________________
समासान्ताः
२७३
शिवकेशवौ। १८७ पिता मात्रा १ । २ । ७० ।
मात्रा सहोतो पिता वा शिष्यते । माता च पिता च पितरो, 'मातापितरौ वा।
६८८ द्वन्द्वश्च प्राणि-तयं-सेनाङ्गानाम् २ । ४ । २ । एषां द्वन्द्व एकवत् । पाणिपादम् । "मार्दङ्गिकवैणविकम् । रथिकाश्वारोहम् ।
१८६ द्वन्द्वांच्चुदधहान्तात् * समाहारे ५ । ४ । १०६ ।
चवर्गान्ताद्दषहान्ताच्च द्वन्द्वाट्टच् स्यात् समाहारे । वाक् च त्वक्च'वाक्त्वचम् । त्वक्त्रजम् । शमीदृषदम् । वाक्त्विषम् । छात्रोपानहम् । समाहारे किम्-प्रावृटशरदौ। ।
इति द्वन्द्वः ।
अथ समासान्ताः ६६० ऋक्परब्धः पथामानक्षे ५ । ४ । ७४ ।
१-पितरौ- माता च पिता चेत्यत्र 'मातृ + सु पितृ + सु' इति स्थिती 'चार्थों द्वन्द्वः' इति समासे सुपो लुकि 'पिता मात्रा' इति वा 'पितृ' शब्दस्यैकशेषे 'मातृ' शब्दस्य लोपे प्रातिपदिकत्वादौ विभक्ती 'ऋतो ङि सर्वनामस्थानयो' रिति गुणे रपरत्वे 'पितरौ' इति रूपम् । एकशेषाभावपक्षे तु 'मातापितरौं' इति रूपम् । २-'पितुर्दशगुणा माता गौरवेणातिरिच्यते' इति अभ्यहितत्वात् (पूज्यत्वात) मातृशब्दस्य पूर्वनिपातः, 'मानङ् ऋतः' इति पानङ । ३ -एकवचनान्तः । ४-प्राण्यङ्गादाहरणम्--पाणो व पादौ चेति विग्रहः। ५-तूर्याङ्गोदाहरणम्-मार्दङ्गिकश्च वैणविकश्चेति विग्रहः । ६-सेनाङ्गो. दाहरणम्-रथिकाच अश्वारोहाश्चेति विग्रहः । ७-दकार-षकार-हकारान्ताच्चेत्यर्थः। -वाकवचम्-वाक च त्वक् चेत्यत्र समाहारेऽर्थे 'चार्थे द्वन्द्वः' इति समासे सुब्लुकि ६८७ - मातृ शब्द के साथ कहा गया पितृ शब्द विकल्प से शेष रहता है । ६८८-प्राणि तूर्य सेनाङ्ग का द्वन्द्व एकवत् होता है। ६८६-चवान्त, दान्त, षान्त, हान्त, समाहार द्वन्द्व से टच प्रत्यय होता है ।
इति द्वन्द्वः।
अथ समासान्ताः ६६०-ऋक्-पू-अप-धू हैं अन्त में जिसके, ऐसे समास से अप्रत्यय होता है, अक्षार्थक धू है अन्त में जिसके ऐसे को छोड़ कर ।
