyAsakArya (hasya jhatve jhasya nazvena datve) guNe'vAdeze 'AmaH' iti liTo luki punaH liTapakakRtro'nuprayogazca 'juvAm kR ' iti sthite ko dvitve'bhyAsasaMjJAyAm 'urat' iti atve raparatve halAdizeSe 'kuhozcu' iti cutve 'aco giti' iti vRddhau raparatve masyAnusvAre parasavarNe sidhyati rUpa 'juhavAJcakAra' iti / Amo'bhAve ca 'juhAva' iti / 1-Amo'bhA upakSe juhAva, juhuvatuH, juhuvuH ityAdi / 2-'hujhalbhyo hedhiH' iti hedhiH / 3-ahauSIt-'hu' dhAtoTuGi tipIkAralope'DAgame 'a hu t' iti jAte madhye lau, cle: sici iniSedhe takArasya iTi 'sici vRddhiH parasmaipadeSu' iti vRddhau sasya patve sidhyati rUpam 'mahauSIt' iti / ahoSIt , ahauSTAm ahauSuH / ahauSIH, ahauSTam , ahauSTa / ahauSam , ahauSva, ahoSma / 4-'bhIhIbhRhuvA...' iti sUtreNA''m zlAviva kArya ca / 5-bibhItAt-'bhI' dhAtoloTi tipi zapaH zlau dvitve'bhyAsasya hrasve 'abhyAse carca' iti bhasya batve 'eruH' iti tipa ikArasyotve 'tuhyostAtAziSyanyatarasyAm' iti tAtaGAdeze 'bhiyonyata rasyAm' iti dIrghaIkArasya pAkSike hvasve ikAre 'bibhitAt' iti, pakSe 'bibhItAt' tAtaDamAve ca guNe kRte 'vibhetu' iti rUpam / 6-abibhitAm-abibhI. tAm , abibhayuH ('ja se ca' iti gunnH)| abibheH, abibhitam-abibhItam , abibhitaabibhIta / abibhayama , abibhiva-abibhIva, abibhim-avibhiim| 7-evaM sarvatrApi rUpadvayam / 608-iganta aGga ko guNa hotA hai majAdi jus pare rahate / / 609-bhI dhAtu ko ikAra mAdeza hotA hai vilalpa se halAdi kit Git pare rahate / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakomudyAm jAyAm |3| jihreti / jihItaH / jihniyati / jihayAJcakAra / 'jihAya / tA / yati / jihatu / zrajihet / jihIyAt / hIyAt / haiSIt / zraheSyat / pR paalnpuurnnyoH| 4 / 610 arti - pipatyazca 7 / 4 / 77 / 162 1 abhyAsasya ikAro 'ntAdezaH syAt zlau / piparti / 611 udoSTyapUrvasya 7 / 1 / 102 / zraGgAvayavauSThayapUrvIya Rt tadantasyAGgasya ut syAt / 612 hali ca / 2 / 77 / rephavAntasya dhAtorudhAyA iko dIrgho hali / pipUrtaH / 4 pipurati / papAra 613 za-dAM hrasvo vA 7 / 4 / 12 / eSAM kiti liTi hrasvo vA syAt / "papratuH / 614 RcchatyatAm 7 / 4 / 11 / 1 - jihrAya, jihriyatuH, jihiyuH ityAdi-rUpANi / : - prajit zrajihrItAm, prajihayuH ityAdi / 3 - pipUta : - 'pU' dhAtorlaTi tasi zapaH zla dvitve'bhyAsatva 'prati'pipatyazca' iti zrabhyAsasya ikArAntAdeze rapare halAdizeSe 'pi pR tas' iti jAte 'udoSThadhapUrvasya' iti utve raparatve 'hali ca' iti upadhAyAH dIrghe sasya rutve visarge ca sidhyati rUpaM 'pipUrtaH' iti / 4 - pradabhyastAt iti 'prat' / 5 - patuH - ( paparatuH ) - 'pU' dhAtorliTi prathamapuruSadvivacane'tusi dvitve - prabhyAsasya hrasve'tve raparatve halAdizeSe 'za-dR-prAM hrasvo vA' iti vaikalpike hrasve yariNa sasya rutve visarge ca sidhyati rUpaM 'patuH' iti, pakSa' 'RcchatyatAm' iti guNe 'paparatuH' iti jAtam / 610 - R dhAtu aura pa dhAtu ke abhyAsa ko ikAra antAdeza hotA hai zlu meM / 611 - aGga kA avayava zroSTha hai pUrva meM jisake, aisA jo RRkAra tadanta zraGga ko ukAra Adeza hotA hai / 612- rephAnta aura vAnta dhAtu kI upayA ke ik ko dIrgha hotA hai hal pare rahate / 613- za da pa dhAtu ko hrasva hotA hai liT pare rahate / 614 - taudAdika Rccha dhAtu aura RkArAnta dhAtu kI guNa hotA hai liT pare rahate / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiDante juhotyAdayaH taudAdikaRcchejradhAtorRtAM ca guNo liTi / paparatuH / ppruH| .. 615 vato vA 7 / 2 / 38 / vRddhRbhyAmRdantAcceTo dIrghA vA syAnna tu liTi / paritA, parItA / pariSyati, parISyati / pipatu / apipaH / apipUrtAm / apiparuH pipU. ryAt / pUryAt / apArIt / 616 sici ca parasmaipadeSu 7 / 2 / 40 / atra iTo na diirghH| apAriSTAm / apariSyat, aparISyat / prohAk tyaage| 5 / jhaati| 617 jahAtezca 6 / 4 / 116 / iD vA syAddhalAdau kiGati sArvadhAtuke / jahitaH / 618 I halyaghoH 6 / 4 / 113 / znAbhyastayorAta It syAt sArvadhAtuke kGiti hali, na tu ghoH / jhiitH| 616 znAbhyastayorAtaH 6 / 4 / 112 / 1 pipUrtAt, pipUrtAma, pipuratu / pipUrhi-pipUrtAt, pipUrtam pipUta / piparANi, piparAva, piparAma / 2-apipaH-'pa' dhAtorluGi tipIkAralope'Ti zapaH zlau dvitvebhyAsatve 'ati-pipatyAMzca' iti rapare ikAre halAdizeSe 'a pipR-t' iti sthitau guNe raparatve 'halaGayAba....' iti takAralope rephasya visageM sidhyati rUpam 'apipaH' iti / 3-'sijabhyastavidibhyazca' iti bhernus / apiSaH, apipUrtam, apipUtaM / apiparam, bhapipUrva, apipUrma / 4-prokAraH (anunAsikatvAt) kakArazca itsaMjJakaH / 615-vRGa, vRJ aura Rdanta dhAtu se pare iTa ko dIrgha hotA hai vikalpa se liTa pare nhiiN| 616-parasmaipada sica pare rahate iTa ko dIrgha nahIM hotaa| 617-jahAti dhAtu ko IkAra hotA hai vikalpase halAdi kit Git sArvadhAtuka pare rhte| 618-znA aura abhyasta ke bAkAra ko IkAra hotA hai halAdi kita Gita sArvadhAtuka pare rahate, ghusaMjJakoM ko nhiiN| 616-znA aura abhyastake AkAra kA lopa hotA hai| kit hita sArvadhAtuka pare rhte| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 laghusiddhAntakaumudyAm anayorAto lopaH kiti sArvadhAtuke / 'jahati / jahau haataa| hAsyati / jahAtu, jahitAt , jahItAt / 620 A ca hauM 6 / 4 / 117 / jahAteau pare A syaaccaadidiitau| jahAhi, jahihi, jahIhi / ajahAta / ajahItAm / ajhuH| 621 lopo yi 6 / 4 / 118 / jahAterAlopo yAdau sArvadhAtu ke jahyAta / (460) eliGi / hayAta / ahAsIta / ahAsyata |maang mAne 'zabde ca / 6 / 622 bhRJAmit 7 / 4 / 75 / bhRJ mAG ohAG eSAM trayANAmabhyAsasya ita syAta zlau / "mimiite| mimAte / 6mimte| mme| maataa| mAsyate / mimiitaam| amimIta / mimIta / mAsISTa / 'amAsta / amAsyata / zrohAGa gatau / 7 / jihiite| 1-phasya 'at' pAlopaH / jahAsi, jahitha:-jahIthaH, jahitha-jahItha / jahAmi, jahivA-jahIvaH, jhimH-jhiimH| jahau, jahatuH, jahuH / jahitha-jahItha, jahathuH, jaha / jaho, jahiva, jahima / 2-jahitAm, jahItAm / jahatu / 3-jahAhi-'hA' dhAtorloTi madhyamapuruSaikavacane sipi 'sepicca' iti sipo 'hi'-Adeze zapa: zlau abhyAsasya hrasve zcutve jaztvena jakAre 'ja hA ti' iti jAte 'pA ca hau' iti prAtvapakSe 'jahAhi' itvapakSe 'jahihi' ItvapakSe 'jahIhi' iti rUpatrayam / 4-ajA-biDAlAdizabde ityarthaH / 5mimIte-'mA' dhAtorlaTi tAdeze Teretve zapaH zlau dvitve'bhyAsakArye 'ma mA 3' iti sthite 'mRJAmit' iti abhyAsAkArastha itve dhAtorakArasya 'I halyaghoH iti Ive sidhyati rUpaM mimIte' iti / 6-znAbhyastayorAtaH' iti pAlopaH / 7-amimIta, amimAtAm , amimata / amimIthAH, amimAthAm / amimIdhvam / amimi, amimIvahi, amimImahi / 8-amAsta, pramAsAtAm, amAsata / pramAsthAH, amAsAthAma, amAdhvam / pramAsi, amAsvahi, amAsmahi / / 620-jahAti dhAtu ko AkAra, ikAra, IkAra Adeza hote haiM hi pare rhte| 621-jahAti ke AkAra kA lopa hotA hai yakArAdi sArvadhAtuka pare rahate / 622-bhRnna , mAGa, zrohAG dhAtuoM ke abhyAsa ko ikAra Adeza hotA hai zala ke viSaya meN| . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante juhotyAdayaH 165 jihAte / jihate / jahe / haataa| hAsyate / jihItAm / ajihIta / jihIta / hAsISTa / ahAsta / ahAsyata / bhRna dhAraNapoSaNayoH / 8 / bibharti / bibhRtaH / bibhrati / bibhRte / vibhraate| 'bibhrate / 2bibharAJcakAra, babhAra / babhartha / babhUva / bibharAJcakra, bbhr| bhrtaa| bhariSyati, bhariSyate / bibhartu / bibharANi / bibhRtAm / avibhaH / abibhRtAm / abibharuH / abibhRta / bibhRyAta , vibhrIta / bhriyAt , bhRSISTa / abhArSIt, "abhRta / abharipyata abhariSyata / DudAna dAne / 6 / dadAti / dattaH / dadati / datte / ddaate| dadate / dadau, 'dade / dAtA / dAsyati, dAsyate / dadAtu / 623 dA thA badApa 1 / 1 / 20 / dArUpA dhArUpAzca dhAtavo ghusaMjJAH syurdApa-daipo vinaa| (577 ) dhvasorityetvam / 'dehi / dattAm / adadAt / adatta / dadyAt / dadIta / deyAt / dAsISTa / ''adaat| adAtAm 12aduH| 624 sthAdhvorica 1 / 2 / 17 / 1-vibhrate-'bhRJ' dhAtorlaTi prathamapuruSabahuvacane jhAdeze zapaH zlau dvitve 'bhRnAmit' iti abhyAsasya rapare :kAre halAdizeSe bhasya batve'bhyastasaMjJAyAm 'adabhyastAt' iti bhasya prati Teretve yaNi ca kRte bibhrate iti, parasmaipade ca 'bibhrati' iti / 2'bhIhIbhR..' ityAm / 3-'rizayaliGakSu' iti riG / atra riG iti hrasvavidhAnasAmarthyAnna dIrghaH / 4-'uzca' iti kitvAnna guNaH / 5-'hrasvAdaGgAt' sico lopaH / 6-znAbhyastayorAtaH' iti pAlopaH / aghoriti niSedhAt 'I halyaghoH' iti-ItvaM na / 7-'prAta auraNalaH' iti-pautvam' 8-'aAto lopa iTi ca' ityAkAralopaH / 6-dehi-'dA' ghAtoloTi sipi sehauM zapaH zlau dvitve'bhyAsahrasve ca kRte 'da dA hi' iti sthitau 'dAdhA dhvadAp' iti ghusaMjJatve 'dhvasorezAvabhyAsalopazca' iti etva 'bhyAsalope sidhyati rUpaM dehi' iti / 10-'eliGi' / 11-'gAtisthAghupA... .' iti sico luk / 12-'prAtaH' iti jus 'usyapadAntAt' iti pararUpam / 623-dArUpa dhArUpa dhAtu ko ghu saMjJA hotI hai dAp daip dhAtu ko chor3a kara / 624-sthA dhAtu aura ghusaMjJaka dhAtu ko ikAra antAdeza hotA hai aura sica kita hotA hai Atmanepada pare rahate / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm anayoridantAdezaH sicca kit syAdAtmanepade / 'adit| zradAsyat, adAsyata / 'DudhAJ dhAraNa-poSaNayoH / 10 / dadhAti / 625 dadhastathozca 8 / 2 / 38 / dviruktasya bhaSantasya dhAJo bazo bhaSa syAttathoH parayoH sdhvozca parataH / dhattaH dadhati / dadhAsi / dhatthaH / dhattha / dhatte / dadhAte / dadhate / dhatse / dhadhve / ( 577 ) dhvasoredbhAvabhyAsalopazca / dhehi / zradadhAt / adhatta / dadhyAt / dadhIta / dheyAt, dhAsISTa / adhAt / adhita / adhAsyat, adhAsyata / Nijira zaucapoSaNayoH | 11 | ( ira itsaMjJA vAcyA ) / 626 NijAM trayANAM guNaH zlau 7 / 4 / 75 | 166 gij-vij viSAmabhyAsasya guNaH syAt zlau / 4 nenekti / neniktaH / nenijati / nenikte / nineja / ninije / nektA / nekSyati, nekSyate / nenektu nenigdhi / - 1 - 'hasvAdaGgAt' sico lopaH / zradita, zradiSAtAm zradiSata / pradiyAH, pradizradivam / zradiSi pradiSvahi, pradiSmahi / 2 - asya copasargayoge pAthAm evamarthavizeSaH 'vipUrvo dhA karotyarthe abhipUrvastu bhASaNe / melane cApi saMpUrvI nipUrvaH sthApane mataH // 1 // yathA - kAryaM vidadhAti ( iti karotyarthe ) madhuramabhidadhAti / ( bhASaNe ) / kuNDale saMdadhAti (melane) / pAdaM nidadhAti ( sthApane ) / 3 - yathA 'dattaH' iti / 4 - nenekti'riNajir' dhAtorasya natve ira itsaMjJAyAM lope ca laTi tipi zapaH zlau dvitve'bhyAsa kAya 'ninij ti' iti sthitau 'nijAM trayANAm iti zrabhyAsasya guNe parasya ca 'pumante' ti guNe jasya kutva catveM 'neneti' iti rUpam / " 625 - dvirukta jhaSanta dhAtu ke baz ko bhaS hotA hai tatha aura sa-dhva pare rahate / (bA0 - ir kI itsaMjJA hotI hai ) / 626 - Nij, vij, aura viSu dhAtu ke abhyAsa ko guNa hotA hai zlu ke viSaya meM / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante divAdayaH 627 'nAbhyastasyAci piti sArvadhAtuke 7 / 3 / 87 / laghUpadhaguNo na syAt / nenijAni / neniktAm / zranenek / zranenitAm / anenijuH / anenijam / anenikta / nenijyAta nijyAta / nenijIta / nikSISTa / 62 = irito vA 3 / 1 / 57 / 4 167 irito dhAtozleraGa vA parasmaipadeSu / nijata, akSata, "anita / anekSyata, anekSyata / iti juhotyAdayaH / 4 - atha divAdayaH krIDA - " vijigISA-vyavahAra-dyuti-stuti-moda-mada- svapna - kAnti divu gatiSu / 1 / 626 divAdibhyaH zyan 3 / 1 / 66 / zapo'pavAdaH / (612) hali ceti dIrghaH / dIvyati / dIvyanti / dideva | " 1 - prajAdau piti sArvadhAtuke abhyastasya laghUpadhaguNo na syAt ityarthaH 2 liG sicAvAtmanepadeSu' iti kittvAnna guNaH / 3 - zranijat zranijatAm zranijan / prabhAve -pranaikSIt, bhanektAm zranaikSuH / 4 - zranaikSIt nij ghAtoluGi tipIkAralope'DAgame 'a nija t' iti sthite madhye calo caleH sici iniSedhe IDAgame ' vada-praje' ti jasya gatve katve sasya Satve ca kaSoH saMyoge 'kSa' siyati rUpam 'anaikSIt' 5 - zrAtmanepade ca pranikta, zranikSAtAm anikSata / iti juhotyAdayaH / 6 - vijayAbhilASaH / 7- dIvyanti - - ' digh' dhAtorlaTi bhau bherantAdeze zapo'pavAde 'divAdibhyaH zyan' iti zyani anubandhalope 'div ya zranti' 'hali ce' ti dIrghaM 'ghato guNe' iti pararUpe sidhyati rUpaM 'dIvyanti' iti / 627 - abhyasta ko laghUpadha guNa nahIM hotA ajAdi pit sArvadhAtuka pare rahate / 628- irit dhAtu se pare bli ko hotA hai vikalpa se parasmaipada meM / iti juhotyAdayaH tha divAdayaH 626- divAdiga'paThita dhAtuoM se pare zyan hotA hai kadarthaka sArvadhAtuka pare rahate / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 laghusiddhAntakaumudyAm devitaa| deviSyati / dInyatu / adIvyat / dIvyet / dIvyAt / adevIt / zradeviSyata / evaM Sivu 'tantusantAne / 2 / nRtI gAtravikSepe / 3 / nRtyati / nanarta / ntitaa| 630 se'sici kRta-cata-da-taTa-nRtaH 7 / 2 / 57 / ebhyaH parasya sijminnasya sAderArdhadhAtukasyeDvA / nrtissyti,nrtyti| nRtyatu / anRtyat / nRtyet nRtyAt / 'anIt / anartiSyat / anaya't / asI "udvege| 4. / (485) vA bhrAzeti zyan vA / trasyati, vasati / tatrAsa / 631 vA ja-bhramu-trasAm 6 / 4 / 124 / eSAM kiti liTi seTi thali ca etvAbhyAsalopau vA satuH, tatrasatuH / sitha-tatrasitha / trsitaa| zo tanUkaraNe / 5 / 632 protaH zyani 7 / 3 / 71 / / 1-vastrAdisIvane ityarthaH / sIvyati / siSeva / sevitA / sevidhyeti / sIvyatu / asIvyat / sIvyet / sovyAt / asevIt / asepiSyat / 2-nrtne| 3-natiSyatinaya'ti-'nRt' dhAto Ti tipi syatAsI lulluToH iti madhye 'sya pratyaye 'se'sici-' iti vA iTi sasya Satve 'pugante' ti guNe raparatve 'natiSyati' iti, iDabhAve 'nayati' iti rUpam / 4-'vadavraja' iti prAptAyA vRddha :-'neTi iti niSevaH / 'puganta' iti guNe anIta, anatiSTAm, anatiSuH / ityAdi / 5-udvego = bhayam / liTi tatrAsa, satuH-tatrasatuH-tresuH tatrasuH / tresitha-tasitha, tresathuH-tatrasathuH, gresa-tatrasa / tatrAmatatrasa, siva-tasiva, tresima-tatrasima / luddaadau-sitaa| vasiSyati / trasyatu, trasatu / pratrasyat-asat / trasyet-traset / trasyAt / atrAsIt-pratrasIt / atrasiSyat / iti / 6-tresatuH 'tras' dhAtoliTi tato'tusi dvitve'bhyAsakAyeM 'ta trasa atus' iti sthite 'vAjubhramutrasAm' iti aitve'bhyAsalope sidhyati rUpaM 'satuH' iti / 630 -kRta-cata-chada-tRda-nRta dhAtuoM se pare sibhinna sAdi ArdhadhAtuka ko iDAgama hotA hai vikalpa se / 631-ja-bhramu-tras dhAtuoM ko etva hotA hai aura abhyAma kA lopa hotA hai vikalpa se kit liT aura seTa thala pare rhte| . 632-zrokAra kA lopa hotA hai zyan pare rahate / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante divAdayaH 'lopaH syAt zyani / zyati / zyataH / zyanti / zazau / zazatuH / zAtA | zAsyati / 633 vibhASA prA.dheTa zA cchAsaH 2 / 4 / 78 / ebhyassico luvA syAt parasmaipade pre| azAt / azAtAm / azuH / ittsko| ashaasiit| azAsiTAm / cho chedne| 6 / 'chyati / po'ntakarmaNi / 7 / "yAra / sasau / do'vakhaNDane / 8 / yati / dadau / "deyAt / adAt / vyadha 'tAr3ane / / 634 grahi-jyA-cayi-vyadhi-vaSTi-vicati-vRzcati pRcchati-bhRjja-tInAM viGati 6 / 1 / 16 / eSAM samprasAra syAt kiti Diti ca vidhyati / 'vivyAdha / vividhtuH| vivdhuH| vivyadhitha, ''vivyaddha / vyaddhA / vyatsyati / vidhyet / vicyAt / avyAtsIt / puSa puSTau / 10 / puSyati / pupoSa / pupoSitha / pokSyati / ___ 1-prokArasya lopa ityarthaH / 2-zazau-'prAdeca upadeze'ziti' iti 'prAtve' Nala mautvam / 3- 'prAtaH' ini jharjus / 'usyapadAntAt' iti pararUpam, ashuH| 4-chyati / cacchau / chAtA / chAyAMta / chyatu / acchayat / Thyet / chAyAt / acchAt / acchAsIt / acchAsyata iti ra paarinn| 5-'dhAtvAdaH SaH saH' iti satvama / 6-prAzoliGiseyAt ( mAsthAdiSvasya pAThAt 'eliDi' iti etvam ), luGi-'vibhASA bAdheTazAcchAsaH' iti sico lug vA, 5 sAt , pakSe 'yamaramaname' ti -iTsakau-prasAsIla, prasAsiSTAm, prasAsiSuH, ityAdi / 1-'eliGa' ityetvam / luGi dhUsaMjJAyAM 'gAtistheti' sico luka, adAt / 8-vedhane prasiddhaH / 6-vidhyati-vyadh' dhAtorlaTi tipi zyani anubandhalope 'sArvadhAtakamapit' zyano ritvena 'grahi-jye ' ti samprasAraNe pUrvarUpe sidhyati rUpaM 'vidhyati' iti / 10-'liTvabhyAsasyobhayeSAma' iti-abhyAsasya samprasAraNam / 11-jhaSastatho?'dhaH' iti thasya dhatvam, pUrvadhakArasya jaztvam (dH)| ( iDabhAve rUpamidam ) luGi-'badabajeti vRddhiH, khari ceti carvam / avyAtsIt, avyAtAm, avyaatsuHityaadiruupaanni| 633-ghA-dheTa-zo-ho-So dhAtu se pare sica kA luk hotA hai vikalpa se parasmaipada pare rhte| 634 -ahijyAdi dhAtuoM ko samprasAraNa hotA hai kit Git pare rahate / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm (507) puSAdItyaGa / puSat / zub zoSaNe / 11 / zuSyati / zuzauSa / zu bat / Naza 'adarzane / 12 / nazyati / nanAza / 'nezatuH 635 radhAdibhyazca 7 / 2 / 45 / 170 raghnaza sRpa p druha, muh SNuha, SNih ebhyo valAdyArdhadhAtukasya veT syAt / nezitha / 636 masji nazorjhali 7 / 1 / 60 / num syAt / nanaMSTha / neziva, nezva, nezima, nezma / nazitA, naMSTA / naziSyati, naMkSyati / nazyatu / anazyat / nazyet / nazyAt / "anazat / buGa prANiprasave | 13 | sUyate / krAdiniyamAdida / suSuviSe / suSuvivahe / suSuvimahe / 'sotA, savitA / dUG paritApe / 14 / dUyate / dIGa kSaye / 15 / dIyate / 637 dIDo Daci kGiti 6 / 4 / 63 / " 1 - prabhAve = nAze / 2 - ' prata eka halmadhye...' iti etvAbhyAsalopau / 3-nanaMSTha - 'naz' dhAtorliTi sipasthali Nasya 'gonaH' iti natve dvitve'bhyAsakArye 'na naza tha' itisthitau ( 'raghAdibhyazce' ti vaikalpike iTi 'thali ca-seTi' iti etve'bhyAsalope 'nezitha' iti ) / iDabhAvapakSe 'masji-nazoli' iti nuni, tasyAnusvAre 'na naMz ya' iti jAte 'vrazca - bhrasje.... 'ti zasya Satve STutve ca kRte sidhyati rUpaM 'nanaMSTha' iti ghAto luGi tipIkAralope'DAgame madhye calau 'puSAvi dyutAdi.... ' iti / 4- pranazat- 'na' 'zraGi' sidhyati --- rUpam 'anazat' iti / ( praGo Gitvena vRddherabhAve / ) / 5 - iDabhAve 'nazcabhrasja' ... iti zasya tvam, ' SaDhoH kaH si -' iti katve, parasya sasya Satve, kaSasaMyoge kSaH / num / 6'svara tisUtisUyati...' iti veT / luDAdau sodhyate - saviSyate / sUyatAm / zrasUyata / sUyeta / soSISTa / savisISTa, prasoSTha, zrasaviSTa / asoSyata, prasaviSyata iti rUpANi / 635 radhAdi dhAtuoM se pare valAdi zrAdhAtuka ko vikalpa se iT 636 - masji aura naz dhAtu ko num hotA hai jhal pare rahate / 637- dIG dhAtu se pare ajAdi kit Git zrArdhadhAtuka ko yuT kA Agama hotA hai| ( vA0 uba aura yaNa ke vidhAna meM vuk-yuT siddha hI rahate haiM / ) hotA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 tiGante divAdayaH dIGaH paraspAjAdeH Gita ArdhadhAtukasya yuT / ('bugyuTAvuvaGayaNoH siddhau vaktavyau ) 2didIye / 638 mInAti-minoti-dIDa lyapi ca 6 / 1 / 50 / eSAmAtvaM gyAt lyapi cAdazityenimitte / dAtA / dAsyate / (sthAdhvorittve dIGaH prateSedhaH ) "adAsta / DIGa vihAyasA "gatau / 16 / DIyate / DiDaye / DayitA / pIG pAne / 17 / pIyate / petA / apeSTa / mAG mAne / 18 / mAyate mame / janI prAdurbhAve / 16 / 636 jJA-janojarjA 7 / 2 / 76 / anayorjAdezaH syAt ziti / 'jAyate / 'jajJe / jnitaa| jnissyte| 1-yuTa prAbhIyatvenA'siddha vAt / 'eranekAca....' iti yaNa prAptaH, sa mAbhUdityetadarthamidaM vArtikam / 2-didIye-'dIGa' dhAtoliTi prathamapuruSaikavacane prAtmanepade lasya tAdeze dvitve'bhyAsaha,sve takArasyaizAdeze 'dIDo yuDaci' iti 'yuTi' sidhyati rUpaM 'didIye' iti / ( nanu yuTaH prAbhoyatvenA'siddhatvena paratvAt 'eranekAco'saMyogapUrvasya' iti yaN syAditi cenna 'vugara TAvuvaGa yaraNoH siddhau vaktavyau' iti yuTo'siddhatvAbhAvabodhananAt ) / 3-'sthAdhvorica' iti prAptamitvaM na syAdityarthaH 4-adAsta-dIG' dhAtoluGi prathamapuruSaikavacane Atmanepade lasya tAdeze'DAgame clau cleH sici anubandhalope 'pradI sta' iti jAte 'mInAti-minoti-dIDAM tyapi ca' iti 'prAtve' sidhyati rUpam 'pradAsta' iti / ( nAnu dAdhAdhvadAp' iti ghusaMjJAyAM 'sthAdhvoricce' ti itvaM syAditi cenna, sthAdhvoritve dIGaH pratiSedhaH' iti vacanAt / 5-pakSivimAnAdigamane ityarthaH / liTi-'eranekAco.. ' iti yaNa 'DiDaya' / luGi-aDayiSTa, aDayiSAtAm , aDayiSata / ayiSThAH / ityAdaya / 6-luGi amAsta, amAsAtAm / pramAsata / ityAdi / 7IkAra it / -jayate-'jan' dhAtolaMTi prathamapuruSaikavacane lasya tAdeze Terelve zapo'pavAde zyani anubandhalApe 'jan ya te' iti sthitau 'jJAjanorjA' iti janerjAdeze sidhyati rUpaM jAyate' iti / :-dvitve halAdizedhe 'jajan + (ta) e' ityatra / 'gamahanajana ' iti upadhAlope zcuDhe na nasya atve jaJojJa : jajJe / 638-mIJa, mina aura dI dhAtu ko Atva hotA hai lyapa pare rahate / cakAra se zit bhinna enimittaka pratyaya pare rahate bhI zrAtva hotA hai / ( vA.-'sthA voricca' se prApta itva dIGa ko nahIM hotaa|) 636- jJA aura jana dhAtu ko jA Adeza hotA hai zit pare rahate / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 640 dIpa-jana-budha-pUri-tAyi-pyAyibhyo'nyantarasyAm 3 | 1| 61 / ebhpazclezciNa vA syAt ekavacane tazabde pare | 641 ciNo luk 6 / 4 / 104 / 172 ciNaH parasya tazabdasya luk syAt / 642 jani badhyozca 7 / 3 / 35 / anayorupadhAyA vRddhirna syAcciNi JNiti kRti ca / 'ajani, ajaniSTa | dIpI dIptau / 20 / dIpyate / didIpe / zradIpi, adIpiSTa / pada gatau / 21 / padyate / pade / pattA / patsISTa / 643 ci te padaH 3 / 1 / 60 / padezlezciNa syAttazabde pare / apodi / apatsAtAm, apatsata / vida sattAyAm | 22 | vidyate / vettA / avitta / budha avagamane | 23 | budhyate / boddhA / "bhotsyate / bhutsISTa / abodhi, abuddha / zrabhutsAtAm / yudha 1 - jani - 'jan' dhAtorluGi zrAtmanepade lasya tAdeze'DAgame calau, cleH 'dIpajane' ti vA ciriNa anubandhalope 'zrajan iti' sthitau 'prata upadhAyA' iti sUtreNa prAptAyA vRddheH 'jani-vadhyozce' ti niSedhe 'ciraNo luka' iti talope sidhyati rUpam 'zrajani' iti / ciNabhAvapakSe ca leH sici iTi Satve STutve ca 'ajaniSTa' iti rUpam / 2 - - pAdi - 'pad' dhAtorluGi prathamapuruSaikavacane lasya tAdeze'Ti madhye glau 'ciraN te padaH' le 'zciriNa' ' pada ita' iti sthitau 'ciraNo luk' iti talope 'zrata upadhAyAH' iti upadhAvRddhau sidhyati rUpam 'prapAdi' iti / 3 - prapatthAH, zrapatsAthAm apadhvam / apatsi, prapatsvahi, aparasmahi |4- -laghupadhaguNaH, takArasya ghatpam / 5 - 'bhotsyate' 'ekAco bazo bhaS...' iti basya bhatvam / 6. - ' dIpajanabudha " iti cale: - ciN ( vikalpena ) / " 640-dIpAdi dhAtutroM se pare cila ko cie vikalpa se hotA hai ekavacana tazabda hare rahate / 641 - cie se pare ta zabda kA luka hotA hai / 642-jan vadha ke V upadhAbhUtaca ko vRddhi nahIM hotI cie aura jitu gitkRt pare rahate / 643 - pada dhAtu se pare cila ko ciraNa hotA hai va zabda pare rahate / * Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 tiGante divAdayaH sampahAre / 24 / yudhyate / yuyudhe / yoddhA ayuddh| sRja visarge / 25 / sRjyate / sasRje / ssRjithe| 644 sRji-dazomalyamakiti 6 / 1 / 58 / / anayoramAgamaH syAjjhalAdAvakiti / 'sraSTA / srkssyte| sUkSISTa / asRsstt| asRkSAtAm / mRS titikSAyAm / 26 / mRSyati, mRSyate / mmrss| mamarSitha / mamRpipe / marSitAsi, marSitAse / marSiSyati, marSipyate / Naha bandhane / 17 / nAti, nadyate / nanAha / nanaddha, nehith| nehe| naddhA / nasyati / 'anAtsIt , anaddha / iti divaadyH| 5-sraSTA-pramo mittvAd RkArAtparatvama, jakArasya vazcabhrasja' iti Satvama, takArasya STutvama, ynn| 2-'lisicAvAtmanepadeSu' iti liGaH kitvAd am na / evama 'prasRSTa' ityatrApi sicaH kitvAd am n| 3-asRkSAtAm-'sRj' dhAtoluGi prAtmanepade prathamapuruSadvivacane lasyAtAmAdeze'Ti madhye clo, cle: sici anubandhalope 'prasRj s prAtAm' iti sthite 'lisicAvAtmanepadeSu' iti sicaH kirave guNAbhAve 'bazca-bhrasje' ti jakArasya Satve 'SaDhoH kaH Si' iti katve sasya Satve ca kaSoH saMyoge 'prasUkSatAm iti / 4-sahane ityarthaH / 5-go nH| liTi-nanAha, nehatuH, nehuH / nehiya, nanaddha, nehathuH, neha / nanAha, nanaha, nehiva, nehima / Atmanepade-nehe, nehAte, nehire / ityAdi / 6--'naho ghaH' iti hasya dhatve cavaMm / luGi- anAtsIta, anAddhAm manAtsuH anAtsIH, anaaddhm| anAddha / anAtsama, amAtsva, amAtsva / prAtmanepade pranaddha, pranatsAtAm anatsata / ityAdi / 7-anAsIta.-'naha.' dhAtola Gi tipIkAralope clo sici aTi 'anaha, sat' iti jAte takArasya ITi 'naho dha.' iti hasya patve tasya cavena takAre 'vada-vraje'..' ti vRddhau, 'anAtsIt' iti rUpam / iti divaadyH| 644-sRja dRz dhAtu ko amAgama hotA hai kita bhinna jhalAdi pratyaya pare rhte| iti divAdayaH Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 laghusiddhAntakaumudyAm 5-atha svAdayaH puna 'abhiSave / 1 / / 645 svAdibhyaH znuH 3 / 1 / 73 / zapo'pavAdaH / sunoti / sunutaH (501) huznuvoriti yaN / sunvanti / 'sunvaH, sunuvaH / sunute / sunvAte / sunvate / sunvahe, sunuvahe / suSAva / suSuve / sotA / sunu / sunavAni, sunavai / sunuyAt / sUyAt / 646 stu-su-dhUbhyaH parasmaipadeSu 7 / 2 / 72 / ebhyAsiva iTa syAt parasmaipadeSu / asAvIt / asoSTa / ciJ cayane / 2 / cinoti / cinute| 647 vibhASA ceH 7 / 3 / 58 / abhyAsAt parasya kutvaM vA syAt sani liTi ca / 'cikAya, cicAya / cikye| cicye| acaiSIta, aceSTa / stRJ AcchAdane / 3 "stRNoti, stRNute / 1-abhiSavaH snapanaM pIDanaM snAnaM surAsandhAna ca / 2-'lopazcAsyAnyatarasyAM mvoH' iti ukArasya vA lopH| 3-asAvIta-'suja' dhAtolaMGi prsmaipde| tipIkAralopa 'DAgame madhye clo, cleH sici 'a sus t' iti jAte 'stu su-dhUThabhyaH parasmai padeSu' iti sicaH sasya iTi 'asti sico'pRkta' iti takArasya ITi 'iTaITi' iti salope sici vRddhi' riti vRddhau AvAdeze savarNadIpeM sidhyati rUpama / 'prasA vIta' (prAtmanepade 'asoSTa' iti)| 4-cikAya- 'ciJ' dhAtoliTi parasmaipade tipi gali dvitve'bhyAsatve 'ci ci pra' sthitau 'praco bNiti' iti vRddhau pAyAdeza 'vibhASA ne' iti abhyAsottarasya cakArasya kutve rUpaM 'cikAya' iti (kutvAbhAvapakSe 'cicAya' iti rUpam / prAtmanepade 'cikye' cicye' iti ruupdvym'| ) 5-RvarNAnnasya NatvaM vaacym| praya svAdayaH 645 --karthaka sArvadhAtuka pare rahate svAdigaNapaThita dhAtuoM se znu hotA hai / 646-stu-sa-dhUna dhAtuoM se pare sica ko id hotA hai parasmaipada pare rahate / 647-abhyAsa se pare citra dhAtu ko kutva hotA hai vikalpa se san aura liTa pare rhte| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tirunte svAdayaH 175 648 zapUvAH khayaH 7 / 4 / 61 / abhyAsasya pUrvAH khayaH ziSyante'nye halo lupyanye / 'tastAra / 'tastaratuH tastare : (468) guNo'rtIti guNaH / stAt / 646 Rtazca saMyogAdeH 7 / 2 / 43 / RdantAt saMyogAdeH parayoliGsicoriDa vA syAttaGi / strissiisstt,| stRSISTa, 'astariSTa, / astRta / dhUna kampane / 4 / dhUnoti, dhUnute / dudhAva / (476) svaratIti veT / dudhavitha, ddhoth| 650 "zra yukaH kiti 7 / 2 / 11 / zritra ekAca ugantAcca girikatoriN na / 'paramapi svaratyAdivikalpaM vAdhitvA purastAttAtiSedhakANDArambhasAmarthyAdanena niSedhe prApte krAdiniyamAnnityamiTa / dudhviv| dudhuve| adhaaviit| 'adhvisstt,| adhoSTa / __-tastAra-s dhAtoliTi parasmaipade tipi vali dvitve'bhyAsatve 'zapUrvAH khayaH' iti abhyAsasya takAreM'vaziSTe 'ta stupra' iti sthite 'Rtazca saMyogAdeguNaH' iti gurapne upadhAyAH vRkSo 'sastAra' iti rUpam / 2-'Rtazca saMyogAderguNaH' iti guNe tastaratuH / 3-vrazceti kittvAnna guNaH / 4-astariSTa-'stRJ' dhAtoluGi mAtmanepade lasya tAdeze, aTi clo, cle: sici 'Rtazca saMyogAde' riti vaikalpike iTi' guraNe sasya Satve STutve ca 'prastariSTa' iti rUpam / (iDabhAvapakSe ca 'hrasvAdaGgAt' iti sijlope 'prastRta' iti rUpam / ) 5-'svaratisUtisUti...' iti vikalpo yadyapi para, tathApi 'prArdhadhAtukasye....7 / 2 / 35 / ' iti vidhikANDArambhAt prAgeva 'neD vazi kRti 7 / 2 / 8 / ' 'zrayukaH kiti 7 / 2 / 11 / ' ityAdi pratiSedha-(niSedha)-kAeDArambhasAmarthyAta prayaM zra yukaH kiti iti niSevaH svaratyAdi vikalpaM bAdhate / etaM niSedhaM ca krAdiniyamo bAdhate (iti nityamiTa) 6-vidhiprakaraNA-prAgeva niSedhaprakaraNA'rambhasAmAdityarthaH / 7-adhaviSTa-'dhU' toluMDi prAtmanepade lasya tAdeze'DAgame madhye sau cle: 648-abhyAsa ke rApUrvaka khay zeSa rahate hai anya hala kA lopa hotA hai| 646-Rdanta saMyogAdi dhAtu se pare liGa aura sic ko iDAgama hotA hai taGa pare rahate / 650-zritra aura 1 kAca uganta dhAtu ko iTa nahIM hotA git vit pare rahate / iti svAdayaH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 laghusiddhAntakaumudyAm adhaviSyata, adhoSyat / adhaviSyatAm, adhoSyatAm / adhaviSyata, adhoSyata / iti svaadyH| 6-atha tudAdayaH tuda vyathane / 1 / 651 tudAdibhyazaH 3 / 1 / 77 / zapo'pavAdaH / 'tudati, tudate / tutoda / tudoditha / tutude / tottA / atautsIta , atutta / Nuda preraNe / 2 / nudati, nudate / nunoda / 'nottA / bhrasja pAke / 3 / (634) ahijyeti samprasAraNam / sasya zcutvena zaH, zasya jaztvena jH| bhRjjati, bhRjjate / 652 bhrasjo ropavayo ramanyatarasyAm 6 / 4 / 47 / bhrasje rephasyopadhAyAzca sthAne ramAgamo vA syAdArdhadhAtuke / mitvADhantyAdacaH paraH / sthAnaSaSThInirdezAdropadhayornivRttiH / "vabharja / babharjataH / sivi 'svaratisUtIti vaikalpike iTi 'adhU i sa ta' iti jAte 'sAvadhAtukArdhadhAtukayo'riti guNe'vAdeze Satve STutve 'aviSTa' iti rUpam ( iDabhAvapakSe 'adhoSTa' iti / ) iti svaadyH| 1-'za' ityasya 'sArvadhAtukamapit' iti GitvAnna laghUpaguNaH / tudati / luGipratausIt, vadavrajeti vRddhiH| atIttAm ('jhalo jhali' sico lopaH) pratotsuH ityAdi / prAtmanepade-atutta, atutsAtAm, atutsata / atutthAH, atutsAthAma, atuddhvam / atunsi, pratatsvahi. pratatsmahi / 2-anautsIt-anutta (lungi)| 3-bhRjjati-'bhrasja' dhAtorlaTi zapo'pavAde za vikaraNe 'grahi-jyeti samprasAraNaM sasya zcutvena 'zaH' zasya jaztvena 'jaH sidhyati rUpaM 'bhRjati' iti / ( prAtmanepade 'bhUjate' iti ruupm| ) 4-ramAgamo'yaM rephasya-upadhAyAzca sthAne prAdezo bhavatItyathaH tathA cAgamatvamAdezatvaM cAsya sidayati / 6-bhrasja +a, ramAgame upadhAyAH sasya rephasya ca nivRttI 'bhajU +' iti sthitau dvitve halAdizeSe abhyAsakAya ca 'babharja' iti siddhayati / atha tudAvayaH 651-tudAdigaNapaThita dhAtuoM meM za hotA hai karthaka sArvadhAtuka pare rahate / 652-bhrasj dhAtu ke rephe aura upadhA ke sthAna meM ram kA Agama hotA hai vikalpa se ArdhadhAtuka pare rhte| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tijante tudAdayaH 177 varjitha, 'babharcha / 'babhrajja / babhrajjatuH / babhrajjitha / (306) skoriti salopaH (307)vazceti pH| babhraSTha / bamarja,babhrajje / bhraSTA, bhraSTA / bhratyati. bhaya'ti / (kiGati ramAgamaM bAdhitvA samprasAraNaM "pUrvavipratiSedhena) bhRjjyAt / bhRjyAstAm / bhRjjyaasuH| bhISTa , bhrakSISTa / abhAIta , "abhrAkSIt, abhaTa, abhraSTa / kRSavilekhane / kRSati, kRSate / cakarSa / cakRSe / 653 anudAttasya cadu payasyAnyatarasyAm 3 / 1 / 56 / upadeze'nudAno ya RdupadhastasyAm vA syAjjhalAdAvakiti / kraSTA, kI / kRkSISTa / (spRza-mRza-kRSa-tRpa-dRpAM cleH sijvA vaacyH)| 'akAkSIta, akArtIt / 5-iDabhAve vrazceti Satva thasya STutve rUpam / 2-ramAgamA'bhAvapakSe imAni rUpANi / 3-babhraSTha-'bhrasj' dhAtoliTi parasmaipade sipasthali iDabhAvapakSe ramAgamAbhAve ca dvitveDa 'bhyAsakAyeM 'babhrasja bha iti sthitau 'sko' riti salope 'brazce' ti Satve pluskhe 'banaSTa' iti rUpama / iTapakSe 'babhrajjitha' iti rUpam / iTi ramAgame ca 'babhajjiya' iDabhAve ramAgame / 'babhaSThaM' iti rUpam / 4-vArtikamidam / 5-tulyabalavirodha aparaM kAryamiti vicchidya pUrva kAryamiti niyamenetyarthaH / 6-prabhAkSIta- bhrasj' dhAtoluMGi tipokAralope'DAgame clo, sidhi takArasya 'ITi' 'a bhrasja s I t' iti jAte 'bhrasjogadhayoramanyatarasyAm' ityanena rephasya upadhAyAzca sthAne 'rami' halantalakSaNAyAM vRddhau 'nazce'-ti Satve Sasya SaDhoH kaH "sa' iti katve sasya Satve kaSoH saMyoge kSatve 'prabhAIta' pakSe ramAgamAbhAve' 'prabhAkSAt ' prAtmanepade 'abhraSTa' abhaSTa' iti rUpadvayam / 7-luGi-abhrAkSIta abhrASTAma , prabhrAkSuH / abhrAkSoH, abhrASTama , abhrASTa / abhrAkSama , abhrAdava, abhrAkSma / pakSa prabhAIta , abhAmi prabhAkSuH, ityAdirUpANi / prAtmanepade-prabhaSTa, prabhAtAma, abhakSata / abhaSThAH abhaoNthAma , abhadavaMma / prabhakSi, prabhavahi, abhakSma hi / pakSe abhraSTa, abhrakSAtAma, abhrakSata / abhraSTAH-ityAdi / 8-akrAkSIt-'kRS' dhAtoluMDi tipI (vA0-kit tiGa pare rahate ramAgama ko bAdhakara pUrvavipratiSedha se saMprasAraNa hI hotA hai)| 653 upadeza meM anudAtta jo RdupadadhAtu, usako am kA Agama hotA hai vikalpa se kRtabhinna jhal pare rhte| ( vA0-spRz , mANa, kRS tRp, aura dRp se pare cli ko sic vikalpa se hotA hai)| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 laghusiddhAntakaumudyAm "akRkSat / akRSTa / akRkSAtAm / akRkSata / ksapakSe-akRkSata / akRkSAtAm / avakSanta / mila saGgame / 5 / milati, milate / mimela / melitA / amelIt / mucla mocane / 6 / 654 ze mucAdInAm 7 / 1 / 56 / muca-lip-vid-lupa-sic-kRt-khida-pizAM num syAt ze pare / muzcati, muJcate / moktA / mucyAt / mukSISTa / amuJcat , amukt| amukSAtAm / lupla chedane / 7 / lumpati / lumpate / loptA / alupata , alupta / "vidla lAbhe / 8 / vindati, vindte| viveda, vivide / vyAghrabhUtimateseTa / veditaa| bhASyamate'niTa / parivettA / Sica kSaraNe / 6 / siJcati, sinycte| 655 lipi-sici hazca 3 / 1 / 53 / kAralope'DAgame madhye lo, ble: sici takArasya IDAgame 'prakRS sa I ta' iti jAte 'anudAttasya caTapadhasyAnyatarasyAma' iti pramAgame yaNi 'pra kra 7 sa I ta' iti sthitau halantalakSaNAyAM vRddhau 'SaDhoH kaH si' iti Sasya katve kaSoH sa yoge kSatve, amAgamAbhAge 'prakAIta' (atra hi 'spRz-maze' ti sij vaikalpikaH, tena sijabhAvapakSe cle: ksAdeze prakRkSat' iti rUpam / ) 1-sijabhAvapakSe bleH ksaH / 3-taGi 'liGa sicAvAtmane pade' dAta kittvAdama m| 3-amuJcat-'muc' dhAtolaMGi prathamapuruSaikavacane tipIkAralope'DAga me 'tudAdibhyaH zaH' iti zapo'pavAde 'za'-vikaraNe' 'a mu ca ata' iti sthitau 'ze mucAdInAm' iti dhAto mAgame'nubandhalope nakArasyAnusvAre parasavaNe' sidhyati rUpam 'amuzcat' iti / 4-lUdikhAdaG / 5-catvAro viddhAtavaH, tatraivaM rUpabhedaH 'vetti' rUpaM vida jJAne, "vinte' vida vicAraNe / 'vidyate' vida mattAyAm, vidlu lAbhe ca 'vindati' // iti // 5-vindatizcAndradaudiriSTA bhASye'pi dRzyate / vyAghrabhUtyAdayastvenaM neha periti sthitama ||1||tyukteH 7-paripUrvakAviddhAtostRci iDabhAve guNe ca parivettA = jye ThaM bhrAtaramantaritya dArAgnihotrAdiparigrahItA / 8-sevatA / sekSyati ityAdi / 654-mucAdiyoM ko numAgama hotA hai za pare rahate / 655-lipa sic aura hRJ se pare cli ko aGa hotA hai / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viGante tudAdayaH ebhyazclera G syAt / 'asicat / 656 AtmanepadeSvanyatarasyAm 3 / 1 / 54 / lipi-siti-hvaH parasya chaleraG vA taGi / asicata, asikta / lipa upadehe / 10 / upadeho-vRddhiH / limpati, limpte| letA / alipat, alipata, alipta / iti-ubhypdinH| kRtI chedane / 11 / kRntati / cakata / krtitaa| katiSyati, kartyati / akartIt / khida parighAte / 1 / khindati / cikheda / khettaa| piza avyv||13|| piMzati / peshitaa| "provazcU chedane / 14 / vRzcati / vavazca / vavrazcitha, vavraSTha / vRzcitA, vraSTA / vrazciSyati, vakSyati / vRzcyAt / avazcIta, avAkSIt / vyaca vyAjIkaraNe / 1 // vicati / vivyAca / vivictuH| vyacitA / vyaciSyati / vicyAt / avyAcIt, 1degavyacIt / vyaceH kuTAditvamanasi iti tu neha pravartate, anIti 15paryudAsena kRnmAtraviSayatvAt / uchi uJche / 16 / 1-asicat-'Sica' dhAtorcuDi prathamapuruSekavacane parasmaipade lasya tipi ikAralope dhAtorAdeH Sasya satve'DAgame 'pra sica ta' iti sthitI madhye clo, 'lipi-sicihvazca' iti gleraGi Di tvAt guNAbhAve siyAta rUpam 'asicata' iti / 2-asicata, prasicetAm, asi vanta / asicathAH asicethAma, asicvm| asice, asicAvahi, asicAmahi / 3-. lepane ityarthaH / 4 'se'sicikRtacUta ' iti iT vA / 5-prokaaro'nunaasiktvaaditsNjnyH| 6-Nali dvitve abhyAsasya samprasAraNe uradatve halAdizeSe rUpama / 7-'sko saMyo...' iti salopaH, 'vrazcabhrasja...' iti antyasya ( cakArasya) Satvam / 8- U dettvAdayaM veTa, iDabhAve rUpamidam, cakArasthAnikasya' cakArasya 'SaDhoH kaH si' ite katve parasya ( sasya) Satve kaSasaMyoge kssH| 6-'ahijyA ' iti samprasAraNam / 10--'ato halAMdelaMdhoH' iti vA vRddhiH| 11--dvividho hi natra - yathA coktam "no tu dvau sabhAkhyAtau payudAsa-prasajyako / payu'dAsaH sadRggrAhI prasajyastu niSedhakRt // " atra hi samstatvAt paryudAso natra, payudAso hi sadRzagrAho tena pratabhinne' 656-taha pare rahate lipa , sica aura hvena se pare cli ko a hotA hai vikalpa se| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 laghusiddhAntakaumudyAm 'ucchati / 'uJchaH kaNaza AdAnaM kaNizAdyarjanaM zilam' iti yaadvH| Rccha gatIndriyapralayamUrtibhAveSu / 17 / Rcchati / (614) RcchatyatAmiti guNaH / dvihala grhnnsyaa'nekhluplkssmtvaannutt| aanrch| AnachutuH / RcchitA / ujjha utsarge / 18 / "ujjhati / lubha vimohane / 16 / lubhati / 657 tISa-saha lubha-ruSa-riSaH 7 / 2 / 48 / icchatyAdeH parasya tAderArdhadhAtukasyeDa vA syAt / lobhitA, lobdhA / lobhiSyati / tRpa tumpha tRptau / 12 / tRpati tatarpa / trpitaa| atIt / 'tRmphati / (ze tRmphAdInAM num vAcyaH) AdizabdaH prkaare| te na ye'tra ssadRze kRtpratyaye ( udvicitA, udvicitum ) ityAdau eva kuTAdivena GitvaprayuktaM samprasAraNaM bhavati / tiGa viSaye 'vyacitA' ityAdau ( luTi ) tu n| ___ 1--unchAJcakAra / unchitA / ucchiSyati / uJchatu / zrauJchat / ucchet / uJchathAt (idittvAnnalopo na ) / praunchIt / praunchiSyat / iti rUpANi / 2-'tasmAnnuDa dvihalaH' iti sUtre ityarthaH / upalakSaNatvAt = parakatvAt / 3-pAnacrcha-'Rccha' ghAtoliTi tipi eli dvitve'bhyAsatve 'urat' iti abhyAsasya RvarNasyAtve raparatve hala dizeSe 'prata bhAde:' iti dIrgha ca 'pA Rccha a' iti sthitau 'sasyAnnuD dvihalaH' iti nuTi anubandhalope 'RcchatyatAm' iti guNe sidhyati rUpam 'pAnache' iti / 'ijAdazca / iti sUtra 'anRcchaH' niSedhAta prAm na / 'pAnacchaMtuH' ityatra 'RcchatyatAm' iti guNaH / 4luGi-pAcchI ta , AcchiMSTAm, prAcchiMSuH ityaadi| 5-liDAdau--ujjhAncakAra / ujjhitA / praujjhIta ( lungi)| 6-luTi-alobhIta / 7-'za' ityasya 'sArvadhAtukamapita' ityanena hitvAta 'aniditAm ' iti nalopaH / nacAtra nakAro nAsti kintu makAra iti vAcyama, nakArasyaiva sthAne'nusvAre pararAvaNe ca makArasya jAtatvAta / ( aniditAmiti nalopadRSTau anusvAraparasavarNayorasiddhatvAd lopadRSTau nakAra eveti ) tathA coktam nakArajAvanusvArapaJcamau jhali dhAtuSu / sakArajaH zakArazceTTivargastavagaMjaH // 1 // iti / 657-icchatyAdi se pare tAdi ArdhadhAtuka ko iTa hotA hai vikalpa se / (vA.- pare rahate tRmphAdiyoM ko num hotA hai ) / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 tiGante tudAdayaH 'nakArAnuSaktAso tRmphaadyH| tatRmpha / 'tRphyAta / muDa puDa sukhane / 23 / muDati / pRddti| zuna gatau / 24 / zunati / iSu icchAyAm / 25 / dacchati / eSita', "eSTA / eSiSyati / eSyAta / aiSIt / kuTa kauTilye / 26 / (587) gAGkuTAditi Gitvam / cukuTitha cukoTa, cukuTa / kuTi tA / puTa saM leSaNe / 17 / puTati / puttitaa| sphuTa vikasane / 28 / sphuTati / sphuttitaa| sphura sphula saMcalane / 30 / sphurati / sphulati / 65- sphurati-sphulatyorninivibhyaH 8 / 3 / 76 / patvaM vA syAt / niSphurati, niSphulati / raNU stavane / 31 / pariNUtaguNodayaH / nuvati nunAva / nuvitA / Tumasjo zuddhau / 32 / mjjti| mamajjA (636) masji-nazoreti num (1degmajjeranvyAta numavAcyaH) 'sNyogaadilopH| 12mamaGavatha, mamanjitha / maGa ktA / maGatyati / amAGa kSIta / 1 ---ze tumphAdI tAm....' ityatra AdizabdaH prakAre ( sAdRzye ) tathA ca ye dhAtavaH tumphadhAnuritra ( tumpha turyathA nakArayuktaH tathA ) nakArAnuSaktAH =nakArayuktAH ( nakArasthAnika gAyamAnAnusvAraparasavarNA api lopadRSTau nakArAnuSaktAH) teSu sarvatra za pratyaye parata. num' syAdita rthaH / 2-prAziSi yAsuTaH kisvAd 'aniditAm....' iti 'na'lopaH / 3-zuzAna : zonitA / zoniSyati / zunatu / azunat / zunet / zunyAt / azonota / azoniS ta ! iti rUpANi / 4-'iSugamiyamA chaH' iti chaH, liTi-iyeSa, ISatuH, IpuH, / iyeSthi, IpathuH, ISa / iyeSa, ISiva, ISima / 5-'toSasaha' iti veTa / 6-kuti / cukoTa ( Nalo NittvAta_) gAU kuTAdoti na Gittvam, cukuTatuH, cukuTuH / cuTitha ( gaangkuttaadii| vittavena guNAbhAvaH ) nukuTathuH, cukuTa / jukoTa, cukuTa uttamasya elo vA NittvAt ) NitvAbhAve Thitve na guNaH, paratra guNaH / cukuTiva, cukuTima / kuTitA, kuTiSyati / ityAdi : 7 -( doghaM ) UkArAntatvabodhanAyedam / atra 'yukaH kiti' iti iginaSedha / pariragUtaH - stuto guNodayo yasya saH a-sukhiikrnne| 8-nuviSyati / nuvatu anuvata / nuveta / nUyAta / anuvIta / anuviSyata / 6-sasya ztrutvena zaH / zasya aztvena jaH / 10-'mita' hi-pransyAdacaH paro bhavatIti niyamena makArasthA'kArAtparo / bhUta kintu sakArajakArayormadhye syAdityarthaH / 11-skAH sayogAghorante ca' ityanena sala pa ityarthaH / 12-mamakathaH-'masja' dhAtoliTi sipi thali 658-nira ni aura vi upasarga se pare sphura-spha la ke sa ko Satva hotA hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 laghusiddhAntakaumudyAm amAGktAm / 'amAGakSuH / rujo bhngge| 33 / rujati roktA / rokSyati / 'aukSIta / bhujo kauTilye / 34 / rujivat / viza pravezane / 35 / vizati / mRza Amarzane / 36 / aAmarzanaM = sprshH| (653) anudAttasya cardupadhasyAnyatarasyAm / "amrAkSIta , amAIta / amRkSata / Sadla vizaraNa gatyavasAdaneSu / 37 / sIdatItyAdi / zadla zAtane / 38 / 656 zadezizataH 1 / 3 / 60 / zidbhAvino'smAttaGAnau staH / zIyate / zIyatAm / azIyata / zIyata / zazAda / zattA / zatsyati / azadata / azatsyat / kR vi kSepe / 36 / dvitve'bhyAsatve halAdizeSe 'mamasjatha' iti sthitau zvutvena sasya zatve tasya jaztvena jatve bhAradvAjaniyamAd vaikalpike iMTisati 'mamajjitha' iDabhAvapakSe ca 'masji-nazojha li' iti 'masjerantyAt pUrvo num' iti sakArAt pare numi 'sko' riti salope 'coH ku:' iti gatve 'kharice' ti kalve nastrAnusvAre parasavaNe sidhyati rUpaM 'magatha' iti / -amAkSIH, amAGktam amAta / amAGkSam, amAGakSva, pramAkSma / amakSyat (tRGi) / 2-arokSIta - ruja' dhAtoH luGi tipi ikAralope iDAgame blau, cle: si ca takArasya IDAgame ma haja sa I t' iti jAte jasya 'coH ku' riti gatve 'kharice' ti katve sasya Satve halantalakSaNAyAM vRddhau sidhyati rUpam 'praraukSIt' iti / araukSIt, aroktAma, araukSuH / araukSIH, paroktam, parokta / araukSama arova, araukSma / araukSyat / 3-vizati / viveza / vivi. zatuH, vivizuH / veSTA ( vrazceti Satvam puganteti guNaH ) / vekSyati / vizatu / avizat / vizet / vizyAt / prAvakSat ('zala igupadhAdani iti cleH 'ksaH' ) / avekSyat / iti rUpANi / 4- etasya rUpANi-mRti / mamazaM / marTA / mAta / muzatu / amRzat / muzet muzyAt / 5-luGi ampale ksa bAdhi-vA 'spRza-muza-kRSatRpa-dRpA cleH sijvA vAcyaH' iti vArti sna pAkSike sici vadava neti vRddhau amrAkSIta, annASThAma, anAkSuH, amrAkSoH, ityAdi / amabhAvapakSe sici 2 sati-amAkSIta, mamASrTAma, amAkSuH, amArSIH, amASTam ityAdi / 3-pAghrAdhmeti sIdAdezaH / sIdati / sasAda, sedatuH / sttaa| satsyati / sIdat / prasIdat / sIdet / sadyAt / asadat - (luditvAta 'puSyAdi...' ityaG) / asatsyata / 7-zIyate 'sada' dhAtorlaTi prathama ( vA0-masj dhAtu ko antya se pUrva num hotA hai ) / 656-zidbhAvI zad dhAtu se zrAtmanepada hotA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 tiGante tudAdayaH 183 660 Rta iddhAtoH 7 / 1 / 100 / Rdantasya dhAtoraGgasya itsyAt / kirati / cakAra / 'cakaratuH / cakaruH / karItA, kritaa| kIryAt / 661 kiratau lavane 6 / 1 / 140 / upAt kirateH suT chedane / upaskirati ( aDabhyAsavyavAye'pi suTa kAtpUrva iti vaktavyam ) / upAskirat / 'upacaskAra / 662 hiMsAyAM pratezca 6 / 1 / 141 / upAt pratezca kirateH suT syAt hiMsAyAm / upaskirati / prtiskirti| ga nigaraNe / 40 / 663 aci vibhASA 8 / 2 / 21 / girate rephasya lo'jAdau pratyaye vA / "girati, gilati / jagAra, jgaal| jagaritha, jagalitha / garitA, garItA / galitA / galItA / praccha zIpsAyAma / 41 / (634 ) ahijyA0 iti samprasAraNam / pRcchati / pprcch| pprcchtuH| puruSekazcana lasya tAdeH) 'za'-vikaraNe Teretve 'zad prate' iti sthite 'pA ghrA-me' ti 'zIya-Adeze 'zIyate' iti rUpam / 1-RcchanyatAma--ityanena guNaH / 2-'vato vA' iti vA dIrghaH / 3 kIryAta, koryAstAma, kIryAsuH, ( 'RtaddhAtoH' iti 'ir' 'hali ca' iti dIrghaH ) / 4-upacaskAra-'upa' pUrvakA 'kR' dhAtoliTi tipi Nali, dhAtodvitve'bhyAsasaMjJAyAm 'urat' ityatve raparatve halAdizeTe 'kahocUH' ityabhyAsasya zcutve vRddhau 'upacakAra' iti sthitI 'kirato lavane' iti vidhIyamAnaH suTa 'abhyAsavyavAye'pi suTakAt pUrva iti vaktavyam' iti vArtikabalAt kakorAta pUrva sUDAgamaH anubandhalope sidhyati rUpam 'upavaskAra' iti / 'Rta iddhAtoH' iti-'ir'| 6-'vato vA iti vA dIrghaH / 7-jJopsA prazna krnnm| 660-danta dhAta ke aGga ko ita hotA hai| 661- upa se pare kRdhAtu ko suTa hotA hai chedana artha meM / ( vA0 aTa aura abhyAsa ke vyavadhAna meM bhI kakAra se pUrva suTa hotA hai| 662---upa aura prati se pare kadhAtu ko suTa hotA hai hiMsA artha meM / 663-ga dhAtu ke repha ko lakAra hotA hai ajAdi pratyaya pare rahate vikalpa se / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 laghusiddhAntakaumudyAm papracchuH / 'praSTA / prakSyati / aprAkSIta / mRG prANatyAge / 42 / 664 mriyateluGaliGozca 1 / 3 / 61 / luGa-liGoH zitazca prakRtibhUtAnmRGastaGa nAnyatra / "riGa / iyaGa / mriyate / mamAra / martA / mariSyati / mRssiisstt| 'amRta / pRGa vyAyAme / 43 / prAyeNAyaM vyApUnaH / vyApriyate / vyaappre| vyApaprAte / byApariSyate / vyApRta / vyApRSAtAm / juSI prItisevanayoH / 44 / juSate / 'jujusse| provijI bhayacalanayoH / / 45 / prAyeNAyamutpUrvaH / 1"udvijate / 665 vija iT 1 / 2 / 2 / . bijaH para iDAdipratyayo 'Gidvata / 12udvijitA / iti tudaadyH| -'vazva....' iti chasya Satvam / 2-trazceti Salve 'SaToH kaH si' iti kaH, kaSasaMyoge kSaH, prakSyati / 3-aprAkSIt ('vadavraja...' iti vRddhiH) / aprASTAm, prAprAkSaH / aprAkSoH, aprASTAm, apraasstt| ityAdi / 4-evaM cAtra vivekaH-la-loTa-laGa vidhiliGprAzoliGa lukSu Atmanepadam / liT luTa-lakSu parasmaipadam / tathaivodAharaNAni mUle / 5-'riG zayaliGgha iti 'riGa / 'aci znudhAtu....' iti iyaGa / 6-mriyate'mRG' dhAtorluTi tAdeze Teretve 'za'-vikaraNe 'riGa za-yagliG' iti riGAdeze 'aciznu' riti iyaDi sidhyati rUpaM mriyate' iti / 7-'RddhanoH sye' iti iTa / - amRta ('hrasvAdaGgAt' iti sUtreNa sico luk) amRSAtAma, amRSata / amRthAH, amRSAthAm, amUDhvam / amRSi, amRSvahi, amRSmahi / 6-jASitA / joSiSyate / juSatAma, ajuSata / juSIta / joSiSISTa / prajoSiSTa / prajoSiSyata / iti rUpANi / 10-vivije| vijitaa| vijiSyate / vijitAm / avijata / vijIta / vijiSISTa / avijiSTa / avijiSyata 11-tena na laghUpadhaguNaH / 12-udvijitA-udupasargaH 'vija' dhAtoluTi tipi tipo DAdeze madhye tAsi iTi 'pugante' ti upadhAtuguNe prApte 'vija iMTa' iti Gidvatvena 'Diti ce' ti guNaniSedhe sidhyati rUpaM 'udvijitA' iti / iti tudAdayaH / 664-mRG dhAtu se Atmanepada ho kevala luGa liGa aura zit pare rahate anyatra nhiiN| 665-kji se pare iDAdi pratyaya dvit hotA hai / iti tudAdayaH / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante rudhAdayaH 7-atha rudhAdayaH rudhira AvaraNe / / 666 thudhAdimyaH znam 3 / 1 / 78 / zapo'pavAdaH / ruNaddhi (576) shnsorllopH| 'rundhaH / rundhti|ruunntsi| handhaH / rugdha / ruNadhmi / rundhvaH / rundhamaH / rundhe / rundhAte / rundhate / rurodha, rurudhe|roddhaa| rotsthati rotsyte| runndhu,rundhaat|rundhaam| rundhntu| rundhi ruNadhAni / ruNadhAva / ruNadhAma / rundhAm, rundhAtAm, rundhatAm / runtsva / ruNadhai / ruNadhAvahai / bhnndhaamhai| aruNata,aruNad / arundhaam| arundhan arunnt| 'aruNaH / arundha / arundhAtAm / arundhata / arundhAH / sandhyAt / rundhIta / rudhyAta , "rutsISTa arudhata, arautsIta , aruddha / arutsAtAm arutsata / arotsyata , arotsyata / bhidir vidAraNe / 2 / 'chidir dvaidhIkaraNe / 3 / yujira yoge| 4 / ricir virecane / 5 / riNakti, riGkte / ri ca / atha rudhAdayaH 1-NatvasyA'siddhasvAdanusvAre parasavarNe ca jAte tasya (parasavarNebhyaH) prasiddhatvAasya NatvaM na / 'jharo jhari' iti vikalpena ghlopH| rundhH| pakSe-'runddha' iti / 2-jhalantatvAd 'hujalbhyo...' iti hedhiH, herapitvena GitvAt 'inaso-' riti-pralopaH / 3-ruNadhAni-'prADuttamasya picca' iti prADAgamaH / 4-sipi 'dazca' / iti ruvA / 5- 'liGa sicAvAtmane ..' iti kittvAmna guNaH 6 irito vA ityaGa , arudhata , maruSatAm, arudhan , ityAdi / praGabhAve arautsota (vadavrajeti vRddhiH ), arauddhAma (jhalo jhalIti sicaH salopaH ), arautsuH arautsIH, ityAdi / aruddha (Atmanepade, jhalo bhalIti salopaH ) / 7-bhintti-bhinte| bibheda, bibhide / bhettAsi-bhattAse / bhetsyati-bhetsyate / minattu-bhintAm / abhinata abhinta / bhindyAt, bhindIta / bhidyAt, bhirasoSTa / abhidat prabhetsIta, abhitta / abhetsyat abhetsyata / siddhistu rudhivat / 8-ciccheda, bicchide / acchidat , pracchatsIt , ityAdi / bhidivat / 6-luGi prayujat-ayobIta-prayukta atha rughAdayaH 666-rudhAdigaNapaTita dhAtuoM se znam hotA hai karthaka sArvadhAtuka pare rahate / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 laghusiddhAntakaumudyAm rektaa| retyati 'ariNaka / aricata, araikSIta , arikta / vicir pRthagbhAve / 3 / vinakti, viGakte / kSudir / sampaMSaNe / 7 / tuNatti, tunte / kSottA / akSudata , akSautsIta , anutta / ucchRdira dIptidevanayoH / 8 / chaNatti, chante, cacchada / ( 630 ) se'sicIti veTa / cacchatse, cacchadiSe / charditA / chardiSyati, chaya'ti acchudata , acchardIta / acchadiSTa / utRdira hiNsaanaadryoH| 6 / tRNatti / tnte| kRtI veSTane / 10 / kRNatti / tRha hisi hiMsAyAm / 11-12 / 667 tRNaha im 7 / 3 / 12 / tRhaH znami kRta imAgamo halAdau piti / "tRNeDhi / tRNDhaH / tataha / tarhitA / atRNeTa / 668 znAnalopaH / 6 / 4 / 23 / znamaH parasya nasya lopaH syAt / 'hinasti / jihisa / hiNsitaa| 1-ariNaka, ariktAm , arizcan / pariNak / pariGktam / ariGkta / ariNavam, parisacca, arijacma / 2-asya ricivad pANi / 3-tditaa| tardiSyati / luGipratRdat pratardota, prardiSTa / 4-kati tA / akartIt / ayaM prsmaipdo| 5-tRna I ha+ti, guNe, RvarNAnnamya Natve tRNe + ti' '251 hoDhaH' iti hasya Dhasve '546 jhaSastathodhodhaH' iti takArasya dhakAreSTutve pUrvaDhasya lopaH tuNeDhi / 6-allopaH, anusvAraparasavau~ / tRNDhaH tuMhanti / tRNekSi, tRNDhaH, tRNr3ha tRNehmi, vRMhvaH, tuMmaH / 7-ataNeTtRha' dhAtArlaGi tipi ikAralope'Ti rApo'pavAde 'znami' 'pratuna hai ta' iti jAte 'tRNaha im' iti imAgame'nubandhalope RvarNAnnasya Natve 'mAdguNaH' iti guNe 'pratRroha ta' iti jAte 'halyAva...' iti talope 'ho DhaH' iti hasya Dhatve Dhasya jastve carcena Tatve ca sidhyati rUpam 'pratuNeT' iti / laDi-aturoTa atRNDhAma , prahana / atRNeT ( D / pratReDham , atRNDha / atRNaham , atuMba atRhma / vi0 li. hyAt / prA. li. tRhyAt / lu0 pratIta, anahiSTam / atarhiSyat / 8-hinasti, histaH, hisanti / hinassi , hiMsthaH histha / hinasmi, hisvaH, 667-tRha dhAtu se znam karane para im kA Agama hotA hai halAdi pit pare 668-znam se pare na kA lopa hotA hai / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante udhAdayaH 187 666 tipyanamteH 8 / 2 / 73 / padAntasya sasya daH syAt tipi na tvasteH / (105) sasajuSorityasyApavAdaH / ahinan, ahinan / ahiMstAm / ahiMsan / 670 sipi dhAto ru 8 / 2 / 74 / padAntasya dhAtoH sasya ruH syAd vA / pakSe (67) 'jhalAM jazo'nte' iti jaztvam / 'ahinaH, ahinat, ahinan / undI kledane / 13 / unatti / untaH / undanti / 'undAJcakAra / aunat / auntAm, aundan / aunaH aunt| aunadam / anjU vyakti mrakSaNa-kAnti-gatiSu / 10 / anakti / aktaH aJjanti / aaanaa| Anajitha, AnaLtha / aJjitA, aGaktA / aGagdhi / anajAni / aaanaa| 671 aJjaH mici 7 / 2 / 71 / aJjaH sico niyamiTa syAt / "prAJjIt / taJcU saMkocane / 15 / hismH| jihiMsa, jihi pataH. jihimH| jihisitha, jihisathuH / hisiSyati / hinastuhistAt. hiMstAm hisantu / hindhi ( hau znami nRmi 'kRte znAnnalopa' iti numolopaH herapittvena GitvAna znasorityalopa iti 'yi ghe' ti salope rUpam ) hiMstAt histam , hiMsta / hinasAni, hinasAba, hinasAma / ahinat (da), ahiMstAm, ahisan , ahinasam, ahiMstra, ahisma / hiMsyAt / ( kiti idittvAnnalopo na ) hiMsyAt, hiMsyAstAm / ahisIt ahisiSyat / 1-ahinaH-'hisi' dhAtArlaGi sapi 'idito num dhAtoH' iti 'numi' aDAgame rApo'pavAde znami anubandha lopaH 'znAnnalopaH' iti znamaH parasya numaH nakAralope 'itazce'ti sipa ikAralope sakAralope 'ahina sa' iti jAte 'sipi dhAto rurvA' iti baikalpike sve visarge ca 'ahinaH' : ti ruupm| rusvAbhAvapakSe sasya jazvena dakAre vA carve 'ahi nat 'ahinad' iti rUpadvayam / 2-( luTi ) unditaa| undiSyati / unattu, untAt / undhi / unadAni / vi0 li. undyAt / prA0 li. udyAt / luGi praundIt / aundipyat / 3-'tasmAnnRdrihalaH' iti naTa / 4-udittvAd veTa / 5-vadavajeti vRddhina, 666-padAnta sa ko d hotA hai tipa pare rahate as dhAtu ko chor3a kara / 670--dhAtu ke padAnta sakAra ko ru hotA hai vikalpa se sipa pare rahate / 671-ajji dhAtu se pare sica ko nitya iTa kA Agama hotA hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 laghusiddhAntakaumudyAm tanakti / taktA, tnycitaa| provIjI bhayacalanayoH / 16 / vinakti (665) vija iDiti Gitvam / vivijitha / vijitaa| avinaka / avijIt / ziSla vizeSaNe / 17 / zinaSTi / ziSTaH / ziMSanti / zinakSi / zizeSa / shishessiy| shessttaa| zekSyati / 'hedhiH| ziriDha / zinaSANi / azinaTa / shiNssyaat| ziSyAt / aziSat / evaM piSTa saMcUrNane / 18 / bhalo Amardane / 16 / (668) shnaannlopH| bhnkti| bbhjith| 'babhatha / bhktaa| bhandhi / abhAGakSIt / bhuja pAlanAbhyavahArayoH / 20 / bhunakti / bhoktaa| bhotyati / abhunak / 672 bhujo'navane 1 / 3 / 66 / / taGAnau stH| odanaM bhukte| anavane kim-mahIM 'bhunkti| niindhI dIptau / 21 / indhe| indhaate| indhte| intse / indhve / indhA acakra / indhitA / indhAm / indhAtAm / inadhe / aindha / aindhaataam| 'aindhAH / vida vicAraNe / 22 / vinte 1degvettA / iti rudhaadyH| neToti niSedhAta, ATA saha tu pATazceti vRddhiH / pAnjIt tena mA bhavAnajIta, iti / lAGa prAjiSyata, pAGakSyat / 1-'hujhalagyo hedhiH' / 2-zinaS + dhi, iti sthitiH / 'znasorallopaH' iti 'ma' lope| jazsvam, STutvam / jhalo jhalIti vA DhalopaH, anusvAraparasavarNau ziNDiziNDUiDha / 3-prazinaTa, praziSTAma, praziSan / prazinaTa (Da), aziSTam, aziSTa / prazinaSam, aziSva, aziSma / 4-laditvAt puSAdItyaG / 5-pinaSTi / pipeSa / peSTA / pekSyati / pinaSTu / piNDhi / apinaTa / piMcyAt / piSyAt / apiSat / apekSyat / 6kAdiniyamAd veT ( thali ) / 7-abhunaka, prabhuGktAm, prabhunan, ityAdi / bhujyAt / bhujyAt / prabhaukSIt, prabhauktAm, prbhaukssuH| ityAdi / E-pAlayatItyarthaH / - vi0 li0 indhIta / prA. li. indhiSISTa / aindhiSTa / luGi-aindhiNyata / 10-vetsyate ! vintAm / pravinta / vindIta / vitsISTa / pavitta / avetsyata / iti rudhAdayaH 672-pAlanabhinna ( khAne ) artha meM bhuj dhAtu se taG aura Ana hote haiM / iti rudhaadyH| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tiGante tanAdayaH 8-atha tanAdayaH tanu vistaare| 673 tanAdikRJbhyaH uH 3 / 1 / 76 / shpo'pvaadH| 'tanoti, tanute, tatAna tene / tanitAsa, tanitAse taniSyati, taniSyate / 'tanotu, tanutAm / atanot, atanuta / tanuyAt, tanvIta / tanyAt, taniSISTa / atanIt , atAnIt / 674 tanAdibhyastathAsoH 2 / 4 / 76 / tanAdaH sico vA luk syAt t-thaasoH| atata, ataniSTa / atathAH, ataniSThAH / ataniSyat , ataniSyata / SaNu dAne / / 2 / sanoti, sanute / 1-tanoti-'tan' dhAtolaMTi tipi tanAdikuThabhya uH' iti zapo'pavAde upratyaye 'sAvaMdhAtukArdhadhAtukayo' riti guNe sidhyati rUpaM 'tanoti' iti / 2-sipi lanu ( ' utazca pratyayA....' hilopaH), anutAt, tanutama, tanuta / tanavAni, tanavAva, tanavAma / 3-'mato halAdelaMghoH' iti vikalpena vRddhiH / 4-'thAs-' sAhacaryAt ( Atmanepade bhavati ) prathamapuruSaikavacanaH 'ta'-zabdo gRhyate, natu 'tha'sthAnikaH, teneha na-yUyamataniSTa / 'sahacaritAsahacaritayomadhye sahacaritasyaiva grahaNam' iti niyamAt / 5-atata-'tan' dhAtoH luGi prAtmanepade lasya tAdeze'DAgame madhye nau sici 'pratan sa ta' iti sthitau 'tanAdibhyastathAsoH' vA sico luki 'manudAttopadeze canati' ityAdinA nakAralope rUpam 'atata' / sico lopAbhAve iTi Satve STurakhe 'prataniSTa' iti rUpam / parasmaipade ca 'ato halAdelaMgho' riti vA vRddhau 'pratAnIt' 'matatIt' iti / 6-sasAna, senatuH, senuH| senitha, senthuH| prAtmanepade-sene, senAte, senire / ityAdi / sanitAsi, sanitAse / saniSyati, saniSyate / sanotu / sipi-sanu sanutAm / asanot, prasanuta / vi0 li* sanuyAta, sanvIta / sAyAt sanyAt , saniSISTa / atata' / sicoco luki 'anudAna parasmaipade va pratha tanAdayaH 673-tanAdigaNapaThita dhAtu tathA kRJ dhAtu se u vikaraNa hotA hai karthaka sArvadhAtuka pare rhte| 674-tanAdi se pare sica kA vikalpa se luka hotA hai ta aura thAs pare rhte| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntako mudyAm 675 ye vibhASA 6 / 4 / 43 / jana-sana-khanAmAtvaM vA yAdau kiti 'sAyAt / sanyAt / zrasAnIt, asanIt / 676 jana-sana-khanA-saJjhaloH 6 / 3 / 42 / 160 eSAmAkAro'ntAdezaH syAt sani bhalAdau kGiti sAt, asa niSTa | asAthAH, asaniSThAH / kSaNu hiMsAyAm / 3 / kSaNoti, ukSaNute / ( 466 ) hyanteti na vRddhiH / zrakSaNIt, "akSata, prakSaNiSTa / akSathAH, akSaNiSTAH / kSiNu ca | 4 | upratyaye ' laghUpadhasya guNo vA / kSiNoti 'kSeNoti / kSeNitA / akSeNIt zrakSita, aSTi tRNu adane / " tRNoti, taNoMti / " ghAtvAdeH SaH saH' iti yAnuTi ca 'san yA s kalpike zrAtve sava 1 - sAyAt - 'paNa' dhAtorAzIliMGi tipi ikAralope satve 'nimittApAye naimittikasyApyapAyaH' iti Nasya natve t' iti jAte 'sko...' riti salope 'ye vibhASA' iti nasya dIrgho 'sAyAt' iti zrAtvAbhAvapakSe 'sanyAt' iti rUpam / 2 - asAta - ' - 'san ' ( SaNu ) dhAtorluGi lasyAtmanepade tAdeze'Ti calau, cle, sici 'tanAdibhyastathAsoH' iti vA sijluki ' san ta' iti sthitau 'jana san khanAM samjhalo:' iti nakArasyAtve savaNaMdIrghe 'sAta' iti rUpam / sijlugabhAvapakSe 'prasaniSTa' iti rUpam / parasmaipade ca 'asAnIta - prasanIta' iti