________________
स्त्रीप्रत्यययाः क्रोडादेर्बह्वचश्च स्वाङ्गान्न ङीष् । 'कल्याणकोडा । प्राकृतिगणोऽयम्। १२६३ नखमुखात् संज्ञायाम् ४ । १ । ५८ । न ङीष । १२६४ पूर्वपदात् सज्ञायामगः ८ । ४ । ३ ।
पूर्वपदस्थानिमित्तात् परस्य नस्य णः स्यात् संज्ञायां न तु गकारव्यवधाने। 'शूर्पणखा । गौरमुखा । संशायां किम्-ताम्रमुखी कन्या ।
१२६५ जातेरस्त्रीविषयादयोपधात् ४ । १ । ६३ ।
जातिवाचि यन्न च स्त्रियां नियतमयोपधं ततः स्त्रियां ङीष् स्यात् । "तटी। वृषली । कठी । बह वृची। जातेः किम्-मुण्डा । अस्त्रीविषयात्किम्
१-कल्याणक्रीडा-'कल्याणी क्रोडा यस्या' इति विग्रह 'समासे स्त्रिया पुवत' इति वद्भावे 'कल्याणक्रोड--' शब्दात् 'स्वाङ्गाच्चे' ति ङीषि प्राप्ते 'न क्रीडादिबह्वचः' इति तनिषेधेऽदन्तत्वात् टापि सवर्णदीधे विभक्तिकाये' 'कल्याणक्रोडा' इति रूपम् । २-शूर्पणखा-'शूर्पवत् नखानि यस्याः' इति विग्रहे समस्तात् 'शूर्पनख' शब्दात 'स्वाङ्गाच्चे' ति डोषि प्राप्ते 'नखमुखात् संज्ञायाम्' इति तनिषेधेऽदन्तस्वात् टापि सवर्णदीघे विभक्तिकार्ये 'पूर्वपदात् संज्ञायामगः' इति नस्य गत्वे विभक्तिकाये' 'शूर्पणखा' इति । ३--जातिलक्षणम् - '(क) प्राकृतिग्रहणा जातिः, (ख) लिङ्गानां च न सर्वभाक् ।
सकृदाख्यातनिर्ग्राह्या, (ग) गोत्रं च , (घ) चरणैः सह ।' ४-तटी-'तट' शब्दाद जातिवाचकादनियतस्रोलिङ्गात् 'जातेरस्त्रीविषयादयोपधात" इति डोषि भसंज्ञायामकारलोपे विभक्तिकाये सपं 'तटी' इति ।
१२६३–नख--मुख-शब्दान्त से संज्ञा में ङीष नहीं होता है।
१२६४-पूर्वपट में स्थित रेफ-षकार से परे नकार को णकार होता है. गकार के व्यवधान में नहीं।
१२६५-नित्य स्त्रीलिङ्ग से भिन्न यकार जिसकी उपधा में नहीं है, ऐसे जातिवाचक शब्द से ङीष होता है।
(वा०-(१) यकारोपध के प्रतिषेध में हव-गवयादि का प्रतिषेध नहीं होता । (२) मत्स्य शब्द के य का लोप होता है की परे रहते ।
