Page Text
________________
लघुसिद्धान्तकौमुद्याम्
हलन्ताददन्तात् सप्तम्या अलुक्क । 'कण्ठेकालः । प्राप्तमुदकं यं प्राप्तोदको ग्रामः । ऊढरथोऽनड्वान् । उपहृतपशू रुद्रः । उद्घृतौदना = स्थाली । ४पीताम्बरो = हरिः । वीरपुरुषको = ग्रामः । ( प्रादिभ्यो धातुजस्य वाच्यो वा चोत्तरपदलोपः ) । प्रपतितपर्णः प्रपर्णः । ( नञोऽस्त्यर्थानां वाच्यो वा चोत्तरपदलोपः ) अविद्यमानपुत्रोऽपुत्रः । ६
६६८ स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियादिषु ६ | ३ | ३४ ।
२६८
१- कण्ठे काल. - कण्ठे कालो यस्येति विग्रहे सप्तमी विशेषणे बहुव्रीहौ' इति सप्तम्यन्तस्य समासे पूर्वनिपातविधानात् ज्ञापनाद् 'श्रनेकमन्यपदार्थे' इति व्यधिकरणे बहुधीहिसमासे 'कण्ठे' इत्यस्य पूर्वनिपाते च 'हलदन्तात् सप्तम्याः' इति सप्तम्या प्रलुकि प्रातिपदिकत्वेन सोर्लुकि समुदायात् पुनः सौ रुत्वे विसर्गे सिध्यति रूपं ' कण्ठे काल:' इति । २–ऊढो रथो येन । ३-उपहृतः पशुर्यस्मै उद्धृत श्रोदनो यस्याः पीतानि श्रम्बराणि यस्य, वीराः पुरुषा यस्मिन् इति विग्रहाः । ४ - पीताम्बरः -पीतानि प्रम्बराणि यस्येति विग्रहे 'पीत + जस्_ श्रम्बर + जस्' इति स्थितौ ' श्रनेकमन्यपदार्थे' इति बहुव्रीहौ समासे सुब्लुकि प्रातिपदिकत्वेन पुनः सौ रुत्वे विसर्गे च पीताम्बरः' इति रूपम् । ५ - प्रपर्णःप्रशब्दस्य पतितशब्देन 'प्रादयो गताद्यर्थे' इति समासे सिध्यति रूपं 'प्रपतितम' इति । 'प्रपतित + सुपणं + सु' इत्यलौकिक विग्रहे 'प्रादिभ्यो धातुजस्य वाच्य इत्यादिना समासे प्रपतितेत्यत्र धातुजस्य 'पति' इत्यस्योत्तरपदस्य लोपे च पुनः सौ रुत्वे विसर्गे सिध्यति रूपं 'प्रपर्णः' इति । ६ - पुत्रः - श्रविद्यमानः पुत्रो यस्येत्यत्र 'नवोऽस्त्यर्थानां वाच्यो वाचोत्तरपदलोपः' इत्यनेन वातिकेन समासे सति 'विद्यमान' शब्दस्योत्तरपदस्य लोपे सति प्रातिपदिकत्वात् सुपो लुकि पुनः समुदायात् सौ विभक्तिकायें 'अपुत्रः' इति रूपम ।
"
S
( वा०- ( १ ) प्रादि से परे धातुज का अन्य पद के साथ समास होता है और उत्तरपद का लोप होता है विकल्प से । (२) नत्र से परे अस्त्यर्थवाचक शब्द का अन्त्य पद के साथ समास होता है और उत्तरपद का लोप होता है विकल्प से ) ।
६६८ - प्रवृत्तिनिमित्त के एक होने पर भाषितपुंस्क से परे ऊङ के प्रभाववाले स्त्रीवाचक शब्द के पु ंवाचक के समान रूप होते हैं, समानाधिकरण स्त्रीलिङ्ग, उत्तरपद परे रहते, पूरणीप्रियादि परे रहते नहीं ।
| SR No. | 006148 |
| Book Title | Laghu Siddhant Kaumudi Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Vishvanath Shastri, Nigamanand Shastri, Lakshminarayan Shastri |
| Publisher | Motilal Banrassidas Pvt Ltd |
| Publication Year | 1981 |
| Total Pages | 450 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 25 MB |