Book Title: Karm Vignan Part 04
Author(s): Devendramuni
Publisher: Tarak Guru Jain Granthalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004245/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya devendra muni L karma vijJAna For Personal & Private Use Only wwwsainelibraryalg, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhagavAna zrI mahAvIra kA udAtta cintana/evaM tatva darzana jIva mAtra ke abhyudaya evaM niHzreyasa kA mArga prazasta karatA hai| yahI vaha parama patha hai, jisa para calakara mAnava zAnti aura sukha kI prApti kara sakatA hai| varSoM se merI bhAvanA thI ki bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita adhyAtma evaM tatvacintana ko sarala zailI meM prAmANika dRSTi se jana-jana ke samakSa prastuta kiyA jaay| apane uttarAdhikArI vidvAna cintaka upAcArya devendramuni jI ke samakSa maiMne apanI bhAvanA vyakta kI, taba unhoMne merI bhAvanA ko bar3I zraddhA aura prasannatA ke sAtha grahaNa kiyA, zIghra hI Apane jaina nItizAstra, appA so paramappA, saddhA parama dullahA, jaise gaMbhIra viSayoM para bahuta suMdara sarasa sAhitya praNayana karake merI antara bhAvanA ko sAkAra kiyA, mujhe bar3I prasannatA huii| ____ aba Apane karmavijJAna nAmaka mahatvapUrNa grantha kA sRjana kara jaina sAhityazrI ko zrRMgArita kiyA hai| karmavAda jaise gahana aura atIva vyApaka viSaya para itanA sundara, Agamika tathA vaijJAnikadRSTi se yuktipurassara vivecana una sabake lie upayogI hogA jo AtmA evaM paramAtmA; baMdhana evaM mukti tathA karma aura akarma kI gutthiyAM sulajhAnA cAhate haiN| maine isa grantha ke kucha mukhya-mukhya aMza sune, bahuta sundara lge| mujhe vizvAsa hai, upAcArya zrI devendramuni jI kA yaha vidvattApUrNa grantha jaina sAhitya kI eka mUlyavAna maNi siddha hogii| -AcArya AnandaRSi . For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vijJAna caturtha-bhAga karma siddhAnta para sarvAMgINa vivecana AcArya zrI devendra muni ********* zrI tAraka guru jaina graMthAlaya, udayapura **** For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) zrI tAraka guru jaina graMthAlaya kA 306vAM ratna * karma-vijJAna (caturtha bhAga) || (karma prakRtiyoM kA vivecana) * lekhaka zramaNa saMgha ke tRtIya paTTadhara AcArya zrI devendra muni * sampAdaka | vidvadratna munizrI nemicandra jI 15 * prastAvanA DaoN. kalyANamala loDhA * prathama AvRtti vi. saM. 2050 caitra zukla paMcamI (cAdara mahotsava samAroha) 28 mArca 1993, udayapura * prakAzaka/prApti sthAna zrI tAraka guru jaina graMthAlaya, zAstrI sarkala, udayapura-313001 * mudraNa zrI saMjaya surAnA dvArA kAmadhenu priMTarsa eNDa pablizarsa, e-7, avAgar3ha hAusa, ema.jI. roDa, AgarA-282002, phona 68328 * mUlya | : assI rupayA mAtraH sapata mUlya se bhI kama For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya bola dharma aura karma adhyAtma jagata ke ye do adbhuta zabda haiM, jina para caitanya jagata kI samasta kriyA / pratikriyA AdhArita hai| sAmAnyataH dharma zabda manuSya ke mokSa / mukti kA pratIka hai aura karma zabda baMdhana kA / baMdhana aura mukti kA hI yaha samasta khela hai| prANI/ karmabaddha AtmA pravRtti karatA hai, karma meM pravRtta hotA hai, sukha-duHkha kA anubhava karatA hai, karma se mukta hone ke lie phira dharma kA AcaraNa karatA hai, mukti kI ora kadama bar3hAtA hai| " karmavAda" kA viSaya bahuta gahana gaMbhIra hai, tathApi karma - bandhana se mukta hone ke lie ise jAnanA bhI parama Avazyaka hai| karma siddhAnta ko samajhe binA dharma ko yA mukti mArga ko nahIM samajhA jA sakatA / hameM parama prasannatA hai ki jaina jagata ke mahAna manISI, cintaka / lekhaka AcArya zrI devendra munijI mahArAja ne "karma-vijJAna" nAma se yaha vizAla graMtha likhakara adhyAtmavAdI janatA ke lie mahAna upakAra kiyA hai| yaha virAT graMtha lagabhaga 3000 pRSTha kA hone se hamane pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| prathama bhAga meM karmavAda para dArzanika evaM vaijJAnika carcA hai tathA dUsare bhAga meM puNya-pApa para vistRta vivecana hai| tRtIya bhAga meM Anava evaM saMvara para tarka purassara vivecana hai| pahale hamane tIna bhAga meM hI karma vijJAna graMtha prakAzita karane kI yojanA banAI thii| parantu jyoM jyoM AcAryazrI dvArA inakI sAmagrI prApta hotI gaI tyoM-tyoM lagA ki isakI pUrNatA cAra bhAga meM bhI nahIM, saMbhavataH pAMca bhAga meM ho jaay| isa bhAga meM karma prakRtiyoM kA varNana hai| abhI karma mukti kI prakriyA nirjarA aura sampUrNa karma mukta sthiti mokSa kA vivecana bAkI hai| saMbhavataH vaha paMcama bhAga meM pUrNa ho jaayegaa| karma vijJAna ke dvitIya aura tRtIya bhAga ke prakAzana meM Arthika anudAna udAramanA DA. campAlAla jI desarar3A kA milA, usI taraha isa prakAzana meM bhI dAnavIra DA. campAlAla jI desarar3A, auraMgAbAda kA apUrva yogadAna milA hai jo unakI sAhityika abhiruci tathA AcArya zrI aura upAdhyAya zrI ke prati apAra AsthA kI dyotaka hai| aise tejasvI dharmaniSTha yuvaka suzrAvaka para hameM sAtvika garva hai| hama unake AbhArI haiN| sAtha hI sAhityasevI zrImAn zrIcanda surAnA "sarasa" ne bar3I tatparatA ke sAtha sundara mudraNa va sAja-sajjA yukta prakAzana kara samaya para prastuta kiyA, hama unheM hArdika dhanyavAda dete haiN| AzA hai, pAThaka isa grantha ke svAdhyAya se adhikAdhika lAbhAnvita hoNge| cunnIlAla dharmAvata koSAdhyakSa zrI tAraka guru jaina graMthAlaya (3) For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka prakAzana meM viziSTa sahayogI zrImAna DaoN. campAlAla jI desarar3A sabhI prANI jIvana jIte haiM, parantu jInA unhIM kA sArthaka hai jo apane jIvana meM, paropakAra, dharmAcaraNa karate hue sabhI ke lie sukha aura maMgalakArI kartavya karate hoN| auraMgAbAda nivAsI DaoN. zrI campAlAla jI desaraDA evaM sau. prabhAdevI kA jIvana aisA hI sevAbhAvI paropakArI jIvana hai| zrIyuta campAlAla jI ke jIvana meM joza aura hoza donoM hI haiN| apane puruSArtha aura pratibhA ke bala para unhoMne vipula lakSmI bhI kamAI aura usakA jana-jana ke kalyANa hetu sadupayoga kiyaa| Apa meM dhArmika evaM sAMskRtika abhiruci hai| samAjahita evaM lokahita kI pravRttiyoM meM udAratA pUrvaka dAna dete haiN| apane svArtha va sukha-bhoga meM to lAkhoM loga kharca karate haiM parantu dharma evaM samAja ke hita meM kharca karane vAle virale hote haiN| Apa unhIM virale satpuruSoM meM haiN| . Apake pUjya pitA zrI phUlacanda jI sAhaba tathA mAtezvarI harakUbAI ke dhArmika saMskAra Apake jIvana meM pallavita hue| Apa prArambha se hI medhAvI chAtra rhe| pratibhA kI tejasvitA aura dRr3ha adhyavasAya ke kAraNa dhAtuzAstra meM (Metallurgical Engineering) pI. eca. DI. kI upAdhi prApta kii| ___ApakA pANigrahaNa pUnA nivAsI zrImAna motIlAla jI nAhara kI suputrI a. sau. prabhAdevI ke sAtha sampanna huaa| sau. prabhAdevI dharmaparAyaNa, sevAbhAvI mahilA hai| jaina AgamoM meM dharmapatnI ko "dhammasahAyA" vizeSaNa diyA hai vaha Apake jIvana meM caritArtha hotA hai| Apake suputra haiM-zrI zekhara / vaha bhI pitA kI bhA~ti tejasvI pratibhAzAlI haiN| abhI injiniyariMga parIkSA samuttIrNa kI hai| zekhara jI kI dharmapatnI sau. sunItA devI tathA suputra zrI kizora kumAra evaM madhura haiN| zrI zekhara jI bhI dharma evaM samAja sevA meM bhAga lete haiM, tathA udAratA pUrvaka sahayoga pradAna karate haiN| zrI campAlAla jI kI do suputriyA~ haiM-kumArI sapanA aura kumArI shilpaa| Apa aneka sevAbhAvI sAmAjika saMsthAoM ke ucca padoM para AsIna haiN| dakSiNakesarI munizrI mizrIlAla jI mahArAja homyopaithika meDikala kAleja, guru gaNeza nagara, auraMgAbAda ke Apa sekreTarI haiN| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama gurubhakta DA. campAlAla jI phUlacanda jI desaraDA dharmazIlA sau. prabhA devI campAlAla jI desarar3A Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ san 1988 meM zraddheya upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja evaM AcArya zrI devendra muni jI mahArAja ahamadanagara varSAvAsa sampanna kara auraMgAbAda padhAre, taba ApakA. AcAryazrI se samparka huaa| AcAryazrI ke sAhitya ke prati ApakI vizeSa abhiruci jAgrata huii| karma-vijJAna pustaka ke cAra bhAgoM ke prakAzana meM ApazrI ne viziSTa anudAna pradAna kiyA hai| anya aneka prakAzanoM meM bhI ApazrI ne mukta hRdaya se anudAna pradAna kiyA hai| ApakI bhAvanA hai, ghara-ghara meM satsAhitya kA pracAra ho, dharma evaM nIti ke sadvicAroM se pratyeka pAThaka kA jIvana mahakatA rhe| ApakI udAratA aura sAhityika suruci prazaMsanIya hI nahIM anukaraNIya bhI hai| Apake vyAvasAyika pratiSThAna nimna haiN| Alloy Castings Parason Enterprises Parason Machinary (India) Pvt. Ltd Sunmoon Sleeves Pvt. Ltd. ApakA patA hai : . campAlAla zekhara kumAra desarar3A 'anukRpA' 28, vyaMkaTezanagara, jAlanA roDa, auraMgAbAda-431001 phona : 28944, 26156, 26546 cunnIlAla dharmAvata koSAdhyakSa zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakIya aneka praznoM kA eka uttara : karma-vijJAna saMsAra kI vicitra sthitiyoM ko dekhakara mana meM eka kutUhala jagatA hai| saMsAra meM itanI vibhinnatA/itanI vicitratA kyoM hai ? prakRti ke anya aMgoM ko chor3a deveM, sirpha manuSya jAti para hI vicAra kareM to hama dekheMge, bhArata ke 88 karor3a manuSyoM meM koI bhI do manuSya eka samAna nahIM milte| unakI AkRti meM bheda hai, prakRti meM bheda hai| kRti, mati, gati aura saMskRti meM bhI bheda hai ? vicAra aura bhAvanA meM bheda hai| taba prazna uThatA hai, Akhira yaha bheda yA antara kyoM hai ? kisane kiyA hai ? isakA kAraNa kyA hai ? prakRtijanya antara yA bheda ke kAraNoM para vaijJAnikoM ne bar3I sUkSmatA aura vyApakatA se vicAra kiyA hai aura unhoMne eka kAraNa khoja nikAlA - heriDiTI(Heredity) vaMzAnukrama / vaijJAnikoM kA kahanA hai- hamArA zarIra kozikAoM dvArA nirmita hai| eka kozikA ( eka sela) kitanA choTA hotA hai, isa viSaya meM vijJAna kI khoja hai-eka pina kI noka para Tike itane sthAna para lAkhoM lAkha kozikAeM haiN| kozikAeM itanI sUkSma haiN| una sUkSma kozikAoM meM jIvana rasa hai / usa jIvana rasa meM jIvakendra - nyUklIyasa (Nucleus) hai| jIva kendra meM kromosoma (Chromosomes ) guNasUtra vidyamAna haiN| unameM jIna (jInsa - Genes) haiN| jIna meM saMskAra sUtra haiN| ye jIna (Genes) hI santAna meM mAtA-pitA ke saMskAroM ke vAhaka yA uttarAdhikArI hote haiN| eka jIna jo bahuta hI sUkSma hotA hai, usameM chaha lAkha saMskAra sUtra aMkita hote haiN| ina saMskAra sUtroM ke kAraNa hI manuSya kI AkRti, prakRti, bhAvanA aura vyavahAra meM antara AtA hai| isa vaMzAnukrama vijJAna (jIna sisTamolojI) kA Aja bahuta vikAsa ho cukA hai| yadyapi vaMzAnukrama ke kAraNa antara kI bAta prAcIna Ayurveda evaM jaina AgamoM meM bhI upalabdha hai| Ayurveda ke anusAra paitRka guNa arthAt mAtA-pitA ke saMskAragata guNa santAna meM saMkramita hote haiN| bhagavAna mahAvIra ne bhI bhagavatI tathA sthAnAMga sUtra meM jIna ko mAtR aMga-pitR aMga ke rUpa meM nirUpita kiyA hai| isalie Adhunika vijJAna kI vaMzAnukrama-vijJAna kI khoja koI naI bAta nahIM hai| mAravAr3I bhASA kA eka dUhA prasiddha hai bApa jiso beTo, chAlI jiso TeTo, ghar3e jisI ThikarI, mAM jisI dIkarI / yaha nizcita hai ki mAtA-pitA ke saMskAra santAna meM saMkramita hote haiM, aura ve mAnava vyaktitva ke mUla ghaTaka hote haiN| parantu dekhA jAtA hai, eka hI mAtA-pitA kI do (6) For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) santAna - eka samAna vAtAvaraNa meM, eka samAna paryAvaraNa meM palane para, eka samAna saMskAra aura zikSA kI vyavasthA hone para bhI - donoM meM bahuta sI asamAnatAe~ rahatI haiN| eka samAna jInsa hone para bhI donoM ke vikAsa meM, vyavahAra meM, buddhi aura AcaraNa meM bheda milatA hai| eka anapar3ha mAtA-pitA kA beTA prakhara buddhimAna aura eka Darapoka kAyara mAtA-pitA kI santAna atyanta sAhasI, vIra, zaktizAlI nikala jAtI hai| buddhimAna mAtA-pitA kI santAna mUrkha tathA vIra kula kI santAna kAyara nikala jAtI hai| sage do bhAiyoM meM se eka kA svara madhura hai, karNapriya hai| dUsare kA karkaza hai| eka catura cAlAka vakIla hai, to dUsarA atyanta zAntipriya, satyavAdI hai| aisA kyoM hai ? vaMzAnukrama vijJAna ke pAsa ina praznoM kA Aja bhI koI uttara nahIM hai| manovijJAna bhI yahAM mauna hai| eka sImA taka jInsa kA antara samajha meM A sakatA hai| parantu jInsa meM yaha antara paidA karane vAlA kauna hai ? vijJAna vahAM para mauna rahatA hai, taba hama karma siddhAnta kI ora bar3hate haiN| karma jIna se bhI atyanta sUkSma sUkSmatara hai| aura jIna kI taraha pratyeka prANadhArI ke sAtha saMpRkta hai| ataH jaba hama socate haiM ki vyakti-vyakti meM jo bheda hai, antara hai, usakA mUla kAraNa kyA hai ? to karma zabda meM isakA uttara milatA hai| gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA- ina prANiyoM meM paraspara itanA vibheda kyoM hai ? to bhagavAna mahAvIra ne itanA spaSTa aura saTIka uttara diyA- " goyamA ! kammao NaM vibhattI bhAvaM jaNayai !" he gautama ! karma ke kAraNa yaha bheda hai ? "karma" hI pratyeka prANI ke vyaktitva kA ghaTaka hai| vipAka sUtra' meM varNana AtA hai| indrabhUti gautama mRgAputra ( mRgAloDhA ) ko dekhane ke lie gye| vaha vijaya kSatriya rAjA kI rAnI mRgAdevI kI kukSi se janmA thaa| rAnI kI anya santAneM bahuta sundara aura darzanIya thIM, parantu mRgAloDhA eka patthara ke golamaTola AkAra kA loDhA jaisA thaa| na AdamI, na patthara ! usakA mukhadvAra aura maladvAra eka hI thaa| usake zarIra se itanI bhayaMkara badabU AtI thI ki koI usake pAsa khar3A bhI nahIM raha sakatA thaa| yaha vicitra aura atyanta karuNAjanaka sthiti dekhakara gautama jaise jJAnI bhI dravita ho gaye / gautama ne bhagavAna ke pAsa Akara pUchAbhante ! rAjagharAne meM janmA yaha prANI itanA dAruNa / asahya duHkha kyoM bhoga rahA hai ? bhagavAna ne uttara diyA- gautama ! Aja yaha itanA kaSTa kyoM pA rahA hai, isakA uttara pAne ke lie vartamAna ko nahIM, atIta ko dekho| pUrvajanma meM usane kyA-kyA karma kiye haiM? una karmoM para vicAra karo to tumheM samAdhAna milegA, ki ise duHkha dene vAlA koI anya nahIM, isI ke svakRta karma haiN| 1. prathama adhyayana For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) __ jaina darzana karma vijJAna ke sahAre sUkSma samAdhAna taka pahu~cA hai| prANI ke eka yA do janma taka nahIM, kiMtu saiMkar3oM hajAroM pUrvajanmoM taka karma saMskAroM ko khojatA rahA hai aura usa vijJAna ke AdhAra para usakI hara gati-mati kA samAdhAna bhI diyA gayA jaina dharma kA karma vijJAna itanA sUkSma aura itanA saTIka hai, itanA tarkasaMgata aura vyAvahArika hai ki yaha siddhAnta agara vijJAna ke hAtha meM pahuMca gayA hotA to. Aja vaha mAnava jIvana kI aneka gUr3ha paheliyAM sulajhA detA aura saMsAra ko "karma" ke baMdha aura pariNAma (phala) se avagata karAkara zAyada use itane ghora durAcAra se kucha hada taka roka bhI sakatA thaa| jisa dharma aura adhyAtma ke pAsa karma-siddhAnta jaisA vijJAna hai, usake pAsa prayoga, paryavekSaNa, anusandhAna jaise vikasita sAdhana nahIM haiN| isalie karma-vijJAna Aja sirpha dhArmika siddhAnta banakara raha gayA hai| __ maiMne bacapana se hI karma zAstra ko par3hA hai| aneka guru gaMbhIra graMthoM kA parizIlana bhI kiyA hai| jaina dharma kI sacelaka tathA acelaka paramparA meM karma siddhAnta para bahuta hI sUkSma, bahuta hI gaharAI se cintana-manana aura adhyAtma anubhava kiyA gayA hai aura manuSya jIvana kI pratyeka samasyA ko karma-vijJAna kI dRSTi se dekhakara usakA tarka-saMgata samAdhAna bhI diyA gayA hai| agara hama karma-sAhitya ko par3heMge to apanI hara samasyA kA samAdhAna svayaM khojane meM kuzala ho jaayeNge| - prAyaH hama apane sukha-duHkha kA doSa paristhitiyoM ke matthe mar3ha dete haiM, yA kisI dUsare ke gale bAMdhakara use kosate haiM, gAliyAM dete haiM aura mana meM krodha, roSa, dveSa, anutApa, pazcAttApa, moha aura mamatva se saMtrasta hote rahate haiN| karma-vijJAna hameM isa saMkaTa se ubAratA hai vaha eka hI sazakta aura sampUrNa samAdhAna detA hai-atta kaDe dukkhe ! No prkdde| tumheM jo duHkha haiM, cintAeM, tanAva haiM, saMkaTa aura saMtrAsa ke kAraNa haiM ve kisI dUsare ke khar3e kiye hue nahIM, unakA kAraNa tumhArI apanI hI bhAvanAeM, pravRttiyAM aura vRttiyAM rahI haiN| tuma sirpha vartamAna ko dekhate ho isalie duHkhI ho, atIta meM jhAMkane kI ceSTA karo, ina duHkhoM kA kAraNa samajha meM A jaayegaa| duHkha kA kAraNa samajha meM Ane para usakA nivAraNa bhI kiyA jA skegaa| isa prakAra karma-siddhAnta hameM bAhara se bhItara, vartamAna se atIta meM le jAtA hai| antarmukhI banAtA hai| apane duHkhasukha kI jimmedArI svayaM para DAlatA hai aura svayaM hI use samAdhAna karane kA mArga batAtA hai| usake phala yA pariNAma bhugatane ke samaya zAnta aura saMtulita rahanA sikhAtA hai| karma-vijJAna pustaka ke pichale tIna bhAgoM meM maiMne karma ke svarUpa, karma kA astitva, karma kA AtmA ke sAtha sambandha, zubhakarma-puNya, azubhakarma-pApa, karma kA For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamana-Asava, karma nirodha-saMvara tattvoM para bahuta hI vistAra pUrvaka prakAza DAlA hai| prAcIna dharma granthoM ke alAvA, vaMzAnukrama vijJAna, manovijJAna, parAmanovijJAna Adi Adhunika vijJAna ke anusaMdhAna, prayoga Adi kA bhI sahArA lekara karma-siddhAnta kI vAstavikatA aura vyApakatA para carcA kI hai| aneka prAcIna, arvAcIna aura Adhunika udAharaNa tathA ghaTanAeM dekara bhI karma kI sattA aura karmaphala kI sArthakatA batAne kA prayAsa kiyA hai| jina pAThakoM ne ve tIna bhAga par3he haiM, unheM karma siddhAnta kI kAphI naI jAnakArI milI hogI, aisA mujhe vizvAsa hai| yaha cauthA bhAga, karmabandha kI prakriyA aura usake svabhAva-prakRti ke viSaya para vistRta prakAza DAlatA hai| karmabandha ke kAraNoM para bhI isameM carcA hai| aura kaunasA karma kyA phala detA hai| kisa karma kI kyA prakRti hai, kitanI sthiti hai, kisa prakAra kA usakA vipAka hotA hai| manda aura tIvra bhAvoM ke kAraNa eka hI karma kisa prakAra bhinna-bhinna phala detA hai| Adi viSayoM para bhI vivecana kiyA hai| vAstava meM maiM una sabhI pAThakoM se anurodha karatA hU~ jinhoMne pUrva ke tIna bhAga par3he haiM yA nahIM par3he haiM, ve isa bhAga ko jarUra pddh'eN| kisa prakAra kI pravRtti se kauna sA karma baMdhatA hai, aura usakA kyA. phala, kaise udaya meM AtA hai| isa saMpUrNa karma prakriyA kA vivecana isa bhAga meM par3hakara unheM karma kI vaijJAnikatA para, isakI akATya aura anivArya sattA para avazya vizvAsa hogA aura azubhakarma se virata rahakara zubha karma meM pravRtta hone kI preraNA bhI milegii| aisA vizvAsapUrvaka kaha sakatA huuN| . isa prAsaMgika prAkkathana ke sAtha hI Aja maiM apane adhyAtma netA, zramaNa saMgha ke mahAna AcArya rASTrasanta mahAmahima sva. zrI Ananda RSi jI mahArAja kA puNya smaraNa karatA hU~ jinhoMne mujhe zramaNa saMgha kA dAyitva sauMpane ke sAtha hI yaha AzIrvAda diyA thA ki-"apane svAdhyAya, dhyAna aura zrutArAdhanA kI vRddhi ke sAtha hI zramaNa saMgha meM AcAra kuzalatA, cAritraniSThA, pApa-bhIrutA aura paraspara ekarUpatA baDhatI rahe-isa dizA meM sadA prayatnazIla rhnaa| maiM unake AzIrvAda ko zramaNa jIvana kA varadAna samajhatA huA unake vacanoM ko sArthaka karane kI apekSA karatA hU~. caturvidha zrI saMgha se| / - mere parama upakArI pUjya gurudeva upAdhyAya zrI puSkaramunijI mahArAja kA ina dinoM meM svAsthya anukUla nahIM rahane se yadyapi maiM sudara pradezoM meM vihAra nahIM kara sakA, yaha bahuta se vyaktiyoM kI zikAyata bhI hai, parantu saMgha sevA ke sAtha-sAtha guru-sevA karanA bhI merA eka dharma hai, maiM saMgha-sevA aura guru-sevA meM sAmaMjasya sthApita karane kI dizA meM aharniza prayalazIla huuN| 5. karma-vijJAna jaise vizAla graMtha ke sampAdana meM hamAre zramaNa saMghIya vidvad manISI munizrI nemicandrajI mahArAja kA AtmIya sahayoga prApta huA hai| mujhe saMghIya kAryoM meM atyadhika vyasta rahane ke kAraNa samayAbhAva rahA para mere sneha sadbhAvanA pUrNa anugraha For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) se utprerita hokara muni zrI ne apanA anamola samaya nikAlakara yaha kaThina kArya sampanna kiyA tadartha ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| unakA yaha sahayoga cirasmaraNIya rahegA aura prabuddha pAThakoM ke lie bhI upayogI hogaa| maiM unake AtmIya bhAva ke prati hRdaya se kRtajJa huuN| isa lekhana-sampAdana meM jina graMthoM kA adhyayana kara maiMne unake vicAra va bhAva grahaNa kiye haiM, maiM una sabhI graMthakAroM/vidvAnoM kA hRdaya se kRtajJa huuN| . . grantha kI vidvattApUrNa prastAvanA DA. kalyANamalajI lor3hA (pUrva kulapati jodhapura vizvavidyAlaya) ne likhI hai| unakA vaiduSya aura saumanasya hama sabake lie hI pramoda kA viSaya hai| pustaka ke zuddha evaM sundara mudraNa ke lie zrIyuta zrIcanda surAnA kA sahayoga tathA isake prakAzana kArya meM parama gurubhakta udAramanA dAnavIra DA. campAlAlajI desarar3A kI anukaraNIya sAhityika ruci bhI abhinandanIya hai| jisake kAraNa prastuta grantha zIghra prakAzita ho sakA hai| maiM punaH pAThakoM se anurodha karatA hU~ ki jaina dharma ke isa vizvavijayI karma-siddhAnta ko ve samajheM aura jIvana kI pratyeka samasyA kA zAntipUrNa samAdhAna prApta kreN| samatA, saralatA, saumyatA kA jana-jana meM saMcAra ho, yahI maMgala manISA AcArya devendra muni For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA karma vijJAna : eka apratima upalabdhi pro. kalyANamala lor3hA (pUrva kulapati jodhapura vizvavidyAlaya) AcArya devendra muni jI kA vRhat grantha "karma-vijJAna"(cAra bhAgoM meM prakAzita) eka apratima upalabdhi hai| usake lie likhanA kartavya se adhika mere lie maMgalaprada hai| jaina vAGmaya meM hI nahIM, samUce bhAratIya vAGmaya meM aisI prakalpanA dikhAI nahIM detii| maiM ise jaina karma tattva kA "vizvakoSa" hI kahanA caahuuNgaa| yoM to saMsAra ke sabhI dArzanikoM, tattvajJoM aura cintakoM ne karma kI vizada vyAkhyA-vivecanA kI haidarzana hI kyoM manovijJAna aura parAvijJAna meM bhI yaha vicAraNIya aura mahattvapUrNa viSaya bana gayA hai| bhAratIya manISiyoM ne karma para jitanA gahana, gaMbhIra aura samagrataH vivecana kiyA hai, utanA anyatra nahIM miltaa| koI aisA dharma, darzana va jJAna-vijJAna nahIM hai, jisameM karma tattva kI vyAkhyA na kI gaI ho| punarjanma ko mAnane vAloM kI to yaha AdhArabhUmi hI hai| AvAgamana meM vizvAsa na karane vAle vicArakoM ne bhI isakI vyAkhyA kI hai, cAhe vaha bhinna stara kI kyoM na ho| jaina dharma-darzana to karma siddhAnta para hI AdhRta hai| : AcArya devendra muni jI kA vaiduSya sarvavidita hai| ve prajJA-puruSa haiN| prajJA viveka ke lie tapa, zraddhA, smRti, samAdhi Avazyaka hai| muNDakopaniSada kahatA hai-"tapaH zraddheye yupavasantyaraNye (1-3-11)" satya kI sAdhanA zraddhA aura tapa ke dvArA saMbhava hai| yahI yoga kI madhumatI bhUmikA hai| AcAryapravara meM jJAna, darzana aura cAritra kI durlabha triveNI hai| vastutaH ve jJAna yogI haiM aura jaisA ki zrIkRSNa ne gItA meM kahA hai "nahi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate (4-30)" jJAna se hI samasta karmoM kA kSaya hotA hai "jJAnAgni sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA (vahI-4-37)" jJAna hI darzana aura cAritra kI nirmANa bhUmi hai| jaina mAnyatA meM zramaNa ke lie kahA gayA hai "jhANAjjhayaNaM mukkhaM jai dhamma (rayaNasAra)" dhyAna aura adhyayana sAdhu kA mukhya dharma hai| AcArya haribhadra ne dazavaikAlika sUtra meM zramaNa kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki tapaHsAdhanA se mukti lAbha karane vAle hI zramaNa kahalAte haiM "zrAmyatIti zramaNA tpsyntiityrthH"| AcAryazrI kI jJAnaniSThA, tapa-sAdhanA va darzana aura cAritra kI utkRSTatA ne unheM jaina samAja meM atyaMta preraka aura prabhAvI banA diyA hai| unakA vyaktitva vinamratA, saralatA, zucitA aura saMyama kI maMjUSA hai, to unakA kRtitva apratima pratibhA aura vidvattA kA ralakoza / pramANa, parimANa aura pariNAma tInoM dRSTiyoM se ve AcArya haiN| yahI kAraNa (11) For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) hai ki unhoMne tIna sau ke lagabhaga granthoM kI racanA kI hai, jisake lie prasiddha vidvAna dalasukha mAlavaNiyA ne bhI unakI prazasti kii| ye grantha guNAtmaka aura dhanAtmaka donoM dRSTiyoM se prabhUta jJAnavardhaka haiN| yahA~ unakI sUcI denA apekSita nahIM kyoMki vaha loka vidita haiN| prastuta graMtha karma-vijJAna unake maulika, gaMbhIra aura viveka saMgati kA anupama graMtha hai, jisameM unhoMne jaina dharmAnusAra karma siddhAnta kI tAttvika, vaijJAnika aura prAmANika prastuti, vRhat pariprekSya meM, tulanAtmaka dharAtala para kI hai| grantha kI viSaya sUcI hI yaha svataH siddha kara degii| prathama khaNDa meM karma kA astitva, karmavAda kA aitihAsika paryAlocana, karma kA virATa svarUpa (kula pRSTha 607) mukhya viSaya haiM, jinake antargata vibhinna rUpoM meM karmavAda kA vivecana kiyA gayA hai| dvitIya khaNDa meM karma-vijJAna kI upayogitA aura vizeSatA para (535 pRSThoM meM) samIkSA kI gaI hai| tRtIya khaNDa meM Asrava aura saMvara kI (500 pRSThoM meM) vyAkhyA kI gaI hai| caturtha khaNDa meM karmabandha ke vibhinna rUpoM para (500) pRSThoM meM prakAza DAlA hai| isa prakAra saMpUrNa racanA 2000 pRSThoM meM karmavijJAna kI vRhattama prakAzikA bana gaI hai| jaisA ki maiMne Upara kahA ki isakI upAdeyatA kevala pRSTha parimANa kI dRSTi se hI nahIM hai, balki pramANa aura pariNAma kI siddhi se hai| jisa prakAra samudra kI atala gaharAI vAyuyAna se nahIM mApI jAtI, usakA to patA kuzala va anubhavI gotAkhora hI lagA sakate haiM, usI prakAra karmavAda kI atala gaharAI apratima pratibhA saMpanna vidvAna hI mApa sakate haiN| AcArya devendra muni jI ne yaha aitihAsika kArya kiyA jo sarvasulabha aura yugAntarakArI bana gayA hai| yaha unakI kSamatA va siddhi-sampannatA kA sAkSya hai| karma zabda "kR" dhAtu se banA hai, jisakA artha hai vyApAra, halacala / karma ke do artha mAne gaye haiM, vaha kratvartha aura puruSArtha kA paryAya hai? kahA gayA hai ki "karmaNA badhyate jntuH|" karma se prANimAtra baMdhA hai, karma kI pracalita paribhASA hai-"yakriyate tat karman" karoti nikhila-kriyA vAcakatvAt kartavyAya rairyat sAdhyate tadityartha,-ataeva kriyA sAdhya krm|" punaH "kriyate phalArthibhiriti karma dharmAdharmAtmaka bIjAMkuravat pravAha ruupennaadi|" AcAryoM ne kartavya ko bhI karma kA paryAya ginA hai| mahApurANa ke anusAra "vidhi sRSTA vidhAtA daiva karma puraakRtm'| Izvare racetI paryAya karma vedhasa (437) vidhi, sRSTA, vidhAtA, deva, purAtama, Izvara ye karma rUpI brahma paryAya haiN| yAskAcArya ke mata meM "karmakasmAt kriyate iti" (nirukta 3-1-1) arthAt jo kiyA jAtA hai, vahI karma hai| isa prakAra karma kA vyutpattilabhya artha atyanta vyApaka hai| prANimAtra kI pratyeka kriyA karma se abhihita hai| yoga-vAsiSTha ne karma kI paribhASA isa prakAra kI hai "spandanazIlatA hI kartA kA dharma hai, usakI kalpanA zakti hI spandana kriyA se karma banatI hai; arthAt kriyA aura usakA phala donoM kA sammilita rUpa karma hai|" phala ke binA karma nahIM ho sakatA "spandaphalaM For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) tadA karmetyudAhRtA (96-21 ) " / yoga vAsiSTha ne karma kA sambandha vAsanA se batAyA hai, "sarvanti vAsanA bhAve prayAntyaphalatAM kriyA ( vahI ) " / antaHkaraNa, jJAnendriya, karmendriya aura prANa ina saba kI jo niyata kriyA ho rahI hai, jisameM usakI avasthAntaratA hotI hai-vahI karma hai| yaha kriyA do prakAra kI hai - ceSTA svataMtratApUrvaka evaM aviditabhAva se vyakti karaNoM ke adhIna hokara karatA hai| karmatattva kA pratipAdya viSaya hai ki karmoM kI kriyAnviti kA prayojana kyA hai ? aura usameM vyakti kA kartRtva kisa sImA taka nihita hai ? karma tattva se hama zarIra aura Antara vikAra ke mUla kAraNa ko jAna pAte haiM aura unakA sApekSa rUpa bhI samajha lete haiM, isake mUla meM kAraNa-karma niyama kA pramANa kisa rUpa meM virAjamAna hai ? karmavAda ina niyamoM ko pramANita karatA hai| ataeva usameM andha-vizvAsa evaM kore bhAgyavAda kA sthAna nahIM hai| karmavAda pratiSThita vijJAna hai| DA. pANDuraMga kANe ke anusAra " isa siddhAnta ne sahasroM varSoM taka athavA kama se kama upaniSadoM ke kAla se saMpUrNa bhAratIya cintana evaM sabhI hinduoM, jainoM evaM bauddhoM ko prabhAvita kara rakhA hai, ' yahI nahIM " punaH zarIra dhAraNa para pazcima meM aba taka eka bRhat sAhitya kI racanA ho cukI hai / ( dharma zAstra kA itihAsa-khaNDa 4- adhyAya 35) / " vastutaH karma-vijJAna kA anyonyAzrita sambandha punarjanma kI avadhAraNA se hai aura bhAratIya manISA ne isakA sarvAGgINa vivecana va adhyayana kiyA hai| . 27 ....... * hama karmavAda kA vikAsa-krama dekheM / prAcInatama vaidika cintana kI pramukha rUpa se tIna avasthAeM thIM - - prathama avasthA maMtroM ke sAkSAtkAra aura unake dvArA Atmasiddhi, dvitIya paramparA thI RSiyoM ke jIvana se preraNA prApta kara jIvana ko vaiyaktika aura loka dharAtala para Adarza evaM naitika avadhAraNAoM se pUrNa karanA / isa avadhAraNA meM sRSTi ke sabhI vyApAroM kI eka akhaNDa sUtrAtmakatA kA niyojana thA, tatra ko moha: kaH zokaH ekatvamanupazyataH (yajurveda 40 - 7 ) kI dhAraNA ne prANi mAtra meM ekAtmadarzana se bAhya aura Antarika jIvana jagata meM avirodhaparaka aikya sthApita kiyA / tRtIya paraMmparA karmakANDa aura yAjJika saMskRti kI thI, jisakA pradhAna upastambha yajurveda thaa| yajurveda ke prathama adhyAya ke prathama (5) maMtra meM paramAtmA se zreSTha karma ke prati prerita karane kI prArthanA hai "iSe tvorje tyA vA yavamya devovaH savitA prAparyutu zreSThatamAya karmaNa ApyAyadhva" punaH 40/2 meM isI veda kI RcA hai " kurvanneveha karmANi jijIviSecchataM kSamAH " / sAmaveda kI RcAoM meM bhI karma sampAdana aura yajJAnuSThAna kA vivaraNa hai (4-2-10) para yajurveda hI karmakANDa kA pratipAdana karatA hai / yoM to Rgveda meM bhI 'karma' zabda cAlIsa bAra prayukta huA hai aura DaoN. kANe ke anusAra vahAM usakA artha "parAkrama" aura kucha sthAnoM para " dhArmika kRtya" hai, yajJa, dAna Adi (draSTavya - RcAeM 1, 61, 13, 1, 62, 6, 1, 131, 1) / For Personal & Private Use Only * Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) DaoN. maMgaladeva zAstrI ke abhimata meM deva-pUjA, stuti-prArthanA hI yajJa athavA vaidika karmakANDa kA prAraMbhika svarUpa thA / isa sambandha meM Rgveda kI yaha RcA ullekhanIya hai "tAmirvahainaM sukRtAM utlokam" (10.16.4) arthAt mRtaka ko usa loka meM le jAyeM jahAM acche karma vAle haiN| "sukRtAMlokam" anyatra bhI prayukta huA hai| isI prakAra Rgveda kI eka aura RcA (1.31.8) meM batAyA gayA hai ki he agni ! hameM eka aisA putra do, jisase hama karma (yajJa) kara skeN| sAyaNa ne isa RcA kI "prApnuyAma vayaM karma yajJa" vyAkhyA kI hai (bhAratIya saMskRti kA vikaas)| brAhmaNa granthoM meM karma zabda kA prayoga prAyaH yajJa ke artha meM hI kiyA gayA hai| zatapatha brAhmaNa spaSTa kahatA hai "yajJo vai karma" aura "yajJo vai zreSThatama krm"| anyatra vIrya vai karma (draSTavya 1.1.2.1, 1.7.1.5, 7.5.1.25) / isI brAhmaNa meM karmAnusAra phala kI prApti kahI hai.'tatkarma kurute yatkarma kurute tadabhi sarpadyuta iti (14. 7. 2. 7) / aitareya brAhmaNa meM sAyaNa ne karma kA abhipreta "somayAga" se liyA hai (1-4) / taittirIya brAhmaNa meM yo brahmaNA karmaNA deSTi devAH (3, 7, 6, 5) kahakara karma, jJAna, tapa, dAna, Adi artha kiyA hai| yaha brAhmaNa kahatA hai ki bahati havai vahnidhuro yAsu yujyate (6. 1. 8) karmazIla vyakti jisa kAma ko hAtha meM letA hai, use pUrA karatA hai| isa brAhmaNa kA prasiddha gIta "caraiveti" puruSArtha kA dyotaka hai| (7-15) / karmazIlatA kA sambandha puruSArtha se hai| matsyapurANa meM kahA gayA hai ki karma hI jIvana ko pratiSThA detA hai| yayAti ne yahAM taka kahA ki vaha vastu nahIM cAhie, jisake lie maiMne karma na kiyA ho| isake pahale ki hama upaniSad, rAmAyaNa, mahAbhArata meM karmavAda kA avalokana kareM, vaidika karmakANDa ke adhopatana para bhI vicAra karanA apekSita hai, kyoMki isa adhopatana va avanati kA kAraNa yajJa dhAraNA kI heya va apakRta ho gayI thii| brAhmaNa granthoM meM hI isa avanati kA ullekha milatA hai| hama punaH aitareya brAhmaNa ko leN| vaha kahatA hai "yajJa ke vAstavika svarUpa ko na jAnakara anadhikArI, lobhI, luTere, Rtvija, zraddhAlu, yajamAnoM ko lUTane lage (11) / isI brAhmaNa meM yaha bhI AyA hai ki Rtvija bhaya, lobha aura anAcAra ke vazIbhUta yajJa karAne lage the (3-46) / yaha bhI batAyA gayA hai ki Rtvija yajamAna kA prANa bhI le sakatA hai| "yaM kAmayate prANanainaM vyargha vAyavyamasya lubdhaM zaM sedRcaM / vA padaM vAtI yAnte naivaM tallubdhaM prANe naivainaM tadabyarca yatIti // (3.3) isa prakAra yajJa yuga AryoM ke lie eka vibhISikA bana gayA aura isase yajJa virodhI vAtAvaraNa janmA, jisakI pariNati zramaNa saMskRti meM huii| zramaNa saMskRti ne yajJa paramparA va hiMsA kA virodha karanA apanA prathama kartavya smjhaa| cArvAka ne bhI yajJa kA virodha kiyaa| paravartIkAla meM karma siddhAnta ne nayA rUpa dhAraNa kara liyA, For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) jisa para hama pIche. vicAra kreNge| yAjJika saMskRti ne karma kI vicAra saraNi ko hAsyAspada bnaayaa| brAhmaNa granthoM meM sAmAnya bAtoM ko lekara anekAneka prAyazcitta karanA Avazyaka ginA gyaa| yahAM taka ADambara bar3hA ki zatru senA ko eka abhimaMtrita tRNa se harAyA jA sakatA hai ( aitareya brAhmaNa 3 - 22 ) / isa apakarSa kA kAraNa aniyaMtrita purohitavAda thaa| vidvAnoM kI yaha dhAraNA hai ki yAjJika prathA nirantara jaTila hotI gii| yaha mAnA jAne lagA ki "yAjJika ke pAsa pratyeka kAmanA pUrti kI karmakANDIya pur3iyA vartamAna rahatI thI" (bhAratIya saMskRti kA vikAsa-maMgaladeva zAstrI- pRSTha 167) / yaha saMpUrNa paramparA brAhmaNavAda ke ekAdhikAra meM pariNata ho gayI / dakSiNA ke sAtha-sAtha bali hetu lAe gae pazuoM ke aMgoM ke vitaraNa kI paddhati bhI nirdhArita huii| "na rajataM dadyAd barhirSi purAsya saMvatsarAda gRhe rudantI tizruteH " - ( taittirIya saMhitA 1-51) dakSiNA meM cAMdI na dene vAle ke ghara meM, eka varSa meM hI rudana hogaa| Rtvija ko "dakSiNA - krIta" samajhA jAne lagA- "yaM yajamAnena krItAH karttAra RtvijaH " - mantra kI arthavattA bhI samApta ho gyii| ina saba kA duSpariNAma thA jAtIya patana ke sAtha-sAtha naitika hrAsa / zrImadbhAgavata meM vaidika yAjJikoM kI duravasthA ke kucha udAharaNa isa prakAra haiM-hiMsA vihArA hayA labdhaH pazubhiH svasukhecchayA / jayante devatA yaH pitRbhUtapatIna khalAH - ( zrI kRSNakathana 11-21-30-32-34) khala vyakti sukhecchA se prerita hokara yajJoM meM bali pazuoM kI hiMsA meM vihAra karate haiN| upaniSadoM meM karma kI nUtana vyAkhyA kI gayI / sArahIna karmakANDa se pRthaka karma kA AdhyAtmika abhiniveza aura adhigama prAraMbha huaa| karma ko saMskAroM ke sAtha saMpRkta kara use punarjanma se jor3A / IzAvasyopaniSad kA dUsarA maMtra hai "kurvanneha karmANijijIviSecchataM samAH / evaM tvayi nAnyayeto'sti na karma lipyate naraH / " manuSya niSkAma karma karate hue zatAyu hone kI kAmanA kre| vRhadAraNyaka zruti kahatI hai, vyakti kI AtmA ko karma saMjJA dI gayI- " AtmaivAsya karmAtmanA hi karma karoti / " pUrNatA yajJa se hai- aura mana prANa cakSu zrotra-karma inase yajJa kiyA jAtA hai (1.4.17) upaniSad kahatA hai "puNyena karmANA bhavati, pApaH pApenentati ( 3.2.13) / RSi ne yaha niSkarSa nikAlA ki karma kabhI nahIM chUTatA, karma ke sahAre hI jIva TikA rahatA hai, puNya karma se jIva puNya vAlA aura pApa se pApa karane vAlA hotA hai| taittirIyopaniSada meM kahA gayA " yAnyanavadyAni karmANi / tAni sevitavyAni / no itarANi " (1.11.2 ) isa upaniSad kI zikSAdhyAya vallI meM AcArya kahate haiM ki hamAre anindita karma kA hI anupAlana karanA anya kA nhiiN| zvetAzvatara upaniSad (6.11) meM eko devaH sarvabhUteSu gUr3haH sarvavyApI, sarva bhUtAntarAtmA ke sAtha-sAtha karmAdhyakSaH sarvabhUtAdhivAsaH kahA gyaa| kaThopaniSada kahatA hai ki sAMsArika bhogoM meM lipta (arthAt karma karane vAle) mUDha haiM, jaise aMdhe ko aMdhA patha dikhA rahA hai| yahI muNDakopaniSada (1-5) meM For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI hai| muNDakopaniSada meM aparAvidyA aura parAvidyA ke saMdarbha meM yajJa karma kI vizada vyAkhyA kI gayI hai| vidvAnoM ne piNDa meM hone vAle prANa yajJa ko hI karma ginA hai| isI upaniSad meM yaha bhI kahA gayA "anAvyANau manAH satyaM lokAH karmasu cAmRtam" (1-5) / aisA karma karanA cAhie, jisameM amRta nihita hai| chAndogya zruti (4-16-1) meM yajJa ke do mArga mana aura vANI batAe gae haiM arthAt sRSTi yajJa kA brahma, Atma-yajJa kA mana aura adhvaryuvApI hai| anya upaniSadoM meM bhI karma aura akarma kI vyAkhyA upalabdha hai| nirAlambopaniSad ke anusAra kriyAzIla iMdriyoM ke dvArA adhyAtma-niSThA se niSpanna karma hI saccA karma hai phalAsakti pUrNa karma akarma hai-adhyAtma niSThayA kRtaM karmeva karma.....phalAbhisandhAnaM yttdkrm| nAradaparivrAjakopaniSad (3-6-7) ke anusAra "na maMtra karmarahitaM karma mantramapekSate" maMtra binA "karma kuryAdabhasmanyAhutivada bhvet|" maMtra ke sAtha karma kI saMgati para bala diyA gyaa| karma siddhAnta ke sAtha hI zrutiyoM meM punarjanma kA bhI varNana hai, jisa para pIche vicAra kreNge| mahAbhArata meM karma mImAMsA kI gaI hai| mahAbhArata meM jitanA vyApaka aura vizada varNana karma siddhAnta kA hai, utanA anyatra nahIM miltaa| gItA kA karmayoga to sarvavidita hai| mahAbhArata ke zAnti parva meM pApa kI niSkRti tapa, dAna tathA karma ke anuSThAna meM batAyI gayI hai| tapasA, karmaNA caiva pradAdena ca bhArata" (zAnti parva 25.1) / isI prakAra saMsAra ko karmasthalI kahA gayA aura karmaphala kA vivecana karate hue batAyA ki "karmabhUmiriyaM loke iha kRtvA shubhaashubhm|" mahAbhArata meM karmaphala ke saMbaMdha meM yaha bhI kahA gayA hai ki sukarma ke dvArA manuSya apane duSkarmoM ko bhI naSTa kara sakatA hai| jisa prakAra kATha ke sahAre manuSya nadI pAra.karatA hai, para sAtha hI vaha kATha ke Tukar3e ko bhI pAra karAtA hai, usI prakAra sukarma manuSya ke duSkarmoM ko bhI bhava sAgara se pAra karatA hai (112.140-1-31-33) / mahAbhArata ke pAtra apane karmaphala ko prAyaH bhogate hue dikhAI par3ate haiN| zubha azubha karmoM ke kAraNa hI yaha vizva karmoM kI raMgasthalI hai| mahAbhArata meM "karma yajJa kI pUrNatA" kA jo vivecana kiyA gayA hai, vaha sAmAjika, sAMskRtika va AdhyAtmika AdarzoM kA darpaNa hai| mahAbhArata karma ko atIta, vartamAna va bhaviSya se jor3atA hai| vaha niyativAda kA samarthaka nahIM hai| sAra tatva hai ki manuSya kI jJAnendriyAM, karmendriyAM tathA mana hI karma sAdhaka haiN| mahAbhArata mana, vacana va zarIra ke AdhAra para bhI karmoM kA vargIkaraNa karatA hai| isakI vyAkhyA karate hue svAmI hariharAnanda kahate haiM "kAraNa-kArya niyama se zarIra ke karma se jAti, Ayu aura bhoga ghaTita hotA hai| bAhya kAraNoM se zarIra, indriyoM se jo phala hotA hai, vaha nitAnta satya hai| zarIra kA nirmANa saMskAra yukta antaHkaraNa karatA hai kintu usakA upAdAna paMca bhUtAtmaka hai"| yahIM para ve karmavAda kA pratipAdya For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) spaSTa kara kahate haiM ki "kaSAya yukta AcaraNa se zarIra, mana Adi meM jo parivartana hotA hai vaha bhI karma ke kaarnn| isa prakAra sabhI kSetroM meM karma va karma janita saMskAra dehAdi ke parivartana meM antarbhukta saMskAra hI pradhAna hai, jisa prakAra svarNa aneka rUpoM meM parivartita hokara bhI svarNa hI rahatA hai, usI prakAra karma kSetra meM karma saMskAra hI mukhya rahate haiM (karmatattvera pratipAdyaH bAMglA) punarjanma kA bhI sabaMdha karma se hai (karmaNA badhyate rUpaM karmaNA copalabhyate (210-45) isI prakAra hiMsA-karma kI bhI ghora bhartsanA kI gyii| (264-6-9) zAnti parva ke atirikta anuzAsana parva, Azvamedhika parva, AzramavAsika parva meM bhI karma kA savistAra ullekha hai| kahA gayA hai zubhena karmaNA saukhyaM duHkhaM pApena karmaNA / kRtaM phalati sarvatra nAkRtaM bhujyate kvacit // (anuzAsana parva-6-10) yahIM nahIM karmAnurUpna zarIra va AkRtiyAM bhI prApta hotI hai "karmajAni zarIrANi tathaivAkRtayo nRpaH" (AzramavAsika parva-34-4) spaSTa ullekha hai "kurvate ye tu karmANi zraddhAnA vipshcitH| anAzIryoga saMyuktAste dhIrAH saadhudrshinH||" zAntiparva meM karma vipAka para prakAza DAlA gayA hai| udyoga parva meM vidura dhRtarASTra se puNya karma karane vAle dharmAtmA kI prazaMsA karate hai-"pravRttAni mahAyAjJa dharmiNAM puNyakarmiNAm" (4-35) / isI prakAra moha se bure karma karane se viparIta phala bhoga kara vyakti jIvana kho baiThatA hai aura uttama karmoM se sukha zAnti pAtA hai, uttama karma na karane para pazcAttApa hotA hai (6-22-23) vyAsa ke mata meM yaha loka karmabhUmi hai, aura paraloka phlbhuumi| vana parva meM devadUta kahatA hai "karmabhUmiriyam brahman falabhUmi rasaumatA" (261-35) / unake anusAra karma manuSya kI vizeSatA hai "prakAzalakSaNA devA manuSyAH karmalakSaNAH (azva 43-20) isI kAraNa puruSArtha para indra pANivAda kA upadeza detA hai| "na pANi-lAbhAdadhiko lAbhaH kazcana vidyte|" / ..zrI bhagavadgItA ke karmayoga para vicAra karane ke pUrva harma pataMjali ke yoga darzana meM karma siddhAnta ke vivecana para vicAra kara leN| sAdhanapAda (2-1) meM pataMjali kahate haiM "tapaH svAdhyAyezvara praNidhAnAni kriyA yogaH" kriyA yoga hai-tapa, svAdhyAya aura Izvara prnnidhaan|" kriyA yoga kA artha hai "cittanirodha kA uddezya kara karma karanAisase samasta azuddhiyoM kA kSaya hotA hai| punaH karmAzaya ke lie kahA hai "kleza mUlaH karmAzayo dRSTAdRSTa janma vedanIyaH (2-12) karmAzaya arthAt karma sNskaar| dharma aura adharma rUpa karma-saMskAra hI karmAzaya hai| karmAzaya kA saMbaMdha vAsanA se hai| karma saMskAra aura vAsanA ke pArasparika sambandha para Age vicAra kiyA jaayegaa| yogadarzana ke mata se citta meM koI bhAva ke kAraNa, jo sthitibhAva ho jAtA hai, vahI saMskAra hai| vipAka hone para anubhavamUlaka saMskAra hI vAsanA hai| Age ke sUtra meM karmAzaya kI For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) " niyata vipAka" aura " aniyata vipAka" ke bheda se vyAkhyA kI gaI hai| isakI vyAkhyA meM karmAzaya ke pradhAna aura apradhAna bheda haiN| kaivalyapAda (7-8) meM karma ke cAra prakAra ginAe haiM - kRSNa, zukla, zuklakRSNa, azuklAkRSNa / durAtmAoM kA karma kRSNa hai aura tapasvI, svAdhyAyI Adi kA zukla / caramadeha kaivalya prApta saMnyAsI azuklAkRSNa haiM aura kRSNazukla bAhya vyApAra se sAdhya hai| sUtra 8-9 meM punaH saMskAra aura vAsanA se karmAzaya ke phala kA nirUpaNa hai| sUtra 30 meM " tataH klezakarmanivRttiH " kahakara kleza karma kI nivRtti kA vivecana karate hue pataMjali jIvanmukta puruSa kA varNana karate haiN| yaha sarvocca . sAdhana se saMpanna hote haiN| pataMjali ne karma kI saiddhAntika, dArzanika aura AdhyAtmika vyAkhyA kI, jo karmavAda kI paramparA meM apanA vaiziSTya rakhatI hai| pataMjali ke bhASya kI vivecanA karate hue svAmI hariharAnanda ne kahA hai ki "prANI kI svataMtratApUrvaka athavA kAraNa vRtti kI prarocanA dvArA nihita ceSTA puruSakAra hai aura prabala kAraNoM se avidita bhAva se kI gaI kriyA kA nAma hai " adRSTaphala karma / " puruSakAra kriyA kI jA sakatI hai aura nahIM bhI, para jo anivArya rUpa se karaNIya hai vaha adRSTa phala karma hai, sukha duHkha ke phalasvarUpa hI karma ke uparyukta cAra bheda kie gae haiN| sukha aura duHkha kA bhoga hI karma saMskAra kA phala hai| jo janma kAla se AvirbhUta rahatA hai, yaha sAMsidvika phala hai aura paravartI samaya meM abhivyakta hotA hai, vaha "abhivyaktika / " sukha aura duHkha bhI tIna prakAra ke hote haiM - ( 1 ) pratyakSa anubhava - zarIragata hai, (2) atIta evaM anAgata viSayoM para sahagata, (3) asphuTa bhAva se anusyUta ( pAtaMjala yoga sUtram bAMglA saMskaraNa kalakattA vishvvidyaaly)| karmaphala pataMjali ke anusAra svAbhAvika evaM naimittika hote haiN| deha dhAraNa pUrvakaM hitAhita vivecanA evaM svagata saMskAra se pravartita-nivartita phala svAbhAvika haiM aura anukUla pratikUla bAhya ghaTanA evaM pAramArthika avasthA ke pariNAmasvarUpa phala naimittaka hote haiM, ye phala aniyamita hote haiM (vahI ) | pataMjali ne karma siddhAnta ko nae AyAma die aura paramparA se AtI huI vicAradhArA ko navIna udbhAvanAeM / yogavAsiSTha meM karma ke saMbaMdha meM kahA gayA hai ki brahma se karma aura kartA abhinna rUpa meM prakaTa hue| donoM kI utpatti kAraNa-kArya bhAva se hai- bIja se aMkura aura punaH bI / yogavAsiSThakAra ne karmaphala ko atyanta vyApaka batAyA hai, manuSya hI nahIM parvata, AkAza, samudra, deza, sabhI karma phala bhogate haiM, yathA, abhinna karma karttAro samamedaM padAt padAt / svayaM prakaTa vA yAtau puSpAmodI taroriva // evaM karmaNA kriyate kartA kartrA karma praNIyate ( 95-20 ) X X na se zailo na tadavyoma na sau'bdhizca na viSTapam / (95-33) For Personal & Private Use Only X Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) zrImadbhagavatgItA kA karmayoga sarvAdhika prasiddha hai| jJAna, bhakti aura karma kA samanvaya kara zrIkRSNa ne gItA meM kahA "yogaH karmasu kaushlm|" yoM gItA meM zrIkRSNa ne karma kI gati ko atyanta gahana. batAyA "gahanA karmaNo gtiH|" isake lie zrI aravinda kA yaha kathana ullekhya hai___ "mAnavI zrama, jIvana aura karma kI mahimA kA apanI adhikAra vANI se dekara sacce adhyAtma kA sanAtana upadeza gItA de rahI hai|" bAla gaMgAdhara tilaka ke mata meM "gItA kA yoga pAtaMjalayoga se bhinna hai| unhoMne gItokta karma kA artha bhI usake dhAtu "ka" se liyA hai aura kahA hai ki gItA meM karmayoga kI vyAkhyA isa prakAra hai"karma karane kI vizeSa prakAra kI kuzalatA, yukti, caturAI athavA zailI ko yoga mAnA hai aura isI se "yogaH karmasu kauzalam" kA artha karma meM svabhAvasiddha rahane vAle baMdhana ko tor3ane kI yukti kahA hai|" unake anusAra karma kA artha "kevala zrauta athavA smArta karma" nahIM hai| isa prakAra karma kA artha "kartavya karma athavA vihita karma ho jAtA hai" (karmayogazAstra 3 adhyAya 12-59-11 vAM sNskrnn)| gItA meM kahA gayA hai, "karmayogeNa yoginAm"-yogI hI karma karane vAle hote haiN| isI se karma vastutaH karmayukti hai| vinobA bhAve ke anusAra gItA meM karma kA Azaya svadharmAcaraNa se hai| isa prakAra yajJa kI bhI bhinna vyAkhyA kI hai| yajJa ke saMbaMdha meM zrIkRSNa prema kA kathana hai ki "yajJa vaha Atma parisImana rUpI balidAna hai, jisake dvArA eka se aneka banate haiM, gItA meM yahI yajJa cakra hai-vizva meM nirantara sRSTi prakriyA kaa| isI yajJa cakra se pravyakta vizva banatA hai| (bhagavadgItA kA yoga-pR. 24 dRSTavya gItA 3-14-15) taittirIya zruti "yajJo vai viSNu" kahatI hai| gItokta karma kA vivecana itane vyApaka stara aura dharAtala para huA hai ki usakI punarukti abhISTa nhiiN| kevala kucha mahatvapUrNa saMketa hI paryApta hoNge| zrIkRSNa kA prathama upadeza hai ki niSkAma karma anivArya hai, karmaphala kI abhIpsA ucita nahIM "karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana (2-47) / anyatra ve karma se yajJa kA udbhava aura karma kA brahma se samudbhava batAte haiM, "anAzritaM karmaphalaM kArya karma karoti yaH (6-1) vahI vastutaH sanyAsI aura yogI hai| "samatvaM yoga ucyate" samatva hI yoga hai| gItA ne yaha spaSTa ghoSita kiyA hai ki . "jJAnAgnidagdha karmANaM tamAhu paNDitaM budhAH" (4-19) yahI paNDita kI paribhASA bhI hai| isI se zrIkRSNa ne dravya yajJa kI apekSA jJAna yajJa ko zreSTha batAyA (4-33) kyoMki jJAnAgni meM saba karma bhasma ho jAte haiM "jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tthaa|" jJAna ke sadRza kucha bhI pavitra nahIM hai| zrIkRSNa niyata karma karane ko kahate haiN| AcArya zaMkara niyata karma kI vyAkhyA isa prakAra karate haiM "nityaMyocasmin karmaNi AMdhakRtaH phalAya ca azrutam tad niyatam" arthAta jo karma koI phala nahIM detA. aise karma kA vyakti adhikArI hai, vahI niyata karma hai| kucha vidvAnoM ne niyata karma kA artha "nirantara" bhI kiyA hai| 15veM adhyAya meM yajJa, dAna, tapa, kArya vAle ke lie upadiSTa karate hue zrIkRSNa kartA, karaNa aura kriyA-tIna prakAra ke karma saMgraha batAte haiM evaM brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdroM ke karma kA ullekha karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) zrIkRSNa ne gItA meM karma, vikarma aura akarma kI gaMbhIra vivecanA kI hai| vinobA bhAve kahate haiM ki karma ke sAtha jaba vikarma kA jor3a mila jAtA hai to zakti sphoTa hotA hai aura usameM akarma kA nirmANa / 4 adhyAya ke 16-17 zloka isa dRSTi se atyanta mahatvapUrNa haiN| AcAryoM ne karma, akarma aura vikarma kA artha bhinna-bhinna prakAra se kiyA hai| yahAM hama svAmI AtmAnaMda kA mata hI saMkSepa meM dete haiN| unake anusAra samaya para kiyA gayA karma karma hai aura samaya bItane para kiyA gayA akarma / vikarma kA viziSTa artha hai " AbhyaMtarika kriyA / " karma aura vikarma kA yoga honA cAhie tabhI karma akarma banatA hai| gItA meM akarma kA artha hai, jisase karma kA doSa nikala jAe - isI ko "naiSkarmya" bhI kahate haiN| akarma kA artha niThallApana nahIM hai (gItAtatva cintana dUsarA bhAga pR. 223 - 225) / bAla gaMgAdhara tilaka ne karma, akarma aura vikarma para bhinna dRSTi se vicAra kiyA hai| ve sAtvika karma ko hI akarma ginate haiM, kyoMki isameM karma kA vipAka naSTa ho jAtA hai| tAmasa karma ko ve vikarma mAnate haiM, kyoMki ye karma moha aura ajJAna se anusyUta haiN| jo karma sAtvika nahIM haiM - ve rAjasa karma haiN| rAjasa karma ko kevala karma bhI kaha sakate haiN| gItA meM karma, akarma aura vikarma kI dArzanikoM ne apane matAnusAra vyAkhyA kI hai| svAmI cinmayAnanda ne bhI ina tIna zabdoM kI vistRta vivRtti dI / 15 veM adhyAya ( 23-24-25 ) zloka meM zrI kRSNa ne sAtvika, rAjasI aura tAmasI karmoM kA bheda nirUpita kiyaa| rAga dveSa se hIna nirabhimAna zAstrokta phalAsakti rahita karma sAtvika hai aura parizrama se bhogecchA dvArA ahaMkAra se kiyA gayA rAjasI evaM ajJAna, hiMsA, pariNAmahIna kiyA gayA karma tAmasI hai| isa prakAra gItA ke karmayoga para vidvAnoM ne prabhUta vicAra kiyA hai| gItA ke 18veM adhyAya (14-15) meM karmoM kI siddhi meM adhiSThAna, kartA, bhinna-bhinna karaNa evaM vibhinna ceSTAoM ke sAtha-sAtha pAMcavA hetu daiva hai / daiva kA tAtparya AcAryoM ne zubhAzubha karmoM se kiyA hai| isake sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki manuSya mana, vANI va zarIra se jo kucha karma karatA hai, usake ye pAMcoM kAraNa haiN| jJAtA, jJAna aura jJeya yaha tIna prakAra kI karma preraNA hai / yahIM para svAbhAvika evaM sahaja karma kA bhI vizleSaNa hai| zrI zakti gItA meM bhI karmatatva para vistRta vicAra kiyA gayA hai| isa gItA ne karmayoga ke do prakAra batAe haiM - pravRtti phala dene vAlA aura nivRtti phaladAyaka / eka sakAmAsakta hai aura dUsarA niSkAma rUpa- yaha paramAnanda bhAva prakAzaka hai| isa prakAra karma yoga se abhyudaya aura niHzreyasa kI prApti hotI hai| niSkAma karma yoga vAsanA rahita, nirvikAra evaM vikalpa hIna hai, parantu sakAmAsakta karmayoga bhI mAnya hai| kRSNa aura zukla gati pravRtti mUlaka hai aura sahajagati zAnta aura niSkAma ( zrI zakti gItA - zrI bhArata dharma mahAmaNDala- kAzI pU. 40-43) / isa prakAra karmoM kI bhAvanA ke anusAra unake AdhyAtmika, Adhidaivika aura Adhibhautika dRSTi se karmoM kA manovaijJAnika vizleSaNa kiyA hai| Adhibhautika karma lokamaMgalakArI va sArvanaitika zubha For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) saMkalpa se hotA. hai, jaise dAna, anAthAlaya, dharmazAlA aadi| Adhidaivika karma daivI zakti kI sahAyatA se kiyA jAtA hai, jisake kAraNa vaha apane prabala saMskAroM ke dvArA pratikUla karmoM ko nirasta karatA hai| deva-pUjana, deva-yajJa Adi aise hI karma haiN| AdhyAtmika karma jJAna kA vistAra karate haiM-ye karma manuSya kI cetanA ko UrdhvamukhI banAkara uccastara kI ora le jAte haiN| isI prakAra nivRttimUlaka aura pravRttimUlaka bheda bhI kie gae haiN| pravRttimUlaka karma meM Asakti, kAmabhAvanA, parigraha Adi haiM aura nivRtti meM tapa, ahiMsA, guru-sevA, svAdhyAya Adi kahA hai| isa prakAra bhAratIya AcAryoM ne karma-mArga kA nirdhAraNa kiyA hai| isake sAtha-sAtha hindU daNDanIti meM karma-sAMkarya kA bhI vivecana hai, jisake antargata apane svAbhAvika karma ko chor3akara yadi koI lobha, bhaya athavA rAgAdi se anya ke karma ko kare, jisakI yogyatA usameM nahIM hai, to vaha karma-sAMkarya kahalAtA hai| bauddha dharma meM AtmavAda-anAtmavAda ke saMdarbha meM hI karmatattva para vicAra karanA hogaa| anAtmavAdI vicArakoM ne karma siddhAnta ke aucitya para saMdeha prakaTa kiyA hai| videzI vidvAnoM meM jemsa ailavisa, pharna Adi vidvAnoM kI dhAraNA hai ki anAtmavAda ke sAtha karma siddhAnta kI saMgati nahIM baiThatI hai| samakAlIna lekhaka DelarAipa kA bhI prAyaH yahI mata hai| AtmavAda anAtmavAda ke sAtha "sAtatya" aura "sakitikatA" kA prazna jur3A huA hai| isa prazna para bhI bauddha vicArakoM meM gaMbhIra vicAra-vimarza huA hai| yahA~ hama sirisa DeviDsa ke mata kA ullekha karanA caaheNge| unakI sthApanA hai ki "gautama ke anusAra prANI kI mRtyu ke bAda usake karmoM-mAnasika tathA bhautika kAryoM ke pariNAmoM ke atirikta kucha bhI zeSa nahIM rhtaa| hara prANI mAnava yA deva pUrva ke prANiyoM kI lambI zrRMkhalA meM karma kA aMtima vArisa yA pariNAma hotA hai|" buddha ke anusAra do prANiyoM ko eka banAne kA kArya AtmA nahIM, karma karate haiN| yaha saMbaMdha bhautika na hokara naitika hai| isa mata ke anusAra karma ko hI do janmoM ke bIca kI kar3I mAnA hai, AtmA kA sAtatya nhiiN| tripiTaka meM karma siddhAnta kA nirUpaNa kiyA gayA hai| karma siddhAnta meM "kiriyAvAda" Adi bauddha vicAradhArA meM utanA hI mahatva rakhatA hai, jitanA anAtmavAda / majjhimanikAya meM buddha bacchagota ko batAte haiM ki kisI AjIvaka ko nirvANa prApta nahIM huA, hAM eka svarga avazya gayA, vaha karma vipAka kI zikSA detA thA, arthAt kiriyAvAdI thaa| (jilda do-pR. 125) / isI nikAya meM jaina dharma kI mAnyatAoM kI bhI samIkSA kI gaI hai| bauddha vicAraNA meM karma siddhAnta eka vikasita naitika siddhAnta hai| TAmasa ke zabdoM meM bAhya kriyAoM ke sthAna para naitika nirNaya meM karma siddhAnta kA buddha ne rUpAntaraNa kara diyaa| (hisTrI Apha buddhisTa thATa-pR. 116) mahAmoggalAyana jaisA jIvana mukta sAdhu bhI coroM ke hAthoM mArA gayA tathA usakI indriyA~ asaphala rhiiN| kItha ke anusAra buddha kI dRSTi meM cetanA yA saMkalpa tathA isake pariNAmataH hone vAlI kriyAeM karma haiN| isa prakAra mana, For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) vacana aura karmaNA dvArA kie gae kArya hI karma haiN| buddha ne cAra prakAra ke karmoM kA nirUpaNa kiyA hai - kRSNa jinakA kRSNa vipAka hotA hai, zukla jinakA zukla vipAka, donoM athavA donoM se pare ( majjhima nikAya - jilda 2 pR. 63-64 ) / buddha kahate haiM 'kamma dAyAdA sattA' kevala aMtima samaya meM karma kSaya hotA hai para zRMkhalA nae janma meM bhI banI rahatI hai| buddha cullakamma vibhaMga meM zubha nAmaka brAhmaNa se kahate haiM, vikarmoM ke kAraNa hI vyakti ucca yA nIca hotA hai| sattA kammadAyAdA kamma yonI kammabaMdhU kammapaTi saraNo / aMguttara nikAya meM kahA gayA hai ki vyakti apane karmoM kA pariNAma hai, karmoM kA dAyitva vyakti kA hai| dhammapada bhI kahatA hai- "nahi pApaM kataM kammaM sajju khIraM va muccati / idRnataMbAlamanveti bhasmacchannova pAvako // " pApa vyakti kA usI prakAra anusaraNa karate haiM, jaise rAkha Aga kA / saMyukta nikAya kA eka saMyukta batAtA hai "satta" kisa prakAra " attabhAvoM" se karmoM kA prAyazcita karatA hai| bauddha mata meM taNhA (tRSNA) Asava, kAma, saMkhAra (saMskAra) viJJANa (vijJAna) para bhI pUrA pUrA nidarzana milatA hai aura saMskAra ke nirodha ko duHkha kA nirodha mAnA hai ( jilda 2, 70.71) yahAM yaha spaSTa kara denA cAhie ki buddha ke anusAra saMskAra vyakti ke caritra ko nirdhArita karane vAlA mAnasika ghaTaka hai| isa saMbaMdha meM milinda prazna (milinda panha ) meM nAgasena minendara ko uttara dete haiM ki AtmA ke binA bhI punarjanma saMbhava hai / jinameM cintaka maila (kleza) lagA hai, ve janma grahaNa karate haiM, evaM jo kleza rahita haiM, ve punarjanma nahIM krte| Age isI grantha meM kahA hai, " avidyA se saMskAra, saMskAra se vijJAna, vijJAna se nAma aura rUpa aura tajjanya chaH Ayatana punaH sparza, vedana, tRSNA, upAdAna aura bhava evaM janma aura phira roga, bhoga, zoka Adi ( milinda prazna 5, 3, 9, evaM 62 ) / apane prasiddha grantha "bauddha dharma darzana" meM AcArya narendra deva ne karmavAda (trayodaza adhyAya) meM karma saMbaMdhI bauddha mAnyatAoM kA samyak vivecana kiyA hai| isake anusAra karma do prakAra ke haiM, cetanA aura cetayitva / cetanA mAnasa karma hai aura yetayitvA cetanA kRta hai| cetAyitvA bhI do prakAra kA hai, " kAyika aura vAcika / " isI prakAra kRta karma aura upacita karma meM bheda hai| svecchA se athavA buddhipUrvaka kiyA gayA karma upacita hai| karma vipAka meM niyata karma upacita hai| karma kI paripUrNatA ke lie cAra tatva Avazyaka haiM- prayoga, maula prayoga, maulakarma patha aura pRSTha / isa prakAra vijJapti aura avijJapti karma kA bhI vivecana hai / ( abhidhammakoza) avijJapti karma ko sautAMtrika nahIM maante| visuddhimagga meM karma ko arUpI kahA hai| isa saMbaMdha meM eka aura ghaTanA buddha ke karma saMbaMdhI vicAra ko spaSTa kregii| eka ziSya apane sira se hote hue rakta srAva ko lekara buddha ke pAsa AyA to ve bole "ise aisA hI rahane do| he arhata tuma apane karmoM kA phala bhoga rahe ho, jisake lie anyathA tumheM pApa mocana meM sadiyAM laga jaatiiN| DaoN. rAdhAkRSNana kA yaha vicAra sahI hai ki karma vidhAna vaiyaktika uttaradAyitva para evaM bhaviSya jIvana kI For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) yathArthatA para bala detA hai| yadyapi buddha ne karma svAtaMtrya ke viSaya meM koI spaSTa uttara nahIM diyA, para isakA sarvathA niSedha bhI nahIM kiyaa| aMguttara nikAya (3.99) meM unakA yaha kathana spaSTa hai "yadi koI manuSya aisA kahatA hai ki usake karmoM ke anukUla hI puraskAra milatA hai aura dhArmika jIvana kI saMbhAvanA hai va duHkhoM se sarvathA mukti kI bhI / " bauddhamata karma kI yAMtrika vyAkhyA na karake nItiparaka yathArtha vyAkhyA karatA hai| (bhAratIya darzana pR. 407 ) aba hama bhAratIya darzana para vicAra kara anya dharmoM meM karma siddhAMta ke svarUpa para dRSTipAta karane ke anantara jaina dharma aura darzana meM karma ke mUla tatva aura vijJAna kA vivecana kreNge| bhAratIya darzana ke antargata jJAna ke vikAsa ke sAtha-sAtha paramapada kI prApti ke lie karma kI nitAnta AvazyakatA hai| karma hI antaHkaraNa ko nirmala karatA hai| binA jJAna ke zubha karma saMbhava nhiiN| isa prakAra jJAna aura karma kA pUrNa sAmaMjasya karake hI vyakti apane jIvana patha ko prazasta aura maMgalamaya karatA hai| darzana ke kSetra meM karma kA utanA hI mahatva hai jitanA jJAna kA / DaoN. umeza mizra kA yaha abhimata hai ki dhArmika AcaraNa, kAyika vAcika aura mAnasika pavitratA, jinake dvArA kAya zuddhi hotI hai aura sthUla athavA sUkSma upAsanAeM kI jAtI haiM - sabhI karma ke antargata haiN| isI kAraNa karma aura upAsanA bhAratIya darzana kA prAraMbhika aMga hai| sAMkhya darzana ke anusAra karma prakRti kA vikAra hai| avidyA, asmitA, rAga, dveSa aura abhiniveza ye pAMca kleza haiN| sAMkhya sUtra (5-25) kahatA hai, aMtaHkaraNa dharmatvaM dharmAdInA / sAMkhya kArikA meM kathana hai ki dharma aura adharma ko saMskAra kahate haiN| usI se zarIra banatA hai " saMskAronAma dharmAdharmo nimittaM kRtvA zarIrotpatti bhavati / saMskAravazAt-karmavazAdityarthaH (67) / IzvarakRSNa sAMkhyakArikA ke prAraMbha meM hI AdhyAtmika, Adhidaivika va Adhibhautika duHkhoM ke Atyantika kSaya kA varNana karate haiN| sAMkhya darzana meM aviveka aura vidyA ke kAraNa sukha-duHkha hote haiN| yaha aviveka hI saMsAra meM bhramaNa kA hetu hai / vijJAnabhikSu ke matAnusAra buddhi kabhI asaphala na hone vAlI tathA sabhI saMskAroM ko * dhAraNa karane vAlI hai| smRtiyAM buddhi meM saMgrahIta hotI haiN| DA. rAdhAkRSNan ise yoM vyakta karate haiN|"mn ke dvArA jo saMvedanAeM tathA sujhAva milate haiM, vaha unheM AtmA ko arpaNa kara detA hai| isa prakAra bhAvoM tathA nirNayoM ke nirmANa meM sahAyaka hotA hai| ahaMkAra vaha nahIM hai jo sArvabhauma caitanya ko vyaktitva kA artha detA hai 'bAhya jagata se jo saMskAra Ate haiM, unheM yaha vyaktitva pradAna karatA hai| jaba ahaMkAra para satva kI pradhAnatA hotI hai, taba acche karma karate haiM, jaba rajasa kI pradhAnatA hotI hai, taba bure karma hote haiN| tamoguNa meM ve karma hote haiM, jo na acche na bure haiN| (bhAratIya darzana 2 khaNDa pRSTha 267, sAMkhya darzana- sAMkhya pravacana bhASya - 1 : 62 vijJAnabhikSu ke AdhAra pr)| saMkSepa meM sAMkhya darzana meM karma nimittoM se prakRti ke pravRtta hone kA ullekha hai| karmoM ke kAraNa prakRti meM vividhatA A jAtI hai, "karma nimitta yogAccaM, For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) karma vaicitryAtsu sRSTi vaicitryam, cidavasAnA bhuktistatatkarmoja tatvAt" (sAMkhya darzana, 31, 67, 6-41, 6-55 ) arthAt cetana dvArA arjita karmoM se bhogoM kI prApti aura samApti para, AtmA ko karmoM kA karttA evaM karmoM ko bhogotpAdaka batAyA hai| nyAya darzana ke mata meM karma ko hI zarIra va indriyoM kI utpatti kA kAraNa batAyA hai| paramANu saMyoga ke kAraNa sRSTi kA kAraNa bhI karma hai| karma kAritazcendriyANAM vyUhaH puruSArtha tantraH zarIrotpatti nimittavat saMyogotpatti karma / ( nyAya darzana 3,1, 37, 3.2.69) isa darzana ke anusAra rAga, dveSa aura moha se, mana vacana aura kAya kI pravRtti se dharma-adharma hote haiM aura ye hI saMskAra haiN| nyAyasUtra punaH kahatA hai "karmaphala Izvara ke dvArA prApta hotA hai, IzvaraH kAraNaM puruSakarmA- phalasyAdarzanAt (4/1) Izvara hI karmaphala kI vyavasthA karatA hai| nyAya darzana kI mAnyatA hai ki kucha karmaphala tatkAla milate haiM, kucha kA vilamba hotA hai| pavitra jIvana aura karmakANDa saMbaMdhI karmaphala isakI dUsarI koTi meM Ate haiM, kyoMki svarga prApti maraNoparAnta hI hotI hai / udyotakara likhatA hai " tatkAla phala na milane kA kAraNa una vizeSa paristhitiyoM se utpanna bAdhAoM se hai, jo avaziSTa karmoM ke kAraNa AtI haiN| isake anya kAraNa bhI usane die haiN| (nyAyavArtika 3.2.70 ) adRSTa guNa va avaguNa karma se bhinna nahIM haiN| karma karate samaya hamAre Upara rAga aura dveSa kA Asana rahatA hai| isase hama AtmA kA upAdeya bhUla jAte haiN| rAga aura dveSa se mukta hokara hI hama parama zreya aura parama pada prApta kara sakate haiM / samasta kAryoM kA prayojana saMsAra se mukta hokara parama zreya pAnA hai / nyAya darzana mAnatA hai ki AtmAeM apanA rUpa pUrva karmoM ke anusAra dhAraNa karatI haiN| nyAya zAstra ne karma kA vizada nirUpaNa kiyA hai| saMsAra ke sabhI kArya dharma-adharma se hI vyApta haiM / karma kA vistRta vivecana vaizeSika darzana ne bhI kiyA hai| nyAya darzana kI bhAMti vaizeSika bhI karma ke pAMca bhedoM ko samAna artha meM lete haiN| kaNAda ne karma kI paribhASA yoM kI hai "karma vaha hai, jo eka dravya meM rahatA hai, guNoM se rahita hai tathA saMyoga aura viyoga kA tAtkAlika kAraNa hai / ( vaizeSika sUtra 1.1.7) karma asthAyI haiM aura AdhArabhUta dravya ke saMyoga vinAza ke sAtha samApta ho jAte haiN| AkAza, kAla, deza, AtmA dravya haiM, para karma rahita ( saMdeha hai ki kaNAda AtmA ko karma vihIna mAnate the)| guNoM kI bhAMti karma nirantara apanA astitva nahIM rkhte| yaha darzana jagata kI sabhI vastuoM ko sAta padArthoM meM vibhAjita karatA hai, jinameM karma bhI eka hai| karma ke pAMca bheda haiM "Upara pheMkanA ( utkSepaNa), nIce phaiMkanA (apakSepaNa) AkuMcana ( saMkocana ), vistAra ( prasAraNa) aura gamana / prazastapAda ne svaicchuika aura anaicchika do bheda karmoM ke kie haiN| aindrika jIvana ke karma anaicchika haiM aura AcAra se sambandhI For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) svaicchika / prathama kA lakSya zarIra hai aura dUsare kA kalyANa / ( prazastapAda) sarvotkRSTa sukha jJAnI puruSa ko hotA hai, jo sarva svataMtra hai aura zAnti, sadguNa aura saMtoSa pradAna karatA hai| vaizeSika darzana ne karma-kartavya ke 13 niyama bhI batAe haiN| ahiMsA ko hI dharma ginA hai, hiMsA bhAva adharma hai| mImAMsA darzana ( pUrva ) ke do pradhAna viSaya haiM, karmakANDa ke virodha kA parihAra-samAhAra aura usake mUla siddhAntoM kA yuktipUrvaka pratipAdana / isa darzana meM yajJa ke artha meM karma kA prayoga huA hai| karma ke saMbaMdha meM yajJa ke anuSThAna kA ullekha hai / kRte vA viniyogassasyAtkarmaNaH sambandhAt ( mImAMsA darzana 1.1.32) karma nitya evaM sArvakAlika hai| karma meM daihika aMgoM kA gatimAna honA anivArya hai / jaiminI sUtra bhASya meM zaMkarAcArya kahate haiM, "na ca karmAntareNa zarIraM sambhavati, na ca zarIramantareNa karma sambhavatItaretarAzca yatva prasaMgaH" (brahmasUtra - bhASya 2.1.12. 36) / vedoM meM tIna karmoM kA ullekha hai - nitya naimittika, niSiddha aura kAmya / kAmya karma kAmanA vizeSa kI siddhi ke lie hote haiN| ye svargAdi ko dene vAle haiN| niSiddha karma aniSTakAraka haiM, naraka dene vAle / prabhAkara ke matAnusAra siddhAnta muktAvali meM aicchika karma kA yaha krama nidarzita hai| kArya kA jJAna, cikIrSA ( kRti sAdhyajJAna) pravRtti ceSTA aura kriyA / prabhAkara kartavya karma para adhika bala detA hai| mImAMsaka mAnavIya svataMtratA kA pakSadhara hai - isakI saMgati, DaoN. rAdhAkRSNana ke zabdoM meM karma vidhAna nahIM hai| nitya naimittika ve karma haiM, jinake na karane para doSa hotA hai| mImAMsaka do prakAra ke karmoM meM bheda karate haiM - sahaja karma aura aicchika karma / aicchika karma bauddhika hote haiM aura eka kAla meM ghaTita / karma ko mImAMsaka pratyakSagocara mAnate haiM, yaha bhATTamata hai; para prabhAkara matAnusAra karma anumeya hai| vastu ke kriyAzIla hone para kriyA dikhAI nahIM par3atI hai| varan saMyoga athavA vibhAga hotA dikhAI par3atA hai| ye donoM guNa haiM aura inhIM se karma kA anumAna hotA hai| isake anusAra karma mImAMsA kA pramukha uddezya hai ki prANI veda dvArA pratipAdita abhISTa sAdhaka kAryoM meM pravRtta ho aura apanA hita sAdhana kare / "svarga kAmo yajeta" kA tAtparya hai ki svarga ke lie yajJAnuSThAna / niSkAma karma kA pratipAdana bhI mImAMsaka karate haiM, isake dharmAcaraNa se AtmajJAna hotA hai aura pUrvakarmoM ke saMcita saMskAra naSTa ho jAte haiM aura vyakti bandhana mukta ho jAtA hai| mImAMsakoM ne (kumArila, prabhAkara bhaTTatAta Adi) karma ke abhAva meM phalodaya kI dhAraNA meM apUrva kA zIrSa mahatva mAnA hai| pratyeka karma meM apUrva (puNyApuNya) kI kSamatA rahatI hai| 1 yAgAdeva phalaM taddhi zakti dvAreNa sidhyati / sUkSmazaktatyAtmakaM vA tat phalamevopajAyate // For Personal & Private Use Only ( tantravArtika pU. 395) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) zaMkarAcArya kA "apUrva" ke sabaMdha meM mata hai ki binA apUrva ke naSTa hone vAlA karma kAlAntara meM phalaprasU nahIM ho sktaa| ataH karma kI sUkSma uttarAvasthA athavA phala kI pUrvAvasthA hI "apUrva" hai| (zAMkara bhASya 3.2.40) udyotakara ne "apUrva" ke siddhAnta kI AlocanA kI kyoMki karma phala kI vyAkhyA "apUrva", siddhAnta se nahIM ho sktii| karma phala ke saMbaMdha meM jaiminI ne yajJa se hI prApti mAnI para Apadeva Adi AcAryoM ne mokSa sAdhana ke nimitta Izvara ko bhI svIkAra kiyA "IzvarArpaNa buddhyA kriyamANa stu niHzreyasa hetuH / zabara ne dharma ko karma meM pravRtta hone kI preraNA dene vAlA kahA hai| kartavya-karma (nitya karma) kA pAlana Avazyaka hai| kumArila aura prabhAkara meM antara yaha hai ki kumArila kartA ko hI karma kA kAraNa mAnatA hai aura prabhAkara karmoM ko kartA se svataMtra karake vizleSita karatA hai| karma jJAna ke viSaya meM kumArila pratyakSa jJAna mAnatA hai aura prabhAkara anumeya / kumArila ne to mahAn puruSoM dvArA niSpanna sabhI karmoM ko sadAcAra nahIM ginA evaM isakI vistRta sUcI bhI dI hai, para doSoM ke parimArjana ke viSayoM kA bhI varNana kiyA hai| pUrva mImAMsA ke pazcAta aba hama uttara mImAMsA (vedAnta) ke karma-siddhAnta para vicAra kreN| brahmasUtra (1.3.33) meM bAdarAyaNa jaiminI ke isa mata kA khaNDana karate haiM ki yajJAdi karma meM devatA kA adhikAra nahIM hai| bAdarAyaNa kahate haiM ki yajJAdi karma meM bhI devatAoM kA adhikAra hai aura yaha adhikAra veda vihita hai| Age sUtra "phalamata upapatte" (3.2.35) meM yaha pramANita kiyA hai ki jIvoM ke karmaphala kA bhoga paramAtmA hI vyavasthita karate haiN| "zrutitvAcca" meM zruti ke pramANa se yaha siddha kiyA hai| adhyAya 4 ke 1-13, 1.14 sUtroM meM batAyA hai ki para brahma paramAtmA ke prApta ho jAne para pUrva aura pIche kie hue pApoM kA nAza hotA hai| jJAnottara kAla meM bhI jJAnI pApa karma se alipta rahatA hai| bhagavatprApta puruSa puNya aura pApa donoM karmoM se tara jAtA hai| prArabdha karma rahane taka hI zarIra kI avadhi rahatI hai| sUtra (4.1.15) meM yaha spaSTa kiyA hai, pUrvakRta puNya aura pApa karma kA nAza, unhIM karmoM kA hotA hai, jo apanA phala de nahIM pA rahe haiM aura saMcita avasthA meM haiN| prArabdha karmoM kA phala bhogane ke lie vidvAnoM ko zarIra milatA hai aura unake nAza hone para paramAtmA meM vilIna ho jAtA hai| (vedAnta darzana, gItA presa ke AdhAra para) zaMkarAcArya ne yaha pratipAdita kiyA hai ki kArya niSThA aura jJAna niSThA do bhinna niSThAeM haiN| abhyudaya arthAt sAMsArika sukha upalabdhi ke lie karma vidhAna hai aura AtmA-paramAtmA rUpa meM jJAna kA anuSThAna (dRSTavya-gItA bhASya 18-55) AcArya zaMkara Age kahate haiM "kisI padArtha meM vikAra utpanna karane athavA mana aura anya vastuoM meM saMskAra utpAdana kI icchA se karma kie jAte haiM, AtmA meM vikAra athavA saMskAra kA abhAva hai ataeva nimitta karma akiMcitkara haiM; For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) utpADhyamApyaM saMskArya vikArya ca kriyAphalam / naivaM muktiryatastasmAt karma tasyA na sAdhanam // (naiSkarmya siddhi 1.53) Age unakA kathana hai ki kAmanAhIna nitya karma dvArA citta zuddhi avazya hotI hai, jisase binA kisI pratibandha ke jIva Atma svarUpa ko pahacAna letA hai| sakAma karma asuratva kI prApti karAtA hai| (gItA bhASya 18-10) unhoMne karma ko sarvatobhAvena svIkAra kiyA hai| karma se vAsanA utpanna hotI hai, vAsanA se saMsAra / ataeva saMsAra ke ucchedana ke nimitta karma kA nirharaNa anivArya hai| yaha nirharaNa yoga, dhyAna, satsaMga, japa Adi se hotA hai| vijJAna dIpikA meM unakA kathana hai karmato yogato dhyAnAt satsaMgAjjApato'rthataH / paripAkA va nokAcca karma nirharaNaM jaguH // (vijJAna dIpikA 22 DA. baladeva upAdhyAya dvArA uddhRta) svAmI akhaNDAnanda sarasvatI ne "vedAnta bodha" meM karma ko isa prakAra saMkSepa meM vyAkhyAyita kiyA hai, "jJAna aura karma ke kSetra vivikta haiN| brahma vicAra-janita jJAna sAdhana hai aura karma jIvana ko sarvAMgINa utkarSa pradAna karatA hai karma nirmANa vibhAga hai aura jJAna pramANa, vAsanAvAna karma kA adhikArI hai aura nirvAsanika jJAna kA / karma kartR tantra hai aura jJAna vastu tntr| karma sAdhya kA nirmANa karatA hai, jJAna sAkSAtkAra / karma-jJAna aura jJAna meM antara hai-karma kA koI pramANa nahIM hai| bhAmatIkAra kahatA hai "vastusiddhiH vicAreNa na kvacit karma kottimiH"| - anya darzanoM meM karma kI vivecanA na karake aba hama smRtiyoM meM karma saMbaMdhI vicAra prakrama kA avalokana kreN| manusmRti ke mata meM mana, vANI va zarIra se niSpAdita karma zubhAzubha phaladAyaka hote haiN| karma se hI manuSya ko vibhinna gatiyAM prApta hotI haiN| sAtvika, rAjasika va tAmasika bhAvanA se kie gae karma bhI tadanusAra phala dete haiN| mokSa prApti ke lie chaH karma Avazyaka hai-vedAbhyAsa, tapa, jJAna, saMyama, ahiMsA aura guru sevaa| vaidika karma se Atma jJAna prApta hotA hai-yaha bhI pravRtti aura - nivRtti mUlaka hai| pravRttyAtmaka karma se devagati aura nivRttyAtmaka se mokSa prApta hotA hai| (manusmRti 12, adhyAya zloka 3, 81, 83, 85, 90) / __zukranIti meM kahA hai ki karma kA phala anivArya hai, usakA bhoga karake hI vaha samApta hotA hai| aniSTa phaladAyaka karma se bacanA dharma hai| antaHkaraNa se sat phaladAyI karma karanA caahie| bhartRhari bhI apanI nIti meM karmaphala para vicAra karake kahate haiM ki vidhAtA bhI karma ke anusAra phala dete haiN| ve brahmA, viSNu, sUrya ko bhI For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) karma kI vyavasthA ke antargata kahate haiN| pUrva tapa se saMcita karma hI phala dete haiM, isIlie karma ke pariNAma ko dRSTigata rakhanA caahie| karmaphala kabhI Tala nahIM sktaa| isIlie pavitra karma karanA caahie| phalaM karmAyattaM kimamaragaNaiH kiMca vidhinA / namastatkarmabhyo vidhirapi na yebhyaH prabhavati // vane raNe zatru jalAgni madhye mahArNave parvatamastake vA / . suptaM pramattaM viSamasthitaM vA rakSanti puNyAni purAkRtAni // ___(nIti zataka- 95-98) isa prakAra hama dekhate haiM ki sabhI nItiyoM ne karma tatva aura karma phala para vicAra kiyA hai| svAmI kAlikAnanda kA mata hai ki 'eka hI ke phala kaI mahIne tathA kaI janmoM taka bhI calate haiN| svapna meM jo viSaya bhoga sukha duHkhAdi hote haiM vaha bhI karma phala haiN| mAnasa kamoM kA phala svapna hai| jAgrata karma phala bhoga ke madhya meM arthAta usake upAya svarUpa se jAgrata sthUla zarIrAbhimAna hotA hai| svapna zarIrAbhimAna svapna karma phala bhoga karane para hogaa|' (paMcezvara patrikA pharavarI 1993) isake pUrva ki hama jaina dharma va punarjanma Adi para vicAra kareM, anya dharmoM para bhI vihaMgama dRSTipAta karanA anucita nahIM hogaa| isase karma-vijJAna kI vyApakatA aura prAmANikatA anumodita hogii| masIhI dharma meM karma kI mAnyatA hai| polusa kA kathana hai ki anta meM Izvara hara vyakti ko usake kamoM se phcaanegaa| karma kA nyAya adRSTa ke hAthoM meM hai| isa dharma meM karma, vizvAsa aura prAyazcitta para bala diyA gayA hai| IsAmasIha ke bhAI yAkUba ne kahA ki manuSya vizvAsa ke sAtha kamoM se bhI dharmI ThaharatA hai| vizvAsa ke sAtha karma Avazyaka hai| isa dharma meM AtmA aura zarIra ke karmoM kA nirvacana kiyA gayA hai| AtmA ke karma haiM-prema, Ananda, dhairya, paropakAra, saMyama aura vinaya / bAibala meM karma-phala kI aneka purA kathAeM haiM, jinameM lAjara, ayyUba aura janmAndha DAkU Adi kI kathAe~ mukhya haiN| karma ke sAtha prabhu kA anugraha bhI Avazyaka hai| isa prakAra karma, vizvAsa aura anugraha mukhya haiN| IsAI dharma granthoM meM zubha kamoM aura naitika AcaraNa para bala diyA hai| kucha udAharaNa spaSTa kreNge| kona (x111-3-7) meM kahA gayA hai jo prema, zAnti, aura rIti para calatA hai, vaha adharma se Anandita nahIM hotA-vaha sthira rahatA hai| isI grantha meM anyatra apane sabhI karmoM ko IzvarArpaNa karane ko kahA gayA hai| yahI bAta gala (paMcama 22-23) meM bhI kahI gayI hai| AtmA kA phala hai prema, AnaMda, zAnti, saujanya, vizvAsa aura parimitAcAra / karmaphala ke lie kahA gayA hai ki sukarma karane se hama thaka na jAe~-hameM kAtara nahIM honA cAhie, ThIka samaya para hameM inakA phala prApta hogA (vahI-62) acche karmoM meM sadA pravRtta rho| lUka (vi For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) 43-44) meM karma phala ke lie kahA gayA hai ki acche per3a meM burA phala nahIM lagatA hai, na bure per3a meM acchaa| pratyeka per3a apane phala ke dvArA hI pahacAnA jAtA hai, kyoMki loga kAMToM ke per3a se gUlara nahIM tor3ate haiM, aura na kaTaile jhAr3a se aMgUra / islAma dharma meM bhI aMtima nirNaya kayAmata ke dina para allAha ke samakSa sabako apane karmoM kA vivaraNa denA hogaa| jannata unake lie hai, jinhoMne zubha karma kie ( ala bakara 25 ) yahI kahA gayA hai ki jinhoMne satkarma kie haiM- Izvara ko mAnate haiM, ve kisI dharma ke hoM, prabhu ! unheM puraskRta kregaa| ala kurAna (xii) meM kahA gayA hai ki he prabho ! jo mujhe pApa karma kI ora le jAte haiM, usase to kArAgRha bhI adhika priya hai / puna: kahA gayA hai ki jo paraloka meM vizvAsa nahIM karate haiM, ve ghamaNDa se satya ko asvIkAra karate haiM (adhyAya 16) alahajArata ( 12-12 ) meM kahA hai ki sabase adhika mAnya vaha hai jo saMyamI hai "inA akarAmAkuma indallAhi atakAkuma" / muhammada sAhaba ne aneka bAra satkarma para jora diyA hai| DaoN. nijAmuddIna ne spaSTa kiyA hai ki islAma ne karma ke svarUpa para do dRSTiyoM se vicAra kiyA hai (9) laukika karma, jinakA samAja se saMbaMdha hai / (2) AdhyAtmika karma, jinakA saMbaMdha namAja, takavA, jakAta se hai / ImAna kA viziSTa mahatva hai| sUre kahapha meM kahA hai ki ImAna vAloM ke satkarma kabhI naSTa nahIM hote| jIvana meM AsthA evaM karma kA saMyoga anivArya hai| kuraAna usI manuSya ko zreSTha kahatA hai, jisakA AcaraNa zuddha hai aura karma . pavitra hai "inalAha lA yugeyirumAbi kaumina hattA yugaiyirU mA bi anuphusihima" (kuraAna arraada 13-11) / yahUdI dharma meM bhI karma kI vyAkhyA kA sAra tatva hai ki vaha manuSya dhanya hai, jisa para paramezvara koI doSa nahIM lagAtA aura jisakI AtmA meM chala kapaTa nahIM hai ( avastA 25) Izvara ke ghara meM sevaka banakara rahanA adhika zreyaskara hai, banispata aTTAlikA yA maNDapa meM / yahUdI dharma bhI karma phala meM AsthA rakhane kA Adeza detA hai, "dhanya hai vaha jo adharma para nahIM calatA hai aura na pApa karma se jur3atA hai| vaha nadI ke kUla ke vRkSa ke sadRza hai, jo samaya para phala detA hai, usakI pattiyAM kabhI nahIM murjhAtIM, vaha jo kucha karegA - usake satkarma saphala hoNge| kukarmI va adhArmika bhUsI kI bhAMti haiM jo alpa havA meM hI ur3a jAtI hai| ina sabhI dharmoM meM hamAre karmoM kA sAmAnya uddezya saceta jIvana, ucca naitika avadhAraNAeM, anubhUti ke vAMchanIya rUpoM kI sRSTi aura mAnavIya utkarSa hai / karma aura punarjanma para vicAra karane ke pUrva hama karma vipAka kA vizleSaNa kareM kyoMki punarjanma kA siddhAnta tatvataH karma vipAka para hI nirbhara hai| vipAka kA artha hai "paripakva honA" "pariNAma" phala / karma kI paripakva avasthA hI karma vipAka athavA karma phala hai| manuSya ke pratyeka karma ke pAMca sAkSI haiN| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) sUryaH somo yamaH kAlo mahAbhUtAni paMca ca / ete zubhAzubhasyeha karmaNo nava sAkSiNaH // zubhAzubha karma ke ye hI sAkSI haiN| garur3a purANa (22 adhyAya) meM karma vipAka kA vizada varNana hai| DA. pA. vA. kANe ne karma vipAka kA artha isa prakAra kiyA hai "karma vipAka kA artha duSkRtyoM yA pApoM ke phalavAna hone kA hI dyotaka hai| yogasUtra (2-13) meM karma vipAka ke lie kahA gayA hai "satimUletAdviyA ko jAtyAyu bhogAH " / sabhI kleza (pAMca) batAe gae haiN| mUla meM rahane se karma phalArambhI hote haiM, para unake ucchinna hone para aisA nahIM rhtaa| karma vipAka jAti, Ayu tathA bhoga se hotA hai| eka bhoga kA hetu hone se eka vipAkArambhI tathA Ayu aura bhoga donoM se dvipAkArambhI hotA hai| prathama ke do bheda haiM niyati vipAka aura aniyati vipAka / pataMjali ke vyAsa bhASya meM kahA gayA hai " isa janma ke saMskAra saMcita hone se zArIrika prakRti meM parivartana karatA hai aura Ayu evaM bhoga phala dete haiN| karma hI isakA kAraNa haiN|" isa kAraNa (sUtra 14 ) meM kahA hai ki jAti, Ayu tathA bhoga puNya aura pApa ke sukha aura duHkha dete haiM / 15 sUtra meM saMskAra kA vivecana kiyA hai| jAti se tAtparya kITa, pazu Adi kI yoni, Ayu se alpa jIvana evaM bhoga se nArakIya yAtanAeM haiN| yAjJavalkya smRti (3.131) meM bhI karma vipAka zabda kA prayoga isa prakAra huA hai "vipAkaH karmaNAM pretya keSAM cidiha jAyate / " "prAyazcitta sAra" meM bhI vistRta varNana hai| purANoM meM vAmana purANa, brahma purANa, mArkaNDeya purANa, varAha purANa, viSNudharmottara purANa Adi meM karma vipAka kA ullekha nArakIya bhoga ke sAtha prAyazcitta Adi kA vivecana hai| kucha granthoM meM vyAdhi, viparyaya, kRcanva Adi ke lie deva - pUjA bhI nirdhArita kI gaI hai| viveka cUr3AmaNi meM AcArya zaMkara kahate haiM, " avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma shubhaashubhm|" "prArabdha vicAra' meM zaMkarAcArya ne karma aura karma phala para vicAra kiyA hai / ve kahate haiM 'phalodayaH kriyA pUrvo niSkriyo na hi kvacit' (447) isake sAtha hI ve kahate haiM jJAnodayAtpurArabdhakarma jJAnAnanazyati / adattvA svaphalaM lakSyamuddizyotsRSTa bANavat // 454 // arthAt lakSya kI ora chor3a die gae bANa ke samAna jJAna ke udaya se pUrva hI Arambha huA karma apanA phala die binA jJAna se naSTa nahIM hotA / vidvAna kA prArabdha karma avazya hI balavAna hotA hai| usakA kSaya bhogane se hI saMbhava hai prArabdhaM - balavattaraM khalu vidAM bhogena tasya kSayaH / samyagjJAna hutAzanena vilayaH prAksaJcitAgAminAm // 454 // zaMkarAcArya ke anusAra karmaNAnirmito dehaH prArabdha Tatasya kalpyatAm / deha karmoM se hai prArabdha bhI usI se hai / AtmA karmoM se nahIM banA hai / prArabdha karma kA kSaya For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) bhogane se hI hotA hai / pUrvasaMcita aura AgAmI karmoM kA kSaya tattvajJAna rUpI agni se | AtmA aura brahma kI ekAtmatA ko jAnane vAlA kisI prakAra ke karma meM lipta nahIM hotA / maiM brahma hU~ yaha jJAna hone para koTi kalpoM ke karma naSTa ho jAte / (450) AcArya zaMkara kahate haiM ki 'kheryathA karmaNisAkSi bhAvo' - manuSya ke karmoM kA sUrya hI sAkSI bhAva hai| ve karma baMdha ke sambandha meM kahate haiM saMsAra rUpI vRkSa kA bIja ajJAna hai - dehAtmabuddhi aMkura hai - rAga patte haiM aura karma janma hai va usase utpanna huA duHkha hI phala hai / mokSa kA hetu Asaktiyukta karmoM kA sarvathA tyAga hai| vastutaH liMga zarIra bhUtoM se utpanna hokara hI vAsanAyukta karma phaloM kA anubhava karAtA hai| nirvikalpa samAdhi se vAsanA graMthiyoM kA nAza aura vAsanAoM ke nAza se karmoM kA nAza hotA hai - tadanantara sarvatra nirantara svarUpa kI sphUrti hotI hai 'samasta vAsanA granthervinAzo'khila karma nAzaH (364) isa prakAra viveka cUr3AmaNi meM Adya zaMkarAcArya ne karma ke saMbaMdha meM pracura vicAra kiyA hai / yadi isakI tulanA hama jaina karma tattva se kareM to kucha aMgoM meM sAmya dikhAI par3egA / mahAbhArata ke vana parva meM likhA hai ki svarga prApti para yajJAdi ke puNyoM kA aMta hone para punaH janma lenA par3atA hai ( vana parva 259 - 60 ) / anuzAsana parva meM gautamI putra kI sarpadaMza se mRtyu para kahatI hai ki yaha karma kA phala hai| yahIM para kAla kA mahatvapUrNa kathana hai ki bAlaka kI mRtyu usake pUrva janma ke kAraNa hai| virATa parva (20-14) meM yahI kathana hai / zAnti parva meM AtmA ke chaH raMga batAe haiM, kRSNa, dhUmra, nIla, rakta, pIta va zukla / upaniSadoM aura gItA meM jJAna dvArA karma vipAka ke naSTa hone kA ullekha hai| muNDaka kahatA hai "kSIyante cAsya karmANi tasmindRSTe parAvare (2.2.5 ) para brahma Atma tatva kA jJAna saba karmoM ko naSTa kara detA hai| zvetAzvatara kA bhI yahI mata hai (3.5) yoga vAsiSTha ( 2.4.8) meM karmakSaya ke lie pauruSa kA mahatva batAyA gayA hai| vAlmIki meM rAma vana gamana ke samaya dazaratha va kauzalyA apane duHkha ko pUrvajanmoM ke pApa kA phala batAte haiN| dazaratha kahate haiM ki " manuSya karmAdhIna hai aura use karmoM kA phala bhoganA par3atA hai| Ama ke per3a ko kATakara DhAka sIMcanA pAgalapana hai, vahI maiMne kiyA hai|" kauzalyA bhI putra vanavAsa kA kAraNa pUrva janma meM kie gae duSkarma kA phala batAtI hai| rAmAyaNa meM yatra tatra karmaphala kA varNana hai| karma vipAka kA sambandha punarjanma se hai / jaina dharma ke karmatattva kA vicAra karane ke pahale hameM punarjanma sabaMdhI vicAra dhArA kA avalokana karanA Avazyaka hai| karmaphala kA tAtparya yaha nahIM ki vyakti svAtaMtrya kA abhAva hai athavA manuSya kevala niyati kA dAsa hai, karmaphala anivArya hote hue bhI manuSya kI svAtaMtrya zakti kA virodha nahIM karatA / na vaha nairAzya kA pratipAdana karatA hai| isa saMbaMdha meM DaoN. satIza candra vaMdopAdhyAya kA " tattva jijJAsA" (karma evaM karmaphala pR. 54) kA kathana hai ki yadi isa jIvana meM sukha duHkha bhogane kA kAraNa For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) hama na dekha pAeM, taba pUrva janma meM usake anurUpa karma nizcaya kie hoMge (bAMglA grnth)| DaoN. kANe ne "dharma zAstra kA itihAsa" (paMcama bhAga adhyAya-35) meM karma aura punarjanma ke siddhAnta kI vistRta samIkSA kI hai| unakA mata hai ki "isa siddhAnta ne sahasroM varSoM taka kama se kama upaniSad kAla se saMpUrNa bhAratIya cintana, sabhI hinduoM, bauddhoM, jainoM ko prabhAvita kiyA hai| karma hI janma-janmAntara kA hetu hai| yathA, labdhA nimittam vyaktaM vyaktAvyakta bhavatatyuta / yathAyoni yathAbIjaM svabhAvena balIyasA // aba to pazcima meM bhI parAmanovijJAna ke anusaMdhAnoM aura jaivika siddhAntoM ne punarjanma kI nUtana vyAkhyA aura usakI saMpuSTi kI hai| bhAratIya cintanadhArA meM hI nahIM, pazcima meM bhI heroDoTasa, pethogorasa ne punarjanma para AsthA rkhii| pleTo pUrva aura uttara janma meM vizvAsa karatA thaa| empIDakilsa ne apane pUrva janmoM kA vivaraNa taka diyA thaa| kucha videzI lekhakoM kI yaha bhrAnta dhAraNA rahI hai ki bhArata meM upaniSadoM ke pUrva vaidika vAGmaya meM punarjanma kI mAnyatA prApta nahIM hotI (dRSTavya gaphaH philAsaphI Apha di upaniSada evaM jI. DablU brAuna Adi ke lekh)| vastutaH punarjanma kA tAtvika vivecana jitanA bhArata meM huA hai, utanA anyatra kisI deza meM nhiiN| yaha dhyAna rakhanA cAhie ki yadyapi SaTdarzanoM meM eka dUsare kI mAnyatAoM kA virodha-pratikAra milatA hai, para sabane prAyaH karma va punarjanma ko svIkAra kiyaa| bauddha aura jaina dharma to isameM aTUTa vizvAsa karate haiN| zatapatha brAhmaNa kI bhRgu AkhyAyikA, usameM prayukta punarjanma-pUrvajanma Adi ke pracura prayoga AvAgamana ke pramANa haiN| upaniSadoM meM maraNoparAnta AtmA kA devayAna-pitRyAna mArgoM se jAnA batAyA hai, kaThopaniSad meM naciketA kA tIsarA vara hai- maiM kisa prakAra punarjanma dUra karUM ? yamAcArya pUrvajoM kI mahAyAtrA kA bhI ullekha karate haiN| yoni manye prapadyante zarIratvAya dehinaH / sthANumanye'nusaMyanti yathAkarma tathA zrutam // 5-7 // chAMdogya zruti meM AtmA kI "jAyasva-mriyasva" gati hai| zvetAzvatara, prazna, muNDaka, aitareya upaniSadoM meM bhI punarjanma kA vivaraNa hai| zrImadbhagavadgItA meM to janma-janmAMtara kA pracura varNana zrI kRSNa ne kiyA hai "jAtasya hi dhruvomRtyu, dhruva janma mRtasya ca" yaha zAzvata siddhAnta hai| kucha saMdarbha usameM ye haiM (adhyAya 4-5, 7-8, 8-16, 18-21 aadi)| Adi zaMkarAcArya kahate haiM "punarapi jananaM, punarapi maraNaM, punarapi janani jaThare zayanam / " zrI zuka viracita dvAdazAkSara stotra meM prArthanA hai gatAM gatena zrAnto'smi dIrgha saMsAra varmasu / . punarnAgantu vicvAmi trAhi mAM madhusUdanam // For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (33) anyatra kahA gayA hai "viSNu pAdodakaM pItvA punarjanma na vidyate / " yaha bhI kahA gayA hai ki rathArUr3ha vAmana ke darzana para punarjanma nahIM hotA "rathArUr3ha vAmanaM dRSTvA punarjanma na vidyate" jyotiSAcArya varAha mihira ne vRhajjAtaka ( 25-15) meM navameza va paMcameza se pUrvajanma aura paraloka para vicAra kiyA hai| cArvAka va lokAyata ko chor3akara prAyaH sabhI darzanoM ne punarjanma ko svIkAra kiyA / nyAyasUtra kahatA hai "IzvaraH kAraNaM karmAphalasya darzanAt (4) nyAyasUtra to navajAta zizu ke mukha para harSa, zoka, bhaya ko pUrva janma kA kAraNa ginatA hai (3.1.16 ) / vaizeSika meM caubIsa guNoM meM adRSTa ke kAraNa jIva kA AvAgamana anAdi hai| sAMkhya darzana ne dharmAdharmarUpI saMskAra (paMca klezoM se kliSTa vRtti) ko Azaya, vAsanA, karma kahA hai| kaivalya pada hI mokSa hai / prazastapAda vijJAna dIpikA meM saMcIyamAna prArabdha, saMcita karma ke vivecana kA AdhAra janma-janmAntara ginate haiN| unhoMne peTa aura anna ke pratIka se yaha samajhAyA hai| vAmadeva bhaTTa ne janma maraNa vicAra meM kahA hai ki AtivAhika zarIra "mRta se AgAmI zarIra kA dvAra hai - yAna kaivalyopaniSada (1-14) kahatA hai jAtazcaiva mRtazcaiva janma caiva punaH punaH / punazca janmAntara karmayoga yogAt sa eva jIvaH svapiti prabuddhaH // bauddha dharma bhI punarjanma meM vizvAsa karatA hai| jAtaka kathAeM isakA pramANa haiM, ve buddha ke pUrva janma bhI kathAeM haiM / svaya buddha ne kahA ki unake paira meM cubhane vAlA kAMTA pUrvajanma ke prANi badha kA vipAka thaa| dhammapada meM buddha ne punarjanma ke saMbaMdha meM aneka gAthAeM dI haiN| unhoMne yamaloka kA bhI varNana kiyA hai| pupphavaggo meM ( 1-2 ) unhoMne spaSTa kahA ki puNya karma jhIla kI bhAMti kardama rahita rahatA hai evaM AvAgamana se mukta ho, nirvANa prApta karAtA hai| Adhunika cintakoM ke lie yaha mata dhyAtavya hai / zrI aravinda cetanA ke sAtha-sAtha atimAnava kI avatAraNA meM vizvAsa rakhate the (ovara mAinDa evaM supara mAinDa) | svAmI vivekAnanda ne karma siddhAnta kI mArmika vivecanA kI hai| ve kahate haiM "pratyeka kriyA pratikriyA banakara punaH hamAre pAsa AtI hai| usI prakAra hamAre kArya anya manuSyoM ko bhI prabhAvita karate haiN|" elaDuasa haksale ne to dehAntara siddhAnta kA samarthana kiyA hai| bhArata meM hI nahIM anya dezoM meM bhI punarjanma kI mAnyatA siddhAntataH svIkRta hai| bebiloniyana nivAsI maraNoparAnta vyakti kI deha kA Alepana karate the ki vaha punaH svarga meM avatIrNa hogI / avestA meM svarga aura naraka kA varNana milatA hai| grIka dArzanika pleTo va pethogorasa kA punarjanma meM vizvAsa thaa| meksiko ke prAcIna nivAsI bhI punarjanma meM AsthA rakhate the| sIriyana sampradAya "bArDisanIja" kA sUkSma zarIra meM vizvAsa thaa| dakSiNa amerikA ke nivAsI AvAgamana meM vizvAsa rakhate the| islAma dharma meM raphajiyA va isamAIlI sampradAya karmavAda va punarjanma ko mAnate the| sUphI jalAluddIna kahatA hai For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) jA ki garvAmahama cU jAM khuza AgadastA / margamana daravAsa caMga andara jadasta // arthAt mRtyu mujhe jIvana ke sadRza priya hai- usake bAda mujhe punaH jIvana prApta hogA / yoM islAma apane mUla siddhAnta meM punarjanma svIkAra nahIM karatA / IsAI dharma ke saMbaMdha meM svAmI premAnaMda kahate haiM, IsAI dharma ke prathama pracalana ke samaya pradhAna pracAraka punarjanmavAda ko mAnate the, parantu madhyakAla meM ise asvIkAra kara diyA aura isameM vizvAsa karane vAloM ko "zrApita" khaa| maiM yahAM una videzI vidvAnoM kA savistAra ullekha nahIM karake kevala yahI kahU~gA ki spinojA, harTalI prIsTale, libanija, imarsana, vAlTamiTamena geTe sabhI punarjanma meM vizvAsa karate the| kaviyoM kI to lambI sUcI hai| tibbatI lAmA govindajI ne apane guru Tomogile rimapUche ke punarjanma kA unakI bhaviSyavANI ke AdhAra para varNana bhI kiyA hai| jaina dharma kA to, karmavAda ke sAtha-sAtha yaha AdhArabhUta siddhAnta hai, jisa para AcArya zrI devendra muni ne savistAra varNana kiyA hai| Adhunika parAmanovijJAna kI mahatvapUrNa upalabdhi mumurSu kA divya darzana evaM parakAyA praveza haiN| yoM yoga darzana, yogavAsiSTha, bhojavRtti, taMtrAgamoM meM bhI parakAya praveza kA varNana hai / tatva vaizAradI va yoga vartikA meM parakAya praveza kI paddhati bhI batAyI gayI hai| bhAratIya vAGmaya meM aise aneka udAharaNa upalabdha haiN| zaMkarAcArya, rAjA zikhidhvaja kI patnI cUr3AlA kI kathA to vikhyAta hai| Alivara lAja, moziye hurAvela, tibbatI lAmAoM ke nAma ullekhanIya haiM, jinhoMne yaha siddhi prApta kI thI / ( dRSTavya sAptAhika hindusthAna - 17.5. 1959 meM janarala ela. pI. phebela kA saMsmaraNa) / DablU. TI. sTIDa dvArA paralokagata jUliyA kI maraNoparAnta avasthA kA varNana svAmI premAnanda ne diyA hai| isI prakAra hemendra nAtha bainarjI, pramodazaMkara bhaTTa (dharmayuga - 24.7.1966) ne bhI pramANa die haiN| sadyaH prakAzita grantha "di Avara Apha Detha" (kArlasa osisa ) meM marate samaya vyakti kI avadhAraNAoM va dUtoM kA prAmANika citraNa kiyA hai| bhAratIya manISA ne yaha spaSTa ghoSaNA kI ki manuSya ke jIvana meM do "kSaNa" sarvAdhika mahatva rakhate haiM- jaba prANa kA prathama spandana hotA hai aura tadanantara jaba usakA prayANa aura niSkramaNa / prathama kSaNa meM hI usake jIvana kI samagratA aMkita hotI hai aura aMtima kSaNa meM bhI mukta jIvana kii| gItA meM bhI zrIkRSNa ne yahI kahA ki mRtyu ke samaya jaisI bhAvanA hogI, vaisA hI agalA janma hogA / Aja parAmanovijJAna ke prasiddha vidvAna TAirela, viliyama kutsa, jAna reNDela prasiddha tattvavettA haiN| Adhunika jaivika vijJAna ke siddhAntoM ne bhI manuSya kI AnuvaMzikatA para vicAra karate hue '"jIna" kI sArthakatA aura mahattA nirvivAda batAyI hai| maiMDela ke anusaMdhAna ke pazcAt Aja vaijJAnika isa satya para pahuMce haiM ki jIna eka pIr3hI se dUsarI pIr3hI For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka vyakti kI sUcanAeM dete rahate haiM aura yaha eka zRMkhalAbaddha "molikyUla" kA pravAha hai| paramparA raktAzrita aura viziSTa hotI hai| kisI bhI vyakti kA vikAsa aneka staroM para kramazaH hotA hai, jinameM paryAvaraNa ke sAtha "emInoesiDa" kA bhI hAtha rahatA hai| "kromosoma" hI anuvAMzikatA kA nirmANa karate haiN| isa prakAra "jIna" hI AnuvaMzI paramparA kA mUla tatva va sUtra hai| Adhunika vijJAna ke saMbaMdha meM kucha nae tathya Aja bhI hamAre sAmane haiN| vidvAnoM kI dhAraNA hai ki ilokTrona, proTona, nyUTrona, pojITrona Adi jaina dharma ke "pudagala-paramANu" ke hI rUpa hai| vaijJAnika yaha bhI mAnate haiM ki parAnIhArikA (pairAgeleksI) meM pahale dravya aura pratidravya vidyamAna the| Aja vijJAna bhI yaha svIkAra karatA hai ki vizva meM kisI bhI padArtha kI vinaSTi nahIM hotii| usakA alakSya para nirantara rUpAntaraNa hotA rahatA hai| yaha bhI siddha ho cukA hai ki pratyeka kArya kI pratikriyA hotI hai| isa prakAra karma kI bhI pratikriyA hotI hai aura vaha anavarata calatI rahatI hai| isa saMbaMdha meM adhunAtana anusaMdhAna "supara sTrigsa" kA bhI ullekha karanA ucita hai| vaijJAnikoM ne yaha svIkAra kiyA hai ki samasta sRSTi sUkSmAtisUkSma "kaNa" se nirmita hai, jo aNu kA eka kharabAMza hai, usase bhI km| yaha vaijJAnika tathya jaina siddhAnta ke karma-vargaNA ko aura puSTa karatA hai| isa sambandha meM kiriyana phoTogrAphI kA bhI ullekha ucita hai, jisane yaha siddha kara diyA ki hamAre zuddha AcaraNa meM hamArI prANadhArA Rju hotI hai aura kaSAya yukta hone para asNtulit| isa prakAra hamAre vyavahAra kA prabhAva vAtAvaraNa para to par3atA hI hai, para paudhoM aura latAoM para bhI hotA hai| yadi hama krodha va raudra bhAva se paudhoM ko dekheMge to ve murdA jAeMge isake viparIta hamAre saumya va snehila vyavahAra se ve adhika vikasita hoNge| aise aura bhI udAharaNa prApta haiN| ... aba hameM Adhunika pAzcAtya manovijJAna para bhI dRSTipAta karanA caahie| karma ke lie aMgrejI meM "aiksana" aura "biheviyara" donoM kA prayoga milatA hai| epha. esa. graijara ke matAnusAra karma vyakti kI bhAvanA para nirbhara karatA hai| jaba vicAroM kA vega bhAvAtmaka aura kriyAtmaka hotA hai, tabhI karma banatA hai| maikDUgala ke anusAra manuSya kA AcaraNa vividha rUpoM meM samAja-vijJAna se saMbaMdha rakhatA hai aura vaha vyavahAra ke rUpa meM vyakta hotA hai| hiMggiMsana kahatA hai ki manuSya kA karma soddezya hotA hai| vaha pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se sukha evaM saMtoSa prApta karanA cAhatA hai| DUmaNDa ne batAyA hai ki manuSya apane svabhAva aura AcaraNa (karma) se hI bAhya jagata ko prabhAvita karatA hai| manuSya ke vyaktitva ke mUlyAkaMna meM karma hI hamAre sammukha rahate haiN| gilabarTa rile ke anusAra karma manuSya ke svabhAva se niSpanna hotA hai| manovijJAna ke anusAra karma ke do varga haiM-aicchika va anaicchik| (saMdarbha -sAikolojI : epha.e.praigara pR. 216; sozala sAikolojI-viliyama maikDUgala pR. 304, jI.DI. For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) higgansana kRtaH sAikolojI, mArgeTa DUmaNDa kRta ailimeMTsa Apha sAikolojI evaM gilabarTa rile kA di kansepTa Apha mAinDa) | isa vaijJAnika saMdarbha meM hama karma-vijJAna ke antargata saMskAra aura smRti para bhI vicAra kareM to yaha spaSTa hogA ki Aja jisa satya para vijJAna pahuMcA hai, use karma-vijJAna ke vivecana meM hamane saMskAra aura smRti dvArA yahI tathya udghATita kiyA aura saMskAra se hI jAtismaratA para bhI vicAra kiyA thA / "saMskAra" anubhava hai| medinI koza meM use "mAnasa karma" kahA hai| nyAya meM vaha eka sUtra vizeSa hai, jo trividha hotA hai - vegAkhya, sthiti-sthApaka aura bhAvanA / bhASA-pariccheda meM saMskAra ko "atIndriya jIva vRtti (jIna ke samAnAntara ) kahA hai "saMskAra tattvam" meM vaha adRSTa vizeSa janaka karma hai / citta para saMskAra ke do rUpa hote haiM, karma aura smRti / citta para hamAre bhAvoM aura kAryoM kA nirantara rekhAMkana hotA hai-ye hI mRtyu ke pazcAt smRti - saMskAra bana jAte haiN| (yuMga eka prakAra se inheM prakArAntara meM sAmUhika acetana kahatA hai - jo sAmAjika hote hue bhI ( AdyabiMba ) vyaSTi meM bhI vidyamAna rahate haiM / ) yaha . saMskAra vRtti hI Adhunika "jIna" hai / citta kA koI jJAna yA ceSTA hone se use "saMskAra" kahate haiN| jJAna saMskAra ke anubhava kA nAma "smRti" hai, jisakA eka dharAtala acetana hai| kriyA saMskAra kA nAma svataH sambhUta ceSTA hai| pratyeka jJAna aura kriyamANa karma saMskArotpanna hote haiN| pAtaMjala yoga sUtram meM ina saMskAroM kI vizada vyAkhyA kI gaI hai| isake anusAra ye saMskAra vidyA athavA avidyAmUlaka hote haiN| saMskAra kA rUpa "vAsanA" hai, jisameM kevala "smRti" hotI hai| pataMjali ise hI Ayu, jAti aura bhoga kI smRti kahate haiN| vAcaspati mizra ke anusAra, "pratyakSa buddhi nirodheta tadanusaMdhAna viSayaH smRtiH " hai| atItAnubhava kA anusaMdhAna hI saMskAra hai| saMskAra - sAkSAtkAra kA artha hai smRti yA pUrvajJAna / jegISaNya ko saMskAra - sAkSAtkAra se pUrvajanma ke karma - pariNAma jJAta hue the| sAmAnya manuSya ko pUrva janma kI smRti na rahane ke kAraNoM kA bhI vivecana hai| phalita jyotiSa meM pUrvajanma ke kisa pApa kA phala bhoganA par3atA hai, isakA bhI ullekha hai| AcArya maMgezvara kA kathana hai dharmezcareNaiva hi pUrvajanma vRtaM bhaviSyajjanaM sukhezAta / sadIza jAti tvadhiSThita kSe diza hitatraiva tadIza dezam // svAmI premAnanda ke anusAra sAdhanA ke chanda- kampana manuSya ke citta meM hI nahIM pratyuta vRkSoM aura zilAoM para bhI aMkita ho jAte haiN| kahA gayA hai " manohi janmAntara saMgatim " mana janmAntara kI saMgati karane meM samartha hai| (saMskAra va punarjanma ke lie dRSTavya lekhaka kA nibaMdha " jAtasya hi dhruvomRtyuH dhruva janma mRtasya ca" (DaoN. haravaMza lAla zarmA smRti grnth)| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) karma tatva ko lekara atyanta prAcIna kAla se jaina manISI, AcArya va dArzanika vicAra karate Ae haiM aura Aja bhI usa para nirantara nae-nae anusaMdhAna ho rahe haiN| digamabara sAhitya ke pariprekSya meM SaTkhaNDAgama (guNasthAna kA pUrNa vikasita rUpa) evaM niyuktiyoM meM zvetAmbara sAhitya ke saMdarbha meM pracura vicAra kiyA gayA hai| umAsvAti kA "tatvArtha sUtra" prasiddha hai| jaina AgamoM meM AcArAMga, sthAnAMga, bhagavatI, vipAka sUtra Adi meM karma sambandhI pracura varNana upalabdha hai| zrImada devendra sUri kA "karma grantha" (bhAga 1-6) karma viSayaka adhyayana kA pramukha AkarSaNa rahA hai| zivarAma sUri kA "karma prakRti" eka sarvamAnya grantha hai| inake atirikta aneka granthoM meM karma siddhAnta kA vipula vivaraNa aura adhyayana prApta hai| Adhunika yuga meM yuvAcArya mahAprajJa kA "karmavAda", DaoN. narendra bhAnAvata dvArA saMpAdita "jinavANI kA karma siddhAMta vizeSAMka", sva. madhukara muni jI kA "karma siddhAnta," DaoN. sAgara mala jaina kA "karma siddhAnta kA tulanAtmaka adhyayana," kSullaka jinendra varNI kA "karma siddhAMta" aura aba AcAryazrI devendra muni dvArA racita yaha bRhat "karma vijJAna" (pAMca khaNDa) isa ora mahatvapUrNa va yuga pravartaka kRtiyA~ haiN| AcArya devendra muni ne karma siddhAnta, vijJAna, tatva va vAda kA sarvAMgINa vivecana kiyA hai, jisakA eka sUtra prAcIna granthoM kI paramparA se jur3A hai aura dUsarA sUtra Adhunika samAjazAstrIya, vaijJAnika aura dArzanika cintana dhArA se| jaina dharma AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI dharma hai, "se AyAvAdI, logAvAdI, kammAvAdI kiriyAvAdI" (AcArAMga 1-3) / karma kA lakSaNa hai, "kIrai jieNhouhiM" jo jIva ke dvArA kiyA jAya, vahI karma hai| kriyA kA karma svataH hotA hai para viziSTa karma svataH nhiiN| "jeNaM to maNNAI kamma" (AcArya devendra sari) pudagala vargaNA ke saMgraha kA nAma karma hai| rAgadveSa hI karma ke bIja haiM, "rAgo va doso vi ya kamma viiry|" karma kA sAmAnya lakSaNa hai "karma zabdasya karmAdiSu sAdhaneSu saMbhavatsu icchA to vishesso'dhyvsey| vIryAntarAya, jJAnAvaraNa kSaya kSayopazama mApekSaNa AtmAnAtma pariNAmaH pudgalena ca svapariNAmaH vyatyayena ca nizcaya vyavahAranayApekSayA kriyata iti karmaH" (rAjavArtika 6-17-504-26) / karma zabda kartA, karma aura bhAva tInoM meM niSpanna hotA hai aura vivakSAnusAra tInoM karmAnava ke prakAza meM gRhIta haiN| vIryAntarAya aura jJAnAvaraNa ke kSayopazama kI apekSA rakhane vAle AtmA ke dvArA nizcaya naya se Atma pariNAma aura pudgala ke dvArA Atma pariNAma bhI jo kie jAe~-ve karma haiM (jainendra siddhAnta kozabhAga-2 pRSTha 27) / vaizeSika darzana aura jaina darzana kI paribhASA meM antara yaha hai ki vaizeSika pariNamana svarUpa bhAvAtmaka paryAya ko karma na kahakara, kriyAtmaka paryAya ko hI karma kahatA hai| jaina darzana donoM prakAra ke paryAyoM ko karma kahatA hai| (vahI) AcArya devendra muni ne bhagavAna mahAvIra ke anusAra "kammaM ca mohappabhavaM vayanti" kahakara karma ko moha se utpanna batAyA hai aura use kammaM ca jAI maraNassa mUlaM-janma For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) maraNa kA mUla mAnA hai| pudgala dravya kI aneka jAtiyAM haiM, inheM vargaNAeM kahate haiN| karma vargaNA hI karma dravya hai aura yaha sUkSmAtisUkSma rUpa meM sarvatra vyApta hai| jIva ke sAtha baddha hokara, vaha karma kahalAtA hai| Agama ke anusAra zarIra pAMca prakAra ke haiMaudArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kaarmnn| isameM ATha prakAra ke karmoM kA samUha hI kArmaNa zarIra hai| taijasa aura kArmaNa zarIra kI gati apratihata hotI hai "teyaga sarIrA padesaTThAe aNaMta guNA, kammaga sarIrA padesaTThayAe amaMta gunnaa|" ina donoM kA AtmA ke sAtha anAdi saMbaMdha hai| kArmaNa zarIra sUkSmAtisUkSma hai| karma zarIra se hI pudgala cipakate haiN| yaha vastutaH taijasa aura sthUla zarIra kA setu hai| ___ jaina dharma kA karmavAda AtmavAda para sthita hai| saMbhavataH vizva ke kisI bhI dharma athavA darzana meM karma kA itanA gambhIra va vyApaka vivecana nahIM milatA, jitanA jaina dharma meN| adhyAtma sAdhanA ke sopAna karma ke Amrava, saMvara aura nirjarA para AdhRta haiN| guNasthAnoM kA vikAsa krama isakA eka pakSa hai| karma baMdha aura karma phala ke anivArya sambandha kA nidarzana jaina karmavAda kA saiddhAntika aura vyAvahArika pakSa hai| isa purovAk meM hama kevala isa para eka vihaMgama dRSTi hI DAla skeNge| AcArya devendra muni ne karma vijJAna kA koI pakSa achUtA nahIM rkhaa| vyAvahArika dRSTi se jaina karma siddhAnta manuSya ke kartavyabodha, naitika mUlya, AcAra-vicAra kI zreSThatA ke sAtha puruSArtha para AdhRta hai| jo vyakti rAga, dveSa, moha, mAna, parigraha, hiMsA, mithyAtva, svArtha ko chor3akara saMyama, svAdhyAya aura sAmAyika kA daraNa karatA hai, vahI apane puruSArtha se karma baMdhanoM se mukta ho sakatA hai| jisa prakAra vyAsa ne kahA ki aSTAdaza purANeSu vyAsasya vacana dvayaM / paropakAra puNyAya pApAya para-pIr3anam // usI prakAra hama jaina jIvana darzana ke lie kaha sakate haiM jamiNaM jagaI puDho jagA kammehi luppanti pANiNo / sayameva kaDehiM gAhaI, no tassa muccajja'pu dvayaM // ___ -sUtrakRtAMga 1.2.194 vizva ke samasta prANI apane-apane karmoM ke kAraNa hI duHkhI haiN| unhoMne jo bhI karma kie haiM, jina saMskAroM kI chApa ina para par3I hai, unakA phala bhoge binA yA anubhava kie binA unakA chuTakArA nhiiN| jaina karma vijJAna kA yahI "Arya satya" hai| AcArAMga-sUtra (1.3.1) yahI batAtA hai "kammuNA uvAhi jAyaI" karma ke kAraNa hI jIva kI nAnA upAdhiyA~ haiN| mahAvIra ne kahA "akarma kahIM nahIM hai| saMsArI jIvoM meM karma bIja kI bhinnatA se hI unake bhoga hote haiM, sthitiyoM meM antara hai| AcArya devendra sUri ne "karma grantha" meM ise adhika spaSTa kiyA hai| manuSya kI isa bhinnatA kA pramANa usakA karmabaMdha athavA karmaphala hai| paMcAdhyAyI bhI isI kI puSTi karatA hai| For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) . "eko daridra ekohi zrImAniti ca karmaNaH / manuSya kI jIvana yAtrA kI zucitA yaha hai ki vaha karma se akarma kI sthiti meM pahuMce, tattvadarzI, loka vyavahAra se pare / AcArAMga (1.3.1) yahI kahatA hai "akammassa vavahAro na vijjaI" athavA eka kavi ke anusAra maiMne ve baMdhana tor3a die, jinase jIvana saMkIrNa banA / ve paribhASAeM bhUla gayA, jinase merA svara jIrNa banA // jaba isa sImA para pahuMcA taba sImA kA saMsAra na thaa| (rAmakumAra varmA) kavi prasAda ne bhI kahA hai-karma kA bhoga-bhoga kA karma-yahI jIvana kI apratihata prakriyA ___Aja vijJAna pUrva janma ke saMskAroM para bala detA hai, usI prakAra zatAbdiyoM pUrva jainAgamoM aura AcAryoM ne saMskAra va smRti kI vyAkhyA para karma prakRti aura baMdha para vicAra kiyA thaa| jaina darzana ke anusAra saMskAroM ke adhIna manuSya ke saba karma haiM, jinheM vaha pUrvabhava aura kucha vartamAna bhava se saMcita karatA hai| jainazAstroM ne garbhAdhAna se lekara 53 kriyAoM kA vidhAna kiyA hai| saMskAra kI paribhASA hai, "vastu svabhAvo'yaM yat saMskAraH smRti bIja mAdadhati arthAt vastu kA svabhAva hI saMskAra hai, yahI smRti kA bIja hai| zAstrakAroM kI yaha dhAraNA rahI hai ki zuddha jJAna-zruta jJAna ke saMskAra zanaiH zanaiH Atma saMskAra banate haiN| Atma saMskAra se tAtparya hai "nijaparamAtmani zuddha saMskAra karoti sa Atma saMskAraH arthAt zuddha saMskAra nija paramaAtma kA saMskAra hai| yaha bhI kahA gayA hai ki avidyA ke dvArA utpanna saMskAroM se mana vikSipta ho jAtA hai para "tadaiva jJAna saMskAreH svatastatatve'vitiSThate"-kaSAyoM ke dvArA utpanna saMskAroM ke naSTa na hone para, jIva nirantara karma bandha kA kuphala bhogatA rahatA hai| sthUla zarIra ke bhItara eka sUkSma zarIra hai, vaha indriyA~, prANa, mana, buddhi evaM ahaMkAra se banatA hai| caudaha tatvoM se nirmita yaha sUkSma zarIra maraNoparAnta AtmA ke sAtha jAtA hai aura punarjanma ke sAtha lauTatA hai| AtmA kI karma mukti taka yaha sAtha rahatA hai aura nae janma kA prakAra nirdhArita karatA hai| atIta karmoM ke smRti prabhAva aura cinhoM ko vAsanA evaM saMskAra kahate haiN| yahAM saMskAra se tAtparya hai cinha, prabhAva, kiyA tathA rUpa / saMskAra do prakAra ke hote haiN| smRti kleza rUpI jinheM jJAnaja saMskAra kahA hai| karma vipAka ke saMskAroM ko "vAsanA" kahate haiM, "dvaye khalvamI saMskArauH smRti kleza hetuvo vAsanA rUpAH vipAka hetavo dharmAdharma rUpAH (vyAsa bhASya 3.18) vAsanAeM, avacetana acetana meM par3e hue prAcIna saMskAra hone se manuSya kI mAnasika zaktiyA~, svabhAva va ruciyoM ke bheda ke lie uttaradAyI haiN| punarjanma meM citta ina vAsanAoM se jakar3A huA hotA hai (bhAratIya manovijJAna DaoN. lakSmI zuklA ke AdhAra para) smRti kA bIja saMskAra hai| pUrva saMskAra ke kAraNa prakaTa smaraNa ko "smRti" kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) jaina dharmAnusAra karma baMdha Amrava se hotA hai aura isakA phala bhoganA anivArya hai| saMvara se nae karma kA Agamana nahIM hotA hai aura nirjarA se pUrva saMcita karma naSTa hokara vyakti Atma-siddha banatA hai| kAya vAGmanaH Anava ( tatvArtha sUtra ) / punaH puNya pApAgama dvAra lakSaNa Asrava / Asrava dvAra pAMca haiM - mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / zubha yoga puNya aura azubha yoga pApa kA Anava hai| zrI lokAzAha caritam ( 4.35 ) meM kahA gayA hai chidrAnvite yathA vArighaTe vizati tatsthiteH / jIve mithyAdRgAdibhyo vizati karma pudagalAH // saMvara kI paribhASA hai " Amrava nirodhaH saMvaraH / " anyatra ise yoM kahA gayA hai| "karmAgamanimittA prAdurbhUtirAzrava nirodha / bhagavatI ArAdhanA ke anusAra nirjarA se tAtparya hai - " puvva kadakamma sa haNaM tu nirjraa| abhidhAna rAjendra koza meM kahA hai "nirjaraNaM nirjarA, vizaraNa parizaTanamityarthaH arthAt Atma pradeza para karmoM kA nirjaraNA samApta honA nirjarA hai| vaha aSTa karmoM ko dUra karatI hai - nirjarA ke bhI dvAdaza bheda sthAnAMga sUtra ( ThANA - 1 ) meM batAe gae haiN| AcAryoM ne tapa aura nirjarA kA saMbaMdha batAte hue kahA hai ki tapa kAraNa hai, nirjarA kArya hai| nirjarA ke yoM do bheda sakAma nirjarA va akAma nirjarA batAe gae haiN| AtmA ko kleza, kaSAya aura karma se mukta karane ke ye sopAna haiN| jaina dharma ne manovaijJAnika paddhati se manuSya ko karmamukta karake nirvANa kI ora agrasara kiyA hai| bhagavAna mahAvIra ne karma ko hI manuSya ke ucca va nIca hone kA AdhAra ginA / janmanA saba manuSya samAna haiM - kevala karma se hI ve ucca aura nIca hote haiM - yaha eka jar3a paramparA aura mAnyatA ke viruddha sazakta aura saphala krAMti thii| unakA udghoSa thA ki karma se hI brAhmaNa hotA hai, janma se nahIM (kammuNA bambhaNo hoI) jisa mUla siddhAnta para jaina karmavAda vivecita hai, vahI prAyaH kisI na kisI rUpa meM sarvatra mAnya rahA hai| karmoM kA phala anivArya hai| janma janmAMtara taka saMskAroM kA pravAha nirantara calatA hai| karmaphala prApta hogA hI / cANakya nIti kahatI hai, karmAyataM phalaM puMsA buddhi karmAnusAriNI ( 13.10 ) / yaha bhI svayaM siddha satya hai ki pratyeka prANI ko apane karmoM ke baMdhana se mukta honA hai - vaha usakA puruSArtha hai| anya koI use jIvana ke parama lakSya taka nahIM le jA sakatA " appA kattA vikattA ya duhANa ya suhANa ya" anyatra bhI yahI kahA gayA hai| "svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA phalaM tadIyaM labhate shubhaashubhm|" jaina karma vijJAna kI eka aura vizeSatA karmoM kA vargIkaraNa hai (uttarA. a. 33) va sthAnAMga sUtra ke anusAra karma kI ATha mUla prakRtiyAM haiM, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya (8.3.576) devendra sUri ne karma vipAka meM inhIM kI vivecanA kI hai| inhIM se karma baMdha hotA hai jinheM bhoganA hI par3atA hai jaM jaM samayaM jIvo Avisai jeNa jeNa bhAveNa / so taMmi taMmi samae suhAsuhaM baMdhae kammaM // ( upadezamAlA 24). For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) uttarAdhyayana meM bAra-bAra prabhu ne yahI dezanA dii| (4 / 3, ityAdi) karma ke vibhinna bheda bhI jainAcAryoM kI tAttvika dRSTi ke pramANa haiN| dravya aura bhAva karma mukhya do varga hai| karmANi dvividhAnyatra dravya bhAva vikalpataH" yoM kArtikeyAnuprekSA meM (90) puNya aura pApa rUpa karmoM ke do bheda batAe haiM "kammaM puNNaM pAvaM / puNya karma zubha hote haiM aura pApa azubha | dravya vargaNA do prakAra kI haiM, karmavargaNA aura nokarmavargaNA / jIva ke dravya karma haiM, ve paudgalika haiM aura unake aneka bheda haiN| bhAva karma ve haiM, jo AtmA se abhinna rUpa se svavedya pratIta hote haiN| ve krodhAdi rUpa haiN| audArika, vaikriyaka, AhAraka aura taijasa nAma karma ke udaya se cAra prakAra ke zarIra ke karma haiN| pA~cavA~ kArmaNa zarIra hI karma rUpa hai| jIva ke sAtha karma baMdha isa prakAra varNita hai - spRSTa baMdha, baMdhabaMdha, nicitabaMdha, nidhatta bNdh| yoM to jIva karma baMdha karane meM svataMtra hai para baMdha ke uparAnta vaha apanA svAtaMtrya kho detA hai| pudgala paramANuo ke piNDarUpa karma dravya karma haiM aura unake nimitta se hone vAle rAga-dveSa bhAva karma haiN| "poggala piMDo davvaM tassatI bhAva kammaM tu| isa viSaya para adhika na jAkara kevala kaSAyoM se rakSA ke upAya kA ullekha karanA apekSita hai| bhagavatI ArAdhanA meM kahA hai, upazama, dayA aura nigraha rUpI tIna zastroM dvArA kaSAya rUpI coroM se rakSA hotI hai| vizuddha darzana jJAna cAritra mayamujjvalam / yo dhyAyatyAtmAnAtmanaM kaSAyaM kSapayatyasI (yoga sAra amitagati) jaya dhavalA (1-4-94) karma baMdhoM ke lie kahatA hai, hiMsA se karma baMdha hotA hai, koI jIva mare yA na mare nizcaya dRSTi kA yahI svarUpa hai| AcArya samantabhadra kahate haiM "kAmAdiprabhazcittaH karma bandhAnurUpataH" (Atma mImAMsA) yuvAcArya mahAprajJa ne "prajJApanAsUtra " ke anusAra karma vipAka kI pAMca zarteM batAyI haiM--ve haiM, dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava evaM unakA gaMbhIra vivecana kiyA hai ( karmavAda pR. 79 ) vizeSa dRSTavya samaNasUtraM- jyotirmukha - gAthA 52-54 AtmA kA karma mukta honA hI mokSa hai| vahI mAnava jIvana kA aMtima sAdhya hai, kyoMki AtmA nirmala tatva hai- zuddha hai- eka svarUpa hai, jo azuddhatA hai, virUpatA va vibheda hai, ve paryAya dRSTi se haiM "savve suddhA hu suddhaNayA" (dravya-saMgraha) "ege AyA" ( sthAnAMga sUtra ) apane prasiddha bAMglA grantha "bhAratIya darzana meM muktivAda" meM prasiddha vidvAna DaoN. vijaya bhUSaNa vandopAdhyAya kahate haiM "jaina darzanAnusAra jIva sakala duHkhoM kA anta kara sakatA hai - yaha duHkhAnta avasthA hI nirvANa hai-jIva siddhi lAbha karatA hai, jJAna lAbha karatA hai, parinirvANa lAbha karatA hai evaM sabhI duHkhoM kA anta karatA hai - vahI mokSa hai| kevalajJAna sampanna nirahaMkAra, vItarAga, anAsrava evaM zAzvata parinizca, janma jarAmayamaraNa, zoka duHkhabhaya se parimuktAvasthA hI nirvANa hai" (pR. 154) mokSa, karma se mukti hai aura nirvANa siddhi / DA. glAsenAppa ne apane grantha " jaina dharma meM karma siddhAnta (Doctrine of Karma in Jain Philosophy pR. 7) meM jaina mukti lAbha ke viSaya meM jo zaMkAe~ uThAyI haiN| (kyA jIva alpa yA adhika kAla ke lie mukti lAbha karatA hai) ,, For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) usakA uttara DaoN. vaMdopAdhyAya ne de diyA hai| umAsvAti ne tatvArtha sUtra meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ko sammilita rUpa se mokSa mArga kahA hai| yaha purovAk AcArya devendra muni ke karma vijJAna ( cAroM bhAga ) kA eka saMkSipta prArUpa hai| karma vijJAna meM AcAryazrI ne karma tatva kI jo sarvAMgINa aura vyApaka vivecanA kI hai, vaha jaina karma siddhAnta kA samagrabhAvena adhyayana hai| AcArya zrI ne vaicArika UhApoha aura saiddhAntika vaimatya meM na jAkara, vastuniSTha aura viveka saMgati se pramANa puSTa prastuti kI hai| unhoMne AtmA ke astitva kI siddhi se prAraMbha kara vibhinna pakSoM aura saMdarbhoM se isakA pratipAdana kiyA hai| pramANanayatatvAloka (pra-55-56 ) ke prasiddha kathana "pramAtA pratyakSAdiH prasiddha AtmA / caitanya svarUpaH pariNAmI kartA sAkSAdbhoktA, svadeha parimANa pratikSetra bhinna paudgalikA dRSTvAzcAyam" uddhRta karate hue unhoMne karma astitva ke mUla AdhAra : pUrvajanma aura punarjanma para vicAra kiyA hai| Age bar3hate hue "karmavAda kA AvirbhAva" adhyAya meM zuddha nizcayanaya kI dRSTi se " appA so paramappA" kI vivecanA kI hai| isake sAtha hI karmavAda ke virodhI matoM kA bhI vivaraNa dete hue jaina dharmokta siddhAntoM kI saMpuSTi kI hai| karma ke vibhinna artha aura rUpa unakI vidvattA kA pariNAma hai| isI prakAra gItA ke karma, vikarma aura akarma adhyAya tulanAtmaka adhyayana prastuta karate haiM, yahI sthiti sakAma niSkAma karma kI hai| karma-vijJAna kA dUsarA khaNDa mUlyAMkana aura AlocanAtmaka hai, jisameM upayogitA, mahattA aura vizeSatA kI dRSTi se karmavAda para savistAra vicAra kiyA gayA hai| karmavAda aura samAjabAda kI visaMgati aura saMgati kI bhI mImAMsA kI gaI hai| yaha khaNDa karma siddhAMta kI vAstavikatA aura arthavattA kA prAmANika aura vaijJAnika adhyayana hai| tRtIya khaNDa meM Anava aura saMvara kA adhyayana hai, jisameM tatsabaMdhI sabhI pakSa aura AyAma die gae haiN| caturtha bhAga karmabaMdha kA saMzliSTa aura viziSTa adhyayana hai, isameM karma bandha para vividha dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| isa prakAra cAra khaNDoM meM karma vijJAna eka aitihAsika grantha bana gayA hai| kisI graMtha kI racanA anubaMdha catuSTaya se pramANita hotI hai| anubaMdha catuSTaya ke lie kahA gayA hai jJAtArtha jJAta sambandhaH zrotuM zrotA pravartate / granthAdau tena vaktavyaH sambandhaH saprayojanaH // adhikArI, viSaya, saMbaMdha aura prayojana - yahI anubaMdha catuSTaya hai| prastuta grantha ke adhikArI ve haiM, jinheM jaina dharma ke karma vijJAna kA pUrNa jJAna prApta kara anya dharmoM ke pariprekSya meM, unakA sahI mUlyAMkana karanA hai| viSaya svataH spaSTa hai / grantha kA zIrSaka "vijJAna" hai| vijJAna kA artha hai, nipuNatA, zAstrAdi kA jJAna - vizeSa jJAna ( saMskRta - zabdArtha kaustubha ) isake anusAra yaha zIrSaka viSaya pratipAdana ke kAraNa For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) . "siddhAnta" vAda Adi se bhinna par3atA hai| vaijJAnika paddhati nigamanAtmaka va AgamanAtmaka donoM hotI hai| "karma vijJAna" kI bhI yahI racanA-paddhati hai| grantha kA saMbaMdha jaina dharma aura darzana ke sAtha-sAtha tulanAtmaka stara para karma kA vivecana karanA hai| Adhunika cintana dhArA kI yahI vizeSatA hai ki aise mahatvapUrNa viSaya kA tulanAtmaka adhyayana kiyA jaaye| isake sAtha-sAtha AcAryazrI ne karma para upalabdha prAyaH sabhI Agama va anya granthoM kA saMdarbhagata prAsaMgika va maulika upasaMgrahaNa kiyA hai| aMtima anubaMdha catuSTaya prayojana hai| aisI racanAeM svAntaH sukhAya hone ke sAtha-sAtha bahujana hitAya bhI hotI haiN| inakA uddezya hotA hai viSaya pratipAdana ke sAtha-sAtha usakI aisI vivRti, jo viSaya kI vyApaka paridhi meM usake sarvAMgINa nirUpaNa se anusaMdhAna kI prakriyA meM eka prANANika saMdarbha grantha bana ske| karma para vipula grantha upalabdha haiN| kisI bhI adhyetA ke lie una sabakA adhyayana duSkara aura durlabha hai| merI dhAraNA hai ki "karma vijJAna" eka aisA mApaka grantha hai, jisameM ina sabhI granthoM kA sAra samAviSTa kiyA gayA hai, aura sAtha meM nUtana udbhAvanAeM bhI prastuta haiN| AcAryazrI devendra muni eka prajJApuruSa haiM unakA zramaNa adhIta aura anupama vidyA saMpanna, evaM jyotirmaya hai| merA vizvAsa hai ki "karma vijJAna grantha" unake kRtitva kA anupama udAharaNa to hai hI para sAtha meM jaina dharmagata karma kA sarvAMgINa AlocanAtmaka maulika, mUlyAMkana bhI hai| maiM unheM apanI sazraddha praNati detA huuN| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | viSaya-sUcI / 865523 saptama khaNDa karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA kra. saM. zIrSaka 99 120 134 . 143 karmabandha kA astitva 2. duHkha-paramparA kA mUlaH karmabandha 3. karmabandha kA vizada svarUpa 4. karmabandha : kyoM, kaba aura kaise? karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 7. karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtya 8. karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana . bandha ke saMkSepa-dRSTi se do kAraNa : yoga aura kaSAya 10. karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ karmabandha ke prakAra aura svarUpa 12. karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa 13. pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa 14. prakRtibandha : mUla prakRtiyA~ aura svarUpa 15. mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 16. uttaraprakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 17. uttaraprakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-2 18. uttaraprakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 uttaraprakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 20. uttaraprakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 21. ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 22. pApa aura puNya karma-prakRtiyoM kA bandha 23. rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 24. sthitibandha : svarUpa kArya aura paripaema pariziSTaH prayukta grantha-sUcI 155 172 185 197 209 247 279 293 19. 335 357 400 417 443 506 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma vijJAna saptama bhAga For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 karmabandha kA astitva sajIva-nirjIva vastuoM kA paraspara bandha: pratyakSagocara saMsAra meM sarvatra IMTa, sImeMTa Adi padArtha makAna ke rUpa meM baMdhe hue pratyakSa dRSTigocara hote haiN| aneka kAgajoM ko paraspara milAkara, unheM sIM kara aura cipakA kara pustaka kI jilda bAMdhI jAtI hai; yaha kAgajoM kA paraspara bandha bhI pratyakSa dikhAI detA hai| isI prakAra eka jamIMdAra ke ghara meM ghor3A, gAya, bhaiMsa Adi pazu rassI ke dvArA khUMToM se baMdhe hue najara Ate haiN| ATA, pAnI Adi mila kara gU~dane se eka piNDa baMdha jAtA hai. aura usakI roTI banatI huI hama dekhate haiN| isI prakAra saMsAra meM agaNita cIjeM baMdhI huI pratyakSa mAlUma hotI haiN| yahI nahIM, adhyApaka adhyApana kArya se, vakIla vakAlata ke peze se, vyApArI apane manonIta padArtha ke vyApAra se, kisAna kRSi se aura cikitsaka cikitsA-kArya se baMdhe hote haiN| mAM apanI saMtAna ke pAlana-poSaNa ke lie baMdhI hotI hai| isI prakAra kaI loga amuka-amuka sajIva (parivAra, samAja Adi ke sadasyoM) tathA nirjIva (dhana, sampatti, makAna, dukAna, kAra, baMgalA Adi) padArthoM (dravyoM) ke prati mamatvavaza baMdhe hote haiN| adhikAMza loga amuka-amuka kSetra (grAma, nagara, prAnta, rASTra Adi) ke prati mohavaza baMdhe rahate haiN| kaI loga amuka kAla se baMdhe hote haiN| daphtara, dUkAna, sarvisa Adi para pahu~cane ke lie ve samaya se baMdhe hote haiN| isI prakAra kaI vastue~ bhI samaya se baMdhI hotI haiM; jaise- relagAr3I, basa, vimAna, reDiyo prasAraNa, TAImabama Adi / saMsAra meM vivAhita strI-puruSa praNayabhAva se, mAtA-putra vAtsalyabhAva se, guru-ziSya upakArya-upakAraka bhAva se tathA naukara -mAlika svAmI sevaka bhAva se baMdhe hue hote haiN| isa prakAra vibhinna koTi ke vyakti paraspara dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se paraspara sambaddha aura pratibaddha dekhe jAte haiN| 3 For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) AtmA ke sAtha koM ke bandha ke viSaya meM zaMkAzIla mAnava ye saba vastue~ eka dUsare ke sAtha bandhana ke rUpa meM pratyakSa baddha dikhAI detI haiM, kintu jIva (AtmA) ke sAtha karmabandha carmacakSuoM se pratyakSa nahIM dikhAI detA, isa kAraNa katipaya nAstika, avizvAsI, azraddhAlu tathA saMzayazIla mastiSka vAle vyakti karmabandha kA astitva nahIM maante| unakA kahanA hai-miTTI aura pAnI ke sambandha meM ghaTa, tantuoM ke paraspara sambandha se paTa Adi kI taraha jIva aura karma kA sambandha yA bandha pratyakSa nahIM dikhAI detaa| phira amUrta AtmA (jIva) kA mUrta jar3a karmoM se bandha kaise ho sakatA hai? ina aura aise hI kutarkoM ke AdhAra para ve loga karmabandha kA astitva mAnane se inkAra karate haiN| saMkaTApanna sthiti meM unake dvArA karmabandha kA svIkAra kintu ve hI mahAzaya athavA pApakarmI, svacchandAcArI nAstika jaba cAroM ora se kisI aparihArya saMkaTa, asahya kaSTa, duHsAdhya vyAdhi athavA kisI vipatti se ghira hI jAte haiM, athavA kisI svajana ke viyoga se saMtapta hote haiM, yA pApakarmagrasta vyakti svayaM kadAcit maraNAsanna sthiti meM hote haiN| cAroM ora se hAtha-paira mArane, athavA aneka upAya karane para tathA paisA pAnI kI taraha bahA dene para bhI jaba ukta saMkaTa, kaSTa, roga, saMtApa, vipatti evaM sthiti Adi kA nivAraNa nahIM hotA, prazna ulajhatA jAtA hai, taba ve hI loga karmabandha ke astitva ko eka yA dUsare prakAra se svIkAra karate dekhe gae haiN| uttarAdhyayana sUtra meM aise hI logoM ke mAnasa kA sajIva citraNa prastuta kiyA gayA hai-"isake anantara jaba vaha ajJAnI jIva kisI AtaMkakArI roga-vizeSa ke kAraNa glAna hokara paritApa pAtA hai, taba apane bAMdhe hue karmoM kA anuprekSaNa (anveSaNa-manana) karatA huA paraloka ( meM prApta hone vAle duHkhoM) kI bhIti se bhayabhIta ho jAtA hai|" _ "apane bAMdhe hue karmoM ke anusAra una-una (narakAdi) sthAnoM meM jAne vAlA vaha ajJAnI jIva bAda meM pazcAttApa karatA hai ki naraka meM utpanna hone ke sthAna (kAraNa) jaise maiMne sune haiM,-zravaNa karake nizcita kiye haiM (ve bahuta hI bhayaMkara haiN|)'1 isI prakAra ajJAnI jIvoM yA karmabandha ko na mAnane vAle vyaktiyoM ko bAda meM karmabandha kA ahasAsa hotA hai aura ve unake kAraNa bhaviSya meM prApta hone vAle duHkhada phaloM kA anumAna karake .pachatAte haiM, athavA vartamAna meM unake kAraNa prApta hue ghora paritApakArI phaloM ko dekhakara duHkhita hote haiN| 1. (ka) tao puTTho AyaMkeNaM, gilANo paritappai / pabhIo paralogassa, kammANuppehI appaNo / (kha) tatthovavAiyaM ThANaM, jahA me'yamaNussurya / ahAkammehiM gacchaMto, so pacchA paritappaI // -uttarAdhyayana 5/11,13 For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA astitva 5 Apta sarvajJa mahApuruSoM dvArA karmabandha kA pratyakSIkaraNa koI vyakti pUrvAgrahavaza yA haThAgraha - grasta hokara carma cakSuoM se na dikhAI dene vAlI kisI vastu ke astitva ko nahIM mAnatA, itane se hI usa vastu ke sadbhAva se inkAra nahIM kiyA jA sktaa| una vastuoM ko Agama (Aptavacana), arthApatti athavA anumAna ke AdhAra para mAnanA hI par3atA hai| atIndriya jJAna se sampanna sarvajJa vItarAga Apta puruSoM ne to karmabandha ko hathelI para rakhe hue A~vale kI taraha pratyakSa dekhA hai, dekhate haiM, anubhava bhI kiyA hai, karate haiN| una vItarAga sarvajJa AptapuruSoM ke dvArA pratyakSIkRta karmabandha ko kaise jhuThalAyA jA sakatA hai? pAvApurI ke apane antima pravacana meM vItarAga sarvajJa zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne spaSTa kahA hai- " maiM tumhAre samakSa aSTavidha * (baddha hone vAle) karmoM kA kramazaH pratipAdana karUMgA; jina ( karmoM) se baMdhA huA yaha (saMsArI) jIva saMsAra (janma-maraNarUpa saMsAra) meM bAra-bAra paryaTana paribhramaNa karatA hai| 9 una vItarAga sarvajJa Apta-puruSoM ke vacanoM para avizvAsa karane kA koI kAraNa nahIM hai; kyoMki unheM asatya kahane meM koI bhI, kisI bhI prakAra kA svArtha, lobha, krodha, pratikriyA, bhaya yA rAga-dveSa nahIM hai| karmabandha ke viSaya meM pratyakSadarzI mahApuruSoM ke anubhUta vacana cUMki karmabandha bhAvabandhanarUpa pratIta hotA hai, kintu karmapudgaloM ke sAtha AtmA ke baddha hone se dravyabandhanarUpa hone para bhI jina alpajJa vyaktiyoM ko pratyakSa na hote hue bhI jina sarvajJa AptapuruSoM ne usake astitva kA pratyakSIkaraNa kiyA hai, unake kathana se karmabandha ko pratyakSavat mAne binA koI cArA nahIM hai| una pratyakSadarzI mahApuruSoM ne 'jJAtAsUtra' meM batAyA hai - " jaise zabdAdi viSayoM meM gRddha (Asakta) bane hue azva pAza se bAMdhe gae, vaise hI paMcendriya viSayoM meM rata (Asakta ) jIva parama kha ke kAraNarUpa ghora karmabandha ko prApta hote haiN| " 2 isI prakAra 'dazavaikAlika sUtra' maiM bhI spaSTarUpa se kahA gayA hai- " jo sAdhaka ayatanA (aviveka) se caryA karatA hai, ayatanA se khar3A hotA hai, baiThatA hai, tathA sotA hai, yA khAtA hai, bolatA hai, athavA anya kriyAe~ ayatanA se karatA hai, vaha anya prANiyoM kI aura ekendriya jIvoM kI hiMsA karatA hai; evaM pApakarma kA bandha karatA hai, jisakA kaTu phala use bAda meM bhoganA par3atA hai|'' 3 '"jo sAdhaka zArIrika vibhUSA (saundarya - vRddhi) meM pravRtta ho jAtA 1. . aTThakammAI vocchAmi, ANupuvvi suNeha me / jehiM baddho ayaM jIvo, saMsAre pariyaTTai // 2. jahA saddAisu giddhA, baddhA AsA, taheva visayarayA / pArvati kammabaMdha, paramAsuha-kAraNaM ghoraM // 3. dazavaikAlika sUtra a.. 4, gA. 1 se 6 taka For Personal & Private Use Only -uttarAdhyayana a, 33, gA. 1 -jJAtAdharmakathA sUtra 17 / 4 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hai, vaha cIkane karma bAMdhatA hai aura usa snigdha-karmabandha ke phalasvarUpa vaha duruttara evaM ghora saMsAra-samudra meM par3atA hai|'' uttarAdhyayana sUtra meM to sApha-sApha kahA hai-"jo manuSya pApakarma se dhana saMcita karake use amRta-sama jAna kara (abuddhipUrvaka) grahaNa karate haiM, ve viSayarUpI pAza-bandhana meM phaMsa kara tathA aneka jIvoM ke sAtha vaira bhAvarUpa karma bAMdha kara naraka ke mehamAna banate haiN|" "jisa prakAra saMdhimukha meM seMdha lagAtA huA (raMge hAthoM) pakar3A gayA cora apane cauryakarmarUpa pApakarma kA kartA hone se mArA jAtA hai; isI prakAra una pApakarmI jIvoM ko bhI apane dvArA kiye (bAMdhe) gaye pApakarmoM kA phala isa loka yA paraloka meM bhoge binA chuTakArA nahIM hai|"2 uttarAdhyayana sUtra meM Age aura bhI kahA gayA hai-"usane svayaM ne jo bhI zubha yA azubha athavA sukharUpa yA duHkharUpa karma kiye (bAMdhe) haiM, una karmoM se saMyukta (baddha) hokara jIva paraloka meM jAtA hai|"3 prAcInakAla meM kaI aise matavAdI (anyatIrthika) bhI the, jo yaha mAnate the ki "duHkharUpa karma akRtya hai, arthAt-AtmA (jIva) dvArA nahIM kiyA (bAMdhA) jAtA, tathA duHkharUpa karma aspRzya hai, arthAta-AtmA dvArA usakA sparza nahIM hotA, tathA duHkha akriyamANa kRta hai, arthAt-vaha AtmA dvArA binA kiye hue hI kiyA jAtA hai; use binA kiye (bAMdhe) hI prANa, bhUta, jIva aura sattva usakI vedanA vedate (phala bhogate) haiN|" parantu bhagavAna mahAvIra ne isakA pUrNatayA khaNDana kiyA hai| unase jaba pUchA gayA"bhagavan ! yaha (karma-bandha-janita) duHkha kisane kiyA hai?" isake uttara meM unhoMne kahA-"vaha duHkha svayaM jIva ne hI apane lie pramAda-vaza hokara utpanna kiyA hai aura vahI jIva svayaM dvArA kRta (baddha) karma-janita duHkha kA vedana karatA hai-bhogatA hai|"4 1. vibhUsA-vattiya bhikkhU, kamma baMdhai cikkaNa / saMsAra-sAyare ghore, jeNa paDai duruttare // -dazavakAlika sUtra a. 6, gA. 66 2. (ka) je pAyakammehiM dhaNaM maNussA, samAyayaMti amaI gahAya / ___ pahAya te pAsa-payahie Nare, verANubaddhA Naraya uti // (kha) teNe jahA saMdhimuhe gahIe, sakammuNA kiccai pAvakArI / evaM payA pecca ihaM ca loe, kaDANa kammANa Na mukkha atyi // -uttarAdhyayana sUtra a. 4, gA. 2,3 3. taNAvi ja kaya kamma, suha vA jai vA duhaM / kammuNA teNa saMjutto, gacchai u para bhava // -uttarAdhyayana sUtra a. 18, gA. 17 4. (ka) aNautthiyA Na bhaMte ! evamAikkhaMti , akivvaM dukkha, aphusa dukkha, akajjamANa kaI dukkha / akaTu akaTu pANA bhUyA jIvA sattA veyaNaM vedeti tti vattavyaM siyA? je te evamAhaMsu te micchA evamAhaMsu / ahaM puNa evamAikkhAmi evaM paravemikiccaM dukkhaM, phusa dukkhaM, kajjamANa-karDa dukkha / kaTu kaTu pANA bhUyA jIvA sattA veyaNaM vedeti ti vattavya siyA / -sthAnAMga. sthA. 3, u. 2, sU. 337 (kha) se Na bhaMte ! dukkhe keNa kaDe? jIveNa kaDe pamAe / se. Na bhaMte ! kaha veijjati? appmaaenn|| -sthAnAMga sUtra sthA. 3, u. 2, sU. 336 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA astitva 7 ataH ye aura aise anekoM Agama-pramANa karmabandha aura usake phala ke viSaya meM hote hue bhI kaise kahA jA sakatA hai ki karmabandha nahIM hai, vaha jIva dvArA kRta (baddha) nahIM hai, usakA duHkharUpa phala use nahIM bhoganA par3atA ? . haThAgrahI aura nAstika bhI parokSa bAtoM ko anumAna se mAnane ko bAdhya itane pramANa hote hue bhI haThAgrahI aura kutarkI loga vItarAga sarvajJa Apta puruSoM kI anubhUti evaM pratyakSa jJAna se jAnI huI bAtoM ko mAnane ko taiyAra nahIM, jabaki ve hI nAstika, azraddhAlu yA haThAgrahI loga karmabandha Adi ke sivAya anya kaI parokSa bAtoM ko bhI anumAna aura tarka se mAnate dekhe gae haiN| una nAstikoM yA pratyakSavAdiyoM ne apane dAde yA paradAde ko pratyakSa nahIM dekhA hai, phira bhI anumAna ke AdhAra para unheM mAnanA par3atA hai ki hamArA dAdA yA paradAdA thA; tabhI to vaha unakA potA yA parapotA kahalAtA hai| yadi dAdA yA paradAdA nahIM hotA, to vaha kahA~ se AtA ? kisI nAstika yA pratyakSavAdI ne dAdA yA paradAdA pratyakSa nahIM dekhA hotA hai, kintu ghara meM rakhe hue unake citra yA phoTo para se use yaha kahanA aura mAnanA par3atA hai ki ye mere dAdAjI yA paradAdAjI the| jIvana meM aise kaI prasaMga Ate haiM, jabaki aise logoM ko pratyakSa na dekhI huI kaI vastuoM, vyaktiyoM yA ghaTanAoM ko phoTo, citra, pustaka, itihAsa, bhUgola, nakaze, Aptakathana yA svapna-darzana Adi kaI mAdhyamoM se unheM yA unake astitva ko pratyakSavat mAnanA par3atA hai| videza yA paradeza meM kaI varSoM se gae hue nAstika ke putra kA patra AtA hai, taba use par3ha kara, vartamAna meM putra ke parokSa hone para bhI vaha kaha baiThatA hai - 'yaha mere putra kA patra hai / '' isI prakAra karmabandha pratyakSa na dIkhane para bhI Agama aura anumAna pramANa se use mAnane meM kyA Apatti hai ? anumAna Adi pramANoM se bhI karmabandha kI siddhi karmabandha indriya- pratyakSa na hone para bhI anumAnAdi pramANoM se bhI siddha hai| kisI bhI saMsArI jIva ke lakSaNoM, pravRttiyoM athavA svabhAvoM Adi para se bhI anumAna lagAyA jA sakatA hai ki "isa jIva yA manuSya ne pUrvajanma meM athavA isa janma meM pahale amuka-amuka karma bAMdhA hogA, vahI karma aba udaya meM AyA hai, jisakA phala yaha amuka rUpa meM bhoga rahA hai|" jaise ki samudrapAla ne apane prAsAda meM baiThe hue vadhya (mRtyudaNDa diye jAne yogya) vyakti ke zarIra para maNDita cihnoM Adi se yukta cora ko Safai dvArA le jAte hue dekha saMvega prApta hokara yoM kahA - " aho ! isa cora (vadhya) ke dvArA pUrvabaddha azubha karmoM kA hI yaha pAparUpa phala hai !2 JYS 1. nyAya siddhAntamuktAvalI (nRsiMhadeva kRta vyAkhyA) se bhAvAMzagrahaNa 2. aha anayA kayAI, pAsAyAloyaNe Thio / bajjha-maMDaNa - sobhArga, bajjha pAsai bajjhagaM // taM pAsiUNa saMviggo samuddapAlo iNamabbavI / aho suhA kammANa, nijjANaM pAvarga imaM // For Personal & Private Use Only - uttarAdhyayana a. 21/8,9 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) krodha eka prakAra kA bhAva hai| usakA pratyakSa darzana to mati-zruta-jJAnI ko nahIM ho pAtA, kintu A~kheM lAla hone, ceharA vikarAla hone, jora-jora se bolane athava hAtha-paira Adi aMgoM kI ceSTAoM para se pratyeka samajhadAra aura vivekI, vizeSata manovijJAna-vettA yaha jAna letA hai ki isa vyakti meM isa samaya krodha kA prAdurbhAva hai| isI prakAra ahaMkAra, lobha, IyA, chala-kapaTa, zoka, cintA, bhaya, jugupsA, kAmavikAra, hAsya Adi bhAvoM kA patA bhI tana, mana, vacana evaM indriyoM Adi ke ceSTAoM se laga jAtA hai| nItikAra bhI kahate haiM-"AkRti se, saMketoM se, yA izAre se, gati (cAla-DhAla) se, ceSTA se, bolane se tathA netra aura mukha ke vikAroM se vyatti ke antargata manobhAva parilakSita ho jAte haiN| bijalI ina sthUla netroM se dekhane vAloM ko pratyakSa nahIM dikhAI detI, kintu paMkhA hITara, kUlara, rozanI Adi kAryoM ke dvArA bijalI ke astitva kA anumAna kiya jAtA hai| isI prakAra karmoM kA bandha cAhe indriyoM se pratyakSa-gocara na hotA ho, phi bhI karma-bandhajanita kAryoM, usake pariNAmoM tathA unake phalabhogoM (vipAkoM) ke dekhakara pratyeka vyakti yaha kaha sakatA hai ki pahale bAMdhe hue isake karma aba udaya Ae haiM, unhIM pUrvabaddha karmoM kA phala dRSTigocara ho rahA hai| jaise ki cittamuni ve jIva (nirgrantha sAdhu) ne sambhUti ke jIva brahmadatta cakravartI ko kaha diyA thA-"rAjan tumane nidAna (niyANA) karake jo karma bAMdhe (kiye) the, tathA nidAna-pUrvaka hI unaka vizeSarUpa se cintana kiyA thA, usI ke phala-vipAka (karma-phala-bhoga) ke kAraNa hamArA (isa janma meM) yaha viyoga huaa|2 jaise AyurvedazAstra meM pAraMgata tathA nAr3IvijJAna kA anubhavI vaidya rogI kI nAI tathA mukha aura cehare Adi ke lakSaNa dekhakara yahA~ taka kaha detA hai ki isa rogI / amuka vastu khAI hai, usI ke kAraNa ise amuka vyAdhi utpanna huI hai| isake vAta pitta yA kapha meM se amuka doSa kupita hai| isa roga kA lakSaNa isake zarIra meM pratI ho rahA hai| vaise hI karma-vijJAna ke gahana abhyAsI aura siddhAntavettA vyakti bhI spaS anumAna karake batA sakatA hai ki isa vyakti ke amuka karma udaya meM AyA hai isalie sambhAvanA hai ki isa vyakti ne amuka karma kA bandha kiyA hai| samasta saMsArI jIvoM meM karmabandha kA astitva hai dravya karmabandha ke astitva kI siddhi meM eka pramANa yaha bhI hai ki karma jIva se sambaddha hai, kyoMki karma ke kAryarUpa mUrta zarIra se jIva kA sambandha tabhI bana sakatA 1. (ka) vyAvahArika manovijJAna (lAlajIrAma zukla) (kha) AkAriMgitargatyA ceSTayA bhASaNena c| netra-vaktra-vikArazca lakSyate'ntargata manaH // -hitopadeza . 