________________
स्लघुसिद्धान्तकौमुद्याम्
६२७ चतुर्थी तदार्थार्थ व लि-हित- सुख- रक्षितैः २ । १ । ३६ । चतुर्थ्यन्तार्थाय यत् तद्वाचिना, अर्थादिभिश्च चतुर्थ्यन्तं वा प्राग्वत् । यूपाय दारु' यूपदारु । (तदर्थेन प्रकृति विकृतिभाव एवेष्टः) तेनेह न रन्धनाय स्थाली । ( अर्थेन नित्यसमा सो विशेष्यलिङ्गता चेति वक्तव्यम् ) द्विजार्थः सूपः । द्विजार्था यवागूः । द्विजार्थं पयः । भूतबलिः । गोहितम् । गोसुखम् । गोरक्षितम् ।
२८ पञ्चमी भयेन २ । १ । ३७ ।
चोराद्वयं चोरभयम् ।
२६] स्तोकान्तिक- दूरार्थ-कृच्छाणि क्तेन २ । १ । ३६ । ६३० पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः ६ । ३ । २ ।
२५८
'ककरणे कृता बहुलम्' इति समासे प्रातिपदिकत्वेन सुपो लुकि पुनः सौ 'हरित्रातः इति सिध्यति ।
१ – यूपदारु -- ' यूप ङ दारु + सु' इत्यलौकिक विग्रहे 'चतुर्थी - तदर्थार्थ... ' इत्यादिना वैकल्पिके समासे प्रातिपद्रिकत्वेन सुपो लुकि समुदायात् पुनः सौ नपुंसकत्वात् सोलुकि सिध्यति रूपं 'युपदारु इति । २ - नात्र स्थाल्या विकृतिभावः (विपरिणामः) । ३ - चोरभयम् 'चोर + ङरि भय सु' इत्यलौकिक विग्रहे 'पञ्चमीभवेन' इति सूत्रेण समासे प्रातिपदिकत्वेन सुपो लुकि समुदायात् पुनः सौ नपुंसकत्वात् सोरनि पूर्वरूपे 'चोरभयम्' इति रूपम् । ४ - क्तेन = क्तप्रत्ययान्तेनेत्यर्थः । ५ – स्तोकादिशब्देभ्यः पञ्चभ्या प्रलुक् उत्तरपदे परतः, 'उत्तरपद' शब्दः समासस्य चरमावयवे रूढः ।
( वा० – कृत् ग्रहण में गति कारकपूर्वक शब्दों का भी ग्रह होता है । ) ६२७ -- चतुर्थ्यन्तार्थ के लिये जो पदार्थ, तद्वाचक शब्द के साथ और अथोंदियों के साथ चतुर्थ्यन्त का समास होता है विकल्प से |
वा०
1
-- (१) तदर्थं से प्रकृति - विकृतिभाव ही लिया जाता है । (२) अर्थ के साथ नित्य समान होता है और विशेष्यलिङ्गता भी होती है । )
६२८ –पञ्चम्यन्स भयवाचक शध्द सुबन्त समर्थ के साथ समस्त होते हैं विकल्प से । ६२६-- स्तोकार्थक और कृच्छ्रप्रकृतिक पञ्चम्यन्त क्तान्तप्रकृतिक के साथ समस्त होता है विकल्प से ।
६३० - स्तोकादि से परे पञ्चमी का अलुक् होता है उत्तरपद परे रहते ।
