________________
६
सयनशन
लघुसि द्धान्तकौमुदी प्ठमद्विवृत-विवृत-संवृतभेदात् । तत्र स्पृष्टं प्रयत्न 'स्पर्शानाम् । ईषत्स्पृष्टमन्तःस्थानाम् । ईषद्विवृतमूष्मणाम् । विवृतं "स्वराणाम, इस्वस्यावर्णस्य प्रयोगे संवृतम् । प्रक्रियादशायां तु "विवृतमेव । बाह्यप्रयत्नस्त्वेकादशधा-विवारः संवारः श्वासो नादोऽघोषो घोषोऽल्पप्राणो महाप्राण उदात्तोऽनुदात्तः स्वरितश्चति । खरो विवाराः श्वासा अघोषाश्च । हशः संवारा नादा घोषाश्च । वर्गाणां प्रथम-तृतीय-पञ्चमा यणश्वाल्पप्राणाः । वर्गाणां द्वितीयचतुर्थी शलश्च महाप्राणाः। १-कादिमान्तानाम् । २-यरलवानाम् । १-शषसहानाम् । ४-प्रचाम् ='अ इ उ ऋ ल ए प्रो ऐ औ' इत्येतेषाम् । ५-संवृतत्वविायकस्य ' मः' इति सूत्रस्य सम्पूर्णाम अष्टाध्यायी प्रत्यसिद्धत्वात् ।
६-क च ट त पाः, इति प्रथमा । ग ज ड द बाः, इति तृतीयाः । ङ ञ ण न माः. इति पश्चमाः। ७-पत्र चकारेण स्वराणां संग्रहः । ८-छठ थ फाः, इति द्वितीयाः घ झ ढ ध भा, इति चतुर्थाः । १-पत्र तु चकारः समुच्चयार्थकः ।
प्राभ्यन्तरप्रयत्नचित्रम्स्पृष्टम्
। विवृतम् क. च. ट त. प. ख. छ. ठ. थ. फ. र. इ. प्रो.
संवृतम्
हस्वः 'प्र प्रयोग
घ. झ. ढ. ध. भ. | ङ. ञ. ग. न. म है :-स्पृष्ट-ईषत्स्पृष्ट-ईषद् विवृत-विवृत और संवृत भेद से । उनमें स्पशा का स्पृष्ट प्रयत्न है। अन्तःस्थों का ईषप्स्पृष्ट प्रयत्न है । उष्म वर्णों का ईषविवृत प्रयत्न है। स्वरों का विवृत प्रयत्न है। ह्रस्व अवर्ण का प्रयोग में संवृत प्रयत्न होता है । किन्तु प्रक्रिया दशा में विवृत ही रहता है : __ बाह्य प्रयत्न ग्यारह प्रकार का होता है, जैसे विवार, संवार, श्वास, नाद, घोष, अघोष, अल्पप्राण, महाप्राण, उदात्त, अनुदात्त और स्वरित । खर प्रत्याहार के वणों के विवार-श्वास-अघोष प्रयत्न होते हैं । हश् प्रत्याहार के वणों के संवार नाद-घोष प्रयत्न होते हैं । वर्गों के प्रथम-तृतीय-पञ्चम वर्ण तथा यण इनका अल्पप्राण प्रयत्न होता है ।
