________________
लघुसिद्धान्तकौमुद्याम्
अथ समासाः
समासः पञ्चधा । तत्र 'समसनं समासः । स च विशेषसंज्ञाविनिर्मुक्तः २ केवलसमासः प्रथमः । प्रायेण पूर्वपदार्थप्रधानोऽव्ययीभावो द्वितीयः । प्रायेणोत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषस्तृतीयः ४ । तत्पुरुषभेदः " कर्मधारयः । कर्मधारयभेदो द्विगुः । प्रयेणान्यपदार्थप्रधानो बहुव्रीहिश्चतुर्थः । प्रायेणोभयपदार्थप्रधानो 'इन्द्रः पञ्चमः ।
६
।
६०४ समर्थः पदविधिः २ । १ । १ ।
पदसम्बन्धी यो विधिः सः समर्थांश्रितो बोध्यः ।
२५२
७
६०५ प्राक्कडारात् समासः २ । १ । ३ । 'कडाराः कर्मधारये' इत्यतः प्राक्समास इत्यधिक्रियते ।
६०६ सह सुपा २ । १ । ४ ।
सुप् सुपा सह वा समस्यते । समासत्वात् प्रातिपदिकत्वेन " सुपो लुक् । परार्थाभिधानं वृत्तिः कृत्तद्धित - समासैकशेष- सनाद्यन्तधातुरूपाः पञ्च वृत्तयः । वृत्त्यर्थाव वोधकं वाक्यं विग्रहः । स च "लौकिकोऽलौकिकश्चेति द्विधा । तत्र पूर्वं भूतः - इति लौकिकः । पूर्वम् भूत सु इत्यलौकिक । भूतपूर्वः । भूतपूर्वे
1
१ – श्रनेकपदानामेकीभवनमित्यर्थः । २ - यथा 'भूतपूर्वः' : - यथा -- ' - 'अधिहरि' । ४ - यथा -- ' राजपुरुषः ' । ५ यथा-' - 'नीलोत्पलम्' । ६ - यथा - ' -'पञ्चगवम्' । ७-यया'लम्बकरणंः' 'पीताम्बरः' । ६ - यथा - रामलक्ष्मणौ' 'धवखदिरौ । ६ - सामर्थ्य द्विविधं व्यपेक्षा - (रूपम् ) एकार्थीभावश्चेति । प्राकाङ्क्षादिवशात्पदानां परस्परसम्बन्धो व्यपेक्षा, सा च वाक्ये भवति, यथा-' - 'राज्ञः पुरुषः' । एकार्थीभावस्तु ( पृथगुपस्थिति विषयत्वमेकार्थीभावत्वम् ) 'राजपुरुष:' इत्यादौ वृत्तौ ( समासादौ ) एव । १० - कृत्तद्धितसमासाच' इति प्रातिपदिकत्वम् । '७२१ सुपो धातुप्रातिपदिकयो:' इत्यनेन सुपो लुक् । ११ - प्रयोगयोग्यो लौकिकः, तद्भिन्नोऽलौकिकः ।
अथ समासाः । तत्रादौ केवलसमासः
पदसम्वन्धी विधि को समर्थाश्रित जानना चाहिये । ६०५—‘क़डाराः कर्मधारये' सूत्र से पहले समास का अधिकार है । ६०६ – सुबन्तों का मुत्रन्तों के साथ समास होता है विकल्प से ।
६०४