2. kammA niyANa-pagaDA, tume rAya ! vicitiyA / tesi phala-vivAgeNa, vippaogamuvAgayA // -uttarAdhyayana a. 13, gA. For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA astitva 9 hai, jaba karma kA jIva ke sAtha bandha (sambandha ) ho / karma ke kAryarUpa zarIra ke sAtha zarIradhArI (jIva ) kA dUdha - pAnI kI taraha yA khaDga- myAnavat gAr3ha sambandha pAyA jAtA hai / jaise- zarIra ke chede bhede jAne para jIva ko duHkha hotA hai / zarIra ke khIMcane se jIva kA bhI AkarSaNa dekhA jAtA hai| zarIra meM dAha hone para jIva meM bhI dAha-duHkha hotA hai| jIva ke ruSTa hone para zarIra meM kampa, dAha, pasInA Adi kArga dekhe jAte haiN| zarIra ke gamanAgamana meM jIva kA bhI gamanAgamana dekhA jAtA hai| anyathA, jIva kI icchA se zarIra kA gamana tathA sira aura aMguliyoM kA saMcAlana nahIM honA caahie| karma kArmaNazarIramaya hai, usakA jIva ke sAtha bandha hotA hai, tabhI zarIrAdi se sambaddha sabhI kArya hote haiN| yadi jIva (AtmA) ke sAtha karma kA bandha na ho to phira samasta saMsArI jIva bhI siddha paramAtmA ke samAna, prakaTa meM ananta jJAnAdi guNoM se yukta hone caahie| kintu aisA siddhAnta aura vyavahAra donoM se viruddha hai| ataH samasta saMsArI jIva karmabandha se yukta haiM, aisA siddha hotA hai / ' upacAra se jIva karmabandha kA kartA mAnA jAtA hai prazna hotA hai - jIva (AtmA) paramArtha dRSTi se kevala apane bhAvoM kA karttA hai, phira use karma (bandha) kA kartA kyoM kahA jAtA hai ? isakA yuktisaMgata samAdhAna 'samayasAra' meM isa prakAra kiyA gayA hai- nimittabhUta jIva ko pAkara usakA karmabandharUpa pariNamana dekhakara upacAravaza kahA jAtA hai-jIva ne karmabandha kiyA / udAharaNArtha-yadyapi yoddhA loga hI yuddha karate haiM, lekina kahA yaha jAtA hai-amuka rAjA ne yuddha kiyaa| isI prakAra vyavahAranaya kI apekSA se yaha kahA jAtA hai ki jIva ne jJAnAvaraNa Adi karmoM kA bandha kiyaa| isa kathana para se jIva ke sAtha karmabandha kA astitva siddha hotA hai / 2 1. (ka) sarIradAhe jIve dAhevalabhAdo, sarIre bhijjamANe chijjamANe ca jIvaM veyaNovalaM bhAdo, sarIra-parisaNe jIva-parisaNa daMsaNAdo, sarIra- gamaNAgAmaNehiM jIvassa gamaNAgamaNa-daMsaNAdo, paDiyAra-khaMDayANaM va doNNaM bhedA govalabhAdo, egIbhUebaddhodayaM va egatteNuvala'bhAdo / -dhavalA 9/4/1/63/270 (kha) taM ca kammaM jIvasaMbaddhaM ceva taM kudo gavvade ? mutteNa sarIreNa kamma kajjeNa jIvassa saMbaMdhaNNahANuvavattado / Na ca saMbaMdho; sarIre chijjamANe jIvassa dukkhuvalaMbAdo' 'jIye gacchaMte Na sarIreNa gatavya, "jIve ruTThe, kaMpa pulauggaM dhammAdayo Na hojja / savvesiM jIvANaM kevalaNANa-sammattAdao hojja / Na ca evN| thaannubbhvgmaado|' kasAyapAhuDa 1/1/1/40 - pravacanasAra 2 / 82 2. (ka) svavAdirahiM rahido ecchadi jANAdi rUvamAdINi / davvANi guNe ya jadhA taha baMdho teNa jANIhi || (kha) jIvammi hedubhUde, baMdhassa du parisadUNa pariNAmaM / jIveNa kaDa kamma, bhaNadi uvayAramatteNa // jodhehiM kade juddhe, rAeNa kadaM ti jappade logo / taha vavahAreNa karda, NANAvaraNAdi jIveNa || For Personal & Private Use Only - samayasAra gA. 105, 106 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) vartamAna meM AtmA akelA na hone se karmabandhayukta mAnanA anivArya _agara AtmA akelA apane Apa meM zuddha svarUpI hotA to karmabandha ko mAnane kI koI AvazyakatA na hotI; kintu vartamAna meM AtmA jaba taka saMsArI hai, taba taka vaha akelA nahIM hai, vaha karmoM se baddha hai aura karmabandha ke kAraNa usake nAnA upAdhiyA~ (zarIra, indriyA~, mana, svajana, parijana, dhana, makAna Adi) lagI huI hai| karmabandha ke kAraNa hI use janma, jarA, mRtyu, roga Adi vibhinna duHkha bhogane par3ate haiM, eka gati se dUsarI gati meM paribhramaNa karanA par3atA hai| isa prakAra jIva jaba taka siddha-buddha-muta nahIM ho jAtA, taba taka karmabandhana se baddha rahatA hI hai| karmabandha ke kAraNa hI jIva naye-naye zarIra, naye-naye bhava; naI-naI jiMdagI prApta karatA hai| karmabandha ke kAraNa hI AtmA janma, jarA, mRtyu aura roga Adi nAnA duHkhoM ko tathA iSTa-aniSTa saMyogoM ko prApta karatA hai| yaha karmabandha hI hai, jo jIva ko nAnA gatiyoM aura yoniyoM meM bhaTakAtA hai| siddha paramAtmA niraMjana, nirAkAra evaM azarIrI hote haiM, ve AThoM hI karmoM se tathA karmabandha ke cakra se sarvathA mukta haiN| ve apane Atma guNoM meM rata haiM, apane pUrNa Atma-svarUpa meM, sva-bhAva meM rata haiN| isalie unheM na to janma, jarA, roga, maraNa Adi kI prApti kA bhaya hai aura na hI ve punaH zarIra dhAraNa karate haiM, na unheM punaH saMsAra meM AnA par3atA hai| ve ekAnta ananta Atma-jJAna, Atmadarzana, Atmika sukha evaM Atmika zakti se paripUrNa haiN| ataH samasta saMsArI jIvoM ko janmamaraNAdi kA duHkha hai, vyAkulatA hai, rAga-dveSAdi bhAva haiM; isIlie unake sAta yA ATha karma samaya-samaya para prAyaH baMdhate rahate haiN| isalie karmoM se sarvathA mukta hone taka saMsArI jIvoM ke karmabandha hotA rahatA hai| saMsArI jIva ke sAtha karmabandha pravAharUpa se anAdi . ___ karmavijJAna ke puraskartA mahApuruSoM ne jIva aura karma kA sambandha pravAharUpa se anAdi batAyA hai|3 paMcAstikAya meM isI tathya ko spaSTa karate hue kahA gayA hai-"jo saMsArastha jIva hai, usake rAga, dveSa aura mohAdika pariNAma hote haiN| una pariNAmoM ke kAraNa karma baMdhate haiN| una baddhakarmoM ke phalasvarUpa nAnA gatiyoM meM janma lenA par3atA hai| janmagrahaNa karate hI use zarIra milatA hai| zarIra prApta hone se indriyA~ hotI haiN| jinase yaha jIva paMcendriya aura mana (noindriya) ke viSayoM ko grahaNa karatA hai| viSayoM ko grahaNa karane ke sAtha hI una para rAga-dveSa rUpa pariNAma hote haiM, jinase vibhinna 1. Atma-tatva-vicAra (pravaktA-vijayalakSmaNasUrIjI ma.) se, pR. 293, 294 2. dekheM, prajJApanAsUtra, pada 23 3. yathA'nAdiH sa jIvAtmA, yathA'nAdizca pudgalaH / dvayorbandho'pyanAdiH sambandho jIvakarmaNoH // * -paMcAdhyAyI 2/35 For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA astitva 11 karmabandha hote haiN| isa prakAra saMsAra aura karmabandha kA cakra calatA rahatA hai / saMsAracakra meM jo chadmastha jIva. sthita haiN| unakI aisI hI avasthA hotI haiM / " 1 saMsArI jIva parataMtra hone se karmabandhana se baddha hai dUsarI dRSTi se bhI saMsArI AtmA karmabandhana se baddha hai, yaha siddha hotA hai| yadyapi paramArtha dRSTi se AtmA karmAdi vikAroM se rahita pUrNatayA zuddha hai, parantu 'AptaparIkSA' meM isa tathya se inkAra karate hue kahA gayA hai - "vicAraprApta saMsArI jIva karma-bandhana se baMdhA huA hai, kyoMki vaha parataMtra hai| jaise- hastizAlA meM stambha se baMdhA huA hAthI parataMtra rahatA hai| isI taraha saMsArI jIva bhI karmabandhana se ba~dhA huA hone se parAdhIna hai / saMsArI jIva parAdhIna kyoM hai, isa sambandha meM hama 'karma kA parataMtrI kAraka svarUpa' meM spaSTa kara cuke haiN| 2 yadi saMsArI jIvoM ke sAtha yaha duHkharUpa parataMtrakAraka karma na baMdhA hotA to kisI ko karma ke kSaya karane kI, karma-nirjarA karane kI, pUrvabaddha karmoM ko bhoga kara sarva karmoM se tathA sarva duHkhoM se mukta hone kI sAdhanA karane kI kyA AvazyakatA thI? tathA Ate hue navIna kArmoM ko rokane ( saMvara) kI, karmoM se mukta hone ke lie bAhyAntara tapa kI, bhedavijJAna kI, jJAtAdraSTA bane rahane kI, evaM samyakdarzana Adi ratnatraya kI sAdhanA meM puruSArtha kyoM karanA par3atA ? arthAt - karmabandhana na hotA to karmakSaya karane kI sAdhanA kA kyA artha hai? yadi karmabandha na hotA to saMsArI jIvoM meM itanI vividhatA aura vicitratA kyoM dikhAI detI ? 3 isase siddha hai ki samasta saMsArI jIvoM ke nyUnAdhikaM rUpa se karma baMdhe hue haiN| ve hI jIva phira ajJAnatAvaza naye-naye karma bA~dhate rahate haiN| saMsArI jIvoM ke raga-raga meM karmabandha nyUnAdhika rUpa se samAviSTa hai| ataH karmabandha ke astitva se inkAra karanA vaisA hI hai, jaise koI vyakti yaha kahe ki merI mAtA bandhyA hai| karma ke astitva ko siddha karane vAle pramANa hI karmabandha ke astitva ke sAdhaka . isa saba ke atirikta anya kAraNoM evaM yuktiyoM se bhI karmabandha kA astitva siddha hai| 'karma kA astitva' nAmaka khaNDa meM hamane jina vividha yuktiyoM, sUktiyoM, 1. jo khalu saMsArattho jIvo, tatto du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kamma, kammAdo hodi gadIsu gadI // gadimadhigadassa deho, dehAdo iMdiyANi jAyate / hiMdu visaya-gahaNaM tatto rAgo ya doso vA // jAyadi jIvassevaM, bhAvo saMsAracakkavAlammi // 2. (ka) dekheM, AptaparIkSA (vidyAnandi svAmI) pR. 1 (kha) dekheM - karmavijJAna khaNDa 3 meM 'karma kA parataMtrIkAraka svarUpa' nibandha 3. dekheM, mahAbaMdha bhA. 1 meM karmabandha-mImAMsA - paMcAstikAya gA. 128, 129, 130 For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) anubhUtiyoM aura pramANoM se karma kA astitva siddha kiyA hai, unhIM yuktiyoM, sUktiyoM, anubhUtiyoM aura pramANoM ko 'karmabandha ke astitva' ke viSaya meM samajha lenA caahie|' karmabandha ke astitva ko siddha karane vAle cAra pramukha kAraNa ina kAraNoM ke atirikta karmabandha ke astitva ko asaMdigdha-rUpa se pramANita karane ke lie cAra pramukha kAraNa bhI prastuta kiye jA sakate haiN| ve isa prakAra haiM-(1) pudgala aura jIva kA paraspara prabhAva, (2) prANI ke rAgAtmaka aura dveSAtmaka pariNAma, (3) saMsAra meM prANiyoM kI vividhatA aura bahurUpatA, aura (4) mana-vacana-kAya ke yogoM kI cNcltaa| prathama kAraNa : karma-pudgala aura jIva kA pArasparika prabhAva karmabandha ke astitva ko siddha karane vAlA prathama kAraNa hai-karmapadagala aura jIva kA pArasparika prbhaav| hama yaha pratyakSa dekhate haiM ki pudgala jIva ko aura jIva pudgaloM ko prabhAvita karatA hai| jar3a pudgala jIva ke tana, mana aura buddhi ko prabhAvita karatA hai| jaise-davA kI golI khAte hI siradarda gAyaba ho jAtA hai; peTa kI pIr3A zAnta ho jAtI hai| isI prakAra manuSya ke bhAvoM aura vicAroM kA bhI pudgaloM para prabhAva par3atA hai| maMtra kyA hai? amuka zabdoM kA smuuh| bhASAvargaNA ke pudgala-rUpa maMtra kA acUka prabhAva par3atA hai; usakA kAraNa hai-maMtra ke pIche saMkalpa zakti kI prbltaa| amuka bhAvoM, vicAroM athavA maMtroM se aniSTa kArya baMda ho jAtA hai aura abhISTa kArya prArambha ho jAtA hai| sUrya kA udaya svAbhAvika hotA hai| vaha kisI bhI prANI ko kucha karane kI preraNA nahIM detaa| parantu sUryodaya hote hI pazu-pakSI apane-apane AhAra kI khoja meM laga jAte haiN| manuSya bhI prAyaH jaga jAte haiM aura apanA dainika prAtaH kRtya karane laga jAte haiN| zramika, dhanika, vyavasAyI, vidyArthI, zikSaka Adi sabhI prAyaH apane-apane vyAvasAyika kAryoM meM saMlagna ho jAte haiN| kisAna kheta para jAkara usakI dekhabhAla meM, pahalavAna apane akhAr3e meM vyAyAma Adi karane meM, sunAra, luhAra, suthAra Adi apane-apane manonIta kArya meM pravRtta ho jAte haiN| yaha vibhinna prANiyoM para sUrya kI prabhAvazIlatA kA jvalanta pramANa hai| ___ isI prakAra jIva ke rAga-dveSAdi pariNAma karmapudgaloM ko AkarSita aura prabhAvita karate haiM, aura isa prakAra bhAvakarma ke dvArA dravyakarma kA bandha hotA hai, tathaiva dravyakarma (arthAt-pahale baMdhe hue karma) jIva ke vaiyaktika rAgAdi pariNAmoM ke utpanna hone meM sahayoga dete haiN| isa prakAra dravya karma se bhAvakarma kA bandha hotA hai| spaSTa hai ki jIva aura karmapudgala donoM paraspara sambaddha hote haiM, aura eka dUsare ko prabhAvita karate haiN| 1. dekheM-karmavijJAna ke prathama khaNDa meM 'karma kA astitva' nAmaka lekh| 2. karmavAda se bhAvAMza grahaNa, pR. 101 For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA astitva 13 AtmA kA isa prakAra parabhAvoM yA vibhAvoM se prabhAvita honA, unase sambaddha honA hI karmabandha ke astitva kA sabase bar3A pramANa hai| dvitIya kAraNa : jIva kA rAga-dveSAdiyukta pariNAma karmabandha ke astitva meM dvitIya kAraNa hai-jIva kA rAgadveSAdiyukta prinnaam| yadi sAMsArika jIvoM meM rAga-dveSa tathA inase sambaddha kaSAya na hote to karmabandha ko mAnane kA koI bhI kAraNa na hotaa| jo prANI pahale se karmoM se baMdhA huA hai, usake rAgadveSAdimaya pariNAma avazya hote haiN| yadyapi AtmA kA mUla svabhAva rAga-dveSAdi karanA nahIM hai, tathApi vaha sva-bhAva ko bhUla kara pramAdavaza, ajJAnavaza, yogoM kI caMcalatAvaza, tathA pUrvabaddhakarmavaza para-bhAvoM meM calA jAtA hai; apane sva-bhAva kA atikramaNa kara rAga-dveSAdi bhAvoM ke pravAha meM baha jAtA hai| phira to karmoM kA baMdhanA svAbhAvika hai| ataH jIvoM meM pAyA jAne vAlA rAga-dveSa-kaSAyAdi pariNAma bhI karmabandha ke astitva kI jhAMkI karA detA hai| tRtIya kAraNa : yogoM kI caMcalatA karmabandha ke astitva meM tRtIya kAraNa hai-mana-vacana-kAyA ke yogoM kI cNcltaa| AtmA apane Apa meM to ekAkI hai, zuddha hai, jJAna-svarUpa hai, zAzvata hai, kintu pUrvakRta karmabandha ke kAraNa hI use mana, vacana aura kAya milate haiN| ina trividha yogoM ke kAraNa caMcalatA hotI hai| zarIra inameM pradhAna hai| zarIra ke avayavoM kI, vANI kI tathA indriyoM kI zubhAzubha pravRttiyA~ hotI haiN| una pravRttiyoM para mana priyatA-apriyatA kA, iSTa-aniSTa kA, anukUla-pratikUla kA, rAga-dveSa kA, droha-moha kA tathA Asakti aura ghRNA kI chApa lagAtA hai| vANI bhI priya-apriya kI abhivyakti karatI hai| isa prakAra jo mana, vacana aura kAyA kI caMcalatA hotI hai, sAmparAyika kriyA hotI hai, athavA rAgAdimaya pravRtti hotI hai, isake pIche kauna preraka bala hai? kahanA hogA ki ina tInoM kI caMcalatA yA kaSAyayukta kriyA athavA pravRtti ke pIche pUrvabaddha karma athavA karma ke pUrva-saMskAra hI preraka haiN| isase siddha hai ki karmabandha samasta saMsArI prANiyoM ke agala-bagala meM yA Age-pIche lagA rahatA hai|' caturtha kAraNa : prANiyoM kI vibhinnatA evaM vividhatA karmabandha ke astitva kA dyotaka cauthA kAraNa hai-saMsAra meM prANiyoM kI vibhinnatA aura pratyeka jAti ke prANiyoM meM bhI vividhtaa| yadi karma kA bandha na hotA to prANiyoM meM ye vibhinnatAe~, vicitratAe~, virUpatAe~ yA visadRzatAe~ dRSTigocara na hotiiN| . eka jIva ekendriya hai, to dUsarA paMcendriya hai| koI dvIndriya, trIndriya yA caturindriya hai| .. 1. karmavAda se bhAvAMzagrahaNa pR. 101 For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) phira ekendriya se lekara paMcendriya taka ke prANiyoM meM bhI eka-eka jAti ke prANiyoM ke hajAroM-lAkhoM prakAra haiN| isake atirikta unake zarIra, gati, indriya, yoga, upayoga, lezyA, kaSAya,. bhava, saMjJitva-asaMjJitva, jJAna-ajJAna, AhAra Adi meM bhI ananta-ananta vaividhya haiN| bhagavAna mahAvIra se yaha pUchane para ki bhagavan ! jIvoM meM ye saba vibhinnatAe~ karmoM ke kAraNa haiM yA akarmatA ke kAraNa? taba unhoMne yahI samAdhAna diyA ki ye saba vibhinnatAe~ akelI AtmA yA akarma ke kAraNa nahIM haiM, kintu AtmA ke sAtha karmabandha hone ke kAraNa haiN| agara AtmA ke sAtha kamoM kA bandha na hotA to sabhI prANI eka jaise hote| una jIvoM meM koI bhI vicitratA yA vibhinnatA na hotii| isI tathya ko hama 'karma kA astitva' nAmaka prathama khaNDa ke antargata 'karma-astitva kA mukhya kAraNa : jagata-vaicitrya,' tathA 'vilakSaNatAoM kA mUla kAraNa : karmabandha' zIrSaka nibandhoM meM spaSTa kara Ae haiN| isalie yaha kAraNa bhI karmabandha ke astitva ko prabalatA se pramANita karatA hai| yahI kAraNa hai ki karmavijJAna ke parama upadeSTA bhagavAn mahAvIra ne sUtrakRtAMga-sUtra meM bhavyaMjIvoM ko preraNA dete hue kahA hai-"na bandha hai aura na hI mokSa hai, aisI saMjJA (zraddhA yA buddhi) nahIM rakhanI caahie| apitu bandha bhI hai aura mokSa bhI hai, aisI zraddhA rakhanI caahie|"2 / / anya darzanoM meM bhI karmabandha ke astitva kA svIkAra , ___ nyAyadarzana aura vaizeSikadarzana bhI karmabandha ke astitva ko svIkAra karate haiN| mImAMsAdarzana eka yA dUsare rUpa meM karmabandha kA astitva mAnatA hai| vedoM meM jahA~ yajJa-yAgAdi karmoM kI carcA hai, vahA~ vedavihita karma se atirikta karma-maryAdAoM kA ullaMghana karake kiye jAne vAle athavA ajJAnatApUrvaka avidhipUrvaka kiye jAne vAle karma ko 'zatapatha brAhmaNa' meM karmabandha kahA gayA hai| 'Rgveda' meM yajJa ko vidhipUrvaka sampanna na kiye jAne ko 'karmabandha' kI saMjJA dI gaI hai|3 yogadarzana aura sAMkhyadarzana meM prakRti-puruSa-saMyoga ko karmabandha mAna kara isa para vyApaka carcA kI gaI hai|4 / upaniSadoM meM karmabandha kI paridhi vyApaka ho gaI hai| vahA~ karmabandha ko yajJasImita kriyAoM para hI AdhArita na mAnate hue kahA gayA hai-jo loga iSTa, pUrta aura datta 1. dekheM, karmavijJAna, prathama bhAga, prathama khaNDa meM "karma-astitva kA mukhya kAraNa : jagat-vaicitrya" tathA 'vilakSaNatAoM kA mUla kAraNa : karmabandha' zIrSaka lekh| 2. Natthi baMdhe va mokkhe vA, NevaM sanna nivesae / atthi baMdhe va mokkhe vA, evaM sanna nivesae // -sUtrakRtAMga, zru. 2, a. 5, gA. 15 3. (ka) zatapatha brAhmaNa 10/4/3/10, (kha) Rgveda 8/21/14 4. yogadarzana (vidyodaya bhASya sahita) sAdhanapAda 2, sU. 25, pR. 128 . For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA astitva 15 karma kI upAsanA karate haiN| dhUma ko prApta hote haiM / isakA Azaya hai-sakAma upAsanA karmabandharUpa hai| iSTa kA artha hai-veda-vihita karmakANDa, pUrta kA artha haisAmAjika kAryoM se sambaddha sakAma karma aura datta kA artha-vedI se bAhara ke vyaktiyoM ko dAna dene kA kaary| ye tInoM hI karma vaidika dRSTi se bhale hI zubha hoM, parantu haiM ye skaam| isalie bhale hI ye puNyabandha ke kArya hoM, haiM ye karmabandharUpa hii| bauddhadarzana meM karmabandha ke vibhinna kAraNoM kA pratipAdana karate hue usake astitva ko mAnA hai| 'bhagavadgItA' meM yatra-tatra bandhana ke hetu batA kara karmabandha ko svIkAra kiyA gayA hai| mahAbhArata meM to spaSTa kahA gayA hai-'karmaNA badhyate jantuH'-prANI karma se baddha ho jAtA hai| isa prakAra prAyaH sabhI Astika darzanoM ne karmabandha ko eka svara se svIkAra kiyA hai| karmabandha ke astitva ke sambandha meM pAzcAtya lekhakoM ke vicAra pAzcAtya vicAraka paoNla braTana (Paul Brunton) apanI pustaka TIciMga biyoMDa dI yoga (Teaching beyond the Yoga) meM likhate haiM-"karmabandha kA siddhAnta IsAmasIha ke upadezoM meM thA, parantu kitane hI svArthI vyaktiyoM ne use IsA ke upadezoM meM se nikAla diyaa| aba usakI punaH pratiSThA karanI caahie| yaha kArya vartamAna yuga kI paristhiti ko dekhakara atyanta Avazyaka pratIta hotA hai| yuga kI isa mAMga ko dekhakara vicArakoM ko bAdhya hokara bhI isa ora do kadama bar3hAne caahie| punarjanma aura karma kA siddhAnta rASTra ko svAvalambI banAtA hai| ina donoM meM na to andhazraddhA hai aura na hI vivekazUnyatA yA asambaddhatA ko avkaash|" isI prakAra dUsarI eka pAzcAtya lekhikA 'sIvala lIka' apanI pustaka "ri-inkAranezana oNpha da sekaMDa cAMsa" meM likhatI hai-"ajJAna ke kAraNa hama karmoM kA yA karmabandhanoM kA asvIkAra kara sakate haiM, kintu karma hamArA asvIkAra nahIM karatA, vaha to Apake cipaka hI jAtA hai|" . jaise-caurAhe para No parking-no pArkiMga (gAr3I khar3I karanA manA hai) kA borDa lagA hai; kintu idhara-udhara najara ghumAne para pulisamaina dikhAI nahIM diyaa| ataH cAlAkI se usa vyakti ne apanI kAra vahA~ pArka krdii| kintu jaise hI usane apanI kAra pArka kara nizciMtatA kI sAMsa lI, vaise hI khAkI vardI pahane pulisamaina taiyAra milaa| gAphila AdamI soca sakatA hai ki pulisamaina hameM nahIM dekha rahA hai, kintu pulisamaina kI caukannI najara to usa para turaMta jAtI hai aura use pakar3ate dera nahIM lagatI; vaise hI manuSya cAhe aMdhere meM, ekAnta meM yA nirjana sthAna meM koI pApakarma karake yaha soce ki isakA bandha nahIM hogA, parantu pApakarma kara mana se 1. chAndogya upaniSad 5/10/3 For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) vicAra karate hI vaha baMdha jAtA hai, cipaka jAtA hai| vaha pApakarma kartA se adhika caukannA hai| 1 niSkarSa yaha hai ki koI vyakti karmabandha ko mAne yA na mAne; karmabandha to mana meM zubha yA azubha pariNAma Ate hI vaha turanta ho jAtA hai aura samaya Ane para apane astitva kA paricaya de hI detA hai| saMsArI jIva : karmabandha kA jItA-jAgatA paricAyaka vastutaH AtmA kA svabhAva se haTa kara parabhAvoM yA rAgAdi vibhAvoM meM pariNamana honA hI karmabandha ko nyautA denA hai| vividha prakAra ke karmoM kA bandha eka yA dUsare rUpa meM, nyUnAdhika rUpa se samasta sAMsArika jIvoM meM pAyA jAtA hai| eka taraha se, saMsArI prANI apane Apa meM svayaM karmabandha ke astitva kA jItA-jAgatA paricAyaka hai| ataH isa pratyakSa anubhUta vastu ko na mAnane se karmabandha kA abhAva siddha nahIM ho sktaa| 1. (ka) Teaching beyond the Yoga (By. Paul Brunton ) (kha) Re - Incarnation of the second chance (By Sival Leak) (ga) re karma terI gati nyArI ( A. zrI vijayaguNaratna sUrI jI) se, pR. 15 For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = duHkha-paramparA kA mUla : karmabandha == ___ saMsAra ke sabhI jIvoM ko duHkha karmasaMyoga ke kAraNa isa anAdi-ananta saMsAra meM pratyeka jIva kisI na kisI kAraNavaza duHkhI hai| naraka ke jIva to atyadhika duHkhI haiM hii| svarga ke jIva bhI sukhI nahIM haiN| unameM bhI sukha-sAdhanoM, vaibhava, Rddhi, devAMganA, devoM ke yogya AvAsa Adi parigraha ko lekara pratispardhA, IrSyA, adhikAra-lipsA, AkulatA, vaimanasya Adi ke kAraNa kaI prakAra ke mAnasika duHkha haiN| tiryaMca jAti ke jIvoM meM bhI parAdhInatA, parAzritatA, ajJAna, mithyAtva, kaSAya, rAgAdi vikAra, mamatva, mAnasika vikAsa kI nyUnatA, vyakta bhASA kA abhAva Adi kAraNoM se aneka prakAra ke duHkha aura kleza lage hue haiN| manuSyoM meM bhI zArIrika, mAnasika, vAcika, bauddhika Adi vikAsa sarvAdhika hone para bhI, tathA mokSa-prApti kI yogyatA hone para bhI paraspara tAratamya hone se tathA krodhAdi kaSAyoM kI nyUnAdhikatA hone se jise vAstavika Atmasukha kahanA cAhie, usase prAyaH adhikAMza manuSya dUra haiN| kyA Apa batA sakate haiM-saMsAra ke prANiyoM ke jIvana meM ye nAnA duHkha kisa kAraNa se haiM? jainAcAryoM ne nape-tule zabdoM meM batAyA hai - saMjogamUlA jIveNa pattA dukkha-paraMparA' ___"jIva ko jo duHkha-paramparA-eka duHkha ke bAda dUsarA aura dUsare ke bAda tIsare duHkha kI ghaTA prApta hotI hai, usakA mUla kAraNa saMyoga hai-arthAt karmazAstrIya bhASA meM karmabandha hai-karmoM ke sAtha jIvoM kA rAgAdyAtmaka sambandha hai|" / karmabandha ko anubhava se jAnA jA sakatA hai Apa kaheMge usa karmabandha ko hama kaise jAneM? kyoMki koI bhI jIva rassI Adi se jakar3e hue kI taraha baMdhA huA pratyakSa najara nahIM aataa| phira kaise mAna leM ki jIva karmoM se baMdhA huA hone se hI nAnA duHkha pAtA hai? isake lie hama katipaya 1. maraNavibhakti prakIrNaka se 17 For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmavandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) - udAharaNa prastuta kara rahe haiM, jinase Apa svayaM anubhava kara sakeMge ki jIvoM ke duHkhoM kA mUla kAraNa kyA hai? makAna ke kharIdAra ko acAnaka duHkha kyoM prApta huA? eka vyakti ke pAsa cAra lAkha rupayoM kA AlIzAna timaMjalA bhavana hai| vaha use becakara dhana apane vyApAra meM lagAnA cAhatA hai| eka grAhaka AtA hai, use makAna paMsada A jAtA hai| usake sAtha saudA taya ho jAtA hai| makAna mAlika ko vaha cAra lAkha rupaye dekara usa makAna ko kharIda letA hai| makAna mAlika una rupayoM ko ginakara apanI tijorI meM rakha letA hai| rAta huii| usa kharIde hue bhavya bhavana meM acAnaka Aga laga gii| ATha ghaMToM meM sArA makAna jala kara bhasma ho gyaa| abhI.isa makAna ko kharIdane vAlA apane parivAra-sahita makAna meM rahane ke lie AyA bhI nahIM thA, usase pahale hI makAna jalakara rAkha ho gyaa| isa makAna kA kharIdAra phaphaka-phaphakakara rone aura ArtadhyAna karane lagA-hAya! merI cAra lAkha kI pUMjI bhI gaI, aura makAna bhI hAtha na lagA ! mujhe aisA duHkha kyoM A par3A?1 karmavijJAna-marmajJa se vaha pUchatA hai to use yahI uttara milatA hai-isa duHkha kA mUla kAraNa pUrvabaddha karma hI haiN| isa duHkha kA kAraNa na to koI Izvara hai, na hI koI devI-deva hai aura na koI manuSya hai| tere hI dvArA bAMdhe hue karma kAraNa haiN| rUpavatI dhanikaputrI para zArIrika-mAnasika duHkha kyoM A par3A? ___eka lar3akI atyanta rUpavatI hai, atIva buddhimatI hai, vinIta aura suzIla hai, ghara ke saba logoM ko priya hai| dhanADhya pitA kI lAr3alI putrI hai| mAtA kA bhI usa para apAra prema hai| eka dina usake mukha para sapheda dAga dikhAI diyaa| vahI dinAnudina bar3hatA gyaa| hAtha, paira, kamara, peTa Adi zarIra ke sabhI aMgoM para sapheda dAga ho gye| eka hI varSa meM vaha kuSTaroga itanI tejI se phailA ki usane sAre zarIra para adhikAra jamA liyaa| jisa lar3akI ko eka dina sabhI pyAra karate the, aba usase sabhI ghRNA karane lge| usake sAtha khAne-pIne tathA usake hAtha kA banAyA huA bhojana khAne meM, yahA~ taka ki usake pAsa baiThane-uThane se sabhI paraheja karane lge| koI usase madhuratApUrvaka bAta nahIM krtaa| bAta-bAta meM sabhI usakA tiraskAra karane lge| jitane bhI acche-acche nAmI DaoNkTara, vaidya, hakIma, homiyopaitha, necaropaitha (prAkRtika cikitsaka) Adi the, una sabakA ilAja karavAyA gyaa| usake pitA ne paisA pAnI kI taraha bhaayaa| maMtra, taMtra, yaMtra Adi sabhI upAya ajamA liye| parantu usakA yaha roga nahIM miTA, so nahIM mittaa| 1. jainadarzanamA karmayAda (paM candrazekhara vijayajI gaNi) se, sArAMza grahaNa pRSTha 7 For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha-paramparA kA mUla : karmabandha 19 __vaha lar3akI sabhI kA tiraskArapAtra bana gii| vaha sabhI kI najaroM meM gira gii| becArI dhanADhya pitA kI putrI hote hue bhI anAtha, asahAya, pIr3ita, tiraskRta aura aprasannatA kA jIvana bitAtI huI ghara ke eka kone meM dIna-hIna-parAzrita bana kara baiThI rhtii| svayaM ko atyanta duHkhI mahasUsa karatI rhtii| batAie, itane sukhaprApti ke sAdhana hote hue tathA dhanADhya ghara kI lar3akI hote hue bhI evaM mAnava jaisA devadurlabha janma prApta hone para bhI bhayaMkara duHkhAnubhUti yA duHkhaprApti use kyoM huI? jJAnI puruSa kahate haiM ki isa duHkha kA mUla kAraNa pUrvakRta karmabandha hI hai| dInatA, nirdhanatA aura asahAyatA ke duHkha kA mUla-pUrva karmabandha eka vyakti ko manuSya jaisA uttama janma to milaa| parantu parivAra meM dharma kA koI vAtAvaraNa nahIM milA, na hI uttama dharmasaMskAra mile| bacapana meM hI mAtA-pitA kA viyoga ho gyaa| isalie dInatA aura daridratA kI cakkI meM pisate hue kisI taraha vaha vayaska huaa| mehanata-majadUrI karake apanA gujArA calAne lgaa| saMyogavaza eka garIba pitA ne usake sAtha apanI lar3akI byAha dii| thor3I-sI sukhAnubhUti huii| pati-patnI donoM mehanata karake gRhasthAzrama kI gAr3I khIMca rahe the| praur3havaya meM usake eka lar3akA huaa| kintu usake do sAla bAda hI patnI cala bsii| aba vaha aura usakA putra ye do hI prANI raha ge| cintA ke kAraNa akAla meM hI vaha vRddha ho gyaa| zarIra meM roga aura azakti ne DerA jamA liyaa| usane nizcaya kara liyA ki mujhe putra ko par3hA likhA kara buddhimAna aura saMskArI banAnA hai, tAki bur3hApe meM merA sahArA bne| yaha zikSita ho kara kamAne lagegA; phira maiM zAnti se nizciMtatA kA jIvana jIne lguuNgaa| parantu manuSya kI sArI AzAe~ aura AkAMkSAe~ kaba phalI hai? vaha kucha aura socatA hai aura usake bAMdhe hue karma kucha aura hI khela khilAte haiN| becArA vRddha apane putra ko par3hAne aura bAda meM svayaM sukhI ho jAne kI AzA meM jI-tor3a mehanata karatA . hai| zarIra azakta aura lAcAra hai, phira bhI mana ko manAkara pratidina sakhta majadUrI karatA hai| usakA putra jyoM-jyoM ucca kakSA meM car3hatA jAtA hai, tyoM-tyoM vRddha kA AzAtantu bhI kalpanA kA kamanIya mahala bAMdhatA jA rahA thA, ki aba to tIna cAra varSa pazcAt hI merI sthiti sukhada ho jaaegii| lar3akA kamAegA, merI sevA kregaa| maiM zAntipUrvaka Ananda se jiiuuNgaa| . parantu usakA yaha kalpanA kA havAImahala usa dina acAnaka hI TUTa kara dharAzAyI ho gayA, jisa dina usa kuputra ne apane upakArI pitA ko sadA-sadA ke lie chor3akara cale jAne kA nizcaya kiyaa| apane isa nizcaya ko batAne ke lie 1. vahI, pR. 4 . For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) usane isa Azaya kA patra pitA ko likhA aura pitA ke kamare meM Tebala para rakha kara cupacApa calA gayA - " maiM apanI jiMdagI ko atyanta sukhI banAne ke lie Apa se nAtA tor3akara jA rahA huuN| Apane mujhe pAlA-posA, bar3A kiyA, usake lie ApakA AbhAra ! aba Apako merA muMha dekhane ko nahIM milegA / " sahazikSA, sinemA, TI.vI. aura upanyAsoM ke vAcana ne usake jIvana ko, usake tana-mana ko kumArga para car3hA diyaa| usako apanA pitA aba grAmINa aura asaMskArI mAlUma hone lgaa| phaizana aura vyasana ne usakI buddhi aura dRSTi viparIta kara dii| vaha eka dhanika kI lar3akI ke rUpa para mohita ho gyaa| lar3akI ne bhI prema kA nATaka raca kara use apane mohajAla meM phaMsA liyaa| ataH aba usa lar3ake ko apanA pitA nahIM, vaha lar3akI (premikA) hI upakArI pratIta hotI hai| aba vaha pitA ke sAtha rahane meM sukha nahIM mAnatA, isa lar3akI ke sAtha rahane meM hI use sukha mAlUma hotA hai| usakA pitA isa patra ko par3hate hI mUrcchita ho gyaa| hoza meM lAne vAlA koI thA nhiiN| nirdhana manuSya kA sahAyaka kauna banatA? zItala pavana daur3a kara aayaa| usakI mUrcchA dUra kii| parantu hoza meM Ane para socA- " aba jI kara bhI kyA karanA hai ? hAya! mere manoratha kA mahala TUTa gyaa| aba mujhe kisakI AzA se, kisake AdhAra se jInA hai?" yoM kahatA- kahatA vaha jora-jora se rotA hai aura isI AghAta se usakA hArTa-phela ho jAtA hai| ' vastutaH pUrvajanma meM kiye hue karmabandha ke kAraNa hI use putramoha huaa| jisake kAraNa usane nAnA kaSTa sahe, bar3I-bar3I AzAoM kA mahala baaNdhaa| parantu pUrvabaddha karma udaya meM Ane se putra sahArA dene ke badale besahArA banAkara chor3a gyaa| saca pUchA jAe, to usakA lar3akA to duHkhAnubhUti meM kevala nimitta banA thA, duHkha kA mUla to pUrvabaddha karma hI thaa| vaha karor3apati se ror3apati kyoM banA? vaha eka karor3apati pitA kA putra thaa| khUba dhUmadhAma se usakA janmotsava manAyA gyaa| mAtA-pitA, bhAI-bahana sabhI usase lAr3a-pyAra karate the| bAlyavaya atyanta sukha meM bItI / kizorakya meM par3hane-likhane ke dinoM meM vaha maTaragaztI karane lgaa| nIca mitroM kI kusaMgati meM par3akara vaha kaI durvyasanoM kA zikAra ho gyaa| yauvana avasthA Ate-Ate vaha vaibhava-vilAsa, rAga-raMga evaM Amoda-pramoda meM par3a gyaa| pratidina naI-naI jagaha meM saira-sapATe karanA, naye-naye pikcara dekhanA, aura roja vArAMganA kI mahaphila meM baiThanA, dhana-sampatti ur3AnA aura mauja - zauka karanA, yahI jIvana kA uddezya banA liyA usne| pitA kI sampatti kA vaha manamAnA durupayoga karane lgaa| zAdI huI phira bhI usako apane jIvana kA tathA apane bhaviSya kA kucha bhI bhAna na huaa| 9. jainadarzanamA karmavAda se bhAvAMzagrahaNa pR. 5-6 For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha- paramparA kA mUla : karmabandha 21 mAtA-pitA yathAsamaya usakI cintA hI cintA meM cala bse| vaha, usakI patnI aura cAra bacce raha ge| vyApAra-dhaMdhA svayaM na saMbhAlane se caupaTa ho gyaa| paMcendriya-viSayoM kI rasalolupatA, dhanika pitA ke putra hone kA abhimAna, manamAnA kharca karane aura manacAhI mauja karane ke adhikAra kA mada, aura aisI hI kucha bAteM azubha karmabandha' kI kAraNa bniiN| baddhakarma udaya meM aayaa| eka samaya kA karor3apati kA putra aba ror3apati ho gyaa| dara-dara kA bhikhArI bana gyaa| usake jigarI dosta aba usase kinArAkasI karane lge| usake nikaTa ke sambandhI bhI usase A~kheM curAne lge| Aja vaha nipaTa akelA banakara dIna aura Arttasvara meM pukAra kara bhIkha mAMga rahA thaa| usa zahara ko chor3a kara, vaha paidala calakara dUsare zahara meM phuNcaa| kaI dinoM kA bhUkhA thaa| socA- 'dhanADhya logoM kI bastI meM jaauuN| vahA~ jarUra khAne ko kucha mila jaaegaa| vaha pahuMca gayA eka dhanika-mohalle meN| parantu dhanADhya logoM ko dUsaroM ke jIvana kI kyA cintA thI? ve apane vaibhava-vilAsa meM masta the| unakA kuttA bhI khUba mauja se rahatA hai| dhIme kadamoM se lar3akhar3AtA huA vaha eka dhanika ke baMgale ke dvAra para pahu~cA / koI bhI dUsarA aparicita vyakti aMdara na ghusa jAya, isake lie usa dhanika ne eka Araba caukIdAra rakhA thaa| use kaha rakhA thA - " - "koI bhI harAmakhora yAnI jo dhanahIna ho, svajana na ho, use andara na ghusane denaa|" Araba caukIdAra ne use dekhate hI kahA - " kisalie Aye ho yahA~ ? yahA~ kucha bhI na milegaa| cale jAo yahA~ se !" vaha bhikhArI veSadhArI mana hI mana kahane lagA- 'kahA~ jAU~ aba ! mere zarIra meM zakti aura mana kI dhIratA khatma ho gaI hai| yahA~ maiM kucha pAne kI AzA se hI AyA huuN|' vaha ghUmate-ghUmate bahuta thaka gayA thaa| durbalatA aura azakti ke kAraNa A~khoM ke sAmane mauta nAcatI dikhAI de rahI thii| socA- aise jIvana kI apekSA to mRtyu hI acchI ! mRtyu meM zAnti aura nizcintatA to hai ! mauta kI parachAI kI kalpanA karate hI apane janma se lekara aba taka kI ghaTanAe~ calacitra kI taraha usakI A~khoM ke samakSa Ane lgiiN| karor3apati pitA ke yahA~ janma ! bacapana atyanta sukha-suvidhA aura lAr3a pyAra meM bItA ! phira AyA yauvana ! ahA ! kitanA svacchanda aura vilAsI jIvana thA vaha ! pratidina naye-naye sthAnoM meM paryaTana, rojAnA pikcara aura pratidina rAga-raMga ! phira AyA 45 varSa kA praur3havaya ! vaibhava kA sUrya astAcala kI ora jAne lgaa| surA, sundarI, rasalolupata aura sampatti kA mauja-zauka meM vyaya / ina cAroM ne kauTumbika, zArIrika aura mAnasika saba sukha chIna liyaa| koTipati ekadama phaTehAla . bhikhArI ho gayA ! sabane tiraskAra kiyA, parijanoM evaM svajanoM se alaga-thalaga ! yoM socate-socate A~khoM se A~sU aura mukha se niHzvAsa nikala par3e ! 1. vahI, pR. 1 se 3 taka For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) itane meM to usakI naMgI pITha para sahasA jora se eka DaMDA pdd'aa| harAmakhora kahIM kA ! sAhaba ke Ane kA samaya ho gayA hai ! kamabakhta ! tere pApa se hamArA bhI sarvanAza ho jAyagA ! uThatA hai yA nahIM ! -yoM lAla-lAla A~khoM se ghUrate hue Araba caukIdAra cillaayaa| para aba kauna uThatA ! uThane ke lie vaha baiThA hI na thA ! aura uTha kara bhI kahA~ jAtA ! " bevakUpha ! tU yoM nahIM jaaegaa| to le" yoM kahate hue Araba caukIdAra ne cAra iMca ke lohe ke kAMTe lagA huA DaMDA usake sira para de maaraa| cIkhatA huA vaha bhikhArI vahIM Dhala pdd'aa| usakI khopar3I phaTa gii| khUna kI dhArA baha clii| sadA ke lie usane A~kheM mUMda liiN| Araba caukIdAra use gAlI detA huA calA gyaa| usakA mRtadeha tIna dina taka vahIM par3A rahA ! kauna uThAtA ? giddhoM aura kuttoM ne usakA mAMsa nocakara kevala asthipaMjara kara diyA ! 1 yaha hai pUrvakRta azubha karmabandha ke kAraNa prApta hue duHkhoM kI zrRMkhalA ! karma saMyoga hI duHkha kA kAraNa isIlie AcArya amitagati ne spaSTa kahA - "isa janmarUpI vana meM zarIra-dhArI prANI saMyoga (karma Adi parabhAvoM ke sAtha bandha) ke kAraNa aneka prakAra ke duHkha bhogatA hai| isIlie apanI Atmika paramazAntirUpa mukti cAhane vAle vyakti ko mana-vacana-kAyA se karmAdi para-padArthoM ke saMyoga (bandha) kA parityAga kara denA cAhie / 2 " pUrvakRta azubha karmabandha hI to kAraNa thA pUrvakRta azubha karmoM ke kAraNa hI amerikA ke bhUtapUrva rASTrapati keneDI kI bhare bAjAra meM dina-dahAr3e golI mAra kara hatyA kara DAlI gii| ye pUrvabaddha karma hI the, jinake kAraNa ajAtazatru evaM ahiMsA ke parama upAsaka mahAtmA gAMdhI kI nAthUrAma goDase dvArA hatyA huI / goDase ko aisI kubuddhi kisane sujhAI ? kahanA hogA - gAMdhIjI ke pUrvakRta azubha karmabandha ne hI / hIrozimA aura nAgAsAkI, ina do nagaroM ke lAkhoM nirdoSa mAnavoM ko eTamabama pheMkakara jIte-jI bhasma kara dene kI kubuddhi amerikA ko kisane sphurita kii| dUsaroM ko mArakara jIne kA, jI kara pUMjIvAda phailAne kA jaMgalI vijJAna amerikA ko 1. jainadarzanamA karmavAda se bhAvAMzagrahaNa 2. saMyogato duHkhamanekabheda, yato'znute janmavane zarIrI / tatastridhA'sau parivarjanIyo, yiyAsunA nirvRtimAtmanInAm // For Personal & Private Use Only - sAmAyika pATha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha-paramparA kA mUla : karmabandha 23 kisane sikhAyA? una nAgarikoM ke pUrvabaddha karmoM ne hI to use prerita kiyA, use aisA kukRtya karane ke lie / suDaula zarIra vAle masta pahalavAna 'gAmA' kA zarIra sahasA kyoM sUkha gayA ? bhArata ke yazasvI pradhAnamaMtrI sva. lAlabahAdura zAstrI sadaiva rASTrahita evaM paropakAra meM rata rahate the, unakA tAzakaMda meM akasmAt kaise hArTaphela huA? koI bhI upacAra usa samaya kAma na AyA, isakA kyA kAraNa thA? unake pUrvakRta azubha karmabandha ko hI kAraNa mAnanA hogaa| apanI kalA meM dattacitta hokara janatA ko maMtramugdha karake satpatha para lAne ke icchuka saMgIta samrATa oMkAranAtha ko duHkha dAridrya kA anubhava kyoM karanA par3A? ye pare khela pUrvakRta azubhakarmabandha ke hI haiN| inake viparIta pUrvakRta zubhakarmabandha kA khela dekhiye / usake kAraNa mahAn citrakAra banane kI tamannA vAlA vidyArthI nepoliyana eka dina phAMsa kA samrAT kaise bana gayA ? eka dina lakar3iyA~ phAr3ane vAlA bilakula AzAhIna lar3akA jarmanI kA bhAgya-vidhAtA hara hiTalara kaise bana gayA ? tathA eka bAra to briTena aura amerikA jaise mahAn rASTroM ko bhI prakampita kara dene vAlI pracaNDa zakti isameM kahA~ se A gaI? usake pUrvakRta zubhakarmabandha ke kAraNa hI aisA huA ? parantu ina donoM ne apanI zaktiyoM kA durupayoga karake lAkhoM nirdoSa manuSyoM ko mauta ke ghATa utAra kara azubha - karmabandha kara liyA, jisakA phala bhI unheM isI janma meM mila gyaa| inakI pracaNDa sAmarthya cUra-cUra ho gyii| ina vizva ke mAMdhAtAoM kI sArI bAjI usa baddha azubhakarma ne hI to dhUla meM milA dI thI ! 1 duHkha-paramparA kA mUla : karmabandha koI bhI kArya binA kAraNa ke nahIM hotA, nimitta dUsare-tIsare ho sakate haiM, parantu mUla kAraNa to pUrvakRta zubhAzubha karmabandha ko hI mAnanA hogaa| niSkarSa yaha hai ki ina saba duHkhoM kA mUla kAraNa karmabandha ko hI mAnanA par3egA / karmabandha duHkha kA kAraNa isalie banatA hai ki AtmA anAtmA se, cetana jar3a se, dehI deha se saMyukta baddha ho jAtA hai| nayacakra vRtti meM bandha kA lakSaNa bhI yahI diyA gayA hai-'AtmapradezoM aura pudgaloM kA paraspara mila jAnA, bandha hai / '2 vastutaH yahI duHkha hai| kyoMki samagra duHkhoM kA kAraNa zarIra ko hI mAnA gayA hai| 1. jainadarzanamA karmavAda se bhAvAMza grahaNa 2. appA-paesAmuttA, puggalasattI tahAvihA yA / millatA baMdho khalu hoi Niccai // For Personal & Private Use Only - nayacakra vR. 154 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) uttarAdhyayana sUtra meM zarIrAsakti ko duHkhotpatti kA kAraNa batAte hue kahA gayA hai - " jo vyakti mana, vacana aura kAyA se apane zarIra para tathA zarIra ke raMga (varNa) aura rUpa para sarvathA Asakta haiM, ve apane lie duHkha ke utpAdaka haiN| arthAt duHkharUpa karmabandha ke kAraka haiN| "9 bhagavatI sUtra meM to duHkha ko karmabandha kA paryAyavAcaka tulya batAte hue kahA gayA hai - jo du:khita - karmabaddha hai, duHkha - karmabandha ko prApta karatA hai, jo duHkhita (karmabandha) nahIM hai, vaha duHkha (karmabaddha) ko nahIM pAtA / " isI prakAra duHkhI (karmabaddha) jIva hI duHkhoM ko parigrahaNa karatA hai, vahI du:kha kI udIraNA karatA hai, vahI duHkha kA vedana karatA (bhogatA) hai, tathA vahI duHkha kI nirjarA karatA hai / aduHkhI ( akarmabaddha siddha paramAtmA) nhiiN| 2 isase spaSTa hai ki duHkha aura karmabandha donoM paryAyavAcI haiN| jahA~ duHkha hai, vahA~ karmabandha hai| saMsAra meM jitane bhI duHkha haiM, cAhe ve kAyika hoM, mAnasika hoM yA bauddhika, athavA ve pArivArika hoM, sAmAjika hoM, yA rAjanaitika, Adhibhautika hoM, Adhidaivika hoM yA AdhyAtmika, svakRta hoM, yA parakRta, prakRtikRta hoM yA paraprANikRta, sabhI eka yA dUsare prakAra se karmabandha ke kAraNa haiN| prAyaH sabhI Astika darzanoM ne bandhana ko duHkharUpa mAnA bhArata ke pratyeka Astika darzana ne bandhana ( karmabandha) ko duHkha rUpa mAnA hai aura Adhibhautika, Adhidaivika aura AdhyAtmika tInoM hI duHkhoM kA vighAta - nAza karanA hI jIvana kA carama lakSya batAyA hai| 'sAMkhyadarzana' ne isI tathya ko vyakta karane hetu 'sAMkhyakArikA' kI prathama kArikA meM kahA hai- " sArA saMsAra duHkhatraya se abhihatapIr3ita hai| ataH sarvaprathama yahI jijJAsA honI cAhie ki duHkhatraya ke vighAtaka hetu kauna-kauna se haiM? 3 yogadarzana ne kahA- sabhI vivekI puruSoM ke lie yaha saMyoga duHkha hai, ataH vaha heya hai, anAgata duHkha bhI heya hai| bauddhadarzana ne cAra Aryasatya ye hI batAe haiM - duHkha ( baddhakarma heya), duHkha samudaya (heyahetu), duHkhakSaya kA mArga ( hAnopAya yA mokSopAya), evaM duHkhanirodha (hAna yA mokSa ) | 9. je kei sarIre sattA vaNNe rUve ya savvaso / maNasA kAya vakkaNa, savve te dukkha saMbhavA // 2. dukkhI dukkheNa phuDe, no adukkhI dukkheNa phuDe / dukkha udIreti, dukkhI dukkha vedeti, dukkhI dukkha nijjareti / 3. duHkhatrayAbhighAtAjjijJAsA tadapaghAtake hetau / 4. du:khameva sarva vivekinaH heyaM duHkhamanAgatam // 5. bauddhadarzana -uttarAdhyayana 6/12/ evaM dukkhI pariyAviyati, dukkhii| - vyAkhyAprajJaptisUtra za. 7 u. 1 sU. 14/15/1-2 - sAMkhyakArikA 1 - pAtaMjalayogadarzana 2/15-16 For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha-paramparA kA mUla : karmabandha 25 sthAnAMga sUtra meM eka praznottarI hai-"duHkha (karmabandha) kisane kiyA? uttara meM kahA gayA-jIva ne hI pramAdavaza duHkha kiyA hai|" bhagavatIsUtra meM to spaSTa kahA haiduHkha AtmakRta hai, parakRta nhiiN|"1 uttarAdhyayana sUtra meM bhI isI svara ko mukharita kiyA gayA hai-"jitane bhI avidyAvAn puruSa haiM, ve apane lie duHkha (karmabandha) utpanna karate haiN| aura phira svakRta duHkha ke phalasvarUpa ananta saMsAra meM dizAvihIna (lupta) hokara prabhramaNa karate rahate haiN|"2 karmoM se mukti hI sarvaduHkhoM se mukti hai niSkarSa yaha hai ki prAyaH sabhI darzanoM ne duHkha (karmabandha) se mukti athavA zAzvata sukha kI ora prasthAna karane kA vidhAna kiyA hai| jaina-darzana ne to karmabandhana ko duHkha kA mUla mAna kara duHkhoM se sarvathA mukta hone yA zAzvata avyAbAdha sukha prApta karane kA upAya karmoM se sarvathA mukta honA batAyA hai| vaiSayika sukha bhI duHkharUpa karmabandhaka . sAtha hI vaiSayika sukhoM yA sAMsArika sukhoM ko duHkharUpa yA duHkha-bIja batAyA hai| Atmika sukha ko hI mokSa-sukha yA parama Ananda-rUpa batAyA hai| jaise ki 'pravacanasAra' meM kahA gayA hai-"jo sukha indriyoM se prApta hotA hai, vaha parAzrita, bAdhAyukta, vicchinna, baMdha kA kAraNa tathA viSama hone se sukha nahIM, duHkha hI hai|"3 zarIra sambaddha janmAdi bhI duHkha rUpa : zarIra ko bhI duHkharUpa karmabandhana kA kAraNa isalie mAnA gayA hai ki usako lekara janma, jarA, mRtyu, vyAdhi, Adhi, upAdhi Adi duHkha prApta hote haiN| vItarAga mahApuruSoM ne uttarAdhyayana meM spaSTa kiyA hai-"janma, jarA, maraNa, roga Adi duHkharUpa haiN| ataH Azcarya hai ki yaha saMsAra duHkharUpa (karmabandhajanita) hai, jisameM saMsArI jIva kleza pAte rahate haiN| isI sUtra meM anyatra batAyA gayA hai-"janma-maraNa ko hI duHkha kahate haiM, aura karma (bandha) janma-maraNarUpa duHkha-paramparA kA mUla haiN|" ataH isa . duHkha-paramparA kA mUla karmabandha hI spaSTataH siddha hotA hai| 1. (ka) dukkhe keNa kaDe? jIveNa kaDe pamAeNaM / -sthAnAMga-3/2 (kha) attakaDe dukkhe, no parakaDe / -bhagavatIsUtra 17/5 . 2. jAvata'vijjApurisA, savve te dukkhasaMbhavA / ___ luppaMti bahuso mUDhA, saMsArammi annte|| -uttarAdhyayana 6/1 ___3. sapara bAdhAsahiyaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / ja iMdiehiM laddha, ta sokkhaM dukkhameva tahA // -pravacanasAra 1/76 4. (ka) jamma dukkha jarA dukkhaM, rogA ya maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro, jatya kIsati jatavo // -uttarA.-19/15 (kha) kammaM ca z2Ai-maraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAI-maraNaM vayaMti // -vahI. a 32, gA. 8 For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = karmabandha kA vizada svarUpa bandha samasta prANiyoM ke lie duHkhadAyaka-pIr3Ajanaka bandhana kisI bhI prANI ko acchA nahIM lgtaa| jisameM manuSya to sarvAdhira caitanya-vikAsazIla prANI hai, usake lie bandhana kitanA pIr3Ajanaka evaM duHkhadAyI hai yaha vahI sabase adhika anubhava kara sakatA hai| bandhana kA nAma sunate hI pazu-pakSI evaM manuSya kI AtmA tilamilA uThatI hai| koI bhI mAnava, deva, nAraka yA tiryaja jIva bandhana ko sukhadAyI evaM zAntiprada nahIM maantaa| samasta prANiyoM ko bandha kaSTakAraka, duHkharUpa aura manovedanAjanaka lagatA hai| bandhana kI bAhya pIr3A kadAci kisI jIva ko Adata yA abhyAsa ke kAraNa mahasUsa na hotI ho, parantu Antarika pIr3A raha-rahakara usake mana ko kSubdha, khinna evaM saMtaptaM banA detI hai| bAhyabandha kA rUpa bhI kitanA vedanAjanaka hai? ___ bAhya (dravya) bandha kA rUpa bhI vibhinna AcAryoM kI dRSTi meM kitanA kaSTakArada hai, yaha unake dvArA bAhyabandha ke batAe hue lakSaNoM se hI mAlUma ho jAtA hai| AcAra pUjyapAda kahate haiM-'kisI ko apane abhISTa sthAna se jAne-Ane se rokane kA kAraNa bandha hai|'1 AcArya umAsvAti kA kathana hai-"rassI, DorI, sAMkala Adi se bAMdhaka kisI para niyaMtraNa karanA bandha hai"|2 dhavalAkAra kA kahanA hai-"abhISTa pradeza gamana karane ke lie utsuka jIva para pratibandha lagAne hetu khuMTe, kIla Adi meM rassA zrRMkhalA Adi DAlakara unase bAMdha denA, jakar3a denA, baMdha hai|3 yaMtra, piMjare yA jela meM 'athavA kisI makAna meM baMda karake yAtanA denA bhI bAhya bandha hai| isI prakAra aparArdha 1. abhimatadeze gatirodha heturbndhH| -tattvArtha sarvArthasiddhi 7/25 2. (ka) badhyate yena rajjvAdinA sa bndhH| -tattvArya bhAsya 8/1 (kha) rajjyAdi-baMdhane __ -jJAtA. 1/8 a. 3. abhimata-deza-gamanaM pratyutsukasya tatpratibandhahetuH kIlAdiSu rajjvAdibhirvyatisaMgo bandha ityucyte| .-dhavalA pu. 13/ pR. 347 26 For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA vizada svarUpa 27 ko sajA dene ke lie usake hAthoM-pairoM meM hathakar3iyA~-ber3iyA~ DAla denA bhI bandha hai|' bAhya bandha kisI bhI prakAra kA ho, parataMtratA meM DAlane vAlA hai| phira vaha bandhana rasse kA ho, sAMkala kA ho, yA hathakar3iyoM-ber3iyoM kA, kathamapi sukhadAyaka nahIM hai| tote ko lohe ke piMjare ke bajAya sone ke piMjare meM DAla diyA jAe, athavA kisI pazu ko lohe kI sAMkala kI apekSA sone kI sAMkala se bAMdhA jAe, to bhI use acchA nahIM lagegA, vaha mana hI mana duHkhI hotA rahegA aura bandhanamukta hone ke lie chaTapaTAtA rhegaa| isase bhI bar3hakara bandhana hotA hai-jela kI koTharI kA, athavA najarabanda kaida kA, tathA ajJAtavAsa kA yA vanavAsa kaa| isake atirikta kisI kSetra kI pratibandhatA kA bandhana yA kisI padArtha kI pratibandhatA kA bandhana athavA kisI kI dAsatA yA gulAmI kA bandhana bhI kama duHkhadAyaka yA pIr3Ajanaka nahIM hai| karmabandhana sabhI bAhyabandhanoM se prabalatara hai, kyoM ? saMkSepa meM ye sabhI bAhyabandhana atyanta manovedanAjanaka, kaSTakAraka to haiM hii| sAtha hI mAnava kI zArIrika-mAnasika zaktiyoM ko bhI kuNThita evaM bhagna karane vAle, svabhAva ko parataMtratA kI ora DhAlane vAle, vikRta karane vAle evaM pratibhA ko rauMdane vAle haiN| - ina saba bandhanoM se bhI bar3hakara eka aura bandhana hai, jo ina saba bAhyabandhanoM kA mUla kAraNa hai, mukhya srota hai| vaha bAhara se to kisI bhI alpajJa ko bandhana-jaisA nahIM dikhatA, kyoMki vaha bhAvabandhana yA Antarika bandhana hai| parantu prANI ke jIvana-vyavahAra meM usake kaSAya, rAga-dveSa, moha, bhaya, kAma Adi kI vRtti-pravRtti para se usa bandha kA anumAna ho jAtA hai| use karma-vijJAna kI bhASA meM karmabandha kahate haiN| karmabandha uparyukta sabhI bAhya bandhoM se prabalatara hai| agara karmabandha na ho to pUrvokta sabhI bandhana utpanna nahIM ho skte| isa prabala bandha ke kAraNa hI pUrvokta sabhI baMdhana hote haiN| uparyukta sabhI bandhana to kevala zarIra se sambaddha haiM, parantu karmabandha mUla meM AtmA se sambaddha hai| .. karmabandha AtmA ko parataMtra, anAtha evaM vimUr3ha banA detA hai karmabandha itanA prabala hai ki vaha AtmA ke svabhAva ko, AtmA ke nijI guNoM ko vikRta, kuNThita aura AvRta kara DAlatA hai| isI bandha (karmabandha) ke kAraNa AtmA anAtha, parataMtra aura vimUr3ha banakara na to apanA vikAsa samyak rUpa se kara pAtI hai, aura na hI samyagjJAna-darzanAdi guNoM kI vRddhi karane meM samyaka puruSArtha kara pAtI hai; na hI bAhya-Abhyantara tapazcaraNa meM, tathA mahAvrata evaM saMyama-niyama ke pAlana meM apanI pUrNa zakti lagA sakatI hai| 1. bandhaH nigaDAdibhiH sNymne| -vyavahArasUtra u. 6 For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karmabandha AtmA ko parAdhIna banAkara nAnA duHkhabhAgI banAtA hai isIlie tattvArthavArtika aura Apta-mImAMsA vRtti meM karmabandha kA lakSaNa kiyA gayA hai- 'jo AtmA ko parataMtra kara detA hai, athavA AtmA kA parataMtrIkaraNa bandha hai athavA karma ke dvArA jIva ko parataMtra kara denA, bandha hai / ' 'baMdha- vihANe' meM isakA nirvacana karate hue kahA hai- jo bAMdha detA hai, AtmA ko asvataMtratA - parataMtratA meM DAla detA hai, vaha (karma) bandha hai / ' parAdhInatA sabase bar3A duHkha hai| gosvAmI tulasIdAsa kI zabdAvalI meM "parAdhIna sapanehu sukha nAMhI" isa kahAvata ke anusAra karmabandha ve kAraNa karmAdhIna banA huA jIva bAra-bAra janma, jarA, roga, mRtyu Adi ke nAnA duH bhogatA rahatA hai| bAhyabandha ke kAraNa to vyakti eka janma, vaha bhI amuka avadhi tava hI duHkha pAtA hai, kintu karmabandha ke kAraNa janma-janmAntara meM vividha gaMtiyoM au yoniyoM meM bhaTaka kara roga, zoka, bhUkha-pyAsa, iSTaviyoga- aniSTasaMyoga Adi kAraNa nAnA duHkha, saMkaTa, cintA, udvignatA, becainI, hairAnI, Adhi, vyAdhi, upAdhi Adi pAtA rahatA hai| isIlie 'pramANa-saMkSepa' kI svopajJavRtti meM kahA gayA- ceta ( AtmA ) ko hIna sthAna meM pahu~cA denA (karma) bandha hai| 2 arthAt AtmA jaba apa sva-bhAva ko bhUlakara rAgadveSAdi yA kaSAyAdi vibhAva pariNAmoM ko karatA hai, taba ka use zIghra hI ucca sthAna se girAkara hIna sthAna meM pahu~cA detA hai| AptaparIkSA meN| isakA Azaya pragaTa kiyA gayA hai ki jaise hastizAlA meM baMdhA huA hAthI parataMtra rahatA hai, isI prakAra saMsArI jIva parAdhIna hone ke kAraNa karmoM se baMdhA 'huA hai| OM saMsArI jIva parAdhIna isalie hai ki usane hIna sthAna ko grahaNa kiyA hai| jaise koI sAttvika evaM pavitra brAhmaNa apanA ghara chor3akara vezyAgRharUpa nindya sthAna svIkAra karatA hai, kyoMki usakI kAmavAsanA ke tIvra vega ne use parAdhIna banA diyA hai| isI prakAra saMsArI jIva (AtmA) ne zarIrarUpa hInaM sthAna ko AvAsa sthala banA liyaa| saMsArI jIva kA zarIra hIna sthAna isalie hai ki vaha janma-maraNAdi aneka duHkhoM kA kAraNa hai| yadi AtmA sarvathA svataMtra hotA to vaha mala-mUtra - bhaNDArarUpa isa mahAn azuci bhaNDAra, ghRNita evaM apAvana zarIra ko kadApi apanA AvAsa sthAna na bnaataa| karmabandha aisA prabala hotA hai ki vaha jIva ko bAra-bAra zarIra dhAraNa karAtA hai| zarIra meM rahate hue vaha mohAsakta hokara karmabandha ke kAraNa vivaza ho jAtA hai / 3 9. (ka) badhyate'svataMtrI kriyate, asvataMtrIkaraNaM vA bndhH| (kha) baMdho nAma karmaNA'svataMtrIkaraNa / (ga) badhnAti AtmAnaM parataMtrI karoti, asvataMtratAM prApyatIti bandhaH / 2. (ka) cetanasya hInasthAna prApaNa bndhH| (kha) AptaparIkSA ( A. vidhAnandi svAmI) pR. 1 3. re karma terI gati nyArI (guNaratna sUrIzvarajI ma.) se pR. 3 - tattvArthavArtika 1/4/10 -AptamImAMsA (vasu. vR.) 40 - baMdhavihANe 1 For Personal & Private Use Only - pramANa saMkSepa (svo vR.) 66 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA vizada svarUpa 29 kisako kisakA bandha hai ? isIlie eka. AcArya ne kahA-jaise hAthI ko aMkuza kA bandhana hai; ghor3e ko lagAma kA bandhana hai, sarpa ko piTAre kA bandhana hai, kutte ko gale ke paTTe kA bandhana hai, pakSI ko piMjare kA bandhana hai, puruSa ko strI kA bandhana hai; usI prakAra jIva ko karmoM kA bandhana hai| karmabandha ke vividha lakSaNa : karma ke sAtha saMyoga artha meM isalie 'vivekavilAsa' grantha meM bandha kA lakSaNa batAyA-karmoM ke bandha ke kAraNa 'karmabandha' kahA gayA hai| gommaTasAra meM bhI karmoM ke sambandha ko bandha kahA gayA hai| jabaki karmagrantha tRtIya bhAga meM bandha kA lakSaNa kiyA gayA hai-naye karmoM ko grahaNa karanA bandha hai| tattvArtha bhASya meM karma ke saMyoga ko karmabandha kahA hai| AcArAMga niyukti meM kahA gayA-"karmadravyoM ke sAtha jIva kA jo saMyoga hotA hai, use hI bandha jAnanA caahie|" SaDdarzana samuccaya meM bhI isI Azaya se milatA-julatA lakSaNa diyA gayA hai-zubha-azubhakarmoM kA grahaNa karanA hI karmoM kA bandha iSTa hai| isI prakAra karmastava (karmagrantha bhA. 3 vRtti) meM kahA gayA hai-"mithyAtva Adi hetuoM ke dvArA abhinava jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA grahaNa karanA bandha kahalAtA hai|"2 saMyoga ke viSaya meM bhrAnti aura usakA nirAkaraNa - niSkarSa yaha hai ki uparyukta sabhI lakSaNoM meM karmoM ke grahaNa, sambandha yA saMyoga ko eka yA dUsare prakAra se 'karmabandha' kahA gayA hai| vaise to AtmA aura karma kA saMyoga pravAha rUpa se anAdi3 hai| yaha tathya hamane bhalI-bhA~ti spaSTa kara diyA hai, isI khamDa ke caturtha nibandha meN| parantu saMyoga zabda vyAvahArika jagat meM kucha bhrama paidA karane vAlA hai| sAmAnyatayA vyavahAra meM saMyoga zabda kA prayoga pUrva-viyoga ko anulakSita karake hotA hai| arthAt pahale jaba do vastue~ pRthak-pRthaka sthiti meM hoM, aura bAda meM ve 1 (ka) karmaNAM bandhanAt bndho| -vivekavilAsa 8/252 * (kha) kammANaM saMbaMdho bNdho| -gommaTasAra karmakANDa 438 (ga) abhiNava-kamma-ggahaNaM bNdho| -karmastava 3 (gha) bandhaH karmaNo yogH| -tattvArtha bhASya 1/3 (Ga) banyo hi jiiv-krm-sNyog-lkssnnH| -Avazyakaniyukti (ma. vRtti) 62 (ca) kammadavvehiM samaM saMjogo hoi u jIvassa ; so baMdho naayvyo| -AcA. ni.260 (cha) zubhAzubhAnA grahaNaM karmaNAM bandha issyte| -SaDdarzanasamuccaya (vR.) 47 2. mithyAtyAdi hetubhirabhinavasya nUtanasya karmaNaH jJAnAvaraNAdegrahaNaM upAdAna bandha ityucyte| ___-karmagrantha bhA. 3, karmastava svo. vR. 3 3. dekheM, isI saptama khaNDa ke caturtha nibandha-'karmabandhaH kyoM, kaba aura kaise ?' meM anAdi zabda kA vishlessnn| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ikaTThI ho jAe~, taba kahA jAtA hai ki ukta donoM vastue~ saMyoga ko prApta huiiN| Azara yaha hai ki pahale viyoga ho to saMyoga hotA hai, aisA vyAvahArika jagat meM dekhA jAta hai| isa dRSTi se yahA~ bhI karma aura AtmA ke saMyoga meM yaha bhrama paidA hotA hai ki pahale donoM kA viyoga ho gayA thA, phira ina donoM ke saMyoga kI zuruAta huii| aisa mAnane se karma aura AtmA kI Adi sUcita hotI hai, magara yaha siddhAntaviruddha hai isalie yahA~ saMyoga zabda eka alaga apekSA se hI prayukta kiyA jAtA hai| AtmA au karma bhinna-bhinna svabhAva aura guNa vAle haiN| isI bhinnatA ko sUcita karane meM hI saMyo zabda kI saphalatA hai| AtmA aura karma kA svabhAva bhinna-bhinna, phira bhI ina donoM kA saMyoga AtmA jJAtA-draSTA, indriyAtIta, amUrtika, saMkoca-vistAra zaktiyukta au asaMkhyAta-pradezI eka dravya hai| isase viparIta karma-dravya paudgaliMka, samUrta au jar3a-piMDa hai| ye donoM dravya atyanta bhinna svabhAva vAle haiN| ye donoM eka pradezAvagAI hone para bhI svabhAva meM nirAle-nirAle haiN| AtmA kA eka bhI pradeza karmarUpa nahIM hotA isI prakAra karma kA eka bhI paramANu AtmarUpa nahIM hotaa| sonA aura cA~dI, donoM ke eka bartana meM galAkara tathA donoM ko ekatra DhAlakara saMyukta karane para bhI sonA apana pIlepana ke guNa sahita cA~dI ke zveta guNa se bhinna hI rahatA hai| tejAba ke prayoga donoM ko pRthak-pRthaka kiyA jA sakatA hai| isI prakAra AtmA aura karma donoM evaM sA~ce meM Dhale hue vartamAna meM pratIta hote haiM, vartamAna meM donoM kA saMyoga ho rahA hai phira bhI svabhAva se donoM (AtmA aura karma) dravya apane-apane svarUpa meM haiN| vItarA sarvajJa prabhu kI dRSTi se ye donoM dravya bhinna-bhinna bhAsita hone se hI ina donoM ka saMyoga pratipAdita kiyA gayA hai| isalie saMyoga-zabda isa sthala para isI apekSA ke hI sUcita karatA hai| saMyoga zabdajanya bhrAnti ke nirAkaraNArtha zleSa zabda-prayoga _saMyoga zabda se vyAvahArika jagat meM hone vAlI pUrvokta bhrAnti utpanna na ho, isa apekSA se 'tattvArtha bhASya' Adi meM saMyoga ke badale zleSa zabda kA prayoga karate hue kahA gayA hai-"bandhana bandha hai, (arthAt-AtmA aura karma donoM kA) paraspara AzleSacipakanA baMdha hai|"2 'bhAva-prAbhRta' meM isI tathya ko aura spaSTa karate hue kahA hai"Asrava ke anantara dUsare kSaNa (samaya) meM AtmapradezoM meM karma-paramANuoM kA jaM zleSa hotA hai, vaha bandha hai|"3 / 1. karma ane AtmAno saMyoga (zrI adhyAyI) se, pR. 4 2. bandhana bandhaH prspraashlessH| ___ -tattvArtha bhASya, hAri. vR. 5/24 3. AtmapradezeSu AmnavAnantaraM dvitIya samaye karmaparamANavaH zliSyanti sa bndhH| ___ -bhAvaprAbhRta TI. 95 For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA vizada svarUpa 31 Azaya yaha hai ki pahale Asava (rAga dveSa yA kaSAya rUpa bhAvAnava) ke dvArA karmapudgaloM kA AkarSaNa hotA hai, usake pazcAt dUsare kSaNa (samaya) hI (kaSAya yA rAga-dveSa kI cikanAhaTa Atma pradezoM para hone se) karmaparamANu cipaka jAte haiN| yahI bandha kI prakriyA hai| uttarAdhyayanasUtra (ni. zA. vR.) meM bhI isI lakSaNa kA samarthana karate hue kahA gayA hai-AtmA aura karma kA paraspara atyanta AzleSa ho jAnA bandha hai| isI kA hI vizada svarUpa rAjavArtika meM batAyA hai-AtmA aura karma kA eka dUsare meM anupraveza ho jAnA bandha hai|"2 karmaprakRti meM isI tathya ko dUsarI taraha se pratipAdita kiyA gayA hai-"bandha usakA nAma hai, jahA~ Atma-pradezoM ke sAtha karmapudgaloM kA agni aura lohapiNDa kI taraha paraspara anugamana-eka-dUsare meM praveza ho jAtA hai|"3 bRhadravya-saMgraha kI TIkA meM adhika spaSTIkaraNa ke sAtha bandha kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai-"bandha se atIta, zuddha Atmopalabdhi ke bhAvoM se cyuta jIva kA karmapradezoM ke sAtha saMzleSa ho jAnA bandha hai|4 ___ bandha ke ina saba lakSaNoM meM saMyoga, zleSa yA bandha ke antara aura rahasya ko gaharAI se samajha lenA Avazyaka hai| yahA~ bandha ko bAlU ke kaNoM kI bhAMti saMyoga yA samparka mAtra nahIM samajhanA caahie| rajakaNoM kA paraspara milakara bhI pRthak-pRthak rahanA saMyoga kahalAtA hai| saMyoga bhI do prakAra kA hotA hai-(1) bhinna-kSetravartI aura (2) ekkssetrvrtii| rajakaNoM kA saMyoga bhinna-kSetravartI hotA hai, kyoMki ve paraspara eka dUsare se jur3ate to haiM;5 kintu eka dUsare meM avagAha ko prApta na hokara pRthak-pRthak pradezoM para sthita rahate haiM, jabaki ananta paramANuoM kA, sUkSma skandhoM kA yA vibhinna vargaNAoM kA saMyoga (bandha nahIM), eka kSetravartI hai; kyoMki ye paraspara eka kSetra meM avagAha ko prApta hokara eka hI pradeza meM sthita ho jAte haiN| eka-kSetrAvagAha rUpa se AkAza ke eka hI kSetra meM rahane para bhI ye paraspara bandha ko prApta hue nahIM kahalA sakate; kyoMki isa prakAra unakA eka dUsare ke sAtha koI zleSa (gAr3ha) sambandha nahIM ho paataa| eka dUsare se sarvathA nirapekSa apanA-apanA svataMtra pariNamana yA kArya karate rahate haiN| .. dhyAna rahe; AkAza ke pratyeka pradeza para isa prakAra ke ananta dravya raha rahe haiM, parantu ve svataMtra sattA ke kAraNa paraspara baMdhate nahIM, baMdhe bhI nahIM haiN| vivakSita bandha meM 1. bandhaH aatmkrmnnortynt-sNshlessH| - uttarAdhyayana ni. zA. vR. 4 2. Atma-karmaNoranyonya-pradezAnapravezAtmako bndhH| -rAjavArtika 1/4/17 3. bandhonAma karmapudgalAnA jIva pradezaiH saha vanyayA pinnddvdnyonyaanugmH| ___-karmaprakRti malaya. vR. va. ka. 2/ pR. 18 4. bandhAtIta-zuddhAtmopalambhanAvanA-cyuta-jIvasya karmapradezaiH saha saMzleSo bndhH| ___-bRhad dravyasaMgraha, TIkA, 28 5. isa sambandha meM vizeSa spaSTIkaraNa ke lie dekheM-'karmasiddhAnta' (jinendravarNI) meM 'bandha-paricaya' nAmaka paMcama prkrnn| For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kucha vizeSatA hai| mila-julakara ekAkAra akhaNDarUpa bana jAnA bandha kahalAtA hai, jo saMzleSa- sambandhasvarUpa hotA hai| yaha sambandha itanA ghaniSTha hotA hai ki bandha ko prApta mUla padArtha jar3a ho, yA cetana apane-apane pRthak-pRthak zuddha svarUpa se cyuta hokara. koI vijAtIya rUpa dhAraNa kara lete haiN| dhavalA meM bandha kA aisA hI lakSaNa diyA gayA hai| udAharaNa ke rUpa meM - oNksIjana aura hAIDrojana, ina do gaisoM ko le liijie| ye donoM hI vAyu-svarUpa haiM aura donoM hI Aga ko bhar3akAne kI kSamatA rakhatI haiN| parantu paraspara bandha ko prApta ho jAne para na to oNksIjana rahatI hai aura na hI hAIDrojana, eka tIsarA hI nayA padArtha, arthAt jala bana jAtA hai, jisameM agni ko bhar3akAne ke bajAya use bujhAne kI zakti hai| isa prakAra ke bandha ko zleSa -bandha kahate haiN| samasta rAsAyanika prayogoM kA AdhAra aisA hI bandha hai| sonA tathA tA~bA milakara 'eka akhaNDa piNDa bana jAtA hai, jo na to zuddha sonA rahatA hai, aura na zuddha tA~bA / eka tIsarI vijAtIya dhAtu bana jAtI hai| isI prakAra pItala, kAMsA Adi dhAtuoM ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / ' donoM kA saMzleSa-sambandha hone para sva-svabhAva ko nahIM chor3ate isa para se koI yaha na samajha baiThe ki AtmA aura karmapudgala, athavA oNksIjana - hAIDrojana Adi donoM padArtha apane svabhAva ko sarvathA chor3a dete haiN| donoM kA paraspara saMzleSaNa bandha ho jAne para bhI inakI svataMtratA aura svabhAva avazya bane rahate haiM, ve avyakta yA tirobhUta avazya ho jAte haiM / svataH athavA kisI rAsAyanika prayoga dvArA pRthaka ho jAne para unakA vaha mUla svabhAva punaH vyakta yA AvirbhUta ho jAtA hai| jaise - jala ko prayoga vizeSa dvArA phAr3ane para punaH ve oNksIjana tathA hAIDrojana bana jAte haiN| isI prakAra tA~bA - mizrita svarNa ko zodhane para sonA tathA tA~bA punaH apane-apane zuddha rUpa meM A jAte haiN| isI prakAra jIva bhI karmoM ke sAtha pUrvokta prakAra se ba~dhakara bhI saMvara- nirjarA kI prakriyA se pRthak-pRthak ho jAne para donoM apane-apane zuddha svabhAva meM sthita ho jAte haiN| bandha-avasthA meM hI unakA yaha vijAtIya rUpa rahatA hai, pRthak ho jAne para punaH apane svabhAva meM A jAte haiM / 2 AtmA aura karmapudgala : bandha kI apekSA se abhinna, lakSaNa kI apekSA se bhinna 'paMcAstikAya' meM isI tathya ko spaSTatayA samajhAyA gayA hai- "karmapudgaloM kA AtmA ke sAtha zliSTa hokara viziSTa zakti ke pariNamana se (dUdha aura pAnI kI taraha eka rUpa meM) sthita ho jAnA bandha hai|" isakA tAtparya bhI vahI hai, jise hama pichale pRSThoM meM spaSTa kara Ae haiN| spaSTa zabdoM meM kaheM to - 'lakSaNa kI apekSA se jIva 1. (ka) jaina siddhAnta ( jinendravArNI) se, pR. 34-35 (kha) baMdho NAma dubhAva - parihAreNa eyattAvattI / ' 2. jaina siddhAnta se pRSTha 35-36 For Personal & Private Use Only - dhavalA, pu. 13, pR. 347 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA vizada svarUpa 33 (AtmA) aura karma-pudgala bhinna-bhinna haiN| jIva cetana hai, karmapudgala acetana; jIva amUrta hai, karma pudgala mUrtta hai; kintu bandha kI apekSA se jIva (AtmA) aura karmapudgala abhinnavat haiM- ekameka haiM- dUdha aura pAnI kI taraha ekatva ko prApta haiN| ' zleSarUpa bandha meM zuddha kI apekSA baddha ke dravyAdi catuSTaya meM antara isa viSaya meM aura adhika spaSTatA karate hue zrI jinendra varNIjI likhate haiMsaMzleSarUpa isa sambandha-vizeSa meM kevala kSetrAtmaka pradezabandha hI nahIM hotA, apitu dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina cAroM kA hI bandha ho jAtA hai| pRthak-pRthak dravya sadA eka hotA hai, kintu baddha-dravya ekAdhika dravyoM kA piNDa ho jAtA hai| zuddha dravya sva- deza-pramANa hI hotA hai; arthAt - pudgala dravya eka pradezI aura jIva dravya lokAkAza-pramANa asaMkhyAt-pradezI / parantu baddha pudgala - skandha aneka pradezI aura baddha jIvaM zarIra-pramANa asaMkhyAta pradezI ho jAtA hai| zuddha dravya kI zuddha paryAya kevala eka samaya- sthAyI hotI hai, parantu baddha jar3a dravyoM kI tathA baddha cetana dravyoM kI azuddha dravya-paryAyeM athavA bhAva-paryAyeM niyamataH asaMkhyAta - samaya - sthAyI yA adhika-kAla-sthAyI hotI haiN| zuddha dravyoM kA bhAva apane- apane zuddha guNoM rUpa rahatA hai, parantu baddha dravyoM kA bhAva aneka guNoM ke mizraNa se vikRta ho jAtA hai| zuddha avasthA meM jar3a (karmapudgala) yA cetana koI bhI padArtha indriya- gocara nahIM hotA, jabaki baddha avasthA meM jar3a-skandha tathA zarIradhArI jIva indriya-grAhya ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki dravya ke baddha-avasthA meM, sva-catuSTaya hI badalakara vijAtIya rUpa dhAraNa kara lete haiN| yahI zleSarUpa bandha kI vicitratA hai / 2 sabhI eka kSetrAvagAhI vastue~ bandha ko prApta nahIM hotIM yaha ThIka hai ki bandha ko prApta vastue~ ekakSetrAvagAhI ho jAtI haiM, kintu sabhI eka kSetrAvagAhI vastue~ bandha ko prApta ho jAe~, yaha Avazyaka nahIM hai| jaise ki eka pradeza para sthita ananta paramANu paraspara bandha ko prApta na hokara alaga-alaga rahate haiN| lokAkAza ke eka pradeza yA kSetra para anantAnanta paramANuoM, ananta sUkSma vargaNAoM, ananta sUkSma zarIradhArI jIvoM tathA eka sthUla zarIradhArI jIva, Adi itanI bar3I samaSTi kA avasthAMna pAyA jAtA hai| ye sabhI eka dUsare meM avagAha pAkara nirbAdharUpa se avasthita rahate haiN| ina saba meM ekakSetrAvagAha to hai, kintu saMzleSa sambandha nahIM hai; kyoMki sabhI padArthoM kA pariNamana eka-dUsare se nirapekSa svataMtrarItyA calatA rahatA hai| bandha meM aisA nahIM hone pAtA, kyoMki bandha ko prApta sabhI (karma) 3 paramANuoM aura jIva kA pariNamana eka dUsa kI apekSA rakhakara hotA hai| paMcAdhyAyI meM isI tathya 1. bandhastu karma- pudgalAnAM viziSTa zakti-pariNAmenA'vasthAnam / - paMcAstikAya (amRta. vR.) 148 2. karmasiddhAnta ( jinendra varNIjI) se 3. vahI, (jinendra varNIjI) se For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ko spaSTa karate hue kahA gayA hai - "yaha bandha AtmA aura karma kI anukUlatA hone para hI hotA hai, pratikUloM kA bandha nahIM hotaa|" pravacanasAra meM kahA gayA hai - yathAyogya snigdha- rUkSatvarUpa sparza se pudgala - karmavargaNAoM kA piNDarUpa bandha hotA hai tathA rAga-dveSa- moha pariNAmoM se jIva kA bandha hotA hai| jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara jIva- pudgala kA bandha honA jIva-karma-bandha hai| ataH jIva aura karmapudgala ke AzleSa rUpa bandha meM donoM apane-apane zuddha rUpa ko chor3akara eka-dUsare ke adhIna ho jAte haiM, apane kArya meM anya kI sahAyatA kI apekSA rakhate haiN| yahI vikAra bhAva hai| isa bhAva meM dravya apane zuddha bhAva se cyuta hokara kisI vijAtIya prakAra kA ho jAta hai / jaise- dUdha ke miThAsa se dahI kA khaTAsa ho jAnA / ' bandha kA pariSkRta lakSaNa 'tattvArtha zlokavArtika' meM isI kA pariSkRta lakSaNa dete hue kahA gayA hai - "karma ke yogya, sUkSma aura ekakSetrAvagAhI ananta karmapudgalaM paramANuoM kA kaSAya se bhIge hue AtmA ke pratyeka pradeza meM upazliSTa ho jAnA - ekamekarUpa se cipaka jAnA, bandha hai / bahI bandha hai, anya saMyogamAtra yA svaguNa - vizeSa samavAyarUpa baMdha nahIM hai| yahI tAtparyArtha hai|"2 tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi vRtti meM bandha kA lakSaNa spaSTa karane hetu mUlasUtra ke * sAtha saMgati biThAte hue kahA gayA hai- jIva kaSAyayukta hone ke kAraNa karma ke yogya pudgaloM kA grahaNa karatA hai, vahI bandha hai| jisa prakAra manuSya apanI jaTharAgni ke anurUpa AhAra kA grahaNa karatA hai, usI prakAra kaSAyoM kI tIvra, tIvratara tIvratama, manda, mandatara, mandatama avasthA ke anurUpa karmoM kA sthitibandha, aura anubhAgabandha hotA hai, isa vizeSatA ko dyotita karane ke lie sUtra meM 'sakaSAyatvAt' kahA hai| AtmA amUrta hai, isalie binA hAtha-paira Adi ke vaha karmoM ko baise grahaNa karatA hai, isake samAdhAna ke lie yahA~ 'jIva' pada diyA hai| jIva kA artha hai- jo jItA hai, prANa dhAraNa karatA hai, jisake AyuSya karma kA sadbhAva hai 'karmaNoyogyAn' pada se tAtparya haiha-kaSAyayukta jIva karma ko bAMdhane ke yogya hote haiM, ve karmayogya pudgaloM ko trividha yoga dvArA grahaNa karate haiN| vastutaH pUrvabaddha karma ke kAraNa jIva kaSAyayukta hotA hai isase jIva aura karma kA anAdi-sambandha bhI sUcita hotA hai| isI prakAra amUrta jIva - paMcAdhyAyI 2/102 1. (ka) sAnukUlatayA bandho, na bandhaH prtikuulyoH| (kha) kammehiM puggalANaM baMdho jIvassa raagmaadiihiN| aNNo'vagAho puggala - jIvappaNI bhaNido || (ga) dekheM - pravacanasAra (amRtacandrasUri TIkA) meM isa para vyAkhyA | 2/85 2. karmaNo yogyAnAM sUkSmaikakSetrAvagAhinAmanantAnAmAdAnAdAtmanaH kaSAyArdrIkRtasya pratipradeza tadupazleSa bndhH| sa eva baMdho, nAnyaH saMyogamAtra sva-guNa- vizeSa - samavAyo veti taatpryaarthH| - tattvArtha zlokavArtika (vR.) 8/ For Personal & Private Use Only - pra. sA. 2/85 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA vizada svarUpa 35 mUrta karma ko kaise bAMdhatA hai?, isa kutarka kA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai; kyoMki pahale se karmayukta hone ke kAraNa jIva vartamAna meM mUrta hai, amUrta nhiiN| tathA sakaSAya hone se vaha (jIva) karma ke yogya pudagaloM ko grahaNa karatA hai| isase kaSAya-rahita vItarAga puruSoM ke naye karmoM kA tathA sthitibandha aura anubhAgabandha nahIM hotA aura sarvakarma rahita siddha paramAtmA ke to karmoM kA bandha sarvathA nahIM hotaa| paM. sukhalAlajI dvArA bandha ke lakSaNa kA spaSTIkaraNa tattvArthasUtra (vivecana) meM bandha ke isI lakSaNa kA spaSTIkaraNa karate hue paM. sukhalAlajI likhate haiM-"pudgala kI aneka vargaNAe~ (prakAra) haiN| unameM se jo vargaNAe~ karmarUpa pariNAma ko prApta karane kI yogyatA rakhatI haiM, unhIM ko grahaNa karake jIva apane AtmapradezoM ke sAtha viziSTa rUpa se jor3a detA hai| isakA Azaya yaha hai ki AtmA svabhAva se amUrta hone para bhI anAdikAla se kaSAyayukta yA rAgAdiyukta tathA karma se baddha hone se mUrtavat ho jAtA hai| vaha mUrta jIva hI mUrta karmapudgaloM kA grahaNa karatA hai aura kaSAyavaza unase ba~dha jAtA hai| udAharaNArtha-jaise dIpaka battI dvArA tela ko khIMca (grahaNa) karake apanI uSNatA se use lau meM pariNata kara letA hai, vaise hI AtmArUpI dIpaka bhI kaSAyarUpa battI dvArA karmayogya telarUpa pudgaloM ko grahaNa (khIMca) kara unheM apanI uSNatA se karmarUpa meM pariNata kara letA hai| AtmapradezoM ke sAtha karmarUpa pariNAma ko prApta pudgaloM kA yaha zleSa sambandha hI bandha kahalAtA hai|" arthAta-"karma aura AtmA kA paraspara zleSa hone se eka vijAtIya-vilakSaNa rUpa meM donoM kI avasthA-vizeSa ko bandha kahA jAtA hai|"2 _ niSkarSa yaha hai ki jaba AtmA ke pradezoM se pudgaladravya ke karmayogya paramANu mila jAte haiM, taba AtmA kA apanA svarUpa aura zakti vikata ho jAtI hai| vaha apanI zakti ke anusAra kArya karane meM svataMtra nahIM rahatI; yahI usakA bandha hai| ___ karmabandha : AtmA ke sva-bhAva aura sva-guNoM kA avarodhaka * AdhyAtmika dRSTi se socA jAe to bandha vahI hai, jo AtmA ko baMdhana meM DAlatA hai, AtmA kI zaktiyoM ko kuNThita kara detA hai, AtmA ke jJAna aura darzana rUpa svAbhAvika guNoM ko AvRta kara detA hai| eka vAkya meM kaheM to AtmA ke apane sva-bhAva ko upalabdha hone dene meM jo avarodhaka kAraNa hai, vahI baMdha hai| vRhad dravya saMgraha meM bandha ke isI svarUpa kA samarthana karate hue kahA gayA hai-"bandha se atIta zuddha AtmopalabdhirUpa bhAvanA se cyuta hokara (azuddha nizcayanaya se) jIva (AtmA) * 1. (ka) sakaSAyatvAt karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte, sa bndhH| -tattvArtha sUtra 8/2 (kha) dekheM, isI sUtra para sarvArthasiddhi meM vyAkhyA, jaina siddhAnta (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 96 2. tattvArtha sUtraH vivecana (paM. sukhalAlajI) se pR. 194 For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmavandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kA karma ke pradezoM ke sAtha paraspara mela (zleSa) honA bandha hai|" AtmA ko apane svabhAva meM jAne se karmabandha rokatA hai|' AtmA apane vikArI bhAvoM-vibhAvoM se karma bAMdhatA hai| karmabandha ke phala ko jAnakara unase bco| karmabandha ke kAraNa hI jIva caurAsI lakSa jIvayoniyoM meM bAra-bAra janma-maraNa karatA hai, vahA~ jaise-taise jItA hai, sukha kI icchA hote hue bhI duHkha ke kaTaghare meM jItA hai| marane kI tanika bhI icchA na hote hue bhI karmabandha ke phalasvarUpa jabarana zIghra mara jAtA hai| marane ke bAda bhI aise-aise naye-naye zarIra dhAraNa karane par3ate haiM, jinase ghRNA ho aise sthAna meM rahanA par3atA hai, jahA~ dharma aura jJAna kI jarA bhI kiraNa nahIM phuNctii| karmabandha ke kAraNa AtmA apane nijI guNoM se vaMcita rahatA hai, ve guNa kuNThita aura AvRta ho jAte haiN| karmabandha ke kAraNa hI AtmA ke AThoM guNa dabe hue haiN| isalie karmabandha kA vAstavika svarUpa pahacAna kara karmabandha ke kAraNoM se bacane kA prayatna karanA caahie|2 1. (ka) vItarAgatA : eka samIcIna dRSTi (DaoN. devendrakumAra zAstrI) se bhAvAMza grahaNa paM. 228 (kha) bandhAtIta-zuddhAtmatattvopalamma bhAvanA-vyuta-jIvasya karma-pradezaH saha zleSo bandhaH ___-vRhadravyasaMgraha gA. 28 TIkA 2. re karma terI gati nyArI (vijayaguNarala sUrIjI) se bhAvAMza grahaNa, pR. 4 For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = karmabandha : kyoM, kaba aura kaise? samasta AtmAe~ apane mUla svabhAva meM kyoM nahIM rahatIM ? AtmA kA mUla svabhAva jJAna-darzana, sukha (Atmika Ananda) aura zakti hai| vaha apane Apa meM zuddha hai, nirmala hai, ananta avyAbAdha sukha aura zakti se otaprota hai| parantu vartamAna meM sAMsArika AtmAoM kI dazA azuddha hai| ve na to pUrNa jJAna-darzana se yukta haiM aura na hI avyAbAdha sukha aura zakti se sampanna haiN| ekendriya se lekara caturindriya jIvoM para dRSTipAta karate haiM to unakI dazA gAr3ha mithyAtva evaM midhyAjJAna se grasta, andhakArAcchanna hai| tiryaJca paMcendriyoM meM bhI adhikAMza jIva isI ghora ajJAna aura midhyAtva ke andhakAra meM par3e hue haiN| kahIM-kahIM koI saMjJI paMcendriya tiryaJca jIva kisI nimitta se apanI azuddha dazA ko jAna pAtA hai, usakI dRSTi vikasita hotI hai, kintu vaha bhI kadAcit karmakSayopazamavazAt dezavirata ho sakatA hai, sarvavirata nhiiN| manuSyoM meM bhI adhikAMza mithyAtva-kujJAna ke andhatamas meM par3e rahate haiN| unako sva-para kA kucha bhI bodha nahIM hotaa| kadAcit pUrvakRta karmoM ke kSayopazamavazAta koI samyaka-dRSTi sampanna ho jAtA hai, koI samyajJAna kI kiraNa bhI pA jAtA hai, aura koI dezavirati aura koI sarvavirati caritra bhI pA jAtA hai| manuSya bhava meM AtmA ko zuddha bhAvoM meM rakhane tathA usakI azuddha dazA ko ekAMzataH athavA sarvAMzataH dUra karane kA adhika cAMsa hai| anya paMcendriya jIvoM-devoM, nArakoM tathA tiryaJcoM ko yaha cAMsa nahIM milatA ki vaha sarvAMzataH zuddha dazA ko prApta ho AtmA zuddha se azuddha dazA meM kaise pahu~ca jAtI hai ? prazna hotA hai-AtmA kA svabhAva to apane Apa meM zuddha hai, jJAnamaya hai, phira yaha apane svabhAva ko kaise vikRta kara letI hai athavA azuddha dazA meM kaise pahu~ca jAtI hai? isakA mUla kAraNa hai-karmapudgaloM ke sAtha AtmA kA saMzliSTa ho jAnA-baddha ho jaanaa| jaise-pAnI kA svabhAva zItala evaM nirmala (svaccha) hai, kintu agni aura miTTI 37 For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ke sambandha (saMyoga) ke kAraNa vaha uSNa evaM malina ho jAtA hai| isI prakAra AtmA kA svabhAva zAnta, nirAkula evaM Anandamaya hai, parantu parabhAvoM yA vibhAvoM ke saMyoga se vaha azAnta, vyAkula evaM duHkhamaya ho jAtA hai| AtmA jaba apane svabhAva ko chor3akara parabhAvoM yA vibhAvoM ko apanAtA hai, taba vaha bandhana meM par3atA hai, duHkha pAtA hai| dUsarA koI dravya AtmA ko sukha yA duHkha nahIM detA manuSya ajJAnavaza yaha mAnatA hai-karma, Izvara yA anya koI vyakti sukha yA duHkha detA hai| vastutaH karma yA Izvara koI bhI jIva ko sukha yA duHkha nahIM detaa| agara karma yA Izvara ke hAtha meM apanI svataMtratA sauMpa dI to isase bar3I AtmA kI viDambanA yA parataMtratA aura kyA hogI ? phira to apanI mukti yA parama svataMtratA pAne ke lie jIva ke dvArA kI jAne vAlI ratnatrayarUpa mokSamArga kI sArI sAdhanAe~ nirarthaka ho jaayNgii| parantu aisA nahIM hai| ' pratyeka dravya svataMtra hai| koI bhI dravya yA Izvara apane Apa meM kisI ko sukha yA duHkha nahIM detA, na hI koI dUsarA ( para - bhAva) kisI ko sukhI yA duHkhI kara sakatA hai| sabhI jIva svabhAva meM svataMtra haiM, apane sukha-duHkha ke banAne vAle svayaM jIva hI haiN| jaise- bijalI sAmane pratyakSa dikhatI hai| vaha na to bolatI hai, aura na hI kisI ko sukha yA duHkha detI hai| bijalI ke naMge tAra ke hAtha lagAne se yA usake sAtha cher3achAr3a karane se vaha pakar3a letI hai, prANa bhI haraNa kara letI hai| isameM bijalI kA koI aparAdha nahIM, vaha to taTastha hai| bijalI ko kisI ke prati rAga yA dveSa nhiiN| isake tAra meM kareMTa hai| bijalI ko koI chUtA hai, to vaha jhaTakA lagA detI hai, kintu koI vyakti agara lakar3I yA plAsTika para khar3A hai to bijalI use chor3a degii| yaha bijalI kA pakSapAta nahIM, kintu usakA svabhAva hai| aura vyakti kA viveka hai| kyA bijalI kI taraha karma bhI pakSapAtI hai ? isI prakAra gahare pAnI meM agara sAdhu bhI khar3A rahegA, to vaha mApha nahIM karegA, vaha use bahA le jaayegaa| pAnI taTastha hai| vaha sone ko bhI bahA le jAtA hai, aura miTTI ko bhii| vaha murde ko bhI bahA le jAtA hai, jiMde ko bhii| isameM pAnI kA koI aparAdha yA pakSapAta nahIM, yaha to usakA svabhAva hai| aise samaya meM na to bijalI ko gAlI dI jA sakatI hai aura na hI pAnI ko| kyoMki pAnI yA bijalI kA koI doSa nhiiN| isI prakAra manuSyoM ko karma jilAtA hai, mAratA bhI hai, sukha bhI detA hai, duHkha bhii| karma kisI ko mandabuddhi banA detA hai, kisI ko mahAvidvAn / vaha kisI ko rAjA, 1. tulanA kareM sukhasya duHkhasya na ko'pi dAtA, paro dadAtIti kubuddhireSA / ahaM karomIti vRthAbhimAnaH svakarmasUtra-grathito hi lokaH // For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 39 kisI ko raMka, kisI ko tiryaMcagati kA aura kisI ko narakagati kA, tathA kisI ko manuSyagati kA aura kisI ko devagati kA mehamAna banA detA hai| kyA isameM karma kA kisI ke prati pakSapAta yA anyAya hai aura kisI ke prati AkarSaNa aura sneha hai? aisA bhI kucha nahIM hai| jaise jala, lohA, jamIna Adi ko chUtA huA manuSya bijalI ko chU le to bijalI khIMca letI hai| isI prakAra manuSya bhI kisI bhI kriyA yA pravRtti ko karatA hai, to turaMta hI karmavargaNA ke pudgala AkarSita hokara cale Ate haiM aura rAga-dveSa yA kisI bhI kaSAya kA sparza hote hI AtmA karma ke sAtha ba~dha jAtI hai| ' karma kaba cipaTatA hai, kaba nahIM karma svayaM kisI ko sukha-duHkha nahIM detA, na hI vaha jIva se svataH cipaTatA hai| parantu AtmA apane svabhAva ko bhUlakara jaba kisI vastu, vyakti yA bhAva ko lekara mana, vacana yA kAyA se pravRtti yA kriyA karatA hai, to turaMta hI karmoM- karmavargaNA ke pudgaloM kA Agamana - AkarSaNa ho jAtA hai| parantu kevala karmoM ke Agamana mAtra se vaha AtmA ke sAtha cipaTatA yA ba~dhatA nhiiN| kevala AtA hai, aura AtmA ke sAtha pradeza rUpa se pahale samaya meM pradezabandha se ba~dhakara, dUsare-tIsare samaya meM hI AtmA se alaga ho (jhar3a jAtA hai / parantu karma ke Agamana ke sAtha hI agara acche-bure, prIti-aprIti, rAga-dveSa, moha-droha Adi tathA kaSAya Adi vikAroM kI cikanAhaTa lagI ki karmabandha huaa| 2 AtmA meM bigAr3a AtA hai, vijAtIya vastu ke saMyoga se agara AtmA akelA hotA to zuddha svarUpI hotA, cidAnanda avasthA meM hotA aura ananta avyAbAdha sukha kA upabhoga karatA hotA / parantu vaha akelA nahIM, vijAtIya karma-pudgala se sambaddha hai| karma aura AtmA donoM paraspara milane se azuddha ho jAte haiN| donoM apane zuddha svarUpa meM nahIM rahate / 3 vijAtIya vastu ke sAtha mila jAne se mUla vastu meM bigAr3a kisI bhI vastu meM bigAr3a tabhI hotA hai, jaba koI vijAtIya vastu usake sAtha mila jAtI hai| dUsarI vastu (para-padArtha) ke mile binA kisI bhI padArtha meM apane-Apa vikRti nahIM aatii| zarIra meM bhI roga tabhI utpanna hote haiM, jaba koI para-padArtha (Foreign Matter vijAtIya padArtha) A ghusatA hai| ghar3I bhI ThIka calatI - calatI tabhI rukatI hai, yA galata calane lagatI hai, jaba usake purjoM meM kucha maila yA kacarA ghusa jAtA hai| purjoM ko AsAnI se calate rahane ke liye ghar3I meM saphAI karane vAle 1: mukti ke ye kSaNa (bra.ku. kauzalajI) se bhAvAMza grahaNa 2. Atma-tattva - vicAra se bhAvAMza grahaNa 3. vahI, bhAvAMza grahaNa For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) (paiTrola-Petrol) Adi kucha padArtha DAlanA par3atA hai| ghar3I kI DibiyA (DAyala) yA baksa ke andara thor3I-bahuta havA to avazya hotI hai, usa havA meM jarA-sA gardA milA hotA hai, usa gardai ke bahuta hI bArIka kaNa (rajakaNa) pujoM kI cikanAI ke kAraNa una para jama jAte haiM, aura unakI cAla ko bigAr3a dete haiN| isI prakAra AtmA meM jaba zubhAzubha pariNAma Ate haiM, to ve rAgadveSa ke kAraNa banate haiN| tabhI rAgadveSa se janya ve karma-paramANu AtmA meM kisI bhI prakAra kA spandana, halana-calana, kriyA yA pravRtti hote hI, pahale se baiThe hue AtmapradezoM ke sAtha mila jAte haiM, ghula-milakara dUdha-pAnI kI taraha sambaddha ho jAte haiN| ye hI para-padArtha haiM, jinake kAraNa AtmA meM vikRti (bigAr3a) AtI hai| mUla meM rAgadveSa yA kaSAya hai isameM cikanAI kA kAma karate haiN| rAgadveSa yA kaSAya ke binA kisI prakAra kA koI bhI maila zuddha AtmA ko nahIM laga sktaa| vaha maila bhI kahIM bAhara se khIMcakara naI lAnA pdd'taa| jisa prakAra ghar3I ke aMdara kI havA meM milA huA gardA hI pujoM hai cipaTa kara usakI cAla ko bigAr3a detA hai, ThIka isI taraha zarIra ke andara je atisUkSma pudgala-paramANu vidyamAna hote haiM, ve hI rAgadveSa yA kaSAya-rUpI cikanAI ve kAraNa AtmA (AtmapradezoM) se cipaTakara usakI cAla ko-svabhAva ko bigAr3a dete haiN| ___uparyukta kathana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki karma koI vizeSa vastu nahIM / jo kahIM se DhUMr3ha kara lAI jAtI ho athavA svayaM hI kahIM se AtI ho kintu jaise ghaI ke pujoM meM cipaTe hue usa mAmUlI garde ke samAna jo ghar3I ke aMdara kI havA meM mila rahatA hai, vahI ghar3I kI cAla ko, usa ke pujoM se cipaTakara bigAr3a detA hai| isa prakAra AtmA meM bhI rAga-dveSa yA kaSAya kI cikanAhaTa laga jAne se zarIra ke aMda kI havA meM mile hue garde ke atisUkSma kaNa AtmA meM ghula-mila jAte haiN| vastutaH ve I AsapAsa ke mAmUlI karmaparamANu kaSAyavaza AtmA se cipaTa kara usakI cAla ko usake svarUpa ko bigAr3a dete haiN|' Azaya yaha hai ki AtmA ke sAtha karmarUpa para-padArtha ke milane se rAgadveSa ke snigdhatA ke kAraNa AtmA meM bigAr3a yA vikAra AtA hai, vaha azuddha ho jAtI hai| cumbaka dvArA suI ko AkarSita karane ke samAna jIva aura karma kA AkarSaNa __isa sambandha meM 'paMcAdhyAyI' meM kahA gayA hai-'jIva aura karma donoM pRthaka-pRthava haiM; ina donoM ko paraspara bandhanabaddha karane vAlI cumbaka patthara dvArA AkarSita ho jA vAlI lohe kI suI kI taraha vibhAva bhAva kI zakti hai| dravyakarma jIva ke jJAnAta svabhAvoM ke vikAra kA kAraNa hotA hai aura jIva kA rAgadveSa kaSAyAdi vaibhAviva bhAva dravyakarma ke Amrava kA kAraNa hotA hai| Azaya yaha hai ki AtmA ke vaibhAviva 1. (ka) bhAgya aura puruSArtha (sUrajabhAna vakIla) se bhAva-grahaNa, pR. 11-12 (kha) Atmatatva vicAra se For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 41 bhAvoM ke nimitta se pRthakbhUta kArmaNa-pudgala jJAnAvaraNIyAdi karmarUpa meM pariNata ho jAte haiN| aisI sthiti meM jIva (AtmA) aura karma-pudgala donoM hI azuddha ho jAte haiM, ve apane zuddha rUpa meM nahIM rahate / ' jIva aura pudgala donoM ke sambandha se tIsarI vastu kA nirmANa jIva (AtmA) aura pudgala ye do dravya haiN| donoM kA apanA alaga-alaga svabhAva hai| AtmA (jIva ) kA apanA svabhAva jJAnamaya hai, aura pudgala kA varNAdi catuSTayamaya / na hI jIva apane-Apa meM apanA svabhAva badalatA hai, aura na hI karma pudgala / parantu jIva jaba vibhAva pariNAmoM ko lekara mana-vacana-kAyA se karma-pudgaloM ko khIMcatA hai, taba unake sAtha rAgadveSa - kaSAyAdi vibhAva pariNAmavaza karmoM kI jo avasthA vizeSa hotI hai, use hI bandha kahA jAtA hai| jisa prakAra haldI alaga hai aura cUnA alaga hai| kintu haldI aura cUnA donoM ke sambandha se eka tIsarI cIja bana jAtI hai| arthAt donoM ke milAne se lAla raMga bana jAtA hai| vaha lAlimA jisa prakAra eka jAtyantara varNa hai, jo na haldI meM hai, aura na cUne meM hI pAyA jAtA hai| jaise ki kahA haicUnA tajyo sapheda / haradI ne jaradI tajI, dou mila ekahi bhae, rahyo na kAhU bheda // Azaya yaha hai ki bandha kI avasthA meM jina do vastuoM kA paraspara bandhya-bandhaka- bhAva utpanna hotA hai, una donoM ke sva-guNoM meM vikRti utpanna ho jAtI hai| vAstava meM, rAga-dveSAdi vikArI bhAva na zuddha AtmA (jIva) meM upalabdha hote haiM, aura na hI jIva (AtmA) se asambaddha pudgala meM upalabdha hote haiN| arthAt jIva (AtmA) meM rAgAdi bhAva na zuddha jIva ke haiM, aura na zuddha pudgala ke / isIlie kahA gayA- ' -'bandho'yaM dvandvataH smRtaH ' - yaha bandha do ( jIva aura pudgala ubhaya) se utpanna hotA hai| eka dravya kA bandha nahIM hotaa| paMcAdhyAyI meM bhI kahA gayA hai anya (dravya) ke guNoM ke AkAra rUpa pariNamana honA bandha hai| isa pariNamana ke utpanna hone para azuddhatA AtI hai| usa samaya una donoM baddha hone vAloM ke svaguNoM kA vipariNamana hotA hai| arthAt donoM hI apane-apane guNoM se cyuta hote haiM / 2 1. ayaskAntopalAkRSTa-sUcIvat tadvayoH pRthak / asti zaktirvibhAvAkhyA, mitho bandhAdhikAriNI // 45 // jIva-bhAva-vikArasya hetuH syAd dravyakarma tat / taddhetustadvikArazca yathA pratyupakArakaH // 109 // tanimittAtpRthakbhUto'pyaryaH syAttanimittakaH // 110 // 2. (ka) mahAbandho, bhA. 1 kI prastAvanA se, pR. 42 / (kha) bandhaH paraguNAkArA, kriyA syAt pAriNAmikI | tasyA'satyAmazuddhatvaM tadddvayoH svaguNa-cyutiH // For Personal & Private Use Only -paMcAdhyAyI - paMcAdhyAyI 2/130 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 rAgAdi bandha hetu pariNAma : jIva-karma-saMyoga janita haiM isa sambandha meM 'bRhad dravyasaMgraha' meM eka prazna uThAkara usakA jaina siddhAnta kI anekAnta zailI se uttara diyA gayA hai| AgaMma meM bandha ke kAraNa rAga, dveSa aura moha batAe gae haiN| prazna yaha hai ki karmabandha ke kAraNarUpa rAgadveSAdi pariNAma kyA karmajanita haiM, athavA jIva se utpanna hue haiM ? saMkSepa meM samAdhAna hai -ye na to akele karma se janita haiM aura na hI akele jIva se; strI aura puruSa donoM ke saMyoga se utpanna hue putra ke samAna, tathA cUnA aura haldI ke saMyoga se utpanna hue varNa vizeSa ( eka alaga hI raMga) ke samAna karma-bandha - janaka rAga-dveSAdi pariNAma jIva aura karma donoM ke saMyoga se utpanna hue haiN| karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) naya kI vivakSA ke anusAra vivakSita ekadeza zuddha vizcayanaya se rAgadveSAdi karmajanita kahalAte haiM, kintu azuddha nizcayanaya kI dRSTi se jIva-janita kahalAte haiN| yaha azuddha nizcayanaya zuddha nizcayanaya kI apekSA se vyavahAranaya hI hai| zuddha nizcayanaya se donoM kA saMyoga hI nahIM banatA punaH prazna hotA hai - sAkSAt zuddha nizcayanaya se ye rAgadveSAdi kisake haiM ? isakA uttara hai - strI aura puruSa ke saMyoga ke binA putra kI anutpatti ke samAna tathA cUnA aura haldI ke saMyoga ke binA raMga-vizeSa kI anutpatti ke samAna sAkSAt zuddha nizcayanaya kI apekSA se rAga-dveSAdi kI utpatti hI nahIM hotI; kyoMki zuddha nizcayanaya kI dRSTi meM jIva aura (karma) pudgala donoM hI apane Apa meM zuddha haiM aura ina donoM ke saMyoga kA abhAva hai| ? amUrta AtmA kA mUrtta karma ke sAtha bandhana kaise ? prazna hotA hai - jIva, cetana aura amUrta hai, jabaki karmapudgala acetana aura mUrta hai| ina donoM dravyoM kA ekameka sambandha kaise ho sakatA hai ? ina donoM meM yadi koI sambandha nizcayadRSTi se nahIM hai, taba to karmoM kA kSaya karane yA karma-nirodha karane kI koI AvazyakatA nahIM honI cAhie / parantu ina donoM kA paraspara sambandha aura usake phalasvarUpa jIvoM kI nAnA gati, yoni aura jAti kI vibhinna avasthAe~ dRSTigocara hotI haiN| nizcayadRSTi se amUrta aura mUrta kA saMyoga sabhI jIvoM kA mAna liyA jAe 9. atrAha ziSya :- rAgadveSAdayaH kiM karmajanitAH kiM jIvajanitAH ? tatrottaram - strI-puruSa - saMyogotpatra putra iva sudhA- haridrA - saMyogotpanna-varNa-vizeSa ivobhayasaMyogajanitA iti / pazcAnnaya-vivakSA-vazena vivakSitaika zuddha nizcayena karmajanitA bhaNyante / tatraivAzuddhanizcayena jIvajanitA iti / sa cA'zuddhanizcayaH zuddha-nizcayApekSayA vyavahAra eva / athamatam-sAkSAcchuddhanizcayanayena kasyeti pRcchAmovayam / tatrottaram - sAkSAcchuddha-nizcanayena strI-puruSa-saMyogarahita putrasyeva sudhA- haridra-saMyoga-rahitaraMga-vizeSasyeva teSAmutpattireva nAsti, kathamuttaraM prayacchAma iti| - bRhad dravyasaMgraha TIkA gA. 48 For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 43 to siddha paramAtmA ke sAtha bhI karmoM kA saMyoga mAnA jAegA, parantu aisA kadApi sambhava nahIM hai| ataH ekAnta rUpa se yaha nahIM mAnA jAtA ki AtmA amUrtika hI hai| karmabandharUpa paryAya kI apekSA usase yukta hone ke kAraNa AtmA kathaMcit mUrta hai aura zuddha svarUpa kI apekSA kathaJcit amUrta hai / ' mUrta aura amUrta kA sambandha kisa mAdhyama se ? jIva aura karma donoM ke sambandha kI svIkRti ke pazcAt vicAraNIya yaha hai ki mUrta aura amUrta meM sambandha kisa mAdhyama se sthApita huA hai ? ina donoM kA sambandha (bandha) sthApita huA hai - eka mAdhyama ke dvaaraa| vaha mAdhyama hai- jIva ke svayaM mUrta hone kaa| AtmA amUrta hai, yaha eka siddhAnta hai, kintu saMsArI jIva amUrta ho gayA, yaha yathArtha nahIM hai / saMsArI jIva amUrta hai, yaha nizcayanayagata siddhAnta hai, aura bhaviSya kI kalpanA hai| jisa dina jIva apane zuddha svarUpa meM pratiSThita hogA, usa dina vaha (siddha) amUrta ho jAyegA / niSkarSa yaha hai ki jo zarIradhArI hai, vaha amUrta nahIM hai / mara jAne ke bAda sthUla zarIra ko chor3a dene para bhI saMsArI jIva sUkSma (kArmaNa) zarIra ke bandhana se mukta nahIM ho paataa| jisa dina vaha taijasa - kArmaNa (sUkSma) zarIra se bhI mukta ho jAegA, usa dina sarvathA amUrta ho jaaegaa| eka bAra sarvathA amUrta ho jAne ke pazcAt phira kadApi mUrta karma- pudgala ke sAtha usakA sambandha sthApita nahIM hogA / Azaya yaha hai - karma kA jIva ke sAtha tabhI taka sambandha rahatA hai, jaba taka sUkSma ( taijasa-kArmaNa) zarIra maujUda hai| kArmaNa zarIra ke kAraNa hI jIva amUrta hote hue bhI svayaM mUrtimAna jaisA ho jAtA hai| ataH vartamAna svarUpa meM jIva mUrta hai, isalie jIva aura karmapudgala ke baMdha meM koI samasyA khar3I nahIM hotI / 2 vaibhAvika zakti se rUpI padArthoM ko jAnane-dekhane se AtmA kA mUrtta karmoM ke sAtha bandha 'pravacanasAra' meM isa tathya ko aura adhika spaSTa kiyA gayA hai - "jisa prakAra rUpAdi rahita AtmA rUpI dravyoM aura unake guNoM ko jAnatA dekhatA hai| isa apekSA se AtmA karma ke sAtha baMdha ko prApta hotA hai| kadAcit aisA na mAnA jAe to yaha prazna 1. (ka) na cAmUrteH karmaNAM bandho yujyate ? tatra, anekAntAt / nAyamekAnta amUrtirevAtmeti / karmabandha-paryAyApekSayA tadAdezAt syAnmUrtaH, zuddha svarUpApekSayA syAdamUrttaH / - tattvArtha sarvArthasiddhi 2/7/161 (kha) jIva-poggala-davvANamamutta-muttANaM kadhameyatteNa saMbaMdhI ? Na esa doso / saMsArAvatthAe mutto jIvo kathaM Nivvuo saMto amuttattamalliyai Na esa doso / jIvassa muttatta NibaMdha kammAbhAve tajjaNidamuttattassa vi tattha abhAveNa siddhaannmmuttbhaav-siddhido| -dhavalA 13/5/3/12/11/9 2. jainayoga pR. 43, 44 For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hotA hai ki amUrtika AtmA mUrtika padArthoM ko kyoM jAnatA dekhatA hai? niSkarSa yaha hai ki amUrtika AtmA apane viziSTa svabhAva ke kAraNa jaise mUrtika padArthoM kA jJAtAdraSTA hai, usI prakAra vaha apanI vaibhAvika zakti ke pariNamana-vizeSa se mUrtika ko ke sAtha bandha ko prApta hotA hai| vastu svabhAva tarka ke agocara hai| udAharaNArtha-bAlaka dvArA miTTI ke bane baila yA asalI baila ko jAnane-dekhane para baila ke sAtha sambandha na hone para bhI viSayarUpa se rahane vAlA baila jisakA nimitta hai, aise upayogArUr3ha vRSabhAkAra darzana-jJAna ke sAtha kA sambandha baila ke sAtha ke sambandharUpa vyavahAra kA sAdhaka hai, isI prakAra AtmA arUpitva ke kAraNa sparzazUnya hai, tathApi ekAvagAha rUpa se rahane vAle karmapudgala jinake nimitta haiM, aise upayogArUr3ha rAgadveSAdi bhAvoM ke sAtha kA sambandha karmapudgaloM ke sAtha ke bandharUpa vyavahAra kA sAdhaka avazya ho jAtA AtmA amUrta hote hue bhI mUrta kyoM ? : eka yuktisaMgata samAdhAna AcArya akalaMkadeva ne bhI yuktipUrvaka isa tathya kA samarthana kiyA hai-"anAdi kAlIna karmabandha kI paramparA ke adhIna AtmA ke amUrtatva ke viSaya meM anekAntadRSTi se soco| bandha-paryAya ke prati ekatva hone se AtmA kathaMcit mUrtika hai; kintu apane jJAnAdirUpa lakSaNa kA parityAga na karane ke kAraNa kathaMcita amartika bhI hai| jaise-mada, moha tathA bhrama ko utpanna karane vAlI madirA ko pIkara manuSya (cetanAyukta hote hue bhI) smRtizUnya ho jAtA hai, usI prakAra karmendriyoM se abhibhUta hone se (jJAnavAn mAnava ke bhI) apane jJAnAdi svalakSaNa AvirbhUta nahIM ho paate| isa dRSTi se AtmA mUrtika bhI hai, aisA nizcaya kiyA jAtA hai|" "tattvArthasAra" meM bhI kahA hai"AtmA amUrtika hai, phira bhI karmoM ke sAtha usakA (pravAharUpa se) anAdinitya sambandha hone se donoM ke aikyavaza AtmA ko mUrta nizcita karate haiN|"2 1. (ka) svAdiehiM rahito, pecchadi jANAdi rUvamAdINi / davyANi guNA ya jadhA, taha baMdho teNa jANIhi // -pravacanasAra 2/82 (kha) pravacanasAra 2/82 para amRtacandrAcArya kI TIkA | (ga) dekheM-pravacanasAra mU. 174 tathA tattva-prabodhinI TIkA -jai. si. ko. bhA. 3, 175 pRSTha 2. (ka) anAdi-karmabandha-santAna-parataMtrasyAtmanaH amUrti pratyanekAnto bandha-paryAya pratyekatvAnmUrtam, tathApi jJAnAdi-svalakSaNA'parityAgAt syaadmuurtiH| ...........mada-moha-vibhramakArI surA pItvA naSTa-smRtirjanaH kASThavadaparispanda upalabhyate, tathA karmendriyA'bhibhavAdAtmA nAvibhUtasvalakSaNo mUrta iti nizcIyate / / -tattvArya rAjavArtika pR. 11 (kha) vaNNa-rasa-paMca gaMdhA, do phAsA aTTha NiccayA jIve / No saMti amutti tado, vavahArA mutti baMdhAdo // -dravyasaMgraha 7 (ga) anAdi-nitya-sambandhAt shkrmbhiraatmnH|| amUrtasyApi satyaikye, mUrttattvamavasIyate // -tattvArthasAra 5/17 For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 45 amUrta AtmA ke sAtha mUrta karma pudgaloM kA sambandha : aise bhI eka anya yukti ke dvArA bhI jainakarmavijJAna vijJoM ne anekAnta dRSTi se samAdhAna diyA hai ki AkAza amUrta hai-arUpI hai, phira bhI ghaTa, maTha Adi ke sAtha usakA sambandha hotA hai aura lokavyavahAra meM kahA jAtA hai-yaha ghaTAkAza hai, yaha maThAkAza hai| isI prakAra amUrta AtmA ke sAtha bhI mUrta karmapadagaloM kA sambandha hotA hai| yadyapi jIva aura karmapudgala donoM bhinna-bhinna svabhAva ke haiM, phira bhI paraspara sambandha sthApita kara lete haiM; eka mAdhyama ke dvaaraa| vaha mAdhyama hai-zubhAzubha adhyavasAya, bhAva yA prinnaam| ise spaSTatayA yoM samajhie-jIva (AtmA) amUrtika hote hue bhI mUrtika padArthoM ke Azraya se rAga-dveSAdi yukta mUrta pariNAma yA bhAva karatA hai aura vaha bhI mUrta bana jAtA hai| jyoM hI kisI padArtha ko dekhakara jIva meM rAga-dveSa yA kaSAya ke pariNAma Ae tyoM hI amUrta jIva mUrta bana jAtA hai, aura donoM (jIva aura karmapudgala) kA sambandha yA bandha sthApita ho jAtA hai| eka udAharaNa se isa tathya ko samajha leM-eka vyakti pacAsa maMjilI bilDiMga para cddh'aa| agara vaha usa bilDiMga ko dekhakara kevala jJAtA-draSTA banA rahe, mana meM kisI bhI prakAra kA acchA-burA, priya-apriya kA bhAva na lAe, vahA~ taka to vaha apane Ape meM hai, kintu jyoM hI usane ukta bilDiMga ko dekhakara acchAI-burAI, priyatA-apriyatA kI chApa mana athavA vacana se usa para lagAI ki vaha karma ke sAtha ba~dha gyaa|' karma mUrta hai, isameM kyA pramANa ? - aba eka aura prazna 'jayadhavalA' TIkA meM karma ke mUrta hone ke sambandha meM uThAyA gayA hai| cUMki AtmA kI taraha karma bhI chadmasthoM (alpajJoM) ke lie netrAdi indriyagocara nahIM hotaa| yadi karma mUrta hai to netrAdi dvArA pratyakSa honA caahie| ataH prazna uThAyA gayA hai-karma mUrta hai, yaha kaise jAnA jAe ? isakA samAdhAna yaha hai ki yadi karma ko mUrta na mAnA jAe to mUrta auSadha ke sambandha se pariNAmAntara kI utpatti nahIM honI caahie| arthAt-rugNAvasthA meM mUrta auSadha ke grahaNa karane se roga ke kAraNabhUta karmoM kI upazAnti dekhI jAtI hai, vaha nahIM bana skegii| auSadha sevana se pariNAmAntara kI prApti asiddha nahIM hai, kyoMki pariNAmAntara ke abhAva meM jvara, kuSTha tathA kSaya Adi rogoM kA nivAraNa nahIM bana sktaa| ataH pariNAmAntara kI prApti honA, karma kA mUrtatva siddha karatA hai| ___ amRtacandrAcArya kahate haiM-karma mUrta hai, kyoMki usakA phala mUrtadravya ke sambandha se amubhavagocara hotA hai| jaise-cUhe ke kATane se utpanna huA viss| cUhe ke kATane se zarIra meM jo zotha (sUjana) Adi vikAra utpanna hotA hai, vaha indriyagocara hone se mUrtimAn hai| isakA kAraNa usakA mUla kAraNa-viSa bhI mUrtimAn honA caahie| isI 1. Atma-tattva -vicAra se bhAvAMzagrahaNa, pR. 277 For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) prakAra yaha jIva maNi, puSpa vanitAdi ke nimitta se sukha tathA siMha-sadi ke nimitta se duHkha rUpa karma ke vipAka kA anubhava karatA hai| ataH isa sukha-duHkha kA kAraNa jo karma hai, use bhI mUrta mAnanA ucita hai|' puNyapApa-baMdhana meM par3A jIva amUrtika bhI mUrtika ho jAtA hai ___yogasAra meM bhI kahA gayA hai-puNya aura pApa donoM dravyakarma paudgalika-mUrtiva hote haiN| unake pariNAmasvarUpa prApta sukha-duHkha phaloM ko, jo mUrtikajanya hone se mUrtika hote haiM, bhogatA huA amUrtika AtmA mUrtika ho jAtA hai| ataH puNya-pApa ke vaza-bandhana meM par3A huA saMsArI jIva amUrtika hote hue bhI mUrtika ho jAtA hai| ata karmaphala ko bhogane vAle samasta saMsArI jIva (pravAharUpa se) anAdi karma sambandha hone ke kAraNa mUrtika kahalAte haiM, aura jaba jIva puNya-pApa donoM ke bandhana se chUTa jAtA hai, taba svarUpa meM sthita huA vaha svayaM amUrtika ho jAtA hai|2| jIva saMsArI amUrtika na hokara, mUrtika hI hai / karmasiddhAnta-marmajJa jinendravarNI jI ne jIva-(karma-)pudgala-bandha kA vizleSaNa karate hue kahA hai-jo yaha zaMkA uThAte haiM ki amartika jIva ke sAtha mUrtika (karma-) pudagala kA bandha kaise sambhava ho sakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki yahA~ jisa amUrtika dravya kI bAta calatI hai, vaha vAstava meM AkAzavat sarvathA amUrtika nahIM hai| jisa prakAra ghI nAmaka padArtha mUlataH dUdha meM upasthita hotA hai, parantu eka bAra ghI bana jAne ke pazcAt use punaH dugdharUpeNa pariNata karanA sambhava nahIM hai| athavA jisa prakAra svarNa nAmaka padArtha mUlataH pASANa ke rUpa meM upalabdha hotA hai| parantu eka bAra svarNa bana jAne para use punaH kiTTikA ke sAtha milAyA jAnA asambhava hai| isI prakAra jIva (AtmA) nAmaka padArtha mUlataH zarIra meM upalabdha hotA hai, parantu eka bAra sUkSma tathA sthUla zarIroM se sambandha chUTa jAne para punaH isakA zarIra ke sAtha ba~dha jAnA asaMbhava hai| isI para se yaha jAnA jAtA hai ki ghI tathA svarNa kI bhA~ti jIva mUlataH amUrtika 1. (ka) taM pi muttaM cevA taM kadha Navvade? muttosaha-saMbaMdheNa prinnaamaantr-gmnnnnnnhaa'nnuvvttiido| Na ca prinnaamaaNtr-gmnnmsiddh| tassa teNa viNA jara-kuTThakkhayAdINa viNAsANuvavattIe prinnaamaantr-gmnn-siddhido| -jayadhavalATIkA 1/57 (kha) mUrta karma mUrta-sambandhenAnubhUyamAna-mUrtaphalatvAdAkhu-viSavat / -amRtacandrAcArya (ga) jahAkammassa phala, visarya phAsehi bhujade niyada / jIveNa suhaM dukkha, tamhA kammANi muttANi / / -paMcAstikAya 133 2. mUrto bhavati bhulAnaH sukha-duHkhaphala tayoH / mUrta-karmaphalaM mUta, nAmUrtena hi bhujyate // mUrto bhavatyamUrto'pi, puNya-pApavazIkRtaH / yadA vimucyate tAbhyAmamUrto'sti tadA punaH / / -yogasAra 34, 35 For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 47 yA zarIra-rahita nahIM hai| balki zarIra ke sAtha dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpeNa saMzleSa-sambandha ko prApta hone ke kAraNa vaha apane amUrtika svabhAva se cyuta huA upalabdha hotA hai| isI kAraNa vaha mUlataH amUrtika na hokara kathaMcit mUrtika hai| aisA mAna lene para saMsArAvasthA meM jIva kA zarIrarUpa (karmazarIrarUpa) mUrtika padArtha ke sAtha bandha ho jAnA siddhAntaviruddha nahIM hai| hA~, eka bAra samasta zarIroM yA karmoM se mukta ho jAne para vaha sarvathA amUrta avazya ho jAtA hai, phira zarIra yA karma ke sAtha usake bandha kA prazna hI nahIM utthtaa| donoM anukUla dravyoM kA hI baMdha hotA hai chaha dravyoM meM cAra dravya to taTastha haiM, kintu jIva aura karma-pudgala ye do dravya baMdha ko prApta hote haiN| ye donoM dravya bhI tabhI bandha ko prApta hote haiM, jaba AtmA aura karma kI paraspara anukUlatA ho, pratikUloM kA bandha nahIM hotA / yahI tathya paMcAdhyAyI meM pragaTa kiyA gayA hai| pravacanasAra meM kahA gayA hai-yathAyogya snigdha-rUkSatvarUpa sparza se pudgala-karmavargaNAoM kA paraspara piNDarUpa bandha hotA hai| rAga-dveSa-moha rUpa pariNAmoM se jIva kA bandha hotA hai| jIva ke rAgAdi yA kaSAyAdi pariNAmoM kA nimitta pAkara jIva-pudgala kA bandha honA jIva-(karma-) pudgala bandha hai|2 bandhaprAmta donoM dravyoM kA paraspara sApekSa hokara hI baMdha hotA hai sArAMza yaha hai ki bandha ko prApta sabhI karma-paramANuoM kA tathA jIva kA pariNamana eka dUsare kI apekSA rakhakara hotA hai aura yahI usakA vikAra kahalAtA hai| apane zuddha tathA svatantra rUpa ko chor3akara anya ke adhIna ho jAnA yA apane kArya meM anya kI sahAyatA kI apekSA rakhanA hI vikAra hai| yaha bhAva apane zuddha bhAva se cyuta hokara kisI vijAtIya prakAra kA ho jAtA hai| jaise-dUdha ke miThAsa se dahI kA khaTTA ho jaanaa| ... zleSarUpa baMdha kevala kSetrAtmaka hI nahIM, dravyAdi catuSTayAtmaka hotA hai AtmA ke sAtha karmoM ke isa saMzleSa rUpa baMdha-vizeSa meM kevala kSetrAtmaka bandha hI nahIM hotA, apitu dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina cAroM kA bandha ho jAtA hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa hama isI khaNDa ke agale prakaraNa meM kreNge|3 -paMcAdhyAyI 2/102 1. .karmasiddhAnta (jinendravarNIjI) pR.37-38 / 2. (ka) sAnukUlatayA bandho, na bandhaH pratikUlayoH / ... (kha) pravacanasAra TIkA 2/85 / 3. (ka) karma siddhAnta (jinendra varNI) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 37 / (kha) vahI, pR. 36 / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) baMdhAvasthA meM jIva karma-nibaddha, karma jIva se baddha ho jAtA hai baMdha kI isa avasthA kA paMcAdhyAyI meM bhI spaSTa pratipAdana kiyA gayA hai-(isa baMdha kI avasthA meM) jIva karma se nibaddha ho jAtA hai aura karma jIva se baddha ho jAtA hai| donoM kA paraspara saMzleSa hotA hai| usa saMzleSa aura bandhanabaddhatA se tAtparya hai ki (udaya meM Ane para) karma apanA phalopabhoga diye binA AtmA se pRthaka nahIM hote| . jIva karmoM ko parAdhIna karatA hai, vaise karma bhI jIva ko karate haiM sUkSma dRSTi se vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki jisa prakAra yaha jIva koM ko bA~dhatA hai, parAdhIna karatA hai, usI prakAra karma bhI jIva ko bA~dhate haiM, parAdhIna banAte haiN| paNDita AzAdharajI ne bhI isI tathya kA samarthana kiyA hai-baMdha meM jIva aura karma donoM kI svataMtratA kA parityAga hotA hai| donoM paravaza ho jAte haiN|' baMdha ke ye ubhayavidha rUpa ___ baMdha ke ina ubhayavidha rUpoM ko eka zloka ke dvArA ve abhivyakta karate haiM"jisa pariNati-vizeSa se karma, arthAt karmatva-pariNata pudgala-dravyakarma-vipAka anubhava karane vAle jIva ke dvArA parataMtra kiye jAte haiM-yogadvAra se praviSTa hokara puNya-pAparUpa pariNamana karake yogyarUpa se sambaddha kiye jAte haiM, vaha bandha hai arthAta AtmA ke jina rAgadveSAdi bhAvoM se karmatvapariNata pudgala jIva ke dvArA parataMtra kiyA jAtA hai, vaha bandha hai| athavA jo karma jIva ko apane adhIna karatA hai, vaha bandha hai athavA jIva aura (karma) pudgala ke pradezoM kA paraspara mila jAnA bandha hai|"2 karma AtmA se hI kyoM cipaTate haiM, vastrAdi se kyoM nahIM ? ____ aba karmabandha se sambandhita mahatvapUrNa prazna yaha hai ki "karma ke AtmA ke sAtha zleSabandha ko karmabandha kahA gayA, kintu karma AtmA se hI kyoM cipaTate haiM, zarIra, vastra Adi anya padArthoM se kyoM nahIM ?" isakA saMkSipta samAdhAna to yahI hai ki karmoM kA aisA hI svabhAva hai, ve jaba bhI cipakeMge (zliSTa hoMge) AtmA se hI ciptteNge| eka udAharaNa se isa tathya ko spaSTa kara deM, jaise-cumbaka lohe se hI cipakegA, lakar3I yA rabara se nahIM, kyoMki usakA aisA hI svabhAva hai| botala meM teja aMgUrI zarAba rakhI huI hai, isI prakAra bhAMga teja ghoMTakara gilAsa meM rakhI huI hai, kintu vaha -paMcAdhyAyI 2/104 1. (ka) jIvaH karma-nibaddho hi, jIvabaddhaM ca karma tat / (kha) mahAbandho bhAga-1, prastAvanA pR. 43 / 2. sa bandho badhyante pariNati vizeSeNa vivazI-kriyante karmANi prakRtividuSo yena yadi vaa| sa tatkarmAmnAto nayati puruSa yat suvazatA pradezAnA yo yA sa bhavati mithaH zleSa ubhayoH // -anagAradharmAmRta 2/38 For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 49 zarAba yA vaha bhAMga botala ko tathA gilAsa ko nazA nahIM car3hAtI, murde ke peTa meM zarAba yA bhAMga u~Dela dene se use bhI vaha nazA nahIM cddh'aaegii| vaha zarAba yA bhAMga nazA tabhI car3hAtI hai, jaba sacetana jIvita vyakti usako gale se nIce utaaregaa| isI prakAra karma bhI vastra, zarIra yA kisI acetana dravya yA padArtha ke nahIM ciptttaa| vaha jaba bhI cipaTegA, sacetana jIva ko hI cipttegaa| ataH jisakA jaisA svabhAva hai, vaisI hI kriyA usase hotI hai| cipaTanA hI karma hI karma kA svabhAva nahIM hai ___ agara cipaTanA hI karma kA svabhAva ho, taba to vaha jisa prakAra AtmA se cipaTatA hai, usI prakAra-zarIra, vastra tathA anyAnya vastuoM se bhI cipttegaa| AtmA se hI cipaTe aura zarIrAdi se na cipaTe, aisA viveka to vaha kara nahIM sakatA; kyoMki karma svayaM jar3a-(pudgala) hai|1 . karmamukta zuddha AtmA ke karma nahIM cipaTatA dUsarA prazna karmabandha ke sambandha meM yaha bhI uThatA hai-vaha AtmA se cipaTatA hI hai to azuddha AtmA kI taraha. zuddha AtmA-mukta paramAtmA se bhI cipaTane lgegaa| arthAt saMsArasthita AtmAoM ko jaise karma cipaTate haiM, vaise siddhAvasthA (muktAvasthA) prApta AtmAoM ko bhI karmabandha hone lgegaa| kintu aisA nahIM hotaa| jahA~ jIva meM kaSAya yA rAgadveSAdi haiM, vahIM karma cipaTate haiM, jahA~ kaSAya yA rAga-dveSAdi vikAra nahIM haiM, una gyArahaveM guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka ke jIvoM ke karma nahIM cipttte| AdhyAtmika zabdAvalI meM jisa jIva meM rAga-dveSAdi yA kaSAya kI cikanAhaTa hai, usI jIva ke karma cipaTate haiM, anya jIva ko nhiiN| ___ agara zuddha yAnI karmarahita AtmA ke bhI karma kA bandha mAnA jAegA to mokSa yA mukti zAzvata evaM avyAbAdha sukha kA dhAma nahIM bana sakegI, kyoMki mukta AtmAoM ko bhI cAhe jaba karmabandha hone lagegA aura usake phalasvarUpa janma-jarA-maraNAdi nAnA duHkha bhogane par3eMge aura jaba mokSa meM sarvakarmarahita ananta jJAnAdi catuSTaya yukta parama-zuddha dazA nahIM hai to use prApta karane se bhI kyA lAbha? samyagdarzanAdi ratnatraya rUpa dharmAcaraNa meM bhI puruSArtha kauna karegA? dharmArAdhanA yA AdhyAtmika sAdhanA bhI phira nirarthaka siddha hogii| isalie yaha mAnanA kathamapi ucita nahIM hai ki zuddha AtmA ke bhI karmabandha hotA hai| saMsArastha jIva aura karma kA baMdha anAdi hai, pravAharUpa se vaise nizcayadRSTi se to pratyeka AtmA zuddha hai, zuddha thA, phira azuddha kaise aura kaba hogayA? karma usake sAtha kaba se lage? ye prazna pahale se hI samAhita aura 1. Atmatatva-vicAra se bhAvAMza grahaNa pR. 387 2. vahI, pR. 276 . For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) avyAkRta haiN| jainadarzana jIva aura karma ke sambandhoM ko pravAha rUpa se anAdi mAnatA hai| gommaTasAra meM kahA hai-jisa prakAra suvarNa aura pASANa yadyapi bhinna-bhinna vastu haiM, tathApi inakA sambandha ( pravAharUpa se ) anAdi mAnA jAtA hai; ye naye nahIM mile haiN| isI prakAra jIva aura karma kA sambandha anAdi hai / ' paMcAstikAya meM jIva aura karma kA (bandha) anAdi sambandha kaise hai ? ise 'jIva- pudgala - karmacakra' dvArA siddha kiyA gayA hai - " jo saMsAra meM sthita (janma-maraNa ke cakra meM par3A huA) jIva hai, usake rAgadveSa ( kaSAya) rUpa pariNAma avazya hote haiN| una pariNAmoM se naye karma baMdhate haiN| karmoM se nAnA gatiyoM meM janma lenA par3atA hai| janma se zarIra hotA hai| zarIra meM indriyA~ hotI haiN| indriyoM se viSayoM kA grahaNa, viSayoM ke grahaNavaza manojJa-amanojJa para rAga-dveSa pariNAma hote haiN| isa prakAra saMsAra cakra meM par3e hue jIva ke bhAvoM se karma aura karma se bhAva hote rahate haiN| yaha pravAha abhavya jIva kI apekSA se anAdi - ananta aura bhavya jIva kI apekSA se anAdi- sAnta hai / " 2 brahmasUtra zAMkara bhASya kI dRSTi meM saMsAra aura karma kA anAdi sambandha brahmasUtra zAMkara bhASya meM bhI saMsAra ko anAdi siddha karake jIva aura karma kA anAdi sambandha svIkAra karate hue kahA gayA hai - "yaha doSa nahIM hai, kyoMki saMsAra anAdi hai| yadi saMsAra AdimAn hotA to yaha doSApatti hotI / anAdi saMsAra meM bIja aMkuravat hetuhetumadbhAva se brahma (AtmA) ke sAtha karma ke saMga-vaiSabhya kI pravRtti viruddha nahIM hai| uparyukta zAMkara bhASya se saMsAra kI anAditA siddha hone se jIva aura. karma kA sambandha anAdi siddha hotA hai / 3 saMsArastha AtmA anAdikAla se karmabaddha hotA rahatA hai : kyoM aura kaise ? siddhAnta yaha hai ki saMsArI AtmA anAdikAla se karmayukta hai aura karma bAMdhanA, aura karmaphala bhoganA, phira karma bAMdhanA aura karmaphala bhoganA, yaha karmakarmaphalabhogacakra anAdikAla se nirantara cala rahA hai| isalie bhagavAna mahAvIra ne kahA- saMsArI jIva pratikSaNa sAta yA ATha karma (sAmparAyika rUpa se ) bA~dhatA rahatA hai / 9. jIbaMgANaM aNAi-saMbaMdho, kaNayovale malaM vA tANatthitaM sayaM siddhaM / - gommaTasAra (ka.) 2/3 2. jo khalu saMsArattho jIvo, tatto du hodi pariNAmo pariNAmAdo kammaM, kammAdI hodu gadIsu gadI // 128 // disa deho, dehATo iMdiyANi jAyate / hiMdu visaya-gahaNaM, tatto rAgo va doso vA // 129 // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAra-cakkavAlaMmi / idi jiNavarehiM bhaNido, aNAdiNidhaNo saNidhaNo vA // 130 // na karmAvibhAgAt iti cenna, anAditvAt naiSa doSa; anAditvAt saMsArasya / bhavedeSa doSo yadi AdimAn saMsAraH syAt / annAdau tu saMsAre bIjAMkuravat hetu hetumadbhAvena karmaNaH saMga-vaiSamasya ca pravRttirna viruddhyate / - brahmasUtra 2, 1, 35 zAMkarabhASya For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 51 vaha jaba taka saMsArAvasthA meM rahatA hai, taba taka vaha kabhI sarvathA karmarahita nahIM hotaa| AcArya pUjyapAda ne 'karmaNo yogyAn pudgalAn' isa tatvArtha gata sUtra kI vyAkhyA karate hue kahA hai- "pUrvajanma ke baddhakarma ke kAraNa jIva kaSAya yukta hotA hai, aura kaSAyoM ke kAraNa karma Ate haiM aura baMdhate haiN| kaSAya-rahita jIvoM ke karmbandha nahIM hotaa| ataH siddha hai ki jIva aura karma kA bIja aura vRkSa kI taraha anAdikAlIna kArya-kAraNa sambandha hai| karma se kaSAya aura kaSAya se karma, yaha paramparA bIja aura vRkSa kI taraha anAdikAla se pravAhita ho rahI hai aura taba taka hotI rahegI, jaba taka saMsAra meM jIvoM kA astitva hai|" isa prakAra karma aura AtmA kA sambandha anAdi siddha hotA hai| anya AcAryoM ne bhI pUjyapAda kI taraha karma aura jIva kA sambandha anAdi mAnA hai| unakA kathana hai- prAcIna karma pratikSaNa phala dekara AtmA se pRthaka hote rahate haiM aura navIna karma AtmA ke rAgAdi pariNAmoM ke kAraNa AtmA ke pradezoM se baMdhate jAte haiN| tatvArtha vArtika meM kahA hai- "jisa prakAra bhaNDAra se purAne cAvala nikAla liye jAte haiM aura naye bhara diye jAte haiM, usI prakAra anAdi kArmaNa zarIra-bhaNDAra meM karmoM kA AnA-jAnA hotA rahatA hai|" paMcAdhyAyIkAra bhI AtmA aura karma ke bandharUpa sambandha ko anAdi siddha karate hue kahate haiM - agni kI svAbhAvika uSNatA kI taraha AtmA aura karma kA sambandha anAdi honA svataH siddha hai| ataH inakA sambandha kisane aura kaba kiyA? isa prakAra ke prazna hI nirarthaka haiM / ' saMskAra ke kAraNa hI anAdikAla se karma bA~dhate haiM niSkarSa yaha hai ki karma-yukta AtmA ke hI karma cipaTate- baMdhate haiM, karmarahita AtmA ke nhiiN| saMsArI AtmA vItarAga na ho to, rAgadveSa karatI rahatI hai| rAgadveSa ke karane se AtmA meM eka prakAra kA aisA saMskAra par3a jAtA hai, jisase phira dubArA rAga-dveSa paidA hotA hai| usa dubArA paidA hue rAga-dveSa se phira rAga-dveSa paidA hotA hai| isa prakAra eka cakkara-sA calatA rahatA hai| ise hI punaH punaH karmabandha honA kahate haiN| punaH punaH karmabandha kA phalitArtha hai- eka saMskAra kA nirmANa, eka cittavRtti kA nirmANa, jo punaH punaH usI rAga-dveSa-yukta kriyA yA pravRtti ko karane ke lie bAdhya hotI hai| jIva apane mastiSka meM eka aisA aMkana paidA kara letA hai ki vaha aMkana punaH punaH usa pravRtti ko karane ke lie bAdhita karatA hai| jaise koI manuSya pAnI ke jAne kA eka bAra rAstA banA DAlatA hai to phira jaise hI pAnI AtA hai to usI rAste se baha jAtA hai| isI prakAra eka bAra pravRtti karane se hI vaha pravRtti baMda nahIM 1. (ka) Atma tatvavicAra se bhAvAMzagrahaNa, pR. 276 (kha) tattvArtha sarvArthasiddhi 8/2 (ga) tattvArtha vArtika 8/2/12 (gha) paMcAdhyAyI 2/53-54 For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ho jAtI, mastiSka ke smRtikoSa meM vaha pravRtti aMkita ho jAtI hai| jo pravRtti yA kriyA rAga-dveSa yA kaSAya se yukta hotI hai, vaha samApta nahIM ho jAtI, vaha apanA saMskAra chor3a jAtI hai| phira jaise hI nimitta milatA hai, samaya Ane para usakI smRti ubharatI hai, vRtti uttejita hotI hai, aura ukta pravRtti ko karane ke lie jI macalatA hai, lAra TapakatI hai, sUkSma vAsanA, kAmanA aura lAlasA milakara mana hI mana usI kriyA yA pravRtti ko karane ke lie jora mAratI haiN| ataH eka bAra kriyA samApta hone para bhI usakI pratikriyA calatI rahatI hai| yaha zRMkhalA eka bAra nahIM, eka varSa nahIM, hajAra lAkha bAra, aura hajAroM-lAkhoM-karor3oM varSoM taka-janma-janmAtara taka calatI rahatI hai| yahI jIva ke sAtha anAdikAla se punaH punaH karmabandha hone kA rahasya hai| yaha karmacakra taba taka calatA rahegA, jaba taka vaha pravRtti mUlataH naSTa na ho jAe, yA naSTa na kara dI jaae| ___ ise eka sarala dRSTAnta se samajhie-miTTI ke bartana banAne ke lie kumbhakAra DaMDe se cAka ko ghumAtA hai| parantu DaMDA aura kumbhakAra donoM ke alaga ho jAne para bhI kucha dera taka cAka ghUmatA hI rahatA hai| DaMDe ke dvArA ghumAne se cAka meM ghUmate rahane kA saMskAra par3a jAtA hai| isI kAraNa ghumAnA baMda karane para bhI cAka kucha dera taka ghUmatA hI rahatA hai| __isI prakAra DorI lapeTakara jaba laTU ghumAyA jAtA hai, taba DorI alaga hone para bhI bahuta dera taka vaha laTU apane Apa ghUmatA rahatA hai| isI kA nAma saMskAra par3a jAnA yA Adata (haibiTa-Habit) par3a jAnA hai| ___ bAra-bAra kisI pravRtti yA kriyA ko (rAga dveSa yukta) caske se karate rahane se jo Adata par3a jAtI hai, vaha pakkI hokara chUTanI muzkila ho jAtI hai| kisI vyakti ko bhAMga, carasa yA zarAba pIne Adi kisI naze kI lata laga gaI, vaha usa Adata ko chor3ane kA irAdA karatA hai, phira bhI nahIM chUTatI, chUTa bhI jAtI hai, kintu kamajora mana vAle mana hI mana usa pravRtti ke lie lalacAte haiM, athavA kisI dUsare naze kI Adata DAla lete haiN| kriyA kI pratikriyA kA cakra hI anAdikAlIna karmabandha kA dyotaka yaha dhvani kI pratidhvani, kriyA kI pratikriyA, pravRtti kI pratipravRtti yA punarAvRtti kA siddhAnta hai| kriyA choTI-sI alpakAlIna hotI hai, kintu usakI pratikriyA bar3I aura dIrghakAlIna hotI hai| rAgadveSa aura karmabandha kA yaha pravAharUpa se anAdikAlika siddhAnta manovijJAna se bhI samarthita hai| koI vyakti eka bAra jo pravRtti kara letA hai to phira dubArA bhI 1. (ka) bhAgya aura puruSArtha (sUrajabhAna jI vakIla) se bhAvagrahaNa, pR. 10 (kha) jainayoga se bhAvAMza-grahaNa, pR. 41 For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 53 usa pravRtti ko karane kI bhAvanA jagatI hai, pUrva-pravRtti kA smaraNa hotA hai, phira bAra-bAra usa pravRtti ko doharAtA jAtA hai| eka bAra pravRtti jisane karalI, usane apane para karma kA bandhana DAla liyaa| yaha aisA bandhana hai ki phira usa pravRtti se mukta honA usake vaza kI bAta nahIM rhtii| vaha sahaja nahIM, jaTila bAta ho jAtI hai| eka bAra bhI yadi pUrvakRta karma-vaza kisI iSTa-aniSTa viSaya, vyakti yA padArtha ke prati rAga-dveSa yA kaSAya kiyA ki usakI adhInatA usane svIkAra kara lii| phira usake lie na karanA AsAna nahIM rhtaa| eka bAra jo mArga par3a jAtA hai-pagaDaMDI bana jAtI hai, phira use miTA pAnA sarala nahIM hotaa| anAdikAlIna karmabandha kI prakriyA nazIlI cIjoM ke vyasana kI bAta to dUra rahI, jina logoM ko bhojana meM teja lAla mirca DAlakara caTapaTA khAne kI Adata par3a jAtI hai, usake khAne se svAsthya kI hAni hone para bhI usakA khAnA nahIM chodd'te| teja mirca se unakI A~khe dukhatI haiM, kar3akatI haiN| ve tar3aphate haiM, cillAte haiM, aura jAnate bhI haiM ki teja mirca khAne se yaha takalIpha bar3hI hai, phira bhI khAte haiM aura kaSTa uThAte haiN| yahI hAla rAga-dveSAdi, kaSAyAdi vikAroM ke pariNAma se karmabandha kA hai| loga jAnate haiM ki isake kAraNa bAra-bAra janma-maraNAdi duHkha nAnA gatiyoM-yoniyoM meM uThAne par3eMge, parantu phira bhI rAga-dveSAdi karake bAra-bAra karma bA~dhate aura bhogate haiN| ina vikAroM ke apanAne se punaH punaH vaisA hI karane kA saMskAra par3a jAtA hai| bAra-bAra karate rahane se ve saMskAra adhikAdhika baddhamUla ho jAte haiM, phira chUTane muzkila ho jAte haiN| yahI jIva ke sAtha anAdikAlIna karmabandha kI prakriyA hai, jisake cakkara meM samasta saMsArI jIva par3e hue eka jIva eka sAtha sAta-ATha karmoM ko kaise bAMdha letA hai? eka jIva eka sAtha hI pUrvokta saMskAravaza aSTavidha karmoM meM se eka karma bA~dhe, yaha to samajha meM AtA hai, parantu eka samaya meM sAta yA ATha karma bA~dha le, yaha kaise sambhava hai? isa gutthI ko sulajhAne ke lie prajJApanA sUtra meM bahuta hI yuktipUrvaka sAmAdhAna prastuta kiyA gayA hai| prazna-bhaMte ! jIva ATha karma prakRtiyoM ko kisa prakAra (kaise) bA~dhatA hai? uttara-gautama ! jJAnArvaraNIya karma kA (utkRSTa) udaya hone para jIva darzanAvaraNIya karma ko avazya hI prApta karatA-vedatA hai| darzanAvaraNIya karma ke udaya se darzanamohanIya karma ko aura darzana moha ke udaya se mithyAtva ko nizcaya hI prApta 1. (ka) jainayoga se bhAvAMza grahaNa pR. 40 (kha) bhAgya aura puruSArtha se bhAvAMzagrahaNa, pR. 10-11 For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karatA hai aura mithyAtva ke udaya se jIva nizcaya hI ATha karma prakRtiyoM ko bA~dhatA hai| tAtparya yaha hai - eka karma ke nimitta se dUsarA karma AtA hai - baMdha jAtA hai| ? AtmA dvArA gRhIta evaM AkarSita karma hI baddhakarma kahalAte haiM, zeSa nahIM . karmabandha-sambandhI itane vizleSaNa ke pazcAt bhI yaha zaMkA banI rahatI hai ki karma svayaM AtmA se cipaTate haiM, athavA AtmA apanI kriyA dvArA karmoM ko apanI ora khIMcatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki AkAza pradeza meM cAroM ora nAnA prakAra ke pudgala - paramANu vyApta haiN| lekina ve saba karmayogya pudgala - paramANu nahIM hai| jitane pudgala-paramANuoM kI kArmaNa-vargaNA banI hotI hai, ve hI karma-pudgala kahalAte haiN| ve karmavargaNAe~ bhI jIva ke Asa-pAsa cAroM ora ThasAThasa bharI huI haiM, agara unheM jIva se cipaTanA hotA to ve turanta cipaTa jAtIM; ve hI, utanI hI, kArmaNavargaNAe~ AtmapradezoM ke cipaTatI haiM, jitanI karmavargaNAoM ko AtmA grahaNa karake yA yogoM ke dvArA AkarSita karake apane Atma pradezoM se milA detA hai| inheM hI baMdhe hue karma kahate haiN| eka yukti dvArA isa tathya ko samajha leM - eka bar3e bartana meM cAhe jitanA ATA par3A ho, bhale hI vaha roTI banAne ke yogya ho, lekina usameM se jitanA ATA nikAla kara gUMdhA jAegA, aura jitane ATe kI roTI banAI jAegI, use hI roTI kaheMge, bartana meM par3A huA bAkI ATA ATA hI kahalAegA, roTI nhiiN| isI prakAra. AkAzarUpI pAtra meM karmarUpI ATA to ThasAThasa bharA huA hai, lekina jIva usameM se jitanA karmarUpI ATA nikAla (khIMca) kara apane Atma pradeza ke sAtha milAegAbA~dhegA, utanA hI vaha baddhakarma kahalAegA zeSa karma baddha karma nahIM kahalAe~ge / 2 AtmA hI apanI kriyA-pravRtti dvArA karmoM ko khIMcatI - cipaTAtI hai. isakA phalitArtha yaha huA ki karma svayaM AtmA se nahIM cipaTate; kintu AtmA hI apanI kriyA dvArA unheM apanI tarapha khIMcatI hai aura usake pudgaloM ko apane pradezoM meM milA letI hai| ise vyAvahArika bhASA meM kahate haiM - karma AtmA se cipaTe / jaise-Trena meM yAtrA karane vAle loga kahate haiM- 'amuka sTezana aayaa|' kintu vAstava meM vaha sTezana 9. kahaNNaM bhaMte ! jIve aTTha-kamma-pagaDIo baMdhai ? goyamA ! NANAvara Nijjassa kammassa udaeNaM darisaNAvaraNijjaM kamma Niyacchati, darisaNAvaraNijjassa kammassa udaeNa daMsaNamohaNijjaM kamma Niyacchati; daMsaNa-mohaNijjassa kammassa udaeNaM micchattaM Niyacchati, micchatteNaM udiNNeNaM, goyamA ! evaM khalu jIve aTThakamma- pagaDIo baMdhai / - prajJApanA sUtra pada 23, u. 1, dvAra 2, sU. 1667 2. Atma-tattva - vicAra se bhAvAMzagrahaNa, pR. 386 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 55 calakara usake pAsa nahIM aayaa| vaha svayaM hI Trena meM baiTha kara sTezana ke pAsa AyA hai| karma aura AtmA ke saMyoga ke sambandha meM bhI aisA hI smjhnaa| koI kaha sakatA hai ki "karma to bhava-bhava meM paribhramaNa karAne vAle tathA duHkha dene vAle AtmA ke kaTTara zatru haiM, unheM AtmA jAna-bUjhakara apanI kriyAoM dvArA kyoM grahaNa karatI hai? apane pairoM svayaM kauna kulhAr3I mAregA?" isake uttara meM yahI kahA jA sakatA hai-mAnA ki karma AtmA ke kaTTara zatru haiM, parantu ajJAnAdi doSoM se gAr3harUpa se lipta AtmA isa bAta ko kahA~ samajhatI hai? gItA ke anusAra aisI AtmAoM (jIvoM) kA jJAna ajJAna aura moha se AvRta, kuNThita evaM suSupta ho jAtA hai, isI kAraNa ve mUr3ha ho jAtI haiN| aura apanI kriyAoM va pariNAmoM dvArA kamoM kA Asava (grahaNa) aura bandha karatI rahatI haiM aura unake phala bhoga kara duHkhI hotI rahatI haiN|1 jJAnasvarUpa hote hue bhI AtmA karmoM se kyoM baMdhatA hai? - yaha satya hai ki AtmA jJAna lakSaNa vAlA hai| vaha vastusvarUpa ko bhalIbhA~ti jAna sakatA hai| nigoda se lekara manuSya bhava ko prApta karane taka akAma-nirjarA ke yoga se jyoM-jyoM uttarottara karmoM kA bhAra halakA hotA jAtA hai, tyoM-tyoM usake jJAna para AyA huA AvaraNa kama hotA jAtA hai, kaSAyAdi vikAra kama hote jAte haiN| use sampradhAraNa saMjJA prApta ho jAtI hai| aisI ucca saMjJA prApta hone para bhI adhikAMza vyakti apanA hitAhita nahIM samajhate aura punaH punaH karmabandha ke kAraNoM ke cakkara meM par3a kara apanI manamAnI pravRtti karate rahate haiM, karmoM ko grahaNa karate aura bA~dhate rahate haiN| isa prakAra ve apanI AtmA ko kamoM se AvRta aura kuNThita kara DAlate haiN| karmoM ko kaTTara zatru jAnate hue bhI ve karmoM se dUra rahane ke bajAya, unheM apanI AtmA se cipaTAte rahate haiN| kadAcit mohavaza dUra na bhI raheM tathA karma gAr3ha bandhana se na bA~dhe aura karma bahuta hI zithila bA~dhe tAki bhaviSya meM unheM aneka prakAra kI duHkhada yAtanAe~ na bhoganI pdd'eN|2 ... . kriyA-pratikriyAjanaka saMskAra ke kAraNa karmabandha hotA rahatA hai| pichale pRSThoM meM hamane kriyA se pratikriyA aura pravRtti se punaH punaH pravRtti ke saMskAra ke viSaya meM batAyA thaa| eka bAra kisI pravRtti ko cAlU karane ke bAda manuSya use nitAnta ahitakArI jAnate hue bhI sarvathA tyAga nahIM kara paataa| jaba asAtAvedanIya kA udaya hotA hai to manuSya usa duSkarma ko na karane kA nirNaya karatA hai, lekina jyoM hI sAtAvedanIya kA udaya huA ki pUrvasaMskAravaza usI purAnI cAla 1. (ka) vahI, pR. 386-387 (kha) ajJAnenAvRtaM jJAnaM, tena muhyanti jntvH| -bhagavadgItA 2. Atmatatva-vicAra se bhAvAMza-grahaNa, pR. 387 For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) para calane lagatA hai| saba nirNaya dhare raha jAte haiN| usa samaya vaha yaha vicAra naI karatA ki vaha kitanA karmabandha kara rahA hai? isakA kyA pariNAma AegA? namaka ke tyAga kI zarta ko tor3ane kA natIjA kucha varSa pahale kI eka satya ghaTanA hai| eka dhanika kA putra duHsAdhya roga se grasta ho gyaa| usake svajana rone lge| kisI ne kahA-"yahA~ se kucha hI dUra eka saMnyAsI rahate haiN| zAyada ve ise svastha kara skeNge|" kucha loga daur3akara usa saMnyAsI ko bula laae| usane lar3ake kI bImArI kI hAlata dekhakara kahA-"Apako merI eka zarta svIkAra ho to isa lar3ake ko davA dU~ usa davA se ApakA lar3akA baca jAegA, svastha bhI ho jAegA, magara use jiMdagI bhara ke lie namaka kA tyAga karanA pdd'egaa|" sabane svIkAra kiyA ki lar3akA baca jAe to bhale hI AjIvana namaka kA tyAga karanA par3e kregaa| sabane yaha zarta maMjUra kii| saMnyAsI ne davA dii| lar3akA svastha ho gyaa| aba vaha namaka-rahita bhojana karatA rhaa| tabiyata ThIka rahane lgii| eka dina mAtA pitA kisI kAryavaza bAhara ge| ghara meM lar3akA aura naukara do hI the| lar3ake ve mana meM vicAra AyA ki "Aja to namaka lage hue bAdAma aura pizte khaaeNge| namava unameM lagA hogA para kitanA namaka hogA? utane se kyA nukasAna hogA?" usane naukara se namakIna bAdAma-pizte dene ke lie khaa| naukara ne eka bAra to manA kiyA, lekina Akhira na mAnane para use lAkara dene pdd'e| seTha ke putra ne ve namakIna bAdAma-pizte khAye; lekina thor3I hI dera bAda use becainI mAlUma hone lgii| hAla bigar3atI calI gaI aura mAtA-pitA Ae taba taka usakI hAlata bahuta bigar3a curka thii| naukara se unhoMne pUchA to usane sArI bAta spaSTa kaha sunaaii| mAtA-pitA ko bahuta aphasosa huaa| ve daur3akara saMnyAsI ke pAsa phuNce| lar3ake kI hAlata batA kA use saMbhAlane kI vinati kii| saMnyAsI ne ghara Akara lar3ake kI hAlata dekhI to kahA"isake peTa meM namaka gayA hai| aba maiM lAcAra huuN| aba ise bacAnA mere basa kI bAra nhiiN| maiMne siddharasAyana khilAkara isakI jAna bacAI thii| isameM namaka kA AjIvana tyAga karane kI zarta thI, kintu vaha zarta tor3a DAlI gaI hai| isI kAraNa isakI aise hAlata ho gaI hai| basa aba Apa ise rAma-nAma sunAte raheM, yaha sirpha Adhe ghaMTe ka mehamAna hai|"2 yahI bAta huii| lar3akA Adhe ghaMTe ke bAda mara gyaa| ghara meM koharAma maca gyaa| jAnabUjha kara karma bA~dhane ke pIche pUrvokta pravRtti-saMskAra hI kAraNa ataH jIva dvArA jAna-bUjhakara bhI karma bA~dhate rahane ke pIche yahI pUrvokta pravRtti-saMskAra kAraNa hai| pravRtti-saMskAra ke kAraNa vyakti bAra-bAra karma bA~dhatA hai 1. Atmatatva vicAra pR. 388 2. AtmatatvavicAra se pR. 388-389 For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? 57 aura bhogatA hai| bhogate samaya phira rAga-dveSa yA kaSAya karatA hai, jisase phira nayA karma bA~dhatA hai, aura phala bhogatA rahatA hai| jIvana kI pratyeka pravRtti se pratikSaNa jur3e hue karmabandha se anabhijJa gaharAI se soceM to jo hamAre jIvana kI pratyeka pravRtti aura pratyeka kSaNa ke sAtha jur3A huA hai, usa karma bandha ke viSaya meM hama bahuta kama socate haiM, hama mana-vacana-kAyA se manamAnI karate cale jAte haiM, kintu yaha nahIM socate ki isa prakAra hama apane Apako karma ke hAtha meM kyoM sopa rahe haiM, kyoM karmabandha karake apanI zaktiyoM tathA apane svAbhAvika guNoM ko kuNThita, AvRta evaM suSupta tathA mUrchita karate jA rahe haiM? mAnava karmabandha kA jAla svayaM bunatA hai, svayaM phaMsatA hai jaise makar3I svayaM hI apanA jAlA bunatI hai aura svayaM hI usameM phasatI calI jAtI hai| zahatUta kA kIr3A apanI mRtyu ke lie svayaM koSa banAtA hai| yadi vaha koSa na banAe to rezama ke dhAge nikAlane ke lie svayaM ko atyanta garma pAnI meM na ubalanA par3e aura bemauta na maranA pdd'e| kastUrI mRga apanI nAbhi meM kastUrI nahIM banane detA to kastUrI pAne ke lie usako jo akAla meM hI mauta ke ghATa utArA jAtA hai, vaha na utArA jaataa| isI prakAra karmabandha ke rahasyoM se anabhijJa aura usake prati upekSA aura aruci karane vAlA mAnava dUsaroM ko phaMsAne ke lie nahIM, apitu svayaM ko phaMsAne tathA svayaM ko bA~dhane ke lie jAla bichAtA aura svayaM ko karmoM kI giraphta meM bA~dhatA calA jA rahA hai| vaha isa bAta se anabhijJa hai ki karmabandha kyoM, kaba aura kaise ho jAtA hai? amUrta AtmA mUrta karmoM ke sAtha kaise ba~dha jAtA hai? jo karma AtmA ko parataMtratA kI ber3iyoM meM jakar3ate haiM, usake sAtha jIva kyoM svayaM cipaTa jAtA hai? eka sAtha hI, vaha sAta yA ATha karma kaise bA~dha letA hai? nizcaya se paramAtmatattva sadRza hone para bhI AtmA vyavahAra meM karma se kyoM aura kaise baMdha jAtA hai? ina aura aise hI karmabandha se sambandhita aneka pahaluoM para isa nibandha meM gaharAI se cintana prastuta kiyA gayA hai| pratyeka pahalU para gaharAI se manthana karane para karmabandha * kA rahasya samajha meM A sakatA hai| 1. jainadharma : arhat aura arhatAe~ se bhAvAMzagrahaNa, pR.214,215 For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya == gaMgAnadI kI vividha dhArAoM ke srota himAlayavat karmabandha dhArAoM kA srota adhyavasAya ___ gaMgA nadI maidAnI ilAkoM meM bahuta tejI se bahatI hai| usakA pATa bhI vahA~ bahuta caur3A hotA hai| Age calakara usa gaMgAnadI se hI aneka choTI-choTI nadiyA~ nikalatI haiN| unase peyajala kI prApti, khetoM kI siMcAI, zarIrazuddhi ityAdi lAbhoM ke atirikta vidyuta utpAdana, jalayAnoM dvArA eka sthAna se dUsare sthAna para gamanAgamana, mAla kA AyAta-niryAta sambandhI vyApAra ityAdi lAbha bhI liyA jAtA hai| kahIM kahIM isa pavitra nadI meM gaTaroM aura gaMde nAloM kA gaMdA jala bhI mila jAtA hai, jise yaha apane meM milAkara zuddha (riphAinDa-Refined) kara detI hai| kabhI-kabhI varSA Rtu meM pAnI adhika hone se yaha bAr3ha kA rUpa dhAraNa karake bhayaMkara vinAzalIlA bhI upasthita kara detI hai| phira bhI loka-jIvana ke lie saMjIvanI hone se yaha hindU samAja meM loka mAtA bhI mAnI jAtI hai| kucha bhI ho, gaMgA nadI bhAratIya jana-jIvana ke lie zubha bhI hai, bAr3ha Adi ke kAraNa azubha bhI hai, tathA AdhyAtmika jIvana-jIviyoM ke lie pavitratA aura zuddhatA kI preraNAdAyinI hone se zuddha bhI hai| dUsarI dRSTi se dekheM to machalI Adi jala-jantuoM ko jIvanadAyinI tathA AzrayadAyinI hone se yaha zubha hai, kintu bagule, magaramaccha, ghar3iyAla Adi jala-jantu bhakSaka jIvoM ke lie matsyAdi jalajantuoM ke bhakSaNa meM nimitta/AzrayadAtrI hone se vaha azubha hai| kintu bhAratIya saMskRti ke manISiyoM ne isa nadI ko 'surasaritA' mAna kara isake srota ko DhUMDhane kA prayatna kiyaa| unhoMne anveSaNa ke pazcAt batAyA ki gaMgA nadI kA mUla srota himAlaya parvata hai| vahA~ se yaha bahuta hI patalI dhArA ke rUpa meM nikalatI hai| aneka vanauSadhiyA~ isameM milatI haiN| aura phira aneka dhArAoM meM phaila jAtI hai| pUrvokta kathanAnusAra gaMgA nadI kI ye dhArAe~ zubha, azubha aura zuddha tInoM prakAra kI hotI haiN| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 59 ThIka isI prakAra karmavijJAnavettA manISiyoM ne karmabandha kI zubha, azubha aura zuddha Adi vividha dhArAoM kA mUla srota 'adhyavasAya' ko mAnA hai| __ adhyavasAya vibhinna arthoM meM yadyapi dArzanika evaM vyAvahArika jagat meM adhyavasAya ke kaI artha dRSTigocara hote haiN| vedAnta darzana buddhidharma ko 'adhyavasAya' kahatA hai| naiyAyika kahate haiM ki adhyavasAya AtmA kA dharma hai, jo 'yahI hai' isa prakAra ke viSaya ke pariccheda yAnI nizcaya ke artha meM prayukta hotA hai| sAMkhyadarzana meM viSayoM ko grahaNa kI huI indriyoM kI vRtti-pravRtti ke hone para buddhi se rajoguNa aura tamoguNa kA abhibhava hone tathA satvaguNa kA samudreka hone ko adhyavasAya kahA gayA hai|' gItA meM nizcaya artha meM adhyavasAya zabda prayukta huA hai| vyAvahArika jagat meM adhyavasAya kA artha kiyA jAtA hai-prayala, parizrama, utsAha yA lgn| jainadarzana meM bhI vividha sandarbha meM adhyavasAya ke vibhinna artha AgamoM meM dRSTigocara hote haiN| karmavijJAna ke sandarbha meM karmabandha ke mUla srota ke rUpa meM adhyavasAya kA artha AtmA kA pariNAma, yA bhAva kiyA gayA hai| 'samayasAra' meM buddhi, vyavasAya, adhyavasAna, adhyavasAya, mati-vijJAna, cittabhAva aura pariNAma, inheM ekArthaka kahA gayA hai| zvetAmbara jainAgamoM tathA granthoM meM bhI inhIM arthoM meM adhyavasAya zabda kA prayoga kiyA gayA hai| AcArAMga, vipAka sUtra, Avazyaka, sthAnAMga, jJAtAsUtra, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana Adi AgamoM kI TIkAoM meM adhyavasAya kA artha kiyA gayA hai-Atma-pariNAma, vicAra, antaHkaraNa-pravRtti, utsAha, vAcA-saMkalpa, AtmA ke sUkSma pariNAmavizeSa, manaHsaMkalpa, atyanta harSa aura viSAda se adhika avasAna-cintana, cintana vizeSa aadi|2 1. (ka) buddhidharma iti vedaantinH| (kha) adhyavasAyaH idameveti viSaya-paricchede-nizcaye, sa cA'tmadharmaH, iti naiyaayikaaH| (ga) upAttaviSayANamindriyANAM vRttau satyA buddheH rajastamo'bhibhave sati sattva-samudre kaH so'yamadhyavasAyaH iti saaNkhyaaH| -abhidhAna rAjendra koSa bhA.1, pR. 232 (gha) AtmatattvavicAra (vijayalakSmaNa sUrijI ma.) se pR. 369-370 2. (ka) Atmatatva vicAraM pR 370 (kha) adhyavasAyaH (ajjhavasAo) Atma-pariNAma; vicaarH| AcArAMga zru.1, vipAkasUtra 1/2, karmagrantha bhAga 4, pR. 82 (ga) buddhI vavasAo vi ya ajjhavasANaM maI ya viNNANaM / - ekaTTumeva savva cittaM bhAvo ya pariNAmo // -samayasAra 271 (gha) antHkrnn-prvRttau| -sUtrakRtAMga zru. 2, a. 2 (Da) manasaH prinntau| -jJAtA zru. 1 a. 1 TIkA (ca) maNasaMkappetti vA ajjhavasANa se vA egaTThA / -nizIthacUrNi 1 u. (cha) utsAhe vaacaasNklpe| -Avazyaka TIkA a.3 (ja) sUkSmeSu AtmanaH prinnaam-vishessessu| -AcArAMga zru. 1, a. 1, u.2 For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) 60 bhAva, adhyavasAya yA pariNAma se hI bandha aura mokSa jaina jagat meM eka sUtra sarvatra pracAlita hai- "pariNAme bandhaH - arthAt - pariNAma se- adhyavasAya se karmabandha hotA hai| 'yogasAra' meM bhI kahA gayA hai- pariNAma se hI jIva ko (karma) bandha kahA hai tathA pariNAma se hI mokSa kahA hai| 'dhavalA' meM bhI isI dRSTi se kahA gayA hai - karma kA bandha zubha va azubha pariNAmoM se hotA hai| 'mana eva manuSyANAM kAraNaM bandha-mokSayoH - 'mana hI manuSyoM ke (karma) bandha aura mokSa kA kAraNa hai'; isa ukti kA tAtparyArtha bhI vyaJjanA - lakSaNA ke anusAra- 'mana ke zubhAzubha pariNAma athavA adhyavasAya hotA hai| 'pravacanasAra' meM ise hI spaSTa karate hue kahA gayA hai-jIva ke para ke viSaya meM zubhapariNAma puNya (puNyabandhakAraka ) haiM, aura azubha! pariNAma pApa (pApabandhakAraka ) haiN| zubha aura azubha se bhinna Atma-pariNAma ( jo anyagata na hoM) siddhAnta meM duHkhakSaya kA kAraNa haiN| adhyavasAya kA dUsarA nAma 'bhAva' bhI hai| gommaTasAra ( jIvakANDa) meM cetana ke pariNAma ko 'bhAva' kahA hai| paMcAstikAya meM citta se samutpanna pariNAma (vikAra) ko 'bhAva' kahA hai| ' 9 gaMgA kI zubha-azubha-zuddha dhArAvat karmabandha-dhArAe~ bhI trividha jisa prakAra gaMgA nadI ke mUla srota himAlaya se nirgamana zuddhadhArA ke rUpa meM hotA hai, parantu bAda meM usake sAtha kahIM-kahIM vanauSadhiyA~ milane se vaha zuddhadhArA vikRta to hotI hai, parantu vaha dhArA zubha hI kahalAtI hai, azubha nhiiN| isI prakAra Age calakara usa 'nadI ke sAtha gaMde nAloM, gaTaroM ke gaMde-maile pAnI evaM kUr3A karkaTa ke milane se vahI dhArA azubha kahalAtI hai| isI prakAra mUla meM AtmA kA adhyavasAya. zuddha hotA hai, vaha mokSa kA - karma-kSaya kA kAraNa hotA hai, athavA vaha airyApathika rUpa zuddha karma ( abandhaka karma) rUpa hotA hai / parantu karmoM se baddha AtmA ke aprazasta rAga-dveSa- kaSAyAdirUpa azubha pariNAmadhArA ke milane ke kAraNa vaha adhyavasAya bhI azubha ho jAtA hai, aura vaha azubha karmabandha kA kAraNa bana jAtA hai| kintu prazasta rAgAdi pariNAmoM kI dhArA ke milane se vaha adhyavasAya bhI zubha ho jAtA hai, tathA zubhakarmabandha kA kAraNa banatA hai| 'dhavalA' meM (azubha) pariNAma ke viSaya meM pRcchApUrvaka samAdhAna kiyA gayA hai- 'pariNAma kyA hai? midhyAtva, asaMyama aura kaSAyAdi ko pariNAma kahate haiM / '2 1. (ka) pariNAme baMdhu ji kahiu, mokkhaM vi taha ji viyANi / (kha) kammabaMdho hi NAma suhAsuha-pariNAmehiMto jAyade / (ga) suhapariNAmo puNNaM, asuho pAvatti bhaNiyamaNNesu / pariNAmo NaNNagado dukkhakkhaya-kAraNaM samaye // (gha) jainendra siddhAnta koSa bhA. 3, pR30 (Ga) bhAvazcittattha ucyate / (ca) bhAvazcittapariNAmaH / 2. ko pariNAmo? micchattAsaMjama kasAyAdo / - yogasAra yo. 14 -dhavalA 12/4/2/8/3/279 - pravacanasAra mU. 181 - pa. pra TIkA 1/121 - go. jI. (jI pra. ) 165 / 321/6 -dhavalA 15/172/7 For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 61 __ asaMkhyAta adhyavasAya dhArAe~-asaMkhyAta karmabandha prakAra jisa prakAra gaMgA mahAnadI himAlaya se zuddharUpa meM nikalatI hai, parantu Age lakara zubha aura azubha dhArAoM ke atirikta, kahIM tIvra, kahIM manda, kahI madhyama ti se pravAhita hotI hai| usI prakAra AtmA kA adhyavasAya apane Apa meM zuddha hote hue bhI rAgadveSa-kaSAyAdi ke milane se kahIM azubha adhyavasAya dhArA ho jAtI hai, nahIM prazasta rAgAdi ke kAraNa zubha adhyavasAya rUpa ho jAtI hai| phira una dhArAoM ke bhI tIvra, manda, madhyama hone se ve prazasta-aprazasta adhyavasAya dhArAe~ asaMkhyeya rUpa dhAraNa kara letI haiN| prajJApanA sUtra meM gautamasvAmI ne bhagavAna mahAvIra svAmI se nArakoM se lekara vaimAnika devoM taka 24 daNDakavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAnoM ke viSaya meM prazna kriyA hai ki "samasta saMsArI jIvoM ke kitane adhyavasAya sthAna haiM? tathA ve prazasta haiM yA aprazasta?" uttara meM bhagavAna ne kahA-'gautama ! ve adhyavasAyasthAna asaMkhyAta haiM, tathA ve prazasta bhI haiM, aprazasta bhI haiN| 1 zubhAzubha karmoM kA bandha : zubhAzubha adhyavasAyoM para nirbhara niSkarSa yaha hai ki AtmA ke zubha yA azubha pariNAma yA adhyavasAya kI dhArAe~ cAheM tIvra hoM, maMda hoM yA madhyama hoM, zubha-azubha karmabandha ke mUla srota haiN| zubhAzubha karmabandha inhIM adhyavasAyoM para nirbhara haiN| jaise-zubhAzubha karmabandha AtmA ke zubhAzubha adhyavasAyoM para nirbhara haiM, vaise hI karmoM se mukti yA kSaya bhI AtmA ke zuddha adhyavasAya para nirbhara hai| jIvana-nirmANa meM adhyavasAya kA sthAna ati mahatvapUrNa hai| yadi vyakti kA adhyavasAya zubha hai to usakA jIvana bhI zubha kI ora bar3hate-bar3hate kadAcit zuddha ko ora bhI pravRtta ho sakatA hai| isake viparIta yadi adhyavasAya azuddha hai to jIvana ke vibhinna kSetroM meM manuSya uttarottara patana kI ora niHsaMkoca pravRtta hotA rahatA hai| jaise vyAvahArika jagat meM pragati aura avagati adhyavasAyoM (saMkalpoM, dRr3ha icchAzakti yA pariNAmoM) para avalambita hai, vaise hI naitika evaM dhArmika kSetra meM bhI AtmA kI pragati-avagati yA utthAna-patana AtmA ke zubhAzubha adhyavasAyoM (pariNAmoM) para nirbhara hai, ve hI zubhAzubha karmabandhoM ke preraka haiN|2| - azubha se zubha aura zubha se zuddha adhyavasAya kA pariNAma __prazna hotA hai-zubha-azubha adhyavasAya kaise zubhAzubha karmabandha kA aura usake pariNAmasvarUpa kaise-kaise Urdhvagati aura adhogati kA kAraNa bana jAtA hai| tathA zubha se zuddha adhyavasAya meM kaise-kaise vyakti pahu~ca jAtA hai? isake lie zAstrokta prasannacandra rAjarSi kI jIvanagAthA dekhiye 1. NeraiyANa bhante ! kevatiyA ajjhavasANA paNNattA? te Na bhate ! kiM pasatthA, appasatthA vA? goyamA ! asaMkhijjA paNNattA, pasatthA vi appasatthA vi / evaM jAva vemANiyANaM / -prajJApanA 34vA pada 2. AtmatatvavicAra se pR. 370-371 For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) __dhyAnastha prasannacandra rAjarSi bAhara se dekhane vAloM ko zAnta, samAdhistha evaM zuddha pariNAmalIna dikhAI dete the; kintu sumukha ke dvArA apanI prazaMsA sunakara ve mana hI mana prasanna hue aura kucha hI kSaNoM bAda durmukha ke mukha se apanI nindA tathA apane gRhastha pakSIya putra se maMtriyoM dvArA rAjya hathiyA lene ke SaDyaMtra racane kI bAta sunI to adhyavasAyoM kI dhArA zuddha se ekadama azubha para pahu~ca gii| phalataH ve mana hI mana zastra banAkara ghamAsAna yuddha karane lge| magadhanareza zreNika nRpa dvArA bhagavAn se unakI gati ke viSaya meM pUchA gayA to unhoMne usa samaya unakI mati-sthiti meM cala rahe adhyavasAya ke anusAra saptama naraka meM gamana kA bandha btaayaa| kintu kucha hI samaya bAda jaba rAjarSi ne zatru para mukuTa phaiMkane ke liye mastaka para hAtha rakhA ki unake krodhAveza kA pArA utara gyaa| ve apanI vartamAna paryAya kA vicAra karate hue pazcAttApa kI dhArA meM gahare utara ge| AlocanA, nindanA, garhaNA, kSamApanA aura zubhabhAvanA kI prabala dhArA meM bahane ke kAraNa unake adhyavasAya ekadama badala gye| yahI kAraNa hai ki zreNika mahArAjA ke punaH unakI gati ke viSaya meM prazna pUchane para bhagavAn ne unake zubha adhyavasAyoM ke anusAra sarvArthasiddha vimAna meM devagati ke bandha kI sambhAvanA btaaii| kintu unake adhyavasAya uttarottara zuddha hote gae, aura unhoMne kSapaka zreNI para ArUr3ha hokara cAroM ghAtikarmoM kA kSaya kiyA tathA vItarAga kevalajJAnI bana ge| niSkarSa yaha hai ki rajoharaNa, cAdara Adi deSa ke pahanane se, sAdhu bana jAne mAtra se, athavA amuka dhyAnAdi kriyAe~ kara lene mAtra se karmabandha ruka nahIM jAtA, kyoMki karmabandha kA sambandha adhyavasAya se hai; pariNAma se hai| isIlie 'samayasAra' meM kahA gayA hai-"karmabandha jIvoM ke mArane, na mArane para nahIM; apitu adhyavasAyoM para nirbhara hai| nizcayanaya ke anusAra yahI karmabandha kA niSkarSa hai| arthAt-kisI vyakti kA jIvoM ko mArane kA adhyavasAya (pariNAma) huA, phira jIva mareM yA na mareM, use hiMsArUpa pApakarma bandha ho gyaa|" "hiMsA kI taraha asatya, corI, paradhana-haraNa, dhanAdi ke prati mamatvabhAva, aura abrahmacarya kA adhyavasAya karane mAtra se pApa-karmabandha ho jAtA hai| ataH zubha-azubha adhyavasAya hI puNya-pApa bandha kA kAraNa hai;" aura zuddha adhyavasAya karmakSaya kaa| 1. ajjhadasideNa baMdho, satte mAreu vA na mAreu / eso baMdha-samAso jIvANaM Nicchaya-Nayassa // evamaliye adatte ababhacere pariggahe ceva / kIrai ajjhavasANaM jaM teNa du bajjhae pAvaM // taha vi-ya sacce datte baMbhe apariggahattaNe ceva / kIrai ajjhavasANaM ja teNa du bajjhae puNNaM // -samayasAra gA. 262, 263, 264 For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 63 karmabandha vastu se nahIM, adhyavasAya se hI eka sAdhu hai, vaha pAMca maMjale bhavana meM rahatA hai, nirdoSa bhikSAcarI se prApta svAdiSTa yA gariSTha bhojana karatA hai, ina donoM sthitiyoM meM kevala bhavana ke sparza se thA svAdiSTa bhojana karane mAtra se-yAnI vastu se bandha nahIM hotA, yadi ina vastuoM ko lekara rAga, mamatva, moha, dveSa, kaSAya Adi kA adhyavasAya (pariNAma) A gayA to usase karmabandha hotA hai| isIlie 'samayasAra' meM spaSTa kaha diyA hai-karmabandha vastu se nahIM, (rAga-dveSa yukta) adhyavasAya (pariNAma) se hotA hai| yaha ThIka hai ki jIvoM ke adhyavasAya kisI na kisI vastu yA vyakti ke nimittarUpa avalambana ko lekara zubha yA azubha ho jAte haiN| jaise sAdhu ke bhava meM ziSya para krodharUpa azubha adhyavasAya ke kAraNa pApakarmabandha ke phalasvarUpa mara kara vaha caNDakauzika sarpa banA, kintu caNDakauzika sarpa ke bhava meM vAtsalya mUrti bhagavAn mahAvIra ke upadeza ke nimitta se usakA azubha adhyavasAya zubha meM pariNata ho gyaa| ataH zubha adhyavasAya ke kAraNa zubhakarmabandha ke phalasvarUpa mara kara vaha devaloka meM gyaa|2 bhAva se hI karmabandha dravya se nahIM : dravya-bhAva caturbhaMgI dvArA spaSTIkaraNa paMcama zrutakevalI caturdazapUrvavid AcArya bhadrabAhu svAmI-racita dazavaikAlika sUtra kI niyukti meM hiMsA ke dravya bhAva se sambandhita caturbhagI kA ullekha hai| usameM ve hiMsA ke dravyabhAva ke bheda se cAra vikalpoM kA saMketa karate hue kahate haiM- hiMsA kI pratipakSI ahiMsA hai| vaha dravya aura bhAva se cAra prakAra kI hotI hai| ahiMsA aura ajIvAtipAta (aprANAtipAta) ekArthaka haiN|| uparyukta niyukti dvArA nirUpita dravya aura bhAva kI catubhaMgI kA bahuta hI vistRta rUpa se mahAn zrutadhara AcArya jinadAsa mahattara ne dazavaikAlika cUrNi meM, tathA zrI haribhadrasUrI ne dazavaikAlika bRhadvRtti meM spaSTIkaraNa kiyA hai| dazavaikAlika bRhavRtti meM hiMsA ke atirikta asatya, adattAdAna, abrahmacarya evaM parigraha se sambandhita dravya-bhAvayukta caturbhaMgI kA samIcInarUpa se spaSTIkaraNa kiyA hai| 'cintana ke jharokhe meM' isakA sundara vizleSaNa kiyA hai|3 sabakA tAtparya evaM mUla svara yahI rahA hai ki bhAva se yAnI adhyavasAya se hiMsA Adi hone para karmabandha hotA hai, kevala dravya se hiMsAdi hone para nhiiN| pUrvokta AcAryadvaya ne hiMsA Adi se sambandhita caturbhagI kA vizleSaNa isa prakAra kiyA hai1. vatthu paDucca ja puNa ajjhavasANaM tu hoi jIvANaM / ___Na ya yatyudo du baMdho, ajjhavasANeNa baMdho'tthi // -samayasAra gA. 265 2. dekheM-bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana meM caNDakauzika sarpa kA vRttAnta 3. (ka) hiMsAe paDivakkho, hoi ahiMsA cauvvihA sA u / davve bhAve a tahA, ahiMsA'jIvAivAu tti // 45 // -dazavakAlika bhadra. niyukti (kha) dekheM, zrI amara bhAratI (akTUbara-navambara 1984) meM upAdhyAya AparamunijI kA 'dravyabhAva-caturbhagI' -zIrSaka lekha pR.