rUpaTTayam / 3 - liTi - cakSAraNa, cakSaNe / kSaNitAsi, kSaNitAse / ityAdi / 4- vadatrajeti prAptA vRddhineMTIgyanena niSiddhayate / punazca zrato halAderlaghoH' iti vikalpena prAptAyA vRddheH 'hamyanta ' iti niSedhe ityarthaH / 5tanAdibhyattathAsoH iti vA sico luk / zratra garaNe sarvatrApi - idaM sUtraM pravata te, iti bodhyam / 6 - 'pugantalaghUpatrasya ca' iti upadhAsaMjJAnimittakatvAtmaM jJApUrvako'yaM vidhinityaH' iti na guNa ityAtreyaH / 7 - saMjJApUrvakasya bhASyAnu katvAd bhavatyeva guNa ityanye tathA coktaM 'guNo vA' iti / 8- liTi cikSeNa, cikSiraNatuH, cikSiraNuH / cikSeritha, cikSiraNathuH, cikSiNa ! cikSiNa, cikSiriNava, cikSiNima / zrAtmanepadecikSiNe, cikSiraNAte, cikSiriNare / cikSiNiSe, ityAdi / 675-jan, san, khan dhAtuoM ko prAtva hotA hai yAdi kita, Gi pare rahate / 676--jan, san, khan, dhAtutroM ko AkArAntAdeza hotA hai san pare rahate aura jhalAdi kit Git pare rahate / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 tiGante tanAdayaH tRNute, 'taNute / DukRJ krnne| 6 / karoti / 677 ata ut sAvadhAtuke 6 / 4 / 110 / upratyayAntasya kRto'kArasya ut syAt sArvadhAtuke viti / kurutaH / 678 na bha kucha rAm 8 / 2 / 76 / bhasya kurcharozcopadhAyA na diirghH| kurvanti / 676 nityaM karoteH 6 / 4 / 108 / karoteH pratyayokArasya nityaM lopo mvoH pryoH| kurvaH / kurmaH / kurute / cakAra, cakre / kartAsi, kartAse / kariSyati, krissyte| "karotu, kurutAm / akarot , akurut| 6.0 ye ca 6 / 4 / 106 / |-ttrnn, tatuNe / tarNitAsi, tarNitAse / tarNiSyati, tarNiSyate / tRNotu, taNotu / tRNutAm, taNutAm / atRNot, prataNoMta, pratRNuta, prtnnut| tRNuyAta, taNuyAt , tRNvIta, taNrvIta / tRNyAta, taNiSISTa / pratIt pratarigaSTa pratRta / ataNi dhyata, prtrinnyt| 2-'hala ca' iti dIrghaH prAptaH, taniSedhArthamidam / 3-kurvanti-'kR' dhAta: laTi jhI, jhasya antAdeze 'tanAdi kRvya uH' iti zapo'pavAde 'u' vikaraNe 'kRu anti' iti sthite 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' iti guraNe raparatve 'karu anti' iti jAte kakAragatA kArasya 'ata ut sArvadhAtuke' ityutve 'kuru anti' iti dazAyAm 'iko yaNaci' iti yaNi sidhyati rUpaM 'kurvanti' iti / ( nanu 'hali ce ti dIrghaH syAditi cenna, 'na bhakucha rAm, iti tanniSedhAt / ) 4-'Rddha noH sye' iti iT / 5-karotu-kurutAt, kurutAma, kurvntu| kuru-kurutAt, kurutam, kuruta / karavANi, karavAva, karavAma / AtmanepadekustAma, kurvAtAm, kurvatAm / kuruSva, kurvAthAm , kurudhvam / karave, karavAva hai, karavAma hai| 677-upratyayAnta kRtra ke a ko ut hotA hai sArvadhAtuka kit, Git pare rahate / 678 bhasaMjJaka kura aura chur ko upadhA ko dIrgha nahIM hotaa| 676 kRdhAtu ke pratyaya ke ukAra kA nitya lopa hotA hai yakAra, makAra pareM rhte| 680-kRJ ke ukAra kA lopa hotA hai yAdi pratyaya pare rahate / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 laghusiddhAntakaumudyAm kRJa ulopaH syAdyAdau pratyaye pre| 'kuryAta, kurvIta / 'kriyAt, kRSISTa akArSIta, akRta / akariSyat akariSyata / 681 samparibhyAM karotI bhUSaNe 6 / 1 / 137 / 682 samavAye ca 6 / 1 / 138 / samparipUrvasya karoteH suT syAd bhUSaNe saMghAte cArthe / saMskaroti = alaGkarotItyarthaH / saMsskurvanti = sngghiibhvntiityrthH| sampUrvasya kvacid abhUSaNe'pi suTa / 'saMsskRtaM bhakSAH' iti "jJApakAt / / 683 upAt pratiyatna-vaikRta-vAkyAdhyAhAreSu ca 6 / 1 / 136 / upAt kRtraH suT syAdeSvartheSu cAt prAguktayorarthayoH / pratiyatno-guNAdhAnam / vikRtameva vaikRtN-vikaarH| vAkyAdhyAhAraH=AkAzitaikadezapUraNam / upaskRtA kanyA / upaskRtAH brAhmaNAH / edho 'dksyopskurute| 1-kuryAt-'kR' dhAtovidhiliGi tipi ikAralope zaro'pavAde 'u'-vikaraNe yAsuTi 'kR u yA t' iti sthitau 'prata ut sArvadhAtuke' ityutve raparatve 'kuruyAta ' iti jAte 'ye ca' iti vikaraNalope sidhyati rUpa 'kuryAta' iti (Atmane pade 'kurvIta' iti / 2-'riG zayagliGakSu' iti riGa / 3-'uzca' iti kitvAnna guNaH / 4-akArSIta - '' dhAtorluGi tiri IkAralope'DAgame madhye clo, cleH sici tipa ITi 'a kRs Ita' iti jAte "sici vRddhiH parasmaipadeSu' iti vRddhau raparatve sati sasya patva sidhyati rUpam 'akArSIt' iti / akArSIt, prakASTIm, akaarssH| akArSIH, ityaadi| prAtmanepade-akRta- ( 'tanAdibhyastathAsoH' iti sico lope ), lopAbhAve'pi hasvAdaGgAditi sico lope 'prakRta' iti / prakRSAtAma, akRsst| akRthAH, akRSAthAma, prakRDhvam / akRSi, prakRSvahi, akRSmahi / 5-tena 'annaM saMskaroti' ityAdi siddham / 6-alaGkRtA, ityarthaH / 7-saGghobhUtA ityarthaH / 8-aidhaH kASTha, dakasya-jalasya upaskurute= guNAn prAdhatte ityarthaH / 681-682-sam pari-pUrvaka kRJ dhAtu ko suTa hotA hai bhUSaNa aura saMghAta artha meN| 683-upa se pare kRJ dhAtu ko 'suTa hotA hai pratiyatna vaikRtta aura vAkyAdhyAhAra artha meM, cakAra se pUrva kahe gae athoM meM bhI suT hotA hai / iti tanAdayaH / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 tiGante krayAdayaH 163 'upaskRtaM bhuGkte / upaskRtaM brUte / vanu yAcane / 7 / vanute / zvavane / manu avabodhane / 8 / manute / mene / mnitaa| maniSyate / manutAm / amanuta / manvIta / maniSIcha / amnisstt| amata / amaniSyata / iti tanAdayaH / -atha jyAdayaH DukrIna drvyvinimy|1| 684 krayAdibhyaH znA 3 / 1 / 81 / zapo'pavAdaH / krINAti (618) I halyaghoH / krINItaH / (616 ) znAbhyastayorAtaH / "krINanti / krINAsi / krINIthaH / krINItha / krINAmi / kriinniivH| kriinniimH| krINIte / kriinnaate| krINate / krINIpe / kriinnaathe| krINIdhve / krINe / krINIvahe / krINImahe / cikrAya / cikriyatuH / cikriyuH / cikra tha, cikrayitha / cikriiye| katA / kraSyati, RSyate / krINAtu, krINItAt / koNItAm / akroNAt, akrINIta / krINIyAt-krINIta / krIyAt, kepISTa / akSIt, akre| aSyat , akSyata / prIJ tarpaNe kAntau ca / 2 / 'prINAti, prINIte / zrIJ pAke / 3 / zrINAti / zrINIte / mI hiMsAyAm / 4 / 685 hina-mInA 8 / 4 / 15 / upasargasthAnnimittAt parasyaitayo nasya NaH syAta / pramINAti, pramI 1-vikRtmityrthH| 2-vAkyAdhyAhArapUrvakaM va te ityarthaH / 3-3 zasadadavAdiguNAnAm' iti niSedhAt ettvAbhyAsalopau na / luGi-avata,aniSTa / iti tnaadyH| ___4-kyaNe ityrthH| 5-krINanti 'krona' dhAtorlaTi prayamapuruSabahuvacane jhau 'krayAdibhyaH ranA' iti znA vikaraNe jherantAdeze 'krI nA anti' iti sthitau 'znAbhyastayorAtaH' ityAkAralope nasya Nasve sidhyati rUpaM 'kroNanti' iti / 6-akroNAt, akoNItAm , akrINan / prakrINAH, prakoNItam, akroNIta / akroNAma, akroNIva, prakrINIma / 7-akroNota,akropAtAma, akrINata / akroNIthAH, akroNAdhAma , akoNodhvama / akroriNa, akroNIvahi, akrANomahi / 8-krINIyAt-'kro'dhAtovidhiliGi tipi ikAralope 'znA'vikaraNe yAsuTi sa loNe 'krI nA yA ta 'iti jAte 'I halyaghoH' ityAkArasya 'I' tve nasya ratve 'kroNIyAta' iti rUpama / 6-piprAya, pipraye / ityAdi, krAJvata / 10-hinote:-mInAtezca / / atha krayAdayaH 684-yAdi dhAtuoM se znA vikaraNa hotA hai karthaka sArvadhAtuka pare rhte| 685-upasargasthanimitta ra-Sa se pare hinu aura mInAti ke na ko Na hotA hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 laghusidAntakaumudyAm NIte / (638) 'mInAtItyAtvam / mamau / mimytuH| mamitha, mamAtha / mimye| mAtA / mAsyati / mIyAt / mAsISTa / 'amAsIt / amAsiSTAm / amAsta / pin bandhane / 5 / sinAti, siniite| siSAya, sigye / 'setaa| skuJ aaplvne|6| 686 stanmu-stunbhu-skanbhu-skunbhu-skuJbhyaH ranuzca 3 / 1 / 82 / ebhyaH znupratyayaH syAt cAt shnaa| skunoti, skunaati|skunute,skuniite| "caskAva, cuskave / skotaa| askoSIt, askoSTa / stanbhvAdayazcatvAraH 'sautraaH| sarva rodhanArthAH prsmaipdinH| 687 halaH znaH zAnajjhau 3 / 1 / 83 / halaH parasya znaH zAnajAdezaH syAd hau pre| 'stabhAna / 688ja stanmu-cu-mlucu-gucuglucu-gluJcu-zvibhyazca / 3 / 1 / 58 / 1-etatsUtravRttau-'praziti-enimitte' ityuktatvAta tipa-sipa-mipasu ( guNavRddhiyogyeSu ) asya pravRttinAnyatra / 2--mamau 'mIna' dhAtoHliTi tipi rarAli 'mI Nala 'ityatra 'monAti--mInoti--dIDA tyapi ca' iti dhAtorAtve 'mA' ityasya dvito'bhyAsatro'bhyAsahasne 'prAta au galaH' iti NalaH protne 'ma mA au' iti jAte vRddhireci' iti vRddhau 'mamau' iti / 3-'pAto lApa iTi ca' AkAralopaH / ajantatvAta thali veTa, pakSe mamAtha / 4-prAtve kRte 'yamaramanamAtAM sak ca' iti saka, sica iTa ca / 5. -luddhi-prasaiSIta , asaissttaam| prasaiSuH / ityAdi / prAtmanepade-aseSTa, aseSAtAm, aseSata / aseSTAH, aseSAyAma, aseDhavam / aseSi, aseSvahi, aseSmahi / 6-stabhnoti, sabhnAti / tastambha / stmbhitaa| stambhiSyati / stamnotu, stamnAta stamnuhi-( utazca pratyayAditi sUtre asaMyogapUrvArityuktenaM herluk) / prastabhnota, astabhnAt / stabhnuyAt, stabhnIyAt / stabhyAt / astabhat / prastambhIt / prastambhiSyat / prAya evaM zeSANAM trayANAmapi rUpANi / 7-'zapUrvAH khayaH' / 8-sUtra etra paThitAH, na punargaNe ityarthaH / 1-stabhAna-'stanbhu' dhAtorloTi sipi zapo'pavAde 'nA' vikaraNe'nubandhalope 686-stanbhu Adi se pare znu pratyaya hotA hai aura znA pratyaya bhii| 687-hala se pare znA ko zAnaca Adeza hotA hai hi pare rahate / 688-ja zrAdi dhAtuoM se cli ko aG vikalpa se hotA hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante krayAdayaH 165 bleraGa vA syAt / 686 stanmeH 8 / 3 / 67 / stanbhaH sautrasya sasya SaH syaat| 'vyaSTabhat,astambhIt / yuJ bandhane / / 'yunAti, yunIte / yotA |knuuny zabde / 8 / knUnAti, knuuniite| knvitaa| dana hiMsAyAm / : / dRNAti, "haNIte / dUja hiMsAyAm / 10 / draNAti, draNIte / pUJ pavane / 11 / 660 pvAdInAM hrasvaH 7 / 3 / 80 / pUna lUJ stRna kRJ vRJ dhUna zR pR vR bhR mR dR ja jha dhR na kR Rga jyA rI lI blI plInAM caturviMzataH ziti hrasvaH / punAti, puniite| pavitA / lU chedane / 12 / lunAti, luniite| stRJ AcchAdane / 13 / stRNAti / (648) zapUrvAH khyH| tstaar| 'tastaratuH / tstre| staritA, starotA / stRNIyAt, stRnniit| stIryAt / 'sahyapicca' iti sehyadize 'stambha nA hi' iti jAte 'halaH znaH zAnajjhau' iti 'nA' ityasya zAnajAdeze'nubandhalope 'sArvadhAtukamapit' iti Gitvena 'aniditAm' iti dhAtonaMkAralope 'prato heH' iti herluki sidhyati rUpaM 'stabhAna' iti / 1-vyaSTabhat-'stambha' dhAtoluGi tipi ikAralope'DAgame clo sicaM bAdhitvA 'ja-stanbhu...' ityAdinA vA cleraDi 'pra stambha prat' iti jAte 'aniditAm...'iti na lope 'astabhat' iti rUpam / tataH 'vi'-upasarge ca 'stanbhe' iti Satve STutve yariNa 'vyaSTabhat iti rUpam / aGabhAve ca cleH sici iTi ITi sico lope savarNadoghe nakArasyAnusvAre parasavaNe 'prastambhIt' iti jAtam / 2-luGi-ayoSot , ayauSTAma , ityAdi / pAtmanepade-ayuta, ayuSAtAm ityaadi| 3-cuknAva / cuknuve| luhi-anAvIt , prazna viSTha / 4-dartA / dariSyati, dariSyate / luGi-pradArSIta , pradRta / 5-dudrAva / dravitA / adrAbIta / 6-atra guNaH, 'RcchatyatAm' ityanena / 7-'vato vA' iti vA dIrghaH / - 'bhUta iddhAtoH' iti 'ira' hali ceti diirghH| 689-sautra stambha dhAtu ke sa koSa hotA hai| 660-pUjAdi 24 dhAtuoM ko hrasva hotA hai zit pare rahate / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 661 lisicorAtmanepadeSu 7 / 2 / 42 / vRGvRGbhyAmRdantAcca parayorliGa sicoriG vA syAttaGi / 662 na liGi 7 / 2 / 36 / - vRta iTo liGi na dIrghaH / ' stariSISTa / ( 544) uzcetyanena kitvam | htarSISTa, (616) sici ca parasmaipadeSu / astArIt / astAriSTAm / astAriSuH / astarISTa, astariSTa astIrSTa / kRna hiMsAyAm | 14 | kRNAti, kRNIte / vakAra, kare / vRla varaNe / 15 / vRNAti, vRNIte / vavAra, vavare / varitA, varItA / (611) udoSThyetyutvam / vRryAt / variSISTa, 'varSISTa / avArIt / avAriSTAm / variSTa, avarISTa, abUTa / dhUJ kampane / 16 / dhunAti, dhunIte / dhotA, "dhavitA / adhAvIt, adhaviSTa, adhoSTa / graha upAdAne / / 17 / 'gRhNAti, gRhNIte / 'jagrAha, jagRhe / 166 1- staripISTa - stIrSISTa - 'stRn' dhAtorAzIliGi zrAtmanepade tAdeze sIyuTi anubandhalope 'lopovyovali' iti yalope 'stR sI ta' iti sthitau 'suT titho:' iti suTi 'liG - sicAvAtmanepadeSu' iti vA iTi guNe raparatve 'stari sI s na' iti jAte 'vRto vA' iti vikalpena prAptasya dIrghasya 'na liGi' iti niSedhe dvayoH sakArayoH Satve Tutve ca 'slariSISTa' iti rUpam ( iDabhAvapakSe ca 'uca' iti kittvena guNAbhAve 'Rta iddhAto:' iti itve raparatve 'hali ca' iti dIrghe 'stIrSISTa' iti rUpam ) / 2--'RcchatyRtAm' iti guNaH / 3 - varSISTa, iDabhAvapakSe uzceti kittvam, 'udoSThya' iti 'ur', hali ceti dIrghaH / 3 - avariSTa - 'vRtra ' dhAtorluGi zrAtmanepade tAdeze iTi cale: sici 'a vR s ta' iti sthite liG-sicAvAtmanepadeSu' iti vA bhavati iT, iDabhAvapakSe 'udoSThyapUrvasye' tyutve raparatve 'hali ce 'ti dIrghe Satve STutve ca sidhyati rUpam 'avarsTa' iti / ('iT' pakSe ca 'zravariSTa' 'avarISTa' 'dRto ve' ti io vA dIrgho guNazca / 5- 'svaratisUtisUyati....' iti veT / 6 - 'stusudhUJabhyaH parasmaipadeSu ' 7-grahaNe ityarthaH / 8 - samprasAraNam ' grahijyA....' iti sUtreNa / iti nityamiT / 6 - jagrAha - ' grah' 661-vRGa ma, dhRJ aura Rdanta se pare liGa, sica ko iT vikalpa se hotA hai taGa pare rahate / 662-vRGa, vRJ aura Rdanta ke iT ko dIrgha nahIM hotA liGa pare rahate / "" A Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante krayAdayaH 663 graho'liTi dIrghaH 7 / 2 / 37 / ekAco grahervihitasyeTo dIrgho na tu liTi / grahItA / gRhNAtu / ( 6=7 halaH znaH zAnau / 'gRhANa / gRhyAt / gRhISISTa / ( 465 ) yanteti na vRddhiH / grahIt / grahISTAm / zragrahISTa / grahISAtAm / kupa niSkarSe | 18 | kuSNAti / koSitA / zraza bhojane / 16 / aznAti / zraza / azitA / ziSyati / aznAtu / zAna / muSa steye | 20 | moSitA / muSA / jJAvabodhane | 12 | jajJau / vuG saMbhaktau | 22 | vRNIte / vavRSe / vavRDhve / varitA, varItA / varISTha, avariSTa pravRta / iti krayAdayaH / 10-atha curAdayaH 167 cura steye / 1 / 664 satyApa-pAza - rUpa-vINA - tUla- zloka -senA loma- tvaca-varma-varNacUrNa- curAdibhyo Nic 3 / *1 / 25 / ebhyo Nic syAt / cUrNAntebhyaH prAtipadikAddhAtvarthe' ityeva siddha ghAto: liTi tipi gali dvitve'bhyAsasaMjJAyAM halAdizeSe 'kuhova' iti jakAre 'prata upadhAyAH' iti vRddhau sidhyati rUpaM 'jagrAha' iti / ( zrAtmanepade 'jagRhe' iti ) / 1- gRhANa - 'grah' dhAtoH loTi madhyamapuruSaikavacane sipi seharyAdeze zapopavAde 'znA' vikaraNe'nubandhalope tasya zitvena sArvadhAtukatvAt 'sArvadhAtukamapit' iti Gitve 'grahijyeti saMprasAraNe pUrvarUpe ca 'halaH znaH zAnau' iti zAnajAdeze'nubandhalope nasya 'to he' riti heluki sidhyati rUpaM 'gRhANa' iti / ( evam prazAna- - muSANetyAdayaH ) 2 - 'halaH znaH zAnajjhau' iti / prazAna, luGi - prAzIt zrAziSTAm zrAziSuH ityAdi / 3 - luGi-pramoSot, neTIti vRddhiniSedhaH / 4- ' jJAjanorjA' iti jAdeze jAnAti, jAnItaH, jAnanti / iti krayAdayaH / 663-ekAc graha dhAtu se vihita iT ko dIrgha hotA hai, liT pare rahate nahIM / iti krayAdayaH / atha curAdayaH 664-satyApapAzAdi aura curAdigaNapaThita dhAtuoM se zica hotA haiM svArtha meM / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 laghusiddhAntakaumudyAm teSAmiha grahaNaM prapaJcArtham / curAdibhyastu svArthe / (451) puganteti guNaH (468) sanAdyantA iti dhAtutvam / tip zabAdi / guNAyAdezau / 'corayati / 665 Nicazca 1 / 3 / 74 / NijantAdAtmanepadaM syAt kartagAmini kiyaaphle| coryte| corayAmAla / coryitaa| coryAt / corayiSISTa (518) gizrIti caGa / (530) Nau caGIti hrasvaH / (531) caGIti dvitvam / (366) halAdiH zeSaH / (534) dI? laghorityabhyAsasya diirghH| acUcurat / acUcurata / katha vAkyaprabandhe / 2 / "allopH| 666 acaH parasmin pUrva vidho / 1 / 1 / 57 / paranimitto'jAdezaH sthAnivat syAt sthAnibhUtAdacaH pUrvatvena dRSTasya vidhau kartavye / iti "sthaanivttvaannopdhaavRddhiH| kathayati / aglopittvA 1-corayati-'cura' dhAtoH 'satyApa-pAze'-ti svArthe Nici 'pugante' ti guNe 'cori' ityasya 'sanAdyantA dhAtavaH' iti puna(tusaMjJAyAM laTi tipi zapi 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo' riti guNe ayAdeze sidhyati rUpaM 'corayati' iti / 2-coryAta-'cur' dhAtorNici guNe 'cori' ityasya punardhAtusaMjJAyAmAzIliGi tipi ikAralope yAsuTi anubandhalope 'cori yAs t' iti jAte 'sko' riti sakAralope 'NeraniTi' iti Nilope 'coryAt' iti rUpam / 3-acUcurat-'cura' dhAtoH svAyeM Nici 'pugante' ti guNe 'cori' ityasya punardhAtusaMjJAyoM luGi tipi ikAralope'DAgame madhye clau 'Ni-dhi,dru-subhyaH' iti clezcaGi 'NeraniTi' iti Ni lope acor at' iti sthitau 'Nau caGyuphyAyAH' iti upadhAhrasve 'caGi' iti dvitve'bhyAsasaMjJAyAM halAdizeSe 'sanvallaghuni' iti sanvadbhAve 'dIrgholaghoH ityabhyAsadoghaM sidhyati rUpam 'acUcurat' / 4-Nici 'ato lopaH' iti antyAvayavasyA'kAra :ya lopaH / 5-allopasyetyarthaH / 6-kathayati-pradantAt 'katha' dhAtoH svArthe Nici 'prato lopaH' ityalope 'acaH parasmin pUrvavidhau' ityallopasya sthAnivadbhAve 'prata upadhAyAH' iti vRddhayabhAve 'kathi' ityasya punardhAtusaMjJAyo laTi tipi zapi guNe'yAdeze sini rUpaM 'kathayati' iti / 665-Nijanta dhAtuoM se Atmanepada hotA hai kartRgAmI kripAphala meM / 666-para ko nimitta mAna kara honevAlA jo ac ke sthAna meM Adeza, vaha mthAnivat hotA hai sthAnibhUta ac se pUrva dRSTa ko vivi karane meN| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tiGante eyantaprakriyA hIrghasanvadbhAvau na / 'acakathat / gaNa saMrayAne / 3 / gaNayati / 667 I ca gaNaH 7 / 3 / 67 / gaNayaterabhyAsasya It syAJcaGa pare Nau cAdat / ajIgaNat / ajagaNat / iti curaadyH| atha NyantaprakriyA 668 svatantraH kartA 1 / 4 / 54 / kriyAyAM svAtantryeNa vivakSito'rthaH kartA'syAta / 666 tatprayojako hetuzca 1 / 4 / 55 / kartuH prayojako hetusaMzaH kartRsaMjJazca syAta / 700 hetumati ca 3 / 1 / 26 1-kacakathat-pradantAta 'katha' dhAtoH svArthe Nici allope tasya sthAnivad-bhAvenopadhA-vRddhayabhAve 'kathi' ityasya punardhAtusaMjJAyAM luGitipi ikAralope'DAgame clo. blezvaGi 'NeraniTi' iti Nilope 'paGi' iti dvitve'bhyAsatve halAdizeSe zcutve aglopitvAta sanvadbhAvAbhAvAta dIrghAbhAve sidhyati rUpam 'acakathat' iti / 2-ayamapi aglopii| 3-ajIgaNat-adantAt 'gaNa' dhAtoH svANe Nici azlope'sya sthAnivadbhAvena vRddhayabhAve punardhAtulvAta luGi tipi ikAralope aDAgame madhye clau, clezvaGi gelope 'pra gaNa at' iti sthite 'caGi' iti dvitve'bhyAsatve halAdizeSe zcuve 'ma ja gaNa' prat iti jAte'glopitvena sanvadbhAvAd dIrghAbhAve 'I ca gaNaH' iti vaikalpike Itve 'prajogaNata' iti rUpam pakSe'ti 'ajagaNata' iti / iti curAdayaH / 4-prerkH| 667 gaNa dhAtu ke abhyAsa ko IkAra hotA hai cakAra se akAra bhI hotA hai caGa paraka Ni pare rahate / iti curAdayaH / atha eyantaprakriyA 668 - kriyA meM svatantratA se vivakSita artha kartRsaMjJaka hotA hai / 666-kartA kA prayojaka hetu saMjJaka ora kartRsaMjJaka hotA hai / 700-prayojaka ke vyApAra preSaNA, anveSaNA aura pradhyeSaNA zrAdi ke vAya hone para dhAtu se Nic pratyaya hotA hai / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 laghusiddhAntakaumudyAm prayojaka-vyApAra preSaNAdau vAcye dhAtoNic syAt / bhavantaM prerayati 'bhaavyti| 701 oH puyaejyapare 7 / 4 / 80 / sani pare yadaGga tadavayavAbhyAsokArasya it syAt pavarga-yaNa-jakArepvavarNapareSu prtH| abIbhavat / SThA gatinivRttau / 702 arti-hI-blI-rI-knyI-camAyyAtAM puG Nau 7 / 3 / 36 / sthApayati / 703 tiSThaterita 7 / 4 / 5 / upadhAyA idAdezaH syAccaGa pare Nau / "atiSThipat / ghaTa ceSTAyAm / 1 ( svaniSThAdhAratAnirUpitAdheyatAsambandhena ) heturyatrAsti na hetumAn vyApAraH / praSaNAdiH (adhyeSaNAnumatyupadezAH) tasmin vAcye / 2-bhAvayati-'bhU' dhAto 'hetumati ca' iti praraNAke Nici anubandhalope vRddhau pAvAdeze 'bhAvi' ityasya 'sanAdyantAH dhAtavaH' iti punardhAtusaMjJAyAM laTi tipi pi guNe'yAdeze sidhyati rUpaM 'bhAvayati' iti / 'riNacazca' iti kartRge phale-prAtmanepadam / bhAvayate, bhAvayete, bhAvayante, ityAdirapi / isthamatra katR yojanA-prakAra:-devadato bhavati, bhavantaM ta yajJadattaH prerayati, iti yajJadatto devadattaM bhAvayati (bhAvayate vaa)| liDAdo-bhAvayAzcakAra, bhAvayAJcakre, ityAdirUpANi / 3-bhUdhAtoNyaMntAlluGa aDAgame clezvaGi 'Nici aca prAdezo na dvitve kartavye' iti pUrvavRddhayabhAve 'bhU' ityasya dvitve abhyAsakAyeM ( bhasya batve hrasve ca ) abU bhU + i +4 ta iti sthitau ( parasya ) vRddhau pAvAdeze 'Nau caGa yupadhAyA ..' iti hrasve sanvabhAve abhyAsokArasya itve (Nilope ) 'dI| laghoH' iti dIrghaH, prabIbhavat / 4-sthApayati = tiSThanta prerayati ityarthe 'syA' dhAtorNici prAdantatvAt 'ati hrI' iti puki 'sthApi' ityasya punardhAtusaMjJAyAM laTi tipi zapi guNe'yAdeze sidhyati rUpaM 'sthApayati' iti / 5-a sthApa+ i+ta , sthitau dvitve, 'zapUrvA khayaH' iti 'prathAsthApa+ i+prat' abhyAsasya hrasve catve upadhAhrasva ca abhyAsasya 'sanyataH' itItve. Nilope, Satve STratve pratiSThap prat iti sthite upadhAyA (prakArasya) itve, pratiSThipata / / 701-san pare rahate jo aGga usake avayava abhyAsa ko ikArAdeza hotA hai avarNa-paraka pavarga, yaNa jakAra pare rahate / 702--arti, hI Adi dhAtuoM ko puk kA Agama hotA hai Ni pare rahate / 703-sthA dhAtu kI upadhA ko ikAra Adeza hotA hai caG paraka Ni pare rahate / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante sannantaprakriyA 201 704 'mitAM hrasvaH 6 / 4 / 12 / ghaTAdInAM jhapAdInAM ca upadhAyA hrasvaH syAraNau / ghaTayati / jJapa zAne jJApane ca / jJapayati, ajizapata / iti nnyntprkriyaa| atha sannantaprakriyA 705 dhAtoH karmaNaH samAnakata kAdicchAyAM yA 3 / 1 / 7 / iSikarmaNa iSiNaikakartRkAddhAtoH san pratyayo vA syAdicchAyAm / paTha vyaktAyAM vaaci| 706 sanyaGoH 6 / 1 / / sannantasya yaGantasya ca prathamasyaikAco dve sto'jAdestu dvitIyasya / (533) sanyataH / paThitumicchati pipaThiSati / karmaNaH kim-"gamanenecchati / 1-ghaTAdayo jJapAdayazca mitaH / 2-luGi-'prajIghaTat' / 3-ajizapata -'jJap' dhAtoH preraNArthe Nici vRddhau 'mitAM hrasvaH' iti hrasva 'jJapi' ityasya punardhAtusaMjJAyAM luGi tipi ikAralope'Ti madhye clau 'riNa-zri-dru-nu-bhyaH' iti plezvaGi 'a jJapa isa t' iti jAte Nilope 'caGi' iti dvitve'bhyAsakArye sanvadbhAve 'sanyataH' iti sUtreNa itve sidhyati rUpaM 'ajijJapata ' iti / 4-pipaThiSati-paThitumicchati iti icchArthe 'paTh' dhAtoH 'dhAtoHkarmaNaH samAnakartRkAditi' sani iTi 'paTh i sa' ityatra 'sanyaDoH' iti dvitve'bhyAsatve halAdizeSe abhyAsasya 'sanyataH' iti ile sanaH sasya Satve 'pipaThiSa' ityasya punardhAtusaMjJAyA~ laTi tipi zapi pararUpe sidhyati rUpaM 'pipaThiSati' iti / pipiThiSAzcakAra / luGiapipaThiSIt / 5-nAtra gamanam--icchAyAH krm| 704-ghaTAdi aura jJapAdi dhAtuoM kI upadhA ko hrasva hotA hai Ni pare rahate / atha sannantaprakriyA 705-icchA ke kamI bhUta aura icchA ke sAtha eka karttAvAle vyApAra ke vAcaka dhAtu se icchA artha meM san pratyatha hotA hai vikalpa se / __706-sannanta aura yaGanta dhAtuoM ke prathama ekAca avayava ko dvitva hotA hai, ajAdi dhAtuoM ke dvitIya ekAca avayava ko dvitva hotA hai / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 'samAnakartRkAta' kim-ziSyAH 'paThantvitIcchati guruH / vA grhnnaadvaakympi| ( 558) luDsanorghaslR / 707 sasyArdhadhAtuke 7 / 4 / 46 / 202 sasya taH syAta sAdAvArdhadhAtuke / attumicchati ' jighatsati / ( 475 ) ekAca iti neT / 708 ajjhanagamAM sani 6 / 4 / 16 / ajantAnAM hanterajAdezagamezca dIrgho bhalAdau sani / 706 iko jhal 1 / 2 / 6 / igantAjjhalAdiH san kita syAta / ( 660 ) Rta iddhAtoH / kartu - micchati cikIrSati / 710 sani graha - guhozca 7 / 2 / 12 / grahegu herugantAzca sana iN na syAta / bubhUSati / iti sannantAH / * " 1 - paThanakarttAraH ziSyAH, icchAyAH karttA tu guruH / 2 - jighatsati - 'zrad' dhAtoricchAyAM sani 'luDsanogharala' iti 'ghaslR' pradeze'nubandhalope iniSeve dvitvo'bhyAsatve halAdizeSe 'kuhozcuH' iti zcukhona ghasya jhatvo carcena jhasya jo 'sanyata' ityabhyAsasya itve 'sasyAdhaMghAtuke' iti sakArasya takAre 'ji ghat sa' ityasya 'sanAdyantAH' iti dhAtulI laTi tipi zapi sidhyati rUpaM 'jighatsati' iti / 3 - cikIrSati -'kR' dhAtoH 'kattumicchati' iti vigrahe 'sani' anubandhalope 'aikAca upadeze' iti ig niSedhe 'ajjhanagamAM sami' iti dIrghe 'iko jhal' iti kitvAd guNAbhAve 'Rta idudhAtoH iti raparatvo 'hali ce' ti dIrghe dvitto'bhyAsakArye Sako 'cikIrSa' ityasya dhAtusaMjJAyAM laTi tipi zapi sidhyati rUpaM 'cikIrSati' iti / 4 - bubhUSati -'bhU' ghAtoricchArthe sani 'sani grahaguhozva' iti ig niSeghe 'iko jhal 707 - sakAra ko takArAdeza hotA hai sAdi zrArdhadhAtuka pare rahate / 708 - zrajantadhAtu, han aura ajAdeza gam dhAtuko dIrgha hotA hai phalAdi san pare rahate / 706 - iganta dhAtu se pare jhalAdi san kit hotA hai / 710-graha gudd aura uganta dhAtu se pare sa ko iT nahIM hotA / iti sannantaprakiyA / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante yaGantaprakriyA 203 atha yaGantaprakriyA 711 dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaGa 3 / 1 / 22 / paunaH punye bhRzArthe ca dyotye 'dhAtorekAco halAderyaGa syAt / 712 guNo yaGa-lukoH 7 / 4 / 82 / abhyAsasya guNo yaGi yaGluki ca / GidantatvAdAtmanepadam / punaH punaratizayena vA bhavati-bobhUyate / bobhUyAzcakre / avobhUyiSTa / 713 nityaM kauTilye gatau 3 / 1 / 23 / matyarthAt kauTilya eva yaG syAt, na tu kriyaasmbhihaare| . 714 dIrgho'kitaH 7 / 4 / 83 / akito'bhyAsasya dI| yaGi yaluki ca / kuTilaM vrajati-vAvrajyate / iti kitvAdguNAbhAve dvitve'bhyAsatve'bhyAsahrasve'bhyAsabhakArasya batcho sasya Salne 'bubhUSa' ityasya punarSAMtusaMjJAyAM laTi tipi zapi sidhyati rUpaM 'bubhUSati' iti / iti samantAH / 1- ajAderanekAcazca na yaGityarthaH / 2-bobhUyate-bhUdhAtoH punaH punaH pratizayena vA bhavatIti vigrahe 'dhAtorekAco halAdeH' ityAdinA yaGi 'sanyaGo' riti dvivo'bhyAsahasge bave ca 'guNo yaGluko' riti abhyAsasya guNe 'bobhUya' ityasya 'sanAdyantAH' iti dhAtu saMjJAyAM laTi GitvAdAtmanepade lasya tAdeze zapi pararUpe Teretve sidhyati rUpaM 'bobhUyate' iti / 3-vAvrajyate-'kuTilaM vrajati' iti vigrahe 'braja' dhAtoH 'nityaM kauTilye' ityanena yahi dvisve'bhyAsatve halAdizeSe 'dIrgho'kitaH' ityabhyAsasya doghe 'vAvrajya' ityasya dhAtutve laTi tAdeze zapi pararUpe Teretve 'vAvrajyate' iti rUpam / pratha yaGantaprakriyA 711-paunaHpunya aura bhRzArtha ke dyotya hone para ekAca halAdi dhAtu se yaG hotA hai| 712-abhyAsa ko guNa hotA hai yaGa pare rahate aura yaGaluka ke viSaya meM / 713-gatyarthaka dhAtutroM se kauTilya artha meM hI yaGa hotA hai; kriyAsamabhihAra artha meM nhiiN| 714-kibhinna abhyAsa ko dIrgha hotA hai yaGa pare rahate aura yaGa luka ke viSaya meN| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 laghusiddhAntakaumudyAm 715 yasya halaH 6 / 4 / 46 / yasyeti saGghAtagrahaNam / halaH parasya yazabdazya lopa ArdhadhAtuke / AdeH parasya / (470) ato lopaH / vAbajAJcaka / 'vAjitA / 716 rIgRdupadhasya ca 7 / 4 / 60 | dupadhasya dhAtorabhyAlasya rIgAgamo yaGi yaGa luki ca / varIvRtyate / varIvRtAJcakre / vriivRtitaa| 717 kSumnAdiSu ca 8 / 4 / 36 / NatvaM na / 'narInRtyate, jarI gRhyate / iti yaGantaprakriyA / atha yaGalugantaprakriyA 718 yaGo'ci ca 2 / 4 / 74 / 1-vAvajitA-'vraj' dhAtoH kauTilye yaGi dvilge'bhyAsakAyeM dIrgha ca 'vAvrajya' ityasya punardhAtutve luTi tapratyayasya DAdeze madhye tAsi iTi ca 'yasya halaH' iti yakArAkArasya lope 'vAjitA' iti rUpam / 2-'vRt' dhaatuH| 3-narInRtyate punaH punaH atizayena vA nRtyati iti vigrahe 'nRt' dhAtoH 'dhAtorekAco' iti yaGi 'sanyahoH' iti dvitve'bhyAsatve uratve raparatve halAdizeSe 'nanRt ya' ityatra 'rIgRdupadhasya ca' ityabhyAsasya rIgAgame 'narInRtya' ityasya dhAtutvAta laTo lasya tAdeze zapi pararUpe etve ca 'kSubhnAdiSu ce' ti NatvaniSedhe sidhyati rUpaM 'narInRtyate' iti| 4-jarIgRhyatepunaH punaratizayena vA gRhNAti iti vigrahe 'maha' dhAtoyaMGi samprasAraNe 'gRha' ityasya dvitve'bhyAsatve uradatne halAdizeSe 'ja gRhya' ityatra 'rIgRdupadhasya ce ti abhyAsasya 715-hala se pare 'ya' kA lopa hotA hai ArdhadhAtuka pare rahate / 716-Rdupadha dhAtu ke abhyAsa ko roka kA Agama hotA hai yaG pare rahate aura yaGa luk ke viSaya meN| 737-tumnAdigaNa-paThitoM ke na ko Na nahIM hotA hai| iti yaGantaprakriyA / atha yaGaluprakriyA 718-yA pratyaya kA luk hotA hai acpratyaya pare rahate / kahIM ac pratyaya ke binA bhI luka hotA hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante yaGlugantaprakriyA yaGo'ci pratyaye luk syAccakArAtta N vinApi kvacit / zranaimittiko'yam antaraGgatvAdAdau bhavati / tataH ' pratyayalakSaNena yaGantatvAd dvitvamabhyAsakAryam | dhAtutvAllaDAdayaH / ( 380) zeSAtkartarIti parasmaipadam / carkarItaM cetyadAdau pAThAcchupo luk / 716 yaGotrA 7 / 3 / 64 / 205 yaGlugantAt parasya halAdeH pitaH sArvadhAtukasyeD vA syAt / (440) bhUsuvoriti guNaniSedho yaGa luki bhASAyAM na / bobhUtu tetikte iti chandasi anipAtanAt / vobhavIti, bobhoti / bobhUtaH (606) zrabhyastAta, bobhuvati / 'bobhavAJcakAra, bobhavAmAsa / bobhavitA / bobhaviSyati / bobhavItu, vobhotu, rIgAgame 'jarIgRhya' ityasya punardhAtutve laTo lasya tAdeze zapi pararUpe Terelve ca sidhyati rUpaM 'jarIgRhyate' iti / tiGantaprakiyA 1 - pratyayalope pratyayalakSaNam' ityanenetyarthaH 2 - yaGo GitvamAzrityAtmanepadaM tu na bhavati, Gizasya pratyayasAdhAraNatvena pratyayalakSaNA pravRtteH, yatra hi pratyayasyAsAdhAraNaM rUpamAdhIyate tatraiva pratyayalakSaNamiti niyamaH / 3 - zranenaiva guNaniSedhe nipAtanamidaM 'bhavatezchandasyeva guNaniSedho na tu loke' iti niyamArthamityarthAt / 4bobhavIti - bhUdhAtoH punaH punaratizayena vA bhavatIti vigrahe 'ghAtorekAca' iti yaGi 'Go'ci ce 'ti dvitvAtpUrvaM yaGluki pratyayalakSaNena yaGantatvAt dvitve'bhyAsatve bhasya batve 'guNo yaGluko:' ityabhyAsasya guNe 'bo bhU' ityasya dhAtutvAllaTi parasmaipade tipi zapi 'cakarIta ce' tyadAdau pAThAcchapo luki 'yaGo vA' iti pAkSike IDAgame 'bhUsuvo - stiGi' iti guNaniSevasya bhASAyAM yaGluki 'vobhUtu tetikte' iti chandasi nipAtanAta zrapravRtte, guNe'vAdeze sidhyati rUpaM 'bobhavIti' iti IDabhAvapakSe 'bobhoti' iti rUpam / 5 - bobhavAJcakAra - bhUghAtoryaMGi yaGo luki pratyayalakSaNena punaryantatvAd dvitve'bhyAsatve guNe bhasya batve bobhUva ityasya punarghAtutvAlliTi 'kAsyanekAcorAm vaktavyo liTI' ti zrAmi 'zrama:' iti liTo luki kRJo'nuprayoge liTo lasya tipi gali 716-yaGa luganta se pare halAdi pit sArvadhAtuka ko IT vikalpa se hotA hai / iti yaGa malukUprakriyA / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 laghusiddhAntakaumudyAm bobhUtAt / bobhUtAm / bobhuvatu / bobhUhi / bobhavAni / bobhavIt / zrabobhot / zrabobhUtAm / bobhuvuH / bobhUyAt / bobhUyAtAm / bobhUyuH / bobhUyAt / bobha yAstAm / vobhUyAsuH (439) / gAtistheti sico luk / ( 716) Go betITpakSe guNaM bAdhitvA nityatvAd vuk / 'abobhavIt, abobhot abobhUtAm / avobhavuH / zravobhaviSyat / iti yaGlugantAH atha nAmadhAtavaH 720 supa Atmana: kyac 3 / 1 / 8 / iSikarmaNa eSituH sambandhinaH subantAdicchAyAmarthe kyac pratyayo vA syAt / 721 supo dhAtu- prAtipadikayoH 2 / 4 / 71 / etayoravayavasya supo luk / 772 kyaci ca 7 / 4 / 33 guNe'vAdeze 'bobhavAm kRma' iti sthitau dvitve'bhyAse uradatve rapare halAdizeSe zcutve 'pracoNiti' iti vRddhau bhasyAnusvAre parasavarNe ca sidhyati rUpaM 'bobhavAkAra' iti / abobhavIt bhUvArtoGi yaGo luki pratyayalakSaNena yaGantatvAd dvitvemyAsakArye 'bobhU' ityasya dhAtutvAlluGi tipIkAralope'DAgame madhye blau bleH sici 'gAti-sthe 'ti sijluki 'yaGane vA' iti IDAgame 'zra bo bhU I tu' iti sthitau prakRti grahaNe yaGlugantasyApi grahaNamiti nyAyAt 'bhuvo vugluGa liTo:' iti vugAgame sidhyati rUpam 'prabobhUvIt' iti / iti yaGlugantAH / 1 2 - icchAkatuH / zratha nAmaghAtavaH 720- iS dhAtu ke karma aura icchA kartA ke sambandhI ke vAcaka subanta se icchA artha meM kyaca hotA hai vikalpa se / 721--dhAtu aura prAtipadika ke avayava sup kA luk hotA hai / 722 - varNa ko IkArAdeza hotA hai kyac pare rahate / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante nAmadhAtavaH avarNasya iH / zrAtmanaH putramicchati 'putrIyati / 723 naH kye 1 / 4 / 15 / 207 kyaci kyaGi ca nAntameva padaM nAnyat / ' nalopaH / ' rAjIyati / nAntameveti kim - vAcyati (612) hali ca / gIryati / pUryati / dhAtorityeva / neha - divamicchati / 6 divyati / 724 kyasya vibhASA 6 / 4 / 50 / 7 halaH parayoH kyackyaGorlopo vArdhadhAtuke / zrAdeH parasya / zrato lopaH / 'tasya sthAnivattvAllaghUpadhaguNo na / 'samidhitA, samidhyitA / 725 kAmyacca 3 / 1 / 6 / 1 - putrIyati - 'putramAtmana icchati' iti vigrahe 'putra gram' iti subantAt 'supa prAtmanaH kyac' iti kyaci anubandhalope 'putra amra ya' ityasya 'sanAdyantAH' iti dhAtutve 'sumo dhAtuprAtipadikayo:' iti zramo luki 'kyacica' iti Itve 'putroya' ityasmAlalaTi tipi zapi pararUpe sidhyati rUpaM 'putrIyati' iti / putrIyAJcakAra, putrI - yitA / luGi - praputrIyot / 2 - nalopaH prAtipadikAntasya' ityanena / 3- rAjIyati - 'rAjAnamAtmana icchati' iti vigrahe 'rAjan' zabdAt dvitIyAntAt kyaci supo luki 'naH kye' iti padatvena ' nalopaH' ityAdinA nalope 'kyaci ce' ti Itve 'rAjI' ityasmAd dhAtutvAllaTi tipi zapi pararUpe sidhyati rUpaM 'rAjIyati' iti / 4- pranyathA'tra coH kuriti kutvaM, 'jhalAM jalo'nte' iti jaztvaM ca syAt / 5-gIryatigiramAtmana icchatIti vigrahe dvitIyAntAt 'gir' zabdAt kyaci supo luki 'hali ce' ti dIrghe 'gI' ityasya dhAtutvAt laTi tipi zapi pararUpaM sidhyati 'rUpa' gIryati' iti / 6- nAtra diva dhAtuH, kintu subantam / tena nAtra hali ceti dIrghaH / 7 - iti 'yU' - mAtrasya lopaH, tato'vaziSTasya 'pra' ityasya 'zrato lopaH' ityanena lopaH / 8 - prallopasya / 6- samidhitA- samidhamAtmana icchatoti vigrahe dvitIyAntAt 'samidha' zabdAt 723-kyac aura kyaG pare rahate nAnta ko hI pada saMjJA hotI hai anya kI nahIM / 724 - hal se pare kyac aura kyaGkA lopa hotA hai vikalpa se ArdhadhAtuka pare rahate / 725-ukta viSaya meM kAmyac pratyaya hotA hai / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 laghusiddhAntakaumudyAm uktaviSaye 'kAmyac syAt / putramAtmana icchati-putrakAmyati / putrkaamyitaa| 726 upamAnAdAcAre 3 / 1 / 10 / upamAnAt karmaNaH subantAdAcAre'rthe kyac / putramivAcarati-putrIyati chAtram / viSNUyati dvijam / (sarvaprAtipadikebhyaH kvivvA vktvyH)| (274) ato gunne| kRSNa iva pAcarati kRSNati / sva ivAcarati svati / "ssvauN| 727 anunAsikasya vijhaloH kGiti 6 / 4 / 15 / anunAsikAntasyopadhAyA dIrghaH syAt kyau jhalAdau ca viGati / idamivAcarati = idAmati / rAjeva = rAjAnati / panthA iva = pathInati / kyaci supo luki 'naH kye' iti nAntasyeva padatvaniyamenAtra padatvAbhAvAd jaztvAbhAve 'samidhya' ityasmAla luTi tipi tasya DAdeze tAsi iTi 'samidhyaitA' ityatra 'kyasya vibhASA' iti yalope 'prataM lopaH' iti allope 'allopasya sthAnivattvAta laghUpadhaguNAbhAve sidhyati rUpaM 'samidhitA' iti / ___-uccAraNasAmarthyAtkasya netvam / 2-viSNUmivAcarati / prakRtsAvadhAtukayoriti dIrghaH / 3-ayaM vipa prAcAre'rthe, kattari upamAnavAcakAd bhavati / 4-kRSNati-kRSNa iva prAcaratIti vigrahe prathamAntAt kRSNazabdAt 'sarvaprAtipAdikebhyaH kivvA vaktavyaH' iti vipi supo luki kvipazcApi sarvApahare 'kRSNa' ityasya dhAtutve laTi tipi zapi anubandhalope pararUpe sidhyati rUpa 'kRSNati' iti / 5-li 'praco ThiNati' iti vRddhau 'Ata prau Nala' iti autvam 6 idAmati-idamivAcaratIti vigrahe prathamAntAdidama-zabdAt 'sarvaprAtipadikebhyaH' ityAvinA vipi supo luki vipazcApi sarvApahAre 'iMdam' ityasya dhAtutvAlATa tipi zapi 'anunAsikasya vijhaloH' ityupadhAdIrgha sidhyati rUpam 'idAmati' iti / e 'rAjAnati' 'pathInatI' tyAdayaH / 726-upamAnavAcaka karmasaMjJaka subanta se prAcAra artha meM kyaca hotA hai| * vA0-prAtipadika mAtra se svipa hotA hai vikalpa se AcAra artha meM / ) 627-anunAsikAnta kI upadhA ko dIrgha hotA hai kvi aura jhalAdi kit Git pare rahate / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tinkte nAmadhAtugrakriyA 206 728 kaSTAya kramaNe 3 / 1 / 14 / caturthyantAt kaSTazabdAdutsAhe'rthe kyaGa syAt / kaSTAya kramate'kaSTAyate / pApaM kartumutsahate, ityarthaH / 726 zabda vaira-kalahAbhra-karAva-meghebhyaH karaNe 3 / 1 / 17 / ebhyaH karmabhyaH karotyarthe kyaG syAt / zabdaM karoti = zabdAyate / tatkaroti tadAcaSTe' iti Nic / (prAtipadikAddhAtvarthe bahulamiSThavacca)-prAtipadikAddhAtvarthe Nic syAt, iSThe yathA prAtipadikasya puMvadbhAva-rabhAva-Tilopavinmatublopa-yaNAdilopa-pra-stha-sphAdyAdeza-bhasaMzAstadvaNNAvapi syuH| ityallopaH ghaTaM karotyAcaSTe vA "ghaTa yati / iti nAmadhAtavaH 1-kaSTam = pApam / kaSTAyate-caturthyantAt kaSTazadAta kaSTAya kramaNe' iti kyADa supo luki 'prakRtsArvadhAtukayo' riti dIrgha 'sanAdyantAH' iti kaSTAya' ityasya dhAtutve DitvAdAtmanepade laTi tAdeze zapi Teretve pararUpe ca sidhyati rUpaM 'kaSTAyate' iti / 2-zabdAyate-'zabdaM karoti' iti vigrahe dvitoyAntAta 'zabda'-zabdAta karotyarthe 'zabcabairakalahAbhra' ityAdinA kyaGi pratyaye supo luki 'akRta sArvadhAtukayo'riti dIrgha zabdAya' ityasmAt laTi tAdeze zapi Terelve pararUpe sidhyati rUpaM 'zabdAyate' / 3-puvadbhAvo yathA-paTvImAcaSTe paThayati, (bhasyA'Dhe taddhite, itynen)| rabhAvo yathA-dRDhaM karoti draDhayati / Tilopo yathA-paTumAcaSTe paTayati / vino luga yathA-sragviNam prAcaSTe srajayati / matupo lugyapA-zrImantauM karoti zrAyayati / yaNAdiparalopo yathA-sthUlamAcaSTe sthavayati, prAdezo yathA-priyamAcaSTe prApayati / sthAdezo yathA-sthiraM karoti sthApayati / sphAdezo yathA-sphiramAcaSTe sphApayati ! bhasaMjJA yathA-paTvImAcaSTe paTayati / 4-TisajJakamya-akArasya lopaH / 5-ghaTayati-ghaTaM karotyAcaSTe' veti vigrahe dvitIyAntAd 'ghaTa' zabdAta 'prAtipadikAddhAtvarthe' iti Nici iSThavadbhAve ca supo luki iSThavabhAvATTilope'llopasya sthAnivattvAd upadhAvRddhayabhAve 'ghaTi' ityasya dhAta tvAllaTi tipi zapi guNe'yAdeze sidhyati rUpaM 'ghaTayato' ti / iti nAmadhAtuprakaraNam / 728-caturthyanta kaSTa zabda se utsAha artha meM kyapa hotA hai| 726-karmavAcaka zabda-vairAdi zabdoM se kyA hotA hai karoti artha meM / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 laghusiddhAntakaumudyAm atha kaNDavAdayaH 730 kaNDvAdibhyo yaka 3 / 1 / 27 / ebhyo 'dhAtubhyo nityaM yak syAt svArthe / kaNDU gAtravigharSaNe / / kaNDUyati, knndduuyte| ityAdi / iti kaNDavAdayaH / athAtmanepadaprakriyA 731 kartari karmavyatihAre 1 / 3 / 14 / kiyAvinimaye dyotye kartaryAtmanepadam / vyatilunIte - anyasya yogyaM lavanaM krotiityrthH| __-dhAtugrahaNaM prAtipadikanivRtya ma-dvividhA hi kaNDvAdayo dhAtavAH, prAtipadikAni ca, tatra dhAtubhya aiva syaadityrthH| yakaH kitvena dhAtavaH ( kaNDavAdayaH) iti jJAyate / karADUna iti dIrghapAThena prAtipadikAnyapIti, yadi tu dhAtava eva syustahi hrasvAnte paThite'pi yaki pare 'prakRtsArvadhAtukayoH' 'iti doghaNa 'kaNDUyate' iti siddha: kiM doghaMpAThena / 2-nitvaadubhypdii| 3-kaNDUyati-kaNDU' dhAtoH 'kaNDvAdibhyoyak' iti yaki 'kaNDUya' ityasya punardhAtutve laTi tipi zapi sidhyati rUpaM 'kaNDUyati' prAtmanepade 'kaNDUyate' iti / 4-vyatilunIte-vyatipUrvakAta 'lU' dhAtoH nitvAdubhayapade prApte 'kattari karmavyatihAre' iti 'anyasya yogyaM lavamaM karoti' ityarthe prAtmanepadameva prAtmanepade ca laTastAdeze zapo'pavAde znA' vikaraNe 'I halyo' riti prakArasya Itva sidhyati rUpaM 'vyatilunIte' iti / (vA0-(1) karoti aura prAcaSTe artha meM Nic hotA hai| (2) prAtipadika se dhAtvartha meM.Nic hotA hai bahulatA se vaha iSThavat hotA hai / ) iti naamdhaatvH| prathakaNDavAdayaH 730-kaNDvAdigaNapaThita dhAtuoM se nitya yak hotA hai svArtha meN| iti knnddvaadyH| atha prAtmanepakriyA 731-kriyA kA vinimaya (adalAvadalI) dyotya ho to dhAtu se zrAtmanepada hotA hai kartA meN| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viDante AtmanepadaprakriyA 211 732 na 'matihiMsAthabhyaH 1 / 3 / 15 / vyatigacchanti / tyatighnanti / 733 neviMzaH 1 / 3 / 17 / anivishte| 734 parivyavebhyaH kriyaH 1 / 3 / 18 / parikrINIte / "vikrINIte / avakrINIte / 735 vi-parAbhyAM jeH 1 / 3 / 16 / *vijayate / praajyte| 736 samaya-pra-vibhyaH "sthaH 1 / 3 / 22 / 'sntisstthte| 'avtisstthte| pratiSThate / vitiSThate / 1-gatyarthebhyo hisArthebhyazca dhAtubhyaH pUrvasUtraprAptam prAtmanepadaM na syAdityarthaH / 2-vyatighnanti-vyati' pUrvakAd 'han' dhAtorlaTi prathamapuruSabahuvacane 'anyasya yogya hananaM karoto' tyarthe 'kattaMri kamavyatihAre' ityAtmanepade prApte 'na gatihiMsA bhyaH' iti taniSedhe parasmaipadameva / 3-nivizite-'ni' pUrvakAd 'viz' dhAtoH 'neviMzaH' ityAtmanepadaniyame 'nivizate' ityeva rUpam / 4-'pari-vi ava'-ityetadupasargapUrvasya krINAteHprAtmanepadamityarthaH--sUtrasya / 5-vikrINIte-vipUrvakAt 'kI' dhAtoH jitvAdubhayapade prApte 'parivyavebhyaH kiyaH' ityAtmanepadaniyame 'vikroNIte' ityeva rUpam / 6-vijayatevipUrvakAt 'ji' dhAtoH sAmAnyataH zeSAt kartari parasmaipade prApte 'vi-parAbhyAM je.' ityAtmanepadam / 7-stha = 'ThA' ( gatinivRttau) iti dhAtoH 'sam, ava, pra, vi' ityetadupasargapUrvakAdAtmanepadamityarthaH / 8-santiSThate / santasthe / sNsthaataa| saMsthAsyate / santiSThAtAm / satiSThate / sntisstthet| saMsthAsISTa / samasthita ( sthAdhvorica' 'hasvAdaGgAt' iti sico luk ) / samasthAsyata / ( iti rUpANi) / 6-avatiSThate-'ava 'pUrva 732-karmavyatihAra arthameM gatyarthaka aura hisArthaka dhAtuoM se Atmanepada nahIM hotaa| 733-ni upasargapUrvaka viz dhAtu se Atmanepada hotA hai / 734-pari-vi.avapUrvaka kroJ dhAtu se Atmanepada hotA hai / 735-vi aura parApUrvaka ji dhAtu se Atmanepada hotA hai| 736-sam-ava-pra-vipUrvaka sthA dhAtu se Atmanepada hotA hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 laghusiddhAntakaumudyAm 737 'apaha nava jJaH 1 / 3 / 44 / zatama jAnIte - aplptiityrthH| .. 738 akamakAca 1 / 3 / 45 / sarpiSo jAnI = sarpiSopAyena pravartata ityarthaH / 736 udazcaraH sakarmakAt 1 / 3 / 53 / dharmamuJcarate = ullaGghya gacchatItyarthaH / 740 "samastRtIyAyuktAt / 1 / 3 / 54 / parathena snycrte| 741 dANazca sA ceccaturthyarthe 1 / 3 / 55 / saMpUrvAdANastRtIyAntena yuktAduktaM syAt tRtIyAceJcaturthyarthe / 'dAsyA 'saMyacchate kaamii| kAt 'sthA' dhAtoH sAmAnyataH zeSAt kartari parasmaipade prApte 'samava-pra-vibhyaH sthaH' ityAtmanepade 'pravatiSThate' iti rUpam / 1-apahave apalApe, gopane iti yAvat / 2-apajAnIte-'apa' pUrvakAt 'jJA' dhAtoH svaritetaH ubhayapade prApte 'apah nave jJaH' iti sUtreNApalApe'rthe prAtmanepadameveti 'zatamapajAnIte' ityetra / 3-liTi uccere| luGi udacariSTa / 4-saMpUrva kAta caraghAtoH tRtIyAntena yoge prAtmanepadamityarthaH / 5-rathena saJcarate-tRtIyAntayuktAta -'sam' pUrvakAta 'cara' dhAtoH svariteta: ubhayapade prApte 'samastRtIyAyuktAt' ityAtmanepadaniyame 'radhena saJcarate' ityeva / 6-prAtmanepadam / 7-'dAsyA saMyacchate kAmI'-atra 'dAsyA' iti 'aziSTavyavahAre dANaH prayoge caturthyarthe tRtIyA' iti vArtikena caturthyarthe tRtIyAsti / tathAca 'dAraNazca sA catuthyaH' iti sUtreNa 'saMyacchate' ityAtmanepadam / 8-pAghrAdhmeti dANo 'yaccha' praadeshH| 737-chipAne artha meM jJA dhAtu se Atmanepada hotA hai| 738-akarmaka jJA dhAtu se Atmanepada hotA hai| 736-utpUrvaka sakarmaka car dhAtu se Atmanepada hotA hai| 740-tRtIyAnta se yukta saMpUrvaka car dhAtu se aAtmanepada hotA hai / 741-tRtIyAnta se yukta sam-pUrvaka dAga dhAtu se Atmanepada hotA hai yadi tRtIyA jaturthI ke artha meM ho| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante AtmanepadaprakriyA 213 742 pUrvavat sanaH 1 / 3 / 62 / sanaH pUrvo yo dhAtustena tulyaM sannantAdapyAtmanepadaM syAt / 'edidhisste| 743 halantAca 1 / 2 / 10 / iksamIpAddhalaH paro jhalAdiH san kit / nivivikSate / 744 gandhanAvakSepaNa-sevana-sAhasikya-pratiyatna-prakathanopayogeSu 'kuJaH 1 / 3 / 32 / gandhanaM = sUcanam / "utkurute = sUcayatItyarthaH / avakSepaNaM = bhrsnm| zyeno vartikAmutkurute = bhartsayatItyarthaH harimupakurute = sevata ityarthaH / paradArAn prakurute - teSu sahasA pravartate / edhodksyopskurute-gunnmaadhtte| kathAH prakurute = kathayatItyarthaH / zataM prakurute dharmArtha viniyuGkte / eSu 1-edidhiSate-'e' dhAtoH sannantAd dvitve'bhyAsatve jaztve Satve 'edidhiSa' ityasya dhAtusve laTi 'pUrvavat sanaH' ityanana sanaH prakRte 'regha' dhAtorAtmanepaditvAt sannantAdapi tasmAdAtmanepadameveti laTi tAdeze zapi pararUpe Teretve 'edidhiSate' / 2-nivivikSate-ni-vizadhAtuH, sataH kitvAnopadhAguNaH zasya Satve (SaDhoH kaH si-iti Sasya katve parasya Satve kSaH ) / 'nirvizaH' iti zuddhAdAtmanepadam , sannantAca 'pUrvavatsanaH' iti sUtreNa / 3-eSu artheSu kRSa AtmanepadamevetyarthaH / 4-utkurute ut pUrvakAt 'kRna' dhAtoH jitvAdubhayapade prApte 'gandhanAvakSepaNa' ityAdinA sUtreNa gandhane = sUcane'rthe prAtmanepadaniyamaH / 5-edhodakasyopaskurute-dhazca dakaM ca edhodakam (edhaH = indhanama, dakaM = jalam ) tasya edhodakasya upaskurute = ( 'upAtpratiyatna' iti suT 'kRnaH pratiyasne' iti SaSThI )= guNamAdhatte ityarthaH / atra eMdhazabdo'danto nipAtitaH / 'upaskurute' ityatra guNAdhAne'rthe 'gandhanAvakSepaNa' ityanenAtmanepadam / edhasya-kASThasya zoSaNAdi guNAdhAnam / dakasya-jalasya tu gandhadravyasamparka-janita-gandhAdhAnam / 742- sana se pUrva dhAtu ke tulya sannanta se bhI Atmanepada hotA hai| 743-ikasamIpa hala se pare jhalAdi san kit hotA hai| 744-gandhanAdi athoM meM kR dhAtu se Atmanepada hotA hai| ityAtmanepadinaH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 laghusiddhAntakaumudyAm kim -- kaTaM karoti / ( 672) bhujo'navane / odanaM bhuGkte / anavane kim - mahIM bhunakti / ityAtmanepadaprakriyA | atha parasmaipadaprakriyA 745 anuparAbhyAM kRJaH 1 / 3 / 76 / kartRge ca phale gandhanAdau ca 'parasmaipadaM syAt 'anukaroti / parAkaroti 746 abhi-pratyatibhyaH kSipaH 1 / 3 / 80 / kSipa preraNe / svaritet / "abhikSipati / 747 prAdvahaH 1 / 3 / 81 / pravahati / 748 pareSaH 1 / 3 / 82 / parimRSyati / 746 vyAGaparibhyo ramaH 1 / 3 / 83 / mu krIDAyAm / viramati / 1- bhuGkte = makSayati / 2 - pAlayatItyarthaH / ityAtmanepadaprakriyA / 3 - parasmaipadamityanuvarttate / 4 - anukaroti - 'kRJa' dhAtoH trisvAdubhayapade prApte 'anuparAbhyAM kRJaH' iti parasmaipadaniyamaH / 5 - abhikSipati - 'kSip' dhAtuH svaritet tasmAdubhayapadaprAptau 'abhi-pratyatibhyaH kSipaH' iti parasmaipadam / 6 - viramati 'ram' dhAturanudAttet, tataH zrAtmanepade prApte 'vyAGa - paribhyo ramaH iti parasmaipadaM tadvAdhakaM vidhIyate / atha parasmaipadinaH 745-kriyA kA phala yadi kartA ko prApta hotA ho aura gandhAdi zrartha dyotya ho vo aura parA upasarga pUrvaka kR dhAtu se parasmaipada hotA hai / 746 - zrabhi prati zrutipUrvaka kSipa dhAtu se parasmaipada hotA hai| 747-pari upasarga se pare mRS dhAtu se parasmaipada hotA hai / 748-pari upasarga se pare mRS dhAtu se parasmaipada hotA hai / 74e-vi-zrAGa-pari-upasarga se pare ram dhAtu se parasmaipada hotA hai / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tihante bhASakaprakriyA mu 750 upAcca 1 / 3 / 84 / yajJadattamuparamati / uparamayatItyarthaH / antarbhAvitaNyartho'yam / iti padavyavasthA / atha bhAvakarmaprakriyA 751 bhAvakarmaNoH 1 / 3 / 13 / bhAve karmaNi ca dhAtoH lasyAtmanepadam / 752 sArvadhAtuke yaka 3 / 1 / 67 / 215 dhAtoryak bhAvakarmavAcini sArvadhAtuke / bhAvaH - kriyA / sA ca bhASAkalakAreNAnUdyate / yuSmadasmadbhayAM sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt prathamaH puruSaH / tivAcyakriyAyA zradravyarUpatvena dvitvAdyapratIterna dvivacanAdi, kintyeka vacanamevotsargataH | tvayA mayA zranyaizca bhUyate / babhUve / 753 stha- sica sIyuTa-tAsiSu bhAvakarmaNorupadeze'jjhanagrahadRzAMbA 'ciekhadiT ca 6 / 4 / 62 / tena 'vi' pUrvakAd rame: 'viramati' ityeva / luGi = vyaraMsIt, vyaraMsiSTAm, ityAdi yamarameti iT sakau / iti parasmaipadaprakaraNam / 1- dravya eva saGkhyAdyanvayo nA'dravye / 2 - svabhAvata ekavacanaM, na saGkhyApekSI - tyarthaH / 3 - katturanabhihitasvAttRtIyA / 4 - bhUyate ityatra 'laH karmaNi ca ...' iti bhAve lakAraH / bhUyate -'bhU' dhAtoH bhAve'rthe laTi 'bhAvakarmaNo' rityAtmanepade 'laTastAdeze 'sArvadhAtuke yak' iti yaki Terelve yakaH kitvAd guNAbhAve sidhyati rUpaM 'bhUyate' iti / 'dhanubhUyate zrAnandaH' ityatra karmaNi lakAraH / pUrvatra kartA'nuktaH, uttaratrApi / karma ( prAnandaH ) uktam / etadviSaye vizeSastu 'laH karmaNi' iti sUtravivRtau draSTavyaH / 750 - upasarga se pare ram dhAtu se parasmaipada hotA hai / iti parasmaipadaprakriyA | atha bhAvakarma prakriyA 751 - bhAva aura karma meM dhAtu ke lakAra ke sthAna meM zrAtmanepada hotA hai / 752 - dhAtu se yak pratyaya hotA hai bhAvakarmavAcI sArvadhAtuka pare rahate / 75.3 - upadeza meM jo ac, tadanta jo dhAtu aura han-graha-dRz-dhAtu, inako Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm upadeze yo'c tadantAnAM hanAdInAM ca ciNIvAGgakArya vA syAt syAdiSu bhAvakarmaNorgamyamAnayoH syAdInAmiDAgamazca / ciNvadabhAvapakSe'yamiTa / ciNvadbhAvAd vRddhiH| 'bhAvitA, bhavitA / bhAviSyate, bhaviSyate, / bhUyatAm / abhUyata / bhUyeta / bhAviSISTa, bhvissiisstt,| 754 ciNa bhAvakarmaNoH 3 / 1 / 66 / clezciN syAd bhAvakarmavAcini tazabde pare 'abhaavi| abhAviSyata, abhaviSyata / akarmako'pyupasargavazAta sakarmakaH / anubhUyate "AnandazcaitreNa tvayA mayA ca / anubhuuyte| anubhUyante / tvamanubhayase / ahamanubhUye / anvabhAvi / anvabhAviSAtAm, anvabhaviSAtAm / nnilopH-"bhaavyte| bhAvayAJcaka / bhAvayAmbabhUve / bhAvayAmAse / ciNvadiTa / bhAvitA / aAbhI. yatvenAsiddhatvAriNalopaH / bhAvayitA / bhAvayiSISTa / abhAvi / abhAvipAtAm / abhAvayiSAtAm / bhRssyte| bubhuussaanycke| bubhUSitA / vubhUSi 1-bhAvitA-'bhU' dhAtorbhAve luTi prAtmanepade luTastakAre tAsi DAdeze Telopi 'sya-sic ityAdinA vA ciNvabhAve iTi ca vRddhau pAvAdeze 'bhAvitA' iti ciNvadbhAvAbhAvapate 'bhavitA' iti rUpam / 2-abhAvi-ma dhAto ve luGi Atmanepade luGastakAre'Ti pa madhye clo, clezca 'ciNa bhAvakarmaNo' riti ciNi "ciNo luk' iti talope vRddhau mAvAdeze sidhyati rUpam 'prabhAvi' iti / 3-arthabhedAt, tathA coktam 'upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / prahArA''hAra-saMhAra-vihAra-parihAravat' / 4-kamaNa uktatvAta prathamA / 5-eyantasya 'bhU' dhAtoH karmaNi pratyaye etAni rUpANi / 'NeraniTi' iti NilopaH / 6-cievadiTaH-bhAbhIyatvAt 'NeraniTi' iti sUtradRSTayA'siddhatvAt satyapi-iTi, Nilopa ityarthaH / 7-sannantasya 'bhU' dhAtoH bhAve rUpANi / ciNa ke samAna aGgakArya vikalpa se hotA hai; sya-sica-sIyuTa aura tAs pare rahate, bhAva aura karma kI gamyamAnatA meM; sAtha hI syAdiyoM ko iDAgama bhI hotA hai| 754-cli ke sthAna para ciNa hotA hai mAvakarmavAcI tazabda pare rhte| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiGante bhAvakarmaprakriyA 217 pyte| 'bobhUyyate / bobhUyate / (483) akRtsArvadhAtukayordIrghaH / stUyate viSNuH / stAvitA, stotaa| stAviSyate, stoSyate / astAvi / astAvipAtAm-astoSAtAm / R gatau / (468) 'guNoti' iti guNaH / 'aryate / smR smaraNe / smayate / sasmare / 'upadezagrahaNAccievadiT / AritA, artA / "smAritA, smartA / (334) aniditAmiti nlopH| srasyate / iditastu nndyte| 'samprasAraNam / ijyte| 755 tanoteryaki 6 / 4 / 44 / AkArAntAdezo vA syAt / tAyate, tanyate / 756 tapo'nutApe ca 6 / 1 / 65 / tapazclezciNa na syAt karmakartaryanutApe ca / 1deganvatapta pApana | 1-yaGantasya bhAve rUpam / 2-idaM yaGlugantasya / 3-stUyate-'stu' dhAtoH karmaNi laTi prAtmanepade laTastakAre 'sArvadhAtuke yak'-iti yaki 'prakRt-sAvaMdhAtukayo'riti doghe Teretve 'stUyate' iti rUpam / 4-astAvi-stu' ghAtoH karmaNi ludhi pAtmanepade luGastAdeze'Ti madhye glau glezciNi "ciNo luk' iti talope vRddhau pAvAdeze 'prastAvi' iti rUpam 5-aryate-'R' tAtoH karmaNi laTi prAtmanepade laTastAdeze 'sArvadhAtuke yak' iti yaki 'guNo'tisaMyogAdyoH' iti guNe raparatve ca sidhyati rUpam 'mayaMte' iti / liTi-pAre / 6-'syasic....' iti sUtre upadeze'jantagrahaNAtsAmpratam 'para' ityatrA''jantatvAbhAve'pi bhavati civadiTa' / 7-smAritA-'smR' dhAtoH karmaNi luTi prAtmanepade luTastAdeze tAsi takArasya DAdeze tAsaH Tilope 'cievadiTi' 'pracoriNatI' ti vRddhau paratve 'smAritA' iti / pakSe 'smatA' iti / 8-vacisvapiyajA ityanena samprasAraNam / 6-ijyate-'yaja' dhAtoH karmaNi laTi prAtmanepade laTastAdeze yaki Tereve 'vacisvapI' ti samprasAraNe sidhyati rUpam 'ijyate' iti / 10anvatapta pApena-patra pApeneti kartari tRtIyA 'puMsA' iti vizeSyam / anupUrvakasya tapeH zoko'rthaH / 'pApena puMsA prazoci' iti vaakyaarthH| tayAcaivaM siddhiH 'anu' pUrvakAt ___755-tan dhAtu ko AkAra antAdeza hotA hai ghiphalpa se yaka pare rhte| 756-tapa dhAtu kI cli ko ciNa Adeza nahIM hotA karma kartA meM anutApa artha kI gamyamAnatA meN| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 laghusiddhAntakaumudyAm (588) ghumAsthetItvam / 'dIyate / dhIyate / dde| 757 Ato yuka ciraNa-kRtoH 7 / 3 / 33 zrAdantAnAM yugAgamaH syAJciNi Niti kRti c| dAyitA, daataa| dAyiSISTa, dAsISTa / adAyi 'adAAyeSAtAm / bhajyate / 758 bhajezca ciNi 6 / 4 / 33 / nalopo vA syAt / abhAji, abhaji / labhyate / 756 vibhASA cieNamuloH 7 / 1 / 66 / labhernumAgamo vA syAt 'alambhi, alAbhi / iti bhaavkrmprkriyaa| 'tap dhAtoH bhAve luGi tAdeze'Ti yaNi blau 'ciNa bhAvakarmaNo' riti blezciNi prApte 'tapo'nutApe ceti tanniSidhe, cleH sici, 'jhalo jhali' iti sicaH sasya lope sidhyati rUpam 'anvatapta' iti / (athavA 'anu' pUrvakasya tapeH abhihnnmrthH| tena sakarmakatvAt karmaNi lakAraH / pApaM katuM tenAbhihataH puruSa iti ) / 1-dIyate-'dA' dhAtoH karmaNi laTi tAdeze yaki 'ghumAsthe' ti Itve Teresve sidhyati rUpaM 'dIyate' iti / 2-cievadiDabhAvapakSe-adiSAtAm, ityAdi / 3-abhAji-'maja' dhAtoH karmaNi luGi Atmanepade tAdeze'Ti madhye clau 'ciNabhAvakamaNo' riti glezciNi 'ciNo luk' iti talope 'bhabjezca ciriNa' iti vaikalpike nakAralopa 'prata upadhAyA' iti vRddhau 'prabhAji' iti rUpam / nalopAbhAvapakSe 'prabhaJji' iti| 4-alambhi-'labha' dhAtoH karmaNi prAtmanepade luGi tAdeze'Ti clo 'ciNa bhAvakarmaNo' riti clezciNi 'pra labha i ta' iti sthitau 'ciNo luk' iti talope 'vibhASA ciNa NamuloH' iti vA numi anubandhalope nasyAnusvAre parasavaNe ca 'alambhi' iti rUpaM, numabhAve upadhAvadau 'alAmbha' iti pam / iti bhaavkrmprkiyaa| 757-Adanta dhAtuoM ko yuk kA Agama hotA hai ciNa, Nit, kRt pare rahate / 758-bhaJj dhAtu ke na kA lopa hotA hai vikalpa se ciN pare rhte| 756-labha dhAtu ko num kA Agama hotA hai vikalpa se ciNa aura Namula pare rahate iti bhaavkrmprkriyaa| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiinte karmakartRprakriyA 216 atha karmakartRprakriyA yadA kamaiM va kartRtvena 'vivakSitaM tadA sakarmakANAmapyakarmakatvAt kartari mAveca lkaarH| 760 karmavat karmaNA tulyakriyaH 3 / 1 / 87 / karmasthayA kriyayA tulyakriyaH kartA karmavat syAt / kAryAtidezo'yam / 'tena yagAtmanepadaciNvadiTaH syuH / pacyate 'phalam / abhidyate kASTham / apAci / amedi / bhAve tu bhidyate kASThena / iti karmakarta prakriyA / atha lakArArthaprakriyA 761 abhijJAvacane luT 3 / 2 / 112 / smRtibodhinyupapade bhUtAnadyatane dhAtolT / lngo'pvaadH| vasa nivaase| "smarasi kRSNa ! gokule vatsyAmaH / evaM budhyase, cetayase ityAdiprayoge'pi / 1-saukaryAtizayaM cotayituprasiddhakartRvyApArakasyA'vivakSitatayA karmaNaH svavyApAre svatantratvAttasya ( karmaNaH) kartRtvavivakSA bhavatIti bhAvaH / 2-yathA karmaNi (makAre ) yagAdayastathA'trApItyarthaH / 3-bhidyate kASTham-'devadattaH kASThaM bhinatti devadattasya kartutvAvivakSAyAM karmaNaH kASThasyaiva kartRtvavivakSAyAM 'bhid' dhAtoH katari maTi 'karmavat karmaNA tulyakriyaH' iti karmavabhAvAda 'bhAvakarmaNoH' ityAtmanepade lasya tAdeze Tereve yaki ca sidhyati rUpaM 'bhidyate kASTham' iti / 'devadattaH kiM kASThaM bhinatti kASThaM svayameva bhiyate' ityarthaH / evaM 'pacyate phalam' ityatrApi devadattaH kiM phalaM pacati phalaM svayameva pacyate ityarthaH / iti krmk'prkiyaa| 4-smarasi kRSNa ! gokule vatsyAmaH / 'vas' dhAtoH bhUtAnadyatane laGi prApte 'abhizAvacane luT' iti tadapavAde luTi uttamapuruSe bahuvacane lasya masAdeze madhye atha kamakartupratikriyA 760-karmasthA kriyA ke sAtha tulya kriyAvAlA kartA karmavat hotA hai / iti karmakartRprakriyA / pratha lakArArthaprakiyA 761-smRtibodhaka upapada rahate anadyatana bhUta artha meM dhAtu se lRT hotA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 laghusiddhAntakaumudyAm 762 na yadi 3 / 2 / 113 / yadyoge uktana / abhijAnAsi kRSNa / yadvane bhumahi / 763 laT sme 3 / 2 / 118 / 'liTo'pavAdaH / yajati sma yudhiSThiraH / 764 vartamAnasAmIpye vartamAnavad vA 3 / 3 / 131 / vartamAne ye pratyayA uktAste vartamAnasAmIpye bhUte bhaviSyati ca vA syuH / kadA''gato'si ? yamAgacchAmi zrayamAgamaM vA / kadA gamiSyasi ? eSa gacchAmi, gamiSyAmi vA / 765 ' hetuhetumatorliG 3 / 3 / 156 / spratyaye 'sasthArghAtuke' iti ksaH sakArasya takAre 'prato dIrgho yatri' iti dIrghe masaH sakArasya rutve visarge ca 'vatsyAmaH' iti rUpam / 1 - 'parokSe liT' ityasyApavAdaH / 2-yajati sma yudhiSThiraH - 'yaj' dhAtoH parokSabhUtAnadyatane'rthe liTi prApte 'laT sme' iti smayoge laTi tipi 'yajati sma ' iti rUpam / 3-kadA''gato'si ? zrayamAgacchAmi / atra zrAG pUrvaMkAd 'gam' dhAtoH bhUte luGi prApta taM bAghitvA 'vartamAnasAmIpye varttamAnavad vA' iti vaikalpike vattaMmAnavadbhAve laTi uttamapuruSaikavacane mipi zapi chatve tuki zcutve 'pratI dorgho yatra' iti dIrghe 'AgacchAmi' iti rUpam / ( varttamAnavadbhAvAbhAvapakSe 'prayabhAgamam' iti rUpam ) 4 - kAryakAraNabhAve dyotye liG ityarthaH / - 762 - smRti bodhaka upapada rahate yat zabda ke yoga meM dhAtu se luT lakAra nahIM hotA / 763 - sma ke yoga meM liT ke viSaya meM dhAtu se laT lakAra hotA hai / 764 - 'vartamAne' ke adhikAra meM jisa prakRti se jo pratyaya kahe gaye haiM ve saba usI prakRti se vartamAnasamIpa bhUta aura bhaviSyat artha meM bhI vikalpa se hote haiM / 765 - hetu-hetumadbhAva ( kAraNa kAryabhAva ) artha meM vartamAna dhAtu se bhaviSyat artha meM lihU hotA hai vikalpa se / iti lakArArthena tiGantaM samAptam / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 kRdante kRtyaprakriyA vA syAt / kRSNaM nameccatsukhaM yaayaat| kaSNaM nasyati cetsukhaM yaasyti| bhaviSyatyevepyate / neha-hantIti palAyate / (425 ) vidhinimantraNeti liG / vidhiH-preraNaM = bhRtyAdanikRSTasya pravartanam, yajeta / nimantraNaM-niyogakaraNamAvazyake zrAddhabhojanAdau dauhitrAdeH pravartanam , iha bhuJjIta / AmantraNaM = kAmacArA'nuzA, ihAsIta / adhISTaH satkArapUrvako byApAra, putramadhyApayedbhavAn / sampraznaH-sampradhAraNam , kiM bho vedamadhIyIya uta tarkam / prArthanaMnyAcyA, bho bhojanaM labheya / evaM loTa / iti lkaaraarthprkriyaa| iti tiGantam / atha kRdante kRtyaprakriyA 766 dhAtoH 3 / 1 / 11 / AtRtIyAdhyAyasamApti ye pratyayAste dhAtoH pare syuH| (302 ) kRdatiDiti kRtsNjnyaa| 767 vA'sarUpo'striyAm 7 / 1 / 14 / asmin dhAtvadhikAre'sarUpo'pavAdapratyaya utsargasya bAdhako vA syAt tyadhikAroktaM vinaa'| 1-tena 'praco yat' 'RhaloNyaMt' ityAdyapavAdaviSaye utsargAH (sAmAnyAH) tavyadAdayo'pi pravartante, bhavyam-bhavitavyam, kAryam-kattaMdhyam / vAcyam-vaktavyamityAdi / na samAnaM rUpaM yasya so'sarUpaH ( prasArUpye evAyaM vaikalpiko bAdhaH / ) sarUpa. stutsargasya nityaM bAdhako bhavati yathA-'karmaNyaNa' ityutsargasya 'prAtonupasarge kaH' ityapavAdo nityaM bAdhakaH-godaH, kambaladaH, ( praNa (a) ka (a) ityubhau hi sruupii)| styadhikAre neyaM paribhASA ( sUtra) pravartate, tena striyAM ktin' ityutsargasya 'apratyayAt' ityapavAdo nityaM bAdhakaH-cikIrSA jihIrSA / kRdante kRtyaprakriyA 766- 'dhAtoH' sUtra se lekara tatIyAdhyAyasamApti paryanta tavyAdi pratyaya dhAtu se pare hote haiN| 767-'dhAtoH' isa sUtra ke adhikAra meM asarUpa apavAda pratyaya utsarga kA bAdhaka vikalpa se hotA hai 'striyAm' isa adhikAra ko chor3akara / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 laghusiddhAntakaumudyAm 768 kRtyAH 7 / 1 / 15 / evultRcAvityataH prAk kRtyasaMzAH syuH / 766 kartari kRt 3 / 4 / 67 / kRtpratyayaH kartari syAt / iti prApte / 770 tayoreva kRtya-kta-khalAH 3 / 4 / 70 / eto bhAvakarmaNoreva syuH| 71 'tavyattavyAnIyaraH 3 / 2 / 66 / dhAtorete pratyayAH syuH / edhitavyam , edhanIyaM tvayA, bhAve-zrautsa gikamekavacanaM klIvatvaJca / cetavyazcayanIyo vA dharmastvayA / ( kelimara upasaMkhyAnam ) pacelimA mASAH, paktavyA ityarthaH / bhidelimAH saralA, bhettavyA ityrthH| karmaNi prtyyH| 772 kRtyaluTo bahulam 3 / 3 / 113 / "kvacitpravRttiH kvacidapravRttiH kvacidvibhASA kvacidanyadeva / vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti / 1 / 1-tavyat, tavyaH, anIyar iti pratyayatrayam , tavyattavyayoH 'titsvaritam' iti svare bhedaH / kiJca 'puraNaguNa' iti sUtre tavyapratyayAntasya samAsaniSedhaH-yathAbrAhmaNasya kartavyam ; tavyat-pratyayAntasya tu bhavatyeva samAyoM yathA-svakartavyam / 2edhitavyam-'edha' dhAtoH 'tayoreva kRtyakta-khalAH ' iti niyamena 'tavyattavyAnIyaraH' iti bhAve tavyapratyayaH 'prAdhaMdhAtukasyeDvalAdeH' iti iTi 'eghitavya' ityasya 'kRttaddhitasamAsAzca' iti prAtipadikatve sau, bhAve prautsargikakloyastvena sorami pUrvarUpe sidhyati rUpam 'edhitavyam' iti / 3-karmaNi pratyayaH / 4-kecitkarmakartarIti vadanti / 5kvacitpravRttiH, aprAptasyApIti zeSaH, yathA-snAnIyaM cUrNam ityatra karaNe'prAptasyApi 768-gavultRcau' sUtra se pUrva pratyaya-kI kRtyasaMjJA hotI hai| 766-kRtsaMjJaka pratyaya kartA meM hotA hai / 770-kRtya, kta aura khalartha pratyaya bhAva aura karma meM hI hote haiM / 771 dhAtu se tavyat , tavya aura anIyar pratyaya hote haiN| (dhA0-dhAtu se kelimara pratyaya hotA hai)| 772-kRtya pratyaya aura lyuTa pratyaya bahulatA se hote haiN| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 kRdante kRtyaprakriyA snAtyaneneti 'snAnIyaM cUrNam / dIyate'smai dAnIyo vipraH / 773 aco yat 3 / 1 / 67 / ajantAddhAtoryat syAt / ceyam / 774 Idyati 6 / 4 / 65 / yati pare Ata It syAt "deyam / 5gleyam / 775 poradapadhAt 3 / 1 / 68 / pavargAntAda dupadhAdyat syAt / Nyato'pavAdaH / zapyam / 'labhyam / 776 eti-stu-zAsva-ha-juSaH kyapa 3 / 1 / 106 / ebhyaH kyapa syaat| 777 hrasvasya piti kRti tuka 6 / 4 / 34 / anIyar pratyayasya pravRttiH / kvacidapravRttiH, prAptasyApIti zeSaH, yathA = agrasara, ityatra pUrvapadasyaidanAtvApravRttirbAhulakAt / kvacid vibhASA = vikalpaH, yathA-'maghavA bahulam' iti vikalpaH / kvacidanyadeva = (vikalpaprAptasyApi) nityatvAdikama, yathAunmattagaGgam ityatra nitymmbhaavH| tRtIyAsamamyorbahulamiti bhulgrhnnaat| 1-'snA' dhAta: karaNe 'anoyr'| :-sampradAne prtyyH| 3-'sArvadhAtukArdhadhA....' iti guNaH / 4-deyam-'dA' dhAtoH 'maco yat' iti yat' pratyaye 'Idhati' ityAkArasya Ive guNe kRte kRdantatvena prAtipadikatvAt klIbe prathamaikavacane 'deyam' iti / 5-leyam'glai' dhAtoH pracoyat' iti yati 'prAdeca upadeze'ziti' ityAtve 'Idyati' itItve guNe kRdantatvAt prAtipadikave napuMsake sorami pUrvarUpe "gleyam' iti sidhyati / 6-RhaloNyaMt' ityasyApavAdaH / 7-labhyam-labdhuM yogyaM labhyam / lam dhAtoH 'Rhaloparyat' iti eyati prApte 'poradupadhAd' iti tadapavAde yati anubandhalope kRdantatvAt prAtipadikatve sorami pUrvarUpe sidhyati rUpaM 'lamyam' iti / 773-ajanta pAtu se yat pratyaya hotA hai| 774-yat pratra ya pare rahate Adanta dhAtu ke zrA ko I hotA hai| 775-adupadha pavargAnta dhAtu se yat pratyaya hotA hai| 775-iNAdi dhAtuoM se kyap pratyaya hotA hai| 777-hasva ko tugAgama hotA hai pit kRt pratyaya pare rhte| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 laghusiddhAntakaumudyAm 1 ' ityaH / stutyaH / zAsu - anuziSTau / 778 zAsa idaGahaloH 6 / 1 / 71 / zAsa upadhAyA it syAdaGi halAdau kGiti / ziSyaH / vRtyaH / AdRtyaH / juSyaH / 776 mRjevibhASA 3 / 1 / 113 / mRjeH kyabvA / mRjyaH / 780 Rhalota 3 / 1 / 124 / RhalorNyat RvarNAntAddhalantAcca dhAtoryat / kAryam / hAryam / dhAryam / 781 cajoH ku ghiNyatoH 7 / 3 / 52 / coH kutvaM syAt ghiti rAyati ca pare / 782 mRjervRddhiH 7 / 2 / 114 / mRjeriko vRddhiH sArvadhAtukArdhadhAtukayoH / mArgyaH / 1- ityaH-stutyaH-'iN' dhAto: 'stu' dhAto va 'eti-stu-zAs' ityAdinA 'kya' pratyaye 'hrasvasya - piti- kiti-tuk' iti tugAgame prAtipadikasvena sau rutve visarge ca ' ityaH = stutyaH' iti rUpadvayam / 2 - ziSyaH - 'zAs' dhAtoH karmariNa 'eti - stu-zAs' ityAdinA kyapi 'zAsa idaMhalo:' ityupadhAyA Itve 'zAsi vasi ghasonAM ce' ti tve prAtipadikatvena vibhaktikArye (zAsituM yogyaH) 'ziSya' iti rUpam / 3 - juSo ' protisevanayoH / 4- mRjyaH - mArgyaH - 'mRj' dhAtoH 'mRjevibhASA' iti vaikalpike kyapi kizvAd guNAbhAve vibhaktikAyeM 'mRjyaH' iti / kyapo'bhAvapakSe ca 'RhaloNyaMt' iti yati 'cajoH ku ghiNyatoH' ini jasya kutve 'mRjervRddhi:' iti vRddhau kRdantatvena prAtipadikatvAda vibhaktikArye (mArjitu N yogyaH) mRjyaH mAgyoM vA / 778-zAs dhAtu kI upadhA ko IkAra Adeza hotA hai. apare rahate aura kit, Git pare rahate / * 776 - mRj dhAtu se kyap pratyaya hotA hai vikalpa se / 780 - RvarNAnta aura halanta dhAtu se Nyat pratyaya hotA hai / 781--jakAra aura cakAra ko kutva hotA hai ghita aura zyat pare rahate / 1 782 - mRj dhAtu ke ik ko vRddhi hotI hai. sArvadhAtuka aura zrArdhadhAtuka pare rahate / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 pUrvakRdantam 783 'bhojyaM bhane 7 / 3 / 66 / bhogyamanyat / iti kRtyaprakriyA / atha pUrvakRdantam 784 evala-cau 3 / 1 / 133 / dhAtoretau staH / ( 766) kartari kRditi karbarthe / 785 yavoranAko 7 / 1 / 1 / yu bu etayoranAko staH / kArakaH / krtaa| nandi-grahi-pacAdibhyo lyuNinyacaH 3 / 1 / 134 / nandyAdelyuH; grahyAderNiniH; pacAderac syaat| nandayatIti nandanaH / kitvAd guNAbhAve vibhaktikAyeM 'mRjyaH' iti / kyapo'bhAvapakSe ca 'Rhaloeryata' iti eyati 'joH ku ghiNyatoH' iti jasya kutve 'mRjevRddhiH' iti vRddhau kRdantatvena prAtipadikatvAd vibhaktikAye (mAjitu yogyaH ) mRjyaH mAryoM vaa| 1-bhojyam-bhoktu thogyaM bhojyam / 'bhuj' dhAto: 'R-haloNyaMt' iti eyat pratyaya upadhAguNe bhakSyA) 'bhojyaM bhakSye' iti kutvAbhAvanipAtanena 'cajoH ku ghiNyato' rityasyApravRttau vibhaktikAroM 'bhojyam' iti rUpam / ( bhakSyAdanyatra bhogayogye vastuni vAcye tu 'bha gyam ' iti / ) iti kRtyprkriyaa| 2-kArakaH--karotIti kArakaH / 'kR' dhAtoH 'Navula-tucau' iti sUtraNa kartari 'Navuna anubandhalope 'vu' ityasya 'yuvoranAko' ityanena 'ak' mAdeze 'pracoNiti' iti vRddhau vibhaktikArge 'kArakaH' iti rUpam / 3-nandanaH-'Tunadi' dhAtoH 'Tu' ityasya ikArasya ca lopaM NijantAd 'idito numa dhAtoH' iti 'num' sahitAt 'nandi' ityasmAt kartari 'nandi- pacAdibhyaH' iti sUtraNa 'nandyAdeyu' riti 'lyu' pratyaye lakArasyetsaMjJAyAM lope 'yu' tyasyAnAdeze kilopo vibhaktikAryo 'nandanaH' iti / 783-bhakSyArtha meM 'bhojyam' aisA nipAtana hotA hai / iti kRtyaprakriyA / atha pUrvakRdantam 784-dhAtu se Nvul aura tRc pratyaya hote haiM / 585-yu aura vu ko ana aura zraka Adeza hote haiN| 786-na dyAdi se lyu, grahyAdi se Nini aura pacAdi se aca pratyaya hote haiN| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 laghusiddhAntakaumudyAm janamardayatIti janArdanaH / 'lavaNaH / 'grAhI / sthAyI / mntrii| pacAdirAkRtigaNaH / 787 igupadha-jJA-prI-kiraH kaH 3 / 1 / 135 / ebhyaH kaH syAt / budhaH / kRzaH / shH| "priyaH / 'kirH| 788 "Atazcopasarge 3 / 1 / 136 / prakSaH / suglH| 789 gehe kaH 7 / 1 / 144 / gehe kartari grahaH kaH syAt / 'gRham / 760 karmaNyaNa 3 / 2 / 1 / karmaNyupapade dhAtoraNa pratyayaH syAt / kumbhaM karotIti-kumbhakAraH / 1-nandyAdigaNe nipAtanAeNatvam / 2-grAhI-'graha' dhAtoH 'nandi-grahi' ityAdinA sUtreNa 'grahmAdeNiniH' iti Ninipratyaye'nubandhalope 'im' iti ziSyate / upadhAvRddhI 'pAhin' zabdAt kRdantatvena prAtipadikAt sau sulope upadhAdIghe nalope ca sidhyati rUpaM 'nAhI' iti / 3-pacaH / nadaH (T ) / coraH ( Ta ) / ityAdi, (atra TittvaM DIvayaM garaNe nipAtyate, tena striyAM nadI, corI, devI ) / 4-'prAto lopa iTi 'ca' ityAlopaH / 5-'maci znu...' iti iyaG / 3-'Rta id dhAtoH' iti 'ir' / 7-upasargasahitAd dhAtoH kaH pratyayaH syAdityarthaH / 8-apam ardharcAditvAdubhyaliGgaH, ahijyeti samprasAraNam / paraM pulliGgastu bahuvacanAnta eva 'gRhAH pusi ca bhUgnyeva' ityamaraH / gRham-'graha' dhAtoH gehe kartari 'gehe kaH' iti 'ka' pratyaye 'grahri-jyA' ityAdinA saMprasAraNe pUrvarUpe prAtipadikatvena vibhaktikArye 'gRham' iti / 6-kumbhakAraHkumbhopapadAt 'kR' dhAtoH 'karmaNyaNa' iti 'aNa' pratyaye'nubandhalope vRddhau 'kahUM. karmaNoH kRtI' ti karmaNi SaSThayAM 'kumbha-as kAra' ityalaukikAvagrahe 'upapadamatiG iti samAse subluki prAtipadikatvAt vibhaktikAe~ 'kumbhakAraH' itirUpam / 787-igupadha dhAtu aura jJA-prI-kR dhAtu se ka-pratyaya hotA hai 708-upasarga pUrvaka Adanta dhAtu se ka- pratyaya hotA hai / 789-grahadhAtu se ka-pratyaya hotA hai yadi geha kartA ho| 760-karma upapada rahate dhAtu se aN pratyaya hotA hai / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 pUrvakRdantam 761 Ato'nupasarge kaH 3 / 2 / 3 / AdantAddhAtoranupasargAt karmaNyupapade kaH syAt / aNo'pavAdaH / prAto lopaH / godH| 'dhanadaH / kambaladaH / anupasarge kim-gosaMdAyaH / (mUlavibhujAdibhyaH kaH) mUlAni vibhujati mUlavibhujo rthH| AkRtigaNo'yam / mahInaH / kubhrH| 762 careSTaH 3 / 2 / 16 / adhikaraNe / uppde| "kurucrH| 763 mikSA-senA''dAyeSu ca 3 / 2 / 17 / bhikssaacrH| senAcaraH / AdAyeti "lyabantam / praadaaycrH| 764 kutro hetu-tAcchIlyAnulomyeSu 3 / 2 / 20 / eSu dyotyeSu karoteSTaH syAt / 765 ataHka-kami-kaMsa-kumbha-pAtra-kuzA-karNISvanavyayasya 8 / 3 / 46 // AduttarasyAnavyayasya visargasya samAse nityaM sAdezaH karotyAdiSu 1-dhanadaH-'dhanaM dadAti' iti vigrahe 'karmaNi aNa' ityaNi prApte taM bAdhitvA 'mAto'nupasarge kaH' iti kapratyaye 'prAto lopa iTi ca' ityAlope vibhaktikAyeM 'ghanadaH' iti / 2-'karmaNyaNa' iti 'praNa' pratyayaH 'Ato yuk ciNa' iti yuk / 3-ghRJaH kapratyaye 'yaNa' kudhraH parvataH / 4 striyAM 'TiDDhANa...' iti DIpa (TittvAt ) kurucarI / 5-tyapa-pratyayAntam / 761-upasabhinna karma upapada rahate zrAdanta dhAtu se ka-pratyaya hotA hai| 762-adhikaraNa upapada rahate car dhAtu se Ta-pratyaya hotA hai| 763-bhikSA, senA aura zrAdAya karma upapada rahate car dhAtu se Ta-pratyaya hotA hai| 764-hetu, tAcchIlya aura zrAnulobhya artha dyotya hone para kRdhAtu se Ta-pratyaya hotA hai| 765-pravaNa se uttara pranyayabhina visarga ko nitya sakArAdeza hotA hai samAsa meM ka-kami Adi pare rhte| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 laghusiddhAntakaumudyAm pareSu / 'yazaskarI vidyA / zrAddhakaraH / vacanakaraH / 766 ejeH khaz3 / 2 / 28 / NyantAdejeH khaz syaat| 767 arudvi padajantasya mum 6 / 3 / 67 / aruSo dviSato'jantasya ca mumAgamaH syAt khidante pare natvavyayasya / shittvaacchbaadiH| janamejayatIti 'jnmejyH| 768 apriyavaze vadaH khac 3 / 2 / 38 / "priyaMvadaH / vshNvdH| 766 anyebhyo'pi dRzyante 3 / 2 / 75 / manin kvanipa vanie vica ete pratyayA dhAtoH syuH / 800 neDa vazi kRti 7 / 2 / 8 / -yazaskarI-yazaH karoti vigrahe 'kR' dhAtoH 'kRo hetu-tAcchIlyAnulomyeSu' iti pratyayenubandhalope guNe 'yazaH kara' iti sthite 'ataH kR-kami' ityAdinA visargasya satve strItve 'TiDaDhANana' ityAdinA kIpi 'yasyetice tyakAralope vibhaktikAyeM 'yazaskarI' iti rUpam / 2-janamejayaH-NijantAd 'ej' dhAtoH 'ejeH khaz' iti khaz pratyaye'javandhalope sazaH zitvAt sArvadhAtukatve zapi guNe'yAdeze karmaNi SaSThyA 'jan + as aijaya' ityalaukikavigahe upapadasamAse supo luki 'aruviSadanantasya mum' iti mumi vibhaktikAyeM paM janamejayaH' iti / 3-priyapUrvAd vazapUrvAcca 'vad' dhAtoH 'khac' syAditi suutraarthH| 4-priyaMvadaH-priyaM vadatIti vigrahe "priyavaze vadaH khaca' iti 'kha' pratyaye'nubandhalope karmaSaSThyAM subulpatteH prAgeva samAse supo luki 'aruSi' ityAdinA mumi anusvAre vibhaktikArye 'priyaMvadaH' iti ruupm| . 766-Nyanta eja dhAtu se khaz pratyaya hotA hai| 767-aruNa, dvipat aura ajanta ko mum hotA hai khidanta pare rahate avyaya ko bodd'kr| 768-priya aura vaza upapada rahate vad dhAtu se khac pratyaya hotA hai / 796-manin, kvanipa, vanipa aura vica pratyaya dhAtu se hote haiM / 800-vazAdi it ko iT kA Agama nahIM hotA ! Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakRdantam rara vazAdeH kRtaH iNa na syAt / " hiMsAyAm / suzarmA / 'prAtaritvA / 801 vir3a vanoranunAsikasyA''t 6 / 4 / 41 / anunAsikasyA''tsyAta / vijAyata iti vijaavaa| proNa apanayane / avAvA / vic-ruSa riS hiMsAyAm / roTa, reTa, sugaN / 802 kvipa ca 3 / 2 / 76 / ayamapi dRzyate / "ukhAtrat / parNadhvat / vAhabhraT / 803 suTajAto NinistAcchIlye 3 / 2 / 78 / ajAtyarthe supi dhAtorNinistAcchIlye dyotye / 'ussnnbhojii| 804 manaH 3 / 2 / 82 / supi manyaterNiniH syAt / drshmiiymaanii| 805 AtmamAne khazca 3 / 2 / 83 / svakarmake mAnane vartamAnAnmanyateH supi khaz syAt / cAriNaniH / paNDitamAtmAnaM manyate paNDitaMmanyaH / pnndditmaanii| 1-prAtaH pUrvakAd 'iN dhAtoH' 'kvanip' pratyaye luki rUpam / prAtareti-iti 'prAtaritvA' iti digrahaH / prAtaritvanazabdasya yajvan-zabdavat rUpANi / 2-vi-jan+ vanip, nasyA''tve ruupm| 6-proNa+vanipa, raNasyAtve prokArasyA'vAdeze rUpam / 4-ruSa-riSdhAtoH vic-pratyaye puganteti guNe rUpam / 5-krameNa saMsa-dhvaMs-bhraMza-dhAtavaH 'praniditAM....' iti nlopH| 'vasu-saMsu-dhvaMsu....' iti datve catvaMm / 'vAhabhraT' ityatra tu 'brazcabhrasja....' iti zasya Sasve jaztvam (Datvam), catvaMm / 6-uSNaM bhuGante tacchIla uSNabhojo- uSNa' pUrvakAd 'bhuj' dhAtostAcchIlye'rthe 'suSyajAtau' iti sUtreNa Nini pratyaye laghUpadhANe upapadasamAse kRdantatvena prAtipAdikatvAd vibhaktikAroM 'uSNabhojI' iti / 7-'arudviSadAntasya mum' iti mum / 801-anunAmika ke sthAna meM prAkArAdeza hotA hai viTa, van pratyaya pare rhte| 802-dhAtu se svipa pratyaya hotA hai| 803-jAtivAcaka se mila subanta upapada rahate dhAtu se Nini pratyaya hotA hai tAcchIlya dyotya rhse| 804-subanta upapada rahate sat dhAtu se Nini pratyaya hotA hai| 805-svakarmaka manana meM valaMbAna man dhAtu se khaz pratyaya hotA hai subanta upapada rahate / cakAra se Nini pratyaya bhI hotA hai / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 laghusiddhAntakaumudyAm 806 khityanavyayasya 6 / 3 / 66 / khidante pare pUrvapadasya hrasvaH natvavyayasya / tato mum| 'kaalimnyaa| 807 karaNe yajaH 3 / 2 / 85 / karaNe upapade bhUtArthayajeNiniH kartari / someneSTavAn 'somayAjI / agnissttomyaajii| 808 dRzeH kvanip 3 / 2 / 64 / karmaNi bhUte / pAraM dRSTavAn pAradRzvA / 806 rAjani yudhi "kuJaH 3 / 2 / 15 / kvanip syAt / yudhiranta vitaNyarthaH / rAjAnaM yodhitavAn rAjayudhvA / raajkRtvaa| 810 sahe ca 3 / 2 / 66 / 1-kAliMmanyA-kAlImAtmAnaM manyate iti vigrahe 'bhAramamAne khazca' iti khazi tasya zitvena sArvadhAtukatve zyani 'ato guNe' iti pararUpe karmaSaSThayAmupapadasamAse sumluki 'khityanavyayasya' iMti hrasve 'adviSada' ityAdinA mumi strItve TApi vibhaktikAyeM 'kAlimanyA' iti rUpam / 2-'prata upadhAyAH' iti-upadhAvRddhiH / 3-karmaNiupapade bhUte-kAle ityrthH| 4-pAradRzvA-pAraM dRSTvAniti vigrahe pAropapadAd 'dRz' dhAtoH 'dRzeH kvanip' iti 'kvanipa' pratyaye'nubandhalope 'pAradRzvan' ityasya kRdantatvena prAtipadikasaMjJAyAM prathamaikavacane sau upadhAdIghe sorlope nalope sidhyati rUpaM 'pAradRzvA' iti / striyAM 'vano ra ca' iti sUtraNa nasya rephaH DIpa ca pAradRzvarI, evaM rAjayudhvarI, rAjakRtvarI / ityaadi| 5-rAjani (rAjazabde) upapade yudha-kRSoH kvanipa 6-'hrasvasya piti kRti' iti tuk / 806-avyayabhinna pUrva pada ko hasva hotA hai khidanta para rahate / 807-karaNa upapada rahate yaj dhAtu se bhUtArtha Nini pratyaya hotA hai kartA meM / 808-karma upapada rahate dRz dhAtu se bhUtArtha meM kvanip pratyaya hotA hai| 806-karmasaMjJaka rAjan zabda upapad rahate yudh aura kRJ dhAtu se bhUtArtha meM svanim pratyaya hotA hai| 810-saha upapada rahate yuS se svanie hotA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakRdantam karmaNIti nivRttam saha / yodhitavAn = sahayudhvA / sahakRtvA / 811 saptamyAM janerDaH 3 / 2 / 67 / 812 tatpuruSe kRti bahulam 6 / 3 / 14 / Deraluk / 'sarasijam / sarojam / 8 13 upasarge ca saMjJAyAm / 3 / 2 / 66 / prajA syAt santatau jane / 814 kta tavatU niSThA 1 / 1 / 26 / patau niSThAsaMjJau staH / 815 niSThA 3 / 2 / 102 / 231 bhUtArthavRtterdhAtorniSThA' syAt / tatra (770) tayoreveti bhAvakarmaNoH ktaH / (766) kartari kRditi kartari ktvtuH| ukAvitau / snAtaM mayA / stutastvayA viSNuH / vizvaM kRtavAn viSNuH / 816 radAbhyAM niSThAto naH pUrvasya ca da: 8 / 2 / 42 / radAbhyAM parasya niSTAtasya naH syAt, niSThApekSayA pUrvasya dhAtordasya ca / zR hiMsAyAm / (660) Rta it / raparaH / Natvam / zIrNaH / bhinnaH / "chinnaH / 1- sarasi-jan + GaH, DivAt TilopaH bahulaM Deraluk / 2 - vata- ktavatu ( ubhau ) 1 3- ktavatupratyaye ugitvAt 'tum' 'pratvasantasya' iti dIrghaH / 4 - hali ca' iti dIrghaH / zrayukaH 'kiti' iti iniSedhaH / 5- chinnaH - 'vid' dhAtoH karmariNa 'niSThA' iti 'ka' pratyaye tasya kiradAd guNAbhAve ' radAbhyAm' ityAdinA niSThAtakArasya dhAtostakArasta camatve prAtipadikatvAd vibhaktikAyeM siMdhyati rUpaM 'niH' iti / 811-saptabhyanta upapadaka jan dhAtu se Da pratyaya hotA hai / 812-kRdanta uttara pada pare rahate saptamI kA luk hotA hai vAhulya se tatpuruSa meM 1 813 - upasarga upapada rahate jan dhAtu se Da pratyaya hotA hai saMjJA meM 1 814-kta aura ktavatu kI niSThA saMjJA hotI hai / 815 - bhUtArthavRtti dhAtu se niSThAsaMjJaka pratyaya hote haiM / 816-repha-dakAra se pare niSThA ke ta ko na Adeza hotA hai aura niza kI apekSA pUrva dhAtu ke da ko bhI na hotA hai / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 laghusiddhAntakaumudyAm 817 saMyogAderAto dhAtoryaNvataH 8 / 2 / 43 / niSThAtasya naH syAt / drANaH / glaanH| 818 lvAdibhyaH 8 / 2 / 44 / ekaviMzatehlAdibhyaH prAgvat / lUnaH / jyAdhAtuH / ahijyeti sambasAraNam / 816 halaH 6 / 4 / 2 / agAvayavAddhalaH paraM yat samprasAraNaM tadantasya dIrghaH / jInaH / 820 zroditazca 8 / 2 / 45 / bhujo-bhugnaH / Tuozci-"ucchUnaH / 821 zuSaH kaH 8 / 2 / 51 / niSThAtasya kaH / shusskH| 822 pacoM vH8|2 / 52 / pakvaH / kSe hrsskssye| 1-saMyogAderAdantAt yaNavato ghAtoniSThAtakArasya nakAraH, ityarthaH / 2-niSThAtakArasya matvam / 3-jIna:-'jyA' dhAtoH niSThe' ti ktapratyaye 'saMyogAderAtodhAto' ritinave 'ahi-jyeti samprasAraNe pUrvarUpe 'halaH' iti dIghe sidhyati rUpaM 'jonaH' iti / 4-moditazca dhAtoniSThAtakArasya. natvamityarthaH / 5-ud-ziva +ta (6), yabAditvAtsamprasAraNam , ikArasya ca 'samprasAraNAca' iti pUrvarUpama, 'halaH' iti doSI / zvoditaH' iti iDabhAvaH 'ucchUnaH' / 6-zuSkaH-zuS ' dhAtoH ktapratyaye 'zuSaH ka' iti tasya kakAre prAtipadikatvena vibhaktikArya 'zuSkaH' iti rUpam 7-pakvaH'pacu pAtoH 'niSThe' ti sUtreNa 'kta' pratyaye 'paco vaH' iti: takArasya vatve prAtipadikatvena vibhaktikAyeM 'pakvaH' iti rUpam / 817-saMyogAdi yaNvAn zrAdanta dhAtu se pare niSThA ke ta ko na hotA hai| 818-ikkIsa lUjAdiyoM se pare niSThA ke ta ko na hotA hai| 816-aGga ke avayava ila se pare jo saMprasAraNa, tadanta ko dIrgha hotA hai| 820-aodit dhAtu se pare niSThA ke ta ko na hotA hai| 821-zuSa dhAtu se pare niSThA ke ta ko ka hotA hai| 22-paca dhAtu se pare niSThA ke ta ko va hotA hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakRdantam 233 823 kSAyo maH 8 / 2 / 53 / kssaamH| 824 niSThAyAM seTi 6 / 4 / 52 / NerlopaH / 'bhAvitaH / bhASitavAn / dRha-hiMsAyAm / 826 dRDhaH sthUla-balayoH 7 / 2 / 20 / sthale balavati ca nipaatyte| 826 dadhAterhiH 7 / 4 / 42 / tAdau kiti / uhitam / 827do dadghoH 7 / 4 / 46 / ghusaMzakasya dA ityasya dad syAt tAdau kiti / carvam / 'dttH| 828 liTaH kAnavA 3 / 2 / 106 / 826 kasuzca 3 / 2 / 107 / liTaH kAnaca kvasuzca vA staH / taGAnAvAtmanepadam / 'cakrANaH / -bhAvitaH NijansAd 'bhU' dhAto: 'niSThe' ti 'kta'-pratyaye 'bhAvita' ityatra iTi 'niSThAyAM seTi' iti gelope prAtipadikatvena vibhaktikArya sidhyati rUpaM 'bhAvitaH' iti / 2-68H-dRha+ta (:) iDamAye ddhsv-dhtv-ssttutv-ulopaaH| 3-hitam-'yA' dhAtoH 'kta' pratyaye 'dadhAtehiH' iti pAdeze prAtipAdikatvena vibhaktikAyeM 'hitam' iti rUpam / 4-dattaH-'dA' dhAtoH 'niSThe' ti kapratyaye 'do dadghoH' ityanena 'dA' ityasya dakSAdeze varve vibhaktikAyeM 'dattaH' iti rUpam / 5-kAnaco liTasthAnikatvAd dvitvA dikam, cakR + pAna (:).kra Natvam / 823- dhAtu se pare niSThA ke ta ko ma hotA hai| 828-seTa niSThA pare rahate Ni kA lopa hotA hai| 825-sthUla aura balavAn artha meM dRr3ha zabda nipAtana se siddha hotA hai| 826-dhA dhAtu ko hiAdeza hotA hai vAdi kit pare rahate / 827-ghusaMzaka dA dhAtu ko dad Adeza hotA hai tAdi kit pare rahate / 828-liTa ke sthAna meM kAnaca hotA hai| 826-liTa ke sthAna meM kva mu pratyaya hotA hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 khaghusiddhAntakaupudyAm 830 mbozca 8 / 2 / 65 / mAntasya dhAtornatvaM mvoH prtH| 'jaganvAn / 831 laTaH zata-zAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe / 3 / 2 / 124 / aprathamAntena samAnAdhikaraNe laTa etau vA staH zabAdi / pacantaM caitraM pshy| 832 Ane muka 7 / 2 / 82 / adantAGgasya mugAgamaH syAdAne pare pacamAnaM caitraM pazya / laDityanuvartamAne punarlagrahaNAt prathamAsAmAnAdhikaraNye'pi kvacit / san dvijH| 833 videH zaturvasuH 7 / 1 / 36 / vetteH parasya zaturvasurodezo vA / vidan / "vidvAn 1-gama dhAtoH liTaH kvasau ruupm| dvitvAdikaM pUrvavat, jaganvaszabdaH, ugitvAnnum 'sAntamahataH...' iti dIrghaH / jaganvAn, jaganvAMsI, jaganvAMsaH, jaganvAMsam , jaganvAMsau, jagmuSaH, ( 'vasoH samprasAraNam' iti samprasAraNaM pUrvarUpam ) jagmuSA, jaganvadbhyAm ('vasusraMsu...' datvam ) striyAM jgmussii| 2, 3-pacantaM-pacamAnam'pac' dhAtorlaTi / 'laTaH zAtu-zAnacau' iti sUtreNa parasmaipade / laTaH zatR. prAtmanepade ca laTaH zAnajAdezaH / zatRzAnacoH zitvena sArvadhAtuke zapi pararUpe prAtmanepade ca zAnaci 'pAnemug' iti mugAgame ubhayatra prAdipadikatve vibhaktikArye dvinIyaikavacane rUpadvayamidaM pacantaM pacamAnaM vA pazya / 4-astIti 'sana' 'inasorallopaH' iti prkaarlopH| 5vidvAn-'vida' ghAto 'tti' iti vigrahe 'laTaH zata-zAnacI' iti laTaH zatrAdeze zatuzca 'SideH zaturvasuH' iti vA vasvAdeze 'vidvas' zabdAt prAtipadikatvena sau ThagitvAta numi 'sAnta-mahataH' ityupadhAdIghe 'halaGyAda' iti sulope saMyogAntalope ca 'vidvAn' iti / (vasvAdezAbhAvapakSe zatari pi chuki 'vidata' zabdAt sau numi sulope 'saMyogAnte' ti talope ca 'vidan' iti rUpam ) / 830-mAnta dhAtu ko nakAra Adeza hotA hai makAra-vakAra pare rhte| 831-aprathamAnta ke sAtha samAnAdhikaraNa hone para laT ke sthAna meM zatR aura zAnac pratyaya hote haiN| 832-adanta aGga ko muka kA Agama hotA hai prAna pare rahate / 833-vid dhAtu se pare zatR ke sthAna meM basu Adeza hotA hai vikalpa se / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakRdantam 834 tau sat 3 / 2 127 / tau zatRzAna cau satsaMjJau staH / 235 835 lRTaH sadvA 3 / 3 / 14 / 'vyavasthitavibhASeyam / tenAprathamAsAmAnAdhikaraNye pratyayottarapadayoH sambodhane lakSaNahetvozca nityam / kariSyantaM kariSyamANaM pazya / 836 A kastacchIla- taddharma-tatsAdhukAriSu 3 / 2 ! 134 / kvipamabhivyapya vakSyamANAH pratyayAstacchIlAdiSu kartRSu bodhyAH / 837 tRn 3 / 2 / 135 / kartA kaTAn / 838 jalpa-bhikSa kuTTa-lueTa-bRGaH pAkan / 3 2 55 / 836 SaH pratyayasya 1 / 3 / 6 / pratyayasyAdiH pa itsaMjJaH syAt / jalpAkaH / u bhikSAkaH / kuTTAkaH / luSTAkaH / varAkaH, kI / 1 - vizeSe ( kvacit prayoge ) zravasthitau vidhiniSedhau yasyAH sA vyavasthitA sA cAsau vibhASA vyavasthitavibhASA / yadvA vyavasthA sabjAtA zrasyA iti vyavasthitA, kvacid vidhireva kvacid niSedha eva kvacidubhayameveti yAvat / ( seyaM vyavasthitavibhASA ) 2 - kartRkarmaNoH kRti' iti SaSThI prAptA, 'na lokAvyayaniSThA-khalarthanAm' iti niSi te / karmaNi dvitIyA / 3- bhikSAkaH - 'bhikSU' ghAtoH karttari 'jalpa - bhida.... ityAdinA 'pAka' prasyaH / ' SaH pratyayasye' ti SasyetlaMjJAlope'ntanakAra sthApItsaMjJAya lope vibhaktikAyeM 'bhikSAka' iti rUpam / 4 striyAm 'Sid gaurAdibhyazca' iti GIS evaM jalpAkItyAdayaH / 834- zatR aura zAnac satsaMjJaka hote haiM / 835 - lRT ke sthAna meM satsaMjJaka pratyaya vikalpa se hote haiM / 836 - kvip pratyaya paryanta kahe gae pratyaya tacchIla zrAdi zrathoM meM hote haiM / 837-dhAtu se tRn pratyaya hotA hai tacchIlAdi zrathoM meM / 838 - jalpAdi dhAtuoM se pare SAkan pratyaya hotA hai tacchIlAdi artho meM / 836 pratyaya ke zrAdibhUta SakAra kI itsaMzA hotI hai / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 laghusiddhAntakaumudyAm 840 'sanAzaMsa-bhikSa uH 3 / 2 / 168 / cikiirssuH| AzaMsuH / bhikSuH / 841 bhrAja bhAsa-dhurvidya torji-pa-ju-grAvastuvaH kvipa 3 / 2 / 177 / vibhrAT / bhaaH| 842 rAllopaH / 6 / 4 / 21 / rephAcchavorlopaH kvau jhalAdau kGiti / dhUH / vidyut / U / 'pUH / dRshigrhnnsyaapkrssaajjvtedrdiirghH|jH / graavstut| ("kvivvacipracchayAyatastukaTaprajuzrINAM dIrgho'samprasAraNaM ca ) vaktIti vAk / 843 cchavoH zUDanunAsika ca 6 / 4 / 16 / stukkasya chasya vasya ca kramAt za UTha ityAdezau sto'nunAsike kvau bhalAdau ca viGati / pRcchatIti-prAT AyataM stauti-aaytstuuH| kaTaM pravate. kaTamaH / juruktaH / zrayati hri-shriiH| 1-sannantebhyaH pArzaserbhikSezca-upratyayaH syAdityarthaH / 2-cikIrSu:-sannantAt 'kR dhAtoH' cikIrSa ityasmAt 'sanAzaMsa-bhikSa uH' ityupratyaye 'prato lopaH' iti sano'kAralope vibhaktikArya rUpaM 'cikISuH' iti / 3-'rAtsasya' iti niyamAta saMyogAntalopo na / 4-'udoSThayapUrvasya' ityutvaM raparatvam 'rvorupadhAyAH' iti dIrghaH / 5-'anyebhyo'pi dRzyate / 3 / 2 / 178 / ' iti sUtre dRzigrahaNasya ( dRzyate ityasya ) vidhyantaravizeSa-samarpakatayA ihApi tadapakarSAdIrghaH, tayA ca vAttikam'kvivaci'. 'ityAdi / 6-777 hrasvasya piti kRti tuk' / 7-pUrveNa vAtikena dIrghaH samprasAraNAbhAvazca, vrazceti Satve jaztvaM catvaM ca / 840-sannanta, AzaMsa aura bhikSa dhAtu se u pratyaya hotA hai| 841-bhrAj Adi dhAtuoM meM kvipa prapyaya hotA hai 842-repha se pare cha va kA lopa hotA hai kvipa aura jhalAdi kit, Git pare rhte| __(vA0-vacyAdi se kvipa hotA hai, dIrgha hotA hai, aura saprasAraNa kA abhAva bhI hotA hai) 843- tuk sahita cha Ara va ko krama se za aura jaTh hote haiM anunAsika aura kvipa tathA jhalAdi Adeza kit, Git pare rahate / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakRdantam 844 dAmnI-zasa-yu-yuja-stu-tuda-si-sica-miha-pata-daza-nahaH karaNe 3 / 2 / 182 / dAbAdeSTran syAt karaNe'rthe / / dAtyanena-'dAtram / netram / 845 ti-tu-tra-ta-tha-si-su-sara-ka-seSu ca 7 / 2 / / 'eSAM dazAnAM kRtpratyayAnAmiNa n| zastram / yotram / stotram / totram / setram / sektram / mer3ham / pattram / 'daMSTrA / naddhI / 846 ati-la-dha-sUkhana-saha cara- itraH 3 / 2 / 184 / aritram / lavitram |dhvitrm / savitram / khnitrm| shitrm|"critrm / 847 putraH saMjJAyAm 3 / 2 / 185 / pavitram / iti pUrvakRdantam / 1-dA (pa) lavane dhAtuH, striyAM SitvAd GISa, dAtrI netrItyAdayaH / 2-ti = ktinktic ( 1) tu tun ( 2) / traSTrana (3) / ta-tan (4) thakthan (5) si = ksi (6) / su (7) / sara,saran (8) / ka = kan (6) / sa (10) iti daza / 3-dAp dAtram / nI-netram / zas-zastram / yu-yotram / yuj-yoktram / stu -stotram / tud-totram / sisetram / seca-sektram / miha-meDham DhatvadhatvapTutvalopAH / pat pattram / daMza-daSTrA, patra na GoSa, anityaH SitAM DoSa, mAtAmahozabdasya gaurAdiSu pAThAt, mAtari Sicceti meSaH siddheH naha-nadhI (atra naho dha:) iti kameNodAharaNAni / 4-daMSTrA-'daMz' dhAtoH 'dAmnI-zas' ityAdinA karaNe 'STran' pratyaye Sasya saMjJAlopayoH dhAtoH zasya 'prazce...' ti Sasve prAtipadikatvena striyAmajAdigaNa-paThitatvATa TApi vibhaktikArye 'daMSTrA' iti rUpam sidhyati / 5 caritram-'car' dhAtoH 'atti-lU-dhU ..' ityAdinA 'itra' pratyaye prAtipadikatvena vibhaktikArye 'caritram' iti rUpam / ___ iti pUrvakRdantam / 844-dApU Adi dhAtuoM se STran pratyaya hotA hai karaNa artha meM / 845-ti-tu-tra-ta-tha-si-su-sara-ka-sa-hana dasa kRtpratyayoM ko iTa nahIM hotaa| 846-R lU dhU sU khan saha car dhAtuoM se itra pratyaya hotA hai karaNa artha meM / 847-karaNa artha meM pUJ cAtu se itra pratyaya hotA hai saMjJA meM / iti pUrvakRdantam / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 laghusiddhAntakaumudyAm athoNAdayaH ku-dhA-pA-ji-mi-svAdi-sAdhyazUmya uNa / karotIti-kAruH / jAtIti 'vaayuH| pAyugudam / jAyurauSadham / mAyuH-pittam / svAduH / sAnoti parakAryamiti sAdhuH / Azu-zIghram / 848 uNAdayo bahulam 3 / 3 / 1 / ete vartamAne saMjJAyAM ca bahulaM syuH / kecidavihitA apyUhyAH / saMjJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH pre| kAryAd vidyAdanUbandha metacchAstramuNAdiSu // ___ ityunnaadyH| athottarakRdantam 846 tumun-khulau kiyAyAM kriyArthAyAm 3 / 4 / 10 / kriyArthAyAM "kriyAyAmupapade bhaviSyatyarthe dhAtoretau staH / "mAntatvAda 1-'pAto yuk 'iti yuk / 2-saMjJAsu iti, saMjJAsu = yadRcchAzabdeSu dhAturUpANi = sambhavantaste te dhAtavaH klpniiyaaH| tatazca pare yathAsambhavaM pratyayAH uraNa pAdayaH kalpanIyAH, teSu kAryAt = kAryAnurUpamityarthaH, guNavRddhisamprasAraNAdikAryAnusAramiti yAvat 3-anubandham = anubandhaM raNakAra-kakArAdikam / vidyAt = jAnIyAt, uNAdiSu etat = pUrvoktaM zAstram-zAsanam / yathA 'dAru' dRdhAtoH apratyayaH / 4 kiyoddezyIbhUtakiyAvRttidhAto upapade ityarthaH / 5-'tuman' ityasya tum iti ziSyate prayaM hi makArAntaH kRtpratyayo'taH 'kRnmejantaH' iti sUtreNAsyA'vyayasaMjJA, tatazca 'avyayakRto bhAve' iti vacanAta 'tuman' bhAve bhavati / etul tu krtv| atha uNAdayaH (kR-vA-pA-ji mi- svAdi-sAdhi-az dhAtuoM se uNa pratyaya hotA hai|) 848-uNAdi pratyaya vartamAna kAla meM bAhulya se hote haiM / ityuNAdayaH / atha uttarakRdantam 846-kriyArthaka kriyA upapada rahate bhaviSyadartha meM dhAtu se tumun Natul pratyaya hote haiN| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarakRdantam vyayatvam / kRSNaM 'draSTuM yAti / kRSNaM darzako yAti / 850 kAla-samaya- 'belAsu tumun 3 | 3 | 167 | *kAlArtheSUpapadeSu tumun syAt / kAlaH samayo velA vA bhoktum / 851 bhAbe 3 / 3 / 18 / siddhAvasthApanne dhAtvarthe vAcye dhAtorghaJ / pAkaH / 852 kartari ca kAraka saMjJAyAm 3 | 3 | 16 | 236 kartR-bhinne kArake ghaJ syAt / 853 ghaJi ca bhAvakaraNayoH 6 / 4 / 27 / rajjernalopaH syAt / rAgaH / anayoH kim- ' rajyatyasminniti raGgaH / 1 - dRza + tum 'sRjidRzorjhalyama kiti' iti sUtreNa 'am' zrAgamaH RkArasya yaNa " " " rephaH, vrazceti zasya SatvaM STusvam, draSTum / kRSNakarmakabhaviSyaddarzanArthaM yAnaM ( gamanam ) ityarthaH / atra yAtItyupapadam / 'na lokAvyayaniSThAkhala thaM ' iti SaSThI niSedhaH / 2 - pratra 'prakenorbhaviSyadAdhamaNryayoH' iti SaSThIniSedhaH / 3 - paryAyagrahaNamarthopalakSaNArthama tathaivAha vRttau kAlArthedhviti / 4- pAkaH - 'pac' dhAtoH 'bhAve' iti sUtra e reNa bhAvArthe 'ban' pratyayaH anubandhalope 'zrata upadhAyA' iti vRddhau 'cajoH ku ghiNyato' riti cakArasya kakAre prAtipadikatvena vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'pAka' iti / 5- rajjanaM = rAgaH / rajyate'nena iti vA vigrahaH | 6 - rAgaH - 'rajj' dhAtoH 'bhAve' iti sUtreNa bhAve 'prakarttari ca kArake ityAdinA karaNe vA ghaJi zranubandhalope 'ghaJi ca bhAvakaraNayo' riti rajjenaM lope 'cajo: ku...' ityAdinA kuve upadhAvRddhau vibhaktikAyeM 'rAgaH' iti rUpam / 8pratrAdhikaraNe ghaJ / raGgo-nATyazAlA / 850 - kAlArthaka upapada rahate dhAtu se tumun pratyaya hotA hai / 851-siddhAvasthApanna dhAtvartha vAcya rahate dhAtu se ghaJ pratyaya hotA hai / 852-ghaJanta se saMjJA gamya rahate kartRbhinna kAraka meM ghaJa hotA hai / 853 - rajja dhAtu ke na kA lopa hotA hai bhAva aura karaNa artha meM vihita ghaJ pratyaya pare rahate / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 854 'nivAsa- citiM - zarIro ra samAdhAneSvAdezca kaH / 3 / 3 / 41 / eSu cinoterghaJ zradezca kakAraH / upasamAdhAnaM = rAzIkaraNam | nikAyaH / kAyaH / gomayanikAyaH / 855 erac 3 / 3 / 56 / ivarNAntAdac / cayaH / u jayaH / 856 Rdorap 3 | 3 | 57 / 240 RdantAduvarNAntAdap syAt / karaH / garaH / yavaH / lavaH / stavaH / pavaH / (ghaJarthe kavidhAnam ) " prasthaH / vighnaH / 857 'vitaH ktriH 3 / 3 / 88 / 858 kormam nityam 3 / 3 / 20 / " 3 1 - nivAse yathA - kAzI nikAyaH / citau zrAkAyamagni cinvIta / zarIre yathAcoyate'sthyAdikamatra eti kAyaH zarIram / samUhe gomayanikAyaH / 2 - kAya : - 'ci dhAtoH zarIre vAcye 'nivAsa citi ityAdinA sUtreNa ghaJi pratyaye cakArasya kakAre ca 'pracoNiti' iti vRddhau zrAyAdeze vibhaktikArye 'kAya:' iti rUpam / 3 - jayaH'-'ji' dhAtoH 'erac' iti sUtreNa 'prac' pratyaye 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo' riti guNe'yAdeze vibhaktikAyaeN 'jayaH' iti rUpa' sidhyati / 4- yasminnarthe ghaJ bhavati, tasminnarthe 'ka' -pratyayo - 'pItyarthaH / 5 - pra-sthA + (ka) zra (:) kittvAdAlopaH / ' vighnaH' ityatra gamahaneti upadhAlopa:, ho hanteriti kutvam / 6 - yasya dhAto: 'hu' it syAttasmAt 'ktri' - pratyayaH syAdityarthaH / 854 - nivAsa citi, zarIra aura upasamAdhAna athoM meM ciJ dhAtu se ghaJ pratyaya hotA hai, aura Adi ke ca ko ka Adeza hotA hai / 855 - ivarNAnta vAtu se ac pratyaya hotA hai / 856- RvarNAnta dhAtu a ra uvarNAnta dhAtu se ap pratyaya hotA hai / ( vA0 - ghaJartha meM ka pratyaya hotA hai / ) 0 857 - jisakA it ho aise dhAtu se vitra pratyaya hotA hai| 858 - ktri-pratyayAnta dhAtu se map pratyaya hotA hai nirRtta artha meM / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 uttarakRdantam 241 tripratyayAntAt 'mam nivRtte'rthe / pAkena nirvRttaM- 'paktrimam / DuvapU 3 utrimam / 856 Tavito'thu duveSu kampane / "vepathuH / 860 yaja-yAca yata- viccha praccha- rakSo naG 3 / 3 / 60 / * 3 / 3 / 86 / "yajJaH / yAcJA / yatnaH / ' viznaH / ' praznaH / rakSNaH / 861 svapo nan 3 / 3 / 61 / svapnaH / 862 upargesa ghoH kiH 3 / 3 / 62 / 10 pradhiH | 11 upadhiH / 1- map / 2- paktrimam- 'pAkena nirvRttam" iti vigrahe 'pac' dhAtAH 'dvitaH striH' iti 'kitra' pratyaye kakArasyetsaMjJAyAM lope ca 'kutrermam nityam' iti mapi anubanlA prAtipadikatvena vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'pavitramam' iti / 3- dravap dhAtuH, 'vacisvapiyajA ' iti samprasAraNam / evam DulabhaS - latrimam, DudhAJ hitrimam ( dadhAtehiH ) DukRJ - kRtrimam / DudAJa, dastrimam, 'dA daddho ;' iti dat / 4- 'Tu' it-yasya savit tasmAt ( dhAtoH ) bhAve - 'prathuc' pratyayaH syAdityarthaH 5 evaM dunotri - zvayathuH / TubhrAjabhrAjathuH / durnAdi nandathuH / Tu zrAMsphUrjAsphUrjathuH | 6 - nasya zcutvena JaH / jaJoH 7 yAcyA 'yAc' dhAtoH bhAve'rthe 'rAjayAca' ityAdinA naGa pratyaye'nubandhalope nakArasya zatrutve lakAre strItve TApi vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'yAcaJA' iti / 8 bicchadhAtuH, 'cchvoH zUDanunAsike ca' iti zatvam / viznaH = pratApaH praccha + na (G) (:) prazne cAsannakAle' iti niddazAt 'grahijye' ti samprasAraNaM na / 10- - upasagaM pUrva kAt' chu' -saMjJakAd dhAtoH kipratyayaH / zratredaM bodhyamasarva'pi ki pratyayAntAH puMlliGgA bhavati / 11 - evam - upAdhiH vyAdhiH, zrAdhiH, - " 856 - Tu jisakA it ho aise dhAtu se thutra- pratyaya hotA hai bhAva meM / 860-yaj-yAc-yat-vicch- praccha-rakSa dhAtutroM se naG pratyaya hotA hai / 61 - svap dhAtu se nan pratyaya hotA hai / 62 - upasarga upapada rahate ghusaMjJaka dhAtu se ki pratyaya hotA hai bhAva Adi meM / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 laghusiddhAntakaumudyAm 863 striyAM ktin 3 / 3 / 64 / strIliGge bhAve ktin syAt / ghaJo'pavAdaH / kRtiH / stutiH / (RlvAdibhyaH ktiniSThAvadvAcyaH ) tena natvam / 'kINiH / lUniH / dhUniH / pUniH / ( sampadAdibhyaH kvip ) sampat / vipat / zrApat / ktinnapISyate / sampattiH / vipattiH / zrApattiH / 864 Uti-yUti - jUti - sAti- heti-kIrtayazca 3 | 3 | 67 | ete nipAtyante / 865 vara vara trivyavi - mavAmupadhAyAzca 6 / 4 / 20 / samAdhiH, vidhiH, sandhiH, abhisandhiH, ityAdyAH ki-pratyayAntAH puMlliGgAH / sarvatra 'prAto lopaH' ityAlopaH / 1 - kIrNiH - kU ( vikSepe ), Rta, it, hali ceti dIrghaH, niSThAvadbhAve 'rAbhyAm iti natvam, Natvam / 2 - vinAzaH / pavitratAyAntu pUtiH 'putro vinAze' iti vinAze evaM natvavidhAnAt / 3 - zravadhAtoH ktini jvaratvareti upadhAvakArayorUTha, udAttasvaro nipAtana prayojanam, UtiH = zravanam / yutiH, jUtiH, ubhayatra dIrghanipAtanam / sAtiH (So'ntakarmaNi ) ityasya, atra 'catisyati Itve prApte tadbhAvo nipAtyate, 'nAveca upadeze' ityAtvam / hetiH - han dhAtoH ktin, anudAtteti nalopaH prakArasya aitvaM ca nipAtyate / kIrtiH - kR dhAtoH NyAsazranyeti yuc prAptaH, ktin nipAtyate, 'upadhAyAzca' itItve raparatvam / | 4 - kvin pratyayAntAH / ..." 863 - dhAtu se ktin pratyaya hotA hai strIliMga bhAva meM ( vA0-(1) RkArAnta tathA lvAdi dhAtu se kiyA gayA ktin pratyaya niSThA ke sadRza hotA hai / (2) saMpadAdiyoM se kvip pratyaya hotA hai / (3) saMpadAdiyoM se kvin pratyaya bhI hotA hai bhAva meM aura kartA se bhinnakAraka meM ) 864 - UtiyUti zrAdi zabda nipAtana se siddha hote haiM / 865 - jvarAdi dhAtuoM kI upadhA aura vakAra ko UTha hotA hai 'anunAsika kvi tathA phalAdi kit Di pare rahate / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 uttarakRdantam eSAmupadhAvakArayoruTa anunAsike kvau jhalAdau kiGati ca / 'ataH kvip / 'jUH / tUH / strH| uuH| muuH| 866 icchA 3 / 3 / 101 / iSeniMpAto'yam / 867 apratyayAt 3 / 3 / 102 / pratyayAntebhyo dhAtubhyaH striyAmakAraH pratyayaH syAt / cikIrSA / putrkaamyaa| 868 gurozca halaH 3 / 3 / 103 / gurumato halantAt striyAmapratyayaH syAt / IhA / 866 "NyAsazrantho yuca 3 / 3 / 107 / akArasyApavAdaH / kAraNa / hAraNA / 870 napuMsaka bhAve ktaH 3 / 3 / 114 / 871 lyuT ca / 3 / 3 / 115 / 1- prataH = sampadAderAkRtigaNatvAt 'sampadAdibhyaH vipa' ityanena 'kvip' ityarthaH / 2-jvara (roge ) jUH, jUrau, jUraH / (bhi) tvarA ( sambhrame ) tUH, tUrI, tUraH / nivi (gatau) sUH, jhudhau, suvaH / pravi-praba ( rakSaNe ) -U, uvau, uvH| mava (banvane ) mUH muvau, mutrH| 3-iSeH 'za'-pratyayAnto'yaM nipAtaH, striyAM TAp / 4-sannantAtkRdhAtoH 'cikIrSa' ityasmAt 'a' pratyaye 'prato lopa:' striyA TAp / 5-kAmyacpratyayAntAt 'putrakAmya'-dhAtoH 'pra' pratyaye, striyA TAp / 6 - eyantebhyaHpAsadhAtoH zranthezca yuc syAdityarthaH / eyantAd yathA-kAraNA, hAraNA, dhAraNA, (hilopaH 'yuvorananAko' ityanaH ) pAsa-pAsanA, zrantha-zranthanA / 866-iSa dhAtu se bhAva meM za-pratyaya hotA hai| yaka kA abhAva bho nipAtana se hotA hai| 867-pratyayAnta dhAtuoM se akAra pratyaya hotA hai strIliGga meM / 868-gurumAn halanta dhAtuoM se prakAra pratyaya hotA hai strIliGga meN| 866-eyanta, As , anya dhAtuoM se yuc pratyaya hotA hai / 870-dhAtu se kta pratyaya hotA hai napusakaliGga mAva meN| 871-dhAtu se lyuT pratyaya bhI hotA hai napuMsakaliGga bhAva meM / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 laghusiddhAntakaumudyAm hasitam / hsnm| 872 pusi saMjJAyAM ghaH prAyeNa 3 / 3 / 118 / 873 chAderthe'dvaya pasargasya 6 / 4 / 66 / dviprabhRtyupasargahInasya chAderhasvo ghe pare / dantAzcAdyante'neneti 'dntcchdH| 'AkurvantyasminnityAkaraH / 874 ave tRstrogha 3 / 3 / 120 / avatAraH kUpAdeH / avastAro javanikA / 875 halazca 3 / 3 / 121 / halantAd ghaJ / ghApavAdaH / ramante yoginA'sminniti rAmaH / apamRjyate'nena vyAdhyAdirityapAmArgaH / 876 ISadussuSu kRcchAkRcchArtheSu khala 3 / 3 / 126 / karaNAdhikaraNayoriti nivRttam / eSu duHkhasukhArtheSupapadeSu khula (770) tayoreveti bhAve karmaNi ca / kRche-duSkaraH kaTo bhavatA / akRccheiisstkrH| "sukrH| 1-NyantAt 'chAdi' ityasmAt 'gha' NilopaH, hrasvazca / 2-pratra ( adhikaraNe) 'dhaH' pratyayaH / 3 rAmaH-'ramante yogino'sminniti vigrahe' 'ram' dhAtoH 'pusi saMjJAyA ghaH' iti sUtreNa ghapratyaye prApte / taM bAdhitvA 'halazce' ti madhikaraNe'rthe pani pratyaye upadhAvRddhau vibhaktikAyeM 'rAmaH' iti rUpam / 4-apAmArgaH-( 'upasargasya ghanyamanuSye bahulam' dIrghaH, 'cajoH ku piNyatoH' iti kutvam ) proSadhibhedaH / 'UMgA' iti bhASAyAm (puThakaNDA iti pAJcAlIbhASAyAm ) / 5-sukaraH-supUrvakAt 'kR' dhAtoH 'ISaddussuSu...' ityAdinA 'khala' pratyaye'nubandhalope 'sArvadhAtukAdhaMdhAtukayo' riti guNe vibhaktikArya 'sukaraH' iti / 872-dhAtu se gha pratyaya hotA hai puMliGga meM, sajJA meM bahulatA se| 873-dviprabhRti upasargarahita chAdi dhAtu ko hrasva hotA hai gha pare rhte| 874-aba upapada rahate ta dhAtu aura sta dhAtu se karaNa aura adhikaraNa artha meM ghatra prayaya hotA hai saMjJA meM pulliGga meN| 875-halanta dhAtuoM se ghaJ pratyaya hotA hai karaNa aura adhikaraNa artha meM / 876-duHkhArthaka aura sukhAryaka ISat-dusa-mu upapada rahate kRcchra aura akRcchra artha meM dhAtu se khal pratyaya hotA hai / _______ _ _ Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarakRdantam 877 to yuc 3 / 3 / 126' / khalo'pavAdaH ISatpAnaH somo bhavatA / duSpAnaH / 'supAnaH / 878 alaM khalvoH pratiSedhayoH prAcAM ktvA 3 / 4 / 18 / pratiSedhArthayoralaMkhalvorupapadayoH ktvA syAt / prAcAM grahaNaM ' pUjArtham / amaivAvyayeneti niyamAnnopapadasamAsaH (827) do dayoH / alaM dattvA / ghumAsthetItvam / pItvA khalu / alaMkhalvoH kim- mA kArSIt / pratiSedhayoH kim - alaMkAraH / 876 samAnakartRkayoH pUrvakAle 3 / 4 / 21 / samAnakartRkayordhAtvarthayoH pUrvakAle vidyamAnAddhAtoH ktvA syAt / "bhuktvA vrajati / " dvitvamatantram / bhuktvA pItvA vrajati / 880 naktvA seTa 1 / 2 / 18 / 245 seT ktvA kinna syAt / ' zayitvA / seT kim kRtvA / 881 ralo vyupadhAddhalAdeH saMzca 1 / 2 / 26 / 1 - supAnaH -- 'su' pUrvakAt 'pA' dhAtoH ISadussuSu' ityAdinA prAptaM khalaM bAghitva 'prAto yuc' iti 'yuci' pratyaye cakArasyetsaMjJAyAM lope ca 'yuvoranAkau' iti yakArasya zranAdeze savarNadIrghe tribhaktikArye 'supAnaH' iti rUpam / - AdarArtham, dhanya prAcInA yeSAM mataM pANininA gRhItamiti / 3 - nAtra pratiSedhArtho'lam / 4 - bhuktavA vrajati' 'bhuj' dhAtoH 'samAnakartRkayoH pUrvakAle' iti 'kRtvA' - pratyaye'nubandhalope 'coH kuH' iti kutve kRdantasvAt prAtipadikasaMjJAyAM sau ' ktvAtosunkasunaH' ityavyayatvAt supo luki 'bhukta vA' iti rUpam / 5 sUtre dvivacanaM na vivakSitamityartha: tenAdhikAnAmapi / 6- kitvAbhAvAd guguH / 877 - prAdanta dhAtu se yuc pratyaya hotA hai, ISadAdi upapada rahate / 878 - niSedhavAcI alaM aura khalu upapada rahate dhAtuoM se ktvA pratyaya hotA hai / 876 - samAnakartRka dhAtvathoM meM pUrvakAlika kriyA meM vidyamAna dhAtu se kvA pratyaya hotA hai / 880- seT ktvA kit nahIM hotA / 881-iva Mpadha uva Mtridha halAdi ralanta dhAtutroM se pare seT ktvA aura san vikalpa se kita hotA hai / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 laghusiddhAntakaumukhAm ivarNovarNopadhAddhalAderalantAt paro ktvAsanau seTau vA kitau staH / dhutitvA, dhotitvaa| likhitvA, lekhitvA / vyupadhAtkim-vartitvA / ralaH kim-sevitvA / halAdeH kim-eSitvA / seT kim-bhuktvA / 882 udito vA 7 / 2 / 56 / uditaH parasya ktvA iDvA / zamitvA, 'zAntvA / devitvA, dyUtvA / dadhAtarhiH / hitvA / 883 jahAtezca kvi 7 / 4 / 43 / hitvA / hAGastu-hAtvA / 884 samAse'natra pUrva ktvo lyapa 7 / 3 / 37 / avyayapUrvapade'nansamAse ktvo lyabAdezaH syAt / tuk, "prakRtya / pana kim-akRtvA / 885 'AbhIkSNye Namula ca 3 / 4 / 22 / bhAbhIkSNye dyotye pUrvaviSaye Namul syAt ktvA ca / 886 nitya-vIpsayoH 8 / 3 / 4 / 1-'anunAsikasya vi...' iti dIrghaH 2-patra 'cchvoH zUDanunAsike ca' iti 'U' / 3-itvamiti zeSaH / 4-hitvA - 'prohAk' dhAtoranubandhalope 'hA' ityasmAta 'samAnakartukayoH pUrvakAle' iti 'ktvA' pratyaye 'jahAtezca tiva' ityanenAkArasya itve 'hitvA' iti rUpam / 'dhA' dhAtorapi 'kvA' 'dadhAte hiH' iti hyAdeze 'hityA' iti rUpaM bhavati / 5-prakRtya-'pra' pUrvakAt 'kR' dhAtoH 'samAnakartRkayo:--' ityAdinA 'ktvA' pratyaye prazabdena samAse 'samAse'natra pUrve-' ityAdinA ktvo lyabAdeze'nubandhalope 'hrasvasya piti kRti' ityAdinA tugAgame'vyayatve 'prakRtya' iti rUpam / 6-probhodhaNyam = paunaHpunyam bhuushaarthshc| 802-udit dhAtu se pare ktvA ko iTa hotA hai vikalpa se / 883-zrohAk dhAtu ko 'hi' Adeza hotA hai ktvA pratyaya pare rahate / 884-avyaya pUrvapada rahate naJ bhinna samAsa meM ktvA ko lyap hotA hai| 885-bhAbhodaNya artha yotya hone para ktvA ke viSaya meM Namula hotA hai| ghara-pAbhIkSNya aura vIpsA artha dyotya hone para pada ko dvisva hotA hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthAH 247 'bhIye vIpsAyAM ca dyotye padasya dvitvaM syAt / zrabhIcAyaM atiGanteSvavyayasaMjJakeSu kRdanteSu / smAraM smAraM namati zivam / smRtvA / smRtvA / "pAyaM pAyam | bhojaM bhojam / zrAvaM zrAvam / 887 zranyathaivaM kathamitthaMsu siddhAprayogazcet 3 / 4 / 27 / eSu kRJo Namul syAt siddho'prayogo'sya evaMbhUtazcet kRJ / arthatvAt prayogAnarha ityarthaH / anyathAkAram / evaMkAram / kathaMkAram / itthaM - kAraM bhuGkta e / siddheti kim - ziro'nyathA kRtvA bhuGkta e / ityuttarakRdantam / atha vibhaktyarthAH 888 prAtipadikArtha-liGga-parimANa vacana mAtre prathamA 2 / 3 / 46 / 1 nairantayyeM paunaHpunye vA / 2 - prAdhikyecchAyAm / 3- tiGanteSu yathA- paThati paThati 4-smAraM smAram-'smR' ghAtoH grAmokSNe dyotye pUrvakAle 'kvA' pratyayaM bAghitvA grAmIkSeyeNamul ca' iti vaikalpike 'gamuli' anubandhalope 'smR pram' iti sthitau 'pracovNiti' iti vRddhau 'kRnmejanta' ityavyayatve 'nityavIpsayo' riti dvitve 'smAraM smAram' iti / ( mulo'bhAvapakSe 'smRsvA smRtvA' iti rUpam ) / 5 - 'prAto yuk ciraNa kRto:' iti yuk / 6-kathaMkAram --'katham' pUrvakAt 'kR' dhAtoH 'pratyathaivaM kathamityam' ityAdinA muli anubandhalope 'praco- JNiti' iti vRddhau zravyayasve 'kathakAram' iti rUpama | 7- nAtra kRJaH prayoge'nyathAsiddhiH, kintu zrAvazyakaH / prato na Namul / ityuttarakRdantaprakararaNam / 887 - anyathA, evaM, katham, upapada rahate kRJ dhAtu se Namul pratyaya hotA hai, kRJ ke prayoga ke vyartha hone para / ityuttarakRdantaprakaraNam / pratha vibhaktyarthA: - prAtipadikArtha mAtra meM, liGgamAtra ke prAdhikya meM, parimANamAtra meM aura saMkhyAmAtra meM prathamA vibhakti hotI hai / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 laghusiddhAntakaumudyAm niyatopasthitikaH praatipdikaarthH| mAtrazabdasya pratyekaM yogaH / prAtipadikArthamAtre liGgamAtrAdyAdhikye parimANamAtre saMkhyAmAtre ca prathamA syAt / prAtipadikArthamAtre-uccaiH / niicaiH| kRSNaH / zrIH / zAnam / liGgamAtre-- tttH| tttii| taTam / parimANamAtre-droNo 'vrIhiH / vcnN-sNkhyaa| ekaH / dvau / bhvH| 886 sambodhane ca 2 / 3 / 47 / prathamA syAt / he rAma! 860 karIpsitatamaM karma 1 / 4 / 46 / kartuH kriyayA AptumiSTatamaM "kArakaM karmasaMzaM syAt / 861 karmaNi dvitIyA 2 / 3 / 2 / anukte karmaNi dvitIyA syAt / hari bhajati / abhihite tu karmAdau 'prathamA / hariH 'sevyate / lakSmyA 1degsevitH| 862 akathitaM ca 1 / 4 / 51 / 1-yasmin prAtipadike uccArita yasyArthasya niyamenopasthitiH so'tra prAtipadikArthoM vivakSitaH ityarthaH / 2-aliGgA niyataliGgAzca prAtipadikamAtrasyodAharaNAni / 3aniyataliGgAzca linggmaatraadyaadhikysy| 4-droNaparimANaparicchinno vrIhirityarthaH / 5-'kArake' ityadhikArAdidaM labhyate / kArakam = kriyAjanakam / kArakANi SaT-kartA, karma, karaNam, sampradAnam, apAdAnama, adhikaraNaM ceti / 6-anabhihite iti, yasminnartha pratyayaH sa uktaH abhihitaH, taminno'nuktaH-pranabhihitaH, yathA-'hari bhajati' ityatra kartari tiGpratyaya iti karma (hariH) anukam = anabhihitam / 7hari bhajati-patra bhajanakriyAyAH karma hariH / bhajatItyatra kartari pratyayAd uktaH kartA, karma cAnuktam / 'kamaNi dvitIyA' iti sUtreNa 'hari' zabdAd dvitIyA vibhaktiH / 8-parizeSAtprAtipadikArthamAtre prathamA ||-prtrkrmnni pratyayaH / 10-patra karmaNi ktaH / 886-sambodhana meM prathamA vibhakti hotI hai| 860-kartA ko kriyA ke dvArA prAna karane ke liye iSTatama kAraka kI karma saMjJA hotI hai| 861-anukta karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai| 862-apAdAnAdi vizeSoM se avivakSita kAraka karmasaMjJaka hotA hai / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyoH 246 apAdAnAdiviza ravivakSitaM kArakaM karmasaMzaM syAt / 'duhyAc-patra daNDa-rudhi-pracchi-ci -zAsu-ji-matha-mupAm / karmayuk syA dakathitaM tathA syAnnI hR-kupvahAm / 1 / gAM dogdhi / yH| valiM yAcate vasudhAm / "taNDulAnodanaM pacati / gargAn zataM darAjyati / vrajamavaruNaddhi gAm / degmANavakaM panthAnaM pRcchati / 'vRkSamavacinoti phalAni / 'mANavakaM dharma te zAsti vaa| zataM jayati 50devadattam / sudhAM 11kSIranidhi mathnAti / 12devadattaM zataM muSNAti / grAmamajAM naryAna, harati, karSati, vahati vA / 14arthanivandhaneyaM saMjJA valiM bhikSate vasudhAm / mANavakaM dharma bhASate, abhidhatte, vktiityaadi| 863 svatantaH katA 1 / 4 / 54 / kriyAyAM svAtantryeNa vivakSito'rtha kartA syAt / 864 sAdhakatamaM karaNam 1 / 4 / 42 / kriyAsiddhau prakRSTopakArakaM karaNasaMjJaM syAt / 865 kata karaNayostRtIyA 2 / 3 / 18 / anabhihite kari karaNe ca tRtIyA syAt / 15rAmeNa bANena hato vaalii| 1-duhAnInAM dvA zAnAM tathA nIprabhRtInAM catuparNA dhAtUnAM karmaNA yad yujyate tadevA'kathitaM karmeti rigaNana krttvymityrthH| 2-gAM dogdhi payaH--pratrApAdAnatvA vivakSAyAm 'akathita ce si goH karmasaMjJA / 'karmaNi dvitIyA' ityanena ca dvitIyAvibhaktau 'gAM dogdhi yaH' iti rUpam / 3-baleH (pN0)| 4-tnnddulaiH| 5-gargebhyaH (50) / 6-vraje / 7- mAraNavakena / 8-vRkSAta / 6-mANavakAya / 10-devadattAt / 11kSoranidheH / 12-devatAt / 13- grAme-ityarthaH / ityeteSAM pUrvopAttAnAmapAdAnAderavivakSAyAmakathitaka mrm| eSAmudAharaNAnAM vAkyArthabodhAdivizeSastu matkRtamadhyakaumudITIkAyAM dravya / 14-arthAzritetyarthaH, duhAdiparigaNitadhAtUnAm arthoM gRhyate. natu duhAdayo dhAtava eva, tena tadarthakAnyadhAtuyoge'pi / 15-rAmeNa bANena hato 863-kriyA meM vAtantrya se vivakSita artha kI kartRsaMjJA hotI hai| 864-kriyA ko seddhi meM prakRSTa upakAraka kI karaNasaMjJA hotI hai / 865-anukta kara aura karaNa meM tRtIyA hotI hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 866 karmaNA yamabhipreti sa sampradAnam 1 / 4 / 32 / dAnasya karmaNA 'yamabhipraiti sa sampradAnasaMjJaH syAt / 867 caturthI sampradAne 2 / 3 | 13 | 250 '3 viprAya gAM dadAti / 868 namaH svasti - svAhA svadhA'laM- vaSaDayogAcca 2 | 3 | 16 | ebhiryoge catuthI / haraye namaH / prajAbhyaH svastiH / agnaye svAhA / pitRbhyaH svadhA / alamiti paryAptyartha prahaNam / tena daityebhyo hariralaM prabhuH, samayaH, zakta ityAdi / 866 bhravamapAye'pAdAnam 1 / 4 / 24 / apAyo - vizleSastasmin sAdhye yad dhruvamavadhibhUtaM kArakaM tadapAdAnaM syAt / 600 apAdAne paJcamA 2 / 3 / 28 / prAmAdAyAti / dhAvato'zvAt patatItyAdi / vAlI - - atra rAmasya 'svatantraH karttA' iti kartRsaMjJA bAlasya ca 'sAdhakatamaM karaNam' iti karaNasaMjJA / ubhayatrApi 'kartRkaraNayostRtIyA' iti tRtIyAvibhaktiH 'rAmeA bANena hato vAlI / ' .-- 1 1-dAnapAtram | 2 prabhipraiti = sambaddha micchati - ityarthaH / 3 - viprAya gAM dadAtiviprasya 'karmaNA yamamiprati ityAdinA sampradAnasaMjJA 'caturthI sampradAne' iti caturthI / 4- dhruvamityasyA'vadhibhUtamityarthaH / 5 - dhAvato'zvAt patati-'prapAdAne paJcamI' iti paJcamI vibhaktiH (tra dhAvannapyazvaH patanakriyAyAH pravadhibhUto'sti zrato'pAdAnatve bAdhAbhAva: ' ghra vamityasyAvadhibhUtamityarthatvAt ) / 866 - kartA dAdhAtu ke karma se jisakA sambandha karane kI icchA kare usakI sampradAna saMjJA hotI hai / 866 - sampradAna meM caturthI vibhakti hotI hai / 868 - nama svasti svAhA svadhA zralaM aura vaSaT ke yoga meM caturthI vibhakti hotI hai| 866 - apAya (vizleSa) kI siddhi meM dhruva ( avadhibhUta) kAraka kI apAdAna saMjJA hotI hai| 600 - apAdAna meM paJcamI vibhakti hotI hai / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhaktyarthAH 251 601 SaSThI zeSe 2 / 3 / 50 / kArakaprAtipadikArthavyatiriktaH svasvAmibhAvAdisambandhaH zeSastatra SaSThI syAt / 'rAjJaH puruSaH / karmAdInApami sambandhamAtravivakSAyAM SaSTaya va / satAM gatam / sarpiSo jaaniite| mAtuH smarati / edho dksyopskurute| bhaje shmbhoshcrnnyoH| 602 AdhAro'dhikaraNam 1 / 4 / 45 / katRkarmadvArA naniSThakriyAyA aAdhAraH kArakamadhikaraNaM syAt / 603 saptabhyadhikaraNe ca 2 / 3 / 36 / adhikaraNe sakSamI syAta, cakArAd dUrAntikArthabhyaH / aupazleSiko vaiSayiko'bhivyApakazcetyAdhArastridhA / kaTe vAste / sthAlyAM pacati "mokSa icchA'sti / "sarvasminnAtmAsti / vanasya dUre antike vA / iti 'vibhaktyarthAH / 1-'dviSTho yadyapi sambandhaH SaSThayatpattistu bhedakAt' / -mAtuHsmarati-patra karmavAvivakSAyAM sambandhamAtravivakSAyAM 'SaSThI zeSe iti sUtreNa 'mAtR' zabde ssssttii| karmatvavivakSAyAM 'mAtaraM smarati' iti bhavatyeva / 3-kaTe prAste, syAlyAM pati, dvayamidam praupazleSikA''dhArasyodAharaNam / 4-mokSe icchA'sti-icchAyAH viSayo mokSaH / mokSo vaiSayikAdhAraH / tathAca "padhAro'dhikaraNam' ityadhikaraNasaMjJAyAM 'saptamyadhikaraNe ca' ityanena saptamI / 5-abhivyApakAdhArasyedamudAharaNam / iti kArakANi / 5-pratrAyaM sapta-vibhakti-prayogasaG graha zlokaH kRSNo rakSatu no jagattrayaguruH kRSNaM namasthAmyaham kRSNenA'marazatravo vinihatAH kRSNAya tasmai namaH / / kRSNAdeva samutthitaM jagadidaM kRSNasya dAso'smyaham kRSNe tiSThati sarvametadakhilaM he kRSNa ! rakSasva mAm // 1 / / (kulazekharasya ) 601-kAraka aura prAtipadikArtha se pratirikta sva-svAmibhAva, janya-janakabhAvAdi sambandha meM SaSThI vibhakti hotI hai| 601-kartR-karma dvArA tanniSTakriyA ke aAdhAra kI adhikaraNa saMjJA hotI hai / 603-adhikaraNa meM saptamI vibhakti hotI hai aura dUra evaM antikArtha meM bhii| iti vibhaktyiAH / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm atha samAsAH samAsaH paJcadhA / tatra 'samasanaM samAsaH / sa ca vizeSasaMjJAvinirmuktaH 2 kevalasamAsaH prathamaH / prAyeNa pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvo dvitIyaH / prAyeNottarapadArthapradhAnastatpuruSastRtIyaH 4 / tatpuruSabhedaH " karmadhArayaH / karmadhArayabhedo dviguH / prayeNAnyapadArthapradhAno bahuvrIhizcaturthaH / prAyeNobhayapadArthapradhAno 'indraH paJcamaH / 6 / 604 samarthaH padavidhiH 2 / 1 / 1 / padasambandhI yo vidhiH saH samarthAMzrito bodhyaH / 252 7 605 prAkkaDArAt samAsaH 2 / 1 / 3 / 'kaDArAH karmadhAraye' ityataH prAksamAsa ityadhikriyate / 606 saha supA 2 / 1 / 4 / sup supA saha vA samasyate / samAsatvAt prAtipadikatvena " supo luk / parArthAbhidhAnaM vRttiH kRttaddhita - samAsaikazeSa- sanAdyantadhAturUpAH paJca vRttayaH / vRttyarthAva vodhakaM vAkyaM vigrahaH / sa ca "laukiko'laukikazceti dvidhA / tatra pUrvaM bhUtaH - iti laukikaH / pUrvam bhUta su ityalaukika / bhUtapUrvaH / bhUtapUrve 1 1 - zranekapadAnAmekIbhavanamityarthaH / 2 - yathA 'bhUtapUrvaH' : - yathA -- ' - 'adhihari' / 4 - yathA -- ' rAjapuruSaH ' / 5 yathA-' - 'nIlotpalam' / 6 - yathA - ' -'paJcagavam' / 7-yayA'lambakaraNaMH' 'pItAmbaraH' / 6 - yathA - rAmalakSmaNau' 'dhavakhadirau / 6 - sAmarthya dvividhaM vyapekSA - (rUpam ) ekArthIbhAvazceti / prAkAGkSAdivazAtpadAnAM parasparasambandho vyapekSA, sA ca vAkye bhavati, yathA-' - 'rAjJaH puruSaH' / ekArthIbhAvastu ( pRthagupasthiti viSayatvamekArthIbhAvatvam ) 'rAjapuruSa:' ityAdau vRttau ( samAsAdau ) eva / 10 - kRttaddhitasamAsAca' iti prAtipadikatvam / '721 supo dhAtuprAtipadikayo:' ityanena supo luk / 11 - prayogayogyo laukikaH, tadbhinno'laukikaH / atha samAsAH / tatrAdau kevalasamAsaH padasamvandhI vidhi ko samarthAzrita jAnanA cAhiye / 605--'qaDArAH karmadhAraye' sUtra se pahale samAsa kA adhikAra hai / 606 - subantoM kA mutrantoM ke sAtha samAsa hotA hai vikalpa se / 604 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abkyAbhAvaH 253 caraDiti nirdezAt pUrvanipAtaH ( ivena samAso vibhaktyalopazca ) vAgarthoM iva vAgarthAviva / iti kavalasamAsaH prthmH| atha avyayIbhAvaH . 