________________
तिइन्ते कर्मकर्तृप्रक्रिया
२१६ अथ कर्मकर्तृप्रक्रिया यदा कमैं व कर्तृत्वेन 'विवक्षितं तदा सकर्मकाणामप्यकर्मकत्वात् कर्तरि मावेच लकारः।
७६० कर्मवत् कर्मणा तुल्यक्रियः ३।१।८७। कर्मस्थया क्रियया तुल्यक्रियः कर्ता कर्मवत् स्यात् । कार्यातिदेशोऽयम् । 'तेन यगात्मनेपदचिण्वदिटः स्युः । पच्यते 'फलम् । अभिद्यते काष्ठम् । अपाचि । अमेदि । भावे तु भिद्यते काष्ठेन । इति कर्मकर्त प्रक्रिया ।
अथ लकारार्थप्रक्रिया ७६१ अभिज्ञावचने लुट् ३ । २ । ११२ ।
स्मृतिबोधिन्युपपदे भूतानद्यतने धातोल्ट् । लङोऽपवादः। वस निवासे। "स्मरसि कृष्ण ! गोकुले वत्स्यामः । एवं बुध्यसे, चेतयसे इत्यादिप्रयोगेऽपि ।
१-सौकर्यातिशयं चोतयितुप्रसिद्धकर्तृव्यापारकस्याऽविवक्षिततया कर्मणः स्वव्यापारे स्वतन्त्रत्वात्तस्य ( कर्मणः) कर्तृत्वविवक्षा भवतीति भावः । २-यथा कर्मणि (मकारे ) यगादयस्तथाऽत्रापीत्यर्थः । ३-भिद्यते काष्ठम्-'देवदत्तः काष्ठं भिनत्ति देवदत्तस्य कर्तुत्वाविवक्षायां कर्मणः काष्ठस्यैव कर्तृत्वविवक्षायां 'भिद्' धातोः कतरि मटि 'कर्मवत् कर्मणा तुल्यक्रियः' इति कर्मवभावाद 'भावकर्मणोः' इत्यात्मनेपदे लस्य तादेशे टेरेवे यकि च सिध्यति रूपं 'भिद्यते काष्ठम्' इति । 'देवदत्तः किं काष्ठं भिनत्ति काष्ठं स्वयमेव भियते' इत्यर्थः । एवं 'पच्यते फलम्' इत्यत्रापि देवदत्तः किं फलं पचति फलं स्वयमेव पच्यते इत्यर्थः । इति कर्मक'प्रकिया।
४-स्मरसि कृष्ण ! गोकुले वत्स्यामः । 'वस्' धातोः भूतानद्यतने लङि प्राप्ते 'अभिशावचने लुट्' इति तदपवादे लुटि उत्तमपुरुषे बहुवचने लस्य मसादेशे मध्ये
अथ कमकर्तुप्रतिक्रिया ७६०-कर्मस्था क्रिया के साथ तुल्य क्रियावाला कर्ता कर्मवत् होता है ।
इति कर्मकर्तृप्रक्रिया ।
प्रथ लकारार्थप्रकिया ७६१-स्मृतिबोधक उपपद रहते अनद्यतन भूत अर्थ में धातु से लृट् होता है।
