Page Text
________________
बहुव्रीहिः
२६६ उक्त पुस्कादनूङ ऊङोऽभावोऽस्यामिति बहुव्रीहिनिपातनात् पञ्चम्या अलुक् षष्ठयाश्च लुक् । तुल्ये प्रवृत्तिनिमित्ते यदुक्तपुंस्कंतस्मात्पर ऊङोऽभावो यत्र तथाभूतस्य स्त्रीवाचकशब्दस्य पवाचकस्येव रूपं स्यात समानाधिकरणे स्त्रीलिङ्ग उत्तरपदे, न तु पूरण्यां प्रियादौ च परतः । (६५२) गोस्त्रियोरिति हस्वः। 'चित्रगुः । 'रूपवद्भार्यः । अनूकिम्- वामोरूभार्यः ।
६६६ अप्पूरणीप्रमाण्योः ५ । ४ । ११६ ।
पूरणार्थप्रत्ययान्तं यत् स्त्रोलिङ्ग तदन्तात् प्रमाण्यन्ताच्च बहुव्रीहेरप्स्यात् । कल्याणी पञ्चमी यासां रात्रीणां ताः 'कल्याणीपञ्चमा रात्रयः। स्त्री प्रमाणी यस्य स "स्त्रीप्रमाणः । अप्रियादिषु किम्-कण्याणीप्रियः, इत्यादि । ६७० बहुव्रीहो सक्थ्यणोः स्वाङ्गात् पच् ५ । ४ । ११३ । स्वाङ्गवाचि सक्थ्यक्ष्यन्ताद् बहुव्रीहेः षच् स्यात् । दीर्घसक्थः । जल
१-चित्रगुः-चित्रा गावो यस्पेत्यत्र 'चित्रा+जस गो+जस्' इति स्थिते 'अनेकमन्यपदार्थे' इति समासे सुब्लुकि 'स्रियाः पूंवद्....' इत्यादिना चित्रेति शब्दस्य पुवद्भावे टापो निवृत्तौ गोशब्दस्य उपसर्जनत्वे 'गोस्त्रियो....' इति ह्रस्वे 'चत्रगु' इत्यस्मात् समस्तात् पुनः सो रुत्वे विसर्गे च सिध्यति रूपं 'चित्रगुः' इति । २-रूपवती भार्या यस्येति विग्रहः । ३-प्रत्र-ऊकारस्य न ह्रम्वः । ४-अत्र 'पञ्चमी' इति पूरणार्थप्रत्ययान्तत्वात् न पुव
द्भावः। अप-प्रत्यये-'यस्येति च' इति इकारलोपः ५-स्त्रीप्रमाणः-स्त्री प्रमाणी यस्येति लौकिकविग्रहे 'स्त्रो' शब्दस्य 'स्त्रियाः पुंवद् इति वद्भावे प्राप्ते 'अप्पूरणी प्रियादियु' इति तन्निषेवेऽन्यपदार्थस्य पुस्त्वेन 'प्रमाणी' इत्यत्र स्रोप्रत्ययस्य निवृत्तौ स्त्रीप्रमाण' इत्यस्मात् समुदायात्सौ विभक्तिकायें सिध्यति रूपं 'स्त्रीप्रमाणः' इति । ६-यस्येति च' इति इकारलोपः ४-जलजाक्षी-जलजे ( इव ) अक्षिणी यस्याः 'जलज + प्रौ अक्षि + प्रौ' इति स्थितौ अनेकमन्यपदार्थे' इति समासे सपो लुकि 'जलजाक्षि' इत्यस्मात 'बहनीही सक्थ्यक्ष्णो...' इत्यादिना 'ष' प्रत्ययेऽनुबन्धलोपे 'यस्येति चे' तीकारलोपे पचः षित्वात् स्त्रियां ङोषि प्रत्यये सौ तल्लोपे च रूपं 'जलजाक्षी' इति ।
६६६ पूरणार्थक प्रत्ययान्त जो स्त्रीलिंग, तदन्त से और प्रमाण्यन्त बहुव्रीहिँ में अप् प्रत्यय होता है।
६७०- स्वाङ्गवाची सक्थि और अक्ष्यन्त बहुव्रीहि से षच् प्रत्यय होता है।
| SR No. | 006148 |
| Book Title | Laghu Siddhant Kaumudi Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Vishvanath Shastri, Nigamanand Shastri, Lakshminarayan Shastri |
| Publisher | Motilal Banrassidas Pvt Ltd |
| Publication Year | 1981 |
| Total Pages | 450 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 25 MB |