107 avyayIbhAvaH 2 / 1 / 5 / adhikAro'yaM prAk tatpuruSAt / 608 avyayaM vibhakti-samIpa-samRddhi-vyaddhayarthAbhAvAtyayAsampratizabdaprAdurbhAva - pazcAdyathAnupUrva - yogapadya-sAdRzya-sampattisAkalyAnta-vacaneSu 2 / 1 / 6 / vibhaktyarthAdiSu vartamAnamavyayaM suvantena saha nityaM samasyate / prAyeNAvigraho nityasamAsaH, 'prAyeNAsvapadavipraho vA / vibhaktau-'hari Gi adhi' iti sthit| 606 prathamAnirdiSTa samAsa upasarjanam 1 / 2 / 43 / 'samAsazAstre prathamAnirdiSTamupasarjanasaMjhaM syAt / 610 upasajenaM pUrvam 2 / 2 / 30 / samAse upasarjanaM prAk prayojyam / ityadheH prAk pryogH| supo luk / 1-prasvapadavigrahaH =na svapadaivigraho yatra / 2-samAsavidhAyakasUtre ityarthaH / ( vA0-iva ke sAtha samAsa hotA hai aura vibhakti kA lopa nahIM hotA hai / / iti kevlsmaasH| atha avyabobhAvaH 607-'avyayIbhAva' isakA tatpuruSa taka adhikAra hai| 608-vibhaktyAdi artho meM avyaya kA subanta ke sAtha nitya samAsa hotA hai vaha avyayIbhAva kahalAtA hai| 606-samAsa zAstra meM prathamAnirdiSTa kI upasarjana saMjJA hotI hai / 610-samAsa meM upasarjana kA pUrvanipAta hotA hai| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 laghusiddhAntakaumudyAm ekadevavikRtasyAnanyatvAt prAtipadikasaMjJAyAM svAdhutAttiH / (371) avyayIbhAvazcetyavyayatvAt supo luk / adhihari / 611 avyayIbhAvazca 2 / 4 / 18 / ayaM napuMsakaM syAt / 612 nAvyayIbhAvAdayo'mtvapaJcamyAH 2 / 4 / 83 / adantAdavyayIbhAvAt supo na luk tasya paJcamI vinA zramAdezaH syAt gAH pAtIti gopAstasminnityadhigopam / 613 tRtIyAsaptamyobahulam 2 / 4 / 84 / adantAdavyayIbhavAttutIyAsaptamyorvahulamambhAvaH syAt / kRSNasya samIpam upakRSNam. upakRSNena / madrANAM samRddhiH-sumadram yavanAnAM vyaddhirduryavanam / makSikANAmabhAvo nirmakSikam / himasyAtyayA'tihimam / nidrA saMprati na yujyate-ityatinidram / harizabdasya prakAza itihari / viSNoH pshcaadnuvissnnu| yogyatAvIpsA-padArthAnativRtti-sAdRzyAni "ythaarthaaH| rUpasya 1-suviziSTasyaiva samAsatvena prAtipadikasaMjJAvidhAnAt lukA supo luptatvena kathamatra prAtipadikatvaM tataH subutpattizca, prata mAha- ekadezeti / 2-'avyayAdApsupaH' iti sUtreNa / 3-adhigopam-'gAH pAtIti gopAstasminnahi gopam' / alaukikavigrahe 'gopA Gi adhi' iti sthite 'avyayaM vibhakti ' ityAdinA samAse kRte 'adhi' ityasya 'prathamAniddiSTaM samAsa 'upasarjanam' ityupasarjanasaMjJAyAma 'upasarjanaM pUrvama' iti pUrvanipAte samAsatvena prAtipadikatvAt subluki 'avyayIbhAvazca' iti napusakatve 'hrasvo napusake prAtipadikasya' iti hrasve sau avyayatvena saMki prApte 'nAvyayImAvAdama 'ityAdinA soramAdeze 'adhigopama ' iti rUpama / 4- upakRSNam-'kRSNa+ Gasa upa'ityalaukikavigrahe 'avyayaM vibhakti'-ityAdinA samAse upasarjanasaMjJAyAM pUrvanipAte samAsatvAt prAtipadikatvena supo luki 'upakRSNa' ityasmAt 'TA' vibhaktau tRtIyAsaptamyobahulam' ityamAdeze 'upakRSNama' iti rUpam / 5--'yathA' zabdasyArthA ityarthaH / 611-avyayIbhAva samAsa napusakaliGga meM hotA hai / 612-adanta avyayobhAva se pare sup kA luka nahIM hotA, kintu usako amAdeza ho jAtA hai paJcamI vibhakti ko chor3a kara / 613-adanta avyayIbhAva se tRtIyA aura saptamI ko bahulatA se anbhAva hotA hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayIbhAvaH 275 yogyamanurUpam / arthamartha prati pratyartham / zaktimanatikramya yathAzakti / 614 avyayIbhAbe cAkAle 6 / 3 / 18 / sahasya saH syAdavyayIbhAve na tu kAle / hareH sAdRzyaM 'sahari / jyeSThasyAnupUyeNetyanujyeSTham / cakraNa yugapat sacakram / sadRzaH sakhyA sskhi| kSatrANaM sampattiH-sakSatram / tRNamapyaparityajya satRNamatti / agnigranthaparyantamadhIte-sAgni / 615 nadIbhizca 2 / 1 / 20 / nadIbhiH saha saGkhyA samasyate / ( samAhAre cAyamiSyate) paJca gaGgam / dviymunm| 616 taddhitAH 4 / 1 / 76 / A paJcamasamApteradhikAro'yam / 617 avyayIbhAve zaratprabhRtibhyaH 5 / 4 / 107 / zaradAdibhyaSTaca syAt samAsAnto'vyayIbhAve / zaradaH samIpamupazaradam / prativipAzam / ( jarAyA jaras) upajarasamityAdi / 1-sahari--'hareH sAdRzyaM sahari' / 'hari+Gas saha' ityalaukikavigraha sAdRzyArthakasahazabdena 'madhyayaM vibhakti..' ityAdinA samAse upasarjanatve pUrvanipAte Gaso luki 'avyayIbhAve cAkAle' iti 'saha' zabdasya sAdeze prAtipadikatvena sau avyayatvAt tasya luki 'sahari' iti rUpam / 2-ndiivaackaiH| 3-paJcagaGgam-'pakSAko gaGgAnAM samAhAra:' 'paJcana+grAma galA+mAma' ityalaukikavigrahe samAhAre' 'nadIbhizceti samAse subluki nalope upasarjanatvAt 'gostriyorupasarjanasyeti ti 'gAlA zabdasya hrasve samuditAva prAtipadikasvena sau pavyayatvena prApta sublukaM 'nAvyayIbhAvAda.... ityAdinA niSidhya sorami pUrvarUpe siti rUpaM 'paJcagaGgam' iti / 4-upajarasam 614-saha ko sa Adeza hotA hai avyayIbhAva meM kAla ko chor3a kara / 615-saMkhyAvAcaka zabda nadIvAcaka samartha subantoM ke sAtha samasta hote haiN| (vA0-yaha samAhAra meM hI iSTa hai) 616-paJcamAdhyAya kI samApti taka takhitAH' kA adhikAra jAtA hai| 617-avyayIbhAva meM zaradAdigaNapaThita zabdoM meM samAsAnta Tac pratyaya hotA hai| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 laghusiddhAntakaumudyAm 618 anazca 5 / 4 / 108 / annantAdavyayIbhAvATTac syAt / 616 nastaddhite 6 / 4 / 144 / nAntasya bhasya Terlopastaddhite / uparAjam / 'adhyAtmam / 620 napuMsakAdanyatarasyAm 5 / 4 / 106 / ananta yat klIbaM tadantAdavyayIbhAvATTajvA syAt / upacarmam, upcrm| 621 jhayaH 5 / 4 / 111 / bhayantAdabyayIbhAvATTac vA syAt / upasamidham, upasamit / ityvyyiibhaavH| atha tatpuruSaH 622 tatpuruSaH 2 / 1 / 22 / 'jarAyAH samIpam upajarasam' / 'jarA+Gas upa' ityalaukikavignahe-avyayaM vibhaktIti sUtreNa samAse prAtipadikatve supho luki upasarjanatvenopazabdasya pUrvanipAte sorami pUrvarUpe 'upajarasam' iti rUpaM sidhyati / adhyAtmam - prAtmanItyadhyAtmam 'prAtman + Gi adhi' ityalaukikavigrahe 'avyayaM vibhakti...' ityAdinA samAse 'adhi' ityasyopasarjanatve pUrvanipAte samAsatvena prAtipadikasaMjJAyAM subluki yaNi 'adhyAtman' ityasbhAta anazceti 'Taca' pratyaye 'nastaddhite' iti Tilope sau 'nAvyayIbhAvAdi' ti sorami pUrvarUpe sidhyati rUpama 'adhyAtmama ' iti / 2-TacUpakSe Tilope rUpam / pradantatvAt '612 naavyyiibhaavaaditi'-'am| 61 - annanta avyayIbhAva se Taca pratyaya hotA hai / 616-nAnta bhasaMjJaka kI Ti kA lopa hotA hai taddhita pare rahate / 620 -- ananta jo klIba, tadanta avyayIbhAva se Taca hotA hai vikalpa se / 621-jhayanta avyayIbhAva se Taca hotA hai / ityavyayIbhAvaH / atha tatpuruSaH 622-'zeSo bahuvrIhiH' sUtra se pUrva taka 'tatpuruSaH' kA adhikAra jAtA hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 tatpuruSaH adhikAro'yam / prAgbahuvrIheH / 623 dviguzca 2 / 1 / 23 / 257 dvigurapi tatpuruSasaMjJakaH syAt / 624 'dvitIyA zritAtIta- patita- gatAtyastaprAptApannaH 2|1|24| dvitIyAntaM zritAdiprakRtikaH subantaiH saha samasyate vA, sa ca tatpuruSaH / kRSNaM zritaH - ' kRSNazritaH, ityAdi / / 3 625 tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena 2 / 1 / 30 tRtIyAntaM tRtIyAntArthakRta- guNavacanenArthena ca saha vA prAgvat / zaG kulayA khaNDaH 'shngkulaakhnnddH| dhAnyenArtho dhAnyArthaH / tatkRteti kim akSNA "kANaH / 626 kartRkaraNe kRtA bahulam 2 / 1 / 32 / kartari karaNe ca tRtIyA kRdantena bahulaM prAgvat / hariNA trAto 'haritrAtaH nakhArbhanno nakhabhinnaH / (kRdgrahaNe gatikArakapUrvasyA'pi grahaNam) / nakhanirbhinnaH / 1 1 - dvitIyA hi pratyayakhapA, pratyayagrahaNe tadantagrahaNama, tadAha - dvitIyAntama / 2kRSNazritaH - 'kRSNa + zrama zrita+su' ityalaukika vigrahe 'dvitIyA zritAtItaHityAdinA samAse prAtipadikatvena subluki punaH sau so rutve visarge ca sidhyati rUpaM 'kRSNazritaH' iti / 3 - samasyate ityarthaH / 4--- zaGka, lAkhaNDaH-'zaGkulA + TA khaNDa + su' ityalaukika vigrahe 'tRtIyA tatkRtArthena' ityAdinA samAse prAtipadikatvAt supo luki punaH sau rutve visarge 'zaGkulAkhaNDa' iti / 5 - nahi zrakSNA kAraNatvaM kRtama kintu pUrva ka taduSkRtakarmaNaiva 'yenAGgavikAra:' iti sUtreNa tRtIyA / 6 - bahulagrahaNAt kvacinna samAsaH, satyapi samAmanimitte / 7- - haritrAtaH - 'hari + TA trAta + su' ityalaukivigrahe 8 623 - - dvigukI bhI tatpuruSa saMjJA hotI hai / 624---dvitIyAnta kA zritAdi prakRtika subanta samartha ke sAtha vikalpa se samAsa hotA haiM aura vaha samAsa tatpuruSasaMjJaka hotA hai / 625 -- tRtIyAnta kA tRtIyAntArtha se kie (kRta) guNa vacana ke sAtha aura artha zabda ke sAtha samAsa hotA haiM / 626 - kartA meM aura karaNa meM tRtIyA kA kRdanta ke sAtha bahulatA se samAsa hotA hai | Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ slaghusiddhAntakaumudyAm 627 caturthI tadArthArtha va li-hita- sukha- rakSitaiH 2 / 1 / 36 / caturthyantArthAya yat tadvAcinA, arthAdibhizca caturthyantaM vA prAgvat / yUpAya dAru' yUpadAru / (tadarthena prakRti vikRtibhAva eveSTaH) teneha na randhanAya sthAlI / ( arthena nityasamA so vizeSyaliGgatA ceti vaktavyam ) dvijArthaH sUpaH / dvijArthA yavAgUH / dvijArthaM payaH / bhUtabaliH / gohitam / gosukham / gorakSitam / 28 paJcamI bhayena 2 / 1 / 37 / corAdvayaM corabhayam / 26] stokAntika- dUrArtha-kRcchANi ktena 2 / 1 / 36 / 630 paJcamyAH stokAdibhyaH 6 / 3 / 2 / 258 'kakaraNe kRtA bahulam' iti samAse prAtipadikatvena supo luki punaH sau 'haritrAtaH iti sidhyati / 1 - yUpadAru -- ' yUpa Ga dAru + su' ityalaukika vigrahe 'caturthI - tadarthArtha... ' ityAdinA vaikalpike samAse prAtipadrikatvena supo luki samudAyAt punaH sau napuMsakatvAt soluki sidhyati rUpaM 'yupadAru iti / 2 - nAtra sthAlyA vikRtibhAvaH (vipariNAmaH) / 3 - corabhayam 'cora + Gari bhaya su' ityalaukika vigrahe 'paJcamIbhavena' iti sUtreNa samAse prAtipadikatvena supo luki samudAyAt punaH sau napuMsakatvAt sorani pUrvarUpe 'corabhayam' iti rUpam / 4 - ktena = ktapratyayAntenetyarthaH / 5 - stokAdizabdebhyaH paJcabhyA praluk uttarapade parataH, 'uttarapada' zabdaH samAsasya caramAvayave rUDhaH / ( vA0 - kRt grahaNa meM gati kArakapUrvaka zabdoM kA bhI graha hotA hai / ) 627 -- caturthyantArtha ke liye jo padArtha, tadvAcaka zabda ke sAtha aura athoMdiyoM ke sAtha caturthyanta kA samAsa hotA hai vikalpa se | vA0 1 -- (1) tadarthaM se prakRti - vikRtibhAva hI liyA jAtA hai / (2) artha ke sAtha nitya samAna hotA hai aura vizeSyaliGgatA bhI hotI hai / ) 628 -paJcamyansa bhayavAcaka zadhda subanta samartha ke sAtha samasta hote haiM vikalpa se / 626-- stokArthaka aura kRcchraprakRtika paJcamyanta ktAntaprakRtika ke sAtha samasta hotA hai vikalpa se / 630 - stokAdi se pare paJcamI kA aluk hotA hai uttarapada pare rahate / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSaH Re luguttarapade / stokAnmuktaH / antikAdAgataH / zrabhyAzAdAgataH / dUrAdAgataH / kRcchrAdAgataH / 631 'SaSThI 2 / 2 / 37 / subantena prAgvat / `rAjapuruSaH / 632 pUrvAparAdharottara mekadezinaikAdhikaraNe / 2 / 2 / 1 / zravayavinA saha pUrvAdayaH samasyante ekatvasaMkhyAviziSTazcedavayavI / SaSThIsamAsApavAdaH / pUrva ' kAyasya pUrvakAyaH / aparakAyaH / ekAdhikaraNe kim "pUrvazchAtrANAm | 633 a napuMsakam 2 / 2 / 2 / samAMzavAcyardhazabdo nityaM klIve sa prAgvat / adhaM pippalyAH, 'ardha pippalI / 634 saptamI zauNDeH 2 / 1 / 40 / 1- SaSThyanta samarthena subantena samasyate - ityarthaH / 2 - rAjapuruSaH - 'rAjan + Gas puruSa - su' ityalaukika vigrahe 'SaSThI' ityanena samAse prAtipadikatvema supo luki prantarvartinoM luptAM vibhaktimAzritya padatvAnnalope samudAyAt punaH sau rutve visarge 'rAjapuruSaH ' iti rUpaM sidhyati / 3 - pravayavavAcakAH zabdAH ityarthaH / 4 - pUrvakAya, ityAdau 'SaSThI' iti samAsaprAptAvapi sUtrAntaravidhAnaM pUrvAdizabdasya pUrvanipAtArtham / zranyathA 'maTho' iti samAsazAstre prathamAniddiSTatvena SaSThyantasya ( kAyAdizabdasya ) pUrvanipAtaH syAt / 5 - chAtrANAM bahutvena nAtrAdhikaraNaikatvamiti na samAsaH / 6- pippalIzabdasya SaSTyantatvAt 'ekavibhaktAvaSaSThyantavacanam' iti upasarjanatvAbhAvena gostriyorupasarjanasyeti na hrasvaH / subanta 931 - paThyanta kA prAtipadika subanta ke sAtha samAsa hotA hai vikalpa se 932 - zravayavI ke sAtha pUrvAdi zabda samasta hote haiM yadi vaha avayavI ekatva saMkhyA viziSTa ho / 933 - napuMsakaliMga meM nitya vartamAna samAMzavAcI ardha zabda zravayavivAcaka samartha sAtha samasta hotA hai vikalpa se / ke 634 - saptamyanta zabda zauNDAdika prakRtika samartha subanta ke sAtha samasta hote haiM / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 laghusiddhAntakaumudyAm saptamyantaM zauNDAdibhiH prAgvat / akSeSu zauNDa-akSazauNDaH / ityAdi / dvitIyAtRtIyetyAdiyogavibhAgAdanyatrApi tRtIyAdivibhaktInAM prayogavazAt samAso jheyH| 635 diksaMkhya saMjJAyAm 2 / 1 / 50 / 'saMjJAyAmeveti niyamAthaM sUtram / pUrveSukAmazamI / saptarSayaH / teneha nauttarA vRkSAH / paJca brAhmaNAH / 636 taddhitArthottarapadasamAhAre ca 2 / 1 / 51 / taddhitArtha viSaye uttarapade ca parataH samAhAre ca vAcye diksaMkhye prAgvat pUrvasyAM zAlAyAM bhavaH pUrvazAla iti, samAse jAte (sarvanAmno vRttimAtre puNvdbhaavH)| 637 dika pUrvapadAdasaMjJAyAM JaH 4 / 2 / 10 / asmAdbhavArthe JaH syAdasaMjJAyAm / 638 taddhiteSvacAmAdeH 7 / 2 / 117 / miti Niti ca taddhite'cAmAdaraco vRddhiH syAt / (236) yasyeti ca / paurvazAlaH / paJca 'gAvo dhanaM yasyeti tripade bahuvrIhI (dvandvatatpuruSayoruttarapade nityasamAsavacanam ) / 1-'vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' ityanena sihAvapi vidhirayaM saMjJAyAmeveti niyamAya / 2-pUrvaH + iSukAmazamI, iti vigrahaH / 'iSukAmazamI' iti grAmavizeSasya sNjnyaa| 3-paurvazAlaH-'pUrvA + Gi zAlA+hi' iti pralaukikavigrahe 'taddhitArthottarapadasamAhAre ceti samAse-prAtipadikatvAt supo luki sarvanAmnaH pUrvA zabdasya puvadbhAve 'dika 635-digvAcaka aura saMkhyAvAcaka zabdoM kA kevala saMjJA meM hI tatpuruSa samAsa hotA hai| 636-taddhitArtha ke viSaya meM uttarapada pare rahate aura samAhAra ke vAcya hone para digvAcaka aura saMkhyAvAcaka zabda samathe subanta ke sAtha samasta hote haiM / 637-dikpUrvapada samAsa se bhavArtha meM Ja pratyaya hotA hai asaMjJA meN| 638-jit , Nit taddhita pare rahate acoM ke Adi ac ko vRddhi hotI hai| (vA0-uttarapada pare rahate dvandva aura tatpuruSa samAsa nitya hotA hai / ) Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSaH 636 gorataddhitaluki 5 / 4 / 62 / gontAttatpuruSATTac syAt samAsAnto na tu tddhitluki| 'pnycgvdhnH| 640 tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH 2 / 1 / 42 / 641 saMkhyApUrvo dviguH 2 / 1 / 52 / taddhitArthatyatroktastrividhaH saMkhyApUrvI dvigusaMzaH syAt / 642 dvigurekavacanam 2 / 4 / 1 / dvigvarthaH samAhAra ekavat syAt / 643 sa napusakam 2 / 1 / 57 / samAhAre dvigurdvandvazca napuMsaka syAt / paJcAnAM gavAM samAhAraHpaJcagavam / pUrvapadAditi sUtreNa na pratyaye'nubandhalope 'yasyetice' tyAkAralope 'taddhiteSvacAmAdeH' ityAdivRddhau punaH sau rutve visarge 'paurvazAlaH' iti rUpa sidhyati / 1-paJcagavadhanaH- 'pacan+jas go+ jasa dhana + su' ityalaukikavi grahe tripade bahuvrIhau madhye pacana-gozabdayoH 'taddhitArthe' ti vA samAse prApta 'dvandvatatpuruSayoruttarapade nityasamAsavacanam' iti nitye samAse prAtipadikatvena subluki antarvartinI luptAM vibhaktimAzritya padatvena nakAralope 'pancago' ityasmAt 'goraddhitaluki' iti -'Taca' pratyaye anubandhalope 'pro' kArasyAvAdeze 'paJcagavadhana' iti samudAyAta punaH sau rutvaM visarge sidhyati 'pAgavadhana.' iti rUpam / 2-samAnavibhaktyantapadaviSayakastatpuruSaH 'karmadhAraya'-saMjJaka ityrthH| 3-ekavacanAnta ityrthH| 4--paJcagavam-'paJcana + prAma go+prAm' ityalaukikavigrahe samAhAre'theM taddhitArthottarapade...' ityAdinA samAse prAtipadikatvAta supo luki antattinI vibhaktimAzritya padatve nalope 'goratatitamuki' iti 636-gozabdAnta tatpuruSa se samAsAnta Tac pratyaya hotA hai, taddhita ke lun / meM nhiiN| 640-samAnAdhikaraNa tatpuruSa kI karmadhAraya saMzaza hotA hai| 649 saMkhyApUrva tatpuruSa kI dvigu saMzA hotI hai| 642-dvigvartha samAhAra ekavat hotA hai| 643-samAhAra meM dvigu aura dvandva sasaka hote haiN| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 laghusiddhAntakaumudyAm 644 vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam 2 / 1 / 57 / bhedakaM bhedya na samAnAdhikaraNena bahulaM prAgvan / nIlamutpalaM nIlotpalam bahulagrahaNAt kvacinnityam / kRSNasarpaH / kvacinna-rAmo jaamdgnyH| 645 upamAnAni 'sAmAnyavacanaiH 2 / 1 / 55 / ghana iva zyAmo ghanazyAmaH / zAkapArthivAdInAM siddhaye uttarapadalopasyopasaMkhyAnam / zAkrapriyaH pArthivaH = zAkapAthivaH / devapUjako brAhmaNo devavrAhmaNaH / 646 naJ 2 / 2 / 6 / na supA saha smsyte| 647 nalopo natraH 6 / 3 / 73 / naJo nasya lopa uttarapade / na brAhmaNaH abrAhmaNaH / 'Taca' pratyaye'nubandhalope'vAdeze saMkhyApUrvatvAd dvigusaMjJAyAM "dvigurekavacanam' ityekabadbhAve 'sa napuMsakam' iti napusakatve sorami pUrvarUpe 'paJcagavam' iti rUpam / 1-upamAnavAcakAni samAnadharmavAcakaiH samasyante, ityarthaH / 2-ivazabdopAdAnaM spaSTapratipattyartham / 3-ghanazyAmaH- 'ghana iva zyAmaH' iti vigrahaH / 'ghana+su zyAma + su' ityatra 'upamAnAni sAmAnyavacanaiH' iti samAse prAtipadikatvAt supo luki samu. dAyAt punaH sau rutve visarge sidhyati rUpaM 'ghanazyAmaH' iti / ( meghavat zyAma ityrthH)| 4-devabrAhmaNaH-'devapUjaka + su brAhmaNa+su' iti sthitau 'vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' iti samAse prAtipadikatvAt supo luki zAkapArthivAditpAduttarapadalope samudAyAt sau rutve visarge ca 'devabrAhmaNaH' iti rUpam / __144-bhedaka (vizeSaNa ) samAnAdhikaraNa bhedya (vizeSya ) ke sAtha bAhulya se samasta hotA hai| 645-upamAnavAcaka zabdoM kA samAna dharmavAcaka zabdoM ke sAtha samAsa hotA hai| (vA. zAkapAthivAdi kI siddhi ke liye uttarapada kA lopa hotA hai)| 646-'na' samartha subanta ke sAtha samasta hotA hai vikalpa se / 647-naJ ke na kA lopa hotA hai uttarapada pare rahate / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSaH 648 tasmAnnuDaci 6 / 3 / 74 / luptanakArAnnaJa uttarapadasyAjAdernuDAgamaH syAt / pAdau tu 'na' - zabdena (606) saha supsupeti samAsaH / 646 kugatiprAdayaH 2 / 1 / 18 / ete samarthena nityaM samasyante / kutsitaH puruSaH = kupuruSaH / 650 UryAdi-citraDAcazca 1 / 4 / 61 / 263 'anazvaH / naikadhe UryAdayazcavyantA DAjantAzca kriyAyoge gatisaMjJAH syuH / UrIkRtya | zuklIkRtya / paTapaTAkRtya / supuruSaH / (prAdayo gatAdyarthe "prathamayA) pragata AcArya: -- prAcArya: ( atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA) atikrAnto mAlAmiti vigrahe- 651 ekavibhakti cAparvanipAte 1 / 2 / 44 / vigrahe yanniyatavibhaktikaM tadupasarjanasaMjJaM syAnna tu tasya pUrvanipAtaH / 652 gokhiyorupasarjanasya 1 / 2 / 48 / 9 1 - pranazvaH - 'na praznaH' iti vigrahe 'azva + su na' ityatra 'nana' iti samAse 'na' ityasyopasarjanatvena pUrvanipAte prAtipadikatve supo luki 'na lopo naJaH' iti nalope pra azva' iti jAte 'tasmAnnuici'' iti nuDAgame'nubandhalope sau rutve visarge 'anazvaH ' iti rUpaM sidhyati | 1 - UrI, urarI, tantrI ityAdayaH / 3 - prazuklaM zuklaM kRtvA iti vigrahaH-- cvyantamidam / 4 - DAjantam / 5 - prAdayaH prathamAntena samarthena gata ityAcacaSu samasyante ityarthaH / 6 - dvitIyAntenetyarthaH / 647--luptanakAra naJ se uttara ajAdi zabda ko nuT kA Agama hotA hai / 646 -- ku aura gatisaMjJaka prAdi samartha subanta ke sAtha samasta hote haiM / 650 UryAdi vyanta aura DAjanta kI gati saMjJA ( vA0 - (1) prAdi gatyAdyartha meM prathamAnta ke sAtha krAntAdyartha meM dvitIyAnta ke sAtha samasta hote haiM / ) hotI hai kriyA ke yoga meM / samasta hote haiM / (2) zravyAdi 651 - vigraha meM niyatavibhaktika kI upasarjana saMjJA hotI hai para usakA pUrvanipAta nahIM hotA / 652 - upasarjana jo gozabda aura strIpratyayAnta, tadantaprAtipadika ko hrasva hotA hai / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 laghusiddhAntakaumudyAm upasarjanaM yo gozabdaH strIpratyayAntaM ca tadantasya prAtipadikasya hrasvaH syAt / ' atimAlaH / (avAdayaH kruSTAdyarthe tRtIyayA) avakraSTaH kokilyaaavkokilH| (paryAdayo glAnAdyartha caturthyA) pariglAno'dhyayanAyaparyadhyayanaH (nirAdayaH krAntAdyarthe paJcamyA ) niSkAntaH kaushaambyaaHnisskaushaambiH| 653 tatropapada saptamIstham 3 / 1 / 12 / saptamyante pade karmaNItyAdau vAcyatvena sthitaM yata kumbhAdi tadvAca kaM padamupapadasaMjJaM syaat|| 654 upapadamatiG 2 / 2 / 16 / upapadaM subantaM samarthena nityaM samasyate, atiGantazcAyaM samAsaH / kumbhaM karotIti kumbhkaarH| atiG kim-mA bhavAn bhRta, mAGi luGiti saptamInirdezAnmAkupapadam / ' gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAk subutpatteH / "vyaaghrii| ashvkriitii| kcchpiityaadi| 1-atimAlaH -- 'mAlA+prAma prati' ityalaukikavigrahe 'atyAdayaH krAntAdyatha dvitIyayA' iti vAttikena samAse 'ati' ityasyopasarjanasaMjJA pUrvanipAte subluki 'ekavibhakti cApUrvanipAte' iti mAletyasyopasarjanatve 'gostriyorupasarjanasya'ti hasve samuditAt sau vibhaktikArge sidhyati rUpam 'pratimAlaH' iti / 2-kauzAmbI = nagarI vizeSaH / 3-kumbhakAraH-'kumbhaM karoti' ityarthe karmaNyaNi vRddho 'kumbha + asa kAra' iti paSTayantenAlaukikavigrahe tatropapadaM saptamIstham' iti kumbhazabdasyopapadasaMjJAyAma 'upapadamati' iti samAse prAtipadikatvAt sau rutve visarga 'kumbhakAraH' iti sidhyati / 4-iyaM paribhASA / 5-vyAjighratIti vyAghrI-pAtazvopasarge' iti kapratyayaH / vyAGaH (subutpatteH prAka) prazabdena gatisamAsaH, tataH striyAM jAtilakSaNo GIS / anyathA na syAt; ( subantera samAse tu) kevalasya 'bra' zabdasya jAtivAcakatvA'bhAvAt jAtilakSaNoM, GISa na syAt; kintu TAp syAt / 6-prazvena krotA, iti vigrahaH, 'krItAtkaraNapUrvAt' iti GIS / atrApi subutpatteH prAgeva samAsaH / subantena samAse tu Tap syAta; natu GIS / 7-kacchena pibatIti kacchapI, 'kaH' pratyayaH jAtilakSaNo DoSa, vyAghrIvat / 653-sAtamyanta pada 'karmaNi' ityAdi meM vAcya rUpa se sthita kumbhAdi pada kI upapada saMjJA hotI hai| 654---upapada subanta kA samartha ke sAtha nitya samAsa hotA hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSaH 655 tatpuruSasyAGaguleH saMkhyAvyayAdeH 5 | 4 | 86 | saMkhyAvyayAderaGgulyantasya samAsAnto 'c syAt / dve aGgulI pramANamasya dvayaGgulam / nirgatamaGgulibhyo-niraGgulam / 265 656 ahaH sarvaikadeza saMkhyAta - puNyAcca rAtra: 5 / 4 / 87 / ebhyo rAtrerac syAzcAt saMkhyAvyayAdeH zrahargrahaNaM dvandvArtham / 657 rAtrAnAhAH pu Msi 2 | 4 | 26 | etadantau dvandva tatpuruSau puMsyeva / grahazva rAtrizvAhorAtraH ' / 'sarvarAtraH / saMkhyAtarAtraH / saMkhyApUrva rAtraM klIbam dvirAtram / trirAtram / 658 rAjAhaH sakhibhyaSTac 5 / 4 / 61 / etadantAttatpuruSATTac syAt / 'paramarAjaH / 656 zrAnmahataH samAnAdhikaraNajAtIyayoH 6 / 3 / 46 / - ahorAtraH:- prahazca rAtrizcetyatheM- 'zrahan + su rAtri + su' iti vigrahe dvandvasamAsesubluki 'grahaH sarvaikadezaH ityAdinA'cpratyaye bhatve 'yasyeti ca' itIkAralope paravalliGgaM bAdhitvA 'rAtrAnAhAH puMsi' iti puMstve 'rUparAtrirathantareSu' iti nasya rutve 'hazicetyutve guNe samudAyAd vibhaktikAyeM sidhyati rUpam 'zrahorAtraH' iti / 2- sarvA rAtryaH saGkhyAtA rAtryaH iti vigrahaH / 3 - evaM dharmarAjaH, bhojarAjaH, tathA " . uttamAhaH, paramaH haH, puNyAham, evaM kRSNasakhaH, paramasakhaH, vidvatsakhaH ityAdi / , 655 - saMkhyA aura avyaya haiM Adi meM jisake, aise aMgulI - zabdAnta tatpuruSa se Taca pratyaya hotA hai / 656- zrahan 2. sarva, ekadeza, saMkhyA aura puNya se para rAtri zabda se ac pratyaya hotA hai / cakAra se saMkhyA'vyayAdipUrvaka rAtri zabda se bhI / 657 - rAtra, zrahna aura graha ye haiM anta meM jisa tatpuruSa aura dvandva ke, ve pulliMga hote haiM / 658 rAjan, grahan aura sakhi zabda ye haiM anta meM jisake, aise tatpuruSa se Tac pratyaya hotA hai / 656 - mahat zabdako AkAra antAdeza hotA hai samAnAdhikaraNa uttarapada pare rahate aura jAtIyar pratyaya pare rahate / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm mahata kAro 'ntAdezaH syAt samAnAdhikaraNe uttarapade jAtIye ca pare / 'mahArAjaH / prakAravacane jAtIyara / mahAprakAro = mahAjAtIyaH / 660 dvayaSTanaH saMkhyA yAmabahuvrIhyazItyoH 6 / 3 / 47 / zrAt syAt / dvau ca daza ca dvAdaza / zraSTAviMzatiH / 661 paravalliGga dvandva tatpuruSayoH 2 / 4 / 26 / 2 etayoH parapadasyeva liGga syAt / kukkuTamayUryAvime / mayUrIkukkuTAvimau / ardhapippalI ( dviguprAptApannAlaM pUrva gatisamAseSu pratiSedho vAcyaH ) paJcasu kapAleSu saMskRtaH paJcakapAlaH = puroDAzaH / 62 prAptApanne ca dvitIyayA 2 / 2 / 4 / 266 samasyete / akArazcAnayorantAdezaH / prApto jIvikAM prAptajIvikaH / ApannajIvikaH alaM kumAryai alaM kumAriH / " ata eva jJApakAt samAsaH / niSkauzAmbiH / rAjan + su' itya samAse subluki 1 - mahArAjaH - mahA~zcAsau rAjA = mahArAja: 'mahat + su laukika vigrahe sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnaiH iti sUtreNa 'rAjAhaH sakhibhyaSTac' iti Taci bhatve 'nassaddhite' iti Tilope ' zrAnmahataH ....' ityAdinA takArasyAtve savaradIrghe sau vibhaktikAyeM sidhyati rUpa 'mahArAja : ' iti 2 - ardhapippalI - pradhaM pippalyA - iti vigrahe 'pradhaM + su pippalo + Gas' ityatra zra napuMsakam' iti samAse supo luki 'paravalliGgaM...' ityAdi strItve sau tasya lope 'ardhapippalI' iti rUpaM siddham / 3 - paravalliGgasyeti zeSaH / 4 - laMkumAriH kumArI + De pralam' iti vigrahe 'dviguprAptApanA...' ityAdi prAtiSedhasAmarthyAt samAse subluki paravalliGgatvaniSedhe 'ekavibhakta cApU'nipAte' iti 'kumArI' zabdasyopasarjanatve 'gostriyorupasarjanasye' ti hrasve sau vibhaktikArye sidhyati rUpam 'alaMkumAri:' iti / 5- dviguprAptApannetyAdipratiSedhAdityarthaH / 666-dvi aura aSTan zabda ko prAtva hotA hai saMkhyA pare rahate, bahuvrIhi ra zIti zabda pare rahate nahIM / 661--dvadva aura tatpuruSa meM para pada ke samAna liMga hotA hai / ( vA0-dvigu, prApta, Apanna, pUrva aura gati samAsa meM para pada ke samAna liMga nahIM hotA / ) *662 - prApta aura Apana dvitIyAnta ke sAtha samasta hote haiM, prakAra antAdeza bhI hotA hai 1 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuvIhiH 267 663 ardharcAH pusi ca 2 / 4 / 31 / ardharcAdayaH zabdAH puMsi klIbe ca syuH / ardharcaH, ardharcam / evaM dhvajatIrtha-zarIra-maNDapa-yUpa-dehAG kush-paatr-suutraadyH| sAmAnye napuMsakam / mRdu pacati / prAtaH kamanIyam / iti tatpuruSaH / atha bahuvrIhiH 664 'zeSo bahuvrIhiH 2 / 2 / 23 / adhikAro'yaM prAradvandvAt / 665 anekamanyapadArtha 2 / 2 / 24 / anekaM prathamAntamanyasya padasthArthe vartamAnaM vA samasyate sa bahuvrIhiH / 666 saptamIvizeSaNe bahutrIhau 2 / 2 / 35 / saptamyantaM vizeSaNaM ca bahuvIhI pUrva syAt / ata eva jJApakA vyadhikaraNapado bhuvriihiH| 667 haladantAt saptamyAH saMjJAyAm 6 / 3 / / 1-uktAdanyaH zeSaH, dvitIyA zritetyAdinA ( zAstreNa ) yasya trikasya ( vibhaktaH) viziSyasamAso noktaH sa zeSaH, prathamAntaH ityarthaH / 2-prathamAntAnAmeva bahuvrIhi. riti saptamyantasya tatra sambhava aiva nAstIti saptamyantasya 'saptamI vizeSaNe....' iti sUtre pUrvanipAtavidhAna vyartha sad jJApayati 'bhavati vyavikaraNapado'pi bahujIhiH kvaciditi' / yathA-kaeThekAlaH / zarebhyo janma yasya sa zarajanmA = SaDAnanaH / 663-adhAdigaNapaTita zabda pulliGga aura napusakaliGga meM hote haiM / iti ttpurussH| atha bahuvrIhiH 664-'cArthe dvandvaH' sUtra taka bahubrAhi kA adhikAra jAtA hai| 665-aneka prathamAnta anya pada ke artha meM vartamAna vikalpa se samasta hote haiM, vaha samAsa bahuvrIhi kahalAtA hai| 666-saptamyanta aura vizeSaNa kA bahuvrIhi meM pUrvanipAta hotA hai / 667-halanta aura zradanta se pare saptamI kA aluka hotA hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm halantAdadantAt saptamyA alukka / 'kaNThekAlaH / prAptamudakaM yaM prAptodako grAmaH / UDharatho'naDvAn / upahRtapazU rudraH / udghRtaudanA = sthAlI / 4pItAmbaro = hariH / vIrapuruSako = grAmaH / ( prAdibhyo dhAtujasya vAcyo vA cottarapadalopaH ) / prapatitaparNaH praparNaH / ( naJo'styarthAnAM vAcyo vA cottarapadalopaH ) avidyamAnaputro'putraH / 6 668 striyAH puMvadbhASitapuMskAdanUG samAnAdhikaraNe striyAmapUraNIpriyAdiSu 6 | 3 | 34 / 268 1- kaNThe kAla. - kaNThe kAlo yasyeti vigrahe saptamI vizeSaNe bahuvrIhau' iti saptamyantasya samAse pUrvanipAtavidhAnAt jJApanAd 'zranekamanyapadArthe' iti vyadhikaraNe bahudhIhisamAse 'kaNThe' ityasya pUrvanipAte ca 'haladantAt saptamyAH' iti saptamyA praluki prAtipadikatvena sorluki samudAyAt punaH sau rutve visarge sidhyati rUpaM ' kaNThe kAla:' iti / 2-UDho ratho yena / 3-upahRtaH pazuryasmai uddhRta zrodano yasyAH pItAni zrambarANi yasya, vIrAH puruSA yasmin iti vigrahAH / 4 - pItAmbaraH -pItAni prambarANi yasyeti vigrahe 'pIta + jas_ zrambara + jas' iti sthitau ' zranekamanyapadArthe' iti bahuvrIhau samAse subluki prAtipadikatvena punaH sau rutve visarge ca pItAmbaraH' iti rUpam / 5 - praparNaHprazabdasya patitazabdena 'prAdayo gatAdyarthe' iti samAse sidhyati rUpaM 'prapatitama' iti / 'prapatita + supaNaM + su' ityalaukika vigrahe 'prAdibhyo dhAtujasya vAcya ityAdinA samAse prapatitetyatra dhAtujasya 'pati' ityasyottarapadasya lope ca punaH sau rutve visarge sidhyati rUpaM 'praparNaH' iti / 6 - putraH - zravidyamAnaH putro yasyetyatra 'navo'styarthAnAM vAcyo vAcottarapadalopaH' ityanena vAtikena samAse sati 'vidyamAna' zabdasyottarapadasya lope sati prAtipadikatvAt supo luki punaH samudAyAt sau vibhaktikAyeM 'aputraH' iti rUpama / " S ( vA0- ( 1 ) prAdi se pare dhAtuja kA anya pada ke sAtha samAsa hotA hai aura uttarapada kA lopa hotA hai vikalpa se / (2) natra se pare astyarthavAcaka zabda kA antya pada ke sAtha samAsa hotA hai aura uttarapada kA lopa hotA hai vikalpa se ) / 668 - pravRttinimitta ke eka hone para bhASitapuMska se pare UGa ke prabhAvavAle strIvAcaka zabda ke pu MvAcaka ke samAna rUpa hote haiM, samAnAdhikaraNa strIliGga, uttarapada pare rahate, pUraNIpriyAdi pare rahate nahIM / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuvrIhiH 266 ukta puskAdanUGa UGo'bhAvo'syAmiti bahuvrIhinipAtanAt paJcamyA aluk SaSThayAzca luk / tulye pravRttinimitte yaduktapuMskaMtasmAtpara UGo'bhAvo yatra tathAbhUtasya strIvAcakazabdasya pavAcakasyeva rUpaM syAta samAnAdhikaraNe strIliGga uttarapade, na tu pUraNyAM priyAdau ca parataH / (652) gostriyoriti hsvH| 'citraguH / 'rUpavadbhAryaH / anUkim- vAmorUbhAryaH / 666 appUraNIpramANyoH 5 / 4 / 116 / pUraNArthapratyayAntaM yat stroliGga tadantAt pramANyantAcca bahuvrIherapsyAt / kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAM tAH 'kalyANIpaJcamA raatryH| strI pramANI yasya sa "strIpramANaH / apriyAdiSu kim-kaNyANIpriyaH, ityAdi / 670 bahuvrIho sakthyaNoH svAGgAt pac 5 / 4 / 113 / svAGgavAci sakthyakSyantAd bahuvrIheH Sac syAt / dIrghasakthaH / jala 1-citraguH-citrA gAvo yaspetyatra 'citrA+jasa go+jas' iti sthite 'anekamanyapadArthe' iti samAse subluki 'sriyAH pUMvad....' ityAdinA citreti zabdasya puvadbhAve TApo nivRttau gozabdasya upasarjanatve 'gostriyo....' iti hrasve 'catragu' ityasmAt samastAt punaH so rutve visarge ca sidhyati rUpaM 'citraguH' iti / 2-rUpavatI bhAryA yasyeti vigrahaH / 3-pratra-UkArasya na hramvaH / 4-atra 'paJcamI' iti pUraNArthapratyayAntatvAt na puva dbhaavH| apa-pratyaye-'yasyeti ca' iti ikAralopaH 5-strIpramANaH-strI pramANI yasyeti laukikavigrahe 'stro' zabdasya 'striyAH puMvad iti vadbhAve prApte 'appUraNI priyAdiyu' iti tanniSeve'nyapadArthasya pustvena 'pramANI' ityatra sropratyayasya nivRttau strIpramANa' ityasmAt samudAyAtsau vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'strIpramANaH' iti / 6-yasyeti ca' iti ikAralopaH 4-jalajAkSI-jalaje ( iva ) akSiNI yasyAH 'jalaja + prau akSi + prau' iti sthitau anekamanyapadArthe' iti samAse sapo luki 'jalajAkSi' ityasmAta 'bahanIhI sakthyakSNo...' ityAdinA 'Sa' pratyaye'nubandhalope 'yasyeti ce' tIkAralope pacaH SitvAt striyAM GoSi pratyaye sau tallope ca rUpaM 'jalajAkSI' iti / 666 pUraNArthaka pratyayAnta jo strIliMga, tadanta se aura pramANyanta bahuvrIhi~ meM ap pratyaya hotA hai| 670- svAGgavAcI sakthi aura akSyanta bahuvrIhi se Sac pratyaya hotA hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 laghusiddhAntakaumudyAm jAkSI / svAGgAt kim- 'dIrgha sakthizakaTam, sthUlAkSA = veNuyaSTiH / (661) zravaNo'darzanAditi vacyamANo'c / 671 dvitribhyAM Sa mUrdhnaH 5 / 4 / 115 / zrabhyAM mardhnaH SaH syAd bahuvrIhau ' dvimUrdhaH / trimUrdhaH / 672 antarbahirbhyAM ca lomnaH 5 / 4 / 117 / hastyAdi varjitAdupamAnAt parasya pAdazabdasya lopaH syAd bahuvrIhau / vyAghrasyeva pAdAvasya vyAghrapAt / RhastyAdibhyaH kim- hastipAdaH, kusuulpaadH| 674 saMkhyA- su-pUrvasya 5 / 4 / 140 / pAdasya lopaH syAt samAsAnto bahuvIhau / dvipAt / supAt / 675 udvibhyAM kAkudasya 5 | 4 | 148 | 6 lopaH syAt / "utkAkut / vikAkut 675 pUrNAd vibhASA 5 | 4 | 146 | 1 - prAriNasthasyaivAGgasaMjJeti na San / 2 - dvau mUrdhAnau yasyeti vigrahaH 'nastaddhite' ityanena Tilope dvimUrdhaH, evaM trimUrdhaH / zrantalamAni yasyeti vigraha: 'nastaddhite' iti TilopaH / evaM bahilamaH / 4 - pralo'ntyasyeti tadantasyAkArasya / 5 - udgataM kAkudaM tAlu yasya / 4 - vigataM kAkudaM yasyeti vigrahaH / = 671 - dvi-tri- zabdapUrvaka mUrdhana zabdAnta se Sa pratyaya hotA hai bahubrIhi samAsa meM / 662 - antar aura bAhira - zabdapUrvaka loman zabdAnta se ap pratyaya hotA hai bahubrIhi samAsa meM 1 673 - - hastAdi se bhinna upamAnavAcaka zabda se pare pAdazabda kA lopa hotA hai bahubrIhi samAsa meM / 674 - saMkhyA aura su-pUrvaka pAda zabda kA lopa hotA hai samAsAnta bahubrIhi meM / 675 - ut aura vi-pUrvaka kAkuda zabda kA lopa hotA hai bahuvIhi meM / 976 - pUrNa-pUrvaka kAkuda zabda kA lopa hotA hai vikalpa se / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuvrIhiH pUrNakAkut, pUrNakAkudaH / 677 suhRd-duhRdau mitrAmitrayoH 5 / 4 / 150 / sudurjyA hRdayasya hRdbhAvo nipAtyate / suhRnmitram | durhRdamitraH / 678 uraH prabhRtibhyaH kap 5 / 4 / 151 / 676 kaskAdiSu ca 8 | 3 | 48 | 271 egviNa uttarasya visargasya po'nyasya tu saH / iti saH / 'vyUDhoraskaH / 'priyasarpiSkaH / 680 niSThA 2 / 2 / 36 / aniSTAntaM bahuvrIhau pUrvaM syAt / yuktayogaH / 681 zeSAd vibhASA 5 / 4 / 154 | anuktasamAsAntAt bahuvrIheH kap vA 'mahAyazaskaHH / " mahAyazAH / iti bahuvrIhiH / vyUDhoraskaH--vyUDham uro yasyetyatra 'vyUDha + su uras + su' ityatra 'anekamanyapadArthe' iti samAse supo luki 'vyUDhorasa' zabdAt samastAt 'uraH prabhRtibhyaH kapU' iti 'ka' pratyaye sasya rutve visarge 'kaSkAdiSu ce 'ti visargasya satve prAtipadikatvena 'vyUDhoraska' zabdAt sau vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'vyUDhoraska' iti / 2 - priyaM sarpiH (dhRtaM) yasyeti vigraha 5 - ubhayatra 'zrAnmahata' ityAtvam / 677 --su, dur pUrvaka hRdaya zabda ko hRd grAdeza hotA hai kramazaH mitra aura zatru artha meM / 678-uraH prabhRtigaNapaThita zabdoM se kap pratyaya hotA hai / 676 - kaskAdigaNapaThita zabdoM meM iNa se pare visarga kopa hotA hai / anyatra sa hotA hai / 680 - niSThAnta kA vahuvrIhi meM pUrvanipAta hotA hai / 681 - anukta samAsAnta bahuvrIhi se kap pratyaya hotA hai / iti bahuvrIhiH / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 laghusiddhAntakaumudyAm atha dvandvaH 682 cArthe dvandvaH 2 / 2 / 26 / anekaM subantaM cArthe vartamAnaM vA samasyate; sa dvndvH| 'samuJcAyAnvAcayetaretarayoga-samAhArAzcArthAH / tatra 'IzvaraM guruM ca bhajasva' iti paraspara nirayekSasyAnekaspaikasminnanvayaH = samuccayaH / 'bhikSAmaTa gAM cAnaya' iti anytrsyaanussnggiktvenaanvyo'nvaacyH| anayorasAmarthyAt samAso na / dhavakhadirau chindhi iti militAnAmanvayaH itaretarayogaH / saMzAparibhASam (iti) smuuhH-smaahaarH| 683 rAjadantAdiSu param / 2 / 2 / 31 / eSapUrvaprayogArha paraM syAt / dantAnAM raajaa-raajdntH| (dharmAdiSvaniyamaH) arthadharmoM, dharmArthAvityAdi / 684 dvandva ghi 2 / 2 / 32 / dvandva ghisaMzaMpUrva syAt / harizca harazva-hariharau 185 'ajAdyadantam 2 / 2 / 33 / idaM dvandve pUrva syAt IzakRSNau / 186 "alpAcataram 2 / 2 / 34 / 1--eSu itaretarayoge samAhAre ca samAsaH, nAnyatrA'sAmarthyAt / 2-dhavakhadirauatra 'chindhi' kiyAyAm itaretarayogarUpacakArArthe 'dhavazca khadirazceti' 'cArthedvandvaH' iti samAse mubluki samastAdauvibhaktau vRddhoM sidhyati rUpaM 'dhavaladirauM' iti / 3-patra 'SaSThI' iti sUtreNa samAsaH, dantazabdasya upasarjanatvAt pUrvanipAto yukta prAsIt / 4-prajAdi prakArAntam / 5--itarApekSayA yasmin nyUnA pracaH syustasya pUrva. prayogaH ityrthH| atha dvandvaH 982--aneka subanta ca ke artha meM vartamAna samasta hote haiM 'vekalpa se / 673-rAjadantAdigaNapaThita pUrvaprayoga ke yogya zabdoM kA para prayoga ho / 684--dvandva samAsa meM ghisaMjJaka kA pUrva nipAta hotA hai| 985--dvandva samAsa meM ajAdi adanta kA pUrvanipAta hotA hai / 986--dvandva samAsa meM alpActara kA (thoDe ac vAle kA) pUrvanipAta hotA hai / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsAntAH 273 shivkeshvau| 187 pitA mAtrA 1 / 2 / 70 / mAtrA sahoto pitA vA ziSyate / mAtA ca pitA ca pitaro, 'mAtApitarau vaa| 688 dvandvazca prANi-tayaM-senAGgAnAm 2 / 4 / 2 / eSAM dvandva ekavat / pANipAdam / "mArdaGgikavaiNavikam / rathikAzvAroham / 186 dvandvAMccudadhahAntAt * samAhAre 5 / 4 / 106 / cavargAntAddaSahAntAcca dvandvATTac syAt samAhAre / vAk ca tvakca'vAktvacam / tvaktrajam / zamIdRSadam / vAktviSam / chAtropAnaham / samAhAre kim-praavRttshrdau| / iti dvandvaH / atha samAsAntAH 660 RkparabdhaH pathAmAnakSe 5 / 4 / 74 / 1-pitarau- mAtA ca pitA cetyatra 'mAtR + su pitR + su' iti sthitI 'cArthoM dvandvaH' iti samAse supo luki 'pitA mAtrA' iti vA 'pitR' zabdasyaikazeSe 'mAtR' zabdasya lope prAtipadikatvAdau vibhaktI 'Rto Gi sarvanAmasthAnayo' riti guNe raparatve 'pitarau' iti rUpam / ekazeSAbhAvapakSe tu 'mAtApitarauM' iti rUpam / 2-'piturdazaguNA mAtA gauraveNAtiricyate' iti abhyahitatvAt (pUjyatvAta) mAtRzabdasya pUrvanipAtaH, 'mAnaG RtaH' iti pAnaGa / 3 -ekavacanAntaH / 4-prANyaGgAdAharaNam--pANo va pAdau ceti vigrhH| 5-tUryAGgodAharaNam-mArdaGgikazca vaiNavikazceti vigrahaH / 6-senAGgo. dAharaNam-rathikAca azvArohAzceti vigrahaH / 7-dkaar-sskaar-hkaaraantaaccetyrthH| -vAkavacam-vAka ca tvak cetyatra samAhAre'rthe 'cArthe dvandvaH' iti samAse subluki 687 - mAtR zabda ke sAtha kahA gayA pitR zabda vikalpa se zeSa rahatA hai / 688-prANi tUrya senAGga kA dvandva ekavat hotA hai| 686-cavAnta, dAnta, SAnta, hAnta, samAhAra dvandva se Taca pratyaya hotA hai / iti dvndvH| atha samAsAntAH 660-Rk-pU-apa-dhU haiM anta meM jisake, aise samAsa se apratyaya hotA hai, akSArthaka dhU hai anta meM jisake aise ko chor3a kara / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 laghusiddhAntakaumudyAm a anakSe iti cchedaH / RgAdyantasya samAsasya 'a' pratyayo'ntAvayavaH syAt,akSe yA dhUstadantasya tu n| 'ardharcaH / viSNapuram / vimalApaM - srH| rAjadhurA / akSe tu akSadhUH dRddhghuurkssH| 'sakhipathaH / "ramyapatho deshH| 661 akSaNo'darzanAt 5 / 4 / 76 / acatuHparyAyAdakSNo'c syAt samAsAntaH / gavAmakSIva-- gavAkSaH / 662 upasargAdadhvanaH 5 / 4 / 85 / pragato'dhvAnaM prAdhvo rthH| 663 na pUjanAt 5 / 4 / 66 / pUjanArthAt parebhyaH samAsAntA na syuH| (svtibhyaamev| suraajaa| atiraajaa| iti samAsAntAH atha taddhitAH RE4 samarthAnAM prathamAdvA 4 / 1 / 82 / ekavadbhAve 'dvandvAccUdaSahAntAd' ityAdinA Taci napusake sau sorapi sidhyati rUpaM 'vAkavacam' iti / iti dvndvH| 1-RcaH ardham iti vigrahaH ardha napusakam iti samAsaH / 1-vimalAH = nirmalA sApo = jalAni yatra / 3-rAjJo dhUH, rAjadhurA, sssstthiismaasH| 4-sakhyuH panthAHsakhipathaH, bhasya tterlopH| 5-ramyaH panthA yasmin / 6-cakSuSo'vAcakAdi yarthaH / 7yasyeti ca ilopH| 8-iSTiriyam / iti samAsAntaprakaraNam / 6- samarthAnAM madhye yaH prathamaH tasmAt-arthAt sUtra prathamocarita-zabdabAdhyAt pratyayo vA syAditi sUtrArthaH / 161 cakSubhinnavAcaka akSi zabda se samAsAnta aca pratyaya hotA hai| 662-upasargapUrvaka adhvan zabda se ac pra yaya hotA hai| 163-pUjArthaka se pare samAsA ta pratyaya nahIM hote / iti samAsAntAH atha taditeSu sAdhAraNapratyayAH 194 isa sUtra kA 'prAgdizo vibhaktiH' se pUrvaM taka adhikAra jAtA hai / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caddhivAH idaM padatrayamadhikriyate prAgdiza iti yAvat / 665 azvapatyAdibhyazca 4 / 1 / 84 / ebhyo'N syAt ' prAgdIvyatIyeSvartheSu / azvapaterapatyAdi zrAzvapatam / gANapatam / 666 dityadityAditya- patyuttarapadAkhyaH 4 / 1 | 85 | dityAdibhyaH patyuttarapadAcca prAgdIvyatIyeSvartheSu yaH syAt / aNo'pavAdaH / diterapatyaM daityaH / zraditerAdityasya vA ( apatyam) / 275 667 halo yamAM yami lopaH 8 / 4 / 64 / halaH parasya yamo lopaH syAd vA yami / iti yalopaH / zrAdityaH / "prAjApatyaH (devAdyaJaJa) daivyam / daivam / (bahiSaSTilopo yaJ ca ) 'bAhyaH / (Ikak ca) vAhIkaH / 1 - - prapatyAdiSu / 2 - Azvapatam - prazvapaterapatyamiti vigrahe 'zrazvapati' zabdAd 'azvapatyAdibhyazce' tyaNa pratyaye'nubandhalope prAtipadikatvena supo luki 'taddhiteSvacAmAdeH' iti zrAdivRddhau bhatve 'yasyeti ca' itIkAralope 'kRttaddhitasamAsAzce' ti prAtipadikatvena sorami pUrvarUpe 'Azvapatam' iti rUpam / -- ' prAgdIvyato'N' iti sAmAnyaprAptasyA'raNaH, 'zrazvapatyAdibhyazca' iti prAptasya cAraNA'pavAda ityarthaH / 4- zrAdityaH-'zraditerapatyaM pumAn' ityarthe 'zraditi' zabdAt 'dityadityAditya .. ityAdinA 'rAya' pratyaye'nubandhalope prAdivRddhau ikAralope ca prAtipadikatvAt sau rutve visarge 'AdityaH' iti rUpam / (athavA ' zrAdityasyApatyaM mumAn' iti vigrahe 'prAditya' zabdAt 'Ja' zrAdivRddhau zrakAralope 'halo yamAM yami lopaH' iti yalope vibhaktikArye sidhyati rUpam 'zrAdityaH' iti / 5- prajApaterapatyaM pumAn prAjApatyaH / 6 - bahirbhavo bAhyaH, bAhIkaH, iti ca / 665 -- zvapatyAdigaNapaThita zabdoM se RNa pratyaya hotA hai prAgdIvyatIya athoM meM / 665 -- diti zraditi Aditya aura patyuttara pada se rAya pratyaya hotA hai prAgdIvyatIya thoM meN| 667 -- hala se pare krama se yama kA lopa hotA hai yama pare rahate vikalpa se / ( vA0 - (1) deva zabda se yaJ aura tra pratyaya hote haiM prAgdIvyatIya athoM meM / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 laghusiddhAntakaumudyAm 668 kiti ca 7 / 2 / 118 / kiti taddhite cAcAmAderaco vRddhiH syAt / bAhIkaH / ( ' gorajAdiprasaGge yat morapatyAdi-gavyam / 666 utsAdibhyo'Ja 4 / 1 / 86 / 3 zrautsaH / ityapatyAdivikArAntArthAH sAdhAraNa-pratyayAH / athApatyAdhikAraH 1000 strIpuMsAbhyAM naJsnatra bhavanAt 4 | 1 | 87 | dhAnyAnAM bhavane ityataH prAgartheSu strIpuMsAbhyAM kramAnnaJ-snaJau staH / *strainnH| "pauMsnaH " 1001 tasyApatyam 6 / 1 / 62 / SaSThayantAt kRtasandheH samarthAdapatye'rthe uktA vakSyamANAzca pratyayA vA syuH } 1-'prac' prAdiryasya saH - prajAdiH pratyayaH, zraNAdiH tatprAptau gozabdAd yat syAdityarthaH / 2 - 'vAnto yi pratyaye' ityav / 3 - utsa - mahAnasa - pRthvI - ityAdayaH utsAdayaH / 8- striyA prapatyam pumAn, strISu bhavaH, strINAM samUha iti vA vigrahaH, natra pratyayaH, gatvama, AdivRddhizva straiNaH / 5 - vigrahaH straiNavat, snaJpratyaye svAdiSviti padatvAt sayogAntasyeti salopaH / zrAdivRddhizca 'pausnaH' / (2) vahiS zabda kI TikA lopa hotA hai aura yaJ pratyaya bhI hotA hai / (3) bahiS zabda se Ikak pratyaya hotA hai aura Ti kA lopa bhI hotA hai ) / 1 668 acoM ke madhya meM Adi c ko vRddhi hotI hai ki taddhita pare rahate / ( vA0 - ajAdi pratyayoM ke prasaMga meM gozabda se yat hotA hai prAgdIvyatIya athoM meM / ) 666 - utsAdigaNa paThitazabdoM se zraJ pratyaya hotA hai / zrathApatyAdhikAraH 1000-'dhAnyAnAM bhavane kSetre' se pUrva athoM meM 'strI aura pu Ms zabda se naJ aura na pratyaya hote haiM / 1001 - kRtasandhi SaSThyanta samartha subanta se kahe gaye aura vakSyamANa pratyaya patya artha meM bikalpa se hote haiM / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 taddhitAH 1002 oguNaH 6 / 4 / 146 / uvarNAntasya bhasya guNastaddhite / upagorapatyamopagavaH' / AzvapataH / daityaH / zrautsaH / straiNaH / posnH| 1003 aAtyaM pautraprabhRti gotram 4 / 1 / 162 / apatyatvena vivakSitaM pautrAdi gotrasaMzaM syAt / 1004 eko gotre 4 / 1 / 63 / gotre eka evApatyapratyayaH syAt / upagorgotrApatyam aupgvH| 1005 gargAdibhyo yaJ 4 / 1 / 105 / gotrApatye / gargasya gotrApatyaM gArgyaH vAtsyaH / 1006 yozca 2 / 4 / 64 / gotre yadyaJantamaJantaM ca tadavayavayoretayorluk syAttatkRte bahutna tu striyAm / gargAH / vtsaaH| '1007 jIvati tu vaMzye yuvA 4 / 1 / 163 / 1-aupagavaH-'upagorapatyaM pumAn' ityaya 'upagu' zabdAt paSThayantAt tasyApatyam' ityaNapratyaye subluki prAdivRddhau 'morguNaH' iti guNe'vAdeze vibhaktikAyeM 'praupagavaH' iti ruupm| 2-atra upaguzabda eva pratyayaM labhate na tu punaH 'propagava' zabdA, arthAt gotrApatye'Na eva bhavati na tu tadantAtpunaH 'ina' / 4-pAdivRddhiH, 'yasyeti ca' itylopH| evaM vAtsya' ityatrApi / 4. vAtsyaH -vatsasya gotrApatyaM pumAnityarthe SaSThyantAd 'vatsa'zabdAt 'gargAdibhyo yatra' iti yani subluki matve 'yasyeti ce' tyakAralope mAdivRddhau prAtipadikatvena sau vibhaktikAroM sidhyati rUpaM 'vAtsyaH' iti (bahuvacane tu 'yavinozca' iti yo luki yanimittakavRddherapyabhAve vibhaktikAryo 'vatsAH' iti ) / 1002-uvarNA-ta bhasaMjJaka ko guNa hotA hai taddhita pratyaya pare rahate / 1003-apatyarUpa se vivakSita potrAdi kI gotra saMjJA hotI hai| 100 -gotra artha meM eka hI apa yasaMjJaka pratyaya hotA hai| 1005 gargAdigaNapaThita SaSThayanta samartha subantase yaJ pratyaya hotA hai gotra artha meN| 1006-gotra artha meM jo yAnta aura aanta, usake avayava yA aura aJ kA luka hotA hai bahuvacana meM. strIliGga meM nhiiN| 2007-vaMza meM pitrAdi ke jIvita rahane para pautrAdi ke jo apatya caturthAdi, unako yuvA saMjJA hotI hai| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 laghusiddhAntakaumudyAma vaMzye pitradau jIvati pautrAderyadapatyaM caturthAdi 'tA vasaMzameva syAt / 1008 gotrAdya nyastriyAm 4 / 1 / 14 / yUnyapatye gotrapratyayAntAdeva pratyayaH syAt , striyAM na tu yuvasaMjJA / 1006 yajiozca 4 / 1 / 101 / gotra yo yatriau tadantAt phaka syAt / 1110 AyaneyInIyiyaH pha-Dha-kha-cha-ghAM pratyayAdInAm 7 / 1 / 2 / pratyayAdeH phasya Ayan, Dhasya eya, khasya In, chasya Iy, ghasya iya syuH| gargasya yuvApatyaM mAAyaNaH / dAkSAyaNaH / 1011 ata iJ 4 / 1 / 65 / apatya'rthe / daakssiH| 1012 bAhvAdibhyazca 4 / 1 / 66 / "bAhaviH / auDulomiH / (lomno'patyeSu bahupvakAro vaktavyaH) 'uDulomAH / prAkRtigaNo'yam / 1-natu gotrasaMjJamityarthaH / 2-gAAyaNaH-yamantAt gargazabdAt ( gAryAt ) yuvApatye'rthe 'yabhitrozce' ti phaki 'prAyaneyI....' ityAdinA phasyAyanAdeze bhatve yasyetica' ityakAralope gapve prAdipadikatvAt vibhaktikAryo sidhyati rUpaM 'gAgryAyaNaH' i'ta / 3-iantAd 'dakSa' zabdAt ( dAkSaHH) phak / 4-Isa syaadityrthH| 5-'porguNaH' iti gurapo'vAdezaH, prAdivRddhizca / 6-uDUnIva ( = nakSatrANIva ) lomAni yasya sa 'uDulomA' uDulomno'patyaM pumAna-auDalomiH / 'nastaddhite' iti TilopaH 7-bahuvacaneSu / 8aulomiH, prauDulomI, uDulomAH / pauDulomim, uDulomAn / ityAdi / 1008 gotrapratyayAnta se hI yuvApatya artha meM pratyaya hotA hai, strIliGga meM yuva saMjJA nahIM hotii| 1006-gotra artha meM yAnta aura iJanta se phaka pratyaya hotA hai yuvApatya artha meM / 1.10 pratyaya ke Adi sthita pha-Dha-kha-cha-gha ke sthAna meM krama se prAyana eya Ina-Ib-iya Adeza hote haiN| 1011-adanta se iJ pratyaya hotA hai apatya artha meM / 1012 bAhvAdigaNapaThita zabdoM se iJ pratyaya hotA hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 1013 nRSyAnantarye vidAdibhyo'Ja 4 / 1 / 104 / ye tvatrAnRSayastebhyo 'patye'nyatra tu gotre / vidasya gotraM - vedaH / vaido vidAH / ' putrarayApatyaM - pautraH / pautrau / pautrAH / evaM dauhitrAdayaH / 1014 zivAdibhyo'Na 4 / 1 / 112 / / apatye / zavaH / gAGgaH / 1015 RSyandhaka vRSNi -kurubhyazca 3 4 / 1 / 114 / RSibhyaH- vAsiSThaH, vaizvAmitraH / andhakebhyaH zvAphalkaH / vRSNibhyaH bAsudevaH / kurubhyaH- nAkulaH, sAhadevaH / 1016 mAturut saMkhyA-saM-bhadra- pUrvAyAH 4 / 1 / 115 / saMkhyAdipUrvasya mAtRzabdasya udAdezaH syAdaN pratyayazca / dvaimAturaH / "pANmAturaH / sAMmAturaH / bhAdramAturaH / 1017 strIbhyo Dhak 4 / 1 / 120 / strIpratyayAntebhyo Dhak / vainateyaH / uu 1- bahuvacane ' yaJaJozca' iti zrana pratyayasya luk / 2 - nAtra gotre pratyayaH iti na zraJo luk / 3- zraN syAdityarthaH / 4 - dvayormAtrorapatyaM pumAn- dvaimAturaH, evaM SANmAturaH, ityAdi / 5 - pANmAturaH - SaNNAM mAtRNAmapatyamityarthe 'taddhitArthottara' ityAdinA samAse Sasya utve 'yaro'nunAsike iti Natve 'mAturutsaMkhye' ti sUtreNArampratyaye RkArasya udAdeze raparakhe cAdivRddhau vibhaktikArye ' SANmAturaH iti rUpam / 6 - vinatAyA zrapatyam, Dhasya aiya kiti cetyAdivRddhiH vainateyaH = garuDaH / " 276 ( vA0 loman zabda se apatyArtha meM kAra pratyaya hotA hai bahutva artha meM ) / 1013 - vidAdigaNapati RSibhinna zabda se apatyArtha meM aura RSivAcaka zabda se gotrArtha meM pratyaya hotA hai / 1024-zivAdigaNapaThita zabdoM se RNa pratyaya hotA hai 1015 - RSyAdivAcaka zabdoM se RNa pratyaya hotA hai 1066 saMkhyAdipUrvaka mAtR zabda ko ut Adeza hotA hai, aura RNa pratyaya hotA hai / 1027-strIpratyayAntoM se Dhak pratyaya hotA hai pattyArtha meM / n patyArtha meM / patyArtha meM / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. . laghusiddhAntakaumudyAm 1018 kanyAyAH 'kanIna ca 4 / 1 / 116 / caadnn| kAnIno = vyAsaH, karNazca / 1016 rAja-zvazurAd yat 4 / 1 / 137 / ( rAkSo jAtAveveti vAcyam ) / 1020 ye cA'bhAvakamaNoH 6 / 4 / 168 / yAdau taddhite pare'n prakatyA syAnna tu bhAvakarmaNoH / rAjanyaH / zvazuryaH / jAtAveveti kim1021 an 6 / 4 / 167 / an prakRtyA syAdaNi pre| "rAjanaH / 1022 kSatrAddhaH 4 / 1 / 138 / 1-kanyAzabdasyA'patyArthe 'kanIna' ityAdezo bhavati 'praNa' pratyayazcetyarthaH / 2-kAnIna:-kanyAyAH prAtyamiti vigrahe SaSThayantAt 'kanyA' zabdAt 'kanyAyAH kamIma ca' ityaNapratyaye kanInAdeze prAdivRddhau 'a' kAralope vibhaktikAyeM 'kAnInaH' iti| 3-rAjanyaH-'rAjan' zabdAda 'rAjJo'patyamiti' vigrahe jAtyarthe 'rAja-zvazrAd yat' iti yat' pratyaye 'nastaddhite' Telope prApte 'ye cAbhAvakarmaNoH' iti prakRtibhAvena TilopAbhAve vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'rAjanyaH' iti / 4-zvazurasyApatyaM shvshuyNH-shyaalH| 'yasya ti ca' itiA 'ma' lopH| 5-jAtyatirikte'the; rAjJo'patyaM pumAn-rAjanaH / praNapratyayaH prakRtibhAvaH / 6-'prAyane..' iti sUtreNa ghasya 'iya' / 1018-kanyA zabda se aNa pratyaya hAtA hai aura kanyA ko 'kanIna' Adeza hotA hai| 2016-rAjan aura zvazura zabda se yat pratyaya hotA hai apatyArtha meN| (vA0-rAjana zabda se jAti meM hI yat hotA hai)| 1020-taddhita yAdi pratyaya pare rahate an ko prakRtibhASa hotA hai bhAvakarma ko chottkr| 1021 an prakRtivat hotA hai aNa pare rahate / 1022-kSatra zabda te gha pratyaya hotA hai apatyArtha meM jAtivAcya hone para / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadvitA 281 kSatriyaH / jAtAvityeva / 'kSAviranyatra / 1023 revatyAdibhyaSThaka 4 / 1 / 146 / 1024 ThasyekaH 7 / 3 / 50 / aGgAt parasya ThasyekAdezaH syAt / raivatikaH / 1025 janapadazabdAt kSatriyAdaJa 4 / 1 / 168 / janapadakSatriyavAcakAcchabdAdaJ syaadptye| pAJcAlaH (kSatriyasamAnazabdAjanapadAttasya rAjanyapatyavat) paJcAlAnAM rAjA= paanycaalH| (pUroraNa vaktavyaH) pauravaH / (pANDoDyaNa) pANDyaH / 1026 "kuru-nAdibhyo eyaH 4 / 1 / 172 / kaurvyH| naissdhyH| 1027 te tadrAjAH 4 / 1 / 174 / 1-prajAtAvityukteH na ghaH kintu ina pratyayaH / 2-raivatikaH-revatyA apatyamityarthe SaSThyantAd revatIzabdAd 'revatyAdimyaSThak' iti 'Tha' pratyaye'nubandhalope prAtipadikatvena subluki 'ThasyekaH' iti ikArAdeze kiti ca' iti prAdivRddhau 'yasyeti ce' tIkAralope prAtipadikatvena sau vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'raivatikaH' / 3-pAzcAlaH'paThacAlAnAM rAjA' ityarthe 'janapada' vAcakAt paJcAlazabdAta, 'kSatriyasamAnazabdAjjanapadAttasya rAjanyapatyavat' iti vAttikena 'a' pratyaye cAdivRddhau prakAralope vibhaktikAyeM sidhyati rUpa 'pAJcAlaH' iti / 4-DitvAt ttilopH| 5-kuruzabdAnnakArAdizabdAccA:patye rAjani-arthe vA eya' pratyaya: syAdityarthaH / 1023--revatyAdigaNapaThita zabdoM se Thak pratyaya hotA hai / 1024 aMga se pare Tha ko ika zrAdeza hotA hai / 1025-janapadavAcI jI kSatriyavAcI zabda, usase aJa pratyaya hotA hai apatyArtha meN| __(vA0-(1) kSatriya samAna jo janapadavAcaka zabda, usase rAjA artha meM / apatyavat pratyaya hote haiM / (2) pUruzabda se aNa pra paya hotA hai / (3) pANDu zabda se DyaN pratyaya hotA hai apatya artha meM / 1026-kuru zabda aura nakArAdi zabdoM se Nya pratyaya hotA hai| 1027-janapadavAcI zabda se vihita aJ Adi pratyayoM kI tadrAja saMjJA hotI hai| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 laghusiddhAntakaumudyAm anAdayastadrAjasaMzAH syuH| 1028 tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm 2 / 4 / 62 / bahuSvartheSu tadrAjasya luk tadarthakRte bahutve; na tu striyAm / ikSvAkavaH / paccAlAH, ityaadi| 1026 kambojAlluka 4 / 1 / 174 / asmAttadrAjasya luk / 'kmbojH| kambojau (kambojAdibhya iti vaktavyam ) colaH / zakaH / keralaH / yavanaH / ityptyaadhikaarH| atha raktAdyarthakAH 1030 tena 2rakta rAgAt 4 / 2 / 1 / aNa syAt / rajyate'neneti rAgaH / kaSAyaNa raktaM vastraM- kASAyam / 1031 nakSatra Na yuktaH kAlaH 4 / 2 / 3 / 1-kambojasyA'patyaM pumAn iti vigrahaH / ityptyaadhikaarH| 2-tena nAma tRtIyAntAt rAgavAcakAt zabdAt raktamityasminnarthe praNa syAdityarthaH / evaM sarvatraivaM vidheSu sthaleSu-arthAH kalpanIyAH 3-rAgaH=rakta-pIta-kaSAyAdivarNa ityarthaH / 4-kASAyama-kaSAyeNa raktamiti vigrahe 'tena raktaM rAgAta' iti sUtreNAraNapratyaye cAdivRddhau 'yasyeti ca' ityakAralope vibhaktikArye sidhyati rUpa 'kASAyam' iti / 1028-bahutvArtha meM tadrAjasaMjJaka pratyaya kA luk hotA hai| pratyayArthakRta bahu va hone para, strIliGga ko chodd'kr|| 1026-kamboja zabda se vihita tadrAjasaMjJaka prayaya kA luka hotA hai / ityptyaadhikaarH| atha raktAdyarthakAH 1030-tRtIyAnta rAgavAcaka zabda se rakta artha meM aN pratyaya hotA hai / 1031-nakSatravAcaka zabda se yukta kAla artha meM aN pratyaya hotA hai / (vA0-nakSatravAcaka tiSya-puSya zabda ke yakAra kA lopa hotA hai aN pratyaya pare rhte)| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 - taddhitAH aN syAt (tiSyapuSyayornakSatrANi yalopa iti vAcyam ) puSyeNa yuktaM = paussmhH| 1032 lubavizeSe 4 / 2 / 4 / pUrveNa vihitasya lup syAt SaSTidaNDAtmakasya kAlasyAvAntaravizeSazcenna gamyate / adya pussyH| 1033 dRSTaM sAma 4 / 2 / 7 / tenetyeva / vasiSThena dRSTa-vAsiSThaM sAma / 1034 vAmadevADaDyaDa Dyau 4 / 2 / / bAmadevena dRSTaM sAma-vAmadevyam / 1035 parivRto rathaH 4 / 2 / 10 / asminnarthe'N pratyayo bhavati / vastreNa parivRto-vAstro rathaH / 1036 tatroddhRtamamatra bhyaH 4 / 2 / 14 / zarAve uddhRtaH "zArAva odnH| 1- nakSatrANi-nakSatravAcakAdvihite-praNi pratyaye, ityarthaH / 2-pauSam-puSyeNa yuktamityarthe puSyazabdAt 'nakSatreNa yuktaH kAlaH' ityaNapratyaye tiSyapuSyayonaMtatrANi yalopaH' iti yalope cAdivRddhau 'yasyetice' tyakAralope vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'pauSam' (ahaH) iti / ahaH = dinam / 3-tena dRSTaM sAmetyarthe'raNa syAdityarthaH / 4-pAtravAcakazabdebhyaH tatrodaghRtamityaye'Na syAdityarthaH / 5-zArAvaH-zarAve uddhRtaH' ityarthe 'zarAva' zabdAt 'tatroddhRtamamatrebhyaH' ityariNa cAdivRddhau 'yasyeti ca' ityakAralope vibhaktikArya sidhyati rUpaM 'zArAvaH' iti / 1032-pUrvasUtra se kRta pratyaya kA lupa hotA hai, yadi 24 ghaNTe ke bIca kA vizeSa kAla gamyamAna na ho / 1033-tRtIyAnta zabda se dRSTa artha meM araNa pratyaya hotA hai vaha dRSTa yadi sAma ho| 1034-vAmadeva zabda se Dyat aura Dya pratyaya hote haiM / 1035-parivRta artha meM aNa pratyaya hotA hai, ratha ke parivRta hone meN| 1036- saptamyanta amatra (pAna ) vAcaka zabda se uddhRta artha meM aN pratyaya hotA hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 laghusiddhAntakaumudyAm 1037 saMskRtaM bhakSAH 4 / 2 / 16 / saptamyantAdaN syAt saMskRte'rthe yat saMskRtaM 'bhakSAzcatte syuH| bhrASTreSu saMskRtAH- bhrASTrAH = yvaaH| 1038 sA'sya devatA 4 / 2 / 24 / indro devatA asyeti aindra-haviH / pAzupatam / 'bArhaspatam / 1036 zukrAda ghan 4 / 2 / 26 / shukriym| 1840 somAyaNa 4 / 2 / 30 / "saumyam / 1041 vAyavRtupitrapaso 'yat 4 / 2 / 31 / 1-bhakSyante iti bhkssaaH| karmaNi ghaJ ( bAhulakAt ) bhakSyabhUtA ityarthaH / 2bhrASTrAH-(yavAH)-bhrASTraSu saMskRtAH ityarthe 'bhrASTra'-bdAta 'saMskRtaM bhakSA' ityaNi 'yasyeti ce' tyakAralope jasi vibhaktikArya sidhyati rUpaM 'bhrASTrAH' iti / 3-prathamAntAd devatAvAcakAt zabdAt-asyetyarthe'N ityarthaH / aindram ( haviH)-indro devatA prasyetyarthe 'indra' zabdAt prathamAntAt 'sAsyadevatA' ityaNi suluki prAdivRddhau 'yasyeti ce' syakAralApe vibhaktikAyeM sidhyati rUpam 'aindram' iti / 5-bRhaspatirdevatA prasyeti vigrahaH ) prAdivRddhiH / 6-zukro devatA'syeti-zukriyam = haviH ghasya 'iy' / nitvaM svarArtham (svaritArtham ) 7-somo devatA'syeti vigrahaH / 8-sA'sya devatA ityarthe iti shessH| 1037-saptamyanta zabda se 'saMskRta' artha meM aN pratyaya hotA hai, saMskRta padArtha yadi bhakSya ho| 1038-'isakA devatA yaha hai' isa artha meM prathamAnta devatAvAcaka zabda se aNa pratyaya hotA hai| 1036-zukra zabda se 'asya devatA' artha meM ghan pratyaya hotA hai| 1040-soma zabda se 'asya devatA' artha meM TyaNa. pratyaya hotA hai| 1041-vAyu-Rtu pitR aura uSas zanda se 'asyadevatA' artha meM yat pratyaya hotA hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taditAH 'vAyavyam / Rtavyam / 1042 RtaH 7 / 4 / 27 / adhakAre sArvadhAtuke yakAre cvau ca pare RR dantAGgasya rIGAdezaH / (236) yasyeti ca / ' pitryam / upasyam / 1043 pitRvya- mAtula-mAtAmaha - pitAmahAH 4 / 2 / 36 / ete nipAtyante / piturbhrAtA = pitRvyaH / mAturbhrAtA = mAtulaH / mAtuHpitA = mAtAmahaH / pituH pitA = pitAmahaH / 1044 tasya samUha : 4 / 2 / 37 / t 285 kAkAnAM samUhaH- kAkam / 1045 bhikSAdibhyo'Na 4 / 2 / 38 / bhikSANAM samUho - bhaikSam / garbhiNInAM samUho - " gArbhiNam / iha ('bhasyADhe taddhite) iti puMvadbhAve kRte 1 - vAyurdevatA'syeti vigrahaH, prorguNaH, 'vAnto yi ityavAdezaH / evaM vigrahe 'vAyvRtu mAtulaH / 'mAtR RturdevatA'syeti-Rtavyam / 2- pitryam - pitaro devatA prasyeti pitruSaso yat' iti 'yat' - pratyaye 'rIGa RtaH ' RkArasya roGAdeze 'yasyati ce' - tIkAralope vibhaktikArye sidhyati rUpaM 'pitryam' iti / uSA devatA'syeti 'uSasya ' haviH / 3 - 'piturbhrAtari vyat' pitRvyaH / ' mAtuH ( bhrAtari ) Dulac' pitRbhyAM pitari DAmahac' iti DAmahac Diti TilopaH mAtAmahaH, pitAmahaH / 4SaSTyantAt 'samUha' ityarthe 'N / 5 - gArbhiNam - garbhiNInAM samUhaH ityarthe 'garbhiNI' zabdAt 'bhikSAdibhyo'N' ityariga 'bhasyADhe taddhite' iti puMvadbhAve ( GIp nivRttau ) 'gabhin zra' iti sthitau 'inarAyanapatye' iti prakRtibhAvAt 'nastaddhite' iti TilopAbhAve vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'gAbhiraNam' iti / 6 - vArtikamidam, bhasaMjJAprayojake Dhabhinne taddhite puMvadbhAva ityarthaH 1042-kRtbhinna aura sArvadhAtukabhinna yakAra pare rahate, aura cvi pratyaya pare rahate Rdanta aMga ko rIG zrAdeza hotA hai / 1043 - pitRvya, mAtula, mAtAmaha, pitAmaha ye zabda nipAtana se siddha hote haiM / 1044 - samUhArtha meM praNAdi pratyaya hote haiM / 1045 - bhikSAdigaNapaThita zabdoM se samUha artha meM aN pratyaya hotA hai / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 laghusiddhAntakaumudyAm 1046 inaNyanapatye 6 / 4 / 164 / anapatyArthe'Ni pare in prakRtyA syAt / tena (616.) 