-5 For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) prathama bhaMga meM- dravya se hiMsA hai, bhAva se nhiiN| kisI kAraNavaza IryAdi samiti se gamanAgamana karate hue muni ke dvArA bhI kadAcit hiMsA ho jAtI hai, vaha sthUladravyarUpa se bAhya dravya hiMsA to hai, parantu muni ke antaraMga bhAva (adhyavasAya) meM hiMsA nahIM hai, hiMsA karane ke koI pariNAma (bhAva) nahIM haiN| ataH yaha dravyahiMsA karmabandha kI hetu nahIM hai| jaisA ki oghaniyukti Adi meM kahA gayA hai- "IryAsamitipUrvaka gamana karate hue muni ke paira ke nIce bhI kabhI kSudra prANI (kITa Adi) daba kara mara jAte haiM, unakI hiMsA ho jAtI hai ( kI nahIM jAtI), parantu ukta dravyahiMsA se usa muni ko siddhAnta meM sUkSmamAtra bhI karmabandha nahIM batAyA hai| kyoMki muni apramatta hai, jAgRta hai antar meN| aura hiMsA to saiddhAntika dRSTi se pramatta- yoga se prANiyoM kA prANa-nAza karane para hI nirdiSTa hai| dUsarA bhaMga - bhAva se hiMsA hai, dravya se nahIM hai| jaise - koI vyakti kucha adhika maMda prakAza vAle pradeza (sthAna) meM Ter3hI mer3hI evaM Ar3I tirachI par3I huI rassI ko bhrAntivaza sarpa samajhakara, 'yaha sarpa hai' ise mAra DAlanA cAhie, isa pariNAma (adhyavasAya yA bhAva) se sahasA myAna se talavAra nikAla kara usake do Tukar3e ( khaNDa) kara DAlatA hai| vahA~ spaSTa hai ki sarparUpa prANI kI hiMsA to nahIM huI hai, magara sarpa ko mArane kA adhyavasAya (pariNAma) hone se vaha bhAvahiMsA ho gii| ataH prastuta bhaMga meM prANAtipAtarUpa hiMsA kA doSa hone se karmabandha hotA hai / ' tIsarA bhaMga - jahA~ dravya se bhI hiMsA ho, aura bhAva se bhI / dravya aura bhAva donoM prakAra se hiMsA hone kI sthiti saMkalpavUka kisI prANI kI hiMsA kara dene se hotI hai| jaise- koI zikArI mRga ko mArane ke bhAva (adhyavasAya ) se kAna taka dhanuSa kI pratyaMcA ko jora se khIMca kara lakSya sandhAna pUrvaka bANa chor3atA hai, usa bANa se mRga ko badha DAlatA hai aura vaha bhRga mara bhI jAtA hai| yahA~ mRga ko vadha karane ke bhAva se mRga ko mArA gayA hai, ataH yaha dravyahiMsA bhI hai, aura bhAvahiMsA bhI / yaha ubhayamukhI hiMsA karmabandha kI hetu hai, kyoMki isameM dravya hiMsA ke sAtha hiMsA kA pariNAma (adhyavasAya) bhI spaSTataH parilakSita hotA hai / 2 1. (ka) dravyato na bhAvataH / sA khalu IryAdisamitasya sAdhoH kAraNe gacchataH iti / uktaJca uccAliyaMmi pAe, iriyAsamiyassa saMkamaTThAe / vAvajjejja kuliMgI, marijja taM jogamAsajja // 1 // na ya tassa tannimitto baMdho suhumo vi desio samae / jamhA so appamatto sA u pamAyao tti nidiTThA // (kha) yA punarbhAvato na dravyataH / seyam-jahA ke vi purise maMda-maMdappagAsappade se saMThiyaIsivaliyakAyaM rajjU pAsittA / esa Ahitti tavvaha- pariNAmae jikaDDhiyAsipatte dua duaM chiMdijjA / esA bhAvao hiMsA, na davvao / - oghaniyukti 748-49 2. dravyato bhAvatazceti / jahA kei purise miyavaha pariNAma pariNae miyaM pAsittA, AinAiTThiya- kodaMDajIve sara NisirajjA se mie teNa sareNa viddhe, mae siyaa| esA davvao hiMsA bhAvao vi - dazavaikAlika hArI. vRtti - dazavai. hArI vRtti For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 65 caturtha bhaMga-'na dravya se hiMsA aura na bhAva se hiNsaa'| yaha bhaMga zUnya hai, kevala zabdoM se ullekha kara diyA gayA hai, kyoMki isa bhaMga (vikalpa) meM hiMsA kI kriyA na to dravyAtmaka hotI hai aura na hI bhaavaatmk| hiMsA ke mUla meM do hI rUpa haiM, dravyAtmaka aura bhaavaatmk| tIsarA bhaMga donoM ke milana kA hai, ataH dravya se tathA bhAvataH hiMsA se (dvitIya bhaMga se) karmabandha hotA hai| caturtha bhaMga donoM ke niSedharUpa meM hai| ataH hiMsA kA isameM koI rUpa hI nahIM bntaa|' asatya-satya sambandhita caturbhagI bhI isI prakAra hai| prathama bhaMga-dravya se mRSAvAda, bhAva se nhiiN| jaise koI vyakti vana-pradeza meM sthita muni se pUchatA hai-"idhara se mRga Adi pazu gaye haiM kyA?" muni ne mRgAdi jAte hue dekhe haiM, phira bhI prANirakSArUpa dayA ke bhAva se kahatA hai-"nahIM, maiMne nahIM dekhe|" yaha dravyarUpa se zAbdika mRSAvAda-asatya hai, kintu bhAva se nahIM hai| kAraNa yaha hai ki muni apane kisI svArtha, lobha, krodha, hAsya yA bhaya Adi kI dRSTi se asatya ke liye asatya nahIM kaha rahA hai, parantu 'sadbhyo hitaM, satyam'2 -'prANimAtra kA jisase hita ho, vaha satya hai,' isa paribhASA ke anusAra zikArI aura mRgAdi prANI donoM ke hita evaM rakSaNa kI dRSTi se yaha vacana dravyataH asatya hote hue bhI bhAvataH satya hai| bhAvataH asatya na hone se yaha vAkya bAhya asatya hote hue bhI antaraMga se satya kI koTi meM AtA hai| ataH bhAvoM (pariNAmoM) meM asatya na hone se yaha karmabandha kAraka nahIM hai| isase muni kA satyamahAvrata khaNDita nahIM hotaa| vastutaH bandha aura mokSa vyakti ke adhyavasAya, pariNAma yA bhAva kI dhArA para hI nirbhara haiN| AcArAMga sUtra ke dvitIya zrutaskandha meM isI sandarbha meM pratipAdita bhagavadvAkya-'jANaM vA No jANaMti vaejjA'-(prANidayA ke hetu maMgAdi ko kisa dizA meM gae haiM, yaha) jAnatA huA bhI muni (upekSA bhAva) kaha de ki-"maiM nahIM jAnatA, majhe nahIM mAlUma, maiMne nahIM dekhe"| isI tathya kA spaSTa bhAvabodha hai, jo AgamajJa cUrNikAra evaM vRttikAra AcAryoM ke zabdoM meM abhivyakta huA hai| dvitIya bhaMga-asatya bolane kA bhAva hote hue bhI sahasA mukha se satya bolnaa| jaise kisI vyakti ne apane svArtha evaM lobha kI pUrtivaza, dUsare ko dhokhA dene kA vicAra kiyA, kintu sahasA usake mukha se satya bolA gyaa| aisI sthiti meM-bhAva se asatya hai, dravya se nhiiN| mana meM asatya bolane kA bhAva (adhyavasAya) Ate hI bhale hI dravya (bAhya) se satya bolA gayA ho, parantu vaha hai asatya hI; isase karmabandha kA honA sunizcita hai| tRtIya bhaMga-asatya bolane kA bhAva bhI ho, aura asatya bolA bhI jAya; yaha dravya aura bhAva se mizrita asatya kA tRtIya bhaMga hai| isameM vyakti pahale hI asatya 1. caramabhaMgastu zUnyaH / 2. uttarAdhyayana pAiTIkA a. 6 meM nirUpita / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bolane kA vicAra karatA hai aura tadanasAra asatya bola bhI detA hai| yaha bhAva aura dravya, arthAt-mana aura vANI donoM se asatya hai| isa bhaMga meM asatya kA bhAva hone se yaha bhI asatya-Amnava janita karmabandha kA kAraNa hai| caturtha bhaMga-na dravya se asatya aura na bhAva se asatya ! yaha bhaMga bhI hiMsA ke pUrvokta caturtha bhaMga ke samAna zUnya hai, zabdollekhamAtra hai| kyoMki isa bhaMga meM dravya-bhAva donoM prakAra se asatya kA niSedha hone se asatya kI jIvana meM koI sthiti hI nahIM hotii| ataH isameM karmabandha kA savAla hI nahIM hai|' steya-caurya-adattAdAna-sambandhita caturbhagI-(1) prathama bhaMga-rAga-dveSa ke bhAva se yukta muni kisI prayojana-vizeSa se, kahIM para, kisI kI AjJA ke binA, jo taNAdi vastu grahaNa kara letA hai, vaha dravya se to adattAdAna-steya hai, kintu bhAva se nahIM; kyoMki samabhAvI muni ke antarmana meM cauryavRtti jaisA koI bhAva nahIM hai| ataH karmabandha kA hetu nahIM hai| vyavahAra sUtra meM batAyA hai ki kisI vizeSa paristhiti meM adatta-vasati ke grahaNa meM adattAdAna-vRtti jaise kisI bhAva ke na hone se bhAva se adattAdAna nahIM hai| isI prakAra sarvArambha parityAgI muni ko zvAsa-ucchvAsa Adi kI sahajakriyA meM vAyu-kAya Adi ko grahaNa karate samaya bhI isI prathama bhaMga meM parigaNita kiyA gayA hai| phalataH dravya se hiMsA aura adattAdAna hote hue bhI bhAva se ina donoM se mukta batAyA hai| ataH ye sahaja kriyAe~ karmabandhahetukI nahIM haiN| , (2) dvitIya bhaMga-bhAva se adattAdAna, dravya se nhiiN| corI karane ke bhAva (adhyavasAya) se koI vyakti kisI kI vastu curAne yA apaharaNa karane ko udyata to hai, kintu kisI kAraNavaza curA yA apaharaNa kara nahIM paataa| yaha bhAva se adattAdAna (caurya) hai, kintu dravya se nhiiN| bhale hI vaha, vyakti corI na kara sakA ho, kintu mana meM corI karane kA bhAva (pariNAma yA adhyavasAya) Ane se adattAdAna kA yaha bhAvarUpa dvitIya bhaMga karmabandha kA hetu hai| (3) tRtIya bhaMga-dravya se bhI adattAdAna aura bhAva se bhii| kisI vyakti ke mana meM corI karane kA bhAva AyA, aura tadanusAra usane corI bhI kara lii| bhAva aura dravya se adattAdAna sambandhI yaha tRtIya bhaMga, karmabandha kA kAraNa hai| 1. (ka) tattha kovi kahiM vi hiMsujjuo bhaNai-io tae pasu-migAiNo diTThati / so dayAe diTThA vi bhaNai-'Na diTThanti' / esa davvao musAvAo na bhaavo| (kha) avaro 'musa bhaNIhAmi' ti pariNao, sahasA sacca bhaNai / esa bhAvao, na dvvo| (ga) avaro 'musa bhaNIhAmi' ti pariNao, musaM ceva bhaNai / esa davvao vi, bhAvao vi / (gha) cauttho bhago puNa suno| -dazavakAlika hArI. vRtti (Ga) zrI amara bhAratI meM upAdhyAya zrI amaramuni jI ke 'dravya-bhAva cartubhaMgI' zIrSaka lekha se, pR. 10 For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 67 (4) caturtha bhaMga-na bhAva se adattAdAna, aura na dravya se bhii| yaha bhaMga bhI pUrvokta caturtha bhaMgoM ke sadRza zUnya hai, kevala zabdollekhamAtra hai| dravya se aura bhAva se adattAdAna kA niSedha hone se yaha bhaMga karmabandha kA hetu nahIM hai|' abrahmacarya-brahmacarya se sambandhita caturbhagI-(1) prathama bhaMga-kevala dravya se maithunaabrahmacarya, bhAva se nhiiN| rAga-dveSa kI bhAvanA se rahita kisI zIlavatI mahilA para yadi koI duSTa, atyAcArI balAtkAra karake usakA zIla bhaMga karatA hai, to ukta mahilA kA yaha dravya se maithuna-abrahmacarya hai, bhAva se nhiiN| vastutaH ukta nArI kA zIlabhaMga kA kisI prakAra kA bhAva na hone se bAhara se dravyataH zIlabhaMga hone para bhI yaha zIlabhaMga (maithuna yA abrahmacarya doSa) kI koTi meM nahIM aataa| tathA ukta dravyataH zIlabhaMga se kisI bhI prakAra ke pApakarma kA bandha ukta nArI ko nahIM hotaa| yaha spaSTa hai ki bhAva, adhyavasAya yA pariNAma ke abhAva meM kevala jar3a zarIra kI kriyA se kucha bhI acchA yA burA-zubha kA azubha nahIM hotaa| balAtkAriyoM ke upadrava se pavitra zIlavatI nArI kI pavitratA bhaMga nahIM hotii| ataH use dUSita nahIM mAnA jAnA caahie| kisI zIlavatI satI para balAtkAra hone para pavitratA ke nAma para usake prati durbhAva phailAnA yA durvyavahAra karanA ucita nhiiN| aisA karanA pApa hai, hiMsA hai, asatyAcAra (2) dvitIya bhaMga-bhAva se maithuna, dravya se nhiiN| mana meM maithuna kI saMjJA-viSayavAsanA kI vRtti hai, kintu paristhitivizeSa se avasara na milane se usakI pUrti nahIM hotii| arthAt-apanI kAmavAsanA ko kriyAnvita karane kA maukA nahIM miltaa| yaha bhAva se maithuna hai, dravya se nhiiN| ataH dvitIya bhaMgAnusAra mana meM maithuna kA bhAva hone se karmabandha kA hetu hai| (3) tRtIya bhaMga-mana meM maithuna kI vRtti bhI, aura tadanurUpa kriyAnviti bhii| yaha dravya aura bhAva donoM se maithuna-sevana hai| isa bhaMga ke anusAra vyakti ke mana meM bhI abrahmacarya kA bhAva hai aura kriyA se bhI vaha maithuna-sevana kara letA hai| isalie bhAvamUlaka hone se tRtIya bhaMga bhI karmabandha kA hetu hai| 1. (ka) adattaduTThassa sAhuNo kahiM vi aNaNuNNaveUNa taNAI geNhao, davvao adinAdANa, No bhaavo| (kha) harAmi tti abbhujjayassa tadasaMpattIe bhAvao, na davvao / (ga) evaM ceva saMpattIe bhAvao vi, davvao vi / (gha) carima bhaMgo puNa suno| -dazavai. hArI. vRtti 2. (ka) adattaduvAe itthIyAe balA pari jamANIe davvao mehuNaM, no bhAvao / (kha) zrI amara bhAratI akTUbara-navaMbara 1984 meM prakAzita 'dravya-bhAva-caturbhagI' zIrSaka lekha se, pR. 12, 14 For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) (4) caturtha bhaMga-na dravya se maithuna hai, na hI bhAva se| yaha bhaMga kevala zAbdika vikalpa hai| ataH pUrvokta caturtha bhaMgoM ke samAna yaha bhI zUnya hai| jIvana meM dravya aura bhAva donoM ke abhAva meM abrahmacarya kI koI sthiti nahIM hotii|' parigraha-aparigraha-sambandhI caturbhagI-(1) prathama bhaMga-dravya se parigraha, bhAva se nhiiN| rAga-dveSabhAva se rahita hokara vItarAgacaryArata sAdhu-sAdhvI ke lie dharmopakaraNa rakhanA dravya se parigraha hai, bhAva se nhiiN| sAdhu-sAdhvIgaNa dharmacaryA athavA jIvadayA Adi hetu se saMyama poSaka yA dharmasAdhanA sahAyaka Agamavihita dharmopakaraNa rakhate haiM, tathA unakA upayoga karate haiM, vaha mUrchA bhAva se bhogAsakti se yA rAgabhAva se nahIM rakhate aura na hI upayoga karate haiM to dravya se parigraha bhale hI kaheM, bhAva se parigraha nahIM hai| phalataH ukta bhaMga zuddha hai, isameM parigraha-mUlaka karmabandha nahIM hotaa| (2) dvitIya bhaMga-bhAva se parigraha, dravya se nhiiN| kisI abhISTa vasta ke prati rAga hai, mUrchA hai, Asakti hai, vaha vastu cAhe sAdhaka ke pAsa vidyamAna ho yA prApta na ho, phira bhI vahA~ bhAva se parigraha hai, dravya se nhiiN| isa prakAra dvitIya bhaMga parigraha mUlaka karmabandha kA hetu hai; kyoMki parigraha se sambandhita vastu pAsa meM na hone yA upalabdha na hone para bhI usa para mUrchAbhAva hone se parigraha hai| __ AgamoM meM tathA tattvArthasUtra Adi meM mUrchA ko parigraha batAyA hai, vastu ko nhiiN| vastutaH parigraha citta kI rAga-moha-mUchAtmaka vRtti hai| yadi vaha hai to vastu ke na hote hue bhI parigraha hai, aura yadi vaha nahIM ho to vastu ke hote hue bhI parigraha nahIM hai| dazavaikAlika sUtra meM spaSTa kahA hai-dharmasAdhanopayogI vastra, pAtra, kaMbala, pAdapoMchana, Adi dharmokaraNa parigraha nahIM haiM, mUrchA ko bhagavAn ne parigraha kahA hai| jahA~ taka rAgAdi bhAva kA prazna hai-yadi deha meM Asakti hai| jIvana kA moha hai, yA yaza-prasiddhi Adi kI kAmanA hai, to vahA~ bhI parigraha hai| agara vastuoM ko parigraha kaheMge to tIrthaMkaro ke chatra, cAmara, siMhAsana, samavasaraNa, bhAmaNDala Adi aneka vibhUtiyoM ko bhI parigraha kahanA par3egA, parantu tIrthaMkaroM ke jIvana meM niHsaMgatA tathA vItarAgatA hone se ukta dravyaparigraha ko bhAvaparigraha tathA karmabandhahetuka nahIM kahA hai| (3) tIsarA bhaMga-kisI vastu ke prati Asakti yA lAlasA hai, aura use prApta bhI kara liyA hai, yA vaha prApta bhI hai, to vahA~ parigraha kA tIsarA bhaMga hogA-dravya se bhI parigraha aura bhAva se bhI prigrh| yaha dravya-bhAva se parigraha karmabandha kA hetu hai| (4) caturtha bhaMga-na dravya se parigraha hai aura na hI bhAva se| yaha bhaMga pUrvokta caturtha 1. (ka) mehuNa sannA-pariNayassa tadasaMpattIe bhAvao, na davvao | (kha) evaM ceva saMpattIe, davyao vi, bhAvao vi / (ga) carima bhaMgo puNa sutro / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 69 bhaMgoM ke samAna zUnya hai, kevala zabda mAtra hai| dravya aura bhAva donoM hI to parigraha ke rUpa haiN| donoM ke abhAva meM parigraha ho hI nahIM sktaa| ___ ataH kahanA hogA ki bhAva yA adhyavasAya se hI hiMsA, asatya Adi karmabandha ke kAraNa hote haiM, bhAvarahita kevala dravya se nhiiN| adhyavasAya badalate rahate haiM, nimitta ke avalambana se yaha satya hai ki jIvoM ke adhyavasAya badalate rahate haiN| ve sadA eka-se nahIM rhte| AtmA kisI samaya zubha adhyavasAya ke aura kabhI azubha adhyavasAya ke pravAha meM bahatA rahatA hai| zubha se azubha adhyavasAya meM tathA azubha se zubha adhyavasAya meM Ane meM prAyaH koI na koI vyakti, vastu yA bhAvAtmaka padArtha nimitta bana jAtA hai| jaiseprasannacandra rAjarSi ke azubha adhyavasAyoM meM durmukha, putra ke prati mohabhAva tathA maMtriyoM ke prati dveSabhAva nimitta bane aura bAda meM zubha adhyavasAya Ane meM svayaM kA muNDita mastaka tathA munitva kA bhAva nimitta bnaa| phira to uttarottara zuddha adhyavasAya meM AtmasvarUpa meM ramaNatA, AtmabhAvoM meM tanmayatA nimitta bnii| amanaska jIvoM ke adhyavasAya kaise ? - koI kaha sakatA hai ki jinake mana nahIM hotA, aise nigoda se lekara asaMjJI paMcendriya jIvoM ke adhyavasAya kaise hote hoMge? phira aise asaMjJI (amanaska) jIvoM ko adhyavasAya ke binA karmabandhana nahIM honA caahie| kintu aisI bAta nahIM hai| ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM ke dravyamana bhale hI na hotA ho, parantu bhAvamana to hotA hI hai| jaise-vanaspatikAyika jIva ekendriya haiN| unake bhAvamana hotA hai, unakA mana suSupta hotA hai, vikasita nahIM hotA hai, parantu unakI antazcetanA jAgRta hotI hai, ve apane sukha-duHkha ko samajhate haiN| yadyapi sUkSma ekendriya jIva hameM ina carmacakSuoM se nahIM dikhAI dete, phira bhI unameM adhyavasAya hote haiN| vanaspati, agni, vAyu, pRthvI, 1. (ka) aratta-duTThassa dhammovagaraNaM davyao pariggaho, no bhAvao / (kha) mucchiyassa tadasaMpattIe, bhAvao na dvvo| (ga) ja pi vayaM ca pArya vA, kaMbala pAya pucchaNaM / ta pi saMjama-lajjaDA dhAraMti pariharati a|| na so pariggaho butto, nAyaputteNa tAiNA / mucchA pariggaho vutto, ii vutta mahesiNA // -dazavakAlika a. 6, gA. 20-21 (gha). mUrchA parigrahaH / -tatvArthasUtra 7/12 (Ga) evaM ceva saMpattIe davvao vi, bhAvao vi / (ca) carama bhaMgo puNa suno| (cha) zrI amara bhAratI (akTUbara-navambara 1984) meM prakAzita zrI upAdhyAya amaramuni jI ke ____ 'dravya-bhAva-caturbhagI' lekha se, pR. 15, 16 For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) jala Adi ke zarIra vAle ekendriya jIvoM meM hamArI taraha harSa-zoka, bhaya, cintA, sukha-duHkha Adi kA vedana hotA hai aura unhIM zubha-azubha adhyavasAyoM ke kAraNa una karmabandha hotA hai| una zubhAzubha adhyavasAyoM kA una sthAvara jIvoM ke jIvana para acUka prabhAva bhI par3atA hai| vanaspatikAyika jIvoM meM zubhAzubha adhyavasAya hotA hai, ise jainAgamoM meM to yatra-tatra batAyA hI hai| isake atirikta suprasiddha jIva vaijJAnika jagadIza candra bosa ne to vanaspatikAyika jIvoM para pratyakSa prayoga karake yaha pramANita kara diyA ki una para nindA-prazaMsA kA, bhaya, cintA Adi kA zIghra prabhAva par3atA hai| adhyavasAya ke binA yaha saba sambhava nahIM hai| nigoda ke jIvoM meM bhI adhyavasAya aura karmabandha .. ___ yahA~ taka ki nigoda ke jIva, jo jar3aprAya avasthA meM rahate haiM, unameM bhI adhyavasAya hote haiN| agara unameM adhyavasAya na hoM to unameM aura jar3a-padArthoM meM antara hI kyA rahegA? pratyeka AtmA ke ATha rucaka pradeza khule rahate haiN| isalie kisI bhI jIva kA jJAna pUrNatayA AvRta nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki ekendriya, aura usameM bhI nigoda jIva ko bhI adhyavasAya hotA hai, jisase unakA karmabandha cAlU rahatA hai| dvIndriya se lekara tiryaJca paMcendriya jIvoM ke adhyavasAya to hote hI haiM, aura unake kAraNa zubha-azubha karmoM kA bandha hotA hai| kevala vItarAga AtmAoM ko saMkalpavikalparUpa adhyavasAya nahIM hotaa| tiryaMca paMcendriya jIvoM meM zubha adhyavasAya bhI saMbhava kaI loga kahate haiM ki tiryaJca paMcendriya meM azubha adhyavasAya to ho sakate haiM, parantu zubha adhyavasAya kI guMjAiza unameM kahA~ se ho sakatI hai? parantu jaina karma vijJAnAnusAra paMcendriya tiryaJca hI nahIM, ekendriya jIvoM meM bhI zubha adhyavasAya hote haiN| kaI vanaspatikAyika jIva marakara manuSyagati prApta karake mokSa prApta kara lete haiN| tiryaJca paMcendriya jIvoM ke bhI nimitta milane para zubha adhyavasAya jAgrata ho sakate haiN| udAharaNa ke lie nanda maNiyAra ko le leM nanda maNiyAra bhagavAna mahAvIra kA zrAvaka thaa| eka bAra vaha pauSadhazAlA meM pauSadhavrata meM thA, tabhI pUrva saMskAravaza athavA kusaMgavaza usake mana meM pipAsAkula jIvoM ke lie bAvar3I, pathikoM ke lie vizrAmazAlA, vyAyAmazAlA, snAnagRha Adi banavAne kI icchA jAgrata huI / inhIM vicAroM kI udheDabuna meM lagA rhaa| pauSadha pArane ke bAda usane bAvar3I Adi bnvaaii| logoM ke muMha se apanI prazaMsA sunakara bAvar3I meM usakI atyanta Asakti ho gii| yahA~ taka ki pauSadhavrata meM bhI bAvar3I meM atyanta Asakti rhii| saMyogavaza usI daurAna usakI mRtyu ho gaI aura vaha bAvar3I meM atyAsakti ke kAraNa mara kara usI bAvar3I meM meMr3haka bnaa| vaha aba bAvar3I ke kinAre 1. Atmatatva vicAra, pR. 345 For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 71 baiThA rahatA aura pAnI bharane vAlI panihArinoM Adi ke mukha se apanI prazaMsA sunA krtaa| eka bAra usane guNazIlaka caitya kI ora jAte bahuta-se logoM ke muMha se sanA ki zramaNa bhagavAn mahAvIra padhAre haiN| yaha sunate hI usake mana meM aisA adhyavasAya jAgRta huA ki maiMne yaha nAma kahIM sunA hai| isa para punaHpunaH UhApoha karate-karate use jAtismaraNa jJAna utpanna huaa| use pUrvajanma kI smRti ho aaii| aho ! maiM pUrvajanma meM bhagavAna mahAvIra kA vratadhArI zramaNopAsaka thA, kintu pauSadha vrata meM maiMne bAvar3I Adi banavAne kA vicAra karake vrata bhaMga kara diyA, phira bAvar3I para merI atyanta Asakti ke kAraNa vratabhraSTa avasthA meM mara kara maiM isI bAvar3I meM meMDhaka banA huuN| koI bAta nahIM, aba maiM bhagavAna mahAvIra ke darzana karUMgA aura punaH vrata dhAraNa kruuNgaa|" isa prakAra bhagavAna mahAvIra ke darzana kA aura punaH vrata grahaNa karane ke zubha adhyavasAya ke kAraNa usake zubhakarma kA bandha huaa| una zubha adhyavasAyoM ke phalasvarUpa use zubhasaMyoga milate gae, mana meM atyanta prasannatA aura tana meM sphUrti A gii| vaha bhagavAna mahAvIra ke darzanArtha bAvar3I se bAhara nikalA aura phudakatA-phudakatA usI rAjamArga se guNazIlaka udyAna kI ora bhagavAna mahAvIra ke pAsa jA rahA thaa| saMyogavaza rAjA zreNika ke ghor3e ke paira ke nIce Akara vaha kucalA gyaa| phira bhI usane ghor3e para yA ghur3asavAra para kisI prakAra kA roSa yA dveSa nahIM kiyaa| vaha dhIre se rAste ke eka ora phuNcaa| dekhA ki aba maiM thor3I hI dera kA mehamAna huuN| ataH mujhe antaryAmI bhagavAn kI sAkSI se anazana grahaNa kara lenA caahie| maiM kitanA abhAgA hU~ ki bhagavAna mahAvIra ke itane nikaTa hone para bhI maiM unake darzana nahIM kara skaa| aba isa bhagna zarIra se to maiM unake pAsa nahIM pahu~ca sktaa| phira bhI ve antaryAmI haiM, yahIM se merI vandanA aura merA samAdhimaraNa kA manoratha bhI svIkAra kreNge| "prabho ! bhava-bhava meM ApakI zaraNa ho| maiM aba yAvajjIvana cauvihAra anazana karatA hU~, aura apane vrataniyama jaise naMda maNihAra ke bhava meM the, usI prakAra grahaNa karatA huuN| sabhI jIvoM se kSamAyAcanA karatA huuN|" yoM cintana karate-karate zubha adhyavasAya meM usane deha Adi para se bhamatva-tyAga karake deha-visarjana kiyaa| zubha adhyavasAyoM ke phalasvarUpa mara kara vaha dardurAMka nAmaka mahAn RddhimAn vaimAnika deva huaa|" yaha hai-tiryaJcabhava meM bhI zubha adhyavasAya ke kAraNa zubhakarmabandha kA phl| adhyavasAyoM para caukasI rakhane se azubha se baca sakate haiM adhyavasAya badalate rahate haiN| agara Apa apane adhyavasAyoM para caukasI rakheM to Apa azubha adhyavasAyoM se baca sakate haiM aura zubha adhyavasAyoM meM Tike raha sakate 1. dekheM, jJAtAdharmakathA sUtra zru. 1, a. 13 meM naMda maNiyAra kA jIvana vRttAnta For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) haiM, aura kabhI AtmabhAvoM yA AtmaguNoM meM sthita hone kA zuddha adhyavasAya A jAe to karma-nirjarA (karma kA AMzika kSaya) bhI ho sakatI hai| kintu krodhAdi ke nimitta milate hI Apa krodha, lobha, abhimAna Adi kara baiThe to azubhabandha hote dera nahIM lgtii| bijalI kA yadi koI vyakti ThIka se upayoga karatA hai, to vaha usase prakAza, tApa Adi kA lAbha prApta kara letA hai, parantu bijalI ko sIdhA hI chUne lagatA hai, ya usase cher3achAr3a karatA hai to turaMta kareMTa mArakara vaha usake prANa le sakatI hai| isa prakAra adhyavasAya ko zubha rakhane se vyakti puNyabandha karake laukika lAbha prApta kara letA hai, parantu jyoM hI vaha azubha adhyavasAya ke pravAha meM bahA ki usaka AtmavikAsa ruka jaaegaa| phalataH use pApa karma kA bandha hokara usakA kaTuphala bhoganA par3a sakatA hai| bAhubalI muni ke abhimAna kA adhyavasAya kevalajJAna meM bAdhaka thaa| ___ bAhubalI muni sarvasva tyAga kara aDola dhyAna meM bAraha mahIne taka khar3e rahe kintu unake mana meM abhimAna kA adhyavasAya DerA DAle par3A rahA ki maiM bhagavAna RSabhadeva ke pAsa jAUMgA to vahA~ apane choTe bhAiyoM ko mujhe vandana karanA par3egA jo mujha se pahale zramaNadharma meM dIkSita hue haiN| kintu bhagavAn RSabhadeva ne sAdhvI brAhma aura sundarI ko unheM pratibuddha (jAgRta) karane ke lie bhejA aura unhoMne bAhubala muni ko abhimAna chor3ane ke lie samajhAyA to turanta unhoMne abhimAna kA azubha adhyavasAya chor3A aura zuddha adhyavasAya pUrvaka bhagavAn RSabhadeva ke pAsa jAne ke lie kadama bar3hAyA ki unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| yadi bAhubalI muni meM prazasta rAga kA adhyavasAya bhI hotA to usake phala-svarU unheM puNyabandha hotA, parantu bandha-mukti na hotii| jaise-gautama svAmI kI itanI ucca sAdhanA hone para bhI unake mana meM bhagavAna mahAvIra ke prati prazasta rAga (bhaktirAga kA adhyavasAya jaba taka rahA, taba taka unheM bhI kevalajJAna prApta nahIM ho saka jabaki unake dvArA dIkSita ziSya unase pahale hI kevalajJAna prApta karake sarvara siddha-buddha evaM karma-mukta ho gae the| adhyavasAya-sambandhita tIna niSkarSa ataH pUrvokta kathana para se tIna niSkarSa phalita hote haiM (1) AtmA kA adhyavasAya sadA eka-sA nahIM rahatA, vaha badalatA rahatA hai| purAne adhyavasAyoM kI jagaha naye naye adhyavasAya paidA hote rahate haiN| yahI kAraNa hai ki prajJApanAsUtra meM saMsArastha sabhI jIvoM ke asaMkhyAta adhyavasAya batAe gae haiN| AkAza ke tAroM aura pRthvI ke rajakaNoM kI taraha adhyavasAyoM kI ginatI bhI nahIM ho sktii| isIlie unake bheda aura sthAna asaMkhyAta mAne gae haiN| yadi adhyavasAya 1. Atmatatva vicAra se bhAvazigrahaNa, pR. 348 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 73 nahIM badalate hote to jIvoM kI unnati-avanati kA anubhava hI na hotA, tathA karmoM kI sthiti kI vicitratA bhI na dikhAI detii| (2) AtmA zubha (prazasta) adhyavasAya se, azubha (aprazasta) adhyavasAya meM aura azubha adhyavasAya se zubha adhyavasAya meM chalAMga lagAyA karatA hai| isakA anubhava bhI Apa saba karate hI hoNge| dharmasthAna meM baiThe hote haiM, taba Apa prAyaH abhimAna, chala-kapaTa, krodha yA lobha nahIM karate, kintu yahA~ se bAhara jAne ke bAda thor3A-sA aniSTa saMyoga yA pratikUla nimitta milate hI ApakA adhyavasAya badala jaaegaa| mArga meM calate samaya koI vyakti Apako jarA-sA cher3a de yA apazabda kaha de to turaMta hI baukhalA uTheMge, Apake ahaMkAra aura krodha kA pArA car3ha jAegA, Apa mana hI mana tilamilA uTheMge, evaM azubha adhyavasAyoM meM bahakara use apazabda kahane lageMge aura lar3ane ko bhI taiyAra ho jaaeNge| kaI bAra vyakti ke mana meM zubha adhyavasAya Ate haiM, kintu ve prAyaH adhika dera Tikate nhiiN| pravacanasAra meM kahA gayA hai ki "yaha vItarAga paramAtmA kA upadeza hai ki jisa-jisa bhAva se jIva viSayAgata padArtha ko dekhatA hai, jAnatA hai, usI bhAva (adhyavasAya) ke kAraNa vaha (rAgAdi) vikArabhAva ko prApta hotA hai, usI se usake zubha-azubha karmabandha hotA hai|"1 niSkarSa yaha hai ki AtmA zubha adhyavasAya se azubha adhyavasAya meM calA jAtA hai, usI prakAra vaha azubha adhyavasAya se zubha adhyavasAya meM bhI jA sakatA hai| pratikramaNa, upavAsa, AlocanA, pratyAkhyAna, vratapAlana Adi zubha AcaraNa haiM, kintu inheM bhI azubha pariNAmoM se kiyA jAe to ye bhI azubha karmabandha ke kAraNa bana jAte haiN| isake viparIta sAdhaka kA calanA, uThanA, baiThanA, khAnA-pInA, sonA Adi kriyAe~ yadyapi sUkSmahiMsA kI kAraNa haiM, isase azubha (pApa) karma kA bandha honA cAhie, parantu yadi ye hI kriyAe~ yatanApUrvaka zubha adhyavasAya se kI jAe~ to ye hI puNyakarmabandha kI kAraNa ho jaaeNgii| ajJAnAdi adhyavasAya azubha (rAgAdirUpa) hone se azubha karmabandha kA kAraNa bana jAtA hai| vastutaH vastu yA koI bhI kriyA . apane Apa meM bandha kA kAraNa nahIM, bandha kA kAraNa hai-jIva kA rAgAdi bhaav| ___ eka manuSya krodhAndha hokara azubha adhyavasAyoM ke pravAha meM bahatA calA jA rahA hai, kintu rAste meM hI use koI prabhAvazAlI sAdhu yA sajjana mila gayA, usane use hitakAraka zabda kahe, ve usake hRdaya ko chU gae, usakA krodha zAnta ho gayA, adhyavasAya bhI zubha ho gyaa| (3) tIsarA niSkarSa hai-adhyavasAyoM ke badalane meM nimitta bhI kAma karate haiM, prAyaH azubha nimitta se azubha adhyavasAya aura zubha nimitta se zubha adhyavasAya ho jAte haiN| 1. bhAveNa jeNa jIvo pecchadi, jANadi AgadaM visaye / rajjadi teNeva puNo, bajjhadi kamma tti uvadeso / -pravacanasAra gA. 176 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ___ koI vyakti ahaMkAravaza dUsare ko tuccha mAnakara usakA tiraskAra karanA cAhatA. hai, itane meM dhyAnastha bAhubalI muni kA citra usake mAnasapaTala para A jAe to adhyavasAya badala jAtA hai| usake mana meM aisA adhyavasAya khar3A ho jAtA hai-"re jIva! bAhubalI muni sarvasva tyAga karake bAraha mahIne taka aDola dhyAna meM khar3e rahe, lekina abhimAna kA tanika-sA aMza unake mana meM raha jAne ke kAraNa kevalajJAna prApta na kara ske| jaba brAhmI aura sundarI sAdhvI-bahanoM ne bAhubalI muni kA dhyAna isa ora khIMcA to turaMta hI ve saMbhale aura abhimAna chor3akara bhagavAn RSabhadeva ke pAsa jAne ke lie kadama uThAyA ki adhyavasAya ke paramazuddha hote hI kevalajJAna prApta ho gyaa| parantu tU to abhimAna meM gale taka DUba rahA hai, terI kyA gati-mati hogI?" . jisa prakAra isa prabala nimitta ke milate hI azubha adhyavasAya zubha meM pariNata ho gayA, vaise hI sadguru-samAgama, dharma-zravaNa, paryuSaNAdi parva, upAzraya, dharmasthAna, svAdhyAya Adi adhyavasAyoM ko zubha tathA zuddha karane ke prabala nimitta haiN| zubha nimitta nirbala hote haiM to azubha adhyavasAya manuSya ke mana para zIghra hI hAvI hokara usake jIvana kI bAjI bigAr3a DAlate haiN| zubha yA zuddha bhAvoM se zUnya kriyA suphalavatI nahIM hotI koI bhI kriyA ho, yadi usake pIche zubha yA zuddha bhAva na hoM to vaha kriyA suphalavatI nahIM hotii| cAhe vaha dAna kI kriyA ho, zIlapAlana kI kriyA ho, tapazcaraNa kI kriyA ho, zubha yA zuddha bhAva se zUnya kriyA usa-usa phala kI prApti nahIM karA sktii| AcArya siddhasena divAkara kahate haiM-"he jana-bAndhava prabho ! maiMne Apake vacana bhI sune, ApakI arcanA-pUjA bhI kI, ApakA (ApakI pratimA kA) ina netroM se nirIkSaNa bhI kiyA, kintu maiMne apane hRdaya meM bhaktipUrvaka Apako dhAraNa nahIM kiyaa| isIlie maiM duHkha kA bhAjana banA, kyoMki bhAvazUnya kriyAe~ kabhI pratiphalita nahIM hotii|"2 sAdhujIvana meM azubha aura sarpajIvana meM zubha adhyavasAya kA phala tAtparya yaha hai ki cAhe sAdhuveSa pahanA ho, sAdhujIvana kI kriyAe~ bhI karatA ho, parantu yadi adhyavasAya zubha yA zuddha nahIM haiM to usase hAni bhI ho sakatI hai| caNDakauzika sarpa ke pUrvabhava kA jIva sAdhuveSa meM thA, sAdhu jIvana kI saba kriyAe~ karatA thA, parantu ziSya ke dvArA bAra-bAra Tokane ke kAraNa vaha uttejita ho gayA, 1. AtmatatvavicAra se bhAvAMzagrahaNa pR. 348 2. AkarNito'pi mahito'pi nirIkSito'pi, nUnaM na cetasi mayA vidhRto'si bhaktyA / jAto'smi tena janabAndhava ! duHkhapAtra, yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyA- // " -kalyANamandira stotra, kAvya 38 For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 75 aura krodhAndha hokara ziSya ko mArane daur3A, parantu bIca meM hI khaMbhA A jAne se usakA mastaka jora se usase TakarAyA aura vahIM krodha ke tIvra azubha adhyavasAya meM hI usakA prANAnta ho gyaa| tIvra azubha adhyavasAya ke kAraNa azubha karmabandha ke phalasvarUpa vaha caNDakauzika sarpa banA / sarpayoni meM pahale to krUra adhyavasAya ke kAraNa usane ghora pApakarma kA bandha kiyA, parantu bAda meM use vizvavatsala bhagavAn mahAvIra kA samAgama milaa| bhagavAn ke nimitta se usakA kopa zAnta ho gyaa| pUrvajanma kI smRti hone se tathA bhagavAn kA pratibodha pAne se usake adhyavasAya zubha hue| vaha krodhamUrti se kSamAmUrti bana gyaa| usa tIvra zubha adhyavasAya ke phalasvarUpa zubhakarma kA bandha huaa| ataH mara kara vaha deva banA / ' yaha thA, prabala nimitta ke yoga se azubha adhyavasAya kA zubha adhyavasAya meM pariNamana tathA usake phalasvarUpa zubhakarmabandha aura usake kAraNa zubhaphala kI prApti / azubhasthAna meM bhI zubha aura zubhasthAna meM bhI azubha adhyavasAya kabhI-kabhI nimitta ke binA bhI manuSya meM azubha sthAna meM zubha adhyavasAya aura zubha sthAna meM azubha adhyavasAya utpanna ho jAtA hai| isIlie AcArAMga meM kahA gayA hai- "je AsavA te parissavA, je parissavA te AsavA / " 2 " jo Asrava (bandha ke hetu) haiM, ve adhyavasAya - vizeSa se saMvara (mokSa ke hetu ) ho jAte haiM, aura jo saMvara (mokSa ke hetu) haiM, ve adhyavasAya - vizeSa se Anava (bandha ke hetu) bana jAte haiM / " isIlie kisI sthAna vizeSa kA utanA mahatva nahIM hai, jitanA mahattva zubha-azubha yA zuddha adhyavasAya vizeSa kA mahattva hai| mandira jaise pavitra sthAna meM bhI loga coriyA~ . karate haiM, vyabhicAra lIlA calAte haiN| aura sAmAnya jhauMpar3I meM rahane vAle jApAna ke saMta kAgAvA zubha adhyavasAyavaza sevA kArya ke phalasvarUpa zubha karma (puNya) bandha kara lete haiN| isIlie nItizAstra meM kahA gayA hai - " rAga-dveSa yA kaSAya se yukta manuSya ko vana ke ekAnta zAnta pavitra sthAna meM azubha adhyavasAyavaza aneka doSa (azubha karmabandha) A gherate haiM, jabaki pavitratA tathA zubha adhyavasAya pUrvaka rahane vAle vyakti ke lie ghara meM bhI paMcendriyanigraharUpa tapa ho sakatA hai| adhyavasAya parivartana ke lie eka dRSTAnta jainAcArya zrI javAharalAlajI ma. ne eka dRSTAnta diyA hai--do mitra the| unameM se eka ne vicAra prakaTa kiyA ki hamAre nagara meM pavitra jaina sAdhu padhAre haiM, maiM to unakA vyAkhyAna sunane jaauuNgaa| dUsare mitra ne kahA - " sAdhujI ke nIrasa vyAkhyAna meM mujhe 1. dekheM, 'tIrthakara mahAvIra' meM caNDakauzika kA vRttAnta 2. AcArAMga sUtra, zru. 1, a. 4, u. 2 3. (ka) jApAna ke eka karmaTha sevAbhAvI saMta kAgAvA / (kha) vane'pi doSAH prabhavanti rAgiNAM gRhe'pi paMcendriya-nigrahastapaH / For Personal & Private Use Only - hitopadeza Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) koI. Ananda nahIM aaegaa| maiM to vezyA kI mahaphila meM jAU~gA, jahA~ saMgIta, nRtya rAgaraMga meM Ananda aaegaa|" phalataH donoM mitra apane-apane manonIta sthAna meM gaeM parantu jo vyakti saMta kA vyAkhyAna sunane gayA thaa| vyAkhyAna sunate-sunate usake adhyavasAya zubha se azubha ho gae-are maiM kahA~ A phaMsA ! yahA~ to rUkhA-sUkhA nIrasa vyAkhyAna hai| merA mitra vezyA kI mahaphila meM rAga-raMga kA Ananda lUTa rahA hogA jabaki vezyA kI mahaphila meM jAne vAle mitra ke adhyavasAya azubha se zubha meM palaTe"are maiM yahA~ kahA~ nIca aura apavitra sthAna meM A gayA ! yahA~ to yaha vezyA rAga raMga aura viSayavAsanA meM phaMsA kara sabakA jIvana barbAda karatI hai, paisA lUTatI hai se alaga ! merA mitra pavitra saMtoM ke uttama vicAra sunakara apanA jIvana aura vicAra pavitra kara rahA hogA ! maiM yahA~ nahIM AtA to acchA rhtaa|" pahale ke adhyavasAya acche sthAna meM rahate hue bhI bure ho gae aura dUsare mitra ve adhyavasAya bure sthAna meM rahate hue bhI acche ho ge| phalataH pahale ko azu karmabandha aura dUsare ko zubha karmabandha huaa| dUsare ko adhyavasAya kI uttarotta zuddhatA hone se kozAvezyA kI citrazAlA meM cAturmAsaparyanta rahane vAle sthUlabhadra muni ke samAna saMvara aura nirjarA (karmakSaya) kA lAbha bhI hone kA avakAza thaa|' nimitta mahatvapUrNa nahIM, mahatvapUrNa hai-upAdAna isalie kisI vastuvizeSa, vyaktivizeSa yA sthAnavizeSa kA nimitta mukhya aura mahatvapUrNa nahIM hai; mahattvapUrNa hai, vyakti kA apanA upAdAna ( aatmaa)| yahI kAraNa hai ki zubha aura azubha se Upara uThakara zuddha adhyavasAyoM yA bhAvoM meM ramaNa karane vAle sAdhakoM ke lie AgamoM meM sthAna-sthAna para kahA gayA hai "saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharai / '2 "amuka sAdhu saMyama aura tapazcaryA se apanI AtmA ko bhAvita karate (AtmabhAvoM meM ramaNa karate) hue vicaraNa karatA hai|" ataH adhyavasAya meM upAdAna kI hI mahattA vizeSa hai| adhyavasAyoM ke AdhAra para jIvana kA udaya-asta __sthAnAMga sUtra meM udita aura astamita sUtra kI caturbhagI batAI gaI hai| usakA bhAvArtha isa prakAra hai-kucha vyakti prArambha meM udita hote haiM aura anta taka udita (unnata-ucca adhyavasAya ke yukta) rahate haiM, kaI vyakti prArambha meM to udita rahate haiM, kintu anta meM adhyavasAya se bhraSTa hokara astamita ho jAte haiN| kucha vyakti prArambha meM asta (adhyavasAya se nimna) rahate haiM, kintu bAda meM udita (adhyavasAya se unnata) ho 1. dekheM, javAhara kiraNAvalI meM do mitroM kA dRSTAnta 2. dekheM, antakRddazAMgasUtra, bhagavatIsUtra Adi AgamoM meM For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya 77 jAte haiM, aura kucha vyakti prArambha meM bhI zubha adhyavasAya se bhraSTa - asta hote haiM aura jIvana ke anta taka asta hI rahate haiN| zAstrakAra ne cAroM bhaMgoM ke pratIka rUpa meM eka-eka udAharaNa prastuta kiyA hai| jaise - prathama bhaMga udita - udita meM cAturantacakravartI bharata mahArAja, dvitIya bhaMga- uditaastamita meM cAturanta cakravartI brahmadatta rAjA, tRtIya bhaMga - astamita- udita meM harikeza bala anagAra aura caturtha bhaMga - astamita- astamita meM kAlasaukarika kasAI / cakravartI bharata cakravartI ke vaibhava, vizAla sAmrAjya tathA samRddhi ke svAmI hote hue bhI zubha adhyavasAyavaza usase nirlipta tathA nirmamatva rahate the| vahI zubha adhyavasAya anta meM zuddha adhyavasAya meM pariNata huA aura ve kevalajJAna- kevaladarzana ko aura sarvakarmamukta hokara mokSa ko prApta hue| isake viparIta cakravartI brahmadatta apane pUrvabhava meM saMbhUta nAma ke sAdhu the| zubha aura zuddha adhyavasAya ke phalasvarUpa zubha karmabandha aura karmoM se sarvathA mukta ho sakate the, kintu jIvana ke anta meM unhoMne * apane tapa-saMyama ke phala kI laukika phalAkAMkSA ke rUpa meM saudebAjI kii| cakravartI pada prApti kA nidAna ( niyANA) kiyA, apane zubha aura zuddha adhyavasAya ko tilAMjali dekara azubha adhyavasAya kiyA, jisake phalasvarUpa unhoMne brahmadatta cakravartI ke bhava meM azubha karmabandha kiyA, unheM narakagati kA mehamAna bananA par3A / ' kintu tIsare bhaMga ke adhikArI harikezabala ne jIvana ke prArambha meM pUrvabaddha azubhakarmodayavaza cANDAlakula meM janma liyaa| vahA~ zubha aura zuddha adhyayana karane kA koI nimitta yA vAtAvaraNa bhI nahIM milaa| ataH prArambha meM unakA unnata adhyavasAya nahIM huaa| anunnatadazA hI rahI, parantu bAda meM eka pavitra muni ke nimitta se unheM zubha aura zuddha adhyavasAya kA bala milaa| sakala cAritra aMgIkAra karake ve mahAmuni apane jIvana ko tapa aura saMyama ke zuddha adhyavasAya se unnata banA sake, jo bhI zubhAzubha karma baMdhe hue the, unheM sarvathA kSaya karake siddha-buddha-mukta ho ge| caturtha bhaMga kA dhanI kAlasaukarika (kasAI) prArambha meM azubha adhyavasAyoM meM palA- pusA aura unhIM meM jIvana ke anta taka racA-pacA rhaa| phalataH vaha azubha (pApa) karmabandha ke kAraNa naraka kA adhikArI banA / 2 isalie cAroM bhaMgoM meM nimitta kI apekSA upAdAna kI prabalatA aura apane-apane adhyavasAyoM kI vizeSatA hai| 1. cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - ( 1 ) uditodite NAmamege, udita'tthamite NAmamege, atthamitodite NAmamege, atthamitA'tthamite NAmamege / bharahe rAyA cAuraMta cakkavaTTI NaM uditodite, baMbhadatte NaM rAyA cAuraMta cakkavaTTI udita'tthamite, hariesa-bale NaM aNagAre atthamitodite, kAle NaM soyarie atyamitA'tyamite / - sthAnAMgasUtra, sthA. 4, u. 3, sU. 363 2. vahI, sthAnAMgasUtra sthA, 4, u. 3, sU. 363 For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) niSkarSa yaha hai ki karmabandha kA mukhya srota vyakti kI AtmA ke zubha-azubha adhyavasAya haiM, na ki koI vastu, vyakti, paristhiti, sthAnavizeSa yA kriyA nimittavizeSa ! adhyavasAya ke anusAra sthitibandha aura rasabandha jahA~ taka zubha-azubha karmabandha kA prazna hai, vahA~ usakI mukhya srota zubha-azubha adhyavasAyoM yA pariNAmoM (bhAvoM) kI dhArA hai| karmasiddhAnta kA bhI yaha niyama hai ki jIva ke kevala trividha yoga hone se prakRtibandha aura pradezabandha hotA hai, kintu AtmA meM jaba prazasta-aprazasta rAgAdi adhyavasAya (pariNAma) hotA hai, taba adhyavasAya ke anusAra sthitibandha aura rasabandha hotA hai|' ratnatrayarUpa bhAvadharma ke adhyavasAya zuddha hoM ataH cAroM prakAra ke karmabandha se rahita hone ke lie AtmA ko apane adhyavasAyoM yA pariNAmoM ko zuddha (karmakSayakAraka) rakhanA anivArya hai| adhyavasAyoM kI zuddhi hI bhAvadharma (samyagdarzanAdiratnatrayarUpa zuddha dharma) kI paricAyikA hai| karmoM se sarvathA mukta hone kA mArga hai| 1. Atmatatva-vicAra se bhAvAMza grahaNa, pR. 348-349 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa = karmarUpa vizAla mahAvRkSa ke bandha ke bIja : rAga aura dveSa vizAla mahAvRkSa ke patra, puSpa, phala, zAkhA-prazAkhA, mUla evaM skandha ke sahita utpanna hone, aMkurita evaM vikasita hone kA sarvaprathama aura pramukha zreya bIja ko hotA hai| bIja hI na ho to mUla, aMkura, patra, puSpa, phala, zAkhA-prazAkhA evaM skandha kI kalpanA korI zekhacillI kI kalpanA hai| isI prakAra karma-mahAvRkSa ke vyavasthita bandha hone meM rAga aura dveSa ye do bIja na hoM to karma kI sattA, udaya, udIraNA, nirjarA, saMvara, Amrava, utkarSaNa-apakarSaNa, saMkramaNa evaM karma-mukti kI kalpanA bhI korI nirarthaka kalpanA hotI hai| parantu vItarAga sarvajJa mahApuruSoM ke samakSa jaba yaha prazna AyA ki karma-mahAvRkSa ke bandha kA bIja kyA hai ? to unhoMne kahA rAgo ya doso vi ya kamma-bIyaM ?1 rAga aura dveSa, ye donoM karma (bandha) ke bIja haiN| karma kA bandha : hRdayabhUmi para rAgAdi kA bIjAropaNa hone para jisa prakAra jamIna para vRkSa ko bhalIbhA~ti ugAne, aMkurita karane aura jamIna ke sAtha usakI jar3a ko sudRr3ha rUpa se bA~dhane ke lie sarvaprathama bIjAropaNa Avazyaka hai| yadi bIjAropaNa nahIM huA yA bIja ko ThIka DhaMga se vyavasthita rUpa se jamIna meM boyA nahIM gayA to vRkSa kI jar3a majabUtI se nahIM ba~dhatI aura aisI sthiti meM vRkSa kA aMkurita, puSpita-phalita Adi honA kaThina hai| azakya hai| isI prakAra rAga-dveSarUpa bIjoM kA ropaNa Adi hRdayabhUmi para nahIM hogA to karmarUpI mahAvRkSa kA aMkurita, puSpita-phalita aura vikasita honA to dUra rahA, usakA mUlabandha honA bhI azakya hai| samayasAra meM isI tathya ko saMkSepa meM kahA gayA hai-"rAgAdi pariNAmaviziSTa jIva hI karmoM kA bandha karatA hai| rAga-rahita AtmA karmoM se mukta hotA hai| jIvoM ke sAtha 1. uttarAdhyayana a. 32, gA. 7 / 79 For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ( karma - ) bandha kA saMkSepa meM yahI tAttvika darzana hai / " 9 Azaya yaha hai ki yadi mana-vacana-kAyA se koI bhI kriyA kI pravRtti karate samaya rAgAdi se yukta pariNAmoM yA bhAvoM ke bIja hRdayabhUmi para nahIM boye haiM to vahA~ kisI bhI kriyA se bhale hI karma A sakate haiM, para ve karma airyApathika karma hoMge, para ve bandhakAraka ( sthitibandhaanubhAgabandhakarttA) nahIM hote| ve karma prathama samaya meM Ae -spRSTa hue, dUsare meM prakRtipradeza se baMdhe aura tIsare samaya meM jhar3a jAte (nirjarA ho jAtI) haiN| 2 isalie samayasAra meM isa tathya ko phira spaSTa rUpa se kahA gayA- "jo rAgAdi se yukta bhAva (pariNAma) jIva ke dvArA kiyA gayA ho, vahI navIna karma kA bandha karane vAlA kahA gayA hai, isake viparIta jo (kArya) rAgAdi bhAvoM se rahita hai vaha karma kA abandhaka ( karmabandha karane vAlA nahIM) hai, vaha kevala usa (kriyA kArya yA pravRtti ko yA usa indriyAdi - viSaya) kA jAnane vAlA (jJAtA- draSTA ) hI hai| " 3 Azaya yaha hai ki karmabandha kA bIjAropaNa rAga-dveSa se hI hotA hai| rAgAdi ke abhAva meM vibhinna kriyAoM yA pravRttiyoM ke hone para bhI karmabandha nahIM hotaa| rAgAdi hone para hI karmabandha hotA hai, kevala kriyAoM se nahIM rAgAdi se yukta hone para hI jIva ke karmabandha kyoM hotA hai, rAgAdi se rahita kriyAe~ karane para bhI karmabandha kyoM nahIM hotA ? isa tathya ko eka rUpaka dvArA spaSTa karate hue 'samayasAra' meM kahA gayA hai-jaise koI vyakti apane zarIra meM tela Adi snigdha padArtha lagAtA hai, phira bahuta dhUla vAlI jagaha meM jAkara vividha hathiyAroM se vyAyAma karatA hai tathA tAr3a, kele kA vRkSa evaM bA~sa - piNDa Adi kA chedana-bhedana karatA hai| ina kriyAoM ko nAnAvidha upakaraNoM se karate hue jo dhUla usake zarIra para cipakatI hai, ( rajabaMdha hotA hai ) usakA kAraNa vyAyAma Adi kriyAe~ nahIM haiM, apitu usakA vAstavika kAraNa tela Adi snigdha padArtha (bhAva) kA lagAnA hai| isI prakAra mithyAdRSTi jIva aneka ceSTAoM meM pravRtta hotA hai, vaha apane upayoga - pariNAmoM meM rAgAdi bhAvoM ko karatA hai, isa kAraNa vaha karmarUpI raja se lipta hotA hai- ba~dhatA hai / 4 " isake viparIta vahI vyakti jaba apane zarIra para se tela Adi snigdha padArtha ko poMchakara usI prakAra dhUlipUrNa sthAna meM hathiyAroM dvArA vyAyAma - 1. ratto baMdhadi kammaM, muMcadi kammehiM rAga-rahidappA | eso baMdhasamAso, jIvANaM jANa Nicchayado || - samayasAra gA. 150 2. jaise ki uttarAdhyayana. a.29 ke 31veM sUtra meM kahA gayA hai-taM paDhama samae baddha, biiyaM samade ve, taiya samae nijjiNNaM, taM baddhaM puTThe udIriyaM beiyaM nijjiNa seyAle ya akammayA ca bhava / 3. bhAvo rAgAdijudo, jIveNa kado du baMdhago bhaNido / rAyAdi- vippakko abaMdhago, jAgo NavariM // 4. dekheM- snehAbhyakta zarIrasya reNunA zliSyate yathA gAtram / rAga-dveSa- klinnasya karmabandho bhavatyevam // For Personal & Private Use Only - samayasAra gA. 167 - prazamarati 55 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 81 karatA hai, tathA vRkSachedanAdi kArya karatA hai| parantu aba telAdi kI cikanAI na hone se usake zarIra para dhUla nahIM cipakatI aura na jamatI hai| isI prakAra samyagdRSTi jIva anekavidha yogoM-mana-vacana-kAya kI pravRttiyoM meM pravRtta rahatA hai, kintu usake upayoga (pariNAma) meM rAgAdi kA abhAva rahane se vaha karma raja se lipta-baddha nahIM hotA / " 1 karma rAga-dveSa se ba~dhate haiM, kisI pravRtti yA kriyAmAtra se nahIM sthAnAMga, bhagavatI Adi jainAgamoM meM batAyA gayA hai - karma kA bandha do hI sthAnoM se hotA hai- inameM se eka sthAna hai rAga kA aura dUsarA sthAna hai- dveSa kA / karma AtmA ke sAtha cipakate haiM yA ba~dhate haiM- - rAga aura dveSa se / 2 kore jJAna se yA korI prAnasika, vAcika yA kAyika pravRtti yA kriyA se bandha yA sambandha nahIM hotaa| aura na korI vAsanA se, smRti se yA kevala saMskAra se karmabandha hotA hai| jaba taka kisI bhI pravRtti yA kriyA kI pRSThabhUmi meM rAga yA dveSa nahIM hotA, taba taka karma kA bandha yA sambandha sthApita nahIM hotaa| kisI bhI kriyA yA pravRtti ke pIche rAga-dveSa kA, priyatA-apriyatA kA, iSTa-aniSTa kA, Asakti aura ghRNA kA saMvedana yA pariNAma hotA hai, tabhI karmabandha yA karma ke sAtha saMzleSa, sambandha hotA hai| saMsAra kI samasta saMvedanAe~, pariNAma, yA anubhUtiyA~ rAga aura dveSa athavA priyatA - apriyatA ina do meM samAviSTa ho jAtI haiN| vaise jainAgamoM meM kisI bhI mAnasika, vAcika yA kAyika pravRtti ke pIche rAga aura dveSa ko hI bandhanarUpa kahA gayA hai| inhIM ko dUsare zabdoM meM preyabandha aura dveSabandha kahA gayA hai| jIva inhIM do sthAnoM se pApakarma bA~dhatA hai| AcArAMgasUtra meM ye hI do saMsAra ke kAraNa batAye gae haiN| rAga aura dveSa : do prakAra kI bijalI kI taraha do prakAra kI bijalI hotI hai| eka apanI ora khIMcatI hai, jabaki dUsarI jhaTakA dekara AdamI ko dUra pheMka detI hai| kintu donoM hI prakAra kI bijaliyA~ mAraka hotI haiN| donoM kA duSpariNAma manuSya ko bhoganA par3atA hai| donoM kA svarUpa ghAtaka hai, hAnikAraka hai| aise hI rAga aura dveSa bhI hote haiN| rAga ApanI ora prANiyoM ko khIMcane kA kAma karatA hai, jabaki dveSa jhaTakA dekara dUra pheMkane vAlI vidyuta kI taraha hai| rAgabhAva cAheM kisI vyakti ke prati ho, vastu ke prati ho, kisI prazaMsA, kIrti, pratiSThA yA paristhiti ke prati ho, rAgAviSTa vyakti usakI ora khiMcatA calA jAtA 1. dekheM- samayasAra gA. 237 se 246 taka kA bhAvArtha / 2. (kaM) duvihe baMdhe paNNatte, taM jahA pejjabaMdha ceva dosabaMdhe ceva / (kha) jIvANaM dohiM ThANehiM pAvakammaM baMdhaMti, taM jahA- rAgeNa ceva (ga) paDikkamAmi dohiM baMdhaNehiM, rAgabaMdhaNeNaM, dosabaMdhaNeNaM / - sthAnAMga sthA. 2/91 doseNa ceva / - vahI sthAna 2, u. 3, sU. 91 - Avazyaka sUtra For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hai| jyoM hI kisI sajIva yA nirjIva manojJa vastu yA bhAva ke prati rAgabhAva - Asakti, moha, tRSNA yA lipsA kA bhAva huA tyoM hI manuSya kA AkarSaNa usake prati hote hI tathArUpa karmabaMdha ho jAtA hai| amanojJa vastu, vyakti athavA bhAvoM ke prati vikarSaNa kA bhAva-ghRNAmaya yA dveSabhAva utpanna hotA hai|' vaha bhI tathArUpa karmabandha kA mUla kAraNa banatA hai| priyatA- apriyatA rAga-dveSamayI dRSTi para nirbhara saMsAra meM kyA priya hai aura kyA apriya ? yaha vyakti kI dRSTi para nirbhara hai| jisakI rAgadRSTi hogI, vaha amuka vastu ko priya kahegA, dveSadRSTi hogI vaha usI vastu ko apriya, amanojJa, aniSTa kahakara usase ghRNA karegA, use ThukarAegA, use apanI A~khoM se dUra httaaegaa| parantu jo vastu iSTa, manojJa, priya yA apanatvabharI lagegI, usa para apane ahaMtva aura mamatva kI chApa vaha lagAegA, usa para Asakti, mUrcchA aura rAgabhAva ubhregaa| sAMsArika padArtha cAhe ve dravyAtmaka hoM, cAhe prazaMsA, prasiddhi, saphalatA, kIrti Adi ke rUpa meM bhAvAtmaka hoM, ve sabhI AtmabAhya haiM, parabhAva haiM, vibhAva haiN| jar3a haiM, vastue~ apane Apa meM na to acchI haiM, na hI burI vastue~ jaisI haiM, vaisI haiN| padArthoM ke rUpa, raMga, guNa aura nAma vibhinna hote hue bhI antatogatvA ve nirjIva haiM, cetanArahita haiN| unakA bAhya rUpa to hai, para aisA kucha nahIM, jisameM ve acchI-burI bhAvAtmaka pratikriyA utpanna kara skeN| yaha to manuSya kI apanI dRSTi aura mAnyatA hai ki vaha rAgavaza kisI vastu para acchepana kI aura dveSavaza, ghRNAvaza, kisI vastu para burepana kI chApa lagAtA hai, eka para priya aura eka para apriya kA AropaNa karatA hai| dhavalA meM ThIka hI kahA hai- jIvoM kI ruciyA~ bhinna-bhinna hone se vastu kA svabhAva nahIM badala jAtA hai, parantu rAgadveSavaza usI vastu ko eka acchI kahatA hai, dUsarA burii| apane-parAye kI mAnyatA ke kAraNa kisI ko iSTa, manojJa aura priyapAtra banAtA hai aura kaI bAra usI vastu ko parAI ho jAne para yA usase ghRNA yA Uba ho jAne para aniSTa, amanojJa, apriya, anupayogI aura ghRNApAtra ThaharA detA hai| vastu yA vyakti para svayaM dvArA hI rAga-dveSAropaNa manuSya kA mana jise cAhane lagatA hai, jisase prabhAvita hotA hai, usake sAtha rAga kA aura jise nahIM cAhatA yA jisase ghRNA yA napharata ho jAtI hai, usake sAtha dveSa kA AropaNa kara letA hai| koI bhI vastu apane Apa meM prazaMsA yA nindA ke yogya 1. 'sudharmA' ke agasta 1989 ke aMka meM prakAzita 'rAga aura dveSa : karma ke bIja' se bhAvAMzagrahaNa | 2. bhiNNarucIdo kesipi jIvANamamahuro vi saro mahurovva ruccaiti tassa sarassa mahurataM ki icchijjadi / Na esa doso, purisicchAdo vatthupariNAmANuvalaMbhA / - dhavalA 6/1/9/2/68 For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 83 nahIM hotii| vastu vastu hai, vaha aura kucha nhiiN| parantu manuSya kI dRSTi jisa para jama jAtI hai, usakI prazaMsA karatA hai, jisa para se dRSTi ukhar3a jAtI hai, usakI nindA karatA hai| A~khoM para jisa raMga kA cazmA lagA liyA jAtA hai, dRzyamAna vastue~ prAyaH usI raMga kI - iSTa yA aniSTa rUpa kI dikhatI haiN| jar3a padArthoM kA vAstavika svarUpa jar3a-cetanAhIna hotA hai| yaha rAga aura dveSa ke pariNAma kA hI karizmA hai ki kabhI rAgavaza apriya athavA priyatA - apriyatA se rahita vastu ko bhI priya mAna letA hai, aura kabhI dveSavaza usI priya mAnI huI vastu ko apriya mAna letA hai / ' piMgalA rAnI para pahale rAga, phira dveSa, phira virAga jJAnI puruSoM kI dRSTi meM inhIM do tattvoM ke pariNAma yA adhyavasAya se hI karmabandha kA bIjAropaNa hotA hai| bhartRhari ko eka dina piMgalA rAnI bahuta priya thI / usake prati rAgavaza mohAndha hokara unhoMne ' zRMgArazataka' likhA kintu jisa dina unhoMne piMgalA kI hI nahIM, kAma kI vAstavikatA samajhI, usa dina unhoMne piMgalA kA ghRNAvaza tyAga kara diyaa| unhoMne jisa para rAga kiyA thA, usake prati dveSabhAva ho gyaa| parantu jisa dina unheM rAga aura dveSa se jIvana kI kaluSatA kA bhAna huA, usa dina unhoMne ina donoM se virakti prApta kara lii| manojJa aura amanojJa lagane vAle viSayabhogoM ke prati unheM vairAgya ho gyaa| phalataH rAga aura dveSa se jo karmabandhana gAr3ha hone vAlA thA, vaha nahIM ho pAyA, usakA sthAna virAga aura tyAga ne le liyA / 2 jar3a padArthoM kI ora se koI pratikriyA nahIM, pratikriyA vyakti kI ora se hI pratyeka manuSya ko apane dainika jIvana meM aneka vastuoM aura vyaktiyoM se vAstA * par3atA hai, aura kaI vastuoM aura vyaktiyoM se sambandha bhI rakhanA par3atA hai| sambandha hone para sAdhAraNa vyakti kisI ke sAtha ghaniSThatA jor3a letA hai aura kisI ke prati upekSA, ghRNA yA avajJA kI dRSTi banA letA hai| padArthoM kI ora se to koI pratikriyA vyakta nahIM hotii| unheM upayoga meM lAne se na to unheM koI prasannatA hotI hai aura na hI aprsnntaa| isI prakAra unheM upayoga meM na lAne yA unake prati upekSA karane se bhI una jar3a padArthoM kI ora se koI zikAyata yA nArAjagI nahIM hotI hai / isa dRSTi se jar3a padArthoM ke prati jo mamabhAva yA mamatva bhAva usa vyakti kI ora se hI jur3atA hai, isI prakAra dveSabhAva, ghRNAbhAva yA upekSAbhAva bhI hotA hai yA pradarzita kiyA jAtA hai, vaha bhI mAtra usa vyakti kI ora se hI hotA yA kiyA jAtA hai| isI prakAra jisa para vyakti apanepana kI chApa lagA detA hai, usa prANI, manuSya, mitra yA svajana ke prati rAgabhAvavaza mamatva sambandha jor3a letA hai, tathA jina prANiyoM, vyaktiyoM yA apane se 1. akhaNDa jyoti, agasta 1978 meM prakAzita 'AtmanirIkSaNa aura AtmaniyaMtraNa' zIrSaka lekha se bhAvAMzagrahaNa | 2. jinavANI, sitambara 1990 meM prakAzita 'rAga meM du:kha, tyAga meM sukha, lekha se / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bhinna vicAroM, mAnyatAoM yA vicAradhArA yA mAnyatAvAloM, bhinna jAtiyoM, anya sampradAyoM, paMthoM, dharmoM, dezoM, veSoM yA bhASA vAloM ko parAyA mAnakara unake prati ghRNAbhAva, dveSabhAvavaza viparIta sambandha banAtA hai| phalataH ina anukUla-pratikUla, manojJa-amanojJa iSTa-aniSTa ke sambandhoM se icchita pratikriyA hone para rAga aura anicchita pratikriyA hone para dveSa utpanna hone lagatA hai| ataH vyakti kI hRdayabhUmi para jaba rAga yA dveSa kA bIjAropaNa hotA hai, taba karmabandha hue binA nahIM rhtaa| ye donoM hI paristhitiyA~ antataH hAnikAraka, bhayaMkara, tIvra pApakarmabandhaka aura vaira-paramparA kI vRddhi karane vAlI siddha hotI haiN|' rAga aura dveSa vastu para nirbhara nahIM, grAhaka para nirbhara .. isIlie AcArya umAsvAti ne kahA hai-"jagata meM koI bhI vastu yA vyakti apane Apa meM na to ramya, yA priya hai, na hI aramya yA apriya! priyatva aura apriyatva grAhaka (draSTA) kI dRSTi para nirbhara hai|" "eka vyakti eka samaya kisI vastu se dveSa karatA hai, dUsare samaya usI vastu meM lIna ho jAtA hai| isalie kise iSTa aura kise aniSTa mAnA jAe ?" rAgAndha vyakti jisa gIta aura nATaka ko priya aura manojha mAnatA hai, bhogI-vilAsI vyakti ko jo kAma-bhoga manojJa, sukhada aura iSTa lagate haiM, zarIrAsakta manuSya jo AbharaNa, sAjasajjA, zRMgAra priya lagatA hai, unhIM ke lie vItarAgatA kI dRSTi vAle rAga-dveSarahita jJAnabhAva meM ramaNa karane vAle AdhyAtmika muni kahate haiM-"sabhI gIta vilApavata haiM, sabhI nATaka viDambanAe~ haiN| sabhI AbhUSaNa bhArarUpa haiM aura sabhI kAmabhoga duHkhAvaha haiN|"2 rAgI dveSI kI dRSTi badalatI rahatI hai vastutaH rAgI yA dveSI dRSTi vAle vyakti kI dRSTi badalatI hai, vaha priyatA-apriyatA yA iSTa-aniSTa ke dAyare meM hI cakkara kATatA rahatA hai, unase Upara nahIM uTha pAtA hai| ___ eka vyakti abhI jIvita hai| kisI kA sambandhI, kuTumbI yA priyajana bhI hai| usake sAtha vartamAna meM pUrA sadbhAva yA lagAva hai to vaha priya lagatA hai, parantu kadAcit kisI kAraNavaza akasmAt usakI mRtyu ho jAe to mRta zarIra ke prati 1. akhaNDajyoti pharavarI 1976 meM prakAzita 'rAgadveSarahita saMtulita sneha sadbhAva' zIrSaka lekha se bhAvAMzagrahaNa / 2. (ka) na ramyaM nAramya prakRti-guNato vastu kimapi / priyatvaM vastUnAM bhavati, khalu grAhakavazAt // (kha) tAneva arthAn dviSataH tAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTa, na vidyate kiMcidiSTa yA // -prazamarati 52 (ga) savvaM vilaMbiyaM gIrya, savyaM narse viDaMbiyaM / savve AbharaNA bhArA, savve kAmA duhAyahA // -uttarAdhyayana 13/16 For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 55 prAyaH dRSTikoNa badalate dera na lgegii| prAyaH loga use jaldI haTAne yA miTAne kA socane lagate haiN| use adhika dera rakhanA asahya ho jaaegaa| zIghra se zIghra usakI antyeSTi kriyA karanA hI zreyara samajhate haiN| jo vyakti jIvita rahate kamAU, hitaiSI evaM priya samajhA jAtA thA, vahI vyakti kisI saMkrAmaka, duHsAdhya evaM dIrghakAlika roga se pIr3ita ho jAe to ghRNAspada evaM arucikara lagane lagatA hai| dAmAda bahuta hI priya lagatA hai| vaha ghara AtA hai to usake svAgata-satkAra kA sabhI loga pUrA dhyAna rakhate haiN| parantu yadi putrI ke sAtha usakI anabana ho jAe yA vaha use tiraskRta-bahiSkRta kara de, talAka ho jAe to phira vahI dAmAda upekSApAtra evaM aparicita-sA lagatA hai| usake milane para tanika bhI prasannatA nahIM hotii| yadyapi vyakti vahI hai, usake guNa-doSa jyoM ke tyoM haiN| parantu jaba vaha sambandhI yA apanA thA, taba priya thA, jaba usake prati apanApana haTa gayA to vaha upekSaNIya samajhA jAne lgaa| rAgavaza apanA priya putra kurUpa aura uddaNDa ho to bhI priya lagatA hai aura par3osI kA sundara vinayI lar3akA ho to bhI vaha upekSaNIya lagatA hai| ataH apanApana hI priya lagatA hai| yahI rAga-dveSa kA prabhAva hai| yogIndadeva ne spaSTa kahA hai-moha se jise iSTa samajha liyA jAtA hai, vahI (kAlAntara meM) aniSTa ho jAtA hai aura jise aniSTa samajha liyA jAtA hai vahI iSTa ho jAtA hai| kyoMki nizcayanaya se saMsAra meM koI bhI padArtha na to iSTa hai aura na aniSTA2 rAga dveSa : caraNasaMlagna kaNTaka rAga aura dveSa pairoM meM lage hue kA~Te haiM, jo sadaiva sAtha rahakara, mitra-se bana kara, caraNoM meM laga kara bhI manuSya ko pIr3A pahuMcAte haiM, duHkhI kara dete haiN| pravRttyAtmaka karma ke sAtha rAga dveSa kA mizraNa hote hI baMdha jIva jaba bhI rAga-dveSa karatA hai, tabhI vaha karma ke bandhana meM jakar3a jAtA hai| eka vyakti yahA~ baiThA hai to usakA citra aura usakI vANI TelIvijana meM dUra-sudUra amerikA taka pahu~ca jAtI hai| kitanI AkarSaNa zakti hai TelIvijana meM ? isase bhI adhika AkarSaNa zakti rAga-dveSa ke kaimare meM hai| rAga-dveSa ke kaimare ke mAdhyama se : vizva meM vyApta karmavargaNAoM meM se jinako cAhatA hai, ve sArI kI sArI karmavargaNAe~ Akara eka samaya meM usake pAsa pahu~ca jAtI haiN| eka Atma pradeza para anantAnanta pudgalavargaNAe~ karma ke rUpa meM eka samaya meM cipaka jAtI haiN| rAga yA dveSa kA kareMTa lagA ki karmavargaNAe~ Akara cipkiiN| isakA phalitArtha yaha huA ki jo rAgadveSa karatA hai, usakI AtmA ke karmavargaNAe~ cipakatI haiN| kevala karmoM ke sAtha karmavargaNAe~ 1. akhaNDa jyoti, agasta 78 meM prakAzita-'AtmanirIkSaNa kI AvazyakatA' lekha se, pR. 11 * 2. iSTo'pi mohato'niSTo, bhAvo'niSTastathA paraH / na dravyaM tatvataH kiMcidiSTAniSTaM hi vidyate // -yogasAra a. 5/36 For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nahIM cipakatIM, kyoMki karma kI sattA ke sAtha bhI bandha nahIM hotA, aura na hI usake udaya ke sAtha bandha hotA hai| bIca meM rAgayukta yA dveSayukta pariNAma (upayoga) milatA hai, usake sAtha hI bandha-prakriyA zurU ho jAtI hai| isakA niSkarSa yaha huA ki yadi vyakti kisI bhI vastu, vyakti yA indriyaviSaya athavA bhAva para rAga-dveSa karegA, to karmavargaNAe~ Ae aura cipake binA nahIM rheNgii| kintu yadi vaha rAgadveSa nahIM karatA hai, taTastha aura jJAtA-draSTA rahatA hai to vaha kahIM bhI rahe, bhale hI karmavargaNAe~ usake AsapAsa raheM, magara cipakeMgI nhiiN| jaise-haldI aura cUnA alaga-alaga par3A rahe taba taka una donoM kA lAla raMga nahIM hotA, donoM ke mizrita hote hI lAla raMga hotA hai| isI prakAra karmoM ke sAtha rAga-dveSa kA mizraNa nahIM hogA, taba taka bandha yA saMzleSa nahIM hotA, pravRttyAtmaka karma ke sAtha rAgadveSa kA mizraNa hote hI bandha hone lagatA _aba prazna yaha hotA hai ki ye rAga aura dveSa kyA haiM ? inakA asalI rUpa aura svarUpa kyA hai ? ise samajha lene para hI rAgadveSa se bacA jA sakatA hai| .. rAga-dveSa kA lakSaNa aura vizleSaNa paMcAstikAya vRtti meM rAga-dveSa kA lakSaNa isa prakAra kiyA gayA hai-"vicitra cAritramohanIya karma ke udaya se usake rasavipAka ke kAraNa iSTa-aniSTa padArthoM meM jo prIti-aprIti rUpa pariNAma hotA hai, usakA nAma kramazaH rAga aura dveSa hai|2 rAga aura dveSa : donoM hI pApakarma pravartaka isIlie uttarAdhyayana meM spaSTa kahA hai-3 'rAge dose ya do pAve, pAvakammapavattaNe' rAga aura dveSa ye donoM apane Apa meM pApa haiM aura pApakarma ke pravartaka hai| pratyeka prANI ina donoM ke kAraNa hI aniSTakArI pravRttiyoM meM pravRtta hotA hai| mohakarmavaza rAgAdi bhAvoM ke cakkara meM par3a kara kisI bhI sajIva nirjIva padArtha ko iSTAniSTa mAna sakatA hai AtmA apane Apa meM nirvikAra hai, zuddha hai, rAga-dveSa Adi vikAra usake svabhAva nahIM haiM, kintu mohanIya karmavaza vaha apane svabhAva ko bhUla kara rAgAdi vibhAvoM ke cakkara meM par3a kara kisI padArtha ko eka bAra iSTa, priya aura manojJa mAna letA hai| usI padArtha ko phira kisI samaya dveSavaza aniSTa, apriya aura amanojJa mAna kA ThukarA detA hai| yaha saba mohanIya karma kI lIlA hai| mohanIya karma sabhI karmoM kA rAja hai| yahI rAga aura dveSa kA buddhi aura hRdaya para raMga (pariNAma) car3hAkara kabhI eka 1. vidyAsAgara (mAsika) meM prakAzita A. vidyAsAgara jI ma. ke eka pravacana se, pR. 9 2. vicitra-cAritramohanIya-vipAkapratyaye prItyaprItI raagdvessai| -paMcAstikAya ta. pra. 131 3. uttarAdhyayana sUtra a. 31 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 27 padArtha ke prati AkarSita karatA hai, kabhI usI padArtha ke prati vikarSita-ghRNAbhAvayukta banA detA hai| rAga-dveSa kI taratamatA se hI manda se lekara tIvratama rasabandha hotA hai|' moharUpI bIja se rAga-dveSa kI utpatti yahI kAraNa hai ki 'AtmAnuzAsana' meM moha kA camatkAra batAte hue spaSTa kahA gayA hai-"jisa prakAra bIja se jar3a aura aMkura utpanna hote haiM, usI prakAra moharUpI bIja se rAga aura dveSa utpanna hote haiN| ataH jo ina donoM (rAga aura dveSa) ko jalAnA cAhatA hai, use jJAnarUpa agni dvArA moharUpI bIja ko jalA denA caahie|"2 rAga aura dveSa : donoM hI AtmA ke lie ber3iyA~ rAga aura dveSa donoM hI beDiyA~ haiN| dveSa lohe kI beDI hai to rAga sone kI beDI hai| donoM hI ber3iyA~ haiM jo manuSya ko karma ke bandhana meM jakar3a kara parAdhIna (karmAdhIna) banA detI haiN| jisa prakAra kulIna aura sajjana manuSya ko lohe kI ber3I pahanA dI jAe, cAhe sone kI, dono hI avasthAoM meM vaha svayaM ko apamAnita mahasUsa karatA hai, vaha prasanna nahIM hotA, ThIka usI prakAra AtmArthI evaM mumukSu mAnava rAga aura dveSa ko ber3iyA~ mAnakara AtmA ko inake bandhana se yathAzIghra mukta karanA cAhatA hai| vaha rAgadveSa ke prabhAva se AtmA ko bandhanagrasta mAna kara dInatA-hInatA evaM parAdhInatA se chuTakArA dilAne kA prayatna karatA hai| isa prakAra vaha apane saMsAra-paribhramaNa ko sImita kara detA hai|3 AtmArthI sAdhakoM ko isIlie paramakRpAlu tIrthakara prabhu ne spaSTa parAmarza diyA hai-"isa janmamaraNAdi duHkha bahula saMsAra meM sukhI (avyAbAdha Atmasukha se yukta) tabhI hooge, jaba tuma dveSabhAva ko chinna-bhinna kara doge aura rAgabhAva ko tyAga doge|" eka AcArya ne rAga-dveSa ko saMsArarUpI mahAvRkSa ke mUla batAte hue kahA hai-saMsAra eka mahAvRkSa hai| rAga aura dveSa usakI jar3eM haiN| ATha karmadala usakI zAkhAe~ haiN| - kimpAkaphala ke samAna ApAtaramaNIya evaM madhurarasa se yukta hone se ina donoM kA pariNAma atibhayaMkara janma-maraNAdi duHkha rUpa hai| jo atIva kaTu hai| kintu mohakarmavaza ina donoM ke svAda kI madhuratA aura raMga kI ramaNIyatA ke kAraNa AtmA apane svarUpa kA bhAna bhUlakara apane Apako inake bandhana meM pha~sAtA hai, ina donoM ke rasa kA lolupa banakara apanI saMsArabandhana kI sImA ko bar3hAtA hai| isIlie rAga-dveSa kA svarUpa batAte hue pravacanasAra vRtti meM kahA gayA hai-"nirvikAra zuddha AtmA jaba 1. (ka) 'sudharmA' agasta 1989 meM prakAzita-"rAga aura dveSa : karma ke bIja" lekha se uddhRta / (kha) vahI, 'rAga aura dveSa karma ke bIja' lekha se bhAvAMzagrahaNa / 2. moha-bIjAt rati-dveSau, bIjAnmUlAMkurAviva / tasmAjjJAnAgninA dAA, tadetau nirdidhikSuNA // -AtmAnuzAsana 182 3. sudharmA, agasta 1984 meM prakAzita-"rAga aura dveSa : karma ke bIja' lekha se bhAvAMzagrahaNa | . For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) apane svabhAva yA zuddhasvarUpa ke viparIta mohavaza iSTa-aniSTa viSayoM meM harSa-viSAdarUpa pariNAma lAtA hai, taba cAritra-moha nAmaka rAga-dveSa utpanna hotA hai| pA~coM indriyoM aura mana ke viSayoM ke prati rAga-dveSa kaise aura kaba ? . pA~coM indriyoM aura mana meM rAga-dveSa kaba aura kaise janma letA hai ? unakA kyA pariNAma AtA hai ? isa viSaya meM uttarAdhyayana sUtra meM vistAra se varNana kiyA gayA hai| saMkSepa meM isa prakAra hai-cakSa rUpa kA grAhaka hai, tathA cakSa kA grAhya viSaya rUpa hai; zrotra (karNa) zabda kA grAhaka hai tathA zabda zrotra kA grAhya viSaya hai; ghrANa (nAsikA) gandha kA grAhaka hai, tathA ghrANa kA grAhya viSaya gandha hai| jihvA rasa kI grAhaka hai tathA jihvA kA grAhya viSaya rasa hai; kAyA sparza kI grAhaka hai, tathA kAyA kA. grAhya viSaya sparza hai; evaM mana bhAva kA grAhaka hai, mana ke grAhya viSaya vividha bhAva (vicAra yA cintana) haiN| jo sAdhaka rAga-dveSa ko ukhAr3akara samAdhistha honA cAhatA hai, use ina pA~coM indriyoM aura mana ke manojJa viSayoM ke prati rAgabhAva aura amanojJa viSayoM ke prati dveSa (ghRNA) bhAva kA tyAga karanA caahiye| phalitArtha yaha hai ki pA~coM indriyoM ke viSayoM tathA mana ke bhAvoM ke prati rAga kA kAraNa manojJa rUpAdi aura dveSa kA kAraNa amanojJa rUpAdi kahalAtA hai| jo prANI manojJa rUpoM, zabdoM, gandhoM, rasoM, sparzoM tathA bhAvoM ke prati tIvra rAga (Asakti yA gRddhi) rakhatA hai, vaha akAla meM hI vinAza ko prApta ho jAtA hai; tathaiva jo amanojha rUpa-zabdAdi viSayoM tathA bhAvoM ke prati dveSa karatA hai, vaha bhI apane durdAnta dveSa ke kAraNa tatkSaNa vinAza ko prApta hotA hai| ina viSayoM tathA bhAvoM ke prati rAga aura dveSa karane meM una rUpAdi viSayoM kA apanA koI doSa nahIM hai| sAtha hI yaha bhI samajha lenA cAhiye ki jo prANI ramaNIya rucira rUpa, zabda, gandhAdi ke prati tIvra rUpa se rakta (Asakta) hotA hai, tathA aramya, arucikara rUpAdi ke prati pradveSa karatA hai, vaha ajJAnI prANI nAnA duHkhoM ko prApta hotA hai| isIlie vItarAga (rAga-dveSa se sarvaya rahita) muni rUpa-rasAdi viSayoM meM lipta nahIM hotaa| udAharaNArtha-prakAza ke rUpa meM lolupa pataMgA, zabda (gAyana) meM atRpta-mugdha hariNa, nAgadamanI Adi auSadhiyoM kI gaMdha meM Asakta sarpa, mAMsa khAne meM Asakta kAMTe meM lagI ATe kI golI para mu~ha mArane vAlA matsya, jalAzaya ke zItala jala ke sparza meM Asakta magaramaccha kA zikAra bhaiMsA, hathinI ke prati AkRSTa kAmaguNoM meM Asakta hAthI Adi bhole-bhAle adUradarza ajJajIva rAgAtura hokara vinAza ko prApta hote haiN| 1. (ka) chiMdAhi dosa, viNaejja rAga, evaM suhI hohisi sNpraae| -dazavaikAlika 2/5 (kha) sudharmA, agasta 1989 ke aMka meM prakAzita lekha se bhaavaaNshgrhnn| (ga) nirvikAra-zuddhAtmano viparItamiSTAmiSTendriya-viSayeSu harSa viSAdakara cAritra-mohasamma rAga-dveSam / -pravacanasAra tA. vR. 83/189/10 For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 89 rAga-dveSa ke kAraNa hiMsA-parigrahAdi aura duHkha itanA hI nahIM manojJa zabda, rUpa, gandha, rasa, sparza aura vividha bhAvoM kI prApti kI lAlasA ke vazIbhUta hokara vyakti aneka jIvoM ko saMtapta aura pIr3ita karatA rahatA hai| zabdAdi ke utpAdana, saMrakSaNa, vyaya aura viyoga evaM upabhoga ke samaya vyakti nAnA prakAra ke duHkhoM kA anubhava karatA hai, karma bA~dhatA hai aura unake duHkhada phala bhogatA rahatA hai, phira bhI use inase tRpti nahIM hotii| ataH phira vaha atRpta mAnava unake punaH punaH grahaNa aura upabhoga meM Asakta mUrchita evaM rAgAviSTa hotA hai| na milane para asantuSTa evaM lobhAviSTa hokara corI karatA hai, asatyAcaraNa ThagI evaM dambha karatA hai, anaitika AcaraNa karatA hai| isa prakAra asatyAcaraNa se pahale aura pIche vaha vyakti duHkhita, atRpta evaM AzrayahIna ho jAtA hai| jisa prakAra manojJa zabdAdi viSayoM meM anurakta vyakti unakI prApti ke lie daur3a-dhUpa karane aura unake upabhoga meM atRpti ke kAraNa sarvatra mAnasika kleza aura duHkha uThAtA hai, usI prakAra anamola zabdAdi viSayoM ke prati dveSa ke kAraNa bhI vaha uttarottara duHkha paramparA ko bar3hAtA hai| rAga-dveSa yukta citta se aneka karmoM kA bandha aura saMcaya kara letA hai| jo bAda meM phalabhoga ke samaya duHkha ke kAraNa banate haiN| ataH zabdAdi viSayoM aura nAnAvidha bhAvoM se virakta manuSya hI duHkha-zoka se rahita hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI duHkha samUha kI paramparA se usI prakAra lipta nahIM hotA, jisa prakAra kamalinI kA pattA jala se lipta nahIM hotaa| - kAmabhogoM kA sevana : rAga-dveSa-moha kA uttejaka zatru vastutaH kAmabhogoM ko apanAte hI rAga, dveSa aura moha avazya hI A dhamakate haiN| ye tInoM hI manuSya ke antaHpraviSTa zatru haiN| yahA~ iha-loka meM to inase pUrvokta nAnA prakAra ke zArIrika aura mAnasika duHkha hote haiM, inake kAraNa azubhakarmoM kA bandha hone se narakAdi durgatiyoM meM janma-maraNa-paramparA kA dIrghakAlIna duHkha bhoganA par3atA hai| isI kAraNa rAga aura dveSa aura inake preraNAsrota moha AtmA ke zatru kahe gaye haiN| bAhya zatru to avasara dekhakara dA~va lagane para hI prahAra karate haiM, tathA samaya Ane para unakA pratIkAra bhI kiyA jA sakatA hai| kintu rAgadveSAdi to 'viSakumbhaM payomukham' kI bhAMti mitramukha zatru haiN| ye prANI kA itanA aniSTa karate haiM, jitanA bAhya zatru bhI nahIM krtaa| isIlie vItarAga paramAtmA ne sAdhakoM ko sAvadhAna karate hue kahA hai"yadi hama sAvadhAna raheM to samartha hote hue bhI bAhya zatru hamArA utanA ahita nahIM 1. (ka) dekheM, uttarAdhyayana sUtra a.32, gA. 21 se 99 taka kA bhAvArtha ___ (Agama prakAzana samiti, byAvara) pR. 579 se 593 (kha) yasminnindriya-viSaye zubhamazubha yA nivezayati bhAvam / rakto vA diSTho vA sa, bandha heturbhavati tasya // -prazamarati 5/4 For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kara sakatA, jitanA anigRhItadazA meM rahe hue rAga aura dveSa karate haiN| ataH prahAra karanA hai, to sarvaprathama ina antaraMga AtmazatruoM para karo, damana karanA hai to inakA karo, vijaya prApta karanI hai to ina para prApta kro|"1 viSayoM kA tyAga zakya nahIM, rAgadveSa kA tyAga hI iSTa viSaya apane Apa meM acche yA bure nahIM haiM, sAdhaka kI dRSTi meM jaba rAga aura dveSa kA jahara hotA hai, to ve viSaya anukUla hoM yA pratikUla, sAdhaka ke lie Avazyaka hoM yA anAvazyaka, usake lie Abhyantara parigraha banakara karmabandha ke kAraNa ho jAte haiN| dveSa to viSa hai hI, jisakA nyUnAdhika sevana karane para bhI prANa-ghAtaka pariNAma A sakatA hai| rAga bhI mIThA jahara hai; madhu-mizrita viSa hai| rAgabhAva hRdaya ko gudagudAtA hai, mana ko madhura lagatA hai, kintu pariNAma isakA bhI viSatulya hai| isalie viSayoM kA yA vastu kA tyAga utanA mahattvapUrNa nahIM hai jitanA viSayoM ke sAtha lage hue rAga-dveSa kA tyAga karanA anivArya evaM mahattvapUrNa hai| bhagavadgItA meM bhI isI tathya kA samarthana kiyA gayA hai pratyeka indriya ke artha (viSaya) ke sAtha rAga aura dveSa vizeSa rUpa se avasthita rahe hue haiM, sAdhaka una rAga aura dveSa ke vazIbhUta na ho| donoM hI sAdhaka ke (antaraMga) zatru haiN|"2 __ AcArAMga sUtra meM bhI isI tathya kA samarthana kiyA gayA hai-"yaha zakya nahIM hai ki kAnoM meM par3ane vAle acche yA bare zabdoM ko na sunA jAe, ataH zabdoM kA nahIM, zabdoM ke prati jAgane vAle rAga-dveSa kA parityAga karanA caahie|" __"yaha zakya nahIM hai ki A~khoM ke sAmane Ane vAlA acchA yA burA rUpa na dekhA jaae| ataH rUpa kA nahIM, rUpa ko lekara jAgane vAle rAga-dveSa kA tyAga karanA caahie|" "yaha zakya nahIM hai ki nAka ke samakSa AyA huA sugandha yA durgandha sUMghane meM na Ae, kintu gandha kA nahIM, gandha ke prati jAgane vAlI rAga-dveSa kI vRtti kA tyAga kiyA jaae|" "yaha zakya nahIM hai ki jIbha para AyA huA acchA yA burA rasa cakhane meM na aae| ataH rasa kA nahIM, rasa ke prati jAgRta hone vAle rAga-dveSa kA parityAga kiyA jaae|" 1. (ka) na vi taM kuNai amitto, suTTha vi ya virAhio samatyo vi / jaM do vi aNiggahiA, karaMti rAgo ya doso ya // (kha) sudharmA meM prakAzita "rAga aura dveSa : karma ke bIja" se bhAvAMzagrahaNa 2. (ka) indriyasyendriyasyArthe rAga-dveSau vyavasthitau / tayorna vazamAgachettau hyasya paripanthinI // -bhagavadgItA For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 91 "isI prakAra yaha zakya nahIM hai ki zarIra (tvacA) se spRSTa hone vAle manojJa yA amanojJa sparza kA tyAga kiyA jAe, kintu sparza ke prati hone vAle rAga-dveSa ke pariNAma yA saMvedana kA tyAga karanA caahie|"1 niSkarSa yaha hai ki jo anAyAsa-prApta manojJa zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ko pAkara gRddhi (Asakti) nahIM karatA; tathA amanojJa pApajanya azubha zabdAdi ko pAkara pradveSa nahIM karatA, vahI sAdhaka paNDita, dAnta, virata aura akiMcana hai| rAga aura dveSa na karane kA vyApaka artha rAga aura dveSa na karane kA artha yahI na lagAnA cAhie ki rAga to na kare, kintu moha, lAlasA, vAsanA, tRSNA, gRddhi, Asakti, mamatA, kAmanA, smaraNa, yA cintana-manana karane meM koI harja nahIM hai| isI prakAra dveSa na karane kA itanA hI artha nahIM hai ki dveSa to karanA nahIM hai, roSa, krodha, ghRNA, napharata, vidroha, dhikkAra, apamAna, mAra-pITa, tAr3ana-tarjana, DAMTa-phaTakAra Adi bhale hI kreN| aisA karanA galata hogaa| isase zubhAzubha karmabandha to rukegA nahIM; eka jahara ke badale dUsarA jahara le liyA jAe to usase jahara kA asara kama nahIM hogaa| rAga aura dveSa ye donoM pradhAna viSa haiN| inakI senA evaM saMtati bahuta bar3I hai| prazamarati meM kahA gayA hai-icchA, mUrchA, kAma, sneha, gRddhi, mamatva, abhinanda (prasannatA), abhilASA, ahaMtva, ityAdi aneka zabda rAga ke paryAyavAcaka haiM tathA IrSyA, roSa, doSa, dveSa, parivAda (nindA), matsara, asUyA, vaira, bhaNDana, kalaha Adi aneka zabda dveSa ke paryAyavAcaka haiN|2 : isalie ina pAMcoM indriyoM ke manojJa-amanojJa viSayoM ke grahaNa ke prati mana se jarA bhI cintana-manana na kre| vaha mana ko jarA bhI caMcala na hone de, vacana se jarA bhI acchI burI pratikriyA prakaTa na kare, tathA kAyA ko bhI unake prabhAva se 1. na sakkA na souM saddA, sota-visayamAgayA / rAga-dosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / na sakkA rUpamaddaDhu, cakkhU-visayamAgayA / * rAga-dosA u je tattha, te bhikkhU privjje|| na sakkA gaMdhamagghAu, nAsA-visayamAgaya / rAga-dosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / na sakkA rasamassAuM, jIhA-visayamAgaya / rAga-dosA u je tattha, te bhikkhU privjje|| na sakkA phAsamaveeu, phAsa-visayamAgaya / rAga-dosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae // -AcArAMga 2/3/15/131 se 135 taka 2. icchA mUrchA kAmaH sneho, gAdhyaM mamatvamabhinandaH / abhilASa ityanekAni, rAga-paryAya-vacanAni // IrSyA roSo doSo, dveSaH parivAda-matsarAsUyAH / vaira-pracaNDanAdhA, naike dveSasya paryAyAH // -prazamarati 18/19 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nizceSTa - zU -zUnya banA de| mana meM zubha rUpa, zabda, rasa, gandha aura sparza kA smaraNa, manana, raTana na kare, na hI Asakti, moha, lAlasA, vAsanA, lipsA Adi kare / ' rAga aura dveSa ke dAyare meM kaSAya aura nokaSAya kA samAveza rAga aura dveSa kA dAyarA bahuta hI vistRta hai| ve apane meM krodha, mAna, mAyA, lobha, ina cAra kaSAyoM tathA hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA strIveda puruSaveda-napuMsakaveda (kAmavAsanA - traya) ina nI nokaSAyoM ko bhI apane meM samAye hue haiN| isake atirikta kaSAyoM se milate-julate abhyAkhyAna, paizunya, kleza, kalahabhAva, raudradhyAna, paraparivAda ( paranindA ) bhAva, saMkIrNatA, kaTTaratA, pUrvAgrahabhAva mAyAmRSAbhAva, mithyAdarzanazalya Adi manaHpariNAma bhI rAga-dveSa kI paridhi meM a jAte haiN| vastutaH ye saba cAritramoha ke antargata A jAte haiN| bRhad dravya-saMgraha meM tathA dhavalA evaM samayasAra Adi kI vRttiyoM meM kahA gayA hai ki mAyA, lobha, veda (kAma) traya, hAsya aura rati, inakA nAma rAga hai| saMkSepa meM-mAyA, lobha ye donoM rAga ke aMga (bheda) haiM, tathA krodha aura mAna, ye donoM dveSa ke aMga (bheda) haiN| isake atirikta arati, zokadvaya, jugupsAdvaya (bhaya) ye nokaSAya bhI dveSa ke aMga haiN| prajJApanA tathA vizeSAvazyaka bhASya meM isI tathya kA samarthana kiyA gayA hai| 2 rAga aura dveSa, ye donoM karmabandha ke sAmAnya bIja haiN| kintu vibhinna nayoM kI dRSTi se vicAra karane para ina donoM saMvedanoM (pariNAmoM - adhyavasAyoM) ke isa vargIkaraNa kA vistAra huaa| saMgrahanaya kI dRSTi se do hI saMvedana haiM- rAga aura dveSa | vyavahAra aura RjusUtranaya kI dRSTi se ( sthAnAMga sUtra meM) krodha aura mAna ko dveSAtmaka 1. (ka) je sadda-rUva-rasa-gaMdhamAgae, phAse ya saMpappa maNuNNapAvae / gehI paosa na karejja paMDie, sa hoMti daMte virae akiMcaNe // (kha) praznavyAkaraNa sUtra subodhinI vyAkhyA, a. 10 aparigrahasaMvara, pR. 849 2. (ka) rAga-dveSazabdena tu krodhAdi kaSAyotpAdakazcAritramohI jJAtavyaH / - uttarA. a. 32 vRtti - samayasAra tA. vR. - 281 / 361/16 (kha) mAyA - lobha - vedatraya - hAsyaratayorAgaH, krodha - mAnArati-zoka- jugupsA bhayAni dveSaH / - dhavalA pu. 12, pR. 283 (ga) dose duvihe paNNatte taM. jahA- kohe ya mANe ya / - vizeSAvazyaka gA. 2969 rAge duvihe paNNatte taM jahA - mAyA ya lohe ya / (gha) kohaM mANaM vA'pIijAIo vei saMgahoM dosaM / mAyA lobhe ya sa pIijAi - sAmannAo rAgaM // (Ga) cAritramohazabdena rAga-dveSau kathaM bhaNyete? iti cet- kaSAyamadhye krodhamAna dvayaM dveSAMgam mAyA - lobhadvayaM rAgAMgam / nokaSAyamadhye strI-puM- napuMsaka vedatraya hAsya- ratidvayaM ca rAgAMgam / aratizokadvayaM bhayajugupsAdvayaM ca dveSAMgamiti / - bRhad dravyasaMgraha TIkA / For Personal & Private Use Only - prajJApanA pada 23 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 93 saMvedana meM samAviSTa kiyA gayA; jabaki mAyA aura lobha ko rAgAtmaka saMvedana meN| 1 sAmAnyataH yaha mAnA gayA ki krodha aura abhimAna dveSAtmaka haiN| kyoMki dveSa kA artha hai - aprIti, vigarhaNA, svaparAtmabAdhA, dUsare ke prati hInatA ke pariNAma / krodha to pratyakSa hI aprItirUpa pariNAma hai| abhimAna bhI dUsaroM ke prati asahiSNutA, ghRNA, vigarhaNA Adi kA pratIka hai| isalie vaha aprItyAtmaka saMvedanarUpa hai| kintu jaba apane utkarSa kI - ahaMbhAva kI anubhUti hotI hai, usa samaya abhimAna prItyAtmaka ho jAtA hai| apane utkarSa ke pariNAma aprItyAtmaka nahIM, prItyAtmaka hote haiN| isa dRSTi se mAna prItyAtmaka bhI hai, aura aprItyAtmaka bhI hai| 2 lobhAdi rAgAtmaka bhI, dveSAtmaka bhI lobha to rAgAtmaka hai hii| phira bhI jaba lobha dUsaroM kA upaghAta karane yA dUsaroM ke haka ko chInane, har3apane yA zoSaNa karane ke pariNAma ko lekara vaha aprItyAtmaka hone se dveSAtmaka ho jAtA hai| mAyA ko vaise rAgAtmaka mAnA gayA hai| mAyA, chala-kapaTa evaM dhokhAdhar3I yA dambha karate samaya jo anubhUti hotI hai, vaha antaHkaraNa ko priya lagatI hai aura vyakti yaha socatA hai ki maiMne itanI siphta se kAma kiyA ki vaha svataH pratihata evaM prabhAvita ho gyaa| isa prakAra kI sukhada anubhUti hone se mAyA prItyAtmaka athavA rAgAtmaka pratIta hotI hai| kintu jaba mAyA vaMcanAtmaka hotI hai, dUsaroM ko Thagane ke lie mAyA-prayoga kiyA jAtA hai, taba vaha paropaghAtAtmaka hone se aprItyAtmaka yA dveSAtmaka hotI hai| isIlie vizeSAvazyaka meM kahA gayA hai - " mAyA meM bhI yadi dUsare kA upaghAta karane kA adhyavasAya yA pariNAma hotA hai to vaha dveSarUpa ho jAtI hai| isI prakAra dUsaroM kA zoSaNa yA apaharaNa karane kI nIyata se jaba mUrcchA yA lobha kiyA jAtA hai, taba vaha bhI rAgAtmaka na hokara dveSAtmaka ho jAtA hai| ataH anekAntadRSTi se vibhinna apekSAoM ko lekara pariNAmavaza kaSAyacatuSTaya ko rAga yA dveSa meM samAviSTa kara lenA caahie| 3 saMsArI prANiyoM meM dvividha cetanA niSkarSa yaha hai ki saMsArI prANI kI samasta anubhUtiyA~, saMvedanAe~, cAhe ve kaSAyacatuSTayAtmaka hoM yA navavidha nokaSAyoM se yukta hoM, ina sabake bIja kAraNa do 1. doSavattiyA mucchA duvihA paNNattA taM jahA- koho ceva mANaM ceva / pejjavattiyA mucchA duvihA paNNattA taM jahA mAyA ceva lohe ceva / 2. (ka) ujjusuyanaye koho, doso sesANa nayamaNegato / rAgotti yA dosotti va pariNAmavaseNa avaseso // (kha) cetanA kA UrdhvArohaNa se bhAvAMzagrahaNa pR. 127 3. (ka) cetanA kA UrdhvArohaNa se bhAvAMzagrahaNa 1 - 128 (kha) mAyaM pi dosamicchai, vavahAro jaM parovaghAyAya / nAovAdANa cciya mucchA lobhotti no rAge // - sthAnAMga sUtra, sthAna 2 - vizeSAvazyaka bhASya 2971 - vizeSAvazyaka bhASya 2970 For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hI haiM - rAga aura dveSa / yA to vaha cetanA rAgAtmaka hotI hai, yA phira vaha hotI haidvessaatmk| ina do meM itanI zakti hai ki ye karmoM-karmavargaNAoM ko AtmA ke sAtha sambaddha kara detI haiN| yaha eka viSacakra hai, rAga-dveSa kA, jo saMsArI prANiyoM meM niraMtara gatimAna hai| rAgadveSa ke AdhAra para karma kA praveza aura karma ke AdhAra para rAgadveSa kA cirakAla taka jIvita rahanA, arthAt rAgadveSa se karma, aura karma (mohanIyakarma) se phira rAga-dveSa | jaba taka vItarAgacetanA prApta nahIM hotI, taba taka rAga-dveSa kI cetanA calatI rahatI hai / ' manuSya ke sAre kArya, kriyAkalApa yA AcaraNa usase prabhAvita rahate haiN| manuSya kI acchI yA burI mAnyatAe~ rAga-dveSa se prabhAvita hotI haiN| ye svanirmita pUrvAgrahayukta mAnyatAe~ hI haiM, jo sarvatra dRSTigocara hone vAlI vyathAoM kI kAraNa haiN| kina vyaktiyoM yA vastuoM, athavA vicAradhArAoM yA mAnyatAoM ke prati kisI kA rAgadveSa kitanI pragAr3hatA liye hue hai, isakI spaSTa jhAMkI usake cehare para yA A~khoM . meM jhAMkane para ho sakatI hai| kyoMki mana kI prasannatA - aprasannatA, priyatA - apriyatA ko vyakta karane ke ye hI donoM (rAgadveSa) darpaNa kI bhUmikA nibhAte haiN| ye donoM apane hAvabhAva ke pIche gUr3ha rahasya ko chipAe baiThe rahate haiN| isalie rAga aura dveSa donoM hI AtmA ke lie klezakAraka haiN| pAtaMjala yoga darzana meM donoM ko AtmA ke lie klezakara kahA hai| vahA~ rAga kA lakSaNa kiyA hai - sukhAnuzAyI rAgaH, aura dveSa kA lakSaNa kiyA hai- duHkhAnuzAMyI dvessH| arthAt sukhoM kI pratIti ke pIche rahane vAlA kleza rAga hai aura duHkhoM kI pratIti ke pIche rahane vAlA dveSa hai| ye donoM hI kleza bar3hAte haiN| rAga meM mana para saMyama na hokara paudgalika sukhoM kI abhilASA rahatI hai| viSayoM para saMyama ke abhAva meM rAga bhI AtmA ke lie klezakara hai| dveSa meM bhI andara hI andara tIvra Aga dhadhakatI rahatI, hai| jaise Aga para rakhe hue bartana meM khaulate hue pAnI meM koI apane mukha kA pratibimba dekhanA cAhe to nahIM dekha sakatA, kyoMki usa jala meM sthiratA nahIM hai| isI prakAra rAga-dveSa se dhadhakate hue caMcala hRdaya meM koI bhI sAdhaka Atmadarzana karanA cAhe to sarvathA asambhava hai| vaha svaccha antaHkaraNa vAlA tabhI bana sakatA hai, jaba viSayoM meM indriyoM ko rAgadveSa rahita hokara pravRtta karatA hai, kisI kArya, vyakti yA vastu ko rAgadveSa rahita hokara apanAtA hai| gItA meM bhI yahI kahA hai- "svAdhIna antaHkaraNa vAlA yA apane mana ( yA AtmA) ko vaza meM karake calane vAlA puruSa rAgadveSa se viyukta (rahita ) hokara indriyoM dvArA viSayoM kA upabhoga karatA huA bhI svaccha yA prasanna antaHkaraNa vAlA bana kara Atmazuddhi yA manaHzuddhi ko prApta kara letA hai / " rAga dveSa donoM hI agni haiN| dveSa to sAkSAt agni hai hI, yaha sattvazIla AtmaguNoM ko jalAtI hai, kintu rAga bhI ThaMDI Aga hai, vaha bhI jalAne vAlI hai| zItakAla meM tIvra zIta lahara calatI hai, jisake prabhAva se hare bhare vRkSa, yahA~ taka ki 1. sudharmA, 1989 meM prakAzita lekha se bhAvAMza grahaNa pR. 64 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 95 sUkhe kASTha bhI jala kara bhasma ho jAte haiN| bhikSuoM ke lie tIna prakAra kI agni tyAjya batAI hai - rAgAgni dveSAgni aura mohAgni / cAhe sAmpradAyika rAga ho, mAnyatAoM kA N rAga-pUrvAgraha yukta haThAgraha ho, cAhe paramparAoM, rItirivAjoM yA rUr3hiyoM kA rAga ho, sabhI tyAjya haiM, karmabandhakAraka haiN|' apane sampradAya, paramparA, mAnyatA ke prati rAga hotA hai, vahA~ para sampradAyAdi ke prati dveSa honA svAbhAvika hai, kyoMki rAga aura dveSa honoM sApekSa haiN| jJAnArNava meM batAyA gayA hai - jahA~ para rAga kA padArpaNa hotA hai, vahA~ nizcaya hI dveSa bhI pravartamAna hotA hai| ina donoM kA avalambana lekara mana bhI atyadhika vikRta hotA hai| vipakSa ke prati arati ( ghRNA - dveSa ) svapakSa ke prati rati (rAga) ke binA nahIM hotI, isI prakAra svapakSa meM arati bhI vipakSa ke prati rati ke binA nahIM hotI / 2 parastrIgAmI puruSa kA udAharaNa spaSTa hai| rAga aura dveSa donoM meM se rAgabhAva chor3anA atiduSkara rAga aura dveSa meM dveSa to bhayaMkara hai hI, ise pahacAnA jA sakatA hai| pati-patnI meM paraspara manamuTAva ho jAe, kucha hitaiSiyoM ke kahane-sunane-samajhAne se unameM paraspara dveSabhAva dUra bhI ho sakatA hai| kintu rAgabhAva to isase adhika sUkSma evaM bhayaMkara hai| vaha zIghra pakar3a meM nahIM aataa| sampradAya ke prati kaTTaratApUrNa rAga ko vyakti dharmaprabhAvanA kA rUpa dekara use dharma mAnane lagatA hai / rAgabhAva itanA gUr3ha hotA hai ki ise jAnanA, pahacAnanA aura chor3anA utanA sarala nhiiN| ataH dveSa bhAva ko chor3anA sarala hai, kintu rAgabhAva ko chor3anA sarala nhiiN| isalie kezI zramaNa muni ne jaba gaNadhara gautama se kahA ki isa loka meM bahuta-se jIva pAza se baMdhe hue haiM, phira Apa isa loka meM rahate hue laghubhUta va pAzamukta hokara kaise vicarate haiM? isa para unhoMne kahA - "bhagavan ! rAga aura dveSa Adi bhayaMkara evaM tIvra sneha ( gAr3ha ) pAza (bandhana) haiN| maiM yathAkrama se prabhuvacanoM se inakA chedana karake yathAnyAya vicaraNa karatA huuN|" gautama gaNadhara ne rAga Adi ko 'snehapAza - atyanta gAr3ha bandhana' kahA hai| 'bhAminI vilAsa' meM rAga ko tIvra bandhana batAyA hai - 'saMsAra meM bahuta-se bandhana haiM, kintu preya (rAga) 1. (ka) pAtaMjalayogadarzana 2 pAda, sUtra 7-8 (kha) rAgadveSaviyuktaistu viSayAnindriyaizcaran / AtmavazyairvidheyAtmA, prasAdamadhigacchati // (ga) sudharmA agasta 1989 meM prakAzita lekha se bhAvAMzagrahaNa pR. 65 2. (ka) yatra rAgaH padaM dhatte dveSastatreti nizcayaH / ubhAvetau samAlambya vikrAmyatyadhikaM manaH // (kha) tadyathA na ratiH pakSai, vipakSe'pyarativinA / nAratirvA svapakSe'pi tadvipakSe ratiM vinA // For Personal & Private Use Only -gItA - jJAnArNava 23/25 - paMcAdhyAyI uttarArddha 549 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) rUpI rassI kA bandhana anokhA hI hai, jisake vaza hokara kASTa ko bhedana karane nipuNa bhauMrA bhI kamalakoSa meM banda hokara apane prANa de detA hai|' 1 rAgAndhatA kitanI bhayaMkara rAga kA lakSaNa hI "abhISTa viSayoM ke prati Asakti, mUrcchA aura pakSapAta hai|' rAga vyakti ko pakSapAtI aura avivekI banAtA hai| rAgAndha vyakti rAgabhAva ke kAra apane baccoM ke lie rAta-dina ghor3e kI taraha daur3ate aura mazIna kI taraha calate haiN| rahane ke lie suvidhAjanaka eka makAna ho, phira bhI pAMca-pAMca baMgale banAte haiN| pratye bar3e zahara meM apanI kampanI kholate haiM, cAra-pAMca kAreM rakhanA to sAmAnya bAta hai eka bAra rAgAndha bAdazAha ne apanI begama se kahA- priye ! maiM tumhAre liye prANa deM ko taiyAra huuN| taba begama ne use sarasarAtA huA javAba diyA mujha pai tuma marate nahIM, para mara rahe ina cAra para / nAja para, aMdAja para, raphtAra para, guphtAra para // yadyapi rAga kA pariNAma karmabandha hai, aura usase vartamAna meM bhI duHkha hotA hai parantu rAgAndha vyakti prAyaH mohaprerita hokara duHkha pAtA huA bhI rAgaM bhAva ko naha chor3anA caahtaa| eka rocaka evaM preraka dRSTAnta par3hA thaa| eka vRddha vyakti bIca sar3aka para baiThA ro rahA thaa| eka vaiSNava sAdhu ne use rote dekha pUchA - "kyoM ro rahe ho ?' "merA potA abhI mere hI jUte se mere sira para mArakara gayA hai" vRddha ne kahA / sA karuNAprerita hokara bolA- "yadi aisA hai to calo, mere saath| mere maTha meM Ananda rho| vahA~ tumheM koI kucha na khegaa| bhagavAn kA bhajana karanA aura donoM TAi bhojana krnaa|" isa para bUr3he ne tamaka kara kahA - " tumheM paMcAyata karane ko kisa bulAyA ? poto mhAro, mAtho mhAro aura jUto bhI mhAro; tU bIca meM bolaNa vAlo kuNa jA rAsto pakar3a / " yaha hai rAgAndha manuSya kI dazA ! 2 vastutaH rAgabhAva itanA gUr3ha hai ki laghubhUta hokara vicarane para bhI gautama svAma kA bha. mahAvIra ke prati halakA-sA rAgabhAva nahIM chUTA, taba taka unheM kevalajJAna prApta nahIM huaa| rAgabhAva kA sarvathA tyAga vItarAgatA ke liye anivArya jainasiddhAntAnusAra gyArahavA~ guNasthAna yadyapi vItarAgadazA kA hai, parantu usame rAgabhAva upazAnta hotA hai, usakA kSaya nahIM hotaa| ataH moha kA udaya to nahIM hotA, upazama ho jAtA hai, parantu yaha sthiti adhika lambe samaya taka nahIM rahatI / antarmuhUrta meM hI AtmA vahA~ se punaH lauTatI evaM nIce giratI hai| vaha girate-girate kramazaH 1. (ka) rAgadosAdao tivvA nehapAsA bhayaMkarA / te chiMdittA jahAnAyaM viharAmi jahakkamaM // (kha) bandhanAni khalu santi bahUni preya rajjUkRd bandhanamanyat / dArubheda - nipuNo 'pi SaDaMpriniSkriyo bhavati paMkajakoSe // 2. jinavANI, sitambara 1990 meM prakAzita pR. 8 For Personal & Private Use Only -uttarAdhyayana a. 23 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa 97 mithyAtva guNasthAna taka pahu~ca sakatI hai; kyoMki ukta AtmA ne rAgadveSa (kaSAya yA moha) kA sarvathA kSaya nahIM kiyA hai| ataH kSapakazreNI para car3hane ke lie rAga aura dveSa kA pUrNataH kSaya karanA anivArya hai| dveSa to chor3a diyA parantu rAgabhAva ko nahIM chor3A to vItarAgatA prApta nahIM ho sktii| vItarAgatA ke binA mukti bhI nahIM prApta ho sktii| isIlie jinezvaradeva ko 'vItadveSa' na kahakara 'vItarAga' kahA gayA hai-vaha rAgabhAva ke tyAga kI duSkaratA batAne ke lie hii| isIlie bhagavAna mahAvIra ne kahA-"rAga aura dveSa ke sarvathA samyak prakAra se kSaya se hI jIva ekAnta saukhyarUpa mokSa ko prApta karatA hai|" sAmpradAyika kaTTaratA : aprazastarAgAndhatA kA pratIka rAga kA tyAga duSkara isalie hai ki usake tIvratA-mandatA, prazastatA-aprazastatA kI dRSTi se aneka prakAra haiN| sAdhaka koTi kA vyakti bhI isa bhulAve meM rahatA hai ki maiMne ghara-bAra, kuTumba-kabIlA, tathA sAMsArika upabhoga kI cIjeM chor3a dI, isalie maiM rAgatyAgI ho gayA, parantu dUsare prakAra se mohanIya karmavaza jina vastuoM ko chor3a diyA, una para bhI antara meM moha-mamatva, sUkSma vAsanA, kAmanA, nAmanA, prasiddhi, ADambarapriyatA, prazaMsA Adi ke pariNAma unake prati calate rahate haiN| kabhI-kabhI to vaha rAga utkaTa ho jAtA hai| deva (arihaMta aura siddha paramAtmA), nirgrantha guru aura dharma (ratnatrayarUpa) ke prati anurAga ko jainasiddhAntAnusAra prazasta rAga kahA hai, parantu vaha prazasta rAga ajJAnavaza jaba apane sampradAyamAnya amuka nAma ke vItarAga deva ke sivAya anya nAma ke vItarAga deva ko deva mAnane vAloM ke prati dveSabhAva yukta ho jAtA hai, taba vaha aprazastarAga ho jAtA hai| isI prakAra 'namo loe savvasAhUNaM' kahakara apane mAnya sampradAya ke sivAya dUsare sampradAya, mata yA paMtha ke susAdhuoM ko dveSavaza guru na mAnanA bhI aprazastarAga kA kAraNa bana jAtA hai| yahI hAla dharma kA hai| zuddha dharma ko chor3akara svasampradAya ke prati rAgAndha hokara anya dharmasaMgha yA sampradAyoM kI nindA karanA, unase dveSa rakhanA, unake anuyAyiyoM para jhUThA lAMchana lagAnA, unheM baragalAnA, Adi saba sAmpradAyika kaTTaratAe~ aprazasta rAga vaza dveSa ke kAraNa ghora pApakarma bandhaka haiN| rAga ke dAyare meM kAmarAga yA viSayarAga, sneharAga evaM dRSTirAga, ye jo tIna bhAvarAga haiM ve aprazasta rAga haiN| inameM jo dRSTirAga hai, vaha sAmpradAyika kaTTaratA kA pratIka hai| vaha sAdhujanoM ke lie bhI atyanta kaThinatA se durucchedya hai|2 / kAmarAga, sneharAga aura dRSTirAga kAmarAga ke antargata (icchA, AzA, tRSNA, lAlasA, lipsA Adi) icchAkAma aura madanakAma (kAmavAsanA, kAmabhoga lipsA Adi) ye donoM prakAra ke kAma A jAte haiN| isI prakAra sneharAga ke antargata Asakti, mUrchA, mamatA, ahaMtA, lobha, 1. (ka) sudharmA agasta 1989 meM prakAzita lekha, pR. 62 se (kha) rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM, egatasokkha samuyei mokkha // -uttarAdhyayana 32/2 2. (ka) ja rAyaveyaNijja, samuiNaM bhAyao tao rAo / so didvi-visaya-nehANurAyarUvo abhissaMgo // -vizeSAvazyaka gA. 2964 (kha) dRSTirAgo hi pApIyAn, durucchedaH satAmapi // -hemacandrAcArya For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) gRddhi, abhiSvaMga, saMga Adi kA samAveza ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki rAgabhAva kA sahasA uccheda honA bahuta hI duSkara hai| isalie pratyeka sAdhaka ko vivekapUrvaka prazasta aura aprazasta rAga kA vizleSaNa karake aprazasta rAga se bacanA caahie| prazasta aura aprazasta rAga : rAga ke cAra prakAra vyAvahArika dRSTi se rAga ke cAra rUpa banate haiM - (1) azuddha rAga, (2) azubha rAga, (3) zubharAga aura (4) zuddha rAga / (1) azuddharAga vaha hai, jisameM krUra, malina evaM doSapUrNa vRttiyoM ke prati kaSAyacatuSTaya kI utkaTatAvaza AkarSaNa hotA hai| jaisecoroM DakaitoM Adi kA dhana ke prati, kAmI kA lampaTatA ke prati, AtatAyiyoM yA AtaMkavAdiyoM kA sattA Adi ke prati vyAmoha / ise gaMde nAle kA pAnI kahA jA sakatA hai| (2) azubharAga vaha hai, jisameM patnI, bAlakoM Adi parivAra kA manda moha, dhana kA mamatva tathA apane zarIra evaM indriyoM ke viSayoM ke prati sAmAnyataH AkarSaNa Adi hotA hai| ise kacarA, miTTI Adi milA huA azuddha pAnI kahA jA sakatA hai| ye donoM prakAra ke rAga aprazastarAga ke antargata haiN| (3) zubharAga hai- dAna, puNyakArya, paropakAra, sevA, Adi zubhakAyoM meM ruciyukta vRttiyaaN| ise sApha kiyA huA vATaravarksa kA pAnI kaha sakate haiN| (4) zuddharAga kahate haiM- prabhu ke prati ananya samarpaNa, gurudeva ke prati anurakti-bhakti, dharma ke prati aDiga zraddhA, ruci tathA niSThA, niSkAmabhAva se karuNA, dayA, anukampA, kSamA, vatsalatA tathA dharma rakSA ke lie balidAna Adi madhuratApUrNa nirmala cittvRttiyaaN| ise svaccha DisTilDa vATara yA AkAzIya svaccha jala kahA jA sakatA hai| zubharAga aura zuddharAga ye donoM prazasta rAga haiN| vizeSAvazyaka bhASya meM kahA gayA hai - vartamAna kAla meM sarAga saMyamI sAdhuoM ( athavA saMyamAsaMyamI zrAvakavarga) ke lie arihaMta bhagavantoM ke prati, AcArya, upAdhyAya Adi sAdhu-sAdhvI varga ke prati tathA brahmacAriyoM ke prati jo rAga hotA hai, vaha prazasta rAga hai| rAga kabhI zuddha nahIM hotA : eka cintana nizcaya dRSTivAdI vicArakoM kA kahanA hai ki rAga kabhI zuddha nahIM hotA, kintu yadi prabhubhakti, gurusevA, svadharmIvAtsalya, dharmazraddhA Adi ko zuddha rAga nahIM mAneMge to phira ye paramparA se paramAtma prApti yA mukti ke sAdhana kaise hoNge| zraddhAlu zrAvakoM ke lie AgamoM meM kahA gayA hai - 'unakI haDDI aura majjA dharmaprema ke raMga meM raMgI huI thI' yaha vizeSaNa kaise sArthaka hogA ? zuddharAga ko tIrthaMkara gotra ke bandha kA kAraNa (tIrthaMkaratva-prApti) kA kAraNa to mAnA hI gayA hai| ataH yaha vicAraNIya hai| phira bhI AdhyAtmika pUrNatA ke lie rAga aura dveSa donoM kA hI sarvathA tyAga Avazyaka hai, tabhI karmabandha se sarvathA chuTakArA ho sakegA / ' 9. (ka) jinavANI sitambara 1990 meM prakAzita 'prema kA paramarUpa : bhakti' zIrSaka lekha se pR. 17 (kha) arihaMtesu ya rAgo, rAgo sAhusu baMbhayArIsu / esa pattho rAgo, ajja sarAgANaM sAhUNaM ||17| (ga) aTThi- miMjja-pemANurAgaratte For Personal & Private Use Only - vizeSA. -upAsakadazAMga Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva prakAza aura andhakAra anantakAla se kAlacakra gatimAn hai| dina ke bAda rAta aura rAta ke bAda dina, isa prakAra kAla kA cakra anavarata ghUma rahA hai| dina ko sUrya kA prakAza rahatA hai aura rAtri ko andhakAra / jahA~ prakAza ho, vahA~ andhakAra Tika nahIM sktaa| isI prakAra jahA~ andhakAra ho, vahA~ A~kheM kholane para bhI prakAza dRSTigocara nahIM hotA / andhakAra ko prakAza mAnane vAle jIva isa samagra vizva meM dro prakAra ke jIva haiN| adhikAMza jIva to prakAza ko hI jIvana mAnate haiM; jabaki ullU, camagAdar3a Adi dUsare prakAra ke jIva andhakAra ko hI prakAza mAna kara jIte haiN| ina donoM prakAra ke jIvoM kI pravRtti aura prakRti meM jamIna-AsamAna kA antara hai| ullU Adi prANI rAtri ko hI dina mAna kara jIvana-yApana karate haiM, tathA dina ko rAtri mAna kara A~kheM baMda karake nidrAdhIna ho jAte haiN| yaha dekhA gayA hai ki ullU Adi jIva rAtri ko hI dina kA prakAza mAna kara jIvana-nirvAha ke liye daur3a-dhUpa karate haiN| ve sUrya ko andhakAra kA piNDa aura zatru samajhate haiN| ve socate haiM ki "bhakSaka prANI to eka hI bAra meM jIvana kA anta kara detA hai, jabaki sUrya to pratidina lagabhaga 12-13 ghaMTe taka andherA kara detA hai, jisase hameM utanI dera (dina ke rahane) taka aMdhakAramaya kAla koTharI meM baMda hokara, A~kheM mUMda kara bhUkhe-pyAse so jAnA par3atA hai| hama sUrya ke rahate kucha bhI pravRtti nahIM kara skte| kitanA duHkhapUrNa jIvana vyatIta karanA par3atA hai| hamArI AdhI jiMdagI kA sukha to sUrya chIna letA hai| yadi rAtri ke andhakAramaya mahAprakAza puMja kI hama para kRpA na hotI to saMsAra meM hamArA astitva hI nahIM rahatA / sadA ke lie hama mara mittte|" isa prakAra aMdhere ko ujAlA mAna kara jIne vAle nizAcArI ullU Adi prANiyoM ke lie prakAzapuMja sUrya abhizApa - samAna hai aura andhakAra ke piNDa-samAna rAtri unake lie varadAna rUpa hai| sUryodaya se lekara sUryAsta taka kA samaya unako 99 For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) amAvasyA kI rAtri ke samAna gAr3ha andhakAramaya aura zUnya-sA pratIta hotA hai| sUryodaya hote hI unake netroM para aMdherA chA jAtA hai| prakAza kI kiraNeM unheM aMdhakAra kA piNDa pratIta hotI haiN| unakA aisA hI janmajAta svabhAva hai| ' saMsAra ke sabhI prANiyoM se unakI sthiti viparIta aura vicitra jagat ke tamAma prANiyoM se unakI sthiti vicitra hotI hai| ina nizApUjaka pakSiyoM ke paira AkAza kI ora U~ce hote haiM, aura unakA sira nIce laTakatA rahatA hai| dekhane vAloM ko Azcarya hotA hai ki jIvana - paryanta paira U~ce aura sira nIce rakhanA, ye jIva kaise sahana kara lete hoMge? dUsare pazu-pakSiyoM ko thor3I-sI dera bhI aisI sthiti meM rakhA jAe to unakI mRtyu hone kI saMbhAvanA rahatI hai| kintu ina nizAz2IbI prANiyoM ke lie vaisA jIvana sahaja aura svAbhAvika hai; balki isa prakAra kI ulaTI sthiti se unakI mRtyu ke badale, jiMdagI (Ayu) meM vRddhi hotI rahatI hai| ina andhakAra - jIvI prANiyoM kI prakRti ke anusAra hI inake zarIra kI racanA, AkRti aura dhAraNA hI aisI banI hai ki unake lie rAtri ke ghora aMdhere meM daur3anA - bhAganA, khAnA-pInA, bhakSya-padArtha DhU~r3hanA Adi svAbhAvika bAta hai| unheM andhakAra meM hI sArA jagat prakAzamaya aura caitanyavat pratIta hotA hai| mAnava samudAya meM bhI andhakAra ko prakAza mAnane vAle adhika tAtvika dRSTi se vicAra kiyA jAe to ukta do prakAra ke ( prakAza-jIvI aura andhakAra - jIvI) prANiyoM kI taraha mAnava samUha meM bhI do prakAra ke mAnava haiN| katipaya mAnava aise haiM, jinheM andhakAra hI prakAzamaya mAlUma hotA hai, aura jaba prakAza hotA hai, to unheM vaha andhakAra kA puMja pratIta hotA hai| pazu-pakSiyoM meM to prakAza se prema karane vAle prANI adhika haiM, jabaki andhakAra - jIvI ullU Adi prANiyoM kI saMkhya bahuta thor3I hai; kintu mAnava samudAya kI sthiti isase viparIta hai| mAnava samudAya prakAza - piNDa ko andhakAra mAnane vAle manuSyoM kI saMkhyA adhika hai, prakAza ko prakAza mAnane vAle mAnava bahuta hI kama mileNge| : bhAva- prakAza ke badale bhAvAndhakAra meM jIne vAle jIva bAhyadRSTi se dekhane para mAnava pratyakSa meM prakAza-premI dikhAI detA hai| rAtri ko bhI vaha bijalI, peTromeksa yA anya prakAza ke sAdhanoM ke prakAza meM hI kAma karatA hai, isalie sthUla dRSTi se to mAnava prakAzapremI hI pratIta hotA hai| kintu adhyAtmatatvajJe kI dRSTi meM vaha yathArtha prakAza nahIM hai| yathArtha prakAza hai - samyaktva sUrya kA samyagdarzana evaM samyagjJAna kA, jo bhAva- prakAza hai| vahI adhikAMza mAnavoM ke jIvana meM nahIM hai| adhikAMza mAnavoM ke jIvana meM mithyAtva kA, ajJAna kA, avidyA kA tatha 1. AtmArthI muni zrI mohanaRSi jI ma. kI vicAradhArA (hastalikhita DAyarI naM. 1 se) For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 101 aviveka kA hI bhAvAndhakAra vyApta dikhAI detA hai| isI bhAvAndhakAra ke phalasvarUpa unake jIvana meM rAga, dveSa, kalaha, kleza, hiMsAdi pApa, tathA andhasvArtha, andhavizvAsa, jAti, dharma, sampradAya-prAnta-bhASAdigata mUr3hatAe~, deva-guru-dharma ke nAma para nAnA pracalita kurUr3hiyA~, kurItiyA~, tathA AtmA, paramAtmA Adi ke sambandha meM mithyAmAnyatAe~, ekAnta pUrvAgraha, kadAgraha, saMzaya evaM bhrAntiyA~ dRSTigocara ho rahI haiN|' mithyAtva kA dUragAmI duSprabhAva yaha mithyAtva hI eka aisA hai, jo ghorAtighora andhakArakUpa meM prANiyoM ko DAle rakhatA hai, unakI AtmAoM kA samagra vikAsa hI roka letA hai, unheM guNasthAna kI pahalI sIr3hI se Age bar3hane hI nahIM detaa| mithyAtva hI prANiyoM ke jIvana kA mahAzatru hai, jo samyaktva ke sUrya kA prakAza dekhane nahIM detaa| jisake kAraNa AtmA ghora karmoM ke baMdhana meM jakar3I rahatI hai| mithyAtva ke kAraNa hI vaha pApakarmoM se virata nahIM ho paataa| vaha jo bhI japa, tapa, vratAcaraNa, dharma kriyA Adi mithyAtva ke naze meM hokara karatA hai, usakA karmoM se mukta hone kA yatheSTa lAbha use nahIM mila paataa| mithyAtvayukta hokara jo bhI zAstrIya jJAna prApta kiyA jAtA hai, yA jo bhI cAritra kA pAlana yA tapazcaraNa kiyA jAtA hai, vaha mithyAjJAna aura mithyAcAritra hI rahatA hai, vaha samyagjJAna yA samyakacAritra kI koTi meM nahIM aataa| usakA vaha jJAne yA cAritra saMsAra vRddhi kA hI kAraNa.banatA hai| mithyAtva karmabandha kA prabala aura prathama kAraNa isalie karmavijJAnamarmajJoM ne mithyAtva yA mithyAdarzana ko karmabandha kA prabala aura prathama kAraNa batAyA hai| 18 prakAra ke pApasthAnakoM meM se mithyAdarzana-zalya nAmaka pApasthAna sabase bar3hakara pApakarmabandha kA kAraNa hai| akelA mithyAdarzanazalya nAmaka pApasthAna zeSa 17 pApasthAnoM ko bhI mAta karane vAlA hai| vaise to karmabandha ke mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca kAraNa batAe haiM, kintu inameM sabase prabala kAraNa mithyAtva hai, kyoMki isake rahate avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ke tyAga yA mandatva kI bhAvanA prAyaH nahIM hotii| ina cAroM se bacA bhI jA sake to bhI mithyAtva kA roga lagA ho to vaha ralatraya (vyavahAra-nizcaya-ratnatraya) rUpa dharma yA saMvara-nirjarArUpa dharma arjita karane se vaMcita rahatA hai| mithyAtva sabase bar3A pIpa . isIlie mithyAtva ko sabase bar3A pApa batAte hue ratnakaraNDaka zrAvakAcAra meM kahA gayA hai-zarIradhArI jIvoM ke lie mithyAtva ke samAna anya koI akalyANakArI 1. vahI, (DAyarI naM. 1 se) For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nahIM hai| kyoMki "jaba taka mithyAtva rahatA hai, taba taka zubha-azubha sabhI kriyAoM ko adhyAtma meM paramArthataH pApa hI kahA jAtA hai| bhale hI koI vyakti mahAvrata Adi kA Alambana le, yA samitiyoM kI utkRSTatA kA Azraya le, tathApi vaha vyakti mithyAtva nAmaka pApa se yukta hai|" mokSamArgaprakAzaka meM bhI kahA gayA hai-"mithyAtva ke samAna anya koI pApa nahIM hai|"1 vAstava meM jainadarzana meM mithyAtva ko sabase bar3A pApa mAnA gayA hai| jahA~ aThAraha pApasthAnoM ke nAma Ate haiM, vahA~ 17 pApasthAna to apanI saMjJA se abhihita hue haiM, kintu mithyAdarzana ke pIche 'zalya' zabda jor3a kara use zalya (tIkhe kATe) jaisA cubhane vAlA mAnA gayA hai|2 baddhajIva ke karmoM kA nimitta pAkara mithyAtvAdi hote haiM aura mithyAtvAdi ke nimitta se karmabaMdha hotA hai| isa prakAra karmabandha aura mithyAtvAdi kA kArya-kAraNa bhAva siddha hotA hai| niSkarSa yaha hai ki karmabandha aura mithyAtva Adi kI yaha paramparA anAdikAla se calI A rahI hai, jise zAstroM meM bIja-vRkSa ke nyAya se pratipAdita kiyA gayA hai| isa paramparA kI Adi nahIM hai kintu anta ho sakatA hai| mithyAtva ko sabase bar3A pApa mAnane kA kAraNa yaha bhI hai ki isake prabhAva se jIva nigoda meM jAtA hai; kSullaka athavA kSudrabhava karatA hai| yadyapi kSullakabhava kA samaya atyalpa hai-'eka zvAsocchvAsa meM 17/ bAra janma-maraNa, tathApi nigodaavasthA meM jIva bahuta lambe samaya taka rahatA hai, bAra-bAra janma-maraNa karatA hI rahatA hai| vahA~ se kadAcit hI koI jIva akAma-nirjarA ke kAraNa nikala pAtA hai| nigoda meM se kisI aise jIva kA nikalanA aisA hI hai, jaise nadI ke pravAha meM bahate hue asaMkhya choTe-choTe kaMkar3a-pattharoM meM se koI eka kaMkar3a yA patthara pAnI kI uttAla taraMgoM ke thaper3oM se kinAre para jA gire aura jala ke tIvra vega meM bahane se baca jaae| mithyAtva : saMsAra-paribhramaNa kA janaka ___ mithyAtva janma-maraNa ke ananta-duHkhoM kI paramparA ko bar3hAtA hai| isIlie mithyAtva ko saMsAra kA mUla batAyA gayA hai| sUtrakRtAMga satra meM kahA gayA haimithyAdRSTi anArya loga mithyAtva jvara se grasta hokara saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiN| isIlie pApoM meM sabase bar3A pApa aura pApa kA bIja mithyAtva ko kahA gayA hai| tathA mithyAtva ko bhava-vRddhi kA kAraNa batAyA gayA hai|3 -ratnakaraNDaka zrAvakAcAra 34 1. (ka) azreyazca mithyAtva-sama nAnyat tanubhRtAm / (kha) AlambantAM samitiparatA te yato'dyApi pApA / AtmA'nAtmAvagama-virahAt santi samyaktva-riktAH // (ga) mokSamArga prakAzaka 8/393/3 2. samyagdarzanaH eka anuzIlana (azokamuni) 3. micchattaM bhava-buDDhi-kAraNaM / -samayasAra 200/ka-137 For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 103 mithyAtva ke rahate jJAna, cAritra, tapa Adi dUSita mithyAtva ke rahate na to samyakjJAna kA vikAsa ho pAtA hai, na hI samyak cAritra kA aura na zuddha dharma kA pAlana ho sakatA hai| jisa prakAra dUdha meM eka bUMda jahara kI par3a jAne se vaha dUdha prANaghAtaka aura dUSita ho jAtA hai, vaise hI pavitra saMyama, niyama, tyAga, tapa Adi meM mithyAtva-viSa kI eka bUMda bhI par3a jAya to ve bhI dUSita evaM AtmA ke jJAnAdi prANoM ko naSTa kara DAlate haiN| mithyAtva ke kAraNa vyakti kI buddhi, zraddhA, ruci, pratIti, vizvAsa aura kriyA Adi sabhI viparIta ho jAtI haiN| jisa prakAra pipAsAkula mRga mRgamarIcikA ko jala samajha kara bhrAntivaza usako pAne ke lie betahAzA daur3atA hai, parantu pAsa jAne para kucha bhI nahIM milatA, vaise hI saMsAra-sukha kI pipAsA se Akula vyakti mithyAtva-mohita hokara bhramavaza tattva ko atattva aura atattva ko tattva samajhakara saMsAra kI mohayukta bhUlabhulaiyA meM bhaTakatA rahatA hai, kintu usakI sukha-pipAsA zAnta nahIM ho paatii| isalie 'vairAgyazataka' meM kahA gayA hai micche aNaMtadosA, payaDA disaMti na vi guNaleso / taha vi ya taM ceva jIvA, hA ! mohaMdhA nisevaMti // 2 mithyAtva meM ananta doSa haiM, yaha bAta sApha-sApha mAlUma hotI hai| isameM guNa kA lezamAtra bhI nahIM hai, kheda hai phira bhI moha meM andhe hokara jIva usI kA sevana karate baMdha ke sAdhaka kAraNoM meM mithyAtva ko pradhAnatA kyoM? paMcAdhyAyI meM isa viSaya meM eka prazna uThAyA gayA hai ki jaba sabhI bhAva jIvamaya haiM, taba kahIM para koI eka bhAva (mithyAtvabhAva) vyApaka rUpa se baMdha kA sAdhaka kAraNa kyoM? uttara meM kahA gayA hai ki vyApaka rUpa se bandha ke sAdhaka kAraNarUpa bhAvoM meM bhI kinhIM saMjJI-prANiyoM ke bhAvoM meM vastusvarUpa ko mithyAkAra meM gRhIta rakhane vAlA gRhIta nAmaka mithyAtvabhAva pracuramAtrA meM buddhipUrvaka pAyA jAtA hai| isIlie mithyAtva ko bandha ke kAraNoM meM pradhAnatA dI jAtI hai|3 mithyAtva kitanI bhayaMkara vastu hai zAstrakAroM ne mithyAtva kI bhayaMkaratA batAte hue kahA hai-"isa jagat meM bahuta-se zatru hote haiM, parantu mithyAtva-sA koI zatru nahIM hai| aneka prakAra ke viSa hote haiN| 1. (ka) samyagdarzana : eka anuzIlana se bhAvazigrahaNa, pR. 440 (kha) sUtrakRtAMga 2. vairAgyazataka 3. paMcAdhyAyI (uttarArddha) 1037-1038 For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) parantu mithyAtva jaisA koI bhI ghAtaka viSa nahIM hai| roga aneka prakAra ke hote haiN| kintu mithyAtva-sadRza koI bhayaMkara roga nahIM hai| andhakAra aneka prakAra kA hotA hai, parantu mithyAtva-sarIkhA koI ghora andhakAra nahIM hai|" isase anumAna lagAyA jA sakatA hai, ki mithyAtva kitanI bhayaMkara vastu hai| isameM mithyAtva ko mahAzatru, mahAviSa, mahAroga tathA mahAandhakAra kI upamA dI gaI hai; kyoMki vaha samasta karmoM kI jar3a hai| __bhakta-parijJA prakIrNaka meM kahA gayA hai-tIvra mithyAtva AtmA kA jitanA ahita evaM bigAr3a karatA hai, utanA bigAr3a agni, viSa aura kAlA sAMpa bhI nahIM krte|2 mithyAtvI kI koI pravRtti mokSakAraka nahIM mithyAtva se grasta vyakti bar3e-bar3e kaSTadAyaka tapa karatA hai, apane cAroM ora Aga jalA kara paMcAgni tapa karatA hai, sardI ke dinoM meM ghaMToM jala meM khar3A hokara japa karatA hai, laMbe-caur3e kriyAkANDa karatA hai| parantu ve saba karmabandha ke kAraNa hokara usake bhavabhramaNa ke kAraNa hI banate haiN| mithyAdRSTi ajJAnI-mithyAjJAnI hotA hai, usake sabhI bhAva ajJAnamaya hote haiM, kyoMki ajJAnamaya bhAva meM se ajJAnamaya bhAva hI utpanna hote haiN| isalie mithyAdRSTi jIva ke sabhI bhAva, kriyA Adi bandha ke kAraNa hote haiN| vaha paradravyoM meM sadaiva rata rahane ke kAraNa karmoM ko bAMdhatA huA saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai| mithyAtvI kA jJAna unmattavyaktitulya mithyAjJAna ___ 'tatvArtha sUtra' meM kahA gayA hai ki unmatta vyakti jisa prakAra sat aura asat (vAstavika aura avAstavika) meM koI antara nahIM jAnatA hai, isalie usakA jo jJAna hai, vaha bhI ajJAna mAnA jAtA hai, usI prakAra mithyAdRSTi sone ko sonA, lohe ko lohA bhI kaha de to bhI usakA vicArazUnya jJAna ajJAna hI kahalAtA hai| niSkarSa yaha hai ki unmatta manuSya ke adhika vibhUti bhI ho jAe, kadAcit vastu kA yathArtha bodha bhI ho jAe, tathApi usakA unmAda hI bar3hatA hai, vaise hI mithyAdRSTi AtmA, jisake rAga-dveSa kI tIvratA aura AtmA ke viSaya meM mithyAjJAna hotA hai, apanI vizAla jJAnarAzi kA upayoga kevala sAMsArika vAsanA ke poSaNa meM hI karatA hai, isalie ukta mithyAtvI ke jJAna ko ajJAna yA mithyAjJAna hI kahA jAtA hai| jisa prakAra unmatta vyakti dharma-adharma ko nahIM jAnatA, isI prakAra mithyAtva-madha se matta jIva bhI kabhI hiMsAyukta kAryoM ko dharma mAnatA hai to kabhI ahiMsAyukta kArya ko bhI 1. Atma-tattva-vicAra se, pR. 264 2. navi taM karei aggI, na ya visaM kiNhasappo vA / ja kuNai mahAdosa, tivvaM jIvassa micchattaM // -bhaktaparijJA gA.61 3. dekheM-aupapAtikasUtra meM bAlatapasviyoM kA varNana / For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 105 dharma kahane lagatA hai| kabhI satya, acaurya aura brahmacarya ko vaha dharma mAnatA hai, kabhI adhrm| usakI yaha mAnyatA pAgala ke pralApa ke samAna hotI hai, kyoMki vaha zuddha tatva ko nahIM jAnatA hai| mithyAtva : sAta jvAlAoM se yukta mithyAtva ko jainakarma-vijJAna-vizeSajJoM ne 'saptArci'-saptajvAlAyukta kahA hai| ve sAta jvAlAe~ ye haiM-anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, tathA samyaktva-mohanIya, mithyAtva-mohanIya aura mishr-mohniiy| isalie mithyAtva ko karmabandha kA Adya aura pradhAna kAraNa kahA gayA hai| mithyAtvagrasta jIva na to baMdha ko jAnatA-samajhatA hai aura na hI usa se mukta hone ke upAyoM ko samajhatA hai| isalie mithyAtva ko karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa mAnakara isase mukta hone athavA na baMdhane kA prayatna karanA caahie|2 mithyAtva kA baMdhana TUTe binA avirati Adi ke baMdhana nahIM TUTeMge mithyAtva kA bandhana itanA jabardasta hai ki jaba taka isakA bandhana nahIM TUTatA, taba taka avirati kA bandhana, pramAda kA bandhana, kaSAya kA bandhana aura yoga kA bandhana nahIM TUTa sktaa| yAnI mithyAtva kA bandhana rahane kI hAlata meM karma kA cakravyUha tor3A nahIM jA sktaa| mithyAtva karmabandha kA mUla hai, usake rahate avirati Adi bandhakAraNoM ko haTAyA nahIM jA skegaa| mithyAtva : paramparAgata maulika kAraNa mithyAtva-bandha ke pAramparika kAraNoM kI mImAMsA karate hue bhagavAn mahAvIra se pUchA gayA-"bhaMte ! karma kA bandha kaise hotA hai? usakA krama kyA hai?" isa para bhagavAn ne kahA-"jaba vyakti kA jJAnAvaraNa-karma-viziSTa (tIvra) udayAvasthA meM hotA hai, taba darzanAvaraNa karma kA udaya hotA hai| arthAt-jAnane aura dekhane para AvaraNa A jAtA hai| jaba darzana para AvaraNa AtA hai, taba darzanamoha karma kA udaya hotA hai| jaba darzanamoha karma kA udaya hotA hai, taba mithyAtva AtA hai|3 mithyAtva ke prabhAva se sArI cIjeM viparIta dikhAI detI haiM isakA rahasyArtha yaha hai-kisI vyakti meM mithyAtva kA astitva rahegA to vyakti ukta mithyAtva ke prabhAva se nitya ko anitya, sukha ko duHkha, tathA duHkha ke sAdhanoM ko sukha ke sAdhana aura sukha ke sAdhanoM ko duHkha ke sAdhana mAnane laga jAtA hai| ullU kI taraha vaha andhakAra ko hI prakAza aura prakAza ko andhakAra mAnane, samajhane 1: tattvArthasUtra 1/33 meM-'sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat' kI vyaakhyaa| 2. cAritra-prAbhRta gA. 17 3. prajJApanA sUtra pada 23 : For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) aura tadanukUla pravRtti karane lagatA hai| sArI bAteM viparIta ho jAtI haiN| andhakAra-premI jIvoM ke samAna mithyAtvagrasta kA dRSTikoNa hI viparIta yA mithyA ho jAtA hai| vaha khatarA bar3hAne vAlI, patana kI ora le jAne vAlI, mohAndhakAra meM bhaTakAne vAlI vastu ko apanAtA hai, usI ko hitakara, sukhakara aura viSayoM kI pyAsa bujhAne vAlI mAnatA hai| arthAt-khataranAka vastuoM para usakA vizvAsa dRr3ha hotA hai, aura khatarA miTAne vAlI vastu ko dekhakara vaha dUra bhAgatA hai| aisA kyoM hotA hai? isalie ki vaha mithyAtva-grasta hai, usakI dRSTi mithyA hai, usakA moha prabala hai, usakI buddhi meM viparyAsa hai; usakA vizvAsa prakAza ko andhakAra aura andhakAra ko prakAza mAnane lagatA hai| usameM rAga-dveSa, moha aura kaSAya kA prAbalya hai| yahI kAraNa hai ki kaI AdamI tatvajJAna kI bAtoM ko ghoTa lete haiM, AtmA-anAtmA ke viSaya meM ghaMToM carcA kara lete haiM, zAstroM kI bAtoM ko bArIkI se kaha sakate haiM; parantu antar meM dRSTi mithyA hone se, darzana samyak na hone se, tattvajJAna para dRr3haniSThA aura zraddhA na hone se samyak zruta (zAstra) bhI usake lie mithyA ho jAte haiM, isake viparIta samyagdRSTi sampanna vyakti ke lie tathAkathita mithyAzruta (mithyAtvapreraka zAstra) bhI samyakazruta hI jAte haiN| 'nandIsUtra' meM yaha bAta spaSTarUpa se prarUpita kI gaI hai|' 'nayacakra vRtti' meM bhI isI tathya kA samarthana kiyA gayA hai ki mithyAdRSTi ke tattvavicAra, naya, pramANa Adi saba durnaya, duSpramANa aura atatva ho jAte haiN| mithyAtva ke kAraNa usakA tattvajJAna meM ajJAnarUpa aura usakA cAritra bhI kucAritra (aviratirUpa) ho jAtA hai|2 'yogasAra meM bhI kahA gayA hai-jisa prakAra kIcar3a apane saMga se kapar3e ko malina kara detA hai usI prakAra mithyAtva apane saMga se darzana, jJAna aura cAritra ko malina kara detA hai|3 mithyAtva rahegA, taba taka avirati, pramAda, kaSAya Adi bane raheMge ___ itanA hI nahIM, jaba taka vyakti ke antar meM mithyAtva rahegA, taba taka parabhAva ko pAne tathA vibhAvoM meM pravRtta hone kI caMcalatA, AkAMkSA, atRpti, icchA Adi barna rhegii| sAMsArika sukha kI pyAsa bujhegI nhiiN| parapadArthoM kI pyAsa banI rhegii| pramA bhI bAra-bAra hotA rhegaa| sAMsArika padArthoM kA upabhoga karane para bhI atRpti barna rhegii| vismRti hogI, bhrAnti hogI, saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya hogaa| eka bA jAna lene para bhI ki dhanAdi sAMsArika padArthoM yA viSayoM meM sukha nahIM hai; parantu jara dainandina jIvana vyavahAra ke kSetra meM utareMge, taba ina bAtoM ko bilakula bhUla jAe~ge buddhi para moha kA aisA jabardasta pardA par3a jAegA ki sUjhegA bhI nahIM ki dhanAri 1. eyAI ceva sammadihissa sammatta pariggahatteNa sammasuyaM, eyAI ceva. micchAdihisa micchattapariggahatteNa micchaasury| -nandIsUtra 2. nayacakravRtti 415, paMcAstikAya tA. vR. 43/6 / 3. cetanA) kA UrdhvArohaNa se bhAvagrahaNa, pR. 80 yogasAra bandhAdhikAra, zloka 15 For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 107 para-padArtha yA viSaya Adi sukha ke sAdhana nahIM haiN| yaha saba isalie hotA hai, ki usakI taha meM mithyAtva Asana jamAe baiThA hai| vaha satya ko viparIta rUpa meM grahaNa karane tathA use vismRta ho jAne ko bAdhya karatA hai| AcArya pUjyapAda ne bhI isI tathya ko abhivyakta kiyA hai-"mUr3ha AtmA jisameM vizvAsa karatA hai, usase bar3hakara bhayAspada vastu saMsAra meM koI nahIM hai, tathaiva mUr3ha AtmA jisase DaratA hai, dUra bhAgatA hai, usase bar3hakara zaraNadAyinI vastu saMsAra meM koI nahIM hai|"1 mithyAtva ke kAraNa viparIta dhAraNA kA gurutara prabhAva isalie mithyA dRSTi aMtara meM baiThI huI sUkSma, kintu viparIta dhAraNA kA nAma hai, jo atattva meM tattva kI, tathA tattva meM atattva kI ora, evaM atathya meM tathya kI tathA tathya meM atathya kI ora kalpanA ko daur3AtI hai| satya kA bhAva hRdayaMgama hI nahIM hone detI, cetanatattva kA samyak bhAna nahIM hone detI, pratyuta zarIra, indriya aura mana tathA unake viSayoM meM hI maiM aura merepana kI, athavA iSTa-aniSTa kI yA priya-apriya kI athavA manojJa-amanojJa kI kalpanA banAye rakhatI hai| isalie mithyAtva krodha Adi samasta kaSAya-nokaSAyoM kA bIja hone ke kAraNa saba doSoM kA guru yA pitA hai| mithyAtva ko samasta karmabandhoM meM agraNI evaM prabala kahA jAya to koI atyukti na hogii|2 vibhinna darzanoM meM bhI bandha kA mUla kAraNa : mithyAjJAna yA avidyA dArzanika kSetra meM bhI isa prazna ko bahuta mahatvapUrNa mAnA gayA hai ki AtmA karma se kyoM aura kisa kAraNa se baMdhatA hai? jainadarzana ne jaise mithyAtva ko karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa kahA hai, vaise hI vaidika darzanoM ne ajJAna, mithyAjJAna yA avidyA Adi ko samasta duHkhoM (karmabandhoM) kA kAraNa batAyA hai| sAMkhyadarzana ne spaSTa kahA hai-"ajJAna (jJAna ke viparyaya) se bandha hotA hai, jJAna se mukti hotI hai|" Izvara-kRSNa ne sAMkhyakArikA meM baMdha kA kAraNa prakRti-puruSa-viSayaka viparyayajJAna ko mAnA hai| yahI viparyaya mithyAjJAna hai| yogadarzana ne kleza ko bandha kA kAraNa mAna kara kleza kA kAraNa avidyA ko mAnA hai| saMsAra kA mUla kAraNa avidyA hai| saMsAra karmabandha ke kAraNa hotA hai| avidyA kA artha hai-mithyaajnyaan|4 vaizeSika darzana ne bhI - 1. mUDhAtmA yatra vizvastaH tato nAnyad bhayAspadam / ___ yato bhItastato nAnyad, abhayasthAnamAtmanaH // -sarvArthasiddhi 2. karmasiddhAnta (jinendravarNI) se, pR. 44 3. (ka) jJAnAnmuktiH, bandho viparyayAt / -sAMkhyadarzana a. 3, sU.24-25 . (kha) sAMkhyakArikA 44, 47, 48 4. (ka) yogadarzana 2/314 (kha) tasya heturavidyA, tadabhAvAt saMyoga bhAvo, tadRzeH kaivalyam / -yogadarzana 2, 24-25 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) mithyAjJAna ko bandha kA kAraNa batAte hue kahA hai-Atma-sAkSAtkAra honA tattvajJAna hai| tattvajJAna se niHzreyasa (mokSa) hotA hai| kyoMki yahI mithyAjJAna kA ulmUlana karane meM sakSama hotA hai| vedAnta darzana avidyA yA mAyA ko karmabandha kA kAraNa mAnatA hai| nyAyadarzana 'mithyAjJAna' ko bandha kA Adya kAraNa mAnatA hai| jaise jainadarzana meM saMsAra (bhava) aura bandha kA kAraNa Asrava ko aura Asava kA Adya kAraNa mithyAtva ko * mAnA gayA hai, vaise hI bauddha darzana meM bhI Asava (Amava) ko bhava kA hetu mAnA gayA hai, aura Asrava kA kAraNa avidyA (mithyAtva) ko mAnakara batAyA gayA hai ki Asava se avidyA aura avidyA se Anava kI paramparA paraspara sApekSarUpa meM calatI rahatI hai| Asava (Asava) kI vyAkhyA vahA~ kI gaI hai-"jo Asava (madirA) ke samAna jJAna kA viparyaya kare athavA jisase saMsAra rUpI duHkha kA prasava hotA ho, vaha Apnava hai|" samayasAra meM ajJAna ko bandha kA pramukha va prabala kAraNa kahA hai - AcArya kundakunda ne 'samayasAra' meM vaidika darzanoM kI taraha 'ajJAna' ko hI bandha kA pramukha evaM prabala kAraNa mAnA hai| vahA~ spaSTa kahA gayA hai ki "jJAna hI mokSa kA hetu hai aura ajJAna hI bandha kA hetu hai|" "isa jagat meM prakRtiyoM ke sAtha yaha (pragaTa) bandha hotA hai, vaha vAstava meM ajJAna kI hI gahana mahimA sphurita hotI hai|'' ajJAna bandha kA kAraNa kaba hai, kaba nahIM? __ isa sambandha meM 'AptamImAMsA' meM eka tarka uThAte hue kahA gayA hai-ajJAna ke kAraNa niyama se bandha hotA hai, aisA siddhAnta svIkAra karane para koI bhI vyakti kevalajJAnI nahIM ho skegaa| kyoMki jJeya ananta haiM, ananta hI jJeyoM kA bodha nahIM hogA to jina jJeyoM kA jJAna nahIM ho sakegA, ve bandha ke hetu hoNge| aisI sthiti meM sarvajJatva kA sadbhAva kaise hogA? kadAcit yaha kahA jAe ki samyak alpajJAna se mokSa prApta ho jAegA; to avaziSTaM vizAla ajJAna ke kAraNa udhara bandha bhI hotA jaaegaa| isa prakAra pUrNajJAna kI prApti ke abhAva meM, kisI ko mukti prApta nahIM ho skegii|5 1. tatvajJAnAtriHzreyasam / tatvajJAnamAtmasAkSAtkAra iha vivakSitaH / tasyaiva sarvAMgega mithyAjJAnonmUlana-kSamatvAt / ___-vaizeSikasUtra, prazastapAdabhASya pR. 538 2. duHkha-janma-pravRtti-doSa-mithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapakarma / " -nyAyasUtra 1/1? 3. (ka) dekheM-saMyuttanikAya 36/8, 43/7/3, 45/5/10, 21/3/9 (kha) dekheM-bauddhadharma-darzana pR. 245 (ga) jaina, bauddha, gItA ke AcAra darzana kA tulanAtmaka adhyayana se bhAva grahaNa pR. 362 4. (ka) jJAnAjJAne mokSa-bandha-hetU niyamayati / -samayasAra gA. 153 ttiikaa| (kha) tathA'pyasyAsau syAdiha kila bandhaH prakatibhiH / sa khalvajJAnasya sphurati mahimA ko'pi gahanaH // -samayasAra 395/ka.195 - 5. ajJAnAcced dhruvo bandho, jJeyAnantyAnna kevalI / jJAnastokAda vimokSazcedajJAnAd bahuto'nyathA // -AptamImAMsA 96 For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 109 ajJAna bandha kA kAraNa kyoM hai? sAkhyakArikA meM isI prakAra ke apUrNa bandha-mokSa ke siddhAnta kA samarthana karate hue pratiprazna kiyA gayA hai-"Apake (jainadarzana ke ) siddhAnta meM bhI to ajJAna ko baMdha tathA duHkha kA kAraNa batAyA gayA hai|" AcArya amRtacanda ne bhI kahA hai"ajJAna ke kAraNa mRgagaNa mRgatRSNA meM jala kI bhrAntivaza pAnI pIne ke lie daur3ate haiN| ajJAna ke kAraNa loga rassI meM sAMpa kI bhrAnti ke kAraNa Dara kara bhAgate haiN| jaise-pavana ke vega se samudra meM lahareM utpanna hotI haiM, usI prakAra ajJAnavaza vividha-vikalpoM kI lahareM mana meM uThAte hue svayaM zuddha jJAnamaya hote hue bhI ve prANI svayaM ko kartA mAna kara duHkhI hote haiN|"1 aisI sthiti meM 'ajJAna se bandha hotA hai' isa pakSa kA virodha karane kA kyA kAraNa hai? ajJAna kA artha alpajJAna yA jJAnAbhAva nahIM isakA samAdhAna yaha hai ki yahA~ ajJAna kA artha-alpajJAna yA jJAna kA abhAva nahIM hai, apitu ajJAna kA yahA~ artha hai-mithyAtvabhAva-viziSTa jnyaan| uparyukta kathana ajJAna kI pradhAnatA kI vivakSAvaza kiyA gayA hai| yathArtha meM dekhA jAe to bandha kA kAraNa dUsarA hai| rAga-dveSAdi vikAroM se yukta ajJAna hI bandha kA kAraNa hai| samyagjJAna (samyagdarzana se yukta) alpa bhI ho to vaha bandha kA kAraNa nahIM hotaa| vItarAgatA-sampanna jJAna yadi thor3A-sA bhI ho to, vaha karmarAzi ko vinaSTa karane meM samartha hotA hai| jaise ki paramAtma prakAza kI TIkA meM likhA hai-"vairAgya-sampanna vIra puruSa alpajJAna dvArA bhI siddha (mukta) ho jAte haiN| jaba ki samasta zAstroM ke par3hane para bhI vairAgya ke binA siddha (makta) nahIM ho paate|"2 isake pramANa ke rUpa meM kundakundAcArya dvArA bhAvapAhuDa meM prastuta haiM do udAharaNa (1) bhavyasena mani ne bAraha aMga tathA caudaha pUrvarUpa sakala zrutajJAna par3hA thA, kintu unheM bhAva-zramaNatva (bhAvaliMgI munitva) prApta nahIM huaa| 1. (ka) jJAnena cApavargo viparyayAdiSyate bandhaH / -sAMkhyakArikA 54 . (kha) ajJAnAnmRgatRSNakA jaladhiyA dhAvanti pAtu mRgAH / ajJAnAttamasi dravanti bhujagA'dhyAsena rajjau janAH // ajJAnAcca vikalpacakra-karaNAd vAtottaraMgAbdhivat / zuddhajJAnamayA api svayamamI karvIbhavantyAkulAH / / -samayasAra kalaza 58 2. (ka) mahAbaMdho bhAga 1 kI prastAvanA (paM. sumerucandra divAkara), pR. 68 (kha) vIrA veraggaparA thovaM pi hu sikkhiUNa sijhati / Na hu sijhati virAgeNa viNA, paThitesu vi savva-satyesu // -paramAtma prakAza TIkA pR. 230 For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) (2) vizuddha bhAva (nirmala pariNAma) vAle mahAprabhAvazAlI zivabhUti munirAja 'mASa-tuSa' (ur3ada kI dAla aura chilakA) isa pada ko ghoTate (raTate hue) zuddha bhAda (bhedavijJAna rUpa pariNAma) ur3ada aura chilakA pRthak-pRthak hai, vaise merA AtmA meM karmarUpI chilake yA karmopAdhika zarIra se bhinna hai, ke kAraNa kevalajJAna prApta kA liyA thaa| ajJAna kA artha aura rahasya : mohaviziSTa mithyAtvayukta jJAna 'AptamImAMsA' meM isI tathya kA samarthana karate hue kahA gayA hai-"moha-viziSTa arthAt mithyAtva-yukta vyakti kA jJAna ajJAna hai, aura usake bandha hotA hai, kintu moharahita athavA mithyAtvarahita vyakti ke alpajJAna (thor3e samyagjJAna) se 'bandha nahIM hotaa| (niSkarSa yaha hai ki) mohayukta vyakti (mithyAtvI) ke jJAna se bandha hotA hai, isake viparIta moharahita vyakti ko alpajJAna se mokSa ho jAtA hai|"2 / bandha kA anvaya-vyatireka : samyagjJAna kI nyUnAdhikatA ke sAtha nahIM yahA~ vicAraNIya yaha hai ki bandha kA anvaya-vyatireka (samyak) jJAna kI nyUnAdhikatA ke sAtha nahIM hai| ataH (samyak) jJAna ko (mithyAtva rahita jJAna ko) bandha kA kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| ataH moha (mithyAtva) yukta jJAna ajJAna hai, aura vahI bandha kA kAraNa hai, moha (mithyAtva) rahita jJAna nhiiN| phalitArtha yahI hai ki bandha kA kAraNa mohayukta ajJAna hai, aura mukti kA kAraNa hai-moha kA abhAvayukta jJAna; isake sAtha hI anvaya-vyatireka sughaTita hotA hai|3 mithyAtvamoha-rahita alpajJAna bho adbhutazaktiyukta koI vyakti yadi jJAnAvaraNIya-karmodayavaza itanA zAstrajJa nahIM hai, mandajJAnI hai, kintu vizuddha-cAritrI hai to vaha mokSa kA adhikArI hai| samyak cAritra se samalaMkRta mandajJAnI bhI kevalajJAna kA adhikArI ho sakatA hai bazarte ki mohakarma kA tathA jJAna-darzanAvaraNIya karma kA kSaya ho gayA ho| mithyAtva moha-rahita dazA meM yathAvazyaka alpajJAna bhI adbhuta-zaktiyukta ho jAtA hai|4 1. aMgAI dasa ya duNNiya, cauddasa-puvvAI sayala-suyaNANaM / paDhio a bhavvaseNo, Na bhAva-samaNattarNa patto // 'tusa-mAsa' ghosaMto, bhAvavisuddho mahANubhAvo ya / NAmeNa ya sivabhUI, kevalaNANI phuDa jaao| 2. ajJAnAnmohino baMdho, na jJAnAd vIta-mohataH / jJAna-stokAcca mokSaH syAdamohAnmohino'nyathA // 3. mahAbaMdho bhA. 1 kI prastAvanA pR. 69 4. vahI, pR 68 -bhAvapAhuDa 52-53 -AptamImAMsA 98 For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 111 niSkarSa yaha hai ki mithyAtvayukta jJAna (ajJAna) hI baMdha kA Adya aura prabala kAraNa hai| karmagrantha vijJoM ne mithyAtva ko karmabandha kA kAraNa batA kara spaSTa kaha diyA hai, jabaki ajJAna mithyAtvarUpa kAraNa kA kArya hone se vaha aspaSTa thA, aba spaSTa ho gyaa| mithyAtva kA lakSaNa : vividha dRSTiyoM se mithyAtva, ajJAna (mithyAjJAna), avidyA, mithyAdarzana, mithyAdRSTi Adi zabda mithyAtva ke hI paryAyavAcI samajhane caahie| mithyAtva ke viSaya meM jainAcAryoM ne vyavahAra aura nizcaya donoM dRSTiyoM se kAphI vizleSaNa aura bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA hai| vyavahAradRSTi se mithyAtva kA lakSaNa karate hue AcArya hemacandra ne kahA"adeva (jo devAdhideva vItarAga nahIM hai una) meM deva-buddhi, aguru (jo nirgrantha guru nahIM haiM, una) meM guru-buddhi aura adharma meM dharmabuddhi rakhanA mithyAtva hai, kyoMki vaha viparIta rUpa hai|"1 samayasAra meM mithyAtva kA lakSaNa kiyA gayA hai-"viparIta abhiniveza ke upayoga-vikArarUpa jo viparItazraddhAna zuddha jIvAdi padArthoM ke viSaya meM hotA hai, vaha mithyAtva hai|"2 karmabandha kI TIkA meM isakA spaSTa abhiprAya vyakta karate hue kahA gayA hai-jahA~ rAga-dveSa-moharUpa kalaMkoM (doSoM) se yukta hone se jo adeva haiM, unake prati devabuddhi ho, jo dharmajJa, dharmaparAyaNa, dharmAcaraNakartA tathA jIvoM ko dharmazAstra kA upadezakartA ho, vaha guru hai, isake viparIta ho vaha aguru hai| aise aguru ke prati gurubuddhi ho, tathA jisameM ahiMsA, saMyama, tapa, satya, zauca, brahmacarya ityAdi saddharma ke tattva na hoM, usa adharma ke prati dharmabuddhi ho, vahA~ mithyAtva hai|3 'dharma saMgraha' meM tattvaviSayaka mithyAtva kA lakSaNa kahA gayA hai-"atattvoM Adi ke prati tatva Adi kA abhiniveza (haThAgraha-durAgraha) honA mithyAtva hai|"4 jaise-sarvajJa vItarAga prabhu ne jIvAdi nau tattvoM, SadravyoM tathA AtmavAda, karmavAda, kriyAvAda, lokavAda, mokSamArga Adi ke viSaya meM vyavahAra-nizcaya dRSTi se jaisA prarUpaNa-pratipAdana kiyA hai, usase viparIta, abhiniveza evaM durAgrahapUrvaka ekAnta evaM pramANa-naya-nirapekSa kathana evaM zraddhAna, karanA mithyAtva yA mithyAdarzana hai| athavA mUlAcAra ke zabdoM meM 1. adeve devabuddhiryA gurudhIragurau ca yA / adharma dharmabuddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt // -yogazAstra 2/3 2. viparItAbhinivezopayoga-vikArarUpaM zuddha jIvAdi padArya viSaye viparItazraddhAna mithyAtyam / -samayasAra jaya. vR. 95 3. rAga-dveSa-mohAdikalakAGkite'deve'pi devabuddhiH; dharmajJo dharmakartA ca sadA dhrm-praaynnH| satvAnAM dharmazAstropadezako gurucyate; ityAdi-pratipAdita-gurulakSaNa- vilakSaNe'gurAvapigurubuddhiH, saMyama-sUnRta-zauca-brahma-satyAdi-svarUpa-dharma-pratipakSe'dharme dharmabuddhiriti mithyAtvam / -karma-vipAka (de. svo. vR. 96) 4. mithyAtvaM atattvAdiSu tattvAghabhinivezaH / -dharmasaMgraha (ma. vR.) 15 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) "sarvajJa-bhASita padArthoM ke prati vimoha (mUDhatA), saMzaya, viparyaya, evaM anadhyavasAya honA mithyAtva hai|"1 tattvArtha zruta-sAgarI vRtti meM isakA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai-darzanamohanIya ke udaya se sarvajJa vItarAga-praNIta samyagdarzana-samyagjJAnasamyakcAritrarUpa se upalakSita mokSamArga se parAGmukha hokara tattvArthazraddhAna ke prati nirutsuka evaM parAGmukha AtmA kA azuddha tattvoM ke pariNAmasvarUpa hitAhitavivekavikala evaM jar3abuddhi ho jAnA mithyAtva hai|2 Antarika mithyAtva kA lakSaNa aura svarUpa Antarika mithyAtva kA lakSaNa dhavalA meM isa prakAra kiyA gayA hai-"jisake udaya se AtmA, Agama aura padArthoM para azraddhA hotI hai, vaha mithyAtva hai|" yuktyanuzAsana meM kahA gayA hai-"sva-dharma meM abhiniveza, athavA ekAnta dharmAbhiniveza jaise ki yaha sarvathA nitya hI hai, kathaJcit anitya nahIM, ityAdi prakAra se mithyAzraddhAna mithyAdarzana hotA hai|" Avazyakaniyukti meM bhI kahA gayA hai-"mithyAtvamohanIya karma-pudgaloM ke sAnnidhya-vizeSa se AtmA kA vaisA (viparIta) pariNAma honA mithyAtva hai|" avidyArUpa mithyAtva kA lakSaNa isa prakAra hai-"anitya ko nitya, azuci (apavitra-azuddha) ko zuci (pavitra yA zuddha), duHkha ko sukha aura anAtmA ko AtmA mAnanA aura kahanA hI avidyArUpa mithyAtva hai|3 nizcaya dRSTi se AtmA tathA AtmaguNoM se bhinna sajIva-nirjIva parapadArthoM ko vibhAvoM (krodhAdi) rko apane mAnanA mithyAtva hai| jIva ke AtmazraddhAna meM viparIta mAnyatA-ulaTI zraddhA arthAt-vastu kA jaisA svabhAva nahIM hai, svarUpa nahIM hai, vaisA mAnanA, tathA vastu jaisI hai, use vaisI na mAnanA yahI mithyAtva hai| mithyAtva meM pravRtta hone ke do pramukha kAraNa mithyAtva meM pravRtta hone ke do mukhya kAraNa haiM-(1) antaraMga aura (2) bahiraMga | mithyAtva kA antaraMga kAraNa hai-anantAnubandhI kaSAya-catuSka kA udaya aura trividha 1. sarvajJa-bhASita-padArtheSu vimoha-saMzaya-viparyayAnadhyavasAyarUpo mithyAtvam / -mUlAcAra vR. 5-40 2. nyadudayAt sarvajJa-vItarAga-praNIta-samyagdarzana-jJAna-cAritra-lakSaNopalakSita-mokSamArga- parAGmukha ___satrAtmA tattvArthazraddhAna-nirutsukaH tattvArtha zraddhAna parAGmukhaH azuddha-tatva-pariNAmaH sana hitAhita-viveka-vikala: jaDAdirUpatayA'vatiSThate tanmithyAtvaM naam...