________________
बहुवीहिः
२६७ ६६३ अर्धर्चाः पुसि च २ । ४ । ३१ ।
अर्धर्चादयः शब्दाः पुंसि क्लीबे च स्युः । अर्धर्चः, अर्धर्चम् । एवं ध्वजतीर्थ-शरीर-मण्डप-यूप-देहाङ् कुश-पात्र-सूत्रादयः। सामान्ये नपुंसकम् । मृदु पचति । प्रातः कमनीयम् ।
इति तत्पुरुषः ।
अथ बहुव्रीहिः ६६४ 'शेषो बहुव्रीहिः २ । २ । २३ । अधिकारोऽयं प्रारद्वन्द्वात् । ६६५ अनेकमन्यपदार्थ २ । २ । २४ । अनेकं प्रथमान्तमन्यस्य पदस्थार्थे वर्तमानं वा समस्यते स बहुव्रीहिः । ६६६ सप्तमीविशेषणे बहुत्रीहौ २ । २ । ३५ ।
सप्तम्यन्तं विशेषणं च बहुवीही पूर्व स्यात् । अत एव ज्ञापका व्यधिकरणपदो बहुव्रीहिः।
६६७ हलदन्तात् सप्तम्याः संज्ञायाम् ६।३।।
१-उक्तादन्यः शेषः, द्वितीया श्रितेत्यादिना ( शास्त्रेण ) यस्य त्रिकस्य ( विभक्तः) विशिष्यसमासो नोक्तः स शेषः, प्रथमान्तः इत्यर्थः । २-प्रथमान्तानामेव बहुव्रीहि. रिति सप्तम्यन्तस्य तत्र सम्भव ऐव नास्तीति सप्तम्यन्तस्य 'सप्तमी विशेषणे....' इति सूत्रे पूर्वनिपातविधान व्यर्थ सद् ज्ञापयति 'भवति व्यविकरणपदोऽपि बहुजीहिः क्वचिदिति' । यथा-कएठेकालः । शरेभ्यो जन्म यस्य स शरजन्मा = षडाननः । ६६३-अधादिगणपटित शब्द पुल्लिङ्ग और नपुसकलिङ्ग में होते हैं ।
इति तत्पुरुषः।
अथ बहुव्रीहिः ६६४-'चार्थे द्वन्द्वः' सूत्र तक बहुब्राहि का अधिकार जाता है।
६६५-अनेक प्रथमान्त अन्य पद के अर्थ में वर्तमान विकल्प से समस्त होते हैं, वह समास बहुव्रीहि कहलाता है।
६६६-सप्तम्यन्त और विशेषण का बहुव्रीहि में पूर्वनिपात होता है । ६६७-हलन्त और श्रदन्त से परे सप्तमी का अलुक होता है।