'nastaddhite' iti Tilopo na yuvatInAM samUho-'yauvanam / 1047 grAma-jana-bandhubhyastala 4 / 2 / 43 / talantaM striyAm / grAmatA / janatA / bndhutaa| (gajasahAyAbhyAM ceti vaktavyam) gajatA / sahAyatA / (ahnaH khaH kratau) ahInaH / 1048 acitta-hasti-"dhenoSThaka 4 / 2 / 47 / 1846 isusuktAntAt kaH 7 / 3 / 51 / isa-us-uk-tAntAt parasya Thasya kH|saaktukm / 'hAstikam / dhainukm| 1050 tadadhIte tadvada 4 / 2 / 58 / 1-'yUnastiH' iti ti-pratyayAntAt yuvatizabdAta samUhe'rthe'Napratyaye 'an' iti sUtreNa prakRtibhAve 'yauvanam' iti siddhayati / zatrantAdugitazceti DIppratyaye anudAttAderyuvatIti dIrghAntAt samUhe'ni tu 'yauvatam' / 2-samUhe'theM / 3-atrApi samUhe-eva / 4-bahana zabdAt samUhe'rthe 'kha' pratyayaH syAd yajJe vAcye ityarthaH / khasya Ina' 'nastaddhite' iti ttilopH| grahInaH = anekadinasAdhyaH kratuvizeSaH / 5-SaSThyantAt acittAt (cittarahitavAcakAt ) tathA hastizabdAt, dhenuzabdAca samUhe'rthe Thaka syAditi suutraarthH| 6-'nalopaH prAtipadikAntasya' iti nalopaH, hastinInA samUha iti vigrahe'pi (bhasyA'Dhe) iti puvadbhAve tadeva rUpam / 7-dvitIyAntAd etasminnarthe'NAdayaH pratyayAH syurityarthaH / / (vA0-Ta bhinna taddhita pare rahate bhasaMjJaka prAtipadika ko puMvadbhAva hotA hai / ) 1046 apatyArthabhinna aNa pare rahate ina ko prakRtibhAva hotA hai / 1047-grAma jana-bandhu zabdoM se samUha artha meM tala pratyaya hotA hai| (vA0 (1) gaja aura sahAya zabda se samUha artha meM tala pra yaya kahanA cAhiye / (2) ahan zabda se kha pratyaya hotA hai Rtu artha meN)| 1048-cetanA rahitavAcI, tathA hasti-zabda aura cena-zabda se samUha artha meM Thaka pratyaya hotA hai| 1046-is us-uk aura takArAnta se pare Tha ko ka hotA hai / 1050-dvitIyAnta se adhIte aura 'veda' artha meM aNAdi pratyaya hote haiM / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 taddhitAH 1051 na svAbhyAM padAntAbhyAM pUrvA tu tAbhyAmaica 7 / 3 / 3 / padAntAbhyAM yakAravakArAbhyAM parasya na vRddhiH kiMtu 'tAbhyAM pUvauM kramAdaicAvAgamau' staH / vyAkaraNamadhIte veda vA-vaiyAkaraNaH / 1052 kramAdibhyo vun 4 / 2 / 61 / kramakaH / padakaH / zikSakaH / miimaaNskH| __ iti rktaadyrthkaaH| atha cAturarthikAH 1053 tadasminnastIti deze "tannAmni 4 / 2 / 67 / udumbarAH santyasmindeze audumbaro dezaH / 1054 tena 'nivRttam 4 / 2 / 68. / kuzAmbena nivRttA ngrii-kaushaambii| 1-yakArAt pUrvam 'ai' vakArAtpUrvam 'nau' ityrthH| 2-vaiyAkaraNaH-vyAkaraNazabdAt 'vyAkaraNamadhote veda vA' ityarthe dvitIyAntAt 'tadadhIte tadveda' ityariNa supo luki bhasaMjJAyAM 'yasyeti ca' ityakAralope 'tAddhateSvacAmAdeH' iti prAdivRddhau prAptAyAM 'na svAbhyAM padAntAbhyAm ...' ityAdinA vRddhi niSedhya yakArAt pUrvam aijAg2ame ( aikArAgame) prAtipadikatvAt sau vibhaktikAyeM 'vaiyAkaraNaH' iti rUpam / 3-'bu' ityasya 'praka' iti / 4-kamama pradhIte veda vA iti vigrahaH / iti rktaadyrthkaaH| 5-prathamAntAdasminnastItyarthe praNAdayaH syuH pratyayAntena tannAmni deze gamyamAne |tRtiiyaantaad nivRttamityartho'NAdayaH syurityarthaH / 7-sampAditA / 2-kauzAmbI-kuzAmbena nirvRttA ityarthe 'kuzAmba' zabdAt tRtIyAntAt 'tena nivRttam' ityA pratyaye supo luki 1051-padAnta yakAra-vakAra se pare vRddhi nahIM hotI, kintu unako aica kA aAgama ho jAtA hai| 1052-kramAdigaNapaThita zabdoM se bun hotA hai 'adhIte' aura 'veda' artha meM / iti rktaadyrthkaaH| pratha cAturarthikAH 1053-prathamAnta zabda se 'asmin' artha meM aNNAdi pratyaya hote haiN| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 laghusiddhAntakaumudyAm 1055 tasya 'nivAsaH 4 / 2 / 66 / zibInAM nivAso dezaH shaivH| 1056 adarabhavazca 4 / 2 / 70 / 2vidizAyA adUrabhavaM nagaraM--vaidizam / 1057 janapade lupa 4 / 2 / 81 / janapade vAcye 'cAturarthikasya lup / 1058 lupi yuktavavyaktivacane 1 / 2 / 51 / lupi sati prakRtivalliGgavacane staH / paJcAlAnAM nivAso janapadaHpazcAlAH / kuravaH / aGgAH / vaGgAH / kaliGgAH / 1056 varaNAdibhyazca 4 / 2 / 82 / 5ajanapadArtha aarmbhH| varaNAnAmadUrabhavaM nagaraM-varaNAH / 1060 kumuda-naDa-betasebhyo Dmatup 4 / 2 / 87 / taddhiteSvacAmAdeH' iti vRddhau striyAM 'TiDaDhANA....' ityAdinA Dopi sau tasya lope 'kauzAmbo' iti / 1-SaSThayantAt nivAsa ityarthe'NAdayaH syuH ityathaH / 2-vidizA nAma nagarI / 3-pratyayasyeti zeSaH, pUrvoktasUtracatuSTayaprAptasya lup ityarthaH / 4-'tasya nivAsaH' iti vihitasyANo lupi, prakRtivalliGgavacane ( pAJcAlAnAmityatra yathA puMlliGgo bahuvacanaM tathA'trApi ) / evamanyatra-kuravaH, aGgA, vaGgA, inyAdi / pratyayalupi dezavAcakeSu sarvatrApi bahuvacabhameva prayoktavyaM bhavati / 5-janapadabhinnArthamidaM sUtram / 1054-tRtIyAnta zabda se 'nivRtta' artha meM aNAdi pratyaya hote haiM / 1055--SaSThayanta zabdoM se 'nivAsa' artha meM aNAdi pratyaya hote haiN| 1056-SaSThyanta zabda se 'adUrabhava' artha meM aNAdi pratyaya hote haiM / 1057-janapadavAcya hone para cAturarthika pratyaya kA lupa hotA hai / 1058-lup hone para prakRti kI taraha liMga aura vacana hote haiM / 1056- varaNAdigaNapaThita zabdoM se 'adUrabhava' artha meM vihita cAturarthika pratyaya kA lup hotA hai| 1660-kumuda-naDa-vetas zabdoM se cAroM arthoM meM Dmatuppratyaya hotA hai / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___16 taddhitAH 286 1061 jhayaH / 2 / 10 / bhayantAnmatoma'sya vH| 'kumudvAn / naDvAn / 1062 mAdupadhAryAzca matorvo'yavAdibhyaH 8 / 2 / / mavarNAvarNAntAnmavarNAvarNopadhAca yavAdivarjitAt parasya matormasya vH| tasvAn / 1063 naDa-zAdADa-Da-balac 4 / 2 / 88 / naDvalaH / shaablH| 1064 zikhAyA valaca 4 / 2 / 86 / shikhaavlH| iti cAturarthikAH / atha zaiSikA: 1065 zeSa 4 / 2 / 12 / apatyAdicaturthyantAdanyo'rthaH zeSastatrANAdayaH syuH / cakSuSA gRhyate cAnuSaM = rUpam / zrAvaNaH = zabdaH / aupaniSadaH puruSaH / dRSadi piSTA 1-kumudAH santyasminniti vigrahaH, DitvATilopaH / evamanyatra / 2-vetasA: santyati vigrahaH / 3-naDAH santi yasmin, naDvalaH / zAdAH % ghAsAH santi yatra sa dezaH zAdvalaH, ubhayatra DittvAdilopaH / 4-zikhA'styasmin iti zikhAvalaH = mayUraH / 5-zravaNena % karNena gRhyate iti zrAvaNaH, araNa-pratyayaH, praadivRddhiH| 6-upaniSadbhiH pratipAdita iti vigrahaH, paNa pratyayaH, praadivRddhiH| 7-dRSadi = zilAyAm / 1061-jhayAta se pare matupa ke makAra ko vakAra Adeza hotA hai| 1062-makArAnta aura avanti tathA makAropadha aura avaroMpadha se pare matupa ke makAra ko vakAra hotA hai yavAdigaNapaThitoM ko chor3akara / 1063-naDa, zAda zabda se cAturarthika arya meM Dvalaca pratyaya hotA hai| 1064-zikhA zabda se cAturarthika artha meM valac pratyaya hotA hai| iti caaturrthikaaH| atha zaiSikAH 1065-apatyAdi caturayanta se bhinna artha zeSa kahalAtA hai, usa artha meM aNAdi pratyaya hote haiN| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 laghusiddhAntakaumudyAma dArSadAH = saktavaH / caturbhiruhyate cAtura=zakaTam / caturdazyAM dRzyate cAturdazaM= 'rkssH| tasya vikAra ityataH prAk zeSAdhikAraH / 1066 rASTrA'vAra-pArAddha-kho 4 / 2 / 63 / AbhyAM kramAd gha-khau staH zeSe / rASTra jAtAdiH = 'rASTriyaH / avArapArINaH / (avArapArAdvigRhItAdapi viparItAcceti vktvym)| avaariinnH| pArINaH / "pArAvArINaH / iha prakRtivizeSAd ghAdayaSTaTya TayulantAH pratyayA ucyante teSAM jAtAdayo'rthavizeSAH samarthavibhaktayazca vacyante / 1067 grAmAda ya khatrau 4 / 2 / 14 / grAmyaH, grAmINaH / 1068 nadyAdimyo Dhaka 4 / 2 / 67 / 'nAdeyam / 'mAheyam / vArANaseyam / 1-rakSaH = raaksssH| 2-rASTra jAtaH, bhava ityAdivigrahaH, ghapratyayaH / ghasya iy 'yasyeti pa' itykaarlopH| 3-avArapAre jAta ityAdivigrahaH / khapratyayaH / khasya InAdezaH 4-vigRhItAta-pRthagbhUtAt, pravArazabdAta, pArazabdAt pRthak-pRthak api pratyayaH / viparItAta-pArAvArazabdAdityarthaH 5-pArAvArINaH-pArAvAre jAtaH' iti vigrahe saptamyantAt pArAvArazabdAt 'avArapArAd vigRhItAdapi viparItAceti vaktavyam' iti vAsikana 'kha' pratyaye khasya InAdeze subluki 'yasyeti ca' ItyakAralope Natve prAtipadikatvena sau rutve visarga sidhyati rUpaM pArAvArINaH' iti / 5-grAme jAta ityAdiviNhe yapratyaye grAmyaH, svampratyaye grAmINaH / 7-nadI-mahI vAra eso-zrAvastI-ityAdi ( ndyaadigrnnH)| - nadyAM jAtaM bhavamityAdirarthaH / Dhasya 'eya', AdivRddhizca / ha-mahAM jAtaM bhavaM vA, vArANasyAM jAtaM bhavaM vA / Dhakpratyaye Thasya 'eya', 'kiti ca' ityaadivRdhiH| 'yasyeti ca' iti IkAralopaH / 1066-rASTra aura avArapAra zabda se jAta Adi artha meM gha aura kha pratyaya hote haiM / ( vA0-avArapAra zabda se pRthaka-pRthak tathA inake ulTA karane para 'pArApAra' zabda se bhI kha pratyaya hotA hai|) 1067-grAma zabdaM se jAtAdi artha meM ya aura khaJ pratyaya hote haiM / 1068-nadyAdigaNapaThitI se Tak pratyaya hotA hai jAtAdi ayoM meM / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 261 1066 dakSiNA-pazcAt-purasastyaka 4 / 2 / 68 / 'dAkSiNAtyaH / pAzcAttyaH / paurastyaH / 1070 dhu-prAgapAgudaka pratIco yat 4 / 2 / 101 / divyam / prAcyam / apAcyam / udIcyam / pratIcyam / 1071 avyayAtyapa 4 / 2 / 104 / ( ameha-kvatasi-trebhya eva ) "amAtyaH / ihtyH| kvatyaH / tatastyaH / ttrtyH| (tyannerbhuva iti vaktavyam ) nityaH / 1072 vRddhiyasyAcAmAdistad vRddham 1 / 1 / 73 / yasya samudAyasyAvAM madhye 'AdivRddhistad vRddhasaMjhaM syAt / 1073 tyadAdIni ca 1 / 1 / 74 / vRddhasaMzAni syuH| 1-dakSiNA=dakSiNasyAM bhavo jAta iti vA / 'kiti ' ityAdivRddhiH / evaM pathAt-jAto bhavo vA pAzcAtyaH / puraH-bhavo jAto vA paurastyaH / 2-bhavArthe'yaM yat / 3-divi bhavam-divyam, prAci bhavaM prAcyam, apAci bhavam - apAcyama, udIci bhavam, pratoci bhavamityAdivigrahaH / 4-pramA. saha bhavatIti-pramAtyaH ( mantrI / / evam ihatya:----ityAdi / 5-'ni' ityasmAt dhruverthe 'tyapa' pratyayaH syAdityarthaH / 6-prA-ai-paurUpAH / 1066-dakSiNA, pazcAt, 'puras se tyak pratyaya hotA hai jAtAdi arthoM meN| 1070-diva-prAca-apAca-udaca pratIca zabdoM meM jAtAdi arthI' meM yat pratyaya hotA hai| 1071-avyaya me tyapa pratyaya hotA hai| (vA-amA iha kSa tas / inase hI ho / ) ( vA0-'ni' se tyap pratyaya ho dhrava artha meM / ) 1072-jisa samudAya ke acoM ke madhya meM Adi ac vRdhisvarUpa ho to vaha samudAya vRdadhasaMjaka hotA hai / 1073-tyadAdi ko bhI baddha saMjJA hotI hai / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 1074 'vRddhAcchaH 4 / 2 / 144 / 2 zAlIyaH / mAlIyaH / tadIyaH / ( vA nAmadheyasya vRddhasaMjJA vaktavyA ) devadatIyaH 'devadattaH / 1075 "gahAdibhyazca 4 / 2 / 138 / gahIyaH / 1076 yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJ ca 4 | 3 | 1 | cAcchaH / pakSe'N / yuvayoryuSmAkaM vA'yaM yudhmadIyaH / zrasmadIyaH / 1077 tasminnaNi ca yuSmAkA mAkau 4 / 3 / 2 / yuSmadasmadoretAvAdezau staH khatri, aNi ca / kInaH / yauSmAkaH / zrasmAkaH / 'yo mAkINaH / zrasmA 1078 tavakamamakAvekavacane 4 | 3 | 3 | 212 1- vRddhasaMjJakAt chapratyayaH syAt ityarthaH chasya 'Iya' / 2 - zAlAyAM bhava ityAdi vigrahaH, 'yasyeti ca' ityAlokaH / evaM mAlIyaH / 3 - tasyA'yaM tadIyaH / 4- pakSeNa / 5-'chaH' syAt / 6-gahe ( dezavizeSe ) bhava iti vigrahaH / 7- yuSmadIyaH - ' yuSmAkamayam' ityarthe 'yuSmad' zabdAt 'yusmadasmadoranyatarasyAm' iti 'a' pratyaye IyAdeze subluki vibhaktikAyeM sau rutve visarge yuSmadIyaH / 8- yaudhmAkINaH - 'yuvayoryuSmAkaM vA zrayam' iti vigrahe 'yuSmadasmado.. ityAdinA khaJa pratyaye 'tasminnaNi ca iti sUtreNa 'yuSmat' zabdasya yuSmAkAdeze khasya InAdaze bhatve'kAralope prAdivRddhau tve vibhaktikAyeM rUpa sidhyati 'yauSmAkINaH' iti ( uktasUtre 'zranyatarasyAM khaJ ca' ityukteH kSe'riNa yauSmAkAdeze prAdivRddhau rUpaM sidhyati 'yauSmAkaH' iti ) / , 1074 - vRddhasaMjJakoM se cha pratyaya hotA hai / (nAmakI vika pa se vRddha saMjJA hotI hai / ) 1075 - dazavAcaka gahAdigaNapaThita zabdoM se cha pratyaya hotA hai / 1076-yuSmad-asmad zabdoM se khaJ aura chapratyaya hote haiM pakSa meM 1077 - yuSmad - zrasmada ko yuSmAka grasmAka zrAdeza hotA hai khaJ, 1478 - ekArthavAcI yusmad zrasmad ko tavaka mamaka hote haiM, rahate / bhI I N pare rahate / khaJ aNa pare Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taDitAH ___263 ekArthavAcinoryupmasmadostavakamamako staH khani, aNi ca / 'tAvakInaH, 'tAvakaH / mAmakInaH, mAmakaH / che tu 1076 pratyayottarapadayozca 7 / 2 / 18 / maparyantayorekArthavAcinostvamaustaH pratyaye-uttarapadeca parataH / tvdiiyH| madIyaH / tvatputraH, matputraH / 1080 madhyAnma: 4 / 3 / 8 / 6mdhymH| 1081 kAlATThA 4 / 3 / 11 / kAlavAcibhyapThaJ syAt / kAlikam / mAsikam / sAMvatsarikam / (avyayAnAM bhamAtre TilopaH) sAyaMprAtikaH / 'paunApunikaH / 1082 prAvRpa eNyaH 4 / 3 / 17 / 1degpraavRssennyH| 1-tava-prayama, mama-ayam - iti vigraho / 2-tAvakaH-'tava ayam' iti vigrahe 'yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJca ' iti khatrabhAvapakSe'Ni 'tavakamamakAvekavacane' iti 'yuSmacchabdasya 'tavakA' deze bhatve'kAralope AdivRddhau vibhaktikArye 'tAvakaH' iti / khami tu 'tAvakInaH' iti rUpam / 3-chapratyaye tu / 4-tvadIyaH madIyaH, tyadAditvAd vRddhasaMjJAyAM 'vRddhAcchaH' iti chprtyyH| 5-udAharaNadvaya midamuttarapade tvmaadeshyoH| 6-bhavArthe pratyayaH, madhye bhavo mdhymH| 7-Thasya 'ika' prAdezaH jitvAd prAdivRddhiH / kAle bhavamiti vigrahaH / evamagra'pi / 8-sAyaM prAta rbhavatIti vigrahaH / Thatri TilopaH / 6-punaH punarbhavatIti vigrahaH, ThaJ TilopaH, pAdivRddhiH, ThasyekaH / 10-prAvRSi (varSAsu) bhava iti / 1076-ekArthavAcI yuSmad asmad ke maparyantabhAga ko tva ma Adeza hote haiM pratyaya aura uttarapada pare rahate / 1080-madhya zabda se jAtAdi arthoM meM ma-pratyaya hotA hai| 1081-kAlavAcaka zabda se jAtAdi arthoM meM ThaJ pratyaya hotA hai| (vA0 - atyayoM kI bhasaMjJAmAtra meM Ti kA lopa hotA hai|) 1082-prAvRS zabda se jAtAdi ayoM meM eNya pratyaya hotA hai| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264. . laghusiddhAntakaumudyAm 1083 sAyaM-ciraM-prAha Ne-prage-'vyayebhyaSTaya vya lo tuTa ca / 4 / 3 / 23 / sAyamityAdibhyazcaturthyaH avyayebhyazca kAlavAcibhyaSTyu Tyu lau stastayostuT c| 'sAyantanam / cirntnm| prANapragayoredantatvaM nipAtyate / prANetanam / pragetanam / "doSAtanam / 1084 tatra jAtaH 4 / 3 / 25 / saptamIsamarthAjjAta ityarthe'NAdayo dhAdayazca syuH| srughna jAtaH saughnH| utse jAtaH-autsaH / rASTra jAtaH- rASTriyaH / avArapAre jAtaHavArapArINaH ityaadi| 1085 "prAvRSaSTap 4 / 3 / 26 / eNyAvAdaH / 11prAvRSikaH / 1086 prAyabhavaH 4 / 3 / 36 / tatretyeva / svaghne prAyeNa = bAhulyena bhavati 12saughnH| 1087 sambhUte 4 / 3 / 41 / 1-yu-TyuloH 'yu' ityasya 'yuvoranAkau' iti sUtreNa 'mana' ityAdezaH / bhavArthe pratyayo / 2-cirantatam-'ciram' ityavyayAd bhavAthe 'sAyaM ciraM prANe...' ityAdinA syu' pratyaye 'syu la' pratyaye vA'nubandhalope tuDAgame ca 'yu' ityasya 'yuvoranAko ityanena anAdeze masyAnusvAre parasavaNe ca prAtipadikatvAt sau sorami sidhyati rUpaM 'cirantatam' iti / 3-puurvaahnkaalbhvmityrthH| 4-prAtaHkAlikam / 5-rAtribhavam / 6-paN pratyayaH 'zeSe' ityanena / 7-'utsaadibhyo'tr'| 8-ghapratyayaH, tasya 'iya' 6-khapratyayaH, tasya 'In' iti / 10-saptamyantAjAta ityarthe, Thasya 'ikaH' / 1 - prAvRSi jAta iti vigrahaH / 12-aNa, mAdivRddhiH / 103-sAyam Adi se Tyu-Tyula pratyaya hote haiM aura unako tuTU kA Agama hotA hai| 1084-saptamyanta se jAta artha meM aNAdi aura ghAdi pratyaya hote haiM / 1085-prAvRS zabda se Thapa pratyaya hotA hai| 1086-'prAyabhava' artha meM zraNAdi aura ghAdi pratyaya hote haiN| 1.87-'sambhUta' artha meM praNAdi aura dhAdi pratyaya hote haiM / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH traghne sambhavati sraughnaH / 1088 kozADDhaJ 4 | 3 | 42 / 'kauzeyaM (vastram) / 1086 tatra bhavaH 4 / 3 / 53 / 3 straghne bhavaH - straughnaH / utsaH / 'rASTriyaH 1060 digAdibhyo yat 4 / 3 / 54 / dizyam | vargyam / 1061 " zarIrAvayavAcca 4 | 3 | 55 | 'dantyam / kaNThyam / (adhyAtmAdeSThaJidhyate) adhyAtmaM bhavamAdhyAtmikam / 1062 anuzatikAdInAM ca 7 / 3 / 20 / eSAmubhayapadavRddhirJiti Niti kiti ca / 'Adhidaivikam / zradhi L 1 - kauzeyam- 'koze sambhavatA' tyarthe saptamyantAt 'koza' zabdAt 'kozADdav iti 'DhaJ' pratyaye JitvAdAdivRddhau Dhasya eyAdeze supoluki 'yasyeti ca' ityakAralope vibhaktikArye 'kauzeyam' / 2- zraN / 3- zraJ / 4 ghaH / 5- yat syAdityatha: / 6 - danteSu bhavam, kaNThe bhavamiti vigrahau / 7 - AdhyAtmikam - prAtmani ityadhyAsmam' tasmAdbhavArthI 'adhyAtmAdeSTutriSyate' iti vArttikena ThaJi JitvAdAdivRddhau Thasya ikAdeze 'kAralope vibhaktikArye 'prAdhyAtmikam / 8-deve ityadhidevama ( vibhaktyarthe 'vyayIbhAvaH), tatra bhavam zrAdhidaivikam / evam zrAdhibhautikam / 1088 - koza zabda se 'saMbhUta' artha meM DhaJ pratyaya hotA hai / 1086 - ' bhavArtha' meM NAdi aura ghAdi pratyaya hote haiM / 10600 - digAdigaNIya zabdoM se yat pratyaya hotA hai bhavArtha meM / 1061 - zarIra ke avayavavAcI zabdoM se yat pratyaya hotA hai bhavArtha meM / ( vA0 adhyAtmAdigaNapaThita se ThaJ pratyaya hotA hai bhavArtha meM / ) 1063 - anuzatikAdi gaNapaTita zabdoM ko ubhayapada vRddhi hotI hai / Jit Nitkita tati pare rahate / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 laghusiddhAntakaumudyAm bhautikam | 'aihalaukikam / pAralaukikam / zrAkRtigaNo'yam / 1063 jihvAmalAGagulezchaH 4 / 3 / 62 / 3 4jihAmUlIyam / aGagulIyam / 1064 vargAntAcca 4 / 3 / 63 / "kavargIyam / 1065 tata AgataH 4 / 3 / 74 / srughnAdAgataH, straughnaH / 1066 ThagAyasthAnebhyaH 4 / 3 / 75 / 'zulkazAlAyA zrAgataH - 'zaulkazAlikaH / 1067 vidyA - yonisambandhebhyo vuJa 4 / 3 / 77 / 10 aupAdhyAyakaH / paitAmahakaH / 1 - iha loke bhavam aihalaukikam / paraloke bhavaM pAralaukikam / 2- pAralaukikam - paraloke bhavamityarthe saptamyantAt 'paraloka' zabdAt zradhyAtmAditvATThaJ pratyaye 'anuzatikAdInAM ca' ityubhayapadavRddhau Thasya ikAdeze 'vAralope vibhaktikArye sidhyati rUpaM 'pAralaukikam' / 3 - chasya Im iti / 4 - jihvAmUle bhavam iti vigrahaH / zrIgurumAM bhavam zraGgulIyam' / 5 - kavarge bhavam - kavargIyama, chapratyayaH tasya 'IyU' / 6-tata Agata ityatha paJcamyantAt zraraNAdayaH syurityarthaH / 8-zraN / d - zulkazAlA ( cuGgIkhAnA ) / 6- 'kiti ca ' zaulkaityAdivRddhiH / zAlikaH = (zrAyaH) / 10 - aupAdhyAyakaH - ' upAdhyAyAdAgataH ' iti vigrahe paJcamyantAd 'upAdhyAya' zabdAt 'vidyA - yonisambandhebhyo vuJ' iti 'vuJ' pratyaye bhitvAdAdivRddhau subluki 'a' ityasya prakAdeze 'yasyeti ca' ityakAralope vibhaktikArye 'zraupAdhyAyakaH ' iti rUpam / evaM pitAmahAdAgataH vuJaH -vu' ityasya 'yuvoranAka' ityakaH zrAdivRddhiH / 1063 - jihvAmUla aura aMgulI zabda se bhavArtha meM chaM pratyaya hotA hai / 1064-vargAnta zabda se bhavArtha meM cha pratyaya hotA hai / 1065 - 'zrAgata' artha meM NAdi aura ghATi pratyaya hote haiM / 1066-zrayasthAnavAcaka zabdoM se 'gata' artha meM Taka pratyaya hotA hai| 1097 - vidyA aura yoni sambandhavAcI zabda se zrAgata artha meM vuJ pratyaya hotA hai / - Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 267 1098 hetu-manuSyebhyo'nyatarasyAM rUpyaH 4 / 3 / 81 / samAdAgataM samarUpyam / pakSe-gahAditvAcchaH-samIyam / viSamIyam / devadattarUpyam / 'devadattam / 1066 mayaT ca 4 / 3 / 82 / samamayam / devadattamayam / 1100 prabhavati 4 / 3 / 83 / himavataH prabhavati--haimavatI-gaGgA / 1101 tadgacchati pathidUtayoH 4 / 3 / 85 / trughnaM gacchati saunnaH-panthA dUto vaa| 1102 abhiniSkrAmati "dvAram 4 / 3 / 86 / nu namabhiniSkAmati srauna-kAnyakubjadvAram / 1103 adhikRtya kRte 'granthe 4 / 3 / 87 / 1-pakSe'Na ( zeSe, itynen)| 2-paJcamyantAt pramavatItyarthe 'NAdayo ghAdayazca syurityarthaH / 3-aNapratyaye striyAm 'TiDaDhANana ....' iti DIp / 4 dvitIyAntAd gacchati ityarthe 'NAdayaH pratyayAH syuH pathi dUte ca vaacye| 5-asminnarthe 'NAdayaH syurityarthaH / 6-dvitIyAntAt adhikRtya kRto grantha ityarthe -praNAdaya ghAdayaH pratyayAH syurityrthH| 1068-hetuvAcaka aura manuSyavAcaka zabdoM se Agata artha meM rUSya pratyaya hotA hai| 1066-hetuvAcaka aura manuSyavAcaka zabda se aAgata artha meM mayaTa pratyaya hotA hai| 1100-paJcamyanta se 'prabhavati artha meM zraNAdi aura ghAdi pratyaya hote haiM / 1101-dvatIyAnta se 'gacchati' artha meM aNAdi aura ghAdi pratyaya hote haiM yadi jAnevAlA rAstA yA dUta ho / 1102-'abhiniSkrAmati' artha meM aNAdi aura ghAdi pratyaya hote haiM yadi nikalane vAlA dvAra ho| 1103-'adhikRtya kRte' artha meM aNAdi pratyaya hote haiM, grantha yadi kiyA jAtA ho| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 laghuAsaddhAntakaumudyAm zArIrakamadhikRtya kRto granthaH-zArIrakIyaH' / 1104 so'sya 'nivAsaH 4 / 3 / 86 / sraghno nivAso'sya-saunaH / 1105 tana proktam 4 / 3 / 101 / pANininA prokta-pANinIyam" / 1106 'tasyedam 4 / 3 / 120 / upagoridam-aupagavam / iti shopikaaH| atha prAgdIvyatIyAH 1107 tasya 'vikAraH 4 / 3 // 134 / (azmano vikAre Tilopo vaktavyaH ) azmano vikAraH-'AzmaH / 4degbhaasmnH| 'mAttikaH / 1-chapratyayaH-chasya 'iiy'| 2-prathamAntAdasya nivAsa ityarthe'NAdayaH pratyayAH syurityarthaH / 3-prnn| 4-tRtIyAntAtprokte'rthe'raNAdayo ghAdayazca syurityarthaH sUtrasya / 5-chaH prtyyH| tasya-'Iya' / 6-SaSThayantAdimityarthe 'NAdayo ghAdayazcaH pratyayAH / syuriti sUtrArthaH / 7-praNa / iti zaiSikAH / 8-SaSTacantAd vikAre'the prAgdIvyatIyA praNAdayaH pratyayAH syurityrthH| 8AzmaH-'prazmano vikAraH' iti vigraha 'prazman ' zabdAt 'tasya vikAraH' ityAraNa prazmano vikAre Tilopo vaktavyaH' iti Tilope, prAdivRddhau, vibhaktikAye 'mAzmaH iti rUpam / 11-bhasmano vikAraH / 'an' iti prakRtibhAvaH ( na TilopaH ) / praNa pratyayaH / 11-mRttikAyA vikAraH praNa , prAdivRddhiH--'yasyeti ca' ityaalopH| 1104-prathamAnta se 'zrasya nivAsa' artha meM aNAdi pratyaya hote haiM / 1105--tRtIyAnta se 'proktArtha' meM aNAdi pratyaya hote haiM / 1106--pAThyanta se 'idam' artha meM aNAdi pratyaya hote haiM / iti zaiSikAH / atha prAgdIvyatIyAH 1107 -vikAra artha meM aNAdi pratyaya hote haiN| (vA0 azman zabda kI Ti kA lopa hotA hai vikAra artha meM) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 taddhitAH 1108 avacabe ca 'prANyoSadhi vRkSebhyaH 4 / 3 / 135 / cAdvikAre / mayUrasyA'vayavo vikAro vA mAyaraH / maurva-kANDaM bhasma vaa| paippalam / 1106 mayaDavaitayorbhASAyAmabhakSyAcchAdanayoH 4 / 3 / 143 / prakRtimAtrAn mayaD vA syAt vikaaraavyvyoH| azmamayam, "Azmanam / abhakSyetyAdi kim-maudgaH sUpaH / kArpAsamAcchAdanam / 1110 nityaM vRddha-zarAdibhyaH 4 / 3 / 144 / 'aamrmym| 1111 gozca purISa 4 / 3 / 145 / goH purISaM-gomayam / 1-SaSThyantebhyaH prANyoSadhivRkSavAcakazabdebhyaH avayave vikAre cArthe'NAdayaH pratyayAH syurityarthaH / 2-mUrvI poSavibhedaH, tasyA vikAraH / kANDam = parva / 3-pippalyAH vikAro bhasma vA / 4-bhakSyA''cchAdanabhinnayorvikArAvayavayorityarthaH / 5-Azmanam-(azmA kazcita puruSavizeSaH na tu pASANaH / azmanAvikAro'vayavo vA ityarthe 'azman zabdAt 'mayaDavaitayoASAyAma' iti prAptasya mayaTo'bhAve 'tasya vikAraH' ityaNi 'an' iti prakRtibhAvena TilApAbhAve cAdivRddhau prAtipadikatve sau sorami sidhyati rUpam 'pAzmanam' iti ( nanvatra 'pAzmano vikAre Tilopo vaktavyaH TilopaH kathaM neti cenna, prasiddhasya pASANavAcakasyAzmazabdasyaiva tatra grahaNAt ) / 6-vRddham = 'vadhiya'syAcAmAdistada vRddham / 7-Amrasya vikAro'vayavo vaa|8-gomym-'goH purISam'-ityarthe puroSArtha SaSThyantAd 'go' zabdAt 'gozca purISe' iti 'mayaT' pratyaye subluki vibhaktikArye sidhyati rUpaM 'gomayam' iti / 1108-prANi-zroSadhi aura vRkSavAcaka zabdo se avayava aura bikAra artha meM azAdi pratyaya hote haiN| 1106-mayaTa pratyaya vikalpa se hotA hai vikAra aura avayava artha meM / bhakSya aura AcchAdana artha ko chor3akara / 1110-zarAdigaNapaThita aura vRddhasaMjJaka zabdoM se nitya mayaTa hotA hai vikAra aura avayava athoM meN| 1111-gozabda se 'purISa' artha meM mayaT pratyaya hotA hai / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 laghusiddhAntakaumudyAm 1112 'gopasoryat 4 / 3 / 160 / gavyam / payasyam / iti praagdiivytauyaaH| atha ThagadhikAraH 1113 prAgvahateSTaka 4 / 4 / 1 / tadvahatItyataH prAk Thagadhikriyate / 1114 tana dIvyati khanati jayati jitam 4 / 4 / 2 / akSairdIvyati 'khanati jayati jitaM vA-AkSikaH / 1115 "saMskRtam 4 / 4 / 3 / dadhnA saMskRtaM "dAdhikam / mArIcikam / 1116 tarati 4 / 4 / 5 / tenetyeva / uDupena tarati-8auDupikaH / 1-vikAre'rthe / iti prAgdIvyatIyAH / 2-tRtIyAntasamarthAt 'dIvyati khanati, jayati, jitam' ityeteSvartheSu Thak syAditi sUtrArthaH 3-pAkSikaH-'akSardIvyati' iti vigrahe 'tena dIvyati....' ityAdinA 'Thaka' pratyaye kitvAd prAdivRddhau supo luki 'ThasyekaH' iti Thasya kAdeze'kAralope vibhaktikAyeM 'prAkSikaH' iti rUpam / 4-tRtIyAntAtsaMskRtamityarthe Thak syAt iti sUtrArthaH / 5Thak / 6-marIcikAbhiH saMskRtaM-mArIcikam, Thak 'kati ca' ityAdivRddhiH / 7- tRtIyAntAttaratItyarthe Thak pratyayaH syAdetyarthaH / 8-ThasyekaH prAdivRddhiH / 1112-go-payas zabdoM se vikAra artha meM yat pratyaya hotA hai / iti prAgdIvyatIyAH atha ThagadhikAraH 1113-'tadvahati' sUtra se pUrva Thak pratyaya kA adhikAra jAtA hai| 1114-tRtIyAnta zabdoM se Thak pratyaya hotA hai 'dIvyati' zrAdi arthoM meM | 1115-'saMskRta' artha meM Thak pratyaya hotA hai / 1116-'tarati' artha meM Thak pratyaya hotA hai| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 1117 carati 4 / 4 / 8 / tRtIyAntAd gacchati bhakSayatItyarthayoSThaka syAt / hastinA 'carati'hAstikaH / dadhnA carita dAdhikaH / 1118 saMsRSTa 4 / 4 / 22 / dadhanA saMsRSTa-dAdhikam / 1116 uJchati 4 / 4 / 32 / bdraannyunychti-baadrikH| 1120 6 rakSati 4 / 4 / 33 / samAja rakSati-sAmAjikaH / 1121 zabda-darduraM karoti / 4 / 4 / 34 / zabdaM karoti-zAbdikaH / durduraM karoti dA? rikaH / 1122 dharma 'carati 4 / 4 / 41 / dharma carati-1degdhArmikaH / ( adharmAcceti vaktavyam ) AdharmikaH / 1-gacchati-ityarthaH / 2-'nastaddhite' iti TilopaH / -bhakSayatItyarthaH ( cara gtibhkssnnyoH)| 4-tRtIyAntAtsaMsRSTe'rthe Thak syAdityarthaH / 5-dvitIyAntAt ucchati= (kAza pAdatte) ityarthe Thak syAt / 6-dvitIyAntAt rakSatItyarthe Thaka syAt / 7sAmAjikaH-'samAja rakSati' ityarthaM dvitIyAntAt 'samAja' zabdAt 'rakSati' iti uki subluki, prAdivRddhau, ThasyekAdeze 'kAralope vibhaktikArthe sidhyati rUpaM 'sAmAjikaH' iti / 8-dvitIyAntAt 'zabca' zabdAt 'dadura'-zabdAca karotyarthe Thak / 6-dvitIyAntAd dharmazabdAt Thak pratyayaH syAdityarthaH / 10-dhArmikaH-dharma' zabdAd dvitIyAntAta caratItyarthe 'dharma carati' itpanena Thaki subluki cAdivRddhau ThasyekAdeze 'kAralope vibhaktikArya sidhyati rUpaM 'dhArmikaH' iti / 1117-'carati artha meM Takra pratyaya hotA hai / 1118-'saMsRSTa' artha meM Thak pratyaya hotA hai / 1116-'uJchati' artha meM Tak pratyaya hotA hai / 1120-'rakSati' artha meM Thaka pratyaya hotA hai / 1121-'zabda' aura 'dardura' zabda se Thak pratyaya hotA hai 'karoti' artha meM / 1122 'dharma' zabda se 'carati' artha meM Thak pratyaya hotA hai| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAn 1123 'zilpam 4 / 4 / 55 / mRdaGgavAdanaM zilpamasya -mArdaGgikaH / 1124 praharaNam 4 / 4 / 57 / tadasyetyeva / asiH praharaNamasya - AsikaH / dhAnuSkaH / 1125 " zIlam / 4 / 4 / 61 / apUpabhakSaNaM zIlamasya ApUpikaH / 1126 nikaTe vasati 4 / 4 / 73 / naikaTiko bhikSuH / 302 sa gAdhikAraH / atha yadadhikAraH 1127 prAgghitAdyat 4 / 4 / 75 / tasmai hitamityataH prAg yadadhikriyate / 1128 tadvahati ratha yuga-prAsaGgam 1 / 1 / 76 / 1 - prathamAntAdasya zilpamityarthe Thak pratyayaH / 2 - prathamAntAdasya praharaNamityarthaM Thak / 3 - prAsika: = khaDgAyutraH / 4- dhAnuSkaH - 'dhanuH prahAraNamasye' ti vigrahe prathamAntAd 'dhanuSa' zabdAt ' praharaNam' iti Thaki mubluki prAdivRddhau ' isumuktAntAt kaH' iti Tharaya kAdeze vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'dhAnuSkeH' iti' / 5- prathamAntAdasya zIla mityarthe Thak pratyayaH syAdityartheH / 6 - saptamyantAnnikaTazabdAt vasatItyarthe Thak / 7- dvitIyAntebhyo rathayugaprAsaGgazabdebhyo vahatIrthe yat pratyayaH syAt / ( vA dharma zabda se 'carati' artha meM Thak pratyaya hotA hai / ) - 1923 - 'zilpa' artha meM Thak pratyaya hotA hai / 1124 - 'praharaNa' artha meM Thak pratyaya hotA hai / 1125 - 'zIla' artha meM Thak pratyaya hotA hai / 1 1 1126 - 'nikaTe vasati' graMtha meM Tak pratyaya hotA hai / iti ThagAdhikAraH / zratha yadadhikAraH 1127 - 'tasmai hitam' se pUrva yat pratyaya kA adhikAra hotA hai / 1128-ratha-yuganprAsaMga zabdoM se 'vahita' artha meM yat pratyaya hotA hai / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tamitAH rathaM vahati-rathyaH / yugyH| prAsajayaH / 1126 dhuro 'yaDaDhako 4 / 4 / 77 / hali ceti dIrgha praapte| 1130 na-bhakucha rAm 8 / 2 / 76 / bhasya kurcharozcopadhAyA dI| na syAt / 'dhuryaH / dhaureyaH / 1131. nau-bayo-dharma-viSa-mala-mUla-sItA - tulAbhyastArya - tulyaprApya badhyA''nAmya sama-samita-sammiteSu 4 / 4 / 11 / nAvA tArya-"nAvyam / kvasA tulyo-vayasyaH / dharmeNa prApyaM-dharmyam / viSeNa vadhyo-viSyaH mUlena bhAnAmya-mUlyam mUlena samo-mUlyaH / sItayA samitaM-sItyaM kSetram / tulavA sammitaM-tulyam / 1132 tatra sAdhuH 4 / 4 / 18 / agre sAdhuH-agrayaH / sAmasu sAdhuH saamnyH| (1020) ye cAbhAvakarmaNoriti prakRtibhAvaH / 'karmaNyaH / 'zaraNyaH / 1-dvitIyAntAd dhura' zabdAt yat pratyayaH Thak pratyayazca syAt vahatItyarthe / 2-dhuryaH-'dhuraM vahatIti' vigrahe dvitIyAntAd 'dhur' zabdAd dhuro yaDDhakau' iti 'yata' pratyaye supo luki 'halice' ti dIrgha prApte bhatvAt na bhakucha rAm' ityanena tanniSedhe vibhaktikArye 'dhuyaMH' iti rUpaM sidhyati ( pakSe Dhaki 'dhaureyaH' iti rUpam ) / 3- Dhasya 'eya' kittvAdAdivRddhiH / 4-nAvAdibhyaH tAryAdiSvartheSu yat pratyayaH, ityarthaH / 5nAvyama-'nAvA tAryam' ityarthe tRtIyAntAt 'nau' zabdAta 'nau-vayo-dharma....' ityAdinA yati subluki 'vAntoyi pratyaye' ityanena praukArasya prAvAdeze vibhaktikArye 'nAvyam' iti rUpam 6-saptamyantAtsAdhuritparthe yatpratyayaH syAdityarthaH / 7-karmaNi sAdhuH, zaraNe sAdhuH, yat / 8-zaraNyaH -'zaraNe sAdhu' rityarthe 'zaraNa' zabdAt saptamyantAt 'tatra sAdhuH' iti yat' pratyaye subluki prakAralope vibhaktikArya sidhyati rUpaM 'zaraNyaH' iti / 1126-dhura zabda se 'vahati' artha meM yat pratyaya hotA hai / 1130-bhasaMjJaka kur chur kI upadhA ko dIrgha nahIM hotA / 1131-nau vayasAdi zabdoM se yat pratyaya hotA hai tArya-tulyAdi athoM meM krama se / 1132-sAdhu artha meM yat pratyaya hotA hai / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 laghusiddhAntakaumudyAm 1133 'sabhAyA yaH 4 / 4 / 105 / sabhyaH / iti yto'vdhiH| atha chayatoradhikAraH 1134 prAka krItAcchaH 5 / 1 / 1 / tena krItamityataH prAk cho'dhikriyte| 1135 u-gavAdibhyo yat 5 / 1 / 2 / prAkakItAdityeva / uvarNAntAda gavAdibhyazca yat syAt / chsyaapvaadH| zakave hitaM zaGkavyaM =dAru / gavyam / ( nAbhi nabhaM ca) nabhyo'kSaH, "nabhyamaJjanam / 1126 tasmai 'hitama 5 / 1 / 5 / 1-samAzabdAttu saptabhyantAt sAdhurityarthaM yaH pratyayaH syAnnatu yat ityarthaH / 2-sabhyaH-~'sabhAyAM sAdhu' rityarthaH 'saptamyantAt 'sabhA' zabdAt 'sabhAyA yaH' iti 'ya' pratyaye subluki 'yasyeti ca' ityAkAralope vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'sabhyaH ' iti / 3-'moguNa' iti guNe 'vAnto yi pratyaye' iti 'a'| 4-nAbhizabdasya yapratyaye namAdezaH syAdityarthaH / 5-nabhyam-'nAbhaye hitam' ityarthe 'nAbhi' zabdAta catuyantAd 'u-gavAdibhyo yat, ityanena yati 'nAbhi nabhaM ca' iti vArtikena nabhAdeze 'yasyeti ca' ityakAralope vibhaktikAyeM rUpaM 'nbhym'| 6-caturthyantAt hitamityarthe chprtyyH| 1133-sabhA zabda se 'ya' pratyaya hotA hai sAdhu artha meN| iti yadadhikAraH / pratha chayatoradhikAraH 1134-'tena krItam' se pUrva cha kA adhikAra jAtA hai / 1135-uvarNAnta aura gavAdigaNapaThita zabdoM se yat pratyaya hotA hai hita artha meN| (bA.-nAbhi zanda ke sthAna meM nama Adeza hotA hai yat pratyaya pare rahate ) / 1136-hita artha meM cha pratyaya hotA hai / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 taddhitAH vatsebhyo hito- 'vatsIyo-godhuk / 1137 zarIrAvayavAd yat 5 / 1 / 6 / udantyam / kaNThyam / "nasyam / 1138 Atman-vizvajana- bhogottarapadAt khaH 5 / 1 / / 1136 AtmAdhvAno khe 6 / 4 / 166 / etau khe prakRtyA staH / Atmane hitam-AtmanInam / 'vizvajanInam / 'mAtRbhogINaH / iti yatoH puurnno'vdhiH| atha ThaadhikAraH 1140 prAgvateSTA 5 / 1 / 18 / tena tulyamiti vati vakSyati, tataH prAk Thaadhikriyate / 1141 tena ' krItam 5 / 1 / 37 / -chasya 'Iya' godhuka = gavAM dogdhaa| 2-caturthyantAt zarIrAvayavavAcakAt zabdAt yat pratyayaH syAdityarthaH / 3-dantemyo hitam , yat / 4-nAsikAyai hitam, nas bhAvaH / 5-caturthyantebhya prAtman-vizvajana-bhogottara-(mAtRbhogAdika) zabdebhyo hitamityarthe khapratyayaH / 6-tena na TilopaH / 7-khasya 'In' : 8-vizvajanInam-'vizva-janAya hitami yarthe caturthyantAd 'vizvajana' zabdAd 'pAtman vizvajana....' ityAdinA 'kha' pratyaye khasya InAdeze subluki prakAralope vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'vizvajanInam' iti / 6-mAturbhogaH = zarIraM tasmai hita iti vigrhH| 'kumati ca' iti Natvam / evaM pitR. bhogINaH / 10-tRtIyAntAttrote'Ne Thatra syAt / 1137-zarIrAvayavavAcaka zabdoM se hita artha meM yat pratyaya hotA hai| 1138-Atman-vizvajana zabda se aura bhoga haiM uttarapada jinake, unase hita arbha meM kha-pratyaya hotA hai / 1136-Atman aura adhvan zabda ko prakRtibhAva hotA hai yat pratyaya pare rhte| praya ThanadhikAraH 1140-'tena tulyam' se pUrva ThaJa pratyaya kA adhikAra jAtA hai| 1141-tRtIyAnta se krIta artha meM Than pratyaya hotA hai| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm saptatyA krItaM - sAptatikam / 'prAsthikam / 1142 tasyezvaraH 5 / 1 / 42 / * sarvabhUmi- pRthivIbhyAmaNau staH / 1143 anuzatikAdInAM ca 7 / 3 / 20 / eSAmubhayapadavRddhirjiti Niti kiti ca taddhite / sarvabhUmerIzvaraHsArvabhaumaH / pArthivaH / . 1144 " paGkti-viMzati-triMzaccatvAriMzat - paJcAzat - paSTi - saptatya-zotinavati -zatam 5 / 1 / 56 / " ete rUDhizabdA nipAtyante / 1145 tadahati 5 / 1 / 63 / 306 labdhuM yogyo bhavatItyarthe dvitIyAntATThaJAdayaH syuH / zvetacchatramarhati zvaitacchatrikaH / 1946 daNDAdibhyo yat 5 / 1 / 66 / ebhyo yat syAt / daNDamarhati - ' daNDyaH / zrarbhyaH / vadhyaH / 9 1- prasthena krItam / 2 - SaSThyantAbhyAmIzvara ityarthe iti zeSaH / 3 - sArvabhaumaH - 'sarvabhUmerIzvaraH' ityarthe 'sarvabhUmi' zabdAt 'sarvabhUmi- pRthivIbhyAmaNatra' ityanena zraNi anuzatikAditvAdubhayapadavRddhau 'yasyeti ca' itIkAralope vibhaktikArye sidhyati rUpaM 'sArvabhauma:' iti / 4 - pRthivyA Izvara:= svAmI / 5 - paGktiH = daza = 10 / viMzatiH = 20 / triMzat = 30 / catvAriMzat = 40 / paJcAzat = 50 / SaSTiH = 60 | saptatiH | zrazItiH==0 / navatiH = 60 / zatam = 100 / 6-ThaJ, AdivRddhiH, ThasyekaH / 7- dvitIyAntebhyo daNDAdibhyo'haMtyarthe yat syAt / 8- 'yasyeti ca' iti 'pra' lopaH / evaM ardhamarhatIti badhamarhatIti vigrahau / 06 = 1942 - savabhUmi aura pRthivI zabda ne Izvara artha meM ThaJa pratyaya hotA hai / 1143 - zranuzatikAdiyoM meM ubhayapada vRddhi hotI haiM / 1944 pakti viMzati Adi nipAtana se siddha hote haiM / 1145 - 'madhu' yogyo bhavati' isa artha meM dvitIyAnta se uJ pratyaya hotA hai / 1146 - daNDAdigaNapaTita zabdoM se yat pratyaya hotA hai / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 307 1137 tena nivRttam 5 / 1 / 76 / adA 'nirvRttam 'Ahnikam / iti Tho'vadhiH / atha tvataladhikAraH 1148 tena tulyaM kriyA cedvatiH 5 / 1 / 115 / brAhmaNena tulyaM brAhmaNavad adhIte / kriyA cediti kim-guNatulye mA bhUt, putreNa tulyaH sthUlaH / 1146 tatra tasyeva 5 / 1 / 116 / mathurAyAmiva-mathurAvat sadhne praakaarH| caitrasyeva-caitravanmaitrasya gAvaH / 1150 tasya "bhAvastva-talau 5 / 1 / 116 / prakRtijanyabodhe prakAro bhAvaH gorbhAvo-gotvam, gotaa| *tvAntaM palIbam / 1151 A ca tvAt 5 / / 1 / 120 / 1-tRtIyAntAnivRttamityarthe ThaJ syAt / 2-Ahnikam-mahnA nivRttamityarthe 'mahan zabdAt tRtIyAntAt 'tena nivRttam' iti Thatra ' pratyaye prAdivRddhau bhasaMjJAyAm 'ahaSThakhoreve' tiniyamAt 'nastaddhite' iti TilopAbhAve 'a lopo'naH' ityakAralope vibhaktikAyeM sidhyati rUpam 'pAhnikam" iti / 3-tRtIyAntAttulye'Ne pratipratyayaH syAt yattulyaM tarikrayA cet / 5-saptabhyantAt SaSTacantAca ivANe 'vati' pratyayaH syAt / 5-SaSThyantAd bhAva ityarthe tvapratyayaH, tatpratyayazva syAt / 6-tvatalaprakRtibhUtagavAdizabdebhyo jAyamAne govyaktyAdibodhe prakAro vizeSaNaM bhAvaH, ityarthaH / .-talapratyayAntaM striyAmityapi bodhyama / 1147 'nirvRtti' artha meM tRtIyAnta se yat pratyaya hotA hai| iti ThaadhikAraH / prartha tvataladhikAraH 114- tulyArtha meM vati pratyaya hotA hai tulya yadi kriyA ho| 1146-saptamyanta aura SaSThyanta se iva artha meM vati pratyaya hotA hai| 1150-bhAva artha meM tva aura tal pratyaya hote haiM / prakRtijanya bodha meM prakAra ko bhAva karate haiN| 1151 'pasalva' se pUrva va tala kA adhikAra bAtA hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 laghusiddhAntakaumudyAm 'brahmaNastva' ityataH prAk tvatalAvadhikriyate / 'apavAdaiH saha samA vezArthamidam / cakAro nam-snabhyAmapi samAvezArthaH / striyAH bhAvaHraNam, strItvam / strItA / posnam, puMstvam, puMstA / 1152 pRthvAdibhya "imanija vA 5 / 1 / 122 / vA-vacanamaNAdisamAvezArtham / 1153 ra Rto halAdeleghoH 6 / 4 / 161 / halAderlaghokArasya raH syAt iSThemeyassu parataH / 1154 TeH 6 / 4 / 155 / bhasya Telopa iSTameyassu / (pRthu-mRdu-bhRza kRza-dRDha-parivRDhAnAmeva rtvm)| pRthorbhAvaH 'prathimA, pArthavam / mradimA, mArdavam / 1155 "vaNaMDhAdibhyaH Syatra ca 5 / 1 / 123 / caadimnin| 'zauklyaM, zuklimA / dADhya, DhimA / 1-imanijAdibhiH, ityarthaH / 2-anuvRttyaiva siddha, inijAdibhirapavAdairasya bAdho mA bhUdirayevamarthamadhikArasUtram / tathA ca 'prathimA' zabdena saha, 'pRthutvam' 'pRthutA' ityetayorapi sidiH / 3-atra nam / 4-snana / 'strIpu sAbhyA na sno' / 5SaSTyantebhyaH pRthvAdibhyo bhAve'rSa-inica-pratyayo vA / ( imanijantAH pusa ) / 6-praNAdayo'pi bhvntiityrthH| 7-ihama-Iyas (su) iti khedaH / 8-prathimA'pRthu' zabdAd bhAve'theM 'pRthvAdibhya-imanij vA' iti 'imanica' pratyaye'nubandhalope subluki 'pRthu iman' iti sthitau 'raRto halAderlaghau' iti RkArasya rephAdeze bhatve guNa bAdhitvA.':' iti Tilope prAtipadikatvena sau vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'pravimA' iti / 6-igantAca laghupUvati, iti sUtreNa-araNa porgunnH| 10-SaSThyantebhyo varNavAca. kebhyo dRDhAdibhyazca vyaJ pratyayaH syAdityarthaH / 11-zauktyam-'zukla' zabdAd bhAve'rSe 'varNadRDhAdibhyaH SyA ca' catyanena 'aJ' pratyaye'nubandhalope prAdivRDhau 'yasyeti ca' ityakAralope vibhaktikArya 'zaukalyam' iti (vyaJabhAvapakSe imanici 'zuklimA' iti rupam / 1952 pRthvAdigaNapaThita zabdoM se bhAva meM imanic pratyaya hotA hai vikalpa se / 1953-halAdi lavu RkAra ko rabhAva hotA hai iSTha, ima, Iyas pare rahate / 1154--prasaMjJaka Ti kA lopa hotA hai iSThan, iman , Iyasun pare rahate / 1155-vargAvAcaka aura dRdAdigaNapaThita zabdoM se jyaJ hotA hai bhAva artha meN| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 306 1156 guNavacana-'brAhmaNAdibhyaH karmaNi ca 5 / 1 / 124 / / cAdbhAve / jaDasya bhAvaH karma vA jADyam / mUDhasya bhAvaH karma vA mauDhyam / brAhmaNyam / prAkRtigaNo'yam / 1157 sakhyuyaH 5 / 1 / 126 / sakhyurbhAvaH karma vA sakhyam / 1158 kapi-jJAtyorDaka 5 / 1 / 127 / kApeyam / jhAteyam / 1156 "patyanta-purohitAdibhyo yaka 5 / 1 / 128 / sainApatyam / paurohityam / iti tvtldhikaarH| atha bhavanArthakAH 1140 dhAnyAnAM bhavane kSetra khA 5 / 2 / 1 / bhavatyasminniti bhavanam / mudgAnAM bhavanaM kSetraM 'maudgInam / 1-SaSTyantebhyo guNavAcakebhyo brAhmaNAdibhyazca kamaNi bhAve cArthe vyaJ syAt '2-brAhmaNyam-brAhmaNasya bhAvaH karma vA ityarthe 'guNavacana...' ityAdinA yati anubandhalope prAdivRddhau prakAralope vibhaktikArya sidhyati rUpaM 'brAhmaNyam' iti / 3-SaSThyantAd sakhizabdAt bhAve karmaNi cAthai ya-pratyayaH / 4-SaSThyantAbhyAM kapijJAtizabdAbhyAM bhAve karmaNi ca Dhaka, kitvAdAdivRddhiH / 5-SaSTyantebhyaH patyantazabdebhyaH purohitAdibhyazca yaka syAd bhAve karmaNi cArthe / -paurohityam'purohita' zabdAd bhAve kamariNa vA 'patyanta-purohitAdibhyo yak' iti pratyaye'nuvandhalope pAdivRddhau prakAralope vibhaktikArya sidhyati 'paurohityam' iti / iti tvtldhikaarH| 5-SaSThyantAd dhAnyavAkkAd zabdAd bhavanaM kSetramityarthe saJ syAt / 8-khasya 'In' 1156-guNavAcaka aura brAhmaNAdigaNapaThitoMse Sya hotA karma aura bhAva arthameM 1157-sakhi-zabda se ya hotA hai karma aura bhAva artha meN| . 1158-kapi aura jAti zabda se Dhak hotA hai bhAva aura karma artha meN| .. 1156-patyanta aura purohivAdigaNapaThita zabdoM se yaka pratyaya hotA hai bhAva aura karma artha meM / iti tvtldhikaarH| atha bhavanAdyarthakAH. 1160-dhAnyavAcaka zandoM se 'bhavanaM kSetra' artha meM khaJ pratyaya hotA hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 laghusiddhAntakaumudyAm 1161 'vrIhizAlyorDaka 5 / 2 / 2 / 'heyam / shaaleym| 1162 haiyaGgavI saMjJAyAm 5 / 2 / 23 / hyogodohazabdasya hiyagurAdezaH, vikAre'rthe khaJ ca nipaatyte| duhyata iti dohaH = kSIrama / hyogodohasya vikAraH-haiyaGgavInam nvniitm| 1163 tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itaca 5 / 2 / 36 / tArakAH sAtA asya tArakitaM-nabhaH / paNDitaH / prAkRtigaNo'yam / 1164 pramANe dvayasaj-dadhnatra - mAtracaH 5 / 2 / 37 / tadasyetyanuvartate / urU pramAvasya-Urudvayasam / Urudaghnam / uurumaatrm| 1165 yattadetebhyaH parimANe ktupa 5 / 2 / 38 / yat parimANamasya'-yAvAn / tAvAn / etAvAn / 1-SaDyantAbhyAM vIhizAlizabdAbhyAM bhavanaM kSetramityarthe uk / kho'pavAdo'yam / brohINAM bhavanaM kSetram, zAlInAM bhavana kSetram / 3-haiyaGgavInama-dyogodohasya vikAraH 'haiyaGgavInam' iti / 'haiyaGgavInaM saMjJAyAm' iti 'kha'-pratyaye'nubandhalope 'hyogAdoha' zabdasya 'hiyAgu-' Adeze bitvAdAdivRddhau 'morguNaH' iti guNevA'deze khasya InAdeze prAtipadikatvena vibhakti kArye sidhyati rUpaM 'haivaGgavInam' iti / -prathamAntebhyaH tArakAdigaNapaThitebhyo zabdebhyo'sya sanAtamityarthe 'itaca' syAt / 5-sadasadvivekinI buddhiH=paNDA, sA sajAtA masyeti paNDitaH / 6-prathamAntAdasya pramANamityarthe dvayasac, danaca, mAtrac iti trayaH pratyayaH syuH / 7prathamAntebhyo yattadetebhyo'sya parimANamityarthe vatupa syAt / 8-yAvAn-yat parimAraNamasyeti vigrahe 'yattadetebhyaH parimANe vatupa' iti 'vatupa' pratyaye'nubandhalope 'yat vat' iti sthitau 'mA sarvanAmnaH' iti sakArasya pAtve savabaMdImeM prAtipadikatvena sau numi 1961-vrIhi aura zAli zabdoM se 'bhavanaM kSeH' artha meM Dhaka pratyaya hotA hai| 1162-'hai yaGgavInam' isa zabda kA saMjJA meM vipAtana jhevA hai| 1963 tArakAdigaNapaThita zabdoM se 'asya salbAtama' artha meM ivaca pralaya hotA hai| 1164-'asya pramANam' artha meM dvayasaJ dadhnan aura mAtra pratyaya hote haiN| 1165-yat, tat, etad zabdoM se parimANa artha meM batup pratyaya hotA hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 1166 kimidabhyAM vo ghaH 5 / 2 / 40 / zrabhyAM vatup, vakArasya 'ghazca / 1167 ida kimorIMz-kI 6 / 3 / 60 / dRgdRzvatuSu idama Iz, kimaH kI syAt / 1168 saMkhyAyA avayave tayap 5 / 2 / 42 / iyAn / 3 kiyAn / paJca zravayavA asya - paJcatayam / 1966 dvitribhyAM tayasyAyaj vA 5 / 2 / 43 / iyam, dvitayam / trayam, tritayam / 1170 ubhAdudAtto nityam | 5 | 2 | 44 | ubhazabdAttayapo'yac syAt sa cAdyudAttaH / 1971 tasya pUraNe DaT 5 | 2 | 48 | * 311 'halGyAbbhyaH ityAdinA sulope sayogAntasya lope nAntasyopadhAyAH dIrghe 'yAvAn' iti rUpam / 1 - ghasya 'iyU' / 2 - iyAn -' idam ' zabdAt parimANe'theM 'kimidaMbhyAM vo ghaH' 'vatup' pratyaye vatupo vasya ghAdeze cAnubandhalope 'idaM kimorIza kI ' iti idamaH ivAdeze 'ighat' iti sthitau ghasya iyAdeze bhasaMjJAyA 'yasyeti ce' ti ikAraloneM prAtipadikatvena sau ugitvAnnumi sulope saMyogAntalope copadhAdIrghe 'iyAn ' iti / 3- 'yasyeti ca' iti 'kI' ityasya 'I' lopaH / prathamAntAtsaGkhyAvAcakAd zravayavA prasyetyatheM 'tayap syAt / 4- SaSThyantAtsaGkhyAvAcakAtpUraNe'yeM DaT syAt / DitvAt TilopaH / 1166-kim-idam zabda se vatup pratyaya hotA hai aura va ko gha hotA hai / 1167 - idam ko Iz aura kim ko kI zrAdeza hotA hai dRg, dRza, vat pare rahate / 1168-saMkhyAvAcaka zabdoM se 'avayavAH asya' artha meM tayap pratyaya hotA hai / 1169-dvi-tri zabda se vihita tayap pratyaya ko prayac zrAdeza hotA hai vikalpa se / 1170 - ubhazabda se vihita tayap pratyaya ko prayac zrAdeza hotA hai, vaha udAtta hotA hai / 1171 - pUraNa artha meM DaT pratyaya hotA hai / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 laghusiddhAntakaumudyAm ekAdazAnAM pUraNaH-ekAdazaH / 1172 nAntAdasaMkhyAdemaMTa 5 / 2 / 46 / DaTo maDAgamaH / paJcAnAM pUraNa-paJcamaH' / nAntAtkim1173 ti vizaterDiti 6 / 4 / 142 / viMzaterbhasya tizabdasya lopo Diti pare / 2viNshH| asaMkhyAdeH kimekaadshH| 1174 SaTa-kati-katipaya-caturAM thuka 5 / 2 / 51 / eSAM thugAgamaH syADDaTi / SaNNAM pUraNaH-SaSThaH / katithaH / katipayazabdasyAsaMkhyAtve'pyata eva zApakAt DaT / ktipythH| "caturthaH / 1175 dvastIyaH 5 / 2 / 54 / DaTo''pavAdaH / dvayoH puurnno-dvitiiyH| 1176 traH samprasAraNaM ca 5 / 2 / 55 / tRtiiyH| 1177 zrotriyazchando'dhIta 5 / 2 / 84 / 1-DaTo maDAgame, 'nalopaH prAtipadikAntasya' iti nalopaH / 2-viMzaH-vizati' zabdAt pUraNe'the 'tasya pUraNe DaT' iti 'DaT' pratyaye'nubandhalope 'ti vizaterDiti' iti tilope 'viMza a' iti sthitau 'mato guNe' iti pararUpe vibhaktikArya sidhyati "viza' iti rUpam / (nanu 'yasyeti ca' ityakAralopaH syAditi cennaH 'prasiddhavadatrAbhAt' iti tilopasyAsiddhatvAt) / striyAM TittvAt Gopa 'viNshii'| 3-nAtra DaTo maTa (bhAgamaH) / 4-STunA STuH, iti STutvam / 5-caturNA pUraNaH = caturthaH / 6-'chando'dhIte' ityarthe 1172-nAnta saMkhyAvAcI zabda se DaT ko maTa kA Agama hotA hai saMkhyAdi zabda ko chodd'kr| 1173-bhasaMjJaka viMzati zabda ke 'ti' kA lopa hotA hai Dit pare rahate / 1174-SaT-kati-katipaya catura zandoM ko thuk kA Agama hotA hai DaT pare 1175-dvizabda se pUraNArya meM tIya pratyaya hotA hai| 116-trizabda se tIya pratyaya hotA hai pUraNa artha meM tri ko samprasAraNa bhii| 1177-'chando'dhIte' artha meM zrotriya nipAtana hotA hai| rhte| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadvitAH 323 zrotriyaH / vetynuvRtteshchaandsH'| 1178 pUrvAdiniH 5 / 2 / 86 / pUrva kRtamanena puurvii| 1176 sapUrvAcca 5 / 2 / 87 / kRtpuurvii| 1180 "iSTAdibhyazca 5 / 2 / 88 / iSTamanena iSTI / adhiitii| iti bhaavnaadhrthkaaH| atha matvarthIyAH 1181 tadasyAstyasminniti matupa 5 / 2 / 64 / gAvo'syAsmin vA santi-gomAn / 'bhotriyaH' iti nipArayate ityarthaH / 'chandaH' zabdAd 'ghan' pratyayaH, chandaH zabdasya bhrotrAdezazceti bhAvaH / dhasya-iy / 1-pakSe chandaHzabdAd praNa chAndasaH / 2-dvitIyAntAt pUrvazabdAtkRtamanena ityarthe 'ini' prtyyH| 3-aitatsUtrArthazvAyaM vidyamAnapUrvAcca pUrvazabdAt 'anena' ityaNe 'iniH' syAt / 4-kRtapUrvI-kRtaM pUrvamaneteti vigrahe samAse sati kRtapUrva' zabdAt 'sapUrvAJca' iti ini pratyaye bhatve'kArakhope prAtipadikatvena sau 'sau ca' isyupadhAdorje sulope nalope ca sidhyati rUpaM 'kRtapUrvo' iti / 5-prathamAntebhya iSTAdizabdezya 'manena' ityarthe ini-prtyyH| iti bhvnaacrthkaaH| 6-prathamAntAdasyAstItyarthe'sminnasti ityarthaM ca matupa syaadityrthH| 1178-pUrva zabda se ini pratyaya hotA hai| 1176-sapUrva pUrva zabda se ini pratyaya hotA hai| 1180-iSTAdi zabdoM se ini pratyaya hotA hai 'anena' artha meM / iti bhvnaadykaaH| iti bhavanAtharthakAH / 1181--asyAsti aura asminnasti zroM meM matup pratyaya hotA hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 laghusiddhAntakaumudyAm 1182 taso matvarthe 1 / 4 / 16 / tAnta-sAntau bhasaMjJau sto matvarthe pratyaye pare / 'garutmAn ( 353) vasoH saMprasAraNam / viduSmAn / (guNavacanebhyo matupo lugiSTaH ) zuklo guNo'syAstIti-zuklaH paTaH / kRSNaH / 1183 prANisthAdAto lajanyatarasyAm 5 / 2 / 66 / cUDAlaH / 'cUDAvAn / prANisthAtkim -zikhAvAn-dIpaH / prANyaGgAdeva, neha-'medhAvAn / 1184 lomAdi-pAmAdi-picchAdibhyaH zanelacaH 5 / 2 / 100 / lomAdibhyaH zaH lomazaH = lomavAn / romazaH = romavAn / pAmAdibhyo nH| paamnH| (aGgAt klyaanne)| 'aGganA ( lakSmyA acca ) / ''lakSmaNaH picchAdibhya ilaca / picchilaH = picchavAn / / 1-bhatvAt padatvA'bhAvena 'pratyaye bhASAyAm' iti anunAsiko na bhvti| 2-vidvAnastyasminniti viduSmAn-vaMzaH / 3-prathamAntAt prANisthAGgavAcakAdAkArAntAcchabdAnmatubhyalac syAdityarthaH / 4-cUr3AvAn-cUDA asyAstIti vigrahe 'cUDA' zabdAt 'prANisthAdAto....' ityAdinA vA 'lac' pratyaye'nubandhalope prAtipadikatvena vibhakti kArya sidhyati rUpaM 'cUDAlaH' iti (pakSe matupi 'cUDAvAn' iti rUpaM sidhyati / 5-nAtra prANisthA shikhaa| 4-medhA = buddhiH, amUrtatvAta nA'Ggam / 7-lomAdibhyaH zaH, pAmAdibhyo na:, picchAdibhya ilac syAnmatubartha iti sUtrArthaH / 8-kalyANAnyaGgAni yasyA iti vigrahaH / TApa striyAm / 6-lakSmIzabdAn matvarthe 'na' pratyayaH, prakAro'ntAdezazca / 10--lakSmIrasyAstIti lakSmaNaH / 1182-tA ta sAnta kI bhasaMjJA hotI hai matvartha pratyaya pare rhte| (vA0-guNavAcaka se vihita matupa pratyaya kA luka hotA hai)| 1182-prANyaGgavAcaka bAkArAnta zabdoM se laca hotA hai vikalpa se astyAdi artha meN| 118 -somAdigaNapaThita zabdoM se za, pAmAdiyoM se na, aura picchAdiyoM se ilac pratyaya hotA hai| (vA0 (1) aGga zabda se kalyANa artha meM na pratyaya hotA hai| (2) lakSmA zabda ko zrAkArAntAdeza hotA hai aura na pratyaya bhii|) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 315 1185 danta 'unnata uraca 5 / 2 / 106 / unnatA dantAH sntysy-dnturH| 1186 kezAdvo'nyatarasyAm 5 / 2 / 106 / kezavaH, kezI, kezikaH, kezavAn / (anyebhyo'pi dRzyate) maNivaH (arNaso lopazca ) "arNavaH / 1187 'ata ini-Thano 5 / 2 / 115 / 'daNDI, dnnddikH| 1188 brIhyAdibhyazca 5 / 2 / 116 / bIhI, biihikH| 1186 ' asa-mAyA-medhA-srajo vini: 5 / 2 / 121 / yazasvI, 12yazasvAn / mAyAvI / 'medhAvI / sngvii| 1-prathamAntAd dantazabdAt matubarthe uraca syAdantAzceduznatAH syuH / 2-prathamAntAkezazabdAd matubatheM 'va' pratyayo vA / anyatarasyAmityanuvRttAvapi-punaranyatarasyAM grahaNama iniThanAvapi syAtAmityetadartham / 3-pakSe iniH| 4-Than / 5-matupa / 6-'praNaMsa' ityasyAntalopo apratyayazcetyarthaH / 6-proM = jalam / arNavaH = samudraH prasi santyatreti vigrahaH / 8-prathamAntAdadantAnmatvarthe iniThato syAtAmityarthaH / 6-daNDI -daNDo'syAsti ityarthe 'daNDa' zabdAt 'prata ini-Thanau' iti ini pratyaye'nu. bandhalope 'yasyeti ca' ityakAralope prAtipadikatvena vibhaktikArye 'daNDI' iti rUpaM sidhyati ( pakSe 'Than' pratyaye ThasyekAdeze'llope sidhyati rUpaM 'daNDikaH' iti ) / 10-iniThanau stH| 11-as = asantAt mAyA-medhA-sraja-zabdebhyazca viniH syAdityarthaH / 12anyatarasyAmityanuvRtteH pakSe matupa. 