| -ta. vR. zruta. 8/9 3. (ka) jassodaeNa attAgama-payatyesu asaddhappAyayaM kamma micchatte NAma / -dhavalA pu. 13, pR 359 (kha) ekAntadharme'bhinivezaH ekAntadharmAbhinivezaH, nityameva sarvathA, na karyacidanityamityAdi __mithyAtvazraddhAnam / -yuktayanuzAsana TI. 52 (ga) mithyAtvamohanIya-karma-pudgala-sAnidhya-vizeSAdAtma-pariNAmo mithyAtvam / -Avazyaka ni. hari. vR. 1250 (gha) anityAzuci-duHkhAtmasu nitya-zuci-sukhAtma-khyAtiravidyA / . -yogadarzana vyAsabhASya 4. vItarAgatA : eka samIcIna dRSTi (DaoN. devendrakumAra zAstrI), pR. 13 For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 113 mohanIya karma (mithyAtvamoha, samyaktvamoha aura mizramoha) kA bndhn| ye sAtoM samyaktva ke ghAtaka aura mithyAtva ke utpAdaka aura uttejaka haiN| isalie cAritra prAbhRta meM inheM 'saptArci' kahA hai| mithyAtva ke do bahiraMga kAraNa haiM-ajJAna aura moh| viparIta mAnyatA ke cAra pramukha bindu : mithyAtva ke AdhAra viparIta mAnyatA ke cAra pramukha bindu haiM, jina para mithyAtva AthArita hai (1) sva-para kI ekatvabuddhi, arthAt-para ko apane (AtmA ke) svabhAva se bhitra na samajhanA, donoM ko eka maannaa| (2) ahaMbuddhi yA para-svAmitva kI buddhi| spaSTa zabdoM meM kaheM to apane Apako saMsAra kI sajIva-nirjIva vastuoM kA mAlika maannaa| (3) 'para' meM kartRtva-buddhi, arthAt-svayaM ko saMsAra kI vastuoM kA kartA-nirmAtA maannaa| (4) 'para' ke bhoktRtva bhAva kI buddhi| spaSTataH kaheM to parapadArthoM kA upabhoktA maiM hU~, aisA smjhnaa|2 viparIta darzana kA phalita do prakAra kA viparIta darzana do prakAra kA phalita hotA hai-(1) vastu-viSayaka yathArtha zraddhAna kA abhAva aura (2) vastu kA ayathArtha shrddhaan| pahale aura dUsare meM itanA hI antara hai ki pahalA bilakula mUr3hadazA meM bhI ho sakatA hai, jabaki dUsarA vicAradazA meM hI hotA hai| vicArazakti kA vikAsa hone para bhI abhinivezapUrvaka jaba kisI eka mAnyatA, dRSTi yA Agraha ko pakar3a liyA jAtA hai, taba atattva meM pakSapAta hone ke kAraNa vaha dRSTi mithyAdarzana yA mithyAtva kahalAtI hai; jo upadezajanya hone se abhigRhIta kahalAtA hai| jaba taka vicAradazA jAgRta nahIM hotI, taba taka anAdikAlIna AvaraNa hone ke kAraNa kevala mUr3hatA hotI hai| usa sthiti meM na to tattva kA zraddhAna hotA hai aura na atattva kaa| mAtra mUrchita dazA hone se use tavaM kA azraddhAnaM kahA jAtA hai| vaha dazA naisargika yA upadeza nirapekSa hone se anabhigrahIta mithyAtva dRSTi kahI jAtI hai|3 mithyAtva ke utpatti kI dRSTi se do prakAra : naisargika evaM paropadeza nimittaka isalie eka jainAcArya ne utpatti kI dRSTi se mithyAtva do prakAra kA batAyA hai(1) naisargika athavA anarjita aura (2) paropadezapUrvaka yA arjita mithyAtvA tattvArya 1. (ka) samyagdarzana : eka anuzIlana (azokamuni), pR. 442 - (kha) cAritra prAbhRta gA. 17 2. vItarAgatA : eka samIcIna dRSTi, pR. 14 3. tattvArthasUtra vivecana (paM sukhalAlajI), pR. 193 For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) rAjavArtika meM inakA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai ki naisargika mithyAtva ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya tiryaJca, mleccha, zabara, pulinda Adi svAmiyoM ke bheda se aneka prakAra kA hai| paropadeza nimittaka ke cAra aura 363 bheda sarvArthasiddhi meM paropadezanimittaka mithyAtva cAra prakAra kA batAyA gayA hai| (1) kriyAvAdI (2) akriyAvAdI ( 3 ) vinayavAdI aura (4) ajJAnavAdI / yoM to paropadezanimittaka mithyAtva ke pariNAmoM kI dRSTi se saMkhyAta asaMkhyAta tathA anubhAga kI dRSTi se ananta vikalpa ho sakate haiN| parantu isa mithyAtva ke pUrvokta mukhya 4 bhedoM ke 363 upabheda hote haiN| ina mukhya cAroM ke darzana ko mithyAdarzana isaliye kahA gayA. hai ki inheM ekAntarUpa se apane mata kA haThAgraha hai / ' kriyAvAdI midhyAtva - kriyAvAdI ekAntarUpa se kahate haiM - jIvAdi 9 padArtha ekAntarUpa se haiM hii| aisA ekAntarUpa se kahane kA artha hogA- jIvAdi hI padArtha haiN| aisI sthiti meM para kI apekSA se ve 8 nahIM bhI haiM; aisA nahIM kahA jA skegaa| aisA hone se jagat ke sabhI padArtha eka ho jaaeNge| isa kriyAvAda - mithyAtva ke nau tattvoM para svataH parataH, phira nitya - anitya ina do bhedoM kI sthApanA 9x2x2= 36 bheda hue, ina para kAla svabhAva Adi pAMca bhedoM paraka sthApanA karane se 36x5 = 180 bheda : kriyAvAda ke hue| akriyAvAdI mithyAtva - akriyAvAdI kahate haiM - jIvAdi padArtha sarvathA nahIM haiN| yahA~ ekAntarUpa se jIvAdi 7 padArthoM kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai| usake bAda svataH parataH bheda karane se 7x2 = 14 bheda hue| usa para kAla, svabhAva, niyati, yadRcchA, Izvara aura AtmA ina 6 padoM ke sAtha guNA karane se 84 bheda akriyAvAdI mithyAtva ! ke hote haiN| kriyAvAdI AtmA, karmaphala Adi ko mAnate haiM jabaki akriyAvAdI inheM bilakula nahIM maante| vinayavAdI mithyAtva - vinayavAdI sarvatra, sabhI avasthAoM meM sabakA vinaya karanA hI ekAnta ekamAtra dharma mAnate haiM, aura isI se svarga-mokSa kI prApti mAnate haiN| gadhe se lekara gAya taka, cANDAla se lekara brAhmaNa taka sabhI sthalacara, khecara, jalacara Adi samasta prANiyoM ko namaskAra karate rahanA hI vinayavAda hai| inake 32 bheda isa prakAra haiM-deva, rAjA, yati, jJAti, vRddha, adhama, mAtA aura pitA, ina AThoM kA mana, vacana, kAyA aura dAna, yoM cAra prakAra se vinaya karanA / yoM 8x4-32 bheda hue / 2 ajJAnavAdI mithyAtva-jo ajJAna ko hI ekamAtra zreyaskara mAnate haiM, tathA jJAna kA sarvathA virodha karate haiM, ve ajJAnavAdI haiN| inake 67 bheda isa prakAra hai, - jIvAdi 1. (ka) sarvArthasiddhi ( pUjyapAda AcArya), 8/1/375/1 (kha) rAjavArtika 8 /1/6, tathA 8/1/27 2. inakI vizeSa vyAkhyA nandIsUtra, sUtrakRtAMga TIkA, tathA paMcasaMgraha Adi meM dekheM / For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 115 nau padArthoM ko sat, asat, sadasat, avaktavya, sad-avaktavya, asad-avaktavya evaM sad-asad-avaktavya, ina sAta bhaMgoM se guNA karane se 947=63 hue, phira sat, asat, sadasat aura avaktavya, ina 4 bhedoM ko milAne se 63+4=67 bheda hote haiN| __kriyAvAda Adi cAroM ko mithyAtva kyoM kahA jAtA hai? kriyAvAda ko mithyAtva isalie kahA gayA hai ki inakI ekAnta mAnyatA hai ki jIva ko pApa-puNyarUpa kriyA lagatI rahatI hai| isa kriyA ke nimitta se jIva loka-paraloka ko svIkAra karatA hai| kriyAvAdI ekamAtra kriyA kI hI upayogitA svIkArate haiM, jJAna aura darzana kI utthApanA karate haiN| akriyAvAda kI ekAnta mAnyatA hai ki jagat ke samasta padArtha, yahA~ taka ki AtmA bhI niSkriya-asthira hai| unameM puNya-pApa kI kriyA sambhava nahIM hai| kisI ke matAnusAra AtmA AkAzavat nirAkAra hone se puNya-pApa-kriyA nahIM kara sktii| kisI ke mata se yaha AtmA paMcabhUtoM se samutpanna hai| mRtyu hone para pA~coM tatva apaneapane meM vilIna ho jAte haiN| ataH paMcabhUtoM se bhinna na AtmA hai, na hI paramAtmA, na hI svarga, naraka, puNya, pApa kriyA hai| jo inakI prarUpaNA karate haiM, ve jagat ko Thagate haiN| ata; ina kriyAoM ke bhrama meM na par3o, khAo-pIo mauja udd'aao| isa ekAnta haThAgrahI mAnyatA ke kAraNa akriyAvAda mithyAtva hai| vinayavAda isalie mithyAtva hai ki vinaya ke nAma para isameM khuzAmadI, cApalUsI, jIhajUrI, ThakarasuhAtI Adi calate haiN| sabake sAmane jhukakara, svayaM ko hIna mAnakara calanA hI isa vAda kA lakSya hai| kisI kI galata bAta ko bhI pragaTa na karanA, utkRSTa ko utkRSTa aura nikRSTa ko nikRSTa bhI na kahanA, tathAkathita vinayavAda kA mithyAtva ajJAnavAda ko mithyAtva isalie kahA jAtA hai ki isameM ajJAna ko kalyANakArI aura uttama mAnA jAtA hai| isakA kahanA hai-jJAna hI saba anarthoM kI jar3a hai| jJAnavAna hogA, vaha vivAda, kutarka, tanAtanI, saMgharSa, vAkkalaha, dveSa Adi bddh'aaegaa| virodhI paMkSa kA burA socatA hai| isase to hama ajJAnI acche ! na jAnate haiM, na tAnate haiN| hama puNya-pApa ko jAnate samajhate bhI nahIM, isalie hameM doSa bhI na lagegA, dveSa aura saMgharSa bhI na hogaa| ye cAroM abhigRhIta mithyAtva ke antargata kyoM? ina cAroM ekAntavAdI vAdoM ko abhigRhIta yA Abhigrahika mithyAtva isalie kahate haiM ki isa mithyAtva se grasta vyakti ekAnta pUrvAgrahI yA haThAgrahI hote haiN| ve kisI bhI nirdoSa devAdhideva, nirgrantha guru yA saddharmatattva kI bAta nahIM maante| jinendravANI bhI nahIM sunte| na hI satyAsatya kA nirNaya karate haiN| ve lakIra ke phakIra, rUr3higrasta loga bApa-dAdoM kI galata paramparA se cipaTe rahate haiN| ve kahate haiM, hamAre mAne For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hue sampradAya, yA paMtha meM bar3e-bar3e vidvAna, dhanika evaM sattAdhIza haiM, kyA ve sabhI mUrkha haiM ? aisI mithyAtvagrasta AtmAe~ dharma ke nAma para pApa karane meM nahIM hickicaatiiN| 1 dRSTi - viparyAsa kI apekSA se mithyAtva ke pAMca prakAra vastutaH mithyAtva eka prakAra kA dRSTi-viparyAsa hai| isake kAraNa mohakarmavaza jIva ko sArI hI bAteM ulaTI najara AtI haiN| usakI mAnyatA aura buddhi bhI viparIta bana jAtI hai| usakA socanA, mAnanA, jAnanA aura AcaraNa sabhI viparIta ho jAte haiN| ise lekara karmagrantha meM mithyAtva ke pAMca prakAra batAye haiM - ( 9 ) Abhigrahika, (2) anAbhigrahika, (3) Abhinivezika, (4) sAMzayika aura (5) anaabhogik| 2 T abhigrahika yA abhigRhIta evaM anabhigRhIta yA anAbhigrahika kA svarUpa batA cuke haiN| abhigRhIta mithyAtva kI apekSA anabhigRhIta mithyAtva adhika bhayaMkara hotA hai| kyoMki usameM kisI prakAra kI vicAradazA hI nahIM rahatI, satata mUr3hadazA rahatI hai| vicArazIla vyakti ke lie abhigRhIta mithyAtva bhale hI bhayaMkara ho, parantu usameM vicAra aura vikAsa sIdhI ( yathArtha) dizA meM parivartita hone kA avakAza rahatA hai, magara anabhigRhIta mithyAtva meM to vaisA avakAza kataI nahIM rhtaa| ina donoM kI kramazaH tIvrajvara aura dIrghakAla - sthAyI mandajvara se tulanA kI jA sakatI hai / 3 abhigRhIta mithyAtva meM AtmA, paramAtmA Adi ke svarUpa ke viSaya meM viparyAsa : hotA hai| jaise ki sUtrakRtAMgasUtra meM batAyA gayA hai - kaI dArzanika AtmA ko to mAnate haiM, parantu deha ko hI AtmA mAnate haiM, kaI deha, iMndriya, mana Adi ko AtmA mAnate haiM, kaI paMcabhUtoM se AtmA ko utpanna mAnate haiM, ve AtmA ko paMcabhUtAtmaka mAnate haiN| kaI akArakavAdI sAMkhya AtmA ko kartA nahIM, kevala bhoktA mAnate haiM, ve prakRti ko hI kartrI mAnate haiN| kaI AtmA ko ekAnta kUTastha nitya mAnate haiM, kaI kSaNikavAdI bauddha dArzanika AtmA ko kSaNabhaMgura mAnate haiM, kSaNasthAyI mAnate haiN| kaI bauddha dArzanika AtmA ko cAra dhAtuoM se niSpannaM mAnate haiN| ina sabako vahA~ kramazaH tajjIva- taccharIravAdI, bahirAtmavAdI, bhUtacaitanyavAdI, akArakavAdI, kSaNikavAdI, caturdhAtukavAdI mAnakara gRhItamithyAtva se grasta kahA gayA hai| 4 isI prakAra paramAtmA (Izvara) ke viSaya meM bhI sUtrakRtAgasUtra meM vibhinna mithyAtvagrasta darzanoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, unameM kaI jagatkartRtvavAdI, kaI trairAzika arthAt avatAravAdI, kaI viSNu, mahezvara Adi dvArA jagat kI vibhinna prakAra se racanA kA pratipAdana karane vale batAye gae haiM / 5 1. jainatattvaprakAza (pUjya amolakaRSijI mahArAja) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 417-418 2. abhiggahiyaM aNabhiggahiyaM, taha abhinivesiya ceva / saMsaiyamaNAbhogaM micchattaM paMcahA bhaNiyaM // 3. samyagdarzana : eka anuzIlana 4. dekheM - sUtrakRtAMga prathama zrutaskandha meM a. 1, u. 1 meM 11 se 27 gAthA taka 5. dekheM, sUtrakRtAMga zru. 1, a. 1, u. 3 meM gA 5 se 16 taka For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 117 isake atirikta kahIM kahIM tattva meM aruci, atattvAbhiniveza aura tattva meM saMzaya, ye tIna bheda bhI pratipAdita kiye gae haiN| ___ hiMsA, asatya, pazubali, mAMsAhAra, madyapAna Adi mithyopadeza dene vAle bhI Abhigrahika mithyAtva se grasta haiN| hiMsAdi grasta bhI mukta ho jAte haiM, aisA kahane vAle bhI mithyAtvI haiN| sthAnAMgasUtra meM mithyAtva ke ye do prakAra mukhya rUpa se batAe haiN|' Abhinivezika mithyAtva-ina do mithyAtvoM ke pazcAt tIsarA prakAra Abhinivezika mithyAtva kA hai| kaI matAgrahI itane haThavAdI hote haiM ki satya mArga jAnane para bhI apanI mithyA mAnyatAoM aura galata paramparAoM tathA ahitakara rUr3hiyoM kA pallA pakar3e rahate haiN| ahaMkAravaza ve apanI asatya bAta ko pakar3e rahate haiN| koI hitaiSI mahAtmA unheM nyAya evaM vinayapUrvaka samajhAte haiM, phira bhI ve kutarka, kuhetu aura kuyuktiyA~ prastuta karake apanI mithyAmAnyatA ko satya siddha karane kA prayatna karate haiN| ve utsUtra-prarUpaNA karane se bilakula nahIM hickicaate| aise vyakti Abhinivezika mithyAtva se grasta rahate haiN| sAMzayika mithyAtva-apane ajJAna evaM moha ke kAraNa kaI jinavANI kA yathArtha artha na samajha kara saMzaya meM DUbe rahate haiN| jainadarzana kI gahana bAta ko, ve mandabuddhi evaM saMzayAtmaka mati ke kAraNa samajha meM na Ane se Adhunika vijJAna se sammata na hone para yA anya dharma-darzana kI mAnyatAoM se viruddha mAlUma hone para zaMkA karane lagate haiN| ve kAMkSAmohanIya karmavaza bhagavadvANI meM isa prakAra saMzaya karane lagate haiMpatA nahIM, aisI prarUpaNA kyoM kI gaI? bhagavatIsUtra meM kAMkSAmohanIya se grasta vyakti ko mithyAtva-grasta batAyA gayA hai| ve jijJAsu buddhi se kisI tattvajJa evaM anekAnta rahasya jJAtA mahAtmA se nirNaya nahIM kara paate| aisI vRtti-pravRtti sAMzayika mithyAtva hai| sUtrakRtAMgasUtra meM hiMsA, sAdhucaryA Adi ke viSaya meM bhrAnti honA bhI sAMzayika mithyAtva mAnA gayA hai|2 anAbhoga mithyAtva-jo jIva satata mUr3hadazA meM, ajJAna meM par3e rahate haiM, athavA tattva-atattva ko na samajhane ke kAraNa bholepana yA anajAna meM par3e rahate haiM, ve anAbhoga mithyAtva se grasta hote haiN| yaha mithyAtva ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya 1. (ka) sUtrakRtAMga zru. 1, a.1, u.4 sUtra 1 se 4 taka (kha) micchatta duvihaM paNNatA taM jahA-Abhiggahiya aNAbhiggahiye ca / -sthA.sthAna 2 u.1 2. (ka) jainatattva prakAza se bhAvAMzagrahaNa pR. 421-422 (kha) dekheM, bhagavatIsUtra za.1, u.3, sU.112 se 118 taka kAMkSAmohanIya karma ke sambandha meM / .. (ga) dekheM, sUtrakRtAMga zru.1, a.1 meM gA. 1 se 4 taka hiMsAdipreraka mithyopadeza (gha) vahI, sUtrakRtAMga zru.1, a.2, u.1 meM (Da) AcArAMga zru.1, a.1, u.4, sU.9-10 meM ahiMsA tathA sAdhucaryA ke viSaya meM prAntirUpa mithyAtva kA kAraNa For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) aura bahuta-se saMjJI paMcendriya jIvoM ko lagatA hai| pUrvokta cAra mithyAtva vAle jIvoM kI apekSA anAbhoga mithyAtva vAle jIva adhika haiN| pUrvokta pAMca bheda hI prakArAntara se bhI sUcita kiye gae haiM-(1) ekAnta, (2) vinaya, (3) viparIta, (4) saMzaya aura (5) ajnyaan| karmopacaya evaM karmabandha kA niSedha tathA loka-aloka, jIva-ajIva Adi 32 bAtoM kA sarvathA niSedha bhI ekAnta, viparIta evaM ajJAna mithyAtva ke antargata hai| eka AcArya ne mithyAtva ke sAta bheda kiye haiM, ve bhI inhIM pAMca meM gatArtha ho jAte haiM-(1) ekAntika, (2) sAMzayika, (3) mUDhadRSTi, (4) naisargika, (agRhI mithyAtva), (5) vainayika, (6) viparIta aura (7) vyugrAhita (gRhIta) mithyaatv|2 viparIta mithyAtva kI apekSA se mithyAtva ke dasa bheda sthAnAMgasUtra meM viparIta-mithyAtva kI dRSTi se mithyAtva ke dasa prakAroM kA ullekha isa prakAra hai-(1) dharma meM adharma-saMjJA, (2) adharma meM dharma-saMjJA, (3) mArga / kumArga-saMjJA, (4) kumArga meM mArga-saMjJA, (5) jIva meM ajIva-saMjJA, (6) ajIva : jIva-saMjJA, (7) sAdhu meM asAdhu-saMjJA, (8) asAdhu meM sAdhu-saMjJA, (9) mukta amukta-saMjJA aura (10) amukta meM muktsNjnyaa|3 mithyAtva ke dasa bhedoM meM se katipaya bhedoM kA vizleSaNa ___ 'saMjJA' kA artha yahA~ samajhanA, mAnanA, zraddhA rakhanA athavA buddhi rakhanA Adi hai| jaise-hiMsA, asatya Adi adharma haiM, pApa haiM, inheM dharma mAnanA aura kahanA-yajJa, pUjA, homa Adi meM hone vAlI hiMsA, hiMsA nahIM hai, brAhmaNa asatya bole to asatya nahIM hai, ityAdi saba mithyAtva hai| ahiMsA Adi meM dharma hai, kintu apane sampradAya, jAti, prAnta, rASTra, paMtha, mArga Adi ke nAma para, usakI unnati (avanati) evaM pratiSThA ke lie dUsare dharma-sampradAya, paMtha, jAti, prAnta, rASTra, samAja, Adi ke vyaktiyoM ko satAne, mArane, mithyAdoSAropaNa karane, nindA-cugalI karane, apazabda bolane, samyaktva badalAne, baragalAne Adi hiMsAdijanaka kAryoM meM dharma samajhanA bhI mithyAtva hai| isI prakAra pRthvIkAya, akAya, tejaskAya, vAyukAya evaM vanaspatikAya Adi sthAvara jIvoM meM jIva (cetanA) hote hue bhI use ajIva samajhanA yA mAnanA mithyAtva hai| sUtrakRtAMga meM una logoM kI mithyA mAnyatAoM ko cunautI dI gaI hai, jo nadI Adi ke jala meM snAnAdi karane se zuddhi yA pApa-mukti mAnate the| isI prakAra una bauddhoM aura hastitApasoM ko bhI karArA uttara diyA gayA hai, jo bauddha kahate the-amuka vadhya prANI (pitA yA putra) ko jar3avastu mAnane para hiMsA nahIM hotI, athavA zAkya bhikSuoM ko apane liye mAre hue pazu kA mAMsa bhojana dene se puNya aura svarga mAnate the| jo hastitApasa eka hAthI ko mAra kara kaI mahInoM taka usa para nirvAha karane kI 1. jaina tattva prakAza se bhAvAMza grahaNa, pR. 423 2. samyagdarzanaH eka anuzIlana, pR. 447-448 3. sthAnAMga sUtra, sthAna 10, sU. 734 For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva 119 hiMsA ko nirdoSa mAnate the, unheM bhI sUtrakRtAMga meM yathArtha uttara diyA gayA hai| isI prakAra puNya ko dharma (karmakSaya kA kAraNa) mAnakara usase mokSaprApti mAnane vAloM ko mithyAtvI kahakara saMvaranirjarArUpa dharma ko hI karma se mukta hone kA yathArtha upAya batAyA hai| mithyAtva ke zeSa 10 bhedoM kA vizleSaNa isa prakAra mithyAtva ke 5+10-15 bhedoM kA saMkSipta varNana huaa| zeSa 10 bheda isa prakAra haiM-(16) laukika mithyAtva, (17) lokottara-mithyAtva, (18) kuprAvacanika mithyAtva, (19) nyUna-mithyAtva, (20) adhika mithyAtva, (21) viparIta mithyAtva, (22) akriyA-mithyAtva, (23) ajJAna-mithyAtva, (24) avinaya-mithyAtva aura (25) AzAtanA mithyaatv| isa prakAra pUrvokta 15 aura ina dasa bhedoM ko milAne se mithyAtva ke kula 25 bheda ho jAte haiN| laukika mithyAtva 4 prakAra kA hai-devamUr3hatA, gurumUr3hatA, dharmamUr3hatA aura lokmuuddh'taa| isI prakAra lokottara mithyAtva bhI devagata, gurugata, aura dharmagata hote haiN| arthAta ina lokottara padArthoM se laukika yA bhautika vastuoM kI yAcanA karanA, usake lie manautI, car3hAvA Adi karanA lokottara mithyAtva hai| kuprAvanika mithyAtva bhI devagata, gurugata, dharmagata yo tIna prakAra ke hote haiN| hari, hara, brahmA Adi avItarAgI devoM ko mokSaprApti ke lie mAnanA-pUjanA, tathaiva bAbarA, jogI, bhaMgar3I, tAMtrika Adi asadguruoM ko sadguru mAnakara mokSa prApti ke lie unakI bhakti, pUjA, zraddhA Adi karanA evaM anya dharmasampradAyagata sAvadha kriyAoM ko mokSa prApti kI icchA se mAnanA-svIkAranA dharmagata kuprAvacanika mithyAtva hai| jina vacanoM se nyUna, adhika yA viparIta prarUpaNA karanA nyUna, adhika tathA viparIta mithyAtva hai| akriyA, ajJAna, avinaya aura AzAtanA mithyAtva nAma se hI prasiddha hai|2 kAla kI apekSA mithyAtva ke tIna prakAra isa prakAra mithyAtva ke lambe-caur3e parivAra ko karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa samajha kara usake pratyeka pahalU se, pratyeka koNa se bacane kA prayatna karanA caahie| yaha nahIM samajhanA cAhie ki mithyAtva kA kabhI anta nahIM ho skegaa| isI zaMkA ke nivAraNArtha kAla kI dRSTi se mithyAtva ke tIna prakAra batAe haiM (1) anAdiananta (abhavya jIvoM kA), (2) anAdisAnta (bhavya jIvoM kA) tathA (3) sAdi sAnta (eka bAra naSTa hone para phira utpanna ho jAnA aura yathAkAla naSTa ho jaanaa|)1.. 1. (ka) manusmRti a.2 (kha) sUtrakRtAMga zru.2, a. 6, u. 1, sU. 27 se 42 taka tathA zru.2, a.6, u.1 sU.53-55 taka evaM sUtrakRtAMga 2/5/u.1, 12 se 29 gA. taka (ga) sUtrakRtAMga zru.1, a.6, u.1 gA.1 se 5 taka 2. (ka) karmagrantha bhA.2 (marudharakesarI) prastAvanA pR. 15 (kha) jaina tatva prakAza, pR. 419 3. jaina tatva prakAza, pR. 406 For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana = bandharUpa roga ke kAraNoM ko jAnanA anivArya : kyoM aura kaise ? yaha sarvAnubhUta tathya hai ki koI vyakti kevala apane roga ko hI jAna le, roga ke kAraNoM ko na jAne, to usa vyakti kA roga dinoMdina bar3hatA jAegA, isI prakAra koI vyakti apane duHkha kA hI ronA rotA rahe, vaha duHkha kina kAraNoM se utpanna hotA hai ? isa bAta ko na jAne, na hI jAnane kA prayatna kare, vaha bhI duHkha ko dUra karane ke badale, use bar3hAtA hI rhegaa| kisI cikitsaka ke pAsa koI rogI Ae, usa samaya yadi vaha cikitsaka rogI ke kahane mAtra se hI roga kA nizcaya kara le aura usakI cikitsA prArambha kara de to vaha usa rogI ke roga ko miTAne meM saphala ho sake, isameM sandeha hai| isalie kuzala cikitsaka roga kA nidAna karane se pahale usa roga ke kAraNoM kA patA lagAtA hai| tabhI vaha usa roga kI saphala cikitsA karake rogI ko svastha kara sakatA hai| kaI bAra anAr3I vaidya zArIrika roga ke mAnasika kAraNoM kA patA lagAye binA hI davAiyA~ badala-badala kara detA rahatA hai, parantu roga miTane ke badale dinoMdina bar3hatA hI jAtA hai| isalie kuzala cikitsaka roga ke bAhya aura Antarika kAraNoM kA pahale patA lagAtA hai, tabhI vaha jAna pAtA hai, ki yaha roga kyA hai ? isa roga kI sahI cikitsA kyA hai ? Arogya-prApti kA hetu kyA hai ? aura Arogya-prApti kI sthiti kyA aura kaisI hotI hai ? isI prakAra adhyAtma-sAdhanA-kuzala AtmArthI sAdhaka bandha ko (ise kisa karma cha bandha hai ? ise) jAnane ke bAda zIghra hI yaha patA lagAtA hai ki isa karmabandha ke kyA aura kauna-kauna se kAraNa haiM ? itanA jAnane ke pazcAt hI vaha karma-roga kI bhalI-bhA~ti cikitsA kara sakatA hai| arthAt-karmabandha rUpa roga ko jAnane ke pazcAt hI vaha ukta bandhana se mukta hone ke kauna-kauna-se yathArtha upAya haiM ? aura bandhana-mukti, kA yathArtha svarUpa kyA hai ? ise samyakapa se jAnakara karmoM se AtmA ko mukta kA 1 tulanA kareM-yogadarzana meM duHkha ke sambandha meM caturdUha batAyA gayA hai-"heyaH, heyahetuH, hAna, haanopaayH| 120 For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana 121 sakatA hai| karmabandha ke kAraNoM ko jAne binA na to vaha una kAraNoM se dUra raha sakatA hai, na hI naye Ate hue kamoM ko sAvadhAnIpUrvaka roka (saMvara kara) sakatA hai aura na hI una pUrvabaddha karmoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama (nirjarA) kara sakatA hai| isalie karma yA karmabandha ko jAnanA hI paryApta nahIM hai; kintu usake sAtha hI karmabandha yA karma ke hetuoM-kAraNoM ko jAnanA bhI atyAvazyaka hai| yogIndudeva ne bhI kahA hai-"jo jIva bandha aura mokSa ke kAraNa ko nahIM jAnatA, vaha mohavaza puNya aura pApa donoM bandhoM ko karatA hai|"1 vastutaH sAmAnya karma-bandha ke hetuoM para vicAra ke pazcAt hI karma-vizeSa ke pRthaka-pRthaka hetuoM para vicAra kiyA jAnA caahie| ___ karmabandha ko jAnane mAtra se karmabandha se mukti nahIM ho pAtI ____ hamane pUrva prakaraNoM meM karmabandha ke astitva aura svarUpa ke viSaya meM paryApta carcA kI hai| samayasAra kA spaSTa kathana hai ki-karmabandha ke astitva, svarUpa tathA bandhana ke tIvra-manda svabhAva, evaM kAla-sImA ko jAnatA huA bhI jo vyakti bandhana ko kATane kA puruSArtha nahIM karatA hai, aura bandhana ke vaza (adhIna) hokara par3A rahatA hai, tathA vaha bandhanoM ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa bhedoM ko bhI jAnatA hai, phira bhI vaha usa karma-bandha se chuTakArA nahIM paataa| usase chuTakArA vaha tabhI pA sakatA hai, jaba vaha AtmA baMdha ke kAraNabhUta rAgAdi ko dUra karake zuddha hogaa| isI prakAra jo vyakti bAhya bandhana se baddha hai, vaha yadi una bandhanoM kA hI vicAra karatA rahe to vaha bhI ukta bandhana se mukta nahIM ho pAtA, vaise hI karmabandha se baddha vyakti bhI kevala karmabandha kA vicAra hI karatA rahe to, vaha bhI karmabandha se mukta nahIM ho paataa| jaise bandhana se baddha vyakti usa baMdhana ko kATakara hI bandhana se mukta ho pAtA hai, vaise hI karmabandha se ba~dhA huA vyakti bhI apanI prajJArUpI chainI se bandha ko kATa kara, yAnI AtmA (jIva) aura bandha ke kAraNoM para vicAra karake unheM pRthak-pRthak karake hI, usa karmabandha se mukta ho sakatA hai|2 niSkarSa yaha hai ki karmabandha ke kAraNoM ko apanI prajJA se jAnakara hI vyakti karmabandha ko kATane meM samartha ho sakatA hai| 1. baMdhaha mokkhaha~ heu, Niu jo Navi jANai koi / so para mohiM karai, jiya puNNuvi pAu vi doi // 2. jaha NAma ko vi puriso, baMdhaNayammi cirakAla-paDibaddho / tivvaM maMda-sahAvaM kAlaM ca viyANae tassa // 28 // jai Navi kuNai ccheda, Na muccae baMdaNavaso ta / . kAleNa u bahueNa vi, Na so Naro pAvai vimokkha // 289 / / iya kamma-baMdhaNANaM, paesa-Thii-payaDimevamaNubhAgaM / jANato vi Na muccai, muccai so ceva jai suddho // 290 // jaha baMdho citato, baMdhaNabaddho Na pAvai vimokkha / taha baMdhe citato jIvo vi Na pAvai vimokkha // 29 // -paramAtmaprakAza gA.52 For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) AtmA ke sAtha karmoM kA bandha karAne vAle kAraNoM kA jAnanA anivArya yaha nizcita hai ki saMsArI jIva jaba taka kamo se sarvathA mukta nahIM ho jAtA, taba taka eka bhava (janma) se dUsare bhava (janmAntara) meM paribhramaNa karatA rahatA hai| isa saMsAra-paribhramaNa kA mUla kAraNa hai-AtmA aura karma kA sambandha yA AtmA ke sAtha karma kA bandhA jaina karma-vijJAna kI bhASA meM yoM bhI kahA jA sakatA hai-karmavargaNAoM kA AtmA ke sAtha zleSa sNyog-smbndh| isIlie AtmA ke sAtha karmavargaNA kA sambandha (bandha) karAne vAle kauna-kauna-se kAraNa haiM ? isa para vicAra karanA anivArya batAyA hai| duHkhamaya saMsAra jAnakara bandha ke kAraNoM para vicAra Avazyaka . ..... __ ataH AtmArthI mumukSuoM ko karmabandha kI jar3oM ko sIMcane vAle una kAraNoM ko jAnanA cAhie kyoMki karmabandha cAhe vaha zabharUpa ho yA azubharUpa, sadaiva duHkharUpa hai, kyoMki janma, jarA, maraNa, rogAdimaya saMsAra ko bhagavAn mahAvIra ne sadaiva duHkharUpa batAyA hai| isa kAraNa isa duHkharUpa saMsAra se mukta hone ke lie bhI karmamayaM saMsAra ke kAraNoM kA jAnanA Avazyaka hai| 'prazamarati' meM rAga-dveSAdi ko bhavasantati kA mUla batAyA gayA hai jisake viSaya meM hamane 'karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa' nAmaka prakaraNa meM vistRta cintana prastuta kiyA hai|2 parantu karmabandha ke kAraNoM para vibhinna dRSTiyoM se vibhinna karmavijJAna-vizeSajJoM ne apanA cintana prastuta kiyA hai, use bhI jAnanA Avazyaka hai| bandha va bandha ke kAraNoM ko jAnane para hI karmoM ko tor3anA suzakya yahI kAraNa hai ki sUtrakRtAMga meM sarvaprathama isI tathya kI ora saMkata kiyA gayA hai ki "sarvaprathama sAdhaka bandhana (karmabandha) kA parijJAna (usake kAraNoM Adi kA jaha baMdhe chittUNa ya, baMdhaNabaddha u pAvai vimokkha / taha baMdhe chittUNa ya, jIvo saMpAvai vimokkha // 292 // baMdhANaM ca sahAvaM viyANiA, appaNo sahAvaM ca / baMdhesu jo virajjati, so kamma-vimokkhaNaM kuNaI // 293 // jIvo badho ya tahA, chijjati salakkhaNehiM NiyaehiM / paNNA-cheyaNaeNa u, chiNNA NANattamAvaNNA // 294 // -samayasAra mUla 1. (ka) jehiM baddho ayaM jIvo, saMsAre pariyaTTai / -uttarAdhyayana a.33, gA.1 (kha) kammaM ca jAi-maraNassa mUlaM | -uttarAdhyayana a. 32, gA.7 2. (ka) dukkhaM ca jAI-maraNaM vayaMti / -uttarAdhyayana 32/7 (kha) jamma dukkhaM jarA dukhaM, rogANi maraNANi ca / __ aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsati jaMtavo // -uttarAdhyayana 19/15 (ga) karmamayaH saMsAraH, saMsAra-nimittakaM punarduHkham / tasmAd rAga-dveSAdayastu bhavasantatermUlam // -prazamarati 57 For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana 123 samyak jJAna) karake samajha-bUjha-pUrvaka karmoM ko todd'e| vIra prabhu ne bandhana (karmabandha tathA bandha kA hetu) kise kahA hai ? kise (karmabandha) jAnakara jIvakarma ko todd'e|"1 isa gAthA kA bhI yahI phalitArtha hai ki sAdhaka karmabandha aura karmabandha ke kAraNoM ko bhalIbhA~ti jAnakara hI karma aura AtmA ke paraspara bandha ko tor3ane meM samartha ho sakatA hai| karmabandha ke kAraNa kyA-kyA ho sakate haiM ? ... nyAyazAstra kA yaha mAnA huA siddhAnta hai ki kAraNa ke binA kArya nahIM hotaa| isa dRSTi se zubha yA azubha koI bhI karmabandha ho, usake pIche koI na koI kAraNa avazyameva milegaa| kaI bAra manuSya mithyAtva, avidyA, ajJAnatA evaM mUr3hatA se prerita hokara zubha-azubha karma karatA rahatA hai| kaI bAra manuSya zakti, buddhi evaM anukUla paristhiti hote hue bhI tathA zAstroM aura granthoM ke dvArA hiMsAdi ke svarUpa aura unake duSpariNAmoM ko jAnate hue bhI hiMsAdi AsravoM tathA viSayoM ke prati rAga-dveSa, iSTAniSTa ke prati prIti-aprIti se virata nahIM hotaa| kaI daphA pramAda, gaphalata, mohanidrA, asAvadhAnI aura ajAgRti ke kAraNa nirarthaka evaM azubhakarma kara DAlate haiN| kucha loga krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAra kaSAyoM tathA hAsyAdi nau nokaSAyoM se prerita hokara tIvra rasapUrvaka kukRtya kara baiThate haiN| kaI bAra indriyoM aura mana ke manojJa-amanojJa viSayoM tathA iSTa-aniSTa saMyogoM, vyaktiyoM tathA vastuoM ke prati prIti-aprIti yA. saga-dveSa karake mana-vacana-kAyA se haThAt kamoM kA bandha kara lete haiN| 'Amrava aura bandha ke mithyAtvAdi pA~coM kAraNa samAna haiM, phira antara kyoM ? * karmagrantha, sthAnAMgasUtra, tattvArthasUtra Adi meM karmabandha ke pA~ca kAraNa isa prakAra batAe gae haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog|2 prazna hotA hai ki samavAyAMgasUtra, gommaTasAra (karmakANDa) Adi granthoM meM mithyAtvAdi pA~coM ko Anava ke kAraNa batAye gae haiM aura sthAnAMga, tattvArtha Adi meM inhIM mithyAtvAdi pA~coM ko bandha ke hetu batAye gae haiN| donoM meM ye pA~coM kAraNa samAna haiM, phira Asrava aura bandha meM kyA antara rahA ? - isakA samAdhAna anagAra dharmAmRta meM isa prakAra kiyA gayA hai ki "Amrava aura bandha donoM ke samAna kAraNa hote hue bhI prathama kSaNa meM karmaskandhoM kA Agamana-Amrava hotA hai; Agamana ke pazcAt dvitIya kSaNAdi meM karmavargaNAoM kI AtmapradezoM meM 1. bujhijja tti tiuTTijjA, baMdhaNaM parijANiyA / kimAha baMdhaNaM vIre, kiMvA jANaM tiuTTai ? || -sUtrakRtAMga, zru.1, a.1, 3.1, gA.1 2. (ka) paMca AsavadArA paNNattA, taM jahA-micchatta, avirai, pamAe, kasAyA, jogA / -sthAnAMga sthA. 5/2/418 (kha) mithyAdarzanA'virati-pramAda-kaSAya-yogAH bandhahetavaH / -tattvArthasUtra 8/1 For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) avasthiti hotI hai, use bandha kahate haiN| yahI Amnava aura bandha ina donoM meM antara hai|" yahI kAraNa hai ki bandharUpa kArya ke avyavahita pUrvakSaNa meM sthita Asava kAraNa hotA hai| arthAt-Asava ko bandha kA kAraNa mAnA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki "Asava meM yoga kI pramukhatA hai aura bandha meM kaSAyAdi kii| jaise-rAjasabhA meM anugraha karane yogya aura nigraha karane yogya puruSoM ko praveza karAne meM rAjyakarmacArI mukhya hotA hai, kintu praveza hone ke pazcAt una vyaktiyoM ko satkRta karanA yA daNDita karanA, isameM rAjAjJA mukhya hotI hai| isI prakAra yoga kI pramukhatA se karmoM ke Agamana (Asrava) kA dvAra khola diyA jAtA hai; kintu una samAgata kamoM kA AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAha hokara saMzliSTa honA, na honA yA nyUnAdhikarUpa se baddha karanA kaSAyAdi kI pramukhatA se hotA hai|" . gommaTasAra, samayasAra tathA anya granthoM meM pramAda ke sivAya mithyAtva Adi (karmabandha ke) cAra kAraNa batAye gae haiM, vahA~ bhI isI prakAra Amrava aura bandha kA antara samajha lenA caahie| adhyAtma-kamala-mArtaNDa meM bhI isa prazna kA sundara samAdhAna karate hue kahA gayA hai-"jisa prakAra agni meM dAhakatva aura pAcakatvaM donoM prakAra kI zaktiyA~ pAI jAtI haiM, usI prakAra Asrava aura bandha meM heturUpa, jo mithyAtyAdi cAroM kAraNa batAye gae haiM, unameM bhI donoM prakAra (Asravatva aura bandhatva) kI zaktiyAM pAI jAtI haiM jo mithyAtva Adi prathama samaya meM Asrava ke (koM ke Agamana ke) kAraNa hote haiM, unhIM se dvitIya kSaNa meM bandha hotA hai| isalie pUrvokta kathana meM apekSAbheda hai, kintu dezanA-bheda nahIM hai|"1 karmabandha ke hetuoM kI tIna paramparAe~ aura unameM paraspara sAmaMjasya ___karmabandha ke pUrvokta hetuoM ke sambandha meM tIna paramparAe~ karmavaijJAnikoM ne prastuta kI haiM-(1) yoga aura kaSAya, (2) mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, aura (3) 1. (ka) prathamakSaNe karmaskandhAnAmAgamanamAnavaH, AgamanAnantaraM dvitIyakSaNAdau jIva- pradezeSvavasthAna bandha iti bhedaH / -anagAra dharmAmRta pR. 112 (kha) jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana pR. 356 (ga) Asave yogo mukhyo, bandhe ca kaSAyAdiH / yathA rAjasabhAyAmanugrAhya-nigrAhyayoH pradezane * rAjAdiSTapuruSo mukhyaH, tayonugraha-nigraha-karaNe raajaadeshH| -anagAra dharmAmRta pR. 12 (gha) ekasyApIha vaDherdahana - pacana - bhAvAtma - zaktidvayA / bahniH syAddAhakazca sva-guNa-balAt pAcakazceti siddheH / / mithyAtvAdhAtmabhAvAH prathamasamaya evAsave hetavaH syuH / pazcAttat karmabandha pratisama-samaye tI bhavetAM kathaJcit // navyAnAM karmaNAmAgamanamiti tadAtve hi nAmnA'navaH syAt / AyatyA syAt sa bandhaH sthitamiti laya-paryantameSo'nayobhit // -adhyAtmakamalamArtaNDa pariccheda 4 For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana 125 mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / kintu isa prakAra se saMkhyA meM antara hote hue bhI tAttvika dRSTi se ina paramparAoM meM koI bhinnatA nahIM hai| pramAda eka prakAra se asaMyama hI hai| ataH usakA samAveza kaSAya athavA avirati meM ho jAtA hai / isa apekSA se karmaprakRti (kammapayaDI) Adi granthoM meM sirpha mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, ye cAra bandha-hetu kahe gae haiN| ina kAraNoM para bhI aura sUkSmatA se vicAra kareM to mithyAtva aura avirati, ye donoM kaSAya ke vAstavika svarUpa se pRthaka nahIM pratIta hote| isIlie kaSAya aura yoga, ina donoM ko mukhya rUpa se bandha ke hetu mAnA gyaa| yoga aura kaSAya ina donoM ko kisa apekSA se saMkSepa meM karmabandha ke hetu kahA gayA, isa sambandha meM hamane 'karma bandha ke saMkSepa meM dRSTi se do kAraNa : yoga aura kaSAya' nibandha meM paryApta prakAza DAlA hai| jo karmabandha ke sarvAMgINa rUpa ke viSaya meM marmajJa haiM, ve do kAraNoM kI paramparA se sarvAMgasahita bandha kA jJAna prApta kara sakate haiN| vastutaH kaSAya aura yoga, ina do hetuoM ke kathana kI paramparA kisI eka hI karma meM sambhAvita prakRti Adi cAroM bandhAMgoM ke kAraNa kA pRthakkaraNa karane ke lie hai, jabaki cAra aura pA~ca bandha hetuoM kI paramparA meM koI bhinnatA nahIM hai, kintu isa paramparA ke pIche eka uddezya to yaha hai ki jijJAsujanoM ko bandha-hetuoM kA vistRta rUpa se jJAna ho jAya, dUsarA uddezya hai - pRthak-pRthak guNasthAnoM meM taratamabhAva ko prApta hone vAle karmabandha ke kAraNoM kA spaSTIkaraNa karanA / ' karmabandha ke pA~ca kAraNoM ke nirdeza ke pIche spaSTa Azaya karmabandha ke mithyAtvAdi pA~ca kAraNoM ke nirdeza ke pIche karma-vijJAna-marmajJoM kA spaSTa Azaya hai- 'AdhyAtmika vikAsa ke utAra-car3hAva ko pradarzita karane kI bhUmikArUpa guNasthAnoM meM ba~dhane vAlI karma-prakRtiyoM ke taratamabhAva ke kAraNa ko pradarzita krnaa| jisa guNasthAna meM jitane adhika bandha hetu hoMge, usa guNasthAna meM karmaprakRtiyoM kA bandha bhI adhika hogaa| yaha krama Upara ke guNasthAna se sabase nIce ke guNasthAna taka samajhanA caahie| jaise- jisa guNasthAna meM kevala 'yoga' hogA, usameM kaSAya, pramAda, avrata (avirati ) aura mithyAtvajanita bandha nahIM hoNge| ataH kevala yoga se sthitibandha evaM anubhAgabandha nahIM hogaa| jisake kaSAya (atimaMda) aura yoga, ye do hoMge; una guNasthAnavartI jIvoM meM mithyAtva, avirati aura pramAda se janita bandha nahIM hogA / tathaiva sarvavirati aura dezavirati nAmaka guNasthAnoM meM mithyAtvajanita bandha nahIM hogA, kintu pramAdajanita evaM kaSAya-yogajanita bandha hogA / samyagdRSTi nAmaka guNasthAnavartI jIvoM meM midhyAtva nahIM hogA, kintu avirati Adi 4 kAraNa hoMge aura mithyAtvaguNasthAnavartI jIvoM meM to bandha ke pA~coM hI hetu hoMge / 2 1. (ka) karmagrantha prathama ( marudhara kesarI) se bhAvazigrahaNa, pR. 8 / (kha) tattvArtha sUtra vivecana (paM sukhalAla jI ) pR. 193 / 2. tattvArtha vivecana (paM sukhalAlajI), pR. 193-194 / For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) uttarottara guNasthAnoM meM karmabandha ke hetu samApta hote jAte haiM mithyAtva se lekara yoga taka pA~coM samasta karmoM ke sAmAnya rUpa se bandha ke kAraNa haiN| mithyAtva se lekara yoga taka pA~coM hetuoM meM jahA~ pUrva-pUrva ke bandha-hetu hoMge, vahA~ usake Age ke sabhI bandha-hetu hoMge, yaha karma siddhAnta kA niyama hai| arthAt-mithyAtva ke hone para avirati Adi cAra aura avirati ke hone para pramAda Adi zeSa tIna avazya hoNge| isI prakAra pramAda ke hone para kaSAya aura yoga avazya hoNge| parantu jaba uttara bandhahetu hogA, taba pUrva bandhahetu ho aura na bhI ho| jaiseavirati ke hone para dvitIya, tRtIya aura caturtha guNasthAna meM mithyAtva nahIM rahegA; mithyAtva rahegA kevala prathama guNasthAna meN| isI prakAra anya bandhahetuoM ke sambandha meM samajha lenA caahie|1 guNasthAna kI dRSTi se hI ina pA~ca bandhahetuoM kA krama rakhA gayA hai| prathama guNasthAna meM mithyAtva prabala hetu hai| dUsare, tIsare, cauthe guNasthAna meM samyadarzanasahita avirati hai| pA~caveM-chaThe meM samyagdarzanasahita virati hai, kintu sAtha meM pramAda hai| sAtaveM se bArahaveM taka mithyAtva, avirati aura pramAda to nahIM hai, kintu dasaveM guNasthAna taka kaSAya hai, gyArahaveM guNasthAna meM kaSAya upazAnta hai| bArahaveM meM. mithyAtvAdi cAroM nahIM haiM, kintu yoga hai, terahaveM meM bhI yoga hai| aura caudahaveM guNasthAna meM yoga bhI sarvathA naSTa ho jAte haiM, pUrvokta cAroM to pahale se nAmazeSa ho jAte haiN| isa prakAra pahale se lekara terahaveM guNasthAna taka uttarottara mithyAtvAdi pA~coM bandhahetu kramazaH haTate jAte haiN| caudahaveM guNasthAnaM taka Ate-Ate kramazaH sabhI bandhahetu lupta ho jAte haiN| vaise to ina pA~coM bandhahetuoM ke svarUpa aura kAryoM ke sambandha meM 'kamoM ke Asrava aura saMvara' nAmaka chaThe khaNDa meM kAphI vizleSaNa kiyA gayA hai| aura mithyAtva ke sambandha meM 'karmabandha ke sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva' zIrSaka nibandha meM paryApta prakAza DAlA gayA hai, phira bhI bandha kI dRSTi se ina pA~coM para vizeSa prakAza DAlanA Avazyaka hai|2 ye karmabandha ke hetu kaise-kaise bana jAte haiM ? vaise AtmA apane zuddha rUpa meM jJAna, darzana, sukha aura zakti Adi ananta guNoM kA samUharUpa hai| usakA karma ke sAtha sambandha jor3ane vAlI mithyAtva Adi cAra yA pA~ca mukhya zaktiyA~ haiN| ye pA~coM karma ke sAmAnya bandhahetu haiN| zuddha AtmA ko ina pA~ca kAraNoM se karma laga jAte haiN| sarvaprathama karma ke sAtha sambandha jur3atA hai-mithyA mAnyatA 1. tattvArthasUtra vivecana, (paM. sukhalAlajI), pR. 194 2. (ka) dekheM-karmoM ke Asrava aura saMvara nAmaka chaThe khaNDa meM 'karmoM ke Ane ke pA~ca AmravadvAra' nAmaka nibandha / (kha) saptama khaNDa meM 'karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva' zIrSaka nibandha meN| For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana 127 se, mithyA bhramaNA se| tatpazcAt sAMsArika viSaya-bhogoM kA, hiMsAdi vikAroM kA bekhaTake upabhoga karane se karma cipakate haiN| arthAt-ina viSayabhogoM ke lie amaryAda rUpa se hiMsA, asatya, corI, abrahmacarya evaM parigraha kA AsaktipUrvaka AcaraNa karane se karmabandha hotA hai|' ___ isI prakAra AtmA pramAda se, gaphalata aura asAvadhAnI se aMdhAdhuMdha pravRtti karatA rahatA hai, taba bhI karmoM kA bandha hotA hai| cauthe nambara meM AtmA meM prAdurbhUta krodha, mAna, mAyA aura lobha, isa kaSAya-catuSTaya se yA rAga-dveSa se karma AtmA meM lagate haiM aura yathAkAla sthita rahate haiM, phira apanA phala bhugavA kara hI AtmA se chUTate haiN| ina cAroM ke sAtha mana, vacana aura kAyA kI pravRtti (yoga) jur3a jAtI hai, taba AtmA karma se Abaddha-zliSTa hotI hai| - pA~coM bandha-hetuoM kA kArya kyA hai ? Azaya yaha hai ki AtmA ina pA~ca sAdhanoM se karmapudgaloM ko AkarSita karatA hai, grahaNa karatA hai, aura vaha karmapudgala skandha AtmA ke pradezoM ke sAtha zliSTa ho jAtA hai, isI kA nAma bandha hai| Azaya yaha hai ki ye cAroM yA pA~coM milakara AtmA ke jJAnAdi guNoM ko AvRta, kuNTita aura suSupta kara dete haiN| mithyAtva AtmA ke jJAna aura darzana guNoM ko AvRta aura kuNThita kara detA hai; avirati AtmA ke samyak cAritrika guNa yA nirAkulatArUpa Atmika sukha (Ananda) rUpa guNa ko AvRta aura mUrchita kara detI hai, pramAda AtmA ke jJAnAdi guNoM ko kAryarUpa meM pariNata nahIM hone detA, vaha AtmA ko asAvadhAna, besudha yA ajAgRta karake usakI jJAnAdi zaktiyoM ko suSupta kara detA hai| kaSAya to AtmA ke cAritra, tapa aura nirAkula sukha-zAnti rUpa guNoM ko kuNThita kara detA hai, zaktiyoM ko dabA detA hai, moha-mamatva meM bhaTakA kara AtmA ko parAdhIna kara detA hai| aura mana-vacana-kAyA kI pravRtti-rUpa yoga se AtmA svabhAva meM ramaNa karane ke badale parabhAvoM yA vibhAvoM (AtmabAhya bhAvoM) meM pravRtti karake svayaM ko karma ke zikaMje meM pha~sA letI hai| prathama bandhakAraNa : mithyAtva aura usakA kArya karmabandha ke ina kAraNoM meM moharUpI senApati kA sarvaprathama prabala yoddhA banatA hai-mithyaatv| mithyAtva ke hone para AtmA kA mukhya guNa-jJAna AvRta ho jAtA hai| jJAna AvRta hone para prANI jAnatA to hai, kintu samyak nahIM jAna pAtA, bahuta-sA jJAna lupta bhI ho jAtA hai, jIva dRSTimUr3ha bana jAtA hai, samyak nahIM jAna pAtA, jo kucha jAnatA hai, vaha bhI viparIta jAnatA hai| mithyAtva ke kAraNa vaha duHkhada viSayoM ko 1. jainayoga se bhAvAMzagrahaNa, pR. 32 For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) sukhada aura azAzvata padArthoM ko zAzvata mAnakara calatA hai| satya ke prati viparyAsa athavA satya darzana se viparIta jAnanA, mAnanA aura zraddhA karanA mithyAtva hai| isake dvividha rUpa banate haiM-yathArtha zraddhA kA abhAva aura ayathArtha vastu ke prati shrddhaa| isake bhI pA~ca rUpa banate haiM-dUsaroM ke upadeza yA preraNA se yA apane galata vicAroM ke pariNAma se ba~dha jAnA athavA kisI prakAra kA viveka-vicAra kiye binA mata, paMtha yA sampradAya ke kadAgraha, pUrvAgraha, upadeza ke ulaTe pravAha, aura samajha kA durupyog| ye saba abhigRhIta mithyAtva haiN| kisI bhI prakAra kA vicAra kiye binA viparIta mata bA~dha lenA, athavA guNa-doSa kA vicAra kiye binA sabhI dharmasampradAyoM, matoM, paMthoM ko eka samAna mAnanA-samajhanA, kahanA; na to satya ke prati aura na asatya ke prati zraddhAna ho, yahI sthiti anabhigRhIta mithyAtva kI hai| kisI bhI siddhAnta kA yA zAstra-vAkya kA tor3a-maror3a kara artha karanA, manamAnI ulaTI-sIdhI yuktiyoM ko prastuta karake apane khoTe mata yA vicAra kI puSTi karanA, usakI prazaMsA karanA aura dUsare satyopAsaka mata-paMthoM, yA sampradAyoM ke yathArtha vicAra kI nindA-AlocanA karanA, khoTA aura nirAdhAra hote hue bhI apane mata para cipaTe rahanA, satya samajha jAne para bhI apanI pratiSThA jAne ke bhaya se ukta satya kA svIkAra hI na karanA Abhinivezika . mithyAtva hai| pratyeka vicAra mata yA satya ke viSaya meM zaMkA-kuzaMkA karate rahanA, yaha satya hai yA nahIM ? isa prakAra mana meM saMzayagrasta rahanA sAMzayika mithyAtva hai| moha kI gAr3ha avasthAvaza vicAra-viveka ke abhAva meM kisI bhI darzana, mata yA vicAra ko yathArtha-ayathArtha na jAna pAnA aura ananta ajJAna meM, yA mUr3hadazA meM rahanA tathA mUrchita prANI jaise madhura yA kaTu rasa ko nahIM parakha sakatA, vaisI hI pravRtti karanA, anAbhoga mithyAtva hai| mithyAtva kA dAyarA bahuta vyApaka isa prakAra paMcavidha mithyAtva meM samajha kA durupayoga, vicAraNA kI mandatA, samajha kA abhAva, zaMkA-kuzaMkA kA jora athavA svayaM hI saccA hai, aisA durAgraha Adi sabakA samAveza ho jAtA hai| isa dRSTi se mithyAtva ke dAyare meM anAdi-ajJAna ke kAraNa alpavikAsa vAle yA lagabhaga vikAsa-vihIna jIva bhI A jAte haiM; aura ve jIva bhI A jAte haiM, jo bauddhika dRSTi se vikasita haiM, AgrahI haiM, jJAna kA durupayoga karate haiN| saMsAra ke prAyaH sabhI koTi ke adhikatara jIva prAyaH mithyAtva se grasta haiM; jo karmabandha kA Adya kAraNa hai|3 karmabandha kA dvitIya kAraNa : avirati karmabandha kA dvitIya hetu avirati hai| jahA~ virati na ho, vahA~ avirati kahalAta 1. jainayoga se bhAvAMzagrahaNa, pR. 33 2. jainadRSTie karma (DaoN. motIcanda giradharalAla kApar3iyA) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 34 3. jainadRSTie karma (DaoN. mo. gi. kApar3iyA) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 34 For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke mukhya kAraNa eka anucintana 129 hai| virati kA artha vrata, pratyAkhyAna, tyAga, niyama yA saMyama kA svIkAra tathA AcaraNa karanA hai| manuSya meM eka prakAra kI AkAMkSA, lAlasA, lipsA yA sAMsArika padArthoM ko yena-kena-prakAreNa pAne kI vRtti rahatI hai| usake kAraNa vaha padArtha meM Asakta, anurakta evaM lipta hotA hai| vaha use prApta karanA aura bhoganA cAhatA hai| sAMsArika padArthoM tathA paMcendriya aura mana ke viSayoM kI prApti meM hiMsA, asatya, beImAnI, chala-kapaTa, ahaMkAra, parigraha-vRtti Adi pApakarmoM kA bandha hotA rahatA hai / padArtha aura dhanAdi ke prati yA iSTa-aniSTa ke prati rAga-dveSa ke kAraNa duHkha, saMkleza, kaSTa, saMgharSa, saMkaTa Adi ko - duSpariNAmoM ko jAnatA huA bhI jIva inase virata, anAsakta yA nivRtta nahIM ho pAtA / ' bAraha prakAra kI avirati = ataH pA~coM indriyoM aura mana ina chaha kA viSaya sukhoM kI tallInatAvaza tajjanita doSoM se virata na honA, unakA saMvara na karanA, yaha 6 prakAra kI avirati hai| isI prakAra pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya ina SaTkAyika jIvoM se sambandhita hiMsAdi doSoM se virata saMvRta na honA bhI 6 prakAra kI avirati hai| isa prakAra 6 + 6 12 prakAra kI avirati huii| isa bAraha prakAra kI avirati meM mAnasika, vAcika evaM kAyika sarvadoSoM kA samAveza ho jAtA hai| yadyapi avirati meM hiMsA se virati ke abhAva kA svara mukhya hai, tathApi mRSAvAda Adi doSoM kA samAveza hiMsA meM ho jAne se hiMsAdi sabhI doSoM se virata hone kA abhAva avirati nAmaka bandhahetu meM samAviSTa hai| ina doSoM yA zubhAzubha bhAvoM se kisI prakAra kA virati bhAva dhAraNa na kiyA jAe to karmabandha hotA hI rahatA hai / avirati ke kAraNa hone vAle aniSTa pariNAmoM ko jAnatA huA bhI vaha unheM mamatA-mUrcchAvaza chor3a nahIM sktaa| jIne kI lAlasA aura mRtyu kI bhIti bhI mana ko ina doSoM se virata nahIM hone detI / sAmAjika, rASTrIya evaM pArivArika jIvana meM paraspara saMgharSa, noka-jhoMka, chInA-jhapaTI, svArthavRtti kA kAraNa bhI avirati kI mAnasika avasthA hai|2 mithyAtva se virata hone para bhI tadanusAra AcaraNa meM bAdhaka : avirati mithyAtva dazA se nivRtta hone para satya ke prati sabhAna pakSapAta hRdaya meM jAgane para bhI aviratidazA hone se satya ( vratAdi) kA AcaraNa nahIM ho pAtA kyoMki satya kA pakSapAta hRdaya kI vastu hai, jabaki satya kA AcaraNa jIvana kI vastu hai| mithyAtva 1. (ka) jainayoga se bhAvAMzagrahaNa, pR. 32 (kha) Atmatatva vicAra pR. 285-286 2. (ka) jainadRSTie karma se bhAvagrahaNa, pR 35 (kha) jainayoga se bhAvAMzagrahaNa, pR. 32 For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) se nivRtta hone para jIvAtmA kI hRdaya kI sthiti badalatI hai| sadguru ke yoga, zAstrasvAdhyAya yA dharmazravaNa, evaM vItarAgadeva ke prati zraddhA ke kAraNa vaha satya-asatya, donoM tatvoM ke antara ko bhalIbhA~ti samajhatA hai| usake antarnetra khula jAte haiN| usake hRdaya meM pahale jo asatya ke prati kaTTara pakSapAta thA, usakA jora nahIM rahakara usake hRdaya meM satya ke prati kaTTara pakSapAta janma letA hai| yaha eka prakAra se usakA hRdaya parivartana hai| hRdaya parivartana kA asara usake jIvana para par3atA hai| asatya ke AcaraNa se dhIre-dhIre haTatA jAtA hai| phira bhI kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki hRdaya parivartana hone para bhI jIvana parivartana na ho ske| samyagdRSTi devoM kA, tathA zreNika nRpa, zrIkRSNa Adi kSAyika samyaktvI mAnavoM kA hRdaya parivartana to huA yA hotA hai, kintu cAritramohanIya ke udaya ke kAraNa jIvana parivartana (jIvana meM vratAdi dharmAcaraNa) nahIM hotaa| jIvana - parivartana na hone ke pIche kaI pUrva saMskAra, pUrva azubha karma-bandha, kaI saMyoga, kuTeva Adi bhI kAraNa banate haiN| satya ke prati prema evaM zraddhA jAgane para bhI satya ke jIvana meM AcaraNa meM bAdhaka banatA hai - avirati nAmaka bandha hetu / ' pramAda : karmabandha kA tRtIya kAraNa mithyAtva aura avirati se jIva kadAcit bAhyarUpa se nivRtta ho jAya, phira bhI pramAda ke kAraNa vaha kaI bAra galatI kara baiThatA hai, yathArtha AcaraNa karanA bhUla jAtA hai / isalie pramAda ko karmabandha kA tRtIya kAraNa batAyA gayA hai| pramAda kA artha haiaatm-vismrnn| pramAda ke kAraNa mAnava AtmA ke svabhAva - AtmaguNoM ko bhUlakara parabhAva yA vibhAva meM calA jAtA hai| pramAdAvasthA meM mAnava-mana indriya-viSayoM ke prati AkarSita hokara, vratabaddha hote hue bhI parabhAvoM ke pravAha meM baha jAtA hai| upazAnta bane hue krodha, mAna, mAyA, lobha Adi punaH punaH nimitta milane para ajAgRtivaza ubhara Ate haiN| jAgRti lupta ho jAtI hai| karttavya - akartavya kA bodha dhu~dhalA par3a jAtA hai| phalataH pramAdavaza vaha karaNIya akaraNIya kA bhAna bhUla jAtA hai| pramAda kA eka phalitArtha hai - AtmA ke lie hitakara kuzalakArya ke prati anutsAha yA Adara kA abhaav| pramAda dazA meM ahiMsA Adi dharmoM yA zruta cAritra dharmoM athavA kSamA Adi dharmoM ke pAlana ke prati mana meM utsAha nahIM rahatA, satya ke AcaraNa meM zithilatA A jAtI hai| isameM ahaMkAra, vAsanA, lAparavAhI, viSayalipsA, nindA - nidrA evaM vikathA bhI nimitta bana jAte haiN| isIlie AgamoM meM pA~ca prakAra kA pramAda batAyA hai - ( 9 ) mada ( jAtimada, kulamada, balamada, rUpapada, lAbhamada, jJAna (zruta) mada, tapamada aura aizvaryamada, yA ahaMkAra athavA abhimAna), (2) viSaya arthAt zabda, rUpa, rasa, gandha, sparza ina pA~ca prakAra ke indriya-viSayoM meM Asakti, (3) kaSAya-krodhAdi cAra kaSAya 1. jainadarzana mAM karmavAda (candrazekhara vijayajI gaNivara) se, pR. 30 For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana 131 evaM nau nokaSAya; (4) paranindA, nidrA yA Alasya, evaM (5) vikathA ( strI-bhojanarAja-deza-sambandhi vikathA- vicArahIna carcA-vArtA) / ' arthAt - vikathA nAmaka pramAda se vAsanA, bhojana, gaMdI rAjanIti Adi kI carcA meM jo rasa evaM AkarSaNa hotA hai, vaha AdhyAtmika vikAsa kI carcA meM nahIM hotA / kaSAya : karmabandha kA caturtha kAraNa : svarUpa karmabandha kA cauthA kAraNa hai- kaSAya / kaSAya kA nirvacana kiyA gayA hai-kaSa yAnI saMsAra kI, Aya-AmadanI - lAbha jisase ho, vaha 'kaSAya' hai| athavA jo AtmA ko moha ke zikaMje meM kaSe - kase, jakar3e yA duHkha de, vaha 'kaSAya' hai| vastutaH kaSAya AtmA ke zuddha svarUpa ko kaluSita karane vAlA hai| kaSAya kA phalitArtha hai-rAga-dveSa, athavA samabhAva kA abhaav| rAga mAyA aura lobha kI pravRtti ko tathA dveSa krodha aura mAna kI pravRtti ko paidA karatA hai| cAroM kaSAyoM kA kArya aura tIvratA - mandatA rAga-dveSa se samutpanna hone ke kAraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ko bhI kaSAya kahA jAtA hai| ye cAroM kaSAya citta ko kASAyika - kaluSita yA rAga-dveSaraMjita banA dete haiN| ye cAroM kaSAya Atmika guNoM ke avarodhaka, karma-grahaNa meM agrabhAga lene vAle, ahita AcaraNa ( pravRtti) ke hetubhUta evaM hitAcaraNa ke avarodhaka haiN| isalie inheM zAstra meM bhayaMkara adhyAtmadoSa kahA gayA hai| tathA ye cAroM kaSAya pUrNarUpa se saMsAra meM punaH punaH janma-maraNa ke mUla kA siMcana karane vAle haiM / 2 cAroM kaSAyoM ke pratyeka ke cAra-cAra bheda aura svarUpa ina cAroM kaSAyoM ke tIvratama, tIvratara, tIvra aura manda kI apekSA se pratyeka ke cAra-cAra bheda kiye gae haiN| unake nAma isa prakAra haiM 1 - anantAnubandhI- krodha, mAna, mAyA aura lobha 2-apratyAkhyAnIya-krodha, mAna, mAyA aura lobha 3 - pratyAkhyAnIya-krodha, mAna, mAyA aura lobha 4 - saMjvalana - krodha, mAna, mAyA aura lobha 1. (ka) jainadharma aura darzana (gaNeza lalavAnI) se, pR. 100 (kha) jainayoga se, pR. 32-33 2. (ka) Atmatatva vicAra se, pR. 286 (kha) jainayoga se bhAvAMzagrahaNa, pR. 33 (ga) kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lobha cautthaM ajjhatthadosA / (gha) cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcati mUlAI puNambhavassa / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) jiMsa kaSAya ke prabhAva se jIva ko anantakAla taka bhava-bhramaNa karanA par3atA hai, use anantAnubandhI kaSAya kahate haiN| jisa kaSAya ke udaya se dezaviratirUpa pratyAkhyAna prApta nahIM hotA, use apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahate haiN| jisa kaSAya ke udaya se sarvaviratirUpa pratyAkhyAna prApta nahIM hotA, use pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahate haiN| jisa kaSAya ke utpanna hone para jIva alpa samaya ke lie mAtra abhibhUta hotA hai, use saMjvalana kaSAya kahate haiN| ina cAra kaSAyoM meM pratyeka ke tIvratA-mandatA ke AdhAra para cAra-cAra vibhAga hone se kula solaha vibhAga hote haiN| tIvra-manda kaSAya kA udaya hI samyaktvAdi meM bAdhaka mithyAtva, avirati aura pramAda, ye kaSAya ke udaya se hI niSpanna hote haiN| tIvratama kaSAya kA udaya ho to samyaktva prApta nahIM hotA, tIvratara kaSAya kA udaya ho to dezavirati bhI prApta nahIM hotI, isI prakAra tIvra kaSAya kA udaya ho, taba taka sarva-virati prApta nahIM hotii| tathA manda kaSAya ke udayakAla meM vItarAgatA upalabdha nahIM hotii| nau no-kaSAya : kaSAyoM ke uttejaka ____ ina solaha kaSAyoM kA vizeSa vizleSaNa mohanIya karma ke nirUpaNa ke daurAna kiyA jaaegaa| kaSAyoM ko uttejita karane vAle nau nokaSAya kahalAte haiN| unake nAma isa prakAra haiM-(1) hAsya, (2) rati, (3) arati, (4) zoka, (5) bhaya, (6) jugupsA, (7) strIveda, (8) puruSaveda aura (9) napuMsaka-veda (trividhkaam)| ___yoM solaha kaSAya aura nau nokaSAya milakara 25 bandhahetu kaSAya ke antargata Ate haiN| kaSAya bandhahetuoM meM mahatvapUrNa bhAga adA karatA hai| yaha samabhAva kI maryAdA ko tor3a DAlatA hai| karmabandha kA paMcama kAraNa : yoga aura usakA kArya __isake pazcAt karmabandha kA pA~cavA~ kAraNa hai-yog| mithyAtva, avirati aura pramAda ina tInoM AmravoM-bandhahetuoM ke samApta ho jAne para kaSAya-Asava se karma-paramANuoM kA Agamana aura bandha hotA rahatA hai| kaSAya ke samApta ho jAne para kevala yoga se puNyakarma kA Anava hotA rahatA hai, sthitibandha aura anubhAgabandha nahIM hotaa| yoga kA artha hai-pravRtti, kriyA, caMcalatA yA skriytaa| cUlhe para degacI rakhI ho, usameM pAnI garma hone lage, taba jaise usake pradezoM meM spandana, udvelana, aura caMcalatA tathA halacala hotI hai, usI prakAra pUrvasaMcita karmavipAka ke kAraNa bAhya aura 1. (ka) jainayoga se bhAvAzagrahaNa pR. 33 (kha) jainadharma aura darzana se pR. 101 For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana 133 Antarika nimittoM ke milane para (AtmA meM) AtmapradezoM meM jo spandana, udvelana, halacala yA caMcalatA hotI hai use zAstrIya paribhASA meM 'yoga' kahate haiN| yaha spandana saMcita karma kI vibhinnatA ke kAraNa tIna prakAra kA hotA hai- kAyayoga, vacanayoga aura manoyoga / kAyavargaNA ke karmapudgaloM dvArA niSpanna AtmA kI spandanajanya jo zArIrika pravRtti hotI hai, use kAyayoga kahate haiN| vacana vargaNA (bhASAvargaNA) ke karmaparamANuoM ke prabhAva se AtmA kI spandanajanya jo vAcika pravRtti hotI hai, use vacanayoga tathA manovargaNA ke karmapudgaloM ke prabhAva se AtmA kI spandanajanya jo mAnasika pravRtti hotI hai, use manoyoga kahate haiN| saMkSepa meM zarIra ke vividha vyApAra kAyayoga haiM, vacana yA vANI ke vividha vyApAra vacanayoga haiM aura mana ke vividha vyApAra manoyoga haiN| manuSya ke pAsa pravRtti ke ye tIna sAdhana haiM, ye tInoM yoga kahalAte haiN| ' pUrvavartI ho to pazcAtvartI bandhahetu avazya rahatA hai ina mithyAtvAdi pA~ca bandhahetuoM meM mithyAtva hotA hai, to usake pazcAtvartI avirati, pramAda, kaSAya aura yoga avazya hI rahate haiN| avirati ho to usake Age ke pramAda, kaSAya aura yoga rahate haiN| pramAda ho to kaSAya aura yoga tathA kaSAya ho to yoga avazya rahatA hai| paravartI hetu ke samaya pUrvavartI hetu raha bhI sakatA hai, nahIM bhI raha sakatA hai| isa prakAra bandhahetuoM kA krama bahuta hI vicAraNIya hai| mumukSujanoM ko karmabandha ke kAraNoM se bacane kA prayatna karanA cAhie / 2 1. (ka) jainadharma aura darzana se pR. 109 (kha) Atmatatva vicAra, pR. 287 2. jaina dharma aura darzana, pR. 102 For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = bandha ke saMkSepa-dRSTi se do kAraNa : = yoga aura kaSAya : - karmabandha ke pAMca kAraNoM kA do meM samAveza pichale nibandha meM hamane karmabandha ke cAra aura pAMca kAraNoM kA vizleSaNa kiyaa| thaa| jaina karma-vaijJAnikoM meM bandha ke hetuoM ke viSaya meM mukhyataH tIna paramparAe~ pratIta hotI haiN| eka paramparA ke anusAra mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, ye cAra bandha-hetu mAne gae haiN| dUsarI paramparA meM ukta cAra hetuoM meM pramAda ko bar3hA kara pAMca bandha-hetuoM kA nirdeza hai| aura tIsarI paramparA meM kaSAya aura yoga, ye do hI bandha ke kAraNa mAne gae haiN| saMkhyA aura usake kAraNa nAmoM meM antara dikhAI dene para bhI tAttvika dRSTi se koI antara ina paramparAoM meM nahIM hai| pramAda eka prakAra kA asaMyama hI hai, ataH usakA samAveza avirati yA kaSAya meM ho jAtA hai| isI dRSTi se samayasAra, gommaTasAra, karmaprakRti Adi granthoM meM karmabandha ke cAra kAraNa hI. pratipAdita kiye gae haiM, jabaki tattvArthasUtra, sthAnAMgasUtra, karmagrantha Adi meM pAMca / kAraNoM kA nirdeza hai| jahA~ do kAraNa mAnane kI paramparA hai, vahA~ mithyAtva aura aviravi, ina donoM ko, tathA pramAda ko bhI kaSAya ke antargata mAna liyA mayA hai| vAstava meM ye donoM kaSAya ke svarUpa se bhinna nahIM pdd'te| isalie kaSAya aura yoga ye. do hI saMkSepa dRSTi se karmabandha ke kAraNa kahe gae haiN| bandha ke cAra aMgoM ke nirmANa meM ye do hI AdhAra karmagrantha Adi meM bandha ke cAra aMgoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai-(1) prakRtibandha, (2) pradezabandha, (3) sthitibandha aura (4) anubhaagbndh| ina cAroM aMgoM ke milane para hI bandha kI paripUrNatA, sudRr3hatA aura sthAyitA hotI hai| ataH prakRtibandha Adi cAroM prakAra ke bandhAMgoM ke lie yoga aura kaSAya, ina do kA sadbhAva hI anivArya 1. dekheM-tattvArthasUtra (pa. sukhalAlajI kRta vivecana) nayA saMskaraNa, pR. 192 134 For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandha ke saMkSepa-dRSTi se do kAraNa : yoga aura kaSAya 135 hai| yoga aura kaSAya ye donoM hI una banyAMgoM ke pRthak-pRthak kAraNa haiN| isIlie karmagrantha Adi meM kahA gayA hai-prakRti aura pradeza bandhAMgoM kA nirmANa yoga se hotA hai, jabaki sthiti aura anubhAgarUpa bandhAMgoM kA nirmANa hotA hai-kaSAya se| isa prakAra eka hI karma ke bandha meM utpanna hone vAle pUrvokta cAroM bandhAMgoM ke mukhya kAraNoM kA vizleSaNa karane kI apekSA se saMkSepa dRSTi se yoga aura kaSAya, ina do bandha-hetuoM kA kathana kiyA gayA hai|' yoga ke dvArA karmoM kA AkarSaNa, kaSAya ke dvArA bandha jainakarma-vijJAna meM jIva kI ora karma-paramANuoM ko AkRSTa karane kA kArya yoga-mAnasika yAcika kAyika pravRtti kA batAyA gayA hai| arthAt-jIva kI pratyeka kriyA yA pravRtti ke sAtha yoga ke dvArA karmaparamANu jIva (AtmA) kI ora AkRSTa hote haiM, tatpazcAt AtmA ke rAga, dveSa, moha Adi vaibhAvika bhAvoM kA, jinheM jainakarmavijJAna meM kaSAya kahA gayA hai, nimitta pAkara AtmA se baMdha jAte hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki karmaparamANuoM ko AtmA taka lAne kA kArya yoga-arthAtjIva kI kAyika, vAcika aura mAnasika kriyA yA pravRtti karatI hai, tathA usake sAtha bandha karAne kA kArya kaSAya yAnI AtmA ke rAgadveSAdi bhAva (pariNAma) karate haiN| tAtparya yaha hai ki AtmA kI yogazakti aura kaSAya, ye donoM mila kara prakRtibandha Adi cAroM bandhAMgoM ke kAraNa haiN|2 isIlie SaDdarzana-samuccaya (vRtti) meM kahA gayA hai-yoga ke nimitta se, kaSAyayukta AtmA kA karmavargaNA ke pudgaloM ke sAtha vizeSa prakAra kA saMzleSa honA-cipaka jAnA karmabandha hai|3 isI kAraNa samavAyAMga sUtra meM kAraNa meM kArya kA upacAra karate hue ye do prakAra ke bandha kahe gae haiM-yogabandha aura kssaaybNdh|4 kaSAyayukta sAMsArika jIva ke yoga dvArA grahaNa aura AzleSa baMdha hai - karmavijJAna ke marmajJoM ne yaha spaSTa batA diyA hai ki sAMsArika jIva ke sAtha pravAharUpa se anAdikAla se karma lagA huA hai, kyoMki jaba taka vaha rAga-dveSa se yA kaSAya se mukta nahIM ho jAtA, taba taka kaSAyayukta yA rAgadveSayukta jIva ke sAtha karmabandha kA silasilA jArI rahatA hai| isIlie mUlAcAra meM isI tathya ke bAre meM kahA gayA hai-"kaSAyayukta jIva yoga ke dvArA karmayogya jina pudgala-dravyoM ko grahaNa 1. (ka) jogA payaDi-paesA, ThiI-aNubhAga kasAyao kuNai / (kha) tattvArthasUtra vivecana (paM. sukhalAla jI) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 192-193 2. paMcama karmagrantha, prastAvanA (pa. kailAzacandrajI zAstrI) se bhAva grahaNa, pR. 20-21 3. yoganimittaH sakaSAyasyAtmanaH karma-vargaNApudgalaiH saMzleSa-vizeSo bndhH| __ -SaDdarzana samuccaya, vR.47 4. duviho baMdhe paNNate, taM. jahA-jogabaMdhe kasAyabaMdhe ya / * -samavAyAMga sama.2 For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karatA hai, unakA AtmapradezoM se cipakanA baMdha samajhanA caahie|''1 tAtparya yaha hai ki saMsArI jIva kI pratyeka pravRtti yA kriyA ke pIche rAga-dveSa yA kaSAya kI preraNA hotI hai| usase karmavargaNA ke pudgala khiMce cale Ate haiN| phira una karmapudgaloM ko AtmA ke sAtha bAMdhatA hai-kssaay| arthAt-pravRtti, kriyA yA trividha yoga se karmoM kA AkarSaNa-Agamana hotA hai, aura kaSAya una (karmapudgaloM) ko AtmA se bAMdha detA hai| saMsArI jIva kI pratyeka pravRtti kaSAyayukta hone se karmabandhakAraka ___ sarvAMgapUrNa karmabandha meM yoga aura kaSAya donoM kA hAtha hai| pratyeka vaibhAvika pravRtti, cAhe vaha mAnasika ho, vAcika ho yA kAyika karmabandha kA mUla dvAra hai| saMsArastha jIva kI koI bhI pravRtti aisI nahIM hai, jo bandhana ke dvAra na kholatI ho| bandhana ke dvAra para dastaka dene vAlI trividha pravRtti ko yoga kahate haiN| trividha yoga ke dvArA karma AkarSita hote haiM, Ate haiM, aura phira rAgAdi bhAva yA kaSAyabhAva kI cikanAhaTa ke kAraNa ve karma AtmA se cipaka jAte haiN| karmavaijJAnikoM ne eka rUpaka dvArA karmabandha kI prakriyA meM yoga aura kaSAya kA mahattva batAte hue kahA hai-"jisa prakAra dIpaka apanI uSmA se battI ke dvArA tela ko AkarSita kara use apane zarIra (lau) ke rUpa meM pariNata kara letA hai, vaise hI yaha AtmA-rUpI dIpaka apane rAgAdi bhAva yA kaSAyabhAva rUpI USmA (prajvalita agni) ke kAraNa kriyAoM-pravRttiyoMrUpI battI ke dvArA karma-paramANurUpI tela ko AkarSita kara use apane karmazarIra rUpI lI meM badala detA hai|"2 jahA~ vaibhAvika pravRtti hotI hai, vahA~ karmabandha avazya hotA hai| ___ yahI bAta hama pravRtti aura kaSAya ke viSaya meM kaha sakate haiN| jAnanA-dekhanA tathA AtmA ke jJAna, darzana, avyAbAdha aura zaktirUpa guNoM tathA AtmabhAvoM meM ramaNa karanA svAbhAvika pravRtti hai, ye niravadya yoga haiN| parantu jahA~ pravRtti svAbhAvika nahIM hai, vaibhAvika hai, mana, vacana, kAyA se prerita hokara hone vAlI kriyA hai, vahA~ vaha karmabandhakAriNI avazya hogI; kyoMki usa pravRtti ke sAtha pahale se hI kucha na kucha bAhara se AtA hai| jo bAhara se AtA hai, vaha AtmA kA vAstavika svabhAva nahIM hotA, vaha vijAtIya bhAva (phaoNrena maiTara-Foreign Matter)-vibhAva hotA hai| usake Ane para nizcita hI karmabandha hotA hai| ataeva kahA gayA hai-sAMsArika prANI kI pravRtti cAhe zarIra kI ho, mana kI ho yA vacana kI ho, usase bandhana hogaa| 1. jIvo kasAyajutto, jogAdo kammaNo du je joggA / geNhai poggaladavye, baMdho so hodi NAyavyo / -mUlAcAra 12-183 2. (ka) dhavalA pu.15, sU.34 (kha) tattvAnuzAsana 6 (ga) tattvArthasUtra TIkA bhA. 1 pR. 343 For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandha ke saMkSepa-dRSTi se do kAraNa : yoga aura kaSAya 137 yoga kA kAma hai, bAhara se kucha lAnA, kaSAya kA kAma hai- cipakA kara rakhanA pravRtti kaheM cAheM yoga kaheM, vaha bAhara se kucha karmapudgaloM kI khIMca kara lAtA hai, aura ve pudgala Ate haiM aura jIva ke sAtha jur3a jAte haiN| pravRtti yA yoga kA kArya itanA hI hai| usake pazcAt bhItara meM yadi cetanA kI pariNatirUpI dIvAra meM kaSAya yA rAgAdirUpI cikanAhaTa hai to vaha bAhara se Ane vAle karmayogyapudgaloM ko pakar3a legI / arthAt - cetanA kI pariNatirUpI vaha dIvAra bAhara se Ae hue pudgaloM ko bAMdha detI hai, cipakA kara rakhatI hai| niSkarSa yaha hai ki pravRtti (yoga) kA kAma hai - bAhara se kucha lAnA, AkarSita karanA aura kaSAya kA kAma hai - use cipakA kara rakhanA / isalie yoga aura kaSAya, ye donoM karmabandha hone meM kAraNa haiN| cetanA kI dIvAra kaSAya se cikanI hogI to karmaraja avazya cipakegI eka sUkhI dIvAra hai, usa para pAnI yA tela kI cikanAhaTa nahIM hai, to usa para phraiMkI huI yA ur3akara AtI huI dhUla cipakegI nahIM, vaha usase TakarA kara thor3I hI dera meM jhar3a jAegI yA bikhara jaaegii| parantu yadi dhUla gIlI hai to usa dIvAra para thor3I dera TikegI, phira svayaM hI gira jaaegii| yadi vaha dIvAra tela Adi se snigdha hai, cikanI hai, to vaha dhUla ko pakar3a legI, cipakA legii| isI prakAra cetanA kI dIvAra sUkhI hai, usa para kaSAya kI cikanAhaTa nahIM hai to karmaraja Akara sparza karegI, lekina turaMta hI vaha karmapudgalarUpI raja jhar3a jAegI, kyoMki usake Tikane kA koI kAraNa zeSa nahIM hai; lekina kaSAyarUpI cikanAhaTa cetanA kI dIvAra para hogI to vahA~ karmaraja avazya hI cipakegI, vaha cipakA kara rakhegI / yahI karmabandha kA rahasya 19 karmarUpa IMdhana lAne kA kAma yoga kA, Aga ko bhar3akAne kA kAma hai- kaSAya kA IMdhana aura Aga kA rUpaka dekara bhI karmavijJAna - vizeSajJoM ne karmabandha meM yoga aura kaSAya kA mahattva samajhAyA hai / tattvArthasUtra meM kAyA, vacana aura mana kI pravRtti ko yoga aura usI ko Asrava kahA gayA hai| 2 Anava ke dvArA jo pudgala khIMca kara lAyA jAtA hai, vaha hai dravyakarma, aura kaSAya bhAvakarma hai| dravyakarma eka prakAra kA IMdhana hai aura bhAvakarma - kaSAya yA rAgadveSa Aga hai| IMdhana ikaTThA kara diyA jAe, kintu agni prajvalita na ho to IMdhana kucha bhI nahIM kara skegaa| IMdhana Aga ko tabhI bhar3akAtA hai, jaba ki Aga jala rahI ho| bujhI huI agni ke lie IMdhana bekAra hai / kevala dravyakarma ho, kintu kaSAya yA rAga-dveSa na ho to usa karma kA TikanA asambhava hai| karma-pudgala bhItara Ae~ge, vaise hI cale jAe~ge, kyoMki vahA~ kaSAyAgni zAnta hai yA naSTa hai| ataH saMsArI jIvoM ke antar meM kaSAya yA rAga dveSa kI Aga prajvalita - tattvArthasUtra a. 6, sU. 1-2 1. jainayoga se bhAva - grahaNa, pR. 38 2. kAyavAG - manaH karma yogaH / sa AmravaH / For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ho rahI ho, usa agni meM ye karma-pudgala yoga (Asava) ke dvArA IdhanarUpa meM lAkara girAye jAe~ to ye usa agni ko adhikAdhika prajvalita kara deNge| isa dRSTi se jo agni jala rahI hai, vaha bhI karma hai aura agni ko adhikAdhika prajvalita karane vAle bhI karma haiN| arthAt-jo karmapudgaloM ko lAne vAlA hai, vaha yoga hai, aura unheM adhikAdhika uttejita karate haiM, ve kaSAya haiN| ye donoM hI milakara karma ko AtmA se cipakA kara rakhate haiM, bAMdha dete haiN| bhAvabandha na ho to dravyabandha kucha nahIM kara sakatA niSkarSa yaha hai ki pravRtti ke sAtha jo pudgala khiMcA huA AtA hai, aura cipakatA hai, vaha dravya (karma) bandha hai, tathA rAgAdi yA kaSAya kA pariNAma (adhyavasAya) bhAva (kama) bandha hai| dravyabandha vAstavika bandha nahIM hai| yadi bhAvabandha na ho to dravyabandha kucha nahIM kara sktaa| dUsare zabdoM meM yadi kaSAya yA rAgadveSa rUpa pariNAma na hoM to yoga dvArA lAe hue karmapudgala Atmapradeza ko sparza kareMge, kintu ThahareMge nahIM, cale jAe~ge-svataH jhar3a jaaeNge| ataH yoga kA kAma hai-karmaparamANuoM ko AtmA taka lAne kA, kintu usake sAtha bandha karAne kA kAma kaSAya yA rAga-dveSa kA hai| donoM milakara hI AtmapradezoM ke sAtha karma ko bA~dhate haiM, akelA yoga nhiiN| jinake rAgadveSa yA kaSAya naSTa ho gae haiM, ve yogoM dvArA pravRtti karate haiM, karmapudgala bhI Ate haiM, kintu rukate aura baMdhate nahIM, ve Ate haiM, aura eka-do samaya rahakara cale jAte haiN| kyoMki unake sthitirUpa se Tikane aura anubhAgarUpa se baMdhane kA koI kAraNa zeSa nahIM rhtaa| karmoM ke Ane-jAne kA yaha krama taba taka calatA rahatA hai, jaba taka ve ATha hI karmoM se pUrNatayA mukta nahIM ho jaate| AtmArUpI dIvAra para karmaraja ko yogarUpa vAyu evaM kaSAyarUpa. goMda cipakAte haiM Azaya yaha hai ki akaSAya AtmA ke kaSAya na hone se kevala yoga karmabandhakAraka kadApi nahIM hote, kintu sakaSAya AtmA ke lie yoga bhI karmabandha ke kAraNa haiM, aura kaSAya to usa karmabandha ko aura adhika sudRr3ha aura cirasthAyI kara dete haiN| isIlie yoga aura kaSAya donoM ko karmabandha ke mukhya kAraNa batAe haiN| karmavijJAna marmajJoM ne yoga ko vAyu kI, kaSAya ko goMda kI, AtmA ko eka dIvAra kI aura karmaparamANuoM ko raja (dhUla) kI upamA dekara isa viSaya ko spaSTa rUpa se samajhAya hai| yadi dIvAra para goMda Adi cikanI vastue~ lagI hoM to vAyu ke sAtha ur3ane vAlI dhUla dIvAra para cipaka jAtI hai| yadi dIvAra sApha sUkhI aura paoNlisa kI huI ho to vAyu ke sAtha ur3a kara Ane vAlI dhUla dIvAra para cipakatI nahIM, usase sparza karake turaMta jhar3a jAtI hai| isI prakAra yoga rUpa vAyu ke dvArA lAI huI karmarUpI raja kaSAyarUpa goMda se yukta Atma-pradezarUpa dIvAra para cipaka jAtI hai| yadi vAyu teja 1. jainayoga se bhAvagrahaNa, pR. 39 For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandha ke saMkSepa-dRSTi se do kAraNa : yoga aura kaSAya 139 hotI hai to dhUla bhI bahuta ur3atI hai aura vAyu dhImI ho to vaha kama ur3atI hai| isI prakAra karmaraja kA kama yA adhika mAtrA meM AnA, yoga-vAyu ke vega para AdhArita hai| yadi dIvAra para pAnI par3A ho to usa para lagI huI dhUla jaldI jhar3a jAtI hai| yadi usa para kisI vRkSa kA dUdha lagA ho to kucha dera meM jhar3atI hai, aura koI goMda lagA ho to bahuta dinoM meM jhar3atI hai| yahI bAta kaSAyarUpa goMda ke viSaya meM smjhie| yoga-vAyu dvArA lAI huI karmaraja kA kama yA adhika samaya taka Tike rahanA, unake dvArA AtmaguNoM kA kuNThita, suSupta evaM avaruddha athavA ghAta honA kaSAyarUpa goMda ke gAr3he-patalepana (tIvratA-mandatA) para athavA usakI nyUnAdhika mAtrA para nirbhara hai| isIlie saMsAra ke samasta jIvoM meM na to karma kI mAtrA eka samAna hotI hai, aura na unakI sthiti aura phala dene kI zakti barAbara hotI hai| isIlie karmazAstra meM prakRtibandha aura pradezabandha kA AdhAra yoga ko batAyA hai aura sthitibandha aura anubhAgabandha kA AdhAra batAyA hai-kaSAya ko| Azaya yaha hai ki yadi yogazakti utkRSTa hotI hai to karmaparamANuoM kA parimANa bhI tadanusAra kama yA adhika huA karatA hai, aura yogazakti agara jaghanya yA madhyama darje kI ho to karmaparamANu bhI tadanusAra nyUnAdhika mAtrA meM AtmA kI ora AkRSTa hote haiN| isI prakAra kaSAya yadi tIvra-tIvratara ho to karmaparamANu bhI AtmA ke sAtha adhika-adhikatara dinoM taka baMdhe rahate haiM aura phala bhI tIvra-tIvratara dete haiN| yadi kaSAya manda-mandatara ho to karmaparamANu bhI alpa-alpatara samaya taka AtmA se baMdhe rahate haiM aura phala bhI alpa-alpatara dete haiN| sAmAnyatayA karmavijJAna kA yahI niyama hai| isameM katipaya apavAda bhI haiM, unheM hama 'bandha kI vividha avasthAoM ke prakaraNa meM spaSTa karane kA prayatna kreNge| tattvArthasUtra meM isI tathya ko bahuta spaSTatA ke sAtha batAyA gayA hai| __ 'dhavalAM' aura 'tattvArtha-vArtika' meM bandha ke lakSaNa meM yoga aura kaSAya ko pramukhatA dete hue kahA gayA hai-"jisa prakAra kisI bartana meM aneka prakAra ke rasa vAle aneka prakAra ke bIja, phala, phUla Adi madirArUpa meM pariNamita ho jAte haiM, usI prakAra AtmA meM sthita pudgaloM kA yoga aura kaSAya ke kAraNa karmarUpa pariNamana hotA hai, yahI 'bandha' kahalAtA hai|2 cAroM prakAra ke karmabandha meM do kA sadbhAva anivArya yadyapi karmabandha meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga, ina pAMcoM ko kAraNarUpa meM mAnA gayA hai, kintu jaba hama saMkSepadRSTi se vicAra karate haiM to inameM se 1.. karmagrantha, paMcama bhAga kI prastAvanA (paM. kailAzacandrajI zAstrI), pR. 21 2. (ka) tattvArtha vArtika 8/2/9 (kha) dhavalA pu. 13/5-5/sU. 82 For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bandha meM yoga aura kaSAya kI pradhAnatA hai| prakRti Adi cAroM prakAra ke baMdha ke lie ina do kA sadbhAva anivArya hai| cAroM bandha-avasthAoM ke do ghaTaka sArAMza yaha hai ki prakRtibandha Adi cAroM baMdha kI avasthAoM ke ghaTaka sirpha do haiM-eka hai caMcalatA yAnI pravRtti yA yoga aura dUsarA hai- kaSAya yA raagdvess-moh| . caMcalatA ke dvArA karmaparamANuoM kA AkarSaNa hotA hai aura kaSAya ke dvArA una karmaparamANuoM ko TikAyA jAtA hai| do bAteM haiM - jinase bandha sarvAMgapUrNa hotA haikarmapudgaloM ko AkarSita karanA aura unheM TikA kara rkhnaa| karmoM kA AkarSaNa hotA hai - mana-vacana-kAyA kI capalatA ke dvArA, jabaki unheM bAMdha kara rakhA jAtA hai kaSAya yA rAgadveSa dvaaraa| arthAt - karma-paramANuoM ko AkRSTa karanA mana-vacana-kAyA kI capalatA kA kArya hai aura una karma-paramANuoM ko cipakAye rakhanA - bAMdhe rakhanA kaSAya kA kArya hai| karma kA sarvAMgINa baMdha : yogoM kI caMcalatA aura kaSAya kI tIvratA - mandatA para nirbhara jaina-karma-vijJAnazAstra ko AdyopAnta TaTola kara dekheM to yaha tathya atIva spaSTa ho jAtA hai ki karma-paramANu AkarSita kiye jAte haiM yogoM kI caMcalatA ke dvArA aura kaSAya ke dvArA ve Tike rahate haiM aura samaya para apanA phala pradAna karate haiN| kaSAya jitanA adhika tIvra hogA, utane hI dIrghakAla taka karma-paramANu AtmA se cipake raheMge aura samaya Ane para phala bhI deNge| Azaya yaha hai ki karma kA AkarSaNa kevala yogoM kI capalatA ke AdhAra para tIvra yA maMda vega se hotA hai; kintu karmoM ke Tike rahane kI kAlAvadhi (sthiti) tathA phaladAna - zakti, ye donoM bAteM kaSAya kI tIvratA - mandatA para nirbhara haiN| kaSAya ke AdhAra para dIrghakAlika yA alpakAlika sthiti nirdhArita hotI hai / tathaiva phala kI tIvratA yA mandatA bhI tIvra-manda kaSAya-rasa ke anupAta meM hotI hai| karma kI sthiti ko bar3hAnA - ghaTAnA bhI kaSAya para hI nirbhara hai, tathA karmaphala pradAna karane kI zakti meM bhI tIvratA - mandatA lAnA kaSAya para hI AdhArita hai| karmoM kA AkarSaNa aura zleSa : yoga evaM kaSAya AnavoM dvArA prazna hotA hai - karma-paramANuoM ke AkarSaNa aura tatpazcAt unakA AtmapradezoM se saMzleSa ke pIche hetu kyA hai ? ye donoM prakAra kI pravRttiyA~ mukhyatayA do AnavadvAroM ke dvArA hotI haiM- eka ko jainakarmavijJAna kI pAribhASika zabdAvalI meM yoga-Anava kahate haiM, jabaki dUsare ko kahate haiM - kaSAya- aamrv| yoga- Amrava aura kaSAya- Asrava - ye donoM milakara karmoM kA AkarSaNa aura karmoM kA saMzleSa karake AtmA ke sAtha cAroM baMdhAMgoM For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandha ke saMkSepa-dRSTi se do kAraNa : yoga aura kaSAya 141 ke rUpa meM sarvAMgapUrNa baddha ho jAte haiN| yaha ThIka hai ki mana-vacana-kAyA ke yogoM kI capalatA to spaSTa pratIta hotI hai, kintu kaSAya bAhara se spaSTa pratIta nahIM hotaa| vaha kabhI-kabhI tIvra-tIvratararUpa meM bhar3akatA hai, taba to usake cihnoM se prakaTa ho jAtA hai, kintu kabhI-kabhI vaha atyanta sUkSmarUpa meM, kevala vAsanA yA amuka kAmanA ke rUpa meM, athavA dharma-prabhAvanA ke bahAne prasiddhi, prazaMsA, pratiSThA Adi ke rUpa meM chipA rahatA hai| taba use sthUladRSTi jana-samudAya dvArA pahacAna pAnA atyanta kaThina hotA hai| parantu yoga aura kaSAya-ina donoM kI karatUta hai ki ye AtmA ko cAroM prakAra ke baMdhoM ke rUpa meM kasa kara bAMdha dete haiM, jinase sahasA chuTakArA pAnA duSkara hotA hai| ataH karmabandha-catuSTaya meM yoga aura kaSAya, ina donoM pramukha kAraNoM para sAMgopAMga vicAra karake inase bacane aura caMcalatA evaM kaSAya ko alpa-alpatara, yA manda-mandatara karane kA prayatna karanA caahie| varNIjI kI dRSTi meM yoga aura kaSAya ke badale yoga aura upayoga vAstava meM dekhA jAe to jIva ke bhAvoM kA nimitta pAkara karma kA sarvAMgapUrNa bandhana hotA hai| jIva ke bhAva do prakAra ke haiM-yoga aura upyog| yoga kA artha haipradeza-parispandana yA kriyaa| aura upayoga kA artha hai-zubha, azubha aura zuddha bhAva yA prinnaam| dUsare zabdoM meM kaheM to-jIva kI dravyAtmaka paryAya ko yoga kahate haiM, jo pradeza-parispandana ke rUpa meM yA kriyA ke rUpa meM eka hote hue bhI mana, vacana aura kAya ke nimitta se tIna prakAra kA kahA jAtA hai| upayoga bhAvAtmaka paryAya ko kahate haiM, jo jJAna kA pariNamanarUpa hotI hai| vaha pariNamana zuddha rUpa bhI hotA hai, azuddharUpa bhii| azuddharUpa paripAmana ke do bheda haiM-zubharUpa, ashubhruup| zuddha pariNamana meM to kevala jAnanA mAtra hotA hai; yAnI sAkSIbhAva se jJAtA draSTA banakara rahanA mAtra hotA hai| jabaki azuddha (zubhAzubha) pariNamana rAga-dveSAdirUpa yA prazamarati kI bhASA meM ahaMkAra-mamakAra Adi bhAvarUpa hotA hai| ye donoM (zuddha-azuddha) hI prakAra ke pariNAma yA bhAva upayoga kahalAte haiN| isa prakAra yoga usakI dravya-paryAya hai, aura upayoga haibhaav-pryaay| yoga se prakRti aura pradezoM meM bandha hotA hai, tathA upayoga se bhAvoM meM arthAt-azuddhopayoga se sthiti aura anubhAva meM bandha hotA hai| siddhAntAnusAra bhAvAtmaka karmabandha ke nimitta bhAvAtmaka hone cAhie tathA dravyAtmaka karmabandha ke nimitta dravyAtmaka / yahI kAraNa hai ki karmagrantha, paMcasaMgraha, gommaTasAra Adi karmavijJAna ke mUrdhanya granthoM meM yoga se prakRti aura pradezoM tathA upayoga se sthiti aura anubhAga-bandha batAyA hai| rAga-dveSAtmaka upayoga ko hI dUsare zabdoM meM 'kaSAya' kahate haiN| isalie yoga aura upayoga kaheM yA yoga aura kaSAya kaheM, donoM hI mukhyarUpa se sarvAMgINa karmabandha meM nimitta haiN| rAgadveSAtmaka upayoga yA kaSAya karma kI sthiti .. 1. cetanA kA UrdhvArohaNa se bhAvAMzagrahaNa, pR. 161 For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bAMdhatA hai, tathA phaladAna meM zakti utpanna karane meM kAraNa banatA hai| jabaki parispandanarUpa yoga koM ko AkarSita karane tathA AtmapradezoM taka lAne meM nimitta banatA hai| ye donoM hI milakara cAroM prakAra ke karmabandhoM ke kAraNa banate haiN|' yahA~ eka prazna 'dhavalA' meM aura uThAyA gayA hai ki kyA yoga aura kaSAya do hI pratyaya ATha kamoM ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa battIsa baMdhoM kI kAraNatA ko prApta ho sakate haiM? uttara meM kahA gayA hai ki chaThe-sAtaveM guNasthAna taka hI sAta yA ATha karma kA bandha hotA hai, isalie vahA~ taka ekAnta battIsa bandhoM kA astitva ho bhI sakatA hai, nahIM bhI ho sakatA hai, kyoMki azuddha paryAyArthika RjusUtranaya meM ananta zaktimAna eka dravya (AtmA) meM battIsa bandhoM kA astitva tabhI ho sakatA hai jaba AyuSyakarma kA bandha ho| Age ke guNasthAnoM meM kaSAya na hone se bandha hotA hI nhiiN| ve abandhaka haiN|2 1. karmasiddhAnta se bhAvAMzagrahaNa, pR. 82-83 2. kadhaM do ceva paccayo, aTThaNNaM kammANaM battIsANaM payaDi-vidi-aNubhAga-padesabaMdhANaM kAraNata paDivajjate? Na, asuddha-pajjavahie ujusude aNaMta-satti-saMjudega-davvatyitta pddivirohaabhaavaado| -dhavalA 12/4/2,8 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ = karmA karmabandha kI DigrI ke cAra mukhya mApaka Adhunika vaijJAnikoM ne tApa athavA jvara nApane kA yaMtra AviSkRta kiyA hai; hava ko mApane ke lie beromITara kA AviSkAra kiyA hai, varSA aura ThaMDa ko nApane ke yaMtra bhI AviSkRta ho cuke haiN| isI prakAra dUdha meM pAnI kA aMza kitanA hai, kitana nahIM ? ise nApane yA parIkSaNa karane kA yaMtra bhI vyAvasAyika jagat meM A gayA hai| ina yaMtroM se tApa, garmI, ThaMDa, havA, varSA, dUdha Adi kI DigrI kA patA laga jAtA hai| jaise ina yaMtroM se sardI, garmI, varSA Adi kI DigrI kI mAtrA kA zIghra patA laga jAtA hai, vaise hI karmavijJAna-marmajJoM ne karmabandha ko nApane aura usakI mAtrA athavA tIvratA-mandratA kA patA lagAne ke lie cAra mukhya mApaka batAe haiN| ye cAroM mApaka karmabandha kI DigrI batA dete haiN| ye cAroM mApaka karmavijJAna ke pAribhASika zabda haiN| unake nAma isa prakAra haiM-(1) spRSTa, (2) baddha, (3) nidhatta aura (4) nikaacit| ye cAroM mApaka karmabandha kI cAra mukhya avasthAoM athavA dazAoM ko batAne ke lie karmavaijJAnikoM dvArA AviSkRta aura paribhASita kiye gaye haiN|' ___ karmabandha kI cAra avasthAoM kA cAra vyaktiyoM kI apekSA se vicAra inhIM cAroM mukhya mApakoM ko hama sarala zabdoM meM yoM kaha sakate haiM-(1) DhIlA bandha, (2) isase jarA majabUta bandha, (3) isase bhI adhika majabUta bandha, (4) ina 'sabase bhI atyanta pakkA aura sudRr3ha bandha, jo kabhI khula na ske|2|| ___ isa prakAra karmabandha kI cAra avasthAe~ haiN| mAna lIjie, cAra vyakti vibhinna prakRti ke haiN| cAroM eka sAtha eka hI karma kA bandha karate haiN| parantu cAroM kI kASAyika tathA rAga-dveSayukta pariNAma-dhArA meM bahu antara hai| pahale kI AtmA para rAga-dveSa kI cikanAI yA kaSAya kI snigdhatA ba hI kama lagI hai, usane karmabandha 1. dekheM, bhagavatIsUtra khaNDa 1, za. 1, u. 1, sU 6 kA vivecana, pR. 20 (Agama - prakAzana samiti, byAvara) / 2. karma-philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNa sUrIjI) , pR. 19 143 For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) to kara liyA turanta usako pazcAttApa huA, usane micchAmi dukkaDaM (mere dvArA kiyA huA duSkRta-azubha karma niSphala ho-mithyA ho) kahA, itane se hI vaha karma turanta jhar3a jAtA hai| dUsare vyakti kI AtmA para pahale vyakti se kaSAya tathA rAga-dveSAdi kI cikanAI kucha adhika lagI hai, usane bhI usI karma kA bandha kiyA, kintu usakA bandha pahale vAle se kucha adhika dRr3ha hai, isalie kevala micchAmi dukkar3a aura pazcAttApa se yaha karmabandha nahIM chUTatA, usake lie usake dvArA AlocanA, nindanA, garhaNA, kSamApanA aura bhAvanA Adi apekSita haiN| tIsare vyakti ne bhI vahI karmabandha kiyA, parantu pahale aura dUsare vyakti se bhI usakA karmabandha adhika sudRr3ha hone se 'micchAmi dukkaDaM' yA AlocanA Adi karane se bhI vaha nahIM chuutttaa| usa adhikAdhika sudRr3ha karmabandha se chUTane ke lie pUrvokta kriyAoM ke atirikta tIvra pazcAttApa aura prAyazcittagrahaNa apekSita hai| cauthA vyakti bhI usI karma ko bA~dhatA hai, parantu usakI AtmA ke sAtha kaSAya evaM rAgadveSAdi kI cikanAI itanI Thosa aura sudRr3ha hai ki kisI bhI hAlata meM karmabandha bhoge binA nahIM chuutttaa| tIvra pazcAttApa yA prAyazcitta kara lene para bhI aise karmabandha kA phala bhoge binA chuTakArA nahIM ho sktaa| ina cAroM vyaktiyoM kI AtmA para lage hue karmabandhoM ko hama kramazaH spRSTa, baddha, nidhatta aura nikAcita ke nAma se pahacAna sakate haiN| cAroM bandha-avasthAoM kA vastra ke dRSTAnta se vicAra cAra vastroM ke dRSTAnta se hama ina cAroM bandha-avasthAoM ko samajha sakate haiM-eka jagaha pisI huI haldI kA Dhera par3A hai, usa para kisI ne kapar3A rakha diyaa| haldI ke rajakaNa usa vastra para jarUra laga jAte haiM, parantu use jarA-sA jhaTakane se usake rajakaNa jhar3a jAte haiN| isI prakAra spRSTa nAmaka karmabandha bhI aisA hai ki jarA-sA pazcAttApapUrvaka micchAmi dukkaDaM kahane se ve karmaraja jhar3a jAte haiM, cipake nahIM rhte| eka vastra aisA hai, jisa para tela lagA huA hai, vaha cikanA hai, yadi use kisI ne pisI huI haldI ke Dhera para rakha diyA to vaha usase adhika majabUtI se haldI ke kaNa cipaka jAyeMge, usa para pAnI aura sAbuna lagA kara dhone se vaha haldI kA raMga utregaa| isI prakAra kA baddha karmabandha hai, jo AlocanA, nindanA, garhaNA, pratikramaNa, kSamApanA evaM bhAvanA ke dvArA chUTatA hai| eka vastra aisA hai, jisa para alakatarA cipaka gayA hai| alakatare kA gAr3hA lepa sApha karane ke lie sAbuna aura pAnI se kAma nahIM calegA, usake lie ukta kapar3e ko miTTI ke tela se dhonA par3atA hai, taba jAkara vaha alakatarA nikalatA hai| isI prakAra nidhatta karmabandha aisA hai, jo pUrvokta kriyAoM se dUra nahIM hotA, usake lie tapasyA, prAyazcitta Adi kaThora anuSThAna karanA par3atA hai| parantu cauthe prakAra kA vastra tela, alakatarA, dhUla ke kaNa Adi se itanA malina ho gayA hai ki sAbuna, miTTI ke tela Adi lagAne para bhI usakA maila nahIM chuutttaa| vaha kapar3A phaTa jAegA, lekina maila nahIM chuuttegaa| isI prakAra kA karmabandha For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ 145 hai-nikaacit| jo tapazcaryA, prAyazcitta Adi se bhI nahIM chUTatA, usakA pUrNa phala bhogeM binA chuTakArA nahIM hotaa| AtmA ke rAgadveSAdi yukta pariNAmoM kI taratamatA se karmabandha meM taratamatA vastutaH AtmA apane Apa meM zuddha hai, karmamalarahita hai, jJAnamaya hai, kintu rAgadveSAdi kI taratamatA hotI hai| rAga-dveSAdi ko lekara hI AtmA ke pariNAma mandatama, manda, kliSTa aura kliSTatama hote haiM, usa para se bandha kI DigriyoM-avasthAoM meM antara par3atA hai| koI manuSya bAlU ke Dhera para baiThatA hai to usake zarIra para rajakaNa lagate jarUra haiM, unakA mAmUlI sA maila cipakatA hai, jarA-sA zarIra ko jhaTakAne se ve maila ke rajakaNa gira jAte haiN| yadi zarIra para tela lagAkara dhUla para baiThatA hai to mailasahita rajakaNa usase bhI sudRr3ha rUpa se cipakate haiM, aura usa maila ko sApha karane ke lie vaha sAbuna aura pAnI kA prayoga karatA hai tabhI maila dUra ho pAtA hai| yahI bAta baddha karmabandha ke viSaya meM kahI jA sakatI hai| baddharUpa se ba~dhA huA karma vizeSa prayatna se chUTatA hai| kisI ke zarIra para atyadhika tela lagAne se usa para dhUla ke rajakaNa cipakate haiM, aura maila itanA gAr3hA jama jAtA hai ki vaha sAbuna aura pAnI se bhI sApha nahIM hotaa| usake lie usa maile vastra ko garma pAnI meM Dubo kara usameM khAra DAlanA par3atA hai| isI prakAra kA karmabandha hai-nidhtt| AtmA para rAgadveSa kI itanI adhika cikanAI ho jAtI hai ki adhika gAr3harUpa se baddha karmabandha zIghra nahIM chuutttaa| usake lie tIvratama pazcAttApa, utkaTa tapa aura tIvra prAyazcitta, ke sAtha zuddha pariNAmoM kI dhArA hotI hai, tabhI usa karmabandha se chuTakArA hotA hai| parantu jisa zarIra para itanA adhika maila gAr3harUpa se cipakakara tadrUpa ho gayA ho, vaha maila cAhe jitanA dhone, ragar3ane para bhI chUTatA nhiiN| isI prakAra kA karmabandha hai-nikaacit| nikAcita rUpa se ba~dhA huA karmabandha apanA phala bhugavAe binA nahIM chuutttaa| AtmA jaba kaSAya, rAga-dveSAdi ke tIvratama pariNAmoM se koI pravRtti karatA hai, taba nikAcita karmabandha hotA hai| zithilatA aura dRr3hatA se karmazleSa hone ke kAraNa - saMsAra meM hama dekhate haiM ki jisa vastu meM cikanAI adhika hotI hai, usa para dUsarI vastu utanI hI adhika majabUtI se cipakatI hai| goMda se DAka TikaTa cipakAne para itanI sudRr3hatA se cipaka jAtI hai ki vaha phaTa bhale jAya, ukhar3atI nahIM hai| parantu usI goMda meM pAnI DAla kara phira DAka TikaTa cipakAne para nahIM cipakegI, kyoMki usameM cepa kama ho gayA hai| isI prakAra AtmA meM kaSAyarUpI snigdhatA jitanI adhika hogI, utanI hI dRr3hatA se karma cipakegA, isake viparIta kaSAya kI snigdhatA jitanI kama hogI, utanA hI zithila karma kA zleSa (bandha) hogaa|2 1. karma philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNasUrIjI) pR. 19 2. vahI, pR. 23 For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " pAkapA 146 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) suiyoM ke Dhera ke dRSTAnta ke karmabandha kI cAroM avasthAoM kA vizleSaNa ___ jainAcAryoM ne suiyoM ke Dhera ke dRSTAnta se karmabandha kI cAroM dazAoM (avasthAoM) ko samajhAyA hai| kisI jagaha suiyoM kA Dhera par3A ho, usa para hAtha lagAne se hI ve - alaga-alaga ho jAtI haiN| isI prakAra jo karmoM kA bandhana atizithila ho, tathA jo sAmAnya pazcAttApa Adi se chUTa jAe, use spRSTa karmabandha samajhanA caahie| kintu kisI ne suiyoM ke Dhera ko sUta ke Dore se bA~dha diyA ho, usa gaTThar3a ko kholane meM kucha dera lagatI hai| isI prakAra jisa karmabandhana ko tor3ane meM kucha dera lage, vizeSa AlocanA Adi se chUTe, use baddha karmabandha samajhanA caahie| ___ kisI ne suiyoM ke Dhera ko lohe ke tAra se kasa kara bA~dha diyA ho to usa gaTThar3a ko kholane tathA unheM alaga karane meM kAphI dera lagatI hai, adhika prayatna karanA par3atA hai| isI prakAra jo karmabandhana gAr3ha ho, jise tor3ane meM tIvra tapa, tIvra zuddha pariNAma, : prAyazcitta Adi kA puruSArtha karanA par3e, use nidhatta karmabandha samajhanA caahie| parantu kisI ne saiyoM ke Dhera ko Aga meM atyanta tapA kara loha-piNDa banA diyA ho, unheM alaga-alaga karanA asambhava hotA hai| isI prakAra karmoM kA gAr3hatama bandhana, jo kisI bhI upAya se, tapasyA Adi se na chUTe, jisakA phala bhoge binA chuTakArA hI na ho, use nikAcita karmabandha jAnanA caahie| "nidhatta kiye hue naye karmoM kA aisA sudRr3ha bandha ho jAnA, jisase ve eka-dUsare se pRthaka na ho sakeM, jisameM koI kAraNa kucha bhI parivartana kara sake, arthAt karma jisa rUpa meM ba~dhe haiM, unheM usI rUpa meM bhogane par3heM, aise karmabandha ko 'nikAcita' kahate haiN|'' saMkSepa meM karmabandha kI do prakAra kI avasthA : nikAcita, anikAcita saMkSepa meM jainAcAryoM ne batAyA ki jIva do prakAra se karmabandha karatA hai-(1) nikAcita rUpa se aura (2) anikAcita rUpa se| karma bA~dhate samaya jIva ke kaSAya ke tIvra pariNAma hoM, aura tIvra lezyA ho to nikAcita karmabandha hotA hai| agara manda pariNAma aura manda lezyA ho to anikAcita bandha hotA hai| anikAcita rUpa se karmabandhana kiyA ho, aura bAda meM jIva ke pariNAmoM kI dhArA badala jAe to vrata, niyama, tapa, tyAga, dhyAna Adi dvArA pUrvabaddha anikAcita kamoM kI nirjarA bhI ho sakatI hai| anikAcita karma bandha tIna prakAra kA batAyA gayA hai-spRSTa, baddha aura nidhtt| jo karmabandha atizithila ho, vaha spRSTa, jo zithila ho, vaha baddha aura jo . kucha gAr3ha ho, vaha nidhatta kahalAtA hai| 1. (ka) Atmatatva vicAra (vijayalakSmaNasUrI jI) , pR. 310, 311 (kha) bhagavatIsUtra khaNDa 1, za.1, u.1, sU. 1-6 meM nikAcita zabda kA vivecana, pR. 24 (A. pra. samiti, byAvara) For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ 147 anikAcita karmabandha meM zubha adhyavasAyoM dvArA parivartana sambhava hai, parantu nikAcita karmabandha meM koI bhI parivartana zakya nahIM hai / ' . donoM prakAra ke karma cAroM avasthAoM ke rUpa meM ba~dhate haiM karma ke mukhyatayA do bheda haiM- zubhakarma aura ashubhkrm| donoM prakAra ke karma spRSTa, baddha, nidhatta aura nikAcita, ina cAroM dazAoM (DigriyoM) meM ba~dhate haiN| azubhakarmabandha kI cAroM avasthAoM para vicAra pahale hama azubhakarmoM ke bandha kI ina cAroM avasthAoM para vicAra karate haiN| jaba AtmA meM rAga-dveSa yA kaSAya ke pariNAma manda hote haiM, taba karma kA bandha spRSTa rUpa se hotA hai| yaha bandha zithila hotA hai| isa prakAra kA azubha spRSTa karmabandha AtmanindA (pazcAttApa) evaM garhA se naSTa ho jAtA hai| spRSTa kI apekSA 'baddha' azubhakarmabandha adhika sudRr3ha hotA hai| kyoMki isameM rAga-dveSa ke pariNAma adhika hote haiN| isako vizeSa AlocanAdi kriyA se naSTa kiyA jA sakatA hai| azubhakarmabandha kA tIsarA prakAra hai - nidhatta karma ke viSaya kaa| jina kriyAoM meM kaSAyoM kI pariNati aura rasa adhika ho, unase nidhatta rUpa se karmabandha hotA hai| aise baddhakarma utkaTa tapa aura prAyazcitta se kSaya hote haiN| uparyukta tInoM prakAra ke karmabandhoM meM batAye hue rAgadveSAdi ke adhyavasAyoM se bhI tIvra adhyavasAya aura tIvra rasa pUrvaka jo kriyAe~ kI jAtI haiM aura karane ke pazcAt jinake viSaya meM koI kheda yA pazcAttApa na ho, aisI sthiti meM karma atyanta tIvra rUpa se ba~dhate haiM, jinheM usI rUpa meM bhoganA hI par3atA hai| azubhakarmoM kA nikAcita bandha ho to jIva ko bahuta prakAra kI yAtanAe~ sahana karanI par3atI haiN| aise karma ha~sate-ha~sate bA~dhe jAte haiM, parantu ve rote-rote bhI nahIM chuuttte| jainadharma aMgIkAra karane se pUrva magadha samrATa zreNikanRpa ne eka hariNI kA zikAra kiyA thaa| hariNI garbhavatI thii| rAjA zreNika ke bANa se donoM ke prANapakherU ur3a ge| usa samaya rAjA zreNika mana hI mana atyanta prasanna hokara bole - "maiM kitanA parAkramI huuN| maiM kitanA balavAn hU~ ki eka hI bANa se donoM jIvoM ko bIMdha DAlA / " aise krUra tIvra adhyavasAya se unheM karma kA nikAcita baMdha huA, jisake phalabhoga ke lie unheM narakayAtrA karanI pdd'ii| nikAcita karma pradeza aura vipAka dvArA avazya phala pradAna karatA hai| kucha AcAryoM kA mata hai ki aise karmoM kA kSaya atyanta tIvratama aura atyanta zuddha adhyavasAya ho to kadAcit sambhava hai| 2 zubhakarmabandha kI cAroM avasthAoM para vicAra zubhakarma kA artha hai- puNya / jaba AtmA kisI bhI prakAra kI dharmakriyA karatA hai, parantu karatA hai binA mana se, jaise-taise yA loka dikhAve ke lie; usa dharma-kriyA ke 1. Atmatattva vicAra (vijayalakSmaNasUrIjI), pR. 310 2. karma philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNasUrIjI), pR. 24-25 For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) pIche usake mana meM kisI prakAra kI majabUta zraddhA yA sthiratA na ho, usake prati anurAga na ho, aisI sthiti meM vaha jIva jo puNyabandha karatA hai, vaha puNyabandha bahuta hI zithila arthAt spRSTa rUpa hotA hai| kintu dharmakriyA kucha dilacaspI ke sAtha karatA : hai, usa dharmakriyA ke prati usake mana meM bhakti yA bahumAna hai, aisI sthiti meM jo puNyabandha hotA hai, vaha baddharUpa hotA hai| isase Age bar3hakara eka vyakti bahuta hI rasapUrvaka evaM ucca zubha adhyavasAyoM se, tathA atyanta bhakti aura bahumAna ke sAtha dharmakriyA karatA hai| aisI sthiti meM jo puNyabandha hogA, vaha bahuta hI sudRr3ha hogA, arthAt-vaha nidhattarUpa puNyAnubandhI puNya kA bandha hogaa| parantu isase bhI vizeSa tIvratama zubha pariNAmoM se, atyanta rasa aura ullAsa ke sAtha, bahuta hI hArdika bhakti aura bahumAna se, siddhAntAnusAra dharmakriyA kI jAtI hai to puNyAnubandhI puNya bhI atyanta sudRr3ha rUpa se baMdhatA hai, jise zAstrIya bhASA meM nikAcita puNyabandha kahA jAtA puNyAnubandhI puNya kathaMcit upAdeya : kyoM aura kaise ? puNyAnubandhI puNya AtmA ko itanA duHkhI nahIM karatA, aura na hI vaha dharma kA vighAtaka hai| balki vaha kaI prakAra se dharma meM sahAyaka bhI banatA hai| isIlie hamane 'karmavijJAna ke Amnava aura saMvara' nAmaka chaThe khaNDa meM puNya ko vizeSataH samyagdRSTi ke aura puNyAnubandhI puNya ko kathaMcit upAdeya prarUpita kiyA hai|3 , spRSTarUpa se azubha karmabandha va zubhakarmabandha isa viSaya meM eka bAta spaSTa rUpa se samajha lenI cAhie ki jisa kriyA se , karmabandha huA ho, usase viparIta kriyA karane se vaha karma (puNyarUpa ho cAhe pAparUpa) chUTa jAtA hai| jaise-kisI ke pApakriyA karane se azubha karmabandha huA, vaha usake viparIta dharmakriyA karane se chUTa jAtA hai, isI prakAra dharmakriyA karane se huA zubhabandha AsaktipUrvaka bhogAdi kriyA karane se chUTa jAtA hai| koI vyakti dayA, dAna, sAmAyika, pratikramaNa, tapa, japa, zIla-pAlana, svAdhyAya, vyAkhyAna-zravaNa Adi tamAma dharma kriyAe~ karatA hai, parantu karatA hai, binA mana se, binA rasa se, kevala dikhAve ke lie yA aupacArika rUpa se| arthAt-vaha dharmasthAna meM AyA, aura kisI ne kaha diyA-amuka dharmakriyA kara lo, isalie binA mana se, dekhA-dekhI karatA hai, to usa dharmakriyA se use spRSTa rUpa se puNyabandha hogaa| isake viparIta kisI vyakti ne pApakriyA kI, parantu lAcArI se, vivaza hokara, kisI ke dabAva yA bhaya se, binA mana 1. karma philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNasUrIjI) pR. 25 2. vahI pR. 26 3. dekheM-puNya kaba aura kahA~ taka upAdeya evaM heya ?'-zIrSaka nibandha For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ 149 se khedapUrvaka nirupAya hokara amuka pApa-kriyA use karanI pdd'ii| aisI sthiti meM use pApabandha hogA, vaha spRSTarUpa hogaa|1 bandha kriyA se hotA hai| kriyA zarIra se hI hotI hai, aisA nahIM samajhanA caahie| kriyA tana se bhI hotI hai, mana se bhI hotI hai, vacana se bhI hotI hai| isIlie karmabandha mAnasika vicAroM se bhI hotA hai aura kAyA tathA vANI se bhI hotA hai| puNyAnubandhI puNya ke kAraNarUpa dharmakriyA se puNyabandha aura nirjarA bhI koI yaha kahe ki puNyAnubandhI puNya bhI karma hai, aura usakA kAraNa dharmakriyA hai, ataH karma tor3ane kI bhAvanA vAle ko dharmakriyA kyoM karanI cAhie ? parantu aisA kathana karane vAle siddhAnta-viruddha prarUpaNA karate haiN| ve jaina siddhAnta ke anekAntamaya rahasya ko samajhe hI nahIM haiN| koI bhI jIva dharmakriyA kiye binA mukti meM nahIM jA sktaa| cAhe vaha mana se dharmadhyAna kI kriyA kare, cAhe vANI se svAdhyAya Adi dharmakriyA kare, athavA kAyA. se vandanAdi kriyA kre| zuddhabhAva se dharmakriyA karane se bhI zAstrakAroM ne 'dharma' kI prarUpaNA kI hai| yaha ThIka hai ki dharmakriyA puNya kA bandha karAtI hai, parantu sAtha hI vaha nirjarA athavA saMvararUpa dharma kI kAraNa bhI banatI haiN| ___ vrata:niyama-pAlana, cAritra-pAlana, bAhya tapa, japa, bhagavadbhakti, stuti Adi kriyAoM meM mana, vacana aura kAyA ke yoga kI pravRtti hotI hai, isalie puNyAnubandhI puNya kA 'bandha hotA hai| dazavaikAlika sUtra meM yatanA se calane, uThane, baiThane, sone, khAne-pIne, bolane Adi kriyAoM meM pApakarma ke bandha kA niSedha kiyA hai, usase spaSTa dhvanita hotA hai, una kriyAoM ke karane se puNyakarma kA bandha hotA hai, sAtha hI una kriyAoM ko karate-karate DhaMDhaNamuni kI taraha utkRSTa zuddha pariNAma Ae~ to karma-nirjarA bhI ho sakatI hai| koI yaha samajhe ki Aja kA Aja hI zubha karmoM ke bandha ko bhI TAla dUM, aisA honA prAyaH zakya nahIM hai, kyoMki dharmakriyA utkaTa bhAvoM dvArA karane se puNyabaMdha kama aura nirjarA adhika hotI hai| aisI koI dharmakriyA nahIM hotI, jisase kevala nirjarA hI ho, puNyabandha na ho|2 / caudahaveM guNasthAna kI prApti ke pUrva taka dharmakriyA upAdeya : kyoM aura kaise ? __ jaise koI vyakti apane makAna se kar3A kacarA nikAlatA hai, usa samaya havA se ur3a kara thor3A kacarA A hI jAtA hai, isI prakAra koI chamastha vyakti apanI AtmA para lage hue karmarUpI kacare ko siddhAntAnusAra dharmakriyA rUpI buhArI se nikAlane ke lie udyata hotA hai, prayatnazIla hotA hai, usa samaya sarAgatAvaza, pUrvasaMskAravaza, mandakaSAyavaza thor3A puNyabandha to hotA hI hai, parantu nirjarA adhika hotI hai| magara jo bandha hotA hai, vaha puNyAnubandhI puNya kA hotA hai| aise puNya kA udaya dharmAcaraNa 1. karma philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNasUrIjI) pR. 26, 27 / 2. vahI, pR. 27 / For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) meM vighnakAraka nahIM hotaa| usase AtmA bhI sukhI aura zAnta rahatI hai| kaSAya, parigraha, abhimAna, Adi bhI mandatara ho jAte haiN| aisA puNya. dharmavighAtaka nahIM hotaa| vaha uttarottara adhikAdhika karmakSaya karake, uttama puNyAnubandhI puNya ke phalasvarUpa ucca devalokoM tathA unake sukhoM ko prApta karatA hai| sAtha hI vaha puNya mukti ke kAraNoM meM sahAyarUpa hotA hai| Azaya yaha hai ki mukti prApta na ho, vahA~ taka ukta puNyAnubandhI puNya jIva ko sadgati prApta karAtA hai aura mukti ke kAraNoM meM puruSArtha karane kA aisA saMyoga upasthita kara detA hai, jisase zIghra mukti prApta ho ske| niSkarSa yaha hai ki caudahavA~ ayogI kevalI guNasthAna prApta hone se pahale taka koI bhI AtmA kriyA kiye binA raha nahIM sktaa| caudahavA~ guNasthAna prApta na ho, vahA~ taka zubha yA azubha kriyA to rahegI hii| aura yaha bAta bhI nizcita hai ki tathAprakAra kI sUtrAnurUpa dharmakriyA kiye binA caudahavA~ guNasthAna prApta ho hI nahIM sktaa| bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai ki "sUtrAnusAra gamanAdi kriyA yA dharmacaryA karane vAle sAdhaka ko IryApathikI kriyA lagatI hai| isake viparIta sUtraviruddha kriyA karane vAle vyakti ko sAmparAyika kriyA lagatI hai|"2 isa dRSTi se sUtrAnusAra dharmakriyA paramparA se kevalajJAna kI, caudahaveM guNasthAna kI aura mukti kI bhI kAraNa hai hii| ataH AtmArthI aura mumukSu sAdhaka ko AtmA ko zuddha, niSkalaMka aura karmamukta karane ke lie sUtrAnurUpa dharmakriyA karanI hI caahie|3 spRSTarUpa se bAMdhe jAne vAle puNya tathA pApa kA bandha ___karmabandha kI dRSTi se dekhA jAya to jo vyakti dharmakriyA karatA hai, parantu nIrasabhAva se, binA mana ke kevala kAyA se jaise-taise karatA hai, to use spRSTarUpa se puNyabandha hotA hai| isI prakAra koI vyakti hiMsA, asatya, corI, parigraha, abrahmacarya Adi pApakriyA karatA hai, parantu karatA hai, bAdhya hokara, lAcArI se, dabAva se, pazcAttApapUrvaka AtmanindA karate hue; to usake bhI pApakarma kA bandha bahuta hI alpa, spRSTarUpa hotA hai| pApakriyA pazcAttApapUrvaka karane ke bAvajUda bhI vaha agara gurudeva ke pAsa Akara usakI AlocanA, nindanA, garhaNA Adi karatA hai, prAyazcitta grahaNa karatA hai, AtmabhAvoM se svayaM ko bhAvita karatA hai to usake pApa dhula jAte haiN| yaha huA spRSTarUpa se hue puNyabandha tathA pApabandha kA svruupaa| 1. karma philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNasUrIjI) pR. 27, 28 2. dekheM, bhagavatIsUtra za. 7, u. 1, sU. 16/1 meM ukta-"ahAsuttaM riyaM riyamANassa iriyAvahiyA kiriyA kajjati ussuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjati", sUtra meM ahAsutta aura ussutta kI vyAkhyA -khaNDa 2, pR. 119 3. karma philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNasUrIjI), pR. 28 4. vahI, pR. 29 se bhAvAMzagrahaNa For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ 151 baddharUpa se hue pApa aura puNya kA bandha aba jarA baddharUpa se hone vAle pApabandha tathA puNyabandha para vicAra kara leN| pahale batAyA gayA thA ki jaise- suiyoM ke Dhera ko eka Dore se kasa kara bA~dha diyA jAtA hai to una suiyoM ke ba~dhe hue gaTThara ko kholane aura suiyoM ko alaga-alaga karane meM jarA dera lagegI; vaise hI acchI (dharma) kriyA yA burI (pApa) kriyA spRSTarUpa karmabandha karAne vAlI kriyA kI apekSA jisa dharmakriyA athavA pApakriyA meM ruci, prazasta rAga, anurAga Adi ghule-mile haiM, aisA karmabandha baddha kahalAtA hai| baddha karmabandha meM pApakarma yA puNyakarma karane meM gAr3ha ruci hotI hai, isalie spRSTa kI apekSA yaha karmabandha majabUta hotA hai| isa karma ko tor3ane ke lie khAsa prAyazcittAdi karanA par3atA hai| jaise - Dore se ba~dhe hue suiyoM ke bandhana ko DhIlA karane ke lie prayatna karanA par3atA hai, vaise hI baddharUpa se ba~dhe hue karmoM ko tor3ane yA DhIlA karane ke lie bhI khAsa prayatna karanA par3atA hai| aise prayatna se TUTane vAlA karmabandha baddha kahalAtA hai|' spRSTarUpa se ba~dhA huA bandha baddha, nidhatta aura nikAcita bhI ho sakatA hai yahA~ eka bAta dhyAna meM rakhanA jarUrI hai ki pahale spRSTarUpa se karmabandha huA ho, parantu bAda meM ruci, vRtti aura rAgadveSAdi meM uttarottara vRddhi ho jAe to pIche se vaha bandha baddha, nidhatta yA nikAcita rUpa bhI ho sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki usa kriyA ke karane ke pazcAt usakI atyanta prazaMsA kI ho yA atyanta harSAveza meM Akara nAca uThA ho to aisA hotA hai| jaise-eka vyakti ne pahale koI pApa kriyA nIrasa bhAva se kI hai, parantu bAda meM usa kriyA kA smaraNa karake vaha atyanta harSAviSTa ho gayA ho, vaha apane dvArA kRta pApa kI prazaMsA karane laga gayA ho, aisI sthiti meM pahale spRSTarUpa se ba~dhA huA karma baddharUpa meM ba~dha jAtA hai| isI prakAra pahale baddharUpa se pApa-karma bA~dhe hoM, parantu bAda meM una pApakarmoM ke bAre meM bAra-bAra atyanta harSAviSTa ho jAe, apanI bahAdurI batAe, apane mu~ha se apane Apako zAbAzI de to vaha baddharUpa se bA~dhA huA pApakarma nidhattarUpa se ba~dha jAtA hai| isI prakAra nidhattarUpa se bA~dhe hue pApakarma kI bAda meM bAra-bAra prazaMsA atyanta harSAveza meM unmatta ho jAe, apanI bar3AI jagaha-jagaha hAMkatA phire; bAra-bAra usa pApa karma kI anumodanA kare to vaha zithilarUpa se bA~dhA huA pApakarma sudRr3ha nikAcita baMdharUpa ho jAtA hai| isI prakAra pahale sudRr3ha baMdharUpa meM bA~dhe hue pApakarma kI pIche se tIvrabhAva se pazcAttApapUrvaka AlocanA, nindanA aura garhaNA kare, janatA dvArA kiye jAte hue Akroza, nindA, tAr3anA, tarjanA Adi parISahoM ko samabhAva se sahe, kSamAdi dazavidha dharmAcaraNa kare, saMvarabhAva meM tatpara rahe to vaha gAr3ha baMdha vAlA pApakarma zithila bandha vAlA ho jAtA hai| kadAcit zuddha adhyavasAya hone se usakA kSaya bhI ho jAtA hai / 2 1. vahI, pR. 29-30 / 2. vahI, yatkiMcidgrahaNa pR. 30 / For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) jaise - arjuna mAlAkAra ne kaSAyAdivaza hokara mAnavahiMsArUpa pApakarmoM kA gAr3habandha kiyA, kintu muni banane ke pazcAt unhoMne Akroza Adi parISahoM ko samabhAva se sahana kiyA, sabhI jIvoM para kSamAbhAva dhAraNa kiyA, saMvarabhAva meM rahakara navIna karmabandha rokA, prAcIna karmabandha kI AlocanAdipUrvaka nirjarA kI / isa prakAra chaha mahInoM meM kramazaH gAr3habandhana se baddha una karmoM kA sarvathA kSaya kara DAlA, siddha-buddha - mukta ho gae / prasannacandra rAjarSi ne azubha pariNAmoM kI tIvratA se sAtavIM naraka meM jAne ke karma bAMdha liye the, lekina kucha hI dera bAda unhoMne apane duSTa adhyavasAyoM se svayaM ko pIche khIMcA, prabala zubha adhyavasAya kiyA, jisase sarvArthasiddha devalokagamana kA zubhakarmabandhana gAr3harUpa se baaNdhaa| bAda meM unake adhyavasAyoM meM zuddhi uttarottara cAlU rahI, ve uttarottara Age bar3hate hue kSapaka zreNI para ArUr3ha hue, mohanIya Adi cAroM ghAtikarmoM kA kSaya kiyA aura unheM kevalajJAna utpanna ho gyaa| isa prakAra sudRr3ha rUpa se ba~dhe hue pApakarma ko, zubha adhyavasAyAdi se sudRr3ha rUpa se puNyakarmabandha ke rUpa meM bhI jIva pariNata kara sakatA hai, aura tIvra adhyavasAyAdi se kadAcit cAroM ghAtikarmoM athavA AThoM karmoM kA udaya meM Ane para sarvathA kSaya bhI kara sakatA hai| nittarUpa se zubha - azubha - karmabandha : eka vizleSaNa nidhattarUpa se baMdhe hue zubha - azubha karmabandha ke viSaya meM jainakarmavijJAna ne gaharA prakAza DAlA hai| pahale batAyA gayA thA ki nidhattabandha una suiyoM ke gaTThara kI taraha hai, jinake Dhera ko lohe ke tAra se kasa kara bA~dhA gayA ho, phira una para jaMga laga gayA ho| aisI suiyA~ kaba alaga hotI haiM ? jaba una para miTTI kA tela lagAkara unako khUba ghisA jAtA hai, aura taba lohe ke tAra ko kholA jAtA hai| isa prakAra kI zramasAdhya aura samayasAdhya prakriyA se suiyA~ alaga- alaga aura sApha ho jAtI haiN| nidhatta karmabandha bhI aisA hI sudRr3ha tathA zrama evaM samaya-sAdhya hai| nidhatta rUpa se baMdhe hue azubha karmoM ko tor3ane ke lie dIrghakAla taka kaThora tapazcaryA karanI par3atI hai, tIvra pazcAttApa tathA AlocanA - nindanA - garhaNA karanI par3atI hai, ucca prakAra kI bhAvanAoM tathA zuddha adhyavasAyoM se AtmA ko bhAvita karanA par3atA hai|' tabhI nidhatta rUpa se baMdhe hue azubhakarmoM se chuTakArA mila sakatA hai| anyathA, nidhattarUpa se bA~dhe hue azubha karma ke udaya meM Ane para saikar3oM-hajAroM varSoM taka duHkha bhoganA par3atA hai| nidhattarUpa se baddhakarma jIva ko rulAte haiM, duHkha dete haiM, pIr3ita karate haiM, saMtapta karate haiN| apanA manacAhA kucha bhI nahIM hone dete| eka ghaMTe pahale jahA~ khuziyA~ chA rahI thIM, vahIM acAnaka khedajanaka yA cintA janaka samAcAra milate haiM, taba sAre hI pAse ulaTe par3ane lagate haiN| nidhattarUpa se bAMdhe hue pApakarma ke udaya meM Ane para sabhI kAma ulaTe hI ulaTe hote haiN| 9. karma philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNasUrI jI) pR. 31 For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ 153 isI prakAra tIvraruci aura zubha adhyavasAyapUrvaka dharmakriyA kI jAtI hai to usase nidhattarUpa se puNyabandha hotA hai| usake udayakAla meM jIva ko manuSya-janma, Aryadeza, uttamakula, paripUrNa pA~coM indriyA~, niroga-svastha zarIra, iSTa-vastu kA saMyoga aura dharma-prApti ke sAdhana Adi milate haiN| aise nidhattabaddha puNya ke udaya se Ananda kA asIma jharanA phUTa par3atA hai|' yaha huA nidhattarUpa se baddha zubha-azubha karma kA kArya aura suphala ! nikAcita rUpa se ba~dhe hue zubhAzubha karmabandha kA kArya aba rahA nikAcita rUpa se baMdhe hue zubha-azubha karma kA kArya aura phl| pahale batAyA jA cukA hai ki jaise-suiyoM ke gaTThara ko Aga meM tapA-tapAkara lohapiNDa banA lene para una suiyoM kA alaga-alaga honA asambhava hai, yahI bAta nikAcita rUpa se baddha karma ke viSaya meM smjhie| nikAcita rUpa se baddha karma kA phala jIva ko bhoganA hI par3atA hai| use bhogane para hI chuTakArA hotA hai, binA bhoge ve kadApi nahIM chuuttte| prazna hotA hai-aisA atisudRr3ha karmabandha kaise ho jAtA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki jaise-kisI vyakti ko kisI jIva ko mArane kI buddhi utpanna huii| mArane se pahale tIvra icchA huI, ki ise mArU~ tabhI merI zAna hai| phira mArane ke samaya meM atyanta khuzI ho tathA tIvrabhAva se uchala-uchala kara usa vyakti ko mAre aura jAna se mAra DAlane ke bAda usa hiMsA ke pApakArya ko vIratA kA kArya mAne tathA apanI tathAkathita bahAdurI kA khUba guNagAna kre| aisI pApakriyA karate samaya AtmA meM kaSAyoM kI mAtrA bahuta prabala hotI hai, rAga-dveSa bhI tIvra hotA hai, raudra-pariNAma bhI utkaTa hoM to usa hiMsAjanya azubha karma kA nikAcita rUpa se baMdha ho to usakA kaTu phala samaya Ane para bhoganA hI par3atA hai| nikAcita baMdha ho jAne ke pazcAt cAhe jitanI dharmakriyA karo, deva-guru-dharma kI sevA karo, tIvra tapa Adi karo, parantu isa prakAra se baddha karma ke udaya-kAla meM usakA phala to milane hI vAlA hai| jaise-kaI roga aise asAdhya hote haiM ki ilAja karAne para bhI miTate nahIM haiM, kaI vyaktiyoM ko dhana prApta karane ke lie athaka puruSArtha karane para bhI nahIM milatA, kaI vyakti duHkha miTAne ke lie tanator3a prayatna karate haiM, phira bhI nahIM miTatA, aisI sthiti meM samajhanA cAhie ki nikAcita rUpa se bAMdhe hue karma kA udaya hai|2 nikAcita rUpa se baMdhe hue puNyakarma kI pahacAna isI prakAra atyanta zubha adhyavasAyoM se tIvra rasapUrvaka kI huI dharmakriyA re puNya-karma bhI nikAcita rUpa se baMdhatA hai| usakA phala bhI udaya Ane para bhogana par3atA hai| pApa kI taraha vyaktigata puNyAnubaMdhI puNya kI sthiti bhI sAdi-sAnta hai .. 1. karmaphilosophI se bhAvAMzagrahaNa, pR. 31 2. vahI, pR. 32-33 For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) puNyAnubandhI puNya vyakti ko svargAdi sadgati prApta karAtA hai, laukika sukha-suvidhAe~ tathA tadanukUla sAmagrI bhI prApta hotI hai| parantu yadi vaha vyakti unameM Asakta ho jAtA hai, yA adhikAdhika bhogavilAsa kI vAMchA karatA hai to puNyAnubandhI puNya ke badale vahI bandha pApAnubandhI puNya ke rUpa meM bhI pariNata ho sakatA hai| yadi vaha vyakti dIrghadRSTi se vicAra karake prApta sukhasAmagrI para Asakta nahIM hotA aura bhoga-vilAsa kI vAMchA nahIM karatA hai, to usakA puNyAnubandhI puNya kA vaha bandha usake ujjvala bhaviSya ke dvAra kholane vAlA tathA paramparA se mokSa prApta karAne vAlA bana jAtA hai| zAlibhadra ko puNyAnubandhI puNya ke phalasvarUpa akhUTa vaibhava aura sukha sAmagrI prApta huI thI, phira bhI usa pavitra AtmA ne isa para Asakti nahIM rakhI aura usa apAra Rddhi sampadA eka jhaTake meM tyAga kara diyaa| nikAcita baMdhe hue zubhakarmoM kA phala bhogate samaya sAvadhAna ! nikAcitarUpa se baMdhe hue azubha yA zubha karmoM kA phala AtmA ko bhoganA hI par3atA hai| parantu zubhakarmoM kA phala bhogate samaya ahaMkAra, garva, mada, Asakti, lobha Adi na Ae~, samabhAva rakhA jAe to bhoga lene ke bAda ve sarvathA chUTa jAte haiN| parantu azubhakarmoM ke nikAcita-bandha kA phala bhogate samaya hAya-hAya kare, vilApa kare ArtadhyAna kare to naye karma aura ba~dha jAte haiN| nikAcita rUpa se baddha azubha (pApa) karmoM kA phala hajAroM-lAkhoM varSoM taka bhoganA par3atA hai, phira bhale hI vaha hAya-tobA macAe yA vilApa kre| lAkhoM meM ekAdha vyakti aisA nikalatA hai, jo nikAcita rUpa se ba~dhe hue pApakarmoM kA phala parISaha sahakara, kSamAdi dazavidha dharmAcaraNa karake, kaThora tapazcaryA karake, dharmakriyA bhI pavitra adhyavasAya se tanmayatApUrvaka karake, bhoga letA hai| ina pavitra upAyoM se kadAcit nikAcita rUpa se baMdhe hue karma naSTa ho jAe~ : parantu aisA hotA hai, kvacit hii| karmavijJAna dvArA sAdhaka ko sAvadhAna karane ke lie bandhacatuSTayAvasthA bandha kI ina cAroM avasthAoM-DigriyoM para vicAra karake sAdhaka ko pratikSaNa sAvadhAna rahanA caahie| karmavijJAna ne isIlie karmabandha ke ina cAra mApakoM para itanA sundara cintana diyA hai; sAtha hI parokSarUpa se preraNA bhI dhvanita kara dI hai ki karma bA~dhate samaya pahale to khUba vicAra karo, tatpazcAt yadi lAcArI se karma bA~dhanA hI par3e to spRSTa yA baddharUpa se hI bandha ho, isakA pUrA dhyAna rakhA jaae| rAga-dveSAdi yA kaSAyAdi kA raMga jitanA bhI tIvra yA gAr3ha hogA, utanA hI bandha sudRr3ha se sudRr3hatara hotA jaaegaa| isake viparIta inakA raMga jitanA bhI halakA evaM zithila hogA, utanA hI bandha zithila yA zithilatara hogaa| 1. karma philosophI (gujarAtI) se bhAvAMzagrahaNa pR. 33 For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 = karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa = vyakti kisI bhI cIja ko bAMdhane meM mana aura kAyA se bAMdhatA hai lokavyavahAra meM yaha dekhA jAtA hai ki koI bhI vyakti kisI cIja ko bAMdhanA cAhatA hai, to pahale mana meM usakA plAna banAtA hai, vicAra karatA hai ki ise amukaamuka vastuoM se bAMdhanA hai, tadanantara vaha bAMdhane kI kriyA karatA hai, kalpanA kIjie-kisI vyakti ko davA kI golI bAMdhanI hai, to pahale vaha vyakti usa davA kI golI banAne meM kauna-kauna-cIjeM par3atI haiM? phira goliyA~ kaise bAMdhI jAtI haiM? isako vaha apane mastiSka meM biThAtA hai, phira goliyA~ bAMdhatA hai| eka dRSTi se vaha pahale apane mastiSka meM usa davA kI goliyA~ bhAvoM se bAMdha letA hai, tatpazcAt ukta golI ko bAMdhane kA sAmAna juTA kara vidhi-pUrvaka goliyA~ bAMdhatA hai| pahalI mAnasika prakriyA ko hama bhAva se golI bA~dhanA kahate haiM aura dUsarI kAyika prakriyA ko dravya se golI bAMdhanA kahate haiN| ThIka yahI bAta karmabandha ke viSaya meM samajhanI caahie| karmabandha karane vAlA pahale rAga dveSa, kaSAya Adi. bhAvoM se karma bAMdha letA hai, tatpazcAt vaha dravya se mana-vacana-kAyA se bhI karmapudgaloM ko bAMdhatA hai| sAMsArika jIva to prAyaH mana-vacana-kAyA se dravyakarma ke sAtha-sAtha hI bhAvakarma aura bhAvakarma ke sAtha hI dravyakarma kA baMdha karatA hai| karmabandha kA yaha dvividha cakra taba taka calatA rahatA hai, jaba taka vItarAgatA prApta nahIM ho jaatii| sAmAnyatayA karmabandha tabhI hotA hai, jaba jIva (AtmA) sva-bhAva ko chor3a kara para-bhAva se saMyoga karatA hai, athavA rAga-dveSa, kaSAya Adi vibhAvoM ko apanAtA hai| hAtha se uThAne kI taraha bhAva se uThAne se bhI bandha hotA hai eka vyakti kisI dUsare kI kImatI cIja ko apane kabje meM karane ke liye usase binA pUche hI uThA letA hai, kyA vaha pakar3A nahIM jAegA yA bandhana meM nahIM DAlA jAegA? vaha pakar3e jAne para sajA kA pAtra hotA hai, jela meM baMda kara diyA jAtA hai| yaha eka prakAra kA bandhana huaa| parantu koI apanI cIja mAna kara bhI (jo vAstava meM 155 For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) apanI nahIM, parAI hai), usa para rAga, moha, Asakti, karatA hai, isI prakAra kisI bhI para-padArtha (AtmA se bhinna padArtha) para dveSa, ghRNA yA durbhAva karatA hai| sajIva yA nirjIva para-padArthoM para koI rAga, dveSa, kaSAya yA AsaktibhAva karatA hai, vaha bhI bandhana kA pAtra hai| isI prakAra jaise-indriyoM, hAtha, paira yA mana, vacana, kAya se AtmA jaba kisI para-padArtha ko pakar3atA hai, karmapudgaloM ko grahaNa karatA hai, vaha dravyabandha hai| rAga-dveSa yA kaSAya ke pariNAma yA bhAva se kisI cIja ko pakar3anA bhAvabandha hai| arthAt-kisI para-padArtha ko hAtha se uThA lenA bandha hai, usI prakAra zubha-azubha bhAva se kisI sajIva-nirjIva parapadArtha ko pakar3a lenA bhI bandha hai| kevala vastu ko sahajabhAva se pakar3ane yA sparza karane se baMdha nahIM hotA . . kevala vastu ko nirapekSa aura taTastharUpa se pakar3ane para bandha (dravyabandha) nahIM hotA, parantu use pakar3ane ke sAtha jaba koI priyatA-apriyatA yA rAga-dveSa kA bhAva, adhyavasAya yA pariNAma AtA hai, taba bandha hotA hai| kisI vastu ko kevala pakar3ane, sparza karane mAtra se yadi bandha ho jAtA hai, taba to vItarAgI muniyoM ko bhI bandha hone lagegA; kyoMki ve bhI calate haiM to jamIna kA sparza hotA hai, jInA car3hate haiM to DaMDe ko pakar3anA par3atA hai, lakar3I kA bhI sahArA lenA par3atA hai, caTAI yA paTTe para baiThate haiM, to usakA bhI sparza hotA hai| phira A~khoM se kaI vastue~ dekhate haiM, to unakA bhI sparza hotA hai, kAnoM meM madhura-kaTu zabda par3ate haiM, to unakA bhI sparza hotA hai, nAka meM badabU yA khuzabU AtI hai, usakA bhI sparza hotA hai, darzanArtha Ane vAle bhAI-bahanoM ke rUpa kA bhI A~khoM se sparza hotA hai| koI bhI khAdya yA peya padArtha khAte-pIte haiM to usake svAda kA bhI jIbha ko sparza hotA hai| isa prakAra kisI cIja ko pakar3ane yA sparza karane-grahaNa karane yA istemAla karane mAtra se yadi karmabandha ho jAegA, taba to koI bhI vyakti, yahA~ taka ki vItarAgI munivara bhI karmabandha se chUTa nahIM sakeMge, pada-pada para pala-pala meM karmabandha hotA rhegaa| zvAsocchvAsa kA, vAyu kA tathA sUrya-kiraNoM kA, dhUpa evaM chAyA kA sparza to kSaNa-kSaNa meM hotA hai| usase to jIvita mAnava kisI bhI taraha baca nahIM sktaa| isIlie samayasAra meM kahA gayA hai kevala kriyA se yA vastu se bandha nahIM hotA, bandha hotA hai-ukta vastu ke prati yA mana-vacana-kAyA kI kriyA ke sAtha kiye jAne vAle bhAva se, adhyavasAya se yA pariNAma se|2 kriyA se karma Ate avazya haiM, parantu ve abandhaka hote haiM, unake sAtha kaSAya yA rAgadveSa na ho to unakA rasabandha evaM sthitibandha nahIM hotaa| do prakAra kI kriyA se do prakAra kA bandha kriyA do prakAra kI hotI hai-halana-calanarUpa kriyA aura bhAvarUpa kriyaa| jaba halana-calana yA parispandanarUpa kriyA hotI hai, tabhI usake sAtha rAgadveSa yA kaSAya kA 1. mukti ke ye kSaNa (bra. ku. kauzala) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 63 2. Na ya vatthudo baMdho, For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa 157 pariNAma milane se kArmaNavargaNA ke pudgaloM kA AkarSaNa evaM grahaNa hotA hai, phira AtmapradezoM ke sAtha unakA paraspara milana-zleSa hotA hai| isI kA nAma bandha hai| jIva ke dvArA pudgaloM ko cher3e jAne se paraspara bandhadvaya hotA hai saMsAra meM jIva aura pudgala do dravya haiN| vaise to ajIva meM pAMca prakAra ke dravya haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla aura pudgl| inameM se dharma, adharma, AkAza aura kAla ke sAtha jIva nahIM baMdhatA hai| vaha jaba bhI baMdhatA hai, pudgala ke sAtha baMdhatA hai| pUrvokta cAra dravya taTastha haiM, ve jIva aura pudgala donoM ko apane-apane guNa (svabhAva) ke anusAra sahayoga kI apekSA ho to sahayoga dete haiM, kintu jIva aura pudgala, ye donoM hI paraspara bandha ko prApta hote haiM, kyoMki jIva pudgala ko cher3atA hai| cher3ane ke do DhaMga hote haiN| eka hotA hai-kisI cIja ko bhAva se uThA lenA, usakA manamAnA upayoga karanA, aura dUsarA hotA hai-kisI cIja ko hAtha se uThA lenA, mana ke pariNAmoM se usa para rAga-dveSa, moha, mamatva yA kaSAya krnaa| cIja ko hAtha se (rAgAdipUrvaka) uThAne para bhI aura bhAva se uThAne para bhI, donoM tarIkoM se bandha hotA hai| pahale ko dravyabandha aura dUsare ko bhAvabandha kahA jAtA spandanAdi kriyA dharmAstikAya ke nimitta se, bhAvarUpa kriyA kAla dravya ke nimitta se jo kriyA bAhyarUpa se halana-calana yA spandana Adi ke rUpa meM kI jAtI hai, vaha dharmAstikAya dravya ke nimitta se hotI hai, tathA bhAvarUpa se karane kI kriyA kAladravya ke nimitta se hotI hai| vastutaH jaba manuSya bhAva se padArtha ko grahaNa karatA hai, taba karma se baMdha jAtA hai| dravyabandha aura bhAvabandha kA lakSaNa . niSkarSa yaha hai ki bandha mukhyatayA do prakAra hotA hai-dravyabandha aura bhaavbndh| jina rAga, dveSa, moha Adi vikArI bhAvoM se karma kA bandha hotA hai, una bhAvoM ko bhAvabandha kahate haiN| karmapudgaloM kA AtmapradezoM se sambandha honA dravyabandha kahalAtA hai| bhagavatI sUtra meM mAkaMdikaputra ke prazna ke uttara meM bhagavAna ke do prakAra ke baMdha batAe haiN| 1. mukti ke ye kSaNa se bhAvAMza grahaNa, pR. 91-92 2. (ka) mukti ke ye kSaNa se bhAvAMzagrahaNa, pR. 92 (kha) mAgaMdiyaputtA ! duvihe baMdhe paNNatte, ta jahA-davvabaMdhe ya bhAva-baMdhe ya / ' -bhagavatI. 