'tasau matvarthe' iti bhatvAt padatvA'bhAvena rutvaM na / 13-medhAvI-dhIrdhAraNAvato medhA' / sA'syAstIti vigrahe 'meghA' zabdAda 'pras 1185- danta zabda se uraca pratyaya hotA hai unnata artha meM / 1186-keza zabda se ka pratyaya hotA hai vikalpa se matvartha meM / (vA0-(1) keza bhinna se bhI va pratyaya hotA hai| (2) arNas se va pratyaya hotA hai, aura anya varNa kA lopa hotA hai|) 1987-adanta zabda se ini pratyaya hotA hai aura Than pratyaya bhI pratyaya meM / 1188-vrohyAdigaNapaThita zabdoM se in aura Than pratyaya hote haiM matvartha meM / 1186-asanta aura mAyA medhA sraj zabdoM se vini pratyaya hotA hai matvartha meM / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 laghusiddhAntakaumudyAm 1160 vAco gminiH 5 / 2 / 124 / 'vAgmI / 1961 arza Adibhyo'ca 5 / 2 / 127 / M arzo'sya vidyate - arzasaH / AkRtigaNo'yam / 1962 - zubhamosa 5 / 2 / 140 / 3 ahaM yurahaMkAravAn / zubhaMyuH zubhAnvitaH / iti matvarthIyAH / atha prAgdizIyAH 1963 prAgdizo vibhaktiH 5 / 3 / 1 / dikzabdebhyaH ityataH prAgvakSyamANAH pratyayA vibhaktisaMjJAH syuH / 1964 ki sarvanAma - bahubhyo'dvayAdibhyaH 5 / 3 / 2 / kimaH sarvanAmno bahuzabdAcceti prAgdizo'dhikriyate / mAyA - meghA...' ityAdinA vini pratyaye'nubandhalope prAtipadikatvena vibhaktikArye 'medhAvI' iti rUmaM sidhyati / 1- vAcaH santyasyeti vigrahaH coH kuriti kutvam / 2 - prazaMH = 'bavAsIra ' iti prasiddho rogaH / 3 - ahaMyuH - zrahamityahaMkAre rUDhamadhyayam / tasmAdastyarthe 'zrahaM zubhamos' iti yusi pratyaye'nubandhalope 'siti ce' ti padatvAn masmaanumvAre prAtipadikatvAd vibhaktikAyeM sidhyati rUpam 'prahaMyuH' iti ( zrahaMyuH, zrahaMyU, zrahaMyavaH ityuccAraNam ) / iti matvarthIyAH / 1960 - vAca zabda se gmini pratyaya hotA hai matvartha meM / 1991 - arza diyoM se ca pratyaya hotA hai matvartha meM / 1 62 - zrahaM zubhaM zabdoM se yusa pratyaya hotA hai matvartha meM / iti matvarthIyAH / atha prAgdizIyAH 1163- 'dika zabdebhyaH' se pUrva honevAle pratyayoM kI vibhakti saMjJA hotI hai / 1194 - kiM- sarvanAma kA 'digzabdebhyaH' se pUrva adhikAra jAtA hai / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddhitAH 317 1165 paJcamyAstasila 5 / 3 / 7 / paJcamyantebhyaH kimAdibhyastasila vA syAt / 1166 ku tihoH 7 / 2 / 104 / kimaH kuH syAttAdau hAdau ca vibhaktau parataH 'kutaH = kasmAt / 1167 idama 'iz 5 / 3 / 3 / prAgdIzIye pare / itH| 1168 an 5 / 3 / 5 / etadaHprAgdizIye / anekAltvAt sarvAdezaH / ataH, / "amutH| yataH / bhutH| dvayAdestu dvAbhyAm / 1166 paryabhibhyAM ca 5 / 3 / 6 / / AbhyAM tasil syAt / paritaH sarvata ityarthaH / abhitaH = ubhayata ityrthH| 1200 saptamyAstrala 5 / 3 / 10 / "kutra / pyatra / 'tatra / bhutr| 1-kutaH-paJcamyantAt 'kim' zabdAt-'paJcamyAstasila' iti tasila' pratyayenubandhalope prAtipadikatvena sunluki 'ku tihoH' iti 'ku'-prAdeze tasilantasyAbyayatvAt tata prAgatasya supo luki sasya rutve visarge sidhyati rUpaM kutaH' iti 2shitvaatsrvaadeshH| 3-:etad' zabdasya 'an' prAdezaH syaadityrthH| 4-'nalopaH prAtipadikAntasya' iti nasya lopaH 5-tasilo vibhaktisaMjJAtvAt 'padaso'sedudomaH' iti mutvaM bodhyam / yataH-ityatra 'tyadAdInAmaH' ityakArazcApi / 6-sUtreddhapAdibhyaH, ityuktH| 7-kima+tra, ityatra 'kuti hoH' ityanena 'ku' praadeshH| 8-yatra, satra ityAdau tralo vibhakRitvAt 'tyadAdInAma:' 6-tatra-saptamyantAt 'tat' zabdAta 1165-paJcamyanta kimAdiyoM se tasila pratyaya vikalpa se hotA hai| 1166-kim ko ku hotA hai tAdi, hAdi vibhaktisaMjJaka pratyaya pare rahate / 1167- idam ko hara Adeza hotA hai prAgdizIya vibhakti pare rahate / 1168-etat ko an zrAdeza hotA hai prAgdizIya vibhakti pare rahate / 1116-pari aura adhi zamdoM se tasil pratyaya hotA hai| 1206-saptamyanta se tralU pratyaya hotA hai| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 laghusiddhAntakaumudyAm 1201 idamo ha: 5 / 3 / 11 / tralo'pavAdaH / 'iha / 1202 kimo 5 / 3 / 12 / vA- grahaNamapakRSyate / saptamyantAt kimo'dvA syAt / pakSe tral / 1203 kvAti 7 / 2 / 105 / kimaH kvAdezaH syAdati / kva, kutra / 1204 itarAbhyo'pi dRzyante 5 | 3 | 14 | paJcamI saptamItaravibhaktyantAdapi tasilAdayo dRzyante / dRzigrahaNAdbhavadAdiyoga eva / sa bhavAn / tato bhavAn / tatra bhavAn / taM bhavantam / tato bhavantam / tatra bhavantam / evaM dIrghAyuH, devAnAMpriyaH, AyuSmAn / 1205 sarvekAnya- kiM yattadaH kAle dA 5 / 3 / 15 / saptamyantebhyaH kAlArthebhyaH svArthI dA syAt / 1206 sarvasya so'nyatarasyAM di 5 | 3 | 6 | , dAdau prAgdizIye sarvasya so vA syAt / sarvasmin kAle - " sadA / 'saptamyAstral' iti ' tral' pratyaye prAtipadikatvAt subluki 'tat tra' iti sthitau 'tyadAdInAma:' ityakAre pararUpe 'taMtra' iti rUpam (zravyayatvAt tata zrAgatasya supo luk ) / 1 - idama iz' iti izAdezaH zittvAtsarvAdezaH / 2 - prat pratyayaH / 1 - kvasaptamyantAt 'kim' zabdAt 'kimot' iti sUtreNa 'prat' pratyaye 'kvAti' iti kima: kvAdeze' kAralope 'kva' iti rUpama / zravyayatvAdatra tata zrAgatasya supo luk / 4 - etairyoge'pi tathaiva ityarthaH / 5 - sadA-sarvasminkAle ityarthe saptamyantAt 'sarva' zabdAt 'sarvekAnya ityAdinA 'dA' pratyaye subluki sarvasya so'nyatarasyAm' iti vaikalpike sAdeze 'sadA' iti rUpam / pakSe 'sarvadA' iti / 1201 - idam zabda se 'ha' pratyaya hotA hai / yaha la kA apavAda hai / 1202 - kim zabda se at pratyaya hotA hai vikalpa se / t pare rahate / 1203 - kim zabda ko kva pradeza hotA hai 3204 - paJcamI saptamI se bhinna vibhaktyanta se bhI tasilAdi pratyaya hote haiN| 1205 - saptamyanta kAlArthaka sarva eka anyAdi zabdoM se svArtha meM dA pratyaya hotA hai| 1206 - sarva zabda ko sa zrAdeza hotA hai dAdi prAgdizIya pratyaya pare rahate / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH sarvadA / zranyadA / 'kadA / yadA / tadA / kAle kim- sarvatra deze / 1207 idamo hila 4 / 3 / 16 / 'saptamyantAt kAle ityeva / 1208 etetau ratho: 5 / 3 / 4 / idamzabdasya eta-it ityAdezau stau rephAdau thakArAdau ca prAgdizIye pare / asmin kAle - etarhi / kAle kim-iha deze / 3 1206 anadyatane hilanyatarasyAm 5 / 3 / 21 / kahiM, kadA | yahi, yadA / tahiM tadA / 316 1210 etadaH 5 / 3 / 5 / eta ita etau sto rephAdau thAdau ca prAgdizIye / etasminkAle - etarhi / 1219 prakAravacane thAla 5 / 3 / 23 / prakAravRttibhyaH kimAdibhyasthAt syAt svArthe / tena prakAreNa tathA / yathA / 1212 idamasthamuH 5 / 3 / 24 / " * 1 - dApratyayasya vibhaktitvAtkimaH kaH evaM, tadA, yadA ityAdau 'tyadAdInAmaH ' / 2- rephAdI 'etaH' yAdI 'ita' iti vivekaH / 3 - pranadyatanakAlavRttibhyaH kimAdibhyaH saptamyantebhyo hil syAd vA / 4 - vibhaktitvAt kimaH kaH / yahi yadA, tyadAdInAmaH / 5-yarhi - saptamyantAd 'yat' zabdAt kAle'rthe 'anadyatane hilanyatarasyAm' iti 'hil' pratyaye anubandhalope 'tyadAdInAmaH' ityatve pararUpe 'yaha' ityavyayam / 6 - yathA tathA tyadAdInAmaH / 7-yena prakAreNa / 1207-saptamyanta idam zabda se hila pratyaya hotA hai / 1208 - idam zabdako eta aura it Adeza hote haiM rephAdi thakArAdi prAgdizIya pare rahate / 1206 - kimAdi se anadyatana kAla meM hila pratyaya hotA hai vikalpa se / 1210- etat ko eta-it zrAdeza hote haiM rephAdi yakArAdi prAgdizIya vibhakti pare rahate / 1211-prakArArtha kimAdi zabdoM se thAlU pratyaya hotA hai svArtha meM / 1212-idam zabda se thamra pratyaya hotA hai / yaha thAl kA apavAda hai 1 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 laghusiddhAntakaumukhAm thAlo'pavAdaH / (etado'pi vAcyaH) anena etena vA prakAreNa-'ittham / 1213 kimazca 5 / 3 / 25 / kena prakAreNa-katham / iti prAgdizIyAH / atha prAgivIyAH 1214 atizAyane tamabiSThanau 5 / 3 / 55 / atizayaviziSTArthavRtteH svArthe etau stH| ayameSAmatizayenADhvaHpAtyatamaH / laghutamo-lapiSTaH / 1215 tiGazca 5 / 3 / 56 / tiGantAdatizaye dyotye tamapa syAt / 1216 taraptamapI ghaH 1 / 1 / 22 / etau ghasaMzau stH| 1217 kimettivyayaghAdAmbadravyaprakarSe 1 / 4 / 11 / kima edantAttiGo'vyayAzca yo ghastadantAdAmuH syAnna tu dravyaprakarSe / 1-idama etadazca 'it' ityAdezaH / 2-'kimaH kaH' / iti prAgdizIyAH / 3-laghiSThaH-atizayena laghuH ityartha 'laghu' zabdAd 'atizAyane tamabiSThanau' iti 'iSTana' pratyaye'nubandhalope bhasaMjJAyAM 'ne' iti Tilope prAtipadikasvena sau vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'ladhiSThaH' iti / (vA0-etat zabda se bhI thamu pratyaya hotaa|) 1213-kima zabda se prakArArtha meM thamu pratyaya hotA hai / iti prAgdizIyAH / prathaprAgivIyAH 1214-Atazaya viziSTArthavAcaka se tamap aura iSThan hote haiM svArtha meM / 1215-atizaya artha dyotya rahate tamap pratyaya hotA hai / 1216-tarapa ora tamapa kI gha saMjJA hotI hai| 1217-kima aura edanta zabda tathA tisnta aura avyaya se vihita gha-pratyayAnta se prAmu pratyaya hotA hai, dravyaprakarSa meM nhiiN| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 321 'kintamAm / prAhNetamAm / pacatitamAm / uccaistamAm / dravyaprakarSe tu uccaistamastaruH / 21 1218 dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau 5 / 3 / 57 / dvayorekasyAtizaye vibhaktavye copapade suptiGantAdetau staH / pUrvayorapavAdaH / zrayamanayoratizayena laghurlaghutaraH / laghIyAn / udIcyAH prAcyebhyaH paTutarAH / paTIyAMsaH / 1216 prazasyasya zraH 5 / 3 / 60 / asya zrAdezaH syAdajAdyoH parataH / 4 1220 prakRtyaikAc 6 / 4 / 163 / iSThAdiSvekAc prakRtyA syAt / "zreSThaH, 'zreyAn / 1221 jya ca 5 / 3 / 61 / prazasyasya jyAdezaH syAt iSTheyasoH / "jyeSThaH / 1- kintamAm-pratizayena ki kintamAm / ki zabdAt 'atizAyane tamabiSThanau' iti 'tamap' pratyaye'nubandhalope bhasyAnusvAre parasavarNe ' kintam' ityasmAt tamapo ghasaMjJakasvena tadantAt 'kimetiDavyaya...' ityAdinA 'zrAmu' pratyaye ukAralope bhatve 'yasyeti ca' ityakAralope 'vyayatvena vibhavateluki sidhyati rUpaM 'kintamAm' iti / 2-pUrvoktayostamabiSThanorityarthaH / 3- 'Te:' iti TilopaH / sAnteti dIrghaH / 4 - iSThannIyasunorityarthaH / 5 - prakRtibhAvAna TilopaH / 6- zreyAn - zrayamanayoH zratizayena prazasyaH zreyAn / 'prazasya' zabdAd dvivacanavibhajyopapade ' ityAdinA Iyasun pratyaye'nubandhalope 'prazasyasya zraH' iti zrAdeze 'prakRtyaikAca' iti prakRtibhAvAT TilopAbhAve guNe 'zreyasa' zabdAt prAtipadikatvAtsau ugitvAnnumi subluki 'sAnta mahata....' ityAdinA DhogheM sidhyati rUpaM 'zreyAn' iti / pakSe iSThani pratyaye ' zreSThaH' iti rUpam / 7 - jyeSTha: - 1218 - do meM se eka kA atizaya dyotya ho to vibhaktavya upapada rahate subanta aura tiGanta se tarapa aura Iyasun pratyaya hote haiM / 1216 - prazasya zabda ko zra Adeza hotA hai ajAdi iSThana, Iyasuna pratyaya pare rahate / 1220 - ekAca ko prakRtibhAva hotA hai iSThAdi pratyaya pare rahate / 1221 - prazasya ko jya zrAdeza hotA hai iSThan Iyasuna pratyaya pare rahate / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 laghusiddhAntakaumudyAm 1222 'jyAdAdIyasaH 6 / 4 / 160 / (72) AdeH parasya / jyAyAn / 1223 baholopo bhU ca bahoH 6 / 4 / 158 / bahoH parayorimeyasorlopaH syAt bahozca bhuuraadeshH| 'bhUmA / bhUyAn / 1224 iSThasya yiT ca 6 / 4 / 156 / bahoH parasya iSThasya lopaH syAd yiDAgamazca / bhUyiSThaH / 1225 vinmatolu ka 5 / 3 / 65 / vino matupazca luk syAdiSTheyasoH / atizayena sragvI-srajiSThaH / srajIyAn / atizayena tvagvAn-tvaciSThaH / tvacIyAn / 1226 ISadasamAptau kalpabdezyadezIyaraH 5 / 3 / 67 / ISadUno vidvAn-vidvatkalpaH / vidvaddezyaH / vidvaddezIyaH / pacatikalpam / atizayena prazasya iti vigrahe 'prazasya' zabdAd 'pratizAyane tabiSThanau' iti 'iSThan' pratyaye 'jyaca' iti jyAdeze 'prakRtyaikAca' iti prakRtibhAvATa TilopAbhAve gurase vibhaktikAyeM sidhyati rUpaM 'jyeSThaH' iti / 1-'jya' zabdAt parasya 'IyasaH' 'pAt' Adeza ityarthaH / 2-'bahu' zabdAd 'imanica' / imno lope prApte 'prAdeH parasya' iti ikArasya lopaH, bahoH 'bhU' mAdezaH, evaM bhUyAn / 3-bhUyiSThaH-atizayena bahu iti vigrahe 'bahu' zabdAd 'patizAyane tamaviSThanau' iti 'iSThan' pratyaye 'iSThasya yiT ca' iti ikAralope yiDAgame anubandhanope 'baholopo bhU ca bahoH' iti baho ' '-prAdeze prAtipadikatvAt sau rutve visarga sidhyati rUpaM 'bhUyiSThaH' iti / 4-ityAdAvapyevam / 1222-jya se pare Ibasun ko AkAra Adeza hotA hai / 1223-bahuzanda se pare imanic aura Iyasun pratyaya kA lopa hotA hai aura bahu zabda ko bhU zrAdeza hotA hai| 1224-bahuzabdase pare iSTan pratyaya kA lopa aura iSThanko piTakA Agamana hotA hai| 5225-vin aura matupa kA luk hotA hai iSThan Inasun pare rahate / 1226-ISadakhanApti artha meM kalpapa, dezya aura dezIyar pratyaya hote haiN| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitAH 1227 vibhASAsuyo bahuca purastAtta 5 / 3 / 68 / ISadasamAptiviziSTa 'rthe subantAd bahujvA syAtsa ca prAgeva na tu parataH / ISadUnaH paTurvahupaTuH / paTukalpaH / supaH kim- 'yajatikalpam / 1228 prAgivAt kaH 5 | 3 / 70 / sa pratikRtAvityataH prAkkAdhikAraH / 1226 avyaya sarvanAmnAmakac prAk TeH 5 / 3 / 71 / kApavAdaH / tiGazcetyanuvartate / ( okAra sakAra-bhakArAdau supi sarvaprAgakac / ) anyatra 3 subantasya / d 1230 ajJAte 5 / 3 / 73 / 1 kasyAyamazvo'zvakaH / uccakaiH / nIcakaiH / sarvakaiH / " yuSmAbhiH / yuvakayoH / tvayakA | 1231 kutsite 5 / 3 / 74 / kutsito'zvo'zvakaH 7 / 1- nAtra bahuc / 2 - kapratyayAdhikAraH / 3 - TeH prAgakac kapratyayaH, avyaya sarvanAmayAmakac syAdityarthaH / iti yojyam / 4- prAtipadikAdajJAte'rthe 5- prokArasakAra bhakArAdAvityukteH prAtipadikAt ( sAdhanAt prAgebetyarthaH ) / svayakA, ityAdau tu vA mayA, iti niSpannasyaiva / 6 - tvayakA - yugmacchandasya 'TA' vibhaktau 'zrokAra sakAra-bhakArAdau' ityukte vibhaktikArye 'svayA' iti siddhasya subantasya 'zravyayasarvanAmnAmakac prAk Te:' iti Te: prAgakac / zranubandhalope svayakA' iti rUpam | 7- azvakaH - 'azva iva' iti vigrahe 'azva' zabdAt 'ive pratikRtau' iti 'kan' pratyaye'nubandhalope vibhaktikArya sidhyati rUpam 'azvakaH' iti / 1 323 1227 - ISadasamApti biziSTa artha meM subanta se bahuc pratyaya hotA hai vikalpa se, aura vaha prakRti se pUrva hotA hai, para nahIM / 1228 - 'ive pratikRtau' se pUrva ka pratyaya kA adhikAra hai / 1226 - avyaya aura sarvanAma zabdoM kI Ti se pUrva kaca pratyaya hotA hai / 1230 - 'ajJAta' artha meM ka pratyaya hotA hai / 1231 - 'kutsita' artha meM ka pratyaya hotA hai / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 laghusiddhAntakaumudyAm 1232 kiMyattadornirdhAraNa dvayorekasya Dataraca 5 / 3 / 62 / anayoH 'kataro vaiSNavaH / yataraH / tataraH / 1233 vA bahUnAM jAtipariprazne Datamaca 5 / 3 / 63 / bahUnAM madhye ekasya nirdhAraNe Datamaj vA syAt / 'jAtipariprazne' iti pratyAkhyAtamAkare / katamo bhavatAM kaThaH / yatamaH / tatamaH / vAgrahaNamakajartham / shykH| uskH| iti praagiviiyaaH| atha svArthikAH 1234 ive pratikRtau 5 / 3 / 66 / kan syaat| azva iva pratikRtirazvakaH1 ( sarvaprAtipadikebhyaH svArtha kan ) / ashvkH| 1235 tatprakRtavacane mayaTa 5 / 4 / 21 / prAcuryeNa prastutaM-prakRtaM tasya vacanaM = pratipAdanam / bhAve adhikaraNe vA lyuTa / 'Adya prakRtamannam-annamayam / apUpamayam / dvitIye tu annamayo yajJaH / apUpamayaM = prv| 1236 prajJAdibhyazca 5 / 4 / 38 / 1-Dataraco DittvAt ttilopH| 2-'tyadAdInAmaH' / 3-vibhaktitvAt 'tadoH saH sAvanantyayoH' iti satvam / iti prAgidhIyAH / .4-idhArthe ( sAdRzye ) vatta mAnAtprAtipadikAta kan syaatprtikRtau| 5-bhavA'rthe lyuTi / 6--adhikaraNAca~ lyuTi / 1232 do meM se eka ke nirdhAraNa meM kim, yata, tat zabda se itaraca pratyaya hotA hai| 1233-bahutoM meM se eka ke nirdhAraNa meM kiM, yat, tat zabda se utaraca pratyaka hotA hai| iti praagiviiyaaH| adha svArthikAH 1234 iva (sadRza) ke artha meM kan pratyaya hotA hai sadRza yadi pratikRti ho / 1235-prathamAntra se pakRta vacana meM mayara pratyaya hotA hai| 1236 - prajJAdigaNapaThita zabdoM se aNa pratyaya hotA hai svArtha meM / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 taddhitAH aNa 'syAt / praza eva-prAkSaH / prAzI stro| daivataH / "bAndhavaH / 2137 vahvalpArthAcchaskArakAdanyatarasyAm 5 / 4 / 42 / bahUni ddaati-bhushH| alpazaH (AdyAdibhyastase 'rupasaMkhyAnam) Adau-AditaH / madhyataH / anttH| paarshvtH| prAkRtigaNo'yam / svareNasvarataH / vrnntH| 1238 kRmvastiyoge sampadyakatari ciH 5 / 4 / 50 / (abhUtatadbhAva iti vaktavyam ) vikArAtmatAM prApnuvatyAM prakRtI vartamAnAdvikArazabdAt svArtha virvA syAt krotyaadibhiryoge| 1231 asya cyo 7 / 4 / 32 / avarNasya It syAt cvau / verlopaH / 'cLyantatvAdavyatvam / akRSNaH kRSNaH sampadyate taM karoti-kRSNIkaroti / brhmobhvti| gaGgIsyAt (anyayasya cvAvItvaM neti vAcyam) doSAbhUtamahaH / divAbhUtA raatriH| 1-svAtheM / 2-prAjJaH-'prajJa'zabdAt svArthe prajJAdibhyazca' ityaNi prAdivRddhau yasyeti ca' ityakAralope prAtipadikatve mau vibhaktikAyeM prAjJaH' iti rUpam / 3-'TiDDhANaJ ..' iti Dopa / 4-devatA eva daivtH| 5-bandhureva bAndhavaH, aNi sati 'moguNaH' iti guNaH, mAdivRddhiH / 6-bahvAtkArakAbhidhAyino maGgalavacane zata, almArthAtkArakAbhidhAyino'maGgalavacana eva zas syaadityrthH| . alpazaH-pralpe'lyA vA alpshH| alpazabdAt 'bahalyArthAH ..' ityAdinA svArthe 'zasa' pratyayaH / 'alpazas' iti jAte prAtipadikatvAt supi avyayatvena talluki sakArasya rutve visarge ca 'alpazaH' iti / 8-sArvavibhaktiko'yaM tasiH / 6-'taddhitazcAsarvavibhaktiH' ityatra 'zas prabhRtayaH' ityuktatvAt tadantagaMtatvAccAsyeti bhAvaH / 10-kRSNIkaroti-prakRSNaH kRSNaH sampadyate taM karotIti vigrahaH / atra 'karoti-' yoge 'kRmvastiyoge sampadya kartari ci' iti 'ci' pratyaye tasya sarvApahAre 'asya ccau' iti sUtreNAkArasya IkAre 'kRSNIkaroti' iti rUpam / __1237-bahvartha aura alpArtha kArakAbhidhAyI zabda se zas pratyaya hotA hai vikalpa se ( vA AdhAdigaNa paTita zabdoM se tasi pratyaya hotA hai)| 1238-vikAra ko prApta honevAlI prakRti meM vartamAna vicAravAcI zabda se cci pratyaya hotA hai vikalpa se svArtha meM kR, bhU, as ke yoga meM / 1236-avarNa kI IkArAdeza hotA hai vi pratyaya pare rahate / (vA0-avyayasambandhI avarNa ko Ila nahIM hotA ci pare rahate ) / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 laghusiddhAntakaumudyAm 1240 vibhASA sAti kAtsnye 5 / 4 / 52 / viviSaye sAtirvA syAt saaklye| 1241 sAt-padAyoH 8 / 3 / 111 / / sasya SatvaM na syAt / dadhi siJcati / kRtsnaM zastramagniH sampadyate. agnisAdbhavati / 1242 cyau ca 7 / 4 / 26 / cvau ca pare pUrvasya dIrghaH syAt / agnIbhavati / 1243 avyaktAnukaraNAvayajavarArdhAdanito DAca 5 / 4 / 57 / dvayajevAvaraM nyUnaM na tu tato nyUnamanekAjiti yAvattAdRzamadhaM yasya tasmADDAc syAt kRbhvastibhiyoge (DAci ca dve bahulam) iti DAci vivakSite dvitvam / (nityamAmroDita DAcIti vaktavyam) DAcparaM yadAmroDitaM tasminpare pUrvaparayorvarNayoH pararUpaM syAt, iti takArapakArayoH pkaarH| 'paTapaTAka roti / avyaktAnukaraNAtkim ISatkaroti / dvayajavarArdhAtkim-zratkaroti / avareti kim-kharaTakharaTAkaroti / anitau kim-paTiti karoti / ___ iti taddhitAH / . 1-anekaakmityrthH| -paTapaTAkaroti-'paTat' iti zabdAnukaraNam / tasmAt 'DAci dve bahulam' iti DAci vivakSite dvitve 'paTa paTat' iti sthitI 'avyaktAnukaraNAd' ityAdinA 'DAc' pratyaye'nubandhalope parasyAmraDitasaMjJAyAM 'nityamAne Dite DAci' iti vAttikena takArapakArayoH pakAre 'paTapaTata prA' iti jAte 'TeH' iti Tilope 'vyayatve 'paTapaTAkarotIti' rUpam / iti taddhitAH / 1240-vike viSaya meM sAti pratyaya hotA hai vikalpa se yadi sampUrNatA ghotya ho| 1241-pada ke Adi sakAra ko ora sAti pratyaya ke sakAra ko Satva nahIM hotaa| 1242-cci pratyaya pare rahate pUrva ko dIrgha hotA hai| 1243-do aca se kama nahIM hai ardha meM jisake, aise avyaktAnukaraNa zabda se DAca pratyaya hotA hai kR-bhU-as ke yoga meM, iti pare rahate nhiiN| (vA0-(1) DAca pratyaya kI vivakSA hone para dvitva hotA hai| bahulatA se / (2) DAca paraka aAmneDita ke pare rahate pUrva para varNa ko pararUpa hotA hai / ) iti svaarthikaaH| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayAH atha strIpratyayAH 327 1244 striyAm 4 / 1 / 3 / adhikAro'yaM samarthAnAmiti yAvat / 1245 'ajAdyataSTAp 4 / 1 / 4 / jAdInAmakArAntasya ca vAcyaM yat strItvaM tatra dyotye TAp syAt `ajA / eDakA / azvA / caTakA / mUSikA / bAlA / vatsA / hoDA / mandA / vilAtA | medhA / gaGgA / zarvA / ityAdiH ( ajAdigaNaH ) | 1246 ugitazca 4 / 1 / 6 / ugidantAt prAtipadikAt striyAM GIp syAt / bhavantI / pacantI / dIvyantI / 1247 TiDDhANaJ-dvayasaj - daghnaJ - mAtrac tayap-Thaka - ThaJ-kaJkrapaH 4 / 1 / 15 / anupasarjanaM yaTTidAdi tadantaM yadadantaM prAtipadikaM tataH striyAM GIp - 1- prajAdi zracca tayoH samAhAraH - zrajAdyat tasya vAkye strIsve dyotye / tatra ajAdigaNaH ajAdigaraNapaThitAt zabdAt pradantAcca zabdAt TAp syAdityarthaH / 2- ajA- 'aja' zabdAt strItvavivakSAyAm 'prajAdyataSThAp' iti TAp-pratyaye'nubandhalope savarNadIrghe prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi graharaNam ityukteH sau tallope 'majA' iti rUpam / 3 - savantI, pacantI, dIvyantI zatR pratyayAntebhyo GIp 'zapazyanonityam' iti mum / ( bhASAtorDavatupratyaye tu bhavat-zabdasya ugitvAt GIpi 'bhavatI' iti rUpam ) / zratha strIpratyayAH 1244-'samarthAnAM prathamAdvA' se pUrva taka striyAm' kA adhikAra jAtA hai / 1245 - ajAdigaNapaThita aura AkArAnta zabdoM se TAp hotA hai strItva dyotya rahate / 1246-ugidanta prAtipadika se GIp pratyaya hotA hai strItva dyotya rahate / 1247 - anupasarjana jo Tit tadanta prAtipadika tathA da Adi pratyayAnta prAti padika se GIpa hotA hai - strItva dyotya rahate / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 laghusiddhAntakaumudyAm 6 syAt / 'kurucarI / nadaTa- nadI / devaT devI' | 'sauparNeyI / aindrI / " zrautsI / ' UrudrayasI / UrudaghnI / UrumAtrI / paJcatayI / ' zrAkSikI / 'prAsthikI / 10 lAvaNikI / " yAdRzI 12 itvarI / ( naJsnaJIkakkhyuMstaruNa-talunAnAsupasaMkhyAnam ) 13 straiNI / pauMsnI / 14 zAktIkI / "shraaddhyngkrnnii| taruNI / talunI / 6 1248 yaJazca 4 / 1 / 16 / yaJantAt striyAM GIp syAt / 6 akAralope kRte / 16 1246 hastaddhitasya 6 / 4 / 150 / halaH parasya taddhita-yakArasyopadhAbhUtasya lopa IkAre pare / 17 gAgI / 1250 prAcAM Spha taddhitaH 4 / 1 / 17 / 1 - ' careSTaH' iti TapratyayAntAt GIp / 2 - devI - pacAdigaNe devaT' iti TipAThAt 'deva' zabdasya Tittvam / tasmAt 'TiDDhANaJ' ityAdinA 'GIe' - pratyaye'nubanlope bhatve 'yasyeti ca' ityakAralope sau vibhaktikArye 'devI' iti rUpam / 3'strIbhyo Dhak' iti DhagantAt GIp / 4 - sAsya devatA ityaraNa / tato GIp / 5' utsAdibhyo'J' iti zranantAt GIp / 6 - prayogatraye krameNa 'parimANe dvayasajdannamAtracaH' iti trayaH pratyayAH, tato GIp / 7- 'saGkhyAyA zravayane tayapU' iti tayapratyayAntAt GIp / 8-prakSairdIvyatIti, 'tena dIvyati' iti ThagantAta GIp / e- prasthena krItA 'tena krItam' iti ThaJa, tato GIp / 10 - lavaNaM paNyamasyAH 'lavaraNATThaJ ' tato GIp lAvaNikI = lavaNavikretrI 11' - tyadAdiSu dRzonAlo...' iti kaJ GIp / 12 - ' irAnajisatibhyaH kvarapU' tato GIp / 13 - straiNI, pauMsno, 'strIpuMmAbhyAM nav-snaJa' iti krameNa natra snaJa ca tato GIp / 14 - - ' zaktiyaSThayorI kak iti Ika, zaktiH praharaNamasyA iti vigrahaH / 15 - prADhyasubhagasthUla...' iti khyun, tato GIp / 16 - 'yasyeti ca' ityanena / 17 - gargAdibhyo yatra iti yaJantAt GIp / gargasya gotrApatyaM strItyarthaH / " - ( vA0 - naJsnAdipratyayAntoM se GIp pratyaya hotA hai strotva dyasya rahate / ) 1248 - yaJ pratyayAnta se GIp pratyaya hotA hai strItva dyotya rahate / 1246 - hal se pare upadhAbhUta tadvita yakAra kA lopa hotA hai IkAra pare rahate / 1250-yam pratyAnta se taddhitasaMjJaka Spha pratyaya hotA hai vikalpa se / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 strIpratyayAH yatrantAt 'Spho vA syAt sa ca taddhitaH / 1251 SidgArAdibhyazca 4 / 1 / 41 / Sidbhyo gaurAdibhyazca GISa syAt / gaagyaaynnii| unrtkii| gaurii| (AmanaDuhaH striyAM vA) anaDvAhI, andduhii| 'AkRtigaNo'yam / 1252 vayasi prathame 4 / 1 / 20 / prathama-vayovAcino'dantAt striyAM GIpa syAt / kumaarii| 1253 dvigoH 4 / 1 / 21 / adantAd dvigorDIpa syAt / trilokii| ajAditvAtriphalA / jyanIkA = senaa| 1254 varNAdanudAttAttopadhAtto naH 4 / 1 / 36 / varNavAcI yo'nudAttAntastopadhastadantAdanupasarjanAt prAtipadikAdvA GIpa takArasya nakArAdezazca / etA, enii| rohitA, rohiNI / 1-'SaH pratyayasya' iti Sa it / phasya 'prAyan' 'prAyaneyo ' iti sUtreNa / 2-gAAyaNI-yanantAd 'gAya' zabdAt 'prAcAM pha taddhitaH' iti vaikalpike 'pha-' pratyaye SasyesaMjJAyAM lope phasyAyanAdeze bhatvAdallope paTave ca 'gAryAyaNa' ityasmAt strItve "Sid gaurAdibhyazca' iti 'hoSa-' pratyaye'nubandhalope bhatvAdallope ca vibhaktikArya 'gAAyANI' iti rUpam / atra pheNokte'pi strItve SisvasAmarthyAta DoSa / 3-'zilpini vun' iti vunnantAta GIS / 4-gaurAdiriti zeSaH / 5-kumArI-bAlyavayovAcakAt 'kumAra' zabdAta strItve vivakSite 'vayasi prathame' iti GIpa pratyayaH anubandhalope bhatve'kAralope vibhaktikArya rUpa 'kumArI' iti / 6-trayANAM lokAnAM samAhAraH-trilokI 'saGkhayApUrvo dviguH' 'prakArAntottarapado dviguH striyAmiSTaH' iti strItvam / 7-prajAdigaNAntargatatvAta ityarthaH, 'majAdyataSTApa' iti TApa / -citravarNA / 1251-pitprayayAnta aura gaurAdigaNapaThita zabdoM se GIS pratyaya hotA hai| 1252-prathamavayovAcI adanta se DIe hotA hai strIliGga kI ghotyatA meM / 1253-adanta dvigu se chopa hotA hai| 1254-varNavAcI anudAttAnta jo topadha, tadanta anupasarjana se Dopa hotA hai vikalpa se aura takAra ko nakAra mAdeza hotA hai| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 laghusiddhAntakaumudyAm 1255 boto guNavacanAt 4 / 1 / 44 / udantAd guNavAcino vA Gopa syAt / mRdvI, mRduH / 1256 babAdibhyazca 4 / 1 / 45 / / ebhyo vA GIS syAt / bahvI, vahuH, ('kRdikArAdaktinaH) 2rAtriH, raatrii| (sarvato'ktinnAdityeke) zakaTI, zakaTiH / 1257 puyogAdAkhyAyAm 4 / 1 / 48 / yA pumAkhyA puMyogAt striyAM vartate tato GISa / gopasya strI gopI / (pAlakAntAnna) gopAlikA / ashvpaalikaa| 1248 pratyayasthAt kAtpUrvasyAta idApyasupaH 7 / 3 / 44 / pratyayasthAt kAt pUrvasyAkArasyekAraH syAdApi, sa Apa supaH paro na cet / "sarvikA / kArikA / ataH kim-naukA / pratyayasthAtkim zaknotIti 1-kRta pratyayasya ya ikArastadantAprAtipadikAta 'DoS' vA syAta ktinapratyayAntAttu na syAdityarthaH / 2-rAzAdimyastrip' ityuNAdisUtreNa trip pratyayaH / 3-ktin pratyayArthavihitapratyayAntabhinnAdikArAntamAtrAta GIS syAditya ke prAcAryA manyanta ityrthH| 4-gopI-'gopasya strI' iti vigrahaH / 'yogAdAkhyAyAm' iti 'DoSa -' pratyaya anubandhalope bhasaMjJAyAmakAralope vibhaktikAyeM 'gopI' iti ruupm| 5-'avyayasarvanAmnAmaka' ityakaca, tataH TApi rUpam / 6 kArikA-'kR' dhAtoeli anubandhalope vRddhau 'vu' ityasya akAdeze 'kArakA' zabdAta strItve TApi savarNadIrgha pratyayasyAt ...' ityAdinA kAtpUrvasya rephagatasyAkArasya itve vibhaktikAyeM 'kArikA' iti rUpam / 1255-guNavAcI udanta se DIpa hotA hai vikalpa sa strItva kI dyotyatA meN| 1256-bahvAdigaNapaThita zabdoM se GISa hotA hai vikalpa se| ( vA0-(1) ktin-bhinna kRt ikArAnta se Gopa pratyaya hotA hai vikalpa se / (2) ktinnartha se bhinna ikArAnta se GIS pratyaya hotA hai vikalpa se ) / 1257-jo puvAcaka zabda puyoga se strIliGga ho jAe usase GIS hotA hai| (vA-pAlaka zabda anta meM hai jisake aise zabda se GIS pratyaya nahIM hotA) . 1258-pratyaya ke kakAra se pUrva akAra ko ikAra Adeza hotA hai Apa pare rahate, yadi vaha Apa supa se pare na ho| (vA0-(1) sUrya zabda se devatA artha meM cApa pratyaya honA hai| (2) sUrya aura Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayAH "zakA | asupaH kim - bahuparivrAjakA- nagarI ( sUryAddevatAyAM cAbvAcyaH ) sUryasya strI devatA sUryA / devatAyAM kim - ( sUryAgastyayozche caGayAM ca ) yalopaH | sUrI - kuntI / mAnuSIyam / "indra- varuNa-bhava-zava-rudramRDa- himAraNya-yava-yavana-mAtu 1256 lAcAryANAmAnuka 4 / 1 / 46 / 6 papAmAnugAgamaH syAt GIS ca / indrasya strI indrANI / varuNAnI / bhavAnI / zarvANI / rudrANI / mRDAnI / ( himAraNyayormahattve ) mahaddhimaM himAnI, mahadaraNya maraNyAnI / ( yavAddoSe ) duSTo yavo = ' yavAnI / ( yavanAllipyAm ) yavanAnAM lipiryavanAnI ( mAtulopAdhyAyayorAnugvA) mAtulAnI, mAtulI / ' upAdhyAyAnI; upAdhyAyI ( AcAryAdaNatvaM ca ) AcAryasya strI AcAryAnI / (kSatriyAbhyAM vA svArthI ) zraryANI, aryA / "kSatriyANI, kSatriyA | n 331 = 1- 'pacAdyac' tataSTAp / nAtra pratyayasthaH kakAraH / 2- bahavaH parivrAjakA yasyAmiti subantATTAp ( pratyayalakSaNena supaH paro'yaM TAp ) / 3 - sUryasya strI 'puMyogAdAkhyAyAm ' iti GIp / 4 - iyaM manuSyajAtIyA ityarthaH / 5 - indrAdInAM SaNNAM mAtulAcAryayozca puMyoge eveSyate tatra pUrveNa GISi siddhe prAnuGmAtraM vidhIyate, itareSAM caturaNAMmubhayavidhiH / 6 - indrANI - 'indrasya strI' iti vigrahe 'indra' zabdAd ' indra- varuNa - bhava.... ityAdinA GoSi zrAnugAgame cAnubandhalope savarNadIrghe nasya gatve vibhaktikArye rUpam ' indrANI ' iti / 7 - yavAnI --duSTayavetheM 'yava' zabdAt 'yavAddoSe' iti vArttikena GISi zrAnugAgame 'nubandhalope savarNadIrghe bibhaktikArye 'yavAnI' iti / upAdhyAyAnI- 'upAdhyAyasya strI' ityarthe 'upAdhyAya' - zabdAd 'GoSi' mAtulopAdhyAyayorAnugvA' iti vaikalpike zrAnugAgame savarNadIrgha vibhaktikAyeM 'upAdhyAyAnI' / pakSe 'upAdhyAyI' iti / 6cakArAdAnuk GIS ca bhavati / 10 - kSatriyANI - 'kSatriyajAtAvutpannA strI' ityarthe 'catriya'- zabdAd 'mayaMkSatriyAbhyAM vA svAyeM' iti vArttikena vaikalpike GIpi tat sanni yogaziSTe zrAnugAgame cAnubandhalope bhatbeDakAralope nasya Natve vibhaktikAyeM 'kSatriyANI' pakSe 'TAp' pratyaye 'kSatriyA' iti rUpaM siddhayati / puMyoge tu 'pu yogAdAkhyAyAm' iti GoSi 'kSatriyo' iti / 1256 - indrAdi zabdoM se Anuka kA grAgama hotA hai aura GIp pratyaya hotA hai| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 laghusiddhAntakaumudyAm 1260 krItAt karaNapUrvAt 4 / 1 / 50 / krItAntAdadantAta karaNAdeH striyAM GIS syAt / 'vstrkriitii| kvcinn-dhnkriitaa| 1261 svAGgAccopasarjanAdasaMyogopadhAt 4 / 1 / 54 / asaMyogopadhamupasarjanaM yat svAGga tadantAdadantAta GIpa vA syAt / kezAnatikrAntA atikezI, atikezA / candramukhI, candramukhA / asaMyogopadhAt kim-sugulphA / upasarjanAtkim-suzikhA" / 1262 na kroDAdibahvacaH 4 / 1 / 56 / 1 vastrakrItI-vastreNa krItA' iti vigRhe 'vastrakrIta' zabdAta 'krItAt karaNapUrvAta' iti GIpi anubandhalope bhasaMjJAyAmakAralope vibhaktikArya sidhyati 'vastrakrItI' iti rUpam / 2-svAGgalakSaNam-'pradravaM mUrtimatsvAGgaM prANisthamavikArajam / pratatsthaM tatra dRSTaM ca tena cettattathA yutam / / ' 3-atikezI-'kezAn pratikrAntA' iti vigrahe samastAdatikezazabdAt 'svAGgAccopasarjanAt ' ityAdinA vikalpena 'DISa-' pratyaye patve'kAralope vibhaktikAryoM 'pratikezI' iti rUpam / pakSe 'atikezA' iti rUpam / 4-candramukhI- candra iva mukhaM yasyAH' iti vigrahe samastAt 'candramukha' zabdAt 'svAnAccopasarjanAd ..' ityAdinA vaikalpike DISi bhatve'kAralope vibhaktikAryo 'candramukhI' / pakSe 'candramukhA' iti rUpam / 5-zobhanA zikhA = suzikhA / nedamupasarjanam / (vA0-(1) hima aura araNya zabda se mahattva artha meM kI aura Anuk hote haiM / ( 2 ) yava zabda se doSa artha meM GISa aura zrAnuka hote haiM / (3) yavana zabda se lipi artha meM DIe aura mAnuka hote haiN| ( 4 ) mAtula aura upAdhyAya zabda se Anaka vikalpa se hotA hai / (5) zrAcArya ke na ko Na nahIM hotA hai / (6) arya kSatriya zabda se svArtha meM GIS aura aAnaka hote haiM vikalpa se ) / 1260-krIta zabda anta meM hai jisake aura karaNa hai zrAdi meM jisake aise adanta se GISa hotA hai| 1261-saMyogopadha se bhinna upasarjana jo svAGgavAcI zabda, tadanta adanta se GIS hotA hai vikalpa se| 1262-kroDAdigaNapaThita aura bahacka svAGgavAcI zabda se DoSa nahIM hotaa| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayayAH kroDAderbahvacazca svAGgAnna GIS / 'kalyANakoDA / praakRtignno'ym| 1263 nakhamukhAt saMjJAyAm 4 / 1 / 58 / na GISa / 1264 pUrvapadAt sajJAyAmagaH 8 / 4 / 3 / pUrvapadasthAnimittAt parasya nasya NaH syAt saMjJAyAM na tu gkaarvyvdhaane| 'zUrpaNakhA / gauramukhA / saMzAyAM kim-tAmramukhI kanyA / 1265 jAterastrIviSayAdayopadhAt 4 / 1 / 63 / jAtivAci yanna ca striyAM niyatamayopadhaM tataH striyAM GIS syAt / "tttii| vRSalI / kaThI / baha vRcii| jAteH kim-muNDA / astrIviSayAtkim 1-kalyANakrIDA-'kalyANI kroDA yasyA' iti vigraha 'samAse striyA puvata' iti vadbhAve 'kalyANakroDa--' zabdAt 'svAGgAcce' ti GISi prApte 'na krIDAdibahvacaH' iti taniSedhe'dantatvAt TApi savarNadIdhe vibhaktikAye' 'kalyANakroDA' iti rUpam / 2-zUrpaNakhA-'zUrpavat nakhAni yasyAH' iti vigrahe samastAt 'zUrpanakha' zabdAta 'svAGgAcce' ti DoSi prApte 'nakhamukhAt saMjJAyAm' iti taniSedhe'dantasvAt TApi savarNadIghe vibhaktikArye 'pUrvapadAt saMjJAyAmagaH' iti nasya gatve vibhaktikAye' 'zUrpaNakhA' iti / 3--jAtilakSaNam - '(ka) prAkRtigrahaNA jAtiH, (kha) liGgAnAM ca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirgrAhyA, (ga) gotraM ca , (gha) caraNaiH saha / ' 4-taTI-'taTa' zabdAda jAtivAcakAdaniyatasroliGgAt 'jAterastrIviSayAdayopadhAta" iti DoSi bhasaMjJAyAmakAralope vibhaktikAye sapaM 'taTI' iti / 1263-nakha--mukha-zabdAnta se saMjJA meM GISa nahIM hotA hai| 1264-pUrvapaTa meM sthita repha-SakAra se pare nakAra ko NakAra hotA hai. gakAra ke vyavadhAna meM nhiiN| 1265-nitya strIliGga se bhinna yakAra jisakI upadhA meM nahIM hai, aise jAtivAcaka zabda se GISa hotA hai| (vA0-(1) yakAropadha ke pratiSedha meM hava-gavayAdi kA pratiSedha nahIM hotA / (2) matsya zabda ke ya kA lopa hotA hai kI pare rahate / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 laghusiddhAntakaumudyam balAkA / yopadhAtkim - kSatriyA / yopadhapratiSedhe haya-gavaya-mukaya manuSyamatsyAnAmapratiSedhaH' / hayI / gavayI / mukayI / ( 1246 ) halastaddhitasyeti yalopaH / pranuSI / ( matsyasya GayAm ) yalopaH / matsI / 1266 ito manuSyajAteH 4 / 1 / 35 / GIS / 'dAkSI / 1267 UGataH 4 / 1 / 66 / udantAdayopadhAnmanuSyajAtivAcinaH striyAmUG syAt / kuruH / prayopadhA tkim - adhvaryurbrAhmaNI / 1268 "pozca 4 / 1 / 68 / 6 7. paGgaH / / ' zvazurasyo kArAkAralopazca ) zvazrUH / 1266 UrUttarapadAdaupamye 4 / 1 / 66 / upamAnavAci pUrvapadamuttapadaM yat prAtipadikaM tasmAdUG syAt / 'karabhorUH / 1 - yopadhapratiSeghe - eSAM na gaNanetyarthaH ebhyo jAtilakSaNo GIS bhavatyeveti bhAgaH / - manuSI- 'manuSya' zabdAt yopadhAdapi 'yopadhapratiSedhe haya gavaya...' ityAdivAttike'pratiSedhavacanAt 'jAte rastrIviSayAd' iti 'GISa' - pratyaye bhasaMjJAyAmakAralope 'halasta dvitasye' ti yalope vibhaktikArye 'manuSI' iti / 3 - manuSyajAtivAcakAdikArAntAn GIS syAdityarthaH / 4-'zruta iJ' sUtreNa dakSazabdAt 'iJ' tato GIS, dAkSI / 5- UGa syAditi zeSaH / 6- cAdUGa / 7 - zvazrUH zvazurasya strItyarthe pu yogalakSaNaM Ga bAdhavAzvazuraskArAkAralopazca iti vArtikena 'UG- ' pratyaye bhatve'kAralove SkArasyokArasya ca lope vibhaktikArye 'zvaH' iti / karabhau iva UrU yasyAH sA / 1266- manuSyajAtivAcaka ilanta se GIS hotA hai / 1267-yakAropatha se mina manuSya nAtivAcaka udansa pratipAdaka se U hotA strItva rahate / 1268-paGagu zabda se UG hotA hai strItva dyotya rahate / ( vA0 - zvazura zabda ke ukAra aura hotA hai strItva dyotya rahate / ) kAra kA lopa hotA hai aura UGpratyaya 1266-upamAnavAcaka zabda pUrvapada meM aura Uru uttarapada meM hai jisake aise prAtipadika se U hotA hai / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayAH 1270 saMhita-zapha-lakSaNa-vAmAdezca 4 / 1 / 70 / anaupamyAthaM sUtram / sahitorUH / zaphorUH / vAmorUH / 1271 zAGga khAdyaso GIn 4 / 1 / 73 / zAharavAdero yo'kArastadantAcca jAtivAcino GIn syAt / 'zArGgaravI / baidI / brAhmaNI / (nRnarayorvRddhizca) 'naarii| 1272 yUnastiH 4 / 1 / 77 / yuvanazabdAt striyAM tiH pratyayaH syAt / yuvtiH| iti striiprtyyaaH| zAstrAntare praviSTAnAM bagalAnAM copakArikA / kRtA varadarAjena baghusiddhAntakaumudI // 1 // iti zrIvaradarAjakRtA laghusiddhAntakaumudI smaaptaa| 1-zAGga ravI-praNapratyayAntAt 'zAGgarava' zabdAt jAtivAt prApta GISaM bAdhitvA 'zAGgaravAdyaso DIn' iti 'DIna-' pratyaye bhasaMjJAyAmakAralope vibhaktikAyeM zAGgaravI iti / 2-nArI-nR' zabdAt 'nara' zabdAd vA 'nRnarayovRddhizceti vAttikena 'Don-' pratyaye tata sanniyogaziSTAyAM vRddhau ca vibhaktikAyeM 'nArI' iti / 3-yavatiH- 'yavan' zabdAta strItve vivakSite 'yUnaritaH' iti sUtreNa 'ti' pratyaye 'svAdiSvasarvanAmasthAne' iti padasaMjJAyAM 'nalopaH prAtipadikAntasye' ti na lope vibhaktikAyeM 'yuvatiH' / yuvatIti dIrghAntastu yauteH zatrantAd 'ugitazca' itiDIpi bodhyH| iti striiprtyyaaH| 1270-saMhitAdi zabda haiM Adi meM jisake, aura Uru zabda satarapada meM haiM jisake aise prAtipadika se aG hotA hai strItva ghotya rahate / 1271-zAGgaravAdigaNapaThita aura aJ pratyaya kA zrAkAra jinake anta meM hai, aise jAtivAcaka zabdoM se DIn pratyaya hotA hai / (bA.-nR aura nara ko vRddhi hotI hai, aura DIn pratyaya hotA hai)| 1272-strItva thotya hone para yuvan zabda se ti pratyaya hotA hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkartuH paricayaH prasti paJcAmbudeze'smin, 'hozyArapura ' - maNDale / jejoM nAma purI ramyA dvIpamUni vyavasthitA / 1 / yA purAsIdyazaH pAla - bhUpAnAM skvizAsane / rAjadhAnI prazasteyaM pUrvaM bRTiza zAsanAt / 2 / paNDitAnAM kulaM tatra prasiddhaM vidyate param / sadAcArarataM zuddhaM haribhaktamathApi yat / 3 / tatpUrvajaH kezavo'bhUd vidvanmaNDalamaNDanaH / mahAtmA bhagavadbhakto maddagrAmavAsakRt / 4 / punaH pracArayAmAsa pANinIyamihApi yaH / luptaprAyamadhItyAso bhavadevamahodayAt / 5 / raghunAthastu tatputro "mukundastatsuto'bhavat / 6 rAmacandro dhUrjaTizca rAmanArAyaNastataH' / 6 / rAmanArAyaNasyAsaMzcatvAraH paNDitAH sutAH / 'nIlakaNTha upendrazca vizvAmitrazca 10 pUrvajAH / 7 / caturthazcAsmi viduSAM sAtvatAM sevakaH sadA / dAmodarIgarbhajAto vizvanAtha prabhAkaraH / 8 / upakArAya chAtrANAmupendra vivRtirmayA / sampAditA prayatnena zodhitA 1 gurubhiH punaH / 6 / 1 - dvAbAprAntazirAbhAge / 2 - " " jasavAla " iti prasiddhajAtIya - rAjapUtarAjAnAm / 3 = vidyA sAgaro bhagavadbhakta zrAdarzamahAtmA zraddha e yacararaNaH paNDita zrI kezavarAmajI -mahArAjaH / 4-kAzyAM tatkAle prathitamahimno bhairavyAdiTIkA kRd-bhairava mizrapituH zrI pUjyapAdapaNDitabhavadeva mizrAt sakalavedavedAGgAdikamadhijagmivAn zrIkezavarAmo vizeSataH pANinIyaM vyAkaraNam / 5- pUjyapAdo bhaktyaikaniSThaH zrI paNDitamukundalAlajI - mahArAjaH 6- paM0 rAmacandrAt pa0 paramAnandAdayaH / 7- paM0 dhUrjaTizamaMNazca paM0 rAmaprapannAdayaH / 1 8-tataH = paM0 mukundalAlAt 1 6- vedAntasArvabhaumastAkika cakra cUDAmaNibhaMgavadbhakto mahAtmA zrIpaNDita- nIlakaNThazAstrI / 10 - jyeSThAH / 11- kAvyavyAkaraNadarzana tI zrI matpaNDita rAma prapatrazAstribhiH (ime mama jyeSTha pitRbhyaputratayA bhrAtaro vidyAguravazca ) 1 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 TIkAkatu': paricayaH seyaM smArakarUpA syAt svaryAtasya mahAtmanaH / jyeSThasya bhrAtuviduSo yogyasyApendra zAstriNaH / / 10 / kRtvaitatsakalaM premNA zrIkRSNAya samarpaye | tena me prIyatAM devo bhagavAn rAdhikApatiH | 11 | iti zrIbhAratIya - pancAmbu- prAntottaradigvibhAgasyahoziyArapura maNDalAntargata'jaijoM' nagaranivAsi suprasiddha paNDitakula prasUta - paNDita zrIrAmanArAyaNa zarmAtmaja - 'khannA' - nagarastha - zrI sarasvatI saMskRta mahAvidyAlayAcArya - paraData-zrIvizvanAthazAstriprabhAkara - sampAditA "upendra vivRtiH" sampUrNA / / OM tatsat // 337 zAstrAntareti - praura zAstroM meM praviSTa honevAle bAlakoM kA upakAra karanevAlI yaha varadarAjAcArya se nirmita laghusiddhAntakaumudI samApta hotI hai / iti zrIharidvArasya RSikulavyAkaraNAdhyApakazra eSThAnAM guruvaryyANAM zrIvidyAratnapaNDitadevadattazarmaNAmantevAsi - lakSmInArAyaNazAstrikRto laghukaumudIstha sUtrAraNAM hindIbhASAnuvAdaH parisamAptaH / // iti zam // + vaiyAkaraNabhUSaNasya darzanAlaGkArasya sva0 zrI paM0 upendranAthazAstriNaH / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha pariziSTam dvandvaM dvandvadehaM taM dvandvanRndanikandanam / vande'haM saccidAnandaM devaM zrInandanandanam // 1 // kartuM nupendravivRtevivRteSTa lakSyAn bhrAtRnupendraviduSo viduSo viziSTAn / bhaktAnupendrapadayoH padayojanAvid, vande gurau ratigurUn guru vizvanAthAn // 2 // eSo'haM kavikAnto nigamAnandaH paramahaMsaH / vidadhe bAlabodhAya pariziSTa kautukAdeva / / atha laghuliGgAnuzAsanam lokAzrayasya liGgasya bAhulya / rilokanAt / likhyate bAlabodhAya laghuliGgAnuzAsanam // 1 liGgam / adhikAro'yam / strIliGgAdhikAraH 2 strI / prayamapyadhikAraH / 3 nyUpratyayAnto dhAtuH / zranipratyayAnta UpratyayAntazca dhAtuH striyAM syAt 1 pravaniH camUH / 4 minyantaH / mipratyayAnto nipratyayAntazca dhAtuH striyAm / bhUmiH glAniH / 5 ktinnantaH (tyantazca ) ktinpratyayAntastipratyayAntazca striyAm / ktinnanto yathA - gatiH, kRtiH, matiH, bhUtiH, tipratyAyAnto yathA -yuvatiH / " 6 IpratyayAntazca / GIbanto GISanto GInanta IpratyayAntazca striyAm / nadI, aindro, gArgI / gauro, narttakI, gopI, taTI, kaThA / zArGgaravI, baidI, brAhmaNI, nArI, lakSmIH / 7 UGAbantazca / UGantA yathA - kuru: paGguH zvazrUH vAmorUH ityAdayaH / prAvantA yathA - ajA, azvA, bAlA, ramA, mevo, gaGgA, sarvA, triphalA ityAdayaH / 8 yvantamekAkSaram / IkArAnta UkArAntazcaikAkSaraH striyAm / zrIH, bhUH / ekAcaraM kim- pRthuzrIrayam / / C viMzatyAdirAnavateH / striyAm / iyaM viMzatiH 20 40 / pazcAzat 50 / SaSTiH 60 / saptatiH 70 / zrazItiH 80 trizat 30 / catvAriMzat / navatiH 60 / 10 talantaH / striyAm / zuklatA, brAhmaNatA, janatA, devatA, sahAyatA / 11 bhAH sruk sraga diguSNigupAnahaH / aite striyAM syuH / iyaM bhAH, sruk, prakU, dik, uSNik, upAnat / - 12 zaSkula- rAjI kuTyazani vartti bhrakuTi truTi bali- paGkayaH / ete striyAM syuH iyaM zaSkulirityAdayaH prazamiH puMsi ca / iyamayaM vA'zaniH / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 13 ap-sumanassamAsikatA varSANAM bahutvaJca / eSa strItva bahuvacanAtatvaJca / prApa imAH sumanasaH = puSpam / devatAvAcI tu purasyeva / samAH = varSam | sikatAH = bAlukAH / 340 14 RkArAntA mAtR-duhitR- svasR yAtu- nanAndaraH / RkArAntA ete paJcaiva strIliGgAH / svatrAdipaJcakasyaiva GAniSedhena kartrItyAdeH GIpA-IkArAntatvAt tisRcata - srostu striyAmAdezatayA vidhAne'pi prakRtyostricaturoRkArAntasvAbhAvAd na doSaH / ini stryadhikAraH / pulliGgAdhikAraH 15 pumAn / zrayamadhikAraH / 16 ghaJavantaH / ghaJantA yatha - pAkaH rAmaH, tyAgaH / appratyayAnto yathA karaH garaH / 17 ghAjantazca / ghapratyayAntA yathA - vistaraH, gocaraH, dantacchadaH / zracpradhyayAntA yathA cayaH, jayaH, zrayaH / 188 naGantaH / pusi syAt / yajJaH / yAcJA tu striyAm / praznaH, viznaH, yatnaH / rakSNaH / , 16 kayanto ghuH / kipratyayAnto ghusaMjJaH puMsi / udadhiH samAdhiH, sandhiH, vyAdhiH, vidhiH, nidhiH / '' 20 udantaH / prabhuH, vibhuH / 21 rutvantaH / meruH, metuH / 22 avantaH / ityadhikRtya / 23 kopadhaH / 24-TopadhaH / 25 - gopadhaH / 26 - thopadhaH / 27 - nopadhaH / 2 = - popadhaH / 26 - bhopadhaH / 30 - moSadhaH 31 - yopadhaH / 32 - ropadhaH / 33podhapaH / 34 - sopadhaH / zrakArAntA uktopaghAH prAyaH pu Msi / kramazo yathA - stavakaH, kalkaH / ghaTaH, paTaH / gaNaH, pASANaH / rathaH, yUthaH / inaH phenaH / dIpaH sarpaH / kumbhaH, zarabhaH / homaH dharmaH / yaH samayaH / kSuraH khuraH / vRSaH, vRkSaH / bAyasaH, mahAnasaH / iti puMlliGgAdhikAraH / napuMsakaliGgAdhikAraH 35 napuMsakam / adhikAro'yam / 36 bhAve lyuDantaH / yathA - jJAnaM, hasanaM, gamamam / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 pariziSTam 37 niSThA c| bhAve yA niSThA tadantaM klIbaM syAt / gotaM, pItaM, hasitaM, gataM, bhuktaM, yuktam / 38 tvaSyatro taddhitau / zuklatvaM, zauklyaM, mUDhatvaM, mauDhyaM, sukhatvaM, saukhyam / 36 ya-gha Thaga-yagatraNa-putra-chAzca bhAvakamaNi / steyam / sakhyam / kApeyam / sainApatyam / prauSTam / dvaihAyanam / pitAputrakam / acchAvAkIyam / 40 avyayIbhAvaH / napuMsake syAt / avihari / yathAmati / 41 dvandvakatvam / prANitUryetiprAptaikavad mAvA dvandvA napusake / pANipAdam / mukhanAsikam / rthikaashvaarohm| 42 lopadhaH / kamalaM, kuzalaM, bhUtalaM, sakalaM, zakalam / 43 zatAdiH saMkhyA / zataM, sahasram, ayutaM, niyutaM, lakSam / 44 asanto dvayackaH / yazaH, manaH, tapaH / 45 tranantaH / patraM, chatraM, pAtraM, gAtraM, pavitram / iti napusakaliGgAdhikAraH / atha strIpusAdhikAraH 46 strIpuMsayoH / ayamadhikAraH / 47 go-maNi - yaSTi-muSTi-pATali - basti-zAlmali - trutti-msi-mriicyH| iyamayaM vA gauH| 48 apatyArthastaddhite / propagavaH, praupagavo / iti striipuNsaadhikaarH| atha punapuMsakadhikAraH 46 napuMsakayoH / itydhikaarH|| 50 dhRta-bhUta-musta-davelitairAvata-pustaka-vusta-lohitAH / ayaM ghRtaH, idaM ghRtam / 51 gRha-maha-deha-paTaTa-paTahASTApadAmbuda-kakudAzca / gRhaM, gRhAH puMbhUmnyeva / 52 ardharcAdayaH puMsi ca / adhaMcaMm, ardhacaMH // iti punapusakAdhikAraH / atha viziSTaliGgAdhikAraH 53 aviziSTaliGgam / (tattalliGgavAcakatAprayukta kAryavizeSazUnyamityarthaH ) itydhikaarH| 54 avyayaM ktiyussmdH| 55 SNAntA sNkhyaa|' Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 laghusiddhAntakaumudyAm vizeSyaliGgAdhikAraH 56 ziSTA saMkhyA paravat / ziSTA saMkhyA vishessylinggaa| ekaH puruSaH, eka strI / ekaM kulam / __ 57 guNavacanazca / vizeSyaliGgaM syAdityarthaH / zukla: paTa: / zuklA pttii| zuklaM vstrm| 58 kRtyAzca / kRtyapratyayAntAzca vizeSyaliGgAH syuH kattavyo dhrmH| satavyA saraNiH / smartavyaM brhm| 56 karaNAdhikaraNayormyuTa ca / vizeSyaliGga syAdityarthaH / 60 sarvAdoni sarvanAmAni / sarvanAmasaMjJakAni sarvAdIni vizeSyaliGgAnItyarthaH / sarve puruSAH / sarvAH striyaH / sarvANi phalAni / iti laghuliGgAnuzAsanaM sampUrNam / atha kimida vyAkaraNam ? vyAkriyante vyutpAdyante ( saMsAdhyante ) zabdA aneneti vyAkaraNam-sUtravArtikabhAjyavyAkhyAnAdisvarUpaM zabdAnuzAsanaM nAma zAstram / tatra sUtram alpAkSaramasaMdigdhaM sAravadvizvatA mukham / astobhamanavadyazca sUtra sUtravido viduH // tadbhedAzcasajJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva ca / atidezo'dhikArazca SaDvidhaM sUtramucyate // tatra 1-sajJAsajJisambandhabodhakaM sUtram sajJAsUtram / yathA-"vRddhirAdaic', "pradeGaguNaH", "zeSo dhyskhi"| 2-avyavasthAyAM vyavasthA''pAdakaM suutrm=pribhaassaasuutrm| tathA-"tasmAMdityuttarasya", "midco'ntyaatprH"| 3-AdezAdividhAyakaM sUtrama=vidhisUtram / yathA-"iko yaNaci", "hrasva nadyApo nuT", "erc"| 4-prAptasya viniyAmakaM sUtram-niyamasUtram / yathA - "rAssasya" / 5-pratasmin taddharmA''pAdaka sUtram = atidezasUtram / yathA - "sakhyurasambuddhauM", "goto Nit", "loTo laGvat" / 6-uttarottarasvArthasamarpaka sUtram-adhikArasUtram / yathA"jyAprAtipadikAt" "prArdhadhAtuke", "puurvtraasitm"| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 343 vArtikalakSaNamuktAnuktadurukkAnAM cintA yatra pravartate / ta granthaM vArtikaM prAhurvAtikajJA vicakSaNAH // yathA-'moto Niditi vAcyam', 'chatvamamIti vAcyam' 'yaNa: pratiSedho vaacyH'| bhASyalakSaNamsUtrArthoM vaNyate yatra varNaiH sUtrAnusAribhiH / svapadAni ca vaya'nte bhASyaM bhASyavido viduH // tacca prakRte mahAmuni-pataJjali-viracitaM vyAkaraNamahAbhASyaM sarvaprasiddhameva / vyAkhyAnalakSaNampadacchedaH padArthoktivigraho vaakyyojnaa| mAkSe pazca samAdhAnaM vyAkhyAnaM SaDavidhaM matam / / tacca pUrvAcAryaviracitaM kAzikAprakriyAkaumudIsiddhAntakaumudyAdirUpaM prathitameva / tadevaM sUtravArtikabhASyavyAkhyAnAdiviSayA sarvavidha-laukika-vaidikazabdasAdhutvapratipAdanaparaM pANinIyaM vyAkaraNaM sarveSvapi vyAkaraNeSu prAtizAsyeSu ca mUnyatamamiti nAviditaM viduSAm / tasyeyaM pravezikAsthAnIyA lghusiddhaantkaumudii| vyAkaraNasyA'nuvandhacatuSTayamsakalapuruSArtha sAdhanaM vedaH, sa ca mantrabrAhmaNAtmaka-zanarAzirUpaH, tadanu sarvAeyapi zAstrANi zabdarAzirUpANyeveti vedazAstrAdijJAnAya pravRttamidaM zabdazAsvama = vyAkaraNaM sarveSAmadhyeyatAmApadyata iti siddhamasyAnuvandhacatuSTayam 1- zabdajJAnaM prayojanam / 2-zabdasAdhanaM viSayaH / 3-zabdajJAnArthI adhikaarii| 4-pratipAdyapratipAdakabhAvAdiH sambandhaH / paJca sandhayaHsandhayaH paca, paJcasandhiprakaraNamiti ca paramparApravAdaH / tatra jAyate jijJAsA ke te paca sandhayaH ? yAnAzritya pravRtto'yampravAdaH / laghukaumudyAma-pracasandhiH, hala sandhiH, visargasandhiH, iti sandhitrayameva samupalabhyate / siddhAntakaumudhu - ktasvAdisandhisammelane'pi catvAra eva sampadyante / atra kecit-prakRtibhAvaM catuSu paJcama sndhimaacksste| varNasandhAna sandhiriti vyAkurvANA anye prakRtibhAvasya sandhitve na santuSyanti tatra varNasandhAnAbhAvAt / te hi siddhAntakaumudyukta-catuHsandhiSu paJcamam - anusvArasandhi parasavarNarUpaM bruvate / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 laghusiddhAntakaumudyAm 'apare punaH sajJAprakaraNaM prakRtibhAvaprakaraNazcApi laghukaumudhuktasandhitraye sammelya prakaraNapaJcakamidaM paJcasandhiprakaraNamucyata iti samAdadhati / sajJAprakaraNasya sandhisvAbhAve'pi tadupodghAtatvena tadantaHpAtaH / prakRtibhAvasya cA'sandhyapavAdatvena tatsamAnadezatvamutsargApavAdayoriti samAnadezatvaniyamAd vidhipUrvako niSedha iti niyamAca samdhisambandhitvena sandhitvameveti chatriNo yAntItivat paJcasandhivyavahAro bhAkta iti sdaashyH| yadvA paJcAnAM parasparasApekSANAM sajJAdyavayavAnA sandhiH samuccayo yasmiavayavini (prakaraNe) tasaJcasandhiprakaraNamityucyate prmpryaa| pANinIyavyAkaraNAcAyyakAlavicAraH pANiniH etadvyAkaraNamUlabhUtasUtrANAM kartA 'parazupura' (pezAvara) samIpavati 'zalAtura' (lAhura) grAmAbhijano dAkSiputro bhagavAn pANiniH, kaleraSTamyAM zatAbdyAM samabhUditi pUrvavidvatsamAjasivAntaH / kAtyAyana: pANinIyavyAkaraNe vAttikakartA vararucyaparanAmA'yaM kAtyAyano muniH kozizatAbdayA prAdurabhavaditi pgiddtshriiraamprpnnshaastrikRtniruktbhuumikaato'vgmyte| kecittu pANinisamakAlatvamevAsya prtipaadynti| pataJjaliH gonadaMdezIyaH (prayaJca gonardadezaH kAzmIreSviti prAzcaH, ayodhyAprAnte iti paurastyAH) mahAbhASyakAraH zeSAvatAratvena vikhyAto bhagavAn pataJjaliH kale: saptavizazatAbdayAM khoSTajanmatazca 450 varSANi pUrva-samajAyateti niruktabhUmikAyAM paM0 zrIrAmaprapannazAstriNaH / kalezcaturvizazatAbdayAmabhUditi zrIdAdhimathAH / bhaTTojidIkSita varadarAjau vaiyAkaraNasiddhAntakaumudIkartA zrIbhaTTojidIkSitaH zrIlakSmIdharamahasUnuH kAnyakubjezvarasya govindacandradevasya samAnakAlikastena khISTIyadvAdazazatAbdozeSabhAge trayodaze zatake samabhUditi mahatA prayAsena sAdhitaM zrIpaNDitajvAlAprasAdamineNa bhASATIkAsahita siddhAntakaumudIbhUmikAyAma / pro0 vevara-DAkTarajalimatAnusAraca khISTIyasaptadazazatAbdI zrIbhaTTojidIkSitasya samayaH / madhyasiddhAntakaumudIkartA zrIvaradarAjazva bhaTTojidIkSitasya ziSya iti tasya sAmAnakAlika evAtastasya kAlanirNayo na pRthaka kriyate / 1-apare - karmakANDaprabhAkarAH paM0 zrIravidattazarmANaH 'khannA' sthAH / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 :: - 30.- : ! pariziSTam bAlAnAM lekhopayogino niyamAH pradarzyante / 1-pramarANi suvAcyAni sundarANi sandeharahitAni ca syuH / 2-padaM padaM pRthakkRtya ( samucita vyavadhAnaM kRtvA ) lekho likhitaH syAt / 3-lekhe virAmAdicihaniyamAH sarvathA pAlitA bhveyuH| 4-lekhe prasaGgasamAptau praghaTTakaH parivartanIyo'vazyameva / 5-praghaTTakasya prathamA paGktidarthagulaM sthAnaM rikta parityajya lekhanIyA, ziSTAzca SaktayaH samAnarekhAyAM saralAH=Rjavo viralAzca lekhniiyaaH| lekhopayogicihnAni / avAntaravirAmacihnam ardhavirAmacihnama pUrNavirAma cihnam prasaGgasamApticihnam praznacihna kAkuniham sambodhanakhedA''zcaryacihnam uddharaNaciham paryAyacihna saMyogacihna sandhicchedacihnam nirdezacihnam pAThAntaracihnam madhye bhAvAdipradarzakaciham truTipUrticihama apUrNapAThacihna samAse padavibhAgasaukaryacihaca bAlopayogi-azuddhipradarzanam (bAlAnAM saMskRtAnuvAde prAyojAyamAnA azuddhayaH) 'te bhrAto'nena karmeNA'bhilASA' jAyate mama / "ekAmupAdhimadya tvAM dadyAM kintu paterbhayaM // 1 // 1-tava, pAdAdau sthitatvAnna 'te' shraadeshH| 2 - bhrAtaranena, rorevotvavidhAnAdutvaM n| 3-karmaNA, nAntatvenAdantatvAbhAvAdinAdezo na / 4-abhilASaH, 'ghatrabantaH' iti pustvam / 5-ekama, 'kyanto ghuH' iti sUtreNa upAdhizabdasya puMstvama, tadvizeSaNatvAda ekshbdsyaapi| 6-tubhyam, sampradAnatvAJcaturtho / 7-patyuH-patizabdasya samAsa eva ghisaMjJAvidhAnAma guNAdikam / 8-bhayam, halparatvAmAvAdanusvAro na / // | ! + Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 laghusiddhAntakaumudyAm 'pazyatvA yuvatI bhAryA bhavAnnadya gRhAd gataH / tasyA bhantu hiryAte kiM "vihitvA tvamAgataH // 2 // kutastvaM "zaMkase "bhrAto! 'netrakANo'sti tatsutaH / " tasya sArdhaM madIyA'sti sandhirvai dIrgha kAlataH // 3 // kopaM " mA kuru tAta ! tvaM dharmaM tava bravImyaham | 13 me 'timadhure 14nIya phala AsvAdaya priya ! // 4 // yaca lagno " mahatpremNA dayAloH " kRSNapAdayoH / "so 19 jagatasya sarvasya sevyastasya 1 17 20 'namastataH // 5 // 2 asmAkaM bhojanaM 2 paktaM gRhaM gacche yathAgatiH / 24 ahorAtraM vinA 26 krIDe 27 chatropAnadbhirAturaH || 6 || asmin vizve manuSyA ye 29 karma 3 jahanti no nijam / 1 nIcApi te na 32 bibhyanti zamanAttasya sevayA // 7 // 28 30 1 - dRSTvA, itsaMjJakazakArAdipratyaye pare pitrAdInAM vidhAnAtpazyA''dezo na / 2 - yuvabhAryAm. 'pu vatkarmadhAraya ' ityAdinA puMvadbhAvaH / 3 - bhavAnadya, hrasvAbhAvAt GamuNna / 4- bharttari, 'yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam' ityanena 'bhattIra' iti karttari saptamI kartRpadasambandhena kriyApade'pi saptamI tadvizeSaNatvAt / 5 - bidhAya, 'samAsena pUrve kvo lyap' iti lyap / 6- zaGkase, 'anusvArasya' iti nityaparasavarNaH / 7-8 - bhrAtanaitreNa kANaH, rorevotvavidhAnAnnotvam / tatkRtaguNavacanAbhAvAnna samAsaH 6 - tena sahAdiyoga tRtIyA / 10 - madIyaH 'kyanto ghu' iti sandhizabdasya pu Mstvam, tadvizeSatvAd madIya ityasthApi / 11 mA kArSIH, 'mAGi luG' iti luG / 12 - tvAm, dvikarmakatvAt karmaNi dvitIyA / 13 - ime ati, 'IdUde' iti pragRhyatvAt prakRtibhAvaH / 14 - nItvA, samastatvAnna lyap / 15- phale AsvAdaya, atrApi prakRtibhAva: / 'IdUde' iti / 16 - mahApremNA, 'zrAnmahata' ityAtvam / 17 - kRSNasya, savizeSaNAnAM vRttirna, vRttasya ca na vizeSaNam / 18 - sa 'etattado:' iti sulopaH / 16 - jagataH halantatvAnna 'syaH' / 20 - tasmai, 'namaH svasti' iti caturthI 21- pakvam, 'paco vaH' iti ktasya vakAraH / 22-gacchAmi, gameH parasmaipadatvAt / bhAvazca' ityavyayatvAd 'avyayAdA supaH' iti supo luk / pu Msi' iti pu Mstvam, yadvA - kriyAvizeSaNatvAt sAdhu / 25 - vina / 26 - krIDAmi, parasmaipadatvAt / 27-chatropAnahena, 'dvandvAccudaSahAntAd' iti c, samAhAratvAdekavacanam / 68-- vizvasmin sarvanAmatvAtsminnAdezaH / 26 - karma ' svamona pusakAt' ityamo luk / 30 - jahati, 'adabhyastAt' ityat / 31 - nIcA pe. yalopasyA'siddhatyAna savarNadIrghaH / 32 - bibhyati, zrabhyastatvAdat / / 23 - yathAgati, 'avyaya 24 - ahorAtraH, 'rAtrAhnAhAH . Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAturUpam 'bhU-sattAyAm bhavati hotA hai / anuvAdopayogAya - upasargayogena keSAJcid dhAtUnAmarthavipariNAmaH pradarzyate-- upasargeNa dhAtvarthI balAdanyatra nIyate / prahArAhAra-saMhAra-vihAra- parihAravat // 1 // (diGmAtramudAhriyate) bhASArthaH anubhavati - anubhava karatA hai / virbhavati - prakaTa hotA hai / d. pariziSTam udbhavati - utpanna hotA hai / prAdurbhavati prabhavati-samartha hotA hai, yA utpanna hotA hai / gacchati - dr 1 paribhavati - tiraskAra karatA hai parAbhavati - tiraskAra karatA hai / zrabhibhavati "" sambhavati paidA hotA hai, yA sambhava hai / dhAturUpam pakrAmati - haTatA hai | gamlR gatau / -jAtA hai / pratigacchati - lauTatA hai / kramu-pAdavikSepe krAmati - calatA hai / upakramate zrArambha karatA hai / prakramate- saMkramati - saMkrAnta hotA hai / vikramate - vikrama dikhAtA hai / Akramate - AkramaNa karatA hai / niSkrAmati- nikalatA hai / atikrAmati - zratikramaNa - ullaMghana karatA hai| parivartate parikrAmati - parikramA karatA hai / parAkramate - parAkrama dikhAtA hai| zravagacchati - jAnatA hai / anu gacchati -pIche jAtA hai / nirgacchatiti - bAhara jAtA hai / zradhigacchati prApta karatA hai / zrAgacchati - jAtA hai / saMgacchate - milatA hai | udgacchati - Upara jAtA hai / zraya - gatau / te-calatA hai / palAyate - dauDatA hai / vRtu vartane / vartate hai | bhASArthaH pravartate - kArya meM) lagatA hai / nivartate - lauTatA hai / anuvartate - anusaraNa karatA hai / te-ghUmatA hai| hRJa -- haraNe | harati- curAtA hai / 347 1- dIdhIvevI - daridrANAmasutra jAgarestathA / ekAcAmapi dhAtUnAM nA'nubandho'j vilupyate // tena, UkArAnubandhalopo na / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 laghusiddhAntakaumudyAm dhAturUpam bhASArthaH dhAturUpam bhASArthaH upAharati-bheMTa detA hai| upekSate-upekSA (lAparavAhI) karatA hai / praharati-prahAra karatA hai| anvIkSate-jA~ca karatA hai| viharati-vihAra karatA hai| ruha-bIjajanmani saMharati-saMhAra karatA hai| rohati-jamatA hai / ( ugatA hai) pariharati-dUra karatA hai| | prarohati-" uddharati-uddhAra karatA hai, nikalatA hai / adhirohati-car3hatA hai| udAharati-udAharaNa detA hai| saMrohati-milatA hai| upasaMharati-upasaMhAra (saMkoca) karatA hai| zrArohati-car3hatA hai| pratyudAharati-pratyudAharaNa detA hai| avarohati-utaratA hai| vyavaharati-vyavahAra karatA hai| lapa-lapane Aharati-lAtA hai| lapati-bolatA hai| abhyavaharati-khAtA hai| Alapati " apaharati-apaharaNa karatA hai| vilapati-rotA hai| vaha--prApaNe saMlapati-vArtAlApa karatA hai| vahati-le jAtA hai| (DhotA hai) pralapati-bakavAsa karatA hai| udvahati-vivAhatA hai| apalapati-chipAtA hai| raNIna-prApaNe vada-vyaktAyAM vaaci| nayati-le jAtA hai| vadati-kahatA hai / praNayati banAtA hai| anuvadati-anuvAda karatA hai| apanayati haTAtA hai| vivadate-jhagar3atA hai| zrAnayati lAtA hai| prativadati-javAba detA hai| pariNayati-vivAhatA hai| vasa-nivAse nirNayati-nirNaya karatA hai| vasati-nivAsa karatA hai| anunayati-manAtA hai| pravasati-videza jAtA hai| upanayati-upanayana karatA hai| upavasati-upavAsa (ata) karatA hai| IkSa-darzane SadlU-vizaraNagatyavasAdaneSupratIkSate-uDokatA hai / pratIkSA karatA hai| sIdati-ThaharatA hai, duHkhI hotA hai| apekSate-cAhatA hai| prasIdati-prasanna hotA hai| parIkSate-parIkSA letA hai| | paryavasIdati-samApta hotA hai| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH dhAturUpam viSIdati-duHkhI hotA hai| niSIdati-baiThatA hai| avasIdati-thakatA hai| SThA-gatinivRttautiSThati-ThaharatA hai| pratiSThate-jAtA hai| anutiSThati-karatA hai| saMtiSThate-maratA hai| uttiSThati-uThatA hai| upatiSThate-upasthita hotA hai| sR-gato sarati-jAtA hai| prasarati-phailatA hai| anusarati-pIche jAtA hai| niHsarati-nikalatA hai| apasarati-haTatA hai| parisarati-ghUmatA hai| cara-gatIcarati-ghUmatA hai| durAcaravi-durAcaraNa karatA hai| Acarati-vyavahAra karatA hai| upacarati-sevA karatA hai| anucarati-pIche calatA hai| paricarati-sevA karatA hai| saMcarati-ghUmatA hai| tR-plavanataraNayoHtarati-taratA hai| avatarati-utaratA hai| vitarati detA hai| pariziSTam 346 | dhAturUpam maath dr-gto| dravati-pighalatA hai| upadravati-upadrava karatA hai| vidravati-bhAgatA hai| patla-patanepatati-giratA hai| praNipatati-praNAma karatA hai| Apatati-pA par3atA hai| utpatati-ur3atA hai| ramu-krIDAyAmramate-khelatA hai| viramati-haTatA hai| uparamAta-uparata hotA hai| asu-kSepaNe asyati-pheMkatA hai| abhyasyati-abhyAsa (yAda ) karatA hai| nirasyati-nikAlatA hai| aas-upveshne| zrAste-baiThatA hai| adhyAste-adhikAra karatA hai| upAste-pUjA karatA hai| iNa-gato eti-jAtA hai| avaiti-samajhatA hai| pratyeti-vizvAsa karatA hai| vyeti-kharca karatA hai| udeti-ugatA hai| upaiti-prApta karatA hai| abhyeti-Age AtA hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm dhAturUpam bhASArthaH | dhAturUpam bhASArthaH anveti-pIche AtA hai, yA sambaddha hotA hai| prApla-vyAptauapaiti-dUra hotA hai| prApnoti-prApta karatA hai| DudhAJ-dhAraNapoSaNayo:- vyApnoti-phailatA hai| dadhAti-dhAraNa karatA hai| samApnoti-samApta karatA hai| 'saMdadhAti-mela karatA hai| kSipa-preraNevidadhAti-karatA hai| kSipati-pheMkatA hai| paridhatte-pahanatA hai| saMkSipati-choTA karatA hai| (a) pidadhAti-DhakatA hai| utkSipati-U~cA pheMkatA hai| nidadhAti-rakhatA hai| AkSipati-doSa detA hai| avadhatta-dhyAna detA hai| avakSipati-nIce pheMkatA hai| abhidadhAti bolatA hai| diza-atisarjane (dAne) pada-gatau dizati-detA hai| padyate-jAtA hai| upadizati-upadeza detA hai| prapadyate-prApta karatA hai yA bhajatA hai| saMdizati-sandeza kahatA hai| utpadyate-paidA hotA hai| rudhira-AvaraNevipadyate-duHkhI hotA hai| ruNaddhi-rokatA hai| upapadyate-yogya hotA hai| anuruNa ddhi-anurodha(siphAriza) karatA hai| mana jJAne viruNaddhi-virodha karatA hai| manyate-mAnatA hai| DukRJ-karaNeavamanyate-anAdara karatA hai| karoti-karatA hai| anumanyate-salAha detA hai| AviSkaroti- prakaTa karatA hai| sammanyate-sammAna karatA hai| anukaroti-nakala karatA hai| . ciJ cayane alaMkaroti-bhUSaNa pahanatA hai| cinoti-cunatA hai| pratikaroti--pratIkAra karatA hai| upacinoti-bar3hAtA hai| adhikaroti-adhikAra karatA hai| saJcinoti-ikaTThA karatA hai| upakaroti-upakAra karatA hai| apacinoti-ghaTatA hai| nirAkaroti-haTAtA hai| 1-vipUrvo dhA karotyarthe jhamipUrvastu bhASaNe / melane cApi saMpUrcA nipUrvA sthApane mtH|| . Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAturUpam bhASArthaH apakaroti - apakAra ( burAI ) karatA hai / pariSkaroti - zodhatA hai / 1 graha - upAdAnegRhNAti - letA hai zranugRhNAti - kRpA karatA hai / pratigRhNAti - -dAna letA hai / vigRhNAti - lar3atA hai / nigRhNAti - dagaDa detA hai / bandha-bandha badhnAti bA~dhatA hai| sambadhnAti -,, - -- pariziSTam lAkRtiH - 'lU' kA svarUpa / athavA 'lU' ke samAna Ter3hI prakRtivAle bA~ke bihArI bhagavAn zrIkRSNa / | ( evaM vitau) gauryAgacchati - gaurI AtI hai / kurvidam - yaha karo / mAtrAjJA - mAtA kI AjJA / dhAturUpam udbadhnAti - phA~sI detA hai / nirbaMdhnAti zrAgraha karatA hai / bhASArthaH matra - guptabhASaNe - mantrayate - salAha karatA hai / nimantrayate-nyotA detA hai ! laghukaumudIstha-prayogasaMgraho bhASArthasahitaH, tatrAcsandhiprakaraNam prayogAH bhASArtha prayogAH bhASArthaH nAyaka:- netA -pradhAna / pAvakaH - pavitrakartA agni / sUtrAGkAH 21 suddhyupAsyaH - vidvAnoM ke upAsanIya bhagavAn madhvariH-'madhu' daitya ke zatru- bhagavAn | dhAttraMzaH brahmA kA aMza / ( evaM vitau ) yati - le jAtA hai / bhavati hotA hai / vaTavRkSaH - vaTo ! he brahmacArina ! RkSaH- rIcha hai / glAyati duHkhI hotA hai / nAvikaH - kevaTa - mallAha / grAmantrayate- -bulAtA hai / zrabhimantrayate - saMskAra karatA hai / artha-upayAcJAyAmarthayate - mA~gatA hai / abhyarthayate - prArthanA karatA hai prArthayate - prArthanA karatA hai / 1 - bhAvukaH- bhAvanAvAn - sahRdaya / gavyam - govikAra - godugdha, goghRta, godadhi, gomUtra, govara Adi / lAkAra:- 'lU' kA zrAkAra / sUtrAGkAH 23 haraye (namaH) - pApahArI (hari) bhagavAn nAbhyam - nokA se tarane yogya jala sUtrAGkAH 24 35.1. prati (namaskAra ) | gavyUtiH-do kosa / viSNuve-vyApaka bhagavAn ke prati (namaH) 1 upendraH indra ke choTe bhAI vAmana bhagavAn Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayogAH 352 . laghusiddhAntakaumudyAm prayogAH * bhASArthaH bhASArthaH ganodakam gaGgA kA jala / kRSNotkaNThayam-bhagavAn zrIkRSNa meM (evaM vivRtau) utketthaa| gajendraH-yUthapati gaja-hastirAja / (evaM vivRtau) ramezaH-lakSmIpati bhagavAn / paJcaite-ye paaNc| sUryodayaH-sUrya kA udaya / taNDulaudanam-cAvaloM kA bhAta / parIkSotsukaH-parIkSArtha utkaNThita / mAdhavaidhanam-mAdhava kI vRddhi / sUtrAGkAH 26 rAmautsukyam - zrIrAma meM utkaNThA / kRSNaHi -bhagavAn zrIkRSNa kI samRddhi / sUtrAGkAH 34 tavalkAraH-terA lukAra / upaiti-samIpa pahu~catA hai| (evaM vivRtau) upaidhate-samIpa bar3hatA hai| vasantu:-vasanta Rtu / praSThauhaH-uddaNDatA dUra karane ke liye rAjarSiH rAjaRSiH harizcandra janaka Adi jisake gale meM kASTha bAMdha dete haiM mamalkAraH-merA lkaar| aise bachar3e ko praSTavATa kahate haiM sUtrAGkAH 31 (tamya praSTauhaH) praSTavATa kaa| hara iha-he hari ! yahA~ (aaro)| __(evaM vivRtau) viSNa iha-he viSNu ! yahA~ (Arao) / apaiti-pRthaka hotA hai| (evaM vivRtau) avaidhase-tuma bar3hate ho| zaura iha-he zauri ! yahA~ (paashro)| . upetaH-samIpa phuNcaa| prabho idAnIma-he prabhu! aba (sakha hai)| mAbhavAn predidhat-Apa adhika na bddh'aay| zriyA utkaNThita-zobhA ke liye utsuk| akSauhiNI-senAvizeSa / bhAnA utsakaH-sUrya meM utkaNThita |auhH-uttm tarka / gurA AyAte-gurujI ke Ane pr| praur3haH-bar3hA huaa| satrAGkAH 33 prauddhiH-prauddhtaa| kRSNakatvama-bhagavAn zrIkRSNa kI ekatA preSaH-preraNA / gaGgoSaH-gaGgA kA pravAha / preSyaH sevaka-preraNIya / devaizvaryam-devatAoM kA aishvry| sukhAtaH-prAptasukha-sukhI / 1-21870 hAthI / 21870 ratha / 65610 ghor3e / 109350 paidala jisa senA meM hoM vaha senA akSauhiNI kahalAtI hai| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 353 prayogAH bhASArthaH / prayogAH bhASArthaH paramartaH-paramagata arthAt mukta / saarnggH-mRg| prArNam-adhika RNa (krjaa)| kulaTA-vyabhicAriNI strii| vatsatarArNam-bachar3e ke nimatta RNa / sUtrAGkAH 40 kambalArNam-kambala kA RNa / | zivAyonnamaH-oM namaH zivAya- ziva vasanArNam-vastra kA RNa / ke prati namaskAra ho| RNArNam-eka RNa ko utArane ke zivehi-he ziva ! Aiye / liye uThAyA gayA dUsarA Rnn| (evaM vivRtau) dazArNaH-daza RNa = kile jisa deza meM | kRSNehi--he zrIkRSNa ! Aiye / hoM aisA deza / avahi-samajha le| sUtrAGkAH 37 sUtrAGkAH 42 prArcchati-adhika calatA hai| daityAriH-daityoM kA zatru (vissnnu)| (evaM vivRtau) zrIzaH-lakSmIpati bhagavAn / prArchat adhika claa| viSNUdayaH-bhagavAn viSNu kA udaya / sUtrAGkAH 38 hotakAraH-(RgvedI) kA RkAra / prejate-adhika kA~patA hai| (evaM vivRtau) upoSati-samIpa jAtA hai| kharAriH-khara daitya ke zatru zrIrAma / (evaM vivRtau) bhAnUdayaH-sUrya kA udaya / upejate-pAsa kA~patA hai| lakSmIzaH-kamalApati bhagavAn / preSayati-bhejatA hai| sUtrAGkAH 43 avoSati-nIce jAtA hai| hare'va-he hari ! rakSA kro| sUtrAGkAH 36 viSNo'va-he viSNu, rakSA kro| zakandhuH-zaka deza kA kUpa = kuAM / (evaM vivRtau) karkandhuH-badarIphala-bera / sthale'tra-isa sthAna meN| manISA-buddhi / kRSNo'ham-bhagavAn zrIkRSNa maiM huuN| mArtaNDaH-sUrya / sUtrAGkAH 44 siimntH-keshvesh| go (5) agram-gau ke Age vA gau kA haloSA-haladaNDa / agrbhaag| lAgalISA-, citragvagram-vicitra gooMvAle ke Age / pataJjaliH-pataJjali RSi / goH-gau kA (dUdha aadi)| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAma prayogAH bhASArthaH / prayogAH bhASArthaH sUtrAGkAH 47 | zrA evaM nu manyase-tuma avazya aisA gavAnam-gau kA agrbhaag| mAnate ho| - (evaM vivRtau) zrA evaM kila tat-hA~ vaha vastu aisI mavAkSaH-vAtAyana khir3akI yA rozanadAna hI thii| gavi-gau meN| zroSNam-kucha grm| sUtrAkA gavendraH-gosvAmI bhagavAn zrIkRSNa aho iMzAH-zroha ye adhipati haiM / (evaM vikRtau) athavA vRssm| mitho zrAgacchataH-donoM paraspara (mila kara) Ate haiN| zrAgaccha kRSNa ! atra gauzcarati-Aiye aho adya-zroha shraaj| zrIkRSNa ! yahA~ gau cara rahI hai| atho api-anantara bhii| satrAGkAH 51 satrAGkAH 57 harI etau-ye donoM hari-siMha haiN| viSNo iti he viSNu ! yaha / viSNU imau-ye donoM viSNu- vyApaka haiM / evaM vivRtau) gaGge amU-ye donoM gaGgAyeM haiN| bhAno iti-he sUrya ! yh| (evaM vivRtau) sa. 58 dhanuSI ete ye donoM dhanuSa haiN| kimbuktam-kyA kahA? bhAnU udayete-do sUrya udaya hote haiN| sa056 dva kule utkRSTe ete staH-ye donoM kula cakri atra-cakradhArI yahA~ (hai)| utkRSTa haiN| (evaM vivRtau) satrAGkAH 52 dhani Agacchati--dhanI puruSa AtA hai| amI IzA:-ye adhipati haiN| sU060 rAmakRSNAvamU zrAsAte-balarAma gau---do gauriya haiN| zrIkRSNa baiThe haiN| vApyazvaH-vApI para ghor3A (hai)| amuke'tra-ye yahA~ hai| sa061 sUtrAGkAH 55 brahmarSiH--brahma RSi, vaziSTha, yAjJavalkya 6 indraH-aoha yaha indra haiN| zrAdi / u umezaH-jAna par3atA hai yaha mahAdeva haiM AIt-calA gayA itvacasandhiH / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 355 atha halasandhiprakaraNam prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH sUtrAGkAH 62 penngryH-ch:ngriy| rAmazrote-zrI rAma sote haiN| sU066 rAmazcinoti- zrI rAma (phUla) cunate haiN| san SaSThaH-chaThA zreSTha (hai)| saccit--sat svarUpa aura jJAnasvarUpa sa067 brhm)| vAgIza:-bRhaspati / Jjiya - he zArGgadhanuSadhArI bhagavAn sU0 68 Apa kI jaya ho| etanmarAri:-ye bhagavAt murAri haiM / (evaM vikRtI tnmaatrm-ttsvp| kRSNazcapalaH-zrIkRSNa caJcala haiN| cinmayam-jJAnasvarUpa (cetanasvarUpa) nAradazzazApa-nArada ne zApa diyaa| (evaM vivRtau) grAmAcalitaH grAma se claa| vAG-madhu-vANI kI miThAsa / sU0 63 sanmanoharam-satpuruSoM ke mana ko harane viznaH-gati, athavA praveza / vaalaa| unmaanm-tolnaa| prshnH-puuchnaa| RH mantraH-Rgvada kA mantra / sU064 dadhimuNmAdyati-dahA kA cora prasanna rAmaSSaSThaH-zrI rAma chaThA hai| hotA hai| rAmaSTIkate-zrI rAma jAte haiN| vipnmym-vipttimy| peTa-pIsane vaalaa| ammAtram-kevala jala / taTTIkA vaha ttiikaa| ammayam - jalamaya / cakriNTaukase-he cakradhArI ! Apa jAte haiM / sU066 SaTa santaH-chaH satpuruSa / tallayaH-usameM laya lIna honaa| sUtrAGkAH 65 vidvA~llikhati -- paNDita likhatA hai / SaTa te ve chH| (evaM vivRtau) ITTe-stuti karatA hai| vipallInaHvipatti meM lIna / sarpiSTamam-atizaya ghRta yA atyutkRSTa ghRta kuzaoNllAti-kuzA grahaNa va tA hai| paNNAm-chaH (puruSoM) kA (ghr)| su074 paeNavatiH-chiyAnabe (66) / utthAnam-uThanA (unnati) Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 prayogAH uttambhanam ubhArambha / ( evaM vivRtau ) bhASArthaH uttthApayati-uThThAtA hai / sU0 75 vAgghara : - vAk siMha (bolane meM zera ) / ( evaM vivRtau ) tadghAnam - vaha hAni / sampaddhAniH sampatti kI hAni / kakunnabhAsaH - dizA kA khilanA - prakAza honA / hariM vande - laghusiddhAntakaumudyAm prayogAH bhASArthaH kuNThitaH - kuNThita ( rukA huA) granthaH- pustaka / dAntaH-jitendriya / gumphita thA / sU0 80 sva karoSi - tuma karate ho / sU0 78 yazAMsi - (bahuta se) yaza | zrAkrasyate- - zrAkramaNa kiyA jAyagA / manyase - tuma mAnate ho / ( evaM vivRtau ) vAsAMsi vastra (bahuta se) prasyate - praNAma kiyA jAyegA / sU0 76 cchivaH - vaha ziva ( hai ) / tacchlokena-usakI kIrtti se / ( evaM vivRtau ) etacchAntam- yaha (zrAzramapada ) zAnta 1 sU0 77 sU0 82 3- bhagavAn ko maiM namaskAra karatA hU~ | kiM Alayati - kyA (hAthI) jAtA hai ? kiM hyaH - kala kyA ( hogA ) kiM hvalayati - kyA (hAthI) jAtA hai / kiM hlAdayati-kauna ( vastu ) prasanna karatI hai ? sU0 76 zAntaH- zAnta (puruSa) ( evaM vivRtau ) aGkitaH - cihnita / citaH - pati / ( evaM vivRtau ) svampacasi - sa- tuma pakAte ho / mRtyuJjaya - mRtyu ko jIto / dAnayyacchati - dAna detA hai / sa~vvasaraH- varSa (svt)| sundara likhAmi - maiM ha~llikhami - maiM likhatA hU~ / sU0 81 samrAT cakavartI / sundara likhatA hU~ / sU0 83 kiM hanute kyA chipAtA hai ? 084 SaTu santaH-chaH satpuruSa / sU0 86 prAG SaSThaH- chaThA supratiSThita hai / sagasSaSThaH - chaThA acchA gaNita jAnatA hai Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH prayogAH santsa: - vaha satpuruSa hai / ( evaM vivRtau ) vidyArthintsahasva - he vidyArthi ! sahanakara chAtrAsvApaya vidyArthiyoM ko sulA do sU0 87 pariziSTam sU088 saJchambhuH - zambhu bhagavAn sarasvarUpa haiM ( evaM vivRtau ) bAlAJchAsti - bAlakoM ko zikSA detA hai / sU0 86 pratyaGGAtmA - antarAtmA, jIvAtmA / sugaraNIzaH -- gaNitajJoM kA zradhipati / sannacyutaH - zracyutabhagavAn satsvarUpa haiM / ( evaM vivRtau ) tiGGatiGa :- pratiGa se para tiG / tasminniti - 'tasmin ' aisA / paThannati--par3hatA huA jA rahA hai / sR0 63 saMrakarttA - saMskAra karane vAlA / ( evaM vivRtau ) saMskAraH - saMskAra | saMskRtam - parizodhita / saMskaroti-saMskAra karatA hai / sa0 64 0. puMskokilaH - nara koyala / ( evaM vivRtau ) pusputraH - puruSa kA putra | puzcaritram - puruSa kA caritra / prayogAH bhASArthaH pustikam - puruSa kA tilaka / puSTIkA-puruSa kI TIkA / sU0 66 cakradhArI cakristrAyasva - he rakSA karo / prazAntanoti - zAnta puruSa (zAnti) phailAtA hai / hanti mAratA hai / ( evaM vivRtau ) kasmiMzcit - kisI (sthAna) meM | bhaktA~stAraya- bhaktoM ko tAriye / vidvA~rachAtraH - vidvAn vidyArthI / veda-vedoM kI TIkA karo / sa0 68 bhagavAn ! nRpAhi (ina) manuSyoM kI rakSA karo / ( evaM vivRtau ) na~ - pAlayasva - logoM kI rakSA karo / sR0 100 kaskAna - kina 2 ko ( par3hAUM ) / sU0 101 zivacchAyA - ziva kI chAyA / ( evaM vitau ) vRkSacchAyA - vRkSa kI chAyA / svacchAtraH - apanA vidyAthIM / iti halsandhiH / 357 sU0 102 lakSmIcchAyA lakSmI kI chAyA / ( evaM vivRtau ) nadIcchannA - nadI meM chupI huI ( vastu) / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 laghusiddhAntakaumudyAma atha visargasandhiH bhASArthaH prayogAH sU0 103 viSNustrAtA -zrIviSNu, bhagavAn rakSaka haiM ( evaM vivRtau ) chAtra stiSThati - vidyArthI ThaharatA hai / gauzcata - gau caratI hai / kRSNazchinatti - bhagavAn zrIkRSNa (janmabandha) kATa dete haiM / sU0 104 harizzete - bhagavAn zrIhari so rahe haiM / ( evaM vivRtau ) chAtrA santi - vidyArthI ( upasthita) haiM rASTa-chaH rasa haiM / sU0 106 zivo'rthaH - bhagavAn ziva pUjanIya haiN| ( evaM vivRtau) zuddho'ham - maiM zuddha svarUpa hU~ / buddho'smi - maiM buddha svarUpa hU~ / chAtro'yam - yaha vidyArthI I sU0 107 zivo vandya-bhagavAn ziva vandanArtha haiM / ( evaM vivRtau ) rAmo vadati - bhagavAn zrIrAma kahate haiM / chAtra gacchati - vidyArthI jAtA hai| kRSNo jayati - bhagavAn zrI kRSNacandra kI jaya ! kAko DIyate - kozrA ur3atA hai / karNo dadAti -- rAjA karNa dAna dete haiN| prayogAH bhASArthaH 1 vyAso brUte - bhagavAn vedavyAsa kathA kahate haiM / sU0 108 devA iha--devatA yahA~ (zrAveM) / ( evaM vivRtau ) chAtrA Agacchanti-vidyArthI zrAte haiM / vIrA utsahante - - vIra puruSa utsAha karate haiN| devA ete- ye devatA haiM / dhArmikA vardhante - dhArmika loga bar3ha rahe haiN| bhaktA bhajanti--bhakta (bhagavAn) ko bhajate haiM / hayA heSanti - ghor3e hinahinAte haiM / - yAzikA yAnti-- yAjJika loga jAte haiM / bAlA ramante--: -- bAlaka khelate haiM / viprA dayate brAhmaNa dayA karate haiN| su. 106 * bho devA:- ha devatAoM ! bhago namaste - he bhagavAn! Apake prati namaskAra hai| dho yAhi zrare ( pApI ! ) dUra haTa / sU0 110 aharahaH--pratidina | ahargaNaH--dinasamUha arthAt saMvasara / ( eva vivRtau zrarbhAti-dina suhAtA hai / | prAtaratra - prAtaH kAla yahA~ (jAnA) [ bhrAtardehi---bhrAtA jI (yaha mujhe) do / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH raNIya haiN| zambhU rAjate-bhagavAn mAn haiM / evaM (vitratau ) prayogAH sU0 112 punA ramate - phira khelatA hai / harI ramyaH - bhagavAn hari ( parama ) rama nIrasa: - rasarahita ( zuSka ) sahRdaya ! lI-cATatA hai / -- zambhu prakAza- eSo'tra- yaha (ghaTa) yahA~ ( hai ) / jarghAH - tumane bhAra bAra grahaNa kiyA / prAtA ramate - prAtaH kAla khelatA hai / tRdaH - hiMsita | vRDha: - udyata, taiyyAra huA / sU0 113 manoratha: - icchA | sa 0 114 eSa viSNuH- ye bhagavAn viSNu haiM / sa. zambhuH - ve bhagavAn zambhu haiM / ( evaM vivRtau ) eSa zobhate - yaha zobhAyamAna hai / eSa dadAti - yaha puruSa detA hai / sa calati - vaha calatA hai / prayogAH rAmaH - bhagavAn zrIrAma | pariziSTam bhASArthaH sU0 124 sU0 150 kRSNaH - bhagavAn zrIkRSNa / bhASArthaH prayogAH saca aura vaha | eSako rudraH-ye bhagavAn rudra haiM / saH zivaH (yaha ) ziva vaha nahIM arthAtaaura hI haiM / ( evaM vivRtau ) eSo'ham - maiM yaha hU~ / sa'ham -maiM vaha hU~ / sU0 114 semAmavidvi prabhRtim - ( jo zrApa isako dene meM samartha haiM ) vaha Apa hameM yaha (prabhu-. tim ) prakR dhAraNA prApta karAveM / saiSa dAzarathI rAmaH--ye ve bhagavAn dazaratha nandana zrIrAma haiM / 356 ( evaM vivRtau ) saiSa rAjA yudhiSThiraH ye ve rAjA yudhi - haiM / saigha kaNoM mahAdAnI - ye ve mahAdAzrI karNa haiM | saiSa bhImo mahAbalaH - ye ve mahAbalI bhIma haiM / iti visargasandhiH 1 prathAjantapulliGga gam prayogAH sarvaH - saba | bhASArthaH sU0 151 sU0 155 vizvaH satra, tulya, saMsAra / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 laghusiddhAntakaumudyAm bhASArthaH prayogAH bhASArthaH vizvapAH-vizvambhara bhagavAn / sU0 167 zaGakhadhmAH-zaGkha bajAne vaalaa| hAhAH- deva gndhrv| hariH- pApahartA bhagavAn / sa0 170 kaviH-kavi / sa0 184 sakhA--mitra / prayogAH ubhau-donoN| umaye-donoM ( samudAya ) / anyH-duusraa| anyataraH-do meM se ek| itaraH-itara (bhinn)| svt--any| sva:-" nemH-praadhaa| smH-sb| simaH-" puurv:-phlaa| aprH-duusraa| apara:-adhama / dakSiNa-dakSiNa dishaa| uttarA-uttara dishaa| adhrH-niice| svaH-zrApa aura apnaa| antaram-bAhara yA pridhaaniiy| ek:-ek| sU0 160 prthmH-phlaa| carama:-antima / katipaye-kaI ek| dvityH-duusraa| alpH-thodd'aa| arthH-aadhaa| sU0 161 nirjr:-devtaa| sU0 185 ptiH-pti| bhuuptiH-raajaa| sa. 161 kati-kitane / sU. 162 trayaH-tIna / priyatriH-jisako tIna pyAre haiM sa0 166 dvau-do| papI:--sUrya / vaatprmii:-mRg| bahazrayasI:-bahuta kalyANavAlI striyoM vaalaa| sa0160 atilakSmIH --lakSmI ko atikramaNa karane vaalaa| sa. 200 pradhIH--paripakva buddhi / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH grAmaNIH--mukhiyA (nmbrdaar)| khlpuu:-maarjnkaarii| nI:-le jaanevaalaa| sulUH-acchA kaattnevaalaa| suzrIH-sundara shriivaalaa| svabhUH-svayambhU / yavakrI:-jau khriidnevaalaa| varSAbhUH- meMDhaka / sa0 201 sa. 211 zuddhadhIH- pavitra buddhi| dRnbhUH-sarpa, vajra, kapi aura sUrya / sU0 202 karabhUH-hAtha se paidA huA (nakha ) / sudhI:-paNDita / dhaataa-brhmaa| sukhI:-sukha caahnevaalaa| naptA-dauhitra yA pautra / sutIH-putra cAhanevAlA! pitaa-pitaa| zaH- mahAdeva jaamaataa-jmaaii| bhAnaH-- nA-manuSya / sU0 203 __sU0 213 krossttaa--giiddd'| gauH-gau| sa0206 sU. 215 hUhUH-devagandharva / raa:-dhn| aticaH-senA ko atikramaNa krnevaalaa| glauH--cndrmaa| iti ajantapulliGgaprakaraNam / prathAjantastrIliGgaprakaraNam prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH sU0 216 sa0221 -ramA-lakSmI uttara-pUrvA-IzAna konn| sa. 216 dvitiiyaa-duusrii| durgaa--durgaa| tRtiiyaa-tiisrii| ambikA-durgA / ambA--mAtA yA durgaa| sU0 220 allA --, sarvA-saba ( auSadhi ) / akkA -" vizvA-, jraa-buddhaapaa| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 230 361 laghusiddhAntakaumadyAm prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH gopAH-gau pAlanevAlI strii| sU0 228 mti:-buddhi| zrI:--zrI (shobhaa)| sU. 223 buddhi:-buddhi / dhenuH--gau| sU. 225 __ sU0 232 tisraH-tIna striyA~ / bhrH-bhRkutti| catasraH-cAra striyA~ / svymbhuuH--brhmaa| sa. 226 sU. 233 dve-do striyaaN| svasA--bahina / gaurii--paarvtii| duhitaa--putrii| ndo-ndo| yAtA-jeThAnI, devraannii| lkssmiiH--lkssmii| maataa-maataa| trii:--naukaa| dyauH-shraakaash| tantrIH --vINA kA taar| raa:--dhnH| strii-strii| noH--naukaa| iti ajntstriillinggprkrnnm| athAjantanapuMsakaliGgAH prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH sU. 234 itarat-itara / jnyaanm-jnyaan| anyat--aura / sa. 240 anyatarat--do meM se eka / dhanam--dhana / anyatamam-ina saba meM se eka / vnm-vn| phalam--phala / ekataram-donoM meM se ek| sU. 242 zrIpam--dhanarakSaka (kul)| katarat-do meM se kauna sA (kul)| sU0 244 katamat--bahutoM meM se kauna sA / vAri-jala / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH pariziSTam 363 prayogAH / prayogAH bhASArthaH sa. 246 sU0 246 madhu-zahada / ddhi-dhii| sulu-acchA kATanevAlA (zastra / sa. 248 dhAtR--dhAraNa yA poSaNa karane vAlA (zastra) asthi--hddddii| jJAtR-jJAnI kul| sU0 250 sakthi-Uru / pradyu-sundara zraAkAzayukta dina / akSi-A~kha / prari dhanika kul| sudhi-buddhimAn kula / sunu-sundara naukAvAlA kula / iti ajantanapuMsakaliGgaprakaraNam / atha halantapulliGagaprakaraNam prayogAH bhASArthaH | prayogAH bhASArthaH sR0 251 sU0 261 liTa- cATanevAlA / (khastam)-girA hunaa| sU0253 (dhvastam )-naSTa huaa| dhuk-dohnevaalaa| turaabaatt-indr| sU0 254 sU0 264 dhruka-droha krnevaalaa| sucauH-sundara shraakaash| muk-mugdha / sU0 265 sa. 255 snuk-vmnkaarii| sU0 270 snik-sneho| (prazAn )--zAnta / sa0 258 sU0 271 vizvavATa--vizvavAhaka-paramAtmA kH--kaun| sa0 260 sU0 273 anaDvAn-baila / 'ayam-yaha / 1-idamastu sannikRSTe samIpataravartini caitado rUpama / adasastu viprakRSTe taditi parokSe vijAnIyAt / / ctvaarH--caar| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 laghusiddhAntakaumudyAm prayogAH bhASArthaH sU. 300 assttau-aatth| Rvik-Rkhi sU0 304 prayogAH bhASArthaH sU0 280 raajaa-raajaa| sU0 281 (brahmaniSThaH)--brahmaniSTha / sa0282 yajvA-yajJa krnevaalaa| sU0 283 brjhaa-brhmaa| sa. 285 vRtrahA-indra / sa. 287 zAma--dhanuSadhArI bhagavAn viSNu / yshsvii-yshvaalaa| aryamA-devavizeSa / pUSA--sUrya yA devavizeSa / sa0 286 mghvaan--indr| sU0 260 shvaa-kuttaa| yuvA-yuvaka / ___sU0 261 arvA-ghor3A! sU0 305 yung--yogii| sU0 306 suyuk--suyogii| khn--lNgdd'aa| sa0 307 raatt-raajaa| vibhrATa-vizeSa zobhA yukta / deveTa-devapUjaka / vishvsuutt-brhmaa| privraatt-sNnyaasii| sa0308 vizvArAT--vizvezvara bhagavAn / sa0 306 bhRtt--bhtthiyaaraa| sa0310 sy--vh| sH--vh| yH--jo| essH-yh| sU. 313 tvama-tU / ahama- maiN| sa0 333 supAt-sundara paatroNvaalaa| sU0 265 panthAH -maarg| sU0 266 manthAH -mthnii| Rbhukssaa:-indr| sU. 267 vnyc-paaNc| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 -.. - - -- pariziSTam prayogA. bhASArthaH prayogAH bhASArthaH agnimt--agnimnthk| daridrat-daridra hotA huaa| sa0334 zAsat-zAsana karatA huaa| prAG-sugati yA supuujk| cakAsat-dIpta hotA huaa| sa0 336 gup-rkssk| pratyaG-pratIcIna, pazcima dishaa| sU0 348 udaGa-uttaradizA yA tadbhava / | taadRk-vaisaa| sU0 338 viTa-baniyA, prjaa| samyaG-ThIka clnevaalaa| / sU0 346 sU0 336 nak-naSTa honevaalaa| sadhya-sAthI / sU. 350 sU0 340 tiryaG-TeDhA calanevAlA pazu-pakSI / ghRtaspRk-ghI chuunevaalaa| sa0 341 ddhRk-tirskrtaa| kruGa-krauJcapakSI ! ratnamuT-ratnoM kA cor| payomuk-bAdala / SaTa-che / sU0 351 sa0 342 pipaThI:-paThanecchuka / mhaan-bdd'aa| sU0 352 sU0 343 cikii:-krnnecchuk| dhImAn-buddhimAn / vidvAn-paNDita / bhagavAn-zrApa / sa0 354 bhavan-hotA hushraa| pumAn-puruSa / sa0 345 uzanA-zukrAcArya / dadat-detA huaa| anehA-samaya / sU. 346 vedhaaH--brhmaa| jAt-khAtA huaa| sU0 355 jAgrat-jAgatA huaa| asau-vaha (puruss)| iti halantapulliGgaprakaraNam Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH laghusiddhAntakaumukhAm atha halantastrIliGgaprakaraNam prayogAH prayogAH bhASArthaH su0 360 syA--vaha (strii)| upaant-juutaa| sA- vaha (strii)| eSA--yaha / uSNika-pagar3I; yA chanda / vaak--vaannii| dyauH-shraakaash| zrApaH-jala / gii:-vaannii| dik--dishaa| pUH-purI, ngrii| dRk--A~kha / catasraH- cAra (striyaaN)| tvitt-kaanti| kA-kauna / (strI) sajU:--mitra / sU0 361 zrAzI:-zrazIrvAda / iyam--yaha (strI aso- vaha (strii)| iti halantastrIliGgaprakaraNam / atha halantanapuMsakaliGgaprakaraNam prayogAH bhASArthaH prayogAH | yt--jo| svanaDut-- acche bailovAlA (kula) vaaH-jl| etat-yaha / gavAk-gopUjaka, gau rkhnevaalaa| catvAri--cAra (phala) kim-kyaa| zakRt-mala (ttttttii)| dadat--dAnI ( kula ) / ima-yaha / enat--yaha / sa0 364 sU0 363 tudat-duHkhadAyI ( kula ) ahaH-dina / sU. 366 dayida daNDavAlA kula / pacat-pakAtA huA (kul)| supathi-sumArgavAlA vana / dIvyat-khelatA huaa| Uka --teja aura bala / dhanu:--dhanuSa / tat-vaha / catuH-A~kha / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 367 avas-" haviH-havi, cru| supum-supuruSavAlA kula / payaH-dUdha vA jala / adaH-yaha ( vstu)| iti halantanapuMsakaliGgaprakaraNam / .. atha -avyayasaMgrahaH avyayAni bhASArthaH avyayAni, bhASArthaH sa0 367 vhis-baahr| svr--svrg| antara-bIca meN| adhs-niice| prAtara--prAtaH kAla / smyaa-smiip| punara-phira / nikaSA - ,, sanutar--antardhAna / svayam-apane aap| uccais-uuNcaa| vRthA--vyartha / niices-niicaa| naktam-rAta / zanais--dhIre / n-nhiiN| Rdhk-scmuc| nny--nhiiN| Rte-binaa| hetau-nimitta / yugapat--eka dama / iddhA-prakAza (jaahir)| bArAt--dUra yA samIpa / . . addhA-sphuTa yA nizcaya / pRthak-bhinna (alahadA)! saami-aaadhaa| hyas-bItA huA dina (kl)| vata--samAna / zvasa-aAgAmI din| brAhANavat--brAhmaNa ke samAna / divA-dina / kSatriyavat--kSatriya ke samAna / rAtrau-rAta / sanA-nitya (sadA rhnevaalaa)| sAyam--sAyaMkAla / sanat-, " " ciram--dera / sanAt-, " " manAk--kiJcit , kuch| upadhA--bheda ! ISat-- " " tirasa-TedA yA tiraskAra / joSam-cupa honaa| antarA-madhya yA binaa| tUSNIm-cupa honA antareNa-binA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauSaT-" 368 laghusiddhAntakaumudhAm avyayAni bhASArthaH | avyayAni bhASArthaH jyoka--zIghra / abhIkSNam-bAra bAra / kam--jala sira, sukha / sAkam-sAtha / zama-kalyANa / sArdham -, sahasA-ekadama (aksmaat)| nms-nmskaar| vinaa-binaa| hiraka- binaa| nAnA--aneka / dhika-nindA, (jhidd'knaa)| svasti--kalyANa / ath--anntr| svadhA-pitRdAna / ama-zIghra / alam-basa, samartha / aam-sviikaar| vsstt-devdaan| auSaT--,, pratAm-glAni / prshaan--smaan| anyt-aur| maa--nhiiN| asti--hai| c-aur| upaaNshu-aprkaash| kSamA-kSamA (maaph)| vaa-viklp| vihaaysaa-aakaash| ha-prasiddha / dossaa--raatri| aha--spaSTa / mRssaa--jhuutth| eva-nizcaya / (hii)| mithyaa--jhuutth| evam-nizcaya / mdhaa--vyrth| shshvt-sdaa| purA--pahile samaya meN| yugapat -sahasA, sAtha sAtha / mitho--ekAnta meM, Apasa meN| bhUyas--phira aura bahuta / mithas ,, , kUpat--prazna, prazaMsA mAyas--prAyaH (aksara).. sUpat-, " muhusa-bAra baar| kuvit-bhut| prvaahukm-smaankaal| net-shngkaa| (pravAhikA)-" cet-yadi / zrAyaMhalam--balAtkAra (jabaradastI) mAGa, caNa Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zravyayAni 24 yatra - jisameM, jahA~ / kaJcit - anukUla prazna / naha-pratyArambha / inta - harSa, viSAda | mAki:- varjana | mAkim naki nakim - - nhiiN| yAvat - jitanA / tAvat - utanA / -vitarka / (ca) - -vitarka / vaSaTa "" "" "" "" - dAna | svAhA- devahavirdAna / svadhA - pitRdAna / Ta - devadAna / tuma - tU / tathAhi-- jaise ki / khalu - nizcaya / kila - aiti / atho-anantara / " atha- 1 suSThu - zobhana / sma-atIta kAla | zrAdaha-nindA | pravadattam-datta- diyA / zrayu - zrahaMkArI / bhASArtha pariziSTam avyayAni, astikSIrA - vidyamAnadugdho -sambodhana / zrA-smaraNa / i-sambodhana | I u-sambodhana | U - -- ai -- "" 39 hai bhoH "" " "" pazu-samyak / - zIghra / zukam - yathAkathAca - anAdara / pATU-sambodhana / vyATU graGga-- "" hai-sambodhana / dr "3 zraye - - hiMsA | " "" viSu nAnA, ( aneka ) / ekapade - kasmAt 1 ataH isase bhI / bhAvArtha: satrAtA 368 ataH - isa kAraNa sU0 366 smAra smArambAra bAra smaraNa karake / jIvase - jAne ke lie | pibadhyai-pIne ke lie| 366 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtana 370 laghusiddhAntakaumudyAm ayyayAni mApArthaH avyAni bhASArthaH sU0 370 vaacaa-vaannii| kRtyaa-phrke| nishaa-raatrii| udeto:-udaya hokara / dishaa-dishaa| vispH-jaakr| sU0371 vagAhaH-snAna / aghihara-hari meM pivA nm--ttknaa| iti avyayaprakaraNam / atha dhAtupAThaH bhvAdigaNasthadhAtupAThaH bhASArthaH | dhAtavaH bhASArthaH sUtrAGkAH 374 sa0464 bhU-( sattAyAm )-honaa| vrj-(gtau)-jaanaa| sU0 442 sa0465 zrata-(sAtatyagamane)-nirantaragamana / kaTe-('varSAvaraNayoH) barasanA aura DhakanA sU0 447 - sU0 466 pidha-( gatyAm )-jaanaa| guyU-(rakSaNe)-pAlana krnaa| sa0453 sU 478 citI-( sNjnyaane)-cetnaa| ti-(kSiye )nAza honaa| zuSa-(zoke)-zoka krnaa| sU0484 gada-( vyaktAyAM vAci )-spaSTa bolanA / tapa-( santApe )-tapanA / sa0 457 krama-(pAdavikSepe)-pA~va dharanA, jAnA / Nada (avyakte zabde )-nAda karanA / __ sU0486 (aspaSTa bolanA) pA- ( pAne )-piinaa| sU0461 sa0 462 Tunadi (samRddhau )-samRddha honaa| glai-( harSakSaye )-aprasannatA / sa0463 sU0465 aca-+ pUjAyAma-pUjA krnaa| ha-(kauTilye )-kuTilatA ! 1-varSa-khaNDa ( hissA ) jaise-bhAratavarSa / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ biy'i bhASArthaH dhAtavaH dhAtavaH bhASArthaH / sa0468 zubha-(saJcalane)-vicalita honA / shru-(shrvnne)-sunnaa| raNabha-tubha-(hiMsAyAm )-hiNsaa| sU0 5.3 saMsu-bhaMsu-dhvaMsu-(avalaMsane)-gira jAnA / gml-(gtau)-(gmn)| dhvaMsu-(gatau) c-clnaa| iti prsmaipdinH| sambhu-(vizvAse)-vizvAsa karanA / sU0 507 vRtu-(vartana)-vartana( honaa)| edha-(vRddhau )-vRddhi-bddh'naa| sU0 540 sU0524 dada-dAne-denA ( dAna karanA ) / kamu-kAmtau-icchA karanA (cAhanA) sa0541 sU0 534 trapUSa-(lajjAyAma)-lajAnA (zaramAnA) aya-( gatau ) clnaa| ityaatmnepdinH| sU0 536 sU0 542 zriJ-( sevAyom )-sevA karanA / dyuta-(dIptau)-prakAza honA camakanA / bhRJ ( bharaNe pAlana krnaa| sU0538 sU0 545 zvitA-(varNe)-(zveta) raMga denA / jimidA-(snehane)-cikanA honaa| hRJ-( hrnne)-hrnaa| nissvidaa-(snehnmocnyoH)-psiinaa| dhRSa-(dhAraNe)-dhAraNa karanA / ___AnA aura chodd'naa| NI-(prApaNe )-le jaanaa| zikSvidA-(snehanamocanayoH)-pasInA DupacaS- ( pAke )-pkaanaa| AnA aura chodd'naa| | bhaja- ( sevAyAm )-bhajanA-(sevAkaranA) ruca-( dIptau abhiprItau ca )-camakanA, yaja-( devapUjAsaGgatikaraNadAneSu )-pUcA acchA laganA ( rucnaa)| karanA, saMga karanA, dAna karanA / ghuTa- parivartane ) ghoTanA / sU0 548 zubha-(dIptau)-zomita honaa| vaha-(prApaNe )-le jAnA ( uThAkara ) / iti bhvAdayaH // 9 // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 dhAtavaH baghusiddhAntakaumudyAma adAdigaNastha dhAtupAThaH bhASArthaH dhAtavaH bhASArthaH sUtrAGkA: 552 khyA (prkthne)-khnaa| ar3ha (bhkssnne)-khaanaa| | vida (jnyaane)-jaannaa| sUtrAGkAH 558 sa0 573 hana (hiMsAgatyoH)-mAranA, clnaa| asa (bhuvi)-honA (sttaa)| sU0565 sU0 577 yu (mizraNAmizraNayoH)--milanA iNa (gtau)-jaanaa| alaga honaa| sa0 582 sa0 566 zIGa (svpne)-sonaa|. yA (prAyaNe)-pahu~canA, jaanaa| sR0584 sU0 567 iG (adhyyne)-pddh'naa| bA (gatigandhanayoH)-jAnA, hiMsA karanA sa. 588 bhA (diiptau)-cmknaa| SNA (zauce)-snAna karanA, pavitra honA duha (prpuurgo)-dohnaa| A (paake)-pkaanaa| sU0 560 drA (kutsAyAM gatA)-nindita gamana / | dih-(upcye)-bddh'naa-liipnaa| psA (bhkssnne)--khaanaa| sa. 512 rA (daane)-denaa| | liha--(zrAsvAdane)-cATanA / lA (shraadaane)-lenaa| | brUma-(vyaktAyAM vAci)-sphuTa bolanA / dApa (lvne)-kaattnaa| sU0 568 pA (rakSaNe) rakSA krnaa| | UNu (aaacchaadne)-ttknaa| itydaadyH||2|| juhotyAdigaNasthadhAtupAThaH bhASArthaH / dhAtaka bhASArthaH sU0604 sU0606 hu ( dAnA'danayoH) homa karanA, khAnA / / hI (lajjAyAma)--lajjita honA 20608 (zaramAnA) bhibhI (bhaye) ddrnaa| pU (pAlanapUraNayoH)-pAlana, pUrA karanA / - ram dhAtavaH Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 pariziSTam dhAtava. bhASArthaH dhAtava maakh: sU0 616 hudA (daane)-denaa| zrohAk (tyaage)-chodd'naa| sa. 624 DudhAJ (dhAraNapoSaNayoH)-dhAraNa karanA, mAG (mAne zabde ca )-nApanA, poSaNa krnaa| mimyaanaa| sa0625 sU. 622 Nijir (zaucapoSaNayoH )-zuddha karanA aohAG-(gatau) jaanaa| poSaNa krnaa| DubhRJ (dhAraNapoSaNayoH)-dhAraNa karanA, // 3 // paalnaa| divAdigaNastha-dhAtupAThaH dhAtavaH bhASArthaH dhAtavaH bhASArthaH sa0 626 do (avkhnnddne)-kaattnaa| divu (krIDAvijigISAvyavahAradyutistuti- | vyadh-(tAr3ane) mAranA, (bIMdhanA) / modamadasvapnakAntigatiSu)-khelanA, sU0 634 . jaya kI icchA, vyavahAra karanA, camakanA, puSa (puSTau)-puSTa karanA / stuti karanA, Ananda unmatta honA, sonA | zuSa-(zoSaNe)-sUkhanA / icchA karanA, jaanaa| Naza-(adarzane)-naSTa honaa| Sivu (tantusa-tAne)-sonA / sa. 636 nRtI (gAtravikSepe)-nAcanA / SaDa (prANiprasavane)-utpanna krnaa| sU0 630 dUG-(paritApe)-duHkhI honA / trasI (udvege)-ghbraanaa| dIG-(kSaye)-kSINa honaa| sa0 631 zo (tanUkaraNe) patalA karanA (zastra kA DIGa-(vihAyasA gatau)-ur3anA / tIkSNa krnaa| pIGa-(pAne) piinaa| sa0633 mAGa-(mAne) maapnaa| cho (chedane)-kATanA / janI (pradurbhAve) paidA honaa| So (antakarmaNi)-nAza krnaa| sa0642 (samApta krnaa)| | diipii-(diiptau)-cmknaa| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 laghusiddhAntakaumudyAm dhAtavaH bhASArthaH dhAtavaH bhASArthaH pada (gtau)-clnaa| maja-(visarge)- tyAganA (paidA karanA) vid-(sttaayaam)-honaa| sa0 644 budh-(avgmne)-jaannaa| mRSa (titikSAyAm )-sahana karanA / budha-(samprahAre) ldd'naa| Naha (bndhne)-baaNdhnaa| iti divAdayaH // 4 // bhASArthaH svAdigaNasthadhAtupAThaH ghAtavaH bhASArthaH dhAtavaH sa0 645 sa0647 ghuJ ( abhiSave ) snAna karanA, soma stRJ ( AcchAdane ) TakanA / kUTanA, madya bnaanaa| sa0 646 sU0 646 dhUna ( kampane )-kNpaanaa| ciJ ( cayane )-saMgraha karanA (cunnaa)| iti svAdayaH // 5 // tudAdigaNasthadhAtupAThaH dhAtavaH bhASArthaH dhAtavaH bhASArthaH sa0651 Sica ( kSaraNe )-soNcnaa| tuda ( vyathane )-kaSTa denaa| sU0 656 Nuda (preraNe)-preraNA karanA / lipa ( upadehe )-liipnaa| bhrasna ( pAke )-bhuunnaa| kRtI (chedane ) kaattnaa| sa0 652 khida ( parighAte)-khinna karanA / kRSa (bilekhne)-(hl)-jotnaa| piza (avayave)-pIsanA / sU0 653 obazcU (chedane)-kATanA / mila ( saGgame )-milnaa| vyaca (vyAjIkaraNe )-ThaganA / uchi ( ucche )-biinnaa| mucla (mocane ) chodd'naa| (dAnA 2 ikaTThA karanA) kSa (gatIndriyapralayamUrtibhAveSu)luplu (chedane )-kATanA-lopa karanA / jAnA, indriyoM se zithila honA, bidlu ( lAme)-prApta krnaa| kaThina honaa| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtavaH bhASArthaH ujjha ( utsaga~ ) - tyAganA / lubha ( vimohane ) - lubhAnA / sU0 657 tRpa tRmpha ( tRptau ) - tupta honA / mRDa Da ( sukhane ) --sukhI karanA / zuna ( gatau ) - jAnA | iSu ( icchAyAm - cAhanA | kuTa ( kauTilye )--kuTilatA karanA / puTa ( saMzleSaNe ) -- jor3anA / sphuTa ( vikasane ) - likhanA / sphura sphula ( saJcalane ) - pharakanA pariziSTam dhAtavaH bhASArthaH viza ( praveza ) -- praveza honA / mRza ( zrAmarzane ) - sparza karanA / SadlR sU0 666 rudhir ( AvaraNe ) -- rokanA / bhidir ( vidAraNe )-phAr3anA / chidir ( dvaidhIkaraNe )-tor3anA / yujar ( yoge ) - jor3anA / ricir ( virecane ) - rikta (dasta ) honA / vicir ( pRthagbhAve ) - pRthak honA / kSudira ( sampeSaNe ) - pIsanA zala ( zAtane ) - chIlanA / ( vizaraNagatyavasAdaneSu )-pRthak honA, jAnA, duHkhI honA / ( vikSepe ) - pheMkanA / praccha mRGa sU0 656 sU0 662 ( nigaraNe ) - nigalanA / sU0 663 (jJIpsAyAm ) - pUchanA | (prANatyAge ) - maranA / iti tudAdayaH // 6 // rudhAdigaNasthadhAtupAThaH 375 ( netra Adi kA ) | sU0 658 sU0 664 NU ( stavane ) -- stuti karanA / pRGa ( vyAyAme) - udyoga karanA / Tumasjo (zuddhau )--zuddha honA, DUbanA / juSI (prItisevanayoH ) - prIti tathA sevA jo ( bhaGga ) -- tor3anA / karanA / bhujo ( kauTilye ) - Ter3hA honA / vijI ( bhayacalanayoH ) - DaranA, kAMpanA / ucchRdir ( dIptidevanayoH ) - camakanA, khelanA / uttadir (hiMsA'nAdarayoH ) - hiMsA tathA anAdara karanA / kRtI ( veSTane ) -- kAtanA / hisi (hiMsAyAm ) - hiMsA karanA / undI ( kledane ) - bhigonA / sU0 676 ajU ( vyaktimrakSaNakAntigatiSu ) Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm dhAtavaH bhASArthaH dhAtavaH bhASArthaH prakAza karanA, malanA, sundara honA ziSla ( vizeSaNe )-bizeSita karanA / jaanaa| piSla ( saMcUrNa'ne)--pIsanA / taJcU (saMkocane )--saMkucita honA / bhaJjo (zrAmardane )-tor3anA / bhuja (paalnaabhyvhaaryoH)-paalnaa| sU0 671 triindhI ( dIptau)-camakanA / zrovijI (bhayacalanayoH )--bhaya karanA, vida ( vicAraNe) vicAra karanA / koNpnaa| iti rudhAdigaNaH // 7 // tanAdigaNasthadhAtupAThaH sU0 673 tRNu (adne)-khaanaa| tanu ( viravAre )-vistAra karanA / DukRtra ( krnne)-krnaa| sa. 674 sU0686 SaNu ( dAne) dAna denaa| vanu ( yAcane )-maaNgnaa| sa. 676 manu ( avabodhane)-jAnanA, maannaa| kSaNu kSiNu ( hiMsAyAm )-mAranA / iti tanAdigaNaH / 8 / krayAdigaNasthadhAtupAThaH sU. 648 sU0 686 hukI (dravyavinimaye)-kharIdanA, becanA / yuJa (bandhane)--bA~dhanA / prI ( tarpaNe kAntau ca )-tRpta karanA, knu (zande) zabda krnaa| __ zobhA paanaa| dRJ ( hiMsAyAma )-mAranA / zrI (pAke) pkaanaa| dUj (hiMsAyAm )-, mIm ( hiMsAyAm )-maarnaa| pUja ( pAvane)-pavitra krnaa| pim ( bandhane )-bA~dhanA / sU0 660 sU. 685 lUna (chedne)-kaattnaa| (Aplavane)-uchalanA, uddhArakaranA | staJ (AcchAdane) DhakanA / sU0687 sU0 662 sammu (saupaashcsvaarH)-roknaa| kRJ (hiNsaayaam)-maarnaa| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTama 377 dhAtavaH bhASArthaH dhAtavaH bhASArthaH vRSa (varaNe)-svIkAra karanA / aza (bhojne)-khaanaa| dhUna (kmpne)-keNpaanaa| muSa (steye)-curaanaa| graha (upaadaane)-lenaa| jJA (avabodhane) jaannaa| sa0 663 vRG (sambhakto)-sevA krnaa| kuSa (nisskrsse)-nikaalnaa| iti kryaadyH||6|| curAdigaNasthadhAtupAThaH sU0664 sU0 667 cura (steye)-curAnA / gaNa (sngkhyaane)-ginnaa| sU0 665 katha (vaakyprbndhe)-khnaa| iti curaadyH||10|| atha eyantaprakriyA sU0 700 sU0703 bhAvayati-hone ke liye preraNA karatA hai| ghaTayati-ceSTA karavAtA hai / . sU0702 jJapayati-jatAtA hai| sthApayati-ThaharAtA hai, rakhatA hai| iti nnyntprkriyaa| atha sanantaprakriyA sa0 706 sa0706 pipaThiSati-par3hanA cAhatA hai| cikIrSati-karanA cAhatA hai| sU0 707 sa0710 jighatsati-khAnA cAhatA hai| bubhUSati-honA cAhatA hai| atha yaGantaprakriyA sU0 712 / hotA hai| bobhUyate-bAra bAra yA adhika hotA hai / sU0 727 sa0 714 vAvrajyate-Ter3hA calatA hai| | narInRtyate-bAra bAra vA adhika nAcatA hai| sU. 716 jarIgRhmate-bAra bAra va adhika grahaNa varIvRtyate-bAra bAra vA adhika vidyamAnaM | karatA hai| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 dhAtavaH bhASArthaH laghusiddhAntakaumudyA atha yaGlugantaprakriyA dhAtavaH sU0 716 bobhavIti - - bAra bAra va adhika hotA hai / atha nAmadhAtuprakaraNam sU0 722 putrIyati - apanA putra cAhatA hai / sU0 723 rAjIyati - apanA rAjA cAhatA hai vAcyati - apanI vANI cAhatA hai / gIryati-apanI vANI cAhatA hai / pUryati - apanI nagarI cAhatA hai / divyati - apane liye svargaM cAhatA hai / sU0 724 samidhyati-apane liye samidhAyeM cAhatA hai / sU0 730 kaNDUyati--khujalAtA hai / sa. 725 putrakAmyati--apane liye putra cAhatA hai / 726 viSNUyati - ( brAhmaNa ko ) viSNu ke samAna mAnatA hai / svati - apane samAna mAnatA hai / sU0 731 vyatilunIte -- anya ke yogya kATatA hai 0 727 sa0 rAjAnati-- rAjA ke samAna mAnatA hai / pathIrnAti - mArga ke samAna mAnatA hai / kaSTAyate iti nAmadhAtavaH / atha kaNDavAdayaH bhASArthaH Do sU0 0728 - pApa para utArU hotA hai / kahatA hai| sU0726 zabdAyate -- zabda karatA hai / ghaTayati--ghar3A banAtA hai yA ghaTa ko athA''tmanepadaprakriyA sU0 0 733 nivizate - praveza hotA hai / sU0 732 vyatigacchanti anya ke yogya gamana karate haiM / vyatighnanti - anya ke yogya hanana karate haiM / / avakrINIte- kharIdatA hai / sa0 734 parikraugIte - kharIdatA hai / vikrINIte-becatA hai / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayogAH sa. 735 vijayate - vijaya pAtA hai ! parAjayate - hAratA hai / bhASArthaH sa0 0 735 santiSThate-rahatA hai ( samyak sthiti ) / zravatiSThate- ThaharatA hai / pratiSThate-jAtA hai| vitiSThate-ThaharatA hai / 0 937 sU0 zatamapajAnIte - sau rupayA chipAtA hai / sU0 738 sarpiSo jAnIte - ghIke bahAne pravRtta hotA hai| sU0736 dharmamuccarate - dharmakA ullaMghana karatA hai / sa0 rathena saJcarate--ratha se 0 740 pariSTim bhramaNa karatA hai / sU0745 anukaroti -- nakala karatA hai / parAkaroti -- dUra karatA hai / sU0 746 zrabhikSipati -- pheMkatA hai / sU0 747 pravahati - bahatA hai / prayogAH bhASArthaH sU0 742 edidhiSate -- bar3hAnA cAhatA hai / sU0743 nivivikSate - praveza honA cAhatA hai / sU0 741 dAsyA saMyacchate - nIca abhiprAya se dAsI zrodanaM bhuGa kte- bhAta khAtA hai / ko detA hai| sU0 744 zyeno vartikAmutkurute - bAja battakha ko tiraskAra karatA hai / utkurute - cugalI karatA hai / harimupakurute - bhagavAn kI sevA karatA hai / paradArAn prakurute -- parastrI meM sahasA pravRtta hotA hai / dhodakasyopaskurute- --kASTha jala kA guNa grahaNa karatA hai / kathAH prakurute --kathAe~ kahatA hai / zataM prakurute - sau rupayA dharmArtha lagAtA hai| kaTaM karoti-caTAI banAtA hai / 376 mahIM bhunakti - pRthvI kI rakSA karatA hai / -- atha parasmaipadaprakriyA sR parimRSyati - sahana karatA hai / sa0 746 0 748 viramati haTatA hai / 0 750 sU0 yajJadattamuparamati--yajJadatta ko haTAtA hai / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH 380 laghusiddhAnghukaumudyA m atha bhAvakarmaprakriyA dhAtavaH bhASArthaH dhAtavaH sU0 752 nandyate-prasanna huA jAtA hai| bhUyate-honA ( usase huA jAtA hai)| | ijyate-yajJa kiyA jAtA hai| sa. 754 sa. 755 anubhUyate-anubhava kiyA jAtA hai / vAyate-vistAra kiyA jAtA hai| bhAvyate-bhAvita kiyA jAtA hai / sU0 756 bubhUSyate-hone ke liye icchA kI jAtI hai / / | anutapyate-pazcAttApa kiyA jAtA hai| bobhUyyate-bAra 2 huA jAtA hai| dIyate-diyA jAtA hai| bobhUyate-bAra 2 huA jAtA hai| dhIyate-dhAraNa kiyA jAtA hai| stUyate-stuti kiyA jAtA hai| sa0 757 ayaMte-prApta kiyA jAtA hai| bhajyate-sevA kiyA jAtA hai| smayate-smaraNa kiyA jAtA hai| sa0 758 srasyate-girA jAtA hai| labhyate-prApta kiyA jAtA hai| atha karmakatta prakriyA sU0 760 | bhidyate-phaTatA hai| pacyate-pakatA hai| atha lakArArthaprakriyA sa0 761 kiyaa| smarasi kRSNa ! gokule vatsyAmaH--he sU0 764 kRSNA ! smaraNa hai ? ki ( hama ) gokula | kadA''gato'si 1-kaba Aye ho ? meM rahA karate the| zrayamAgacchAmi-ayamAgamaM vA-abhI sa0 762 zrAyA thaa| abhijAnAsi-kRSNa ! yadane'bhumahi | kadA gamiSyasi ?-kaba jAnoge? he kRSNa ! yAda hai ? ki (hama) vana meM | eSa gacchAmi gamiSyAmi vA-abhI khAyA karate the| jaauuNgaa| sU0763 sa. 765 yajati sma yudhiSThira:-yudhiSThira ne yajJa kRSNa nameccessukhaM yAyAd-yadi zrIkRSNa Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH ko namaskAra karegA to sukhako prApta iha bhuJjIta--yahA~ khAve / hogaa| ihA''sIta - (icchA ho to) vahA~ baiThiye / kRSNaM nasyati cetsukhaM yAsyati-yadi putramadhyApayedbhavAn-zrApa mere putra ko zrIkRSNa ko namaskAra karegA to sukha pddh'aaiye| ko prApta hogaa| kiM bho ! vedamadhIyIya, uta tarkam-kyoM hantIti palAyate-(vaha) mAratA hai isaliye | jI maiM veda paTTyA tarka ? bhAgatA hai| | bho ! bhojanaM ! labheya-ajI ! (kyA ) yajeta--(devadatta) yajJa kre| . bhojana milegA? iti / atha kRtyaprakriyAprayogasaMgrahaH sa0 771 sU0 777 edhitavyam-bar3hane yogya hai| ityaH--pAsa karane yogy| edhanIyam-bar3hanA cAhie / stutyaH-stuti karane yogya / cetavyaH-saJcaya karanA caahie| sa0 778 cayanIyaH-- ziSyaH-zikSA dene yogy| pacelimAH-- pakAne yogya / vRtyaH--vartane yogya / bhidelimAH-- bhedana karane yogya / aAhatyaH--AdaraNIya / sa0 772 jussyH-sevniiy| snaaniiym-uvttn| sa0776 mRjyaH--zodhanIya / dAnIyaH- dAna dene yogya brAhmaNa / sU0780 sa0 773 kAryam-karttavya / dheyam-cunane yogya / haarym-hrnniiy| sa0 774 dhAryam--dhAraNIya / deyam-dAna dene yogya / . sU0 782 gleyam-glAni honI caahie| maaryH-shodhniiy| sa0775 .. . sU0 783 zapyam-zApa dene yogya / bhojyam-bhakSaNIya padArtha / labhyam-lAbha karane yogya / bhogyam-bhogane yogya -- - Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 prayogAH kArakaH- karanevAlA / karttA - 33 sU0 785 sU0786 nandanaH - zrAnanda karanevAlA / hI - grahaNa karanevAlA / sthAyI - sthAyI / mantrI - mantrI | gRham - ghara | budhaH - paNDita | kRzaH - kRza / jJaH-prAjJa / priyaH--priya / kiraH -- pheMkanevAlA / sU0787 prAjJaH -- paNDita / suglaH - ghRNI / bhASArthaH sU0788 sU0 786 sU0 760 kumbhakAraH- kumhAra / sU0 791 godaH -- godAnI / dhanadaH--dhanadAnI / laghusiddhAntakaumudhAm atha pUrvakRdantaprayogasaMgrahaH prayogAH mI:- parvata / kudhaH - " kambaladaH--kambaladAnI | gosandAyaH--godAnI / mUlavibhujaH - ratha / ad kurucaraH-- kurucara / bhASArthaH bhikSAcaraH-- bhikSu | senAcaraH- sainika | 762 sU0 763 zrAdAyacaraH--lekara ghUmanevAlA / sU0 765 yazaskarI - ( yaza ko sampanna karanevAlI ) vidyA | zrAddhakaraH - zrAddha karanevAlA / vacanakaraH - zrAjJApAlaka / sU0 767 janamejayaH-- rAjA janamejaya / sU0 768 priyaMvadaH -- mIThA bolanevAlA / vazaMvadaH -- zradhInabhASI / sU0 800 suzarmA - sundara kATanevAlA / prAtaritvA -- prAtaryAyI / sU0 801 vijAvA - aneka rUpa meM honevAlI / vAvA- pApa se haTane vAlI (brAhmaNI ) rITa--hiMsaka reTa-hiMsaka / sugaraNa - gaNitajJa / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 385 prayogaH bhASArthaH prayogaH bhASArthaH sU0 802 sU0812 ukhAsat-hANDI se girA huaa| | sarasijam-kamala / pavit-patte se girA huaa| sarojam- , vAhabhraTa-ghor3e para se girnevaalaa| sU0813 sU0803 prajA-santAna yA prjaa| uSNabhojI-garma khaanevaalaa| sU0815 sa0804 snAtam-snAna kiyaa| darzanIyamAnI-apane ko darzanIya mAnane- | stutaH-stuti kiyaa| vaalaa| kRtvaan-kiyaa| sa. 816 sU0805 shiirnnH-hiNsit| paNDitammanyaH-apane ko paNDita mAnane minnaH-bhinna / vaalaa| chinnaH--kaTA huA / paNDitamAnI , sU0817 sa0806 drANa:-burI taraha se bhAga gyaa| kAlimmanyA-apane ko kAlI mAnanevAlI | glAnaH-glAni ko prApta / sa0807 sU0 818 somayAjI-somayajJa karanevAlA / / lUnaH-kaTA huaa| agniSTomayAjI-agniSTomayajJa karane jonaH-vRddha / sa0808 sU0820 bhugnH-tteddh'aa| pAradRzvA--marmajJa / sU0 806 ucchUnaH--phUlA huaa| sa0821 rAjayudhvA-rAjA ko yuddha kraanevaalaa| zuSkaH-sUkhA huaa| rAjakRtvA--rAjA banAnevAlA / sU0822 sa0811 pakvaH-pakA huaa| sahayudhvA--sAtha yuddha krnevaalaa| sahakRSA-sAtha krnevaalaa| kSAmaH-kRza / sU0 816 vaalaa| sU0 123 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 prayogaH sR0 824 bhAvita :- bhAvita / bhAvitavAn bhAvanA kiyA / dRDhaH -dRDha / hivam-hita | dattaH - diyA / cakrANa: sU0 0 825 - karanevAlA / vidan - vidvAn sU0 826 } sU0 827 kariSyantam kariSyamANam sU0 826 jaganvAnU - jAnevAlA | sU0 831 pacantaM ( caitra pazya ) - pakAte ko dekha | sU0 830 sU0 832 pacamAnam - pakAte huye caitra ko dekha / san dvijaH - zreSTha brAhmaNa / sa0 833 vidvAn sU0 835 karttA - karanevAlA | laghusiddhAntakaumudyAm bhASArthaH prayogaH sU0 837 hue caitra bhaviSya meM karanevAle ko (dekha) | sU0 836 balpAka:- avikabhASI / bhikSAkaH - bhikSu | kuTTAkaH -kUTane vAlA / luNTAka:- luTerA | varAkaH - dIna / varAkI - DIna (strI) / sU0 840 cikIrSuH- karane kI icchA vAlA / zrAzaMsu - AzA rakhanevAlA / bhikSuH-- yAcaka | 10 841 sU0 vibhrAT adhika zobhAvAn / bhAH - kAnti ? sU0 842 dha:--bhAra ( dhurA ) / vidhat--vijalI / bala vA teja / ja pU:- purI nagarI / jUH-rogI / grAvastun -- patthara ke guNa varNana karanevAlA vAk--vANI / sU0 843 bhASArthaH | dAtram - dAtrI | prAT - praznakArI / zrAyata tUH - zrAyata ko stuti karanevAlA kaTapra uu :- lakSmI' | sU0844 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra6 pariziSTam prayogAH bhASArthaH / prayogAH bhASArthaH ntrm-netii| sU0846 sU0845 aritram-naukA cAlana daNDa / zastram -shstr| lvitrm-caakuu| yotram- / bandhanarajju / yoktram - dhavitram-mRgacarmanirmita paMkhA / (jota) stotram-stuti / savitram-prasavasAdhana yantravizeSa / totram-cAbuka / khanitram-khananasAdhana (kuddaal)| setrm-bndhn| sahitram-sahana karane kA sAdhana chAtA sektram-secanArtha paatr| aadi| meDham-liGga / caritram-caritra (vRttAnta ) / pattram-vAhana, pattA, pakSa, aura baann| sU0847 dNssttraa-daadd'| | pavitram-pavitra (kushnirmit)| naddhIcamarajju / / * iti pUrvakRdantam / athoNAdayaH kAraH-kArIgara / mAyu:-pitta / vaayu:-vaayu| paayuH-gudaa| svaaduH-svaad| jAyuH-auSadha / | Azu-zIghra / athottarakRdantaprakaraNam sU0846 draSTum-dekhane ke liye| nikAya:-nivAsa / drshkH-dekhnevaalaa| kAyaH-zarIra / sU0850 bhoktum khAne ke liye| | gomayanikAyaH-gomayasaMghAta / sa0855 sa0851 jayaH-vijaya / sU0 853 cayaH-samUha yA cunnaa| rAga:-raGga yA Asakti / sU0 856 (rnggH)-rnggbhuumi-naattyshaalaa| karaH-karanA, yA hAtha / sU0 854 paak:-pkaanaa| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 bhASArthaH gara:-nigalanA laghusiddhAntakaumudyAm prayogA , bhASArthaH / prayogAH . dhUniH--kaoNpanA / yavaH-mizraNa aadhvdhaany| pUniH-vinAza / lvH-kaattnaa| sampat-sampatti / stvH-stuti| vipat-vipatti / pakaH-pavitratA / Apat-Apatti / pratyaH -sera bhara / smpttiH-smpti| vighnaa-vighnH| vipattiH-vipatti / sUtrAGkAH 858 sUtrAGkAH 865 pavitramama-pakA hunaa| juuH-rogii| utrimama-boyA huaa| tuuH-shiighrkaarii| ' sa0 856 suu:-clnevaalaa| vepathu:-kampa / uuH-rkssk| sU0 860 muu:-baaNdhnevaalaa| yaacnaa-maaNgnaa| sU0 866 icchaa--icchaa| ytnH-prytn| vizna:-gati yA bolnaa| sU0876 cikIrSA-karane kI icchaa| prshn:-prshn-puuchnaa| putrakAmyA-apane liye putra caahnaa| rkssnnH-rkssaa| sU0 861 iihaa-cessttaa| . sU0868 svpnH-svpn| sU0 866 sU0 862 kaarnnaa-yaatnaa| prdhiH-nemi| haarnnaa-hraanaa| upadhi: dambha sU0 871 sU0863 hsitm-hNsnaa|" kRti:-kriyA hsnm-hNsnaa| tutiH-stuti| sa0873 kiinnit-vikssep-naa| dantacchadaH-zroSTha / lni:-kaattnaa| / AkaraH-khani (khaan)| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayogAH sU08 avatAraH -- utaranA / zravastAraH -- javanikA ( pardA ) / sU0875 rAmaH -zrIrAma / apAmArga:-- : -- puThakaNDA ( UMgA ) / sU0876 duSkaraH--kaThina / ISatkaraH - sukhAlA, AsAna / sukaraH- sukhAlA / ISatpAna :- supAna / duSpAna:-- duSpAna / supAnaH--supAna / bhASArtha 874 sU0876 alaM dattvA mata do | sU0 878 alaGkAraH -- bhUSaNa / muktvA chor3akara / pItvA khalu mata pii| mA kASat - nahIM kiyA ( mata karo ) / bhuktvA khAkara 1 pItvA - pIkara / sU0 876 zayitvA - sokara / kRtvA - karake / sU0 880 sU0881 titvA - prakAzita hokara / dhotitvA 39 pariziSTam prayogAH likhitvA - likhakara | vartitvA-hokara | sevitvA - sevA karake / eSitvA - icchA karake / bhuktvA khAkara / sU0882 zamitvA -- zAnta hokara / zAntvA- "" devitvA- khelakara | dyUtvA "" hitvA -- dhAraNa karake / bhASArthaH sU0883 hitvA-chor3akara ! hAtvA - jAkara / sU0884 prakRtya- Arambha karake / akRtvA na karake / sUtrAGkAH 886 smAraM smAram-- yAda kara kara ke / "" smRtvA smRtvA -- pAyampAyam - pI pI kara / bhojambhojam-- khA khA kara / zrAvaM zrAvam suna suna kara 1 sU0887 anyathAkAram-anyathA / evaGkAram - isa prakAra / kathaGkAram - kisa prakAra 1 itthaGkAram - isa prakAra / ziro'nyathA kRtvA bhuGkte - zira ko Ter3hA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 laghusiddhAntakaumudyAm | prayogAH bhASArthaH brajamavaruNaddhi gAm-vraja meM gau ko rokatA prayogAH bhASArthaH meMdA karake bhojana karatA hai| atha vibhaktyarthAH sa0888 uccaiH-uuNcaa| nIcaiH-nIcA / kRSNaH-bhagavAn zrI kRSNa / shriiH-lkssmii| jJAnam--jJAna / taTaH-taTa / tttii-ttt| taTama, droNo vrIhiH--droNa bhara dhAnya / eka: ek| dvau-do| bahavaH-bahuta se| - sU0886 rAma!