18/3/10 sU. (ga) jainadarzana (DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya) se bhAvagrahaNa, pR. 224 For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) jIva aura pudgala kA viziSTa saMyogasambandha hotA hai, tAdAtmya sambandha nahIM yaha nizcita hai ki do padArthoM ke viziSTa sambandha ke binA bandha nahIM hotaa| dravyabandha meM AtmA aura pudgala kA sambandha hai| prazna yaha hotA hai ki jIva aura karma-pradezoM (karmapudgaloM) kA sambandha kaise ho sakatA hai? kyoMki jIva amUrtika hai, aura karmaparamANu- pudgala mUrtika haiN| ve paraspara kaise baMdhate hai ? kintu dravyabandha meM AtmA aura karmapudgaloM kA sambandha hai, vaha tAdAtmyarUpa yA ekatvarUpa sambandha nahIM hai, apitu vaha saMyogasambandha hai, athavA nimitta - naimittika sambandha hai| tAdAtmya sambandha yA ekatva sambandha meM do meM se eka kI sattA miTa kara eka zeSa rahatA hai, athavA do milakara eka dikhatA hai; para yahA~ aisA nahIM hotaa| kyoMki jIva aura karma ke bandha meM donoM kI eka jaisI paryAya nahIM hotI / jIva kI paryAya cetanarUpa hotI hai, jabaki karmapudgala kI acetnruup| pudgala kA pariNamana rUpa, rasa, gandha aura sparzAdirUpa se hotA hai, jabaki jIva kA pariNamana hotA hai-caitanya ke vikAsa rUpa se / ' " dravyabandha aura bhAvabandha bhI do-do prakAra kA bandha bhI kaI prakAra kA hotA hai| sajAtIya dravyabandha aura vijAtIya dravyabandha, isI prakAra sajAtIya bhAvabandha aura vijAtIya bhaavbndh| jaise- ghI aura ATe kA bandha pudgala ke sAtha pudgala kA sajAtIya dravyabandha hai| kintu pudgala kA jIva ke sAtha vijAtIya bandha hai| isI prakAra jIva kA jIva ke sAtha bhI bandha hotA hai| vaha hotA hai-bhAva se, adhyavasAya se, arthAt rAga, dveSa yA moha se / udAharaNArtha - yaha merA putra hai, yaha to amuka kA nAlAyaka putra hai| isa prakAra eka ke prati rAga aura eka ke prati dveSa, yaha sajAtIya bhAvabandha hotA hai| vijAtIya (pudgala) ke sAtha bhI jIva kA bhAvabandha bhI hotA hai| jaise- kisI vyakti ne kahA- yaha merA makAna hai, yaha merI dUkAna hai, ityAdi, mohabhAva se vijAtIya bhAvabandha hai| bhAvabandha A~khoM se dikhAI nahIM detA, parantu hai vaha pairoM meM par3I huI ber3I kI taraha bahuta gAr3ha bandhana / prAyaH pratyeka gRhastha ke mana meM apane ghara ke prati AkarSaNa hotA hai| vaha kahIM bhI calA jAtA hai, phira bhI use apane ghara kI yAda AtI rahatI hai| (homa, svITa homa - Home, Sweet Home!) ghara jaisA madhura use parAyA makAna nahIM lgtaa| vaha ghara ke prati rAgabhAva se baMdhA hotA hai| pudgala kA pudgala ke sAtha yA pudgala kA jIva ke sAtha bhAvabandha nahIM hotA, isI prakAra jIva kA jIva ke sAtha dravyabandha nahIM hotA / bhAvabandha cAhe ina carmacakSuoM se dikhatA na ho, parantu hai vaha bahuta hI gaaddh'| eka vyakti ke hAtha meM pataMga kI Dora hai| pataMga AkAza meM ghUmatI hai, bahuta U~cI calI jAtI hai| vaha pataMga yoM mAne ki maiM svataMtra hU~; to kyA vaha svataMtra hai? nahIM, vaha usa DorI se baMdhI huI ( parAdhIna) 3. jainadarzana ( DaoN. mahendra kumAra nyAyAcArya) pR. 224 1. mukti ke ye kSaNa se bhAvAMzagrahaNa, pR. 92 For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa 159 hai| isI prakAra hama cAhe bhautika vijJAna meM bahuta dakSa hoM, vijJAna ke zikhara para pahu~ca jAe~, parantu hama mamatva kI - rAga - moha kI DorI se -bhAva kI DorI se baMdhe hue haiM-kabhI makAna se, kabhI dUkAna se, kabhI putra-pautroM se, kabhI parivAra, rASTra, sampradAya, jAti Adi se to vahA~ jIva kA pudgala se tathA jIva kA jIva se bhAvAtmaka bandha hogA / jIva kA pudgala ke sAtha jaise bhAvAtmaka bandha hotA hai, una jar3a cIjoM ke prati rAga, dveSa, moha ke kAraNa, tathaiva jIva kA jar3a pudgaloM ke prati dravyAtmaka bandha bhI hotA hai, karmapudgaloM kA Atmapradeza se baMdhane se / bhAvabandha kaise ? bhAvabandha ke kAraNa dravyabandha kaise ? eka bIsa maMjilI bilDiMga hai| use koI anya bilDiMgoM ke sAtha sahajabhAva meM dekhatA jA rahA hai, to koI bAta nahIM, vaha jJAnamaya hai / parantu agara usa bilDiMga ko dekhakara vaha ThiThaka jAe aura TakaTakI lagA kara dekhatA huA kahe - " kitanI acchI bilDiMga hai !" aisA bhAva karate hI usakA jJAna amUrtika ke badale mUrtika bana gyaa| usane AkRti bhI banA dI, apane akhaNDita jJAna ko khaNDita sImita bhI kara diyaa| aura usake pazcAt usane usameM raMga bhI bhara diyaa| isa prakAra - 'yaha bilDiMga sarvotkRSTa hai, dUsare bilDiMga isake sAmane kucha bhI nahIM hai,' isa prakAra ke rAgAtmaka va dveSAtmakabhAva ke kAraNa bhAvabandha huA, phira jIva ke amUrtika hote hue bhI mUrtika padArtha (bilDiMga) ke Azraya se usake bhAva mUrtika bana jAte haiN| isI prakAra se jIva aura pudgala paraspara baMdha ko prApta hote haiN| yaha dravyabandha huA / ' sajIva nirjIva para vastuoM ke prati rAgAdi bhAva Ate hI jJAna khaNDita hotA hai koI vyakti bAjAra se hokara jA rahA hai| rAste meM sTezanarI kI, manihArI sAmAna kI, tela-itra Adi kI, reDImeDa vastroM ityAdi kI aneka dUkAne AtI haiM, usakI A~khoM meM ve pratibimbita hotI haiM, para vaha kisI bhI vastu ko dekhakara usake prati rAgabhAva yA dveSabhAva nahIM karatA hai, to kisI se baMdhatA nahIM, kyoMki vaha kisI bhI vastu ko rAgAdi bhAva se pakar3atA nahIM hai| cAroM ora vaha akhaNDita asImitarUpa se - sahajabhAva se dekha rahA hai| lekina jaise hI kisI vastu ko dekhate hI usa para rAga bhAva yA dveSabhAva A gayA, usakA jJAna sImita - khaNDita ho gayA / jJAna ke sImita - khaNDita hote hI usake sAtha rAga yA dveSa A gayA, isa prakAra vaha rAgabhAva yA dveSabhAva se baMdha jAtA hai| sahaja jJAna meM jJeya pratibimbita hotA rahatA to akhaNDa ko dekhane se nahIM baMdhatA, kintu khaNDita rUpa meM dekhane se baMdha gayA, kyoMki khaNDita ko dekhate hI usake prati rAga yA dveSa hotA hai| 2 1. (ka) mukti ke ye kSaNa se bhAvagrahaNa, pR. 93 (kha) vahI, bhAvAMzagrahaNa, pR. 93 2. vahI, bhAvAMzagrahaNa, pR. 93 For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) sAmAnyApekSA se karmabandha eka : vizeSApekSA se do prakAra sAmAnya kI apekSA se karmabandha ke bheda nahIM kiye jA skte| isa dRSTi se karmabandha eka hI prakAra kA hai| parantu vizeSa kI apekSA se bandha do prakAra kA haidravyabandha aura bhAvabandhA2 dravyabandha, bhAvabandha kA pariSkRta svarUpa kArmaNa vargaNAoM kA kArmaNa vargaNAoM ke sAtha, jIva-pradezoM ke sAtha jo baMdha hotA hai; arthAt-jJAnAvaraNIyAdi karma-pudgaloM ke pradeza jIva ke sAtha milate haiM, use dravyabandha kahate haiN| isI prakAra jIva ke (zubha-azubha) bhAvoM kA yA usake upayoga (pariNAma) kA bAhya padArthoM ke sAtha jo baMdha hotA hai, use bhAvabandha kahate haiN| nemicandra siddhAntacakravartI ke anusAra "AtmA ke jisa vikArIbhAva se (mithyAtvarAgAdi kI pariNatirUpa yA azuddha cetana-bhAva ke krodhAdi pariNAmasvarUpa jisa bhAva se) karma baMdhate haiM, vaha bhAvabandha hai, aura bhAvabandha ke nimitta se Atmapradeza aura karmaparamANuoM kA paraspara sambaddha honA dravyabandha hai|" Azaya yaha hai ki "AtmA ke azuddha pariNAma (adhyavasAya)-moha, rAga-dveSa aura krodhAdi bhAva, jinase jJAnAvaraNIyAdi karma ke yogya pudgala-paramANu Ate haiM, bhAvabandha kahalAtA hai|" pravacanasAra meM bhI isI tathya kA samarthana karate hue kahA gayA hai ki jo upayogasvarUpa jIva vividha viSayoM ko prApta kara rAga, dveSa, moha Adi karatA hai, vahI usase baMdhatA hai| yaha bhAvabandharUpa jIvabandha hai|3 bhAvabandha kI utpatti kA kAraNa bhAvabandha ko spaSTarUpa se samajha leN| iSTa-aniSTarUpa yA grAhya-tyAjyarUpa dvandvoM se yukta citta kA ina padArthoM (sajIva-nirjIva padArthoM) ke prati jo svAmitva, kartRtva, moktRtva bhAva hotA hai, vahI isakA (bhAvabandha kA) srota hai| putra, mitra, kalatra Adi cetana padArthoM ke prati, athavA dhana, dhAnya, vastra, gRha, vAhana Adi acetana padArthoM 5 prati citta kI yaha granthi (rAgadveSAdi pariNAmoM kI gAMTha) itanI dRr3ha hotI hai ki ina dArthoM meM hAni, vRddhi, kSati, apaharaNa, roga, nirogatA Adi ke rUpa meM kucha bhI rivartana hone para citta meM tadanurUpa parivartana hone lagatA hai| hAni, kSati, bImArI, paharaNa tathA cintA Adi prasaMgoM para zoka; evaM vRddhi, svasthatA, nizcintatA, 'ege bNdhe| -ThANAMgasUtra, sthAna 1 tattvArtha vArtika 2/10/2 pR. 124 (ka) Atma-karmaNoranyonyAnapravezAtmako (dravya) bndhH| -sarvArthasiddhi 1/4, pR. 14 (kha) 'krodhAdi-pariNAma-vazIkRto bhAvabandhaH / -tattvArthavArtika 2/10, pR. 124 (ga) bajjhadi kamma jeNa du, cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so| -dravyasaMgraha TIkA gA. 32 (gha) uvaogamao jIvo, mujjhadi rajjedi vA padussedi / pappA vividha visaye, jIvehiM puNa tehiM saMbaMdho / -pravacanasAra 2/83, 175 For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa 161 sukha-zAnti Adi prasaMgoM para harSa hotA hai| jaise-kisI ke dvArA kisI vasta kA apaharaNa kara liye jAne para citta bhI usa vastu ke sAtha baMdhA huA usake pIche-pIche calatA hai, yahI bhAvabandha kI utpatti kA kAraNa hai| dravyabandha aura bhAvabandha ke do-do prakAra dravyabandha do prakAra kA hotA hai-pudgala kA pudgala ke sAtha, tathA pudgala kA jIva-pradezoM ke sAtha / isI prakAra bhAvabandha bhI do prakAra kA hai-bhAva kA bhAva ke sAtha, aura bhAva kA dravya ke sAtha / jIva ke krodhAdi bhAvoM ko dekhakara bhaya Adi kA honA, bhAva kA bhAva ke sAtha bandha hai| isI prakAra bAhya dRzyamAna padArthoM ko dekha kara unake prati harSa-zoka Adi kA honA dUsarA bandha hai| isI prakAra karmabandha ke anya anekoM bheda kiye jA sakate haiN| jJAnI aura ajJAnI ke dekhane ke do DhaMga : isI para se abandha aura bandha eka vyakti apane choTe lar3ake ke sAtha mArkeTa meM zIzA kharIdane jAtA hai| yadi bAlaka ke kada kA (Adamakada) zIzA ho to abodha bAlaka bhI zIze ko dekhatA hai, aura usakA samajhadAra pitA bhii| parantu donoM ke dekhane meM antara par3a jAtA hai| samajhadAra pitA zIzA kharIdate samaya yaha dekhatA hai ki zIze kI banAvaTa va phiniza kaisI hai?. svacchatA (pAliza) kaisI hai? kahIM dAga to nahIM hai? parantu choTA bAlaka zIze ko na dekha kara usa para pratibimbita hone vAlI vastue~ tathA AkRtiyA~ dekhatA hai| eka moTara gaI, eka rikzA aayaa| vaha AdamI aayaa| merA ceharA kitanA sundara hai? ityAdi bAteM dekhatA hai| bar3A AdamI zIze ko dekhatA hai, AkRtiyoM Adi para usakI dRSTi kataI nahIM jaatii| jaba ki bAlaka ko zIze se koI matalaba nahIM, vaha zIze ko dekhatA huA bhI nahIM dekha paataa| use kevala AkRtiyA~ hI dikhAI detI haiN| . isI prakAra jo jJAnI hai, vaha darpaNarUpa jJAna ko dekhatA hai, apane jJAnarUpa darpaNa meM pratibimbita hone vAlI vastuoM yA AkRtiyoM (jJeya) ko nahIM dekhtaa| parantu ajJAnI apane jJAna meM jo bhI pratibimbita hotA hai, use hI dekhatA hai, jJAnarUpa darpaNa nhiiN| arthAt vaha jJeyarUpa cIjoM ko dekhatA hai, jJAna ko nhiiN| ataH usakA jJAna amUrtika hote hue bhI una cIjoM ke Azraya se mUrtika ho jAtA hai| isa prakAra ajJAnI vyakti jJAnarUpa darpaNa ko to bhUla jAtA hai, darpaNa meM uThane vAle pratibimba ke sAtha tanmaya ho jAtA hai, arthAt-jJeyarUpa bana jAtA hai| svayaM ko jAnane vAle ko to vaha bhUla gayA; dUsare zabdoM meM, jisameM pratibimbita hotA hai, usa jJAna ko to bhUla gayA aura jJeya rUpa bana baiThA; dravya se nahIM bhAva se|2 1. karmasiddhAnta (bra. jinendravarNI ) se pR. 80 2. mukti ke ye kSaNa se bhAvAMza grahaNa, pR. 96-97 For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) 162 dravyabandha kI prakriyA jJeya ko pakar3ane para phira vaha yaha acchA hai yaha burA hai; isa prakAra rAga-dveSa ke pariNAma karatA hai, to tIsarI bAta paidA ho jAtI hai| jaise- oNksIjana aura hAIDrojana donoM gaisa milane para tIsarA padArtha - pAnI bana jAtA hai| isI prakAra haldI aura cUnA donoM ko milAne para tIsarI cIja - lAla raMga bana jAtI hai| aise hI amUrtika jIva jaba mUrtika padArthoM kA Azraya letA hai, to vaha mUrtika bana jAtA hai| Azaya yaha hai ki jIva jaise hI mUrtika pariNAma karatA hai, vaise hI vaha bhAva se mUrtika pudgala bana baitthaa| jahA~ mUrtika pariNAmoM kA AdhAra hai, vahA~ vaha (jIva ) eka kSetrAvagAha hokara karma-pudgaloM ke sAtha baMdha jAtA hai| yaha dravyabandha huaa| dUsare zabdoM meM kaheM to, jIva jisa-jisa DhaMga ke mUrtika pariNAma karatA hai, pudgala dravya bhI usa DhaMga ke bhAva se pariNamana karatA hai| phira vaha (karma) pudgala Akara AtmapradezoM se cipaTa jAegA, yAnI ve karma-pudgala-paramANu eka kSetrAvagAha hokara baMdha jAte haiN| yaha huI dravyabandha kI prkriyaa| bhAvabandha kI prakriyA bhAvabandha kI prakriyA isa prakAra hai- jIva jJAna meM pratibimbita hone vAle jisa kisI bhI padArtha - (jJeya) ko pakar3atA hai; pakar3ane ke sAtha hI rAga-dveSarUpa pariNAma hoNge| rAga-dveSa cikanAhaTa hai, isalie donoM (AtmA aura karma pudgala) pRthak-pRthak * svabhAva ke hote hue, bandhana ko prApta ho jAte haiN| ' dravyakarmabandha aura bhAvakarmabandha kA spaSTIkaraNa ise jarA aura spaSTarUpa se samajha leN| karma do prakAra kA hai- dravyakarma aura bhaavkrm| gamanAgamana rUpa kriyA dravyakarma hai aura pariNamanarUpa kriyA bhAvakarma hai| prayojanavazAt pudgala ko dravyAtmaka padArtha aura jIva ko bhAvAtmaka padArtha mAnA gayA hai| isaliye pudgala kI paryAya dravyakarma hai aura jIva kI paryAya bhAvakarma hai| dUsare zabdoM meM- pudgala kI kriyA dravyapradhAna aura jIva kI bhAvapradhAna hai| isalie pudgala karmavargaNAoM ke pArasparika bandha se jo skandha banate haiM, usakA nAma dravyakarmabandha hai, aura jIva ke upayoga meM rAgAdi ke kAraNa jJeyoM ke sAtha jo bandhana hotA hai, vaha bhAvakarmabandha hai| 2 pudgalANuoM kA paraspara rAsAyanika mizraNa hotA hai, jIva aura karma kA baMdha vaisA nahIM jaba pudgalANu paraspara bandha ko prApta hote haiM, taba eka vizeSa prakAra ke saMyoga ko prApta hote haiN| unameM snigdhatA aura rUkSatA ke kAraNa eka rAsAyanika mizraNa hotA 1. mukti ke ye kSaNa pR. 97 2. karmasiddhAnta se pR. 43 For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa 163 hai, jisameM ukta skandha ke antargata sabhI paramANuoM kI paryAya badalatI hai aura ve aisI sthiti meM A jAte haiM ki amuka samaya taka unakI eka jaisI paryAya hotI rahatI hai| skandha apane Apa meM koI svataMtra dravya nahIM hai, apitu vaha amuka paramANuoM kI eka vizeSa avasthA hai aura AdhArabhUta paramANuoM ke adhIna hI usakI dazA rahatI hai| pudgaloM ke bandha meM yahI rAsAyanikatA hai, ki usa avasthA meM unakA svataMtra vilakSaNa pariNamana na hokara prAyaH eka jaisA pariNamana hotA hai| kintu AtmA aura karma-pudgaloM ke bandha meM aisA rAsAyanika mizraNa ho hI nahIM sktaa| yaha bAta alaga hai ki karmaskandha ke A jAne se AtmA ke pariNamana meM vilakSaNatA A jAtI hai| AtmA ke nimitta se karmaskandha kI pariNati vilakSaNa ho jAtI hai, parantu itane mAtra se ina donoM ke sambandha (bandha) ko rAsAyanika mizraNa nahIM kaha sakate; kyoMki jIva (AtmA) aura karma ke bandha meM donoM kI eka jaisI paryAya nahIM hotii| jIva kI paryAya cetana rUpa hotI hai aura pudgala kI hotI hai-acetanarUpa / pudgala kA pariNamana rUpa, rasa, gandha aura sparzAdi rUpa se hotA hai aura jIva kA caitanya ke vikAsarUpa meN| yadi unakA rAsAyanika mizraNa hotA hai to prAcIna baddha karmapudgaloM se navIna karmapudgaloM kA hI hotA hai, AtmapradezoM se nhiiN|' rAga aura dveSa pudgaloM kI taraha snigdha-rUkSa hone se bandha hotA hai jahA~ rAga hotA hai, vahA~ prAyaH pratipakSI ke prati dveSa bhI hotA hai| bhale hI vaha dveSabhAva bahuta sUkSma ho| isI prakAra jahA~ dveSa hotA hai vahA~ kisI ke prati rAga bhI hotA hai| rAga bhI sUkSma hotA hai to dveSa bhI vidveSa, vaira-virodha ghRNA, yA aruci ke rUpa meM bhI hotA hai| koI bhI cIja tabhI jur3atI hai, jaba usameM rUkhA aura cikanA donoM padArtha hoN| dIvAra tabhI bana pAtI hai, jaba sImeMTa (pAnI ke sAtha milAI huI) kI cikanAI (snigdhatA) ho, sAtha hI reta kA rUkhApana (rUkSatA) ho| cikanA aura rUkhA donoM padArtha jala ke sAtha milane se dIvAra Adi jur3a pAtI hai| kevala ATA aura cInI ho to laDDU nahIM baMdhate, usameM snigdha padArtha ke rUpa meM ghI kI AvazyakatA hotI hai| donoM cIjoM ko milAne se hI laDDU baMdha sakate haiN| isI prakAra bhAvarUpa meM rAga aura dveSa ina donoM ke Atmapradeza ke sAtha milane se bandha hotA hai| rAga snigdhatA hai, aura dveSa rUkSatA hai|2 isI kAraNa rAga kI cikanAI aura dveSa ke rUkhepana se bandha prApta hotA hai| ye cikanAI jaise jIva meM pAI jAtI hai-rAga aura dveSa ke rUpa meM, vaise hI ye donoM cIjeM pudgala meM bhI pAI jAtI haiN| isIlie tattvArthasUtra meM kahA gayA hai-'snigdha-rukSatvAd bandhaH'-snigdhatA aura rUkSatA se bandha hotA hai| isakA phalitArtha yaha huA ki jIva aura pudgala donoM meM jaba snigdhatA aura rUkSatA pAI jAe to donoM sajAtIya ho ge| 1. jainadarzana (DaoN. mahendra kumAra nyAyAcArya) se pR. 225 2. mukti ke ye kSaNa se, pR. 99 For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) sajAtIya hone para donoM bandha ko prApta ho jAte haiN| yahI kAraNa hai ki amUrtika jIva apanA jJAna-svabhAva chor3akara mUrtika jJeya ke sAtha ekAtmatA sAdha letA hai aura tanmaya hokara rAgadveSAtmaka pariNAma karatA hai| rAga-dveSAtmaka pariNAma snigdhatA-rUkSatArUpa haiM, . karmapudgaloM meM bhI snigdha-rUkSatA rUpa pariNati huii| ve usake kSetra meM Akara praviSTa hue, apanI vibhAvazakti se sajAtIya (mUrtika bane hue) jIva ke sAtha bandha ge| yaha dravyabandha hai| karma aura AtmA kA tIna prakAra kA sambandha jaina karma-vijJAna kA gaharAI se cintana karate haiM to karma aura AtmA kA tIna prakAra kA sambandha (bandha) parilakSita hotA hai (1) AtmA ke azuddha upayoga rUpa pariNamana se karma ke sAtha hone vAlA bhAvabandha / yaha bandha arUpI ke sAtha arUpI kA hai| AtmA bhI nizcaya dRSTi se arUpI hai aura rAga-dveSAdi yA kaSAyAdi pariNAma (bhAva) bhI arUpI haiN| donoM kA yaha bandha (sambandha) pariNAmI aura pariNAma kA hai| jisameM kartA bhI AtmA hai aura pariNamanarUpa karma (kriyA) bhI AtmA hai| pariNAmIpana AtmA kA svabhAva hai| siddha paramAtmA sarvathA karmamukta hote hue bhI apane AtmabhAvoM meM pariNamana karate haiM, unakA yaha pariNamana AtmA kA svabhAva-siddha pariNAma hai| parantu jaba AtmA sva-dravya meM apanA avizeSa-svabhAvasiddha pariNamana pravartana chor3a kara vizeSatAyukta pravRtta hotA hai-(para dravya meM) pariNamana karatA hai, taba vaha vizeSa-pariNAma-parabhAvI-pariNAma hI bhAvakarmabandha kA hetu hai| vastutaH yaha prathama varga kA bandha azuddha nizcaya se vibhAvapariNamana rUpa arUpI. (AtmA) kA arUpI (vibhAvoM) ke sAtha bandha-bhAvabandha hai| isIlie dravyasaMgraha meM kahA gayA-AtmA ke jina vikArI bhAvoM se karma baMdhate haiM, vaha bhAvabandha hai aura bhAvabandha ke nimitta se Atmapradeza aura karmaparamANuoM kA paraspara sambaddha honA dravyabandha hai| bandha kI isa paribhASA ke anusAra AtmA se nahIM, AtmA ke aupAdhika bhAva-azuddha (vikArI) bhAva (zubha-azubha bhAva) se hI karma baMdhatA hai| AtmA ke zuddha bhAva to sva-bhAvarUpa haiM, zeSa samasta azuddha bhAva Asrava evaM baMdha ke kAraNa haiN| yahA~ azuddha nizcayanaya se cetana-pariNAma ko 'bhAva' kahA gayA hai| nizcayabandha to sirpha AtmA kA rAgadveSa rUpa pariNamana hI hai| pudgala karma se bandha to kevala aupacArika-vyAvahArika hai| bhAvanAgrAhya arUpI svarUpa ko sthUla tathA laukika bhAvoM meM utArane kA prayalamAtra hai| (2) purAtana karma-pudgala ke sAtha nUtana karma (paramANu pudgala) vargaNA kA sambandha-bandha hai| sambandha rUpI ke sAtha rUpI ke bandha rUpa hai| jIva ke pradeza meM eka 1. mukti ke ye kSaNa se bhAvAMzagrahaNa, pR. 100 2. karma ane AtmAno saMyoga (zrI adhyAyI), pR. 42-43 For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa 165 kSetrAvagAharUpa meM jo pUrvabaddha karmavargaNA hai, usameM naI karmavargaNA kA snigdha-rUkSa bhAva se AkarSita honA dravyabandha hai| (3) AtmA ke sAtha karmavargaNA kA saMyoga sambandha, tIsare prakAra kA karmabandha hai| yaha rUpI aura arUpI kA sambandha hai| ise dravyabandha kahA jAtA hai| isa prakAra dravya, bhAva tathA ubhaya, athavA jIva, pudgala tathA ubhayabandha ke bheda se tIna prakAra kA bandha hai| dravyabandha aura bhAvabandha meM kisakI mukhyatA aura kyoM? dravyabandha aura bhAvabandha ina donoM meM mukhyatA kisakI hai, gauNatA kisakI? ise samajha lenA caahie| karma siddhAnta dravyabandha kI mukhyatA se kathana karatA hai aura adhyAtmazAstra bhAvabandha kI mukhyatA se| parantu donoM kA tAtparya eka hI hai, kevala kathana-paddhati meM antara hai| kyoMki dravyakarma aura bhAvakoM kA paraspara itanA ghaniSTha sambandha hai ki kisI bhI eka ko jAna lene para dUsare kA jJAna svataH ho jAtA hai| phira bhI samajhane-samajhAne ke liye dravyabandha kI tarapha se kathana karane meM AsAnI rahatI hai; jabaki bhAvabandha kA kathana bahuta vistRta aura jaTila ho jAtA hai| eka kAraNa yaha bhI hai ki bhAva kevala sva-saMvedanagamya hone ke kAraNa bhAvoM ke paraspara bandha kA kathana duSkara ho jAtA hai| nimitta kI bhASA parAzrita hone se sambhava bhI hai, sugamya bhI, aura sarvajanaparicita hone se sarala bhii|3 .. bandha, udaya, udIraNA sattAdi kA kathana dravya karmabandha kI apekSA se isalie karmavijJAna meM bandha-catuSTaya rUpa vyavasthA kI kathana paddhati meM sUkSma se sUkSma bhAvoM ko jAnane ke lie dravyakarma kA Azraya lenA anivArya ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki karmagrantha, paMcasaMgraha, gommaTasAra, karmaprakRti Adi granthoM meM dravyakoM kI apekSA se bandha, udaya, udIraNA, sattA Adi kA kathana kiyA gayA hai| unake nimitta se hone vAle jIva ke bhAvoM kA nhiiN| jIva-bhAvoM kA parijJAna svayaM kara lenA caahie| . kintu jIva ke bhAvakarma kI dizA meM yaha bAta avazyambhAvI hai ki usa samaya vaha 'jIvaM usI prakAra vikalpa yA kaSAya avazya kara rahA hotA hai| anyathA usa prakRti kA bandha, udaya Adi honA sambhava nahIM thaa| udaya bhI jisa prakRti kA honA kahA gayA hai, vahA~ bhI jIva ke bhAvoM meM usI prakAra kA vikalpa yA kaSAya udita avazya hotA hai aura tadanurUpa usake jJAna-darzanAdi guNa AcchAdita, vikRta yA kuNThita ho jAte haiM. anyathA amuka karma kA udaya kahanA niSprayojana ho jaaegaa| 1.. vahI, pR. 43 2. (ka) karma ane AtmAno saMyoga (kha) pravacanasAra (mUla) 177 3. jainasiddhAnta (bra. jinendra varNI), pR. 81 For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) dravyakarma ke baMdhAdi para se jIva ke bhAvoM kA anumAna jisa prakAra tharmAmITara kA pArA dekhakara vyakti ke jvara kI taratamatA kA jJAna svataH ho jAtA hai, usI prakAra dravyakarma ke bandha, udaya Adi para se jIva ke bhAvoM kA anumAna svataH ho jAtA hai| isalie karmasiddhAnta jIva ke bhAvoM ko nApane ke lie tharmAmITara ke samAna hai| cUMki dravyakarma evaM jIva ke bhAva, ina donoM kA sAtha-sAtha kathana karanA bahuta jaTila ho jAtA hai, isalie karmasiddhAnta kI zailI meM dravyakarma ke bandha Adi para se hI jIva ke bhAvoM kA anumAna kara lenA ucita hai| ataH jahA~ bhI karma kI prakRtiyoM ke bandha, udaya Adi kA prasaMga Ae, vahA~ dravya karmabandha kI apekSA se samajhanA, bhAva karmabandha kI apekSA se nhiiN| usI para se bhAva karmabandha kA anumAna svayaM lagA lenA caahie| ' donoM prakAra ke bandhoM meM bhAvabandha hI pradhAna, kyoM aura kaise? vaise dekhA jAe to, dravyabandha aura bhAvabandha meM bhAvabandha hI pradhAna hai, kyoMki isake binA karmoM kA jIva ke sAtha bandha nahIM ho sakatA / samayasAra meM kahA gayA haiye ( ajJAna, mithyAdarzana aura acAritra) tathA aise aura bhI adhyavasAya jinake nahIM hote, ve muni azubha yA zubha karma se lipta nahIM hote| rAgAdi adhyavasAya ke abhAva meM bandha nahIM, adhyavasAya niSedha kyoM ? vAstava meM, adhyavasAya hI bandha kA kAraNa hai, bAhya vastu nhiiN| phira bAhya vastu ke Azraya kA niSedha kyoM kiyA jAtA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki bAhya vastu adhyavasAya kA AzrayabhUta hotI hai| kyoMki bAhya vastu kA Azraya liye binA, adhyavasAya apane svarUpa ko prApta nahIM hotA, arthAt utpanna nahIM hotaa| isa dRSTi se adhyavasAya ke niSedha ke lie bAhya vastu kA niSedha kiyA jAtA hai | 2 jIva aura karma ke sambandha mAtra se dravyabandha nahIM, bhAva apekSita sArAMza yaha hai ki jIva aura karma pradezoM ke sambandha mAtra se- yA eka kSetrAvagAha hone mAtra se dravyabandha nahIM ho jAtA, apitu jaba AtmA meM rAgadveSAdi yA kaSAyAdi vikArIbhAva (vibhAva) Ate haiM, arthAt - pahale bhAvabandha hotA hai; phira kinhIM vastuoM (sajIva-nirjIva padArthoM) ke Azraya se dravyabandha hotA hai| aura dravyabandha ke nimitta se 1. jaina siddhAnta pra. 81/82 2. (ka) edANi Natthi jesiM ajjhavasANANi evamAdINi / te asuheNa suheNa va kammeNa muNI Na liMpati // - samayasAra mU. 270 (kha) adhyavasAyameva baMdha heturnatu bAhyavastu / tarhi kimartho bAhya vastu-pratiSedhaH / adhyavasAya-pratiSedhArthaH / adhyavasAnasya hi bAhyavastu AzrayabhUtaH nahi bAhyavastvanAzritya adhyavasAnamAtmatvaM labhate / - samayasAra (A.) 265 For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa 167 bhAvabandha hotA hai, vaha bhI antara meM moha, rAga-dveSAdi ke kAraNa hotA hai|. paMcAdhyAyI meM bhI kahA gayA hai-"kevala pradezoM ke sambandha mAtra se bandha (dravyabandha) nahIM ho jAtA, apitu jIva ke azuddha bhAvoM kI apekSA rakhane se karmoM ke AkarSaNa hone se (bhAvabandhapUrvaka) jIva aura karma donoM kA bandha hotA hai|"1 snigdha-rUkSavat rAgadveSa se hI bandha, anyathA nahIM tAtparya yaha hai ki jisa prakAra darzanazAstra meM snigdha-rUkSatvAd bandhaH' prasiddha hai, vaise hI karmazAstra meM 'rAgadveSAd bandhaH" prasiddha hai| rAga AkarSaNa zakti se yukta hone se snigdha ke sthAna para hai, tathA dveSa vikarSaNa zakti se yukta hone ke kAraNa rUkSa ke sthAna para hai| jisa prakAra paramANuoM ke mila jAne mAtra se ve bandhana ko prApta nahIM hote, unameM sthita snigdhatva aura rUkSatva ke yoga se hI ve bandha ko prApta hote haiN| usI prakAra karmoM meM pravRtti karane mAtra se citta bandha ko prApta nahIM hotA, apitu una pravRttiyoM kI pRSThabhUmi meM sthita rAga-dveSa se hI citta bandha ko prApta hotA hai| kAraNa yaha hai ki rAga dveSa-rahita kevala pravRtti mAtra se jo saMskAra kArmaNazarIra para aMkita hotA hai, vaha agale hI kSaNa naSTa ho jAtA hai| jabaki rAgadveSAtmaka pravRtti se hone vAlA saMskAra bahuta kAla taka sthita rahakara citta ko pravRtti karane ke lie prerita karatA rahatA hai| bhAvabandha kA kAraNa : rAgAtmaka adhyavasAya hai, vastu nahIM samayasAra meM ukta tathya kA abhiprAya bhI yahI hai ki kevala vastuoM ke saMyoga-viyoga se yA pravRtti karane, na karane se bandha nahIM hotA, vaha hotA haiadhyavasAna se, arthAt-rAga-dveSAtmaka kaSAyoM se| bhAvAtmaka hone ke kAraNa inheM bhAvabandha kahA jAtA hai|3 bhAvabandha kA kAraNa sAmparAyika bandha hai, IryApathika nahIM yahI kAraNa hai ki zAstroM meM bhAvabandha ke sandarbha meM bandha ke do bheda kiye haiMsAmparAyika aura IryApathikA tattvArthasUtra meM inakA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai-vaha (yoga) kaSAyasahita aura kaSAyarahita hotA hai| tathA kramazaH kaSAyasahita sAmparAyika karma kA aura kaSAya-rahita IryApathika karma kA bandhahetu (Amrava) hotA hai| sakaSAya kA artha hai, jo karma kaSAya se yukta ho, arthAta-jisameM krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAya aura hAsyAdi nau nokaSAya kA udaya ho, vaha sakaSAya hai| -paMcAdhyAyI (uttarArddha) 44 1. na kevala pradezAnAM bandhaH sambandha mAtrataH / so'pibhAvairazuddhaiH syAtsApekSastadvad bayoH // 2. karmarahasya (bra. jinendra varNI), pR. 131 3. Na ya vatthudo baMdho, baMdho ajjhavasANa joeNa / -samayasAra For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) aura jo karma kaSAya se rahita ho, arthAt-jisameM krodhAdi kaSAya aura hAsyAdi nokaSAya na hoM, vaha akaSAya hai| kaSAya ke abhAva meM karmaparamANu AtmA ke sAtha sambaddha nahIM raha skte| svArthajanya phalAMkAkSA bhI rAgadveSa ke samAna bhAvabandha kA prabala hetu ___ pahale rAga aura dveSa ke prakaraNa meM krodhAdi kaSAyoM tathA hAsyAdi nau nokaSAyoM ko hamane AkarSaNa aura vikarSaNa zakti se yukta rAga aura dveSa do meM garbhita karake unakA adhyavasAya (bhAva) ke rUpa meM vizleSaNa kiyA thaa| lokAlokavyApI sarvagatajJAna (AtmA kA ananta jJAna) jaba apane samagragrAhI svarUpa ko chor3akara kisI eka hI padArtha meM abhiniviSTa ho jAtA hai, taba vaha saMkIrNa hokara ahaM se ahaMkAra bana jAtA hai| isa avasthA meM vaha apane bhItara iSTa-aniSTa rUpa vividha dvandvoM kA sRjana karatA hai, jo Age calakara rAga-dveSa kA rUpa dhAraNa kara lete haiN| ina rAga aura dveSa ko bhI saMkSipta karake hama eka zabda-'svArtha' meM samAviSTa kara sakate haiN| samagra vizva ko Atmaupamya bhAva se, vItarAga bhAva se, jJAtAdraSTApUrvaka jAnane-dekhane vAlA vizAla hRdaya jaba eka ko chor3akara dUsare ke prati, aura dUsare ko chor3akara tIsare ke prati dhAvamAna hotA hai taba vaha saMkIrNa tuccha svArtha kahalAtA hai| tuccha svArthI niHsvArtha, niSprayojana koI bhI kArya nahIM krtaa| kArya karane se pahale vaha socatA hai-isa kArya ko karane se mere tuccha svArtha kI siddhi hogI yA nahIM? agara usa kArya ko karane se usako manovAMchita phala kI prApti hotI hai, to vaha usa kArya ko kareMgA, anyathA nhiiN| isa prakAra phalAkAMkSA rakhakara pratyeka abhISTa evaM tuccha svArthajanya kArya ko karanA hI usakA svarUpa hai| vastutaH svArthajanya phalAkAMkSA hI samasta kaSAyoM aura rAgadveSa kI jananI hai| ataH svArthajanya phalAkAMkSA ko bhI hama rAga-dveSa ke badale bandha / kA hetu kaha sakate haiN| ise hI bhAvabandha kA prabala aura pariSkRta lakSaNa kahanA upayukta hogaa|' sAmparAyika sakaSAya aura IryApathika akaSAyavat sakAma-niSkAma karma jinendra varNIjI ne phalAkAMkSAyukta svArthakRta karma ko saMsAra vRddhi kA hetu hone se sAmparAyika, sakaSAya athavA sakAma karma, aura usakA hetu na hone se akaSAya, IryApathika yA niSkAma karma kahA hai| isa prakAra ke anyadarzana-prarUpita sakAma aura niSkAma karma kA vistRta varNana hama karmavijJAna ke tRtIya khaNDa ke 'sakAma karma aura niSkAma karma : eka vizleSaNa' zIrSaka nibandha meM kara Aye haiN| 1. (ka) tattvArthasUtra vivecana, (pa. sukhalAlajI), pR. 151 (kha) karmarahasya (bra. jinendra varNI), pR. 132-133 2. (ka) vahI (bra. jinendra varNI), pR. 133 (kha) dekheM, karmavijJAna, tRtIya khaNDa meM "sakAma karma aura niSkAma karma : eka vishlessnn"| For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa 169 iSTa-prApti, aniSTanivRtti bhI phalAkAMkSArUpa bhAvabandha kI hetu taccha svArthakata kArya meM sadaiva-satata phalabhoga kI-iSTaviSayoM kI prApti aura aniSTa se nivRtti kI ora A~kheM lagI rahatI haiM, phalabhoga kI uparyukta, AkAMkSA se nirapekSa hokara kAma karanA usane sIkhA hI nahIM hai| iSTa-viSayoM kI prApti aura aniSTa viSayoM se nivRtti hotI dikhatI hai, tabhI vaha kArya meM pravRtta hotA hai, anyathA nhiiN| isalie bhAvabandha kA, tathA rAgadveSa kA uparyukta samasta vistAra phalabhoga kI pUrvokta prakAra kI AkAMkSA meM samAviSTa ho jAtA hai| kaSAyabhAva-akaSAyabhAva se sAmparAyika evaM IryApathika bandha : eka cintana kaSAya yukta karma se sAmparAyika bandha aura kaSAyarahita karma se asAmparAyika bandha hotA hai| pahale se dasaveM guNasthAna taka ke sabhI jIva nyUnAdhika pramANa meM sakaSAya hote haiM tathA gyArahaveM tathA Age ke guNasthAnavartI hote haiN-akssaay| Azaya yaha hai ki kaSAyoM-sahita jo Asrava (bandhahetu) hai, vaha sAmparAyika AsavottarakAlIna bandha kahalAtA hai| arthAt-mana-vacana-kAya-yogoM kI kriyAoM dvArA AkRSTa hone vAlA jo karma kaSAyodaya ke kAraNa AtmA ke sAtha sambaddha hokara sthiti ko pA letA hai, vaha sAmparAyika karmabandha hai| sAmparAyika karmabandha saMsAra bandhana ko dRr3ha karane vAlA, usakI vRddhi karane vAlA; AtmA ko parAbhUta karane vAlA evaM saMsAra meM paribhramaNa karAne vAlA hai| isake viparIta jina jIvoM ke kaSAya naSTa ho cuke haiM, jo vItarAga haiM yA upazAntamoha haiM, unakI gamanAgamana, vihAra, upadezAdi sabhI caryAe~ (I)-kriyAe~ IryApathikI haiN| vahA~ asAmparAyika yA IryApathika bandha hotA hai, jo saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa nahIM hotaa| jisa prakAra sUkhI dIvAra para raja-kaNa acchI taraha na cipaka kara kevala usakA sparza karake turaMta hI alaga ho jAte haiM, jhar3a jAte haiM, usI prakAra AtmA meM kaSAya kI ArdratA-snigdhatA na hone se yogoM se AkRSTa karma kevala AtmA ke sAtha lagakara sparzarUpa se baddha hokara turaMta hI chUTa jAtA hai| IryApatha-karmabandha meM sthiti to avazya hI hotI hai, kintu vaha hotI hai, sirpha eka samaya kii| eka samaya mAtra sthiti ko baMdhasaMjJA prApta nahIM hotI, kyoMki usa samaya meM to vaha AyA hI hai, kevala sAtAvedanIya ke rUpa meM, agale samaya Tike to bandha khlaae| agale samaya meM to vaha jhar3a (naSTa ho jAtA hai| karma ke Ane kA nAma bandha nahIM, Tikane kA nAma hai| isalie ise bandha kase kahA jA sakatA hai ? niSkarSa yaha hai-rAgAdi (kaSAyAdi) yukta bhAva (pariNAma yA adhyavasAya) na hone se karma vahA~ baMdha ko prApta nahIM hote| balki anantaravartI uttarasamaya meM hI sUkhe vastra para par3I huI rajavat jhar3a jAte haiN| kaSAyabhAva na hone se yoga dvArA upArjita karma meM sthiti yA rasa kA bandha nahIM hotaa| dUsarI ora, kaSAyayukta sAMsArika AtmAe~ mana-vacana-kAyA ke zubha-azubha yoga dvArA jo karmabandha 1. karmarahasya, pR. 132 For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karatI haiM, vaha kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra adhika yA alpa sthiti vAlA hotA hai| yathAsaMbhava rasabandhAnusAra zubhAzubhaphalavipAka kA kAraNa bhii| isalie usameM vahA~ kaSAya bhAva hone se Asrava aura usake sAtha bandha bhI prApta ho jAtA hai| arthAt usameM vahA~ kucha kAla taka Tike rahane kI zakti bhI pragaTa ho jAtI hai, arthAt-vaha sthitiyukta ho jAtA hai| jaise-cikane kapar3e para par3I huI dhUla usa para isa prakAra jama jAtI hai ki jhAr3ane para bhI nahIM jhar3atI; vaise hI sAmparAyika karma ke saMskAra jIva ke citta para isa prakAra aMkita hokara baiTha jAte haiM ki paryApta prayatna karane ke bAvajUda bhI dUra nahIM hote| kaSAyabhAva kA vyApaka rUpa : bhAvabandha kA kAraNa __kaSAyabhAva ke kAraNa samagra ko yugapat grahaNa na karake kSudra ahaMkAra apane meM maiM-merA, tU-terA, iSTa-aniSTa, zatru-mitra, karttavya-akarttavya, grAhya-tyAjya, ityAdi rUpa paraspara virodhI tathA viSama dvandvoM kI sRSTi kara letA hai| adhyAtmazAstra meM ahaMkAra bhAva viSama dvandvoM ke nAma se prasiddha hai, use hI AcArazAstra meM rAga aura dveSa kahA gayA hai| ina do viSama-dvandvoM meM maiM, merA, iSTa, mitra, svajana, kartavya evaM grAhya Adi eka pakSa anukUla tathA AkarSaka hai, to dUsarA isase pratikUla tathA vikarSaka pakSa haitU, terA, aniSTa, zatru, akartavya, tyAjya Adi vaalaa| rAga vAlA pakSa AkarSaka hai aura dveSa vAlA pakSa vikarSaka / anukUla pakSoM ke prati AkarSita honA, arthAt-unheM jAnane, prApta karane aura bhogane ke lie pravRtta honA rAga hai, aura inase pratikUla pakSoM ke prati vikarSita honA, arthAt-unheM apane se dUra haTAne, tathA tyAga karane ke lie pravRtta honA dveSa kahalAtA hai|2 bhAvAtmaka hone ke kAraNa ye saba bhAvabandha ke kAraNa rAgadveSAtmaka bhAvabandha ke bhI do prakAra-pApabandha, puNyabandha __rAga aura dveSa ke viSaya meM bheda par3a jAne ke kAraNa unake dvArA hone vAlA bandha bhI do prakAra kA hotA hai-(1) pApabandha aura (2) punnybndh| aindriyaka viSayoM ke kSetra meM hone vAle vyAvahArika rAgadveSa se azubhabandha yA pApabandha hotA hai, jabaki 'azubhe nivRttiH zubhe pravRttiH' vAle prazasta yA parArthika rAga-dveSa se zubhabandha yA 1 (ka) jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA yocchinA bhayaMti, tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, na saMparAiyA kiriyA kajjai / jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA avocchinA bhavati, tassa NaM saMparAiyA kiriyA kajjai, no iriyAvahiyA / -bhagavatI za. 7 u. 1 sU. 267 (kha) sakaSAyAkaSAyayoH saapraayikeryaapthyoH|' -tattvArthasUtra a.6, sU.5 (ga) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni) (gha) tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI), pR. 150-151 (Ga) karma-rahasya (bra. jinendra varNI), pR. 128 2. karma rahasya, pR. 129 For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa 171 puNyabandha hotA hai| tattvArthasUtra meM zubha Asava ko puNya-bandha kA aura azubha Asrava ko pApabandha kA hetu batAyA hai|' isa viSaya meM Age prakAza DAlA jaaegaa| karmabandha ke do prakAra : dravyabandha bhAvabandha, no-AgamataH dravyabandha isIlie bhagavatIsUtra meM karmabandha ke sandarbha meM dravyabandha aura bhAvabandha, ye bandha ke do bheda batAkara bAda meM bhAvabandha ke AgamataH, no-AgamataH ye do prabheda bhI kahe gae haiN| parantu yahA~ karmabandha ke prasaMga meM 'no-AgamataH bhAvabandha' kA grahaNa hI vivakSita hai| bhAvabandha ke do bheda : mUla prakRtibandha, uttara prakRtibandha isI sandarbha meM bhAvabandha ke do bheda batAe gae haiM-mUla prakRtibandha, aura uttara-prakRtibandhAre isa viSaya meM Age vizeSa vivecana kiyA gayA hai| . vibhinna pahaluoM se bandha ke prakAra isI sandarbha meM do prakAra ke bandhoM kA nirUpaNa hai-prayogabandha aura vinsaabndh| jIva ke prayoga se dravyoM kA bandha honA prayogabandha hai, jabaki anAyAsa hI svAbhAvika rUpa se do padArthoM kA bandha honA vinasAbandha hai| sarvArthasiddhi meM kahA gayApuruSa-prayoga se nirapekSa vainasikabandha hai, aura puruSa-prayoga-sApekSa prAyogikabandha hai| phira vinasAbandha do prakAra kA kahA hai-sAdi vinasAbandha aura anaadivinsaabndh| prAyogikabandha ke bhI do bheda haiM-zithila bandhanabaddha aura gaaddh'bndhnbddh| prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezabandha ke rUpa meM baMdha cAra prakAra kA hai| dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ke bheda se pAMca prakAra kA hai, tathA nikSepa kI dRSTi se bandha ke nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ke bheda se 7 prakAra haiN| jJAnavaraNIyAdi mUla prakRtiyoM ke baMdharUpa bheda se ATha prakAra kA hai| tathA rAga, dveSa, moha evaM kaSAya-catuSTaya, ina karmabandha hetuoM ko upacAra se karmabandha kahane se 7 prakAra kA hai| tathA karmapradezoM athavA karmoM ke anubhAga-praticchedoM kI apekSA se karmabandha ke * 'ananta prakAra haiN| ina saba baMdhoM para vivecana hama yathAsthAna kreNge| saMsArI jIvoM ke pada-pada para kSaNa-kSaNa meM hone vAle karmabandhoM kI gaNanA hI asaMbhava hai|3 .. 1. (ka) puNNa pAyAsayo tahA / -uttarA-20/14 (kha) zubhaH puNyasya, azubhaH pApasya / -tattvArtha 6/3-4 2. (ka) duvihe baMdhe pannatte ta.-davyabaMdhe ya bhAvabaMdhe ya / (kha) duvihe bhAvabaMdhe pa. saM.-mUlapagaDibaMdhe ya uttara-pagaDibaMdhe ya / -bhagavatI za.18, u.3 sU.10 se 14 taka 3. (ka) bhagavatIsUtra, za. 18, u.3, sU.11, 12, 13 (kha) jainandra siddhAnta koSa meM baMdha zabda, pR. 170 (ga) rAjavArtika a.8 For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa vibhinna davAiyoM ke svabhAva, parimANAdi svataH kAma karate haiM, vaise hI karmabandha ke cAra rUpa eka davAkhAnA hai| usameM kaI prakAra ke rogoM kI davAiyA~ rakhI haiN| unameM koI siradarda kI davA hai, koI udara- pIr3A kI hai, to koI maloriyA bukhAra kI davA hai, koI TI. bI. kI auSadhi hai, koI rakta cApa kI davAI hai to koI hRdayaroga-nivAraNa kI hai, koI pitta - zamana kI davA hai| ina saba davAiyoM kA svabhAva alaga-alaga hai| ye bhinna-bhinna jar3I-bUTiyoM, sUkhe phaloM evaM auSadhiyoM ko kUTa-pIsa kara mizraNa karake banAI gaI haiM, goliyoM ke rUpa meM bA~dhI gaI haiN| isake atirikta inakI zakti meM bhI nyUnAdhikatA hai| ina auSadhiyoM ke dvArA roga nivAraNa kI kAlAvadhi bhI pRthak-pRthak hai| koI davA sevana karate hI tatkAla roga miTA detI hai| koI eka-do dina meM, koI mahIne meM aura koI chaha mahIne meM jAkara roga miTAtI hai| unameM se kaI davAiyoM kI zakti bahuta adhika hai, kaI davAiyA~ aisI tIvra asara karane vAlI hotI haiM ki, eka golI hI usa roga ko miTAne meM paryApta hotI hai, dUsarI golI lene kI jarUrata nahIM rhtii| kaI davAiyA~ itanI tIvra asara karane vAlI nahIM hotIM, ve dhIre-dhIre asara karatI haiM, aura rogI unakI kaI goliyA~ khA letA hai, tathA kaI zIziyA~ khAlI kara detA hai, taba ve asara karatI haiN| parantu yadi ve davAiyA~ alamArI meM hI par3I raheM, rogI unakA yathAyogya sevana na kare, davA gale se nIce na utAre to ve kisI bhI roga kA nivAraNa nahIM kara paatiiN| karmagrahaNa evaM bandha ke sAtha hI usake parimANa, svabhAva, kAla aura phaladAna kA nirNaya ThIka isI prakAra karmabandha kI prakriyA samajha lenI caahie| karmavargaNA ke pudgala - paramANu to AkAza meM sarvatra vyApta haiN| samagra loka meM aisA koI sthAna nahIM hai, jahA~ karma-yogya - pudgala - paramANu vidyamAna na hoN| parantu jaba prANI mana, vacana 172 For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa 173 athavA kAyA se kisI prakAra kI pravRtti karatA hai, taba cAroM ora se karmayogyaparamANuoM kA AkarSaNa hotA hai| jitane kSetra arthAt pradeza meM usakI AtmA vidyamAna rahatI hai, utane hI pradeza meM vidyamAna karma-paramANu usake dvArA usa samaya grahaNa kiye jAte haiM, anya nhiiN|' phira rAgadveSa ke kAraNa bandha hotA hai| yahA~ karma ke AkarSita karane tathA bandha hone taka to AtmA svataMtra hai| jisa prakAra davA gale se nIce na utArane taka jIva svataMtra hai, parantu davA nigalane ke bAda vaha davA jisa svabhAva kI hai, usa svabhAva ke anusAra kAma svayaM karatI hai, tathA jitanI mAtrA meM lI gaI hai, yA jitanI bAra lI gaI hai, usa anupAta meM vaha usa roga ko ThIka karatI hai| jitane samaya meM use roga ko ThIka karanA hotA hai, tathA tIvratA - mandatA ke anusAra kAma karanA hotA hai, vaha svayaM karatI hai| usI prakAra karmabandha hone ke sAtha hI AtmA ke yoga aura kaSAya ke anusAra svataH hI karmabandha kI aMgarUpa yA aMzarUpa cAra avasthAe~ yA vyavasthAe~ niSpanna hotI haiN| ve cAra avasthAe~ haiM - prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / 2 karmagrantha Adi se sammata purAnI paramparAnusAra ina cAroM kA krama pUrvokta prakAra se hI hai, kintu vAstava meM krama isa prakAra honA cAhie - ( 1 ) pradezabandha, (2) prakRtibandha, (3) rasabandha aura ( 4 ) sthitibandha | karmabandha kI pahalI avasthA : pradezabandha pahalI avasthA yA vyavasthA hai - karmaparamANuoM ke Ane kI tathA unake saMgRhIta hone kii| karmapudgaloM ke grahaNa ke samaya ve avibhakta hote haiM, grahaNa ke pazcAt ve Atma-pradezoM ke sAtha ekIbhUta hote haiN| yaha ekIbhAva kI vyavasthA hI pradezabandha hai| pradezabandha hone ke sAtha hI karmapradezoM kA ATha karmoM meM yathAyogya vibhAjana honA bhI pradezabandha kA kArya hai| Azaya yaha hai ki pravRtti (yoga) kI taratamatA ke anusAra paramANuoM kI saMkhyA meM bhI tAratamya hotA hai| pravRtti kI mAtrA meM adhikatA hone para karma-paramANuoM kI saMkhyA meM bhI adhikatA hotI hai, tathA pravRtti kI mAtrA meM nyUnatA hone para karma-paramANuoM kI saMkhyA meM bhI nyUnatA hotI hai| arthAt jIva ke dvArA gRhIta karma-pudgala-paramANuoM ke samUha ( jatthe) kA karmarUpa se AtmA ke sAtha baddha ho jAnA, karmabandha kI prathama avasthA yA vyavasthA hai| ise karmavijJAna kI bhASA meM 'pradezabandha ' kahate haiN| karmabandha kI dUsarI avasthA : prakRtibandha karmabandha kI dUsarI avasthA yA vyavasthA hai - jo karmaparamANu AtmapradezoM ke sAtha 1. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 4 se bhAvAMzagrahaNa, pR. 14 / 2. (ka) prakRti - sthityanubhAva- pradezAstadvidhayaH / (kha) baMdho payaiThii-rasa-paesa tti / (ga) cauvvihe baMdhe pa. taM. pagaibaMdhe, ThiibaMdhe, aNubhAvabaMdhe, paesabaMdhe / For Personal & Private Use Only - tattvArthasUtra 8/4 - karmagrantha paMcamabhAga, gA. 21 - samavAyAMga sama. 5 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) baMdhe haiM, unake svabhAva-nirmANa kii| pradezabandha ke rUpa meM jaba ve karmaparamANu ekIbhUta ho jAte haiM, tatpazcAt hI kAryabheda ke anusAra ve ATha vargoM meM ba~Ta jAte haiN| kauna-sA karma, kisa svabhAva kA hogA, isa prakAra kI vyavasthA ko prakRtibandha kahate haiN| arthAt-gRhIta karma-paramANuoM kA jJAnAvaraNa (jina karmoM se AtmA kI jJAna zakti AvRta hotI hai) ityAdi aneka rUpoM meM pariNata honA prakRti-bandha hai| pradezabandha meM karma-paramANuoM ke parimANa kA nirNaya hotA hai, jabaki prakRtibandha meM gRhIta karmaparamANuoM kI prakRti yAnI svabhAva kA nirNaya hotA hai| bhinna-bhinna svabhAva vAle karmoM kI bhinna-bhinna paramANu-saMkhyA hotI hai| dUsare zabdoM meM kaheM to-bhinna-bhinna karma-prakRtiyoM ke vibhinna karma-pradeza hote haiN| jaina karmazAstroM meM isa prazna para bhI vicAra kiyA gayA hai ki kisa karma-prakRti ke kitane pradeza hote haiM aura unakA tulanAtmaka anupAta kyA hai ? karmabandha kI tIsarI avasthA : rasabandha karmabandha kI tIsarI avasthA hai-karmarUpa se gRhIta pudgala-paramANuoM ke karmaphala kI rasazakti ke nirmANa kii| kauna-se karma meM, kitanI rasa-zakti hai, isa vyavasthA ko rasabandha yA anubhAga-bandha kahate haiN| karmaphala dene kI arthAt-karma-vipAka kI tIvratA-mandatA kA nizcaya AtmA ke rAgadveSarUpa yA kaSAyarUpa adhyavasAya kI tIvratAmandatA ke anusAra hotA hai| bandha hone ke sAtha hI kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra rasabandha nirmita ho jAtA hai| karmabandha kI cauthI avasthA : sthitibandha . karmabandha kI cauthI avasthA hai-gRhIta karmaparamANuoM ke sthiti-kAla kii| kauna-sA karma, kitane kAla taka AtmA ke sAtha raha pAegA, isa kAla-sImA ke nirNaya kI avasthA yA vyavasthA ko sthitibandha kahate haiN| baddhakarma kI AtmA ke sAtha kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra sthiti nirmita hotI hai|' karmabandha ke sAtha hI cAra avasthAe~ svataH niSpanna hotI haiM / ye cAroM avasthAe~ yA vyavasthAe~ karmabandha ke sAtha hI svataH niSpanna ho jAtI haiN| tAtparya yahI hai ki jIva dvArA karmapudgala grahaNa kiye jAne para ve karmabandha ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM, isakA phalitArtha yahI hai ki usI samaya usameM (bandha-sambandhita) pUrvokta cAroM aMzoM yA aMgoM kA nirmANa ho jAtA hai; aura ve cAra aMza yA aMga hI karmabandha ke cAra rUpa haiN| udAharaNArtha-bakarI, gAya, bhaiMsa Adi dvArA khAyA huA ghAsa Adi padArtha jaba dUdha ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai, taba usameM madhuratA kA svabhAva 1. (ka) karmavAda se bhAvAMzagrahaNa, pR. 44 (kha) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA. 4 se bhAvagrahaNa, pR. 14-15 For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa 175 nirmita hotA hai| vaha svabhAva amuka samaya taka usI rUpa meM banA raha sake, aisI kAla maryAdA usameM svataH nirmita ho jAtI hai| phira usa madhuratA meM tIvratA-mandatA Adi vizeSatAe~ bhI hotI haiN| sAtha hI usa dUdha meM dugdhatatva kitanI mAtrA (parimANa) meM hai? yaha bhI svataH nirmita evaM nizcita ho jAtA hai| isI prakAra jIva dvArA gRhIta evaM AtmapradezoM meM saMzleSa ko prApta karmapudgaloM meM bhI cAra aMzoM kA nirmANa hotA hai-(1) prakRtibandha, (2) pradezabandha, (3) anubhAga (rasa) bandha aura (4) sthitibndh| bandha ke cAra aMzoM kA saMkSepa meM spaSTIkaraNa ise vizeSa spaSTa rUpa se samajha leM-(1) grahIta karmapudgaloM meM se kisI meM jJAna ko AvRta karane kA, kisI meM darzana ko AcchAdita karane kA, kisI meM sukha-duHkha kA anubhava karAne, tathA kisI meM cAritra ko kuNThita karane Adi kA jo svabhAva banatA hai, vaha svabhAva-nirmANa hI prakRtibandha hai| (2) gRhaNa kiye jAne para bhinna-bhinna svabhAva meM pariNata hone vAlI karma-pudgala-rAzi svabhAvAnusAra amuka-amuka parimANa meM ba~Ta jAtI hai| yaha parimANa-vibhAga hI pradezabandha hai| (3) svabhAva banane ke sAtha hI usameM tIvratA, mandatA Adi rUpa meM phalAnubhava karAne vAlI vizeSatAe~ ba~dhatI haiM, dUsare zabdoM meM, una gRhIta karmapudgaloM meM nyUnAdhika phala dene kI zakti rasabandha hai; yahI anubhAva bandha yA anubhAgabandha hai| (4) svabhAva-nirmANa ke sAtha hI usa svabhAva se amuka kAla.taka cyuta na hone kI maryAdA bhI karmapudgaloM meM svataH nirmita ho jAtI hai, usa kAla-sImA (sthiti) kA nirmANa hI sthitibandha hai| . prakRti-pradezabandha yogAzrita, sthiti-anubhAgabandha kaSAyAzrita . karma-bandha kI ina cAra aMzarUpa avasthAoM meM prakRtibandha aura pradezabandha yoga ke Azrita haiN| yogoM ke taratamabhAva para hI prakRti aura pradezabandha kA tAratamya avalambita hai; jabaki sthitibandha aura anubhAgabandha kaSAya ke Azrita haiN| kyoMki kaSAya kI tIvratA-mandatA para hI sthitibandha aura anubhAgabandha kI nyUnAdhikatA avalambita hai| karmagrantha meM spaSTa kahA gayA hai-yoga se prakRtibandha aura pradezabandha hote haiM, jabaki sthitibandha aura anubhAgabandha (rasabandha) kaSAya se hote haiN| bandha ke cAra rUpoM kA AdhAra : yoga aura kaSAya sArAMza yaha hai ki jIva ke yoga aura kaSAyarUpa bhAvoM kA nimitta pAkara jaba kArmaNa-vargaNAe~ karmarUpa meM pariNata hotI haiM, to unameM cAra bAteM hotI haiM-eka unakA svabhAva dUsare sthiti (kAla kA nirNaya), tIsare phala dene kI zakti aura cauthe amuka parimANa (mAtrA yA saMkhyA) meM jIva ke sAtha unakA sambandha honaa| ina cAra bAtoM ko hI cAra prakAra ke baMdhAMza yA bandha ke cAra rUpa kahate haiN| 1. tattvArthasUtra, vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 195 For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) inameM se svabhAva arthAt- prakRtibandha aura karmaparamANuoM kA amuka saMkhyA meM jIva ke sAtha sambaddha honA arthAt - pradezabandha to jIva kI yogazakti para nirbhara hai| jabaki sthiti (kAla maryAdA kA nirNaya) tathA phala pradAna-zakti jIva ke kaSAya-bhAvoM para nirbhara hai| yogazakti tIvra yA manda jaisI hogI, bandha ko prApta karma-pudgaloM kA svabhAva aura parimANa bhI vaisA hI tIvra yA manda hogaa| isI taraha jIva ke kaSAya bhAva jaise tIvra aura manda hoMge, bandha ko prApta karmaparamANuoM kI sthiti aura phaladAyaka zakti bhI vaisI hI tIvra yA manda hogI / 1 jIva kI yogazakti ko havA, kaSAya ko cipakAne vAle goMda aura karma-paramANuoM ko rajakaNa kI upamA dI gaI hai| jahA~ koI cipakAne vAle goMda yA tela Adi snigdha padArtha lage rahate haiM, vahA~ havA ke calate hI jaise dhUla ke kaNa ur3a-ur3a kara una sthAnoM para cipaka jAte haiM - jama jAte haiM, vaise hI jIva kI pratyeka kAyika, vAcika aura mAnasika kriyA yA pravRtti ke sAtha karma-pudgaloM kA AtmA meM Agamana - Amrava hotA hai; jIva ke rAga-dveSarUpa saMkleza- pariNAmoM ko pAkara ve jIva ke sAtha baMdha jAte haiN| yogazaktirUpI vAyu jaisI bhI tIvra yA manda hotI haiM, karmarajarUpI dhUla bhI usI parimANa meM ur3atI hai tathA goMda vagairaha jitane bhI nyUnAdhika cepa vAle hote haiM, dhUla utanI hI sthiratA ke sAtha vahA~ Thahara jAtI hai| isI prakAra yogazakti jitanI tIvra hotI hai, Agata karma-paramANuoM kI saMkhyA ( pradezabandha ) utanI hI adhika hotI hai| tathA kaSAya jitanA bhI tIvra hotA hai, karmaparamANuoM meM utanA hI adhika sthitibandha aura utanA hI tIvra anubhAvabandha hotA hai / 2 prakRti anubhAga nahIM ho sakatI : kyoM aura kaise ? isa viSaya meM 'dhavalA' meM eka prazna uThAyA gayA hai ki prakRti anubhAga kyoM nahIM ho sakatI ? isakA samAdhAna kiyA gayA hai ki aisA nahIM ho sakatA, kyoMki prakRti (bandha) yoga ke nimitta se hotI hai, ataeva usakI kaSAya se utpatti hone meM virodha AtA hai| bhinna kAraNoM se utpanna hone vAle kAryoM meM ekarUpatA nahIM ho sakatI, isa prakAra kA niSedha hai| dUsare, anubhAga kI vRddhi prakRti kI vRddhi meM nimitta hotI hai, kyoMki usake mahAn hone para prakRti ke kAryarUpa ajJAnAdi kI vRddhi dekhI jAtI hai| isa kAraNa prakRti anubhAga nahIM ho sakatI / 3 1. (ka) vahI, pR. 195 / (kha) payaDi-paesabaMdhojogehiM, kasAyao iyare / (ga) karmagrantha bhA. 5, gA. 21 para bhAvArtha (saM. paM. kailAzacandra jI), pR. 59 (gha) jogA payaDi-paesA, Thii-aNubhAvA kasAyao kuNaI / - paMcasaMgraha 204 2. karmagrantha bhA. 5, gA. 21 kA vivecana, pR. 59-60 3. payaDI aNubhAgo kiNNa hodi ? Na, jogAdo uppannamANa - payaDIe kasAyado upptti-virhaado| Na ca bhiNNa-kAraNANaM kajjANameyante, vippaDisehAdo / kiM ca aNubhAga vuDDhI payaDi - vuDDhi - nimittA tIe mahaMtIe saMtIe payaDikajjassa aNNANAdisassa vuDDhI - daMsaNAdo / tamhA Na payaDi aNubhAgo chetavvo / - dhavalA 12/4, 2, 7/199 For Personal & Private Use Only - karmagrantha paMcama gA. 96 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa 177 bandha ke ye cAroM rUpa svataH kaise niSpanna ho jAte haiM ? prazna hotA hai, karmabandha kI pUrvokta cAroM avasthAe~ yA vyavasthAe~ jIva yA AtmA ke dvArA niSpanna na hokara svAbhAvika rUpa se apane Apa kaise niSpanna ho jAtI haiN| isake lie hama eka anubhUta udAharaNa le leM-hama bhojana karate haiM, usa samaya bhojya evaM peya padArthoM ko gale se nIce utAra dete haiN| hameM vizvAsa hotA hai ki peTa meM DAlA huA bhojya evaM peya padArtha apane Apa hajama hogaa| ataH bhojana gale se utArane ke bAda kI sArI kriyAe~ svataH saMcAlita hotI haiN| hamAre dvArA khAnA khAne ke bAda, pAcaka rasa usake sAtha svataH mila jAtA hai| vaha phira zarIra ke sabhI avayavoM meM phailatA hai| usake rasa, rakta, mAMsa, majjA Adi banate haiN| AhAra meM jo sArabhUta bhAga thA, vaha vibhinna avayavoM meM svataH vitarita ho gyaa| jo asAra bhAga thA, vaha bar3I AMta meM gyaa| vahA~ se mala, mUtra, prasveda Adi ke rUpa meM utsarga-kriyA sampanna huii| ye samasta kriyAe~ svataH hotI calI giiN| hamane na to usake lie koI prayala kiyA aura na hI khAye hue bhojana para dhyAna diyA ki aba hameM bhojana ko pacAnA hai, aba bhojana kA rasa banAnA, rakta banAnA hai yA usase UrjA-zakti prApta karanI hai, yA bala-buddhi prApta karanI hai| jahA~ jo kArya honA hotA hai, vaha svataH hotA calA jAtA hai| yahI bAta hamAre dvArA gRhIta karma-pudgala-paramANuoM ke viSaya meM samajha lenI caahie| jisa prakAra khAdya-peya padArthoM ko grahaNa karanA AhAra hai, usI prakAra hamArI kAyika-vAcika-mAnasika yoga-caMcalatA ke dvArA jo bhI karma-pudgala hama khIMcate haiM, grahaNa karate haiM, vaha bhI AhAra (AharaNa) hai| ve karma-pudgala Akara hamAre Atma-pradezoM ke sAtha dUdha-pAnI kI taraha ghula-mila jAte haiM, cipaka jAte haiN| unake cipakane ke bAda karmoM ke apane-apane svabhAvAnusAra jo vibhAjana hotA hai, unake svabhAva kA pRthaka-pRthaka nirmANa hotA hai, tathA vaha karma-pudgala parimANa meM kitanA hai? isakA nirNaya bhI ho jAtA hai| vaha kitane kAla taka TikA rahegA, apane svabhAva se cyuta na hogA, evaM kitane tIvra yA manda se yukta phala pradAna karane kI zakti vAlA hai? saba prakriyAe~ AtmA meM svataH niSpanna hotI haiN| khAye hue padArtha ke pacAne, rasa banAne aura kamI kI pUrti karane kI prakriyA svataH jisa prakAra zarIra meM khAye gae aneka prakAra ke padArthoM kA nirmANa aura pUrti svataH hotI rahatI hai| zarIra ko cikanAI kI jarUrata hai, vaha pUrI ho jAtI hai-snigdha padArthoM se| zarIra ko proTIna kI AvazyakatA hai| bhojya padArthoM meM jo proTIna kA bhAga hotA hai, vaha proTIna kI pUrti kara detA hai| isI taraha jahA~-jahA~ jisa viTAmina kI AvazyakatA hotI hai, vaha bhojana ke mAdhyama se svataH pahu~ca jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) davA DAlate haiM peTa meM, parantu ThIka karatI hai, vaha rugNa avayava ko dUsarI ora hama prAyaH pratidina anubhava karate haiM ki roga mastiSka meM hai, sira meM darda hai aura hama davA lete haiM-peTa meM, phira bhI davA mastiSka roga ko yA sira darda ko ThIka kara detI hai| isa prakAra darda cAhe zarIra ke kisI bhI hisse meM kyoM na ho, peTa meM nigalI huI vaha davA vahIM pahu~ca jAegI aura usa bImAra avayava ko svastha kara degI / arthAt - zarIra meM jisa kisI hisse meM vaha darda hai, vahIM ukta / lI huI / davA zIghra hI pahu~ca kara apanI kriyA kregii| savAla hotA hai, vaha davA ThIka bImAra avayava taka kyoM pahu~ca jAtI hai ? dUsare avayava taka kyoM nahIM pahu~catI ? isakA samAdhAna yaha hai ki zarIra meM aisI svAbhAvika vyavasthA hai ki zarIra ke jisa aMga meM, jisa tatva kI kamI hai, vaha padArtha pahale usI kamI ko pUrA karatA hai| jisa tatva kI vahA~ kamI hotI hai, vaha padArtha usI dizA meM svayameva AkRSTa hokara jAtA hai| zarIra meM AkarSaNa kI. eka sucAru vyavasthA hai| zarIra meM hI nahIM, sAre saMsAra meM apane-apane anukUla aura svajAtIya ke prati AkRSTa hokara use khIMca lene kI vyavasthA hai| hamAre karmaparamANu - pudgaloM kI bhI yahI vyavasthA hai| jo karma-paramANu gRhIta hote haiM, ve apane sajAtIya paramANuoM dvArA AkarSita kara liye jAte haiN| jo karmaparamANu AtmA dvArA AkRSTa hote haiM, unameM usI samaya eka vizeSa prakAra kI kSamatA nirmita ho jAtI hai / ' yoga aura kaSAyoM ke nimitta se svataH cAroM prakAra ke bandha hote haiN| vastutaH jIva ke rAgAdi bhAvoM se AtmapradezoM meM jo halacala (yoga - pravRtti) hotI hai, usase karma-yogya pudgala khiMcate haiN| ve sthUla zarIra ke bhItara se bhI khiMcate haiM, bAhara se bhii| isa yoga se una karmavargaNAoM meM vibhinna karmoM kI prakRti (svabhAva) ke. anusAra jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM ke rUpa meM alaga-alaga baMdha par3ate haiM, isI kA nAma prakRtibaMdha hai / 2 yadi ve karma - pudgala kisI ke jJAna meM bAdhA DAlane vAlI kriyA se khiMce haiM, to unameM jJAna ke AvaraNa karane kA svabhAva par3egA, arthAt jJAnAvaraNIya-karma-prakRti kA bandha hogaa| yadi ve karma-pudgala rAgAdi kaSAyoM se khiMce haiM to cAritra - ghAtaka svabhAva par3egA, yAnI cAritramohanIya karma prakRti kA bandha hogaa| tAtparya yaha hai ki Agata karma-pudgaloM ko Atma pradezoM se ekakSetrAvagAhI kara denA tathA unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi svabhAvoM kA pRthak-pRthak par3a jAnA yoga se hotA hai| inheM hI kramazaH pradezabandha aura prakRtibandha kahA jAtA hai| kaSAyoM kI tIvratA yA mandatA ke anusAra usa karma-pudgala meM sthiti (kAla maryAdA) aura phalapradAna ke nizcaya kI zakti par3atI 1. karmavAda se bhAvAMzagrahaNa, pR. 35-36 2. jaina darzana ( DaoN. mahendra kumAra jaina nyAyAcArya) se bhAvagrahaNa, pR. 226. For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke aMgabhUta cAra sapa 179 hai, yaha kramazaH sthitibandha aura anubhAgabandha kahalAtA hai| ye donoM bandha kaSAya se hote haiN| karmabandha-catuSTaya vibhAga : do apekSAoM se isa prakAra yoga aura kaSAya dvArA AtmA ke sAtha jo karmaparamANu baddha hote haiM, ve cAra prakAra se baddha hote haiN| yathA-prakRtibandha, sthitibandha, anubhAga-bandha yA rasabandha aura prdeshbndh| karmabandha kA yaha vibhAga do prakAra se kiyA gayA hai-(1) karma vipAka kI dRSTi se aura (2) karma-vipAka ke kAla kI dRSTi se| spaSTa hai ki karma kA AtmA ke sAtha sambandha hotA hai, usI vakta tatsambandhita vAra aMgoM kA nizcaya ho jAtA hai| prakRti kA artha hotA hai-svabhAva (necr-Nature)| arthAt pratyeka grahaNa kiye hue karma kA svabhAva kisa prakAra kA honA hai, isakA nirNaya bandha ke samaya hI ho jAtA hai| kisI karma kA jJAna ko AvRta karane kA svabhAva hotA hai, kisI kA sukha-duHkha karane kA svabhAva hotA hai, ityaadi| arthAta-karma kA asara kaisA hogA ? isa rIti-nIti kA nAma prakRtibandha hai| sthiti kA artha hai-kAlasImA (DyUrezanaDuration)| arthAt-vaha karma kitane kAla taka rahegA ? kaba phala denA prArambha karegA ? aura usake phela kI muddata kitane kAla taka kI rahegI? yaha sthitibandha kA viSaya hai| rasa kA artha hai-karmaphala kI tIvratA-mandatA (inTensiTI-Intensity)| gRhIta karma ke vipAka kI taratamatA-gAr3hatA kA nyUnAdhika honA rasabandha hai| rasabandha kA kAma hai-phala dene ke samaya kama yA adhika pariNAma denA, tIvra, sAdA yA madhyama pariNAma anubhava krnaa| pradeza kA artha hai-karmabandha kA dalika (kvAnTiTIQuantity) sthiti yA rasa kI apekSA ke binA jo karma hone vAlA karmavargaNA ke dalika kA jatthA pradezabandha hai|3|| ___bandha kI cAroM avasthAoM ko samajhAne ke lie modakoM kA dRSTrAnta ina cAroM prakAroM ko bhalIbhA~ti samajhane ke lie AcAryoM ne modaka kA dRSTAnta diyA hai-eka vyakti ne vAtanAzaka padArthoM se laDDU bnaae| una laDDuoM kA svabhAva vAta-vyAdhi ko miTAne vAlA hai, dUsare vyakti ne pittanAzaka padArthoM se modaka banAe, unakA svabhAva pitta ko zAnta karane vAlA hai; tIsare vyakti ne kaphanAzaka padArthoM se laDDU banAe, jo kapha ko naSTa karane ke svabhAva vAle haiN| vaise hI jIva (AtmA) dvArA gRhIta karmapudgaloM meM se kucha meM AtmA ke jJAnaguNa ko AvRta karane kA svabhAva hai, kisI meM AtmA ke darzanaguNa ko Dhakane kA svabhAva hotA hai, kisI meM AtmA ke 1. jaina darzana (DaoN. mahendra kumAra jaina), pR. 226 2. jaina dharma aura darzana (gaNeza lalavAnI), pR. 104 3. janadRSTie karma (DaoN. motIcanda gi. kApar3iyA), pR. 40 For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ananta sAmarthya ko dabAne-kuNThita karane kA svabhAva hotA hai| isa prakAra bhinna-bhinna gRhIta karmapudgaloM meM bhinna-bhinna prakAra kI prakRtiyoM-svabhAvoM ke utpanna hone, athavA vaisI-vaisI zakti paidA ho jAtI hai-baMdha jAtI hai, use prakRtibandha kahate haiN| abhiprAya yaha hai ki karma bAMdhate samaya gRhIta karmadalika AtmA (jIva) para pRthak-pRthak asara karate haiM, yaha prakRtibandha kA viSaya hai| karmabandha hote samaya hI isa prakRtibandha kA nirNaya svataH ho jAtA hai| jo karma yaza-kIrti bar3hAne kI prakRti (svabhAva) aura zakti vAlA hotA hai-vaha yazakIrti-nAmakarma kA bandha hokara jIva kA yaza bar3hAtA hai, jo karma manuSyagati meM le jAne vAle manuSyagati nAmakarma kI prakRti aura zakti se yukta hotA hai, vaha manuSyagati meM le jAtA hai| jo karma sundara rUpa dene ke svabhAva vAlA hotA hai, vaha zubha varNanAma-karma ke bandhAnusAra surUpa pradAna karatA hai| isa prakAra jo karma mUla prakRti aura uttaraprakRti ke rUpa meM bahuvidha svabhAva vAlA hotA hai, vahA~ prakRtibandha hotA hai| isa prakAra kucha modakoM kA parimANa do tolA bhAra hotA hai, koI modaka eka chaTAMka kA aura koI pAvabhara Adi kA hotA hai| isI prakAra kinhIM gRhIta karmaskandhoM meM paramANuoM kI saMkhyA adhika aura kinhIM meM kama hotI hai| isa prakAra bhinna-bhinna paramANu-saMkhyAoM se yukta karmadaloM kA AtmA ke sAtha sambaddha honA pradezabandha kahalAtA hai| jisa prakAra ukta laDDuoM meM kinhIM kI eka saptAha taka, kinhIM kI eka pakSa kI, kinhIM modakoM kI eka mAsa taka svabhAvarUpa meM rahane kI kAlamaryAdA yA zakti hotI hai| isa kAlamaryAdA ko sthiti kahate haiN| sthiti ke pUrNa hone para laDDU apane svabhAva se calita ho jAte haiM-bigar3a jAte haiM-virasa ho jAte haiN| arthAt-yaha laDDU kitane dina calegA, kaba se bigar3ane lagegA ? aura kaba bilakula bigar3a jAegA? isI prakAra karma ke Tikane kI kAla-sImA (sthiti) kA nirNaya sthitibandha kahalAtA hai| isI prakAra koI karmadala utkRSTataH sattara kor3Akor3I sAgaropama taka, koI bIsa kor3Akor3I sAgaropama taka, koI karma tetIsa sAgaropama taka aura koI jaghanyataH antarmuhUrta taka AtmA ke sAtha rahate haiN| isa prakAra vibhinna karmadaloM kA AtmA ke sAtha pRthak-pRthak kAla-sImA (sthiti) taka bane rahane, arthAt-apane svabhAva kA tyAga na karake AtmA ke sAtha Tike rahane kI kAlamaryAdA kA bandha honA, sthitibandha hai| sthiti ke pUrNa hone para ve karma apane svabhAva kA parityAga karake AtmA se pRthak ho jAte haiN| Azaya yaha hai ki AtmA ke dvArA grahaNa kiye hue karmadala kitane kAla bAda udaya meM AyeMge, usake bandha aura udaya ke bIca meM kitanA samaya vyatIta hogA aura udaya meM Ane ke bAda vaha karma kitane samaya taka phala-pradAna karanA cAlU rakhegA, ina saba bAtoM kA nirNaya sthitibandha meM hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa 181 jaise kucha laDDuoM meM madhurarasa kama hotA hai, kucha meM adhika, kucha meM kaTurasa kama hotA hai, kucha meM adhika, ityAdi prakAra se madhura-kaTuka Adi rasoM kI nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai, vaisI hI kucha karmadaloM meM zubha yA azubha rasa kama yA adhika hotA hai| tathA unameM tIvratA-mandatA bhI hotI hai| isI prakAra vividha prakAra ke tIvra, tIvratara, tIvratama, manda, mandatara, mandatama zubha-azubha rasoM kA karmapudgaloM ke rUpa meM baMdha jAnA yAnI utpanna ho jAnA, rasabandha yA anubhAga-bandha kahalAtA hai / ' prakRti bandha kI vizeSatA bandha kA yaha cAra aMzoM meM vibhAga karmavipAka kI dRSTi se kiyA gayA hai| karma AtmA se lipta hote samaya jIva ke mana-vacana-kAyA ke yoga kI zubhAzubhatA, mandatA- tIvratA Adi kAraNoM se vizeSa vizeSa prakAra kI pariNati aura AtmA ke vizeSa- vizeSa guNoM ko AvRta- kuNThita - vikRta karane kA svabhAva lekara baddha hote haiN| isa bandha ko hI prakRtibandha ( svabhAva - nirNayAtmaka bandha ) kahA jAtA hai| ATAM, ghI, gur3a Adi vastuoM se alaga-alaga prakAra kA banA huA koI laDDU vAyu karatA hai, koI pitta karatA hai aura koI kapha karatA hai| yaha ukta modakoM kA alaga-alaga svabhAva hai| isI prakAra karma bhI svabhAvAnusAra AtmA para alaga-alaga prakAra se asara DAlatA hai| svabhAvAnusAra koI karma jJAna ko rokatA hai, koI karma darzana ko aura koI karma zakti ko rokatA hai| pRthak-pRthak svabhAvAnusAra karma bhI apanA pRthak-pRthak phala detA hai| karmabandha ke samaya hI usake svabhAva kA nizcaya ho jAtA hai| sthitibandha kI vizeSatA rAgadveSAdi adhyavasAya kI tIvratA aura mandatA ke kAraNa dIrghakAla yA alpakAla kI sthiti ko lekara AtmA ke sAtha karma-pudgaloM kA jo bandha hotA hai, use sthitibandha kahate haiN| jisa prakAra aparAdhI ko kaida kI sajA kI muddata ( kAlAvadhi) amuka divasa yA amuka mAsa taka athavA amuka varSa Adi taka kI hai, usI prakAra karma kI bhI phala dene kI avadhi (kAlasImA) hotI hai| athavA jaise vRkSa ko phala lagane aura pakane kA samaya hotA hai| karma bAMdhate samaya karma ke pudgaloM meM vaha kAla niyata ho jAtA hai| ghar3I meM cAbI dene para usakI amuka ghaMTe yA divasa taka calane kI 'maryAdA hotI hai, vaise hI karmaphala- pradAna karane kA kAla kama se kama antarmuhUrta kA aura adhika se adhika 70 kor3Akor3I sAgaropama kA hotA hai| pratyeka baddha karma kA nirdiSTa kAla atikrAnta (vyatIta) ho jAne para ve pudgala karmaphala pradAna kara AtmA 1. (ka) jaina dRSTie karma, (DaoN. motIcanda gi. kApar3iyA) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 40-41 (kha) karmagrantha prathama bhAga ( marudharakesarI) gA. 2 ke vivecana se, pR. 13-14 For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) se bahirgata ho jAte haiN| yadi sthitikAla kA samaya dIrgha ho aura jIva kI Ayu thor3I ho, to vaha baddhakarma janma-janmAntaroM taka avasthita rahakara phala pradAna karatA rahatA rasabandha : kaba, kaise, kisa prakAra kA ? isI prakAra rAga-dveSAdi adhyavasAya se AkRSTa hokara karmapudgala jisa samaya AtmA ke sAtha baddha hote haiM, usI samaya ve phala-pradAna karane kI zakti rUpa rasayukta hokara baddha hote haiN| ise hI rasabandha kahate haiN| karma bAMdhate samaya jaise pariNAma hoM, vaisA rasa par3atA hai| aura jaisA rasa par3A ho, vaisA hI tIvratama, tIvratara, tIvra tathA manda, mandatara, mandatama phala bhoganA par3atA hai| rasa kA artha hai-anubhava karanA, karma kA phala bhognaa| kaI daphA karma kA phala bahuta tIvra rUpa meM bhoganA par3atA hai, jabaki kaI bAra mandarUpa meM bhoganA par3atA hai| ise bhalIbhA~ti samajhane ke lie saccI ghaTanA lIjie-ahamadAbAda ke vI. esa. haoNspiTala ke janarala vArDa meM eka vyakti rugNazayyA para baiThA huA apanA sira / pakar3akara pachAr3a rahA thA aura jora-jora se cillAtA huA kaha rahA thA-he bhagavAna ! hAya ! mara gayA, mara gayA ! usake pAsa hI usake putra-putrI, palI Adi sva-jana rorokara hamadardI prakaTa karate hue use AzvAsana de rahe the| dRzya atyanta karuNa thaa| aisA mAlUma hotA thA ki yaha vyakti zIghra hI mara jAyegA, kyoMki usake mukha para apAra vedanA kI jhalaka thii| lagabhaga do ghaMTe bAda siradarda gAyaba ho gyaa| thA to siradarda lekina pIr3A ke mAre caina nahIM par3a rahA thaa| yaha thA asAtA vedanIya karma kA tIvra rasabandha ! isake viparIta kisI ke halakA-sA siradarda thaa| kisI vyakti ne usase pacha liyA-bhaiyA ! kaise ho ? to vaha tapAka se bola uThegA-"Ananda hI Ananda hai ! halkA-sA siradarda to calatA hai|" aura vaha apane kArya meM juTa jaaegaa| yadyapi asAtAvedanIya karma ke udaya se siradarda to huA thA, kintu rasa kI tIvratA nahIM thii| kliSTa adhyavasAyoM kI tIvratA-mandatA ke anusAra rasabandha ___ isI prakAra kisI ko eka-sau eka DigrI bukhAra ho, kisI ko eka sau pA~ca DigrI ho, isI prakAra karma bAMdhate samaya pariNAmoM kI mandatA-tIvratA ke anusAra rasabandha hotA hai aura jaisA rasa par3A ho, usI prakAra se bhoganA par3atA hai| karmaparamANuoM meM jo kaTu, tikta, kasailA, amla aura madhura rasa rahatA hai, unameM svataH phala-pradAna karane 1. (ka) jaina dharma aura darzana (gaNeza lalavAnI), pR. 105-106 (kha) karma-philosophI (vyAkhyAtA : vijayalakSmaNasUrI jI), pR. 35 (ga) Atmatatva vicAra (vijayalakSmaNasUrIzvara jI). pR. 288 / / 2. re karma terI gati nyArI (A. vijayaguNaratnasUrI jI), pR. 57 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa 183 kI zakti nahIM rhtii| unameM eka prakAra kA rasa tabhI utpanna hotA hai, jaba paramANu AtmA ke sAtha saMliSTa hote haiN| jisa prakAra sUkhI ghAsa gAya-bhaiMsa Adi ke peTa meM jAkara unakI zArIrika viziSTatA ke kAraNa snehayukta dugdha meM pariNata ho jAtI hai| yaha rasabandha kI prakriyA bhI karIba-karIba usI prakAra kI hai| bandha ke samaya AtmA meM rAga-dveSAdi-janita kliSTa adhyavasAya rahane se azubha-prakRti-viziSTa karma meM tIvra aura zubha-prakRti-viziSTa karma meM manda rasabandha hotA hai| isake viparIta AtmA meM zubha adhyavasAya rahane se azubha-prakRti-viziSTa karma meM manda rasabaMdha aura zubhaprakRtiviziSTa karma meM tIvrarasa-bandha hotA hai| pradeza baMdha kI vizeSatA pradeza kahate haiM-jar3a dravya yA pudgala kSudratama avibhAjya aMza kA paramANu ko| AtmA ke avibhAjya aMza ko Atmapradeza kahate haiN| do yA do se adhika paramANu dvArA nirmita dravya ko skandha kahate haiN| AtmA ke sAtha baddha hone ke lie Agata kArmaNavargaNA ke skandha-samUha, saMkhyeya, asaMkhyeya yA ananta-paramANuoM se gaThita na ho kara anantAnanta paramANu se gaThita hote haiN| vastutaH mana-vacana-kAyA ke yoga ke prabhAva se jaba karma-pudgala-skandha jIva ke sAtha baddha hone ke lie Ate haiM, taba nyUnAdhika parimANa-se yukta karma-pudgala skandha ke sAtha AtmA ke sAtha baMdha ko pradezabandha kahate haiN| pradezabandha meM AtmA apane nikaTavartI karmaskandhoM ko yoga dvArA apanI ora khIMcakara apane AtmapradezoM meM otaprota kara letA hai| Azaya yaha hai ki AtmA ke sAtha kArmaNa vargaNA ke skandhoM kA samUha jitanA jur3atA hai, athavA jIva ke dvArA * jitane parimANa meM unheM grahaNa kiyA jAtA hai, use pradezabandha kahate haiN| catuHzreNI karmabandha : karmadravya ke dravyAdi svacatuSTaya pUrvokta catuHzreNIbandha dravyakarma se sambandhita hai| anya padArthoM kI bhA~ti karma kA bandha bhI cAra apekSAoM se yukta hai| ye cAroM apekSAe~ karmabandha ke hI sva-catuSTaya haiMarthAt-svadravya, svakSetra, svakAla aura svbhaav| kArmaNavargaNA se nirmita hone ke kAraNa vaha sva-dravya hai| jJAna Adi ko AvRta, vikRta yA kuNThita karane kA sva-bhAva usakI prakRti hai| kArmaNa-zarIra ke AkAra vAlA honA usakA sva-kSetra hai, jisakA mAna usake pradezoM se kiyA jAtA hai| kisI nizcita kAla taka jIva ke sAtha rahanA usakA sva-kAla hai; aura vahI kahalAtI hai-usakI sthiti| usakI tIvra yA manda phaladAna-zakti bhI usakA sva-bhAva hai, jise anubhAga kahA jAtA hai| saMkSepa meM, ina vicAroM ko karmabandha ke sva-catuSTaya kaha sakate haiN| kArmaNa-skandharUpa dravyakarma kA piNDa sva-dravya hai| usameM sthita pradeza usakA kSetra hai, usakI sthiti kAla hai aura anubhAga usakA bhAva hai| 1. (ka) jainadharma aura darzana, pR. 107, 110 ___ (kha) AtmatatyavicAra, pR. 288 For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karmabandha ke sAtha catuHzreNIbandha avazyambhAvI karmabandha to ho, parantu usakI koI prakRti, svabhAva yA jAti na ho, yaha asambhava hai / jisa prakAra pudgala kI prakRti rUpa- rasAdiyukta honA hai, aura cetana kI hai - jJAna / usI prakAra karma kI bhI koI phaladAna rUpa prakRti honI caahie| karmabandha to ho, kintu usakI koI sthiti, Ayu yA kAla-sImA na ho, yaha asambhava hai| jisa prakAra sabhI pudgala-skandhoM kI tathA zarIradhArI jIva kI nyUnAdhika kucha na kucha sthiti avazya hotI hai, jisake pUrNa ho jAne para vaha jIrNa-zIrNa ho jAtA hai yA mara ( naSTa ho jAtA hai, usI prakAra bandha ko prApta karma kI bhI koI sthiti avazya hotI hai, jisake pUrNa hone para vaha zarIra kI taraha jIva kA sAtha chor3a detA hai| zuddha dravyoM kI sthiti anAdi - ananta hotI hai, kyoMki usakI navIna utpatti yA vinAza nahIM hotaa| isake viparIta bandha ko prApta azuddha pudgala va azuddha jIva kI sthiti yA Ayu avazya hotI hai| isI prakAra karmabandha to ho, parantu usake karmaphala kA tIvra yA manda rasa yA anubhAga ke rUpa meM anubhava na ho, yaha asambhava hai| prakRti tathA anubhAga ina donoM meM karma-phalapradAna kI apekSA se samAna bandha hote hue bhI antara hai| prakRti sAmAnya hai, anubhAga usakA vizeSa hai / Ama nAmaka padArtha kI prakRti to mIThApana hai, parantu vaha kitanA kama yA adhika mIThA hai ? yaha usakA anubhAga hai| dUdharUpa se samAna prakRti vAle hote hue bhI bhaiMsa ke dUdha meM cikanAhaTa adhika hotI hai, bakarI ke dUdha meM kama / isI prakAra karma kI phaladAnazakti kI taratamatA kA nAma anubhAga hai| vartamAna yuga kI bhASA meM ise DigrI kahA jA sakatA hai| anubhAga bhAvAtmaka hone ke kAraNa isase karmabandha ko ( avibhAga - praticcheda se) nApA jAtA hai| karma bhI anya skandhoM kI bhA~ti pudgalaskandha mAnA gayA hai, bhale hI vaha kitanA hI sUkSma kyoM na ho, usameM eka se adhika paramANu yA pradeza avazya hone cAhie, kyoMki akelA paramANu bandha ko prApta nahIM ho sktaa| isI dRSTi se karmaskandha ke rUpa meM sthita paramANuoM kA parimANa pradezabandha mAnA gayA hai| svacatuSTaya ko dhAraNa karane se karmabandha kI yaha catuHzreNI eka sattAbhUta padArtha hai, kAlpanika vastu nhiiN| vItarAgIjanoM ke sivAya saMsArI prANiyoM meM kahIM bhI aisA nahIM hotA ki prakRti aura pradeza to hoM, para sthiti aura anubhAga na hoN| ataH karmabandha ke sAtha hI usake aMzarUpa isa catuHzreNIbandha ko bhalIbhA~ti jAnanA Avazyaka hai / 1 1. karma siddhAnta (bra. jinendra varNI) se sAbhAra uddhRta, pR. 45 se 47 taka / For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa= sUta ke dhAgoM kI saMkhyA kI taratamatA ke anusAra vastra nirmANa yaha to sabakI anubhUta bAta hai ki carakhe para sUta kAtate samaya dhAgA jitanA moTA hogA, utanA hI adhika usakA kapar3A bunA jAegA, isake viparIta sUta kA dhAgA, jitanA madhyama yA bArIka hogA, kapar3A utanA hI kama bunA jaaegaa| moTe sUta se bane hue dhAge se banA huA kapar3A utanI hI adhika jagaha rokegA, jabaki bArIka sUta se bane hue dhAge se banA huA kapar3A utanI hI kama jagaha rokegaa| phira sUta ke nambara bhI dhAge ke anusAra khAdI-saMsthAnoM meM taya kiye jAte haiN| katA huA amuka sUta 30 nambara kA hotA hai, koI 40 nambara kA hotA hai, to koI 60 yA 80 nambara kA hotA hai| sUta ke dhAgoM ke nambaroM meM sUta ke moTe bArIka ke anusAra bhI antara hotA hai| vaise hI pradeza-bandha meM karma-paramANu-skandhoM ke parimANa ke pIche mana-vacanakAya ke yogoM kI adhikatA-nyUnatA ke anusAra unakA alaga-alaga jatthoM (grupoM) meM vibhakta hokara bandha hotA hai| karmavargaNA ke AkarSaNa ke samaya sarvaprathama pradezabandha hotA hai . jisa samaya karmabandha hotA hai, usameM sarvaprathama jIva dvArA karmavargaNA AkarSita kI jAtI hai; vaha prakRti, sthiti aura rasa kI apekSA ke binA hI grahaNa kI jAtI hai, kyoMki pradezabandha meM sirpha karmavargaNAoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| karmavargaNA ke AkarSaNa ke samaya ukta karmadalika kitane parimANa kA hai ?kitanI saMkhyA meM hai ? isakA nirNaya jahA~ hotA hai, vahI pradezabandha kahalAtA hai| jaise-laDDU bAMdhate samaya koI laDDU 100 grAma kA hotA hai, koI 50 grAma kA, koI 150 grAma kA aura koI 200 grAma kA bhI hotA hai, vaise hI karma bAMdhate samaya grahaNa kiye hue koI karma-paramANu-skandha (karma-dalika) alpa karma-dala vAlA hotA hai, koI adhika karmadala vAlA hotA hai to kisI gRhIta karma meM atyadhika karmadala hote haiN| isa prakAra 185 For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karmaparamANuoM ke skandhoM kI taratamatA (nyUnAdhikatA) kA nirNaya pradezabandha dvArA hotA hai / ' pradeza aura pradezabandha kA svarUpa aura kArya spaSTa zabdoM meM kaheM to - karmabandha ke samaya AtmA ke sAtha kArmaNa vargaNA (karmadalikoM) kA sambandha jitanI saMkhyA yA parimANa ke sAtha hotA hai, vaha pradezabandha kahalAtA hai| sarvArthasiddhi meM kahA gayA hai - iyattA (saMkhyA) kA avadhAraNa karanA pradeza hai| arthAt-karma rUpa se pariNata pudgala-skandhoM kA paramANuoM kI jAnakArI karake nizcaya karanA, pradezabandha hai| athavA prakaTa rUpa se diSTa-prarUpita haiM, unheM pradeza yAnI paramANu kahate haiN| jar3adravya yA pudgala kA kSudratama avibhAjya (nirbhAga) aMza pradeza hai), ise paramANu bhI kahate haiN| dUsare zabdoM meM- avibhAjya AkAzAvayava pradeza hai| eka pudgala-paramANu jitanA sthAna gheratA hai, use pradeza kahate haiN| upacAra se pudgala paramANu bhI pradeza kahalAtA hai| AtmA ke avibhAjya aMza ko Atma - (jIva) pradeza aura pudgala ke avibhAjya aMza (paramANu) ko pudgala - pradeza kahate haiN| ataH pradezabandha kA artha huA - pudgala karma pradezoM kA, AtmA (jIva ) ke pradezoM ke sAtha bandha honA pradezabandha kA phalitArtha huA - AtmA ke sAtha baMdhane vAle karmaparamANuoM ke parimANa yA saMkhyA kA nirdhAraNa - nizcaya karanA / 2 pradezabandha : lakSaNa, kArya, svarUpa Azaya hai ki AtmA ke sAtha kArmaNa-vargaNA ke skandhoM kA jitanA jur3anA hotA hai, vahI pradezabandha kahalAtA hai| kisa jIva ne kArmaNa vargaNA ke kitane skandhoM ko kitane parimANa yA saMkhyA meM grahaNa kiyA hai, usakA nirNaya pradezabandha se hotA hai| isIlie kaI AcArya - AtmA ke sAtha karmANuoM ke nIra-kSIravat sambaddha hone ko pradezabandha kahate haiM / 3 1. (ka) jaina dRSTie karma (motIcaMda gi. kApar3iyA) se bhAvagrahaNa pR. 42 (kha) AtmatatvavicAra se, pR. 294 2. (ka) iyattAvadhAraNaM prdeshH| karmabhAva pariNata-pudgala skandhAnAM paramANu-paricchedenAva dhAraNaM pradezaH - sarvArthasiddhi 8/3/372 (pradezabandha :) (kha) pradizyante iti pradezAH paramANavaH -vahI 2 / 38 (ma) nirbhAgaH AkAzAvayavaH pradezaH - kaSAyapAhuDa 2/212 (gha) janadharma aura darzana (gaNeza lalavAnI), pR. 110 (Ga) jainadarzana meM AtmavicAra (DaoN. lAlacanda jaina) se, pR. 238 (ca) re karma ! terI gati nyArI ( A. zrI vijayaguNaratnasUrIzvarajI) se bhAvagrahaNa, pR. 57 3. (ka) re karma terI gati nyArI se pR. 58 (kha) baMdha - vihANe (bhUmikA) se, pR. 22 For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa 187 pradezabaMdha meM yogoM kI taratamatA ke anusAra karmapudgala pradezoM kA bandha siddhAnta yaha hai ki mana, vacana aura kAyA kI pravRtti arthAt ina trividha yogoM kI caMcalatA jitanI adhika tIvra hogI, karmavargaNA ke skandha utane hI adhika baMdheMge, jabaki yogoM kI pravRtti manda hogI to karma-pudgalaparamANuoM kI saMkhyA kA bandha bhI usI anupAta meM kama hogaa| arthAt-yogoM kI caMcalatA ke anusAra nyUnAdhika rUpa meM jIva karma-paramANu-pudgaloM ko grahaNa karegA, utane hI karmavargaNAskandha AtmapradezoM ke sAtha judd'eNge| ise hI Agamika paribhASA meM pradezabandha kahate haiN| ___ pradezabandha meM Atma-pradezoM aura karmapradezoM kA jo paraspara bandha-sambandha hotA hai, vaha yogabala ke anusAra hotA hai| yoM to saMsAra meM karmavargaNA ke pudgala sarvatra vyApta haiN| koI bhI aisA sthAna nahIM hai, jahA~ karmavargaNA ke pudgala na hoN| parantu jIva yogabala (mAnasika, vAcika aura kAyika pravRtti) ke nimitta se hI pratisamaya, jina ananta karma-yogya paramANu-pudgaloM ko saba dizAoM se grahaNa karatA hai, AkarSita karatA hai, unhIM kA bandha hotA hai, use hI pradezabandha kahA jAtA hai| yogabala ke binA pradezabandha nahIM hotaa| usa samaya yogoM kI alpatA yA mandatA ho to karmaparamANuoM kA Agamana bhI usa pramANa meM kama hotA hai| yogoM kI pravRttiyA~ yA kriyAe~ jitanI adhika yA tIvra hoMgI, utane hI ati-pramANa meM karmoM kA grahaNa adhika hogaa| arthAta-utanI adhika mAtrA meM karma-paramANu AtmA kI ora AkarSita hokara apanA sambandha sthApita kareMge, kyoMki yogabala (kriyA yA pravRtti) para se hI karma-paramANuoM kI mAtrA (pradeza) kA nirdhAraNa hotA hai| ataH spaSTa hai ki yogAnava alpa pramANa meM ho to karmapradeza kI nyUnatA aura yogAnava adhika pramANa meM ho to karmapradeza kA Agamana adhika mAtrA meM hotA hai| pradezabaMdha : AtmA ke pratyeka pradeza para anantAnanta karma-pradezoM kA baddha ho jAnA ___pahale kahA gayA hai ki pudgala ke eka paramANu ko eka pradeza kahate haiN| do yA do se adhika paramANuoM dvArA nirmita dravya ko skandha kahate haiN| jainadarzana AtmA meM asaMkhyAta pradeza mAnatA hai| ataH AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM se eka-eka pradeza para anantAnanta karma-pradezoM kA bandha hone kA nAma hI pradezabandha hai| spaSTa zabdoM meM kaheM to pUrvokta prakAra se jIva (AtmA) ke pradezoM aura karmapudgala ke pradezoM kA paraspara baddha ho jAnA pradezabandha hai|2 1. (ka) dharma aura darzana meM 'karmavAda : paryavekSaNa' zIrSaka lekha (AcArya devendramuni) se pR. 90 (kha) pradezAH karmapudgalAH jIva-pradezeSeSvotaprotAH tadrUpa karma pradezakarma |-bhgvtii vRtti 1/4/40 (ga) pradezo dala-saMcayaH (gha) navatatva-sAhityasaMgraha : avacUri, navatattvaprakaraNa gA. 71 kI vRtti 2. karmavAda : paryavekSaNa, pR. 90 For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 karma - vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) AtmA aura karmapudgala eka dUsare se baddha, spRSTa, avagAr3ha aura pratibaddha kaise hote haiM ? pradezabandha ke isI tathya ko bhagavatI sUtra meM spaSTa kiyA gayA hai| gaNadhara gautama ne bhagavAn mahAvIra se pUchA - " bhagavan ! kyA jIva aura pudgala anyonya - eka dUsare se baddha, eka-dUsare se spRSTa, eka dUsare meM avagAr3ha, tathA eka dUsare meM sneha-pratibaddha haiM evaM eka dUsare meM ekameka hokara rahate haiM ?" uttara meM bhagavAn mahAvIra ne kahA" gautama ! hA~, ve rahate haiN| " gautama - "bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ?" bhagavAn -"gautama ! jaise- eka aisA hada ho, jo jala se paripUrNa, jala se kinAre taka bharA huA, jala se labAlaba bharA, jala se Upara uThA huA, aura bhare hue ghar3e kI taraha sthita ho; usa hada meM yadi koI vyakti eka bar3I sau chidroM (sau AMnavadvAroM) vAlI naukA chor3e to vaha naukA una AnavadvAroM (chidroM) dvArA bharatI bharatI jala se pUrNa Upara taka bharI huI, bar3hate hue jala se AcchAdita hokara, jala-paripUrNa ghar3e kI taraha hogI yA nahIM ?" gautama -"hA~, bhagavan ! avazya hogii|" bhagavAn - "he gautama ! isI hetu se maiM kahatA hU~ ki (hRda aura naukA ke samAna) jIva aura pudgala paraspara baddha spRSTa, avagAr3ha aura sneha - pratibaddha haiM, tathA paraspara ekameka hokara rahate haiN| "1 isI prakAra Atma pradezoM aura karma - pudgala - pradezoM kA sambandha pradezabandha hai| pradezabandha aura prakRtibandha ko prAthamikatA kyoM ? pahale kahA gayA hai ki pradezabandha aura prakRtibandha yogoM para AdhArita haiN| yogAsrava kA prathama kArya - karmavargaNA ko khIMcane kA, tathA karmaparamANuoM kA jatthA ekatrita karane kA hai| tatpazcAt usakA dUsarA kArya hai- una karmaskandhoM ko mUla aura uttara prakRtiyoM meM bA~Tane kaa| isalie paramparAgata krama ko chor3a kara hamane sarvaprathama pradezabandha, phira prakRtibandha, tadanantara rasabandha aura sthitibandha; yaha krama rakhA hai| kyoMki yogAnava se pahale pradezabandha aura phira prakRtibandha hotA hai, inakA rasabandha aura sthitibandha ke sAtha koI sambandha nahIM hai| kyoMki vaha baddhakarma kitane kAla taka udayamAna rahegA ? usakI phaladAyinI zakti kA tAratamya kitanA hai? inake sAtha yogAnava kA koI tAlluka nahIM hai| yahI kAraNa hai ki mAtra pradeza bandha se jIva ko koI hAni-lAbha nahIM hai, kyoMki pradeza kama hoM yA adhika, (karma-) phala to tIvra-manda rasa ( anubhAga ) ke anusAra hotA hai aura sthiti (karma ke udaya meM Ane kI 1. bhagavatI sUtra za. 1, u. 6 For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa 189 kAlamaryAdA) kA nirNaya bhI zubhAzubha pariNAmAnusAra hotA hai| pradezoM kI saMkhyA ke AdhAra para karmaphalAnubhava yA karma-sthiti kA nirNaya nahIM hotA / 1 anantAnanta karmaparamANuoM se gaThita skandha hI pradezabandha kA viSaya karma-vijJAna kA yaha niyama hai ki AtmA ke sAtha baddha hone ke lie Agata kArmaNa-vargaNA ke skandha samUha saMkhyeya, asaMkhyeya yA ananta paramANuoM se gaThita na hokara anantAnanta paramANuoM se gaThita hote haiN| arthAt - jIva jaba bhI karmaparamANuoM se nirmita kArmaNa-skandha (karmayogya - paramANu puMja) ko grahaNa karatA hai, taba anantAnanta paramANu vAle skandha ko grahaNa karatA hai, saMkhyAta (jinakI gaNanA kI jA sake), asaMkhyAta (jinakI aMkoM se gaNanA na kI jA sake) ananta ( jinakA anta na ho, aise) paramANuoM se nirmita kArmaNa-skandha ko nhiiN| aisA karma vijJAna kA prakRtisiddha niyama hai| pradezabandha anantAnanta pradezoM kA hI hotA hai : kyoM aura kaise ? paM koI bhI samaya-prabaddha ananta pradezoM se kama kA nahIM hotA, tathApi jaghanya se utkRSTa - paryanta ananta bhI aneka prakAra kA hotA hai; jisake kAraNa kisI samayaprabaddha meM kama ananta- pradeza hote haiM aura kisI meM adhika ananta / samaya-prabaddha kI to bAta nahIM, eka-eka niSeka meM bhI anantAnanta pradeza haiN| 2 isalie eka yA saMkhyAtapradezI skandha kadApi vyavahAra kA viSaya nahIM ho sktaa| anantAnanta paramANu-nirmita skandha AtmA ke samagra kArmaNa zarIra ke sAtha milita hote haiM Azaya yaha hai ki mana-vacana kAyA se karmavargaNA ke anantAnanta- paramANu- nirmita skandha jaba AtmA ke sAtha milita hone Ate haiM, to AtmA ke kisI eka pradeza se nahIM, balki AtmA ke samagra kArmaNa zarIra ke sAtha milita hote haiM; kyoMki jaina darzanAnusAra AtmA zarIra ke kisI eka aMza meM avasthita nahIM rahatI, apitu vaha . samagra zarIra ko vyApta kara avasthAna karatI hai| jIva nikaTavartI karmavargaNAoM ko samagra Atma pradezoM se grahaNa karatA hai yaha to karmabandha ke sandarbha meM hama batA Ae haiM ki samagra loka pudgala dravya se kAjala kI kuppI kI taraha ThasAThasa bharA huA hai aura vaha pudgala dravya aneka 1. (ka) karma ane AtmAno saMyoga (le. - adhyAyI) se bhAvagrahaNa, pR. 20, 22 (kha) karmasiddhAnta, pR. 83 2. (ka) jainadharma aura darzana ( gaNeza lalavAnI), pR. 111 (kha) jJAna kA amRta (paM. jJAnamunijI), pR. 87 (ga) karma - siddhAnta ( jinendra varNI), pR. 77 For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) vargaNAoM (8 grahaNayogya aura 8 agrahaNayogya vargaNAoM) meM vibhAjita hai| jaba pudgala-dravya vibhinna nAnA vargaNAoM meM vibhAjita hai, aura sarvatra pAyA jAtA hai, to isakA artha yaha huA ki pudgala dravya kI sabhI vargaNAe~ samasta loka meM vyApta haiN| pUrvokta SoDaza vargaNAoM meM karmavargaNA bhI hai| ataH karmavargaNA bhI AkAza meM sarvatra pAI jAtI hai; kintu pratyeka jIva unhIM karmavargaNAoM ko grahaNa karatA hai, jo usake atinikaTa hotI haiN| jaise-agni meM tapAye hue lohe ke gole ko pAnI meM DAla dene para vaha usI jala ko grahaNa karatA hai, jo usake girane ke sthAna para maujUda ho, use chor3akara dUra kA jala grahaNa nahIM krtaa| isI prakAra jIva bhI jina AkAza-pradezoM meM sthita hotA hai, unhIM AkAza-pradezoM meM rahane vAlI karmavargaNA ko grahaNa karatA hai| tathaiva, jaise-tapAyA huA lohe kA golA jala meM girane para cAroM ora se pAnI ko khIMcatA hai, usI prakAra jIva bhI sarva Atma pradezoM se karmoM ko grahaNa karatA hai| aisA nahIM hotA ki jIva AtmA ke amuka hisse se hI karmoM kA grahaNa karatA ho, apitu AtmA ke samasta pradezoM se karmoM ko grahaNa karatA hai|2 niSkarSa yaha hai ki jIva karmayogya pudgaloM ko sabhI dizAoM se grahaNa karatA hai| AgamoM meM spaSTa nirdeza hai ki ekendriya jIva vyAghAta na hone para chahoM dizAoM se karma ko grahaNa karate haiM, vyAghAta hone para kabhI tIna, kabhI cAra aura kabhI pA~ca dizAoM se grahaNa karate haiN| zeSa jIva sabhI dizAoM se karmapudgala grahaNa karate haiN| magara kSetra ke sambandha meM yaha maryAdA hai ki jisa kSetra meM vaha sthita hai, usI kSetra meM sthita karma-yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai; anyatra sthita pudgaloM ko nhiiN|3 1. eka paramANu jitane AkAza meM rahatA hai, tane AkAza ko 'AkAzapradeza' kahate haiN| aura vaha samasta paramANuoM ko avakAza dene meM samartha hai| -pravacanasAra mU. 140 2. (ka) karmagrantha bhAga 5 (saM. paM. kailAzacandrajI) meM pradezabandhadvAra ke vivecana se, pR. 222-223 (kha) audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, bhASA, zvAsa, mana aura karma, ina AThoM kI 8 grahaNayogya karmavargaNAe~ hotI haiM aura 8 hotI haiN-agrhnnyogyvrgnnaaeN| ye donoM milakara 16 vargaNAe~ hotI haiN| inake phira do mukhya vikalpa haiM-jaghanya aura utkRSTa / jaghanya se utkRSTa taka ananta madhyama vikalpa hote haiN| donoM ke jaghanya aura utkRSTa anantaveM bhAga adhika (anantagune) hote haiN| 3. (ka) sabvajIvANa kammaM tu saMgahe chaddisAgaya / savyesu vi paesesu savva savyeNa baddhaga // -uttarAdhyayana 33/18 (kha) bhagavatI sUtra zataka 17, udde. 4 (ga) gehati tajjoga ciya reNu puriso jahA kayanmaMgo / egakkhettogADhaM jIvo savvappaesehiM // -vizeSAvazyaka bhASya gA. 1941, pR. 117, dvi. bhA. (gha) ega-paesogADhaM, savvapaesehiM kammuNo joga / baMdhai jahuttaheuM sAiyamaNAiyaM vAvi // -paMcasaMgraha 284 For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa 191 pradezabandha kA pariSkRta lakSaNa "yahI kAraNa hai, pradezabandha kA pariSkRta lakSaNa tattvArthasUtra meM isa prakAra batAyA gayA hai-nAma-pratyaya, arthAt - karma-prakRtiyoM ke kAraNabhUta evaM pratisamaya sabhI ora se yoga-vizeSa (yogoM kI kriyA - vizeSa) ke dvArA anantAnanta pradeza vAle (karma) pudgala skandha AtmA ke sabhI pradezoM meM, sUkSmarUpa se eka kSetrAvagAhita hokara dRr3hatApUrvaka baMdha ko prApta hote haiM, yahI pradezabandha hai / ' pradezabandha ke pariSkRta lakSaNa meM karmaskandhoM kA Atmapradeza se bandha kaisA ? pradezabandha kA jo pariSkRta lakSaNa batAyA gayA hai, usase phalita hotA hai ki pradezabandha eka aisA sambandha hai, jisake do mukhya AdhAra haiM - ( 1 ) AtmA aura (2) krmskndh| parantu AtmapradezoM ke sAtha karmaskandha kA bandha rAsAyanika nahIM hai| AtmA aura karmazarIra kA ekakSetrAvagAha ke sivAya anya koI rAsAyanika mizraNa ho bhI nahIM sktaa| rAsAyanika mizraNa yadi hotA hai to prAcIna karmapudgaloM se hI navIna karmapudgaloM kA hotA hai; AtmapradezoM se nhiiN| isIlie tattvArtha sUtra ke pUrvokta sUtra meM kahA gayA hai- yoga ke kAraNa samasta AtmapradezoM para sabhI ora se sUkSma karmapudgala Akara ekakSetrAvagAhI ho jAte haiM, arthAt-jisa kSetra meM Atmapradeza haiM, usI kSetra meM ve karmapudgala Thahara jAte haiN| isI kA nAma pradezabandha hai, dravyabandha bhI yahI hai / vastusthiti yaha hai ki nUtana karmapudgaloM kA purAne ba~dhe hue karmazarIra ke sAtha rAsAyanika mizraNa ho jAtA hai aura vaha nUtana karma una purAne karma-pudgaloM ke sAtha ba~dhakara usI skandha meM zAmila ho jAte haiN| purAne karma-zarIra se pratikSaNa amuka karmaparamANu jhar3a jAte haiM aura unameM kucha dUsare naye karmaparamANu zAmila hote haiN| parantu AtmapradezoM ke sAtha unakA rAsAyanika baMdha hargija nahIM hai, vaha to mAtra saMyoga hai / 2 naI karmavargaNAe~ purAne karmoM se kyoM aura kaise cipakatI haiM ? isalie kArmaNa-vargaNAe~ grahaNa karane ke sAtha hI AtmapradezoM ke sAtha mila jAtI haiM, aura pUrvabaddha karmoM ke sAtha cipaka jAtI haiN| isa sambandha meM prazna uThAyA jA sakatA hai ki nayI karma-vargaNAe~ purAne karmoM se kie taraha cipaka jAtI haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki karma-paramANuoM meM cikanAhaTa hotI hai, isI kAraNa ve purAne karmoM se cipaka jAte haiN| isa prakriyA meM kArmaNa vargaNAoM ke paramANuoM kA samUha AtmapradezoM ke sAtha mizrita saMyukta yA baddha ho jAtA hai, kintu vaha baMdha rAsAyanika 1. nAma- pratyayAH sarvato yoga - vizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAha - sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnanta- pradezAH - tattvArthasUtra 8/25 2. (ka) tattvArthasUtra 8 / 25 para paM. sukhalAlajI kRta vivecana, pR. 203 (kha) jainadarzana ( DaoN. mahendrakumArajI nyAyAcArya), pR. 225 (ga) AtmatatvavicAra, pR. 225 For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nahIM hotA, kevala viziSTa saMyogamAtra hotA hai, jise karmavijJAna meM pradezabandha kahA jAtA hai| pradezabandha ke pariSkRta lakSaNa meM ATha praznoM ke uttara samAhita yahI kAraNa hai ki paM. sukhalAlajI ne tattvArthasUtra ke pUrvokta sUtra ke AdhAra para karmaskandha aura AtmapradezoM se sambandhita ATha prazna uThAe~ haiM - (1) jaba karmaskandhoM kA bandha hotA hai, taba usameM kyA nirmANa hotA hai ? (2) ina skandhoM kA U~ce, nIce yA tirache kina AtmapradezoM dvArA grahaNa hotA hai ? (3) sabhI jIvoM kA karmabandha samAna hotA hai yA asamAna ? yadi asamAna hotA hai to kyoM ? (4) ve karmaskandha sthUla hote haiM yA sUkSma ? (5) jIva (Atma) - pradeza vAle kSetra meM rahe hue karmaskandhoM kA hI jIva- pradeza ke sAtha bandha hotA hai yA usase bhinna kSetra meM rahe hue kA bhI hotA hai? (6) ve bandha ke samaya gatizIla hote haiM yA sthitizIla ? (7) una karmaskandhoM kA sampUrNa AtmapradezoM meM bandha hotA hai yA kucha hI AtmapradezoM meM ? (8) ve karmaskandha saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta yA anantAnanta meM se kitane pradeza vAle hote haiM ? pUrvokta sUtra meM nihita pradezabandha se sambandhita ATha praznoM ke uttara pUrvokta ATha praznoM ke uttara pUrvokta sUtra se pratiphalita hote haiM - (1) AtmapradezoM ke sAtha ba~dhane vAle karmapudgala-skandhoM ke nyUnAdhika parimANa ( pradezabandha ) para se hI jJAnAvaraNIyAdi mUlaprakRtiyoM aura unakI uttaraprakRtiyoM kA nirmANa hotA hai| sArAMza yaha hai ki una karmaskandhoM para se una-una karma-prakRtiyoM kI racanA hotI hai| isalie una karmavargaNAskandhoM ko sabhI karmaprakRtiyoM kA kAraNa kahA jA sakatA hai| isI kAraNa hamane prakRti-bandha se pahale pradezabandha para vizleSaNa aura cintana prastuta kiyA hai| (2) una karmaskandhoM kA U~cI, nIcI, tirachI Adi (sabhI) chahoM dizAoM meM rahe hue AtmapradezoM dvArA mana-vacana kAyA ke yogoM kI vizeSatA (halana calana Adi) se grahaNa hotA hai| 'uttarAdhyayana sUtra' meM bhI isa tathya kA samarthana karate hue kahA gayA hai - " samasta jIvoM kA eka samaya kA karma-saMgrahaNa chahoM dizAoM se hotA hai, aura AtmA ke samagra pradezoM meM saba prakAra se (pradeza - ) bandha hotA hai|" (3) sabhI jIvoM ke karmabandha ke asamAna hone kA kAraNa yaha hai ki sabake zArIrika, vAcika aura kAyika yoga (vyApAra) samAna nahIM hote / yahI kAraNa hai ki jIvoM ke yogoM ke tAratamya ke anusAra pradezabandha meM bhI tAratamya A jAtA hai| (4) karmayogya pudgalaskandha sthUla (bAdara) nahIM hote, ve sUkSma hI hote haiN| vaise sUkSma-skandhoM kA hI karmavargaNA meM se grahaNa hotA hai / (5) jIva ( AtmA ) pradeza ke kSetra meM rahe hue karmaskandhoM kA hI bandha hotA hai, usake bAhara ke kSetroM ke karmaskandhoM kA nhiiN| arthAtpradezabandha tabhI hotA hai, jaba Atmapradeza aura karmaskandha ekakSetrAvagAha hoN| jina AkAza-pradezoM meM AtmA avasthita hai, unhIM meM ve gRhIta karmaskandha bhI usI prakAra 1. tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI) vivecana, pR. 203 For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa 193 avasthita-praviSTa ho jAte haiM; jisa prakAra loha piNDa meM agni ke kaNa avasthitapraviSTa ho jAte haiN| (6) kevala sthira hone se hI bandha hotA hai, kyoMki gatizIla karma-skandha asthira hone se bandha ko prApta nahIM hote| arthAt-karmaskandha AtmapradezoM ke sAtha dRr3hatApUrvaka sthira rUpa hokara hI ba~dhate haiN| (7) pratyeka karma ke ananta skandhoM kA samagra AtmapradezoM ke sAtha bandha hotA hai, kucha hI AtmapradezoM ke sAtha nhiiN| aura (8) pradezabandha ke rUpa meM bA~dhane vAle samasta karmayogya skandha anantAnanta paramANuoM ke hI bane hote haiM; kintu koI bhI karmayogya (pradezabandhayogya) skandha saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta paramANuoM kA banA huA nahIM hotA, kyoMki pradezabandha anantAnanta karmaskandhoM se hI hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI kahA gayA hai-"saba kamoM ke pradeza ananta haiM, (arthAta-AThoM hI karmoM ke (milakara) pradeza anantAnanta hote haiN)| unakI saMkhyA abhavyarAzi se adhika aura bhavyarAzi se kama hai|"2 gRhIta karmaskandhoM kA vibhAjana, ATha kamoM meM se kisako, kitanA, kisa krama se aura kyoM ? pradezabandha kI pUrvokta vizeSatAoM ko jAnane ke pazcAt yaha jijJAsA uThanA svAbhAvika hai ki pradezabandha to sAmAnyarUpa se anantAnanta karma-pudgala-skandhoM se hotA hai| pratyeka jIva pratikSaNa sAta yA ATha karmoM kA bandha karatA hai| kevala eka yA do prakAra ke karmoM kA bandha hI nahIM krtaa| AyuSya karma to jIvana meM eka hI bAra bA~dhatA hai| jisa samaya AyuSya karma kA bandha hotA hai, usa samaya eka sAtha AThoM karma baddha hote haiN| avazeSa samaya meM anya sAtoM karma eka sAtha baddha hote rahate haiN| prazna yaha hai ki grahaNa kiye hue anantAnanta karmaskandhoM kA ATha karmoM meM kisa prakAra, kaise aura kisake anusAra vibhAjana ho jAtA hai ?arthAt-sarvaprathama yaha vicAraNIya hai ki ina gRhIta karmaskandhoM kA kisa krama se vibhAga hotA hai, phira inameM se jJAnAvaraNIya Adi karma prakRtiyoM kI racanA hotI hai to ATha karma prakRtiyoM meM se kisa-kisa ko kitanA- kitanA bhAga milatA hai ? yAnI ba~dhe hue karma-pudgaloM kA karma prakRtiyoM meM kisa prakAra vibhAjana hotA hai?3 baddhakarmoM kA ATha karmoM meM vibhAjana kyoM aura kaise hotA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki kArmaNavargaNAe~ AtmapradezoM ke sAtha mizrita hotI haiM, usa samaya yadi karmavargaNAoM kA vibhAga na ho, aura unakA svabhAva bhI pRthaka-pRthaka 1. (ka) tattvArthasUtra, vivecana (paM. sukhalAlajI) se, pR. 204 (kha) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 397 (ga) savvajIvANa kammaM tu, saMgahe chaddisAgaya / savyesu vi paesesu, savvaM savyeNa baddhaga // -uttarAdhyayana, 33/15 2. savvesiM ceva kammANa, pesggmnntrg| ___gaMThiya-sattAiya, aMto siddhANamAhiyaM // -uttarAdhyayana 33/17 3. (ka) jainadharma aura darzana, pR. 1111 (kha) tattvArthasUtra (upAdhyAya kevalamunijI), pR. 398 For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nezcita na ho to phira karma eka hI prakAra kA rahegA, aura usakA pariNAma bhI eka hI prakAra kA hogA; parantu karmavijJAna ke tathA prANisvabhAva ke evaM prANiyoM kI vevidha yoga-pravRttiyoM ke anusAra aisA honA kadApi sambhava nahIM hai| isalie pradezabandha ke rUpa meM ba~dhe hue anantAnanta pudgaloM ke usI taraha vibhinna vibhAga ho jAte haiM, aura ve karma apane-apane karma-vargaNA ke jatthe meM usI prakAra baddha-zliSTa ho jAte haiM, jasa prakAra eka godAma meM vibhinna prakAra kI cIjeM AtI haiM, ve apane-apane grupa samUha) meM rakha dI jAtI haiN| jisa prakAra udara meM AhAra DAlane para vaha apane Apa rasa, rudhira Adi meM pariNata ho jAtA hai, tathA AmAzaya, mastiSka, hAtha, paira Adi vebhinna avayavoM ko svataH amuka-amuka bhAga mila jAtA hai, usI prakAra baddha hote samaya karmoM kA bhI yoga-sthAnaka ke bala ke anusAra yathAyogya bhAgoM meM vibhAjana ho jAtA hai, tathA prakRtibandha ke rUpa meM ukta vibhAga ke anusAra unake kAryoM kA niyamana bhI ho jAtA hai| karmoM kA svabhAva eka-sarIkhA na hone se, arthAt-vividha prakAra kA hone se pradezabandha par3ate samaya hI vibhinna prakAra kI karma prakRti ke rUpa meM vibhAga narmita ho jAtA hai| yAnI karma bhI baddha hote samaya vibhinna prakAra kI prakRti ko lekara baddha hotA hai| yogabala ke anusAra hI karmoM ke nyUnAdhika pradezoM kA bandha ___ saMsAra ke pratyeka jIva meM hara samaya yogabala (yogasthAnaka-bala) samAna nahIM hotaa| unameM saMyogavazAt kamI-bezI hotI rahatI hai| isa kamI-bezI ko hI karmavijJAna meM 'yoga sthAnaka' kahA gayA hai| jaise kisI mazIna kI zakti batAnA ho to 'horsapAvara' zabda kA prayoga hotA hai| jaise-amuka mazIna 100 horsa-pAvara kI hai, amuka mazIna 200 horsa-pAvara kI hai| isI prakAra bijalI kI zakti batAne ke lie 'volTa' yA 'megAvATa' zabda kA prayoga hotA hai| isI prakAra jIva ke dvArA mana-vacana-kAyA ke yoga (pravRtti yA kriyA) kI zakti ko batAne ke lie 'yoga-sthAnaka' zabda kA prayoga hotA hai| yogabala kA pramANa anantAnanta hone ke kAraNa 'yoga-sthAnaka' bhI asaMkhya prakAra ke sambhava haiN| saMsArI jIvoM meM koI na koI yoga-sthAnaka avazya hotA hai, aura vaha (AtmA) usa yogasthAnaka ke pariNAma ke anusAra hI kArmaNa-vargaNAeM grahaNa karatA hai| agara yogasthAnaka maMda ho to AtmA kama kArmaNa vargaNAe~ grahaNa karatI hai, aura yogasthAnaka tIvra, tIvratara yA tIvratama ho to usI ke anurUpa adhika, adhikatara yA adhikatama karmavargaNAe~ grahaNa karatI hai| jaise-karaghA dhIme calatA ho to kapar3A kama bunA jAtA hai aura teja calatA ho to adhik| ataH karmavargaNAe~ grahaNa karate hI AtmapradezoM ke sAtha pradezabandha ke rUpa meM mila jAtI-baddha ho jAtI haiN|2 1. (ka) Atmatattva-vicAra, pR. 295 (kha) jainadharma aura darzana, pR. 112 2. Atmatattva-vicAra se bhAvagrahaNa, pR. 296 For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa 195 . pradezarUpa se baddha karmapudgaloM meM se kisa karma ko kitanA bhAga milatA hai ? .. karmagrantha ke paMcama bhAga meM pradezabandha ke sandarbha meM batAyA gayA hai ki pradezarUpa se baddha hote samaya una baddha karmapudgaloM kA AThoM karma-prakRtiyoM ke rUpa meM vibhAga ho jAtA hai pradezabandha dvArA ba~dhe hue anantAnanta karma-pudgaloM meM Ayukarma kA hissA sabase thor3A hai| nAma aura gotrakarma kA hissA paraspara samAna hai, kintu Ayukarma ke hisse se adhika hai| isI prakAra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakarma kA hissA Apasa meM samAna hai, kintu nAma aura gotrakarma ke hisse se adhika hai| inase bhI adhika bhAga mohanIya karma ko prApta hotA hai, aura sabase adhika bhAga vedanIyakarma ko milatA hai|' ATha kamoM meM isa prakAra ke vibhAjana kA rahasya isa prakAra ke vibhAjana kA rahasya ina karmoM kI utkRSTa sthiti para nirbhara hai| sirpha vedanIya karma ko prApta hone vAlA sarvAdhika bhAga isakA apavAda hai| isakA kAraNa yaha hai ki jIva ko vedanIya karma kA hI sukha-duHkha rUpa vedana adhika aura pratisamaya spaSTarUpa se hotA rahatA hai; jaba ki Ayukarma kA vedana to nahIMvat hotA hai, dUsare, Ayukarma kA bandha sarvadA nahIM hotA, jIvana meM eka bAra hI baMdha hotA hai, aura jaba hotA hai, taba antarmuhUrta taka hI hotA hai, usake bAda nahIM hotaa| anya karmoM ke phala kI anubhUti bhI jIva utanI tIvratA se nahIM karatA, jitanI tIvratA se vedanIya karma ke phala kI anubhUti karatA hai; isI kAraNa vedanIya karma kA bhAga sarvAdhika hai| yadyapi mohanIya karma kI utkRSTa sthiti se vedanIya karma kI utkRSTa sthiti bahuta kama hai; tathApi mohanIya karma ke bhAga se vedanIya karma kA bhAga adhika hai; kyoMki bahuta dravya ke binA vedanIya karma ke sukha-duHkhAdi kA anubhava spaSTa nahIM hotaa| vedanIya ko adhika pudgala milane para hI vaha apanA kArya karane meM samartha hotA hai| thor3e karmadalika milane para vedanIya karma prakaTa hI nahIM hotaa| isI se thor3I sthiti hone para bhI sarvAdhika bhAga milatA hai| tathA vedanIya karma kA udaya pratikSaNa hone se usakI nirjarA bhI adhika hotI hai, dravya bhI sarvAdhika hotA hai| 1. (ka) thoyo Au tadaso, nAme goe samo ahio| vigyAvaraNe mohe savyovari veyaNIya jeNappe // 79 // tassa phuDataM na havaI, ThiIviseseNa sesANaM // 80 // -karmagrantha paMcama bhAga gA. 79-80 (kha) paMcama karmagranya vivecana (pa. kailAzacandrajI), pR. 223-224 2. (ka) kamaso vuDDha-ThiINaM bhAgo daliyassa hoi saviseso / taiyassa savvajeTho tassa phuDatta jaoNappe // -paMcasaMgraha (prA.) 285 gA. (kha) karmagrantha, paMcama bhAga vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 224 (ga) suha-dukkha-NimittAdo, bahuNijjarago ti veyaNIyassa / savvehito bahuge davvaM hodi ti NiddiTTa / -gommaTasAra (karma.) 193 For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ____ Azaya hai ki vedanIya ke sivAya zeSa sAta karmoM ko apanI-apanI sthiti ke anusAra bhAga milatA hai| arthAt-jisa karma kI jitanI adhika sthiti hai, use adhika bhAga milatA hai aura jisa karma kI nyUna sthiti hai, use kama bhAga milatA hai| gRhIta karmadaloM kA vibhAjana kisa krama se aura kyoM hotA hai ? __ jaise-Ayukarma kA bhAga sabase kama hai, kyoMki dUsare karmoM se usakI sthiti thor3I hai| Ayukarma se nAma aura gotra, ina donoM kamoM kA bhAga adhika hai, kyoMki Ayukarma kI sthiti tetIsa sAgaropama kI hai, jabaki nAma aura gotrakarma kI sthiti bIsa koTAkoTI sAgara hai| ataH nAma aura gotrakarma kI sthiti samAna hone se unheM barAbarabarAbara hissA milatA hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAyakarma kI sthiti tIsa koTAkoTI sAgaropama hai| ataH nAma aura gotrakarma se ina tInoM karmoM kA bhAga adhika hai, tathA ina tInoM kI sthiti barAbara hone se inakA bhAga bhI barAbara-barAbara hai| ina tInoM karmoM se mohanIya karma kA bhAga adhika hai, kyoMki usakI sthiti sattara koTAkoTI sAgaropama hai| parantu vedanIya karma kI sthiti kama hone para bhI usakA bhAga sabase adhika hai, jisakA kAraNa hama pahale batA cuke haiN|' gRhIta karmadaloM ke baMdha ke anusAra karmoM meM pradezoM kA vibhAjana ___ Azaya yaha hai ki jisa samaya jIva Ayukarma kA bandha karatA hai, usa samaya jo karmadala grahaNa kiye jAte haiM, usake ATha bhAga ho jAte haiN| jisa samaya Ayukarma kA bandha nahIM karatA, usa samaya jo karmadala grahaNa karatA hai, unakA ba~TabArA Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM meM ho jAtA hai| jaba dasaveM guNasthAna meM Ayu aura mohanIya karma ke sivAya zeSa chaha kamoM kA bandha karatA hai, usa samaya gRhIta karmadala ke 6 bhAga ho jAte haiN| aura jisa samaya eka hI karma kA bandha karatA hai, usa samaya gRhIta karmadala usa eka karmarUpa hI ho jAte haiN| isIlie gRhIta karmadala kA ATha karmoM meM vibhAjita hone kA krama Upara batalAyA hai|2 pradezabandha se anantAnanta karma pradezoM kA ATha karmoM meM vibhAjana jisa prakAra koI pustaka 100 pRSTha kI hotI hai, koI 200, 300 yA 400pRSTha kI hotI hai, usI pRSTha saMkhyA ke anusAra usakI jildabaMdI hogii| tathA usa eka hI pustaka meM alaga-alaga viSayoM ke anusAra pRthak-pRthak adhyAyoM meM usakA vibhAjana kiyA jAtA hai| isI prakAra mana-vacana-kAyA ke yogoM kI tIvratA-mandatA yA nyUnAdhikatA ke anusAra utane hI karmaskandhoM (pradezoM) kA AkarSaNa yA grahaNa hokara unakA eka jatthe meM bandha hotA hai, sAtha hI anantAnanta-karma-pradezoM kA yogasthAnaka ke bala ke anusAra pUrvokta prakAra se vibhinna bhAgoM meM, evaM vibhinna prakRtiyoM meM vibhAjana ho jAtA hai| yahI pradezabandha kA svarUpa aura kArya hai| .. 1. karmagrantha paMcama bhAga, vivecana (pa. kailAzacandrajI), pR. 224-225 2. vahI, pR. 224 For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = prakRtibandha : mUla prakRtiyA~ aura svarUpa = ananta saMsArI jIvoM ke pRthak-pRthak svabhAva para se unakI vizeSatA kA nirNaya isa saMsAra meM ananta jIva haiM, aura unakA svabhAva bhI pRthak-pRthak hai| cAra gAti ke jIvoM kA bhI svabhAva pRthak-pRthak hai| devoM kA svabhAva alaga hai, nArakoM kA svabhAva inase bilakula pRthak hai; tiryaJcoM kA svabhAva bhI ina donoM se vilakSaNa hai aura manuSyoM kA svabhAva bhI ina sabase bhinna hai| ina cAroM gatiyoM ke jIvoM meM bhI pratyeka gati ke, vibhinna jAtiyoM, tathA yoniyoM kA svabhAva bhI eka dUsare se pRthak hai| eka manuSya jAti ko hI liijie| usameM bhI agaNita prakAra, vibhinna rUpa, raMga, AkRti aura prakRti ke manuSya pratIta hote haiN| koI krUra hote haiM, koI zAnta, koI buddhimAna hote haiM, aura koI mndbuddhi| koI ahaMkArI hote haiM, to koI namra, nirbhimaanii| koI atilobhI hote haiM, to koI alpalobhI yA nirlobhii| koI Thaga, kapaTI aura dhUrta hote haiM, to koI sarala, ImAnadAra aura nizchala / isa prakAra eka manuSya jAti meM hI nahIM, manuSya ke eka parivAra, dharma-saMgha, jJAti, prAnta aura rASTra meM bhI pRthak-pRthak svabhAva ke nara-nArI hote haiN| manuSyoM ke hI nahIM, prANimAtra ke svabhAva para se unakI jAti, guNa, zakti aura prakRti kA prAyaH anumAna lagAyA jAtA hai ki yaha amuka jAti yA amuka gati-yoni yA samUha kA prANI hai| svabhAva prANI ke jIvana ko parakhane aura nApane kA eka tharmAmITara hai| svabhAva se hI manuSya ke guNoM aura usakI. zaktiyoM kA Akalana kiyA jAtA hai| svabhAva para se hI strI-puruSoM kA prAyaH vaivAhika sambandha bAMdhA jAtA hai| svabhAva para se vyakti apane yahA~ karmacArI, naukara, sevaka yA munIma-gumAzte kI niyukti karatA hai| svabhAva jIvana kI vizeSatAoM ko pragaTa karane kA viziSTa AdhAra hai| karmoM ke pRthak-pRthak svabhAva se unakA pRthakaraNa jaise prANiyoM ke svabhAva para se unakA pRthakkaraNa yA vibhAjana kiyA jAtA hai, vaise hI karmoM ke svabhAva para se unakA pRthakkaraNa yA vibhAjana kiyA jAtA hai| AtmA ke sAtha karma kA bandha yA zleSa hone ke sAtha hI usa karma ke svabhAva (necara 197 For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 karma - vijJAna : : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) Nature) kA vizleSaNa (enelAisisa - Analysis) svataH ho jAtA hai| karma ko yathArtharUpa se pahacAnane ke lie sarvaprathama karma kA svabhAva jAnA jAtA hai| AtmA ke dvArA grahaNa kiye hue karma kA svabhAva kaisA hai? yA kaisA hogA? isakA nirNaya karma-bandha ke samaya hI ho jAtA hai| bAMdhA huA karma kisa prakAra kA phala degA ? isakA nirNaya karma kI prakRti (svabhAva) se ho jAtA hai| prakRti-bandha arthAt karma kI prakRti kA nirNaya AtmA ke dvArA gRhIta karmapudgaloM ke bandha ke sAtha hI ho jAtA hai / prakRtibandha svayaM hI ukta karma ke svabhAva kA vizleSaNa, nirNaya aura phala dene kI zakti kA hisAba-kitAba karatA - rakhatA hai / ' prakRtibandha ke sandarbha meM prakRti ke artha aura lakSaNa prakRtibandha karma kI prakRti batAtA hai| usake dvArA yaha nirNaya ho jAtA hai, ki kauna-sA karma kisa prakRti kA hai ? gommaTasAra (ka.) meM karmabandha ke sandarbha meM prakRti ko zIla, mUla, puNya-pApakarma aura svabhAva kA paryAyavAcI kahA gayA hai| paMcAdhyAyI (pU.) meM kahA gayA hai - zakti, lakSaNa, vizeSa, dharma, rUpa, guNa, svabhAva, zIla aura prakRti ye ekArthavAcaka haiN| AcArya pUjyapAda ne prakRti kA artha 'svabhAva' batalAkara udAharaNa dekara samajhAyA hai ki jaise - " nIma kI prakRti kaDuApana hai, gur3a prakRti mIThApana hai, usI prakAra jJAnAvaraNIya karma kI prakRti hai - jJAna ko AvRta karanA, athavA padArtha kA jJAna na honaa|" dhavalA meM 'prakRti' zabda kI vyutpatti kI gaI haijisake dvArA AtmA ko ajJAnAdirUpa phala pradAna kiyA jAtA hai, vaha prakRti hai| prakRti kA lakSaNa batAte hue vahA~ kahA gayA hai - "jo karmaskandha vartamAna meM phala detA hai, aura jo bhaviSya meM phala degA, ina donoM hI karmaskandhoM kI prakRti saMjJA siddha hai|" isakA Azaya yaha hai ki kauna-sA karma kisa prakAra kA aura kaba phala degA? isakA nirmANa baddha karma-skandhoM para se prakRtibandha karatA hai| yaha prakRtibandha kA viSaya hai / 2 baddhakarmoM kI prakRti para se mAnava-vyaktitva kA jJAna vartamAna manovijJAna ne mAnavIya prakRtiyoM kA gaharAI se vizleSaNa kiyA hai; aura usakA dAvA hai ki prakRti para se manuSya ke vyaktitva kA vizleSaNa ho sakatA hai, parantu jaina karma-vaijJAnikoM kA kahanA hai ki mAnava dvArA baddha karma kI prakRti para se 1. jaina dRSTie karma (DaoN. motIcaMda gi. kApar3iyA) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 43 2. (ka) gommaTasAra (ka.) gA. 2 evaM 52 (kha) paMcAdhyAyI (pUrvArdha) kA. 48 (ga) payaDI sIla sahAvo icceyaTTho / (gha) prakRtiH maulaM kAraNaM' (Ga) prakRtiH svabhAvaH / (ca) prakriyate ajJAnAdikaM phalamanayA Atmana iti prakRtizabda vyutpatteH / svabhAvavacano vA / For Personal & Private Use Only - dhavalA pu. 12, khaM. 4, bhA. 2 - sarvArthasiddhi 8/3 - dhavalA pu. 12 pR. 303 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtibandha : mUla prakRtiyA~ aura svarUpa 199 usa manuSya ke vyaktitva kA patA lagAyA jA sakatA hai| karmavijJAnavettAoM kA mantavya hai ki manuSya ke yathArtha vyaktitva kI jAnakArI usake karma-vyaktitva se hI laMga sakatI hai| vastutaH Ama AdamI karma ke vyaktitva (svabhAva) ke bAre meM bahuta kama socatA hai| azubha karma kA udaya hone para jaba duHkha, saMkaTa yA vipatti sira para AtI hai, taba vaha karma ke vyaktitva para dhyAna na dekara, nimittoM ko kosatA hai, nimittoM para doSAropaNa karatA hai| yadi usa samaya vaha apane karma ke vyaktitva para vicAra kare to karmabandha kI uttaraprakRti ko, usakI sthiti aura rasa ko badala sakatA hai, kadAcit kSaya bhI kara sakatA hai| pratyeka vicAravAn vyakti karma kI prakRti (vyaktitva) ko jAnakara apane svabhAva kA vizleSaNa kara sakatA hai aura use zubha meM parivartita kara sakatA hai| jo vyakti karma kI prakRti ko nahIM jAnatA, vaha apanI prakRti ko kaise jAnegA? apane karma ke svabhAva ko jo nahIM jAnatA, vaha apane svabhAva ko bhI nahIM badala sktaa| vastutaH manuSya kA jo svabhAva banatA hai, usako banAne vAlI sattA usake hI bhItara hai| use jAne binA, na to karma kI uttaraprakRti ko badalA jA sakatA hai, aura na hI usakI nirjarA ke lie puruSArtha kiyA jA sakatA hai| mAnava ke parivartana ke lie usake svabhAva (prakRti) kA parivartana Avazyaka hai| ataH spaSTa hai ki karma-prakRti ko badalane kA phalitArtha hai-svabhAva parivartana, jIvanadRSTi kA privrtn| karma-prakRti ko jAnane se svabhAva aura jIvana meM parivartana - ataH sarvaprathama yaha Avazyaka hai ki vyakti karma kI prakRti ko jAne, kyoMki usI ke AdhAra para jIvana kA bhavya mahala khar3A hotA hai| aisI sthiti meM mAnava karma-prakRtiyoM ke bandha ko kevala jAnane ke lie hI na jAne, kintu use apane jIvana ke dainandina vyavahAra se jor3ane ke lie jaane| tabhI vaha karma kI prakRti (uttara-prakRti) meM parivartana kara sakatA hai, karma kI sthiti, anubhAga aura pradeza meM parivartana bhI tabhI zakya hogaa| karmaprakRti ko jAnakara hI sattA meM par3e hue karma kI nirjarA, udIraNA aura saMkramaNa kiyA jA sakatA hai| aura tabhI svabhAva-parivartana kI bAta zakya ho skegii| ataH svabhAva-parivartana, jIvana kI dizA meM parivartana, tathA apane vyaktitva ko AdhyAtmika dizA meM mor3ane ke lie prakRtibandha ke silasile meM karma-prakRti ko jAnanA anivArya hai| karma-prakRtiyoM se ajJa : dohare vyaktitva se saMtrasta ___ Aja adhikAMza vyakti dhana aura sAdhanoM kI pracuratA hote hue bhI, athavA sabhI prakAra kI sukha-suvidhAoM ke hote hue bhI mAnasika cintA, tanAva, Adhi, vyAdhi, upAdhi Adi duHkhoM se saMtapta haiM, saMtrasta haiN| ina duHkhoM kA mUla kAraNa hai-karma1. jainadharma : arhat aura arhatAe~ se bhAvagrahaNa, pR. 222 For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) prakRtiyoM ko nahIM smjhnaa| jo vyakti karma kI prakRti, zakti, svabhAva yA AkRti ko nahIM jAnatA, vaha duHkhoM se bacAva ke mArga ko nahIM samajha sktaa| kintu Aja adhikAMzataH vyakti bhautikatA kI cakAcauMdha meM jItA hai| andara se duHkhI aura saMtrasta hote hue bhI bAhara se sukhI aura sampanna dikhAne kI ceSTA karatA hai| usakA vyaktitva ghara aura bAhara meM alaga-alaga hai| ghara meM usakA ceharA krUra, lar3AkU aura svArthI banA rahatA hai, aura bAhara meM, samAja meM, nagara meM aura rASTra meM vaha zarIpha, sajjana, samAjasevI aura udAra banA rahatA hai| kabhI-kabhI vaha mana meM kucha aura socatA hai, vacana se bahuta madhurabhASI dikhatA hai, aura vyavahAra se vaha bilakula hI viparIta hotA hai| usakI bAharI prakRti alaga pratIta hotI hai aura bhItarI alg| bAhya rUpa bhinna hotA hai, Antarika rUpa bhinn| Upara se prasanna ceharA liye phiratA hai, kintu bhItara meM duHkhoM kI jvAlA dhadhaka rahI hotI hai| isakA kAraNa vaha svayaM nahIM samajha pAtA; kyoMki usakI bAharI prakRti samAja ke sAtha jur3I huI hotI hai aura bhItarI prakRti koM ke sAtha jur3I huI hai, jise vaha pahacAna nahIM pAtA; na hI jAnane-samajhane kA prayatna karatA hai| yadi vaha karma-prakRti ko bhalI-bhAMti-jAna-samajha le, to apane isa dohare vyaktitva se chuTakArA pA sakatA hai, apane asalI aura zubha vyaktitva ko ubhAra sakatA hai; prakRtibandha ko samajha kara hI isa antara-ko, bAhya-bhinnatA ko dUra kiyA jA sakatA hai| karmaprakRtiyA~ : AtmA ke mUla svabhAva kI AvAraka, suSuptikAraka, mUrchAkAraka aura pratirodhaka AtmA ke mUla svabhAva cAra haiM-(1) jJAna, (2) darzana, (3) avyAbAdha sukha (Ananda) aura Atmazakti (viiry)| dUsare zabdoM meM ina cAroM ko yoM kahA jA sakatA hai-(1) prakAza, (2) jAgRti, (3) anAkulatA aura (4) zakti kA askhln| isake viparIrte karma kI prakRtiyA~ bhI cAra haiM-(1) AvAraka, (2) suSuptikAraka, (3) mUrchA-kAraka yA vikAraka aura (4) zakti-pratirodhakA AvAraka kA artha hai-AvRta karane vAlA, dabAne vaalaa| jisa prakAra bAdala sUrya ko AvRta kara dete haiM, usakI rozanI ko dabA dete haiN| usI prakAra prANI kI cetanA ke akhaNDa sUrya ko kucha karma-megha aise haiM, jo Dhaka dete haiN| isa prakAra karma kI eka prakRti hai-AvRta karane yA AcchAdita karane kii| ve haiM-jJAnAvaraNa aura drshnaavrnn| cetanA kA kArya hai-prakAzita rahanA, sva-para ko yathArtha-rUpa se aura pUrNarUpa se jAnanA; parantu jJAnAvaraNIya karma kI prakRti hai-jJAna ko AvRta kara dene kI, jJAna kI-anantajJAna kI abhivyakti meM bAdhA DAlane kii| 1. jainadharma : arhat aura arhatAe~ se bhAvAMzagrahaNa pR. 221-222 For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtibandha : mUla prakRtiyA~ aura svarUpa 207 karma kI eka prakRti hai-sussupti-kaark| AtmA kI eka prakRti hai-sadaiva jAgRta-jAgarUka rahane, dekhane kI; parantu suSupti yA ajAgRti paidA karane ke svabhAva vAlA karma usameM bAdhaka banatA hai| aise svabhAva vAlA karma hai-drshnaavrnniiy| isa karma kI prakRti, kArya yA svabhAva hai-darzana kI-jAgRti kI zakti para AvaraNa DAlanA, ananta darzana kI abhivyakti meM bAdhA ddaalnaa| ___ AtmA meM ananta avyAbAdha Atmika sukha hai-Ananda hai| vaha usakA mUla svabhAva hai| kintu mUrchAkAraka prakRti vAlA yA vikAraka svabhAva vAlA mohanIya karma AtmA ke usa asIma Ananda ko vikRta kara detA hai| jIva para moha kA pardA DAla kara kaThina paristhiti meM anAkula rahane kI usakI Ananda-prakRti ko kuNThita, vikRta aura dhvasta kara DAlatA hai| kisI ne apamAna kara diyA to ahaMkAra huMkAra karegApratIkAra karane lagegA, kaSAya para vijaya pAnA duSkara ho jaaegaa| mohanIya karma jarA-sI kaThina paristhiti meM vyakti ko bhayabhIta, cintita aura vicalita karake cAritra se skhalita, kuNThita kara detA hai| karma kI eka prakRti hai-shkti-prtirodhk| vaha AtmA kI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya (tapaHzakti, parISaha-upasarga-sahanazakti, titikSAzakti tathA tyAga-pratyakhyAna evaM saMyama kI zakti) ko kuNThita pratiruddha evaM saMdigdha kara detI hai| AtmA kI ananta zakti bhaya, viSAda, krodhAdi kaSAya, hAsya-kAma Adi nau nokaSAya, rAga, dveSa, moha, Asakti Adi se daba jAtI hai| karma kI isI pratirodhaka prakRti yA zakti ke kAraNa vyakti skhalita ho jAtA hai| karma kI cAra ghAti-prakRtiyoM meM prabala : mohanIya karma - karma kI ina cAroM prakAra kI prakRtiyoM meM sabase prabala hai-vikAraka yA mUrchAkAraka prkRti| yaha zakti mohanIya karma se sambandhita hai| isakI prakRti cetanA ko vikRta karane kI, bigAr3ane kI aura mUrchita karane kI hai| mohanIyakarma cetanA ko samyagdarzana aura samyakcAritra donoM ora se mUrchita aura diGmUr3ha banA detA hai| mUrchA evaM mUr3hatA ke kAraNa vyakti jIvana kI satyatA tathA AtmA kI svAbhAvika zaktiyoM se aparicita rahatA hai| mUrchA kA gherA itanA saghana hotA hai, ki prANI kI kaI jiMdagiyA~ bIta jAtI haiM, phira bhI use satya kA bodha nahIM ho paataa| jahA~ satya kA hI bodha na ho, vahA~ cAritra-sAdhanA ke liye ruci, parAkrama, sAhasa aura saMkalpa kaise ho sakatA hai? ataH mohanIya karma AtmA ke nija svabhAva ke prati bhrAnta dhAraNA utpanna karake paravastu ke prApti ahaMtva-mamatva yA mohabhAva utpanna karatA hai| satyajJAna utpanna hone para bhI yaha karma tadanurUpa samyak AcaraNa meM bAdhA paidA karatA hai| 1. vahI, bhAvAzagrahaNa, pR. 218, 220 2 (ka) jainadharma : arhat aura arhatAe~, se bhAvAMzagrahaNa, pR, 221 . (kha) jainadharma aura darzana (gaNeza lalavAnI) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 105 For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) yaha huA cAroM ghAtikoM ke svabhAva (prakRti) kA vivecn| ye cAroM ghAtikarma AtmA ke pUrvokta cAroM guNoM kA prabalarUpa se ghAta karate haiM, isalie ghAtikarma kahalAte haiN| eka bAta kA dhyAna rakhanA hai ki jJAnAvaraNIya Adi cAroM ghAtikarma AtmaguNoM kA pUrNarUpeNa sarvathA ghAta nahIM kara paate| AtmA ke 8 guNoM kI bAdhaka : ATha karma prakRtiyA~ aba hama AtmA ke avaziSTa cAra guNoM ko aghAti karma kI cAra prakRtiyA~ kaise aura kauna-kauna se guNa ko dabA detI hai, pragaTa nahIM hone detI haiM- isa para vicAra krleN| yadyapi AtmA ke ananta guNa haiM, phira bhI prakRtibandha kI apekSA mukhya ATha guNa batAe gae haiM, cAra guNoM yA svabhAvoM kA ullekha hama isase pUrva kara cuke haiN| Azaya yaha hai ki jaba karmaparamANuoM kA AtmA ke sAtha bandha (zleSa-saMyogasambandha) hotA hai, taba anya tIna vastuoM kA nirNaya hotA hai-(1) jina karmaparamANuoM kA AtmA ke sAtha sambandha huA, una karmANuoM meM se kauna-kauna se karmaparamANu AtmA ke kisa-kisa guNa ko dabAyeMge? (2) ve AtmA para kyA-kyA prabhAva DAleMge? tathA (3) kina-kina zaktiyoM ko AvRta yA kuNThita kareMge? ina tInoM bAtoM para se karma kI prakRti (svabhAva) niyata hotI hai| ise hI jaina karma-vijJAna meM prakRtibandha kahA jAtA hai| amuka karmANuoM meM AtmA ke jJAna aura darzana ke guNoM kA abhibhava karane kA svabhAva nizcita hotA hai, unheM kramazaH jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya kahate haiN| amuka karmANuoM meM Atmika sukha ko dabAne kA svabhAva nizcita hotA hai, use mohanIya karma kahate haiN| isI prakAra AtmA ke vIrya (Atmazakti) guNa ko dabAne kA svabhAva niyata hotA hai, use antarAyakarma kahate haiN| __ AtmA ke zeSa cAra guNa isa prakAra haiM-(1) avyAbAdha Atmasukha, (2) akSaya sthiti, yA zAzvatatA (3) arUpitva aura (4) aMgurulaghutva / ina cAroM guNoM ko bAdhita karane kA svabhAva kramazaH vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra karma kA hai| vedanIya karma AtmA ke avyAbAdha sukha ko roka kara bAhya sAMsArika sukha-duHkha kA anubhava karAtA hai| AyuSyakarma AtmA ke akSaya sthiti (ajarAmaratA) guNa ko roka kara janmamaraNAdi kA anubhava karAtA hai| nAmakarma AtmA ke arUpitva guNa ko dabA kara manuSyAdi rUpa grahaNa karane ko bAdhya karatA hai, tathA jIva ko pUrNa yA vikala aMga-pratyaMgAdi, zarIra, yaza-apayaza, varNa-gandhAdi nAnA prakAra kI vikArajanita vibhinnatAe~ prApta karavAtA hai| gotrakarma AtmA ke agurulaghutva guNa ko dabA yA AvRta kara ucca yA nIca kula kA vyavahAra karAtA hai|2 1. baMdhavihANe (bhUmikA) (AcArya zrI vijayapremasUrIzvarajI) se, pR. 36 2. baMdha vihANe (bhUmikA) se bhAvagrahaNa, pR. 37 For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtibandha : mUla prakRtiyA~ aura svarUpa 203 AThakarma-prakRtiyoM kA AtmA ke ATha guNoM para asara pUrvokta ATha karmoM (prakRtiyoM) kA AtmA ke guNoM para asara hone se AtmA kI kaisI sthiti hotI hai ? ise samajha leN| AtmA meM nihita jJAna aura darzana ye do mukhya guNa haiN| jJAna kA artha hai-vastu kA vizeSarUpa se bodha, aura darzana kA artha hai - sAmAnya rUpa se bodh| Azaya yaha hai ki jJAna aura darzana, ye donoM hI jJAna (bodha) svarUpa haiM, phira bhI vastu ke vizeSa bodha ko jJAna aura sAmAnya bodha ko darzana kahA jAtA hai| jJAna aura darzana ke kAraNa AtmA meM tInoM kAla kI samasta vastuoM kA vizeSa aura sAmAnyarUpa se samyak bodha karane kI zakti hai| phira bhI Aja chadmastha aura parokSajJAnI jIvoM ko bhUta aura bhaviSyakAla kI vastuoM ko jAnane kI bAta to dUra rahI, vartamAna kAla kI vastuoM meM bhI amuka hI vastuoM kA sAmAnya - vizeSarUpa se bodha hotA hai, vaha bhI indriyoM aura mana kI sahAyatA se / isakA kyA kAraNa hai? isakA kAraNa hai - jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNa karma-prakRti / ye donoM prakAra ke karma AtmA ke jJAna-darzanaguNa ko prakaTa nahIM hone dete| ye AtmA kI jJAna-darzana zakti ko dabA dete haiM, Dhaka dete haiN| phira bhI ye donoM karma AtmA ke jJAna-darzana - guNa ko sarvathA dabA nahIM skte| jisa prakAra sUrya bAdaloM se AvRta hone para bhI bAdaloM ke chidroM se thor3A prakAza par3atA hai, usI prakAra AtmArUpI sUrya para karmarUpI bAdaloM kA AvaraNa hone para bhI kSayopazamarUpI chidroM dvArA svalpamAtrA meM jJAna darzanaguNarUpa prakAza pragaTa hotA hai / AtmA kA tIsarA guNa hai - ananta avyAbAdha sukha / isa guNa ke pratApa se kisI bhI bhautika vastu kI apekSA ke binA AtmA meM svAbhAvika sahaja sukha rahA huA hai, phira bhI saMsArI jIva vAstavika Atma-sukha se vaMcita haiM, ataeva sacce mAne meM duHkhI rahate haiN| jo yatkiMcit sukha prApta hotA hai, vaha bhI bhautika vastuoM dvArA isameM kAraNa hai - vedanIya karma prakRti / AtmA meM cauthA guNa hai- svabhAva - ramaNatA rUpa ananta cAritra / AtmA meM kevala apane sva-bhAva meM ramaNa karane kA guNa hai| mohanIya karma dvArA isa guNa kA abhibhava ho gayA hai, jisase AtmA bhautika vastue~ prApta karanA, surakSA karanA, sajIva-nirjIva parabhAvoM para ahaMkAra - mamakAra se grasta hokara rAgadveSa yA kaSAya karatA rahatA hai| ataH svabhAvaramaNatA se kosoM dUra ho jAtA hai| AtmA kA pAMcavA~ guNa akSaya sthiti yA avinAzitva hai| isa guNa ke kAraNa AtmA ke janma, jarA, mRtyu Adi nahIM haiM, phira bhI AyuSyakarma ke kAraNa AtmA ko janma-maraNa karanA par3atA AtmA kA chaThA guNa - arUpitva hai| AtmA meM isa guNa ke kAraNa rUpa, rasa, gandha . aura sparza nahIM haiM, phira bhI AtmA abhI zarIradhArI hone se usameM jo kRSNa, zveta For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) vagairaha rUpa, tathA manuSya Adi gati, yaza-apayaza, du:svara - susvara Adi jo vikAra dikhAI dete haiM, vaha nAmakarma ke kAraNa haiN| AtmA kA sAtavA~ guNa agurulaghutva hai| isI guNa ke kAraNa AtmA na to ucca hai, na hI nIca hai, phira bhI hama dekhate haiM, amuka vyakti ucca kula meM, aura amuka vyakti nIca kula meM janma letA hai| isa prakAra ucca-nIca kula kA jo vyavahAra hotA hai, vaha gotrakarma ke kAraNa hai| AtmA kA AThavA~ guNa anantavIrya hai| isa guNa ke kAraNa AtmA ananta atula zaktimAn hai| phira bhI isa samaya usa atulazakti kA anubhava kyoM nahIM hotA ? antarAya karma isa zakti ko dabA detA hai| isa prakAra AThoM hI karma AtmA ke ATha guNoM ko kramaza: dabA kara AtmA ko vikRta karane ke svabhAva vAle haiN| ' eka hI karma : anekavidha svabhAva, prakRtibandha ke sandarbha meM vaise to karma eka hI prakAra kA hai, parantu adhyavasAya - vizeSa se jIva dvArA eka hI bAra meM gRhIta karmapudgala - rAzi meM eka sAtha adhyavasAyika zakti kI vividhatA ke anurUpa aneka svabhAva nirmita hote haiN| yadyapi ve svabhAva adRzya hote haiM, tathApi unakA pariNamana unake kArya prabhAva ko dekhakara kiyA jA sakatA hai| eka yA aneka jIvoM para hone vAle karma ke asaMkhya prabhAva evaM phala anubhava meM Ate haiN| vAstava meM ina prabhAvoM ke utpAdaka svabhAva bhI asaMkhyAta haiN| phira bhI saMkSepa meM vargIkaraNa karake una sabhI ko mukhyatayA ATha bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| 2 prakRtibandha ke sandarbha meM ina AThoM ko mUla prakRtiyoM kA bandha kahA gayA hai| gRhIta karmapudgala -paramANuoM kA ATha prakRtiyoM meM pariNamana kaise ? dUsare prakAra se bhI prakRtibandha ke sandarbha meM karmapudgala paramANuoM ke eka jatthe ( skandha) kA ATha prakRtiyoM meM pRthak-pRthak baMdha jAne kA kAraNa batAte hue kahA gayA hai ki AhArarUpa meM grahaNa kiye hue pudgala - paramANu rakta, mAMsa, majjA, asthi, zukra Adi vibhinna dhAtuoM ke rUpa meM pariNamita ho jAte haiM, vaise hI mana-vacana-kAyA kI kriyA, pravRtti yA caMcalatA ke yoga se AkarSita karma-vargaNAe~ una-una vargaNAoM ke svabhAvAnusAra mUla evaM uttara prakRti ke rUpa meM pariNamita ho jAtI haiN| jaise, kitanI hI viziSTa khAdya padArthoM meM vizeSatayA raktarUpa meM pariNamana karane kA, kitane hI bhojya padArthoM meM zukrarUpa meM pariNamana karane kA viziSTa svabhAva hotA hai; vaise yahA~ bhI gRhIta karmavargaNAoM meM se kisI kA viziSTa svabhAva eka vizeSa prakRti ke rUpa meM 1. baMdha vihANe, (bhUmikA) se bhAvagrahaNa, pR. 37-38 2. tattvArtha sUtra, vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 195-196 For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtibandha : mUla prakRtiyA~ aura svarUpa 205 adhikAMzatayA pariNamana karane kA hotA hai| kisI kA svabhAva anya prakRti ke rUpa meM pariNamana karane kA hotA hai| ___isakA matalaba yaha nahIM samajhanA cAhie ki vibhinna baddha karmavargaNAoM ke eka sarIkhe sAta yA ATha vibhAga ho jAte haiM; apitu usa baddha karmavargaNA meM jo viziSTa svabhAva hotA hai, prAyaH tadrUpa (usa prakRti ke rUpa) meM pariNamana hotA hai| zeSa prakRtiyoM meM sirpha nyUna aMza mila jAtA hai| jaise-bAdAma meM vaidhaka dRSTi se vizeSatayA mastiSka ko poSaNa karane kA guNa hai; kevala thor3A-sA bhAga rakta, mAMsa Adi kA poSaNa karatA hai| isI prakAra baddha karmavargaNA bhI adhikAMzatayA kisI viziSTa prakRtirUpa meM pariNamita hotI hai, zeSa prakRtiyoM ke hisse meM usakA thor3A-sA bhAga jAtA hai|' yugala karmaprakRtiyoM meM do meM se eka ke hisse meM prakRti pariNamana isameM itanA vizeSa samajhanA cAhie ki jo karmaprakRtiyA~ yugalarUpa haiM, una donoM meM se eka ke hI hisse meM viziSTa prakRti-pariNamana hotA hai| jaise-koI bhI karma eka sAtha hAsya aura zoka, athavA rati aura arati, ina donoM meM pariNata nahIM hotaa| tIna veda (strI-puruSa-naMpusaka-veda-kAma) meM se mAtra eka veda ke rUpa meM hI pariNamana hotA jIva ke yoga-upayoga dvArA citra vicitra karma karmaprakRtiyoM kI karmazarIra meM niSpatti jinendra varNIjI ke anusAra-jIva jaisA-jaisA citra-vicitra yoga aura upayoga karatA hai, usake nimitta se vaisI-vaisI hI citra-vicitra zaktiyA~ yA prakRtiyA~ usa kArmaNa-zarIra meM par3a jAtI haiN| kucha karmavargaNAe~ kisI eka prakRti ko aura dUsarI kisI prakRti ko dhAraNa kara letI haiN| jisa prakAra eka hI vRkSa kASTha, patra, puSpa, phala Adi ke rUpa meM aneka jAtIyatA ko prApta ho jAtA hai, athavA jisa prakAra eka hI yaha sthUla zarIra, hAtha, paira, jIbha, kAna Adi ke rUpa meM calane-phirane, grahaNa karane, bolane, sunane, dekhane Adi rUpa aneka zaktiyoM yA prakRtiyoM ko prApta ho jAtA hai, usI prakAra eka hI yaha kArmaNazarIra vibhinna prakRtiyoM ko prApta hokara aneka aMgoM yA bhedoM vAlA ho jAtA hai| adRzya karma ke kArya-vizeSa se tatkAraNabhUtA prakRti kA anumAna yadyapi karma tathA unake prakRti, sthiti Adi bandhavizeSa indriya-pratyakSa nahIM haiM, tathApi unake nimitta se hone vAle kArya arthAt-apane antaraMga bhAva, zarIra tathA saMyoga-viyoga Adi sabhI ke pratyakSa haiN| ina para se unakI kAraNabhUtA prakRtiyoM kA 1. karma ane AtmAno saMyoga (adhyAyI) se, pR. 20-21 2. karma ane AtmAno saMyoga, pR. 20 For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) anumAna lagAyA jA sakatA hai| nyAyazAstrAnusAra kArya para se kAraNa kA anumAna karanA nyAyocita hai| jaise-jaise tathA jitane kucha bhI bhAva yA saMyoga Adi haiM, vaisI-vaisI utanI hI mukhya yA mUla prakRtiyA~ honI caahie| ataeva una karma-prakRtiyoM ko jAnane se pahale hameM una kAryoM tathA bhAvoM ko jAnanA caahie| AtmA ke pUrvokta ATha mUla guNoM yA svabhAvoM ko AvRta yA vikRta karane vAle ATha hI pradhAna bhAva yA kArya pratIta hote haiN| isa dRSTi se dravyakarma kI mUla prakRtiyA~ ATha aura uttara prakRtiyA~ 148 yA 158 mAnI gaI hai| karma ke itane bheda-prabheda kyoM? eka hI karma kA pratipAdana kyoM nahIM? - kucha logoM kA tarka hai ki karma-prakRtiyoM ke itane bheda-prabheda karane se vyakti mUla vastu ko pakar3a nahIM pAtA aura bheda-prabhedoM kI gaNanA aura unheM samajhane meM hI ulajha jAtA hai; ataH bheda-prabheda na karake mUla karma kA hI upadeza kiyA jAe, kyoMki hameM karma kA kSaya hI to karanA hai| ataH kevala karmabandha kA vizleSaNa kiyA jAya to kyA harja hai? isakA samAdhAna yaha hai ki kisI rogI ko kevala yaha kaha diyA jAe ki tumheM roga hai, itanA kahane se usakA samAdhAna yA roganivAraNa nahIM ho sakatA yA nahIM kiyA jA sakatA, use yaha batAnA bhI apekSita hogA, ki tumhArA roga isa kisma kA hai, usakA svabhAva isa prakAra kA hai, usakI utpatti kA amuka-amuka kAraNa hai, aura usake sahI ilAja ke lie amuka-amuka davA, pathya aura upacAra lenA ThIka hogaa| sAtha hI cikitsaka ko bhI jAnanA hogA ki amuka-amuka rogI kA roga kisa-kisa prakAra hai? isa roga kA lakSaNa yA svabhAva kaisA hai? yaha roga kina kAraNoM se hotA hai? isI prakAra mumukSu yA AtmArthI ko kevala yaha kahane se kAma nahIM calegA ki tumheM karma-roga lagA hai| parantu use yaha batAnA par3egA ki karma se sambandhita roga, unakI alaga-alaga prakRti ke anusAra itane prakAra ke haiM, inameM se amuka lakSaNoM yA svabhAva ke anusAra tumheM lagA huA kamaroga amuka prakAra kA hai| usakI utpatti ke kAraNa amuka-amuka haiM aura usakI prakRti isa prakAra kI hai, usa karma kA phala isa prakAra kA hai| isa prakAra jaba taka usa sAdhaka ko amuka viziSTa karma kA, usakI prakRti kA svarUpa Adi nahIM batAyA jAegA, taba taka ukta karma kA kSaya, kSayopazama yA parivartana bhI nahIM kiyA jA skegaa|2 ataH karma kI bhinna-bhinna prakRtiyA~, unakA svarUpa tathA unake kAraNa, phala Adi kA jAnanA anivArya hone se karma kI prakRtiyoM ke anusAra unake mUla aura uttara do prakAra tathA unake kramazaH ATha aura eka sau 1. karma-siddhAnta (bra. jinendra varNI), pR. 55-56 2. Atma-tatva-vicAra se bhAvAMza-grahaNa, pR. 307-308 For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtibandha : mUla prakRtiyA~ aura svarUpa 207 aTThAvana yA eka sau ar3atAlIsa bheda batAye gae haiN| dhavalA meM yaha bhI kahA gayA hai ki baddha, udIrNa aura upazAnta ke bheda se sthita sabhI karma prakRtirUpa haiN|' ATha hI karma sarvajJoM dvArA pratipAdita : nauvA~ nahIM isase sambandhita eka prazna aura hai-jaina karmavijJAna ne prakRtiyoM ke anusAra karmasamUha ko ATha vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai| usakA kAraNa hama pahale hI batA cuke haiM ki AtmA ke maulika guNa ATha haiM, una AThoM hI guNoM ko bAdhita, kuNThita aura AvRta karane ke lie eka-eka prakAra kI prakRti vAle ATha karma haiN| isa ananta vaicitryapUrNa saMsAra meM eka bhI aisI AtmA yA Atma-sthiti nahIM hai, jisakA samAveza ina ATha karmoM meM se eka yA dUsare meM hue binA na rhe| jainadarzana sarvajJa vItarAga puruSoM dvArA upadiSTa hai, isalie unhoMne apane kevalajJAna ke prakAza meM AtmA ke guNoM, svabhAvoM aura unheM dabAne yA pratiruddha karane vAle jo ATha prakAra batAe haiM, isameM sandeha ko koI avakAza hI nahIM hai| chadmastha manuSya kI buddhi AtmA para hAvI hone vAle aise eka bhI atirikta bhAva ko nahIM khoja sakatI, jo isa aSTa karmavargaNA ke antargata na ho| ATha karmoM ke sivAya nauvAM karma DhUMDhane kI alpajJa manuSya kI buddhi cAhe jitanA bauddhika vyAyAma kara le, Akhira vaha parAsta hI hogii|2 ina aSTa karmoM kI vibhinna prakRtiyoM ke anusAra inakA nAma isa prakAra rakhA gayA hai-(1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) AyuSya, (6) nAma, (7) gotra aura (8) antarAyA3 ATha mUlakarmaprakRtiyoM kA yaha krama kyoM? . kaI loga prakRtibandha se sambandhita eka prazna uThAyA karate haiM ki karma kI pUrvokta ATha mUla prakRtiyoM kA yaha krama kyoM? isa krama ke pIche kyA AdhAra yA kAraNa hai? isakA samAdhAna yaha hai ki jisa prakAra ravi ke bAda soma, soma ke bAda maMgala, maMgala ke pazcAt budha; ityAdi prakAra se dinoM kA krama vizva ke sabhI jyotirvidoM yA khagolavettAoM dvArA mAnya hai, kyoMki usake pIche eka AdhArapUrNa anubhUta hetu hai; isI 1. jainasiddhAnta (paM. kailAzacandrajI) meM uddhata, pR. 98 2. * karma ane AtmAno saMyoga, pR. 5 3. (ka) nANassAvaraNijja, desaNAvaraNe thaa|| . veyaNijja tahA mohaM, Aukamma taheva ya // nAmakarma ca goyaM ca, aMtarAya taheva ya / evameyAI kammAI, adveva u samAsao // -uttarAdhyayanasUtra a.33, gA.2-3 (kha) Ayo jnyaan-drshnaavrnn-vedniiy-mohniiyaayussk-naam-gotraantraayaaH| -tattvArthasUtra a.8, sU.5 (ga) karmagrantha bhAga 1, gAthA 3 (gha) "aTTha kamma-pagaDIo paNattAo, ta.. nANAvaraNijja""'' aMtarAiye / " -prajJApanA pada 21, u.1, sU.228 For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) prakAra bhAratIya jyotiSiyoM ke anusAra caitra ke bAda vaizAkha, vaizAkha ke bAda jyeSTha, isa prakAra bAraha mahInoM ke krama ke nirdhAraNa ke pIche bhI eka hetu hai| chaha RtuoM kA krama bhI vicArapUrvaka nirdhArita hai| isI prakAra jJAnAvaraNIya ke bAda darzanAvaraNIya, darzanAvaraNIya ke anantara vedanIya, vedanIya ke pazcAt mohanIya, mohanIya ke bAda AyuSya, AyuSya ke bAda kramazaH nAma, gotra aura antarAya, yoM aSTavidha karma kA prakRtiyoM ke anusAra krama rakhane ke pIche bhI AdhArapUrNa hetu hai| AtmA ke samasta guNoM meM jJAna pramukha hai| jJAna aura AtmA kA eka dRSTi se tAdAtmya hai| AtmA kI pahacAna usake mukhya guNa-jJAna ke dvArA karAI jAtI hai| isalie usakA (jJAna kA) avarodha-AvaraNa karane vAle jJAnAvaraNIya karma ko sarvaprathama rakhA gayA hai| usake pazcAt darzanAvaraNIya karma kA sthAna hai, jo AtmA ke darzanaguNa ko AvRta evaM suSupta karatA hai| ye donoM karma apanA phala dikhAne ke lie sAMsArika sukha-duHkha ko vedana karAne ke hetu banate haiM, isalie darzanAvaraNIya karma ke bAda vedanIya karma ko rakhA gayA hai| sukha-duHkha kA vedana kaSAya yA rAga-dveSAdi hone para hI hotA hai| kaSAya yA rAga-dveSAdi mohanIya karma ke aMga haiN| isalie vedanIya karma ke bAda mohanIya karma kA sthAna hai| mohanIya karma se saMtrasta, grasta yA mUr3ha banA huA jIva aneka prakAra ke Arambha-samArambha yA hiMsAdi kA AcaraNa karatA hai, jisase vaha naraka, tiryaMca Adi kA AyuSya bAMdhatA hai| isa kAraNa mohanIya karma ke bAda AyuSya karma ko rakhA gayA hai| AyuSya karma gati, jAti, zarIra Adi ke binA bhogA nahIM jA sktaa| isalie AyuSyakarma ke bAda nAmakarma rakhA gayA hai| nAmakarma kA udaya hone para ucca-nIca gotra kA udaya avazya hotA hai, isa dRSTi se nAmakarma ke bAda gotrakarma ko sthAna diyA gayA hai| ucca-nIca gotra ke udaya hone para kramazaH dAna, lAbha, bhoga, upabhoga evaM vIrya Adi zaktiyA~ nyUnAdhirUpa se bAdhita evaM kuNThita hotI haiN| isalie gotra karma ke bAda antarAyakarma ko sthAna diyA gayA hai| AThoM hI mUla karma-prakRtiyoM kA apane-apane svabhAvAnusAra ucita krama rakhA gayA hai|' karma-prakRti ko pahacAnanA sarvaprathama Avazyaka ___ ataH kisI bhI karma ko yathArtharUpa se pahacAnane ke lie sarvaprathama ukta karma kI prakRti kaisI hai? karmabandha ke samaya ukta karmaskandhoM meM kisa-kisa prakAra kI vividhatA hotI hai, ise jAnanA Avazyaka hai| karma ke svabhAva ko jAne binA usake vividha sthAnoM meM hone vAle asara aura usakI gAr3hatA, zithilatA yA zakti kA patA laganA kaThina hai| vaijJAnika apanI prayogazAlA meM jaise oNksIjana aura hAIDrIjana ko dekhakara unakA svabhAva sarvaprathama jAna letA hai, tabhI prayoga karatA hai, vaise hI AtmA kI prayogazAlA meM AtmArthI ko karmoM ke vividha svabhAva ko jAnanA Avazyaka hai| prakRtibandha kA kArya karmoM ke vibhinna svabhAva aura zakti ko batAnA hai|2 1. Atma tattva vicAra, pR. 308. 