--he raam| sU0 861 hariM bhajati-zrIhari ko bhajatA hai| hariH sevyate- " lakSmyA sevitaH--lakSmI se sevita / sUtrAGkAH 892 gAM dogdhi payaH--gau se dUdha duhatA hai| baliM yAcate vasudhAm--bali se pRthvI mAMgatA hai| taNDulAnodanaM pacati--cAvaloM se bhAta banAtA hai| gargAn zataM daNDayati--gargoM se sau rupayA daNDa letA hai| mANavakaM panthAnaM pRcchati-bAlaka se rAstA pUchatA hai| vRkSamavacinoti phalAni-vRkSa para se phala cunatA hai| mANavakaM dharma brUte zAsti vA-bAlaka ko dharmopadeza detA hai| zataM jayati devadattam-devadana se sau ____ rupayA jItatA hai| sudhAM kSIranidhiM mathnAti--amRta ke liye . samadra ko mathatA hai| devadattaM zataM muSNAti-devadatta ke yahA~ se sau rupayA curAtA hai| grAmamajAM nayati harati karSati vahati vA____bakarI ko grAma meM le jAtA hai| baliM bhikSate vasudhAm-bali se pRthvI (mikSA) mA~gatA hai| mANavakaM dharma bhASate-bAlaka ko dhamoM___ padeza karatA hai| sU0 865 samaya bANana havA vAlA-rAma na bANa | se bAlI ko maaraa| sa0867 viprAya gAM dadAti-brAhmaNa ko gau detA hai| sUtrADAH 818 | haraye namaH--zrI hari ke prati namaskAra / | prajAbhyaH svasti-prajAtroM ke prati svasti / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH prayogAH bhASArthaH prayogAH zragnaye svAhA - agni ke prati yaha havi sarpiSo jAnIte - ghI ke upAya se pravRtta ( diyA jAtA hai ) / hotA hai / pitRbhyaH svadhA - pitaroM ke prati yaha kavya matuH smarati mAtA ko smaraNa karatA hai evodakasyopaskurute - lakar3I jala ke guNoM ko dhAraNa karatI hai / ( diyA jAtA hai ) daityebhyo hariralaM prabhuH samartho vA daityoM liye zrIhari paryApta haiM (samartha haiM) sU0 600 grAmAdAyAti -- grAma se AtA hai / dhAvato'zvAtpatati-daur3ate hue para se giratA hai / sUtrAGkAH 606 bhUtapUrvaH -- pahile ho cukA / sU0 610 hara - zrI hari meM pariziSTam sthAlyAM pacati--hAMDI meM pakAtA hai / sU0 601 Adi / ) rAjJaH puruSaH- rAjo kA puruSa ( sipAhI | mokSe icchAsti mokSa ke viSaya meM icchA hai| sarvasminnAtmAsti--sabameM zrAtmA vyApaka hai / vanasya dUre antike vA--vanake dUra yA samIpa / iti kArakaprakaraNam ( vibhaktayarthAH ) satAM gatam - satpuruSoM kI gati / 1 sa0 611 t gopa-gopa meM | ghor3e bhaje zambhozcaraNayoH - zambhu ke caraNoM ko bhajatA hU~ / sU0 103 kaTe Aste caTAI para baiThA hai / atha samAsAH sU0 613 upakRSNam- bhagavAn zrIkRSNa ke pAsa / sumadram--madra deza kI samRddhi / duryavanam - yavanoM para vipatti / 386 athAvyayIbhAvaH vAgarthAviva-- zabda aura artha ke samAna / iti kevalasamAsaH / nirmakSikam--makSikAoM kA abhAva / ( ekAnta ) | pratihimam-hima kA nAza / atinidram-- zrava nahIM sonA cAhie / itihari - hari zabda kA prakAza / viSNu viSNu ke pIche / -- anurUpama-- yogya | pratyartham -- pratyeka zrartha / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 laghusiddhAntakaumudyAm prayogAH bhASArthaH / prayogAH bhASArthaH ythaashkti-shktynusaar| dviyamunam-do yamunAoM kA samAhAra sU0 614 (deza vizeSa ) / sahari-hari kI smaantaa| sU0 617 anujyeSTham jyeSTha ke piiche| upazaradam-zarada Rtu ke samIpa / sacakram-cakra ke sAtha hii| prativipAzam-vipAzA nadI para / sasakhi-mitra ke sdRsh| upajarasam-bur3hApe ke samIpa / sakSatram-kSatroM kI smptti| sa0 616 satRNam-tRNamAtra bhI na chor3akara (khAtAhai, uparAjam-rAjA ke samIpa / sa0 615 adhyAtmam-AtmA ke viSaya meM / sAgniyu-agnigraMthapanta par3hatA hai| sa0 620 sU0616 upacamam-carma ke samIpa / paJcagaGgam pA~ca gaGgAoM kA samAhAra sU0 621 ( deza vizeSa ) / | upasamidham-samidhA ke samIpa / __ atha tatpuruSaH sU0 624 dvijArthA (yavAnaH) brAjhaNa ke lie lApsI kRSNazritaH-zrIkRSNa ke Azrita / dvijArtha (payaH)-brAhmaNa ke lie dUdha / sa0 125 bhUtabaliH-bhUtoM ke lie bali / zakulAkhaNDa:-zaMkulA (sarautA ) se gauhitam-gau ke lie hita / kiyA huaA ttukdd'aa| gosukham- ,, sukha / dhAnyArthaH-prayojana / gorakSitam-, rkssaa| akSaNA kANa:-aA~kha se kAnA / sU0 627 sa0 626 corabhayam-cora se bhaya / haritrAtaH-zrI hari se rkssit| sU0 626 nakhabhinnaH-nakhoM se kaTA huaa| stokAnmukta:--thor3e se mukta / nakhanirbhinnaH-nakhoM se kaTA huA / antikAdAgata -samIpa se aayaa| yUpadAru-yajJastambha ke lie lkdd'ii| abhyAzAdAgata:- , / randhanAya sthAlI-rAMdhane ke liye haaNddii| dUrAdAgataH-dUra se aayaa| vijArthaH (sUpaH)-brAhmaNa ke lie dAla / | kRcchrAdAgataH kaSTa se AyA / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayogAH bhASArthaH sa0 631 rAjapuruSaH - rAjA kA puruSa / su0 632 pUrvakAyaH - zarIra kA samabhAga / parakAya:- zarIrakA pichalA bhAga / pUrvazchAtrANAm - chAtroM meM prathama / sU0 633 pippalI - pippalI kA AdhA bhAga / sU0 634 akSazauNDaH - pAse khelane meM catura / sU0 635 pUrveSukAmazamI - pUrva kAmazamIgrAma | dizA meM honevAlA pariziSTam saptarSayaH- sAta RSi / uttarA vRkSAH - uttara kI ora sthita vRkSa / paJca brAhmaNAH - pA~ca brAhmaNa | [0 638 sU0 paurvazAlaH - pUrvadizA kI zAlA meM hone vAlA / sU0 636 paJcagavadhanaH- pA~ca goe~ jisakA dhana hai / sU0 643 paJcagavam-pA~ca gaue~ / I sU0 0 644 nIlotpalam - nIla kamala / kRSNasarpaH- kAlA sA~pa | rAmo jAmadagnyaH - jamadagnike putra parazurAma sa0 645 vanazyAma :- megha ke samAna zyAma / bhASArthaH prayogAH zAkapArthivaH - zAkapriya rAjA / devabrAhmaNaH-devapUjaka brAhmaNa 1 sU0 647 abrAhmaNaH - brAhmaNetara / sU0 648 anazvaH - azveta / naikadhA - aneka prakAra 1 sU0 646 kupuruSaH - nindita manuSya / sU0 650 UrIkRtya - svIkAra karake / zuklIkRtya - sapheda karake / paTapaTAkRtya - paTa paTa aisA zabda karake / supuruSaH - bhalA puruSa / prAcArya:- pradhAna AcArya 361 sU0 652 timAlaH - mAlA ko atikramaNa karane vAlA / avakokilaH-kokilAoM se kUjita (deza) paryadhyayanaH - par3hane se udAsa / niSkauzAmbiH - kauzAmbI se nikalA huA sU0 654 kumbhakAraH - kumhAra / vyAghrI - vyAghrI / azvakrIta - ghor3A dekara kharIdI huI ghor3I kacchapI - kachavI / sU0 655 dvayaGgulam - do a~gulI bhara / niraGgulam - aguliyoM se nikalA huaa| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa0657 312 laghusiddhAntakomukhAm prayAgAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH sa. 661 ahorAtraH-dina rAta / kukkuTamayUroM--kukkuTa aura mayUrI / sarvarAtraH-sArI rAta / paJcakapAlaH-pA~ca kapAloM meM saMskAra saMkhyAtarAtra:-ginI huI raat| kiyA huaa| dvirAtram-do steN| sa0662 trirAtram-tIna raateN| prAptajIvikaH--prAptajIvika / sU0 158 | aApannajIvikaH-prAptajIvika / prmraajaa-mhaaraaj| alaGakumAriH kumArI ke yogya / sa0656 . sU0663 mhaaraajH-mhaaraaj| ardharcam--RcA kA ardhbhaag| mahAjAtIyaH-mahAna / mRdu--pacati-sundara pakAtA hai| sa. 160 | prAtaH kamanIyam-sundara prAtaHkAla / dvAdaza-bAraha (12) / iti ttpurussH| aSTAviMzatiH-aThAIsa (28) / atha bahuvrIhiH sa0 667 | rUpavadbhArya-jisakI bhAryA rUpavatI hai / ketthekaal:-niilktth| vAmorUbhAyaH--jisakI bhAryA sundarorU hai| prAptodakaH-jala jise prApta hai aisA grAma / / sa0 666 UDharathaH--ratha meM jur3A huA baila / kalyANopaJcamAH-jinameM pA~cavIM kalyANaupahRtapazuH--pazu jisako bheMTa kiyA gayA hai ha kAriNI hai| udadhataudanA--bhAta jisameM se nikAla strIpramANa:-jisakI pyArI kalyANaliyA gayA hai| kAriNI hai| pItAmbaraH--pIle vstroNvaalaa| vIrapuruSakaH-jisameM vIra puruSa rahate haiM / sa0 670 praparNaH-girA huA pttaa| dIrghasakthaH-lambe uuruvaalaa| aputraH-putrahIna / jljaakssii-kmlnynaa| sU0668 dIrghasakthiH-lambe dhure vAlA (chkdd'aa)| citraguH--citrita gauoMvAlA, (bhgvaan)| sthUlAkSA-moTI A~khoMvAlI (laatthii)| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH pariziSTam 363 prayogAH bhASArthaH / prayogAH sU0 671 ko uThA huA hai| dvimUrdhaH-do siraa| vikAkut jisakA DhoMTa vikRta huA hai| trimUrdhaH-tIna siraa| sU0 676 sU0 672 pUrNakAkut-jisake ToMTha pUrNa haiM / antarlomaH-bhItara bAloM vaalaa| sU0677 bahirlomaH-bAhara bAlA vAlA / / suhRt-mitra / mU0 673 duhRt-zatru / vyAghrapAt-vyAghra ke samAna pAoMvAlA / hastipAda:-hAthI ke samAna paaoNvaalaa| sa0676 kusUlapAdaH- kusUla ke samAna paatroNvaalaa| sa mAna vyUDhoraska:-vizAla vakSaHsthalavAlA / priyasarpiSkaH-ghRtapriya / sU0 674 dvipaat-dupaayaa| sa. 180 supAt-sundara paaoNvaalaa| yuktyogH-yogii| sU0 975 sU0681 utkAkut-jisakA tAlu yA DhoMTha Upara | mahAyazaskaH-mahAkIrti / iti bhuvriihiH| atha dvandvaH sa0 682 sa. 184 IzvaraM guru ca bhajasva-Izvara aura guru ko hariharau-bhagavAn viSNu aura mahAdeva / bhjo| sa0 185 bhikSAmaTa gAM cAnaya-bhikSA lAo sAtha | Iza kRSNau-mahAdeva aura zrIkRSNa / gau ko bhI lete aanaa| zivakezavau-mahAdeva aura kezava / dhavakhadirauM chindhi-eka hI sAtha ghava aura sa. 187 khadira (khaira) ko kATa do| saMjJAparibhASam saMjJA aura paribhASA kA pitarau-mAtA aura pitaa| smuuh| sU0 688 sU0683 pANipAdam-hAtha paaoN| rAjadantaH pradhAna dA~ta / / mArdaGgikavaNavikam-mRdaGga bajAne vAloM arthadharmoM-artha aura dharma / aura baMzI bajAnevAle kA samUha / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH 364 laghusiddhAntakaumudyAm prayogAH bhASArthaH / prayogAH rathikAzvAroham-rathika aura ghur3asavAroM zamIdRSadam-zamI aura pASANa / kA samUha / sU0 686 vAktviSam vANI aura kAnti / vAktvacam-vANI aura tvacA / nopAnaham-chAtA juutaa| svaktrajam-tvacA aura mAlA / / prAvRTazaradau-varSA aura zarad Rtu / iti dvndvH| atha samAsAntAH sU0 660 ramyapathaH-ramaNIya mArgavAlA (desh)| ardharcaH-RcA kA AdhA bhAga / sU0 661 viSNupuram-viSNu kA pura, baikunntth| gvaakssH-khidd'kii| vimalApam-nirmala jalavAlA (tAlAba) / sa0 662 rAjadhurA-rAjabhAra / prAdhvaH-rAste se nikalA huA thaa| akSadhUH-cakra kA agrbhaag| __ sU0 663 dRDhadhaH-dRr3ha nAbhi (chiMdra) vAlA (cakra) | surAjA-zobhana rAjA / skhipthH-mitrmaarg| atirAjA-bar3A raajaa| ___ atha taddhitAH, tatrAdau sAdhAraNAH sa0 665 / daivam-devatA kA apatya Adi / zrAzvapatama-azvapati kA apatya-santAna | bAhmaH-bahirbhavaH-bAhara AnevAlA / aadi| sa. 168 gANapatam-gaNapati kA apatya Adi / bAhIkaH-bAhara honevAlA ( ga~vAra ) ! sa0 666 gavyam-gau kA apatya Adi / daityaH-diti kI santAna, asura / sU0 666 sa0667 zrAdityaH-aditi kA apatya sarya, yA zrautsa:-utsa kA putra / / Aditya kA apatya / sU0 1000 prAjApatyaH-prajApati kA putra / straiNaH-strI kA aptyaadi| daivyam-devatA kA apatya Adi / posnaH-puruSa kA apatya Adi / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASArthaH pariziSTam 395 prayogAH bhASArthaH / prayogAH sUtrAGkAH 1001 sU0 1006 gargA:-garga gotrvaale| aupagavaH-upagu kA putra ( uddhava ) / vatsA:-vatsa gotrvaale| sa0 1005 sa0 1010 gAgyaH-garga kA gotrApatya / gAAyaNaH-garga kA yuvApatya / vAtsya:-vatsa kA gotrApatya / dAkSAyaNa:-dana kA yuvApatya / itisaadhaarnntddhitaaH| athApatyAdhika raH sU01011 SAemAturaH-chaH mAtAoM kA patra dAdhiH-dakSa kA apatya / ( kArtikeya) sa0 1012 sAmmAturaH-satI kA putra / bAhaviH-bAhu kA apatya / bhAdramAturaH-, auDulomiH-uDulomA kA apatya / sa0 1017 uDulomAH-uDulomA ke bahuta se apatya / | vainateyaH-vinatA kA putra (grudd')| sU01013 sa. 1018 baidaH-bida kA gotrApatya / kAnInaH-kanyA kA putra / pautraH-putra kA apatya / sU01020 sU0 1014 raajnyH-ksstriy| zaivaH-zivaputra / zvazuryaH-zvazura kA putra (sAlA / gAGgaH- gaGgAputra (bhISma ) / sa0 1021 sU0 1.15 rAjanaH rAjA kA putra / vAsiSThaH-vasiSTha kA putra / sU01022 vaizvAmitraH-vizvAmitra kA putra / kSatriyaH-kSatriya jAti / zvAphalka:-zvaphalka kA putra (akra ra ) sUtrAGkAH 1024 vAsudevaH-vasudeva ke putra ( shriikRssnn)| raivatkaH-revatI kA putra / nAkulaH-nakula kA putra / sUtrAGkAH 1025 sAhadevaH-sahadeva kA putra / pAJcAlaH-pAJcAla rAjakumAra / sa01011 | pauravaH-puru kA putra / dvaimAturaH-do mAtAoM kA putra (gnnesh)| / pANDyaH -pADya rAjaputra / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 laghusiddhAntakaumukhAm prayogAH bhASArthaH prathogAH bhASArthaH sa0 1026 sa0 1026 kauravyaH-kuru kI santati / kambojaH-kamboja gotrotpanna yA kamboja naiSadhyaH-niSadha rAjA kI santati / deza kA raajaa| colaH-cola deza kA raajaa|| sU. 1028 zakaH-zaka deza kA raajaa| ikSvAkavaH-ikSvAkugotrotpanna / keralaH-kerala deza kA raajaa| paJcAlAH-paJcAlagotrotpanna / yavanaH-yavana deza kA raajaa| iti aptyaadhikaarH| atha raktAdyarthakAH sU0 1030 sU0 1.36 kASAyam-geruzrA vastra / shukriym-shukrdevtaak| sa0 1031 sa0 1040 pauSyam-puSya nakSatra kA dina / somym-somdevtaak| sa. 1032 sa0 1041 adya puSyaH-aAja kA puSya nakSatra hai| vaayvym-vaayudevtaak| sa0 1033 Rtvym-Rtudevtaak| vAsiSTham-vaziSTha se dekhA gyaa| / sU0 1042 sa0 1034 pitrym-pitRdevtaak| vAmadevyam-vAmadeva se dekhA gayA / uSasyam-uSodevatAka / .sa 1035 bAstraH-vastra se privRt| pitRvyaH-cAcA, taauu| sa 2036 maatul:-maamaa| zArAvaH-pyAle meM nikalA huA ! maataamhH-naanaa| sa0 1037 pitaamhaa-daadaa| bhrASTraH-bhA~r3a meM bhunA huaa| sa. 1038 kAkam-kautroM kA samUha / aindrm-indrdevtaa-smbndhii| sa. 1045 pazupatam-pazupatidevatA smbndhii| bhaikSam-bhikSAsamUha / vArhaspatyam-bRhaspatidevatAka / | gArmiNam-garmiNIsamUha / sa0 1043 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSTim 367 pAThI / prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH sU0 1046 sa01046 yauvnm-yuvtismuuh| sAktukam-satuoM kA samUha / haastikm-hstismuuh| sU0 1047 dhainukam-gosamUha / grAmatA-grAmasamUha / sU0 1051 jntaa-jnsmuuh| vaiyAkaraNaH-vyAkaraNavettA yA vyAkaraNabandhutA-bandhusamUha / gjtaa-haathiismuuh| sa0 1052 sahAyatA-sahAyasamUha / krmk:-krmpaatthii| ahInaH-kaI dinoM meM hone vAlA yajJa padaka:-padapAThI / / (sutyaak)| | mImAMsakaH-mImAMsApAThI / atha cAturarthikAH sU0 1053 kalijA:-kaliGgoM kA nivAsa deza / audumbara:-jisa deza meM gUlara ke per3a hoN| sU0 1051 sU0 1054 varaNAH-varaNA nadI ke samIpa hone vAlA kauzAmbI-kuzAmba kI basAI ngrii| sU0 1061 sa0 1055 kumudvAn-kumuda jisa deza meM hoN| zaiva-zibiyoM kA nivAsa / naDvAn-nar3e jisa deza meM hoN| sa0 1056 sU0 1062 vaidizam-vidizAnagarI ke samIpa / vetasvAn-vetasa (bata )-pradhAna deza / sa0 1058 sa0 1063 paJcAlA:-pAJcAla jAti kA nivAsa deza | naDvalaH-naDaprAya deza / kuravaH-kuruoM kA nivAsadeza / zAdalaH-ghAsa bahula deza / prajA:-aGgoM kA , " sU0. 1064 vanA:-voM kA , " zikhAvalaH-zikhAvAn-mayUra / atha zaiSikAH sU0 1065 aupaniSadaH-upaniSad varNita (aatmaa)| cAtuSam-caturNAhya / dArSadAH-patthara para pIse hue| bhAvaNaH-zrotragrAhya / cAturam-cAra bailoM ke le jAne yogya / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 laghusiddhAndhukaumudyAm prayogAH bhASArthaH / prayogAH bhASArthaH cAturdazam-caturdazI ko dIkhanevAlA / | tatratyaH-vahA~ kaa| sa0 1066 nityaH-nitya / rASTriyaH-rASTra meM honevaalaa| sa. 1074 avArapArINaH-pAraMgata ( tatvajJa ) / zAlIyaH-zAlA meM paidA huaa| avArINaH-pAraMgata, tatvajJa / mAloyaH-mAlA meM -, " 'tdiiyH-uskaa| pArINaH-pAraMgata ( tatvajJa ) / pArAvArINa:--pAraMgata, tatvajJa / ! devadattIyaH-devadatta kaa| sa0 1067. daivadattaH-devadatta kaa| grAmyaH-grAma meM honevaalaa| sU0 1075 graamiinn:-graamiinn| gahIyaH- gaha deza meM paidA huaa| sa01068 sU0 1076 nAdeyam-nadI meM honevaalaa| yuSmadIyaH-ApakA / mAheyama-pRthvI meM honevaalaa| asmdiiyH-hmaaraa| vArANaseyam-vArANasI meM honevaalaa| yaussmaakiinn:-aapkaa| sU0 1077 daakssinnaatyH-dkssinnii| aasmaakiinH-hmaaraa| pAzcAtyaH-pazcimI / yaussmaakH-aapkaa| paurastyaH-pUrvI / aasmaakH-hmaaraa| sU0 1070 sUtrAGkAH 1078 divyabha-svarga meM paidA huaa| taavkiin:-teraa| prAcyam-pUrva meM paidA huaa| tAvaka:avAcyam-dakSiNa meM,, / maamkiin:-meraa| udIcyam-uttara meM ,, / mAmakaH- / pratIcyam-pazcima meM ,, / . sU0 1071 sU0 1076 amaatyH-mntrii| tvdiiyH-teraa| ihatyaH-yahA~ kaa| mdiiyH-meraa| kvatyaH-kahA~ kaa| tvatputraH-terA putra / tatastyA -vahA~ kaa| matputraH-merA putra / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 365 prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH sU0 1080 sa0 1061 madhyamaH-madhya meM honevaalaa| dantyam-dA~toM meM honevaalaa| sa0 1081 karAvyam-kaNTha meM honevaalaa| kAlikama-samaya para honevAlA / AdhyAtmikam-AtmA meM honevAlA / mAsikam-mAsa meM honevaalaa| sU0 1062 sAMvatsarikam-varSa meM honevaalaa| Adhidaivikam-devoM meM honevaalaa| sAyamprAtikaH-sAyaM prAtaH honevaalaa| Adhibhautikam-bhUtoM meM , / paunApunikam-bAra bAra honevaalaa| aihalaukikam-isa loka meM ,, / sa0 1082 pAralaukikam-paraloka meM , / prAvRSeNyaH-vaSA Rtu meM honevAlA / sU. 1063 . sU01083 jihvAmUlIyam-jihvAmUla meM honevAlA / sAyantanam-zAma ko honevaalaa| angguliiym-aNguutthii| cirntnm-puraanaa| sa0 1064 praahetnm-puurvaahkaalik| kavargIyam-kavarga meM honevaalaa| prgetnm-praatHkaalik| sa0 1065 doSAtanam-rAta meM honevaalaa| sropnaH-sughna se paayaa| sU01084 sa0 1066 saunaH-saghna deza meM honevaalaa| zaulkazAlika:-cuGgIkhAne se prApta / zrautsaH-nijhara meM paidA huaa| sU0 1067 rASTriyaH-rASTra meM ,, aupAdhyAyaka:-upAdhyAya se prApta / sa0 1085 paitAmahakaH-pitAmaha se prApta / prAvRSikaH-varSA kAla meM honevAlA / sU01068 sU1086 samarUpyam-sama se Agata / saudhanaH-sughna meM praayobhv| samIyam-sama se , / sU0 1088 viSamIyama-viSama se bhaagt| kauzeyam-rezamI vstr| devadattarUpyam-devadatta se prAgata sU0 1060 devadattam-devadatta se bhaagt| dizyam-dizA meM honevaalaa| sa0.2016 varyama-varga meM , samamayam-sama se praagt| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 laghusiddhAntakaumudyAm prayogAH bhASArthaH / prayogaH bhASArthaH devadattamayam-devadatta se Agata / sU0 1100 | zArIrakIyaH-zArIrasambandhi yA AtmAhaimavatI-himAlaya se prakAzita hone sambandhi varNana karanevAlA grantha / vAlI (gnggaa)| sU0 1104 / sraunaH-sughna deshvaasii| sU0 1101 sa0 1105 saunaH saghna ko jAnanevAlA mArga yA pANinIyama-pANini se prokta vyAkaraNa / manuSya, sughna kI taraha nikalane sU0 1106 vaalaadvaar| aupagavam-upagu ko (dhnaadi)| atha vikArArthakAH sU0 1107 / maudgaH-mUMga kI dAla / AzmaH-patthara kA banA huaa| sU0 1110 bhaasmnH-bhsmvikaar| Amramayam-AmakA avayava yA vikAra / mArtikaH-miTTI kA vikaar| shrmym-shrvikaar| sa0 1108 kArpAsam-kapAsa kA vikAra / mAyUraH-mora kA aGga yA vikAra / sU0 1111 maurvam-mUrvA kA nAla yA bhasma / gomym-gobr| paipplm-pipplii-vikaar| sU0 1112 sa0 1106 gavyam-govikAra / azmamayam-patthara kA avayava yA vikAra payasyam-payovikAra, dUdhase banA khoyA Azmanam- " " " khIra aadi| atha ThagadhikAraH sU0 1114 AkSikaH-pAsoM se khelnevaalaa| hAstikaH-hAthI svaar| dAdhikam-dahI se saMskAra kiyA huaa| sU0 1118 sU0 1115 dAdhikaH-dahI se khaanevaalaa| mArIcikam-miracoM se saMskRta kiyA huA / dAdhikam- dahI se milA huzrA / sa0 1116 sa0 1116 praudyapikaH-uDupa se tairnevaalaa| . bAdarikaH-bera cunanevAlA / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navani sU0 1126 ___ 26 pariziSTam prayogAH bhASArthaH prayogAH bhAvArthaH sU0 1120 sa0 1123 saamaajikH-smaajrkssk| mArdaGgikaH-mRdaGga bajAnevAlA / sa0 1121 sU0 1124 AsikaH--talavAra se lar3anevAlA / zAndika:-zabda karanevAlA / dAdurikaH-kumhAra / dhaanussk:-dhnurdhaaro| sa0 1125 sa. 1122 ApUpikaH--pUr3I khAnevAlA / dhArmikaH-dhArmika / AdharmikaH-adharmI / nakakiTa:-grAma ke samIpa vAsI (bhikSu) atha yadadhikAraH / sa0 1128 mUlyam-mUlya / rathyaH ratha kA ghoddaa| mUlyaH-mUlabhAga ke samAna / yugyaH-jue ko uThAne vAlA baila / sItyam-jotA huA kheta / sa0 1130 tulyam -tolA hutrA (saamaan)| dhuryaH-jue ko utthaanevaalaa| agrym-agrnnii| dhaureyaH-- , (yA agragAmI) sU0 1132 sa0 1131 sAmanyaH-sAmavedajJa / nAvyam-naukA se tarane yogya / karmaNyaH --krmtth| vayasyaH--mitra / zaraNyaH--zaraNAgata rakSaka / dharmyam--dharma se prApta karane yogya / sU0 1133 viSyaH-viSa se mArane yogya / / sabhyaH--sabhAsada / atha chayatoradhikAraH sU0 1.135 sU0 1136 zaGkavyam--kIlaka banAne yogya lakar3I / vatsIyaH-bachar3oM kA hitakArI / , sU0 1137 gavyam-ghAsAdika gau ke lie| dantyam-dantamaJjana / nabhyaH-cakranAmichidra / karAvyam-hArAdi nAmyam--nAmi chidra vA anjana / navam-nasavAra / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 laghusivAntakaumudyAm bhASArtha prayogAH bhASArthaH | prayogAH sU0 1936 | vizvajanInam-saba ke anukUla / zrAtmanInam-apane anukuul| mAtRbhogoNa:-mAtA ke anukUla / atha ThaadhikAraH sU. 1141 sa01145 sAptatikam-sattara spayoM se kharIdA huzrA / khata zvatacchatrikaH-sapheda chtrdhaarii| sa0 1146 prAsthikam-sera bhara se kharIdA huaa| daNDyaH-daNDanIya / sU. 1143 zrayaH-pUjanIya / vadhyaH-vadha ke yogy| sArvabhaumaH-cakravartI / sa01147 paarthivH-raajaa| | zrAhnikam-eka dina meM banAyA huaa| atha tvataladhikAraH sU. 1148 sa0 1154 brAjhaNavat-brAhmaNa ke samAna / / prthimaa-mottaapn| putreNa tulyaH--putra ke samAna mottaa| pAryavam-, / sU0 146 mathurAvat--mathurA ke samAna / caitravat--caitra ke smaan| sU0 1155 sU. 1950 gotvam-gosvajAti / zuklimA- sphdaa| gotaa-gotv| daalm-dRddh'taa| sU0 1151 drddhimaa-,| strainnm-striitvjaati| sa0 1156 jADyam jdd'taa| striitvm-,| mauddhym-muuddh'taa| poslam / braamnnym-baamnntaa| puMstvam ? pustvabAti / sa. 1157 / sakhyam-mitratA / mradimA- mRdutvam (komalavA) zauklyam- 1 sphedii| trItA-, Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ubhym-do| 'prayogAH bhASArthaH prayogAH bhASArthaH sa0 1158 sU. 1956 kApeyam - kpitaa| sainaaptym-senaaptitv| shaateym-shaatikrm| porohitym-purohitaaii| atha bhavanAdyarthakAH sa. 1960 dvitym-do| maudgInam-mUMga kA khet| trayam-tIna / sa0 1161 . tritayam-tIna / yama-dhAnoM kA kheta / sU0 1970 zAleyam-zAlI-(dhAnavizeSoM) kA kheta / sU0 1162 . sU0 1171 haiyaaviinmuu-mkkhn| ekaadsh-gyaarhvaaN| sU0 1172 sa0 1163 pnycmH-paaNcvaaN| sArakitam-tAroM se suzobhita / sU0 1173 'paNDitaH buddhimAn / viNshH-biisvaaN| sU0 1164 sU01174 udayasamajarudaghnam aru prmaannvaalaa| ktiyH-kitnvaaN| UrumAtrama katipayathaH-, / sU0 1165 yAvAn-jitanA / cturthH-cauthaa| vAvAn-utanA / sU0 1175 etaavaan-itnaa| dvitIyaH dUsarA / sa. 1967 sU0 1176 kiyaan-kitnaa| tRtiiyH-tiisraa| iyaan-itnaa| sa0 1176 sa0 1168 shrotriyH-vedpaatthii| paJcatayama-pAcoM kA samudAya / sa. 1178 | pUA-pahile krnevaalaa| sssstthH-chtthaa| dym-do| sU. 1166 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 laghusiddhAntakaumudyAm prayogAH bhASArthaH / prayogAH bhASArthaH sa. 1176 sa0 1980 kRtapUrvI-jisane pahale kiyA ho / iSTI-isane yaza kiyaa| | adhItI-isane pdd'aa| atha matvarthIyAH sa. 1181 | keshii-keshiivaalaa| gomaan-gautroNvaalaa| kaizika:-,, ,, / sU0 1182 kezavAn-- , , grutmaan-grudd'| maNivaH-nAgavizeSa / viduSmAn-vidvAnoMvAlA grAma / arNavaH-samudra / zuklaH -sapheda (vstr)| sU0 1187 kRSNaH-kAlA ( vstr)| | daNDI-daNDavAn / sU0 1983 daNDikaH- / / cUDAlaH-keza yA mukuttvaalaa| sa0 1988 cUDAvAn-,,, " / zikhAvAn-kalikAvAlA dIpaka / | vrIhI-dhAnyoM vaalaa| medhAvAn-buddhimAn / brIhikaH-, sU0 1184 - sa. 1986 lomazaH-adhika baarlovaalaa| yazasvI-kIrtimAn / romazaH-, , / yazasvAn-, / lomavAn-,, , / | mAyAvI- maayaavii| romavAn-, , / medhAvI-buddhimAn / pAmanaH-pAmA rogii| srgvii-maalaadhaarii| aGganA-zobhana aGgovAlI (strii)| sU0 1160 lakSmaNaH-lakSmIvAn / vAgmI-acchA bolane vaalaa| picchilaH-paGkayukta aura mayUra / sU0 1161 picchavAn-,, , , arzasaH-bavAsIra kA biimaar| sa. 1985 sa0 1162 dantura:-U~ce daaNtoNvaalaa| . sU0 1986 ahaMyuH-ahaGkAravAn, ahngkaarii| kezava-kezoM vaalaa| | zubhaMyuH-zubha puruSa / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam Y.. bhASArthaH prayogAH sa. 1166 kutaH-kahA~ se / sU0 1167 ita:-yahA~ se| sU0 1168 atH-isse| amutaH-usase / yataH-jisase, vahA~ se| tataH-usase, vahA~ se| bahuta: bahutoM se| sa0 1166 paritaH cAroM ora se| amitaH-donoM ora se| sU. 1200 kutr-khaaN| ytr-jhaaN| ttr-thaaN| bahutra-bahuta jgh| __ sU0 1201 ih-yhaaN| atha prAgdizIyAH bhASArthaH prayogAH tato bhavantam-pUjya ke prati / tatrabhavantam-, dorghAyuH-dIrghAyu / devaanaampriyH-muurkh| aayussmaan-cirnyjiivii| sU. 1206 sadA-nitya / srvdaa-sdaa| anyadA-aura smy| kadA kaba / ydaa-jb| tdaa-tb| sa 1208 etarhi-aba / sa1206 karhi-kaba / yahi-jaba / tarhi-taba / sU0 1211 tathA--usa prakAra, vaise| yathA-jisa prakAra, jaise| ___ sU0 1212 ittham-isa prakAra / sU0 1213 | kayam-kisa prkaar| sU0 1203 sv-khaaN| sa. 12.4 tato bhvaan-puujy| sa bhvaan-,| tatra bhavAn / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 prayogAH zrAvyatamaH - mahAdhanI / } bahuta choTA ghutamaH afSaSThaH sU0 1217 kintamAm - atizaya prazna / prAhNetamAm zratizaya pUrvAhna / pacatitamAm - atizaya pAka / uccaistamAm zrati U~cA ( vRkSa ) / sU0 1218 laghutaraH laghIyAn - bahuta choTA / paTutarAH - paTIyAMsaH bahuta catura / sU0 1220 } atiprazaMsanIya / zreSThaH zreyAn jyeSTha: :-yeSTha bar3A / sU0 1221 bhUmA -- bahutva / bhUpAn bahuta / vyAyAn jyeSTha / sU0 1222 sajIyAna -- sU0 1223 sU0 1224 bhUyiSTha: - bahuta / tvaciSThaH-adhika tvacA vAlA / laghusiddhAntakaumudyAm atha prAgivIyAH bhASAH / prayogAH 1 "" svacIyAn -- azvaka na jAne kisa kA ghor3A hai| sU0 1225 - bahuta mAlAdhArI / ans:- bahuta mAlAdhArI / sa0 1226 vidvatkalpaH - vidvAn ke samAna / vidvaddezya:vidvaddezIyaH "" "" pacatikalpam - zrasamApsa pAka / ,, "" sU0 1227 bahupaTuH--thor3A catura / jayatikalpam - samApta vijaya / sU0 1230 uccakaiH - zrajJAta U~cA / : nIcakaiH:- zrajJAta nIcA / sarvakaiH- ajJAta saba ne yuSmAbhiH - tuma saba ne 1 1 yuvakayoH - tuma donoM kA / tvayakA - tU ne / sU0 1231 azvaka:- nindita ghor3A / sU0 1232 iti prAgivIyAH katara::-kauna sA / yataraH- bauna sA / tatara:- tauna-sA ( ina donoM meM se vaha ) sU0 1233 :-kauna sA / bhASArthaH katamaH yatamaH - bona-sA | tatamaH --tauna-sA | ( ina sabameM se vaha ) yakaH-jo / | sakaH-vaha / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.7 bhASArthaH pariziSTam atha svArthikAH prayogA bhASArthaH prayogAH sU0 1234 pArzvataH-eka ora se| azvakaH-ghoDe kI mUrti / svarataH svara se| ashvkH-ghodd'aa| varNata: varNa se| sU 1235 sa0 1236 anamayam-taiyAra kiyA ana / kRSNIkaroti-kAlA karatA hai| apUpamayam-taiyAra kiye puue| brahmIbhavati-brahmA banatA hai| anamayaH-annapracura ( yj)| gaMgIsyAt-gaMgA bana jaaye| apUpamayam-apUpapracura ( parva ) / doSAbhutam-rAta banA huzrA ( din)| sa0 1233 divAbhUtA-dina banI huI (raat)| prAza:-buddhimAn / agnisAdbhavati-jalatA hai| praashii-buddhimtii| sU0 1241 devtH-devtaa| daghi siJcati--dahI sIMcatA hai| bAndhavaH-bandhu / sU. 1242 sU0 1237 agnIbhavati-agni ho rahA hai| bahuza:-bahuta / sa. 1243 alpsh:-thodd'aa| paTapaTAkaroti-paTa paTa karatA hai| zrAdita:-zrAdi meN| ISatkaroti--thor3A karatA hai| madhyataH-madhya meN| bhatkaroti-zrat aisA zabda karatA hai| antataH-anta meN| kharaTakharaTAkaroti-kharaTa-kharaTa karatA hai| pRSThataH-pIche meN| patirikaroti-paTat aisA zabda karatA hai| atha strIpratyayAH sa0 1245 baalaa-ldd'kii| ajA-bakarI yA prkRti| vatsa.-bachar3I yA pyaarii| edd'kaa-medd'| hor3A-bAlA, bhilla strii| ashvaa-ghodd'ii| cttkaa-cidd'ii| mandA-aprauDhA strii| muussikaa-ghuuhii| vilAtA-navayauvanA strii| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 prayogAH gaMgA-gaMgA / sarvA - saba (strI) sU0 1246 bhavatI - zrApa ( zrImatI jI ) / bhavantI-- hotI huI / pacantI -- pakAtI huI / dIvyantI--khelatI huI / sU0 1247 kurucarI - kuru deza meM ghUmanevAlI / nadI - nadI / devI- devI / sauparNeyI- suparNI kI kanyA garur3a kI bahana / aindrI - pUrvadizA / zrautsI - utsagotrotpannA | karudvayasI - talAI UrudaghnI- UrumAtrI- paJcatayI- pA~ca vAlI zrAkSikI-- pAsoM se khelanevAlI / ( UrupramAraNajalavAlI) "" lAvaNikI - namaka becanevAlI / yAdRzI --jaisI / talunI - laghusiddhAntakaumudyAm bhASArthaH prayogAH "" itvarI - gamanazIlA (kulaTA ) / streNo- strIsantati / " "" "" pauMsnI - puruSasantati / zAktIkI - zaktizastravAlI / zrAvya karaNI - dhanI banAne kI rIti / taruNI-yuvatI / "" sU0 1246 gArgI - garga gotra meM paidA huI / sU0 1251 gArgyAyaNI --garga gotra meM paidA huI / nartakI naTI | gaurI - pArvatI / DI-go / vAhI- gau / kumArI kanyA / sU0 1253 trilokI-tIna loka | sU0 1252 bhASArthaH triphalA -- harar3a, baher3A aura AmalA / anIkA senA | sa0 1254 etA, enI - citakabarI / rohitA- lAla raMga kI - (dhotI) / rohiNI --nakSatra vizeSa | sU0 0 1255 mRdvI, mRdu: -- komala (latA Adi ) / sU0 1256 bahu, bahI --- - bahuta (capalatA Adi ) / sarvikA - saba ! rAtriH, rAtrI --rAta / zakaTI, zakaTi:- gAr3I | gopI-gopI / gopAlikA - gopI / azvapAlikA - ghor3e pAlanevAle kI strI / sU0 1258 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam prayogAH bhASArtha prayogAH bhASArthaH kaarikaa-kaarikaa| sugulphA-sundaragulphA (ghuTikA) suuryaa--suurystrii| 'giTaTA iti pnyjaabii| sa. 1256 shikhaa-cottii| indrANI-indra kI strii| sU0 1262 varuNAnI-varuNa kI strii| kalyANakroDA-aisI ghor3I jisake urHbhvaanii-paarvtii| sthala para kalyANa cihna hai| zarvANI- ,, / sujaghanA--sundara jghnvaalii| rudrANI- , sa. 1264 mRDAnI- / zUrpaNakhA-rAvaNa kI bahana / himAnI himasamudAya / gauramukhA-yaha kisI strI kA nAma hai| araNyAnI-bahuta bar3A jaMgala / tAmramukhI-lAla mukhavAlI ldd'kii| naukaa-naav| sU. 1265 shkaa-smrthaa| tttii-ttt| bahuparivrAjakA-adhika .saMnyAsI jisameM vRsslii-shuudii| rahate haiM aisI ngrii| kaThI-kaThagotrotpannA strii| suurii-kuntii| bahavRcI-bahuta RcAyeM pddh'nevaalii| yavAnI-duSTa jau| muNDA-muNDita stro| yavanAnI-yUnAnI lipi| balAkA-bakapakti / mAtulAnI, maatulii-maamii| ksstriyaa-ksstriyaannii| upAdhyAyAnI, upaadhyaayii-gurustrii| hyii-ghodd'o| prAcAryAnI-zrAcArya kI strii| gavayI--strI gvy| aryANI, aryaa--vaishystrii| mukayI--pazuvizeSa (khbrii)| kSatriyANI, kSatriyA-kSatriyA strii| . mtsrii-mchlii| sU0 1260 vastrakrItI-vastroM se kharIdI huI koI cIja / su. 1266 dhanakrItA-dhana se kharIdI (ghodd'ii)| dAkSI-dakSagotrotpannA strii| sU0 1261 sU0 1267 atikezI, atikezA-bahuta kezoM vaalii| kuruH kurukulstrii| candramukhI, candramukhA-viSuvadanA / adhvryuH-braahmnnii| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 baghusiddhAntakaumudyAm sU. 1268 prayogAH bhASArthaH / prayogAH bhASArthaH vAmorU:-sundara UruvAlI strii| patA-pala strii| sU0 1271 shvbhuuH-saas| zAharavI-zRGgaru kI ldd'kii| sU0 1266 vaidI-bidagotrotpanna / karamorU:-karama samAna uravAlI braajh-braahmnnii| sa. 1270 | naarii-strii| saMhito:-mile hue jruvaalii| sa. 1272 zaphosa: yuvatiH, yuvatI-yuvA strii| bakSaNola:-sundara UruvAlI strii| itistriiprtyyaaH| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznapatrasagrahaH praznottaranidarzanasahitaH tatrAdau parIkSA-zikSA sUtrANi "zRNvantu priyazizavaH ! zrutvA caivopadhAryatAM hRdye| kathanairalaM guNAnAM "stutivAG na rocate sadbhayaH" // 1 // zrIgurumukhato granthAH sAdyopAntaM puraiva paThanIyAH" / ko jAne kiM pRccheda "bhinnA rucirhi manuSyANAm" / / 2 / / aparicitadezakAlaH suviditazAstro'pi paNDito loke / pUrNa phalaM na labhate "ceSTatA'to yathAkAlam" // 3 // neyA'yolekhanikA paricitapUrvA parIkSitA samyak / sA caiva bhavati sAdhuH "suparicito naiva vaJcayate" // 4 // AdAya praznadalaM bhUyo'bhidRzyatAM sarvam / saJcintitaM hi suciraM "smRtimadhirohati purA dRSTam" // 5 // parIkSA-zikSAsUtra-tAtparyavyAkhyA ( hindI meM ) 1 - priya chAtravarga! dhyAna se suno aura sunakara hRdaya meM nizcaya kara lo| hama apane muha se zikSA sUtroM ke guNoM ko kyA prazaMsA kreN| sajjanoM ko prAtmazlAghA rucikara nahIM huA karatI / 2-parIkSArthI ke liye Avazyaka hai ki parIkSA-samaya se pahile samasta pAThya-granthoM ko zrIguru-mukha se Adi se anta taka par3ha le| koI prakaraNa par3ha liyA, koI chor3a diyA yaha ucita nahIM / na jAne parIkSaka kahA~ se pUcha mAre / sabakI ruci bhinna bhinna honI svAbhAvika hai| 3-parokSArthI ko deza-kAla kA pUrA dhyAna rakhanA cAhiye, deza kAla se aparicita zAstrajJa vidvAn bhI pUrA phala nahIM prApta kara sakatA / 4-parIkSAbhavana meM lekhanI apanI to le jAno ho hotI hai, kintu lekhanI--( kalama yA holDara ) vahI sAtha rahanI cAhiye jisase prApa pahile prAyaH mikhA karate hai aura jisake ThIka calane meM koI sandeha nahIM hai, pUrva paricita se prAyaH vajanA kA bhaya nahIM humA krtaa| 5--prazna na mila jAne para use dhyAnapUrvaka mAdi se anta taka par3ho, phira par3o, kucha dera taka saba paryAmocana kara DAlo, aisA karane se samasta par3hA humA viSaya Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 laghusiddhAntakaumudyAm-pariziSTe AdyaM cAntyaM vA yat sugamaM saMviditamuttaraM pUrvam / samyag lekhyaM tad yan "mukhameva nirIkSyate prathamam" // 6 // aGkAn pUrvaM pazyet taduttaraM svarNakAravat pazcAt / santotyaiva ca lekhyaM " yan mAna-vadhAriNI buddhiH " // 7 // jAtu na samayAtpUrvaM patraM saMlikhya cAnyathApyevam / bahirAgacchet kendrAt " kAlApekSI vipannaH syAt // 8 // saMlekhyApi samastaM paunaHpunyena dRzyatAM samyak / AtmaskhalanaM zodhyaM " skhalanaM prakRtirhi lokAnAm // 6 // upadiSTo yaH pUrva sulekhaniyamo virAmAdiH / so'pyatra pAlanIyaH "saundaryamavayavasaMsthAnam" // 10 // asupaThavarNo lekhaH sphuTapANDityo'pi sAragarbho'pi / sandehAspadamakhilo "varNasaGkaravidhiM naiva kuryyAt // 16 // ----- smaraNa zrA jAyA karatA hai / 6- sAre praznapatra meM jo bho prazna pahilA antima yA ra hI koI ThIka-ThIka bar3hiyA zrAtA ho, usI ko saba se pahile acchI taraha se likhA, saba kI dRSTi pahile mukha para hI par3atI hai / 7- - kisI bhI prazna kA uttara likhane se pahile usake nambara dekha lo, taba usakA uttara nambaroM ke anusAra sunAra ke samAna pUrA pUrA tolakara saMkSipta yA vistRta likho, buddhi kA yahI phala hai ki yathocita parimANa kI jAMca karale ( 'mAna - vadhAralI' yahA~ 'ava' ke prAkAra kA lopa huprA hai) 8- sabhI praznoM kA uttara likha cukane para bhI samaya pUrA hone se pahila parIkSA bhavana se bAhara mata prAprA, kImatI samaya kI upekSA karanevAle puruSa ko vipata kA sAmanA karanA par3atA hai / - sabhI praznoM kA uttara likha cukane para bhI samaya bAkI ho to likhe hue uttaroM ko bAra bAra dhyAnapUrvaka dekhanA prArambha kara do, jahA~ bhI koI prazuddhi raha gaI ho use ThIka kara lo / prazuddhi ho jAnA manuSya kA svabhAva sulabha hai / 10pariziSTa ke 268 pRSTha meM lekhaniyama batAye gaye haiM, unakA apane lekha meM abhyAsa kara lo, parIkSA ke samaya bhI una niyamoM kA pUrNa pAlana kro| ucita zravayava-vinyAsa ho saundarya kA kAraNa huA karatA hai / 11- lekha meM varaNaM prakSara aise mata likho jo ThIka ThIka paDhe na jA sake, yA sandeha paidA kara denevAle hoM / pAsiDatvapUrNa sAragarbhita lekha bhI isa doSa ke kAraNa Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSA-zikSA-sUtrANi 413 ayamapi samapAdi janaH prathamaH pnycndiiypriikssaasu| amunaiva pathA nUnaM "mArgo hi satAM samAlamnyaH " // 12 // na mayA likhitaM dRptyai zikSAyai kintu bAlAnAm / viduSAJca vinodArtha "sakalajanahitaiSiNaH santaH" // 13 // ratnAkara'pyalabhyaM ratnaM cennAtra vAcyatAM yAmaH / bahupuNyaistallabhyaM "cintyA puNyAlpatA''tmIyA" / / 14 // sannapyatra guNazced dRSTacaraH syAnna kasyacijantoH / nAhamupAlambhapadaM "sva-dRSTi-doSo'paharttavyaH" // 15 // vyAkaraNarUpasiddhau yadyapi zaknomi bhUri nirvaktum / likhitaM tathApi kizcit "bhajet kAlocitI vRttim" // 16 // mama yadi skhalanaM kiMcit sambhAvyata vibudhaistadA kRpyaa| - saMsUcyo'haM 'nigamaH' "sarvaH sarva na jAnIte" // 17 // sandehAspada ho jAtA hai / prataH varNasaGkara doSa se sadA bco| 12-lekhaka ko bhI inhIM niyamoM ke pAlana karane se panjAba vizvavidyAlayIya parIkSAoM meM prathama zreNI meM uttIrNa hone kA saubhAgya prApta huA hai, ucita mArga sabhI ke lie prAzrayaNIya hotA hai| 13- maiMne yaha kisI abhimAnavaza nahIM likhA, kintu bAlakoM kI zikSA ke lie likhA hai, aura isase vidvAnoM kA vinoda bhI ho skegaa|-sjn kA kAma sabhI kA hita karanA hai / 14.--- ratnAkara meM pahuMcakara bhI yadi koI ratnaprApti se vazcita raha jAya to isameM kisI kA kyA doSa hai, ratnaprApti bhArI puNyoM kA phala hai| isase to pahI kahanA hogA ki apane hI puNyoM kI kamI hai| 15--- yadi koI yahAM rahate hue guNoM se bhI vaJcita raha jAya to isameM mujhe kyA upAlambha hai| apanI dRSTi ke doSa ko dUra karanA ucita hogaa| 16-vizeSataH-vyAkaraNa kI rUpasiddhi ke viSaya meM vistAra se bhI likhA jA sakatA hai| parantu parIkSA samaya ke praucitya ko dhyAna meM rakhate hue parimita likhanA ucita samajhA gayA hai| 17- sabako sarvajJAna honA sambhava nahIM hai, isalie yadi hamase koI azuddhi ho gaI ho to vidvAna loga hameM sUcita kara dena kI kRpA kreNge| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAmbuvizvavidyAlayamAjhavya karaNapraznAH san 1943 1-(ka) tulyAsyaprayatna savarNam , Ami sarvanAmnaH suT , arvaNavasAvanamaH, adasoserdAdudomaH, avyayAdApsupaH, eSAM sUtrANAM padacchedamayaM ca likhata / 20 (kha) hyas , zvas , tRSNIm , sAkam , nUnam eteSAmavyayAnAM ke keAH santi / 5 2-sannacyutaH, eSo'tra, sarvasmai, kroSTUn, tiruNAm, sudhinA, rAjJaH, pumAn, pApaH, dhanUSi, ete prayogAH sAdhu sAdhyantAm 3-vartamAne laTa, parokSa liT , Tita AtmanepadAnAM Tere, eSAM sUtrANAmayaM pradarya kati lakArA bhavantIti pradarzanIyam 4-AtIt, adugdha, atautsIt , agrahIt, ajIgaNat, etAn prayogAn sAdhayata / 20 5-pipaThiSati, kumbhakAraH, haraye namaH, rAjapuruSaH, trilokI, etAn prayogAn sAdhayitvA laghukaumudIkArasya nAma pradarzanIyam / san 164 1- vAgIzaH, pratyaGghAramA, punAramate, lakSmIcchAyA, maghonaH,asya, caturaH, asmAkama, rAzA, adyaH - etAn prayogAn sAdhayata / 2-go, mAtR, vAri, asmad, ap - eteSAM dvitIyAbahuvacane rUpANi likht| 5 3-prahItA, prabhavANi, jahi, asicat , krINImaH-ete prayogAH saadhyntaam| 20 4-arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam , te prAgdhAtoH, saMyogAntasya lopaH, anadyatane laGa-eteSAM sUtrANAmartha sodAharaNaM spssttiikurut| 5-(ka) kRSNazritaH, pItAmbaro hariH, pitarau-eSu vigrahaM kRtvA samAsAnAM nAmAni ca likhitvA 'kumArI' 'yuvatiH' ityatra sUtrollekhapUrvaka strIpratyayau nirdizata / 20 (kha) viprAya gAM dadAti, rAmeNa bANena hato vAlI, mAtuH smarati - ityatra rekhAGkiteSu padeSu tattatsUtranirdezapUrvakaM kArakavibhaktIH sphuTokRtya nimnalikhite rUpe sAdhanIye: pAzupatam, graamiinnH| san 1945 1-vizvauhaH, phalAni, gavendraH, vRtraghnaH, zAjiyaH vidvAMllikhati, cakriyAyasva, dadhani, zriyAm , vAriNI-ete prayogAH sAdhyantAm / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNapraznAH 2-vidvas , rAjan , muni, pitR, dhanin-eteSAM SaSThIbahuvacane rUpANi likhata / 5 3-agamat , apuH, addhi, veda, vidhyati-etAn sAdhayata / 4-pA (pAne, ) rudh , kR, ( karaNe ), graha, pA ( rakSaNe ) naz , vida (jJAne), ghA, han , hA ( tyAge) eteSAM parasmaipade loTi madhyamapuruSaikavacane rUpANi datta (na tu siddhiH kaaryaa)| 5-nimnalikhitAnyazuddhAni vAkyAni kArakarItyA tatra kAraNaM pradarzya zuddhAni kurutaH (ka) mANavakAt panthAnaM pRcchati / (kha) daityeSu hariralam ( zakta ityarthaH ) / (ga) kRSNena khaGgAt kaMsasya ziraH chinnam / (gha) prIto rAjA sainikaM grAmamarpayati / 6-nirmakSikam , pitarau, ghanazyAmaH, vIrapuruSako grAmaH-ityatra vigrahaM kRtvA samAsAnAM ___ nAma nirdizata / 7-trilokI, mRdvI, gopI, sUryA-atra sUtrollekhapurassaraM strIpratyayAn likhata / 8-yazasvI, paTIyAn iti taddhitarUpe sAdhanIye / ____ san 1946 1-nimnalikhitAni rUpANi sAdhayataH sarveSAm , rAbhyAm , sakhyuH, bhUpataye, yUnaH, paJcAnAm , zivo vandyaH, tacchivaH taTTIkA, harizzete / 2-idam (strIliGga), upAnah , mahat , asmad , vRtrahan-eteSAM prathamaikavacane rUpANi likhata ( na tu siddhiH kAryoM ) / 3-bahi, padyate, gRhANa, krAmyati, papau-ete prayogAH sAdhyantAm / 4-'te prAgdhAtoH', 'anadyatane laGa' ityetayoH sUtrayoH sodAharaNam artha sphuTIkuruta / 5-gam , graha, SA, ji, jJA-eteSAM luGi prathamapuruSaikavacane rUpANi likhata ( na tu siddhiH kaaryaa)| 6-nimnalikhitAni vAkyAni kArakarItyA kAraNapradarzanapUrvakaM zuddhAni kuruta (ka) nirvanaM vastraM dehi / (kha) vRkSAt phalAnyavacinoti / (ga) zrIhari nmH| (gha) rAmaH bANAd rAvaNaM hatavAn / 20 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 laghusiddhAntakaumudyAm-pariziSTe 7-zrIpramANaH, IzakRSNau, yaGgulam , atinidram-ityatra vigrahaM kRtvA samAsAnAM mAma nirdizata / 8-tatra tatra sUtrasya pratyayasya ca nirdezaM kRtvA nimnalikhitAnAM puMliGgarUpANAM strIliGga rUpANi datta sUrya, yuvan , AcArya, zvazura / 9-nimnalikhiteSu taddhitapratyayAn sUtrollekhapUrvakaM nirdizatavAsiSTham , kAkam , gArgyaH, pautrH| . san 1948 1-tha, ma, i, ka, Da ke sthAna prayatna likha kara aya , yara , ica pratyAhAra likho| 2-kharavasAnayorvisarjanIyaH, hazi ca, Rto Gi sarvanAmasthAnayoH, hrasvo napuMsake prAtipadikasya, tasminniti nirdiSTe pUrvasya inameM se tIna ke artha udAharaNa do / 3-zivo'rvyaH, sannacyutaH, kRSNa ddhiH, vAgdhariH, hare'tra / inameM se tIna kI siddhi karakeharINAm , sarvasmin , ramAyAm , jJAnAni, liTatsu, ime, panthAnau, prAcaH, eSaH, inameM se tIna kI siddhi do kevala vizeSa sUtroM se| 4-zri , edha, gada, han , duha, jibhI, ohAka , zo, ciJ , cura, inameM se kinhIM pA~ca ke luGa va liTa ke prathama puruSa ke ekavacana meM rUpa likho| 5-babhUvitha, aidhivam , atathAH, krINIvaH, aruNaH, abhairasva, atutta, abhUta, apuSat , inameM se kinhIM pA~ca kI siddhi do vizeSa sUtroM se / 6-adhihari, rAjapuruSaH, pItAmbaro hariH, hariharau / inake vigraha tathA samAsoM ke nAma do| 7-kumAra, aja, kurucara, indra kI strI. gopa kI strii| inake strIpratyaya ke rUpa do| 8-Azvapatam , dAdhikam , agrayaH, srodhnaH, janatA / vigraha tathA prakRti-pratyaya likho| 9-'akathitaM ca' isa sUtra kA artha likhakara ramyapatho dezaH, kutaH, inakI siddhi kro| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNapraznAH 417 -a, c, y, zU inake prayatna likhakara svarita, anunAsika, savarNa, saMhitA aura pada kI paribhASAe~ likho / 8 2 - adaso mAt ! etattadoH sulopo'koranaJ samAse hali / auto'mUzasoH / vAmazasoH / na samprasAraNe samprasAraNam / inameM se kevala cAra sUtroM ke artha likhakara udAharaNa do / 3 - nimnalikhita prayogoM meM se se karo :- pUrvasmin / sakhyau / ebhiH / ahobhyAm | 4 - nimnalikhita zloka kI vyAkhyA karo : anyatama tIna prayogoM kI siddhi kevala vizeSa sUtroM sukhaMvAM nau dadAtvIzaH patirvAmapi nau hariH / so'vyAdvo naH zivaM vo no dadyAt sebyo'tra vaH sa naH // 5- inameM se kevala pA~ca dhAtuoM ke laT aura luG meM kevala madhyama puruSa meM rUpa likho : ajanto'kAravAn vA yastAsyaniTa thali veDayam / Rdanta IG nityAniT krAdyanyo liTi seD bhavet // 7- nimnalikhita prayogoM meM se kevala pA~ca ko vizeSa sUtroM se siddha karo :zRNu vartsyati, vikarotu, Aha, jAyate, kirati / gad, arca, gup, zru, DudAJ DukrIJ / - 'Rto bhAradvAjasya' isa sUtra kA artha likhakara nimnalikhita zloka kI vyAkhyA karo : 10 8 - inako zuddha karo : pitaraM namaH / rAmo devaM alam / azvena patati / mokSAya icchAsti / putraM pustakaM dadAti / (kha) inase strIvAcaka zabda banAo :-- aja, gaura, gopa, gopAlaka, manuSya, araNya, yavana, mAtula, kSatriya, haya / 9 - sandhi aura samAsa meM kyA bheda hotA hai ? nimnalikhita samasta zabdoM meM kaunakauna se samAsa haiM ? vigraha bhI likho : 8 sacakram, pUrvakAyaH, dUrAdAgataH, devabrAhmaNaH, aputraH, pANipAdam / 10 - nimnalikhita zabdoM meM kauna-kauna se pratyaya kisa-kisa zabda se kauna-kauna se artha meM Ae haiM ? 27 10 11 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm pAzupatam , rASTriyaH, sAmAjikaH, sabhyaH, brahmIbhavati / san 1950 1-zivehi, SaNNAm , utthAnam , SaTtsantaH, devA iha, inameM sandhiccheda kara vizeSa sUtroM se siddha kro| 2-pUrvatrAsiddham / yaci bham / khyatyAtparasya / Rnnebhyo GIp / tyadAdInAmaH, ina sUtroM ke artha likhakara udAharaNa do| 3-satyai, kroSTuH, asthanAM, tava, viduSA, ina prayogoM kI siddhi vizeSa sUtroM se kro| 4-pA, edh , vyadh , bhRJ , rudh , lU, cura, ina dhAtuoM ke liT aura luG meM kevala uttama puruSa ke rUpa likho| 15 5-AtIt , adhukSat , edhi, kuru, lunIhi, bubhUSati, rAjIyati, ina prayogoM kI vizeSa sUtroM se siddhi kro| 6-kAraka kA kyA artha hai ? ve kitane haiM ? unameM se karma, karaNa, sampradAna, adhi karaNa ke svarUpa apanI bhASA meM likhakara udAharaNa do / -samAsa kA kyA artha hai ? ve kitane haiM ? unake nAma likhakara avyayIbhAva, tatpuruSa, bahuvrIhi, dvandva kA lakSaNa apanI bhASA meM likhakara udAharaNa do| 10 -vAhIkaH, dAkSiH, pANDyaH, ihatyaH, tulyam , sUtranirdeza karake kisa artha meM kyA taddhita pratyaya huA hai likho| 5-trilokI, mRdvI, sUryA, yuvatiH, himAnI, sUtranirdezapUrvaka ina prayogoM meM strI pralaya likho| kAzIstharAjakIya saM0 pAThazAlIyaprathamaparIkSAvyAkaraNapraznAH 1953 1- savarNamaMzAstraM ghisaMjJAsUtraJca sArthamullikhya, ya, ma, za, a, varNeSu kayorapi dvayoH sthAnamAbhyantaraprayatnaJca likhata / 2-ThodhA. prArchati, gavAgram , etanmurAriH, utthAnam , sannacyutaH, zivo vandyaH, sa hariH, harI ramyaH eteSu paJcAnAM sAdhutvaM vidhAya, kabI+Agatau ityatra sandhI kiM rUpam iti sapramANaM likhata / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNapraznAH 419 3-( ka ) - rAmANAm, hareH, vizvapaH, kroSTAra, daSnA, prayUni, vizvauhaH, yuSmAkam, udIcaH, eteSu caturNA sAdhutvaM vidheyam / ( kha ) - khyatyAtparasya, GerAmUnadyAmnIbhyaH tadoH saH sAvanantyayoH, adaso'serdAdudomaH, eSu kasyApyekasUtrasya padacchedamudAharaNaJca pradarzya, pitRzabdasya athavA pathin zabdasya sarvA vibhaktiSu rUpANi likhata / 4 - bhavitAstha, AtIt, hvaryAt, vartsyati, uvAha, adhasat, adAsta, praSTA kuryAt, gRhANa, ajIgaNat, eteSu paJcAnAM sAdhutvaM vighAya, gup athavA kamu athavA urNatra vAto: luGi rUpANi likhata / 5 - sthApayati, jarIgRhyate, rAjAnati, vijayate, bhidyate kASThena, kRSNaM nameccetsukhaM mAyAt, atra caturNI siddhiH vidhIyatAm / 6 - dayanIyaH, kurucaraH, chinnaH, jayaH, supAnaH, mANavakaM dharma bhASate, adhihari, dinarAtram, aupagavaH, asmadIyaH, ApUpikaH, vastrakrItI, eteSu SaNNAM siddhiH kAryAH | 1954 1 - a, ya, savarNAnAM bAhyaprayatnAH athavA pratyAhAravidhAyakasUtrasya padacchedA: hindI bhASAyAmarthazca sodAharaNaM lekhyAH / 2 - dhAtraMzaH, kRSNarddhiH, vApyazvaH, utthAnam, saMskartA, eSako rudraH, eSu yathecchaM caturNI prayogANAM siddhiM pradarzya, hara iha, devA iha, rAmakRSNAvam AsAte ityatra sandhiH kathanna iti likhata / 3 - nirjarasau, kati, kroSTnAm, catasRNAm, sarvasyAm, dadhni, eSu ke'pi catvAraH sAdhu sAvanIyAH / " 4 - caturSu, AbhyAm, yUnaH asmAkam tAdRk samIcaH, amunA, amuSyAm dhanUMSi eSu caturNo siddhiM vidhAya pati, papI, zabdayoH Gau, nema zabdasya jasi tathA vAri, vidvas zabdayoH sambuddhau rUpANi lekhyAni / 5 - antareNa, nikaSA, naktam, vinA, eSu dvayoH avyayayoH prayogo vAkye karttavyaH / 6 - babhUvitha, cikSeya, AnarcuH zRNmaH, agauptAm AtIt eSu trayANAM eva " > siddhiH kAryA / " 7- edhAJcakRSe, asrasat, avartsyat, bhriyAt, UhuH, hRSISTa, abhASat eSu keSAmapi caturNI siddhiM vidhAya, gupU, yaja, ha, zru dhAtUnAM luGi prathamapuruSaikavacane rUpANi lekhanIyAni / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudyAm 1-rapratyAhAramprasAdhya savarNa-saMyogasaMjJA-sUtrayoroM hindIbhASAyAM vrnnniiyau| 2-kRSNaddhiH, praSThauraH, prArcchati, vAgdhariH, prAGkhaSaSThaH, na:pAhi, manorathaH, eSu paJca prayogAH sAdhu saadhniiyaaH| athavA ___ sambuddhisarvanAmApRktasarvanAmasthAnapadasaMjJAsUtrArthAn vilikhyodAharaNAni pradarzanIyAni / 3-hAhA, papI zabdayoH sarvAsu vibhaktiSu rUpANi lekhyAni / 4-sarve, sakhyuH, uttarapUrvasyai, he zrIH, katarat , vArINAm , eSu kAnapi paJcaprayogAn saadhyt| 5-liTatsu, caturyu, prAkSu, pipaThISu, upAnatsu eSAM siddhiH varNanIyA / athavA bhUyAt , siSicatuH, kSIyAt , nahAra, edhAJcakRTve, trepe, jaghanitha, vidAGkarotu, eSu svecchayA paJcaiva samAdheyAH / 6-vaha prApaNe, duha prapUraNe dhAtoluki rUpANi pradarzanIyAni / 1956 1-R, au, bha, la, varNAnAM sthAnAni prayatnAMzca vilikhya, al pratyAhAraM sUtranirdeza pUrvakaM sAdhayata / 2-prArchati, indraH, cinmayam , saMskartA, devA iha, zambhU rAjate, eSu catvAraH prayogAH arthanirdezapurassaraM saMsAdhya ato roraplutAdaplute, iti sUtrasyArtho lekhyaH / 3-sarveSAm , sakhyo, svasAraH, rAjJaH, supadaH, amI, adbhiH, dhanUMSi, amISu, paJcaiva samAdheyAH / 4-bhavet , gopAyAJcakAra, zRNu, adyutat , ayuH, edhi, nenijAni, lobhitA, stari pISTa, eteSu kevalaM caturaH prayogAn tattadvizeSasUtrollekhapUrvakaM sAdhayata / 5-atiSThipat, jighatsati, samidhitA, dharmamuccarate, dAyitA, yajati sma yudhiSThiraH, stutyaH, jaganvAn , dhUniH, hitvA, eSu paJca prayogAn sAdhyantAm / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNapraznAH 421 6-sarpiSo jAnIte, paJcagavadhanaH, kalyANIpaJcamA rAtrayaH, tvaksrajam , raivatika, asmadIyaH, zreyAn , enI, vRSalI, eteSAM paJcAnAmeva sAdhu sAdhanaM likhata / 1957 1-ka, pa, R, varNAnAM sthAnAni prayatnAMzca vilikhya, 'aNuditsavarNasya cApratyayaH' iti sUtrasya artha udAharaNaJca likhata / 2- sukhArtaH, viSNo iti, utthAnam , zivacchAyA, zivo vanyaH, imAn saMsAdhya Damo hrasvAdaci Gamudda nityam' iti sUtrasyodAharaNaM artha ca pradarzayata / 3-rAmAn , nirjarasau, bahuzreyasyAm , strIH, zrIpam , maghonaH, yuSmat , pipaThIH, iyam , tudantau, amISu, paMca prayogAH sasUtraM sAdhanIyAH / 4-abhUvan , akaTIt , hariSyati, edhiSata, vartiSyate, jahi, ahita, nezitha, azicat , kuryAt , grahItA, ajIgaNat , eSu caturaH prayogAn sAdhayata / 5-abIbhavat , cikIrSati, rAjAnati, sarpiSo jAnIte, viramati, jAyate, iha bhunIta, vizeSasUtranirdezasahitaM caturaH prayogAn saadhyt| 6-suzarmA, saha kRtvA, kSAmaH, supAnaH, haraye namaH, uparAjam , ghanazyAmaH, mahArAjaH, trimUrdhaH, gavAkSaH, eteSu paJca prayogAn tattadvizeSasUtranirdezapuratsaraM sAdhayata / 7-vainateyaH, pitryam , tAvakInaH, aupagavaH, dantyam , bhUyiSThaH, autsI, rudrANI, dAkSI, eSu paJcaiva saadhyaaH| 1658 1-tulyAsyaprayatnaM savarNam , paraH saMnikarSaH saMhitA, iti sUtradvayasya arthoM vilikhya Abhyantaraprayatnasya bhedAn likhata / 2-praSThauhaH, amI IzAH, santsaH, imAn sUtranirdezapUrvakaM saMsAdhya 'vipratiSedhe paraM kAryam' iti sUtrasya artha pradarzayata / 3-sarveSAm , sakhyuH, gAH, matyai, dadhnA, anaDvAn , vizvArAT , amI, adbhiH, dhanUMSi, eSu paJcAnAM sAdhutvaM vidhAya yuSmad zabdasya dvitIyAyAM rUpANi likhata / 4-bhavatAt , agAdIt , apuH, acIkamat , abhRta, iyAya, aurNAvIt nenijAni, cikAya, zIyate, AJjIta, sabhAna, kathayati, eteSu paMcaiva smaadheyaaH| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 laghusiddhAntakaumudyAm 5-jighatsati, vAvrajyate, putrIyati chAtram , vijayate, pravahati, abhAji, yajati sma yudhiSThiraH, saptasu caturaH eva prayogAn likhata / 6-ziSyaH, vijAvA, bhikSuH, svapnaH, hitvA, gargAn zataM daNDayati, prAmAdAyAti, paJcagaGgam , atimAlaH, ApannajIvikaH, citraguH, suhRt , mahAyazaskaH, vAktvacam vigrahapradarzanapUrvakaM paMcaiva prayogAH saadhyaaH| 7-dAkSiH, kauravyaH, hAstikam , launaH, dhArmikaH, kRtapUrvI, jyAyAn , gArgI, dAkSI, baidI eSu paJca prayogAn sAdhayata / 1959 1-ac pratyAhAraM saMsAdhya, 'UkAlo'jyUsvadIrghaplutaH' iti sUtrasya sodAharaNaM artham likht| 2-dhAtraMzaH, zivehi, kimyuktam , tacchivaH, na~, : pAhi, punA ramate, saiSa dAzarathI ___rAmaH, eSu ke'pi paJca prayogAH sAdhayata / 3-rAmANAm , vizvapaH, nRNAm , tisRNAm , vAriNe, vizvauhaH, aSTau, pumAn , dadanti eSu paJcAnAM siddhiH kaaryaa| 4-AtIt , akaTIt , jahvAra, aidhiSata, uvoTa, AyuH, adugdhaH, adita, ajani, lobhitA, kuryAt , grahIt , ajIgaNat , eSu paJcaiva samAdheyAH / 5-atiSThipat , bubhUSati, narInRtyate, idAmati, rathena saMcarate, dAyitA, kRSNaM namasyati, cet sukhaM yAsyati, saptasu paJcaiva smaadheyaaH| 6-mRjyaH, pAradRzvA, barAkaH, bhuktvA brajati, agnaye svAhA, uparAjam , paJcagavam , mahArAjaH, utkAkut , IzakRSNau, prAdhvo rathaH, savigrahaM sasUtraJca paJcaiva samAdheyAH / 7-naiSadhyaH, vetasvAn , mradimA, medhAvI, paTapaTAkaroti, nadI, mRDAnI, gauramukhA eSu paMca prayogAn sAdhayata / 1-'Adirantyena sahetA' iti sUtraM sodAharaNam vyAkhyAya, ra, za, ha, varNeSu kayorapi dvayoH pRthak-pRthak bAhyaprayatnAn likhata / 2-maddhvariH, kRSNaHi , zakandhuH, gavAyam , cakri atra, vAgdhariH, cakiMstrAyasva, mano rathaH, eSu paJcaiva saadhniiyaaH| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNapraznAH 423 3 - sarveSAm, sakhyuH, kroSTnAm, matyAm, daghnA, caturNAm, yuSmAn, amI, eSu paJca prayogAH sAdhanIyAH / 4 - bhavitA, agAdIt, papau, didyute, Adat, adhyagISTa, tRNedi, gRhANa eSu paJca prayogAH sAdhanIyAH 5 - ajIgaNat, bubhUSati, vAtrajyate, rAjAnati, dAyitA, eSu prayogatrayaM savigrahaM saMsAdhya 'vartamAnasAmIpye varttamAnavadvA' iti sUtrasyArthe sodAharaNaM likhata / 6 - ziSyaH, rAjayudhvA, cikIrSuH, ISatkAraH, gAM dogdhi payaH, paMcagaGgam, gohitam, prAptajIvikaH, dvimUrdhaH, surAjA, eSu paMcaiva samAdheyAH / 7 - vainateyaH, janatA, tvadIyaH, paurohityam, agnI bhavati, ajA, kumArI, vAmorUH, eSu paMca prayogAH sAdhanIyAH / 1961 1 - a, Ta, la, Sa, barNAnAM dvayoH sthAnamAbhyantaraprayatnaM ca likhitvA, RkArasya triMzad bhedAn pradarzayata / 2--dhAtraMzaH, tavalkAraH prAcchati, kimbuktam, tacchivaH, pratyaGgAtmA, zivo'rcyaH, sa zambhuH, eSu paMcaiva samAdheyAH / 3 - rAmAn, vizvapaH, sakhA, bahuzreyasyAm, jJAnAni, maghavAn, pumAn, ahobhyAm, eSu paJca prayogAH sAdhayata / 4 --- babhUva, jagAda, zRNvanti, edheran, nakSatuH, dehi, babharja, kurvanti eSu paJca prayogAH sAdhanIyAH / 5 - bhAvayati, atiSThipat, pipaThiSati, putrIyati, pacyate phalam eSu prayogadvayaM saMsAdhya 'vidhinimaMtraNA' ityAdi sUtre nimaMtraNAmantraNAdhISTapadAnAmarthA vilekhyA / 6 - kAryam, bhikSAcaraH, sarasijam, lavitram, adhigopam, kRSNazritaH, dvipAdaH, gavAkSaH, eSu paMcaiva samAdhIyatAm / 7-gArgyaH, gArbhiNam, paJcamaH, yazasvI, kurucarI, kumArI, zUparNakhA, yuvatiH, eSu paJca prayogAn savigrahapradarzanapUrvakaM sAdhayata / 1962 1 - savarga, saMhitA, saMyoga saMjJA vidhAyakasUtrANi vilikhya, i-dha-ja-Sa vrarNAnAM dvayoH sthAnamAbhyantaraprayatnazca pradarzanIye / ...10 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 laghusiddhAntakaumudyAm 2-gaGgodakam , prauDhaH, manISA, aho IzAH, utthAnam , SaTtsantaH, bho devAH, zambhU rAjate, eSu svecchayA paMca prayogAH sAdhanIyAH / 3-rAmAH, sarve, harau, bahuzreyasyai, sarvasyAH, tisraH, jJAne, danA, eSu paJcAnAM siddhiH prdrshniiyaa| .."20 athavA __dhuk , anena, paMca, tvayA, dhImAn , adbhiH, ahobhyAm , eghu paMcAnAM siddhiH prdrshniiyaa| 4-bhavAmi, bhavet , Ata, papau, avAJcakre, zerate, jahAti, upaskirati, kurvanti, stabhAna, eSu dhAtvarthanirdezapUrvakaM paJca prayogAH sAdhu sAdhanIyAH / ... 20 5-sthApayati, pipaTiSati, bobhUyate, putrIyati, vijayate, viramati, dAyitA, yajati sma yudhiSThiraH, eSu catvAraH prayogAH sAdhanIyAH / ... 10 athavA , viprAya go vainateyaH / eSu catuNI ceyam , pAradRzvA, cikIrSuH, viprAya gAM dadAti, paMcagavam , pItAmbarohariH, pitaro, eSu caturNA siddhiH pradarzanIyA / 6-vainateyaH, vaiyAkaraNaH, tAvakInaH, agnIbhavati, gArgI, gopI, candramukhI, nArI, eSu paJca prayogAn savigrahapradarzanaM saMsAghayata / ...20 1963 1-sthAna-prayatna-bhedAn pradarya, gavyUtiH, hotRkAraH, vAgdhariH manorathaH, eSAM siddhiH prdrshniiyaa| 2-nirjarasau, sakhyuH, he zrIH, vAriNe; dhutu, yuSmAn , dhImAn , etAni, pidhAnam-eSu svecchayA paMca prayogAH sAdhanIyAH / ...20 3-Ti-bha-dhi-dhu-saMjJAsUtrANAmarthAn vilikhya, eteSAmudAharaNAni sAdhanIyAni / 4-neduH, edhAMcakre, IjatuH, Attha, pipUrtaH, azAt , dudhuviva, zIyate, sAyAt , stariSISTa-eSu paMcAnAM siddhiH pradarzanIyA / ....20 ... 20 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNapramnAH __... 20 5-atiSThiMpat , varIvRtyate, gajAnati, sarpiSo jAnIte, abhAvi, ziSyaH, vijAvA, cikIrSuH, hAraNA, hitvA-eSu dhAtvarthanirdezapUrvakaM paMca prayogAn sAdhayata / athavA ___ aupagavaH, pauSamahaH, ahInaH, vetasvAn , tAvakInaH, devI, sarvikA, zUrpaNakhA, vAmorU:, eSu paMcAnAM siddhiH prdrshniiyaa| 6-samAsaH katividhaH-kAni ca teSAM nAmAni, kAni ca teSAM lakSaNodAharaNAnIti vyAkhyAya, sakhizabdasya sarvAsu vibhaktisu rUpANi lekhyAni / ... 15 1964 1-i-Tha-va-sa-varNAnAM dvayoH sthAnamAbhyantaraprayatnaM ca pRthak pRthag vilikhya nAvyam , upoSati, tacchivaH, zivo vandyaH, eSAM sidiH / prdrshniiyaa| ..... 10 2-rAmAn , gAm , tisRNAm , danA, ime, tvayA, vidvadbhyAm , adbhiH, pacantI, eSu svecchayA paMcaprayogAH sAdhanIyAH / 3-saMyoga-nadI-SaT-abhyAsa-saMjJAsUtrANAmarthAn vilikhya eteSAmudAharaNAni sAdhanIyAni / .... 20 4-jagAda, adyutat , uvAha, jahi, dhattaH, nartiSyati, asAvIt , gilati, bhatata, krINanti-eSu paMcAnAM siddhiH pradarzanIyA / .... 20 5-ghaTayati-, jighatsati, putrakAmyati, nivizate, viramati, labhyam , godaH, sarasijam , cikIrSA, zayitvA, eSu dhAtvarthanirdezapUrvakaM paMcaprayogAn sAdhayata / ___..." 20 athavA viprAya gAM dadAti, dviyamunam , anazvaH, pANipAdam , AdityaH, aindrahaviH, sAMvatsarikam , bhavantI, atikezI, dAkSI, eSu paMcAnAM siddhiH pradarzanIyA / 6-avyayalakSaNaM vilikhya asmad zandasya sarvAsu vibhaktisu rUpANi lekhyAni / ...." 10 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 laghusiddhAntakaumudyAm bihArotkalasaMskRtasamitiprathamaparIkSAvyAkaraNapraznAH san 1934 adhastaneSu SaTsu yathAruci paJcaiva praznAH samAdheyAH 1 - go + agram, pum + kokilaH, sva + chatram, punar + rAjate, kaH +zete, tad + zivaH, tad + nityam svapaThitasUtraiH keSucit paJcasu sandhi kuru / 20 2 - sarveSAm kroSTuH gAH, tisRNAm, dadhni, anena, sunUni svAdhItasUtraiH 9 kAnicitpaJcaiva padAni sAdhaya / 3 - pratIcaH, amuSyAm, trilokI, kurucarI, mitrAya druhyati, yathAzakti, pUrvakAyaH / eteSu paJcAnAM sAdhutvaM svapaThitasUtraiH pradarzaya / bhaSTha, avocan eSAM paJcaiva padAni 4 - caturthaH, jyeSThaH, vizaH, acIkamata, edhi, sasUtranirdezaM sAdhaya / 20 5 - atiSThipat kuryyAt, bhavitA, cikIrSA, vepathuH, rAjAnati, zuzrUSate, eSu paJca " padAni sasUtra nirdezapUrvakaM sAdhaya / 6 - laghukaumudyAm - (halaH inaH zAnajjhau ) ( sRjidRzorjhalyamakiti ) ( ilaH ) - ( liGasicAvAtmanepadeSu ) uparinirdiSTAnAM keSAJciccaturNI sUtrANAM sphuTArthaM sodAharaNaM pradarzaya / .J san 1935 1 - manas + ISA, eSas + hasati, pra +UdaH, cit + mayam, bhos + acyutaH, prazAn + tanoti, kas + dhAvati, pra +Rcchati, eSu keSucit paJcasu sasUtropanyAsaM sandhi kuru / 2 - asau, aham, sarve, svasArau, jarasA, yUnaH, rAjA, viduSAm / eSu caturaH prayogAn sasUtraM sAdhaya / 3 - sarvarAtraH, tribhuvanam, pAregaGgam, udgandhiH, vAmorUbhAryyaH, cakrapANiH, bhUtapUrvaH, eSu caturNI sAdhutvaM kevalaM pradhAnasUtropanyAsapurassaraM pradarzaya / 4 - babhUva, acIkamata, jahi, avibhayuH, zyati, kurmaH, bobhUyate, jAnAti, eSu kAnapi paJcaprayogAn sasUtraM sAdhaya / 20 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNapraznAH 427 5-jighatsati, jighAMsati, vAvrajyate, narInRtyate, putrakAmyati, zabdAyate, bhRzAyate, eSu paJcAnAM kevalaM vigrahavAkyaM likha / 10 6-pAcakaH, kriyA, vihaGgaH, kRt , pANmAturaH, atratyaH, tRtIyaH, vAgmI, paJcAnAM prayogANAM prakRtipratyayau pratyayavidhAyakasUtropanyAsapUrvakaM pradarzaya / 10 7-adholikhiteSu keSAJciccaturNA sUtrANAM sphuTArtha sodAharaNaM pradarzaya / etye dhatyUTha su, yaci bham , voto guNavacanAt, akathitaM ca, supa AtmanaH kyaca , Ato'nupasarge kaH, nstddhite| san 1936 1-tad+nityam , go+am , praSTha+UhA, amU+AsAte, cakrI+atra, eSu sUtraH siddharUpANi likha / 2-he rAma, vizvapaH, bahuzreyasyai, prarANAm , tvayi, sasUtranirdezaM prayogAnetAn sAdhaya / 3-abhUt , agopAyIt , vidAGkarotu, asicat , kurmaH etAni sUtraH sAdhaya / 20 4-edidhiSate, bhAvyate, mAryaH, pAradRzvA, paJcagavadhanaH, jihnAmUlIyam , etarhi, rudrANI, eSu yathecchaM paJcaiva sAdhaya / 5-atiSThipat , jighatsati, narInRtyate, zabdAyate, yajati sma yudhiSThiraH / ete sUtraH sAdhyantAm / san 1937 1-prejate, zivehi, viSNa iti, tacchivaH, kAMskAn , zambhU rAjate, eSo'tra, eSu SaT sUtropanyAsapUrvakaM sAdhyAH / 18 2-sakhA, bahuzreyasyAm , daghni, dhukSu, vizvauhaH, he anaDvan , yajvanaH, vRtraghnaH, eSu catvAraH saadhyaaH| 3-yuSmada , vidvas , puMs , eSAM SaSThIbahuvacane rUpANi likhitvA-AtIt , abhUt , aka TIt , kSIyAt , apAt , zRNvaH, kAmayate, atrapta, eSu catvAraH sAdhyantAm / 9+12 4-hRJ , edha, zIG, duha, han , hu, dA, eSu catuNoM luGi prathamapuruSaikavacane rUpANi likhata / 5-parikrINIte, pratiSThate, AtmanepadavidhAyake sUtre likhitvA ziSyaH, mArgyaH, yazaskarI, janamejayaH, nandanaH, dhAk, pakvaH eSu paJcAnAM kRtpratyayAn likhata / 4+1. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 laghusiddhAntakaumudyAm 6-upajarasam , citraguH, atra samAsakAryANi likhitvA dharmyam , indrANI, yuvatiH, eSu taddhitastrIpratyayasUtrANi likhata / 4+10 7-kati kArakANi kAni ca tAni iti vivicya likhata / san 1938 1-gavendraH, praudaH, daNDAgram , prejate, upaiti, tavaizvaryam , cinmayam , vAgdhariH, bhavA~ stanoti, kiM hrAdayati, eSu kecana SaT sasUtropanyAsaM sAdhyantAm / 20 2-sarveSAm , zaGkhadhmaH, sakhA, trayANAm , nRNAm , sarvasyai, nadyAm , anaDvAn , rAjJaH, eSu catvAraH samUtranirdezaM saadhyaaH| 12 3-mahAdevaH, ghanazyAmaH, puruSavyAghraH, upazaradam , dvipAt , pANipAdam , eSu catvAraH samAsAdividhAyakasUtrollekhapUrvakaM sAdhyantAm / / 4-abhUt , acIkamata, agaupsIt , apAt , agamat , abhakta, aghasat , eghi, eSu paJca saadhyaaH| athavA at-argha-ad rudh dhAtUnAM luGi liTi ca rUpANi likhyantAm / 5-makSyati, sanavaiH, alisa, atata, akraSTa, ajIgaNat , eSu caturaH prayogAn saMsAdhya paThitumicchati, punaH punarbhavati, putramAtmana icchati, zandaM karoti kRSNa ivAcarati vigrahe kIdRzAni rUpANi bhavantIti spaSTaM likhata / 18 6-ceyam , nandanaH, priyaMvadaH, pakvaH, AdityaH, pArAvArINaH yuvatiH eSu / kecana SaTa prayogAH sAdhyantAm / 7-samAsAH katividhAH kAni ca teSAmudAharaNAni iti likhyantAm / 11 iti zrIzrautamuni-mahAmaNDala-ziromaNi bhagavatpAda-zrI 108 svAbhisvayamprakAzAnandadIkSitaziSyeNa vidvanmUrdhanyazrIvizvanAthaprabhAkarA'ntevAminA ca vidyAlaGkAreNa kavikAntena zronigamAnandazAstriNA paramahaMsena sampAditaM "pariziSTaM" sampUrNam // OM tatsat / / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80.00 hamAre mahattvapUrNa chAtropayogI prakAzana jinameM mUlapATha ke sAtha saMskRta-hindI TIkA, bhUmikA, noTsa evaM anya chAtropayogI sAmagrI hai sampAdaka abhijJAnazAkuntala subodhacandra panta 12.00 abhiSeka-nATaka mohanadeva paMta 10.0 uttararAmacarita Ananda svarUpa 15.0 karpUramaJjarI gaMgAsAgara rAya 12.00 kAdambarI (pUrvArddha) mohanadeva panta 20.00 kAdambarI (uttarArddha) mohanadeva panta 15.00 kirAtArjunIya janArdana zAstrI (1-6 sarga) 8 kumArasaMbhava jagadIzalAla zAstrI (1- 5rga) kAvyadIpikA paramezvarAnanda zAstrI 6.00 kAvyaprakAza zivarAja AcArya candrAloka subodhacandra panta 6.00 cArudatta rAmAyaNa dvivedI jAtakamAlA (saMpUrNa) sUryanArAyaNa caudharI zIghra jAtaka pArijAta (prathama bhAga) gopezakumAra aojhA 45.00 dazakumAracarita subodhacandra panta 10.00 nAgAnanda saMsAracandra nItizataka janArdana zAstrI 3.00 paMcataMtra zyAmA raNa pANDeya pratimA zrI nanda zAstrI prasannarAghava ramA kara tripAThI 8.00 bhaTTikAvya (do bhAgoM meM) rAma govinda zukla (1-8 sarga) 15.00 saMracandra 10.00 raghuvaMza dha datta zAstrI (1-5 sarga) ratnAvalI zaMkara tripAThI rAmAbhyudayayAtrA mAcaraNa pANDeya vikramAGkadevacarita 3.0va veNIsaMhAra ramAzaMkara tripAThI 8.00 vRttaratnAkara zrIdharAnanda zAstrI 7.50 zizupAlavadha janArdanazAstrI pAMDeya (1-4sarga) 12.0 sAhityadarpaNa zAligrAma zAstrI 22.00 saundarananda sUryanArAyaNa caudharI zIgha svapnavAsavadatta jayapAla vidyAlaMkAra 10.00 hitopadeza--mitralAbha vizvanAtha zarmA 5.00 motI lAla banA ra sI dAsa dillI : vArANasI : paTanA 20.00 5.00 / meghadUta