2. jaina dRSTie karma, pR. 45 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = mUla karma prakRti-baMdha := svabhAva, svarUpa aura kAraNa prakRtibandha : gRhIta karma pudgaloM kA ATha prakRtiyoM meM vibhAjana AtmA pratisamaya anantAnanta karmayogya pudgala-paramANuoM ke piNDarUpa karma-skandhoM ko apanI ora AkRSTa kara letI hai| ina karmaskandhoM meM mithyAtva, kaSAya Adi adhyavasAya-vizeSa ke kAraNa eka prakAra kI halacala-sI paidA hotI hai| jIva ke dvArA grahaNa kiye hue una karma pudgaloM-skandhoM-dalikoM yA kArmaNa-vargaNAoM ke AtmA ke sAtha jur3ate hI, unameM vibhinna prakAra kI zaktiyA~ athavA bhinna-bhinna prakAra ke svabhAva utpanna hote haiM, isa prakAra una karmoM meM vibhinna svabhAva yA zakti utpanna ho * jAne ko prakRtibandha kahA gayA hai| - karmavijJAnavettAoM ke anusAra una svabhAvoM kI apekSA hI karma prakRtiyoM kI racanA hotI hai| ukta svabhAva-nirmANa ko hI zAstrIya bhASA meM prakRtibandha kahA gayA hai| ve prakRtiyA~ do prakAra kI hotI haiM-mUla-prakRtiyA~ aura uttr-prkRtiyaaN| karma kI mUlaprakRtiyA~ jJAnAvaraNIya Adi ATha haiN| prakRtibandha meM karmadalika mukhyatayA ATha bhinna-bhinna svabhAvAnusAra ina mUla ATha karma prakRtiyoM ke rUpa meM avasthita ho jAte haiN| karmavargaNA-skandhoM meM vividha phaladAna ke svabhAva kI utpatti Azaya yaha hai ki una gRhIta kArmaNavargaNA ke kucha skandhoM meM jJAna ko rokane kA svabhAva hotA hai, kitane hI skandhoM meM darzana ko rokane kA svabhAva, kaI skandhoM meM sukha-duHkha kA vedana karAne kA svabhAva, to kucha meM krodhAdi karavAkara vItarAgatA ko rokane kA svabhAva hotA hai| isI prakAra kitane hI karmoM meM vibhinna bhavoM meM roke rakhane kA svabhAva, kucha karmoM meM bhinna-bhinna prakAra kI zarIra-racanA kA svabhAva tathA kitanoM meM ucca-nIca kuloM meM utpanna karAne kA svabhAva evaM kitane hI karmavargaNA-skandhoM meM (209) For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) zakti Adi meM vija DAlane kA svabhAva nirmita hotA hai, yA yoM kaheM ki svataH utpanna ho jAtA hai; isa prakAra kI vyavasthA yA avasthA ko prakRtibandha kahA jAtA hai| karmavargaNA ke skandhoM kA ATha bhAgoM meM vibhAjana kaise ? isa tathya ko asatkalpanA se samajhanA cAheM to isa prakAra samajha sakate haiM-mAnalo karmavargaNA ke kisI ne 8000 skandha grahaNa kiye, unameM se eka hajAra skandhoM meM jJAnAvaraNa kA svabhAva utpanna huA, dUsare hajAra skandhoM meM darzanAvaraNa-svabhAva utpanna huA; isa prakAra pratyeka karma ke eka-eka hajAra skandhoM meM pRthaka-pRthaka svabhAva utpanna ho jAte haiN| yadyapi sUkSma dRSTi se dekhA jAe to ina karmaskandhoM meM jo svabhAva utpanna hote haiM, ve barAbara hI hote haiM, aisA kucha nahIM hai; ve vizeSAdhika hI utpanna hote haiN| kisI jatthe meM kama to kisI meM adhik| yahA~ to sthUla dRSTi se asatkalpanA ke mAdhyama se karmaprakRtiyoM ke pRthaka-pRthaka vibhAjana ko samajhAyA gayA hai|2 ATha karmoM kI prakRti kA upamA dvArA nirUpaNa gommaTasAra, paMcasaMgraha (prA.) Adi meM jJAnAvaraNa karma kI upamA parde se dI gaI hai| jaise parde se DhakI cIja kA jJAna nahIM hotA, vaise hI jJAnAvaraNIya ke udaya se padArthoM kA samyak jJAna nahIM ho paataa| kucha granthoM meM jJAnAvaraNIya karma kA svabhAva A~khoM para bA~dhI huI paTTI ke samAna batAyA hai, jo AtmA ke anantajJAna ko rokatA hai| darzanAvaraNIya karma kA svabhAva dvArapAla ke samAna batAyA gayA hai| jaise-rAjA kA darzana cAhane vAloM ko dvArapAla roka detA hai, vaise hI darzanAvaraNIya karma AtmA ke darzanaguNa ko roka detA hai| vedanIya karma kA svabhAva zahada lipaTI huI talavAra kI dhAra ke samAna hai| jisa prakAra talavAra kI dhAra meM lage hue zahada ko cATane se vaha mIThA lagatA hai kintu usakI dhAra se jIbha kaTa jAtI hai| isI prakAra vedanIya karma AtmA ke ananta avyAbAdha sukha ke guNa ko rokakara sAMsArika indriyajanya sukha-duHkha kA anubhava karAtA hai| mohanIya karma kA svabhAva madya ke naze ke samAna hai| jaise-madya ke naze meM cUra vyakti hoza meM nahIM rahatA, apane hitAhita kA vicAra nahIM kara sakatA; vaise hI mohanIya karma ke prabhAva se (udaya se) AtmA apane dharma-adharma, hitAhita ko nahIM soca sakatA, kadAcit satya ko jAnate hue bhI moha ke naze meM samyak AcaraNa nahIM kara paataa| mohanIya karma AtmA ke samyagdarzana aura samyakcAritra guNa kosvarUparamaNatArUpa guNa ko dabA detA hai| 1. (ka) tattvArthasUtra (upAdhyAya kevalamuni) se pR. 355 (kha) re karma ! terI gati nyArI ! se, pR. 46 2. re karma terI gIta nyArI ! se, pR. 48 For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 211 AyuSyakarma kA svabhAva kArAgRha ke samAna hai| yaha karma AtmA ke avinAzitva guNa ko roka detA hai| gommaTasAra meM ise paira meM par3I huI ber3I ke samAna batAyA hai| jaise -paira meM ber3I par3a jAne para manuSya eka hI sthAna para par3A rahatA hai, vaise hI Ayukarma jIva ko amuka bhava meM hI roke rakhatA hai, usake udaya rahate usa bhava se chuTakArA nahIM hotaa| athavA jaise jela meM par3A huA manuSya usase nikalanA cAhatA hai, parantu sajA pUrNa hue binA nahIM nikala sktaa| vaise hI narakAdi gatiyoM meM par3A huA jIva AyuSya pUrNa hue binA usa gati yA yoni se chUTa nahIM sakatA / nAmakarma kA svabhAva citrakAra ke samAna hai| jaise - citrakAra acche-bure nAnA prakAra ke citra banAtA hai, vaise hI nAmakarma jIva ke arUpitva guNa ko roka kara, nAnA prakAra ke zarIra, gati, jAti, rUpa, raMga Adi kI racanA karatA hai| vaha vibhinna gatiyoM meM deva, nAraka Adi banAtA rahatA hai| gotrakarma ko kumhAra kI upamA dI hai| jaise - kumhAra ghI ke aura madya rakhane ke, acche-bure, choTe-bar3e bartana banAtA hai, vaise hI gotrakarma AtmA ke agurulaghutva guNa ko dabAkara, uccakula- nIcakula kA yA acche-bure kA vyavahAra karAtA hai| antarAya karma kA svabhAva bhaNDArI ke sarIkhA hai| jaise - zAsaka kisI ko kucha denA cAhatA hai, Adeza bhI de detA hai, parantu duSTa bhaNDArI manA karatA hai, detA nahIM hai| isI prakAra AtmA kA guNa ananta zakti kA hote hue bhI antarAya karma vIrya (tapa, saMyama, sAdhanA meM zakti) guNa ko tathA dAnAdi labdhiyoM ko roka detA hai| isa karma ke udaya se AtmA dAnAdi nahIM kara sakatA aura na hI apanI zakti kA vikAsa kara sakatA hai; use abhISTa vastu kA lAbha nahIM ho pAtA / 1 ATha karmoM kA lakSaNa aura unake bandha ke kAraNa jJAnAvaraNIya karma kA lakSaNa hai- jo karma jJAna kA arthAt vizeSa bodha kA AcchAdana - AvaraNa karatA hai, arthAt jo karma AtmA ke jJAna svabhAva ko usI prakAra Dhaka detA hai, jisa prakAra bAdala sUrya ke prakAza ko Dhaka detA hai, vaha jJAnAvaraNIya hai| * * jJAnAvaraNa- karmavargaNAe~ AtmA ke dvArA sahaja jJAna kI prApti meM bAdhaka banatI haiN| jJAnAvaraNIya karmabandha mukhyataH mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ke kAraNa hotA hai| isake kAraNa AtmA ke jJAna ke jAjvalyamAna prakAza para eka, do, cAra, pAMca, pacAsa, sau yA usase adhika gAr3he parde jyoM-jyoM par3ate jAte haiM, tyoM-tyoM AtmA ke andara jJAna kA prakAza hote hue bhI bAhara pragaTa nahIM hone pAtA, athavA bahuta hI kama 1. (ka) gommaTasAra (karmakANDa) gA. mU. 21/15 (kha) prazamarati (vAcakavarya zrI umAsvAti) gA. 34 kA vivecana, pR. 13-14 (ga) paDa-paDihA rasi majjA haDi - cittakulAla-bhaMDArINaM / 'jaha edesi bhAvA, taha vi ya kammA muNeyavvA / For Personal & Private Use Only - paMcasaMgraha (prA. 2 / 3) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) pragaTa hotA hai| arthAt-AtmA meM saba kucha jAnane kI zakti hote hue bhI vaha jJAnAvaraNIya karma ke kAraNa jAna nahIM paataa| jJAnAvaraNIya karma kA jitanA kSayopazama hogA, AtmA ko utanA hI jJAna hogA, usase adhika nhiiN| kisI vyakti ko kisI vastu kA pahale jJAna thA, aura aba vaha use smaraNa karanA cAhatA hai, kintu bahuta prayatna karane para bhI vaha vastu yAda nahIM AtI, do dina bAda akasmAt hI usakA smaraNa evaM sphuraNa ho jAtA hai| isakA artha yaha nahIM hai ki vismRti ke samaya AtmA meM jJAna nahIM thA, jJAna to maujUda thA, anyathA do dina bAda vaha vastu kaise yAda AtI ? vismRti kA kAraNa thA-jJAna para aavrnn| jJAna ko rokane vAlI vastu vahA~ maujUda thii| jaise-dIpaka kapar3e se DhakA ho to prakAza nahIM AtA, use haTA dene para turanta prakAza pragaTa ho jAtA hai| isI prakAra jJAna ke AvRta hone aura prakAzita hone kI bAta samajhanI caahie|' jJAnAvaraNIya karmabandha ke mukhya kAraNa __ jJAnAvaraNIya karmabandha ke mukhyatayA 6 kAraNa haiM-(1) pradoSa-samyagjJAna athavA jJAnI kA avarNavAda (nindA karanA), unake doSa nikAlanA, virodhaM prakaTa karate rahanA athavA samyagjJAna evaM usake vaktA ke prati dveSabhAva rakhanA, samyagjJAna ke jo sAdhana haiM, jo samyagjJAna pradAna karate haiM, unake prati roSa, dveSa aura IrSyA krnaa| (2) nihnava-koI kisI se pUche yA jJAna ke sAdhana kI mA~ga kare, taba jJAna evaM jJAna ke sAdhana pAsa meM hone para bhI kaluSita bhAva se yaha kahanA ki maiM nahIM jAnatA, athavA mere pAsa vaha vastu hai hI nahIM, jJAna-nihnava hai| jJAnI yA jJAnadAtA kA athavA jJAna jisa grantha se yA vidvAna se prApta huA ho, unakA upakAra na mAnanA, nAma chipAnA jJAna-nihnava hai| athavA vItarAga sarvajJa arhatu prabhu ke dvArA prarUpita tatvasvarUpa ke viparIta sva-kalpita mata-prarUpaNA karanA bhI nihnava kahalAtA hai| jamAlI Adi nau nihnava AgamoM meM prasiddha haiN| (3) mAtsarya-jJAna aura jJAnI ke prati DAha, jalana evaM IrSyA rakhanA jJAna-mAtsarya hai| athavA jJAna abhyasta evaM paripakva ho, tathA jJAna ko grahaNa karane vAlA yogya adhikArI ho, phira bhI mAtsaryavaza use na dene kI. kaluSita vRtti rakhanA bhI jJAna-mAtsarya hai| (4) antarAya-kaluSita bhAva se kisI kI jJAna-prApti meM bAdhA pahu~cAnA, jJAnAbhyAsa meM vija DAlanA, pustaka Adi jJAna ke sAdhanoM ko chipA denA jJAnAntarAya hai| dUsarA koI jJAna de rahA ho, tatvajJAna sikhA rahA ho, taba vANI yA kAyaceSTA ke saMketa se use roka denA, jJAnaprApti meM bAdhaka bananA, athavA kaha denA-yaha maMdabuddhi hai, kucha sIkha nahIM sakatA, vyartha samaya barbAda karanA hai, yaha bhI jJAnAntarAya hai| 1. (ka) Atmatatva vicAra se, pR. 310 (kha) jainadRSTie karma se, pR. 46 For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 213 (5) jJAnAsAdana - jJAnAsAdana hai - jJAna, jJAnI athavA jJAna ke sAdhanoM kI avinaya-AzAtanA karanA, jJAnI ko duHkhI yA pIr3ita karanA, unakA apamAna karanA / jJAna ke sAdhanoM ko ThukarAnA, jalA denA, phAr3a denA, pheMka denA Adi ceSTAe~ bhI jJAnAsAdana hai| (6) upaghAta - jJAnI, jJAna yA jJAna ke sAdhanoM ko naSTa karanA, yA vidvAnoM ke sAtha mithyAgraha yA pUrvAgrahavaza vyartha vivAda karanA athavA kaluSita bhAva se satya ko asatya siddha karane kA prayAsa karanA, apane mithyAmata ko satya siddha karane kA prayatna karanA bhI jJAnopaghAta hai / ' jJAnAvaraNIya karmabandha ke kAraNa : AgamoM ke anusAra vyAkhyAprajJapti sUtra meM bhagavAn se gautama gaNadhara ne prazna kiyA- bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma (kArmaNazarIra) kA prayogabandha kisa karma ke udaya se hotA hai ? isake uttara meM unhoMne kahA- gautama ! jJAnI kI pratyanIkatA - zatrutA karane se, jJAna ko chipAne se, jJAna meM doSa nikalane se, jJAna evaM jJAnI kA avinaya karane se, evaM jJAnI ke prati vyartha visaMvAda karane se jJAnAvaraNIya karma kA Asrava evaM bandha hotA hai / 2 jJAna jJAnAvaraNIya karmabandha ke duSpariNAma eka AcArya ne jJAnAvaraNIya karmabandha kA duSpariNAma batAte hue kahA hai- " jo mUDhamati mana, vacana aura kAyA se jJAna evaM jJAnI kI virAdhanA - AzAtanA karate haiM, zUnyamanaska aura vivekahIna hote haiN| ve durbuddhi, gUMge tathA mukha-rogI Adi doSoM se grasta hote haiN| upayogahIna kAyaceSTA dvArA jJAna kI virAdhanA karane se unake nindya zarIra meM kor3ha Adi roga hote haiN| jo svayaM tathA dUsaroM se sadA jJAna kI AzAtanA karate haiM, parabhava meM unake putra, strI evaM mitroM kA kSaya hotA hai, dhana-dhAnya kA vinAza . hotA hai, Adhi-vyAthi utpanna hotI haiN| " varadatta - guNamaMjarI kI kathA meM AtA hai ki guNamaMjarI ne sundarI ke pUrvabhava meM bAlakoM ko par3hane (jJAna) ke sAdhana jalA DAle the, isake phalasvarUpa vaha isa bhava meM gU~gI aura rugNa huii| 1. (ka) tatpradoSa nihnava mAtsaryamantarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH / (kha) tattvArtha sUtra, vivecana (paM. sukhalAla jI) se, pR. 158 (ga) tattvArtha sUtra, vivecana ( upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 271-272 2. NANAvaraNijjakammAsarIrappaoga-baMdhaNaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNa ? goyamA ! nANapaDiNIyayAe, NANa- niNhavaNayAe, NANaMtarAeNaM NANappadoseNaM NANaccAsAyaNayAe, gANa-visaMvAdaNAjoge .. evaM jahA NANAvaraNijjaM navaraM daMsaNa nAma ghetavvaM / ' vyAkhyAprajJapti, za8, u. 9, sU. 75-76 For Personal & Private Use Only -tattvArthasUtra 6/11 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kaI loga bAra-bAra par3hate haiM, kaThora parizrama karate haiM, raTate haiM, par3hane biThAo to unheM nIMda AtI hai, jJAna sIkhane meM ruci hI nahIM hotI, pandraha dina raTane para bhI eka gAthA yAda nahIM hotI, yAda kiyA huA bhI kaI loga zIghra bhUla jAte haiM, ise jJAnAvaraNIya karma ke bandha kA phala samajhanA caahie| ina aura aise hI kAraNoM se jJAnAvaraNIya karmabandha hotA hai / 1 jJAnAvaraNIya karma kA svabhAva : upamA dvArA nirUpaNa jJAnAvaraNIya karma ko paTTI kI upamA dI gaI hai| jaise- kisI vyakti kI A~khoM para aneka paTa vAlI kapar3e kI paTTI bA~dha dI jAye to A~khoM ke rahate bhI vaha andhA-sA rahatA hai, kucha bhI dekha nahIM paataa| isI prakAra AtmA bhI ananta jJAna se sampanna hai, phira bhI saMsArI jIva ke jJAnacakSu para karma kI paTTI ba~dhI hone se jagat ke padArthoM ko samyak rUpa se jAna-dekha nahIM paataa| AtmA anantajJAna se sampanna hai, phira bhI jagat ke sabhI padArthoM ko to kyA, pITha pIche rakhI huI vastu ko bhI nahIM jAna paataa| kAraNa hai - jJAnAvaraNIya karma dvArA jJAna ko AvRta karane kA svabhAva ! jaise- A~khoM ke Upara kI paTTI jyoM-jyoM khulatI jAtI hai, tyoM-tyoM dRzya kA jJAna uttarottara spaSTa hotA jAtA hai; vaise hI jyoM-jyoM jJAnAvaraNa karma haTatA jAtA hai, tyoM-tyoM vyakti kA jJAna bar3hatA jAtA hai| eka dina jJAna para AyA huA sampUrNa AvaraNa haTa jAtA hai, taba usa vyakti ko sAre vizva kA traikAlika jJAna ho jAtA hai / 2 jJAnAvaraNIya karma : kucha zaMkA-samAdhAna jJAnAvaraNIya karma ke badale 'jJAna-vinAzaka' nAma na dene kA kAraNa yaha hai ki AtmA kA mUla guNa jJAna hai| usakA kabhI vinAza nahIM hotA / jJAna para kitanA hI AvaraNa A jAe, phira bhI akSara ke anantaveM bhAga jitanA jJAna nitya udghATita rahatA hai| isase siddha hai ki samasta jIvoM meM jJAna kA astitva rahatA hai| AvRta jJAna aura anAvRta jJAna bhI eka hI hai; jaise- sUrya aura candra megha aura rAhu dvArA Dhake jAne 1. (ka) AtmatatvavicAra se pR. 310 (kha) virAdhayanti ye jJAnaM, manasA te bhavAntare / zUnyamanasomartyA, viveka-parivarjitAH // virAdhayanti ye jJAnaM vacasA'pi durdhiyaH / mUkatva - mukharogitva - doSAsteSAmasaMzayam // virAdhayanti ye jJAnaM kAyenAyatnavartinI / duSTa- kuSTAdi- rogAH syusteSAM dehe vigarhite // manovAkkAyayogairye, jJAnasyAzatanAM tadA / kurvate mUDhamatayaH, kArayanti parAvapi // teSAM para bhave putra kalatra - suhRdAM kSayaH / dhana-dhAnya-vinAzazca tathA''dhi-vyAdhi-sambhavaH // 2. re karma terI gati nyArI se, pR. 64 For Personal & Private Use Only - Atmatatva vicAra pR. 311 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArA mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 215 para bhI unake AvRta-anAvRta bhAgoM meM ekarUpatA hotI hai| AvRta jJAna meM bhI utanA jJAna to AtmA meM hai hI, sirpha vaha pragaTa nahIM hai| jJAnAvaraNIya karma ke svabhAva kA nirNaya jJAnAvaraNIya karma kA svabhAva jJAna ko AvRta karanA hai, isakA prabhAva bahuta bAra hama pratyakSa dekhate haiN| kaI vidyArthI kisI ke vidyAbhyAsa karane tathA jJAnopArjana karane meM, svAdhyAya karane meM antarAya DAlA karate haiM, pAsa meM hI koI sAmAyika lekara baiThA ho yA japa athavA dhyAna kara rahA ho, svAdhyAya kara rahA ho, vahA~ jora-jora se bAteM karate haiM, cIkhate-cillAte haiM, yA U~cI AvAja meM TI. vI. yA reDiyo cAlU kara dete haiN| isase jJAnAvaraNIya karma kA turaMta bandha ho jAtA hai, jisakA phala unheM dera-sabera se milatA hai| kaI vidyArthiyoM kI jJAnAvaraNIya karmabandha ke kAraNa smaraNazakti lupta ho jAtI hai| kaI sAdhakoM ke pUrvajanma meM bA~dhe hue jJAnAvaraNIya karma udaya meM A jAne para sahasA smRti lupta ho jAtI hai| jJAnAvaraNa kA prabhAva :: munizrI samarthamalajI ma. para isa sambandha meM eka tAjA udAharaNa liijie| sthAnakavAsI sampradAya meM paM. samarthamalajI mahArAja bahuzruta evaM zAstrajJa mAne jAte the| ve zAstroM kA adhyayanaadhyApana prAyaH karate rahate the| unakI smaraNazakti evaM pratibhAzakti bhI tIvra thii| eka bAra jaba ve gujarAta meM vicaraNa kara rahe the, usa samaya zAstra kI vAcanA dete-dete ekAeka unakI smRti lupta ho gyii| mastiSka para bahuta jora DAlane para bhI unheM kucha bhI yAda nahIM A rahA thaa| yahA~ taka ki ve apane ziSyoM tathA zrAvakoM ke nAma tathA apane vicaraNa karane ke kSetra Adi bhI sarvathA vismRta ho gae the| yaha sthiti pUrvabaddha jJAnAvaraNIya karma ke udaya ke kAraNa huI thii| bAda meM kucha auSadhopacAra ke anantara unakI smRti vApasa lauttii| parantu pahale jaisI tIvra smaraNazakti nahIM ho paaii| mASa-tuSa muni kA udAharaNa : jJAnAvaraNIya kA prabhAva - jainajagat meM mASa tuSa muni kA udAharaNa prasiddha hai| unheM gurudeva ne eka gAthA yAda karane ke lie dI, kintu bahuta prayatna karane para bhI ve use yAda karane meM bilakula asaphala rhe| taba unake gurudeva ne kahA-acchA lo, sirpha isa vAkya ko kaNThastha kara lo-"mAruSa, maatuss|" (arthAt-kisI para roSa-dveSa mata karo, na kisI para toSa-rAga kro|) parantu unake pUrvabaddha jJAnAvaraNIya karma ke tIvra udaya ke kAraNa itanA-sA vAkya bhI ve bhUla jaate| dUsare sAdhu yAda dilAte, phira bhI bhUla jAte aura yAda AtA to 'mAsa-tusa' raTate the| guru para apAra zraddhA thI, unakI maMdabuddhi para 1. jaina-siddhAnta (paM. kailAzacandrajI jaina) se, bhAvAMza grahaNa, pR. 99 For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) loga ha~sate, to bhI ve samabhAva - pUrvaka sahate the| zuddha bhAva se azuddha rUpa meM bhI guru- pradatta vAkya ko unhoMne bAraha varSa taka rttaa| ve zraddhApUrvaka udvega evaM kSobha se rahita hokara raTate rhte| ataH jJAnAvaraNa karma kaTane lagA aura bArahaveM sAla meM unheM mASa-ur3ada aura tusa- chilake ke pRthakatva kI taraha zarIra aura AtmA kA bheda vijJAna siddha ho gyaa| phalataH kevalajJAna pragaTa ho gyaa| yaha thA jJAnAvaraNIya karma ke svabhAva kA pratyakSa prabhAva aura usase sarvathA mukta hone kA prabhAva / ' darzanAvaraNIya karma kA lakSaNa aura kAraNa darzanAvaraNIya karma- jo AtmA ke darzana-guNa, arthAt vastu ke sAmAnya bodha ko AvRta karatA hai, use darzanAvaraNIya karma kahate haiN| isa karma kA jitane parimANa meM kSayopazama hotA hai, utane hI parimANa meM AtmA vastu kA sAmAnya bodha kara sakatI hai, usase adhika nhiiN| jaba AtmA isa karma kA pUrNatayA kSaya kara detI hai, taba kevaladarzana kI prApti hotI hai| jina pUrvokta 6 kAraNoM tathA anya Agamokta kAraNoM se jJAnAvaraNIya karma kA bandha hotA hai unhIM 6 kAraNoM tathA Agamokta kAraNoM se darzanAvaraNIya karma kA bandha hotA hai| antara itanA hI hai ki jahA~ jJAna, jJAnI aura jJAna ke sAdhanoM ke prati pradveSAdi se jJAnAvaraNIya karma kA bandha hotA hai, vahA~ darzana, darzanI aura darzana ke paMcendriya Adi sAdhanoM se pradveSa durupayoga Adi se darzanAvaraNIya karma kA bandha samajhanA caahie| 'kucha hai' aisA sAmAnya jJAna darzana hai aura 'yaha vRkSa yA manuSya hai, ' aisA vizeSa jJAna, jJAna hai| AtmA ke anantadarzana nAmaka guNa ko rokane vAlA darzanAvaraNIya karma hai| eka karma vijJAna - manISI ne darzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNoM kA ullekha karate hue kahA- bahare, gU~ge, aMdhe, lUle laMgar3e Adi aMgavikala vyaktiyoM ko dekhakara unakA tiraskAra karane, unheM dhakkA dekara nikAlane, unheM yathAzakti sahAyatA na karane, unakA upahAsa karane, unake prati dayAbhAva na rakhane tathA mile hue netra, kAna, nAka, jIbha tathA sparzendriya Adi indriyoM kA sadupayoga na karake durupayoga karanA bhI darzanAvaraNIya karma ke bandha ke kAraNa haiN| isake phalasvarUpa jo kArmika skandha jIvAtmA ke cipakatA hai, usakA svabhAva hotA hai - jIva ko baharA, andhA, gU~gA Adi banA denA; ghora nidrA, Alasya Adi duSphala prApta karAnA / jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya karmabandha ke vipAka ke prakAra nava-padArthajJAnasAra meM jJAnAvaraNIya evaM darzanAvaraNIya karmabandha ke vipAka ke dasa prakAra batAye haiM- ( 9 ) sunane kI zakti kA abhAva, (2) sunane se prApta hone vAle 1. re karma terI gati nyArI ! se bhAvAMza grahaNa, pR. 64-65 For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 217 jJAna kI anupalabdhi, (3) dRSTizakti kA abhAva, (4) dRzyajJAna kI anupalabdhi, (5) gandha grahaNa karane kI zakti kA abhAva, (6) gandha sambandhI jJAna kI anupalabdhi, (7) svAda-grahaNa karane kI zakti kA abhAva, (8) svAda-sambandhI jJAna kI anupalabdhi, (9) sparza-sambandhI kSamatA kA abhAva, aura (10) sparza-sambandhI jJAna kI upalabdhi kA abhaav| karmagrantha meM pratipAdita darzanAvaraNIya karmabandha ke hetu karmagrantha prathama bhAga meM darzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNoM ko spaSTa karate hue kahA gayA hai-(1) samyakadRSTi kI nindA karanA, doSadarzana karanA tathA usake prati akRtajJa honA, (2) mithyA mAnyatAoM tathA mithyAtva-poSaka tatvoM kA pratipAdana karanA, (3) zuddha samyagdRSTi kI upalabdhi meM bAdhA DAlanA, viparIta mata ke cakkara meM DAlanA, (4) samyagdRSTi kI samucita vinaya evaM bahumAna nahIM karanA, (5) samyagdRSTi para dveSa rakhanA, vaira-virodha va IrSyA karanA, (6) samyagdRSTi ke sAtha mithyAgraha pUrvaka vAda-vivAda ksnaa| ye aura isa prakAra ke kAraNa darzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNa haiM, jinase darzana-zakti kuNThita hotI hai|' _ vedanIya karma kA lakSaNa aura bandha ke kAraNa vedanIya karma-jo karma (udaya ke samaya) AtmA ko sukha-duHkha kA vedana karAe, anubhava karAe, vaha vedanIya karma kahalAtA hai| AtmA kA svabhAva avyAbAdha sukhamaya, Anandaghana hai, parantu isa karmabandha ke kAraNa jinheM vyavahAradRSTi se kAlpanika 'sukha-duHkha mAnA jAtA hai, unakA anubhava karAtA hai| mAne hue paudgalika sukha bhogate samaya mIThe lagate haiM, parantu pariNAma meM ye jIva ko rulAte haiM, kheda paidA karate haiM, saMkleza utpanna karate haiM; aura aisA sukha nahIM milatA hai, isa prakAra kSobha, viraha kA duHkha vagairaha prApta hotA hai| AtmA avyAbAdha sukha ko chor3a kara isa kAlpanika sthUla vaiSayika sukha-duHkha meM racA-pacA rahatA hai, isI karma ke kaarnn| isa karma ke prabhAva se jIvAtmA jisa bhautika sukha ko prApta karatA hai, usake prati gAr3ha rAga aura vaha na mile to hRdaya meM dhadhaka uThatA dveSa, atyadhika svArthavRtti Adi saba vedanIya karmabandha ke phala haiN| sAtAvedanIya karma ke udaya se sukha to milatA hai, magara vaha kRtrima karmajanya sukha hotA hai, vaha kSaNika hotA hai| jyoM hI pUrvabaddha AsAtAvedanIya karma udaya meM AtA hai, tyoM hI duHkha kA anubhava (phalabhoga) prArambha ho jAtA hai| niSkarSa 1. (ka) tattvArya sUtra jainAgama-samanvaya (A. AtmArAmajI ma.) se, pR. 147 / (kha) jainadarzanamA karmavAda (zrI candrazekhara vijayajI gaNivara) se, pR. 41 (ga) navapadArtha-jJAna-sAra se, pR. 237 (gha) karmagrantha bhA. 1 gA. 54 (Ga) tattvArtha sUtra 6/11 For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) yaha hai ki vedanIya karma ke udaya se AtmA meM bhautika evaM alpasthAyI sukha-duHkha kI anubhUti rUpa vikRti paidA hotI hai| vedanIya karma ke do bheda haiM-sAtAvedanIya aura asaataavedniiy| asAtAvedanIya karmabandha ke kAraNa __ tattvArthasUtra ke anusAra asAtAvedanIya karmabandha ke 6 kAraNa haiM-(1) duHkhaAkulatA-vyAkulatA, bhaya yA pIr3A kA anubhava honA, (2) zoka-iSTa vastu yA vyakti ke viyoga aura aniSTa vastu yA vyakti ke saMyoga hone para cintA, kSobha, vyagratA honaa| tathA vaha kaise dUra ho ? isa prakAra kA bhAva zoka hai| (3) tApa-nindA, apamAna Adi se mana meM saMtApa honaa| (4) Akrandana-duHkha, bhIti, vipatti yA viparIta paristhiti se pratAr3ita, pIDita yA paritapta hokara ronA, cillAnA, vilApaM karanA, AMsU bahAnA, ucca svara se ronA, chAtI-mAthA kuuttnaa| (5) vadha-anya jIvoM ke indriya Adi dasa prANoM meM se kisI bhI prANa ko pIr3ita karanA, tAr3anA, tarjanA, DAMTanA-phaTakAranA, mArA-pITanA, kaTu vacana bolanA ityAdi prakAra se saMtApa denA vadha hai| (6) paridevana-aisA dInatAbharA vilApa karanA ki sunane vAle ke mana meM dayA utpanna ho jAe, gir3agir3AnA, dInatA pradarzita karanA, apanI hInatA AMsU bahAkara pragaTa. karanA Adi paridevana hai| ina 6 kAraNoM se asAtAvedanIya karmabandha hotA hai| ina 6 kriyAoM kI mandatA-tIvratA ke AdhAra para inake 12 prakAra ho jAte haiN| bhagavatIsUtra meM asAtAvedanIya karmabandha ke kAraNoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai-"dUsaroM ko duHkha dene se, dUsaroM ko zoka utpanna karAne se, dUsaroM ko jhurAne se, dUsaroM ko rudana karAne se, dUsaroM ko mArane-pITane aura satAne se tathA dUsaroM ko saMtApa dene se, evaM bahuta-se prANiyoM aura jIvoM ko duHkha dene tathA zoka utpanna karAne se. yAvat paritApa dene se jIva asAtAvedanIya karmoM kA bandha (Anava-hetu) karate haiN|" ___asAtAvedanIya karmabandha ye hI 6 kAraNa 'sva' aura 'para' kI apekSA se 12 prakAra ke ho jAte haiN| 'sva' aura 'para' kI apekSA para AdhArita tattvArthasUtra kA yaha dRSTikoNa yahA~ adhika saMgata pratIta hotA hai| karmagrantha meM ukta asAtAvedanIya karmabandha ke kAraNa karmagrantha meM sAtAvedanIya karmabandha ke kAraNoM se viparIta asAtAvedanIya karmabandha ke 8 kAraNa batAe gaye haiM-(1) gurujanoM kI abhakti-mAtA, pitA, adhyApaka, 1. (ka) duHkha-zoka-tApAkrandana-vadha-paridevanAnyAtma-parobhayasthAnyasavedhasya / -tattvArthasUtra 6/11 (kha) tattvArthasUtra, (pa. sukhalAlajI) se, pR. 159 (ga) tattvArya vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 273 2. paradukkhaNayAe parasoyaNayAe paratippaNayAe parapiTTaNayAe pariyAvaNayAe bahUrNa jAva sattANaM dukkhamayAe soyaNayAe jAva pariyAvaNayAe evaM khalu goyamA ! jIvANaM asAyAveyaNijjA kammA kijjate / -bhagavatIsUtra za. 7, u. 6, sR. 286 For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 219 kalAcArya, zikSaka, dharmAcArya yA dharmaguru Adi ke prati avinaya, abhakti Adi karanA, (2) akSamA-kSamAzIlatA na honA, jarA-jarA-sI bAta para krodha, roSa, Aveza, kalaha Adi karanA, kSamA na karanA, (3) krUratA-mana meM krUratA karanA, dIna-duHkhI, pIr3ita ko dekhakara bhI dayA, karuNA evaM anukampA na lAnA, (4) avrata-avirati-vrata, pratyAkhyAna yA tyAga na karanA, (5) ayoga-pravRtti-saMyama-yoga meM pravRta na honA, zubhayoga me pravRta na honA, (6) kaSAya-yukta honA-krodha, mAna, mAyA, lobharUpa kaSAyoM kI mandatA na honA, tIvratA hI adhika-adhika hote jAnA, (7) dAnavRtti kA abhAvakRpaNatA, aura (8) dharma para dRr3hatA na rakhanA, bAta-bAta meM dharma se Diga (phisala) jaanaa| jIvana meM azAnti kA kAraNa asAtAvedanIya bandha Aja adhikAMza manuSyoM ke jIvana meM azAnti, asAtA tathA mAnasika cintA adhika mAlama hotI hai| gaharAI se usakA kAraNa soceM to spaSTa jJAta hogA ki yA to gurujanoM ke prati vinaya, bhakti evaM zraddhA kA abhAva hai, kSamA ko to prAyaH tAka meM rakha diyA hai, hRdaya meM dayA, karuNA sUkha gaI hai, svArthAndhatA kA bolabAlA hai| vrata saMyama, niyama aura kaSAyavijaya meM to bahuta hI pIche haiN| vrata-niyama kA to nAma hI suhAtA nahIM hai| niHsvArtha bhAva se dAna bhI karane kI ruci nahIM hotii| thor3A-sA dekara badale meM nAmanA-kAmanA evaM kIrti tathA pratiSThA kI AzA lagI rahatI hai| dharma para dRr3hatA nahIM rhtii| anyAya-anIti se yA anaitika mArgoM se dhana kamAne ke lie jitanI daur3a-dhUpa kI jAtI hai, usakA zatAMza puruSArtha bhI dharmAcaraNa, AtmazAnti, AtmavikAsa evaM Atmazuddhi ke lie nahIM hotaa| aisI sthiti meM prAyaH asAtAvedanIya kA bandha hotA hai| ... asAtAvedanIya bandha kA vipAka ATha duHkhada saMvedanAoM ke rUpa meM asAtAvedanIya karma-bandha ke pUrvokta kAraNoM meM se kisI bhI kAraNabhUta kriyA ke vipAka (phala) ke rUpa meM ATha prakAra kI duHkhada-saMvedanAe~ prApta hotI haiM-(1) karNa-kaTu karkaza svara apane yA dUsare logoM se sunane ko milate haiM, (2) sva-para kA amanojJa yA sundaratArahita rUpa dekhane ko milatA hai, (3) amanojJa gandhoM kI kisI bhI nimitta se prApti hotI hai, (4) besvAda, rUkhA sUkhA yA atyanta khaTTA, khArA, nIrasa yA bAsI bhojanAdi prApta hotA hai, (5) amanojJa, kaThora, karkaza (khurdarA) aura duHkhada saMvedanA utpanna karane vAle sparza kI prApti hotI hai| (6) amanojJa mAnasika anubhUtiyA~, cintAe~, tanAva, udvignatA Adi hotI haiN| (7) nindA, gAlI, apamAnajaka 1. (ka) karmagrantha bhA. 1, gA. 55 (kha) Atmatatva vicAra pR. 315 2. Atmatattva vicAra se pR. 315 For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) zabda, apazabda yA apriya vacana sunane ko milate haiM, aura (8) zarIra meM vividha roga, pIr3A, asvasthatA, aMgabhaMga, aMka-vaikalya Adi duHkhada zArIrika saMvedanAe~ prApta hotI ___ saMkSepa meM, Adhi, vyAdhi aura upAdhi, inameM se kisI eka, do yA tInoM se ghire hue jIva ko jo duHkha kA anubhava (vedana) hotA hai use asAtAvedanIya karma kA udaya. samajhanA caahie| dUsare zabdoM meM, jisa karma ke udaya se AtmA ko anukUla viSayoM kI aprApti aura pratikUla indriya-viSayoM kI prApti meM duHkha kA vedana-anubhava hotA hai, usI kA nAma asAtA-vedanIya karma hai| 'jIvaprAbhRta' meM batAyA gayA hai ki asAtAvedanIya karma ke vipAka vedana ke lie aratimohanIya karma kA udaya Avazyaka hai| aratimohanIya karma ke udaya ke sAtha asAtAvedanIya karma duHkha ke kAraNabhUta indriya-viSayoM kA anubhava karAtA hai; duHkha ke saMyogoM ko milAtA hai|2 sAtAvedanIya : lakSaNa, svabhAva aura bandhakAraNa jisa karma ke udaya se AtmA ko indriya-viSaya-janya sukha kA anubhava ho, use sAtAvedanIya kahate haiN| yaha dhyAna rahe ki sAtAvedanIya karma ke dvArA jo sukha kA anubhava hotA hai, vaha indriyaviSayajanya sukha kA hotA hai| AtmA ko jo svarUpa ke sukha kI anubhUti hotI hai, vaha kisI karma ke udaya se nahIM hotii|. vaiSayika sukhaM duHkha-mizrita yA duHkha-bIja hotA hai, usameM anAkulatA nahIM hotii| usakA anubhava kSaNika, pariNAma kaTuka aura vaha saMsAravRddhi kA hetu hotA hai| ___ sAtAvedanIya karma kA svabhAva madhulipta talavAra kI dhAra meM lage zahada ko cATane se samAna hai| zahada cATane kA sukha kSaNika hai; usameM jIbha kaTane kA duHkha chipA huA ye sAtAvedanIya ke karma se prApta hote haiM - svastha zarIra, sAdhana-suvidhAoM kI anukUlatA; cintA, tanAva, bhaya, vipatti Adi kA koI kAraNa na ho tathA kuTumba apane anukUla ho, aise anukUla saMyogoM ke kAraNa indriya-viSaya-janya sukhAnubhava sAtAvedanIya karma ke udaya se hotA hai|4 1: jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana (DaoN. sAgaramala jaina) se uddhRta, pR. 370 2. (ka) Atmatatva-vicAra se, pR. 314 / / (kha) karma-prakRti (AcArya jayantasena vijayajI ma.) se, pR. 17 (ga) ratimohanIyodaya-balena jIvasya sukha-kAraNendriya-viSayAnubhavana vyApArayati tat sAtA ___aratimohanIyodayabalena tu............ asAtAvedanIyam / -jIva-prAbhRta 25/17/8 3. karmavipAka (prathama karmagrantha marudhara kesarIjI) se, pR. 66 4. AtmatatvavicAra se, pR. 316 For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 221 sAtAvedanIya karmabandha ke 6 pramukha kAraNa sAtAvedanIya karmabandha ke tattvArtha sUtra meM 6 pramukha kAraNa batAye gaye haiM-(1) bhUtAnukampA-cAroM gatiyoM ke sabhI prANiyoM ke prati anukampA, dayA, karuNA rakhanA, arthAt dUsare ke duHkha ko apanA duHkha mAnanA anukampA hai| (2) vratI-anukampA-jina vyaktiyoM ne vrata, niyama, tyAga Adi grahaNa kara liye haiM, unake prati dayAbhAvasahAnubhUti rkhnaa| yahA~ dayAbhAva kA phalitArtha hai-jo sarvavirata sAdhuvarga hai, tathA dezavirata zrAvakavarga hai, unheM sahayoga denA, unakI sevA-zuzrUSA karanA, una para pUjya bhAva yA zraddhAbhAva rakhakara unheM kalpanIya-eSaNIya AhAra-pAnI Adi se sAtA pahu~cAnA; tAki ve apane jJAna-darzana-cAritra evaM tapa-saMyama meM vRddhi-unnati kara sakeM, Atma sAdhanA meM dRr3ha raha skeN| (3) dAna-AhAradAna, auSadhadAna, jJAnadAna aura abhayadAna denA, vaha bhI niSkAma bhAva se, vinamratApUrvaka dAna hai| saMkSepa meM, apanI vastu dUsaroM (jarUratamaMdoM, abhAva-pIr3itoM, dIna-dukhiyoM athavA supAtroM) ko namrabhAva se arpita karanA dAna hai| (4) saMrAga-saMyamAdi yoga-isake antargata cAra bAteM samAviSTa haiM-(1) sarAga-saMyama (sAdhu varga kA vaha saMyama, jisake sAtha rAgabhAva mizrita ho), (2) saMyamAsaMyama (gRhasthavarga kA dharma, jisameM saMyama aura asaMyama kA milA-julA rUpa ho), (3) akAmanirjarA-(vaha nirjarA jisameM paravazatA se, anicchA se, bhayAdi prerita hokara tapa, tyAga yA kaSTa sahana kiyA jAe), (4) bAlatapa-(tattvajJAna se rahita, ajJAna, mithyAtva Adi se prerita kAyAkaSTa Adi tapa) ina cAroM kA mana-vacana-kAyA ke yoga se sampRkta honaa| (5) kSAnti-arthAt -kSamA, sahiSNutA, yA sahanazIlatA (krodhAdi kaSAya para vijaya prApta krnaa| kaSAya kI upazAnti se vAstavika kSamA ho sakatI hai| (6) zauca kA artha hai-pvitrtaa| yahA~ Abhyantara zauca abhISTa hai| zauca tabhI caritArtha hotA hai, jaba Antarika pavitratA ho, nirlobha vRtti ho|' ... karmagranthAnusAra ATha kAraNa karmagrantha meM sAtAvedanIya karmabandha ke 8 kAraNa batAye gae haiM-(1) gurujanoM kI bhakti, (2) kSamA, (3) karuNAvRtti, (4) vrata-pAlana kI bhAvanA, (5) saMyama-yoga kA pAlana yA yoga-sAdhanA (trividha yogoM kI satkRtyoM meM pravRtti), (6) kaSAya-vijaya, (7) dAna aura (8) dharma para dRr3hatA athavA dRr3ha shrddhaa|2 __ bhagavatIsUtra-pratipAdita sAtAvedanIya karma ke kAraNa bhagavatIsUtra meM sAtAvedanIya karmabandha ke kAraNoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai-"prANiyoM para anukampA karane se, bhUtoM (vanaspatikAyika jIvoM) para anukampA 1. bhUta-vratyanukampA-dAna sarAga-saMyamAdi-yogaH kSAntiH zaucamiti sdvedhsy| -tattvArthasUtra, vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se 6/13 pR. 275 2. gurubhatti-khati-karuNA-vaya-joga-kasAyavijaya-dANajuo / daDhadhammAha ajjai sAyamasAyaM vivajjayao // -karmagrantha bhA. 1, gA. 55 For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karane se, jIvoM para anukampA karane se, sattvoM para anukampA karane se, bahuta se prANa, bhUta, jIva aura satvoM ko duHkha na dene se, unheM zoka na karAne se, na jhurAne se, na rulAne se, na mArane-pITane se, aura na paritApa dene se jIva sAtAvedanIya karmabandha karate haiN|"2 sAtAvedanIya ke prabhAva se ATha prakAra kI sukhada saMvedanA . sAtAvedanIya ke prabhAva (udaya) se prANI nimnokta sukhada-saMvedanA prApta karatA hai(1) karNapriya, manojJa, sukhada svara zravaNa karane kI upalabdhi, (2) manojJa sukhada sundara rUpa darzana kI prApti, (3) sukhada manojJa sugandha kI prApti, (4) susvAdu bhojanAdi kI upalabdhi, (5) manojJa komala sukhada sparza evaM mRdu sparza vAle padArthoM kI upalabdhi, (6) vAMchita sukhoM kI prApti, (7) zubhavacana, prazaMsAdi zravaNa ke avasara kI prApti, (8) zArIrika sukha-suvidhAoM kI prAptiA3 karmagranthavarNita kAraNoM kA udAharaNasahita prastutIkaraNa karmagrantha meM sAtAvedanIya karmabandha ke jina kAraNoM kA ullekha kiyA hai, unameM sarvaprathama kAraNa hai-(1) gurubhakti-dharmaguruoM, athavA gurujanoM Adi kI bhkti| gurubhakti se matalaba hai-gurujanoM ke prati sammAna-bahumAna aadi| jaise-gaNadhara gautama svAmI ne apane parama guru bhagavAna mahAvIra deva ke prati zraddhA-bhakti rakhI thii| (2) dUsarA kAraNa kSamA hai| koI vyakti Akroza kare, patthara, lAThI Adi se mAre, gAlI de, apamAna kare, to bhI kSamA rakhane se, samabhAvapUrvaka sahana karane se sAtAvedanIya karmabandha hotA hai| bhagavAna mahAvIra ke kAna meM kIla ThokI gaI, caNDakauzika sarpa ne pairoM meM DasA, cilAtIputra evaM dRr3haprahArI jaba samatA-sAdhanA ke patha para dRr3hatApUrvaka ArUr3ha ho gae to nagarajanoM ne kAyotsargastha muniyoM ko bahuta hI yAtanAe~ dI, jhAMjhariyA munivara kA galA rAjA ne kaTavA diyA, taba bhI ve kSamAzIla rhe| (3) tIsarA kAraNa dayA hai| meghakumAra muni ke jIva ne hAthI ke bhava meM 20 pahara taka paira ko U~cA rakhakara eka kharagoza kI dayA kii| sAtAvedanIya karma bAMdhA, jisake phalasvarUpa AgAmI bhava meM zreNikanRpa kA putra meghakumAra huaa| (4) cauthA kAraNa vratapAlana hai| mahAbala rAjA ne mahAvratoM kA sucAru rUpa se pAlana kiyA, jisake 1. prANa-tIna vikalendriya jIva, bhUta-vanaspatikAyika jIva, jIva-paMcendriya jIva, sattva-vanaspati . ko chor3akara zeSa sthAvara jIvA 2. pANANukaMpAe, bhUyANukaMpAe, jIvANukaMpAe, sattANukaMpAe, bahUNaM pANANaM jAva sattANaM adukkhaNayAe, asoyaNAe, ajUraNayAe, atippaNayAe apiTTaNayAe, apariyAvaNayAe, evaM khalu goyamA ! jIvA NaM sAyAveyaNijjA kammA kajjati / -bhagavatIsUtra 7/3, sU. 286 3. (ka) navapadArtha jJAnasAra, pR. 237 (kha) jaina bauddha gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se, pR. 269 For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 223 phalasvarUpa vaha sAtAvedanIya karma bAMdha kara devaloka meM gyaa| (5) pAMcavA~ kAraNazubhayoga hai| pratilekhanAdi meM zubhayogoM se sAtAvedanIya kA bandha hotA hai| jaisevalkalacIrI ko pratilekhana zubhayogapUrvaka karane se jAtismaraNa jJAna huA, sAtAvedanIya kA bandha huA aura usake phalasvarUpa kevalajJAna bhI prApta huaa| (6) chaThA kAraNa hai-krodhAdi kaSAyoM para vijaya pAnA-krodha Adi Antarika zatru haiN| una para vijaya pAne se avanti sukamAla kI taraha jIva sAtAvedanIya kA bandha karatA hai| (7) sAtavA~ kAraNa-dAna hai| dAna se manuSya kI vRttiyA~ komala, kRpAlu, namra, nirabhimAnI hotI haiN| zAlibhadra ke jIva saMgama ne muni ko nirdoSa AhAradAna dekara sAtAvedanIya karma bA~dhA, jisake phalasvarUpa use zAlibhadra ke rUpa meM sukha sudhivadhAe~ milI tathA unhIM sAMsArika sukhoM meM lubdha na hokara ve mokSa sukha kI ArAdhanA meM tallIna ho ge| (8) AThavA~ kAraNa hai-dharma meM dRr3hatA-jisakI dharma para dRr3ha AsthA, niSThA evaM tallInatA hotI hai, vaha sAtAvedanIya karma bA~dhatA hai| rAjagRha ke sudarzana zramaNopAsaka kI dharma para dRr3ha AsthA thii| isa kAraNa arjunamAlI ke ghora upasarga ke rahate bhI sudarzana dharma-zraddhA se jarA bhI vicalita nahIM huaa| phalataH usane asAtAvedanIya ke prasaMga para sAtAvedanIya baaNdhaa| (9) nauvAM kAraNa hai-akAmanirjarA / akAmanirjarA kA artha hai-anicchA se bhI samabhAvapUrvaka kaSTa sahana krnaa| aisA karane se bhI sAtAvedanIya karma baMdhatA hai| dhavala baila ne cAbuka kI mAra sahana kii| jisake phalasvarUpa marakara zUlapANi yakSa bnaa| devayoni pAkara kaI prakAra ke sukha prApta kiye| (10) dasavA~ kAraNa batAyA gayA hai-mAtA-pitA ke prati vinaya (namaskAra Adi) krnaa| saMtAna ke prati mAtA-pitA ke asIma upakAra haiM, unake prati vinaya karane se, unakI sevA-zuzrUSA karane se, unakI dharma meM abAdhaka AjJAoM kA pAlana karane se sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| ___sAtAvedanIya ke hetuoM se ThIka viparIta asAtAvedanIya karmabandha ke kAraNa haiN| jaise-gurujanoM kA tiraskAra, dveSa, krodhAdi kaSAya, vrata kA khaNDana, azubha yoga, kaSAyoM kI paravazatA, kRpaNatA, mAtA-pitA kA avinaya aadi|' vastutaH vedanIya karma ke do kArya haiM-viSaya-bhogoM kA saMyoga-viyoga karAnA, tathA usa saMyoga-viyoga ke nimitta se duHkha-sukha kI pratIti yA vedana kraanaa| bahudhA vedana vAlA kArya moha ke sAtha rahane para hotA hai|2 __ vedanIya karma prabhAva se jIva ko kabhI sukha tathA kabhI duHkha kI anubhUti dUsarI bAta yaha hai ki vedanIya karma ke prabhAva se hI jIva ko kabhI sukha kI, kabhI duHkha kI aura kabhI donoM kI upalabdhi hotI hai| anukUla-pratikUla paristhiti kA 1. re karma terI gati nyArI se, pR. 112 se 116 taka 2. karma siddhAnta (varNIjI) se, pR. 58 For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) Aroha-avaroha, AzA-nirAzA, iSTa-aniSTa saMyoga-viyoga Adi kA krama calatA rahatA hai; use bhI vedanIya karma kA prabhAva samajhanA caahie| vedanIya-karmodaya se cAroM gatiyoM ke jIvana sukha-duHkha mizrita niSkarSa yaha hai ki saMsArI jIva vedanIya karma ke udaya se indriyaviSayajanya sukha-duHkha kA anubhava karate rahate haiN| ve na to ekAntarUpa se sukha hI sukha kA vedana karate haiM aura na hI ekAntataH duHkha hI duHkha kA / unakA jIvana sukha-duHkha se mizrita hotA hai| phira bhI devagati aura manuSyagati meM prAyaH sAtAvedanIya kA aura tiryaJcagati aura narakagati meM prAyaH asAtAvedanIya kA udaya rahatA hai| prAyaH zabda se yaha sUcita kiyA gayA hai ki devoM aura manuSyoM ke sAtAvedanIya ke alAvA asAtAvedanIya kA aura tiryaJcoM aura nArakoM ke asAtAvedanIya ke alAvA sAtAvedanIya kA udaya bhI sambhava hai; phira cAhe vaha alpAMza meM hI ho|' vedanIya karmabandha : eka jvalanta prazna aura samAdhAna vedanIya karmabandha ke sambandha meM eka jvalanta prazna yaha hai ki yadi duHkha Adi ke pUrvokta nimitta apane yA dUsare meM utpanna karane se asAtAvedanIya karma bandha ke hetu hote haiM to phira upavAsa, loca, rasa-parityAga, vrata-niyama pAlana Adi saMyama niyama bhI duHkhada hone se kyA asAtAvedanIya ke bandha hetu hoMge ? - isakA samAdhAna yaha hai ki ye aura aise hI daHkha ke nimitta jaba krodhAdi Aveza se utpanna hote haiM yA kiye jAte haiM, taba ve asAtAvedanIya bandha ke hetu hote haiM, kintu sAmAnya rUpa se duHkhada hone se tathA svecchA se samabhAvapUrvaka dharma pAlana ke lie sakAma-nirjarA ke hetu se kaSTa sahane se yA tathAvidha saMyama kI. preraNA dene se ve asAtAvedanIya karma bandha ke hetu nahIM hote| saccA tyAgI AtApanA, upavAsa Adi| kaThora vratoM kA krodha yA vaise hI anya durbhAvoM se nahIM, balki savRtti aura sadbuddhi | se prerita hokara cAhe jitanA duHkha uThAtA hai, kaSTa sahatA hai, parantu vaha usake asAtAvedanIya karmabandha kA nahIM, karmakSaya kA hetu banatA hai| sacce tyAgI ko cAhe | jaise duHkhada prasaMgoM para krodha, saMtApa Adi kaSAya kI mandatA hone se asAtAvedanIya karmabandha kA hetu nahIM bntaa| balki bahudhA aise tyAgiyoM ko kaThoratama vrata-niyamoM Adi kA pAlana karane meM hArdika prasannatA mahasUsa hotI hai, kyoMki aise duHkhada prasaMgoM ko ve sukharUpa mAnate haiN| mAnasika ruci bhI unheM aise duHkhada prasaMgoM meM duHkha kI' anubhUti nahIM hone detii| jaise-koI dayAlu cikitsaka cIra-phAr3a ke dvArA kisI rogI ko duHkha dene kA nimitta banane para bhI karuNAvRtti se prerita hone se asAtAvedanIya (ka) karmaprakRti (AcArya jayantasena vijayajI ma.) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 17-18 . (kha) osannaM suraM-maNue sAyamasAyaM tu tiriya-Naraesu // -karmagrantha bhA. 1, gA. 13 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 225 rUpa azubha karmabandha kA bhAgI nahIM hotA, vaise hI sAMsArika duHkha yA karmajanyaduHkha dUra karane ke upAyoM ko prasannatApUrvaka karatA huA tyAganiSTha sAdhaka bhI savRtti tathA zubha adhyavasAya ke kAraNa asAtAvedanIya kA bandha nahIM krtaa| mohanIya karma : lakSaNa, svabhAva aura bandha kAraNa jisa prakAra madirA Adi nazIlI vastuoM ke sevana se vivekazakti tathA socane-vicArane kI buddhi kuNThita evaM avaruddha ho jAtI hai, usI prakAra jina karma-pudgala-paramANuoM se AtmA kI vivekazakti, vicAra-AcAra kI kAryakSamatA kuNThita, manda aura avaruddha ho jAtI hai, aura akRtya-duSkRtya meM pravRtti hotI hai, use mohanIya karma kahate haiN| 'sarvArthasiddhi' meM mohanIya karma kA nirvacana karate hue kahA gayA hai-'jo mohita karatA hai, yA jisake dvArA mohA jAtA hai, vaha mohanIya karma hai|' prazna hotA hai-isa vyutpatti ke anusAra to jIva bhI mohanIya siddha hotA hai| isakA samAdhAna yoM samajhanA cAhie ki jIva se abhinna aura karma-saMjJA vAle pudgala dravya meM upacAra se kartRtva kA Aropa karake mohanIya karma kI isa prakAra kI vyutpatti kI gaI hai| - 'jo mohita kare, vaha mohanIya karma hai' isa vyutpatti ke anusAra dhatUrA, madirA, sundarI, bhAryA Adi ko bhI mohanIya-saMjJA prApta ho jAtI hai| isakA samAdhAna yaha hai, yahA~ prasaMgAnusAra tathA vivakSAnusAra mohanIya nAmaka dravyakarma kA vivecana ho rahA hai, isalie dhatUrA Adi ko mohanIya kahanA ThIka nhiiN|2 mohanIya karma : sabhI karmoM se prabala vastutaH jo karma AtmA meM mUr3hatA utpanna karatA hai, vaha mohanIya karma hai| ATha karmoM meM yaha sarvAdhika zaktizAlI hai| sAta karma yadi prajA haiM to mohanIya karma rAjA hai| isake prabhAva se vItarAgatA prakaTa nahIM ho paatii| prANiyoM ke jIvana ko sabase adhika prabhAvita karatA hai-mohanIya krm| dUsare karma jIva kI eka-eka zakti ko AvRta karate haiM, jabaki mohanIya karma aneka prakAra kI zaktiyoM ko AvRta hI nahIM; vikRta, mUchita aura kuNThita bhI kara detA hai| jJAnAvaraNa ke kAraNa jIva samyak.rUpa se nahIM jAna pAtA, darzanAvaraNa ke kAraNa yathArtha nahIM dekha pAtA, aura antarAyakarma 1. tattvAryasUtra, vivecana (paM. sukhalAlajI) se, pR. 159 2. (ka) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se bhAvAMza grahaNa, pR. 37 (kha) mohayati mohyate'neneti vA mohanIyam / __ . -sarvArthasiddhi 8/4/260 (ga) dhavalA 1/9, 1/8/11/5 (gha) jaina siddhAnta (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 101 For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ke kAraNa vividha zaktiyoM kA upayoga nahIM kara pAtA; jabaki mohanIya karma ke kAraNa jAnate-dekhate hue bhI tathA apanI zakti aura sAmarthya kA upayoga kara sakane yogya hote hue bhI parabhAvoM aura vibhAvoM meM itanA pha~sa jAtA hai ki vaha unakA yathArtha AcaraNa nahIM kara pAtA kyoMki mohanIya karma dRSTi meM bhI vikAra utpanna karatA hai aura AcaraNa meM bhii| yaha AtmA ke zuddha svabhAva-vAstavika svarUpa-vItarAga-svarUpa ko vikRta kara detA hai, jisase AtmA apane zuddha jJAna bhAva-(jJAtA-draSTAbhAva) ko bhUlakara rAga-dveSa meM pha~sa jAtA hai, isI karma ke kAraNa AtmA ko apane svarUparamaNa meM, sva-para-viveka meM, AtmA aura zarIra ke bheda-vijJAna meM bAdhA samupasthita hotI hai|' sarvakarmoM meM mohakarma kI pradhAnatA isIlie mohanIya karma ko AtmA kA 'ari' (zatru) kahA hai, kyoMki vaha samasta duHkhoM kI prApti meM nimitta kAraNa hai| eka tarka prastuta kiyA jAtA hai ki kevala mohanIya ko hI ari mAna lene para, zeSa samasta karmoM kA vyApAra niSphala ho jAegA; kintu aisA nahIM hai; kyoMki bAkI ke samasta karma mohanIya ke hI adhIna haiN| mohanIya karma ke binA zeSa karma apane-apane kArya kI utpatti meM vyApAra karate hue nahIM pAye jAte haiM, jisase ki ve svataMtra samajhe jaaeN| isalie AtmA kA saccA ari mohanIya hI hai| vahI kendrIya karma hai| zeSa karma usake adhIna haiN| yadyapi mohanIya karma ke sarvathA naSTa hone para bhI kitane hI kAla taka zeSa aghAtI karmoM kI sattA rahatI hai, isalie unako mohakarma ke adhIna mAnanA ucita nahIM hai; isakA samAdhAna graha hai ki aisA samajhanA ThIka nahIM, kyoMki moharUpa ari ke naSTa ho jAne para janma-maraNa-paramparArUpa saMsAra ke utpAdana kI sAmarthya zeSa karmoM meM nahIM rahane se una karmoM kI sattA asattA (sattA na rahane) ke samAna ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki mohanIya karma ko janma-maraNAdi duHkha-rUpa saMsAra kA mUla kahA hai| mohanIya karma ko AgamoM meM senApati kahA hai| jisa prakAra senApati ke cala basane para senA meM bhagadar3a maca jAtI hai, vaise hI mohakarma ke naSTa ho jAne para zeSa sAre ghAtikarma TUTa jAte haiM. zeSa rahe cAra aghAtikarma bhI AyuSyakarma kI samApti hote hI samApta ho jAte haiN|2 jJAnAvaraNa karma se mohanIya karma meM antara prazna hotA hai-moha ke hone para hitAhita kA viveka (jJAna) nahIM rahatA aura jJAnAvaraNa karma bhI jJAna para AvaraNa kara detA hai; taba phira mohanIya karma ko 1. (ka) karmavAda se, pR. 60 (kha) dharma aura darzana (AcArya devendramuni) se, pra. 72 (ga) jainadarzana meM AtmavicAra (DaoN. lAlacandra jaina) se, pR. 204 (gha) aSTakarmano rAjavI ho, moha prathama kSaya kIna / 2. (ka) dhavalA 1, 1, 1/43 (kha) karmavAda, pR. 60 For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 227 jJAnAvaraNa se alaga kyoM kahA gayA ? jJAnAvaraNa ke antargata hI gatArtha kara lenA cAhie; aisA kahanA yathArtha nahIM hai, kyoMki padArtha kA yathArtha bodha karake bhI 'yaha aisA hI hai' isa prakAra sadbhUta artha kA azraddhAna (darzana) moha hai, parantu jJAnAvaraNa karma jJAna kA bhI grahaNa karatA hai, ajJAna kA bhii| vaha anyathA grahaNa nahIM karatA, yahI donoM meM antara hai| jaise-aMkura rUpa kArya ke bheda se kAraNabhUta bIjoM meM bhinnatA hotI hai, isI taraha ajJAna aura cAritrabhUta ina donoM meM antara samajhanA caahie|' mohanIya karma kA doharA kArya : jJAnAdi zaktiyoM ko vikRta aura kuNThita karane kA phira mohanIya karma ke do rUpa haiM-zraddhA (darzana) rUpa aura cAritra (pravRtti) ruup| zraddhA aMdara meM rahane vAlI kisI dhAraNA (mAnyatA) vizeSa kA nAma hai; jisase vyakti kI pravRtti (AcaraNa cAritra) meM antara par3A karatA hai; jabaki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa yA antarAya karma, ina tInoM karmoM ke prabhAva se jIva kI tInoM zaktiyA~ (jJAna, darzana aura vIrya) kama ho jAtI haiM, parantu vikRta nahIM hotiiN| mohanIya karma AtmA kI ina zaktiyoM ko rAgAdi bhAvoM ke kAraNa vikRta kara detA hai; kyoMki rAgadveSAdi bhAva hI baMdhana meM DAlane vAle tathA svataH vikArarUpa haiN| mohanIya karma jJAnAdi ko vikRta karake unake antaraMga yathArtha tatvoM (bhAvoM) ke darzana nahIM hone detA hai, inhIM rAgAdi bhAvoM ko mUrchA, moha, avidyA yA ajJAna kahA jAtA hai| rAgAdi kI utpatti kA mUla kAraNa zraddhA, dhAraNA athavA dRSTi hai; kyoMki usI ke kAraNa jIva pAMcoM indriyoM aura mana ke viSayoM (bAhya bhautika viSayoM) ko sukha-duHkha kA kAraNa mAna letA hai| jaise'bhogoM meM sukha hai'; aisI zraddhA vAle manuSya kA dharma-sammukha honA atyanta durlabha hai| jJAna, darzana aura vIrya kI kamI se jIva ko koI vizeSa bAdhA nahIM hotI, yA hAni nahIM hotI, kyoMki jIva meM itanA jJAna, darzana, vIrya banA rahatA hai, jitane se vaha apanA laukika-lokottara prayojana siddha kara sakatA hai|2 ____ mohanIya karma kA svabhAva : madyapAna se tulanA .. mohanIya karma kA svabhAva (prakRti) madya-(pAna) ke samAna batAyA gayA hai| jaisemadirA pAna kiyA huA manuSya jahA~ tahA~ gira jAtA hai, par3atA hai, idhara-udhara loTatA hai, samajha meM na Aye, aise-aise kArya karatA hai, apane para kaMTrola (niyaMtraNa) nahIM kara pAtA hai| vaha apane hitAhita kA bhAna bhUla jAtA hai| ThIka vaise hI mohanIya karma ke udaya se jIva apane hitAhita ko nahIM samajha paataa| usameM sva-para ko parakhane kI vivekabuddhi bhI naSTa ho jAtI hai|3 'sthAnAMgasUtra' kI TIkA meM kahA gayA hai ki "jaise . 1. rAjavArtika 8/4-5/568 2. karma siddhAnta (bra. jinendravarNI) se, pR, 60-61 3. mohanIyasya kA prakRtiH ? madyapAnavaddhayopAdeya-vicAra-vikalatA / -dravyasaMgraha TIkA 33/92/11 For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 karma - vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) madya pIne se vyakti apane bhale-bure kA viveka-bhAna kho baiThatA hai, tathA paravaza hokara apane acche-bure ko nahIM samajhatA, vaise hI mohanIya karma ke udaya se jIMva mohavimUr3ha evaM paravaza hokara apane sat-asat ke viveka se rahita ho jAtA hai|" mohanIya karma AtmA ke Anandamaya zuddha svarUpa ko AvRta kara detA hai jisase vaha indriyoM ke kSaNika vaiSayika sukhoM ko sukha samajhatA hai| abhimAna, dambha, kAma, krodha, lobha, rAga, dveSa aura kapaTa Adi aneka prakAra ke manovikAra mohanIya karma ke vividha pariNAma aura AviSkAra haiN| vedanIya karma to jIva ke sthUla sukha-duHkha para asara karatA hai,. jabaki mohanIya karma sArI AMtarika AnandasRSTi ko roka detA hai| mana kI anekavidha taraMgeM, Aveza, asthiratAe~ aura parivartana mohanIya ke hI vipAka haiN| praNaya-sambandha, yaunAkarSaNa, paradAragamana, vezyAgamana, balAtkAra, prema-lIlAeM Adi saba mohanIya karma ke hI vividha nATaka haiN| jIva ko saMsAra kI ora khIMcakara rakhane vAlA, paudgalika dazA ke sAtha tAdAtmya kara dene vAlA aura apane Apa (AtmA) ko bilakula vismRta karake parabhAva ko svabhAva jaisA banA dene vAlA, yahI mohanIya karma hai| 1 mohanIya karma ke do rUpa darzanamoha aura cAritramoha mohanIya karma ke do rUpa haiM - zraddhArUpa aura pravRttirUpa / pravRttiyA~ to bAhara meM dikhAI detI haiM, para mUlabhUta zraddhA adRSTa rahatI hai jisakA anumAna pravRttiyoM se ho jAtA hai| arthAt kadAcit hitAhita parakhane kI dRSTi yA buddhi bhI A jAe, to bhI tadanusAra AcaraNa karane kI sAmarthya prApta nahIM hotii| zraddhA ko darzana aura pravRtti ko cAritra kahate haiM, isIlie mohanIya karma ke do bheda haiM- darzana - mohanIya aura cAritramohanIya / 2 mohanIya karmabandha ke sAmAnyatayA chaha kAraNa sAmAnyatayA mohanIya karma kA bandha chaha kAraNoM se hotA hai - ( 1 ) tIvra krodha, (2) tIvra mAna (ahaMkAra), (3) tIvra mAyA ( kapaTa), (4) tIvra lobha, (5) azubhAcaraNa aura (6) vimUr3hatA (vivekAbhAva ) / yoM vargIkaraNa kareM to prathama ke pA~ca se cAritramoha kA aura antima se darzanamoha kA bandha hotA hai| bhagavatIsUtra meM sAmAnyatayA mohanIya karma-zarIra kA prayoga-bandha bhI chaha prakAra se batAyA gayA hai - ( 9 ) tIvra krodha karane se, - karmagrantha bhAga 1, gA. 13 1. (ka) majjeva mohaNIya (kha) karmagrantha bhAga 1 ( marudharakesarI) se, pR. 68 (ga) jaha majjapANamUDho, loe puriso paravvaso hoi / taha moheNavimUDho, jIvo uparavyaso hoi // (gha) karmaprakRti ( A. jayaMtasenavijayajI ma.) se, pR. 19 (Ga) jainadRSTie karma se, pR. 57 2. karmasiddhAnta se, pR. 61 For Personal & Private Use Only -sthAnAMga TIkA 2/4/105 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 229 (2) tIvra mAna karane se, (3) tIvra mAyA karane se, (4) tIvra lobha karane se, (5) tIvra darzanamohanIya se aura (6) tIvra cAritra - mohanIya se| 1 mahAmohanIya karmabandha ke 30 kAraNa samavAyAMgasUtra meM mahAmohanIya (tIvratama mohanIya) karma bandha ke 30 kAraNa batAye gae haiM- (1) jo kisI trasa prANI ko pAnI meM DubA kara mArAtA hai, (2) jo kisI trasa jIva ko mastaka para gIlA camar3A bA~dhakara tIvratara azubha adhyavasAya pUrvaka mAratA hai, (3) jo kisI trasa jIva ko mu~ha bA~dha kara mAratA hai, (4) jo kisI trasa prANI ko agni kA dhu~A dekara mAratA hai; (5) jo kisI trasa jIva kA mastaka kATa kara mAratA hai, (6) jo kisI trasa prANI ko chala se mAra kara ha~satA hai, (7) jo mAyAcAra karake yA dambha dikhAvA karake asatya bolakara apanA anAcAra chipAtA hai, (8) jo apanA anAcAra chipAkara dUsare para kalaMka lagAtA hai, (9) jo kalaha bar3hAne ke liye jAna-bUjha kara mizra bhASA bolatA hai, (90) jo pati-patnI meM manamuTAva paidA karatA hai, unheM mArmika vacana bolakara jheMpA detA hai, (11) strI meM atyAsakta hote hue bhI jo svayaM ko kuMArA kahatA hai, (12) jo kAmuka vyakti brahmacArI yA bAlabrahmacArI na hote hue bhI svayaM ko brahmacArI yA bAla- brahmacArI kahatA hai, (13) jo cApalUsI karake apane svAmI (mAlika) ko ThagatA hai, dhokhA detA hai, (14) jinakI kRpA se samRddha banA ho, unase IrSyA karake unake hI kAryoM meM vighna DAlatA hai, (15) jo apane upakArI kI hatyA karatA hai, (16) jo prasiddha puruSa kI hatyA karatA hai, (17) jo pramukha puruSa kI hatyA karatA hai, (18) jo saMyamI ko pathabhraSTa karatA hai, (19) jo mahAn puruSoM kI nindA karatA hai, (20) jo nyAyamArga kI nindA karatA hai, jhuThalAtA hai, (21) jo AcArya, upAdhyAya evaM guru kI nindA karatA hai, (22) jo AcArya, upAdhyAya evaM guru kA avinaya karatA hai, (23) jo abahuzruta hote hue bhI svayaM ko bahuzruta kahatA hai, (24) jo tapasvI na hote hue bhI svayaM ko tapasvI kahatA hai, (25) jo asvastha AcArya Adi kI sevA nahIM karatA, (26) jo AcArya Adi kuzAstra kI preraNA karate haiM, (27) jo AcAryAdi apanI prazaMsA aura prasiddhi ke lie hiMsAkArI aniSTa maMtra-taMtra Adi kA prayoga karate haiM, (28) z2o ihalaukika pAralaukika bhogopabhoga kI prApti kI tIvra abhilASA (nidAna) karatA hai, (29) jo devI-devoM kI nindA karatA yA karavAtA hai, aura (30) jo asarvajJa (chadmastha) hote hue bhI svayaM ko sarvajJa kahatA hai| ye aura isa prakAra ke duSkRtya krUra adhyavasAya yA tIvrakaSAyapUrvaka karane se mahAmohanIya karma kA bandha hotA hai / 2 (ka) jaina, bauddha, gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, pR. 370 (kha) bhagavatIsUtra za. 8, u. 9, sU. 351 (ga) navapadArtha jJAnasAra, pR. 237 2. (ka) samavAyAMga, 30vA~ samavAya (kha) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, pR. 371 For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) AyuSyakarma : lakSaNa, svabhAva aura bandhakAraNa jisa karma ke udaya se jIva deva, nAraka, tiryaJca aura manuSya rUpa se jItA hai aura usake kSaya hone para una-una rUpoM (paryAyoM) kA tyAga karatA hai, yAnI mara jAtA hai, usa zarIra ko chor3a jAtA hai, use Ayukarma kahate haiN| jIvoM ke jIvana dhAraNa karane kI avadhi kA niyAmaka AyuSyakarma hai| isa karma ke astitva se prANI jIvita rahatA hai aura kSaya hone para mRtyu kA AliMgana karatA hai| deva, manuSya, tiryaJca aura naraka, ina cAra gatiyoM meM kisa jIva ko kitane kAla taka apanA jIvana bitAnA hai, usa zarIra se baddha rahanA hai, isakA nirNaya Ayukarma karatA hai| jisa-jisa gati meM jAnA hotA hai, usa-usa gati meM kitane kAla taka rahanA, pratyeka bhava meM kitanA samaya bitAnA, arthAt-AtmA ko kisa zarIra meM kitanI samayAvadhi taka rahanA, isakA nizcaya pahale se ho jAtA hai; yahI karma isakA nirNaya karatA hai| Ayukarma kA svabhAva __ AyuSyakarma kA svabhAva kArAgRha yA haDi (khor3A-ber3I) ke samAna batAyA gayA hai| jaise aparAdhI aparAdha ke anusAra amuka kAla taka kArAgRha meM rakhA jAtA hai, aparAdhI usa avadhi se pahale chUTanA cAhatA hai, kintu avadhi pUrI hue binA chUTa nahIM sakatA, use nizcita samaya taka vahA~ rahanA par3atA hai| vaise hI Ayukarma ke kAraNa jIva ko nizcita avadhi taka narakAdi gatiyoM meM rahanA par3atA hai, jaba vaha bA~dhI huI Ayu (karma-sthiti) bhoga letA hai, tabhI usa-usa zarIra se chuTakArA milatA hai| * AyuSyakarma kA kArya jIva ko sukha yA duHkha denA nahIM hai, parantu niyata avadhi taka kisI eka bhava yA zarIra meM banAye rahane kA hai|2 . sarvArthasiddhi meM bhavadhAraNa karanA Ayukarma kI prakRti batAyA gayA hai, arthAtajisa karma ke dvArA jIva narakAdi bhavoM (janmoM) meM zarIra dhAraNa hetu jAtA hai, vahI Ayukarma hai| janma kA kAraNa bhI gatibandha nahIM, Ayubandha hai| jisa gati kI Ayu bAMdhI gaI hai, jIva nizcaya se usI gati meM janma letA hai| karmagrantha meM AyuSkarma kA svabhAva har3i (khor3A-ber3I-cena-Chain) ke samAna batAyA gayA hai| prANI ko khor3A-ber3I meM DAlane para vaha vahA~ se anyatra nahIM jA -rAjavArtika 8/10/2 1. (ka) jainadRSTie karma se, pRSTha 67 (kha) dharma aura darzana se, pR. 77 (ga) yadbhAvAbhAvayorjIvitamaraNaM tadAyuH / (gha) prajJApanA 23/1 2. (ka) dharma aura darzana se 78 (kha) ThANAMga 2/4/105 TIkA For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 231 sktaa| manuSya ho to manuSyarUpa meM, pazu-pakSI yA matsya Adi ho to usa rUpa meM apanA AyuSya kAla pUrNa karatA hai| vaha use karanA hI par3atA hai| vahA~ taka vaha anyatra jA nahIM sktaa| AyuSya meM vRddhi karanA yA kamI karanA usake hAtha meM nahIM hotaa| jisa prakAra ber3I kaidI kI svataMtratA meM bAdhaka hai, usI prakAra jo karma-paramANu AtmA ko vibhinna zarIroM meM niyata avadhi taka kaida rakhate haiM, unheM AyuSkarma kahate haiN| AyuSkarma kA svabhAva AtmA ke avinAzI guNa yA akSaya sthiti ko rokane kA hai|' ___ AyuSkarma kA udaya cala rahA ho, taba taka AtmA anya bhava meM yA mokSa taka meM jA nahIM sktii| AyuSkarma ke udaya se janma, mRtyu tathA bAlya, yuvakatva, vRddhatva Adi avasthAe~ yA vikRtiyA~ paidA hotI haiN| jIva ko amuka sthAnoM meM rahane kI icchA na hone para bhI AyuSya karma ke bala se sthiti (Ayu) pUrI na ho, taba taka anicchA se bhI rahanA par3atA hai| jaise-naraka kA jIva pala-pala meM mauta kI icchA karatA hai, parantu AyuSyakarma pUrA na ho, vahA~ taka vaha mara nahIM sktaa| isI prakAra devaloka meM yA manuSyaloka meM apAra sukha-samRddhi ke sthAnoM ko chor3ane kI icchA na hote hue bhI AyuSyakarma pUrNa hone para barabasa chor3anA par3atA hai| kaI loga apAra vedanA se chuTakArA pAne ke lie zIghra mRtyu cAhate haiM, parantu AyuSya pUrNa na ho, taba taka mauta A nahIM sktii|2 / nAgazrI brAhmaNI ne mahAtapasvI dharmaruci anagAra ko kar3ave-viSAkta tambe kA sAga bhikSA meM diyA-azubha bhAva se| muni ne dayA kI bhAvanA se vaha AhAra pUrA kA pUrA khA liyaa| viSa kA pariNAma jo honA thA, vahI huaa| muni to samabhAva se vedanA sahakara AyuSya pUrNa hote hI tetIsa sAgaropama Ayu vAle sarvArthasiddha nAmaka dekloka meM zubhadIrghAyu vAle deva bane, jabaki nAgazrI azubha pariNAmoM se mara kara bAIsa sAgaropama vAlI azubha dIrghAyuprayukta bhayaMkara duHkhapUrNa chaThI naraka meM gii| jahA~ vaha kSaNa-kSaNa meM bhayaMkara vedanA se trasta hokara pratipala mauta cAhatI thI, parantu pUrNa AyuSya bhoge binA vahA~ use mauta nahIM mila skii| AyuSyakarma samApta hone ko AtA hai, taba duniyA kI koI bhI zakti use roka nahIM sktii| bar3e-bar3e maMtra-taMtravAdI bhI yahA~ Akara phela ho jAte haiN| isakA rahasya nahIM samajha paate| manuSya bhojana kara rahA ho, hAtha meM kaura ho, Ayu kI samApti ho gaI ho to grAsa hAtha meM hI raha jAtA hai| jIvana-lIlA samApta ho jAtI hai| ___phagavAr3e kI eka ghaTanA hai| pati ghara meM Ate hI palI se pAnI lAne ko kahatA hai| patnI pAnI kA gilAsa lekara AtI hai kintu pAnI pIne vAlA pAnI Ane se pahale hI cala detA hai| navAMzahara kI ghaTanA hai| pati ne patnI se cAya taiyAra karake lAne ko 1. jainadRSTie karma se, pR. 67 12. karmagrantha bhAga 1 (marudhara kesarI) For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kahA aura svayaM navakAramaMtra kI mAlA pherane baitthaa| mAlA hAtha meM hai aura usakI AtmA zarIra chor3akara agale loka ke lie prasthAna kara cukI hai| palI cAya taiyAra karake lAI to dekhatI hai-patideva apanA AyuSya pUrNa kara cuke haiN| aise eka nahIM anekoM udAharaNa haiM, manuSya kisI dazA meM ho, samaya pUrA hote hI AyuSyakarma use chor3akara bhAga jAtA hai|' AyuSya karma bandha ke sAmAnya kAraNa yoM to sthAnAMga sUtra evaM tattvArthasUtra Adi meM devAyu, manuSyAyu, tiryaJcAyu evaM narakAyu ke bandha hone ke pRthaka-pRthaka kAraNa batAe haiN| arthAt kisa prakAra ke AcaraNa se kisa prakAra kA jIvana milatA hai, unakA nirdeza ukta AgamoM meM hai, jisakA nirUpaNa hama agale khaNDa meM kareMge, parantu sabhI prakAra ke AyuSya ke bandha kA kAraNa batAte hue tattvArthasUtra meM kahA gayA hai-zIla aura vratoM se rahita honA cAroM prakAra ke AyuSyoM kA sAmAnya bandha hetu hai| vrata kA artha hai-ahiMsA, satyAdi pA~ca mukhya niyama, tathA zIla kA artha hai-vratoM kI puSTi ke lie tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata Adi upavratoM kA pAlana, jinase krodha, lobha, moha Adi kA tyAga ho| ataH vrata kA na honA (nivratatva) aura zIla kA na honA (niHzIlatva), tInoM prakAra ke AyuSyoM (naraka-tiryak manuSyAyu) ke sAmAnya bandha hetu haiN|2 alpAyu aura dIrghAyu-bandha ke kAraNa __bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai ki tIna kAraNoM se jIva alpAyu vAle karma bA~dhate haiN| yathA-prANiyoM kI hiMsA karane se, jhUTha bolane se, tathArUpa (zramaNa-mAhana ke anurUpa kSamAdi dharma vAle) zramaNa aura mAhana ko aprAsuka (sacitta), anaiSaNIya (akalpanIya) azana-pAna-khAdima-svAdimarUpa caturvidha AhAra dene se| bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai jo prANI sadaiva dUsare jIvoM kA ghAta karake unake priya jIvana kA nAza karatA hai, vaha prAyaH alpAyuSI hotA hai| isake viparIta tIna kAraNoM se jIva dIrghAyu vAle karma bA~dhate haiN| yathA-prANiyoM kI hiMsA na karane se, jhUTha na bolane se aura tathArUpa zramaNa-mAhana ko prAsuka, eSaNIya azana-pAna-khAdimasvAdimarUpa caturvidha AhAra dene (baharAne) se| isI zAstra meM azubha dIrghAyu karma bA~dhane ke viSaya meM kahA gayA hai-"tIna kAraNoM se jIva azubha dIrghAyu phala vAle karma bA~dhate haiN| yathA-prANiyoM kI hiMsA karake, jhUTha bolakara, tathArUpa zramaNa yA mAhana kI hIlanA (avahelanA-upekSA), nindA, logoM ke samakSa gardA (burAI karAnA, jhir3akanA) 1. (ka) karmagrantha bhAga 1 (marudhara kesarI) pR. 94-95 (kha) jJAna kA amRta se pR. 306 2. niHzIla-vratatvaM ca sarveSAm / . -tattvArthasUtra 6/19 (paM. sukhalAla jI kA vivecana) For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 233 dvArA apamAna karake amanojJa aprItikara yA aisA hI kharAba azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa cAra prakAra kA AhAra dene (baharAne) se|' zubha dIrghAyu vAle karma bhI jIva tIna kAraNoM se bA~dhate haiN| yathA-prANiyoM kI hiMsA na karane se, jhUTha na bolane se tathA tathArUpa zramaNoM aura mAhanoM ko vandanA namaskAra karake, Adara-sammAna-bahumAna karake yAvat paryupAsanA va vaiyAvRtya karake tathA manojJa evaM prItikAraka azana, pAna, khAdima, svAdimarUpa caturvidha AhAra dene (baharAne se)|2 jIva AyuSyakarma kaba bA~dhatA hai ? eka dhAraNA prazna hotA hai ki jIva AyuSyakarma kaba bA~dhatA hai ? saMsAra meM cAra prakAra ke jIva haiM-deva, nAraka, manuSya aura tiryaJca / devoM aura nArakoM kA agale bhava kA AyuSya chaha mahIne kI Ayu zeSa rahane para hI ba~dha jAtA hai| paJcendriya saMjJI manuSya aura tiryaJca kI Ayu nimnokta rUpa se ba~dhatI hai-vartamAna bhava kI nizcita Ayu ko tIna bhAgoM meM bA~Tane para, unameM se do bhAga bIta jAne para zeSa rahe eka bhAga meM agale bhava (janma) kI Ayu ba~dha sakatI hai| yadi usa samaya Ayu na ba~dhe, yA vaise pariNAma na hoM to zeSa rahe eka bhAga ko bhI tIna hissoM meM bA~Ta diijie| unameM se bhI do bhAga (hisse) bIta jAne para zeSa bace eka hisse meM Ayu ba~dhatI hai| yoM karate-karate antima antarmuhUrta meM to Ayu avazya ba~dhegI hii| ___ kalpanA karo, eka vyakti kA vartamAna bhava kA AyuSya 90 varSa kA hai, to 60 varSa vyatIta ho jAne para naye-AgAmI bhava (janma) kA AyuSya ba~dha sakatA hai| yadi usa samaya na ba~dhe to zeSa tIsa varSa ke do bhAga yAnI bIsa sAla bIta jAne para zeSa 1/3 bhAga yAnI 10 varSa meM AyuSya ba~dha sakatA hai| arthAt-pUrNa Ayu 90 varSa kI ho to 80 sAla bIta jAne para AyuSya ba~dhatA hai| usa vakta bhI na ba~dhe to dasa varSa ke bhI do bhAga bIta jAne para ba~dhatA hai| yoM karate-karate antima antarmuhUrta zeSa rahane para AyuSya avazyameva bNdhegaa|3 madhyama pariNAmoM meM hI AyuSya kA bandha hotA hai ati jaghanya pariNAma Ayubandha ke ayogya hotA hai| atyanta mahAna pariNAma bhI Ayubandha ke ayogya hai, kyoMki aisA hI svabhAva hai; kintu ina donoM ke madhya meM 1. (ka) bhagavatIsUtra za. 5, u. 6 (kha) bhagavatIsUtra za. 5, u. 6 (ga) bhagavatIsUtra za. 5, u. 6 . (gha) bhagavatIsUtra za. 5, u. 6 2. bhagavatIsUtra za. 5, u. 6 se 3. (ka) re karma terI gati nyArI se, pR. 77 (kha) dhavalA 10/4, 24/39 For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) avasthita pariNAma parivartamAna madhyama pariNAma kahalAte haiM, unameM yathAyogya pariNAmoM se Ayubandha hotA hai| arthAt - chahoM lezyA ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se 18 aMza haiN| * ... unameM se Ayukarma ke baMdha yogya ATha aMza jAnane cAhie / ' AyuSkarma ke do prakAra : apavartya, anapavartya yoM to pratyeka jIva apane jIvanakAla meM pratikSaNa Ayukarma ko bhoga rahA hai, aura pratikSaNa Ayukarma ke paramANu bhoga ke pazcAt pRthak hote rahate haiN| jisa samaya vartamAna jIvana ke pUrvabaddha Ayukarma ke samasta paramANu kSINa hokara AtmA se pRthak ho jAte haiM, usa samaya prANI ko vartamAna zarIra chor3anA par3atA hai| vartamAna zarIra ko chor3ane se pUrva hI bhAvI navIna zarIra ke Ayukarma kA bandha ho jAtA hai; yaha uparyukta tathya se spaSTa pratIta hotA hai| kintu yadi AyuSyakarma kI kAlAvadhi isa prakAra se niyata hai, to akAlamaraNa yA Akasmika kyoM hotA hai ? isI ke samAdhAna ke liye jainakarma-vaijJAnikoM ne do prakAra kA AyuSya mAnA hai - (1) apavartanIya (apavartya ) aura (2) anapavartanIya (anapavartya ) / anapavartanIya Ayu vaha hai, jo Ayu kisI bhI kAraNa se kama nahIM hotI, bIca meM TUTatI nahIM; apanI pUrI sthiti bhoga kara hI samApta (kSaya) hotI hai, jitane kAla ke liye bA~dhI gaI hai, utane kAla taka bhogI jAe, vaha anapavartanIya Ayu hai| kramika bhoga meM Ayukarma kA bhoga svAbhAvika rUpa se dhIre-dhIre hotA rahatA hai| 2 apavartanIya aura avapartanIya AyuSya vAle kauna-kauna ? upapAtarUpa se janma lene vAle (deva aura nAraka ) carama zarIrI (tadbhavamokSagAmI), uttama puruSa (tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi) aura asaMkhyAta varSajIvI (devakuru uttarakuru) (tIsa akarmabhUmiyoM, chappana antadvIpoM aura karmabhUmi ) Adi kSetroM meM utpanna hone vAle manuSya ( yaugalika mAnava ) aura tiryaJca (jo ki ukta kSetroM ke alAvA DhAI dvIpa ke bAhara dvIpa samudroM meM bhI pAye jAte haiM) anapavartanIya AyuSya vAle hote haiN| inake atirikta zeSa manuSya aura tiryaJca apavartanIya AyuSya vAle haiN| apavartya aura anapavartya AyuSya : lakSaNa aura spaSTIkaraNa apavartanIya Ayu vaha hai, jo Ayu kisI zastra Adi kA nimitta pAkara bA~dhe gae samaya se pahale hI bhoga lI jAtI hai| tAtparya yaha hai ki jala meM DUbane, zastraghAta. viSapAna Adi bAhya kAraNoM se sau pacAsa Adi varSoM ke lie bA~dhI gaI Ayu ko 1. dhavalA 12 / 4, 2, 7, 32 / 27, gommaTasAra (karma) mU. 518 2. (ka) karmaprakRti ( AcArya vijayajayantasenajI ma. ) se, (kha) bAhyasyopaghAta-nimittasya viSa-zastrAdeH satisannidhAne hasvaM bhavatItyapavartyam / For Personal & Private Use Only - sarvArthasiddhi 2/53 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 235 antarmuhUrta meM hI athavA sthiti pUrNa hone se pahale hI zIghratA se eka sAtha hI bhoga lI jAtI hai, use apavartanIya Ayu (Ayu kA Akasmika bhoga) kahate haiN| ise vyAvahArika bhASA meM akAla mRtyu athavA Akasmika maraNa bhI kahate haiN| akAla meM Ayubheda (mRtyu) ke 7 kAraNa sthAnAMgasUtra meM aise Ayubheda (bA~dhI huI Ayu pUrNa kiye binA bIca meM hI mRtyu ho jAnA) ke 7 kAraNa batAye gaye haiM- ( 9 ) adhyavasAya (harSa, zoka, rAga- moha evaM bhaya Adi ke atireka se prabala mAnasika AghAta / (2) nimitta - viSa, zastra, daNDa Adi ke prayoga ke nimitta se, (3) AhAra ( AhAra kI atyadhikatA athavA sarvathA abhAva), (4) vedanA (zUla, pIr3A, tanAva, cintA tathA vyAdhijanita asahya vedanA ), (5) parAghAta ( gaDDhe meM giranA Adi bAhya AghAta ) (6) sparza ( sarpadaMza Adi se yA aisI vastu, jisake chUne se hI sAre zarIra meM viSa phaila jAe aura (7) zvAsa-nirodha (hArTaphela, hRdayagati avaruddha ho jAnA, athavA zvAsa kI gati baMda ho jaanaa)| ye sAtoM hI kAraNa apavartanIya Ayu ke haiN| ' Ayu sopakrama aura nirupakrama do prakAra kI hai| sopakrama Ayu vAle vyakti ko akAla-mRtyu yogya viSa, zastra Adi kA saMyoga avazya hotA hai| apavartanIya Ayu sopakrama hotI hai| isameM viSa, zastra Adi kA nimitta avazya prApta hotA hai, aura usa nimitta ke kAraNa jIva niyata samaya se pUrva hI mara jAtA hai / parantu anapavartanIya Ayu sopakrama aura nirupakrama donoM prakAra kI hotI hai| arthAt usa Ayu meM akAla mRtyu kA sannighAna (upakrama) hotA bhI hai aura nahIM bhIM hotaa| kintu una nimittoM (upakramoM - viSazastrAdi) kA saMyoga hone para bhI anapavartanIya Ayu niyata kAla (sImA) ke pahale pUrNa nahIM hotii| apavartanIya Ayu vAle prANiyoM ko zastrAdi koI na koI nimitta mila hI jAte haiM, jisase ve akAla meM hI mara jAte haiM, kintu anapavartanIya Ayu vAle ko kaisA bhI prabala nimitta kyoM na mile magara akAla meM ve nahIM marate / 2 apavartanIya-anapavartanIya Ayubandha pariNAma ke vAtAvaraNa para nirbhara yadyapi apavartanIya aura anapavartanIya Ayu kA bandha pariNAma ke tAratamya para avalambita hai| ina donoM prakAra kI Ayu kA bandha svAbhAvika nahIM par3atA / bhAvI janma kI Ayu vartamAna janma meM bA~dhI jAtI hai| Ayubandha ke samaya yadi pariNAma manda hoM to Ayu kA bandha zithila par3atA hai| isa kAraNa nimitta milane para bandhakAla kI 1. ( ka ) aupapAtika - caramadehottamapuruSA'saMkhyeyavarSAyuSo'napavartyAyuSaH / -- tattvArthasUtra 2 / 52 (kha) sthAnAMgasUtra sthAna 7 (ga) karmaprakRti, pR. 46 2. (ka) prathama karmagrantha vivecana ( marudharakezarIjI) se, pR. 95 (kha) karma - prakRti ( A. jayaMtasenajI ma. ) se, pR. 45 For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kAlamaryAdA ghaTa jAtI hai| isake viparIta yadi Ayubandha ke samaya pariNAma tIvra hoM to Ayu kA bandha gAr3ha hotA hai| baMdha ke gAr3ha hone se nimitta milane para bhI bandhakAlIna maryAdA kama nahIM hotI aura Ayu eka sAtha bhogI nahIM jA sktii| ataH tIvra pariNAma se bA~dhI gaI Ayu zastra, viSa Adi kA prayoga hone para bhI apanI niyata kAla maryAdA se pahale pUrI nahIM hotI, jabaki manda-pariNAmajanya zithila baMdhana vAlI Ayu zastrAdi ke prayogoM ke hote hI sva-niyata-kAla-sImA samApta hone se pUrva hI antarmuhUrta meM bhoga lI jAtI hai| Ayu ke isa zIghra bhoga kA nAma apavartanIya yA akAlamRtyu hai aura niyata kAlika bhoga ko anapavartanIya yA kAla-mRtyu kahate haiN|' . apavartanIya Ayu ke sambandha meM eka prazna aura samAdhAna __ prazna hotA hai-apavartanIya Ayu meM yadi niyatakAla maryAdA se pUrva hI Ayu kA bhoga ho jAtA hai, to kRtanAza, akRtAgama aura niSphalatA doSoM kA prasaMga upasthita hotA hai| arthAt-yadi Ayu ke avaziSTa rahate hue jIva mara jAtA hai, kRta (baddha) Ayukarma kA phala na bhogane se kRtanAza doSa upasthita hotA hai, aura maraNayogya karma ke na hone para bhI mRtyu ke A jAne (AyuSya kAlAvadhi se pUrva hI samApta ho jAne) se akRtAgama doSa upasthita hotA hai, tathA avaziSTa baMdhI huI Ayu kA bhoga na hone se niSphalatA doSa kA prasaMga AtA hai| ina doSoM se nivRtti kaise ho sakatI hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki apavartanIya Ayu meM pUrvokta doSoM kI sambhAvanA bilakula nahIM hai, kyoMki isa Ayu meM bhI ba~dhI huI Ayu pUrI kI pUrI hI bhogI jAtI hai, baddhAyu kA koI bhI aMza aisA nahIM bacatA, jo bhogA na jAtA ho yAnI vipAkAnubhava kiye binA baddhAyu kA koI bhI bhAga nahIM chuutttaa| yaha avazya hai ki isameM ba~dhI huI Ayu kAla-maryAdA ke anusAra na bhogI jAkara, eka sAtha zIghra hI bhoga lI jAtI hai| apavartana kA artha hI hai-zIghra hI antarmuhUrta meM avaziSTa karma bhoga lenaa| isalie isa Ayu meM na to kRtakarma kA nAza hai, aura na baddha Ayukarma kI niSphalatA hai, tathaiva baddha AyukarmAnusAra Ane vAlI mRtyu hone se akRtakarma kA Agama bhI nahIM hai|2 dIrghakAlamaryAdA vAle karma alpakAla meM hI bhoga lene kA vizleSaNa dIrghakAlika maryAdA (sthiti) vAle karma alpa (antarmuhUrta) kAla meM hI kaise bhoga liye jAte haiM ? ise samajhAne ke lie tIna dRSTAnta prastuta karate haiM-jaise-sUkhI ghAsa ke saghana Dhera meM eka tarapha se choTI-sI cinagArI chor3a dI jAtI hai to vaha usa tRNarAzi ke eka-eka tinake ko kramazaH jalAte-jalAte usa sAre Dhera ko bahuta adhika samaya meM jalA pAtI hai| kintu koI usa ghAsa ke Dhera ko DhIlA karake usameM cAroM 1. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 307-308 (kha) karmagrantha bhA. 1 (marudhara kezarI jI) pR. 96 2. jJAna kA amRta se, pR. 308 For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 237 ora se cinagArI chor3a detA hai aura vAyu anukUla ho to eka sAtha zIghra hI vaha usa sAre ghAsa ko jalA DAlatI hai| isI prakAra apavartanIya Ayu ke bhogane meM sirpha derI aura jaldI kA hI antara par3atA hai, aura kucha nhiiN| dUsarA udAharaNa-gaNita ke eka jaTila prazna ko hala karane ke lie eka sAmAnya vyakti guNA bhAga kI laMbI rIti kA Azraya letA hai, jabaki dUsarA gaNitazAstrI usI prazna ko hala karane ke lie saMkSipta rIti kA Azraya letA hai| magara donoM kA uttara eka samAna hotA hai| tIsarA udAharaNa-eka turaMta dhoyA huA kapar3A jala se bhIgA hI ikaTThA karake rakha diyA jAe to vaha bahuta dera se sUkhatA hai, parantu usI bhIge kapar3e ko khUba nicor3akara dhUpa meM phailA diyA jAtA hai to vaha tatkAla sUkha jAtA hai| isI taraha apavartanIya Ayu meM zastra Adi kA nimitta milate hI Ayukarma ke samasta dalika eka sAtha bhoge jAte haiM, magara bhoge jAte haiM ve zIghratA ke saath| bhoganA to ba~dhA huA AyuSyakarma pUrA kA pUrA hI hotA hai|' sattA kI apekSA Ayu ke do prakAra sattA kI apekSA se Ayu ke do prakAra haiM-(1) bhujyamAna aura (2) bdhymaan| vidyamAna jisa Ayu kA bhoga kiyA jA rahA hai, vaha bhujyamAna aura AgAmI bhava ke lie jisa Ayu kA bandha kiyA gayA hai, vaha badhyamAna hai|2 sAmAnyarUpa se Ayu ke do prakAra : bhavAyu aura addhAyu . sAmAnyarUpa se Ayu ke do prakAra haiM-addhAyu aura bhvaayu| addhA zabda kA artha hai-kAla, aura Ayu zabda se dravya kI sthiti smjhnaa| arthAt dravya kA jo traikAlika sthitikAla hai, use addhAyu kahate haiN| dravyArthika naya kI apekSA dravyoM kI addhAyu anAdianidhana hai| na usakI Adi hai, na usakA ant| kintu paryAyArthika naya kI apekSA se addhAyu ke cAra bheda hote haiM-anAdi-anidhana, sAdi-anidhana, sanidhana-anAdi aura saadi-snidhn| bhavAyu kA artha hai-bhava yAnI zarIra kA dhAraNa krnaa| arthAt-bhava dhAraNa karAne meM samartha Ayukarma ko bhavAyu kahate haiN| athavA bhavasthiti (usI bhava se mara kara punaH usI bhava meM utpanna hokara rahanA) ko kAyasthiti (eka kAya meM marakara punaH usI meM janma grahaNa karane kI sthiti) ko addhAyu kahate haiN| addhAyu nirupakrama hotI hai, bhavAyu sopakramA 1. jJAna kA amRta se, pR. 309 2. karmaprakRti (A. jayantasenavijayajI ma.) se, pR. 48 3. karma prakRti se, pR. 48-49 For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) Ayubandha ke chaha prakAra ___ AgAmI bhava meM utpanna hone ke lie gati aura jAti Adi kA bAMdhanA Ayu-bandha kahalAtA hai| isake 6 prakAra hote haiM-(1) jAti, (2) gati, (3) sthiti, (4) avagAhanA, (5) pradeza aura (6) anubhaag| jAti-ekendriyAdi pA~ca jAtiyA~ haiN| jIva ko jisa jAti meM utpanna honA hotA hai, marane se pUrva vaha usa jAti kA bandha kara letA hai| gati-marane se pUrva vaha prAptavya gati kA bandha kara letA hai| sthiti-ukta bhava meM Thaharane kI jitanI kAla-maryAdA hai, marane se pahale jIva use bAMdha letA hai| avagAhanA-zarIra kI U~cAI-nIcAI ko avagAhanA kahate haiM, marane se pUrva jIva isakA bhI bandha kara letA hai| pradeza-jina-jina Atma-pradezoM para jIva ko sukha-dukha kA bhoga (vedana) karanA hotA hai, usakA bandha (pradezabandha) bhI mRtyu se pUrva ho jAtA hai| aura anubhAga-anubhAga kA artha hai-phlbhog| phala tIvra, tIvratara yA tIvratama bhoganA hai, athavA manda, mandatara yA mandatama; yaha saba mRtyu se pUrva jIva bA~dha letA hai|' puNya-pApa kI dRSTi se AyuSya karma ke do vibhAga kara sakate haiM-zubhAyu aura ashubhaayu| nAmakarma : svarUpa, svabhAva, bandhakAraNa evaM prakAra jisa karma ke udaya se jIva nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva nAmoM se pukArA jAtA hai; athavA jo karma jIva ko narakagati Adi acchI-burI paryAyoM yA avasthAoM kA anubhava karane ke lie bAdhya karatA hai, yA unmukha karatA hai, vaha nAmakarma hai| zarIra aura zarIra se sambaddha aMga-pratyaMga, DIlaDaula, racanA (DhA~cA), indriyA~, varNa, gandha, rasa, sparza, zubha, azubha, yaza, nAmabarI, apayaza, susvara, dusvara, subhaga-durbhaga Adi zarIra aura zarIra se sambaddha vastuoM ke kaNa-kaNa kI racanA karane vAlA nAmakarma hai|2 nAmakarma ko citrakAra kI upamA dI gaI hai| jaise citrakAra aneka prakAra ke raMgoM se vibhinna prakAra ke acche-bure citra banA detA hai| vaise hI nAmakarma bhI jIva ke acche-bure vibhinna prakAra ke rUpa banA DAlatA hai|3 -prajJApanA 23/1 TIkA -ThANAMga 2/4/105 TIkA 1. jJAna kA amRta se, pR. 311 2. (ka) nAmayati-gatyAdiparyAyAnubhavana pratipravayaNati jIvamiti nAma / (kha) vicitraiH paryAyarnamayati-pariNamayati yajjIvatannAma / (ga) karmaprakRti se, pR. 51 3. jaha cittayaro niuNo aNegarUvAI kuNai ruvAi / sohamasohaNAI cokkhamacokkhehiM vaNNehiM / / taha nAmapi hu kamma aNegarUvAi kuNai jIvassa / sohaNamasohaNAI iTThANiTThAI jIvassa / / -ThANAMga 2/4/105 TIkA For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 239 yaha dekhA jAtA hai ki koI manuSya kAlA-kalUTA, baiDaula, bIbhatsa aura bhaddI AkRti vAlA hotA hai, jabaki koI manuSya gulAba ke phUla jaisA sundara aura cittAkarSaka hotA hai, yaha saba nAmakarma kA hI prabhAva hai| cANDAlaputra munizrI harikezabala ke bIbhatsa zarIra kA tathA RSivara aSTAvakra kI zarIragata vakratA kA kAraNa nAmakarma hI thaa| isI karma ke kAraNa kisI jIva meM sundaratA aura kisI meM asundaratA ke darzana hote haiN| nAmakarma : vyaktitva kA nirdhAraka manovijJAna kI apekSA se nAmakarma jIva ke vyaktitva kA paricAyaka yA nirdhAraka tatva kahA jA sakatA hai| jainakarma vijJAna nAmakarma kI prakRtiyoM ko vyaktitva nirdhAraka tatva ke rUpa meM prastuta karatA hai| nAmakarma ke do bheda aura unake bandhakAraNa va vipAka prakAra nAmakarma ke do bheda mukhyatayA kie gae haiM-zubhanAma aura ashubhnaam| zAstrokta zubhanAmakarma ke bandha ke kAraNa ye haiM-(1) zarIra kI saralatA, (2) vANI kI saralatA, (3) mana kI yA manana-cintana kI saralatA (4) ahaMkAra aura mAtsarya se rahita honA yA sAmaJjasya se paripUrNa jiivn| isI prakAra azubha nAma ke bandha ke bhI inase viparIta cAra kAraNa haiN| yathA-kAyA kI vakratA, vANI kI vakratA, mana kI vakratA tathA ahaMkAra evaM mAtsarya kI vRtti yA asAmaMjasyapUrNa jIvanA3 . zubha-azubha nAmakarma ke vipAka ke 14-14 prakAra - zubha nAmakarma ke vipAka (phalabhoga) ke 14 prakAra yoM haiM-(1) iSTa zabda (Adeya aura prabhAvaka vacana), (2) iSTa rUpa (sundara gaThA huA zarIra) (3) iSTa gandha (zarIra se niHsRta hone vAle mala-mUtra, pasInA Adi meM sugandha), (4) iSTa rasa (jaivIya rasoM kI samucitatA), (5) iSTa sparza (tvacA Adi kA komala evaM manojJa sparza honA), (6) iSTa gati (caMcalatA evaM udvignatA se rahita yogya cAla-DhAla), (7) iSTa sthiti (sthira evaM suzobhana baiThanA-uThanA, (khar3e honA Adi athavA aMgopAMgoM kA yathAsthAna honA), (8) utthAnAdi pA~ca kA honA (yogya zArIrika zakti), (9) lAvaNya (zArIrika 1. jJAna kA amRta se, pR. 315 2. jaina, bauddha, gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se, pR. 374 3. (ka) yogavakratA-visaMvAdanaM cAzubhasyanAmnaH, tadviparItaM zubhasya / tattvArthasUtra 6/21-22 (kha) kAyaujjuyayAe bhAvujjuyayAe bhAsujjuyayAe avisaMvAyaNAjogeNaM subhanAmakammAsarIra jAva pyogbNdhe| kAyaaNujjuyayAe jAva visaMvAyaNAjogeNaM asubhanAmakammA jAva pyogbNdhe| --bhagavatI za. 8, u. 9 (ga) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se, pR. 374 For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kAnti evaM tejasvitA), (10) iSTa yazaHkIrti (cAroM ora pratiSThA aura prazaMsA kA honA), (11) susvara (rucikara svara), (12) kAnta svara, (13) priya svara, aura (14) manojJa svr| azubhanAmakarma ke vipAka (phalabhoga) ke bhI 14 prakAra haiM, jo inase viparIta haiM-(1) aniSTa zabda, (2) aniSTa rUpa, (3) aniSTa gandha, (4) aniSTa rasa, (5) aniSTa sparza, (6) aniSTa gati, (7) aniSTa sthiti, (8) asundaratA (lAvaNyahInatA), (9) apayaza-apakIrti, (10) utthAnAdi pAMca puruSArtha kI zakti kI hInatA, (11) akAnta svara (hIna svara), (12) dIna svara, (13) apriya svara aura (14) amanojJa svr|' nAmakarma kI dena AtmA kA jo chaThA guNa hai-arUpipana, nAmakarma usa guNa ko Dhaka detA hai aura jIva ko rUpI zarIra aura usase sambandhita aMgopAMgAdi pakar3A detA hai| yaha nAmakarma kA hI camatkAra hai ki vaha kisI kI AkRti nIgro kI-sI banA detA hai, to kisI kI cInA (cAinIja) jaisii| nAmakarma ke anusAra prakRtiyA~, cAla-DhAla, rUpa-rasAdi, amuka svabhAvAdi bhI vibhinna prakAra ke milate haiN| zubha aura azubha nAmakarma kA yaha phala svataH aura parataH donoM prakAra se anubhava kiyA (bhogA) jAtA hai| inake zubhaphala ke anubhava meM iSTa vastuoM, pudgaloM, jIvoM Adi kA saMyoga aura azubha phala ke anubhava meM aniSTa pudgaloM, vastuoM aura jIvoM Adi kA saMyoga (nimitta) kAraNa hai| gotrakarma : svarUpa, prabhAva, svabhAva aura bandhakAraNa jaba taka jIva saMsAra ke janma-maraNAdi ke cakra se nahIM chUTatA, taba taka use kisI na kisI gati, jAti evaM yoni meM janma lenA hI par3atA hai| manuSyoM yA tiryaJcoM meM hI nahIM, devoM aura nArakoM meM kisI na kisI pratiSThita-apratiSThita kula, yA parivAra meM janma lenA par3atA hai| unameM bhI ucca aura nIca, AdaraNIya-anAdaraNIya, pUjya-apUjya. pratiSThita-apratiSThita Adi vyavahAra hotA hai| kozakAroM ne gotra zabda kula, vaMza-paramparA ke artha meM prayukta kiyA hai, parantu jainakarmavijJAna kI dRSTi gotrakarma meM jIva ke apane-apane vyaktigata sadAcaraNayukta evaM durAcaraNayukta (kAryoM yA zubhAzubha yogoM) yA sadguNoM durguNoM ke AdhAra para ucca-nIca gotra kA vyavahAra hotA hai| ataH gotrakarma kA artha huA-jisa karma ke udaya se jIva ke prati kulIna-akulIna, pUjya-apUjya, AdaraNIya-anAdaraNIya, ucca-nIca, pratiSThita-apratiSThita Adi ke bhAva utpanna hoM, isI prakAra ke do paraspara virodhI zabdoM meM se kisI eka zabda kA vyavahAra 1. (ka) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, pR. 374 (kha) jJAna kA amRta se, pR. 338-339 2. re karma terI gati nyArI se, pR. 81 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 241 ho, athavA jisa karma ke udaya se jIva uccAvaca ( ucca-nIca ) kahalAtA hai, vaha gotrakarma hai| . gotrakarmabandha kA mUla kAraNa : nirahaMkAratA - ahaMkAratA gotrakarma meM ucca-nIca gotrabandha kA AdhAra dhanAdi sAdhanoM kA nahIM, kintu nirahaMkAratA - ahaMkAratA ke AdhAra para hai| pUrvabaddha amuka karmavaza jIva acche-bure gotra meM utpanna hotA hai| gotrakarma meM acche pratiSThita kuTumba yA kula meM janma lene athavA adhama, durAcaraNI kula meM utpanna hone kI bAta hI mahatvapUrNa hai| ucca kula meM rakta ke saMskAra tathA khAnadAnI evaM kulInatA, sabhyatA, saMskRti aura mahattA tathA bhavyatA ke saMskAra prAyaH milate haiM; jabaki nIca kula meM hiMsAcaraNa, ThagI, kalaha-kleza, mArAmArI, kaluSita vAtAvaraNa, pApAcaraNa, svabhAva kI malinatA, AtaMka, beImAnI, anyAya, atyAcAra Adi ke kuTila kusaMskAra virAsata meM milate haiN| gotrakarma kA prabhAva kevala manuSyaloka meM hI ho, aisA nahIM hai; pazuoM aura pakSiyoM meM bhI gAya, ghor3A, hAthI Adi kaI jAtimAna ajAtimAna hote haiM, pakSiyoM meM bhI mora, totA Adi pakSiyoM meM bhI svabhAva evaM guNoM meM antara pAyA jAtA hai| Ama, kelA Adi phaloM meM bhI utkRSTa - nikRSTa kA antara dikhAI detA hai, kakar3I Adi sabjiyoM meM acchI-burI - jAti kA antara hotA hai / isa dRSTi se gotra kA AdhAra prAyaH sthAna aura bIja hotA hai| acchA bIja milanA yA acche sthAna meM paidA honA athavA isake viparIta bure ( kharAba) bIja yA sthAna kA milanA gotrakarma para nirbhara hai| 2 gotrakarma kA svabhAva gotrakarma kA svabhAva sughaTa aura durghaTa ( acche-bure ghar3e) ke samAna hai| isa karma kI tulanA kumhAra se kI gaI hai| kumhAra aneka prakAra ke ghar3oM kA nirmANa karatA hai| unameM se kaI ghar3e aise hote haiM jinheM loga raMgIna kalaza banAkara akSata caMdana Adi se carcita karake pUjA karate haiN| kaI ghar3e aise hote haiM, jo madirA Adi rakhane ke kAma meM Ate haiM, isa kAraNa nimna mAne jAte haiM, usI prakAra gotrakarma ke kAraNa jIva zlAghya - azlAghya banatA hai| 3 1. (ka) karmaNo'pAdAnavivakSayA gUyate zabdAte uccAvacaiH zabdairAtmA yasmAtkarmaNa udayAt-gotram / - prajJApanA 23/1 TIkA (kha) karmaprakRti se, pR. 123 (ga) dharma aura darzana se, pR. 86 (gha) uccairgotraM deza-jAti-kula-sthAna-mAna-satkAraizvaryAdyutkarSa-nivartakam / viparIte nIcairgotraM caNDAla-muSTika-vyAdha-matsyabaMdha- daasyaadi-nivrtkm| 2. (ka) jainadRSTie karma se, pR. 70 (kha) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se, pR. 375 (ka) jainadRSTie karma se, pR. 70 (kha) dharma aura darzana se, pR. 86 - tattvArthasUtra 8 / 13 bhASya For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nIcakula- uccakula : AcaraNa - anAcaraNa para nirbhara adharma, pApAcaraNa evaM anyAya anIti kA AcaraNa karake jisa kula ne badanAmI, apakIrti evaM kusaMskAritA prApta kI ho, vaha nIca kula hai| jaise- kasAI, vezyA, cora, DAkU, kalAla Adi kul| isake viparIta jisa kula ne dharma, nIti, nyAya kA AcaraNa kiyA ho, anyAya-atyAcAra pIr3itoM kI rakSA kI ho, tadanusAra kIrti aura pratiSThA prApta ho, vaha uccagotra hai| jaise - ikSvAkuvaMza, harivaMza, sUryavaMza Adi / gotrakarma ke do bheda haiM- uccagotra, nIcagotra / ' nIcagotra - uccagotra karmabandha ke hetu tattvArthasUtra ke anusAra paranindA, AtmaprazaMsA, dUsare ke sadguNoM kA AcchAdana aura asadguNoM kA prakAzana, ye nIca gotra ke bandha hetu haiM, isake viparIta AtmanindA, para(guNa) prazaMsA, dUsare ke sadguNoM kA prakAzana aura asadguNoM kA gopana, tathA namravRtti evaM nirabhimAnatA uccagotra ke bandhahetu haiM / bhagavatIsUtra ke anusAra - jAti, kula, bala (zArIrika zakti), rUpa ( saundarya), tapasyA (sAdhanA), jJAna (zruta), lAbha (upalabdhiyA~ - siddhiyA~) aura aizvarya (vaibhava, prabhutva yA sattA va svAmitva - adhikAra) kA mada (ahaMkAra) na karane vAlA uccagotra karma ( zarIra Adi) kA bandha karatA hai, isake viparIta jo vyakti uparyukta ATha prakAra kA mada (ahaMkAra) karatA hai, vaha nIcagotrakarma kA bandha karatI hai| karmagrantha ke anusAra - ahaMkArarahita guNagrAhI dRSTi vAlA, adhyayana-adhyApana meM ruci rakhane vAlA, tathA deva-guru-dharma ke prati bhaktimAna uccagotra ko aura isake viparIta AcaraNa karane vAlA nIcagotra ko prApta karatA hai| 2 uccagotrI aura nIcagotrI ko svakarmaphala vastutaH uccagotrI ke samasta kriyAkalApoM meM nirabhimAnatA, bar3oM ke samakSa vinamravRtti, guNoM kA DhiMDhorA na pITanA ( anutseka) Adi hone se vaha U~cA uThatA hai, tathA AtmA kI pravRtti ko UrdhvamukhI banAtA hai; jabaki nIcagotrI ke samasta 1. karma prakRti se, pR. 124 2. (ka) parAtmanindA-prazaMsesadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya / tadviparyayo nIcairvRtyanutseko cottarasya / - tattvArthasUtra 6/24-25 (kha) jAtimaderNa kulamadeNaM balamadeNaM jAva issariyamadeNaM NIyAgoyAkammAsarIra jAva pyogbNdhe| jAti-amadeNaM, kula-amadeNaM, bala amadeNaM, rUva-amadeNaM, tava amadeNaM, suya-amadeNaM, lAbha-amadeNaM, issariya-amadeNaM uccAgoyAkammAsarIra jAva payogabaMdhe / - bhagavatI za. 8, u. 5 (ga) karmagrantha 1 / 60 (gha) navapadArthajJAnasAra, pR. 240 For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 243 kriyAkalApoM meM ahaMkAravRtti, svaprazaMsA-paranindA kI vRtti hotI hai| vaha apanI guNahInatA ko chipAne aura jhUThA bar3appana dikhAne kA prayatna karatA hai, dambha aura dikhAvA karatA hai| isakA phala use bhaviSya meM nIcagotra karma ke rUpa meM milatA hai| uccagotra aura nIcagotra ke vividha adhikArI uccagotra karma ke udaya se prANI lokapratiSThita uccakala Adi meM janma letA hai, jabaki nIcagotrakarma ke udaya se prANI kA janma apratiSThita, asaMskArI evaM nIca kula meM hotA hai| gotrakarma ke vipAka (phalabhoga) kI dRSTi se ATha-ATha upabheda batAye gae haiM-jAti, kula Adi pUrvokta ATha kA mada na karane se ATha ke pUrva ucca zabda laga jAtA hai| yathA-ucca-jAti gotra aadi| isI prakAra pUrvokta ATha kA mada karane se ATha ke pUrva nIca zabda laga jAtA hai| yathA-nIca jAti gotra, nIca kula gotra aadi| arthAt-jo vyakti apanI mAnasika-vAcika-kAyika kisI bhI pravRtti meM ahaMkAra nahIM karatA, vaha pratiSThita kula meM janma lekara pUrvokta ATha kSamatAoM se yukta hotA hai-(1) niSkalaMka mAtRpakSa, (2) pratiSThita pitRpakSa (kula), (3) sazakta zarIra, (4) saundaryayukta aMgopAMga, (5) tapaHzakti evaM ucca sAdhanAzakti, (6) tIvra pratibhA evaM prajJA tathA vipula jJAna para adhikAra, (7) vividha upalabdhiyA~ siddhiyA~ (lAbha), (8) adhikAra, svAmitva evaM aizvarya kI praapti| isake viparIta ahaMkArI jIva nIca kula meM janma lekara ina ATha kSamatAoM se vaMcita rahatA hai|2 uccagotrakarma kI niSphalatA athavA saphalatA ? : samAdhAna SaTkhaNDAgama ke antargata prakRti-anuyogadvAra meM gotrakarma ko lekara kucha zaMkA-samAdhAna prastuta kiye gae haiN| ve isa prakAra haiM-prazna yaha hai ki uccagotra kA kAma kyA hai ? rAjyAdi sampadA kI prApti to sAtAvedanIya karma ke nimitta se hotI hai| pAMca mahAvratoM ko grahaNa karane kI yogyatA bhI usakA kArya nahIM ho sakatA, aisA mAnA jAegA to jo jIva mahAvrata grahaNa nahIM kara sakate, unameM uccagotra ke udaya kA abhAva prApta ho jaaegaa| ikSvAku kula Adi kI utpatti bhI usakA kAma nahIM ho sakatA, kyoMki ve kAlpanika haiM, paramArtha se unakA astitva nahIM hai| phira vaizyoM, brAhmaNoM aura sAdhujanoM meM bhI uccagotra kA udaya dekhA jAtA hai| sampanna janoM se utpatti ko uccagotra kA kArya mAnane para pApakarmI anArya mleccharAja se utpanna bAlaka ke bhI uccagotra ke udaya kA prasaMga prApta hogaa| aNuvratI vyaktiyoM se janma honA bhI ucca gotra kA kArya nahIM hai| vaisA mAnane se devoM meM uccagotra ke udaya kA abhAva prApta hogA, nAbhirAya ke putra prathama tIrthaMkara bhI nIca gotrI tthhreNge| ataH uccagotra niSphala hai| usameM karmatva ghaTita nahIM hotaa| usake abhAva meM nIcagotra bhI nahIM rhtaa| ataH gotra nAmaka karma kI hI kyA AvazyakatA hai ? .. tattvArthasUtra (upAdhyAya kevalamuni saMpAdita) se, pR.288,289 .. jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se, pR. 375 For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) gotrakarma kabhI niSphala nahIM hotA isakA samAdhAna karate hue zrI vIrasena svAmI kahate haiM - vItarAga sarvajJa AptapuruSoM kA vacana asatya nahIM hotaa| chadmasthoM ko unake dvArA kathita vacana samajha meM nahIM AtA, isalie asatya nahIM ho sakatA / gotrakarma kadApi niSphala nahIM hotA, kyoMki jinakA sAdhudIkSAyogya sAdhvAcAra hai tathA sAdhu AcAra vAloM ke jo upAsaka haiM, yA jinhoMne unase sambandha sthApita kiyA hai, jo Arya-vyavahAra ke pAtra haiM, una puruSoM kI paramparA ko uccagotra kahate haiM aura unameM utpatti kA kAraNa uccagotrakarma hai| isase viparIta karma nIcagotrakarma hai / 1 antarAya karma : svarUpa, svabhAva, bandhakAraNa aura prabhAva karmoM kI ATha mUla prakRtiyA~ haiN| unameM antarAya karma AThavA~ hai| antarAya . ghAtikarma hai| AtmA meM anantazakti hai| usa Atmazakti ko pragaTa karane meM jo vIrya-zakti cAhie, usameM ror3A aTakAne vAlA hai - antarAya karma / jIva ke pAsa yA sAmane sampatti yA bhogya-upabhogya sAmagrI par3I hai, parantu usameM bhAvapUrvaka mamatva-tyAga karake dene kI zakti yA tyAga karane kA utsAha jAgRta nahIM hotaa| eka vyakti ko amuka vastu prApta hone vAlI hai, kintu antarAya karma ke kAraNa bahuta mehanata karane ke bAvajUda bhI nahIM mila paatii| isake kAraNa khAne-pIne - pahanane Adi kI bhogya upabhogya vastue~ apane pAsa hote hue bhI vaha unakA bhoga yA upabhoga nahIM kara pAtA / usameM aruci, asvasthatA, zoka, cintA Adi antarAya dene vAle kAraNa upasthita ho jAte haiN| nizcayanaya kI apekSA se - ananta zakti hote hue bhI usa jIva meM apaMgatA, vyAdhi, sustI, Alasya, bhIti, parAdhInatA, Asakti, cintA, aruci, mAnasika vikSiptatA, tIvra lubdhatA, azakti Adi ke kAraNa usakI zakti isa karma ke kAraNa ruka jAtI hai| yA usakI vIratA kuNThita ho jAtI hai| ataH antarAyakarma AtmA kI sabhI zaktiyoM para, dAnAdi kSamatAoM para aMkuza lagAne vAlA ghAtikarma hai| antarAya kA artha haivighna, bAdhA, rukAvaTa, ar3acana Adi / isakA svabhAva duSTa bhaNDArI ke samAna hai| jaise- rAjA ke dvArA Adeza dene para bhI bhaMDArI artha pradAna karane meM AnAkAnI karatA hai; TAlamaTUla karatA hai, usI prakAra antarAyakarma jIvarUpI rAjA ke lie vItarAga paramAtmA dvArA anantazaktiyA~ prApta karane kA Adeza (upadeza) hone para bhI antarAyakarmarUpI bhaMDArI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga kI icchA prApti meM athavA dAna, lAbha, tapa, saMyama, pratyAkhyAna, tyAga Adi prakaTa karane meM rukAvaTa DAlatA hai, kSamatA ko kuNThita kara detA hai| antarAya karma banate hue yA saphala hote hue kArya ko bigAr3a detA hai, asaphala banA detA hai| vyavahAra 1. (ka) SaTkhaNDAgama paMcama khaNDa vargaNA ke antargata anuyogadvAra, pu. 13, pR. 388 (kha) jainasiddhAnta (paM. kailAzacandrajI zAstrI) se, pR. 107 For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa 245 dRSTi se jIva ke dAna, lAbha Adi kI prApti meM, zubhakAryoM ko karane kI kSamatA meM, sAmarthya meM rukAvaTa DAlanA, avarodha paidA kara denA antarAya karma kA kArya hai| yaha jIva kI AzAoM para pAnI phera detA hai| tattvArthasUtra meM antarAya karmabandha kA eka hI kAraNa batAyA hai-zubha kAryoM yA dharmakAryoM meM vighna utpanna krnaa| bhagavatIsUtra meM isake 5 kAraNa batAe gaye haiM-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM antarAya (vija) karane se antarAya karma zarIra prayoga bandha (antarAyakarmabandha) hotA hai| __karmagrantha meM antarAya karmabandha karane ke do kAraNa batAe haiM-jinendra (vItarAga arhantadeva) kI bhAva-pUjA, bhakti, zraddhA Adi meM (unake avarNavAda bola kara yA niSedha karake azraddhA pragaTa karake) vighna DAlane, tathA hiMsAdi pApoM meM parAyaNa rahane vAle jIva pApakarma kA bandha karate haiN| apanA koI laukika yA lokottara kArya na banane para vItarAga prabhu ke prati azraddhA-abhakti pragaTa karake unakI bhAvapUjA-bhaktistuti banda kara denA tathA hiMsA, asatya, abrahmacarya, corI tathA mamatvapUrvaka parigrahavRddhi svayaM karane-karAne tathA anumodana karane, isake viparIta ahiMsAdi kAryoM meM anutsAha azraddhA evaM asambhAvanA pragaTa karake bAdhA utpanna karane, dAnAdi kAryoM meM rukAvaTa DAlane Adi se antarAyakarmabandha hotA hai| __ antarAya apanA prabhAva do prakAra se dikhAtA hai-(1) pratyutpanna-vinAzI aura (2) pihitAgAmI pth| pratyutpanna-vinAzI antarAya karma ke udaya se prApta vastuoM kA bhI vinAza yA lopa ho jAtA hai aura pihitAgAmI patha antarAya karma ke udaya se bhaviSya meM prApta hone vAlI vastu kI prApti meM avarodha yA vighna A jAtA hai athavA vighna paidA kara diyA jAtA hai| ____ phalitArtha yaha hai ki antarAya karma kA kArya do prakAra kA hai-apanI upalabdha sAmagrI evaM zaktiyoM kA samucita upayoga na kara pAnA, aura kisI vyakti ke dAna, - lAbha, bhoga, upabhoga zakti ke upayoga meM bAdhaka bnnaa| jaise-kisI dAtA ko dAna prApta karane vAle vyakti yA saMsthA ke bAre meM galata sUcanA detA hai, athavA bhojana karate yA upabhoga karate hue vyakti ko bhojana yA upabhoga nahIM karane detA, usakI upalabdhiyoM meM bAdhA utpanna karatA hai, vaha bhI antarAya karma bandha karatA hai| jisake kAraNa bhaviSya meM vaha una upalabdhiyoM se vaMcita rahatA hai|' 1. (ka) karmaprakRti se, pR. 125 (kha) re karma ! terI gati nyArI se, pR. 85 (ga) jainadRSTie karma se bhAvAMzagrahaNa, pR. 71 (gha) jJAna kA amRta se, pR. 363 (ja) vighnakaraNamantarAyasyA -tattvArthasUtra 6/26 For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) upasaMhAra isa prakAra karma kI ATha mUla prakRtiyoM ke svarUpa, svabhAva, prabhAva evaM bandhakAraNa ityAdi ko bhalIbhA~ti samajha kara unase bacane kA prayatna karanA caahie| karmoM ke saMvara aura nirjarA (AMzika kSaya) se hI AtmA kA uttarottara vikAsa hotA (ca) asti jIvasya vIryAkhyo'styekastadAdivat / tadanantarayatIhedamantarAyaM hi karma tat / / -paMcAdhyAyI 2/1007 (cha) jIva cArthasAdhana cAntarA eti-patajItyantarAyam / idaM caiva jaha rAyA dANAI ca kuNai, bhaMDArie vikuulNmi| evaM jeNaM jIvo kammaM taM aMtarAyati // ___-ThANAMga 2/4/105 TIkA (ja) dANaMtarAerNa lAbhatarAeNaM bhogatarAeNaM uvabhogAMtarAeNaM vIriyaMtarAeNaM aMtarAyakammAsarIrappayoga bNdhe| -bhagavatIsUtra za. 8, u. 9, sU. 351 (jha) jiNapUyA-vigghakaro hiMsAi-parAyaNo jayai vigcha / -karmagrantha bhA. 1, gA. 61 (Ta) jaina, bauddha, gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se bhAvAMzagrahaNa, pR. 376 For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = uttara-prakRtibandha : === prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 samudra se uThane vAlI bar3I-choTI laharoM kI taraha mUla-uttara prakRtiyAM samudra meM jisa prakAra eka sAtha sAta-ATha lahareM uThatI haiM, ve samApta nahIM hotI, usase pahale unhIM laharoM meM se dasarI. tIsarI, cauthI, yoM eka ke bAda eka agaNita lahareM uThatI rahatI haiM, aura vilIna hotI rahatI haiN| laharoM kA yaha silasilA eka ke bAda eka calatA rahatA hai| isI prakAra jIva. rUpI samudra se mUla-prakRtirUpI sAta yA ATha lahareM pratikSaNa uThatI rahatI haiM, sAtha hI, ve samApta nahIM hotIM, usase pahale hI eka-eka bar3I lahara ke sAtha choTI-choTI sajAtIya uttara karmaprakRtiyoM kI lahareM uThatI rahatI haiM aura vilIna hotI rahatI haiN| isakA silasilA eka ke bAda eka calatA rahatA hai| arthAt-mUla prakRtibandha ke sAtha-sAtha unakI sajAtIya uttara-prakRtiyoM kA bandha bhI calatA rahatA hai| tattvArtha vArtika meM eka rUpaka ke dvArA isa tathya ko spaSTa karate hue kahA gayA hai-"jisa prakAra vibhinna bAdaloM kA jala vibhinna pAtroM meM girakara bhinna-bhinna rasoM meM pariNata ho jAtA hai, isI prakAra ATha mUla prakRti rUpI meghoM meM se jJAnAvaraNIya karma sAmAnyataH eka hokara bhI apane sajAtIya zrutajJAnAvaraNIya Adi vibhinna rUpoM meM, darzanAvaraNIya bhI eka hokara apane sajAtIya nidrAdi pAMca tathA cakSudarzanAvaraNIya Adi cAra milakara nau rUpoM meM parivartita ho jAtA hai| isI prakAra zeSa chahoM karma (mUla karma prakRtiyA~) bhI apane-apane sajAtIya vibhinna rUpoM meM parivartita ho jAte haiN|" isake atirikta nimnokta kAraNoM se eka hI karmapudgala vargaNA vibhinna rUpa ho jItI hai-"jisa prakAra eka hI agni meM jalAne, pakAne, ThaMDa miTAne, bhasma karane, pAnI garma karane Adi vibhinna prakAra kI zakti hotI hai, usI prakAra (jJAnAvaraNIya Adi) eka hI prakAra ke karmapudgala meM sukha-duHkhAdi rUpa hone, zrutajJAnAdi ko AvRta karane, cakSu Adi darzanoM ko AvRta karane, krodhAdi kaSAya-nokaSAya Adi ke rUpa meM (247) For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) mohamUDha karane kI zakti hotI hai|" "yadyapi dravyadRSTi se karma eka hI prakAra kA hotA hai. tathApi paryAyoM kI apekSA usake mUla aura uttara prakRtiyoM ke rUpa meM aneka prakAra hone meM koI virodha nahIM hai|"1 jJAnAvaraNIya karma kI uttaraprakRtiyA~ : svarUpa, prakAra aura bheda ___ ATha mUlaprakRtiyoM meM sarvaprathama jJAnAvaraNIya karma hai| jisake dvArA vastu kA vizeSa bodha yAnI sAkAra upayoga ho use jJAna kahate haiN| yAnI nAma, jAti, guNa, kriyA Adi sahita jagat ke samasta padArthoM kA vizeSa bodha jisake dvArA ho, use jJAna kahate haiM, usakA jisake (mithyAtvAdi hetuoM) dvArA AcchAdana ho, use jJAnAvaraNIya kahA gayA hai| jJAnAvaraNIya karma kI pAMca uttara prakRtiyA~ haiM-2 (1) matijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) manaHparyAyajJAnAvaraNIya aura (5) kevljnyaanaavrnniiy| vaise to AtmA kI jJAnazakti ananta hai, parantu samasta saMsArI jIvoM meM vaha ananta (asIma) jJAna nahIM hotA hai| kisI jIva kA jJAna atyadhika AvRta hotA hai, kisI kA km| pUrNarUpa se jJAna kA AvaraNa jala haTa jAtA hai, taba kevalajJAna prakaTa hotA hai, vaha jJAna ananta hotA hai| saMsAra ke pratyeka jIva meM jJAna kI taratamatA (nyUnAdhikatA) rahatI hai| eka hI manuSya jAti ko leM-usameM kisI ke jJAna kA AvaraNa kama, kisI ke adhika, kisI ke sarvAdhika hotA hai| isI taratamatA kI apekSA se jJAna ke nizcita bheda nahIM kiye jA sakate, kintu una sabakA sAmAnya rUpoM meM vargIkaraNa karake AgamoM aura granthoM meM jJAna ke mukhya pAMca bheda mAne gae haiM-(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyAyajJAna aura (5) kevljnyaan| ataH jJAnAvaraNIya karma kI uttaraprakRtiyA~ pAMca haiN|3 ina pAMca jJAnoM ko do bhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai-(1) pratyakSa aura (2) parIkSA pAMcoM indriyoM aura mana ke dvArA jo jJAna hotA hai yA dUsaroM ko jJAna (bodha) karAyA jAtA hai, use parokSa kahate haiN| parokSa jJAna ke do prakAra haiM-matijJAna aura shrutjnyaan| pratyakSa jJAna ke tIna prakAra haiM-avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevljnyaan| 1. (ka) tattvArthavArtika (akalaMkabhaTTa) se, 8/4/7 (kha) dhavalA pu. 12, khaNDa 4, bhA. 8 sU. 11 (ga) vahI, 8/4/9-14 (gha) sarvArthasiddhi 8/4 2. (ka) NANAvaraNaM paMcaviha, surya AbhiNivohiyaM / ____ ohinANaM ca taiyaM maNanANaM ca kevalaM // -uttarAdhyayana 33/4 (kha) mati-zrutAvadhi-manaHparyAya-kevalAni jJAnam / -tattvArya 8/4 __(ga) karmagrantha bhA. 1, gA. 4 3. mai-suya-ohi-maNa-kevalANa AvaraNaM bhave pdm| -paMcasaMgraha (zye) bandhaka prarUpaNA gA. 3 4. (ka) Adhe parokSam / pratyakSamanyat / -tattvArthasUtra 1/11-12 (kha) duvihe NANe paNNate, ta jahA-paccakkhe ceva parokkhe ceva / -sthAnAMga, ThA. 2, u. 1 For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 249 matijJAna : svarUpa, bheda aura bodhagrahaNavidhi yadyapi zrotrendriya (kAna), cakSurindriya (A~kha), ghrANendriya (nAka), rasanendriya (jIbha) aura sparzendriya (tvacA) evaM mana (mana, buddhi, citta aura hRdaya) se jo jJAna hotA hai, use vyAvahArika jagat meM pratyakSa kahate haiM, parantu jainadarzana ne pratyakSa jJAna usI ko mAnA hai-jo indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA sIdhA (DAyarekTaDirect) AtmA se ho| yadyapi nizcaya dRSTi se jJAna to AtmA kA pramukha anujIvI guNa hai| ataH jo bhI jJAna hotA hai, vaha AtmA se hI hotA hai, kintu AtmA se jo jJAna hotA hai, vaha avyakta hotA hai, vaha pragaTa hotA hai-vibhinna indriyoM aura mana se hii| yahI kAraNa hai ki matijJAna aura zrutajJAna ko parokSa kahA hai| matijJAna kA vyatpattilabhya artha hai-jisase manana ho, athavA jo manana kare, vaha mtijnyaan| pAMcoM indriyoM aura mana dvArA jisase vastu kA nizcita bodha ho, yA usakA manana ho, vaha matijJAna hai| isakA dUsarA nAma Abhinibodhika bhI haiN| abhimukha arthAt-yogya deza meM vyavasthita niyata padArtha ko AtmA indriya aura mana ke dvArA jisa pariNAma vizeSa ko jAnatA hai-avabodha karatA hai, vaha Abhinibodhika jJAna hai| matijJAna kA zAstrIya lakSaNa hai-matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama tathA indriyoM aura mana ke avalambana se dravya kA ekadeza rUpa se hone vAlA avbodh-jnyaan| matijJAna hone meM matijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama antaraMga kAraNa hai, aura bAhya kAraNa hai-indriya aura mana ke mAdhyama se vastu ke sAtha snnikrss|2 ___ matijJAna ke apekSA se aneka bheda zAstroM aura granthoM meM batAye haiN| unameM eka apekSA se 336 bheda hote haiM, unameM autpAtikI Adi cAra buddhiyoM ko milAne se 340 bheda hote haiN| matijJAna ke 340 bhedoM kA vivaraNa matijJAna ke 340 bheda isa prakAra hote haiM-matijJAna zrotrendriya (kAna), cakSurindriya (netra), ghrANendriya (nAka), rasanendriya (jIbha) aura sparzendriya (zarIragata tvacA) ina pAMca indriyoM tathA mana (mana, buddhi, citta, hRdaya Adi antaHkaraNa) se hotA hai| isalie ina chaha kAraNoM se janya hone se matijJAna ke 5+1=6 bheda hue| phira inake pratyeka ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke rUpa meM cAra-cAra bheda hone se matijJAna ke 24 bheda hue| 1. udaya meM Aye hue karma kA kSaya aura anudIrNa aMza kA vipAka kI apekSA upazama honA, udaya meM na AnA kSayopazama kahalAtA hai| -saM. 2. (ka) paMcamidindriyairmanasA ca yadartha-grahaNaM tnmtijnyaan| (kha) abhimukha-yogyadeze vyavasthita, niyatamarthamindriyadvAreNa budhyate-paricchinanti AtmA yena ___ pariNAma-vizeSeNa, sa pariNAma-vizeSo jJAnAparaparyAya aabhinibodhikm|| (ga) karmaprakRti (A. jayantasenavijayajI ma.) se pR. 5 (gha). manana matiH, manyate'nena vA mtiH| / -dhavalA For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) avagraha Adi padoM kA artha aura vizleSaNa avagraha Adi padoM kA artha isa prakAra hai-nAma, jAti Adi kI vizeSa kalpanA se rahita jo sAmAnya mAtra kA jJAna ho, vaha avagraha hai| jaise-gAr3ha aMdhakAra meM paira se. kucha chU jAne. para, 'yaha kucha hai' sarvaprathama aisA avyakta bodha honA, avagraha hai| isa bodha meM vastu kyA hai? yaha spaSTa yA vyakta mAlUma nahIM detaa| avagraha dvArA grahaNa kiye hae viSaya ko vizeSa rUpa se nizcita karane hetu jo sambhAvanAtmaka vicAra calatA hai, vaha IhA hai| jaise-paira se kisI vastu kA sparza ho jAne para vicAra karanA ki 'yaha rassI kA sparza hai yA sarpa kA?' rassI kA sparza honA cAhie; kyoMki sarpa kA sparza hotA to sparza hote hI DaMka mAratA yA phuphkaartaa| isa taraha sambhAvanA yA saMzayAtmaka vicAraNA IhA hai| IhA ke dvArA grahaNa kiye hue vizeSa kA kucha adhika avadhAnaekAgratApUrvaka nizcaya hotA hai, vaha avAya kahalAtA hai| IhA aura avAya kA samaya antarmuhUrta hai| jaise-paira meM kisI vastu kA sparza hone para IhA dvArA kI gaI sambhAvanA kucha samaya taka calatI hai, phira aisA saMskAra chor3a jAtI hai ki yogya nimitta milate hI kucha kSaNoM bAda hI aisA nizcaya ho jAtA hai ki yaha rassI kA hI sparza hai| sarpa kA nahIM, aisA nizcaya avAya hai| avAya dvArA kRta nizcaya kI yaha satata dhArA, tajjanya saMskAra, aura saMskArajanya nizcita vastu kA yogya nimitta milane para smaraNa honA, usa smaraNa kA kAyama rahanA yaha saba mativyApAra dhAraNA hai| ye cAroM kramabhAvI matijJAna haiN| pAzcAtya tarkazAstra ke anurUpa matijJAna kA bhI krama saMgata hai avagrahAdi dvArA matijJAna kI utpatti kA krama nirdeza kiyA gayA hai| yaha to nizcita hai ki matijJAna indriya aura anindriya ke nimitta se hotA hai| 'aMdhere meM pustaka par3I hai' isakA sAmAnya bodha hone ke pazcAt usakA vizeSa bodha karane (jAnane) kI tatparatA hotI hai| sarvaprathama to 'yaha vastu hai' aisA hI khyAla AtA hai| pAzcAtya tarkazAstra (Logic) meM jJAna prApti ke lie tIna paristhitiyA~ batAI gaI haiM(Conception-kAnsepsana) (Perception-parasepsana) (KnowledgenAleja) / sarvaprathama Conception meM sirpha sAmAnya bodha hotA hai, isI atyanta sAmAnya bodha ko jainadarzana meM 'darzana' aura 'avagraha kI dazA meM rakhA jA sakatA hai| usake pazcAt Perception hotA hai, usameM IhA aura avAya kA samAveza hotA hai, tatpazcAt Knowledge meM dhAraNA kA samAveza hotA hai| ina zabdoM ko hama dhyAna meM -tattvAryasUtra 1/15 vahI, 1/14 1. (ka) avagrahehAvAya dhAraNAH / (kha) tdindriyaanindriy-nimittm| (ga) jJAna kA amRta se, pR. 155 (gha) aNugAha-IhAvAya-dhAraNA karaNa-mANasehiM chahA / . iya atttthviisbhey........|| -karmagrantha bhA. 1, gA. 5 (vivecana) For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 1 251 rakhakara matijJAna-prApti ke jaina pAribhASika zabdoM se samajhane kA prayatna kareMge to inakI saMgati apane Apa baiTha jAegI / ' dravya paryAya se apRthak hone se vastu kA jJAna paryAya se hotA hai kisI bhI vastu ko jAnane kA artha hai - vastu ko usake paryAya se jaannn| paryAya vastu ke kramabhAvI dharma hote haiM, veM vastu (dravya) se alaga (pRthak ) nahIM hote| sAmane par3I huI vastu ko jAnane ke lie usa vastu ke raMga, rUpa, AkAra Adi paryAyoM ko jAnane se usa vastu kA AMzika bodha ho jAtA hai| paryAya ko chor3akara dravya nahIM raha sakatA athavA paryAya ke binA dravya nahIM rhtaa| isalie paryAya ko lekara dravya kA jJAna hotA hai| niSkarSa yaha hai ki sAmane par3I huI vastu ke AkAra-prakAra, raMga-rUpa aura sparza Adi kA jJAna paryAyoM dvArA hI hotA hai| ataH sabase pahale hama avagraha para vicAra kreN| avagraha do prakAra kA hotA haivyaJjanAvagraha aura arthAvagraha / arthAvagraha padArtha ke avyakta jJAna ko kahate haiN| isameM padArtha ke varNa, gandha Adi kA sAmAnya jJAna hotA hai| isakI sthiti eka samaya kI hotI hai| A~kheM mUMda kara kholeM itane meM asaMkhya samaya ho jAte haiN| parantu jJAna kI zuruAta ke eka samaya meM aisA avagraha hotA hai| lekina arthAvagraha se pahale hone vAlA atyanta avyakta jJAna vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| yaha netra aura mana ko chor3a kara zeSa cAra indriyoM se hotA hai| isakI jaghanya sthiti AvalikA ke asaMkhyAta bhAga kI aura utkRSTa 2 se 9 zvAsocchvAsa taka hai| 3 sArAMza yaha hai ki jaba indriyoM kA padArtha ke sAtha, prathama sambandha hotA hai taba 'yaha kucha hai,' aisA aspaSTa jJAna hotA hai, use arthAvagraha kahate haiN| eka taraha se vyaMjanAvagraha ke puSTa aMza ko arthAvagraha kahA jA sakatA hai, kyoMki vyaMjanAvagraha arthAvagraha se pahale hotA hai, aura atyanta aspaSTa hotA hai, use hI vyaMjanAvagraha kahate haiM, jo padArtha kI sattA ko grahaNa karane para hI hotA hai| arthAt pahale sattA kI pratIti hotI hai, tatpazcAt vyaMjanAvagraha hotA hai| ataH arthAvagraha kA phalitArtha huA - indriyoM kA vastu ke sAtha sambandha hone se hone vAlA avyakta grahaNa - pricchedn| vastu kA sAmAnya bodha hone meM do krama : paTukrama aura mandakrama bAta yaha hai ki vastu ke sAmAnya bodha hone meM do mukhya krama hote haiM- eka paTukrama aura dUsarA mndkrm| mandakrama meM vastu kA saMyoga indriya ke sAtha avazyambhAvI hai| 9. jainadRSTie karma se pR. 77 2. vahI, pR. 77 3. (ka) jJAna kA amRta se (kha) jainadRSTie karma se, pR. 77, 78 vaMjaNovagAhakAlo AvaliyA'saMkhabhAga tullo u| thovA ukkosA puNa ANapANU puhuttaM ti // For Personal & Private Use Only - nandIsUtra TIkA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) arthAvagraha paTukrama hai; kyoMki usameM indriyoM aura mana ke sAtha padArtha-saMyoga kI jarUrata nahIM rhtii| arthAvagraha mana aura cakSurindriya se hotA hai| ye donoM padArthoM se alaga dUra rahakara hI unako grahaNa karate haiN| ye donoM aprApyakArI haiN| arthAt-padArthoM ke sAtha saMyoga kiye binA hI unakA jJAna kara lete haiN| jaise-peTI kA vicAra karane ke lie mana kA peTI ke sAtha saMyoga karane kI jarUrata nahIM rhtii| isI prakAra hajAroM mIla dUra AkAza meM avasthita candramA yA tAroM ko jAnane ke lie A~khoM ko unake pAsa le jAne yA unase saMyoga karAne kI jarUrata nahIM rhtii| yaha paTukrama hai| dUsarA mandakrama hai, vaha hai-vynyjnaavgrh| vyaMjana kA artha hI hai-saMyoga, yA sambandha (kaanttektt-Contact)| isatie vyaMjanAvagraha meM indriyoM kA padArtha ke sAtha saMyogasambandha yA sparza honA jarUrI hai| sparzana, rasana, ghrANa aura zrotra, ye cAroM indriyA~ padArthoM ke sAtha saMyoga karake hI usakA jJAna prApta kara sakatI haiM, ye prApyakArI kahalAtI haiN| ataH vyaMjanAvagraha prApyakArI cAra indriyoM se hone ke kAraNa usake 4 bheda hote haiM-(1) sparzanendriya vyaMjanAvagraha, (2) rasanendriya vyaMjanAvagraha, (3) ghrANendriya vyaMjanAvagraha aura (4) zrotrendriya vyNjnaavgrh| pahale arthAvagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ko lekara pratyeka ke chaha-chaha prakAra hone se 644-24 bheda matijJAna ke batAye gae the| vyaMjanAvagraha ke pUrvokta 4 bheda mila kara 28 bheda matijJAna ke hue|1 . inheM spaSTa rUpa se yoM samajhie-arthAvagraha ke 6 bheda-(1) sparzanendriya arthAvagraha, (2) rasanendriya arthAvagraha, (3) ghrANendriya arthAvagraha, (4) cakSurindriya arthAvagraha, (5) zrotrendriya arthAvagraha aura (6) mn-arthaavgrh| ye 6 bheda tathA isI prakAra pAMcoM indriyoM ke nAmoM tathA mana ke sAtha kramazaH IhA, avAya aura dhAraNA ko jor3ane se inake bhI 6+6+6=18 bheda, pahale ke 6 bheda ke sAtha milAne se 24 bheda hue aura vyaMjanAvagraha ke 4 milakara 28 bheda matijJAna ke hue| . pUrvokta 28 prakAra kA matijJAna bAraha-bAraha prakAra se . jJAna kA kArya padArthoM ko jAnanA hai| kSayopazama kI taratamatA ke kAraNa kabhI vaha eka prakAra ke padArthoM ko to kabhI aneka prakAra ke padArthoM ko jAnatA hai| kabhI padArtha kA zIghra jJAna ho jAtA hai, to kabhI vilamba se hotA hai ityaadi| ataH pAMcoM indriyoM aura mana, ina 6 sAdhanoM (karaNoM) se hone vAle matijJAna ke arthAvagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke rUpa se jo 24 bheda kahe haiM, ve kSayopazama tathA viSaya kI vicitratA ke kAraNa bAraha-bAraha prakAra ke hote haiN| unake nAma isa prakAra hai-(1) bahu, (2) bahuvidha, (3) kSipra, (4) anizrita, (5) asaMdigdha aura (6) dhruva tathA 1. (ka) jainadRSTie karma se pR.-77, 79 - (kha) jaina darzana : svarUpa aura vizleSaNa-AcArya devendra muni For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 253 (7) alpa, (8) alpavidha, (9) akSipra (cara), (10) nizrita, (11) saMdigdha aura (12) adhruvA bahu-bahuvidha Adi ke artha aura vizleSaNa ___ bahu kA artha hai-aneka aura alpa kA Azaya hai-ek| jaise-do se adhika (baha) tathA do (alpa) pustakoM ko jAnanA, ye hI bahugrAhI aura alpagrAhI hai| bahuta-sI pustakoM ko jAnane ke bahugrAhI avagraha se dhAraNA-paryanta 6 bheda hote haiM, isI prakAra alpagrAhI (eka) pustaka ko jAnane ke bhii| isI prakAra dhAraNAparyanta 6 bheda samajha lene caahie| isI prakAra bahuvidha kA Azaya aneka prakAra se aura ekavidha kA arthaeka prakAra se| inakA matalaba kisma yA jAti se hai| inake bhI arthAvagraha se dhAraNA paryanta 6+6 bheda samajha lene caahie| kSipra kA artha zIghra aura akSipra kA arthavilamba se hai| ina kSipragrAhI aura akSipragAhI ke bhI avagraha se lekara dhAraNA taka 6+6=12 bheda hote haiN| anizrita kA artha-hetu dvArA asiddha aura nizrita kA artha hai, hetu dvArA siddha vstu| jaise pUrva meM anubhUta zItala, komala aura snigdha sparza rUpa hetu se jUhI ke phUloM ko jAnane vAle avagrahAdi cAroM jJAna nizritagrAhI tathA ukta hetu ke binA hI una phUloM ko jAnane vAle anizritagrAhI avagrahAdi kahalAte haiN| tatpazcAt asaMdigdha kA artha-nizcita aura saMdigdha kA artha-anizcita hai| jaise-yaha caMdana kA hI sparza hai, phUla kA nahIM, yaha asaMdigdha aura yaha caMdana kA sparza hogA yA phUla kA; yaha saMdigdha grAhI avagrahAdi hai| pahale huA thA, vaisA hI bAda meM honA dhruvagrahaNa tathA pahale aura pIche hone vAle jJAna meM nyUnAdhika rUpa se antara A jAnA adhruva-grahaNa hai| jaise koI manuSya sAdhana-sAmagrI hone para usa viSaya ko pUrvavat avazya jAna letA hai aura dUsarA kabhI use jAna letA hai, kabhI nahIM; donoM ke avagrahAdi jJAna kramazaH2 dhruvagrAhI aura adhruvagrAhI kahalAte haiN| kSayopazama kI tIvratA ke kAraNa viSaya ko avazya grahaNa karane vAle dhruvagrAhI avagrahAdi, tathA kSayopazama kI mandatA ke kAraNa viSaya ko kabhI grahaNa karane vAle tathA kabhI nahIM karane vAle adhruvagrAhI avagrahAdi kahalAte haiN| bahu, bahuvidha, kSipra, anizrita, asaMdigdha aura dhruva ina 6 se hone vAle jJAna meM viziSTa kSayopazama, upayoga kI ekAgratA, abhyastatA, ye asAdhAraNa kAraNa haiM tathA alpa, alpavidha, akSipra, nizrita, saMdigdha aura adhruva ina 6 se hone vAle jJAna meM 1. (ka) karmagrantha prathama bhAga, vivecana (marudhara kesarIjI) se, pR. 26 __ (kha) bahu-bahuvidha-kSiprAnizritAnukta dhruvANAM setraannaam| -tattvAryasUtra a. 1, sU. 16 2. (ka) karmagrantha prathama bhAga (marudhara vezarIjI) se pR. 27 se 30 taka (kha) chavvihA uggahamatI paNNattA..... khippamIhati bahumIhati jAba asaMdiddhamIhati / ..... chavvihA dhAraNA pa.taM.-bahu dhArei bahuvihaM dhArei porANaM dhArei, duddharaM dhArei aNissiya dhArei, asaMdiddhaM dhArei / -sthAnAMga sUtra 8 sthA. sU. 512 For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kSayopazama kI maMdatA, upayoga kI vyagratA yA vikSiptatA aura anabhyastatA, ye antaraMga asAdhAraNa kAraNa haiN| pUrvokta 12 prakAroM meM se bahu, alpa, bahavidha aura alpavidha, ye cAra bheda viSaya kI vividhatA para tathA kSipra Adi zeSa ATha bheda kSayopazama kI vividhatA. para AdhArita haiN| matijJAna ke 336 bhedoM kA vizleSaNa isa prakAra pAMca indriyoM aura mana ina 6 ke mAdhyama se matijJAna hotA hai, ina donoM prakAroM ko indriyanimitta aura anindriyanimitta kahA gayA hai| ina chahoM ko artha-avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke sAtha jor3ane se 24 bheda bana jAte haiM, tathA cakSu aura mana ke alAvA zeSa 4 indriyoM se vyaMjanAgraha bhI hotA hai, ataH 24 ke sAtha ina 4 ko jor3ane se 24+4=28 bheda matijJAna ke hue| ina aTThAisa bhedoM ko pratyeka ko bahu, bahuvidha Adi 12 bhedoM se guNA karane para matijJAna ke 28412= 336 bheda ho jAte haiN| matijJAna ke 340-341 bhedoM kA vivaraNa prakArAntara se 336 bheda isa prakAra se bhI hote haiN| arthAvagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ina cAroM meM se pratyeka ke 5 indriyoM aura mana se hone ke kAraNa 446-24 bheda hue, phira 24 ko bahu Adi 12 ke sAtha guNA karane se 24412288 bheda hue| tathA vyaMjanAvagraha cakSu aura mana ke sivAya zeSa 4 indriyoM se hone ke kAraNa cAra prakAra ke vyaMjanAvagraha kA pUrvokta bahu Adi 12 ke sAtha guNA karane se 4412=48 bheda hue| 288 aura 48 ko jor3ane para matijJAna ke 336 bheda hote haiN| ye 336 bheda zrutanizrita matijJAna ke hote haiM, inake sAtha autpAtikI, vainayikI, karmajA aura pAriNAmikI, ina azrutanizrita cAra buddhiyoM ko milAne se 340 bheda hue| jAtismaraNa jJAna ko milAne se 341 bheda ho jAte haiN|2 cAroM buddhiyoM kA svarUpa (1) jisa buddhi ke dvArA pahale binA sune, binA jAne hue padArthoM ke yathArtha artha aura abhiprAya ko tatkAla grahaNa karake kArya ko siddha kara lenA vaha autpAttikI buddhi hai| isameM sphuraNA zakti tathA pratibhA kI prabalatA hotI hai| nandIsUtra meM naTapatra rohaka kI buddhi kA dRSTAnta hai| (2) saMtajanoM, vRddhajanoM tathA gurujanoM kI sevAzuzrUSA 1. karmagrantha bhA. 1 (marudhara kezarI jI) gA. 5 vivecana se, pR. 31 2. (ka) vahI, bhA. 1, pR. 31, 32 (kha) ja bahu-bahuviha-khippA annissiy-nicchiy-dhuveyrvibhinnaa| puNaroggahAdao to ta chattIsattisayabhedaM // ___-isibhAsayAreNa (bhASyakAreNa) For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 255 tathA vinayabhakti se prApta hone vAlI buddhi vainayikI hai| (3) karma arthAt satata abhyAsa aura vicAra se, AnuvaMzikatA se bRddhiMgata hone vAlI buddhi kArmikI yA karmajA hai| (4) pAriNAmikI-atidIrghakAla taka pUrvApara padArthoM ko dekhane Adi, avasthA ke anusAra anubhava kI paripakvatA se hone vAlA AtmA kA jo pariNAma hai, usase paidA hone vAlI buddhi pAriNAmikI hotI hai|' matijJAnAvaraNIya karma kA pariSkRta evaM sAmAnya svarUpa ataH matijJAna ke ina saba bhedoM ke rUpa meM AvaraNa karane vAle karmoM ko matijJAnAvaraNIya karma kahate haiN| arthAt-matijJAna ke jitane bhI bheda haiM, una saba bhinna-bhinna nAma vAle matijJAnoM kA AvaraNa karane vAle karma matijJAnAvaraNa kahe jaaeNge| cUMki ve saba matijJAna ke prakAra hone ke nAte sAmAnyarUpa se una sabakA matijJAna zabda se aura una-unakA AvaraNa karane vAle karmoM ko matijJAnAvaraNIya zabda se grahaNa karanA caahie|2. matijJAnAvaraNIya karmabandha ke kAraNa matijJAnAvaraNIya karmabandha pAMcoM indriyoM aura mana se viSayoM yA para-padArthoM ke prati rAga, dveSa, moha, Asakti yA ghRNA karane se, ina indriyoM meM se kisI jIva ke kisI indriya kI vikalatA ho, mandatA ho, yA mana se yathArtha mananAdi karane kA sAmarthya na ho, athavA pAMcoM indriyoM kA durupayoga kiyA jA rahA ho, azubha viSayoM meM usa-usa indriya ko yA mana ko pravRtta kiyA jA rahA ho, vahA~ matijJAnAvaraNIya karma kA bandha hotA hai|3 - matijJAna ke paryAyavAcI zabda tathA matijJAnAvaraNIya kA prabhAva matijJAna ke mati (buddhi), smRti, saMjJA, cintA (cintana) aura abhinibodha, ye paryAyavAcI (samAnArthaka) haiM, matijJAna meM hI inakA samAveza ho jAtA hai| naMdIsUtra meM Abhinibodhika jJAna ke antargata ye nAma bhI batAe haiM-IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA. (pratyabhijJAna), smRti, mati aura prjnyaa| matijJAnAvaraNIya ke udaya se athavA prabhAva se buddhimandatA, smRtimandatA athavA smRtiluptatA, cintanazakti kI akSamatA, yathArtha cintana kA abhAva, aindriya evaM mAnasika jJAna kSamatA kA abhAva yA mandatA 1. (ka) asuyanissiya cauvviha pa. ta.-uppattiyA, veNaiyA, kammiyA, prinnaamiyaa| buDDhI cauvihAvuttA, paMcamI novalabbhaI / -nandIsUtra 36 (kha) dekheM ina cAroM buddhiyoM ke lakSaNa, nandIsUtra gA. 69, 76, 73, 78 / (ga) ThANAMga sthA. 4/4/364 2. karmaprakRti se, pR. 9 / 3. re karma terI gati nyArI se bhAvAMza grahaNa, pR. 94 For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) Adi hote haiN| 'nava padArtha jJAna sAra' meM vipAka kI dRSTi se inake 10 bheda batAye haiM- (1) zravaNa-zakti kA abhAva, (2) sunane se prApta hone vAle jJAna kI anupalabdhi, (3) dRSTizakti kA abhAva, (4) dRzyajJAna kI anupalabdhi, (5) gandha - grahaNazakti ka abhAva, (6) gandha sambandhI jJAna kI anupalabdhi, (7) svAda - grahaNa karane kI zakti kA abhAva, (8) svAda sambandhI jJAna kI anupalabdhi, (9) sparza-grahaNa kSamatA kA abhAva aura (90) sparza sambandhI jJAna kI anupalabdhi | ' matijJAna : samyag aura mithyA; bandhakAraNa samAna yadyapi pAMcoM indriyoM aura mana se jo jJAna samyaktva yukta evaM yathArtha rUpa se hotA hai, use hI matijJAna kahA jAtA hai, isake viparIta jo jJAna inhIM se ayathArtha rUpa se samyaktva-rahita yAnI mithyAtvayukta hone se hotA hai, use mati- ajJAna kahA jAtA hai| yaha antara samajha lenA caahie| bandha kA kAraNa donoM meM samAna hai / 2 zrutajJAna aura zrutajJAnAvaraNIya : svarUpa aura lakSaNa zabda ko sunakara jo artha kA jJAna hotA hai, use zrutajJAna kahate haiM, athavA indriya aura mana kI sahAyatA se zAstroM ko par3hane aura sunane se jo bodha hotA hai, use bhI zrutajJAna kahate haiN| matijJAna ke anantara zabda aura artha kI paryAlocanA se yaha jJAna hotA hai| dravyasaMgraha ke anusAra- zrutajJAna kA lakSaNa hai - zrutajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jo mUrtika- amUrtika vastu ko loka tathA aloka ko vyApti - jJAnarUpa se aspaSTa jAnatA hai; athavA vAcya vAcakaM bhAvaskandha dvArA zabda se sambaddha artha ko grahaNa karane vAlA indriya-mana - kAraNaka jJAna zrutajJAna hai| jaise- ghaTa zabda ko sunane yA A~kha se dekhane para usake banAne vAle tathA usake raMga-rUpa Adi tatsambandhita vibhinna viSayoM kI vicAraNA zrutajJAna se kI jAtI hai| zrutajJAna ke 14 yA 20 bheda AgamoM evaM granthoM meM batAye gae haiN| sAmAnyatayA zrutajJAna kA AvaraNa karane vAle karma ko zrutajJAnAvaraNIya kahate haiN| vizeSataH zrutajJAna ke jo 14 yA 20 bheda kahe haiM, unako AvRta karane vAle karmoM ko bhI sAmAnyarUpa se zrutajJAnAvaraNIya kahate haiM / 3 1. (ka) matiH smRtiH saMjJA cintA ityanarthAntaram / (kha) IhA apoha - vImaMsA, maggaNA ya gavesaNA / sannA saI, maI pannA, savyaM AbhiNibohiaM || (ga) navapadArthajJAnasAra se pR. 236 2. karmaprakRti se bhAvAMzagrahaNa, pR. 5 3. (ka) karmagrantha bhA. 1 (marudhara kezarIjI) se pR. 16-17 (kha) karmaprakRti se pR. 6 (ga) zrutajJAnAvaraNa-kSayopazamAt tat zrutajJAnaM bhaNyate / - tattvArthasUtra - naMdIsUtra 80 'mUrtAmUrtavastu lokAloka vyAptijJAnarUpeNa yadaspaSTaM jAnAti - dravya saMgraha TIkA gA. 5 For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 1 257 matijJAna se zrutajJAna kI vizeSatA bhatijJAna kI taraha zrutajJAna kI utpatti meM bhI indriyoM aura mana kI sahAyatA apekSita hotI hai, phira donoM meM kyA antara hai? ina donoM ke antara kA eka kAraNa tattvArthasUtra meM batAyA ki zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai| kisI bhI viSaya ko zrutajJAna prApta karane ke lie pahale usakA matijJAna honA Avazyaka hai| amuka zabdoM ko sunakara zravaNendriya se jo zabdamAtra kA jJAna hotA hai, use matijJAna kahate haiN| jo vyakti kisI bhASA ko nahIM jAnatA hai, vaha bhI yaha God (gaoNDa ) zabda hai, itanA matijJAna se jAna letA hai, parantu God zabda kA artha bhagavAn hotA hai, yaha usa bhASA kA jAnakAra hI jAna sakatA hai| ataH amuka zabda kA yaha artha hai, isa prakAra kA jo jJAna ukta bhASA ke jJAtA ko hotA hai, vaha zrutajJAna hai; joki matijJAna ke pazcAt hI huA karatA hai| isa dRSTi se matijJAna kAraNa hai, zrutajJAna kArya; kyoMki matijJAna hone ke kAraNa zrutajJAna utpanna hotA hai / yadyapi matijJAna zrutajJAna kA kAraNa hai, kintu vaha bahiraMga kAraNa hai| antaraMga kAraNa to zrutajJAnAvaraNa kA kSayopazama hai| yahI kAraNa hai ki kisI viSaya kA matijJAna ho jAne para bhI yadi kSayopazama na ho to usa viSaya kA zrutajJAnaM nahIM ho sktaa| jabaki matijJAna ke liye matijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama Avazyaka hai| isake sivAya matijJAna aura zrutajJAna meM viSayakRta antara bhI hai| matijJAna vidyamAna vastu meM pravRtta hotA hai, jabaki zrutajJAna atIta, anAgata aura vartamAna, ina kAlika viSayoM meM pravRtta hotA hai| matijJAna mUka hai, usameM zabdollekha nahIM hotA, jabaki zrutajJAna zabdollekha sahita hai| donoM meM indriya aura mana kI apekSA samAna hone para bhI mati kI apekSA zruta kA viSaya adhika hai aura spaSTatA bhI adhika hai| zrutajJAna meM manovyApAra kI pradhAnatA hone se vicArAMza adhika aura spaSTa hotA hai, tathA pUrvApara krama bhI banA rahatA hai| arthAt - indriya- manojanya dIrgha jJAna vyApAra kA pUrvavartI aparipakva aMza matijJAna hai aura uttaravartI paripakva aMza hai - zrutajJAna / zrutajJAna bhASA meM avatarita kiyA jA sakatA hai - matijJAna nahIM / 1 zAstrajJAna kI apekSA se zrutajJAna ke mukhya do bheda haiM- aMgabAhya aura aMgapraviSTa / aMga-praviSTa ke AcArAMga Adi 12 ( aMgazAstra) bheda haiM, jabaki aMgabAhya ke aupapAtika Adi 12 upAMga, 4 chedasUtra, 4 mUlasUtra (uttarAdhyayanAdi) aura SaDAvazyaka, 10 prakIrNaka Adi aneka bheda haiM / 2 1. (ka) tattvArthasUtra vivecana, (paM. sukhalAlajI) se, pR. 25 (kha) re karma. terI gati nyArI se (ga) zrutaM matipUrvaM yanekadvAdazabhedam / tadindriyAnindriya nimittam / 2. (ka) tattvArthasUtra vivecana (paM. sukhalAlajI) dekheM, aMgabAhya aura aMgapraviSTa kI vyAkhyA (kha) karmaprakRti se pR. 6 For Personal & Private Use Only - tattvArthasUtra Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) dUsarI dRSTi se zrutajJAna ke 14 aura 20 bheda haiN| caudaha bheda isa prakAra haiM-(1) akSarazruta-akSarajJAnarUpazruta, (2) saMjJIzruta-dravyamana vAle saMjJIpaMcendriya jIvoM kA zruta, (3) samyakzruta-samyaghaSTi jIvoM kA zruta, (4) sAdi zruta-jisakI Adi ho, aisA zAstra yA grantha Adi, (5) saparyavasitazruta-jisakA anta ho, aisA zAstra yA grantha aura (6) gamikazruta-Adi, madhya aura anta meM kucha vizeSatA ke sAtha usI sUtra ko bAra-bAra kahanA, (7) aMga-praviSTazruta-AcArAMga se lekara dRSTivAda taka 12 aMga, jo sAkSAt bhagavAn dvArA artharUpa meM bhASita, gaNadharoM dvArA racita haiN| sAta inake pratipakSI haiM-(8) anakSarazruta,' (9) asaMjJIzruta, (10) mithyAzruta, (11) anAdizruta, (12) aparyavasitazruta, (13) agamikazruta, (14) aNgbaahyshrut| pahale ke jo sAta bheda batAe the, unase ye viparIta haiM, isalie unase viparIta artha smjhnaa| zrutajJAna ke bIsa bheda : svarUpa aura nimitta zrutajJAna ke bIsa bheda isa prakAra se samajhane cAhie(1) paryAyazruta-utpatti ke samaya labdhaparyApta sUkSma nigodiyA jIva ke hone vAle kuzruta ke aMza se dUsare samaya meM jJAna kA jitanA aMza bar3hatA hai, vaha paryAyazruta hai| (2) paryAyasamAsazruta-ukta paryAyazruta kA samudAya athavA do-tIna Adi sNkhyaaeN| (3) akSarazruta-akArAdi labdhyAkSaroM meM se kisI eka akSara kA jnyaan| (4) akSarasamAsazruta-labdhyakSaroM ke samUha, eka do Adi saMkhyAoM kA jnyaan| (5) padazruta-arthAvabodhaka akSaroM ke samudAya-pada kA jnyaan| (6) padasamAsazruta-padoM ke samudAya kA jnyaan| . (7) saMghAtazruta-gati Adi 14 mArgaNAoM meM se eka mArgaNA kA AMzika (ekadezika) jnyaan| (8) saMghAta-samAsazruta-kisI eka mArgaNA ke aneka avayavoM kA jnyaan| (9) pratipattizruta-gati, indriya Adi dvAroM meM se kisI eka dvAra ke jariye samagra saMsAra ke jIvoM ko jaannaa| (10) pratipattisamAsazruta-gati Adi do cAra dvAroM ke jariye jIvoM ko jaannaa| (11) anuyogazruta-'satapaya-parUvaNA-davvappamANaM ca' isa gAthA meM ukta anuyoga dvAroM meM se kisI eka ke dvArA jIvAdi padArthoM ko jaannaa| 1. Usasiya nIsasiyaM nicyuTa khAsiyaM ca chIya ca / nissiMdhiyamaNusAra aNakkharaM cheliyAIyaM // -naMdIsUtra gA. 88 For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 259 (12) anuyogasamAsazruta-eka se adhika do-tIna anuyogadvAroM kA jnyaan| (13) prAbhRta-prAbhRtazruta-dRSTivAda aMga ke prAbhRta-prAbhRta nAmaka adhikAra meM se kisI eka kA jJAna honaa| (14) prAbhRta-prAbhRta-samAsazruta-do cAra prAbhRta-prAbhRtoM kA jJAna honaa| (15) prAbhRtazruta-kaI prAbhRta-prAbhRtoM kA eka prAbhRta hotA hai, usa eka kA jJAna honaa| (16) prAbhRta-samAsazruta-eka se adhika prAbhRtoM kA jJAna honaa| (17) vastu-zruta-kaI prAbhRtoM kA eka vastu nAmaka adhikAra hotA hai, usameM se eka kA jnyaan| (18) vastu-samAsazruta-do cAra vastu-adhikAroM kA jJAna honaa| (19) pUrvazruta-aneka vastuoM kA eka pUrva hotA hai| usameM se eka kA jJAna honaa| (20) pUrva-samApta-zruta-do cAra Adi caudaha pUrvo taka kA jJAna honaa| ___ athavA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se zrutajJAna cAra prakAra kA hai| zAstrajJAna ke bala se zrutajJAnI sarvadravya-kSetra-kAla-bhAvoM ko jAnate haiN| zrutajJAna ke ina saba bhedoM ke AvaraNa karane vAle karmoM ko bhI sAmAnyapekSayA zruta jJAnAvaraNIya kahate haiN| matijJAnAvaraNIya karmabandha ke jo kAraNa batAye the, prAyaH ve hI zrutajJAnAvaraNIya karmabandha ke kAraNa haiN| matizruta donoM sahacArI jJAna haiM pratyeka saMsArI jIva meM matijJAna aura zrutajJAna donoM hote haiM, donoM hI jJAna sahacArI haiN| jo mithyAdRSTi haiM, unameM ye donoM jJAna mithyArUpa meM rahate haiM, aura samyagdRSTi meM samyakrUpa meN| zrutajJAnAvaraNIya karma kA pariSkRta lakSaNa aura kArya niSkarSa yaha hai ki zrutajJAnarUpa Atmazakti yA AtmaguNa ko jo karmazakti AcchAdita kara detI hai, dabA detI hai yA grahaNa banakara use grasa letI hai, use zrutajJAnAvaraNIya karma kahate haiN| spaSTa hai ki zrutajJAnAvaraNIya karma ke udaya se bauddhika jJAna yA pUrvokta zrutajJAna kI upalibdha nahIM hotii| athavA atyanta manda hotI hai| vismRti Adi kAraNoM se daba jAtI hai|2 1. (ka) akkhara-santrI samma sAiaM khalu sapajjavasiyaM ca / gamiyaM aMgapaviTuM satta vi ee sapaDivakkhA // pajjaya-akkhara-paya-saMghAyA paDivatti taha ya aNuogo / pAhuDa-pAhuDa pAhuDa vatthU puvvA yA sa-samAsA // -karmagrantha bhA. 1, gA. 6-7, vivecana (marudhara kesarI) pR. 34 (kha) nandIsUtra meM dekheM-suyanAtha parokkha coddasavihaM paNNattaM te. akkhassuya " aNaMgapaviTTha / 2. jJAna kA amRta se pR. 191 For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) avadhijJAna, avadhijJAnAvaraNIya : svarUpa aura prakAra mana aura indriyoM kI apekSA na rakhate hue kevala AtmA ke dvArA rUpI arthAtamUrta padArtha kA jo jJAna hotA hai, vaha avadhijJAna hai| avadhi kA artha-sImA yA maryAdA hai| vaha rUpI padArthoM ko hI pratyakSa karatA hai, arUpI ko nahIM, yaha eka maryAdA hai| vaha amuka dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdA (sImA) meM hI rUpI padArthoM ko pratyakSa jAnatA hai, yaha dUsarI maryAdA hai| athavA adhaH zabda nIce (adho) artha kA vAcaka hai| jo jJAna adho'dho vistRta vastu ke svarUpa ko jAnane kI kSamatA rakhatA hai, vaha avadhijJAna hai| spaSTa zabdoM meM kaheM to indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA A~kheM baMda kara lene para bhI hajAroM mAila dUra rahe hue sajIva-nirjIva padArthoM yA ghaTanA ko usI taraha jAna-dekha letA hai, jisa prakAra khulI A~khoM vAlA jAnatA-dekhatA hai| .. avadhijJAna ke mUla do bheda : svarUpa aura adhikArI avadhijJAna ke mUla bheda do haiM-bhavapratyaya aura guNapratyaya yA kssyopshmjny| bhava kA artha hai-janma, vahI (jisa gati vAle ke lie) pratyaya-kAraNa hai, vaha bhava-pratyaya avadhijJAna hai| arthAt-jo avadhijJAna usa-usa gati meM janma lene se hI pragaTa hotA hai, usake lie tapa, saMyama, vrata Adi anuSThAna nahIM karane par3ate, vaha bhava-pratyaya avadhijJAna hai| aisA avadhijJAna nArakoM aura devoM ko apanI-apanI sthiti ke anusAra janma se hI hotA hai, jo samyagdRSTi hotA hai, use samyak avadhijJAna hotA hai, aura jo mithyAdRSTi hotA hai, use mithyA avadhijJAna (vibhaMgajJAna) prApta hotA hai| guNapratyaya yA kSayopazamajanya avadhijJAna manuSyoM aura saMjJI paMcendriya tiryaJcoM meM se kisI-kisI ko tapa-japa vratAdi kAraNoM se prabala AdhyAtmika sAdhanA se tadAvaraNIya karmoM ke kSayopazama se hotA hai| use guNapratyaya yA kSayopazama-janya avadhijJAna kahate haiN| yadyapi bhavapratyaya avadhijJAna janma se mRtyu-paryanta deva-nArakoM ko hotA hai, phira bhI usameM kSayopazama to apekSita hai hii|2 1. (ka) jJAna kA amRta, pR. 191 (kha) karmaprakRti se, pa. 7 (ga) ava-adho'dho vistRta vastu dhIyate paricchidyate'nenetyavadhiH, athavA avadhi - mayAdA rUpiSveva / yadvA avadhAna- Atmano'rtha- sAkSAtkaraNa-vyApAro'vadhiH / avadhizcAsau jJAnaM cAvadhijJAnam / -nandIsUtra TIkA (gha) ruupissvvdheH| -tattvArtha sUtra 1/28 2. (ka) dvividho'vadhiH / -tattvArthasUtra 1/20 (kha) ohinANa-paccarakhaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-bhava paccaiyaM khAovasamiyaM c| -naMdIsUtra 6 (ga) taM ca ohinANaM duvihaM-bhavapaccaiyaM guNapaccaiyaM cevA -SaTkhaNDAgama 13 (gha) dohaM bhavapaccaie paNNatte ta.-devANaM ceva neraiyANa ceva |-tthaannaaNg, sthAna 2 u. 1 sU. 61 (Ga) bhavapratyayo'vadhirdevanArakANAm / -tattvArthasUtra 1/21 (ca) dohaM khaovasamie paNNate, te.-maNussANaM ceva paMciMdiya-tirikkhajoNiyANaM ceva / -sthAnAMga, sthA. 2, u. 1 sU. 71 For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandhe : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 261 guNapratyaya avadhijJAna ke chaha prakAra guNapratyaya avadhijJAna bhI jina manuSyoM yA paMcendriya tirpaJcoM ko hotA hai, vaha bhI sabako eka sarIkhA nahIM hotA, apanI-apanI sthiti tathA kSayopazama kI nyUnAdhikatA ke anusAra nyUnAdhika rUpa meM hotA hai| isIlie guNapratyaya avadhijJAna ke vRddhi-hAni kI apekSA se 6 bheda batAe haiM-anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, pratipAtI aura aprtipaatii| anugAmI-jo avadhijJAna apane utpatti kSetra ko chor3akara dUsare sthAna para cale jAne para bhI vidyamAna rahatA hai, vahA~ bhI utane hI dravya, kSetra, kAla, bhAva kI sImA meM jAnatA hai| __ananugAmI-jo avadhijJAna sAtha na cale, jisa sthAna para utpanna huA, usI sthAna meM sthita hokara padArthoM ko jAnatA hai, use ananugAmI kahate haiN| vardhamAna-jo avadhijJAna utpatti ke samaya alpaviSaya vAlA hone para bhI pariNAma vizuddhi ke sAtha dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdA ko lie dinoM-dina adhikAdhika bar3he, adhikAdhika viSaya vAlA ho| hIyamAna-jo avadhijJAna utpatti ke samaya adhika viSaya vAlA hone para bhI pariNAmoM kI azuddhi ke kAraNa dinoMdina kramazaH alpa, alpatara aura alpatama viSaya vAlA ho| __ pratipAtI-pratipAtI kA artha hai-gira jAnA, patana honaa| jo avadhijJAna pratipAtI-arthAt-gira jAne vAlA ho| vAyu ke jhoMke se jalate hue tIpaka ke sahasA bujha jAne ke samAna, jIvana ke kisI bhI kSaNa meM akasmAt lupta ho jAe, phira utpanna ho aura lupta ho jaae| apratipAtI-avadhijJAna eka bAra prApta hone para phira kadApi lupta na ho, svabhAvataH apatanazIla ho| kevalajJAna hone para bhI yaha jJAna lupta na hokara kevalajJAna meM samA jAtA hai| kahIM kahIM pratipAtI aura apratipAtI ke sthAna para anavasthita aura avasthita ye do nAma haiN| ina donoM kA tAtparya bhI prAyaH pratipAtI-apratipAtI ke samAna dravyAdi kI apekSA avadhijJAna kA nirUpaNa dravyAdi catuSTaya kI apekSA avadhijJAna kA varNana isa prakAra hai 1. (ka) chavihe ohinANe paNNate taMjahAaNugAmite, aNANugAmite, vaDmANate, hIyamANate, paDivAtI, apaDivAtI / -sthAnAMga, sthAna 6 sU. 526 (kha) naMdIsUtra 8 (ga) aNugAmi vaDDamANa paDivAIyara vihA chahA ohii| . -karmagrantha bhA. 1, gA. 8 For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) dravya se-avadhijJAnI kama se kama ananta rUpI dravyoM ko aura adhika se adhika sampUrNa rUpI dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| kSetra se-avadhijJAnI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane kSetra ke dravyoM ko tathA utkRSTataH loka ke kSetragata rUpI dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| aloka ke bhI asaMkhyAta khaNDa karake jAna-dekha sakatA hai| ___ kAla se-avadhijJAnI jaghanyataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM Agata rUpI-dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai; utkRSTataH asaMkhya utsarpiNI-avasarpiNI pramANa atIta anAgata kAla ke rUpI dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva se-jaghanyataH vaha rUpI dravya kI ananta paryAyoM ko tathA utkRSTataH bhI ananta paryAyoM ko jAnatA-dekhatA hai| Ananda, mahAzataka Adi zrAvakoM ko aisA hI maryAdita avadhijJAna prApta ho gayA thaa|' pratipAtI avadhijJAna : eka dRSTAnta __ pratipAtI avadhijJAna ko eka udAharaNa se samajhie-eka muni kAyotsarga meM khar3e the| pariNAma vizuddhi itanI bar3hI ki unheM avadhijJAna prApta ho gyaa| avadhijJAna se unhoMne devaloka meM upayoga kiyaa| vahA~ unhoMne eka vicitra dRzya dekhaa| indra apanI indrANI ke sAtha zayyA para baiThA hai| mAninI indrANI ne kisI kAraNa vaza ruSTa hokara indra ke lAta mAra dii| phira bhI indra ne mohavaza indrANI ke paira ko sahalAte hue pUchA"kahIM tumhAre paira meM coTa to nahIM lgii|" indra kA moijanita vyavahAra dekhakara munijI ko jarA-sI haMsI A gii| muni jyoM hI haMse ki AyA huA unakA avadhijJAna turaMta calA gyaa| isI prakAra kutUhala, Azcarya, hAsya Adi kAraNoM se AyA huA avadhijJAna phaurana calA jAtA hai|2 avadhijJAnAvaraNIya karmabandha : svarUpa aura kAraNa ina sabhI bheda vAle avadhijJAna ke Avaraka karmoM ko avadhijJAnAvaraNIya karma kahate haiN| avadhijJAnAvaraNa karma ke udaya (prabhAva) se AtmA kI atIndriya jJAna kSamatA kA abhAva ho jAtA hai| avadhijJAnAvaraNIya karmabandha ke kAraNa haiM-AtmA kI atIndriya jJAna zakti kA apalApa, usake prati azraddhA, AtmA kI jJAnazakti kA nirarthaka evaM anarthakara kAryoM meM vyaya karanA, AtmajJAnI puruSoM kI avinaya AzAtanA karanA, AtmajJAna prApti meM ror3A aTakAnA aadi|3 1. karmagrantha bhA. 1 vivecana (marudhara kezarIjI) se pR. 51, 52 2. rekarma terI gati nyArI se pR. 96 3. karmaprakRti se pR. 7 For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 263 manaHparyAyajJAna, manaHparyAyajJAnAvaraNa : svarUpa aura kArya indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se maryAdApUrvaka jo jJAna saMjJI (samanaska) jIvoM ke manogata paryAyoM (bhAvoM) ko jAnatA hai, vaha manaHparyAyajJAna kahalAtA hai| saMjJI (mana vAlA) jIva jaba mana meM kisI vastu kA cintana-manana karatA hai, taba mana cintanIya vastu ke bheda ke anusAra bhinna-bhinna AkRtiyA~ dhAraNa karatA hai| ye AkRtiyAM hI mana ke paryAya haiN| mana kI ina paryAyoM (AkRtiyoM) ko AtmA se sAkSAt (Direct) jAnane vAlA jJAna manaHparyAyajJAna kahalAtA hai| athavA dUsare ke manogata artha (manobhAva) ko mana kahate haiM, usake mana ke sambandha se usa padArtha ke paryayaNa jAnane ko yA manaHparyAya-jJAnAvaraNa ke kSayopazama Adi rUpa sAmagrI ke nimitta se parakIya manogata artha ke jAnane ko manaHparyAya jJAna kahate haiN| manaHparyAya jJAna kA AvaraNa-AcchAdana karane vAlA karma manaHparyAya jJAnAvaraNIya karma kahalAtA hai| isa jJAna. ke bala se manana kI jAne vAlI vastueM nahIM jAnI jAtI, kintu mana kI AkRtiyA~ (paryAyeM) jAnI jAtI haiN| manana kI jAne vAlI vastuoM kA bodha to bAda meM anumAna ke dvArA hotA hai| jaise-mAnasazAstravettA vyakti kisI kA ceharA yA hAva-bhAva dekhakara usake AdhAra para usa vyakti ke manogata bhAvoM kA jJAna anumAna se kara letA hai, vaise hI manaHparyAyajJAnI manaHparyAyajJAna se mana kI AkRtiyoM ko pratyakSa karake phira abhyAsavaza aisA anumAna kara letA hai ki isa vyakti ne amuka vastu kA cintana kiyA hai, kyoMki isakA mana isa vastu ke cintana se hone vAlI AkRti se yukta hai| . mAnasazAstriyoM kA kahanA hai-hamAre mAnasa meM jo bhI saMkalpa-vikalpa calatA hai, yA jo bhI vicAroM kI lahareM uThatI haiM, mAnasa-paTala para unake citra utara Ate haiM, manaHparyAyajJAnI ina citroM ko dekhatA hai, jAna letA hai, citroM ke AdhAra para jina vicAroM ko lekara mana meM ve citra bane haiM, una vicAroM kA bhI amumAna lagA letA hai| phalataH vaha mana kI socI huI bAta tatkAla batA detA hai| __manaHparyAyajJAna aura avadhijJAna meM kyA antara hai? manaHparyAyajJAna aura avadhijJAna meM kyA antara hai? yaha bhI jAna lenA Avazyaka hai| avadhijJAna meM ghar3A, paiMsila, hAthI, airoplena Adi rUpI dravya dikhAI dete haiM parantu ghar3oM ke lAne vAle, yA paiMsila se likhane vAle ke mana meM kyA cintana cala rahA hai? yA airoplena calAne vAlA mana meM use kahA~ le jAne kI yojanA banA rahA hai? athavA hAthI kyA karanA cAhatA hai? isakA patA avadhijJAna-yukta jIva ko nahIM cltaa| avadhijJAna 1. (ka) tattvAryasUtra vivecana (pa. sukhalAlajI) se pR. 29 ... (kha) jJAna kA amRta se pR. 214 2.. jJAna kA amRta, pR. 214-215 For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) se vaha vastu ko jAtI-AtI yA naSTa hotI dekha sakatA hai, parantu usa vastu ke viSaya meM prANI ke mana meM cala rahe vicAra yA unameM hone vAle parivartanoM, utAra-car3hAvoM ko vaha nahIM jAna sktaa| jabaki manaHparyAyajJAnI saMjJI paMcendriya samanaska prANI ke mana meM uThate evaM badalate hue bhAvoM-pariNAmoM aura vicAroM ko, unake rUpI hone ke kAraNa jAna-dekha sakatA hai| yahI avadhijJAna aura mana paryAyajJAna meM antara hai| dravyAdi kI apekSA avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna meM antara 'tattvArthasUtra' meM avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna kA antara batAte hue kahA gayA hai-ina donoM meM vizuddhikRta, kSetrakRta, svAmikRta aura viSayakRta antara pAyA jAtA hai| manaHparyAyajJAna avadhijJAna kI apekSA vizuddhatara hai; yAnI antarvizuddhi avadhijJAnI se adhika hotI hai| kyoMki manaHparyAyajJAna avadhijJAna kI apekSA apane viSaya ko bahuta gaharAI se, vizadarUpa se jAnanA hai| avadhijJAna kA kSetra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara samagra loka hai, jabaki manaHparyAyajJAna kA kSetra to mAnuSottara parvata paryanta hI hai| avadhijJAna ke svAmI cAroM gatiyoM ke jIva ho sakate haiM, jabaki manaHparyAyajJAna ke svAmI kevala saMyata (saMyamI) mAnava hI ho sakate haiN| avadhijJAna kA viSaya katipaya paryAya-sahita rUpI dravya hai, para manaHparyAyajJAna kA viSaya to kevala usakA anantavA~ bhAga hai, vaha bhI saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAna sakatA hai| arthAt-avadhijJAna ke dvArA saba prakAra ke pudgala dravya grahaNa kiye jA sakate haiM, parantu manaHparyAyajJAna ke dvArA kevala manarUpa bane hue mUrtadravyoM (pudgaloM) aura usameM bhI mAnuSottara kSetra ke antargata hI grahaNa kiye jA sakate haiN| yAnI manaHparyAyajJAna avadhijJAna ke barAbara mUrtadravyoM kA sAkSAtkAra nahIM kara sktaa| isI kAraNa manaHparyAyajJAna kA viSaya avadhijJAna ke viSaya kA anantavAM bhAga hai| manaHparyAyajJAna apane viSaya kI sUkSmatAoM ko bhalI-bhAMti jAnatA hai, isalie vizuddhatara kahA gayA hai, phira bhI vaha apane grAhya dravyoM ke sampUrNa paryAyoM ko nahIM jAna sktaa| arthAt-avadhijJAna kA darzana hotA hai, manaHparyAya jJAna kA nahIM; kyoMki manaHparyAyajJAna avadhijJAna kI taraha vastu kA sAmAnyarUpa grahaNa nahIM karatA, vaha vizeSarUpa ko hI apanA viSaya banAtA hai|2 yadyapi manaHparyAyajJAna dvArA sAkSAtkAra to kevala cintana-pravRtta mUrta mana kA hI hotA hai, kintu bAda meM hone vAle anamAna se usa mana ke dvArA cintana kiye gaye mUrta-amUrta sabhI dravya jAne jA sakate haiN| -tattvAryasUtra 1/26 1. jainadRSTie karma se pR. 107 2. (ka) vizuddhi-kSetra-svAmi-viSayebhyo'vadhi-manaHparyAyayoH / (kha) tattvArthasUtra, vyAkhyA (upAdhyAya kevalamuni) se pR. 61 (ga) jJAna kA amRta (paM. jJAnamunijI) se, pR. 217 / / (gha) tattvArthasUtra vivecana (pa. sukhalAlajI) se, pR. 30 For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 1 265 avadhijJAna viparIta yAnI ku-avadhi - vibhaMga bhI ho sakatA hai, jabaki manaHparyAyajJAna kabhI viparIta nahIM hotA, yahA~ taka ki manaHparyAyajJAna kI vidyamAnatA meM mithyAtva kA udaya bhI saMbhava nahIM hai| avadhijJAna AtmA ke sAtha agale janma meM bhI jA sakatA hai, jabaki manaHparyAyajJAna nahIM jA sakatA, vaha ihabhavika hai, magara avadhijJAna ubhayabhavika bhI ho sakatA hai| kyoMki manaHparyAyajJAna saMyama -sApekSa hai, saMyama ke abhAva meM vaha Tika nahIM sakatA, kintu avadhijJAna ko saMyama kI apekSA nahIM hai| vaha devoM aura nArakoM ko to janma se hI binA saMyama ke bhavapratyaya avadhijJAna hai| bhI hotA hai, vaha manaH paryAyajJAna ke lie nau bAteM anivArya manaHparyAyajJAna kevala unhIM manuSyoM ko hotA hai, jo RddhiprApta hoM, garbhaja hoM, karmabhUmija hoM, saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle hoM, AhArAdi chaha paryAptiyoM se paryApta hoM, samyagdRSTi hoM, saptama guNasthAna vAle apramatta saMyata hoM / ' dravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se manaHparyAyajJAna kA viSaya manaH paryAyajJAna kA viSaya dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina bhedoM se cAra prakAra kA hotA hai| dravya kI apekSA se yaha jJAna saMjJI paMcendriya jIvoM ke ( kAyayoga se grahaNa karake manoyoga dvArA mana ke rUpa meM pariNata hue) manodravya ko jAnatA hai / kSetra kI apekSA se yaha jJAna manuSyakSetra meM rahe hue saMjJI jIvoM ke ukta manodravya ko jAnatA hai| kAla kI apekSA se yaha manodravya kI bhUta aura bhaviSyakAlIna paryAyoM ko palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka jAnatA hai| bhAva kI apekSA se yaha jJAna dravyamana kI cintana-manana- pariNata rUpAdi ananta paryAyoM ko jAnatA hai / parantu bhAvamana kI paryAya manaH paryAya jJAna kA viSaya nahIM hai, kyoMki bhAvamana jJAnarUpa hotA hai| aura jJAna amUrta hai| ataH vaha chadmastha ke jJAna kA viSaya nahIM banatA / 2 manaHparyAyajJAna ke do bheda : Rjumati aura vipulamati manaHparyAyajJAna ke do bheda haiM - Rjumati aura vipulamati / 3 Rjumati dUsare ke mana meM soce hue bhAvoM (paryAyoM) ko sAmAnyarUpa se jAnatA hai, jabaki vipulamati vizeSarUpa se jAnatA hai| jaise- kisI vyakti ne mana meM ghar3A lAne kA vicAra kiyA, mAtra itanA jAnanA RjumatijJAna hai, jabaki vaha ( manazcintita ) ghar3A tAMbe kA hai, 1. (ka) jJAna kA amRta se pR. 218 (kha) iDDhIpatta - appamatta - saMjaya-sammadiTThi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmia-gabbha vakkatia massArNa maNapajjava-nANaM semuppajjai / - nandIsUtra (manaHparyAyajJAnAdhikAra) (ga) RddhiprApta saMyata vaha hotA hai jo atizAyinI buddhi se yukta ho, arthAt - jo koSThakabuddhi, padAnusAriNI labdhi aura bIjabuddhi se sampanna ho| -saM. 2. jJAna kA amRta se pR. 216 3. maNapajjavaNANe duvihe paNNatte, taM. -ujjumati ceva vipulamati ceva / For Personal & Private Use Only - ThaNAMga ThA. 2 u 1 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) pItala kA hai, yA miTTI kA hai? usakA raMga lAla hai yA vaha banArasa kA banA huA hai, usameM 20 kilo pAnI A sakatA hai; ityAdi byaurA (vizeSa rUpa se) adhika spaSTatA ke sAtha vipulamati jAnatA hai| Rjumati jJAna sAmAnyagrAhI hai, jabaki vipulamati vizeSagrAhI hai| Rjumati ko jo sAmAnyagrAhI kahA hai, usakA matalaba itanA hI hai ki vaha vizeSoM ko jAnatA hai, parantu vipulamati jitane vizeSoM ko nahIM jaantaa| Rjumati ke jJAna meM sAmAnya spaSTatA hotI hai, jabaki vipulamati ke jJAna meM vizeSa spaSTatA hotI hai| dravyAdi kI apekSA se donoM kA vizleSaNa ____ ina donoM kI dravyAdi kI apekSA vizeSatA isa prakAra hai-dravya se-Rjumati manovargaNA ke ananta-ananta pradezoM vAle skandhoM ko jAnatA-dekhatA hai; jabakiM vipulamati Rjumati kI apekSA adhika pradezoM vAle skandhoM ko vizuddhatA aura adhika spaSTatA se jAnatA-dekhatA hai| kSetra se-Rjumati jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtabhAga kSetra ko, tathA utkRSTa se nIce ratnaprabhA pRthvI (narakabhUmi) ke nIce kSullakapratara taka ko aura Upara jyotiSa-cakra ke uparitala tathA tirache DhAI dvIpa paryanta ke saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai, jabaki vipulamati Rjumati kI apekSA DhAI aMgula adhika tirachI dizA meM manuSyakSetra ke saMjJI jIvoM ke manobhAvoM ko jAnatA dekhatA hai| kAla se-Rjumati jaghanyataH evaM utkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga bhUta-bhaviSyat kAla ke manobhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai, jabaki vipulamati Rjumrati kI apekSA kucha adhika kAla ke manazcintita evaM jinakA cintana hogA, ukta padArthoM ko vaha vizuddha tathA bhramarahita jAnatA dekhatA hai| bhAva se-Rjumati manogata bhAvoM kI asaMkhyAta paryAyoM ko jAnatA-dekhatA hai| lekina saba bhAvoM ke anantaveM bhAga ko jAnatA dekhatA hai| jabaki vipulamati Rjumati kI apekSA kucha adhika paryAyoM ko vizuddha rUpa se bhrAntirahita jAnatA dekhatA hai|2 / ___ isake sivAya bhI ina donoM meM kucha vizeSatAe~ aura haiN| Rjumati kI apekSA vipulamati manaHparyAyajJAna sUkSmatara, vipulatara, vizuddhatara aura vitimirarUpa se jAnatA dekhatA hai| arthAt-vaha adhika vizeSoM ko sphuTarUpa se jAnatA-dekhatA hai| Rjumati utpanna hone ke pazcAt kadAcit calA bhI jAtA hai, lekina vipulamati eka bAra prApta hone para kabhI nahIM jaataa| kevalajJAna hone para usI meM pariNata ho jAtA hai, aura taba usakI sattA akiMcitkara ho jAtI hai| vipulamati manaHparyAyajJAnI AtmA usI bhava meM 1. (ka) jainadRSTie karma se bhAvAMzagrahaNa pR. 107 (kha) jJAna kA amRta se pR. 217 (ga) vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH / -tattvArthasUtra 1/31 2. (ka) karmagrantha bhA. 1 (marudhara kesarIjI) se, pR. 53, 54 / (kha) ujjumaI aNaMte aNaMtapaesie khaMdhe jANai pAsai / te ceva viulamaI amahiyatarAe, viulatarAe visuddhatarAe vitimiratarAe jANai pAsai / -naMdIsUtra 18 For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 267 kSapaka-zreNI para ArohaNa karake kevalajJAnI ho jAtA hai aura saMsAra se mukta bhI ho jAtA hai| __spaSTa zabdoM meM kaheM to jaise-kisI vyakti ne mana meM ghar3e kA cintana kiyA, aisI sthiti meM Rjumati itanA hI jAnatA hai ki isane ghar3e kA cintana kiyaa| jabaki vipulamati usa ghar3e ke sambandha meM vizeSa spaSTa jAnatA hai ki vaha ghar3A tA~be kA hai, usakA raMga lAla hai, vaha amuka nagara meM banA huA hai, usameM 40 kilo pAnI A sakatA hai, isa prakAra vipulamati adhika spaSTatA se jAna letA hai| arthAt-Rjumati ke jJAna meM sAmAnya spaSTatA hotI hai, jabaki vipulamati ke jJAna meM vizeSa spaSTatA hotI hai| vipulamati meM paryAyoM kI gaNanA bhI adhika hotI hai| Rjumati kI apekSA vipulamati kA kSetra bhI DhAI aMgula adhika hotA hai|' ina sabhI prakAra ke manaHparyAyajJAnoM ko AvRta-AcchAdita karane vAlA karma manaHparyAyajJAnAvaraNIya karma kahalAtA hai| mahAmahima anagAra gaNadhara indrabhUti gautama manaHparyAyajJAnI the| rAjapraznIya sUtra meM varNita munirAja kezIzramaNa manaHparyAyajJAnI the, jinhoMne zvetambikAnareza ghora nAstika pradezI rAjA ko manaHparyAyajJAna ke bala se usake mana meM cala rahe vicAroM ko jAnakara, usake praznoM kA yathocita samAdhAna karake Astika evaM ramaNIya bnaayaa| manaHparyAyajJAnAvaraNIya karma kA kSaya, kSayopazama hone para inheM manaHparyAyajJAna prApta huA thaa|2 . .. manovijJAna, manovijJAnI tathA manaHparyAyajJAna-manaHparyAyajJAnI meM mahAn antara .. yAda rakheM-manovijJAna aura manovaijJAnika tathA manaHparyAyajJAna aura manaH paryAyajJAnI meM jamIna-AsamAna kA sA antara hai| manovijJAna zrutajJAna para AdhArita hai| manovaijJAnika sAmane vAle vyakti ke jIvana kI ghaTanA sunakara, usakI mukhamudrA, hAvabhAva mukha evaM A~kha kI ceSTAoM tathA zarIra aura mukha Adi para Aye tanAvoM, yA parivartanoM Adi para se usake manogata bhAvoM kA anumAna lagAtA hai| kahA bhI hai AkArairiMgitairgatyA ceSTayA bhASaNena / netra-vaktra-vikAraizca lakSyate'ntargataM manaH // .. AkRti, iMgita, gati (cAla-DhAla), ceSTA, bhASaNa tathA netra aura mukha ke vikAroM se antargata mana parilakSita ho jAtA hai, yAnI manobhAva jAne jA sakate haiN| ___ jo manovaijJAnika jitanA anubhavI aura abhyAsI hogA, usakA anumAna utanA hI saccA niklegaa| eka prakAra se yaha karmajAbuddhi kA pariNAma hai| manaHparyAyajJAna 1. (ka) karmagrantha bhA. 1 vivecana (marudhara kezarIjI) se pR. 54 (kha) jainadRSTie karma se pR. 107 2. jJAna kA amRta se bhAvAMzagrahaNa, pR. 228 For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) manovijJAna se bilakula alaga hai| manaHparyAyajJAnI anumAna nahIM lagAtA, vaha pratyakSa jAnatA hai| manovaijJAnika mithyAdRSTi bhI ho sakatA hai, lekina manaHparyAyajJAnI nizcita rUpa se samyaktvI aura saMyamI ( muni) hI hotA hai| ataH ina donoM meM bahuta bar3A antara hai| ' kevalajJAna tathA kevalajJAnAvaraNIya karma : svarUpa, kArya, svAmI jJAnAvaraNIya karma kI 5 uttara prakRtiyoM meM kevalajJAnAvaraNIya antima uttara prakRti hai| jo zakti (karma) kevalajJAna kI jyoti ko AvRta kara letI hai, pardA banakara AtmA para chA jAtI hai, use kevalajJAnAvaraNIya karma kahate haiN| yaha jJAnAvaraNIya karma kA pAMcavA~ aura antima bheda hai| "kevalajJAna vaha hai, jo jJAna indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA trikAla evaM trilokavartI samasta mUrta-amUrta jJeya padArthoM ko eka sAtha hastAmalakavat pratyakSa jAnane kI zakti rakhatA hai| " 2 athavA trikAla aura trilokavartI samasta carAcara vastuoM ko yugapat jAnane vAle jJAna ko kevalajJAna kahate haiM / "yaha jJAna sampUrNa, samagra, nirAvaraNa, pratipakSa-rahita aura sarvapadArthagata hotA hai| " 3 kevalajJAna anya sabhI jJAnoM se vilakSaNa, pradhAna, uttama aura paripUrNa hotA hai| yaha samasta dravyoM kI samasta paryAyoM ko jAnatA hai| kevalajJAna ke sAmane anya saba jJAna nagaNya haiM / kevalajJAna eka samudra hai, jisameM mati, zruta, avadhi aura manaH paryAya - ye saba jJAna samA jAte haiN| kevalajJAna AtmA kI sabase mahattama jyoti hai| anantasUrya bhI ekatrita ho jAe~, taba bhI una sabakI jyoti kevalajJAna kI jyoti kI samAnatA nahIM kara sktii| jaise- hajAra pAvara ke balba ke sAmane 25, 60 yA 100 vATa ke balboM kA koI mUlya nahIM hotA, isI prakAra kevalajJAna ke sAmane mati Adi jJAnoM kI jyoti kA koI mUlya yA mahatva nahIM hotA / matijJAna se lekara manaHparyAya cAroM jJAna kSAyopazamika haiM, ataH ve vizuddha ho sakate haiM, kintu vizuddhatama nahIM ho sakate, jabaki kevalajJAna kSAyika aura vizuddhatama hotA hai| kevalajJAna kevala (akelA), nitya, nirAvRta, zAzvata aura ananta hotA hai, jabaki zeSa kSAyopazamika matijJAna Adi vaise nahIM haiN| matijJAna Adi cAroM kSAyopazamika jJAnoM ke avAntara bheda hote haiM, kintu kevalajJAna kA koI bhI avAntara bheda nahIM hotaa| vaha akelA eka hI hotA hai| kevalajJAna ke dvArA kevalajJAnI mahApuruSa ghaTa-ghaTa ke jJAtA hote haiN| saMsAra kA choTA-bar3A koI bhI padArtha samasta paryAyasahita unake jJAna se ojhala nahIM raha pAtA / mohanIya karma ke kSaya hone para tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM ke niHzeSa ho jAne para kevalajJAna prakaTa hotA hai / 4 kevalajJAnI sampUrNa rUpI- arUpI dravya, 1. tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 60 2. sarvadravyaparyAyeSu kevalasya / 3. saMpuNNaM su samaggaM kevalamasavattaM savvabhAvagayaM / loyAloyaM vitimidaM kevalaNANaM muNeyavvaM // 4. mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAya kSayAcca kevalaM / For Personal & Private Use Only - tattvArtha sUtra 1/30 - karmaprakRti 42 - tattvArthasUtra 10/1 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 269 unake samasta guNoM aura paryAyoM sahita, tathA sarva prakAra ke bhAvoM ko eka samaya meM (yugapat) jAna letA hai| bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke trikAla viSaya tathA koI bhI parivartana usase chipe nahIM rhte| kevalajJAna kA koI bheda-prabheda nahIM hai, na hI isameM vizeSatA-nyUnatA, taratamatA tathA ghaTTatA yA kaniSThatA hai| isakI ujjvalatA yA spaSTatA meM koI antara nahIM, aura na hI samaya yA sthala kA saMkoca yA vRddhi-hAni hai| isalie isakA eka hI prakAra hai| kevalajJAnI bhagavAn ke dasa anuttara dUsarI koI bhI vastu jisase bar3hakara na ho, athavA jo sabase bar3hakara ho, use anuttara kahate haiN| kevalajJAnasampanna bhagavAn kI dasa bAteM anuttara hotI haiM-(1) anuttara jJAna-jJAnAvaraNIya karma ke sarvathA kSINa ho jAne se kevalajJAna kA prAdurbhAva hotA hai, jisase bar3hakara koI jJAna nahIM hai| (2) anuttaradarzana-darzanAvaraNIya yA darzanamohanIya kA Atyantika kSaya ho jAne se kevaladarzana prakaTa hotA hai, vaha ananta darzana hone se anuttara darzana hai| (3) anuttara-cAritra-cAritramohanIya karma ke sarvathA kSaya se isakI (kSAyika va yathAkhyAta cAritra kI) utpatti hotI hai, isa dRSTi se unakA cAritra bhI anuttara hai| (4) anuttara tapa-kevalajJAnI ke zukladhyAnAdi rUpa sarvotkRSTa tapa hotA hai, jo anuttara hai| (5) anuttara vIrya-vIryAntarAya karma ke kSaya se unheM anantavIrya prApta hotA hai, jo anuttara hai| (6) anuttara kSAnti-unakI kSamA evaM sahiSNutA anuttara hotI hai| (7) anuttara mukti-kevalajJAna sampanna ke saba prakAra ke lobhoM se mukti-sarvathA unmukti hotI hai, jo anuttara hotI hai| (8) anuttara ArjavakevalajJAnI kI RjutA-saralatA anuttara hotI hai| (9) anuttara mArdava-kevalajJAnI kI mRdutA aura nirabhimAnatA anuttara hotI hai| (10) anuttara lAghava-kevalajJAnI kA lAghava (halakApana) anuttara mAnA jAtA hai, kyoMki jJAnAvaraNIya Adi cAra AtmaguNaghAtI karmoM kA kSaya ho jAne ke kAraNa ina para janma-maraNarUpa saMsAra kA bojha nahIM rhtaa|2 kevalajJAna sarvottama labdhi hai zubha adhyavasAya tathA utkRSTa tapa, saMyama ke AcaraNa se usa-usa karma kA kSaya yA kSayopazama hone se AtmA meM jo vizeSa zakti utpanna hotI hai, use labdhi kahate haiN| ye labdhiyA~3 AgamoM meM 28 prakAra kI batAI gaI haiN| unameM se kucha labdhiyA~ isa prakAra haiN| jaise-AmISadhi labdhi, vipuDauSadhilabdhi, khelauSadhi-labdhi, jallauSadhilabdhi, sarvauSadhi-labdhi, saMbhinna zroto-labdhi, avadhi-(jJAna) labdhi, Rjumati (jJAna) 1. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 229 (kha) karmaprakRti se, pR. 9 2. jJAna kA amRta se pR. 229-230 . 3. 28 labdhiyoM kA vizada svaslapa jAnane ke lie, dekhe-jaina siddhAnta bolasaMgraha chaThA bhAga For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) labdhi, vipulamati (jJAna)-labdhi, cAraNalabdhi (jaMghAcaraNa-vidyAcaraNalabdhi), AzIviSa aura kevalIlabdhi (athavA kevljnyaan-lbdhi)| ina aura aisI hI anya labdhiyoM meM sarvotkRSTa, nirdoSa tathA vizuddhatama labdhi kevalajJAna-labdhi hai| jo kevalajJAna kI utkRSTa ArAdhanA se tathA cAra ghAtikarmoM ke kSaya se hI prApta hotI hai| yaha labdhi Atmika jIvana kI sarvoccatA kA samujjvala pratIka hai| isa labdhi ke prabhAva se kevalajJAnI trikAla aura trilokavartI samasta padArthoM ko hastAmalakavat jAna aura dekha sakatA hai| kevalI dvArA kevalIsamudghAta kyoM aura usakI prakriyA kaisI ? jaba kevalajJAnI bhagavAn kI Ayu svalpa hotI hai, aura vedanIyAdi tIna karmoM (bhavopagrAhI karmoM) ke bhogakAla kI avadhi adhika hotI hai, aura antarmuhUrta meM mokSa prApta karanA hotA hai, taba kevalajJAnI pUrvokta tIna karmoM kI sthiti ko Ayukarma kI sthiti ke barAbara karane ke lie samudghAta karatA hai, jise kevalI-samudghAta kahate haiN| vedanA Adi ke sAtha ekAkAra hue AtmA kA kAlAntara meM udaya meM Ane vAle vedanIyAdi karma-paramANuoM ko udIraNA ke dvArA udaya meM lAkara usakI prabalatApUrvaka nirjarA (karmakSaya) karatA hai, use samudghAta kahate haiN| 'samudghAta' jainakarmavijJAna kA pAribhASika zabda hai| aise samudghAta sAta prakAra ke haiN| unameM se sAtavAM kevalIsamudghAta hai| antarmuhUrta meM mokSa prApta karane vAle kevalI bhagavAn ke dvArA kiye jAne vAle samudghAta ko kevalI-samudghAta kahate haiN| kevali-samudghAta kI prakriyA isa prakAra hai-kevalisamudghAta meM kula 8 samaya lagate haiN| prathama samaya meM kevalI bhagavAn AtmapradezoM kI racanA daNDAkAra karate haiM, jo moTAI meM zarIra-pramANa aura lambAI meM Upara aura nIce se lokAnta-paryanta vistRta hotA hai| dUsare samaya meM, ve usI daNDa ko pUrva aura pazcima tathA uttara aura dakSiNa meM phailAte haiN| phira usa daNDa kA lokaparyanta vistRta eka kapATa banAte haiN| tIsare samaya meM, dakSiNa aura uttara, athavA pUrva aura pazcima dizA meM lokAntaparyanta Atma-pradezoM ko phailA kara usI kapATa ko mathAnI ke rUpa meM le AtA hai| aisA karane se loka kA adhikAMza bhAga kevalI ke Atma-pradezoM se vyApta ho jAtA hai, phira bhI mathAnI kI taraha antarAla-pradeza khAlI rahate haiN| cauthe samaya meM, mathAnI ke antarAla pradezoM ko pUrNa karatA huA samagra lokAkAza ko Atma-pradezoM se vyApta kara DAlatA hai| aba lokAkAza aura Atma-pradeza barAbara ho jAte haiM, phalataH AtmapradezoM ke phailAva se sArA lokAkAza pUrNa ho jAtA hai| phira pAMcaveM, chaThe, sAtaveM aura AThaveM samaya meM viparIta krama se vaha kevalajJAnI prabhu apane AtmapradezoM kA saMkoca karate (sikor3ate) 1. jJAna kA amRta se, sArAMzagrahaNa pR. 230-232 2. sAtoM samudghAtoM kA vizeSa svarUpAdi jAnane ke lie dekheM-jaina siddhAnta bola saMgraha bhA. 2 For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 271 haiN| isa krama se AThaveM samaya meM samasta Atmapradeza punaH zarIrastha ho jAte haiN| yahI kevalisamudghAta kI prakriyA hai| isase vedanIya karma kA bhoga-kAla AyuSyakarma ke bhogakAla ke samAnakAlika bana jAtA hai| vedanIyAdi tIna karmoM ke bhogasamaya ko AyuSyakarma ke bhoga-samaya ke samAna banAne kI kSamatA sirpha kevalI bhagavAn meM hI pAI jAtI hai| kevalajJAna kI upasthiti meM anya jJAnoM kA sadbhAva yA asadbhAva ? kucha AcAryoM kA kathana hai ki kevalajJAna ke samaya bhI mati Adi cAroM jJAnazaktiyA~ hotI haiM, para ve sUryaprakAza ke samaya graha, nakSatra Adi ke prakAza kI taraha kevalajJAna ke prakAza se abhibhUta (nisteja yA phIke) ho jAtI haiN| ataH apanA-apanA jJAnarUpa kArya nahIM kara sktiiN| isalie zaktiyA~ hone para bhI kevalajJAna ke prakaTa ho jAne para mati Adi jJAnaparyAya nahIM hote| tattvArthasatrakAra ke matAnusAra-kevalajJAna akelA hI rahatA hai| vastutaH kevalajJAna AtmA kA sampUrNa jJAna hai aura ye mati Adi cAroM jJAna isa sampUrNa ke aMzamAtra haiN| bhAva yaha hai ki kevalajJAna meM ye cAroM jJAna usI prakAra vilIna ho jAte haiM, jisa prakAra mahAsAgara meM nadiyA~ vilIna ho jAtI haiN| __kucha AcAryoM kA kathana hai ki matijJAna Adi cAra zaktiyA~ AtmA meM svAbhAvika nahIM haiM, kintu karma-kSayopazamarUpa hone se aupAdhika arthAt karma-sApekSa haiN| isalie jJAnAvaraNIya karma kA sarvathA abhAva (kSaya) ho jAne para, jabaki kSAyikarUpa kevalajJAna prakaTa hotA hai-ve mati Adi aupAdhika zaktiyA~ saMbhava hI nahIM haiN| isalie kevalajJAna ke samaya kaivalyazakti ke sivAya na to koI anya jJAna zaktiyA~ rahatI haiM, aura na unakA matijJAna paryAyarUpa kArya hI rahatA hai|3|| eka sAtha eka AtmA meM kitane jJAna aura kauna-se saMbhava ? . tattvArthasUtrakAra evaM jIvAbhigamasUtra ke anusAra eka AtmA meM eka sAtha eka se lekara cAra jJAna taka bhajanA se-aniyatarUpa se pAye jA sakate haiN| kisI AtmA meM eka sAtha eka, kisI AtmA meM eka sAtha do, kisI AtmA meM eka sAtha tIna aura kisI AtmA meM eka sAtha cAra jJAna taka sambhava haiN| parantu pA~coM jJAna eka sAtha kisI meM bhI nahIM hote| jaba eka hotA hai to sirpha kevalajJAna samajhanA caahie| yadi do hote haiM to mati aura zrutajJAna, kyoMki pAMca jJAnoM meM se niyata sahacArI ye do jJAna 1. jJAna kA amRta se, pR. 233-234 2. (ka) jJAna kA amRta se pR. 235 , (kha) tattvArthasUtra vivecana 1/31 (upAdhyAya kevalamuni) se pR. 64/65 3. (ka) jJAna kA amRta se pR. 235 (kha) jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa : For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hI hote haiN| zeSa tInoM jJAna eka dUsare ko chor3a kara bhI raha sakate haiN| jaba tIna jJAna hoM to mati, zruta aura avadhijJAna athavA mati, zruta aura manaHparyAyajJAna hote haiM; kyoMki tIna jJAnoM kA sambhava apUrNa avasthA meM hI hotA hai; cAhe usa samaya avadhijJAna ho yA manaHparyAyajJAna, para mati, zruta ye do jJAna to avazya hote haiN| jaba cAra jJAna hote haiM, taba mati, zruta, avadhi aura manaHparyAyajJAna hoMge, kyoMki ye cAra jJAna apUrNa-avasthAbhAvI hone se eka sAtha ho sakate haiM. jaise gautamasvAmI meM, tathA kezIzramaNa meM cAra jJAna the| kevalajJAna kA anya kisI jJAna ke sAtha sAhacarya isalie nahIM hai ki vaha pUrNa-avasthAbhAvI hai, jabaki zeSa jJAna apUrNa-avasthAbhAvI haiN| pUrNatA aura apUrNatA kA paraspara virodha hone se ye do avasthAe~ AtmA meM nahIM hotii| do, tIna yA cAra jJAnoM kA eka sAtha eka AtmA meM rahanA saMbhava kahA gayA, vaha bhI zakti kI apekSA se, pravRtti kI apekSA se nhiiN| niSkarSa yaha hai ki eka sAtha eka AtmA meM adhika se adhika cAra jJAna zaktiyA~ hoM, taba bhI eka samaya meM koI eka hI zakti apanA jAnane kA kAma karatI hai, anya zaktiyA~ usa samaya niSkriya-sI rahatI haiN| jJAnAvaraNIya karma ke pAMca hI bheda kyoM ? prazna hotA hai, jJAna ke 5 bhedoM ke alAvA ajJAna ke bhI tIna bheda haiM, isa apekSA se jJAnAvaraNa karma ke ATha bheda hone cAhie, pAMca hI kyoM? dhavalA meM isa prazna kA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki matijJAna Adi 5 jJAnoM ke alAvA jJAna ke anya bheda nahIM hote; isalie unake AvaraNa karane vAle karma bhI pAMca prakAra se adhika nahIM hote| jo tIna ajJAna (mithyAjJAnarUpa) kumatijJAna (matiajJAna), kuzrutajJAna (zruta-ajJAna) aura vibhaMgajJAna (ku-avadhijJAna) haiM, unakA antarbhAva kramazaH matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna meM ho jAtA hai| kyoMki ina tInoM kI viparItatA yA ajJAna laukika dRSTi kI apekSA nahIM mAnA. gayA hai; apitu AdhyAtmika dRSTi se hI hai| laukika dRSTi se to vizeSa jJAnI yA vizeSajJa (spezaliSTa-Specialists) bhI AdhyAtmika dRSTi se ajJAnI yA mithyAjJAnI ho sakate haiN|2 jJAnAvaraNIya karmabandha ke viziSTa kAraNa yadyapi jJAnAvaraNIya karmabandha ke kAraNoM kA sAmAnyarUpa se isI khaNDa ke 15veM lekha meM ullekha kiyA gayA hai, tathApi vizadarUpa se 6 kAraNoM para vivecana yahA~ de rahe 1. (ka) ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturyaH / -tattvAryasUtra 1/31 (kha) jJAna kA amRta se sAbhAragrahaNa pR. 234 (ga) jIvAbhigama, pratipatti 1 sU. 41 2. (ka) dhavalA pu. 7, khaM. 2, bhA. 1 sU. 45 (kha) tattvArthasUtra sU. 1/33 para vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se pR. 65-66 . For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 273 (1) jJAna kA apamAna-jJAna yA vidyA kI AzAtanA yA avamAnanA=avajJA karanA, usakI mahattA ke prati vidroha karanA jJAnAvaraNIya karmabandha kA prathama kAraNa hai| 363 pASaNDa matoM meM ajJAnavAdiyoM kA svarUpa bhI isI prakAra kA thaa| ve ekAntarUpa se ajJAna ko hI zreyaskara mAnate the| saMsAra meM katipaya vyakti aise bhI haiM, jinakI yaha AsthA aura niSThA bana gaI hai ki par3he-likhe vyakti hI jhagar3oM ke mUla haiM, ve hI vyartha vivAda aura vighaTana paidA karate haiN| jahA~ jJAna kA prakAza nahIM hotA, vahA~ kisI prakAra kA jhaMjhaTa yA vAdavivAda nahIM hotaa| pahale ke strI-puruSa kama par3he-likhe hote the, isalie ve bar3e sukhI the, paraspara premabhAva kAphI thA, ApasI vaira-virodha aura jhagar3e bahuta kama the| na itane vakIla the, na itane skUla the| jyoM-jyoM vidyA bar3hI, tyoM-tyoM vipattiyA~ aura kaThinAiyA~ bar3hatI giiN| vidyA aura jJAna ke prati vidroha gRhasthoM meM hI nahIM, katipaya sAdhu-santoM meM bhI yaha bhrAnti jar3a jamAI huI hai| __jaina dharma divAkara pU. AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja eka bAra eka sAdhu-Azrama meM phuNce| vahA~ ke mukhya santa se vidyAdhyayana-sambandhI bAta calI to unhoMne AvezapUrNa svara meM isa bAta kA DaTakara virodha kiyA ki "vidyA bar3I kharAba vastu hai| hama to use Azrama ke nikaTa bhI nahIM Ane dete| vidyA jaisI hAniprada koI anya vastu nahIM hai| dharma-sampradAya, bhASA, prAnta, rASTra, jAti, varNa Adi ko lekara ApasI siraphuTauvvala isI vidyA ke kAraNa hote haiM ityaadi|" AcArya zrI ne unheM zAnti se, prema se samajhAyA ki vidyA yA jJAna to jIvana kA dIpaka hai, ajJAnAndhakAra kA nAzaka evaM paramajyoti hai| vidyA yA samyakjJAna to vaira virodha ko naSTa karake samabhAva aura Atmaupamya bhAva ke ucca sopAnoM para car3hane kI preraNA detA hai| durupayoga-sadupayoga to vyakti para nirbhara hai, kintu saccA jJAna paraspara saMgharSa yA vivAda nahIM sikhAtA, vaha vyakti ko vinayI, namra, sarala aura samanvayI banAtA hai| ataH jo vidyA yA jJAna ke prati vidroha evaM virodha kI bhAvanA rakhate haiM, jJAnavAna ho jAne se amuka vyakti hamArI gulAmI nahIM kareMge, isa dRSTi se vidyAlaya jJAnazAlA yA jJAna kendra baMda karA dete haiM, yA khulane nahIM dete, virodha karate haiM, ve jJAnadrohI jJAnAvaraNIya karma kA bandhana karate haiM, bhaviSya meM isake phalasvarUpa ve jJAna sampadA se bilakula khAlI raha jAte haiN| (2) jJAnavAn kA apamAna karanA-isa saMsAra meM kaI loga aise bhI haiM, jo zrutasampadA, jJAna kI thor3I-sI pUMjI yA vidyAdhana pAkara garvonmatta ho jAte haiM, unake dimAga meM yaha bhUta savAra ho jAtA hai ki hamAre pAsa jitanA jJAna hai, utanA kisI ke pAsa nahIM, aise loga jJAnavAn vyakti ko dekhakara yA jJAnI vyakti kI prazaMsA yA prasiddhi sunakara mana hI mana kur3hate-jalate haiM, ve apanI uccatA yA zAstrajJatA kA DhiMDhorA pITa kara anya vidvAnoM yA jJAnIjanoM kA apamAna karate haiM, unheM badanAma For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karate haiM, IrSyAvaza unheM tiraSkata aura bahiSkRta karane kA prayAsa karate haiN| unake prati dveSa, aura roSa rakhate haiM, unakI nindA karate rahate haiM, aise loga jJAnAvaraNIya karma kA bandha karake apane liye bhaviSya meM jJAnaprApti ke dvAra banda kara lete haiM, ve vidyA yA .. jJAna ke prakAza se vaMcita hI raha jAte haiM, vartamAna meM bhI, aura bhaviSya meM bhii| (3) jJAna ko chipAnA-vidyA ke kSetra meM kaI vyakti aise milate haiM, jinake dimAgoM meM itanI saMkIrNatA tathA hRdaya kI itanI tucchatA hotI hai ki ve kisI dUsare dharma-sampradAya, jAti, prAnta yA rASTra yA pratidvandvI ke bAlaka yA jijJAsu vyakti ko jijJAsAbuddhi se kucha pUchanA-jAnanA cAhatA hai, to ve yaha bAlaka yA jijJAsu mere pratidvandvI kA hai yA anya sampradAya kA hai, par3ha-likhakara acche aMka prApta kara uttIrNa ho jAegA, yA tarakkI kara legA, apane bhaviSya ko ujjvala banA legA to hamArI jAti, dharmasampradAya yA apane prAnta, bhASA, parivAra ke vyakti ko koI nahIM pUchegA, yaha jAnakara use par3hAne yA par3hane dene se TAlamaTUla kara dete haiM, apane jJAna ko chipA lete haiM hameM yaha nahIM AtA, yaha kahakara zikSaNa saMsthAoM meM to yaha hai hI, sAdhasaMsthA jaisI pavitra saMsthAoM meM bhI kaI aise sampradAyAndha kaTTara sAdhu milate haiM, jinase kisI zAstra ke kisI sthala yA prasaMga ke bAre meM pUchA jAtA hai to jAnate-bUjhate hue bhI apanI jJAnasampadA ko chipA lete haiN| zAstra kA jJAtA hote hue bhI anajAna banakara jijJAsu vyakti ko IrSyAvaza, tejodveSavaza nahIM batAyA jaataa| isa prakAra ke vyakti jJAna kA khule hAthoM dAna na karake chipAne kA prayatna karate haiM to jAnAvaraNIya karma kA bandha kara lete haiN| (4) gurudeva yA jJAnadAtA ke nAma ko chipAnA-adhyAtmajagat meM jJAnadAtA yA gurudeva kA mahatvapUrNa sthAna hai| jo gurudeva ziSyavarga ko jJAna kI jyoti dekara jIvana ko Alokita karate haiM, unake antarnetroM ko jJAna kA prakAza pradAna karate haiM, una jJAnadAtA yA guru ke nAma kA gopana karanA mahApApa hai| jina guruoM kI kRpA se jJAnAdi meM unnati ke sopAna pAra karate hue eka dina jo vyakti apane guru se bhI Age bar3ha jAte haiM, janatA unakI pUjA-pratiSThA karatI hai, zraddhA se unake caraNoM meM natamastaka hotI hai, aise vyaktiyoM ko apanI bar3hI huI pratiSThA ko dekhakara ahaMkara (zrutamada) kA nazA itanA car3ha jAtA hai, ve apane guru mAnane se jI curAte haiM, gurudeva kA nAma pUchane para ve unakA nAma batAne se katarAte haiM, idhara-udhara kI bAta banAkara upakArI gurudeva kA nAma chipA lete haiM, mana meM lajjAnubhUti karate haiN| aise vyakti jJAnAvaraNIya karma kA bandha kara lete haiN| apane hAthoM se ve jJAna jyoti ko bujhA dete (5) jJAnaprApti meM vighna upasthita karanA-katipaya vyaktiyoM kI bauddhika saMkIrNatA itanI adhika bar3hI-car3hI hotI hai ki ve dUsaroM kI unnati, pragati aura abhivRddhi ko 1. jJAna kA amRta se sArAMza uddhRta pR. 236-240 For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 275 kisI bhI hAlata meM sahana nahIM kara pAte, unake peTa meM darda hone lagatA hai| phalataH jaba taka ve dUsaroM ko hAni na pahu~cA deM, unakI bar3hatI huI pragati kI bela ko jar3a se kATa na deM, unake pragatimUlaka sAdhanoM ko samApta na kara deM, unake kAryoM ko Thappa na kara deM, taba taka unheM caina nahIM pdd'taa| yaha dazA mAnavajIvana ke prAyaH sabhI kSetroM meM hai| parantu yahA~ to jJAna ke kSetra kI saMkIrNatA kA prasaMga hai| vidyA-jJAna ke kSetra meM dekhA jAtA hai ki kaI vyakti na to svayaM acchA par3ha-likha sakate haiM, parantu jaba koI dUsare parivAra, dharmasampradAya, varga-jAti kA vyakti vidyA ke kSetra meM unnati-pragati karanA cAhatA hai, jJAna ke anamola motI upalabdha karane kA prayAsa karatA hai, to unheM vaha asahya ho jAtA hai, ve aisA vAtAvaraNa banAne yA use baragalAne kA prayAsa karate haiM, jisase adhyayanazIla yA jJAna-pipAsu vyakti usa kSetra meM saphala na ho sake, vaha sarvathA apaThita yA jJAnahIna raha jaae| ___ eka vidhavA kA ikalautA bAlaka apanI bauddhika vilakSaNatA se eka adhyApaka kA kRpApAtra thaa| adhyApaka bhI use udAratApUrvaka par3hAtA, phIsa bhI mApha karavA detA thA, pAThya pustakeM bhI apane pAsa se bhI de rahA thaa| yahA~ taka ki jisa viSaya meM vaha kamajora thA, usa viSaya meM eka ghaMTA adhika par3hA kara usakI kamI ko dUra karatA thaa| isa bAlaka kI saphalatA aura unnati eka par3ausI se dekhI nahIM gii| usane ukta adhyApaka ko baragalAyA-"mAsTarajI ! Apa jisa bAlaka ko phrI par3hAte haiM, pratyeka dRSTi se usakI sahAyatA karate haiM, usakI mAM Apako gAlI detI hai ki mAsTarajI 'par3hAI ke bahAne mere bacce se sAre dina ghara kA kAma karavAte haiM, use naukara banA rakhA hai|' pratidina gAliyA~ sunate-sunate maiM to taMga A gyaa| para Apa itane bhale haiM ki vyartha meM ye gAliyA~ sahate haiN|" par3ausI ke bahakAne se adhyApakajI usakI bAtoM meM A ge| dUsare dina se hI use par3hAnA aura sahAyatA denA baMda kara diyaa| phalataH vidhavA-putra ke jJAnavRddhi ke kSetra meM aMdherA chA gyaa| jIvana kI unnati ke saba dvAra banda ho ge| kaI makAna-mAlika loga apane kirAyedAra ke adhyayanazIla bAlakoM kI vidyAsAdhanA dekhakara unake adhyayana meM yaha socakara vina DAlane kA prayAsa karate haiM, ki agara kirAyedAra ke lar3ake par3ha-likha gae to acche-acche kAryoM meM laga jAe~ge, inakA pitA mere se Arthika dRSTi se Age nikala jaaegaa| kitane ghRNAspada saMkIrNa vicAra haiM ye ! usane rAtri ko una bAlakoM ko par3hane meM sahAyaka bijalI baMda kara dii| bijalI baMda ho jAne se ve bAlaka jJAnasAdhanA meM tIvratA se Age nahIM bar3ha ske| ____ isa prakAra jo vyakti kisI kI jJAnasAdhanA meM bAdhaka banate haiM, ror3e aTakAte haiM, jJAnaprApti ke sAdhanoM ko samApta karane yA bigAr3ane kA prayAsa karate haiM, ve jJAnAvaraNIya karma kA bandha karate haiN| 1. jJAna kA amRta, pR. 241 se 248 For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) (6) jJAna kA durupayoga karanA-vartamAna vaijJAnika yuga meM eka se eka bar3hakara nita naye AviSkAra ho rahe haiN| vijJAna vilakSaNa bauddhika vikAsa kA eka rUpa hai| yadi vijJAna hiMsA se sambaddha eTama bama, hAIDrojana bama Adi narasaMhAra dhana-jana hAnikAraka zastroM kA utpAdaka bana jAtA hai, to saMsAra para kahara barasA detA hai, kintu yadi vahI vijJAna jaba ahiMsA, dayA aura paropakAra se sambaddha hokara prANijagat ke roga, duHkha, saMkaTa, vipadAe~ dUra karatA hai, aise sAdhanoM kA utpAdaka hokara sRSTi ko sukha-zAnti pahu~cA sakatA hai| isI prakAra vidyA aura jJAna prApta karake, zAstrajJAna prApta karake jo usase logoM ko andhavizvAsa, kurUr3hi, vaiSayika sukhoM kI mRgamarIcikA kI ora prerita karatA hai, janatA se dhana aura yaza baTorane kA prayAsa karatA hai, apane mauja-zauka meM vRddhi karatA hai, ThagatA hai, to yaha vidyA, jJAna yA zAstrajJAna kA durupayoga hai| jJAna kI zakti kA durupayoga karane se jJAnAvaraNIya karma kA bandha hotA hai| phalataH bhaviSya meM samyak jJAna kI jyoti se utkRSTataH 30 koTA-koTi sAgaropama kAla taka sarvathA vaJcita rahanA par3a sakatA hai|' baddha jJAnAvaraNIya karma kA anubhAva (phala bhoga) ___ jaina karmavijJAna marmajJoM ne batAyA hai ki jJAnAvaraNIya karma baMdha jAne ke bAda jaba udaya meM AtA hai, taba vaha apanA phala usa jIva ko dasa prakAra se bhugavAtA-anubhava karAtA hai-(1) zrotrAvaraNa-kAnoM se sunane kI zakti kA AvRta ho jAnA, (2) zrotravijJAnAvaraNa-zrotrendriya dvArA prApta hone vAle jJAna kA hAsa honA, sunA huA jJAna vismRta ho jAnA, (3) netrAvaraNa-netrarUpa jJAnendriya kI zakti kA AvRta ho jAnA, (4) netravijJAnAvaraNa-netrendriya se hone vAle jJAna kA hrAsa honA, netravijJAna se vaMcita ho jAnA, (5) ghrANAvaraNa-ghrANendriya se hone vAle jJAna kA AvRta honA, (6) ghrANavijJAnAvaraNa-nAsikendriya se prApta hone vAlI durgandha-durgandha kA jJAna nahIM ho paanaa| (7) rasanAvaraNa, (8) rasanAvijJAnAvaraNa, (9) sparzanAvaraNa aura (10) sprshvijnyaanaavrnn| inakA artha spaSTa hai| niSkarSa yaha hai ki jJAnAvaraNIya karma jaba udayAbhimukha hotA hai, taba prANI kI zrotrAdi pAMcoM indriyA~ apanI zakti kho baiThatI haiN| jJAnaprApti ke dvAra baMda ho jAte haiN| ina zaktiyoM ke dvArA hone vAlA bodha ruka jAtA hai|2 baddha jJAnAvaraNIya karma kA anubhAva (phalabhoga) svataH yA parataH ? jJAnAvaraNIya kA jo dasa prakAra kA anubhAva (phalabhoga) batAyA gayA hai, vaha svataH aura parataH, arthAt-nirapekSa aura sApekSa donoM taraha se hotA hai| pudgala aura 1. jJAna kA amRta se sArAMzagrahaNa, pR. 249-251 2. vahI, sArAMzagrahaNa, pR. 251-253 For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 277 pudgala-pariNAma kI apekSA se prApta phala sApekSa yAnI parataH hai| koI vyakti kisI ko.coTa pahu~cAne ke lie mastaka para patthara, Dhele yA lAThI se prahAra karatA hai, jisase usakI upayogarUpa jJAnapariNati kA ghAta hotA hai, vaha mUrchita ho jAtA hai, yaha pudgala kI apekSA se jJAnAvaraNIya karma kA anubhAva samajhanA caahie| kisI vyakti ko amuka khAdya vastu ke sevana se athavA peya vastu ke sevana se duHkha huA, duHkha kI adhikatA se jJAnazakti kuNThita ho gii| yaha pudgala-pariNAma kI apekSA se anubhAva samajhanA caahie| atyadhika zIta, uSNa yA dhUpa Adi svAbhAvika pudgala-pariNAma kI apekSA jJAnazakti kA hrAsa parataH samajhanA caahie| ye tInoM parataH anubhAva haiN| bAhyanimitta ke binA bhI jIva jJAnAvaraNIya karma ke udaya se jAnanA cAhate hue bhI jJAtavya vastu kA jJAna nahIM kara pAtA, upArjita jJAna vismRta ho jAtA hai, usakI jJAna-zaktiyA~ AvRta-kuNThita ho jAtI haiM, yaha jJAnAvaraNIya karma kA svataH (nirapekSa) anubhAva hai| . jJAnAvaraNIya karma kI uttara prakRtiyA~ : sarvaghAtI bhI, dezaghAtI bhI jJAnAvaraNIya karma kI uttaraprakRtiyA~ sarvaghAtI aura dezaghAtI donoM prakAra kI haiN| jo prakRti svaghAtya jJAnaguNa kA pUrNatayA ghAta kare, vaha sarvaghAtI hai aura jo prakRti svaghAtya jJAnaguNa kA AMzika rUpa se ghAta kare, vaha dezaghAtI hai| matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyAyajJAnAvaraNa, ye cAra prakRtiyA~ dezaghAtI haiN| jabaki kevalajJAnAvaraNa sarvaghAtI hai| sarvaghAtI kahane kA tAtparya hai-prabalatamarUpa se jJAnaguNa ko AvRta evaM kuNThita karane vaalaa| ataH kevalajJAnAvaraNIya karma sarvaghAtI hone para bhI AtmA ke jJAnaguNa ko sarvathA AvRta nahIM karatA; apitu vaha kevalajJAna kA sarvathA nirodha karatA hai| yadyapi nigodastha jIvoM meM utkaTarUpa se jJAnAvaraNIya karma kA udaya rahatA hai, tathApi unameM jJAna pUrNarUpa se tirohita nahIM hotaa| yadi pUrNarUpa se jIva meM jJAna samApta ho jAe to jIva (AtmA) ajIva ho jaaegaa| vastutaH jJAna to sUrya hai, AtmA kA mUla guNa hai| kintu usa ke svayaM-prakAzita guNa para karmavargaNAoM kA AvaraNa A jAne ke kAraNa usakA prakAza phIkA par3a jAtA hai| jaise-kisI balba para kapar3e kA pardA DAla diyA jAya to prakAza kama dikhAI degaa| agara usa balba para cAra-pAMca kapar3e lapeTa diye jAte haiM, to prakAza maMda, maMdatara aura mandatama ho jAtA hai| usI prakAra jJAna ke prakAza para karmoM kA AvaraNa jitanA nyUnAdhika gAr3ha hogA, utanA hI jJAna kA prakAza manda, mandatara, mandatama hogA, kintu 1. (ka) jJAna kA amRta se sArAMzagrahaNa, pR. 254-255 (kha) prajJApanA pada 23 For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) jJAna kA pUrNa abhAva nahIM hogaa| isIlie to ise jJAnAvaraNa kahA hai|' phira bhI eka bAta dhyAna meM rakhanI hai, jJAna para cAhe jitane AvaraNa A jAe~, phira bhI akSara kA anantavA~ bhAga jJAna to nitya udghATita hI rahatA hai, isIlie to ise jJAnAvaraNa kahA jAtA hai, jJAna-vinAzaka nhiiN| piTAre meM gAr3ha andhakAra ho, phira bhI chidra meM se jarA prakAza to AtA hI hai| jaise kaMbala ke chidra meM se sUkSma prakAza to AtA hI hai| isI prakAra atigAr3ha ajJAna meM bhI thor3A-sA jJAna kA prakAza to pratyeka cetana ke lie khulA rahatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jJAna para AvaraNa cAhe jitane gAr3ha hoM yA maMda, parantu usI samaya aMdara jAjvalyamAna jJAnarUpI sUrya to jagamagA rahA hai| pratyeka AtmA sattA kI dRSTi se anantajJAna se yukta hai, svayaM jJAnamaya hai, jJAnaguNa vAlA hai, jJAna hI AtmA hai| isalie jJAna ko kahIM bAhara se lAne yA pAne hetu jAnA nahIM par3atA, vaha to aMdara bharA hI huA hai| isa para jo AvaraNa-AcchAdana par3e hue haiM, ve haTAne haiM aura yathocita prayAsa se unheM dUra karanA zakya hai| vAstava meM dekhA jAe to jJAna bAhara se sIkhane-par3hane yA prApta karane jAnA nahIM par3atA, vaha to AtmA meM hI par3A hai| usa para par3e hue AvaraNoM ko haTA kara ise prakaTa karanA hai| aMgrejI meM jo ejUkezana ("Education') zabda hai, usakA vyutpatti-mUlaka artha hai-E=out, and duco=lead; arthAt-aMdara se bAhara nikaalnaa| arthAta-jJAna jo aMdara meM par3A hai,-suSupta hai, use jAgRta karake bAhara prakaTa karanA hai| isase jJAna kI svayaM kI mahattA aura AtmA ke sAtha usakI tAdAmyatA samajhI jA sakatI hai| isa prakAra jJAnAvaraNIya karma kI uttaraprakRtiyoM se sambandhita vistRta carcA kI hai| vAstava meM, jitane bhI jJAna ke prakAra haiM, aura unameM jitanI-jitanI taratamatA hai, utane hI usake AvaraNa haiN| jJAna apane Apa meM AtmasvarUpa hai, jabaki AvaraNa kArmika haiM, paudgalika haiM, AvAraka haiN| 1. (ka) nANAvaraNijje kamme duvihe pa. ta.-desanANAvaraNijje ceva savvanANAvaraNijje ceva / -sthAnAMga 2/4/105 (kha) vahI, 2/4/105 ttiikaa| (ga) karmavAda : paryavekSaNa (AcArya devendramuni) se, pRSTha 67 (gha) jainadRSTie karma se bhAvazigrahaNa, pR. 109 . 2. (ka) savvajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo NiccugyADio havaI / jai puNa sovi AvarijjA teNaM jIvo ajIvatta pAvejjA // (kha) jainadRSTie karma (DaoN. mo. gi. kApar3iyA) se, pR. 110 For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 uttara - prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 2 darzanAvaraNIya karma : uttara prakRtiyA~, svarUpa aura bandha ke kAraNa jJAnAvaraNIya ke pazcAt darzanAvaraNIya karma kA krama hai| vaise dekhA jAe to jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya donoM karma sage bhAI jaise haiN| jJAnAvaraNIya prANiyoM ke vizeSa jJAna ko rokatA - DhakatA hai, jabaki darzanAvaraNIya. karma prANiyoM ke sAmAnya jJAna ko rokatA - DhakatA hai| jJAna jisa prakAra AtmA kA anujIvI nijI guNa hai, darzana bhI AtmA kA anujIvI nijI guNa hai| jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma meM antara prazna hotA hai - jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya donoM eka-sA hI kArya karate haiM, donoM hI AtmA ke jJAnaguNa ko AvRta karate haiM, phira do bheda karane kI AvazyakatA kyA thI? eka se hI kAma cala jAtA, kyoMki donoM ke bandha ke kAraNa tattvArthasUtrakAra ne samAna hI batAe haiM; ekamAtra jJAnAvaraNIya karma ko hI rakhA jAtA to kyA - hAni thI ? isakA samAdhAna yaha hai ki darzana na ho, to jJAna kaise hogA ? pahale vastu kA sAmAnya bodha hotA hai, tatpazcAt vastu kA vizeSa bodha, isalie donoM do prakAra ke kArya karate haiN| dUsarI bAta, inakI uttara - prakRtiyoM ke bhedoM meM antara hai| jJAnAvaraNIya karma kI uttaraprakRtiyA~ matijJAnAvaraNIya Adi pAMca haiM, jabaki darzanAvaraNIya karma kI uttaraprakRtiyA~ nau haiM, aura ve jJAnAvaraNIya karma kI prakRtiyoM se bhinna kArya karatI haiN| tIsarI bAta, jJAnAvaraNIya karma ke bhedoM meM manaHparyAyajJAnAvaraNIya karma hai jabaki darzanAvaraNIya karma ke bhedoM meM manaHparyAyadarzanAvaraNIya karma nahIM hai, kyoMki manaH paryAyajJAna meM darzana nahIM hotA, jJAna hI hotA hai, vaha sAmAnya 1. ko grahaNa nahIM karatA, vizeSa ko hI grahaNa karatA hai| ina kAraNoM se jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya do bhinna-bhinna karmoM kI yojanA hai| (279) For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) darzana zabda kA pAribhASika artha, darzanAvaraNIya karma-svarUpa ___ darzanAvaraNIya karma meM jo 'darzana' zabda hai, usake zabdakoSa meM anekoM artha hote hue bhI yahA~ vaha pAribhASika zabda hai| vaha yahA~ sAmAnya bodha-nirAkAra jJAna kA paricAyaka hai| paMcasaMgraha ke anusAra-'padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka hotA hai| ataH padArtha ke vizeSa aMza ko grahaNa na karake jo kevala sAmAnya aMza kA nirvikalpa rUpa se grahaNa karatA hai, use jaina siddhAnta meM darzana kahA gayA hai|' athavA 'kammapayaDI' ke anusAra-'bAhya padArthoM ke vizeSa rUpa kA grahaNa na karake, tathA padArtha ke jAti, guNa, kriyAdi prakAra kA vikalpa na karake kevala usake svarUpa kI sattA kA avabhAsa (bodha) honA darzana hai|' AtmA kI isa darzanaguNazakti (sAmAnyabodharUpaH zakti) ko AcchAdita karane vAle kamoM ko darzanAvaraNIya karma kahA jAtA hai|' sAmAnyarUpa se dekhanA darzana hai| jAnane aura dekhane meM antara hai| vastu ko jAnane se pahale dekhanA hotA hai| dekhane ke pazcAt jAnanA hotA hai| nAka se sUMghane se, jIbha se svAda lene se, kAna se sanane se aura tvacA se vasta ke sparza se ghasta ko jAnane se pahale sAmAnya rUpa se dekhanA hotA hai| sArAMza yaha hai ki ina pAMcoM indriyoM se vastu ko (vizeSa rUpa se) jAnane se pahale sAmAnyarUpa meM dekhanA hI 'darzana' hai| bodha ke sAmAnya aura vizeSa do rUpa hote haiN| padArthoM ke vizeSa dharmoM kI-usakI jAti, guNa, kriyA Adi kI jAnakArI vizeSa bodha hai aura padArthoM kA sAmAnya-sA, jarA-sA ('yaha kucha hai yA yaha ghar3A, gAya, ghor3A Adi hai, itanA-sA) bodha sAmAnya bodha hai| vizeSa bodha ko zAstrIya bhASA meM jJAna aura sAmAnya bodha ko 'darzana' kahate haiN| upayoga ke sAkAra aura anAkAra do vibhAga kiye jAte haiM, jo bodha grAhya vastu ko vizeSa rUpa se jAnatA hai, vaha sAkAra aura sAmAnya rUpa se jAnatA hai, vaha nirAkAra, anAkAra yA nirvikalpa bodha kahalAtA hai| ataH 'darzana' kA yahA~ artha haijo grAhya vastu ko sAmAnya rUpa se grahaNa karatA hai use nirAkAra, anAkAra yA nirvikalpa bhI kahA jAtA hai| spaSTa rUpa se kaheM to-vastu ke sAmAnya bodha kA yahA~ artha hai-padArthoM kI sabhI avasthAoM kA bodha na hokara kisI eka avasthA kA bodha honaa| eka udAharaNa dvArA ise samajhiye-mAna lo, sAmane hIrAcanda nAma kA vyakti khar3A hai, kucha dUrI pr| sarvaprathama bodha hogA ki yaha manuSya hai| yahI sAmAnya bodha darzana hai| phira usa vyakti ke AkAra, rUpa, raMga, pahanAve Adi se usake hIrAcaMda hone 1. (ka) jaM sAmaNNaggahaNa bhAvANaM neva kaTu AyAraM / avisesiUNa atthe, dasaNamidi vuccae samae // -paMcasaMgraha 1/138 (kha) bAhyapadArthAn avizeSya jAti-kriyA-guNa-prakArairavikalpya svarUpa-sattA'vabhAsana drshnmityrthH| -kammapayaDI, TIkA 43 (ga) darzanamAvRNoti, AtmanaH darzanaguNa Apriyate'neneti vA drshnaavrnniiym| . -tattvArthasUtra bhASya 8/6 For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-2 281 kA bodha honA, yaha vizeSa bodha (jJAna) hai| isI prakAra sAmane ghar3I par3I hai, sarvaprathama isakA bodha hogA-yaha ghar3I hai| usake AkAra, prakAra, raMga, kvAliTI, nirmANasthAna Adi bAtoM kI jAnakArI usa samaya nahIM hotii| ataH kevala itanA hI jAnanA ki yaha ghar3I hai, sAmAnyabodha (darzana) hai, phira vaha bodha vizAla rUpa dhAraNa kara le, vizeSa rUpa se jAna le to yaha bodha darzana na hokara jJAna khlaaegaa| ataH jo karma AtmA kI darzanazakti para AvaraNa DAlakara, use prakaTa hone se rokatA hai, sAmAnya bodha para pardA banakara chA jAtA hai, jIva ko padArthoM kI sAdhAraNa jAnakArI bhI nahIM hone detA, vaha darzanAvaraNIya karma kahalAtA hai| darzanAvaraNIya karma kI upamA dvArapAla se dI gaI hai| jisa prakAra zAsaka ke darzana ke liye utsuka vyakti ko. dvArapAla roka detA hai, usI prakAra darzanAvaraNIya karma AtmA kI darzanazakti para AvaraNa DAla kara vastu ke sAmAnya dharma kA darzana (bodha) hone se roka detA hai, darzana zakti ko prakaTa nahIM hone detA, vaha darzanAvaraNIya karma hai|2 . darzanAvaraNIya karma kA samasta kathana prAyaH jJAnAvaraNIya karma ke tulya darzanAvaraNIya karma AtmA kI darzanazakti ko kaise AcchAdita karatA hai? darzanAvaraNIya karmabandha ke kauna-kauna se kAraNa haiM? darzanAvaraNIya karma kA phalabhoga (anubhava) kaise-kaise hotA hai? ityAdi saba bAtoM kI jAnakArI jJAnAvaraNIya karma ke prakaraNa meM dI jA cukI hai| kyoMki donoM hI karma jJAna ko AvRta-AcchAdita karate haiN| jJAna aura darzana ye donoM hI AtmA ke guNa haiN| eka vizeSa bodha karAne vAlA hai, dUsarA sAmAnya bodh| isalie donoM kI sabhI bAteM prAyaH samAna haiN| antara kevala itanA hI hai ki vahA~ jJAna zabda kA prayoga hai, yahA~ darzana zabda kaa| donoM kI uttara-prakRtiyoM ke bhedoM meM antara avazya hai| vaise darzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNoM ke viSaya meM hamane isI khaNDa ke 15veM lekha meM vizleSaNa kiyA hai|3 darzanAvaraNIya karma kI uttaraprakRtiyA~ aura unakA svarUpa - yoM to jJAnAvaraNIya karma kI taraha darzanAvaraNIya karma ke asaMkhyAta bheda ho sakate haiN| kintu sugamatA se una asaMkhyAta bhedoM ko samajhane aura unakA samAveza saMkSepa meM karane hetu nimnalikhita nau bheda kiye haiN| arthAt-darzanAvaraNIya karma kI uttara prakRtiyA~ 1. (ka) jainadRSTie karma se bhAvAMza grahaNa, pR. 112 (kha) jJAna kA amRta se, pR. 259, 260 2. (ka) jJAna kA amRta pR. 260 (kha) gommaTasAra karmakANDa gA. 21 (ga) sarvArthasiddhi 8/3 3. (ka) jJAna kA amRta se bhAvAMza grahaNa, pR. 260 (kha) darzanAvaraNa karmabandha Adi ke viSaya meM dekheM-mUla prakRtiyoM ke svabhAva, svarUpa aura kAraNa, lekha meM For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) haiN| unameM se darzanAvaraNa kI uttaraprakRtiyoM ke mukhya cAra prakAra haiM - (1) cakSudarzanAvaraNIya karma, (2) acakSudarzanAvaraNIya karma, (3) avadhidarzanAvaraNIya karma aura (4) kevaladarzanAvaraNIya krm| zeSa pAMca prakRtiyA~ darzana ke AvaraNarUpa nidrA kI haiM- (1) nidrA, (2) nidrA - nidrA, (3) pracalA, (4) pracalApracalA aura (5) styAnarddhi yA styaangRddhi| ' (1) cakSudarzanAvaraNa-cakSu (netra) darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se, cakSu-indriya ke avalambana se (A~kha ke dvArA) mUrta padArtha kA sAmAnya darzana hotA hai, sAmAnya aMza jAnA jAtA hai, avabodha hotA hai, use cakSudarzana kahate haiN| cakSu ke dvArA hone vAle mUrta vastu ke sAmAnya dharma ke grahaNa (bodha) ko rokane vAle karma ko cakSudarzanAvaraNIya karma kahate haiN| arthAt - A~kha ke dvArA jo ghaTa, paTa Adi padArthoM kA sAmAnya- halkA-sAM bodha hotA hai, use jo karma AcchAdita kara detA hai, roka detA hai, vaha cakSudarzanAvaraNa hai| (2) acakSudarzanAvaraNa - acakSu kA artha hai - cakSurindriya ko chor3a kara zeSa zrotra, nAsikA (prANa), rasanA aura sparzana ye cAra indriyA~ evaM mana / acakSudarzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se cakSu ke sivAya zeSa pUrvokta cAra indriyoM aura mana se mUrta zabdAdi padArthoM ke sAmAnya dharma kA pratibhAsa ( darzana - grahaNa) honA acakSudarzana hai / aiseM acakSudarzana ko AkrAnta - Avarita karane vAle karma ko acakSudarzanAvaraNIya karma kahate haiN| ekendriya, dvIndriya tathA trIndriya jIvoM ke cakSudarzana ke AvaraNa hote hI haiN| unake cakSurindriya hotI hI nahIM hai| caturindriya tathA paMcendriya jIvoM ke cakSu hone para bhI cakSudarzanAvaraNIya karma ke yoga (udaya) se ve andha yA ratAndha ho jAte haiN| isI prakAra jisa jIva ke bAkI kI indriyA~ hoM, athavA mana na ho, agara ye indriyA~ aura mana ho to bhI inakI zakti yA kSamatA kA kSaya, nAza yA hrAsa ho gayA ho, ye bilkula kAma na dete hoM, vahA~, acakSudarzanAvaraNIya karma kA udaya samajhanA caahie| cakSudarzana aura acakSudarzana, ye donoM parokSajJAna kI koTi meM Ate haiM, aura matijJAna aura zrutajJAna se pahale hone vAle sAmAnya bodha (jJAna) haiN| ina donoM prakAra ke darzanAvaraNIya karmoM ke udaya se (AvaraNoM se) sabhI indriyoM aura mana se hone vAlA vastu kA sAmAnya bodha nahIM hotaa| (3) avadhidarzanAvaraNIya karma - avadhidarzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se zrotra Adi indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ko sIdhA (Direct ) rUpI (varNa. 1. (ka) jainadRSTie karma se sArAMza grahaNa, pR. 114 (kha) karma - prakRti se bhAvAMza grahaNa, pR. 99 (ga) cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA-nidrAnidrA-pracalApracalApracalA - styAnagRddhayazca / (gha) sthAnAMga 9/666 (Ga) uttarAdhyayana 33 / 5, 6 (ca) kammapayaDI 47 / 48 For Personal & Private Use Only -tattvArtha. 8/6 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa' aura kAraNa-2 283 gandha, rasa aura sparza vAle) padArthoM kA kucha maryAdA ko liye hue, jo sAmAnya bodha hotA hai, use avadhidarzana kahate haiN| dUsare zabdoM meM, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdA meM AtmA dvArA rUpI dravyoM kA sAmAnya avabodha, avadhidarzana hai| jo karma avadhidarzana ko AcchAdita kara detA hai, use avadhidarzanAvaraNIya karma kahate haiN| (4) kevaladarzanAvaraNIya karma-kevaladarzanAvaraNa karma ke kSaya hone para AtmA dvArA jagat ke samasta trikAla-trilokavartI padArthoM kA eka sAtha (yugapat) jo sAmAnya bodha hotA hai, vaha kevaladarzana hai| saMkSepa meM, sarvadravyoM ke sAmAnya aMza kA avabodha kevaladarzana hai| isa kevaladarzana ko AvRta karane, rokane vAlI karmazakti kA nAma kevaladarzanAvaraNIya karma hai| yaha karma jIva kI kevaladarzanazakti ko pardA banakara Dhaka detA hai| manaH paryAya-darzanAvaraNa karma kyoM nahIM? avadhidarzana kI taraha manaHparyAyadarzana na mAnane kA kAraNa yaha hai ki manaH paryAyajJAna kSayopazama ke prabhAva se padArthoM ke vizeSa dharmoM ko hI grahaNa karate hue utpanna hotA hai, sAmAnya dharma ko grahaNa karate hue nhiiN| arthAt-manaHparyAyajJAna padArthoM ke sAmAnya dharmoM ko apanA viSaya nahIM bnaataa| yaha satya hai ki manaHparyAyajJAna kA Rjumati nAmaka bheda manogata sAmAnya bhAvoM ko jAnatA hai, kintu Rjumati ke sAmAnyagrAhI hone kA itanA hI matalaba hai ki vaha jAnatA to vastugata vizeSa dharmoM ko hai, parantu manaHparyAyajJAna ke dUsare bheda vipulamati jitane vizeSoM ko nahIM jAnatA hai| isalie darzana manaHparyAyajJAna kA na hone se manaHparyAyadarzanAvaraNa nAmaka bheda kI AvazyakatA nahIM rhtii| darzana ke AvaraNarUpa nidrA ke pAMca prakAra prANI nidrAdhIna hotA hai, taba darzana avazya ruka jAtA hai| soyA huA mAnava sAmAnya bodha nahIM prApta kara sakatA, yaha hama sabhI jAnate haiM, kyoMki nidrA se indriyoM ke viSaya ruka jAte haiM aura isI se samasta darzana kA ghAta ho jAtA hai| isI kAraNa nidrA Adi pAMca darzanAvaraNIya karma ke aMga ke rUpa meM mAne gae haiN| . ... nidrA ke pAMca prakAra haiM-(1) nidrA-jisa karma ke udaya se jIva ko aisI nIMda Ae ki soye hue manuSya ko AsAnI se jagAyA jA sake, jo halkI sI AvAja dene para jAga jAe athavA koI nAma se bulAe yA pAsa meM AvAja Ae to turaMta jAga 1. (ka) karma prakRti se pR. 12 (kha) jainadRSTie karma se pR. 115 bhAvAMza grahaNa (ga) jJAna kA amRta se pR. 261 2. (ka) karmaprakRti, pR. 12 (kha) jJAna kA amRta se pR. 261-262 For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) uThe, aisI nidrA' 'nidrA' kahalAtI hai| jisa karma ke udaya (prabhAva) se aise prakAra kI, darzana ko rokane vAlI nIMda Ae, use nidrA-darzanAvaraNIya karma kahate haiN| (2) nidrA-nidrA-jisa karma ke udaya se aisI nIMda Ae ki soye hue manuSya ko aisI pakkI nIMda A jAe ki sone vAlA bar3I muzkila se jAge, use jagAne ke lie hAtha pakaDakara hilAnA par3e, jora se cillAnA par3e, daravAjA jora-jora se khaTakhaTAnA par3e, aisI nIMda ko nidrA-nidrA kahate haiN| yaha nidrA jisa karma ke prabhAva se AtI hai, use nidrA-nidrA-darzanAvaraNIya karma kahate haiN| (3) pracalA-khar3e-khar3e yA baiThe-baiThe hI nIMda A jAne ko 'pracalA' kahate haiN| kisI-kisI manuSya ko isa prakAra kI nIMda AtI hai| baila, ghor3e Adi ko bhI khar3e-khar3e nIMda lete hama dekhate haiN| jisa karma ke udaya se jIva ko aisI nidrA AtI hai, use pracalA-darzanAvaraNIya karma kahate haiN| (4) pracalA-pracalA-jo nidrA calate-phirate AtI hai, use pracalA-pracalA kahate haiN| paza calate-phirate bhI so jAte haiN| jisa karma ke prabhAva se jIva ko aisI nidrA AtI hai, use pracalA-pracalA-darzanAvaraNIya karma kahate haiN|2 (5) styAnarddhi yA styAnagRddhi-yaha nidrA .. . zra 1. (ka) suha-paDibohA niddA, (kha) sukhena jAgaraNaM svapturyasyAM svapnAvasthAyAM sA sukha-pratibodhA / -karmagrantha bhA. 1, gA. 10 TIkA (ga) jainadRSTie karma se bhAvagrahaNa, pR. 116 / payalApayalA cNkmo| -karmagrantha prathama gA. 10 (kha) karmaprakRti se, pR. 13-14 (ga) jainadRSTie karma se, pR. 116-117 (gha) jJAna kA amRta se pR. 263 (Ga) digambara paramparA meM nidrAdi paMcaka ke vibhinna artha kiye, gae haiM-mada, kheda aura parizramajanya thakAvaTa ko dUra karane ke lie nIMda lenA nidrA hai| -sarvArthasiddhi 8/7 pR. 363 nidrA karma ke udaya se jIva halkI nIMda sotA hai, uThAye jAne para jaldI uTha jAtA hai aura halkI AvAja karane para saceta ho jAtA hai; nidrAvasthA meM giratA huA vyakti apane Apako saMbhAla letA hai, thor3A-thor3A kAMpatA hai aura sAvadhAna hokara sotA hai| -dhavalA 6/1/9-11/sU. 16 nidrA ke udaya se calatA-calatA manuSya khar3A ho jAtA hai, aura khar3A baiTha jAtA hai athavA gira jAtA hai| -gommaTasAra(ka) gA.24 nidrA kI adhika pravRtti kA honA nidrA-nidrA hai| sarvArthasiddhi 8/7/383; isa (nidrAnidrA) karma udaya se jIva vRkSa ke zikhara para, viSama bhUmi para athavA kisI no pradeza para 'ghura-ghura' AvAja karatA huA atinirbhaya hokara gAr3hI nidrA meM sotA hai| dUsaroM ke dvArA uThAye jAne para bhI nahIM uThatA hai|-6/1/9-11/suu. 16 / nidrAnidrA karma ke udaya se jIva sone meM sAvadhAna rahatA hai| lekina netra kholane meM sArthaka nahIM hotaa| __ -gommaTasAra gA. 24 jisa karma ke udaya se Adhe sote hue vyakti kA sira thor3A-thor3A hilatA rahatA hai, use pracalA kahate haiN|-dhvlaa 1/3/5 sU. 75; pracalA ke udaya se jIva kiMcit netra ko khola kara sotA hai| sotA huA kucha jAgatA rahatA hai, bAra-bAra maMda-maMda sotA hai| -gommaTasAra (ka) 25 For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-2 285 atyanta bhayaMkara hai| isa nidrA meM manuSya (jAgrata avasthA meM) dina yA rAta meM soce hue kArya ko nidrita avasthA meM hI kara DAlatA hai| isa nidrA ke prabhAva se rAtri meM soyA huA vyakti nidrita dazA meM uTha khar3A hotA hai| dUkAna se bAhara gehU~ kI 500 boriyA~ par3I hoM to akelA hI uThA kara aMdara rakha detA hai| kabhI dukAna khola kara mAla ko titara-bitara kara DAlatA hai| duzmana kI hatyA bhI kara DAlatA hai| yaha saba duSkRtya karake vApasa apane sthAna para Akara so jAtA hai| kahate haiM-styAnarddhi nidrA kA yadi vajraRSabhanArAca saMhanana vAle manuSya meM udaya ho to nidrita dazA meM vAsudeva kA AdhA bala A jAtA hai| trikhaNDAdhipati vAsudeva hajAroM vyaktiyoM ko akelA hI pachAr3a sakatA hai| aise vAsudeva kI AdhI zakti (rAkSasI zakti) jisa mAnava meM A jAtI hai, vaha vyakti apane para niyaMtraNa kho baiThatA hai aura isa bhayaMkara nidrA ke paravaza banA huA vaha prANI na karane yogya duSkRtya kara baiThatA hai| karatA hai, vaha nIMda hI nIMda meN| agara isa nidrA vAlA vyakti nidritadazA meM hI mara jAe to vaha mara kara naraka gati kA mehamAna banatA hai| styAna kA artha hai-ekatrita huI barpha taraha jamI huI, Rddhi yAnI AtmA kI Rddhi-zakti yA gRddhi yAnI mana kI ekatrita huI vikRta icchaaeN| isI kAraNa ise styAnarddhi yA styAnagaddhi kahate haiN| jisa karma ke udaya se manuSya ko aisI nidrA AtI hai, use styAnagRddhi-darzanAvaraNIya karma kahate haiN| styAnagRddhi nidrA kI tIna paribhASAe~ sarvArthasiddhikAra ne pratipAdita kI haiM-(1) jisa nidrA ke udaya se nidrita avasthA meM vizeSa bala prakaTa ho jAe; (2) athavA jisake udaya se jIva supta avasthA meM raudrakarma karatA hai| (3) jisa nidrA meM dina meM cintita artha aura sAdhana-viSayaka AkAMkSA kA ekIkaraNa (saMghAtIkaraNa) ho jAe, use styAnagRddhi kahate nidrAdi darzanAvaraNIyapaMcaka ke do-do artha sambhava . darzanAvaraNIya karma ke nidrA, nidrA-nidrA Adi pAMca bhedoM ke zabdoM ke arthoM para gambhIratA se vicAra karate haiM to ina pAMcoM padoM ke do-do artha sampanna ho sakate haiM(1) nidrA (Adi) ke kAraNa darzana (sAmAnya bodha) kA AvaraNa/AcchAdana karane pracalA kI bAra-bAra pravRti pracalA-pracalA hai| sarvArthasiddhi 8/7, pR. 383 / jisa karma ke udaya se baiThA huA vyakti so jAtA hai, sira dhunatA hai, latA ke samAna cAroM ora loTatA hai, vaha pracalA-pracalA karma hai| -dhavalA 13/5/5 sU. 85 1. (ka) styAne svapne yathA vIrya-vizeSa prAdurbhAvaH sA styaangRddhiH| -sarvArthasiddhi 8/7 (kha) diNa ciMti attha karaNI thiinnddhii| addhacakki addhblaa| -karmagrantha prathama gA.10 (ga) styAne svapne gRddhadhati dIpyate yadudayAdAtmA raudra bahukarma karoti sA styAnagRddhiH / -sarvArthasiddhi 8/7 (gha) styAnA saMghAtIbhUtA gRddhirdina-cintitArtha-sAdhana-viSayA'bhikAkSA yasyAM sA styaangRddhiH| -vahI 87 For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) vAlA karma nidrA (Adi) darzanAvaraNIya karma hotA hai, aura (2) nidrA (Adi) ko utpanna karane vAlA karma bhI nidrA (Adi) darzanAvaraNIya karma khlaaegaa| prathama artha meM nidrA (Adi pAMca) darzanazakti kI ghAtikA pramANita hotI hai| kyoMki supta avasthA meM vyakti dikhAI dene vAlI vastuoM bhAvoM yA padArthoM ko dekha (sAmAnyarUpa se jAna ) nahIM sktaa| dUsare artha meM darzanAvaraNIya karma nidrA (Adi) kA janaka siddha hotA hai| karma-paramANuoM kI vicitratA ke kAraNa darzanazakti ko AvRta karane vAle karmaparamANu bhI nidrA, nidrAnidrA Adi nidrAoM kI utpatti ke kAraNa (janaka) bana jAte haiN| kyoMki isa dUsare artha ke AdhAra para hI - " darzanAvaraNIya karma ke prabhAva se prANiyoM ko nidrA AtI hai|" aise vAkyoM kA prayoga kiyA jA sakatA hai, anyathA nhiiN| nidrA kI taraha hI nidrA-nidrA- darzanAvaraNIya, pracalA darzanAvaraNIya Adi padoM ke bhI do-do artha samajha lene cAhie| tatvaM kevaligamyam / ' darzanAvaraNIya karma : dezaghAtI bhI, sarvaghAtI bhI darzanAvaraNIya karma bhI dezaghAtI aura sarvaghAtI rUpa meM do prakAra kA hai| darzanAvaraNIya karma kI nau uttaraprakRtiyoM meM cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya aura avadhidarzanAvaraNIya karma dezaghAtI haiM, tathA zeSa rahI chaha prakRtiyA~ sarvaghAtI haiN| sarvaghAtI prakRtiyoM meM kevaladarzanAvaraNIya karma mukhya hai| 2 darzanAvaraNIya karmabandha ke pramukha kAraNa tattvArthasUtra, vyAkhyAprajJapti Adi sUtroM meM jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma donoM ke bandha ke samAna kAraNa 6-6 batAe haiN| jinakI carcA hama isI khaNDa ke pUrva lekha meM kara cuke haiN| phira bhI karma vijJAnamanISI paM. jJAnamunijI ke anusAra darzanAvaraNIya karmabandha ke 6 kAraNa prastuta kara rahe haiM - (1) darzana kI AzAtanAbeadabI yA apamAna karanA, (2) darzanazakti ko prApta karane vAle jIvoM se IrSyA, dveSa, vairavirodha karanA, unake doSa nikAlanA, (3) darzanaguNa kA svAmI hone para bhI usake astitva se inkAra karanA, darzanazakti ko chipAnA, (4) darzana kI prApti meM vighna upasthita karanA, (5) jisa vyakti se darzanazakti prApta kI hai, unake nAma ko chipAnA, aura (6) darzana-zakti kA durupayoga karanA / darzanAvaraNIya karmabandha ke ye 6 kAraNa jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhane ke samAna hI haiM, jinakA vivecana pichale pRSThoM meM kiyA gayA hai / 3 1. (ka) karmaprakRti se pR. 15 (kha) jJAna kA amRta se pR. 264-265 2. karmagrantha prathama bhAga vivecana ( marudhara kesarIjI) se 3. jJAna kA amRta se pR. 265 For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-2 287 darzanAvaraNIya karma kA phala-bhoga kisa prakAra? darzanAvaraNIya karma kA anubhAva (phala kA bhugatAna) vaise to jJAnAvaraNIya karma ke samAna hI hai, parantu isake nau bheda haiM, tathA inameM cakSudarzanAvaraNIya mukhya va prathama hai| ataH cakSu-acakSu (zrotrendriya, cakSuindriya, ghrANendriya, rasanendriya, sparzendriya aura mana) ina 6 indriya-noindriyoM se ghaTa-paTAdi padArthoM kA jo darzana-sAmAnya bodha paidA hotA hai, darzanAvaraNIya karma udaya meM Ane para vaha zakti kuNThita ho jAtI hai| jo kArya jisa karaNa ko karanA cAhie, vaha nahIM kara paataa| cakSu-acakSu darzanAvaraNIya karma use AcchAdita-AvRta kara detA hai| cakSudarzanAvaraNIya karma ke udaya se ekendriya, dvIndriya aura trIndriya jIvoM ko janma se hI A~kheM prApta nahIM hotiiN| isI karma ke udaya meM Ane para caturindriya aura paMcendriya jIvoM kI A~kheM yA to naSTa ho jAtI haiM, yA atyanta kama dikhane lagatA hai, motiyAbindu utara AtA hai yA ratauMdhI Adi netraroga ho jAte haiN| zeSa indriyoM aura mana vAle jIvoM kI acakSudarzanAvaraNIya ke udaya se ve indriyA~ yA to naSTa ho jAtI haiM, athavA ve mUka, badhira, apaMga, Adi ho jAte haiN| athavA unakI indriyoM se unheM sAmAnya bodha bhI spaSTa nahIM hotaa| yA to unheM janma se hI mana nahIM milatA, yA mana milatA hai to bhI manana-zakti, vicArazakti, smaraNazakti Adi bhI atIva manda ho jAtI hai, acakSudarzanAvaraNIya karma ke udaya se| isake atirikta nidrAdi darzanAvaraNIya karma ke udaya meM Ane para jIva ko nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA aura styAnagRddhi (thINaddhI) ye pAMca prakAra kI nidrAoM meM se sva-sva-karmAnusAra prApta nidrA AtI hai, jisake kAraNa vastu kA sAmAnya bodha bhI nidrAdi dazA meM unheM nahIM ho paataa| isa prakAra saMsArI jIva ko darzanAvaraNIya karma kA navavidha phalabhoga pUrvokta prakAra karanA par3atA hai|' darzanAvaraNIya karmaphalAnubhAva svataH yA parataH jJAnAvaraNIya karma ke phalAnubhAva kI taraha darzanAvaraNIya karma kA navavidha (phalabhoga) bhI svataH aura parataH donoM prakAra se hotA hai| jaba parataH phalAnubhAva hotA hai, taba pudgala, pudgala-pariNAma evaM svAbhAvika pudgala-pariNAma usameM sahAyaka nimitta bana jAte haiN| jaise-jJAnAvaraNIya karmaphalAnubhAva meM dUsare ke dvArA patthara Adi ke prahAra se A~kha Adi indriyoM para coTa Ane se netrAdi dvArA jJAnazakti kA nAza yA hrAsa ho jAtA hai, usI prakAra darzanazakti kA bhI hrAsa yA nAza samajha lenA caahie| pudgaloM ke pariNamana se bhI darzanazakti kA hrAsa yA nAza hotA hai. jaise bhaiMsa ke dahI Adi ke sevana se nidrA kI adhikatA honA, madirA Adi ke pIne se mana kI mananazakti, sAmAnya darzanazakti daba jAtI hai| isI prakAra svAbhAvika pudgalapariNAma 1. (ka) jJAna kA amRta se bhAvAMza grahaNa, pR. 266 (kha) prajJApanA sUtra pada 23 For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bhI nidrA meM nimitta bana jAte haiN| jaise-AkAza bAdaloM kI ghaTA se ghira gayA ho, varSA kI jhar3I lagI ho, yA atyadhika ThaMDa kA prakopa ho, taba ye kAraNa nidrA meM sahAyaka ho jAte haiN| isa prakAra ke tInoM kAraNa parataH phalAnubhAva haiN| svataH anubhAva kI rUparekhA isa prakAra hai-darzanAvaraNIya karmapudgaloM ke udaya se jIva darzana yogya vastu dekha nahIM pAtA, sAmAnya bodha nahIM kara pAtA, netrAdi dvArA sAmAnya bodha karane kI icchA hote hue bhI darzana nahIM kara pAtA, pUrvadRSTa bhI vismRta ho jAtA hai| isa prakAra darzanAvaraNIya karma kI uttaraprakRtiyoM kA vizleSaNa samajhanA caahie| vedanIya karma : uttara prakRtiyA~, svarUpa aura bandhakAraNa vedanIya karma aSTavidha karmoM meM tIsarA karma hai| sAMsArika prANiyoM kA jIvana na hI ekAnta sukhabhogamaya hai aura na ekAnta duHkh-vednruup| vedanIya karma sAMsArika sukha-duHkhoM kA vedana-anubhava karAtA hai| sAmAnyarUpa se 'vedanIya' kA zabdazaH vyutpattilabhya artha hotA hai jisake dvArA vedana arthAt anubhava hotA hai| 'sarvArthasiddhi' meM isakA lakSaNa kiyA gayA hai-vedanIya karma kI prakRti sukha-duHkha kA saMvedana karAnA hai| 'dhavalA' meM bhI 'jIva' ke sukha-duHkha ke utpAdaka karma ko 'vedanIya karma' kahA hai| vedanIya karma se sukha aura duHkha kA jo anubhava hotA hai, vaha sAMsArika, paudgalika, bhautika yA pArthiva hotA hai| vaha kSaNika hotA hai| zAzvata nhiiN| AtmA ke akSaya, ananta, avyAbAdha, mokSarUpa saccidAnandasvarUpa Atmika sukha se usakA koI vAstA nahIM hotaa| yaha vaiSayika sukha-pradhAna sukha hai, sukhAbhAsa hai, mana kA mAnA huA sukha hai, jisameM duHkha mizrita hai| isalie yaha sukha-duHkha kA lakSaNa prANiyoM ke mana se vizeSa sambandhita hai-'anukUla-vedanIyaM sukham, pratikUla-vedanIyaM duHkham' arthAt-jisa mano'nukUla vastu kI prApti se anukUla vedana-anubhava kiyA jAe vaha sukha hai, aura jisase pratikUla vedana kiyA jAe, vaha duHkha hai| isIlie vedanIya karma kI tulanA zahada lipaTI huI talavAra se kI gaI hai| jisa prakAra talavAra kI dhAra para lage hue, zahada ko cATane se sukha kA anubhava hotA hai, usI prakAra sAtAvedanIya karma ke udaya, se sukha kA anubhava hotA hai, parantu sAtha hI, madhulipta talavAra ke cATane se jihvA ke 1. jJAna kA amRta se, pR. 269 2. (ka) sarvArthasiddhi (A. pUjyapAda) se 8/3, pR. 379 (kha) dhavalA pu. 1 kha. 5, bhA. 5, sU. 19 3. (ka) jainadRSTie karma se bhAvAMza grahaNa pR. 118 (kha) manusmRti For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 2 289 kaTa jAne para kucha hI dera bAda duHkha kA anubhava hotA hai, usI prakAra asAtAvedanIya karma ke udaya se duHkha kA anubhava bhI hotA hai| yahI kAraNa hai ki karmazAstramarmajJoM ne prANiyoM kI asaMkhya anubhavadhArA hone se asaMkhya bhedoM kI saMbhAvanA hone para bhI vedanIya karma ko sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya, ina do uttaraprakRtiyoM meM samAviSTa kara diyA hai| sAtAvedanIya karma ke udaya se jIva ko zarIra aura mana se sambandhita sukhAnubhava hotA hai, jabaki asAtAvedanIya karma ke udaya se jIva ko narakAdi gatiyoM meM aneka prakAra kI kAyika, vAcika, mAnasika tathA janma, jarA, mRtyu, priya-viyoga, apriyasaMyoga, Adhi, vyAdhi vadha, bandhana, ciMtA Adi se utpanna duHkha kA vedanaanubhava hotA hai|' mukhyatayA sAtAvedanIya kA sukha vastuniSTha yA vaiSayika yA paudgalika hotA hai, jisakA adhikAMza anubhava devagati aura manuSyagati meM hotA hai, jabaki asAtAvedanIya ke udaya se prApta duHkha kA anubhava adhikAMzataH narakagati aura tiryaJcagati meM hotA hai| vedanIya karma kA sArA sukha-duHkhAtmaka vyavahAra mukhyatayA bahirmukhI hotA hai / sAtAvedanIya ko puNyaprakRti meM aura asAtAvedanIya ko pApa prakRti meM mAnA gayA hai| 2 ataH vedanIya karma kA pariSkRta lakSaNa hai - mithyAtva Adi pratyayoM ke vaza, karmarUpa paryAya se pariNata aura jIva ke sAtha sambaddha jo pudgalaskandha jIva ke sukha aura duHkha ke anubhavana-vedana meM nimitta hotA hai, use vedanIya karma kahate haiN| yadi sAtAvedanIya kA udaya hotA hai to jIva ko zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva aura nirjIva padArthoM yA zubha, iSTa, manovAMchita bhAvoM ke iSTasaMyoga se sukha kA vedana - anubhava hotA hai, aura asAtAvedanIya kA udaya hone para inhIM padArthoM yA bhAvoM aniSTa - manaHpratikUla saMyoga ke kAraNa duHkha kA vedana- anubhava hotA hai| parantu eka bAta avazya samajha lenI cAhie ki sukha kA mantavya gati, sthAna, saMyoga aura paristhiti ke anusAra jIvoM meM pRthak-pRthak prakAra kA hotA hai| eka prANI eka vastu meM sukha kA anubhava karatA hai, jabaki dUsarA prANI usI kI prApti meM duHkhAnubhava evaM aruci mahasUsa karatA hai| sUara ko viSTA khAne meM sukhAnubhava hotA hai, jabaki manuSya ko usake dekhate hI aruci aura ghRNA hotI hai, khAne ko kaheM to duHkhAnubhava hotA hai| isI prakAra sardI ke mausama meM UnI vastroM ke dhAraNa karane meM sukhAnubhava hotA hai, garmI ke mausama meM unase duHkhaanubhv| eka zAsaka ko rAjavaibhava meM sukhAnubhava hotA hai, parantu tyAgI sAdhu kI rAjavaibhava meM koI ruci hI nahIM hotI, jabarana dene para duHkhAnubhava hogaa| isI kAraNa eka vyakti ko svecchA se dIrghatapasyA karane meM, tyAga 1. (ka) gommaTasAra (ka.) gA. 21 (kha) sarvArthasiddhi 8/8 (ga) tatvArtha vArtika 8/8/1-2 2. jainadRSTie karma se bhAvAMza grahaNa, pRSTha 119 For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karane meM sukhAnubhava hotA hai, dUsare vyakti ko dIrghatapasyA yA amuka priya vastu kA tyAga karane meM duHkhAnubhava hotA hai| bhogI ko paMcendriya viSayabhogoM meM sukhAnubhava hotA hai, rogI ko unhIM viSayabhogoM meM duHkhaanubhv| isalie sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya karma udaya aura pUrvakAla meM kRtabandha kA cihna prANI kI anubhUti ke AdhAra para samajhanA caahie| kaI loga kahate haiM- dhana, putra, strI, mitra, svarNa tathA sAdhanoM kI prApti meM sukha kA anubhava hotA hai, vaha sAtAvedanIya karma ke udaya se prApta huA hai, parantu agara vaha corI yA Ayakara corI se prApta dhana hai, putra agara kuputra evaM uddaNDa hai, strI agara karkazA hai, svarNaprApti anyAya-atyAcAra se huI hai, aura baMgalA, koThI agara bhUtahA hai, kAra agara durghaTanA kA kAraNa banI hai, to kyA aisI sthiti meM bhI ve dhanAdi sukha ke kAraNa hoMge? yA unheM usake sAtAvedanIya kA udaya samajhA jAegA ? niSkarSa yaha hai ki kaise bhI anukUla yA pratikUla saMyogoM meM, athavA iSTa-aniSTa saMyogoM meM, paristhiti meM agara sukha kA vedana hotA hai to pUrvabaddha sAtAvedanIya kA udaya aura yadi duHkha kA vedana hotA hai to pUrvabaddha asAtAvedanIya kA udaya samajhanA caahie| koI bhI sajIva-nirjIva vastu yA bhAva apane-Apa meM sukha-duHkha kA kAraNa nahIM, vyakti ke zubhAzubha vedana ke bhAva hI kAraNa haiN| ' vedanIya karma aura usameM bhI usakI mukhya do uttaraprakRtiyoM ke bandha ke kyA-kyA kAraNa haiM? unheM kaise-kaise bhogA jAtA hai ? vedanIyadvaya kA anubhAva svataH yA parataH kaise-kaise hotA hai ? ityAdi saba tathyoM kA spaSTIkaraNa hama isase pUrva ke lekha meM kara Ae haiN| yahA~ to sirpha saMketa kara dete haiN| sAtAvedanIya bandha ke 10 kAraNa haiM- (1) prANAnukampA, (2) bhUtAnukampA, (3) jIvAnukampA, (4) sattvAnukampA, (5) prANAdi ko duHkha na denA, (6) prANAdi ko zoka na pahu~cAnA, (7) prANAdi ko tApa na pahu~cAnA, (8) prANAdi ko Akrandita na karanA ( vilApa na karAnA, na rulAnA), (9) prANAdi kA vadha na karanA, aura (90) prANAdi ko paritApa na phuNcaanaa| isake viparIta asAtAvedanIya karmabandha ke 12 kAraNa haiM - (9) prANa, bhUta, jIva aura sattva ko duHkha denA, (2) prANAdi ko zoka karAnA, (3) prANAdi ko saMtapta karanA, (4) inase Akrandana ( rudanAdi ) karAnA, (5) inako mAranA pITanA (6) inako paritApa denA, (7) inako bahuta duHkha denA, (8) inako atyanta zokagrasta karanA, (9) inako atisaMtapta karanA, (90) inako bahuta rulAnA, (11) inako bahuta mAranA pITanA aura ( 12 ) inako atyadhika paritApa phuNcaanaa| 2 1. (ka) jaina siddhAnta ( siddhAntAcArya paM. kailAzacandrajI) se pR. 100 (kha) jainadRSTie karma se bhAvAMzagrahaNa, pR. 118 2. (ka) sAtA - asAtAvedanIya karmabandha ke kAraNoM, anubhAvoM Adi ke viSaya meM dekheM, isI khaNDa kA lekha naM. 15 (kha) jJAna kA amRta se sArAMza grahaNa, pR. 270 se 275 For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 2 29 sAtA-asAtAvedanIya kA phalAnubhava kaise-kaise sAtAvedanIya karma jaba phalonmukha hotA hai taba ATha prakAra se jIva ko phalabhog karAtA hai - ( 9 ) manohara zabda - prApti, (2) manohara rUpa - prApti, (3) manoramya gandha - prApti, (4) manojJa rasa prApti, (5) manojJa sparza-prApti, (6) iSTa sukhoM kI upalabdhi, (7) sukhamaya vacana - prApti, (8) zArIrika sukha praapti| isake viparIta asAtAvedanIya karma jaba udaya meM Akara phalonmukha hotA hai, taba bhI ATha prakAra se usa jIva ke dvArA pahale bAMdhe hue asAtAvedanIya karma kA phala bhugavAtA hai - (1) amanojJa zabda - prApti, (2) apriya rUpa prApti, (3) apriya gandha-prApti, (4) amanojJa rasa-prApti, (5) apriya sparza-prApti, (6) durbhAvayukta mana kI prApti, (7) apriya karNakaTu vacana-prApti, aura (8) amanojJa ( asvastha azakta) zarIra -prApti / asAtAvedanIya karma ke prakopa se jIvana meM jo bhI cakra calatA hai, vaha duHkha, zoka, tanAva, cintA, kleza, vilApa aura paritApa kA kAraNa banatA hai / ' sAtA - asAtAvedanIya karmoM kA phalabhoga svataH bhI, parataH bhI vedanIya karma kI donoM prakRtiyoM kA anubhAva ( phalabhoga) bhI svataH aura parataH donoM prakAra se hotA hai| bAhya nimittoM ke na hote hue bhI jIva ko sAtAvedanIya yA asAtAvedanIya karma ke udaya se jo sukha tathA duHkha kA anubhava hotA hai, yA vaisA phalabhoga karanA par3atA hai, use svataH anubhAva samajhanA caahie| parataH anubhAva pudgaloM, pudgala-pariNAmoM tathA svAbhAvika pudgalapariNAmoM ke nimitta se hotA hai| mAlA, candana Adi ke yA aneka manojJa pudgaloM kA upabhoga karake jIva kA sukhAnubhava karanA sAtAvedanIya kA parataH anubhAva hai| deza, kAla, vaya aura sthiti ke anurUpa AhAra ke pariNamanarUpa pudgala pariNAma se jIva sAtAvedanIya kA parataH sukhAnubhava karatA hai| vedanA ke pratikArarUpa zItoSNAdi kA nimitta pAkara jIva kA sukhAnubhava karanA bhI svAbhAvika pudgala - pariNAma ke nimitta se sAtAvedanIya kA parataH anubhAva hai| manojJa zabdAdi viSayoM ke binA bhI sAtAvedanIya karma ke udaya se jIva jo sukhopabhoga karatA hai, vaha sAtAvedanIya karma kA nirapekSa (svataH) anubhAva hai| jaise - tIrthaMkara bhagavAn ke janmAdi ke samaya nArakoM ko hone vAlA sukha nirapekSa anubhAva hotA hai / asAtAvedanIya karma kA parataH anubhAva isa prakAra hai- viSa, zabda, kaNTakAdi pudgaloM kA nimitta pAkara jIva duHkha bhogatA hai, vaha pudgala nimittaka parataH anubhAva hai| apathya AhAra se jo duHkha bhoga hotA hai, vaha pudgalapariNAma- nimittaka parataH anubhAva hai| isI prakAra akAla meM aniSTa zItoSNAdi rUpa svAbhAvika pudgala - pariNAma ke nimitta se jIva ke mana meM jo duHkha, azAnti yA asamAdhi hotI hai, vaha bhI parataH anubhAva hai / 2 1. jJAna kA amRta se sArAMza grahaNa, pR. 274-275 2. jJAna kA amRta se bhAvAMzagrahaNa, pR. 277 For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) sukha aura duHkha svakRtakoM kA hI phala ___ jIvoM ko jo bhI sukha yA duHkha milate haiM, unheM na to koI Izvara yA khudA detA hai, na hI koI devI-deva zakti yA mAnava detA hai, na hI de sakatA hai, jo bhI sukha yA duHkha ke rUpa meM phala milate haiM, ve saba apane hI dvArA isa bhava meM yA pUrvabhava meM pahale (bAMdhe) kiye hue sAtA-asAtAvedanIya rUpa karmabIja ke phala haiN| sukhoM ke bIja bone para jIvana kI vATikA sukhazAnti ke sugandhita puSpoM se mahakatI milatI hai aura duHkhoM ke bIja bone para duHkha, zoka, azAnti, cintA, asvasthatA, tanAva Adi asAtAvedanIya karma ke phala prApta hote haiN| ataH jo manuSya sukhoM ke jhUle para jhUlanA cAhatA hai, use kheda-khinna, pIr3ita, duHkhI aura azAnta jIvoM ke duHkhoM ko apanA' duHkha samajha kara sukhoM ke bIja bone caahie| duHkhoM ke bIja hargija nahIM bone cAhie, tabhI manuSya sukhAnubhava kara sakatA hai aura duHkha se baca sakatA hai tathA apane aura dUsaroM ke jIvana ko santuSTa, sukhI aura zAnta banA sakatA hai|' 1. jJAna kA amRta se bhAvAMzagrahaNa, pR. 277 For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ == uttara-prakRtibandha := prakAra, svabhAva aura kAraNa-3 mohanIya karma kI uttara-prakRtiyA~ : svarUpa, bandhakAraNa aura phalabhoga karma kI ATha mUla prakRtiyoM meM mohanIya karma sabase prabala hai| jIva ke saMsAra-paribhramaNa kA mUla kAraNa mohanIya karma hI hai| yaha samagra saMsAra moha kI hI lIlA hai| .. . mohakarma ke Age bar3e-bar3e parAjita ho gae bar3e-bar3e mahAn puruSa mohakarma ke Age parAjita ho ge| sAdhAraNa manuSya kI to bAta hI kyA, bar3e-bar3e tapasvI mahApuruSa bhI mohakarma kI bhISma zakti ke Age netamastaka ho jAte haiN| cAra jJAna ke dhanI, sarvAkSarasannipAtI, aneka-labdhi-nidhAna tapodhana zrI indrabhUti gautama gaNadhara bhI (prazasta) moha ke kAraNa bhagavAn mahAvIra kI avasthiti meM kevalajJAna kI prApti nahIM kara ske| apAra samRddhi ke tyAgI, taponiSTha bhI zAlibhadramuni ko jarA-se moha ke kAraNa eka janma aura lenA pdd'egaa| bhAgavatapurANa ke anusAra gRhatyAgI, vipinavAsI niHspRha jar3abharata ko eka mRgazizu ke moha ke kAraNa apanI sAdhanA se vicalita hone ke kAraNa mRgayoni meM janma lenA pdd'aa| rAmAyaNa ke anusAra dazaratha kA apanI patnI kaikeyI meM moha ke kAraNa hI zrIrAma ko caudaha varSa kA vanavAsa svIkAranA pdd'aa| ___ mohanIya karma saba karmoM se prabala kyoM hai ? vedanIya karma apane-Apa meM kisI ko sukhI yA duHkhI nahIM krtaa| sAMsArika logoM dvArA mAne gae sukha evaM duHkha ke nimitta evaM saMyoga vedanIya karma ke dvArA prastuta ho jAte haiM, kintu una para rAgadveSa karake eka ko acchA, eka ko burA, eka 1. jJAna kA amRta se bhAvAMzagrahaNa, pR. 279, 280 (293) For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) para prIti dUsare para aprIti, eka para manojJatA aura dUsare padArtha para amanojJatA, eka para iSTa kI, dUsare para aniSTa kI chApa mohanIya karma ke vazIbhUta hokara hI jIva lagAtA hai| isalie sAMsArika sukha-duHkhoM ke kareMTa kA pAvara hAusa mohanIya karma hai| isIlie mohakarmavaza kAmavAsanA meM mAne hue sukha ke lie kahA gayA hai'khaNamittasukkhA bahukAladukkhA.'1 kSaNamAtra kA sukha cirakAla taka duHkhoM kA sRjana karatA hai| rAga-dveSAdi bhAvakoM kA mUla srota mohakarma hai| rAga-dveSAdi vikAra mohanIya karma ke hI aMga haiN| jJAna aura darzana ko vikRta karane vAlA mohakarma hI hai| jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNa se jJAna aura darzana kI kamI-hInatA se jIva ko itanI hAni nahIM hotI, isI prakAra antarAyakarma se AtmA kI zakti kuNThita ho jAne para bhI vizeSa bAdhA nahIM AtI, kyoMki itanA jJAna, darzana aura Atmabala (vIya) phira bhI jIva meM banA rahatA hai, jinase vaha apanA laukika aura pAramArthika prayojana siddha kara ske| dUsarI bAta yaha hai ki AtmA kI ukta tInoM zaktiyAM jJAnAMvaraNIyAdi tIna karmoM ke prabhAva se kama to avazya ho jAtI haiM, kintu vikRta nahIM hotii| karmabandhana ke mUla bIja to rAga-dveSa haiM, jo kaSAyarUpa mohakarma ke hI putra haiM, ve harI jhaMDI dikhAte haiM, tabhI karma kA sthitibandha aura anubhAga bandha hotA hai| anyathA, karma Ate avazya hai, lekina rAga-dveSa aura kaSAya ke na rahane para kevala sAtAvedanIya kA pradezodaya hokara dUsare kSaNa hI nirjaraNa ho jAtA hai| lekina jaba usake sAtha moha ke aMgabhUta rAga-dveSa yA kaSAya jur3a jAte haiM, taba ve jJAnAdi ko vikRta karake AtmA ko una antaraMga tatvoM ke darzana nahIM karane dete|2 mohanIya karma kyA karatA hai ? mohanIya karma ke udaya se AtmA mUr3ha banakara apane hitAhita kA, kartavyaakartavya kA, satya-asatya kA, kalyANa-akalyANa kA bhAna bhUla jAtA hai| yadi hitAhita Adi ko kadAcit jAna-samajha bhI jAya, to bhI isa karma ke udaya se AcaraNa nahIM kara paataa| jaise-madyapAna karake manuSya bhale-bure kA viveka kho baiThatA hai, paravaza hokara apane hitAhita ko nahIM samajhatA, vaise hI mohanIya karma ke prabhAva se jIva sat-asat ke viveka se rahita hokara paravaza ho jAtA hai| mohanIya karma AtmA ko svabhAva kA bhAna nahIM hone detA, vaha anAkulatArUpa Ananda (Atmasukha) tathA svarUparamaNa rUpa cAritra ko bhI kuNThita, dUSita aura vikRta kara DAlatA hai, isI kAraNa manuSya rAga, dveSa, kAma, krodhAdi kaSAya evaM nokaSAya Adi vikAroM meMvibhAvoM meM ulajhA rahatA hai, isI vaiSayika sukhAbhAsa ko vAstavika sukha mAnatA hai| 1. uttarAdhyayana sUtra 2. karma-siddhAnta (bra. jinendravarNI) se bhAvazigrahaNa, pR. 60 3. (ka) karmaprakRti se bhAvAMzagrahaNa, pR. 19 (kha) majja va mohnniye| -karmagrantha bhA.1, gA. 13 For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svabhAva aura kAraNa-3 295 mohanIya karma kyA hai ? isakA vAstavika lakSaNa aura svarUpa aura svabhAva kyA hai.? sAmAnya mohanIya karmabandha ke kitane kAraNa haiM ? isake mukhya kitane bheda haiM ? isa viSaya meM hamane isI khaNDa ke 15veM lekha meM prakAza DAlA hai| ataH aba hama mohanIya karma kI uttaraprakRtiyA~ aura unake svarUpa va kArya kA vizleSaNa kreNge| mohanIya karma ke mukhya do bheda - mohanIya karma doharA kArya karatA hai-eka ora se. vaha AtmA ke darzana (zraddhAdRSTi-samyaktva, ruci) ko vikRta aura bhraSTa karatA hai, to dUsarI ora se cAritra ko vikRta aura kuNThita karatA hai| isIlie karmavijJAna-marmajJoM ne mohanIya karma ke kArya aura svabhAva ko yathArtha rUpa se samajhane ke lie isake do bheda kiye haiM-(1) darzanamoha aura (2) caaritrmoh|' darzanamohanIya karma : svarUpa aura svabhAva jo padArtha jaisA hai, use usI rUpa meM samajhanA, yAnI tattvoM para zraddhA, ruci, pratIti karanA darzana hai| yaha AtmA kA nijI gaNa hai| isakA ghAta karane vAle yA ise AvRta, mohita yA vikRta karane vAle karma ko darzana-mohanIya karma kahate haiN| athavA AtmA ke samyaktva guNa kA ghAta karane vAle karma ko darzana-mohanIya kahate haiN| darzana kA artha yahA~ zraddhA, pratIti, ruAi samyaktva hai| yaha dhyAna rahe ki darzanAvaraNa karma kA darzana sAmAnya-jJAna (upayoga) rUpa darzana, darzanamohanIya karma ke darzana zabda ke artha se bilakula bhinna hai| dhavalA ke anusAra-'Apta yA AtmA, Agama aura padArthoM (tatvoM) meM ruci yA zraddhA ko darzana kahate haiM aura darzana ko jo mohita yA viparIta karatA hai, vaha darzana-mohanIya karma hai|' paMcAdhyAyI ke anusAra "darzana-mohanIya karma ke udaya se jIva anAtmIya padArthoM ko AtmIya, aura dharma ko adharma samajhane lagatA hai|" vastutaH isa karma ke udaya se AtmA kA viveka madonmatta puruSa kI buddhi kI taraha naSTa ho jAtA hai| darzanamohanIya karma kA svarUpa aura kArya jaise-kisI manuSya ko bukhAra car3hA ho, usa samaya use koI bhI pathyakAraka yA pauSTika vastu rucikara nahIM hotI, use una cIjoM se napharata ho jAtI hai, bhAtI bhI -karmaprakRti 52 -karmagranya prathama gA. 13 1. (ka) puNa duviyappaM mohaM dasaNa-carittamohamidaM / (kha) duvihaM dsnncrnn-mohaa| (ga) prajJApanA pada 23, u.2 2. (ka) evaM ca sati samyaktve, guNe jIvasya sarvataH / ta mohayati yatkarma, samyaGmohAkhyaM taducyate // (kha) dhavalA 6/1/9-11, sU. 21 (ga) tathA darzanamohasya karmaNastUdayAdiha / __ api yAvadanAtmIyamAtmIyaM manute kuTTak // -paMcAdhyAyI, (utta.) 1005 -paMcAdhyAyI 2/990 For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nahIM; vaise hI mithyAtva kI prabalatA ke kAraNa zuddha deva, zuddha guru aura zuddha sadharma ke prati ruci nahIM hotI, na hI una para zraddhA hotI hai, use usa samaya ruci aura zraddhA hotI hai - camatkArI laukika aura sAMsArika lAbha vAle devoM ke prati, ADambara aura pradarzana karane vAle, bhASaNabAjI se logoM ko prabhAvita tathA sAMsArika viSayabhogoM meM dharma batAne vAle guru ke prati tathA pudgalAnanda athavA bhoga-upabhoga kI ora prerita karane vAle dharma ke prati ruci aura zraddhA ho, aisA jisa karma ke udaya se ho, usa karma ko darzanamohanIya kahA jAtA hai / ' darzanamohanIya kA prabhAva : aneka rUpoM meM dUsarI dRSTi se darzanamohanIya karma kA svarUpa aisA hai ki vastu jisa prakAra kI ho, usakA tAtvika dRSTi se yathArtha mUlyAMkana karake, athavA heya, jJeya, upAdeya kA vizleSaNa karake, use vaisI hI abhyAsa se, yA vizvAsapUrvaka jAnanA 'darzana' kahalAtA hai| aisA paripUrNa, zuddha darzana na hone de, use darzanamohanIya karma kahate haiN| darzanamohanIya karma ke udaya se vastu ke yathArtha vastusvarUpa kA darzana kyoM nahIM hotA ? isake mukhya kAraNa hote haiM - saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya, mUr3hatA Adi / jahA~ yathArtha (satya) jAnane kA prasaMga ho, vahA~ viparIta jAnanA viparyaya hai| jahA~ tattva ko jAnane-dekhane tathA zraddheya tripuTI ke prati zraddhA karane kA prazna ho, vahA~ aneka prakAra kI zaMkA-kuzaMkA karanA, saMzaya hai| athavA zodhakabuddhi yA jijJAsAbuddhi se nahIM, kintu apanA pANDitya yA cAturya batAne ke lie vAdavivAda, vitaNDAvAda karane hetu kuzaMkA uThAnA bhI saMzaya hai| kisI bhI tattva yA tripuTI ke prati zraddhA kA dRr3ha na honA, nizcayAtmaka sthiti kA na honA anadhyavasAya hai| isI prakAra gatAnugatikatA, andhavizvAsa, rUr3hi-priyatA, lokamUr3hatA, devamUr3hatA, gurumUr3hatA Adi saba mUr3hatAe~ bhI darzanamohanIya ke prabhAva se paidA hotI haiN| isa prakAra darzanamoha aneka prakAra aura vividha rUpoM meM jIvoM ke jIvana meM AtA hai| 2 anya darzanoM ne jise 'avidyA' yA 'mAyA' kahA hai, use hI jainadarzana ne moha kahA hai, mithyAtva kahA hai| darzanamohanIya kA sIdhA-sA ardha hai - dRSTikoNa para mUr3hatA chA jaanaa| darzanamoha ke kAraNa prANI meM samyak dRSTikoNa lupta-sA ho jAtA hai| vaha mithyA dhAraNAoM aura vicAradhArAoM kA zikAra hotA rahatA hai| usakI vivekabuddhi asaMtulita ho jAtI hai| isI darzana- mohanIya karma ke prabhAva ko vyakta karate hue uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai- "jitane bhI avidyAvAn puruSa haiM, ve saba apane liye duHkha paidA karate haiM, ve mUr3ha bana kara ananta janmamaraNarUpa saMsAra bhaTakate rahate haiN|" "vividha prakAra kI bhASAe~ unakA trANa nahIM kara sakatIM, taba phira aneka 1. jainadRSTie karma se bhAvAMzagrahaNa, pR. 58 2. vahI, pR. 59 For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- prakRtibandha : prakAra, svabhAva aura kAraNa -3 297 bhautika vidyAe~ aura zikSAe~ kaise unakI AtmA ko karmabandha ke phalasvarUpa prApta hone vAle duHkhoM se bacA sakatI haiM ?1 samyagdarzana ke badale darzanamohanIya ke zikAra darzana - mohanIya karma ke prabhAva se jIva kI zraddhA anAtmIya padArthoM ko AtmIya mAnane lagatI hai, jaise yaha dRSTa zarIra maiM huuN| parapadArthoM meM hI ruci rakhatA hai, jaisestrI-putrAdi mere haiM, ye dhana-dhAnyAdi merI sampatti haiM, inake binA merI sthiti sambhava nahIM / zarIra, Ayu aura bhogoM meM hI maiM aura merepana kI kalpanA karatA hai, unameM hI iSTAniSTa buddhi rakhatA hai| unakA upabhoga karane meM sukha mAnatA hai, unake viyoga meM duHkha / maiM kauna hU~ ? cetana - AtmA yA jIva kA svarUpa kyA hai ? usakA anubhavagamya bhAvAtmaka rUpa kyA hai ? ye aura aise tAttvika viveka evaM zraddhA se zUnya saMsArI jIva antar meM prakAzamAna parama pavitra, jJAna-darzana- sukha-vIryAtmaka usa Atmatatva kA vedana na hone ke kAraNa unhIM Atma bAhya parapadArthoM meM unakI buddhi ulajhI rahatI hai| unhIM kI prApti ke lie ve apanA sarva puruSArtha ur3elate haiN| usake pIche satya-asatya, nyAya-anyAya kA viveka bhI kho baiThate haiN| 2 tattvopadeza milane para bhI unakI buddhi tathA puruSArtha kI lagana udhara se haTakara antarmukhI nahIM hotii| ve unhIM kA mahimAgAna karate haiN| darzanamoha se grasta ve loga paramatRptikara antaraMga caitanya vilAsa ke prati nahIM jhukate / bhale hI ve mukha se usa upadeza ko satya va kalyANamaya kahate rheN| unakI vaha (mithyA) zraddhA itanI aTala hotI hai, ki caubIsa ghaMToM kI apanI pravRtti meM tanika bhI parivartana karane ko taiyAra nhiiN| ve sAmAyika, pratikramaNa, devapUjA tathA bAhya tapa-japa Adi dhArmika kriyAe~ bhI karate haiM, parantu usake pIche unakI Antarika zraddhA, Atmacintana, AtmavikAsa, AtmasvarUparamaNa, Atmatatva para pUrNa niSThA prAyaH nahIM rahatI / AgAmI bhavoM meM unhIM sukhoM kI prApti ke lie isa bhava meM bhI dhanAdi padArthoM tathA zArIrika sukhabhogoM kI prApti kI ora prAyaH unakA jhukAva rahatA hai| kaI paNDita yA vidvAna dharmasthAnoM yA mandiroM meM zAstra bhI par3hate haiM, upadeza bhI dete haiM, parantu unakA jhukAva prAyaH unhIM pUrvokta parapadArthoM kI prApti kI ora yA prasiddhi, prazaMsA Adi pAne kI ora rahatA hai| bahirmukhI vyakti darzanamohanIya ke prabhAva meM isa darzanamohanIya kA itanA prabala prabhAva hai ki kadAcit kisI ke kahane-sunane se yA samajhAne se kSaNika vairAgya bhI AyA, bhogoM Adi kA tyAga bhI kiyA, vanavAsI 9. jAvaMta' vijjA purisA savve te dukkhasaMbhavA / lupati bahuso mUDhA saMsArammi anaMtae // 2. (ka) mdypaanvddheyopaadey-vivek-vikltaa| (kha) karmasiddhAnta se bhAvAMzagrahaNa, pR. 61-62 -uttarAdhyayana sUtra a. 6, gA. 1 - dravyasaMgraha TIkA gA. 33 For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) yA saMnyAsI sAdhu bhI bana gayA, kaThora tapazcaraNa bhI karane lagA, phira bhI antaraMga antarmukhI hokara Atmatatva kI ora prAyaH nahIM jhukatA / yA to tyAgI kA veza pahana lene se yA vidvattA prApta ho jAne se, yA lacchedAra bhASaNa dene kI kalA A jAne se vaha apane Apa ko AdhyAtmika samajha baiThatA hai, AtmArthI mAnane kI yA prasiddhi pAne kI dhuna laga jAtI hai, athavA kriyAkANDoM kI utkRSTatA yA kriyApAtratA kI DIMga hAMka kara vaha dUsaroM ko nimnakoTi kA, zithilAcArI mAna kara svayaM uccAcArI hone kA dAvA karatA hai, isase aSTavidha madoM meM se kaI mada bar3ha jAte haiM, jo samyaktva ke hI ghAtaka bana jAte haiN| parantu AtmA ke paramaguNa samatA yA zamatA kI ora usakA jhukAva prAyaH nahIM hotaa| ADambara, pracAra, pradarzana aura adhikAdhika bhIr3a juTAne kI lAlasA balavatI ho jAtI hai| darzanamohanIya ke prabhAva se usakA jhukAva AtmA ke tAttvika nirIkSaNa-parIkSaNa - Alocana meM na laga kara dUsare sampradAya, paMtha, mata, mArga Adi kI nindA yA kaTu AlocanA karane meM hI apanI zakti ko lagAne meM hotA hai| devamUr3hatA gurumUr3hatA, dharmamUr3hatA aura zAstramUr3hatA tathA lokamUr3hatA ko jainAcAryoM ne samyaktva meM bAdhaka, mithyAtva kI paripoSaka mAnI hai| parantu darzanamohanIya ke prabhAva se usa para moha kA nazA aisA car3hatA hai ki vaha prAyaH isa prakAra kA vidhAna karatA hai ki - " mere pantha, mata, sampradAya yA mArga meM Ane se hI, yA hamAre guru ko mAnane se hI mokSa hogA, anyathA nahIM, anya mata, pantha, mArga yA sampradAya saba jhUThe haiM, merA mata, paMtha, mArga yA sampradAya hI saccA hai|" usakI vRtti prAyaH yahIM rahatI hai ki adhika se adhika amuka japa, tapa yA kriyAkANDa kara lU~, jisase loga adhikAdhika AkarSita hoM, prasiddhi prApta ho, sampradAya kA gaurava bar3he, parantu anAkulatArUpa Atmika sukha (Ananda), Atmacintana-manana yA binA kisI vijJApana ke AdhyAtmika vikAsa kaise prApta karU~ ? isa ora prAyaH usakA rujhAna nahIM hotaa| nija AtmasvarUpa ke prati mUrcchita - mUDhatAgrasta hone ke kAraNa darzanamoha usa para kabjA kara letA hai| mithyA zraddhA rUpa moha ko darzanamoha kahA gayA, aura usakI nimittabhUtA prakRti ko darzanamohanIya kahA gayA hai / ' darzanamohanIya ke tIna bheda kaise aura kyoM ? prajJApanAsUtra tathA karmagrantha meM darzanamohanIya karma ke tIna bheda batAe gae haiM- (9) samyaktva - mohanIya, (2) midhyAtva - mohanIya aura (3) mizra - mohanIya ( samyagmithyAtva mohniiy)| karmagrantha meM ina tInoM ko kramazaH zuddha, azuddha aura ardhazuddha kahA gayA hai| bandha kI apekSA darzanamohanIya karma mithyAtvarUpa hI hai, arthAt AtmA ke sAtha kevala mithyAtva - mohanIya rUpa karma- pudgaloM kA bandha hotA hai, kintu udaya aura sattA 1. karmasiddhAnta se, pR. 62 For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - prakRtibandha: prakAra, svabhAva aura kAraNa - 3 299 kI apekSA se AtmapariNAmoM ke dvArA vaha samyaktva - mohanIya, mithyAtva - mohanIya aura mizramohanIya, ina tIna bhAgoM meM pariNata ho jAtA hai / ' isakA mukhya kAraNa yaha hai ki midhyAtva ke dalika kitanI hI bAra vizuddha hote haiM, kitanI daphA ve karmadalika ardhavizuddha hote haiM aura bahuta-sI daphA to azuddha hote haiN| samasta ajJAna yA mithyAtva para vijaya prApta na huI ho, vahA~ taka pUrNa zuddha aMza kA grahaNa nahIM ho sktaa| jahA~ darzana- mohanIya karmavargaNA ke zuddha dalika hI hote haiM, use samyaktvamohanIya karma vargaNA smjhnaa| isameM darzanamoha ke daloM kA rasa bahuta alpa hotA hai| ardhavizuddha mizra - mohanIya meM AdhA rAstA to ThIka hai, zeSa meM to avyavasthA hI hotI hai| mithyAtva - mohanIya ke azuddha karmadala meM to bilakula hI ulaTI buddhi hotI hai| mizramohanIya meM to tattvaruci bhI nahIM hotI, aruci bhI nahIM hotI, kintu mithyAtvamohanIya meM to saccA ho; vaha bhI khoTA pratIta hotA hai, sapheda ho to bhI lAla mAlUma hotA hai| 2 ina tInoM meM se mithyAtva - mohanIya svasthAna sattA prakRti hai, jabaki samyaktvamohanIya evaM mizramohanIya, ye donoM prakRtiyA~ utpanna - sattA vAlI prakRtiyA~ haiN| isake atirikta bandhakAla meM mithyAtva - mohanIya karma- prakRti eka prakAra kI hone para bhI inameM rasazakti nyUnAdhika hone se tIna prakAra kI ho jAtI hai / 3 jaise kodrava (kodoM, eka prakAra kA ) dhAnya eka hI prakAra kA hotA hai| usake khAne se nazA hotA hai / parantu jaba una kodoM ke annakaNoM kA chilakA nikAla diyA jAe aura chAcha Adi se dhokara zodha liyA jAe to usameM mAdaka zakti bahuta kama raha jAtI hai| arthAt-jaise kodrava nAmaka dhAnya eka prakAra kA hote hue prakriyAvizeSa se tIna prakAra kA (cAvala, AdhA cAvala aura zuddha kodrava) tIna avasthAoM ko prApta ho jAtA hai, vaise hI asalI kodoM ke samAna hitAhita kI parIkSA meM viphala banAne vAle azuddha mithyAtva - mohanIya karma ke pudgala hote haiN| unameM sarvaghAtI rasa hotA hai| kintu jaba kodoM kI mAdaka zakti ko 1. (ka) daMsaNamoha tivihaM samma mIsaM taheva micchattaM / suddhaM addhavisuddha avisuddha taM havai kamaso // (kha) uttarAdhyayana sUtra 33 / 9 (ga) daMsaNamohaNijje NaM bhaMte! kamme katividhe paNNattA ? goyamA ! tivihe pa. taM. sammattaveyaNijje, micchattaveyaNijje sammAmicchattaveyaNijje / - karmagrantha 1/14 vivecana ( marudhara kezarI), pR. 69 (gha) jainadRSTie karma se bhAvAMzagrahaNa pR. 59 (Ga) baMdhAdekaM micchaM udayaM sattaM paDucca tivihaM khu / daMsaNamoha micchaM missa sammattamidi jANe // 2. jainadRSTie karma se, bhAvAMzagrahaNa, pR. 59 3. karmaprakRti se, pR. 21 For Personal & Private Use Only - prajJApanA pada 23, u.2 - kammapayaDI 53 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) atyanta kama kara dene ke samAna, jaba jIva apane vizuddha pariNAmoM ke bala se una karmapudgaloM kI sarvaghAtI rasazakti ko ghaTA detA hai, aura sirpha ekasthAnaka rasa zeSa raha jAtA hai, taba eka-sthAnaka zakti vAle mithyAtva-mohanIya ke zuddha pudgaloM ko samyaktva-mohanIya kahA jAtA hai| aura jaba kucha bhAga zuddha aura kucha bhAga, azuddha, aise kodoM ke samAna sthiti hotI hai, yAni mithyAtvamohanIya ke kucha pudgala zuddha aura kucha azuddha hote haiM, taba use mizra-mohanIya kahA jAtA hai| ina karma-pudgaloM meM dvisthAnaka rasa hotA hai| isa prakAra mithyAtva mohanIya karma bhI jIva ke pariNAma-vizeSa ke dvArA mithyAtva, samyaktva aura samyaga-mithyAtvarUpa tIna bhAgoM (prakAroM) meM pariNata ho jAtA hai| _ mithyAtvamohanIya karma ke pudgala apanI svayaM kI hita-ahita-parIkSA meM viphala karane vAle hote haiM; jisakA rasa tIvratama aura sarvaghAtI hotA hai| kintu isameM tattvaruci bilakula nahIM hotii| jabaki samyaktva-mohanIya meM tattvaruci to hotI hai, kintu andara hI andara aruci ke kAraNa vaha dabI huI rahatI hai| dUsare zabdoM meM kaheM to mithyAtvamohanIya kA zikAra jIva asatya ko satya aura satya ko asatya samajhatA hai, athavA zubha ko azubha aura azubha ko zubha samajhatA hai| samyagmithyAtvamohakarmagrasta prANI satya-asatya yA zubha-azubha ke sambandha meM koI bhI nirNaya nahIM kara pAtA, anizcayAtmaka sthiti meM rahatA hai| samyaktvamohanIya meM dRSTikoNa kI AMzika vizuddhatA avazya hai, para vaha kSAyika yA aupazamika samyaktva kI upalabdhi meM bAdhaka hai| mizramohanIya vAle kI na to tatva meM ruci hotI hai aura na aruci|2 ina tInoM prakAroM meM hInAdhikatA kA pramANa . yahI kAraNa hai ki karmazAstriyoM me ina tInoM ke anubhavoM meM nyUnAdhikatA isa prakAra batAI hai-mithyAtva-mohanIya kA anubhAva sarvAdhika hotA hai| mithyAtva-mohanIya se samyag-mithyAtva-mohanIya karma kA anubhAva anantaguNAhIna, tathA samyag-mithyAtvamohanIya se samyaktva-mohanIya karma kA anubhAva anantaguNAhIna hotA hai|3 ina tInoM meM sarvaghAtitva dezaghAtitva kA spaSTIkaraNa isakA spaSTIkaraNa karmagranthakAroM ne isa prakAra kiyA hai-darzanamohanIya ke pUrvokta tIna bhedoM meM se mithyAtva-mohanIya karma ke pudgala sarvaghAtI rasa vAle hote haiN| usa rasa 1. karmagrantha bhA. 1, vivecana (marudharakesarIjI) se, pR. 71, 72 2. (ka) jainadRSTie karma se bhAvAMzagrahaNa, pR. 120 __(kha) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhA. 1 se, pR. 371 3. karmagrantha bhA. 1 vivecana (marudharakesarI) se, pR. 69 For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- prakRtibandha : prakAra, svabhAva aura kAraNa - 3 301 ke ekasthAnaka, dvisthAnaka, tristhAnaka aura catuHsthAnaka, yoM cAra prakAra hote haiN| svAbhAvika rasa ko ekasthAnaka kahate haiN| usI rasa ke svAda meM tIvratA lAne ke lie agni para tapAkara usakA AdhA bhAga jalA diyA jAtA hai to zeSa bacA huA AdhA bhAga dvi-sthAnaka khlaaegaa| isI prakAra svAbhAvika rasa ke tIna bhAga karake do bhAga jalA diye jAe~ to avaziSTa eka bhAga ko tristhAnaka aura ukta rasa ke barAbara cAra bhAga karake tIna bhAga jalA diye jAte haiM to zeSa rahe eka bhAga ko catuHsthAnaka kahA jaaegaa| arthAt catuHsthAnaka ko cauthAI, tristhAnaka ko tihAI, dvisthAnaka ko AdhA, aura ekasthAnaka ko svAbhAvika kaha sakate haiN| udAharaNArtha- nIma yA Ikha kA eka-eka kilo rasa liyA jAe una-unakA mUla rasa svAbhAvika ekasthAnaka khlaaegaa| kintu isI eka kilo rasa ko agni se ubAlakara AdhA kara liyA jAe to use dvisthAnaka aura do bhAga kama karake eka bhAga zeSa rakheM to tristhAnaka aura caturthAMza zeSa rakhA jAegA to catuHsthAnaka kahA jaaegaa| darzanamohanIya karma kI zubha-azubha phala dene vAlI tIvratama zakti ko catuHsthAnaka, tIvratara zakti ko tristhAnaka, tIvrazakti ko . dvisthAnaka aura mandazakti ko ekasthAnaka samajhanA caahie| ina cAra prakAroM meM dvi-tricatuH sthAnaka rasazakti (phaladAnazakti) ko sarvaghAtI kahate haiN| mithyAtvamohanIya meM catuHsthAnaka, tristhAnaka aura dvisthAnaka, yoM tInoM prakAra kI sarvaghAtI rasazakti hotI hai| mizra-mohanIya karma meM dvisthAnaka aura samyaktva - mohanIya meM ekasthAnaka rasazakti hotI hai| isa kAraNa samyaktva - mohanIya karmaprakRti dezaghAtI kahalAtI hai| sarvaghAtI prakRti ke sabhI sparddhaka sarvaghAtI haiM, kintu dezaghAtI ke kucha sparddhaka sarvaghAtI aura kucha dezaghAtI hote haiN| jo sparddhaka tristhAnaka aura catuHsthAnaka rasa vAle haiM, ve niyamataH sarvaghAtI hote haiM aura jo sparddhaka dvisthAnaka rasa vAle haiM, ve dezaghAtI bhI hote haiM, aura sarvaghAtI bhI, kintu ekasthAnaka rasa vAle sparddhaka dezaghAtI hote haiN| mithyAtva - mohanIya : svabhAva aura kArya darzanamohanIya karma ke tIna bhedoM meM mithyAtva - mohanIya karma sabase prabala hai| yaha AtmA ke darzana (samyaktva) guNa kI ghAta karatA hai| mithyAtva - mohanIya vaha hai - 'jisa karma ke udaya se AtmA ko jIvAdi tattvoM ke yathArtha svarUpa ke prati ruci hI na ho / ' vaha azuddha darzana - mohanIya hai| isake prabhAva se jIva ko sacce tattva, deva aura guru ke prati zaMkA-kuzaMkA hotI hai| mithyA abhiniveza hotA hai, jhUThA pUrvAgraha pakar3e rakhatA hai, svayaM ko saccI bAta sUjhatI hai, phira bhI svatva - moha - kAlamoha -vaza saccI bAta ko 1. (ka) karmaprakRti ( A. jayantasenasUrijI ma.) se, pR. 26-27 (kha) niMbucchuraso sahajo, du-ti-caubhAga- kaDTi-ika bhAgato / iga ThaNAI asuho asuhANa, suho suhANaM tu // For Personal & Private Use Only - paMcama karmagrantha 65 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) svIkAratA nahIM, apane mithyAgraha ko pratiSThA kA prazna banAkara use chor3atA nhiiN| ye saba azuddha darzana-mohanIya rUpa mithyAtvamohanIya ke dA~vapeca haiN| sacamuca, mithyAtva-mohanIya karma ke udaya se AtmA ko jIvAdi tattvoM ke svarUpa, lakSaNa tathA jina (vItarAga deva)-prarUpita saddharma ke prati zraddhA nahIM hotii| mithyAtvamohanIya ke prabhAva se jIva sarvajJa Apta vItarAgadeva ke dvArA upadiSTa yA prarUpita patha para na cala kara, viparIta patha kA anusaraNa karatA hai| use isa karma ke prabhAva se adeva meM devabuddhi, adharma meM dharmabuddhi aura kuguru meM gurubuddhi hotI hai| kabhI-kabhI vaha mUr3hatAvaza sacce deva, guru, dharma aura tatva ke prati dveSa, droha aura prabala virodha karane lagatA hai, vaha svayaM to sanmArga se vimukha rahatA hI hai, dUsaroM ko bhI sanmArga se vimukha karane kA prayAsa karatA hai, sanmArga para calane vAloM ko ulaTe-sIdhe tarka dekara calane se roka detA hai| mithyAtyamohagrasta jIva kI hita meM ahita buddhi aura ahita meM hita buddhi hotI hai| jisa prakAra rogI ko pathyakAraka vastue~ acchI nahIM lagatIM, kupathya kI vastue~ hI rucikara pratIta hotI haiM, vaise hI jaba mithyAtva-moha kA udaya hotA hai, taba saddeva, sadguru, saddharma aura sattattva rucikara nahIM lagate, vaha mithyAbhinivezavaza ulaTA hI mArga apanAtA hai|2 mithyAtva : svarUpa aura dasa prakAra mithyAtva-mohanIya karma meM mithyAtva kI prabalatA hotI hai| mithyAtva kA artha hI hai-jIva dvArA padArtha ke prati ulaTe rUpa meM zraddhA-ruci honA, usake prati yathArtha rUpa meM na to zraddhA karanA, na hI ruci rkhnaa| mithyAtva ke dasa bhedoM ke lakSaNa aura svarUpa ko samajhane se svayameva jJAta ho jAtA hai, ki mithyAtva eka rUpa vAlA nahIM hai, aneka rUpa kA hai| 'sthAnAMgasUtra' meM mithyAtva ke dasa prakAra isa krama se diye gaye haiM (1) adharma ko dharma samajhanA-hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigrahavRtti Adi tathA juA, taskarI, madyapAna, zikAra, mAMsAhAra, vezyAgamana tathA parastrIgamana tathA AgajanI Adi adharma-pApayukta kAryoM ko dharma samajhanA, pazubali, narabali, mAraNa-uccATana-mohana Adi hiMsottejaka yaMtra-maMtra-taMtra, tathA karmabandha kAraka kAryoM ko dharma smjhnaa| jina kRtyoM yA vicAroM se jIva kI adhogati yA durgati hotI ho, aise adharmayukta kAryoM ko andhavizvAsa, kurUr3hi aura kuparamparAvaza dharma smjhnaa| -yogazAstra 2/3 1. adeve devabuddhiryA gurudhIragurau ca yaa| ___adharme dharmabuddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt // 1. (ka) karmaprakRti se bhAvazigrahaNa, pR. 24 / (kha) micchaM jiNadhamma-vivarIyaM (ga) jJAna kA amRta se bhAvAMzagrahaNa, pR. 287 (gha) jainadRSTie karma se bhAvAMzagrahaNa, pR. 63 -karmagrantha prathama 16 . For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svabhAva aura kAraNa-3 303 (2) dharma ko adharma samajhanA-ahiMsA-satyAdi dharma, kSamAdi dazavidha dharma, samyagdarzana Adi ratnatrayarUpa dharma ko yA zruta-cAritrarUpa dharma ko adharma samajhanA aura camatkAra, ADambara, thothe pradarzana se rahita tyAga-taparUpa dharma ko kaSTakara hone se adharma samajha lenaa| (3) ajIva ko jIva mAnanA-zarIra, indriya, mana, pASANa, putalA, phoTo Adi ajIva (cetanArahita-jar3a) padArtha ko jIva mAnanA, zarIrAdi ko AtmA smjhnaa|| (4) jIva ko ajIva mAnanA-samajhanA-jaise kaI matavAdI harI vanaspati, sacitta pAnI, sacetana pRthvI, agni tathA vAyu Adi eka indriya vAle jIvoM meM jIva nahIM mAnate aura inakA manamAnA upayoga aura prayoga karake ina jIvoM ko trAsa pahu~cAte haiN| Aja to vanaspati, pAnI, pRthvI, agni Adi meM jaiva-vaijJAnikoM dvArA cetanA-jIvatva siddha kiyA jA cukA hai| kaI matavAdI, mAMsalolupa jIva dvIndriya se lekara paMcendriya jIvoM ko jIva na mAna kara mArane-pITane, satAne, jalAne aura naSTa karane meM hI apanI zAna samajhate haiN| kaI loga gAya, bakarI, murgA, maiMsA, machalI Adi paMcendriya abola prANiyoM ko jIva na mAnakara, unakA badha, mAMsa khAne, camar3e kA upayoga karane, phaizana aura saundarya prasAdhaka vastue~ banAne, davAiyA~ banAne, dAMta-haDDI, mRgacarma Adi ke rUpa meM upayoga karane, devI-devoM ke nAma para pazu-pakSI kI bali dene Adi meM apanA gaurava samajhate haiN| Cow has no soul (gAya meM AtmA nahIM hai), yaha aise logoM kI mAnyatA kA nidarzana hai| aMDe meM jIva hote hue bhI use prAntivaza nirjIva mAnakara kaI loga dhar3alle se upayoga karate haiN| yaha mithyAtva hai| (5) unmArga (kumAga) ko (saMsAra ke mArga ko) sanmArga-mokSa kA mArga samajhanAAtmA ko saMsAra-paribhramaNa karAne vAle bhogavilAsa, svacchandAcAra, anaitika pravRtti, viSayAsakti, saundarya pratispardhA, khoTe rItirivAja, daheja Adi kuprathAe~, hiMsaka evaM kAmavarddhaka mArgoM ko sukhazAntikAraka sanmArga samajhanA; inhIM kumArgoM ko prAcInatA yA navInatA ke nAma para sanmArga-muktimArga maannaa-smjhnaa| (6) sumArga ko unmArga samajhanA-jo jJAna, darzana, cAritra aura tapa kA, AtmasvarUpa-ramaNatA kA, Atmazuddhi-sAdhanarUpa dharma kA aura paramparA se mokSa (karmamukti) kA sumArga hai, use unmArga smjhnaa| arthAt-saMsAra bhramaNa karAne vAle kAryoM, sukhasuvidhAjanaka kAryoM ko acchA mArga samajhanA aura jo sumArga haiM, mokSa ke kAraNa haiM, unheM kaSTakara mAnakara unheM saMsAra ke bandha kA kAraNa maannaa| (7) sacce tyAgI, sva-parakalyANakartA sAdhu ko asAdhu (sAdhu na) maannaa| (8) jo sacce mAne meM sAdhu nahIM haiM, viSaya-vilAsI, prapaMcI, zarAbI, bhaMger3I, gaMjer3I yA bAhya camatkArI veSadhArI asAdhu haiM, unheM sAdhu maannaa| For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) (9) karmarahita ko karmasahita maannaa| jaise-paramAtmA vItarAga evaM karmarahita haiM, kintu unheM karmayukta mAnakara saMtAna, dhana, sukha-zAnti, rakSA, vijaya pradAna kareMge, aisA maannaa| __ (10) karmasahita ko karmarahita mAnanA-kahanA-jo devI, deva Adi karma sahita haiM, . unheM karmarahita mAnakara unase varadAna mAMganA, ve zatruoM kA nAza kareMge, apane bhakta, cAheM kaise bhI anyAyI-atyAcArI, vyabhicArI hoM, unake prati mohavaza unakI rakSA kareMge, ve bhagavAn haiM, ityAdi maannaa| bhagavAn saba kucha karate hue bhI alipta haiM, aise maannaa| mithyAtva ke ina 10 bhedoM ke alAvA 5 aura 25 bheda bhI batAe gae haiN| ina.. bhedoM ke sivAya bhinna-bhinna dRSTiyoM, prakAroM aura apekSAoM se aura bhI aneka bheda ho sakate haiN| mithyAtva ke pA~ca bheda mithyAtva kA lakSaNa hai-tatvoM se viparIta yA ayathArtha zraddhAnarUpa jIva ke pariNAma ko mithyAtva kahate haiN| mithyA-mAnyatAoM, dhAraNAoM, kuAgrahoM, nAsamajhI, vicAra zaithilya, bahakAve Adi ke kAraNa bhI jIva mithyAtvadoSagrasta bana jAtA hai| isa apekSA se zAstrakAroM ne mithyAtva ke pA~ca mukhya bheda batAe haiM-(1) Abhigrahika mithyAtvaM-tattva kI parIkSA kiye binA, jA~ce-parakhe binA hI pakSapAta yA pUrvAgraha pUrvaka eka hI siddhAnta yA mAnyatA kA Agraha rkhnaa| anya pakSa yA mata kA khaNDana karanA, dveSapUrvaka usakA virodha krnaa| (2) anAbhigrahika mithyAtva-guNadoSa kI parIkSA kiye binA hI saba matoM-pakSoM yA siddhAntoM ko barAbara smjhnaa| (3) Abhinivezika mithyAtva-apane pakSa yA mata ko asatya jAnate hue bhI usakI sthApanA ke lie durabhiniveza-durAgraha karanA, (4) sAMzayika mithyAtva-deva, guru yA dharma kA aisA svarUpa hai yA dUsarA koI svarUpa hai ? isa prakAra saMdehazIla bane rahanA, nirNaya na krnaa| (5) anAbhogika mithyAtvaaisA mithyAtva, jo vicAra-zUnya ekendriyAdi jIvoM tathA jJAnavikala jIvoM meM pAyA jAtA hai| 1. (ka) dasavihe micchatte pa. saM.-adhamme dhammasaNNA, dhamme adhammasaNNA, ummagge maggasaNNA, magge ummaggasaNNA, ajIvesu jIvasaNNA, jIvesu ajIvasaNNA, asAhusu sAhusaNNA, sAhusu asAhusaNNA, amuttesu muttasaNNA, muttesu amuttasaNNA / -sthAnAMga. 10, sU. 734 (kha) karmagrantha, vivecana prathama bhAga (marudharakesarI) se, pR. 80 (ga) karmaprakRti se, pR. 25 2. AbhiggahiyamaNAbhiggahaM ca, taha abhinivesi ceva / saMsaiyamaNAbhoga, micchatta paMcahA eaM // -dharmasaMgraha 2 For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svabhAva aura kAraNa-3 305 isa prakAra 'mithyAtva' meM aneka prakAra kI taratamatA hotI hai, use aneka pahaluoM se jAnanA-samajhanA aura samyaktva ko sudRr3ha karanA, pratyeka AmmArthI mumukSu kA kartavya hai| mithyAtva se grasta jIva kA mithyA-asaphala jIvana mithyAtva-mohanIya karma ke udaya se jIva isa prakAra ke mithyAtva se grasta rahatA hai| usameM tattva ke prati ruci yA zraddhA nahIM hotii| yA to usameM vicArazakti, jijJAsA yA sUjhabUjha hI nahIM hotI, yA phira pakar3I huI bAta ko mithyA hote hue bhI, dUsaroM ke dvArA bhalIbhA~ti yuktipUrvaka samajhAne para bhI na chor3ane kA durAgraha hotA hai, athavA mithyA abhiniveza hotA hai| mithyAtva-mohanIya kI chAyA jisa para par3a jAtI hai, vaha vyakti vizuddha dharma kI haMsI ur3AtA hai; kSamA, RjutA, mRdutA Adi dharmoM ko kAyaratA samajha kara unake prati usakI jarA bhI ruci nahIM hotii| vaha dharmAcaraNa karane vAloM ko vyaMgapUrvaka bhagata kahakara majAka karatA hai, athavA saddharma kA anusaraNa karane vAloM kI avajJA karatA hai| apane mAne hue, paramparAgata deva yA guru kI jAMca-parakha nahIM karatA, andhavizvAsapUrvaka mAnatA hai aura unhIM kA pakSa letA hai| Adarza deva-vItarAga sarvajJa deva ko nahIM pahacAnatA, sAMsArika laukika lAbha vAle deva kI sevAbhakti karatA hai| sacamuca, mithyAtvamohanIya ke sAtha ajJAna, andhavizvAsa, bhrama Adi mila jAe~ taba to usakA nazA adhikAdhika car3hatA jAtA hai aura bhavabhramaNa meM vRddhi karane kA dvAra khola detA hai| vyavahArasUtra bhASya meM mithyAtva-grasta hone ke 4 mukhya kAraNa batAe gaye haiN| ve isa prakAra haiM-(1) matibheda, (2) pUrvavyudgraha, (3) (mithyAtvI kA) saMsarga, aura (4) abhinivesh| ina cAroM ke 4 udAharaNa bhI prastuta kiye gae haiM-matibheda se jamAlI muni, pUrva-vyudgrahavaza govinda, (3) saMsarga se zrAvaka bhikSu aura (4) abhiniveza se goSThAmAhila mithyAdRSTi bana gyaa|2 mizramohanIya karma : svarUpa aura kArya '. isakA dUsarA nAma samyag-mithyAtva-mohanIyakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva meM na to tattva ke prati ruci yA zraddhA hotI hai, na hI atattva ke prati ruci yA zraddhA; kintu jIva kI DA~vADola sthiti banI rahatI hai| use mizramohanIya karma kahate haiN| isa 1. mithyAtva ke viSaya meM vizeSa spaSTIkaraNa ke lie dekheM, isI khaNDa kA pA~cavA~ lekha; karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva / 2. mati bheyA 1, puvvuggaha 2, saMsaggIe ya 3, abhiniveseNaM 4 / goviMde ya 2 jamAlI 1,savvaga tavanie 3 goTe 4 // 268 // matibheeNa jamAlI, puvvugahieNa hoi goviMdo / saMsaggi sAvagabhikkhU, goTThAmAhila abhinivese // 269 // -vyavahAra bhASya u.6 For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karma ke udaya se. jIva ko zuddha darzana kI ora ruci bhI nahIM hotI, to aruci bhI nahIM hotii| mizramohanIyakarma ko eka udAharaNa dvArA isa prakAra samajhAyA gayA hai| jaise-nArikela dvIpa (jahA~ nAriyala ke sivAya anya khAdyAnna paidA nahIM hotA) meM utpanna vyakti ne anna ke bAre meM na to dekhA ho aura na sunA ho to use anna ke prati na to ruci (rAga) hotI hai, aura na aruci (dveSa); kintu vaha taTastha rahatA hai| isI prakAra jisa jIva ke mizramohanIya karma kA udaya hotA hai, use vItarAga-prarUpita dharma para na to ruci (rAga) hotI hai aura na aruci-azraddhA (dvess)| arthAt-use aisI dRr3ha zraddhA nahIM hotI hai ki vItarAga ne jo kucha kahA hai, vaha satya hai, vizvasanIya hai, aura na azraddhA hI hotI hai ki vaha asatya hai, avizvasanIya hai| vItarAga aura sarAgI, ina donoM ko tathA ina donoM ke kathana ko vaha samAna rUpa se grAhya mAnatA hai| mizramohanIyagrasta jIva na to satya dharma kI gaveSaNA karatA hai, aura na hI usake prati AkarSaNa hotA hai, na hI vikrssnn| usakI sthiti dolAyamAna rahatI hai| vaha kisI bhI. bAta para dRr3hatApUrvaka vizvAsa nahIM karatA aura na avizvAsa hI pragaTa karatA hai| usakI buddhi meM aisI durbalatA hotI hai|' yadyapi isa mizradazA meM ajJAna (mithyAjJAna) kA samAveza nahIM hotA, parantu isa karma meM anantAnubandhI kaSAya kA udaya na rahane se AtmA meM kucha zuddhatA aura mithyAtvamohanIya kA udaya hone se kucha azuddhatA rahatI hai| isIlie mizramohanIya karma ke pudgala ardhavizuddha mAne gae haiN| ve aise mAdaka dravya ke samAna hote haiM, jisakA kucha bhAga zuddha aura kucha azuddha hotA hai| jaise-dahI aura gur3a ko paraspara isa taraha se milAne para ki phira una donoM ko pRthak na kiyA jA sake, taba usa gur3a mile dahI kA svAda kucha mIThA aura kucha khaTTA AtA hai| vaise hI mizramohanIya ke pariNAma kevala samyaktvarUpa yA kevala mithyAtvarUpa na hokara donoM ke mile-jule hote haiN| arthAt-eka hI kAla meM samyaktva aura mithyAtvarUpa mizrita pariNAma rahate haiN| isa dazA vAle jIva kI zraddhA kucha saccI aura kucha mithyA pAI jAtI hai| yadyapi mizradazA kA udayakAla bahuta thor3A-antarmuhUrta-pramANa hotA hai| zuddha dazA meM se patita hone para thor3A jo bIca kA samaya hotA hai, use hI mizramohanIya-avasthA kahI jAtI hai| mizramohanIya kA udayakAla samApta hote hI yA to vaha jIva mizra meM se zuddha dazA meM A jAtA hai, athavA azuddha dazA meM calA jAtA hai| yahI mizramohanIya kA svarUpa aura kArya hai|2 -karmagrantha prathama gA. 16 1. (ka) jJAna kA 'amRta se, bhAvAMzagrahaNa pR. 289 / (kha) karma prakRti se pR. 23 (ga) mIsA na rAgadoso jiNadhamme aMtamuha jahA ane| nAliyara-dIva-maNuNo // (ka) jJAna kA amRta se pR. 289 (kha) dahi-guDamiva vA missa puhabhAve neva kAridu sakcha / evaM missayabhAvo sammA-micchotti NAdavyo / (ga) jainadRSTie karma se pR. 63 -gommaTasAra (jI.) 22 For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 307 samyaktva-mohanIya karma : svarUpa aura kArya jisa karma ke udaya se tattvarucirUpa samyaktva meM bAdhA utpanna na hone para bhI aupazamika aura kSAyika samyaktva prApta nahIM hotA; tathA sUkSma padArthoM kA vicAra karane meM zaMkAe~-kAMkSAe~ huA karatI haiM, jisase samyaktva meM cala-mala-agADha-doSarUpa malinatA A jAtI hai, use samyaktva-mohanIya kahate haiN| samyaktva-mohanIya meM mithyAtva ke karmadaloM meM se kitane hI karmadaloM kA kSaya kara diyA jAtA hai, aura kitanoM ko upazAnta kara (dabA) diyA jAtA hai; usa samaya vyavahAra se zuddha deva, zuddha guru aura zuddha dharma kA svIkAra kiyA jAtA hai, usakA nAma vyavahAra-samyaktva hai| isameM andara mithyAtva ke dala jitane aMza meM daba rahe hoM, utane aMza meM samyaktva mohanIya smjhnaa| ise yathArtharUpa se samajhane ke lie cazme kA dRSTAnta bahuta hI upayukta hai| cazmA netra kI dRSTi para AvaraNarUpa hone para bhI bArIka choTe akSaroM para najara ko sthira karatA hai, usI prakAra samyaktvamohanIya AvaraNarUpa hone para bhI tattvaruci ko sthira kara detA hai| Azaya yaha hai ki yadyapi yaha karma zuddha hone ke kAraNa tattvarucirUpa samyaktva meM vyAghAta nahIM pahu~cAtA hai; tAttvika ruci kA nimitta bhI hai; tathApi AtmasvabhAvaramaNarUpa aupazamika aura kSAyika samyaktva kA pratibandhaka bhI hai, unheM nahIM hone detA hai| jaise-cazmA A~khoM kA AcchAdaka hone para bhI dekhane meM rukAvaTa nahIM DAlatA hai, vaise hI zuddha dalikarUpa hone se samyaktvamohanIya bhI tattvArtha-zraddhAna meM rukAvaTa nahIM karatA; phira bhI, vaha cazme kI taraha AvaraNarUpa to hai hii| tAtparya yaha hai ki samyaktva-mohanIya zuddhadalikarUpa hone para bhI vaha aupazamika tathA kSAyika darzana (samyaktva) ke lie moha ke rUpa meM bAdhaka to hai hii| zuddha darzanamohanIya rUpa hone se samyaktvamohanIya meM prANI tattva-suruci karatA hai, to bhI usameM aneka prakAra se mithyAtva ke aMza to raha hI jAte haiN| prANI yathApravRtti kare to usake pazcAt vaha sacce mArga para A jAtA hai, phira bhI usameM viSaya-ruci, kaSAya-pravRtti aura yogoM kI azuddhi kamoveza raha hI jAtI hai| isa kAraNa usameM samyaktva ke aticAroM aura doSoM kI sambhAvanA bhI hai, tathA cala-mala-agAr3ha doSa bhI hone sambhava haiN| phira bhI jyoM-jyoM isameM zuddhi bar3hatI jAtI hai, tyoM-tyoM usakA darzanamohanIya kA zuddha puMja bhI kama hotA jAtA hai| parantu isakA sarvathA nAza to bahuta Age bar3hane ke bAda hotA hai| Age jAne para dUsare do karaNa aura guNasthAna ke Age ke sopAna taka pahuMcA jAegA, taba isa zuddha puMja kA sthAna yathArtharUpa se samajha meM aaegaa| yahA~ itanA avazya dhyAna meM rakhanA hai ki jyoM-jyoM tattvazraddhA sudRr3ha hotI jAegI, tyoM-tyoM darzanamohanIya kA kinArA AtA jAtA hai aura isakA pakkA anta to bahuta Age jAne para AtA hai, | aura usake lie samyaktva kI zuddhi anivArya hai| 1. (ka) karmaprakRti se, pR. 22 (kha) prathama karmagrantha gA. 14 kA vivecana (marudhara kesarI) pR. 69 (ga) jainadRSTie karma, se pR. 120, 63 (gha) jiya-ajiya-puNNa-pAvAsava-saMvara-baMdha-mukkha-nijjaraNA / jeNaM saddahaiyaM taya samma, khaigAi-bahubheyaM // 15 // -vivecana (marudhara kesarI) pR. 72 For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) karmagranthokta tattvazraddhAnarUpa samyaktvamohanIya karmagrantha meM samyaktvamohanIya kA lakSaNa isa prakAra hai- jIva, ajIva, puNya, pApa, Anava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ina nau tattvoM para jisa karma se jIva zraddhA-ruci karatA hai, use samyaktvamohanIya kahate haiN| usa samyaktva ke kSAyika Adi bahuta-se bheda hote haiN| arthAt - jisa karma ke udaya se AtmA ko jIvAdi nau tattvoM para zraddhA hotI hai, use samyaktva - mohanIya kahate haiN| ise samyaktva kahane kA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra cazmA A~khoM kA AcchAdaka hone para bhI dekhane meM rukAvaTa nahIM. DAlatA, usI prakAra samyaktva - mohanIya karma AvaraNarUpa hone para bhI AtmA ko tattvArtha-zraddhAna karane meM vyAdhAna nahIM pahu~cAtA hai| nau tattvoM ke nAma aura svarUpa tathA prakAra ba nau tattva ye haiM- jIva, ajIva, puNya, pApa, Anava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokss| saMkSepa meM unakA svarUpa isa prakAra hai - ( 9 ) jIva (AtmA) tatva - nizcayanaya se 'samayasAra' aura 'AcArAMga meM AtmA (jIva ) kA lakSaNa kiyA hai - jo varNa, gandha, rasa, sparza - rahita ho, avyakta ( amUrta - indriya- agocara ) ho, cetanAguNa vAlA aura zabda-rahita ho, use jIva (AtmA) jaano| usakA apanA koI AkAra na hone se, vaha anirdiSTa AkAra vAlA hai| phira bhI sva-saMvedana ke bala se nitya AtmA kA pratyakSa hone para AtmA kevala anumeyamAtra hai| ' 'paMcAstikAya' meM saMsArI jIva ke upAdhisahita aura upAdhi-rahita svarUpa kA varNana karate hue kahA gayA hai - " yaha jIva nAmaka padArtha cetayita (cetanA vAlA) hai, upayoga se viziSTa (yukta) hai, prabhu hai, kartA hai, bhoktA hai, apane zarIra -mAtra- pramANa vAlA hai, mUrtta nahIM hai, kintu karma se saMyukta hai| " jIvatva - guNa kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai - " jo prANoM se ( prANa dhAraNa karake) vartamAna meM jItA hai, bhaviSya meM jiyegA aura atItakAla meM jiyA thA, vaha jIva hai / " arthAt jo dravya-bhAva-prANoM ko dhAraNa kare, vaha jIva hai| prANa ke do bheda haiM- dravya-prANa aura bhaav-praann| inameM se dravyaprANa ke dasa bheda haiM- pAMca indriyA~, tIna bala (mana-vacana-kAyabala), ucchvAsa- niHzvAsa aura aayu| jJAna, darzana, sukha aura vIrya ye cAra AtmA ke svAbhAvika guNa bhAvaprANa kahalAte haiN| bhAvaprANa siddha jIvoM meM bhI hote haiN| AsavI saMvaro nijjarA baMdho - sthAnAMga sthAna 9 sU. 665 (kha) nau tattvoM kA vizeSa vizada varNana devendrasUriracita navatatva prakaraNa svopajJaTIkA gA. 15 meM dekhie / -saM. 1. (ka) nava sabbhAva - payatthA paNNatte, taM. - jIvA ajIvA puNNaM pAvo mokkho / (ga) arasamarUvamagaMdhamavvattaM cedanAguNamasaddaM / jANa aliMgaggahaNaM jIyamaNiddiTThassaMThANaM // (gha) AcArAMga zru. 1, a. 6 u. 1/331 se 333 For Personal & Private Use Only - samayasAra gA. 49 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 309 ___ jIva ke do bheda haiM-siddha (mukta) aura sNsaarii| mukta jIva ve haiM, jo sampUrNa karmoM kA kSaya karake tathA samasta duHkhoM se rahita hokara jJAna-darzanAdi bhAva-prANoM se yukta haiN| saMsArI jIva ve haiM, jo apane yathAyogya dravyaprANoM aura jJAnAdi bhAvaprANoM se yukta hokara narakAdi-caturgatirUpa saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| jIva tattva ke 14 bheda haiN| ____ ajIvatattva-jisameM prANa na hoM, cetanA na ho, arthAt-jar3a ho, use ajIva kahate haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura kAla, ye ajIva haiN| inameM pudgalAstikaya rUpI hai, arthAt-varNa, gandha, rasa aura sparza vAle haiM, zeSa cAroM arUpI haiN| ajIva tattva ke bhI 14 bheda haiN| puNyatattva-jisake udaya se jIva ko sukha kA anubhava hotA hai, use puNya kahate haiN| puNya do prakAra kA hai-dravyapuNya, bhaavpunny| jisa karma ke udaya se jIva ko sukhAnubhava (sukhopabhoga) hotA hai, use dravya puNya tathA jIva ke dayA, karuNA, dAna, zubhabhAvanA Adi zubha pariNAmoM (adhyavasAyoM) ko bhAvapuNya kahate haiN| puNya zubhayoga se baMdhatA hai| yaha zubha prakRtirUpa hai| puNya-prakRti ke 42 bheda haiN| pApatattva-jisake udaya se duHkha, manastApa evaM kaSTa kA anubhava ho, use pApa kahate haiN| pApa ke do prakAra haiM-dravyapApa aura bhaavpaap| jisa karma ke udaya se jIva duHkha kA anubhava karatA hai, vaha dravyapApa hai, tathA jIva kA azubha pariNAma bhAva-pApa hai| pApa azubha- prakRti rUpa hai aura yaha baMdhatA bhI azubha yoga se hai| pApa prakRti ke 62 bheda haiN| . Amnavatattva-zubhAzubha karmoM ke AgamanadvAra ko Anava kahate haiN| Asrava ke bhI do prakAra haiM-zubha Asrava aura ashubh-aamrv| zubhAmnava ko puNya aura azubha-Asrava ko pApa kahA jAtA hai| prakArAntara se Amnava ke do rUpa haiM-dravyAnava aura bhaavaanv| trividha yogoM dvArA zubhAzubha pariNAmoM ko utpanna karane vAlI athavA zubhAzubha pariNAmoM se svayaM utpanna hone vAlI prakRtiyoM ko dravyAnava aura karmoM ke Ane ke dvAra rUpa jIva ke zubhAzubha pariNAmoM ko bhAvAnava kahate haiN| Apnavatattva ke 42 bheda haiN|2 saMvaratattva-Asrava ke nirodha ko saMvara kahate haiN| Apnava ke 42 bheda haiN| unakA jitane-jitane aMzoM meM nirodha hogA, utane-utane aMzoM meM saMvara khlaayegaa| yaha saMvara (anAsava yA Anava-nirodha) gupti, samiti, kSamAdi dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra Adi se hotA hai| uttarAdhyayana ke anusAra 'paMca samiti aura tIna gupti se yuddha, kaSAyarahita, jitendriya, agaurava (gauravatrayarahita) evaM niHzalya (tIna zalyoM se 1. (ka) jIvotti havadi cedA, uvaoga-visasido pahU kattA / . bhottA ya dehamatto, Na hi mutto kammasaMjutto // -paMcAstikAya 27 (kha) jainasiddhAnta (paM. kailAzacandrajI) se pR. 66 . (ga) karmagrantha prathama gA. 15 vivecana (marudhara kezarIjI) pR. 73 2, karmagrantha bhAga prathama vivecana (marudhara kesarI jI) , pRSTha 73-74 For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) rahita) jIva anAsava (saMvaradharmI) hotA hai|' saMvara ke do bheda haiM-bhAvasaMvara aura drvysNvr| Ate hue naye karmoM ko rokane vAle AtmA ke pariNAmoM (zuddha adhyavasAyoM) ko bhAvasaMvara aura karmapudgaloM ke Agamana ke ruka jAne ko dravyasaMvara kahate haiN| saMvara ke 57 bheda haiN| nirjarAtattva-AtmA ke sAtha nIra-kSIra kI taraha paraspara mile hue karmapudgaloM ke ekadeza se (AMzika rUpa se) kSaya hone ko nirjarA kahate haiN| nirjarA ke do prakAra haiM(1) dravya-nirjarA aura (2) bhaav-nirjraa| AtmapradezoM se karmoM kA ekadeza (aMzataH) pRthak honA dravyanirjarA aura dravyanirjarA ke janaka athavA dravya-nirjarAjanya AtmA ke zuddha pariNAma ko bhAva-nirjarA kahate haiN| nirjarA ke 12 bheda haiN| bandhatattva-Amnava ke dvArA Agata (AkarSita) karmapudgaloM kA AtmA ke sAtha kSIra-nIra kI taraha paraspara zliSTa ho jAnA-mila jAnA 'bandha' kahalAtA hai| jIva jaba kaSAyayukta hokara karmayogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, taMbhI baMdha hotA hai| athavA rAga-dveSa-yukta hokara AtmA jaba zubha-azubha yogoM meM pariNamana karatA hai, taba jJAnAvaraNIya Adi vividha bhAvoM se karmaraja usameM praviSTa hotI hai| anAdi kAla se pravAharUpa se yaha krama cAlU hai ki rAga, dveSa, kaSAya Adi ke sambandha se jIva karmayogya pudgaloM ko grahaNa-AkarSita karatA hai, aura una karma-pudgaloM ke sambandha se punaH kaSAyavAna hotA hai| yoga aura kaSAya, ye do hI karmabandha ke pramukha kAraNa haiN| bandha do prakAra kA hai-dravyabandha aura bhaavbndh| AtmA ke jina pariNAmoM se karmabandha hotA hai, athavA karmabandha se utpanna hone vAle AtmA ke una pariNAmoM ko bhAvabandha kahate haiN| tathA karmapudgaloM kA Atma-pradezoM ke sAtha dUdha aura pAnI kI taraha Apasa meM milanA dravyabandha kahalAtA hai| bandha ke yoM to asaMkhya bheda haiN| kisI apekSA se 4 bheda haiN| mUlakarpaprakRtibandha ke 8 aura uttaraprakRtibandha ke 148 yA 158 bheda haiN| ___ mokSatattva-samasta karmoM kA kSaya honA mokSa kahalAtA hai| mokSa ke do prakAra haiMdravya-mokSa aura bhaavmokss| samasta karmapudgaloM kA Atma pradezoM se sarvathA sadA ke lie pRthak ho jAnA dravyamokSa hai| aura dravyamokSajanaka athavA dravyamokSajanya AtmA ke vizuddha pariNAmoM ko bhAvamokSa kahA jAtA hai| mokSa ke nau aura pandraha bheda haiN| __pUrvokta nau tatvoM meM se jIva aura ajIva tattva jJeya haiN| puNya kathaJcit heya hai, kathaMcit upAdeya hai| pApa, Anava aura bandha heya tattva haiN| saMvara, nirjarA aura mokSa, ye 3 tattva upAdeya haiN| 1. (ka) karmagrantha prathama, vivecana (marudharakesarIjI) se, pR. 73-75 (kha) AsravanirodhaH saMvaraH / sa gupti-smiti-dhrmaanuprekssaa-priisshjy-caaritraiH| -tattvArthasUtra (ga) paMcasamio tigutto akasAo jiiNdio| agArayo ya nisallo jIvo havai aNAsayo // -uttarAdhyayana 3/30 (gha) sakaSAyatvAt karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH / -tattvArtha 8/2-3 (Ga) kRtsna-karmakSayo mokssH| -vahI, 10/3 For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 311 ina nau tattvoM meM jIva (AtmA) ke utkarSa-apakarSa kI, utkrAnti-apakrAnti kI, sRSTi kartRtvavAda kI, pUrvajanma-punarjanma kI, ihaloka-paraloka kI, karma ke bandha-mokSa, Asava-saMvara kI, jar3a-cetana ke dharmoM kI; aise aneka jIvana sambandhI-tatvoM kI vicAraNA A jAtI hai| isIlie nau tattvoM kA bodha ho, inheM jAnanA rucikara lage, unameM heya-jJeya-upAdeya tattvoM kA jJAna ho, zraddhAna ho, tabhI use samyaktva kahA gayA - samyaktva : usake bheda tathA unakA lakSaNa pUrvokta jIvAdi nau tattvoM ke prati zraddhAna karanA samyagdarzana yA samyaktva hai| vaise prANiyoM kI vibhinna ruci, dRSTi, zraddhA aura niSThA ke anusAra samyaktva meM tAratamya ke anusAra kaI bheda hote haiN| kisI apekSA se samyaktva ke do prakAra haiM-vyavahAra samyaktva aura nishcy-smyktv| saMkSepa meM inake lakSaNa isa prakAra haiM-vyavahAra samyaktva-kudeva, kuguru aura kumArga (kudharma) ko chor3akara suguru, sudeva aura sumArga (saddharma) kA svIkAra karanA, inakI zraddhA-bhakti karanA vyavahAra-samyaktva hai| nizcaya samyaktva-jIvAdi tattva jisa rUpa meM Apta puruSoM (sarvajJoM) dvArA prarUpita haiM, unheM yathArtharUpa se mAnanA aura una tattvoM ke artha para zraddhAna karanA nizcaya samyaktva hai| AtmA ke zuddha svarUpa-svabhAva para zraddhA karanA bhI nizcaya samyaktva hai| anya apekSA se samyagdarzana ke-kSAyika samyaktva, aupazamika samyaktva, kSAyopazamika samyaktva, vedaka samyaktva, sAsvAdana samyaktva tathA kAraka, rocaka aura dIpaka samyaktva ityAdi bheda haiN| inake lakSaNa, kramazaH isa prakAra haiM-kSAyika samyaktvamithyAtvamohanIya, mizramohanIya aura samyaktvamohanIya, ina tIna prakRtiyoM ke kSaya hone para AtmA meM jo pariNAma-vizeSa hotA hai, use kSAyika-samyaktva kahate haiN| aupazamika samyaktva-darzanamohanIya kI ukta tInoM karma-prakRtiyoM ke upazama se AtmA meM jo pariNAma-vizeSa hotA hai, use aupazamika samyaktva kahate haiN| kSAyopazamika samyaktvamithyAtvamohanIya karma ke kSaya tathA upazama se tathA samyaktva-mohanIya karma ke udaya se AtmA meM hone vAle pariNAma ko kSAyopazamika samyaktva kahate haiN| udaya meM Ae hue mithyAtva ke pudgaloM kA kSaya tathA jo udaya ko prApta nahIM hue haiM, una pudgaloM kA upazama, ye donoM milakara mithyAtva-mohanIya karma kA kSayopazama hotA hai| yahA~ jo mithyAtva kA udaya kahA gayA hai, vaha pradezodaya kI apekSA se samajhanA cAhie, rasodaya kI apekSA se nhiiN| aupazamika samyaktva meM to mithyAtvamohanIya karma kA rasodaya aura pradezodaya donoM prakAra kA udaya nahIM hotA hai| karma-siddhAnta meM pradezodaya ko hI udayAbhAvI kSaya kahate haiN| jisake udaya se AtmA para kucha bhI asara nahIM hotA, vaha pradezodaya hai aura jisakA udaya AtmA para prabhAva DAlatA hai, vaha rasodaya hai| For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) samyaktvamohanIya se sambandhita hone se samyaktva kA yaha vizleSaNa karanA yathocita hai| vedaka-samyaktva-kSAyopazamika samyaktva meM vidyamAna jIva jaba samyaktvamohanIya ke antima pudgala ke rasa kA vedana (anubhava) karatA hai, usa samaya ke usake pariNAma ko vedaka samyaktva kahate haiN| sAsvAdana-samyaktva-upazama-samyaktva se cyuta hokara mithyAtva ke abhimukha huA jIva jaba taka mithyAtva ko prApta nahIM karatA, taba taka ke usake pariNAma-vizeSa ko sAsvAdana samyaktva kahate haiN| sAsvAdana kA dUsarA nAma sAsAdana bhI hai| kAraka-samyaktva-jinokta kriyAoM-sAmAyika, pratikramaNa, guruvandana, Adi zraddhApUrvaka karanA kAraka-samyaktva hai| rocaka samyaktva-jinokta kriyAoM meM ruci rakhanA rocaka samyaktva hai| dIpaka-samyaktva-jinokta kriyAoM se hone vAle lAbha kA samarthana evaM pracAra-prasAra karanA dIpaka-samyaktva hai| isI prakAra samyaktva ke anya bhedoM ke lakSaNa bhI samajha lene caahie|2 samyagdarzana yA samyaktva kA jIvana meM bahuta bar3A mahatva hai| samyaktva na ho, vahA~ taka prANI ghora ajJAnAndhakAra meM par3A rahatA hai, saccI dRSTi aura saccI tattvazraddhA-ruci ke binA vyakti yA to sampradAyavAdI yA gatAnugatika bana jAtA hai, vahI mithyAtva hai| aisI mithyAtvadazA meM vyakti ulaTe mArga para cala par3atA hai| viparItadazA meM AtmA ke sambandha meM bhI viparIta darzanI (dRSTi) bana jAtA hai| aisA viparIta darzana honA hI darzanamohanIya hai| darzana viparIta huA to jJAna, kriyA, cAritra, tapa sabhI mithyA-viparIta hoMge, saMsAramArga kI ora le jAne vAle hoNge| isalie darzanamohanIya ko yathArtha rUpa se pahacAnanA, usake tIna puMjoM ko bhI jAnanA-samajhanA aura tattva zraddhA karake Age bar3hanA hI mokSamArga ke prathama sopAnasamyaktva para caraNa rakhanA hai|3 cAritramohanIya : uttaraprakRtiyA~, svarUpa aura svabhAva cAritra ke lakSaNa aura kArya ___ mohanIya karma kA dUsarA bheda cAritra-mohanIya hai| AtmA ko apane svabhAva kI prApti yA apane AtmasvarUpa meM ramaNatA cAritra hai| yaha nizcaya cAritra hai| vyavahAra 1. (ka) tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / tatvArthasUtra 1/2 (kha) bhUyattheNAbhigadA jIvAjIyA ya puNNa-pAvaM ya / ___ Asava-saMvara-Nijjara-baMdho mokkho ya sammattaM // -samayasAra 13 (ga) karmagrantha prathama bhAga, vivecana (marudharakesarI) se sAbhAra uddhRta pR. 76, 77 2. karmagrantha bhA. 1, vivecana (mattharakesarI) pR. 78 3. jainadRSTie karma se pR. 62 For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 313 cAritra kA lakSaNa hai-azubha se nivRtti aura zubha meM prvRtti| vrata, niyama, tyAga, pratyAkhyAna, bAhya-Abhyantara tapa, samiti, gupti Adi saba cAritra ke nAma se prasiddha haiM, kaSAyavijaya, viSayAsaktityAga Adi bhI cAritra ke nAma se jAne jAte haiM, parantu ye saba vyavahAra cAritra kI koTi meM haiM, ye nizcaya cAritra ko prApta karane ke lie sAdhana haiM, sAdhya nizcaya cAritra hai, jisakA lakSaNa isa prakAra kiyA gayA hai cArittaM khalu dhammo, dhammo jo so ti NihiTTho / moha-kkhoha-vihINo-pariNAmo appaNo hu samo // cAritra AtmA kA dharma hai| jise zAstroM meM samatA, zamatA, vItarAgatA, zuddhopayoga, zuddhapariNAma, jJAtAdraSTAbhAva, bhedavijJAna Adi saMjJAoM se dharma nAma se nirdiSTa kiyA gayA hai| vastutaH moha aura kSobha se vihIna samatA aura zamatA (upazAnti) yukta pariNAma hI paramArthataH samyakRcAritra hai| jo ki AtmA kA hI pariNAma hai| bhagavatI sUtra meM sAmAyika, tyAga, pratyAkhyAna, saMvara Adi ko AtmA aura unakA artha-prayojana bhI AtmA-Atma-svabhAva meM avasthiti batAI gaI hai| bAhya tyAga, tapa, vrata Adi kA AcaraNa kara lene para bhI antar meM moha aura kSobha vidyamAna haiM to vaha cAritra nahIM, cAritrAbhAsa hai| bAhya viSayoM meM maiM, merA, tU, terA athavA iSTa-aniSTa, grAhya-tyAjya, prIti-aprIti, priyatA-aprayitA Adi dvandva yA vikalpa rahe to yaha moha hai| yahI paramArthataH mithyAdarzana hai| bhagavatI sUtra meM mAyI ko mithyAdRSTi aura amAyI ko samyagdRSTi kahA gayA hai| parantu pUrvokta yA aise hI anya vikalpoM aura bAhya pravRtti-nivRttiyoM kI udher3abuna meM lage rahane ke kAraNa antaraMga meM satata vikalpoM aura kaSAyoM-nokaSAyoM kI bhagadar3a macI rahatI hai| antaraMga kI yaha bhagadar3a hI kSobha zabda kA vAcaka hai| jise AkulatA yA cittagata azAnti kahanA caahie| AtmA ke sva-bhAva se viparIta hone ke kAraNa yahI mithyA-cAritra hai| moha ke abhAva se samatA prAdurbhUta hotI hai, jisameM tere-mere, iSTa-aniSTa, grAhya-tyAjya, priya-apriya ke dvandva yA vikalpa nahIM hote| isI prakAra kSobha ke abhAva se zamatA (upazamabhAva-zAnti) pragaTa hotI hai| cittavizrAnti yA anAkulatA usakA svarUpa hai| moha aura kSobha se vihIna samatA yA zamatA se yukta pariNAma AtmA kA svabhAva hai, use prApta karanA pUrvokta samyak cAritra kA uddezya hai|2 1. (ka) karma-siddhAnta se pR. 63 .. (kha) karmaprakRti se pR. 20 (ga) asuhAdo viNivitti suhe pavitti ya jANa cAritte / 2. (ka) karmasiddhAnta se bhAvAMzagrahaNa ' (kha) mAyI micchAdiTThI amAyI sammadiTThI / -bhagavatI sUtra For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) vyavahAra cAritra, nizcayacAritra kA sAdhana isa sthiti ko hastagata karane ke lie vrata-mahAvrata, samiti, gupti, tyAga, tapa, pratyAkhyAna, bAhya viSayoM tathA vAsanAoM kA tyAga, tyAga ke lie niyama-upaniyama Adi bAhya cAritra-vyavahAra cAritra sAdhaka kI prAthamika bhUmikA meM atyanta Avazyaka hai| parantu yaha dhyAna rahe, yaha cAritra vAstavika (nizcaya) cAritra nahIM, cAritra kA sAdhana hai| jisa prakAra auSadhi svAsthya nahIM, svAsthya-prApti kA sAdhana hai; usI prakAra bAhya cAritra ke ye saba prakAra bhI Atmika svasthatA-svarUpa-ramaNatA ke sAdhana haiN| isIlie AgamoM meM isI vyavahAracAritra kA hI vizeSa ullekha kiyA hai, aura usake pAMca bheda batAe haiM-(1) sAmAyika cAritra, (2) chedopasthApanika cAritra, (3) parihAravizuddhi cAritra, (4) sUkSma samparAyacAritra aura (5) yathAkhyAta caaritr| ye pAMcoM prakAra ke cAritra uttarottara ucca bhUmikA vAle sAdhakoM ke lie haiN| __ vaise cAritra ke do bheda bhI kiye haiM-sarva-virati aura deshvirti| mana-vacana- kAyA se trikaraNa triyoga se hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigrahavRtti kA sarvathA tyAga karanA sarvavirati hai aura hiMsAdi pAMca pApoM kA dezataH (aMzataH) tyAga karanA dezavirati cAritra hai| isIlie 'dhavalA' meM pApa kriyAoM se nivRtti ko cAritra kahA hai| athavA cAritra kA vyutpattilabhya artha kiyA gayA hai-jo kamoM ke caya-saMcaya ko rikta-khAlI karatA hai, athavA naSTa karatA hai, usa anuSThAna ko cAritra kahate haiN| vastutaH pahale kahe anusAra cAritra AtmA kA guNa hai, AtmA kA zuddha upayoga yA pariNAma hai| AtmA ke isa cAritra guNa kA ghAta karane vAle karma ko athavA AtmA ke svarUparamaNatA kI zakti yA svabhAva-sthiti ko vikRta-mohita-kuNThita kara dene vAle karma ko cAritra-mohanIya kahate haiN| athavA pUrvokta paMca-cAritra yA dvividha cAritra kA ghAta karane vAle karma ko cAritra-mohanIya karma kahate haiN| jo bhI ho, cAritramohanIya AtmA ke pUrvokta nizcayacAritra ke samatAdi guNoM para AkramaNa karatA hai| pAlana karanA cAhate hue bhI yaha karma usakI kartRtva zakti, AcaraNa zakti yA pAlana ke utsAha ko kuNThita, vikRta banA detA hai|2 1. (ka) karmasiddhAnta se (kha) sthAnAMga sUtra sthAna 5 (ga) jJAna kA amRta se pR. 290 (gha) pApa kriyA-nivRttizcAritram / (Ga) karmaNAM cayaM riktI karoti iti cAritram / 2. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 290 (kha) karmaprakRti se pR. 21 -dhavalA 6/1, 9-1 For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 315 ___ samyakcAritra aura mithyAcAritra meM antara kaI bAra sAdhaka bAhya tyAga, tapa kriyAe~ khUba U~cI aura kaThora kara letA hai, sthUladRSTi vAle logoM se bhI vaha bAhavAhI, prasiddhi aura prazaMsA pA jAtA hai, parantu antaraMga meM AtmA ke guNarUpa nizcaya cAritra, svabhAvasthiti, kaSAyopazAntatA, samatA-zamatA kI ora usakA lakSya nahIM hotaa| isa prakAra ke tathAkathita cAritra ke pIche dRSTi yA zraddhA samyaka na hone se usa sAdhaka kI samasta kaThora kriyAe~, tapasyA, tyAga Adi vikalpoM tathA kaSAyoM se yukta hone ke kAraNa mithyAcAritra kI koTi meM A jAtI haiN| pUrvokta prakAra kI mithyAdRSTi hone ke kAraNa vaha sAdhaka apane tapa, tyAga ke vikalpoM se pIche na haTakara antaraMga samatA-zamatA kI ora nahIM jhuka paataa| parantu samyagdRSTi yA jJAnI apanI bhUmikA ke anusAra tapa, tyAga, kriyA karatA hai, kintu usake pIche vikalpa, kSobha, nindA, TIkA-TippaNI, ahaMvRttipoSaNa Adi nahIM hotA, vaha samatA-zamatA kI prApti ke lakSya ko sAmane rakhakara hI saba kucha pravRtti karatA hai| ___ yadyapi samyagdRSTi yA vyavahAra cAritrI sAdhaka sAdhakadazA meM pUrNa vItarAga, pUrNa samabhAvI, pUrNataH kaSAyatyAgI nahIM ho pAtA, bhUmikAnusAra usameM bhI krodhAdi kaSAya tathA iSTAniSTa padArthoM yA viSayoM ke prati rAga-dveSabhAva A jAtA hai, parantu usake sAmane lakSya evaM dRSTi spaSTa hone ke kAraNa dera-sabera unakA naSTa ho jAnA avazyambhAvI hai| samyagdRSTi apane isa Acarita bAhya tyAga-tapa-pratyAkhyAnAdi ko pradarzana, ADambara yA prasiddhi kA sAdhana nahIM banAtA, kyoMki usake sAmane samatA yA zamatA-prApti kA lakSya spaSTa rahatA hai| isalie vikArayukta alpa cAritra ko bhI upacAra se samyakcAritra kahA jAtA hai, jabaki mithyAdRSTi kI uparyukta kaThora-tyAga-tapa-vairAgyapUrNa pravRtti bhI mithyAcAritra nAma pAtI haiN| kyoMki usake samakSa lakSya spaSTa nahIM, usakI dRSTi spaSTa nahIM hai| isalie' avyaktarUpa meM sthita kaSAyAdi vikAra naSTa nahIM ho paate| cAritra ke vikAra haiM-kaSAya, nokaSAya, rAga, dveSa, moha aadi| cAritra ke uparyukta vikAroM ko udbhAvita karake AtmA ke svabhAva ko vikRta karane vAlI karmaprakRti kA nAma cAritramohanIya hai| isIlie AtmA ke guNoM kA ghAta karane vAle karma ko cAritramohanIya kahate haiN| cAritramohanIya ke udaya se jIva ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, kSamAdi dazavidha zramaNadharma tathA zrAvaka dharma Adi ke mArga para nahIM cala pAtA, athavA calatA hai, taba bhI lar3akhar3A jAtA hai| jaise-nandISeNa muni lar3akhar3A gae the, arhannaka (araNaka) muni lar3akhar3A gae the| cAritramohanIya meM AcaraNa ko vikRta-viparIta yA kuNThita karane kI bAta hai| ___ ahitakara AcaraNa kI pravRtti ke hetubhUta mAnasika vikAra tathA hitAcaraNa ke avarodhaka manovikAroM tathA kAmavikAroM ke srota vedatraya ko uttejita karane kI bAta 1. karma siddhAnta se pR. 65 For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) cAritra - mohanIya karma ke kArya haiN| usake zastra haiM - kaSAya, nokaSAya Adi jinase vaha bar3e-bar3e tyAgI, vairAgI, mahAtmAoM, viraktAtmAoM, mahAvratiyoM ko bhI apanI lapeTa meM le letA hai| ananta cAritra AtmA kA mUla guNa hai, use yaha cAritramohanIya rokatA hai, vikRta kara detA hai | cAritra meM ramaNa karAne ke badale cAritramohanIya karma paudgalika bhAvoM (parabhAvoM) tathA vibhAvoM meM ramaNatA karAtA hai| vaha prANI ko itanA parAdhIna yA mUr3ha banA detA hai ki vaha parabhAva ko sva-bhAva mAna baiThatA hai| prAyaH usakI vRtti pravRtti ko dekhate hue aisA lagatA hai, mAno usa vyakti kA svabhAva hI aise manovikAroM meM ramaNa karane kA ho| itanI viparItatA lA dene kI zakti isa cAritramohanIya karma meM hai| zrI siddharSi gaNi ne upamitibhavaprapaMcA kathA ke caturtha prastAva meM moha mahArAjA kI vizAla senA kA paricaya diyA hai, usa para se spaSTa samajha meM A jAtA hai ki cAritramoha kitanA bhayaMkara hai| ' cAritramohanIya karma ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai - ( 9 ) kaSAya- vedanIya aura nokaSAya- vedanIya / 2 kaSAyamohanIya : kaSAyavedanIya kyA hai ? kaSAyavedanIya-kaSAya kA artha hai - jo AtmA ke zAnti, mRdutA, RjutA aura samatA Adi guNoM ko, athavA AtmA ke svAbhAvika rUpa ko kaSe - naSTa kare, use kaSAya kahate haiN| athavA - kaSa yAnI - janma-maraNarUpa saMsAra aura usakI Aya arthAt AmadanI - prApti jisa karma se ho, vaha kaSAyavedanIya hai| athavA krodha, mAna, mAyA, lobharUpa AtmA ke vaibhAvika pariNAma vizeSa jo samyaktva, dezavirati, sarvaviraMti aura yathAkhyAta cAritra kA ghAta karate haiM, ve kaSAya kahalAte haiN| athavA jina krodhAdi pariNAmoM dvArA AtmA ke sAtha karma saMzliSTa ho jAte haiM, una krodhAdi pariNAmoM ko kaSAya kahate haiN| aura jisa karma ke udaya se jIva kaSAya kA vedana karatA hai, use kaSAyavedanIya karma kahate haiN| athavA jisa karma ke kAraNa krodhAdi kaSAyoM kI utpatti ho use kaSAya - mohanIya kahate haiM / 3 9. jaina dRSTie karma se bhAvAMza grahaNa, 2. (ka) carittamohaNaM kammaM duvihe tu viyAhi yaM / kasAya- mohaNijjaMtu nokasAyaM taheva yaM // (kha) duvihaM caritta - mohaM - kasAyaveyaNIyaM nokasAyamidi / (ga) prajJApanA 23 / 2 3. (ka) kaSaH saMsArastasya Ayo lAbha iti kaSAyaH / (kha) cAritra pariNAmakaSaNAt kaSAyaH / - tattvArtha rAjavArtika 9/7 (ga) kaSyante hiMsyante parasparamasmin prANina iti kaSaH / kaSamayante gacchantyebhirjantavaH iti - prathama karmagrantha TIkA gA. 17 kaSAyAH / (gha) samyaktvaM tattvArtha zraddhAnaM 'cAritra evaMvidhamAtmavizuddhi-pariNAmAn kaSetihiMsantighnantItika kaSAyAH / (Ga) jassa kammassa udaeNa jIvo kasAyaM vedayati taM kammaM kasAyavedanIyaM / - uttarAdhyayana 33/10 - kammapayaDI 55 For Personal & Private Use Only - ka. pra. 61 -dhavalA 13/5 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 317 ataH kaSAyamohanIya vaha hai, jisase saMsAra-paribhramaNa kI vRddhi ho, kyoMki kaSAya hI karmabandha kA viziSTa hetu hai| kaSAya ke kAraNa hI karmoM kA sthitibandha aura rasabandha hotA hai aura jaba taka bandha hai, taba taka jIva mukta nahIM ho sktaa| mithyAtva, avirati aura pramAda ye kaSAya ke udaya se hI niSpanna hote haiN| kaSAya kA vinAzaka rUpa vastutaH kaSAya saMsAra ke sAtha tAdAtmya karAne, ekatva karAne meM, tathA Atmadharma evaM AtmA ke mUla guNoM se dUra rakhane meM atyanta mahatvapUrNa bhAga adA karate haiN| dazavaikAlika sUtra meM kahA gayA hai krodhAdi cAroM kaSAya saMsArarUpI vRkSa (punaH punaH janma-maraNarUpI taru) ke mUla kA siMcana karate haiN| kyoMki rasabandha (karmoM kA anubhAgabandha) kA sabase bar3A AdhAra agara koI hai to kaSAya hI haiN| kaSAyoM kI taratamatA para karma kI tIvratA-mandatA nirbhara hai| aura karmoM ke atyadhika saMcaya ho jAne para janma-maraNa avazyambhAvI hai| krodhAdi coroM kaSAya prANiyoM ke jIvana kA kitanA aniSTa karate haiM? yaha dazavakAlika sUtra meM spaSTa kahA gayA hai-"krodha prIti kA nAza kara detA hai, mAna vinaya kA aura mAyA (kapaTa) mitratA kA nAma karatI hai, kintu lobha to samasta guNoM kA vinAza karane vAlA hai|" vAlmIki rAmAyaNa meM bhI kahA hai-kruddha vyakti kauna-sA pApa nahIM kara DAlatA? krodhI gurujanoM kA bhI vadha kara DAlatA hai|2 kaSAya ke cAra prakAra : svarUpa aura svabhAva - yoM to kaSAyavedanIya kI solaha aura nokaSAya-vedanIya kI nau, donoM mila kara paccIsa uttara-prakRtiyA~ cAritra-mohanIya kI batAI gaI haiN| parantu yahA~ mUla rUpa meM kaSAya ke cAra bheda aura unakI tIvratA-mandatA ke AdhAra para pratyeka ke cAra-cAra bheda batA kara kaSAya ke kula 16 bheda prarUpita kiye gae haiN| kaSAya ke mUla cAra bheda ye haiM-(1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA aura (4) lobhA . krodha-samabhAva yA prazamabhAva ko bhUla kara Akroza se bhara jAnA, dUsare para roSa karanA, Aveza meM A jAnA; apane aura dUsare ke apakAra yA upaghAta Adi karane ke krUra pariNAma lAnA krodha kahalAtA hai| kopa, tarjanA, ghAta Adi isI ke prakAra haiN| 1. (ka) kammakaso bhavo vA kasamAtIsi ksaayaato| kasamAyayaMti va jato, gamayati kasa kasAyatti // -vizeSAvazyaka bhASya gA. 1227 (kha) cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlANi puNabbhavassa / -dazavakAlika 8/40 (ga) koho pII paNAsei, mANo viNaya-NAsaNo / mAyA mittANi NAsei, lobho savya-viNAsaNo / -dazavaikAlika 8/38 (gha) jainadRSTie karma se bhAvAMza grahaNa, pR. 64 / 2. kruddho pApaM na kuryAt kaH ? kruddho hanyAt gurUnapi / -vAlmIki rAmAyaNa sundarakANDa 55/4 For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) mAna-garva, abhimAna, ahaMkAra, bar3AI, magarUrI (prAiDa-Pride), uddaNDatA aura sva-utkarSa kathana yA Atma-pradarzana ko mAna kahate haiN| athavA jAtimada Adi ATha madoM ke kAraNa dUsaroM ke prati namratA, yA namana-vRtti, mRdutA yA komalatA kA bhAva na honA athavA uddhatatA rUpa jIva kA pariNAma bhI mAna kahalAtA hai| mAyA-kapaTa, chala, ThagI, vaMcanA, dhUrtatA, dambha, dikhAvA, dagA, gabana mAyA hai| mana-vacana-kAyA kI pravRtti meM vakratA yA saralatA kA abhAva mAyA hai| vicAra, uccAraNa aura vyavahAra meM ekatA kA na honA bhI mAyA kahalAtI hai| lobha-mamatA, saMgrahavRtti, mUrchA, gRddhi, lAlasA, tRSNA, vAsanA, kAmanA Adi saba lobha ke antargata haiN| bAhya padArthoM ke prati mamatva (merApana) evaM tRSNA kI buddhi lobha hai| paravastu meM Asakti, svAmitva-sthApana, mAlikI sthApana karane kI IhA, apanepana kA adhikAra athavA aprApta vastu ko prApta karane kI utkaTa icchA, lobha ke prakAra haiN| ye cAroM kaSAya saMsAra ke sAtha cipakAye rakhane vAle aura bahuta hI kaThora haiN| ye cAroM kaSAya prANI ke citta ko raMgIna yA kasailA banA dete haiN|' cAroM mUla kaSAyoM ke pratyeka ke cAra-cAra bheda : unakI saMjJA, svabhAva aura kArya ina cAroM kaSAyoM ke tIvratama, tIvratara, tIvra aura manda sthiti ke kAraNa pratyeka ke cAra-cAra prakAra batAye gae haiN| jo kramazaH anantAnubandhI (tIvratama sthiti), apratyAkhyAnI yA apratyAkhyAnAvaraNa (tIvratara sthiti), pratyAkhyAnI yA pratyAkhyAnAvaraNa (tIvra sthiti) aura saMjvalana (maMdasthiti) ke nAma se prarUpita kiye gae haiN| saMkSepa meM inheM yoM bhI kahA jA sakatA hai-'tIvratama kaSAya (prabalatama krodha, mAna, mAyA, lobha) ko anantAnubandhI, tIvratara kaSAya (ati krodha, mAna, mAyA, lobha) ko apratyAkhyAnI, tIvra kaSAya (sAdhAraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha) ko pratyAkhyAnI, aura maMda kaSAya (alpa krodha, mAna, mAyA, lobha) ko saMjvalana kahA jAtA hai| ina cAroM kaSAyoM meM se prathama anantAnubandhI kaSAya samyaktva kA, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya dezavirata cAritra kA, pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya sarvavirata cAritra kA, aura saMjvalana kaSAya yathAkhyAta cAritra kA bAdhaka ghAtaka hai|3 inake lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM 1. (ka) karmaprakRti se bhAdAMza grahaNa, pR. 30 (kha) jainadRSTie karma se pR. 65 2. kaSAyoM ke sarvathA abhAva se AtmA kA jaisA zuddha svabhAva hai tadavasthArUpa jo cAritra ho, vaha yathAkhyAtacAritra kahalAtA hai|-sN. 3. (ka) jainayoga se pR. 33 (kha) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se, pR. 372 (ga) paDhamo dasaNaghAI, bidio taha ghAi desavirai ti / taio saMjamaghAI, cautyo jahakkhAyaghAI y|| -paMcasaMgraha 1/115 For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 319 anantAnubandhI kaSAya : svarUpa, svabhAva, kArya anantAnubandhI-jo kaSAyabhAva ananta-saMsAra kA anubandha karAne vAle haiM, unheM anantAnubandhI kahate haiN| athavA jisa kaSAya ke prabhAva se jIva anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, use anantAnubandhI kahate haiN| Azaya yaha hai ki yaha kaSAya AtmA ke sAtha anantakAla taka karmoM kA anubandha karAtA hai| arthAt-yaha AtmA ke sAtha anantakAla se lagA huA hai aura samyaktva prApta na ho to anantakAla taka lagA rahatA hai| cUMki mithyAtva ananta saMsAra kA kAraNa hai, isalie mithyAdarzana ko ananta kahate haiN| ataH jo kaSAya usakA (ananta mithyAtva kA) anubandhI hai, isalie bhI ise anantAnubandhI kahA jAtA hai| athavA jina krodha, mAna, mAyA aura lobha ke sAtha jIva anantabhavoM meM bhramaNa karatA hai, unheM anantAnubandhI kahA jAtA hai| yaha AtmA ke sva-saMvedana tathA svAnubhUti meM bAdhaka banatA hai| isI apekSA se yaha samyaktva kA ghAtaka hai, mithyAtva kA paripoSaka hai| kyoMki nija caitanya tattva ke atirikta anya sajIva-nirjIva parapadArthoM (parabhAvoM) tathA vibhAvoM meM ahaMtva-mamatva, kartRtva-bhoktRtva yA priyatva-apriyatva bhAvoM kI dRr3ha granthi hI mithyAtva kA rUpa hai| jaba taka zraddhA-pratIti-ruci yA dRSTi mithyA hai, taba taka usake sAtha jJAna aura cAritra bhI mithyA hI hogaa| isIlie isakA eka lakSaNa yaha bhI kiyA gayA-jo jIva ke samyaktva guNa kA ghAta karatA hai, use anantAnubandhI kaSAya kahate haiN| isa kaSAya ke udaya ke kAraNa samyagdarzana utpanna nahIM hotA, pahale utpanna huA ho to bhI usakA patana (nAza) ho jAtA hai|' anantAnubandhI varga ke cAroM kaSAya atyanta gAr3ha hote haiM aura jIva ke sAtha gahare praviSTa ho jAte haiM, ye .parabhAva meM satata ramaNa karAne vAle hote haiM, svabhAva meM ramaNa nahIM hone dete| isIlie samyaktva prakaTa hone meM pahalI zarta rakhI gaI hai, darzanamohanIya kI tripuTI, aura anantAnubandhI kaSAya-catuSka kA kSaya, upazama yA kSayopazama hone para hI samyaktva kA sUryodaya ho sakatA hai, usase pUrva taka mithyAtva kA ghora ghanAndhakAra hotA hai| ina cAroM anantAnubandhI kaSAyoM meM koI eka kaSAya vidyamAna rahatA hai, taba taka samyaktva kI prApti hargija nahIM hotii| anantAnubandhI kaSAya yAvajjIvana taka chUTatA nahIM hai| balki janma-janmAntara taka calatA rahatA hai| 1. (ka) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se pR. 370 (kha) karmaprakRti se pR. 31 (ga) jainadRSTie karma se pR. 122 (gha) tathA'pyavazya-anantasaMsAra-maulakAraNa-mithyAtyodayAkSepakatyAdeSAme yaanntaanubndhityvypdeshH| -prathama karmagrantha TIkA 27 (Ga) anantasaMsAra-kAraNatvAt anantamithyAtva anantabhava-saMskArakAle vA anubadhnanti ___ sNghttttyntiitynntaanubndhitm| na iti nirukti saamrthyaat| -gommaTasAra (jI.) 283 . (ca) anantAnubandhI smygdrshnopghaatii| tasyodayAddhi samyagdarzana notpadyate, pUrvotpannamapi ca prtiptti| __-tattvArthasUtra 8/10 bhASya For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) jaise somala brAhmaNa ke jIva ke sAtha gajasukumAla ke jIva kA anantAnubandhI kaSAya 99 lAkha bhavoM taka calatA rhaa| prAyaH aise kaSAya AtmA ko narakagati kI ora ghasITa le jAte haiN| isa sambandha meM eka zaMkA upasthita hotI hai ki anantAnubandhI krodhAdi kaSAyoM kA udayakAla antarmuhUrta kahA gayA hai aura sthiti kahI gaI hai-cAlIsa koTA-koTI sAgara pramANa; aisI sthiti meM ye ananta bhavAnubandhI yA anantakAlasthAyI kaise hue? isakA samAdhAna yaha hai ki ina kaSAyoM ke saMskAra anantabhava taka bane rahate haiN| ye cAroM anantAnubandhI kaSAya samyaktva ke to virodhI haiM hI, cAritra ke bhI virodhI haiM; kyoMki inameM donoM kA hI ghAta karane kI do prakAra kI zakti pAI jAtI hai| yaha bAta yukti se bhI samajhI jA sakatI hai-yukti yaha hai ki darzanamohanIya kI trividha prakRti ke vidyamAna rahate, samyaktva pragaTa nahIM ho sakatA, aura cAritramohanIya ke antargata anantAnubandhI kaSAyoM ke rahate cAritra bhI nahIM A sktaa| yadyapi anantAnubandhI kaSAyacatuSTaya cAritramohanIya kI prakRtiyA~ haiM, kintu ve cAritra ke sAtha samyaktva kI ghAtaka bhI isalie mAnI gaI haiM ki mithyAtva ke bandha, udaya aura sattA (sattva) ke sAtha anantAnubandhI kaSAya kA avinAbhAvI sambandha hai| isalie mithyAtva ke sAtha udaya hone vAlA kaSAya samyaktva kA ghAta karatA hai, aura samyaktva ke sAtha cAritra kA ghAta bhI anantAnubandhI ke dvArA hI ho jAtA hai| anantAnubandhI kA rahasyArtha jinendravarNIjI ne anantAnubandhI kaSAya kA rahasyArtha isa prakAra kholA hai-"tIvra kaSAya kA nAma anantAnubandhI nahIM hai, balki usa sUkSma (tIvratama) vAsanA kA nAma hai, jo hajAra bAra samajhAne para bhI namra nahIM hotI hai| isa bhAva. (vAsanA) se zUnya samyagdRSTi meM bhI, kadAcit tIvra kaSAya dekhA jA sakatA hai, aura isa bhAva (vAsanA) se yukta mithyAdRSTi meM kadAcit mandakaSAya pAyA jAnA sambhava hai| kaSAya kI tIvratA-mandatA ke bhAva ko Agama meM 'lezyA' (bhI) kahA gayA hai| anantAnubandhI Adi (kaSAyoM) ke cAra (cAra) bheda vAsanAkAla ko dRSTi meM rakhakara kiye gaye haiN| bAhara meM kaSAyarUpa kArya ho yA na ho; vAsanA aMdara meM banI rahatI hai; kucha atyanta dRr3ha hotI hai aura kucha alpkaal-sthaayii| aisI dRr3ha vAsanA, jo anantakAla meM bhI na TUTa pAve, (vaha) anantAnubandhI kahalAtI hai| yahI kAraNa hai, ki eka bAra utpanna huI bhogAsakti 1. (ka) anantAnyanubadhnanti yatojanmAni bhUtaye / tato'nantAnubandhyAkhyA krodhAyeSu niyojitaH // (kha) jaina siddhAnta se pR. 102 (ga) karmaprakRti se (gha) satyaM tatrAvinAbhAviko bandhaM satyodayaM prati / dvayoranyatarasyAto vivakSAyAM na dUSaNam / -paMcAdhyAyI (utta.) 1/40 (Ga) mithyAtvena sahodIyamAnAH kaSAyAH samyaktvaM ghnanti / anantanuvandhitA ca smyktv-sNymii| For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 3 321 yA krodhAdi kaSAya (vAsanA) mithyAdRSTi kI bhava-bhavAntaroM taka banI rahatI hai / bhogAdi kA tyAga- kara dene para bhI usakI vAsanA kA tyAga nahIM ho paataa| isakI nimittabhUtA karma-prakRti anantAnubandhI hai| 9 apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya- jisa kaSAya ke udaya se dezavirati - AMzika tyAgarUpa alpa-pratyAkhyAna bhI na ho sake, use apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahate haiN| arthAtjisake udaya se jIva saMyama (dezavirati cAritra) ko svalpa mAtrA meM bhI karane ke lie utsAhita nahIM hotaa| arthAt zrAvaka dharma kI prApti nahIM hotI, vaha apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kahalAtA hai| yaha kaSAya jIva ko pApoM se kiMcit bhI virata nahIM hone detaa| isa kaSAya kI avadhi adhika se adhika eka varSa kI hai| yadi eka varSa se adhika raha jAe to anantAnubandhI meM pariNata ho jAtA hai| avirati ke jAne ke pazcAt tyAgabhAva AtA hai| tyAgabhAva Ane ke pazcAt yadi aMzataH tyAga kiyA jAe to dezavirati guNa sthAna prApta hotA hai| sarvavirati sAdhu ke tyAga kI apekSA dezavirati zrAvaka kA tyAga AMzika hotA hai| apratyAkhyAnI varga kA koI bhI kaSAya dezavirati guNa ko roka sakatA hai| isa kaSAya ke pariNAmasvarUpa prANI bhavAntara meM niryaJcagati meM bhaTaka sakatA hai| 2 pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya- pratyAkhyAna, saMyama, mahAvrata, sarvavirati cAritra, ye saba ekArthaka haiN| jisa kaSAya ke udaya se AtmA ko sarvavirati cAritra prApta karane meM bAdhA ho, arthAt zramaNa (sAdhu) dharma kI prApti na ho, use pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahate haiN| isa kaSAya ke udaya hone para ekadeza tyAgarUpa dezavirati, zrAvakAcAra, zrAvakadharma ke pAlana karane meM to bAdhA nahIM AtI, kintu sarvavirati pUrNa cAritra rUpa zramaNa dharma yA mahAvratapAlana nahIM ho sktaa| isake prabhAva se jIva sAdhuvratoM ko aMgIkAra nahIM kara sktaa| pratyAkhyAnAvaraNa ke cAroM kaSAya pUrvokta donoM kaSAyoM ke pramANa meM kama kaThora hote haiN| phira bhI ve saMsAra ke sanmukha hote haiN| sarvasaMgatyAga ko jainadRSTi se sarvavirati kahA jAtA hai| sAMsArika sambandhoM aura prapaMcoM se alaga rahane vAle sAdhutva yA sAdhu jIvana ko, sAdhu ke sarvavirati guNa ko ye pratyAkhyAnI kaSAya rokate haiN| sAmAnyatayA pratyAkhyAnI kaSAya kI adhika se adhika avadhi 4 mAsa kI 1. karma siddhAnta ( jinendra varNIjI) se sAbhAra uddhRta, pR. 66-67 2. (ka) na vedyate svalpamapi pratyAkhyAnaM yeSAmudayAdato'pratyAkhyAnAntaH / yadabhANi * nAlpamapyutsahedyeSAM pratyAkhyAnamihodayAt / apratyAkhyAnasaMjJA'tto dvitIyeSu nivezitA // (kha) apratyAkhyAna- kaSAyodayAd viratirnabhavati / (ga) yadudayAddezaviratiM - deza-pratyAkhyAnakarmAvaraNavanto'pratyAkhyAnAvaraNAH krodha- maan-maayaa-lobhaaH| - sarvArthasiddhi 8/9 (gha) jainadRSTie karma se pR. 123 For Personal & Private Use Only - prathama karmagrantha TIkA 17 - tattvArthAdhigamabhASya 8/10 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hai| isa kaSAya ke vazIbhUta jIva saMsAra - paribhramaNa meM manuSyagati meM jAne yogya karmoM ko grahaNa karatA hai| ? saMjvalana - kaSAya- jisa kaSAya kA udaya AtmA ko yathAkhyAta cAritra kI prApti na hone de; arthAt - jo kaSAya yathAkhyAtacAritra kA ghAta karatA hai / kevalajJAna kI utpatti meM bAdhaka banatA hai| jo kaSAya parISahoM aura upasargoM ke Ane para sAdhu ke citta meM samAdhi aura zAnti nahIM rahane detA aura dazavidha zramaNadharma, mahAvrata, yA sarvavirati cAritra ko prabhAvita karatA hai; usake sarvavirati cAritra ko phIkA kara detA hai, use saMjvalana kaSAya kahate haiN| yadyapi saMjvalana - kaSAya sarvaviratirUpa zramaNadharma ke pAlana meM bAdhaka nahIM hai, kintu usameM malinatA lAkara sarvocca yathAkhyAtacAritra kI utpatti (prApti) meM bAdhA pahu~cAtA hai| isa kAraNa ise cAritra - mohanIya karma kI prakRti mAnane meM koI virodha nahIM hai| saMjvalana kaSAya kA antima prakAra hai| saMjvalana ke kaSAyacatuSaka ke udaya hone para AtmA thor3A-sA uddIpta uttejita ho jAtA hai, jarA-sA Aveza meM A jAtA hai| yaha Aveza bhI bahuta sAdA hotA hai, thor3I-sI jhalaka dikhAtA hai, jarA-sA paravaza ho jAtA hai, phira turaMta hI svabhAva meM A jAtA hai| ye cAroM prakAra ke manovikAra saMjvalanakaSAya meM Upara-Upara se asara karate haiN| yaha asara bhI lambe samaya taka nahIM calatA, turaMta usa vikAra ko bhUla jAtA hai, aura AyA huA kSaNika vikAra bhI lupta ho jAtA hai| saMjvalana kaSAya kI sthiti adhika se adhika 15 dina kI hai| isa kaSAya ke vazIbhUta huA jIva devagati meM jAne yogya karmoM ko grahaNa karatA hai / 2 anantAnubandhI se saMjvalana taka kA pratiphala anantAnubandhI kaSAya meM jinendra varNIjI ke anusAra vAsanA dRDhIbhUta hokara anantakAla taka TUTatI nahIM hai| eka bAra utpanna huI bhogAsakti yA krodhAdi kaSAyavAsanA mithyAdRSTi ke janma-janmAntara taka banI rahatI hai| bhogAdi kA bAhya tyAga kara diye jAne para bhI, tathA kaSAya manda ho jAne para bhI unakI vAsanA kA tyAga nahIM ho paataa| 1. (ka) sarva - sAvadha-viratiH pratyAkhyAnamihocyate / tadAvaraNasaMjJA'tastRtIyeSu nivezitA // 2. (ka) saMjcalanakaSAyodayAdyathAkhyAtacAritralAbho na bhavati / (kha) saMjvalanAste yathAkhyAta cAritra - pariNAmaM kaSanti / (ga) parISahopasargepanipAte yatimapyamI / samISada jvalayantyeva tena saMjvalanAH smRtAH // (ca) saMjamammi malamuvvAiya jahAkkhAda-cArittappatti-paDibaMdhayANaM cArittAvaraNattA virohaa| -dhavalA 6/1/9-1 - prathama karmagrantha TIkA 17 - tattvArtha bhASya 8 / 10 - gommaTasAra ( jI.) 289 For Personal & Private Use Only - prathama karmagrantha TIkA 17 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 323 isa vAsanA kA kSaya bhI ekadama nahIM ho pAtA, pratyuta kramazaH hotA hai| vAsanAkSaya kA pratiphala do rUpoM meM prakaTa hotA hai-(1) vAsanAkAla meM kamI par3a jAne para, (2) kaSAyoM kI tIvratA meM kamI par3a jAne pr| samyaktva pragaTa ho jAne para anantAnubandhI svataH Tala jAtA hai, taba vAsanAkAla anantakAla se ghaTa kara sirpha bAraha mahIne zeSa raha jAtA hai| isase adhika nhiiN| dUsarI ora, yadyapi bhogoM (kI vAsanA) kA sarvathA tyAga nahIM ho pAtA, parantu apanI pravRtti ke prati AlocanA-nindanA-garhaNA-kSamApanA aura bhAvanA nirantara banI rahatI hai| itanI mAtrA meM vairAgya yA cAritra (naitikatA-dhArmikatA rUpa) usameM prakaTa ho jAtA hai| bhogoM kA tyAga yA pratyAkhyAna (vyaktarUpa se) kiMcitmAtra bhI na ho sakane ke kAraNa samyagdRSTi ke isa cAritra ko 'apratyAkhyAna' kahA jAtA hai| isakI kAraNabhUtA prakRti ISat mAtra bhI pratyAkhyAna yA tyAga ko AvRta kiye rakhane ke kAraNa apratyAkhyAnAvaraNa kahalAtI hai| apratyAkhyAnAvaraNa ke haTa jAne para usa sAdhaka kA tyAga-vairAgya kiMcit mAtrA meM vyakta hotA hai aura vaha AMzika tyAga ko apanA letA hai| parantu pUrNa tyAga nahIM kara paataa| usakI ukta vAsanA kA kAla ghaTa kara sirpha 4 mAsa kA raha jAtA hai| pUrNa (sarvasAvadyaviratirUpa) tyAga ko AvRta kiye rakhane ke kAraNa isakI nimittabhUtA prakRti ko pratyAkhyAnAvaraNa kahA hai| ___ isakA bhI abhAva ho jAne para sAdhaka kI vAsanAzakti atyanta kSINa ho jAtI hai| aba usakA vairAgya itanA vRddhiMgata ho jAtA hai ki vaha anagAra banakara sAdhutva kA aMgIkAra kara letA hai| usakA vAsanAkAla adhika se adhika sirpha 15 dina kA raha jAtA hai| jaghanya vAsanAkAla to antarmuhUrtamAtra raha jatA hai| jisake kAraNa koI bhI kaSAya bAhara meM pragaTa nahIM ho paatii| bhItara meM kadAcit sphuTita hotI pratIta bhI hotI hai to vaha turanta use samAhita karake zAnta ho jAtA hai| yadyapi bAhya tyAga to vaha pUrNarUpa se aMgIkAra kara letA hai, phira bhI antaraMga meM aba bhI saMkalpa-vikalpa jAgRta hokara usakI samatA meM vighna DAlate rahate haiN| svarUpa ke isa antaraMga jvalana meM nimitta hone vAlI karmaprakRti saMjvalana kahalAtI hai| isake Tala jAne para vAsanA kA pUrNa kSaya ho jAtA hai| taba sUkSma saMkalpa-vikalpoM kA bhI abhAva ho jAtA hai| vAsanAkAla niHzeSa ho jAtA hai, yathAkhyAta cAritra kI prANabhUta samatA-zamatA pragaTa ho . jAtI hai aura vaha sAdhaka aba vItarAga aura bhAsaka siddha ho jAtA hai|' anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoM ko pahacAnane ke lakSaNa __ anantAnabandhI Adi cAroM kaSAyoM ke sAtha kaSAya ke mUla bhedoM-krodha, mAna, mAyA aura lobha ko jor3ane se kaSAya-mohanIya ke solaha bheda ho jAte haiN| ukta cAroM prakAra ko cAra-cAra kaSAyoM ke sAtha saMkSepa meM kahane ke lie 'catuSka' yA 'caukar3I' 1. jainasiddhAnta se, pR. 67-68 For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| 'catuSka' kahane se cAroM hI kaSAyoM kA grahaNa ho . jAtA hai, ise sarvatra samajha lenA caahie| (1) anantAnubandhI-catuSka : upamAna aura phalapUrvaka lakSaNa-jina krodha, mAna, mAyA aura lobha ke pariNAmoM se AtmA ko ananta saMsAra kA bandha hotA hai, unheM anantAnubandhI krodha Adi kahate haiN| anantAnubandhI krodha Adi catuSka ke pariNAmoM ko batAne ke lie karmagrantha Adi meM kramazaH parvatabheda, pASANa-stambha, baMzamUla-granthI evaM kRmirAga (kiramicI raMga) kI upamA dI gaI hai| ___ anantAnubandhI krodha-parvata meM par3I huI darAra ke samAna hai| jaise, parvata ke phaTane se par3I huI darAra kA jur3anA atyanta kaThina hai, usI prakAra anantAnubandhI krodha athaka parizrama aura aneka upAya karane para bhI zAnta nahIM ho paataa| aise kaThora vacana, jiMdagI bhara paraspara vaira, abolA, hatyA kA vaira, ityAdi kisI bhI kAraNa se utpanna krodha aisA bhayaMkara hotA hai, jo eka jiMdagI meM nahIM, aneka janmoM taka vaira-paramparA ke rUpa meM calatA hai| jaise-agnizarmA tApasa kA guNasena rAjA ke sAtha claa| anantAnubandhI mAna-pASANa ke stambha (khambhe) ke samAna hai| athavA vajrastambha ke samAna hai| aisA stambha TUTa jAtA hai, magara kisI bhI taraha namatA nahIM, vaise hI yaha mAna bhI vigalita nahIM ho paataa| isa prakAra ke abhimAna vAle kI akar3a, ahamindratA, ahaMtA aisI kaThora hotI hai ki jiMdagIbhara taka jarA bhI namratA nahIM AtI, yathApUrva cAlU rahatI hai| __ anantAnubandhI mAyA-usI prakAra vakra hotI hai, jaise vAMsa ke mUla kI gaaNtth| jaise yaha gAMTha kisI bhI upAya se sIdhI yA sarala nahIM ho pAtI, vaise hI isa prakAra kI mAyA (kapaTa) jiMdagIbhara banI rahatI hai, kisI bhI upAya se usameM saralatA nahIM aatii| ___ anantAnubandhI lobha-ise kiramicI raMga kI upamA dI gaI hai| jaise kiramicI raMga laga jAne para hajAra bAra vastra ko dhone para, cAhe jitanA sAbuna lagAne para bhI chUTatA nahIM, vaise hI anantAnubandhI lobha kA pariNAma upAya karane para bhI nahIM chuutttaa| anantAnubandhI lobha kA dhAraka manojJa, abhISTa vastu ke prati svAmitva, mamatva, lobha yA lAlasA jiMdagI bhara chor3atA nhiiN| anantAnubandhI kaSAya eka janma taka hI nahIM, janma-janmAntaroM taka bhI sAtha-sAtha calatI haiN| arthAt-inakI vAsanA saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantabhavoM taka bhI raha sakatI hai| aura inake sadbhAva meM narakagati ke yogya karmoM kA bandha hotA hai| 1. (ka) jJAna kA amRta se pR. 293 (kha) karma prakRti se pR. 35 / / (ga) jainadRSTie karma se, pR. 123 se 125 (gha) karmagrantha prathama bhAga vivecana se gA. 17 se 20 taka, pR. 81 se 89 For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 325 (2) apratyAkhyAnAvaraNa-catuSka : upamAna aura phalapUrvaka lakSaNa-jina krodhamAnAdi pariNAmoM ke udaya se jIva dezavirati (zrAvakAcAra) ko grahaNa karane meM asamartha hotA hai use apratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi kahate haiN| isa prakAra ke krodhAdi ke pariNAmoM ke lie pratIkarUpa meM kramazaH pRthvIbheda, asthi (haDDI), meSazRMga aura cakra-mala kI upamA dI gaI hai| apratyAkhyAnAvaraNa krodha-sUkhe tAlAba meM par3I huI miTTI kI darAra pAnI ke saMyoga se punaH miTa jAtI hai, vaise hI apratyAkhyAnAvaraNa krodha bhI adhika parizrama aura upAya se zAnta ho jAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa mAna-haDDI ke samAna batAyA gayA hai| haDDI ko namAnA ho, yA mur3I huI haDDI ko sIdhI karanI ho to lagabhaga eka varSa taka tela Adi ke mardana se vaha jhuka jAtI hai yA sIdhI ho jAtI hai| usI prakAra apratyAkhyAnI mAna kA dhanI adhika se adhika eka varSa taka akaDA rahatA hai. Akhira nama jAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa mAyA-meMDhe ke sIMga se upamita kI gaI hai| jaise-meMDhe ke sIMga meM rahI huI vakratA kaThina parizrama aura aneka upAyoM se dUra hotI hai, vaise hI apratyAkhyAnI mAyA ke pariNAma bhI atiparizrama aura upAya se saralatA meM pariNata hote haiN| apratyAkhyAnAvaraNa lobha-gAr3I ke pahiye meM lagA huA kIcar3a vastra meM laga jAe to atyadhika parizrama se sApha kiyA jA sakatA hai, vaise hI pariNAma apratyAkhyAnI varga ke lobha ke hote haiN| jo bar3I kaThinAI se chUTatA hai| ina cAroM kA vAsanAkAla, kAlamaryAdA eka varSa kA hai| inake udaya se tiryaMcagati kA bandha hotA hai| yahA~ adhika parizrama, upAya aura prayoga kA abhiprAya-AtmA dvArA dharmacintana, guruvandana, upadezazravaNa Adi zubha kriyAe~ haiN| manuSyatA, kartavyapAlana, naitikatA, ziSTAcAra Adi lAbha bhI haiN| (3) pratyAkhyAnAvaraNa catuSka : upamAna aura phalapUrvaka lakSaNa-pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAnAdi ke pariNAmoM ke udaya se jIva sarvavirati cAritra grahaNa karane meM asamartha rahatA hai| isIlie inakI pratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi saMjJAe~ haiN| pratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi pariNAmoM ko kramazaH dhUli-rekhA, sUkhI lakar3I, gomUtra-rekhA aura kAjala ke raMga (athavA khaMjana-gAr3I ke pahiye kI kITa, sakore para lagI cikanAI) ke sadRza baMtAyA gayA hai| pratyAkhyAnAvaraNa krodha-jaise dhUla para khIMcI huI lakIra havA Adi ke dvArA kucha hI samaya meM miTa jAtI hai, vaiThe hI pratyAkhyAnAvaraNa krodha bhI kucha upAyoM se zAnta ho jAtA hai| pratyAkhyAnAvaraNa mAna-jaise-sUkhI lakar3I tela-pAnI Adi ke prayoga se narama ho jAtI hai, mor3I jA sakatI hai, vaise hI pratyAkhyAnAvaraNa mAna AtmA ke alpa prayAsa se samApta aura namra ho jAtA hai| pratyAkhyAnAvaraNa-mAyA-jaise calate hue baila ke mUtra se par3ane vAlI Ter3hI-mer3hI rekhA havA Adi se sUkha jAne para miTa jAtI hai, vaise hI isa pariNAma vAle kI mAyA (vakratA) bhI alpa prayAsa se saralatA meM parivartita ho jAtI For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hai| pratyAkhyAnAvaraNa-lobha-jaise-kAjala kA raMga, sakore para lagI huI cikanAI, athavA gAr3I ke pahiye kA kITa thor3e se prayAsa se chUTa jAtA hai, vaise hI pratyAkhyAnAvaraNa lobha ke pariNAma bhI kucha prayatna se chUTa sakate haiN| pratyAkhyAnavaraNa krodhAdi kaSAyoM kI kAla-maryAdA cAra mAha kI batAI gaI hai| isake udaya se jIva manuSyagati ke yogya karmoM kA bandha karatA hai| (4) saMjvalana-kaSAya catuSka : upamAna aura phalapUrvaka lakSaNa-jo krodhAdi pariNAma jIva ko yathAkhyAta-cAritra prApta nahIM hone deM, unheM saMjvalana krodha Adi kahate haiN| inake pariNAma kramazaH jalarekhA, vetra-latA, bAMsa ke chilake tathA haldI ke raMga ke samAna batAye gae haiN|1 / saMjvalana krodha-pAnI meM khIMcI huI lakIra ke samAna jo krodha anAyAsa hI zAnta ho jAtA hai| yaha krodha atyanta sAmAnya hotA hai, sphurita hote hI turanta zAnta ho jAtA hai| saMjvalana mAna-jaise-beMta kI latA athavA khalI, ghAsa kA tinakA apane Apa hI mur3ate hI sIdhA ho jAtA hai athavA nama jAtA hai, vaise hI saMjvalana mAna Ate hI kSaNamAtra meM apanA Agraha chor3akara svayameva nama jAtA hai, vinamratA meM pariNata ho jAtA hai| saMjvalana mAyA-avalekhikA yAnI bAMsa ke chilake meM rahane vAlI vakratA/Ter3hApana anAyAsa hI sIdhA ho jAtA hai, vaise hI saMjvalana-mAyA ke pariNAma AsAnI se dUra ho jAte haiN| saMjvalana lobha-sahaja hI chUTa jAne vAle haldI ke raMga ke samAna saMjvalana-lobha ke pariNAma svataH miTa jAte haiN| saMjvalana kaSAya kI kAlamaryAdA (utkRSTataH) eka pakSa kI hai| saMjvalana kaSAyoM kI avasthiti meM jIva ke devamati-yogya karmoM kA bandha hotA hai|2 isase pUrva anantAnubandhI catuSka Adi kaSAyoM kI kAla-maryAdA kA jo kathana kiyA gayA hai, vaha vyavahAranaya kI apekSA se samajhanA cAhie; kyoMki bAhubali muni Adi ke saMjvalana kaSAya eka varSa taka rahe aura prasannacandra rAjarSi ko anantAnubandhI kaSAya kA udaya eka antarmuhUrta taka ke lie hI rahA thaa| isI prakAra anantAnubandhI kaSAyoM kA udaya rahate hue bhI kucha mithyAdRSTiyoM ko nava-praiveyaka taka meM utpanna hone kA varNana milatA hai| tattvaM kevligmym|3 pUrvokta solaha hI kaSAyoM kA vihaMgAvalokana karane se isa prakAra kA rekhAcitra niSpanna hotA hai 1. tIvratama krodha-anantAnubandhI, parvata kI darAra ke smaan,-sthirtm| 2. tIvratama krodha-apratyAkhyAnI; tAlAba kI miTTI meM par3I darAra ke sadRza sthirtr| 1. ve hI, pUrvokta granyA 2. ve hI pUrvokta granthA 3. karmaprakRti se, pR. 38 For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 327 3. tIvra krodha-pratyAkhyAnI, dhUla para khIMcI rekhA ke smaan-sthir| 4. manda krodha-saMjvalana-jala meM khIMcI rekhA ke samAna asthir-taatkaalik| 5. tIvratama mAna-anantAnubandhI-patthara ke khaMbhe ke smaan-dRddh'tm| 6. tIvratara mAna-apratyAkhyAnI-haDDI ke khaMbhe ke smaan-dRddh'tr| 3. tIvra mAna-pratyAkhyAnI-kASTha ke vaMdhe ke samAna haTTa 8. manda mAna-saMjvalana-latA ke smaan-lciilaa| 9. tIvratama mAyA-anantAnubandhI-bAMsa kI jar3a (gAMTha) ke smaan-vkrtm| 10. tIvratara mAyA-apratyAkhyAnI-meMDhe ke sIMga ke smaan-vkrtr| 11. tIvra mAyA-pratyAkhyAnI-calate baila kI mUtradhArA ke smaan-vkr| 12. maMda mAyA-saMjvalana-chilate bAMsa kI chAla ke smaan-svlpvkr| 13. tIvratama lobha-anantAnubandhI-kiramicI raMga ke samAna-gAr3hatama rNg| 14. tIvratara lobha-apratyAkhyAnI-kIcar3a ke samAna-gAr3hatara rNg| 15. tIvra lobha-pratyAkhyAnI-khaMjana ke samAna-gAr3ha rNg| 16. manda lobha-saMjvalana-haldI ke raMga ke samAna-tatkAla ur3ane vAlA raMgA? anantAnubandhI Adi kaSAyoM kI zubhAzubha karma prakRtiyoM se hone vAlA rasabandha anantAnubandhI kaSAya ke prabhAva se azubha adhyavasAya ke kAraNa jaba karma-pudagaloM kA bandha hotA hai, to vaha atyanta tIvra arthAt-catuHsthAnika tikta yA kaSTadAyaka phalapradAyaka rasayukta hokara baddha hotA hai| parantu jo pudgala zubha-prakRti lekara baddha hote haiM, ve madhuratara, arthAt-visthAnika sukhadAyaka phala pradAnakArI rasa lekara hote haiN| apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya ke udaya se karmabandha ke samaya azubha-prakRti-viziSTa karma tIvratama yA tristhAnika tikta yA kaSTadAyaka phalapradAnakArI rasa lekara baddha hotA hai, evaM zubha-prakRti-viziSTa karma tIvratama yA tristhAnika madhura yAnI sukhadAyaka phala-pradAnakArI rasa lekara baddha hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya ke udayakAla meM karmabandha ke samaya azubha-prakRtiviziSTa karma tIvratara yA dvisthAnika kaSTadAyakaphalapradAnakArI rasabandha hotA hai| tathA zubha-prakRti-viziSTa karma atyanta tIvra yA catuH sthAnika sukhadAyaka phalapradAnakArI rasa lekara baddha hote haiN| saMgvalana-kaSAya ke udaya se azubha prakRti viziSTa karma tIvra yA ekasthAnika kaSTadAyaka phalapradAnakArI rasa lekara, tathA zubhaprakRtiviziSTa karma atyanta tIvra yA catuHsthAnika sukhadAyaka phalapradAnakArI rasa lekara baddha hotA hai|2 1. jainayoga se pR. 33 2. jaina dharma aura darzana se pR. 109 For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nokaSAya-vedanIya : prakRtiyA~, lakSaNa, svabhAva aura kArya ___ yaha cAritra-mohanIya kA dUsarA prakAra hai| ise nokaSAya-vedanIya athavA nokaSAya-mohanIya bhI kahate haiN| 'no' kA artha ISat, alpa athavA sahAyaka hai| ataH nokaSAya kA artha huA-alpa athavA choTe kaSAya athavA sahAyaka kssaay| vastutaH no-kaSAya pradhAna kaSAyoM ke sAtha utpanna hote haiM, aura unheM uttejita bhI karate haiN| pAzcAtya manovijJAna meM inheM mUlapravRtti (insaTiMkTsa -Instincts) kahA hai| karmagrantha ke anusAra-jo kaSAya to na hoM, kintu kaSAya ke sahavartI hoM, kaSAya ke udaya ke sAtha jinakA udaya hotA ho, kaSAyoM ko utpanna karane meM, tathA uddIpana karane meM jo sahAyaka hoM, unheM 'nokaSAya' kahate haiN| jisa karma ke udaya se jIva hAsyAdi nokaSAya kA vedana karatA hai, use nokaSAya-vedanIya kahate haiN| nokaSAya vedanIya ke bheda-nokaSAya ke 9 bheda haiN| ve isa prakAra haiM-(1) hAsya, (2) rati, (3) arati, (4) zoka, (5) bhaya, (6) jugupsA, (7) strIveda, (8) puruSaveda aura (9) npuNskved| uttarAdhyayana sUtra meM nokaSAya ko 'saptavidha' yA 'navavidha' kahA gayA hai, vaha abheda (tInoM vedoM kA eka meM samAveza hone kI) vivakSA se sAta aura bhedavivakSA (tInoM vedoM ko alaga-alaga mAnane se) nau bheda samajhane caahie| sAdhAraNatayA zAstroM meM nokaSAya ke nau bheda kI prasiddha haiN| nau bhedoM ke lakSaNa-(1) hAsya-jisa karma ke udaya se sakAraNa (bhAMDa, vidUSaka Adi kI ceSTAe~ dekhakara yA akAraNa (mAnasika vicAra, tathA kisI kA majAka ur3Ane, mazkarI karane yA ThahAkA mAra kara haMsane kI nIyata se) haMsI Ae use hAsya-mohanIya karma kahate haiN| athavA hAsyotpAdaka karma hAsyamohanIya kahalAtA hai| (2-3) rati, arati-jisa karma ke udaya se sajIva-nirjIva padArthoM ke prati sakAraNa yA akAraNa rAgabhAva, prIti, Asakti, ruci yA rati bhAvanA kA prAdurbhAva ho, use rati aura isake viparIta kinhIM sajIva-nirjIva padArthoM ke prati sakAraNa yA akAraNa dveSabhAva, ghRNA, aprIti, aruci, napharata, arati Adi bhAvoM kA prAdurbhAva ho, use arati mohanIya karma kahate haiN| athavA sAMsArikatA kI ora abhiruci aura saMyama ke prati aruci bhI rati-arati hai| 1.(ka) tattvArthasUtra 8/10 vivecana (upAdhyAya kevalamunijI) se pR. 372 (kha) sthAnAMga sthAna 9/500 (ga) prajJApanA 23/2 (gha) karmaprakRti 62 (Ga) kaSAya-sahavartitvAt kssaay-prernnaadpi| hAsyAdinavakasyoktA nokaSAya-kaSAyatA // -prathama karmagranya TIkA 17 (ca) jassa kammassa udaeNa jIvo NokasAyaM vedayadi ta NokasAya-vedaNIya nnaam| -dhavalA 13/5 For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 329 (4) zoka-sakAraNa yA akAraNa hI jisa karma ke udaya se zoka, cintA, tanAva tathA iSTaviyoga-aniSTasaMyoga ke kAraNa hone vAlA mAnasika kleza ho, use zoka mohanIya karma kahate haiN| (5) bhaya-jisa karma ke udaya se kAraNavaza yA binA kAraNa hI sAta bhayoM meM se kisI prakAra bhaya, Dara, udvega utpanna ho, use bhayamohanIya karma kahate haiN| bhaya sAta kAraNoM se hotA hai-(1) ihalokabhaya (apanI jAti ke prANI se bhaya), (2) paralokabhaya (anya jAti ke prANI se bhaya), (3) AdAna (atrANa) bhaya (dhanAdi kI rakSA ke lie cora, DAkU, Adi se DaranA), (4) akasmAt bhaya (eksIDeMTa Adi hone se yA binA kAraNa ke DaranA), (5) AjIvikA bhaya (apanI jIvikA calI jAne kA Dara, athavA vedanAbhaya-rogAdi kI pIr3A se bhayabhIta honA), (6) apayazabhaya (apakIrti, nindA, badanAmI se DaranA), tathA (7) maraNabhaya (mRtyu kA Dara, marane se ddrnaa)| (6) jugupsA-jisa karma ke udaya se sakAraNa yA akAraNa bIbhatsa, aMgavikalatAdi yA ghRNAjanaka sajIva-nirjIva padArthoM ke prati glAni, ghRNA, napharata, dveSa, ISyAdi bhAva utpanna hoM, use jugupsA-mohanIya karma kahate haiN| ( 7, 8, 9) strI-puM.-napuMsakaveda-jisa karma ke udaya se strI ko puruSa ke sAtha ramaNa kI icchA ho, use strIveda, puruSa ko strI ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho, use puruSaveda, tathA strI-puruSa donoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho, use napuMsakaveda kahate haiN| tInoM veda do-do prakAra ke hote haiN| dravyaveda aura bhaavved| prakaTa bAhya cihna vizeSa ko dravyaveda tathA tadanurUpa abhilASA ko bhAvaveda kahate haiN| dravyaveda to nAmakarmajanya paudgalika AkRtivizeSa hai, jabaki bhAvaveda eka prakAra kA manojanita kAmavikAra hai, jo mohanIya karma ke udaya kA phala hai| bhAvaveda kaSAyavizeSa hone se parivartita bhI ho sakatA hai| cAritramohanIya karma kI kitanI prakRtiyA~ sarvaghAtI, kitanI dezaghAtI ? isa prakAra cAritramohanIya karma kI 16 kaSAya aura 9 nokaSAya, yoM kula 25 'prakRtiyA~ huiiN| cAritramohanIya kI anantAnubandhI krodhAdi solaha kaSAyoM tathA nokaSAya-mohanIya ke nau bhedoM meM se saMjvalana-kaSAya-catuSka aura nau nokaSAya ke atirikta zeSa bAraha prakRtiyA~ sarvaghAtI haiN| saMjvalanakaSAyacatuSka aura nau nokaSAya ye 13 prakRtiyA~ dezaghAtI haiN|2 1. (ka) tattvArthasUtra, vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 372-373 (kha) karmaprakRti se bhAvAMzagrahaNa, pR. 39-43 (ga) satta bhayaTThANA paNNattA taM.-ihaloka bhae, paralogabhae, AdANabhae, akamhAbhae, veyaNabhae, asilogabhae, mrnnbhe| -sthAnAMga sthA. 7/549 .. (gha) samavAyAMga, 7 samavAya 2. karmagrantha prathama, vivecana (marudharakesarIjI) se, pR. 93 For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) mohanIya karmabandha ke kAraNa yadyapi mohanIya karma ke bandha-hetuoM kA aMgulinirdeza hamane 'mUla karmaprakRtiyoM ke svabhAva, svarUpa evaM kAraNa' zIrSaka lekha meM kiyA hai| isalie yahA~ usakA piSTa-peSaNa nahIM karanA caahte| yahA~ to mohanIya karma kI uttara-prakRtiyoM kI apekSA se dazana-mahinIya tathA cAritra-mohanIya karma ke jo pRthak-pRthak bandhahetu batAe gae haiM, unakI carcA karanA abhISTa hai| sthAnAMga sUtra meM durlabhabodhikarma kA upArjana karane ke jo pAMca kAraNa batAye gae haiM, ve hI vAstava meM darzana-mohanIya (durlabhabodhi) karma ke bandha ke kAraNa haiN| vahA~ kahA gayA hai-pAMca sthAnoM (kAraNoM) se jIva durlabhabodhi (darzanamohanIya) karma kA upArjana (bandha) karatA hai| jaise ki-(1) arhanta kA avarNavAda karane se, (2) arhanta-prajJapta dharma kA avarNavAda (nindA) karane se, (3) AcArya-upAdhyAya kA avarNavAda karane se, (4) caturvidha (dharma) (zramaNa-zramaNIzrAvaka-zrAvikArUpa) saMgha kA avarNavAda karane se tathA (5) paripakva tapa aura brahmacarya ke dhAraka, jo jIva deva hue haiM, unakA avarNavAda (unameM jo doSa nahIM haiM, ve doSa batAkara nindA) karane se| isI tathya kA samarthana karate hue tattvArthasUtra meM kahA gayA hai-(1) kevalI (kevalajJAnI arhat-sarvajJa), (2) zruta (sarvajJakathita zAstra) (3) saMgha (caturvidha dharmasaMgha), (4) dharma (ahiMsA-satyAdimaya) aura (5) deva (pUrvokta deva athavA dharmadevaAcArya-upAdhyAya-sAdhu) kA avarNavAda bolanA darzanamohanIya ke Asrava (uttarakSaNa meM bandha) ke kAraNa haiN| ina pAMcoM kA avarNavAda kaise-kaise hotA hai? yaha vicAraNIya hai| (1) kavalI (avarNavAda)-pUrNajJAnI sarvajJa vItarAga Apta AtmAoM ke prati bhrAmaka pracAra krnaa| yathA-koI sarvajJa ho hI nahIM sakatA, ityaadi| (2) zruta-kevalI (sarvajJa) bhagavAn dvArA kathita aMga Adi zruta, gaNipiTaka Adi kI nindA krnaa| yaha saba bhagavAn kI vANI nahIM hai| unakI nindA-AlocanA krnaa| (3) saMgha-caturvidha saMgha para vyartha ke AkSepa, doSAropaNa, nindA Adi karanA. (4) dharma-ahiMsAdimaya dharma ko kAyaroM kA dharma btaanaa| saddharma kI nindA krnaa| (5) deva-devoM kI nindA-AzAtanA karanA, sacce devoM ko mAMsa-madirA sevI batAnA aadi| nindA yA avarNavAda apane Apa meM dveSabhAva, IrSyA, tejodveSa Adi se prAyaH prerita hotA hai, isalie jhUTha kA piTArA hai| nindA ko sUtrakRtAMga sUtra meM 'khiMkhiNI' batA kara usakA sakhta niSedha kiyA hai, sAdhaka evaM AtmArthI janoM ke lie| nindaka vyakti doSadarzI hotA hai, vaha AtmA ko kaluSita banAkara darzanamohanIya karma bAMdha letA hai, jisase bhaviSya meM use satya-samyakabodhi kI prApti nahIM hotii| uttarAdhyayana meM kahA gayA hai'bohI hoI sudullahA tesiM'-aise vyaktiyoM ko bodhiprApti bahuta hI durlabha hotI hai| 1. (ka) paMcahiM ThANehiM jIvA dullabha-bohiyattAe kamma pakareMti, ta.-arihaMtANaM avana vadamANe, arahaMta-pannattassa dhammarasa avanna vadamANe, Ayariya-uvajjhAyANaM avanna vadamANe, cauvaNNassa saMghassa avaNNaM vadamANe, vivakka-tava-baMbhacerANaM devANaM vdmaanne| -sthAnAMga 5/2/456 For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 331 karmagrantha meM darzanamohanIya karmabandha ke jo 7 kAraNa batAe haiM, unameM eka-do ko chor3akara zeSa kAraNa tattvArthasUtra aura sthAnAMga meM pratipAdita kAraNoM se milate julate haiN| ve isa prakAra haiM-(1) unmArga-dezanA-(saMsAra ke kAraNoM tathA sAMsArika kAryoM kA mokSa ke kAraNoM, karmamukti ke kAraNoM ke rUpa meM upadeza denaa| (2) sanmArga kA apalApa (lopa) karanA (saMsAranivRtti aura muktiprApti ke mArga kA apalApa karanA ki na mokSa hai, na puNya-pApa hai, jo kucha sukha hai, isI jIvana meM hai, khAo, pIo, mauja ur3Ao Adi), (3) devadravya-haraNa-(isake do artha haiM-laukika dRSTi se-devoMdharmadevoM-arihanta, AcArya, upAdhyAya, sAdhu-sAdhvI Adi ke nAma se sthApita saMsthAoM-dharmasthAna, upAzraya, mandira, jJAnazAlA, vidyApITha, siddhAntazAlA Adi ke lie arpita dravya ko har3apa jAnA, usameM gabana karanA, bhraSTAcAra karanA, apane upayoga meM lenA, usakI vyavasthA karane meM gar3abar3a karanA, pramAda karanA, dUsarA durupayoga karatA ho to cuppI sAdhanA Adi devadravyaharaNa ke prakAra haiN| lokottara dRSTi se-devaparamAtmA yA jJAnAdi guNayukta zuddha AtmA deva hai, AtmA ko apane pUrva puNya se, tathA vItarAga jinendradeva se jo dravya-jJAna, darzana, cAritra, zakti aura AnandarUpI AdhyAtmika dhana milA hai, usako vyartha hI naSTa karanA, usakA durupayoga karanA, usa AdhyAtmika dhana ko pramAda, kaSAya, nindA-vikathA, ajJAnatA Adi meM luTA denA, usa dravya kA haraNa karanA-ur3AnA hai|) (4-5-6-7) jinendra, munivarga, evaM caitya (jJAnadarzana sampanna tapasvI Adi laukika dRSTi se) kI tathA caturvidha saMgha kI nindA karanA, unake pratikUla banakara unakA virodha karanA ye 7 darzanamohanIya karmabandha ke kAraNa haiN|' cAritramohanIya karmabandha ke kAraNa cAritramohanIya ke mukhya do bheda haiM-kaSAya-mohanIya aura nokaSAya mohniiy| krodhAdi kaSAyoM aura hAsyAdi nau nokaSAyoM tathA viSayoM meM Asakta jIva donoM prakAra ke cAritramohanIya karma kA bandha karate haiN| yaha samuccaya meM cAritramohanIya karmabandha ke hetu haiN| tattvArthasUtra ke anusAra-kaSAyoM (tathA upalakSaNa se nokaSAyoM) ke udaya se hone vAle AtmA ke tIvra pariNAma arthAt-kaSAyoM ke vazIbhUta hokara AtmA jaba ekadama udvelita ho jAtA hai, taba AtmA ke tIvra kaluSita (utkaTa) bhAva cAritra mohanIya karma ke AnavadvAra (bandhahetu) ho jAte haiN| pRthak-pRthak kaSAyoM ke bandha ke bAre meM isa prakAra samajhanA cAhie-'anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ke (kha) kevali-zruta-saMgha-dharma-devAvarNavAdo darzanamohasya / -tattvArthasUtra 6/14 (ga) tattvArtha-vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se pR. 276 (gha) sarvArthasiddhi 6/14 1. (ka) ummaggadesaNA-magganAsaNA, deva-davya-haraNehiM / - dasaNamohaM jiNa-muNi-ceiya-saMghAi-paDiNIo // -karmagrantha prathama 56 (kha) karmagrantha prathama gA. 56, vivecana (marudharakesarI) se pR. 160 se 162 For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) udaya se vyAkula mana vAlA jIva anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyoM ke 16 bhedoM kA bandha karatA hai| apratyAkhyAnAvaraNakrodhAdicatuSka ke udaya se parAdhIna huA jIva apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa. aura saMjvalana krodhAdi 12 kaSAyoM ko bAMdhatA hai| pratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi ke udaya se. grasta jIva pratyAkhyAnAvaraNa tathA saMjvalana krodhAdi 8 kaSAyoM kA baMdha karatA hai| saMjvalana krodhAdi-yukta jIva sirpha saMjvalana krodhAdi cAra kaSAyoM kA bandha karatA hai| kaSAyamohanIya karmabandha ke viSaya meM Avazyaka sUcanA yahA~ yaha avazya samajha lenA cAhie ki krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM kaSAyoM kA eka sAtha udaya nahIM hotA, apitu cAroM meM se kisI eka kA udaya hotA hai| sAtha hI anantAnubandhI Adi cAroM prakAra ke kaSAyoM meM se jisa prakAra ke kaSAya kA udaya hogA, usa sahita Age ke prakAra bhI sAtha meM raheMge, kintu usase pUrva kA kaSAya nahIM rhegaa| jaise-apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya hone para apratyAkhyAnAvaraNa sahita Age ke donoM prakAra ke kaSAyoM (pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana) kA bhI udaya rhegaa| kintu anantAnubandhI kaSAyacatuSka kA udaya nahIM rhegaa|2 nau nokaSAya-mohanIya karmabandha ke kAraNa . hAsyAdi nokaSAyoM se vyAkula jIva hAsyAdi 6 nokaSAyoM kA pRthak-pRthak ina kAraNoM se karmabandha karatA hai-(1) hAsya-tyAgI yA satyavratiyoM yA tapasviyoM kA upahAsa karanA, dIna, nirdhana yA aMgavikala, abhAvapIr3ita kA majAka ur3AnA, athavA dUsaroM kI haMsI ur3Ane, dUsaroM ko haMsAne ke lie bhANDa, vidUSaka Adi jaisI ceSTAeM karane se hAsyamohanIya karma kA bandha karatA hai| (2) rati-vividha prakAra kI krIr3AoM meM, citravicitra dRzyoM ko dekhane meM rasa lene, kAmabhogoM meM tIvra ruci rakhane, asaMyama evaM pApa ke kAryoM meM dilacaspI lene tathA nIti-dharmayukta vicAroM evaM kAryoM meM aruci-aprIti rakhane Adi kAraNoM se ratimohanIya karmabandha hotA hai| (3) aratiIrSyAlu, pApI, dUsaroM ko udvigna, bhayabhIta evaM duHkhI karane vAlA tathA bure karmoM evaM duSkRtyoM ke lie dUsaroM ko ukasAne vAlA tathA saMyama meM aruci aura asaMyama meM tIvra ruci bhAva karane vAlA jIva aratimohanIya karmabandha karatA hai| (4) zoka-svayaM zoka-saMtapta rhnaa| dUsaroM ko bhI zoka upajAnA Adi kAryoM se zokamohanIya karma kA bandha hotA hai| (5), bhaya-svayaM bhayabhIta rahane tathA dUsaroM ko vividha kAraNoM se bhayabhIta karane se bhayamohanIya karma kA bandha hotA hai| bhaya ke mukhya kAraNa ye haiM-1. / -vahI, gA. 56 1. (ka) duvihaMpi caraNamohaM kasAya-hAsAI visaya-vivasamaNo | baMdhai (kha) karmagrantha prathama gA. 56 vivecana (marudharakesarI) se pR. 163 2. karmagrantha prathama vivecana (marudharakesarI) se, pR. 164 For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-3 333 svayaM kI tathA anya kI zaktihInatA, 2. bhayabIta karane vAle bhayAnaka dRzya dekhanAdikhAnA, 3. bhayajanaka bAteM sunanA-sunAnA, 4. mana meM zaMkA-kuzaMkA karake saptavidha bhayoM ko bAra-bAra yAda karake svayaM ko tathA dUsaroM ko bhayabhIta rakhanA, bhaya utpanna krnaa-kraanaa| (6) jugupsA-caturvidha saMgha kI, sAdhu-sAdhviyoM, dharmAtmAoM, dharma tathA sadAcAra Adi kI nindA karanA, unase ghRNA karanA, unakI badanAmI karake unake prati logoM meM ghRNAbhAva phailAnA Adi jugupsA-mohanIya karmabandha ke kAraNa haiN| tIna prakAra ke vedoM ke bandha ke kAraNa-ISyAlu, viSayoM meM atyAsakta, atikuTila, strIlampaTa, kapaTAcaraNa tathA paracchidrAnveSaNa karane vAlA jIva strIveda ko bAMdhatA hai| svadArasantoSI, mandakaSAyI, sarala, zIlavatI jIva puruSaveda kA bandha karatA hai| tIvra viSayAbhilASI, naitikatA kI maryAdA ko bhaMga karane vAlA tathA strI evaM puruSa donoM kI kAma-vAsanA bhar3akAne vAlI zArIrika-vAcika evaM mAnasika ceSTA karane vAlA jIva napuMsaka veda kA baMdha karatA hai|' . isa prakAra cAritramohanIya kI 25 prakRtiyoM ke bandha ke kAraNoM kA pRthak-pRthak nirdeza kiyA gayA hai| AtmArthI mumukSuoM ko ina karmabandha ke kAraNoM se bacane kA sAvadhAnIpUrvaka prayatna. karanA caahie| mahAmohanIya karmabandha ke 30 kAraNoM kI carcA hama 'mUla karma-prakRtiyoM ke svabhAva, svarUpa aura kAraNa' lekha meM kara cuke haiN| ___ mohanIya karma ke anubhAva (phalabhoga) kaise-kaise hote haiM ? __ mohanIya karma sabhI karmoM meM prabalatama aura bhayaMkara hai, isakA bandha kina-kina kAraNoM se hotA hai? isa viSaya meM jo loga asAvadhAna rahate haiM, unako usa-usa mohanIya karma kA bandha hotA rahatA hai| bandha ke bAda jaba baddha karma udaya meM Ate haiM, usa-usa karma kA phala bhugavAte haiM, use hI anubhAva kahate haiN| mohanIya karma kA anubhAva (phalabhugatAna) pAMca prakAra kA hotA hai-(1) samyaktva mohanIya kA phalabhogasamyaktva prApta na honA, (2) mithyAttva-mohanIya kA phalabhoga-tattvoM kA ayathArtha (viparIta) zraddhAna honA, (3) samyaga-mithyAtva-mohanIya kA anubhAva-tAttvika zraddhAna kA DA~vADola honA, (4) kaSAya-mohanIya kA anubhAva-krodha Adi kaSAyoM kA utpanna honA aura (5) no-kaSAya-mohanIya kA anubhAva-hAsyAdi (jaisA jisane jo karma bAMdhA hai, tadanusAra) nokaSAyoM kA utpanna honaa|2 . spaSTarUpa se mohanIya karma kI 28 uttaraprakRtiyoM kA phala-bhoga-nirdeza isa nirUpaNa se yaha tathya spaSTa ho jAtA hai ki mohanIya karma kI jo 28 uttara-prakRtiyA~ haiM, una 28 prakAroM se apane-apane dvArA pUrvabaddha karmoM ke udayAnusAra 1. (ka) vahI, pR. 164 . (kha) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se pR. 277-278 2. (ka) jJAna kA amRta se pR. 304 .. (kha) prajJApanA, 23/2 For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) yaha karma jIva ko apane-apane phala kA bhugatAna karavA DAlatA hai, anubhAva karAtA hai| jaise ki-samyaktva-mohanIya ke udaya se kSAyika samyaktva kA ghAta hotA hai, mithyAtva-mohanIya ke udaya se deva-guru-dharma ke prati tathA tattvoM ke prati viparIta zraddhAna hotA hai| mizra-mohanIya kA udaya jIva ke tAttvika zraddhAna ko DA~vADola kara detA hai| kaSAya-mohanIya ke udaya se apane-apane pUrvabaddha kaSAya tathA usakI DigrI ke prakAra ke anusAra udaya meM Ane para anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalanarUpa krodha, mAna, mAyA yA lobha kI utpatti hotI hai| puruSaveda-mohanIya, strIveda-mohanIya, napuMsakaveda mohanIya se sva-svabaddhAnusAra kramazaH puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda jAga uThatA hai, kAmotpatti tadanusAra hotI rahatI hai| hAsyamohanIya ke udaya se hAsya kA, rati-aratimohanIya ke udaya se rati-arati kA, bhayamohanIya ke udaya se bhaya kA, zokamohanIya ke udaya se zoka kA, jugupsAmohanIya ke udaya se jugupsA kA manobhAva prAdurbhAva hotA rahatA hai| isa prakAra mohanIya karma jIva ko apanI-apanI barddha-karma-prakRti ke anusAra apane-apane phala kA bhugatAna karAtA rahatA mohanIya karma para vijaya kaise prApta ho ? __ mohanIya karma kI uttara-prakRtiyoM ke svarUpa, svabhAva, kArya tathA unake bandha ke kAraNoM aura bandhAnusAra udaya meM Ane para phalabhoga ko yathArtha rUpa se samajha kara isa prabalatama karma para vijaya prApta karane kA prayAsa karanA cAhie, tathA jina kAraNoM se ina prakRtiyoM kA Agamana (Amrava) aura bandha hotA hai, unase bacane kA arthAt-naye Ate hue karmoM kI rokane kA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA (kSaya) karane kA puruSArtha karanA caahie| 1. jJAna kA amRta se pR. 304-305 For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRti-bandha : E prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 = ATha karma-prakRtiyoM meM cAra mUla karma-prakRtiyoM se sambandhita uttara-karma-prakRtira ke bandha kI vivecanA kI jA cukI hai| aba zeSa cAra mUla prakRtiyoM kI utta karma-prakRtiyoM kA vizleSaNa kiyA jA rahA hai| - Ayukarma kI uttara prakRtiyA~ : prakAra, svarUpa aura bandha kAra jisake kAraNa jIva bhava-vizeSa meM, gati vizeSa meM, yoni vizeSa meM tathA niyA zarIra meM niyata kAlAvadhi taka rukA rahe, use Ayukarma kahate haiN| jisa prakA kArAgRha meM kaidI amuka avadhi taka baMda rahatA hai, usI prakAra jo karma AtmA kaM vibhinna zarIroM, gatiyoM, yoni-vizeSoM meM kaida rakhatA hai, vaha AyuSyakarma hai| jIvoM ve jIvana-astitva kA niyAmaka Ayukarma hai| isa karma kA astitva rahane taka jIva lova vyavahAra meM jIvita aura kSaya hone para mRta kahalAtA hai| athavA jisa karma ke prabhAva se jIva eka gati, bhava, yoni aura zarIra ko chor3akara dUsarI gati, bhava, yoni aura zarIra grahaNa karatA hai, punarjanma ke cakra meM bhramaNa karatA rahatA hai, vaha Ayukarma hai AyuSyakarma nizcaya karatA hai ki kisa AtmA ko kisa zarIra meM kitanI avadhi taka rahanA hai| AyuSyakarma kA svabhAva aura kArya . Ayukarma kA kArya jIva ko sukha yA duHkha denA nahIM hai, apitu naraka, tiryaJca, manuSya aura deva Adi gatiyoM aura yoniyoM meM se kisI eka niyata gati tathA yoni meM 1. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 306 (kha) karma-prakRti se, pR. 44 (ga) tattvArtha-sarvArthasiddhi, rAjavartika 6/14 (gha) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyayana se, pR. 372 (335) For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) niyata avadhi taka banAye rakhanA hai| jaba bA~dhI huI Ayu kA bhoga kara liyA jAtA hai, tabhI usa zarIra se chuTakArA milatA hai| cAhe kitanI bhI duHkha kI sthiti ho, yA cAhe jitane sukha ke sAdhana upalabdha hoM, una donoM hI sthitiyoM meM kramazaH marane yA jIne kI icchA kI jAe, kintu Ayukarma ke astitva (sattA) taka unakA bhoganA anivArya hai| jaise ki-narakoM meM jIva itanI bhayaMkara dAruNa vedanAe~, pIr3Ae~ aura yAtanAe~ bhogate haiM ki ve jIne kI apekSA mara jAnA acchA samajhate haiM, kintu Ayukarma ke vidyamAna rahate unakI icchA pUrI nahIM hotii| deva aura manuSya, jinheM sukha ke sabhI sAdhana prApta haiM, jIne kI utkaTa AkAMkSA bhI rakhate haiM, kintu baMdhe hue AyuSyakarma ke zIghra pUrNa hone para saba kucha chor3achAr3a kara paraloka jAnA aura dUsarA sthUla zarIra dhAraNa karanA par3atA hai| jisa prakAra aparAdhI kI icchA hone para bhI avadhi pUrNa hone se pahale vaha nahIM chUTatA athavA sukhI mAnava kI icchA adhika jIne kI hone para bhI use Ayu kI avadhi pUrNa hote hI usa zarIra se chUTa jAnA par3atA hai, isI prakAra Ayukarma jIva ko niyata avadhi taka zarIra se mukta nahIM hone detaa|2 jaise-daNDa prApta mAnava ko haDibaMdhana meM utane kAla taka roke rakhA jAtA hai, isI prakAra AyuSyakarma jIva ko niyata avadhi taka usa deha meM, yA bhava meM roke rakhatA hai|3 ataH samuccaya rUpa meM Ayukarma kA lakSaNa huA-jisa karma ke udaya se jIva deva, manuSya, tiryaJca aura nArakarUpa se jItA hai aura usake kSaya hone para una-una rUpoM kA tyAga karatA hai, yAnI mara jAtA hai, use Ayukarma kahate haiN|4 ' AyuSya bandha ke chaha prakAra ___ AgAmI bhava meM utpanna hone ke lie gati aura jAti Adi kA bA~dhanA Ayubandha kahalAtA hai| isake 6 prakAra hote haiM-(1) jAti-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya, ye pA~ca jAtiyA~ haiN| jIva ko jisa jAti meM paidA honA hotA hai, marane se pahale usakA bandha kara letA hai| (2) gati-naraka, tiryaJca, manuSya aura deva, ye cAra gatiyA~ haiN| marane se pahale jIva prAptavya gati kA bandha kara letA hai| (3) sthiti-jisa bhava (janma) meM Thaharane kI jitanI kAlAvadhi hotI hai, utanI kAlamaryAdA ko sthiti kahate haiN| mRtyu se pUrva jIva apanI sthiti bA~dha letA hai| (4) -ThANAMga 2/4/105 TIkA 1. dukkha na dei Au~, na vi suhaM dei causu giisu| dukkha-suhANAhAra, dharei dehaTThiyaM jIyaM // 2. (ka) karmaprakRti se, pR. 44-45 (kha) tattyArthasUtra 8/10 (ga) jainadarzana meM AtmavicAra (DaoN. lAlacanda jaina) se, pR. 206 3. jIvassa avaTThANaM karedi, AU haDivva NaraM / 4. karmagrantha bhA. 1 vivecana (marudharakesarIjI) se, pR. 94 -gommaTasAra karmakANDa 11 For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 337 avagAhanA-zarIra kI U~cAI-nIcAI ko avagAhanA kahate haiN| maraNa se pUrva jIva isakA bhI bandha kara letA hai| (5) pradeza-jina-jina AtmapradezoM para jIva ko sukha-duHkha kA bhoga karanA hotA hai, usakA bandha bhI marane se pahale ho jAtA hai| (6) anubhAga-anubhAga kA artha hai-phalapradAna kA saamrthy| jIva ke dvArA baddha karma kA phala use tIvra bhoganA hai, yA tIvratara, tIvratama, athavA manda, mandatara yA mandatama; yaha saba marane se pahale jIva bA~dha letA hai|' ___ Ayukarma ke mukhya cAra bheda : cAra uttara prakRtiyA~ yadyapi karma ke udayarUpa vikalpa asaMkhyAta lokamAtra hone se paryAyArthika naya kA avalambana lene para to Ayukarma kI prakRtiyA~ bhI asaMkhyAta lokamAtra haiM; kinta saralatA se samajhane ke lie Ayukarma ke cAra bheda haiM, arthAt-Ayukarma kI uttaraprakRtiyA~ cAra haiM-(1) narakAyu, (2) tiryaJcAyu, (3) manuSyAyu aura (4) devaayu| vizva meM jitane bhI saMsArI jIva haiM, inheM nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva ina cAra vibhAgoM meM bA~TA gayA hai| samasta saMsArI jIva AyuSyakarma se yukta hote haiN| isalie AyuSyakarma ke bhI cAra bheda sampanna ho jAte haiN|2 / / . narakAdi Ayukarma catuSTaya ke lakSaNa narakAyuSyakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko amuka kAla taka amuka naraka meM hI rahanA par3e, arthAt-jisake udaya se jIva ko tIvra uSNa, zIta, vedanA evaM yAtanA vAle sAta narakoM meM se kisI eka naraka meM-narakagati meM jIvana bitAnA par3e, vaha jIva vahA~ se nikala bhAgane kI bahuta icchA karatA hai, parantu bhAga nahIM paataa| pala-pala mauta kI abhilASA karatA hai, parantu mauta usase kosoM dUra bhAgatI hai| vahA~ kI niyata Ayu (kAlAvadhi) pUrNa hone para hI vahA~ se chUTa sakatA hai, use narakAyu kahate haiN| naraka sAta haiN| inameM avasthita jIvoM ke paryAptaka aura aparyAptaka ye do-do bheda hone se nArakoM ke 14 prakAra hote haiN| ataH jisa karma ke udaya se naraka meM amuka sthiti taka jIvana bitAMnA par3atA hai, use narakAyu karma kahate haiN| -karmagrantha bhA. 1, gA. 23 1. jJAna kA amRta se, pR. 311 . 2. (ka) karma-prakRti se, pR. 49 - (kha) sura-nara-tiri-narayAU / ... (ga) prajJApanA pada 23, u. 2 (gha) neraiya tirikkhAu maNussAu taheva yA devAu ya cautya tu Aukamma cauviha // 3. (ka) re karma terI gati nyArI se, pR. 134 ... (kha) karmaprakRti se, pR. 50 (ga) karmagrantha bhA. 1 vivecana (marudharakesarIjI) se, pR. 97 (gha) jJAna kA amRta se, pR. 308 -uttarAdhyayana 33/12 For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) tiryaJcAyu karma-jisa karma ke udaya se jIva ko tiryaJca (amanuSya) yoni meM jIvana bitAnA par3e, tiryaJcagati meM, tiryaJcayoni meM tathA tiryaJca zarIra meM utpanna hokara rahanA par3e, athavA tiryaJcagati kA jIvana bitAnA par3e, use tiryaJcAyu karma kahate haiN| tiryaJcagati meM ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya to nizcita hI hote haiM, paMcendriyajAti meM deva, manuSya aura nAraka ko chor3akara zeSa tiryaJca- paMcendriya hote haiN| arthAt-ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jitane-jitane bheda haiM, ve saba tiryaJcayoni ke antargata haiN| ekendriya jIva 22 prakAra ke hote haiN| yathA-pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya aura vAyukAya, ina cAroM ke sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptaka, yoM pratyeka ke 4-4 bheda hone se 4 4 4 = 16 bheda hue| vanaspatikAya ke sUkSma, sAdhAraNa aura pratyeka, inake paryAptaka aura aparyAptaka 3 4.2 = 6 bheda hote haiN| yoM ekendriya ke 16 + 6 = 22 bheda hue| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke paryAptaka aura aparyAptaka ye do-do bheda hone se 3 x 2 = 6 bheda hue| paMcendriya tiryaJca ke mukhya 5 bheda-jalacara, sthalacara, khecara, uraparisarpa, bhujaparisarpa, ye pA~coM saMjJI aura asaMjJI hone se 10 bheda hue, phira ina 10 ke paryAptaka aura aparyAptaka, ye do-do bheda hone se 10 x 2 = 20 bheda hue| isa prakAra tiryaJcoM ke kula 48 bheda hote haiN| tiryaJca jIvoM ke ina 48 bhedoM meM se tiryaJcagati kI kisI bhI jAti meM kisI bhI yoni meM janma lekara usakI kAla maryAdA (Ayu kA kAla) kSaya hone taka usI zarIra meM rahanA tiryaJcAyu karma hai| ___ manuSyAyu karma-jisa karma ke udaya se jIva ko manuSyagati meM jIvana vyatIta karanA par3atA hai, jisake udaya se manuSyagati meM janma ho, vaha manuSyAyu karma kahalAtA hai| manuSyoM ke 303 prakAra haiN| jaise-15 karmabhUmija, 30 akarmabhUmija aura 56 anta-dvIpaja, ye saba milakara 101 hue| inake paryAptaka-aparyAptaka ye do-do bheda hone se 202 bheda hue| ina 202 meM 101 aparyApta sammUrchima manuSya mila jAne se 303 bheda manuSyajAti ke hote haiN| ina 303 bhedoM meM se karmAnusAra kisI bhI manuSyayoni meM janma prApta karAnA, manuSyAyu karma kA kArya hai| devAyukarma-jisa karma ke udaya se jIva ko amuka samaya taka devagati meM rahanA par3atA hai, devagati meM jIvana vyatIta karanA par3atA hai, athavA jisake udaya se devagati meM janma ho, use devAyu kahate haiN| devabhava kI nizcita Ayu pUrI hone para ve cAhakara eka kSaNa bhI adhika nahIM raha skte| deva 198 prakAra ke hote haiN| jaise-90 bhavanapati, 15 paramAdhArmika, 16 vyantara, 10 jRmbhaka, 10 jyotiSka, 3 kilviSika, 9 lokAntika, 12 kalpavAsI, 9 graiveyaka, 5 anuttara-vaimAnika, yoM saba milAkara 99 bheda hue| inake paryAptaka aura aparyAptaka ye do-do bheda kara lene para For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 4 339 devoM ke kula 198 bheda hote haiN| devoM ke ina 198 prakAroM meM se kisI bhI devayoni meM janma prApta karAnA devAyukarma kA kArya hai| 9 cAroM prakAra ke AyuSyakarmabandha ke hetu cAroM prakAra ke AyuSyakarma ke bandha ke AgamoM aura karmagrantha Adi meM pRthaka-pRthaka kAraNa batalAye gae haiN| narakAyuSyakarma-bandha ke kAraNa narakAyuSyakarma ke bandha ke cAra kAraNa sthAnAMga sUtra meM batAye gae haiM - ( 9 ) mahArambha, (2) mahAparigraha, (3) paMcendriya-vadha evaM (4) mAMsAhAra / tatvArthasUtra meM narakAyukarma ke do mukhya kAraNa batAye haiM - ( 9 ) atyadhika (bahuta) Arambha arthAt bhayaMkara tIvraM hiMsAkarma, (2) atyadhika parigraha rakhane kA bhAva ( vRtti) yAnI atyadhika saMcaya karane kI vRtti / 2 dUsare zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai ki jo jIva mahAn Arambha meM Asakta rahatA hai, vaha bhI isa janma ke bAda narakabhava yA narakagati kA AyuSya bAMdha letA hai| mahArambha meM Asakta kAlasaukarika (kasAI) mara kara isI mahArambha ke prabhAva se saptama naraka meM gyaa| isI prakAra jo loga bar3e paimAne para anApa-zanApa bhayaMkara hiMsaka yA trasajIvoM kI hiMsA pramattayoga se krUra bhAvoM se kareM, mAMsa-machalI aMDoM Adi kA eksaporTa kareM yA hiMsaka vRtti rakheM to naraka gati kA mehamAna bananA par3atA hai| narakAyu ke baMdha kA dUsarA kAraNa hai - mhaaprigrh| usakA artha hai - vastuoM para atyanta mUrcchAbhAva va Asakti rakhanA / jaise-mammaNa seTha ne sAMsArika parapadArthoM para atyanta Asakti rkhii| eka nirjIva baila to usane hIroM, ratnoM Adi se jar3ita kara liyA thA, dUsarA baila vaisA hI banAne ke lie vaha kaThora zrama karane lagA thaa| kintu marane ke bAda kyA milA ? vahI sAtavIM naraka, jahA~ bhayaMkara yAtanAe~ sahanI par3atI haiN| yahA~ 'bahu' yA 'mahA' zabda saMkhyAvAcaka bhI hai aura parimANavAcaka bhI hai| arthAt - Arambha (hiMsAjanaka kriyAkalApa ) adhika saMkhyA meM tathA adhika mAtrA meM, tIvra krUra bhAvoM ke sAtha kiyA jAe vahA~ mahArambha yA bahvArambha hai| mamatA - mUrchAbhAva hI parigraha hai| bAhya vastuoM yA apane zarIra Adi para bhI jo mamatva-mUrcchA- Asakti hotI hai, vaha parigraha hai| parantu yahA~ bahu yA mahA zabda se 1. (ka) karmaprakRti se bhAvAMzagrahaNa, pR. 50 (kha) re karma terI gati nyArI se, pR. 134-135 (ga) jJAna kA amRta se, pR. 310 (gha) karmagrantha bhA. 1, vivecana ( marudharakesarI) se, pR. 97 2. (ka) cauhiM ThANehiM jIvA NeratiyattAe kammaM pakareMti, taMjahA- mahArambhatAte, mahA-pariggahatAte, paMceMdiyavaheNaM, kuNimAhAreNa / (kha) bahvArambha-parigrahatvaM ca narakasyAyuSaH / - sthAnAMgasUtra sthAna 4, u. 4, sU. 373 - tattvArthasUtra 6/16 For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) mamatA mUbhiAva kI tIvratA sUcita kI gaI hai| vizAla dhana-sampatti hone mAtra se koI mahAparigrahI yA bahu-parigrahI nahIM ho jAtA; Ananda, kAmadeva Adi zramaNopAsakoM ke pAsa 12 kror3a sonaiyA Adi kI sampatti thI, kintu usa para unakI tIvra mamatA mUrchA nahIM thii| bharata cakravartI ke pAsa cakravartI kA sAmrAjya tathA vizAla vaibhava thA, kintu . ve mahAparigrahI yA bahu-parigrahI nahIM the, kyoMki ve usake prati anAsakta, va nirlepa rahate the| isalie parigraha ke prati tIvra Asakti tIvra mUrchA-mamatA hone se prANI bahu (mahA) parigrahI hotA hai| narakAyu bandha kA tIsarA kAraNa hai-manuSya, pazu-pakSI Adi tiryaJcapaMcendriya kA pramattayogapUrvaka AkuTTi kI buddhi se vadha krnaa| jo loga daheja lolupatAvaza, devI-devoM ko bali dene hetu tathA taskarI-DakaitI karane hetu tathA zikAra karane yA kasAIkhAnA (katlakhAnA) calAne hetu yA AtaMkavAda se prerita hokara athavA krUratApUrvaka dveSavaza mAraNa, uccATana Adi aniSTa maMtra prayoga karanA, zApa denA Adi se nirdoSa manuSyoM, pazuoM, pakSiyoM, machaliyoM Adi paMcendriya prANiyoM kA vadha karate haiN| ve bhI nArakIya jIvana prApta karate haiN| narakAyu karmabandha kA cauthA kAraNa hai.-mAMsAhAra yAnI mAMsa, machalI, aMDoM Adi kA sevana krnaa-kraanaa| garbhapAta Adi se paMcendriya hatyA bhI isakA kAraNa hai|' paMcendriya hatyA kA raudra pariNAma bhI tRtIya kAraNa meM samAviSTa ho jAtA hai| jaise-kaMDarIka ne eka hajAra varSa taka cAritra-pAlana kiyA, parantu bhogoM ke prati atyAsaktivaza usane sAdhu jIvana ko tyAga kara gRhastha jIvana aMgIkAra kiyaa| rAjyasattA-prApti ke mada meM Akara rasalolupatAvaza svAdiSTa gariSTa padArthoM kA atyAsaktipUrvaka sevana kiyaa| kintu kaNDarIka nRpa kI isa prakAra kI ahaMkArI, tIvra rasalolupatA Adi dekhakara rAjyAdhikAriyoM va rAjya karmacAriyoM ne unakI sevA se mukha mor3a liyaa| unake dvArA apanI ghora upekSA dekha, kaNDarIka ke mana meM bhayaMkara raudra pariNAma aayaa| sattA ke bhada meM Akara vaha bolA-'yadi maiM kala ThIka ho gayA to eka-eka kA mastaka dhar3a se alaga kara duuNgaa|' isa prakAra ke tIvra krUra hiMsaka pariNAmoM ke kAraNa mara kara saptama naraka kA AyuSyabandha karake sAtavIM naraka meM gyaa|2 tiryaJcAyukarmabandha ke kAraNa-tattvArthasUtra meM mAyAcAra ko tiryaJcayoni kA AsravadvAra tathA uttara kSaNa meM tiryaJcagatirUpa tiryaJcAyukarma bandha kA hetu batAyA gayA hai| arthAt-kuTila pariNAma rakhanA, chalakapaTa karanA, mana meM kucha aura rakhanA aura bAhara meM kucha aura dikhAnA, ThagI aura dhokhAdhar3I karanA tiryaJcAyu karmabandha kA mukhya kAraNa hai| sthAnAMgasUtra meM tiryaJcAyukarma bandhane arthAt-pAzavika jIvana kI prApti ke 1. (ka) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamunijI) se, pR. 279 (kha) re karma ! terI gati nyArI se, pR. 137 2. re karma ! terI gati nyArI se bhAvAMzagrahaNa, pR. 137 For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 341 cAra kAraNa batalAe haiM-(1) mAyA (kapaTa) karanA, (2) gUr3ha mAyA (rahasyapUrNa kapaTa) karanA; athavA chala ko chala dvArA chipAnA, (3) asatya bhASaNa aura (4) jhUThA (nyUnAdhika) taula-mApa krnaa| athavA jhUThe taula, aura jhUThe mApa rakhanA, (kharIdane ke bA~Ta aura nApane ke gaja aura rakhanA tathA becane ke bA~Ta va mApane ke gaja dUsare rkhnaa)| vyAvahArika jIvana meM to chala-kapaTa burA aura vizvAsaghAtaka hai hI, dhArmika jagat meM to aura bhI burA hai| jo loga dharma ke nAma para pAkhaNDa phailAte, dambha-dikhAvA karate haiM, bhole-bhAle logoM ko Thagate haiM, usake kaTu pariNAma isa janma meM hI nahIM, agale janma meM bhI bhogane par3ate haiN| sUtrakRtAMgasatra meM spaSTa kahA hai-jo mAyApUrvaka AcaraNa karatA hai, vaha ananta bAra garbha meM AtA (janma-maraNa karatA) hai|' mAyAzalya : kapaTapUrvaka prAyazcitta tiryaJcAyubandha kA kAraNa mana meM kAmavAsanA Adi kisI prakAra kA zalya rakhakara usa pApa ko chipAnA, AlocanA karane ke samaya usa pApa ko chipA kara prAyazcitta karanA, isa prakAra ke mAyA zalya ke kAraNa bhI tiryaJca AyuSya baMdha jAtA hai| zivabhUti aura vasubhUti donoM bhAI the| bar3e bhAI zivabhUti kI patnI kamalazrI apane devara vasubhUti ke prati mohita ho gii| eka bAra usane vasubhUti ke samakSa kAmaceSTA karake anucita prArthanA kii| bhAbhI kI kAmavAsanA dekhakara vasubhUti ko saMsAra se virakti ho gii| usane gurucaraNoM meM jAkara saMyama aMgIkAra kara liyaa| ina samAcAroM se kamalazrI mana hI mana kAmapIr3ita rahane aura ArtadhyAna karane lgii| devara ke prati pracchanna kAma vAsanA kI mAnasika-vAcika AlocanA na karane ke kAraNa kamalazrI ne tiryaJca AyurUpa karma bA~dhA aura mara kara kutiyA bnii|2 / ___ eka bAra usI gA~va meM vasubhUti muni padhAre, bhikSAcarI ke lie jA rahe the ki kutiyA banI huI kamalazrI muni ko dekha pUrvabhavajanya kAmarAga ke saMskAroM ke vaza munizrI ke sAtha-sAtha calane lgii| yaha dekha janatA munizrI ko zunIpati (kutiyA ke pati) kahane lge| muni ne jaba yaha ravaiyA dekhA to eka dina ve najara bacAkara anyatra cale gye| kutiyA ne munizrI ko nahIM dekhA to unake viraha meM pIr3ita hokara ArtadhyAnavaza marakara vAnarI bnii| eka dina munizrI ko dekhA to vaha unake pIche-pIche calane lagI aura kAmaceSTAe~ karane lgii| aba loga munizrI ko vAnarIpati kahane lge| munizrI ne 1. (ka) mAyA tairyagyonasya / -tattvArthasUtra 6/17 para vivecana (upAdhyAya kevalamuni), pR. 280 (kha) cauhi ThANehiM jIvA tirikkha-joNiyattAe kama pagareMti, taM.-mAillatAte, niyaDillAte, ... aliyavayaNeNaM, kUDatulla-kUDa-mANeNaM / -sUtrakRtAMga ThA. 4, u. 4, sU. 373 (ga) je iha mAyAi mijjAti AgaMtA gbbhaay'nntso| -sUtrakRtAMga zru. 2, u. 1, sU. 9 2. re karma ! terI gati nyArI se, pR. 143 For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) phira najara bacAkara vahA~ se anyatra vihAra kiyaa| kAmapIr3ita kamalazrI vAnarI ArtadhyAna se marakara haMsalI bnii| eka bAra vasubhUtimuni tAlAba ke kinAre kAyotsarga meM khar3e the| haMsalI A-Akara pUrvabhava ke kAmonmAdavaza una para pAnI chIMTane, viraha vedanA vyakta karane tathA vaiSayika ceSTA karane lgii| muni vahA~ se turaMta anyatra vihAra kara ge| haMsalI ArtadhyAna se vilApa karake mara gaI aura vyantarI huii| usane apane jJAna se vasubhUti muni aura apanA pUrva sambandha jAnA aura krodha meM AgababUlA hokara mana hI mana nizcaya kiyA-"vasubhUti ne mujhe ThukarA-ThukarAkara duHkhI kiyA, aba maiM majA ckhaauuNgii|" yoM nizcaya karake munivara jahA~ dhyAna meM khar3e the, vahA~ AI, bhayaMkara upasarga kiye, anukUla bhI aura pratikUla bhii| parantu muni meru kI taraha samabhAva evaM kSamAbhAva meM aDola rhe| zIghra hI kSapaka-zreNI para ArUr3ha hokara cAra ghAtikarmoM kA kSaya kiyaa| unheM kevalajJAna-kevaladarzana pragaTa ho ge| kevalImuni ne upasthita janatA ko mAyA-zalya kI bhayaMkaratA smjhaaii| agara kamalazrI se mohakarmodayavaza doSa laga gayA, parantu vaha mAyAzalya na rakhakara AlocanA-prAyazcitta karake zuddha ho jAtI to, tiryaJcabhavoM kA itanA bhramaNa Tala jaataa| kintu kamalazrI ne mana meM kAmavAsanA Adi kA zalya rakhakara usa kRta pApakRtya ko chipAkara prAyazcitta kiyaa| ukta mAyAzalya ke kAraNa tiryaJcAyukarma baMdha gyaa| gUDhamAyA ke kAraNa tiryaJcAyu kA bandha isI prakAra gUr3hamAyA mana meM rakhane se, hRdaya meM kisI bAta ko chipA kara rakhane se, athavA kisI ke sAtha dhUrtatA yA ThagI karane se, 'mukha meM rAma bagala meM churI' vAlI kahAvata caritArtha karane se bhI tiryaJcAyukarma kA bandha hotA hai| rudradeva kI patnI agnizikhA thii| usake tIna putra the-DUMgara, kuDaMga aura sAgara unakI tIna patniyoM ke nAma kramazaH zIlA, nikRti aura saMcayA the| ghara meM pratidina kabhI sAsa-bahU meM, kabhI devarAnI-jiThAnI meM, kabhI pitA-putra meM to kabhI pati-patnI meM Thana jAyA karatI thii| koI dina aisA nahIM jAtA thA, jisa dina ghara meM mahAbhArata na hotA ho| pUrA ghara klezamaya aura narakamaya bana jAtA thaa| isa azAnti kI Aga meM ghara ke sabhI loga jhulasa rahe the|2 eka dina rudradeva ne socA-mere marane ke bAda agnizikhA kA kyA hogA ? isakI koI sevA nahIM karegA aura dhana ke abhAva meM to ise koI pUchegA bhI nhiiN| ataH mujhe ise cupake se kucha dhana de denA cAhiye, tAki isakA jIvana sukhapUrvaka biite| ___eka dina ghara ke sabhI sadasya bAhara gaye the, kevala rudradeva aura agnizikhA do hI vyakti ghara meM the| rudradeva ne ghara kA daravAjA baMda kiyA aura agnizikhA ko 1. re karma terI gati nyArI se bhAvAMzagrahaNa, pR. 144 2. vahI, bhAvAMzagrahaNa, pR. 141 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 343 uparyukta bAteM smjhaaii| phira cupake se usake hAtha meM eka hajAra svarNa mudrAoM kI thailI dekara kahA-"ise isI samaya kisI jagaha gAr3a do| kisI se kahanA mt|" . pati-patnI meM yaha maMtraNA ho rahI thI, usI daurAna nikRti A gii| usane sAsa-sasura kI gupta bAta suna lii| turaMta hI usane apanI devarAnI saMcayA ko yaha bAta kaha dii| donoM sAsa se gAr3e hue dhana kA patA lagAne hetu usakI sevA karane lgiiN| apanI donoM bahurAniyoM ko isa prakAra sevA meM juTe dekha sAsa ko prasannatA huii| samaya pAkara donoM ne apane aparAdha ke lie kSamA mAMgI, jhUThe AMsU bhaae| isa prakAra sevA ke daMbha se sAsa kA mana jIta liyaa| sAsa ne bholebhAva se yaha soca kara ki marane ke bAda svarNa mohareM mere kisa kAma kI, donoM bahuoM ko gar3e hue dhana kI jagaha batA dii| donoM ko yahI cAhiye thaa| ___ eka dina sAsa kahIM bAhara gaI huI thii| donoM bahuoM ne vaha jagaha khoda kara sone kI mohareM nikAla lI aura anyatra gAr3a diiN| aba dhIre-dhIre sAsa kI sevA baMda ho gii| agnizikhA ne rudradeva ke samakSa apanA saMdeha pragaTa kiyaa| yaha sunate hI rudradeva ne kopAyamAna hokara agnizikhA para tIkSNa zastra se prahAra kiyaa| agnizikhA krodhAveza meM mara kara sarpiNI banI aura usI ghara meM ghUmane lgii| idhara nikRti ne socA-mehanata maiMne kI, ataH AdhA hissA saMcayA ko kyoM dU~ ? usane laDDU meM viSa milAkara saMcayA ko khilA diye| vaha mara kara kutiyA bnii| nikRti jyoM hI svarNa mudrAe~ lene hetu aMdhere kamare meM hAtha se TaTolane lagI, tyoMhI sarpiNI ne kATa khaayaa| vaha mara kara nevalA bnii| isa prakAra agnizikhA, saMcayA aura nikRti tInoM ko mAyA ke kAraNa tiryaJcayoni prApta huii| mAyAkaSAya ke kAraNa pUre ghara kI tabAhI ho gii| yaha haigUDhamAyA ke kAraNa tiryaJcAyubandha kA duSphala!' pUjyapAda ne dharmopadeza meM mithyA bAtoM ko milAkara pracAra karanA, zIlarahita jIvanayApana karanA, mRtyu ke samaya nIla-kApota-lezyA evaM ArtadhyAna karanA ina cAroM ko tiryaJcAyu bandha kA kAraNa batAyA hai|2 manuSyAyukarma kA bandha-jisa karma ke udaya se manuSyagati meM janma ho, athavA jisa karma ke udaya se jIva ko amuka samaya taka manuSyabhava meM rahanA par3e, use manuSyAyukarma kahate haiN| svayaM ke pAsa dhana ho yA na ho, dAna dene kI ruci satata jAgRta rahe to vaha manuSyAyukarma bAMdhatA hai| saMgama ko dAna dene kI utkaTa ruci thI, mAsika upavAsI muni ko dAna dene se vaha manuSyAyu bAMdha kara zAlibhadra bnaa|3 / 1. (ka) re karma terI gati nyArI se bhAvAMzagrahaNa, pR. 141-142 2. sarvArthasiddhi 6/17 . 3. (ka) karma-prakRti se, pR. 50 (kha) cauhiM ThANehiM jIvA maNussatAte kama pagareMti, ta jahA-pagatibhaddattAte, pagati viNIyatAe, sANukkosayAte, amaccharitAte / -ThANAMga, sthA. 4, u. 4, sU. 373 TIkA (ga) alpArambha-parigrahatvaM svabhAva-mArdavA'rjavaM ca maanusssyaayussH| -tattvArthasUtra 6/18 vivecana (gha) tattvArya-sUtra, vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 281 For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) manuSyAyu karma ke bandha ke cAra kAraNa - sthAnAMgasUtra meM isa prakAra batAye gae haiMcAra kAraNoM se jIva manuSyAyukarma kA bandha karate haiN| yathA - ( 1 ) uttama bhadra prakRti (svabhAva) hone se, (2) svabhAva meM vinayabhAva hone se, (3) dayAlu svabhAva hone se, tathA (4) svabhAva meM mAtsarya ( IrSyAbhAva yA DAha ) na hone se| mUla Agama meM 'prakRtibhadratA aura prakRtivinItatA' ina donoM kAraNoM kA tAtparya yaha batAyA gayA hai ki saralatA aura vinItatA svAbhAvika ho, hRdaya kI sahajavRtti meM ho, dikhAvaTI - banAvaTI na ho| ISyAlu na hokara guNAnurAgI honA tathA dayAlu honA bhI saralatA evaM vinItatA meM samAviSTa ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtra meM manuSyAyukarma bandha ke batAe hue cAra kAraNoM meM se svabhAva kI mRdutA aura svabhAva kI RjutA ( saralatA) ina do ke atirikta inhIM ke paripoSaka anya do guNoM kA ullekha kiyA hai - alpArambha aura alpprigrh| inakA tAtparya hai - Arambha vRtti aura parigraha vRtti ko kama krnaa| yahA~ 'alpa' zabda vastu kI alpatA kA dyotaka na hokara vRtti meM Arambha aura parigraha kI - mamatva kI, Asakti kI alpatA kA dyotaka hai| yadyapi sAmAjika sthiti-maryAdA ke anusAra vyakti ko mAnava jIvana kI sArthakatA aura bhaviSya meM prApti ke anusAra Arambha aura parigraha kI bhI alpatA - maryAdA karanA Avazyaka hai, kintu usameM bhI mAnasika vRttiyoM meM viSayAsakti evaM kaSAya kI mandatA: kI dRSTi se Arambha ke prati Asakti aura mamatA kI alpatA AnI cAhie / Arambhajanya tIvratA (hiMsA meM krUratA) meM bhAvAtmaka alpatA, Asakti evaM kaSAya kI alpatA honI Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki eka AcArya ne Arambha aura parigraha meM mandatA - alpatA ke lie kramazaH dayAlutA (anukampA vRtti) aura dAna dene kI ruci - paropakAravRtti ko, alpakaSAya ko tathA vinaya, saralatA, mRdutA, deva-guru-bhakti tathA atithi satkAra ko bhI manuSyAyukarma bandha ke phalasvarUpa mAnava jIvana kI prApti ke kAraNa batAe haiN| kaThoratA, krUratA, abhimAnI - ahaMkArI vRtti manuSyAyukarmabandha ke kAraNa nahIM haiN| 9 devAyukarmabandha ke kAraNa-sthAnAMgasUtra meM devAyuSyakarmabandha ke 4 kAraNa batAe haiMcAra kAraNoM se jIva devAyukarma kA bandha karate haiM - sarAga - saMyama se, saMyamAsaMyama se, bAlatapaHkarma se aura akAma-nirjarA se| ye hI cAra kAraNa tattvArthasUtra meM batAe haiN| sarAgasaMyama kA artha hai-saMyama (hiMsAdi sarvapApoM se viratirUpa cAritra ) grahaNa kara lene para bhI rAga yA kaSAya kA aMza zeSa rahatA hai, taba taka vaha saMyama zuddha saMyama nahIM hai, sarAga saMyama hai, kyoMki zuddha saMyama se to karmabandha na hokara karmakSaya hotA hai, kintu rAgayukta saMyama hone ke kAraNa usase devAyukarma kA bandha hotA hai| isI prakAra saMyamAsaMyama (dezavirati cAritra ) kA artha hai - kucha saMyama, kucha asaMyama / jaise gRhastha 1. (ka) tattvArthasUtra 6 / 18 vivecana ( upAdhyAya - kevalamuni) se, pR. 281 (kha) re karma ! terI gati nyArI se bhAvAMzagrahaNa, pR. 146 For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 345 zrAvaka ke vrata meM sthUla rUpa se hiMsA, jhUTha, corI Adi kA pratyAkhyAna hotA hai, sUkSma ekendriya jIvoM kI ArambhajA hiMsA sarvathA chUTatI nahIM hai, isI prakAra sUkSma asatya, steya Adi bhI rahate haiN| isa kAraNa saMyamAsaMyama ko bhI devAyu karmabandha kA kAraNa mAnA hai| bAlatapa kA artha hai-ajJAnayukta tapa, samyagjJAna se rahita tp| jisa tapazcaraNa yA kAyAkaSTa meM Atmazuddhi kA-samyaktva, samyagjJAna yA siddhAnta kA lakSya na hokara anya koI bhautika yA laukika lakSya ho| isI prakAra akAmanirjarA kA artha hai-anicchA se, dabAva se, bhaya se, parAdhInatA se yA lobha Adi vaza kaSTa sahana karanA, majabUrI se bhUkha Adi sahanA, kAmecchA ko sAmAjika bhaya se mAranA Adi akAmanirjarA hai| yahA~ dhyAna rakhanA cAhie ki sarAga-saMyama aura saMyamAsaMyama meM to samyaktva nizcita aura garbhita hai hI, kyoMki binA samyaktva ke ye ho hI nahIM skte| kintu akAmanirjarA aura bAlatapa meM aisA niyama nahIM hai| samyaktva ke sAtha rAgabhAva sAmpradAyika yA pAnthika rAga ho, nizcaya samyaktva rahita kevala vyavahAra-samyaktva ho, vaha bhI devAyu kA kAraNa banatA hai| jaise-dhUnI ramAnA, vRkSoM ke sAtha svayaM ko ulaTA bAMdha denA, ThaMDe pAnI meM khar3e rahanA, mahInoM taka talaghara yA guphA meM banda hokara par3e rahanA, kAzI meM karavata se svayaM ko ciravAnA, paMcAgni tapa tapanA Adi ajJAnapUrvaka kiye gaye tapa bAlatapa haiN|2 . devAyu kA bandha karane vAle jIva bAlatapa yA ajJAnatapa, samyagjJAna ke abhAva meM hotA hai, isase bhI kaI jIva devAyu kA bandha karate haiN| aupapAtika sUtra meM aise kaI bAlatapasviyoM ke varNana haiN| tAmalI tApasa, kamaTha, agnizarmA Adi bhI bAlatapasyA ke phalasvarUpa devayonidevagati meM ge| nArakIya jIva bhayaMkara kaSTa sahate haiM, unheM anicchA se kaSTa sahanA par3atA hai, samyagjJAna na hone se ve kaSTa ke samaya samabhAva evaM Atmacintana nahIM kara pAte, svabhAvaramaNa bhI nahIM kara pAte, isa akAma nirjarA ke kAraNa unake karma to kaTate haiM, kintu sAtha hI durdhyAna hone ke kAraNa ve devAyu kA bandha nahIM kara paate| dhavala baila apane mAlika kI bailagAr3I khIMca rahA thaa| rAste meM 500 gAr3iyA~ phaMsa gii| baila ke mAlika ne dhavala ko bahuta uksaayaa| becAre ne bharasaka jora lgaayaa| usane mAlika ke prati vaphAdArI batAte hue 500 gAr3iyA~ khIMcakara bAhara nikAla diiN| magara usake paira ke saMdhisthAna TUTa gae, vaha niDhAla hokara gira pdd'aa| mAlika ko Age jAnA thaa| usane gA~va ke logoM ko baila kI cikitsA aura zuzrUSA ke lie bahuta-sA 1. (ka) sarAga-saMyama-saMyamAsaMyamA'kAmanirjarA-bAlatapAMsi devasya / -tattvArthasUtra 6/20 (kha) tattvArthasUtra, vivecana 6/20 (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 283 (ga) cauhiM ThANehiM jIvA devAuyattAe kammaM pagareMti, taM jahA-sarAgasaMjameNaM saMjamAsaMjameNaM bAlatavo-kammeNaM akaamnnijnraae| -sthAnAMga sthAna 4, u. 4, sU. 273 2. jJAna kA amRta se, pR. 312 For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) dhana diyaa| logoM ne jaba vizvAsa dilAyA ki isa vaphAdAra baila kI ucita zuzrUSA aura cikitsA kI jAegI, taba mAlika nizcinta aura Azvasta hokara calA gyaa| magara gA~va ke logoM ne usa baila kI zuzrUSA para koI dhyAna nahIM diyaa| vizvAsaghAta karake ve paise DakAra gae, magara baila kI zuzrUSA kucha nahIM kI, yahA~ taka ki use khAne-pIne ko bhI kucha nahIM diyaa| phalataH vaha baila bhUkha-pyAsa evaM zArIrika pIr3A ko sahatA huA mara gyaa| isa akAmanirjarA ke phalasvarUpa usane devAyu kA bandha kiyA aura mara kara zUlapANi yakSa bnaa| usane upayoga lagAkara apanI pUrvAvasthA dekhii| krodha se AgababUlA hokara usane sAre gA~va para kahara brsaayaa| gA~va ko zmazAna banA ddaalaa| gA~va kA nAma par3A - asthigraam|' yaha hai akAmanirjaro kA phala ! cAroM prakAra ke AyukarmoM meM se kauna kisako bA~dhatA hai ? isa prakAra cAroM prakAra ke AyuSyakarmoM kA svarUpa aura svabhAva tathA unake bandha ke kAraNa batAye haiM; phira bhI inameM kucha apavAda haiM, aura kucha saiddhAntika viSaya haiN| jaise ki deva aura nAraka apanA AyuSya pUrNa karake punaH devAyu yA narakAyu kA bandha nahIM karate, aura na hI paraspara meM eka- dUsare Ayu ko bA~dhate haiN| arthAt deva AgAmI bhava ke lie punaH devAyu kA bandha nahIM karate, aura na narakAyu kA karate haiN| isI prakAra nAraka na to punaH narakAyu kA bandha kara sakate haiM aura na hI devAyu kA / tathA aparyApta tiryaJca sambandhI Ayu ko bhI deva va nAraka nahIM bA~dhate / bhujyamAna Ayu ke utkRSTa 6 mAsa rahane para deva aura nAraka manuSyAyu aura tiryaJcAyu kI baMdha karate haiM, lekina saptama naraka pRthvI ke nAraka tiryaJcAyu ko hI bA~dhate haiN| samyagdRSTi karmabhUmija manuSya aura tiryaJca kevala devAyu aura manuSyAyu kA bandha karate haiM kintu sAmAnya manuSya aura tiryaJca cAroM prakAra kI Ayu kA bandha kara sakate haiN| 2 vrata-zIlarahita, prANI cAroM prakAra kI Ayu ko bAMdhate haiM bhagavatIsUtra meM batAyA hai ki ekAnta bAla ( vrata aura zIla se rahita) manuSya narakAyu bhI bAMdhatA hai, tiryaJcAyu bhI bAMdhatA hai, manuSyAyu bhI bAMdhatA hai aura devAyu kA bhI bandha karatA hai| jaise ki tattvArthasUtra meM bhI kahA hai - niHzIlatA aura vratarahitatA cAroM prakAra ke AyuSyakarmabandha kA kAraNa haiN| isI prakAra ekendriya aura vikalendriya narakAyu va tiryaJcAyu ko tathA taijaskAyika evaM vAyu kAyika 3 tiryaJcAyu 1. (ka) bAlatapa ke liye dekheM aupapAtika sUtra ke pATha / (kha) re karma terI gati nyArI ! se 148, 149 2. tattvArthasUtra 6 / 18 3. (ka) niHzIlavratatvaM ca sarveSAm / 6 / 19 tattvArthasUtra vivecana se, pR. 281, 282 (kha) egaMtabAle NaM maNussa neraiyAuM pi pakarei, tiriyAuyaM pi pakarei, maNussAuyaM pipakarei, devAuyaM pipakarei | - bhagavatI. za. 1, u.8 For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 347 ko bAMdhate haiN| bhogabhUmija (yaugalika) manuSya aura tiryaJca niyama se (maMdakaSAyI hone se) devAyu bAMdhate haiM, kyoMki ve vrata aura zIla se bilakula anabhijJa haiN| ekAnta bAla (mithyAtvI) meM samyaktva bhI nahIM hai to 5 aNuvrata aura 7 zIlavrata kahA~ se hoMge ? / __isa prakAra Ayukarma kI sabhI prakRtiyoM kA sAMgopAMga vizleSaNa kara diyA hai| isake cAroM prakAroM ke Ayubandha ke kAraNoM ko samajhakara sAdhaka ko jAgRta rahanA caahie| samyaktva saMvara hai, vaha mithyAtvAnava aura baMdha ko rokatA hai, kintu sarAga ho to vaha narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu, strI-napuMsakaveda, nIcagotra tathA bhavanapativyantara-jyotiSka devAyu ke baMdha ko rokatA hai, kevala vaimAnika devAyu hI ba~dhatI hai| kintu Ayu kA bandha samyaktva prApti se pUrva ho gayA ho to bAta dUsarI hai, vaisA samyaktvI cAroM gatiyoM meM jA sakatA hai| jaise-rAjA zreNika ko naraka meM jAnA pdd'aa| nAmakarma ke pRthak astitva kI siddhi 'dhavalA' meM nAma karma ke svataMtra astitva ko siddha karate hue kahA gayA hai ki 'kAraNa se kArya kI siddhi hotI hai| kAraNa ke abhAva meM kArya kathamapi sambhava nahIM hai| zarIra, aMgopAMga, saMsthAna, varNa Adi aneka kArya sabhI jIvoM meM vibhinna prakAra ke dikhAI dete haiN| ye kArya jJAnAvaraNIya Adi anya karmoM ke kAraNa nahIM ho sakate, kyoMki una karmoM kA svabhAva aisA karanA nahIM hai| jitane kArya haiM, unake pRthak-pRthaka kAraNabhUta karma bhI hone caahie| ataH zarIra, saMsthAna, varNa Adi ke kAraNa ke rUpa meM nAmakarma kA svataMtra astitva siddha hotA hai'|2| . nAmakarma : lakSaNa, uttaraprakRtiyA~, svarUpa aura kArya 'sarvArtha-siddhi' meM nAmakarma kI vyutpatti isa prakAra kI gaI hai-'jo karma AtmA ko namAtA hai, jisake dvArA AtmA namatA hai, vaha nAmakarma hai|' jisa karma ke udaya se AtmA naraka-tiryaJca-manuSya-deva-gati prApta karake vividha acchI-burI paryAyeM prApta karatA hai; athavA jisa karma ke udaya se AtmA gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, saMhanana, saMsthAna, indriyA~ Adi zarIra ke kaNa-kaNa kI racanA ho, jIva gati Adi nAnA paryAyoM yA avasthAoM kA anubhava kare, vaha nAmakarma hai| 'gommaTasAra' karmakANDa ke anusAra-'jisa karma se jIva meM gati Adi bheda utpanna hoM, jo dehAdi kI bhinnatA kA kAraNa ho, athavA jisake kAraNa gatyantara jaise pariNamana ho, vaha nAmakarma kahalAtA hai|' 'nAraka, tiryaJca, manuSya tathA devarUpa nAmakaraNa karanA nAmakarma kA svabhAva hai|' jisa prakAra eka citrakAra vividha prakAra ke citra banAtA hai, unameM vividha raMga bharatA hai, unakI vividha AkRtiyA~ banAtA hai, unheM surUpa-kurUpa yA suDaula-beDola banAtA hai; 1. tattvArtha. 6/20 vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 284 2. (ka) dhavalA 6/1/9-11 sU. 10, pR. 13 . (kha) vahI, 7/2/1 sU. 19, pR. 70 For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 karma - vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) usI prakAra nAmakarma bhI prANI ko prANa dhAraNa karA kara, naye-naye nAma, rUpa, AkAra Adi dhAraNa karAtA hai, unako nAnA prakAra kI AkRti, prakRti evaM vyaktitva pradAna karatA hai; sAtha hI, surUpatA - kurUpatA, yaza-apayaza, susvara - duHsvara Adi nAnA svarUpa dhAraNa karAtA hai| nAma aura rUpa kI samasta vividhatAe~ nAmakarma meM samAviSTa hotI haiN| 'pravacanasAra' meM kahA gayA hai - " nAmakarma AtmA ke zuddha svabhAva ko AcchAdita karake use nAraka, tiryaJca, manuSya yA devarUpa pradAna karatA hai / '1 nAmakarma kI do mukhya uttara-prakRtiyA~ : zubhanAma, azubhanAma nAmakarma kI mukhya uttara- prakRtiyA~ do haiM? - zubhanAma aura azubhanAma | dekhA jAtA hai ki kisI manuSya kA zarIra koyale jaisA kAlA kalUTA, kurUpa, kubar3A aura beDaula hotA hai aura kisI kA zarIra gulAba ke phUla jaisA surUpa, sundara, gorA aura suDaula hotA hai, tathA salaunA, prabhAvazAlI evaM cittAkarSaka hotA hai| yaha do prakAra kA antara kramazaH azubhanAma aura zubhanAma ke kAraNa hotA hai / zarIra kI taraha zarIra ke aMgopAMga, nirmANa, saMghAta, saMhanana, sparza, varNa, gandha kI taraha jIva ke gati, jAti, svara, vyaktitva, AdeyatA, saubhAgya, zubha, paryApta, yaza, Adi sabameM prAyaH zubha aura azubha ye do-do paraspara virodhI prakAra hote haiN| unhIM kA vargIkaraNa zubhanAma karma aura azubhanAma karma meM ho jAtA hai| zubha prakRtiyA~ puNyarUpa haiM aura azubha prakRtiyA~ pAparUpa haiN|3 ina donoM prakAra kI prakRtiyoM ke mUlabhUta puNya aura pApa ke rUpa meM hama 'pApa aura puNya prakRtiyoM kA bandha' zIrSaka nibandha meM kara cuke haiM / 4 zubhanAmakarma-bandha ke kAraNa yadyapi nAmakarma ke ina do bhedoM ke bandha ke kAraNa hama saMkSepa meM batA Ae haiM, parantu inakA vizeSa spaSTIkaraNa Avazyaka pratIta hone se punaH unheM prastuta kara rahe haiN| zubhanAmakarma cAra prakAra se bAMdhA jAtA hai - ( 1 ) kAyA kI saralatA - kAyA ke dvArA 1. (ka) namayatyAtmAnaM, namyate'neneti vA naam| (kha) vicitraparyAyairnamayati - pariNamayati yajjIve tannAma / (ga) karmaprakRti (AcArya jayantasenajI a.) se, pR. 51 (gha) nAnA minoti nirvarttayatIti nAma / (Ga) gadi Adi jIvabheda, dehAdI poggalANa bhedaM ca / gadi aMtara - pariNamane, karedi NAmaM aNegavihaM // (ca) sarvArthasiddhi 8 / 4, pR. 381 (cha) pravacanasAra gA. 2 /25 2. nAme kamme duvihe paNNatte, taM. subhaNAme ceva asubhaNAme ceva / 3. zubhaH puNyasya azubhaH pApasya / 4. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 334 (kha) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, 285 For Personal & Private Use Only - sarvArthasiddhi 8/4, pR. 381 - sthAnAMga, TIkA 2/4/105 - dhavalA 6/1/9, sU. 90 - go. karmakANDa gA. 12 -sthAnAMga sthA. 2/105 - tattvArthasUtra 6/3-4 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 349 koI kapaTapUrNa pravRtti na karanA; (2) bhASA kI saralatA-bolate samaya kapaTa kA Azraya na lenA, (3) bhAvoM kI saralatA-manobhAvoM ko chala-kapaTa se dUra rakhanA; aura (4) avisaMvAdana yoga-mana-vacana-kAyA ke vyApAroM meM ekarUpatA honA, mana se socanA kucha, kahanA kucha aura karanA kucha, isa prakAra kI kuTilatA karanA visaMvAdana-yoga hai, jisakA na honA avisaMvAdana yoga kahalAtA hai| bhagavatIsUtra kI vRtti meM mana-vacana-kAyA kI saralatA tathA avisaMvAdanayoga meM aMtara batAte hue kahA gayA hai-mana-vacana-kAyA kI saralatA vartamAnakAlIna hotI hai aura avisaMvAdana-yoga vartamAna, atIta aura bhaviSyakAla kI apekSA se hai| 'bRhat hindI koSa' ke anusAra avisaMvAda ke phalitArtha hote haiM-paraspara-saMvAdI kathana karanA, pUrvApara visaMgata kathana na karanA, satya kathana karanA (jaisA hai, vaisA hI kahanA), jisa rUpa meM pratijJA kI hai, usa rUpa meM pAlana karanA (pratijJA bhaMga na karanA), kisI ko vacana dekara tadanurUpa pAlana karanA (use nirAza na karanA), pravaMcanA na karanA aadi| tattvArthasUtra meM paM. sukhalAlajI visaMvAdana kA artha karate haiM-anyathA pravRtti karAnA athavA do snehiyoM meM (eka dUsare ke viruddha bhar3akAkara) bheda paidA krnaa| yogavakratA aura visaMvAdana meM sva aura para kA antara hai ki apane hI viSaya meM mana, vacana, kAyA kI pravRtti bhinna par3e, taba yogavakratA hotI hai aura jaba dUsare ke viSaya meM aisA ho, taba visaMvAdana hotA hai| jaise-koI sumArga para cala rahA ho, use 'aise nahIM, aise;' isa prakAra ulaTA samajhA kara kumArga kI ora pravRtta krnaa| karmagrantha meM zubhanAmakarma ke bandha ke kAraNa batAte hue kahA gayA hai-jo vyakti sarala (mAyA-kapaTa rahita ho, jisake mana-vacana-kAyA kA vyApAra eka samAna) ho, tathA jo gaurava (gava) rahita (Rddhi, rasa aura sAtA ke gauravoM-garvo-ahaMkAroM se rahita) ho, vaha zubhanAmakarma bAMdhatA hai|' zubhanAmakarma ke antargata tIrthakara nAmakarmabandha ke bIsa kAraNa zubhanAmakarma ke antargata tIrthaMkara nAmakarma bhI hai| tIrthaMkara nAmakarma (gotra) bandha ke 20 kAraNa haiM, ve isa prakAra haiM-(1 se 7) arihanta, siddha, pravacana, guru, sthavira, bahuzruta aura tapasvI, ina sabakI bhakti karanA, inake guNoM kA kIrtana karanA, inakI 1. (ka) dekheM-zubha-azubha nAmakarmabandha ke kAraNa-isI khaNDa ke 'mUlaprakRti banya : svabhAva, .. svarUpa aura kAraNa' lekha meN| (kha) subhanAmakammAsarIre-pucchA ? goyamA ! kAyaujjuyayAe, bhAvujjuyayAe, bhAsujjuyayAe avisaMvAda-jogeNaM subhanAmakammAsarIra jAva payogabaMdhe / asubhanAmakammAsarIra-pucchA ? goyamA ! kAya-aNujjuyAe, jAva visaMvAyaNAjogeNaM asubhanAmakammA jAva payogabaMdhe / -bhagavatI . za. 8, u. 9 (ga) yogavakratA-visaMvAdana cAzubhasyanAmnaH, tadviparIta zubhasya / -tattvArthasUtra 6/21-22 (gha) karmagrantha bhA. 1 vivecana (paM. sukhalAlajI) se, (cha) tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI), pR. 162 For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) sevA krnaa| (8) nirantara jJAna meM upayoga rakhanA, (9) niraticAra samyaktva kI ArAdhanA karanA, (10) aticAra-doSa na lagAte hue jJAnAdi vinaya kA sevana karanA, (11) nirdoSa Avazyaka kriyAe~ karanA, (12) mUlaguNoM aura uttaraguNoM meM aticAra na lagAnA, (13) sadA saMvegabhAva aura zubha dhyAna meM lage rahanA, (14) tapasyA karanA, (15) supAtradAna denA, (16) dazavidha vaiyAvRtya (sevA) karanA, (17) gurudeva Adi ko samAdhi prApta ho, vaisA kArya karanA, (18) nayA-nayA jJAna sIkhanA, (19) zruta kI bhakti-bahumAna karanA, aura (20) pravacana kI prabhAvanA krnaa| prakArAntara se tIrthaMkara nAmakarmabandha ke solaha kAraNa tattvArthasUtra meM ukta tIrthaMkara nAmakarmara ke bandhakAraNoM kI vyAkhyA karate hue paM. sukhalAlajI likhate haiM-(1) darzanavizuddhi-vItarAga-kathita tattvoM para nirmala aura dRr3ha ruci rakhanA, (2) vinaya-sampannatA-jJAnAdi mokSamArga aura unake sAdhanoM ke prati yogya rIti se bahumAna rakhanA, (3) zIlavratAnaticAra-ahiMsA, satya Adi pA~ca mahAvrata yA aNuvrata mUla guNa haiM, unake pAlana meM upayogI evaM sahAyaka vrata niyama zIla haiM, unakA niraticAra tathA apramatta hokara pAlana karanA, (4) abhIkSNa jJAnopayogatatvaviSayaka jJAna meM nirantara upayoga rakhanA, (5) abhIkSNa saMvega-sAMsArika bhoga. jo vAstava meM sukha ke badale duHkha ke sAdhana haiM, unase Darate rahanA, virakta rahanA, (6/7) yathAzakti tapatyAga-apanI zakti aura sAmarthya ko chipAye binA vivekapUrNa bAhya-Abhyantara tapa karanA, sahiSNutA bar3hAnA, tathA AhAradAna, auSadhadAna, jJAnadAna, abhayadAna Adi dAna bhI vivekapUrNa denA, tyAgavRtti rkhnaa| (8) saMgha-sAdhusamAdhikaraNa-sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha saMgha tathA vizeSataH sAdhu varga ko (sevAzuzrUSAdi dvArA) samAdhi pahu~cAnA, aisA karanA jisase ve tana-mana se svastha rheN| (9) vaiyAvRtyakaraNa-kisI bhI mahAn AtmA kI roga, glAna, azakta, asahAya-avasthA meM, tathA vipannatA yA saMkaTAvasthA meM yathAyogya sevA karanA, unakI ukta kaThinAI ko dUra karane kA prayatna krnaa| (10-11-12-13) arhadbhakti, AcAryabhakti, bahuzrutabhakti aura pravacana (zAstra) bhakti karanA, zuddha niSThApUrvaka unakA 1. arihaMta-siddha-pavayaNa-guru-thera-bahussue-tavassIsu / vacchalayA eesi, abhikkha nANovaoge ya / khaNa-lava-tava-kkiyAe, veyAvacce samAhI ya / dasaNaviNae Avassae ya, sIla-vyae niraiyAra // apuvva-nANagahaNe suya bhattI, pavayaNe pabhAyaNayA / eehiM kAraNehiM titthayaratta lahai jIvo // -jJAtAsUtra, a. 5, Avazyakaniyukti gA. 1-9-11 2. darzana-vizuddhirvinayasampannatA zIla-vrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayoga-saMvegI zaktitasyAga-tapasI saMgha-sAdhu-samAdhi-vaiyAvRtyakaraNamarhadAcArya-bahuzruta-pravacana bhaktirAvazyakA'parihANirgiprabhAvanA-pravacana-vatsalatvamiti tIrthakRtasya / -tattvArthasUtra 6/23 For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 351 bahumAna krnaa| (14) AvazyakAparihANi-sAmAyika Adi chaha AvazyakoM ke anuSThAna ko bhAva se nahIM chor3anA, (15) mokSamArga-prabhAvanA-nirabhimAnatApUrvaka jJAnAdi mokSamArga kI svayaM sAdhanA karanA tathA dUsaroM ko upadezAdi dekara usakA prabhAva bar3hAnA, aura (16) pravacana-vAtsalya-jaise gAya bachar3e para vAtsalya (sneha) rakhatI hai, vaise hI pravacana aura pravacanAnugAmI sAdharmikoM para niSkAma vAtsalya (sneha) rkhnaa| azubhanAmakarma ke bandha ke kAraNa nAmakarma kA dUsarA bheda azubhanAmakarma hai| azubha nAmakarma ke bandha ke bhI cAra kAraNa haiM-(1) kAyA kI vakratA (zArIrika pravRttiyoM se dhokhA denA), (2) bhASA kI vakratA, (chalapUrNa bhASA kA prayoga karanA), (3) bhAvoM kI vakratA-(kapaTapUrNa bhAva banAye rakhanA) aura (4) visaMvAdana-yoga (pratijJA bhaMga kara denA yA asatyamayI pravRtti krnaa)| tAtparya yaha hai ki mana-vacana-kAyA dvArA mAyAvI banane se tathA praNabhaMga karane se azubhanAmakarma kA bandha hotA hai| tattvArthasUtra meM azubha nAmakarma ke Amava bandha ke jo do kAraNa-'yogavakratA aura visaMvAdana' batAye haiM, unameM ina cAroM kA samAveza ho jAtA hai| ina cAroM tathA donoM kA vizleSaNa zubhanAmakarmabandha ke kAraNoM kI vyAkhyA meM spaSTa kara diyA gayA hai| isake atirikta zubha-azubha nAmakarma kA phala kaise bhogA jAtA hai ? isa viSaya meM bhI hama 'mUla prakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa' lekha meM pratipAdita kara cuke haiN| . azubhanAmakarmabandha ke kAraNoM se cAra bAtoM kI preraNA .. azubha nAmakarma ke bandhakAraNoM ko dekhate hue cAra bAtoM ko jIvana kA aMga * banAne kI preraNA prApta hotI hai-(1) hRdaya meM kapaTa na rakhakara andara aura bAhara eka-sA rahanA caahie| jo loga bakabhakta bana kara dUsaroM ke sAtha vaMcanA karate haiM; dambha aura dikhAvA karate haiM, ve azubhanAmakarma ke daladala meM pha~sa jAte haiN| (2) vyakti ko z2abAna se jo kucha kahanA ho, vaha itanA spaSTa aura sApha sutharA honA cAhie ki sunane vAlA use AsAnI se samajha sake, kisI prakAra ke dhokhe yA mugAlate meM, yA galataphahamI meM na rhe| jisake do yA adhika matalaba nikaleM, aise dyarthaka zabdoM kA prayoga karake dUsare ko dhokhe meM rakhane se azubhanAmakarma ke bandhana kI ber3iyoM meM jakar3anA par3atA hai| (3) hAtha, paira, A~kha, kAna, jIbha, nAka Adi jitane bhI zArIrika avayava haiM, unase kisI ko dhokhA nahIM denA caahie| ___eka gvAle kI gAya hRSTa-puSTa thI, magara dUdha bilakula nahIM detI thii| eka bhagatajI ke pAsa jAkara usane bahuta anunaya vinaya kiyA to unhoMne kahA-'koI grAhaka Ae 1. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 337 (kha) tattvArthasUtra 6/21 For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) to mere pAsa le AnA, maiM terI gAya bikavA duuNgaa|' eka dina dUsare prAnta kA eka grAhaka gAya kharIdane ke lie aayaa| use gAya pasaMda A gii| usane gAya kA mUlya de diyA, phira pUchA ki yaha kitanA dUdha detI hai ? gvAle ne kahA-maiM apane mu~ha se kyA kahU~ ? calo, bhagatajI ke pAsa, ve Apako saba batA deNge| donoM bhagatajI ke pAsa aae| bhagatajI mauna dhAraNa karake baiThe the| Agantuka ne pUchA-bhagatajI ! yaha gAya kitanA dUdha detI hai ? bhagatajI ne u~galI se sAmane par3e hue lagabhaga pA~ca sera ke patthara kI ora izArA kiyaa| Agantuka samajhA ki lagabhaga 5 sera dUdha detI hai| zAma ko duhane lagA to gAya ne lAta mAra dii| dUdha bilakula nahIM diyaa| dUsare dina bhI yahI huaa| socA-mere sAtha dhokhA kiyA gayA hai| vaha gAya ko lekara bhagatajI ke pAsa AyA aura unheM ulAhanA dene lagA ki Apane kaise samarthana kiyA ki yaha patthara ke jitanA dUdha detI hai| bhagatajI bole-maiMne kahA~ kahA thA, yaha pA~ca sera dUdha detI hai ? tere dimAga meM socane kI zakti nahIM hai, usakA maiM kyA karU~, maiMne patthara kI ora isalie izArA kiyA thA ki yaha patthara dUdha de to yaha gAya dUdha de| isa prakAra gvAle aura bhagatajI ne kAyaceSTA se dhokhA dekara azubha nAmakarma kA bandha kiyaa| ___ kaI loga isa prakAra kA vAkya bolate haiM ki sAmane vAlA dhokhe meM A jAtA hai| eka 80 varSa kA bUr3hA thaa| use isa umra meM vivAha karane kI lalaka utthii| eka dalAla ko ThIka kiyaa| dalAla ne kahA-kisI lar3akI vAle ke yahA~ jAkara tumhArI sagAI pakkI karA duuNgaa| usakI dalAlI ke 500 rupaye luuNgaa| bUr3he ne svIkAra kiyaa| vaha eka garIba lar3akI vAle ke yahA~ phuNcaa| usase bAta kii| kahA-tumhArI lar3akI seThAnI bana kara mauja karegI, gahanoM se ladI rhegii| lar3akI ke pitA ne kahA-lar3ake kI umra kitanI hai ? usane prasannatApUrvaka kahA-"ugaNIsAbIsI, bIsAikkIsI aisI aiMsI keve haiN|" lar3akI kA bApa samajha-19, 20 yA 21 varSa kA hogaa| ataH kahA-to ThIka hai, usake sAtha sagAI pakkI rhii| vivAha tithi nizcita ho gii| bUr3hA dUlhA banakara ghor3e para car3ha kara AyA to saba dekhate hI raha gae ki dalAla. to kahatA thA-"19, 20 yA 21 varSa kA vara hai| yaha to 80 varSa kA bUr3hA dikhatA hai|" lar3akI ke pitA ne jhaTa dalAla ko phaTakArA to usane kahA-maiMne kaba kahA thA-unnIsa-bIsa varSa kA hai, maiMne jo kahA thA-usakI jor3a lagA.lIjie 19 + 20 + 20 + 21 kitane hote haiM, ye saba mila kara assI hI to hote haiN| maiMne jhUTha kahA ho to boliye ! isa prakAra dalAla ne vacana kI cAturI se dUsaroM ko dhokhA dekara azubha nAmakarma kA bandha kara liyaa| isa prakAra jo loga kAyA se, vacana se aura mana se dUsaroM ko dhokhA dene kI ceSTA karate haiM, ve jAnabUjhakara azubhanAmakarma kA bandhana kara lete haiN|2 aura (4) 1. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 337-338 (kha) asteyadarzana (upAdhyAya amaramuni) se 2. zrAvaka kA asteyavrata (jainAcArya pUjyazrI javAharalAlajI ma.) se bhAvAMzagrahaNa For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa -4 353 mAyAvAda ke zaitAna ke caMgula meM phaMsakara mAnavajIvana rUpI anamola dhana ko barbAda nahIM karanA caahie| jo sat-pratijJA jisa rUpa meM kara rakhI hai, usakA usI rUpa meM pAlana karanA caahie| do snehiyoM ke bIca meM vairabhAva aura ApasI vaimanasya kI gaMdI dhArA pravAhita nahIM karanI caahie| ho sake to phaTe diloM ko jor3ane aura sIne kA prayatna karanA cAhie kintu mile diloM ko phAr3ane tathA saMgha meM, parivAra meM yA rASTra meM phUTa DAlane kA kArya to hargija nahIM karanA caahie| kisI ko vacana dekara vizvAsaghAta nahIM karanA cAhie kyoMki aisA karane se vaha nirAzA ke gahare garta meM gira sakatA hai| sadaiva hita mita aura priya satya kahanA aura AcaraNa karanA caahie| kisI kI unnati ko dekhakara kur3hanA, IrSyA karanA, jalanA aura dveSa nahIM karanA caahie| ye bAteM manuSya ko azubhanAmakarma meM dhakela kara usake bhaviSya ko andhakAramaya banA DAlatI haiN| ye azubha pagaDaMDiyA~ jIvana ko jAna-bUjhakara duHkhI banAne vAlI haiN| isake viparIta jo vyakti ina pApakArI pagaDaMDiyoM ko chor3akara niSkapaTatA - saralatA kI - dharma kI pagaDaMDI para sacce hRdaya se calatA hai, vaha karma ke mUla kAraNa rUpoM kaSAyoM yA rAgadveSoM se chuTakArA pAkara, saMsAra ke bandhanoM ko zIghra hI tor3akara paramadhAma - mokSa meM jA virAjatA hai, tathaiva saMsAra kI samasta asuvidhAoM se chuTakArA hokara parama sukharUpa banane meM saphala ho jAtA hai| ' zubhanAmakarma kI 37 prakRtiyA~ nAmakarma ke zubha aura azubha do bheda batAkara karmazAstriyoM ne inakI prakRtiyoM kA pRthaka-pRthaka vargIkaraNa kiyA hai| zubha nAma kI 37 prakRtiyA~ batAI gaI haiN| yathA-( -(9) gatinAmakarma ke do bheda - manuSyagati aura devagati, (2) jAtinAmakarma kA saMjJI paMcendriya kA eka bheda, (3) zarIranAmakarma ke 5 bheda-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNazarIra; (4) aMgopAMga nAmakarma ke tIna bheda-audArika aMgopAMga, vaikriya aMgopAMga, AhAraka zarIra aMgopAMga, (5) saMhanana nAmakarma kA eka bhedavajraRSabhanArAca saMhanana; (6) saMsthAna nAmakarma kA eka bheda - samacaturasra saMsthAna, (7) varNanAmakarma kA eka bheda - zubhavarNanAmakarma, (8) rasanAmakarma kA eka bheda - zubha rasanAmakarma, (9) gandhanAmakarma kA eka bheda-surabhigandha, (10) sparzanAmakarma kA eka bheda - zubhasparza, (99) AnupUrvI nAmakarma ke do bheda - devAnupUrvI aura manuSyAnupUrvI, (12) vihAyogati nAmakarma kA eka bheda - zubhavihAyogati ( acchI cAla), (13) pratyeka nAmakarma kI 7 prakRtiyA~ - parAghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, agurulaghu, nirmANa, aura tIrthakara nAmakarma; (14) trasadazaka kI 10 prakRtiyA~ - ye saba milakara 37 prakRtiyA~ hotI haiN| 2 1. jJAna kA amRta se bhAvAMzagrahaNa, pR. 338 2. jJAna kA amRta se, pR. 333 For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) azubhanAmakarma kI 34 prakRtiyA~ azubha nAmakarma kI 34 prakRtiyA~ mAnI jAtI haiM-(1) gati nAmakarma ke do bhedanaraka aura tirynyc| (2) jAti nAmakarma ke 4 bheda-ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura cturindriy| (3) saMhanana (saMghayaNa) nAmakarma ke kevala vajraRSabhanArAca saMhanana ko chor3akara zeSa rahe 5 bheda; (4) saMsthAna nAmakarma ke samacaturamna saMsthAna ko chor3akara zeSa 5 bheda; (5) varNanAmakarma kA azubhavarNa nAmaka eka bheda (6) gandhanAmakarma kA azubha gandha nAmaka eka bheda, (7) rasanAmakarma kA eka bheda-azubha rasa; (8) sparzanAmakarma kA azubha sparza nAmaka eka bheda, (9) AnupUrvInAmakarma ke do bhedanarakAnupUrvI aura tiryaJcAnupUrvI; (10) azubhavihAyogatinAmakarma kA eka bhedaazubhavihAyogati-azubha cAla; (11) upaghAta nAmakarma kA eka bheda-upaghAta, (12) sthAvaradazaka ke 10 bheda, ye saba milAkara 34 bheda hue| zubhanAmakarma ke 37 aura azubhanAmakarma ke 34, ye saba milAkara 71 bheda banate haiN| lekina bandhana nAmakarma ke 5 bheda, saMghAtanAmakarma ke 5 bheda, varNanAmakarma ke 5 bheda, gandhanAmakarma ke do bheda, rasanAmakarma ke 5 bheda aura sparzanAmakarma ke 8 bheda, ina 30 bhedoM meM se varNAdi nAma karmoM ke ATha bheda (cAra zubha aura cAra azubha) nikAla dene para 22 bheda zeSa raha jAte haiN| pahale ke zubha-azubha nAmakarma ke 37 + 34 = 71 bhedoM meM ye 22 bheda mila jAne se inakI kula prakRtiyoM kI saMkhyA 93 ho jAtI hai|' nAmakarma kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyA meM antara kyoM ? nAmakarma kI kisI apekSA se 42 uttara prakRtiyA~, kisI apekSA se 67, kisI apekSA se 93 aura kisI apekSA se 103 prakRtiyA~ haiN| nAmakarma ke sivAya jJAnAvaraNa Adi zeSa mUla karmoM kI uttara prakRtiyoM kI gaNanA meM jinakI jitanI saMkhyA kA nirdeza kiyA gayA hai, tadanusAra utane hI unake nAmoM kA nirdeza hai, lekina apekSAbheda se unake asaMkhya bheda ho sakate haiN| isI prakAra zAstroM meM nAmakarma kI asaMkhyAta loka prakRtiyA~ hone para bhI uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA saMkSepa va vistAra kI dRSTi se bayAlIsa, sar3asaTha, tirAnave aura ekasautIna batAI gaI haiN| lekina ina saMkhyAoM meM nAmakarma kI mAnI gaI prakRtiyoM meM na to kisI prakRti ko. chor3A gayA hai, na hI adhikatA ke lie kisI naI prakRti kA samAveza kiyA gayA hai| isa saMkhyA bhinnatA ke kAraNa kA ullekha Age hama yathAsthAna kreNge|2 1. (ka) jJAna kA amRta, pR. 333-334 (kha) zubha aura azubha nAmakarma kI prakRtiyoM ke lakSaNa Age ke pRSThoM meM dekheN| 2. (ka) karmaprakRti (AcArya jayantasenasUrIjI) se, pR. 52 (kha) bAyAla-tinavaivihaM tiuttarasayaM ca sattaTThI / -karmagrantha bhA. 1,gA.23 For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 4 355 nAmakarma kI bayAlIsa uttaraprakRtiyA~: kyoM aura kaise ? karmaprakRti meM sarvaprathama nAmakarma kI 42 uttaraprakRtiyA~ ko do vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai- piNDa-prakRtiyA~ aura apiNDa - prkRtiyaaN| jina prakRtiyoM ke avAntara bheda hote haiM, unheM piNDa-prakRtiyA~ kahate haiN| piNDa arthAt smuuh| jinameM do tIna yA adhika prakRtiyoM kA samUha sAtha meM hoM, ve piNDa prakRtiyA~ kahalAtI haiN| apiNDa-prakRtiyoM ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai - ( 9 ) pratyeka prakRtivarga, (2) sthAvaradazakavarga, aura (3) trsdshkvrg| jina prakRtiyoM ke avAntara bheda nahIM hote, unheM pratyeka prakRtiyA~ kahate haiM / sa jIvoM meM hI pAI jAne vAlI, jo prakRtiyA~ saMkhyA meM dasa hotI haiM, ve trasadazaka aura sthAvara jIvoM meM hI pAI jAne vAlI dasa prakRtiyA~ sthAvaradazaka kahalAtI haiN| ' piNDa-pratyeka trasa-sthAvaradazaka prakRtiyA~ mila kara bayAlIsa piNDaprakRtiyoM meM gRhIta prakRtiyA~ caudaha haiM - (1) gati, (2) jAti, (3) zarIra, (4) aMgopAMga, (5) bandhana, (6) saMghAtana, (7) saMhanana, (8) saMsthAna, (9) varNa, (10) gandha, (11) rasa, (12) sparza, (13) AnupUrvI aura (14) vihAyogati / pratyeka prakRtiyA~ ATha haiM- ( 1 ) parAghAta, (2) ucchvAsa, (3) Atapa, (4) udyota, (5) agurulaghu, (6) tIrthaMkara, (7) nirmANa aura (8) AghAta / trasadazaka isa prakAra haiM- (1) trasa, (2) bAdara, (3) paryApta, (4) pratyeka, (5) sthira, (6) zubha, (7) subhaga, (8) susvara, (9) Adeya aura (90) yaza kiirti| isI prakAra sthAvara-dazaka isa prakAra haiM - (1) sthAvara, (2) sUkSma, (3) aparyAptaka, (4) sAdhAraNa, *(5) asthira, (6) azubha, (7) durbhaga, (8) duHsvara, (9) anAdeya aura (10) ayazaHkIrti / isa apekSA se nAmakarma ke saMkSepa meM 14 + 8 + 10 + 10 uttaraprakRtiyA~ hotI haiN| 4 1. (ka) NAyaM bAyAlIsa piMDApiMDabheeNa / (kha) karmaprakRti se, pR. 53 2. samavAyAMga, samavAya 42 3. prajJApanA pada 23, u. 2, sU. 293 4. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 315 (kha) gai-jAi-taNu-uvaMgA baMdhaNa saMghAyaNANi saMghayaNA / saMThANa-vaNNa-gaMdha-rasa-phAsa - aNupuvvi-vihagaI // 24 // piMDa-payaDitti cauddasa / paraghAussAsa- Ayavvujjoya / agurulahu-tittha-nimiNovaghAyamiya aTTha pattayA || 25 | tasa - bAyara - pajjattaM patteya thiraM subhaM ca subhagaM ca / sussarAijja-jasaM tasa-dasagaM, thAvaradasagaM tu ime // 26 // thAvara-suhuma-apajje sAhAraNa atthira - asubha - dubhagANi / dusarASSNAijjajamiya nAme seyarA bIsaM // 27 // For Personal & Private Use Only = 423 -kampapayaDI 66 - prathama karmagrantha Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) caudaha piNDa prakRtiyoM ke paiMsaTha bheda ___ pUrvokta 14 piNDa-prakRtiyoM ke bheda paiMsaTha hote haiN| jaise-gatinAma karma ke 5 bheda, jAtinAmakarma ke 5 bheda, zarIranAmakarma ke 5 bheda, aMgopAMganAmakarma ke 3 bheda, saMghAtanAmakarma ke 5 bheda, saMhanananAmakarma ke 6 bheda, saMsthAnanAmakarma ke 6 bheda, varNanAmakarma ke 5 bheda, rasanAmakarma ke 5 bheda, gandhanAmakarma ke 2 bheda, sparzanAmakarma ke 8 bheda, AnupUrvInAmakarma ke 4 bheda, vihAyogatinAmakarma ke 2 bheda, ye kula milA kara 65 bheda piNDaprakRtiyoM ke hue| nAmakarma kI tirAnave aura eka sau tIna prakRtiyA~ : kaise kaise ? ina 14 piNDaprakRtiyoM ke 65 bhedoM ke atirikta, pratyeka prakRtiyoM ke 8, sthAvaradazaka ke 10, sadazaka ke 10 ye 28 bheda milane se 65 + 28 = 93 bheda nAmakarma kI uttaraprakRtiyoM ke hote haiN| kintu bandhananAmakarma ke mUla pAMca bhedoM ke saMyojana aMga 15 bhI banate haiN| pAMca sthAnoM meM 15 bhedoM kI apekSA piNDa prakRtiyoM kI saMkhyA 75 ho jAtI hai jinako 28 apiNDaprakRtiyoM ke sAtha jor3ane para 28 + 75 = 103 saMkhyA nAmakarma kI uttaraprakRtiyoM kI ho jAtI hai| sAkSepika dRSTi se nAmakarma kI sar3asaTha prakRtiyA~ isake atirikta nAmakarma ke sAMkSepika dRSTi kI apekSA se 67 bheda bhI mAne gaye haiN| inameM ApekSika vizeSatA yaha hai ki 8 pratyeka, 10 trasadazaka aura 10 sthAvaradazaka, ina 28 apiNDaprakRtiyoM ke sAtha 14 piNDaprakRtiyoM meM se bandhananAmakarma ke mUla pAMca tathA saMghAta nAmakarma ke pAMca avAntara bhedoM ko abheda vivakSA se zarIra nAmakarma ke 5 bhedoM meM garbhita kara liyA jAtA hai, kyoMki bandhana aura saMghAtanAma karma apane-apane nAma vAle zarIranAmakarma ke sAtha haiN| ina donoM bhedoM kA apane-apane zarIra-bhedoM ke sAtha avinAbhAvI sambandha hai, yAnI ye donoM zarIra ke binA nahIM ho skte| isI kAraNa 5 bandhana aura 5 saMghAta, ye 10 prakRtiyA~ abheda vivakSA se zarIra nAmakarma ke bhedoM se pRthaka nahIM ginI jaatii| isI prakAra varNa, gandha, rasa aura sparza ina cAra piNDa prakRtiyoM ke kramazaH 5, 2, 5 aura 8; yoM kula 20 bhedoM meM se eka samaya meM eka hI prakRti kA bandha va udaya hone se bandha aura udaya avasthA meM abheda vivakSA se una-unakI mUla piNDa prakRtiyoM meM samAviSTa karake mUla cAra bheda hI liye jAte haiN| ataH bandhana aura saMghAta nAmakarma ke 5-5 bhedoM ko kama karane ke sAtha varNacatuSka ke bIsa bhedoM ke sthAna para kula cAra bhedoM tathA zeSa rahI ra piNDaprakRtiyoM ke 35 bhedoM ke sAtha, apiNDa prakRtiyoM ke 28 bhedoM ko grahaNa karane se (4 + 35 + 28 = 67) kula 67 bheda nAmakarma ke hote haiN|1|| __nAma, gotra aura antarAyakarma kI uttaraprakRtiyoM ke svarUpa Adi kA vizleSaNa agale lekha meM dekhiye| 1. (ka) karmaprakRti se, pR. 52, 53 (gnu) janadRSTie karma me, pR. 135 (ga) jJAna kA amRta me, pRSTa 315-316 For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = uttara-prakRtibandha :E = prakAra, svarUpa aura kAraNa-5= mAnava yA saMsAra kA koI bhI jIva zarIra se pathaka nhiiN| saMsArI jIva ke sAtha jahA~ AtmA hai, vahA~ sAtha-sAtha zarIra bhI hai| eka bhava meM zarIra naSTa (mRta) ho jAtA hai, taba dUsare bhava meM jAne ke samaya AtmA ke sAtha-sAtha taijasa-kArmaNa zarIra (sUkSma zarIra) avazya rahatA hai| yaha zarIra tabhI pUrNarUpa se chUTatA hai, jaba jIka AThoM hI karmoM se mukta, siddha, buddha paramAtmA ho jAtA hai| zarIra rahegA, taba taka karma rahatA hai, aura karma rahatA hai, taba taka zarIra punaH punaH dhAraNa karanA par3atA hai| jaba manuSya karmopAdhijanya sthUla zarIra ko prApta karatA hai, taba zarIra ke sAtha-sAtha gati, jAti, indriyA~, mana, aMgopAMga aura unase sambaddha zubha-azubha saMsthAna, saMhanana, bandhana, nirmANa, sparza, rasa, gandha, rUpa-raMga (varNa), AnupUrvI, agurulaghutva, zubha-azubha cAla-DhAla evaM subhaga-durbhaga, susvara-duHsvara, AdeyatA-anAdeyatA, yazaHkIrti, apayaza Adi tathA usI zarIra se sambandhita gotra, Ayu (sthiti) evaM acchI-burI dazA, paristhiti, sukha-duHkha, suvidhA- asuvidhA, tIrthaMkaratva Adi anekoM bAteM pUrvopArjita karmoM ke phalasvarUpa prApta hotI haiN| prakRtibandha ke sandarbha meM karmoM kI mUla prakRtiyoM tathA unake svabhAva aura kAraNoM kA saMkSepa meM nirUpaNa kiyA gayA hai| parantu mUla-prakRtiyoM ke sAtha-sAtha una mUla karmoM kI uttaraprakRtiyA~ aura unakA svarUpa evaM bandha-kAraNa nahIM batAyA jAtA to zarIra aura zarIra se sambandhita sAre prazna adhUre rhte| parantu karma-vijJAna ne uttura prakRtiyoM kA svarUpa aura kAraNa batAkara yaha spaSTa siddha kara diyA hai ki samasta jIvoM ko zarIra aura zarIra se sambaddha jo bhI vastueM milI haiM, ve kisI tathAkathita AkAza meM sthita paramAtmA ke dvArA nahIM, apitu (nizcayarUpa se) apanI zuddha AtmA ke dvArA kRtakamoM ke dvArA prApta haiN| jIva yadi ina karmoM se mukta hone kA puruSArtha kare to avazya hI ina karmoM se sarvathA mukta, siddha, buddha ho sakatA hai| (357) For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) pichale lekha meM hama nAmakarma kI uttaraprakRtiyoM ke 42, 67, 93 aura kathaMcit 103 bhedoM kI gaNanA kara Aye haiN| aba unake svarUpa aura prakAra tathA svabhAva kA zAstrokta varNana kara rahe haiN|' nAmakarma kI samasta uttara-prakRtiyoM kA lakSaNa, svarUpa aura svabhAva (1) gatinAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva manuSya, tiryaJca Adi eka paryAya se dUsarI paryAya ko prApta ho athavA jisake udaya se AtmA manuSyAdi gatiyoM meM jAe-gamana kare, yA nAraka, tiryaJca, manuSya evaM deva kI paryAya ko prApta kare, vaha gatinAmakarma hai| athavA jo karmavizeSa sukha-duHkha bhogane ke yogya paryAya-vizeSarUpa devAdi cAra gatiyoM ko prApta karAye, vaha karma gatinAmakarma kahalAtA hai| athavA jisa sthAna se jIva (marakara) eka sthAna se dUsare sthAna ko jAtA hai, vaha sthAna gati. kahalAtA hai| gatinAmakarma ke cAra bheda haiM-(1) narakagati, (2) tiryaJcagati, (3) manuSyagati aura (4) devgti| jisa karma ke udaya se jIva ko aisI paryAya prApta ho ki vaha nAraka kahalAe, athavA jisake udaya se jIva nAraka ke rUpa meM pahacAnA jAe, athavA nArakI kA AkAra yA narakagati prApta ho, use narakagati nAmakarma kahate haiN| jisa karma ke udaya se jIva ko aisI avasthA, paryAya yA gati prApta ho, jisase vaha tiryaJca hai, aisA kahalAe yA tiryaJca rUpa meM pahacAnA jAe, vaha tiryaJcagati nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva ko manuSya paryAya/manuSyagati yA aisI avasthA prApta ho, jisase vaha 'manuSya hai' aisA kahalAe yA manuSyarUpa meM pahacAnA jAe, vaha manuSyagati nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva ko aisI paryAya/avasthA yA gati prApta ho, jisase vaha deva hai aisA kahA jAe yA devarUpa meM pahacAnA jAe, use devagatikarma kahate haiN| isa prakAra saMsAra meM paribhramaNa karane vAlA prANI pUrvokta cAra gatiyoM meM se kisI eka gati meM jAtA hai, phira usa gati kA AyuSya pUrNa karake dUsarI gati meM karmAnusAra jAtA hai| yoM cAra gatiyA~ haiN|3 'gati' pAribhASika zabda hai| yaha prathama piNDaprakRti hai| apane sammukha karmacanda nAma kA manuSya khar3A hai, vaha manuSya banA, yaha pUrvokta cAra gatiyoM meM se manuSyagatinAmakarma kA phala hai| isI prakAra anya gatiyoM ke viSaya meM smjhnaa| pratyeka gati, jIva kI 1. dekheM, karmagrantha bhA. 6 kI prastAvanA (paM. phUlacandajI siddhAntazAstrI) 2. (ka) tacca gamyate-tathAvidha-karma-sacivai vaiH prApyate iti gatiH nArakAdipariNatiH tadvipAkavedhA karmaprakRtiriyaM gtiH| -prathama karmagrantha TIkA 24 (kha) yadudayAdAtmA bhavAntaraM gacchati sA gtiH| -sarvArthasiddhi 8/11 (ga) neraiya-tiriya-mANusA-devagai tti have gaI caudhA / -karmaprakRti 97 (gha) niraya-tiri-nara-suragaI / -karmagrantha 1/33 3. karma-prakRti se, pR. 54-55 For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 359 eka paryAya ko sUcita karatI hai| eka paryAya meM se dUsarI paryAya meM jAnA ho, arthAtamanuSya miTakara deva bane, yA jAnavara miTakara manuSya bane, yaha gati hai| tIna loka haiM-Urdhvaloka, jisameM devagati ke deva rahate haiM, adholoka, jisameM bhavanapatideva aura nAraka jIva rahate haiM, tIsarA tiryak-loka, jisameM manuSya aura tiryaJca rahate haiN| ye donoM gatiyA~ chadamastha manuSyoM dvArA pratyakSa dRSTigocara hotI haiN| isalie manuSyagati aura tiryaJcagati ke jIva madhyaloka yA tiryakloka meM haiN| tiryaJcagati meM deva, manuSya aura nArakoM ke sivAya samasta saMsArI jIva-ekendriya se tiryaJca paMcendriya taka ke sabhI jIva kahalAte haiN|' arthAt-tiryaJca gati meM ekendriya pA~ca sthAvara jIva (pRthvI, jala, vAyu, agni aura vanaspati) tathA dvIndriya se lekara paMcendriyAtiryaJca taka ke jIvoM kA samAveza ho jAtA hai|2 (2) jAtinAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA ekendriya, dvIndriya Adi zabdoM se vyavahAra kiyA jAtA hai athavA jIva ekendriya, dvIndriya Adi kahe jAe~, vaha jAtinAmakarma hai|. aneka vyaktiyoM yA vastuoM meM samAnatA yA ekatA kI pratIti karAne vAle samAna dharma ko 'jAti' kahate haiN| jaise gotva (gAyapana) sabhI vibhinna raMgoM, AkRtiyoM yA zarIra kI prakRti meM samAnatA yA ekatA kA bodha karAtA hai| isI prakAra ekendriya (sparzendriya) jAti kA, eka indriya vAle jIvoM meM, do indriya (sparzana evaM rasanendriya) vAle jIvoM meM, dvIndriya jAti kI, tIna indriya (sparzana, rasanA, ghrANa) vAle jIvoM meM trIndriya jAti kI, cAra indriyoM (sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu) vAle jIvoM meM caturindriya jAti kI, evaM pAMca indriyoM (sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra) vAle jIvoM meM paMcendriya jAti kI ekatA yA samAnatA kA bodha karAtA hai| isalie ekendriya, dvIndriya Adi jIvoM ke apane-apane varga ko ekendriya Adi jAtinAmakarma kahate haiN| pUrvokta pA~ca jAtiyA~ samasta saMsArI jIvoM kI batAI haiN| inameM se deva, nAraka aura manuSya to paMcendriya hI hote haiM, isalie ye paMcendriya jAti kahalAte haiN| tiryaJca ekendriya se lekara paMcendriya jAti vAle kahalAte haiN| ekendriya se pRthvIkAyAdi paMca sthAvara jIvoM ke ekamAtra sparzana indriya hI hotI haiN| sparzanendriya akelI hotI hai| 1. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 316 (kha) tattvArtha vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 376 2. sthAnAMgasUtra meM gatiyA~ pA~ca mAnI gaI haiN| cAra gatiyA~ nAmakarma ke udaya se prApta hotI haiM aura pA~cavIM siddha gati meM karma kA sarvathA abhAva hotA hai| vaha karmodaya se prApta nahIM hotii| siddha gati kA nAmakarma ke sAtha koI sambandha nahIM hotaa| 3. (ka) samAna pravAsAtmikA jaatiH|| -kAmasUtra 2/2/66 (kha) janana jAtiH-ekendriyAdi zabda-vyapadezyena, paryAyeNa jIvAnAmutpattiH, tadbhAva-nibandhanabhUta nAma jAti nAma / -prathama karmagrantha TIkA 24 (ga) iga-viya-tiya-cau-paNidi jAio / -prathama karmagrantha 33 (gha) iga-bi-ti-cau-paccakkhA jAI paMcappayAde / -karmaprakRti 67 For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) parantu dUsarI indriyA~ akelI nahIM hotiiN| unakA krama isa prakAra hai-(2) rasanendriya, (3) ghrANendriya, (4) cakSurindriya aura (5) zrotrendriyA' ___ ina pA~coM jAtinAmakarma ke lakSaNa kramazaH isa prakAra haiM-jisa karma ke udaya se jIva ko sirpha pahalI indriya-sparzana (zarIra yA tvacA) indriya prApta ho, use ekendriya jAtinAmakarma kahate haiN| jaise-pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura vnsptikaay| jisa karma ke prabhAva se jIva ko do indriyA~-sparzana aura rasana (jIbha) prApta hoM, use dvIndriya jAtinAmakarma kahate haiN| jaise-laTa, sIpa, kRmi, alasiyA, candanIyA, jauMka aadi| jisa karma ke udaya se jIva ko tIna indriyA~-sparzana, rasana aura ghRNA (nAka) prApta hoM, use trIndriya jAtinAmakarma kahate haiN| jaise-cIMTI, makor3A, na~, lIkha, cIMcar3a, khaTamala, gajAI, khajUriyA, uddaI, dhaneriyA aadi| jisa karma ke udaya se jIva ko cAra indriyA~-sparzana, rasana, ghrANa aura cakSu (A~kha) prApta ho, vaha caturindriya jAtinAmakarma hai| jaise-makkhI, macchara, bhauMrA, TiDDI, pataMgA, bicchU, kaMsArI aadi| jisa karma ke udaya se jIva ko sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra (kAna), ye pA~coM indriyA~ prApta hoM, vaha paMcendriya jAtinAmakarma kahalAtA hai| jaisenAraka, manuSya, deva tathA jalacara, sthalacara, khecara, uraHparisarpa aura bhujaparisarpa ke rUpa meM tiryaJca-paMcendriya (gAya, bhaiMsa, machalI, cir3iyA, sarpa, nevalA mer3haka aadi)| isa prakAra jAtinAmakarma samasta saMsArI jIvoM ko pA~ca bhAgoM-jAtiyoM meM vibhakta kara detA hai| vaha ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM kI alaga-alaga pahacAna bhI karAtA hai| jaise-pAnI meM taira rahI machalI ko dekhakara turaMta pahacAna liyA jAtA hai ki vaha ina pA~ca prakAra kI karma-prakRtiyoM meM se paMcendriya (jalacara) jAtikarma kA phala hai|2 (3) zarIranAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva audArika Adi zarIra prApta karatA hai, use zarIranAmakarma kahate haiN| athavA jisase calanA-phiranA, khAnA-pInA Adi ho sake, jo sukha-duHkha bhogane kA sthAna hai, aura jo audArika, vaikriyaka Adi vargaNAoM se banatA hai, vaha zarIra kahalAtA hai| athavA jo utpatti-samaya se lekara pratikSaNa jIrNa-zIrNa hotA rahatA hai tathA jo zarIranAmakarma ke udaya se prApta 1. (ka) sprshn-rsn-ghraann-ckssuH-shrotaanni| (kha) paMcendriyANi / -tattvArthasUtra 2/20, 15 (ga) kRmi-pipIlikA-bhramara-manuSyAdInAmekaika-vRddhAni / / -tattvArthasUtra 2/24 (gha) prajJApanA pada 15, u. 1, 2 (Ga) pRthivyaptejo vAyu-vanaspatayaH sthaavraaH| -tattvArya0 2/13 (ca) jisase indra-AtmA pahacAnA jAe, use indriya kahate haiN| jaise-ekendriya jIva sparzendriya se pahacAne jAte haiN| -jJAna kA amRta se, pR. 317 2. (ka) jJAna kA amRta, pR. 316, 317 (kha) karma-prakRti se, pR. 57 For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 361 (utpanna) hotA hai| athavA AhArAdi vargaNA ke pudgala skandha tathA taijasa-kArmaNa ke pudgala skandha zarIrayogya pariNAmoM dvArA pariNata hote hue jIva ke sAtha sambaddha hote haiM, use zarIranAmakarma kahate haiN| audArika Adi zarIra ko prApta karane vAle zarIranAmakarma ke pA~ca bheda haiM-(1) audArika zarIranAmakarma, (2) vaikriya zarIranAmakarma, (3) AhAraka zarIranAmakarma, (4) taijasa zarIranAmakarma aura (5) kArmaNa shriirnaamkrm| audArika Adi pA~ca zarIranAmakarmoM ke lakSaNa isa prakAra hai(1) audArika zarIranAmakarma-jisa karma ke udaya se audArika zarIra prApta ho, athavA audArika arthAt-udAra, pradhAna yA sthUla pudgaloM se banA huA zarIra, audArika nAmakarma se prApta zarIra kA nAma bhI audArika zarIra nAmakarma hai| athavA audArika zarIra-prAyogya pudgaloM kA grahaNa kara jIva audArika zarIra rUpa pariNata karake jIva-pradezoM ke sAtha anyonya-anugamarUpa se sambandhita karatA hai, use audArika zarIra nAmakarma.kahate haiN| tIrthaMkaroM, gaNadharoM Adi mahApuruSoM kA zarIra pradhAna-uttama pudgaloM se banatA hai, jabaki sarvasAdhAraNa jIvoM kA zarIra sthUla-asAra pudgaloM se banA hotA hai; athavA anya zarIroM kI apekSA avasthita rUpa se jo zarIra bar3e parimANa vAlA ho, vaha audArika hai| vanaspatikAya kA audArika zarIra utkRSTataH eka hajAra yoz2ana kI avasthita avagAhanA vAlA hotA hai| anya sabhI zarIroM kI avasthita avagAhanA isase kama hotI hai| yadyapi vaikriya zarIra vAlA (deva nAraka) lAkha yojana taka kA zarIra banA sakatA hai, parantu vaha usakI anavasthita avagAhanA hai| tathA bhavadhAraNIya vaikriya zarIra kI avagAhanA to 500 dhanuSa se adhika nahIM hotii| athavA rudhira, mAMsa, haDDI Adi se banA huA sthUla zarIra audArika kahalAtA (2) vaikriyazarIranAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko vaikriya zarIra prApta ho, use vaikriyazarIranAmakarma kahate haiN| jisa zarIra se vividha yA viziSTa prakAra kI kriyA 1. (ka) viziSTa nAmakarmodayApyaditavRttI nizIryanta iti zarIrANi / (kha) audArika-vaikriyA''hAraka-taijasa-kArmaNAni zarIrANi / -tattvArthasUtra 2/37 (ga) aurAliya-veubviya-AhAraya-teja-kammaNa-sarIraM / -karmaprakRti 68 (gha) udAraM sthUlam udAraH puruH mahAnityarthaH / -sarvArthasiddhi; dhavalA (Da) yadudayavazAd audArikazarIra-prAyogyAn pudgalAnAdAya audArikazarIra-rUpatayA pariNamayanti, pariNamayya ca jIvapradezaiH sahA'nyonyAnugamamarUpatayA sambandhayati tdaudaarikshriirnaametyrthH| -prathama karmagranya TIkA 33 (ca) sthAnAMga vRtti / (cha) garbha-sammUrchanajamAdham / -tattvArthasUtra 2/46 (ja) karmaprakRti, pR. 59-60 (jha) jJAna kA amRta, pRSTha 318 For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hotI hai, use vaikriya zarIra kahate haiN| arthAt - jo vividha guNa aura RddhiyoM se yukta ho aura ina RddhiyoM ke saMyoga se vividha prakAra kI kriyAe~ hoM, use vaikriyazarIra kahate haiN| jaise - eka rUpa hokara aneka rUpa dhAraNa karanA, aneka rUpa hokara eka rUpa dhAraNa karanA, choTe zarIra se bar3A zarIra, aura bar3e zarIra se choTA zarIra banAnA, AkAzagAmI hokara pRthvI para calanA, pRthvIcara hokara AkAzacArI bananA, dRzyaadRzya rUpa banAnA; ityAdi vaikriya zarIra nAmakarmajanya zarIra vaikriya hai| vaikriya zarIra do prakAra kA hotA hai - aupapAtika (janmasiddha) aura labdhipratyaya ( ajanmasiddhakRtrima ) | janmasiddha vaikriya zarIra upapAta janma se prApta hone vAlA aupapAtika kahalAtA hai| aupapAtika vaikriyazarIra devoM aura nArakoM kA hotA hai, jabaki labdhipratyaya (kRtrima) vaikriya zarIra viziSTa tapojanya labdhi-zakti se kucha hI garbhaja manuSyoM aura tiryaJcoM meM hI sambhava hai| isalie labdhijanya vaikriya zarIra ke adhikArI kisI-kisI hI garbhaja manuSya aura tiryaJcoM ko hotA hai| vaha bhI niSThApUrvaka vizeSa tapa Adi karane para kabhI prApta honA sambhava hai / yadyapi kapitaya tiryaJcoM aura manuSyoM meM vikriyAtmaka audArika zarIra vaikriyalabdhi ke samaya pAyA jAtA hai; tathApi garbhaja manuSyoM aura tiryaJcoM ke vaikriya-nAmakarma kA udaya na hone se audArika zarIra mukhya aura vaikriya zarIra gauNa / apradhAna hai| kRtrima vaikriya kI kAraNabhUta eka dUsare prakAra kI bhI labdhi mAnI jAtI hai, jo tapojanya na hokara janma se hI milatI hai| aisI labdhi bAda vAyukAyika tathA taijaskAyika jIvoM meM mAnI gaI hai| jisase ve bhI labdhijanya vaikriya zarIra ke adhikArI haiM / ' do prakAra kI vikriyA : ekatva aura pRthaktva vikriyA do prakAra kI hotI hai - ekatva aura pRthktv| apane zarIra ko hI siMha, vyAghra, hiraNa, haMsa Adi rUpa banA lenA ekatva - vikriyA hai; jabaki svazarIra se bhinna rUpoM ko banAnA pRthaktva - vikriyA hai / bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura kalpopapanna vaimAnika devoM ke to donoM hI prakAra kI vikriyA hotI hai| graiveyaka se lekara sarvArthasiddha- paryanta ke kalpAtIta devoM meM prazasta ekatva vikriyA hI hotI hai| nArakoM meM ekatva vikriyA hotI hai| manuSyoM meM tapa aura vidyA kI pradhAnatA se ekatva evaM pRthaktva donoM vikriyAe~ hotI haiM, kintu tiryaJco meM ekatva vikriyA hI hotI hai / 2 1. (ka) karmaprakRti se, pR. 60, 61 (kha) jJAna kA amRta se, pR. 318 (ga) yadudayAt vaikriyazarIraniSpattistadvaikriya zarIraM nAma / - karmaprakRti TIkA 68 (gha) vaikriya - nibandhanaM nAma vaikriyanAma, yadudayAd vaikriyazarIra-prAyogyAn pudgalAnAdAya vaikriya- zarIra-rUpatayA pariNamayati pariNamayya ca jIva pradeza: sahA'nyonyAnugamamarUpatayA sambandhayati / - prathama karmagrantha TIkA 33 (Ga) nAraka- devAnAmupapAtaH / vaikriyamaupapAtikaM / labdhipratyayaM ca / - tattvArthasUtra 2 / 35, 47, 48 2. karmaprakRti se, pR. 62 For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 363 (3) AhArakazarIra nAmakarma-jisa karma ke udaya se AhAraka zarIra prApta ho yA bane, use AhAraka zarIra nAmakarma kahate haiN| AhAraka zarIra nAmakarma se prApta hone vAle zarIra kA nAma AhAraka zarIra hai| prANidayA, anyakSetra (mahAvideha) meM vartamAna tIrthaMkaroM kI Rddhi-darzana tathA saMzaya-nivAraNa karane Adi kAraNoM se caudaha pUrvadhArI munirAja labdhivizeSa se jo zarIra dhAraNa karate haiM, vaha AhArakazarIra kahalAtA hai| yaha zarIra ativizuddha, sphaTika-sA nirmala, zubha, vyAghAta-rahita, arthAt-na to vaha dUsaroM se rukatA hai aura na dUsaroM ko rokane vAlA hotA hai| yaha zarIra viziSTa labdhijanya hotA hai| yaha labdhi manuSya ke sivAya anya jIvoM meM nahIM hotii| manuSyoM meM bhI sabhI ko nahIM hotI, apitu caturdazapUrvadhAraka munirAja ko prApta hotI hai| tAtparya yaha hai ki jaba kabhI kisI caturdaza-pUrvadhArI munirAja ko kisI viSaya meM sandeha ho aura sarvajJa kA sAnnidhya (sAmIpya) na ho, taba audArika zarIra se kSetrAntara meM jAnA asambhava samajhakara muni apanI viziSTa labdhi ke prayoga dvArA eka hasta (muNDa hAtha)-pramANa zarIra (kA putalA) banAte (nikAlate) haiM, jo zubhapudgalajanya hone se avyAghAtI hotA hai| aise zarIra se anya kSetra sthita sarvajJa ke pAsa pahu~cakara aura unase sandeha kA nivAraNa kara punaH apane sthAna para A jAte haiN| yaha sArA kArya antarmuhUrta meM sampanna ho jAtA hai| yahI AhAraka zarIra kA svarUpa aura prayojana hai| isa prayojana ke siddha ho jAne para munirAja isa zarIra ko chor3a dete haiN| vastutaH yaha AhAraka zarIra audArika zarIrastha rasa Adi dhAtuoM se rahita hotA hai| yaha samacaturana-saMsthAna, zubha-aMgopAMgoM tathA mastiSka (uttamAMga) se niSpanna hotA hai| yaha zarIra kSaNabhara meM eka lAkha yojana gamana karane meM samartha hotA hai|2 (4) taijasa zarIra-nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko taijasa zarIra prApta ho, yA bane, use taijasazarIra-nAmakarma kahate haiN| isa nAmakarma se nirmita zarIra taijasazarIra kahalAtA hai| taijasa-paramANu pudgaloM se banA huA zarIra taijasa hai| prANiyoM ke zarIra meM vidyamAna uSNatA, UrjAzakti se isa zarIra kA astitva siddha hotA hai| * yaha sthUla zarIra para dIpti-vizeSa, tejasvitA, zakti, pAcana-kSamatA Adi kA kAraNa hai| tapovizeSa se prApta tejolabdhi tathA tejolezyA-zItalezyA kA hetu bhI yahI zarIra hotA hai| koI-koI tapasvI krodhAviSTa hokara tejolezyA ke dvArA dUsaroM ko hAni 1. (ka) AhAraka-nibandhana nAma AhArakanAma / Ahriyate nivartyate ityAhArakam / -karmagrantha TIkA 33 (kha) yasyodayAdAhAraka-zarIra-nivRttistadAhArakazarIraM nAma / -kammapayaDI TIkA 68 (ga) zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdaza-pUrvadharasyaiva / -tattvArthasUtra 2/49 2. (ka) karmaprakRti se, pR. 63-64 / (kha) jJAna kA amRta se, pR. 319 For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) athavA prasanna hone para zItalezyA dvArA lAbha pahu~cAtA hai, vaha saba bhI isI taijasazarIra ke prabhAva samajhanA caahie| ' (5) kArmaNa zarIra nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva ko kArmaNazarIra kI prApti ho, vaha kArmaNazarIra nAmakarma hai| jJAnAvaraNIya Adi ATha mUla aura unakI uttara karma-prakRtiyoM se (karmaparamANuoM se banA huA zarIra kArmaNa-zarIra kahalAtA hai aura isI kAraNa se jIva narakAdi caturgatikarUpa saMsAra meM janma maraNa ke cakkara lagAtA rahatA hai, vahA~ prApta sukha-duHkhoM kA upabhoga karatA rahatA hai| audArika se kArmaNazarIra paryanta vizeSatA - audArika zarIra ke anantara vaikriya zarIra Adi kArmaNa zarIra paryanta eka ke bAda dUsare ko kramazaH kahane kA kAraNa yaha hai ki uttara - uttara ke zarIra pUrva-pUrva ke zarIra kI apekSA sUkSmatara haiN| arthAt - sabase sthUla audArika zarIra, usase sUkSma hai- vaikriya zarIra, vaikriya se sUkSma AhAraka aura AhAraka se sUkSma taijasa tathA taijasa se sUkSma kArmaNa zarIra hai| yahA~ sthUla aura sUkSma se matalaba racanA kI zithilatA aura saghanatA se hai, pariNAma se nhiiN| ataH vaikriya, AhAraka Adi zarIra bhI pUrva-pUrva kI apekSA sUkSma aura uttara- uttara kI apekSA sthUla haiN| arthAt - jisa zarIra kI racanA jisa dUsare kI racanA se zithila ho, vaha usase sthUla aura dUsarA usase sUkSma / yaha zithilatA aura saghanatA paudgalika pariNati para nirbhara hai| tathA pUrva-pUrva zarIra kI apekSA uttarottara zarIroM ke sUkSma hone para bhI audArika se vaikriya ke, vaikriya se AhAraka ke pradeza kramazaH asaMkhyAta guNe haiM, tathA AhAraka se taijasa aura taijasa se kArmaNa ke pradeza ananta - ananta guNe haiN| ananta bhI ananta guNA hone se unameM tAratamya hai / 2 pA~coM zarIra uttarottara sUkSma-sUkSmatara kyoM ? pudgaloM meM aneka prakAra se pariNamana hone kI zakti hai, jisase ve parimANa (mAtrA) meM alpa hone para bhI zithilarUpa meM pariNata hote haiM, taba sthUla aura parimANa meM bahuta hone para bhI jaise-jaise saghana (Thosa) hote jAte haiM, vaise ve sUkSma, sUkSmatara kahalAte haiN| udAharaNArtha - rUI aura lohA samAna parimANa meM lene para rUI kI racanA zithila hogI, lohe kI usase saghana - nivir3a / isI se parimANa barAbara hone para bhI rUI 9. (ka) yadudayA taijasa-zarIra- nirvRttistattaijasazarIranAma / (kha) tejonibandhanaM nAma taijasanAma / (ga) karmaprakRti, pR. 64 (gha) jJAna kA amRta, pR. 319 2. (ka) jJAna kA amRta, pR. 319 (kha) karmaprakRti se, pR. 65-66 (ga) paraM paraM sUkSmam / For Personal & Private Use Only - karmaprakRti TIkA 65 - karmagrantha bhA. 1, TIkA 33 - tattvArtha. 2/ 38 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara- prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 5 365 kI apekSA lohe kA paudgalika dravya adhika hai, lekina kramazaH sUkSma hone para bhI taijasazarIra ke pUrvavartI tInoM zarIroM meM pUrva-pUrva kI apekSA uttara- uttara zarIra - pradeza kramazaH asaMkhyAta asaMkhyAta guNe adhika haiM aura paravartI do zarIra (taijasa aura kArmaNa) kramazaH pradezoM se ananta - ananta guNe hote haiN| Adi ke tIna zarIra eka dUsare se asaMkhyAta guNe tathA antima do anantaguNe vaise to sabhI zarIra ananta - paramANuoM se bane skandha se banate haiM; kyoMki jaba taka paramANu alaga-alaga hoM, taba taka unase zarIra nahIM banatA hai; kintu paramANuoM se bane jina skandhoM se zarIra kI racanA hotI hai; ve skandha hI zarIra ke Arambhika dravya haiM, aura sabhI zarIroM ke ve Arambhika skandha ananta paramANuoM se bane hue hone caahie| isa apekSA se audArika Adi sabhI zarIroM ke Arambhika skandha ananta paramANuoM se bane hone para bhI audArika zarIra Arambhika skandha ke ananta paramANuoM se vaikriya zarIra ke Arambhika skandhagata ananta paramANu asaMkhyAta guNe adhika hote haiN| yahI asaMkhyAtaguNI adhikatA vaikriya se AhAraka zarIra skandhagata paramANuoM kI ananta saMkhyA meM bhI samajhanI caahie| kintu taijasa zarIra ke skandhagata paramANuoM kI ananta saMkhyA AhArakazarIra ke skandhagata ananta paramANuoM se anantaguNI adhika hotI hai| isI taraha taijasa zarIra se kArmaNa-zarIra ke skandhagata paramANu anantaguNe adhika haiN| isa vivecana se spaSTa hai ki pUrva - pUrva zarIra kI apekSA uttara - uttara zarIra kA Arambhika dravya adhikAdhika hI hotA hai, lekina pudgaloM kI pariNamana karane kI zaktiyoM kI vicitratA ke kAraNa hI uttara- uttara kA zarIra saghana, saghanatara aura saghanatama banatA jAtA hai, isI kAraNa yaha paMcavidha zarIra uttarottara sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama kahalAtA hai / ' taijasa- kArmaNazarIra apratighAtI yahI kAraNa hai ki taijasa aura kArmaNa zarIra kramazaH sUkSma aura sUkSmatara hone ke kAraNa ye donoM zarIra pratighAtarahita hote haiN| inakA praveza sarvatra nirbAdha gati se binA rukAvaTa ke ho sakatA hai| loka meM kahIM bhI ye pratighAtita nahIM hote| kaisI bhI kaThoratama vastu inheM praveza karane se roka nahIM sakatI, kyoMki ye donoM zarIra atyanta sUkSma haiM, aura sUkSma vastu kA berokaToka sarvatra praveza pAnA pratyakSasiddha hai| jaiselohapiNDa meM agni / vaikriya aura AhAraka zarIra ke sUkSma hote hue bhI ve taijasa 9. (ka) pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktaijasAt / (kha) anantaguNe pare / -tattvArtha. 2/39-40 (ga) karmaprakRti se, pR. 66 (gha) anantaguNe kA artha hai - abhavyoM se anantaguNA, aura siddhoM se anantaveM bhAga guNAkAra / guNAkAra kA pramANa- palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga samajhanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kArmaNa zarIra kI bhA~ti apratighAtI yA avyAhatagati vAle, isalie nahIM kahe gae ki apratighAta kA eka viziSTa artha hai-jisakI loka ke anta taka avyAhata gati ho, berokaToka praveza ho| vaikriya aura AhAraka zarIra avyAhatagati vAle avazya haiM, lekina unakI avyAhatagati loka ke anta taka nahIM hai, unakI avyAhatagati loka ke eka viziSTa bhAga trasanADI-paryanta sImita hai, unakA apratighAtitva ekadezika hai, sArvatrika nhiiN| jabaki taijasa aura kArmaNa zarIra kA apratighAtitva lokavyApI hai, usake apratighAtitva meM koI pratibandha nahIM hai, jahA~ taka jIvamAtra vidyamAna hai, vahA~ taka ye donoM jIva ke sAtha calate haiM-rahate haiN| taijasa aura kArmaNa anAdisambandha yukta zarIra __ taijasa aura kArmaNa zarIra sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiM aura jIva ke sAtha pravAha rUpa se unakA anAdi sambandha hai| jIva ke sAtha ina donoM zarIroM kA pravAha rUpa se jaisA anAdi-sambandha hai, vaisA audArika Adi tInoM zarIroM kA nahIM hai; kyoMki ve amuka kAla (baddhaAyuSya) ke bAda kAyama nahIM raha skte| ataeva audArika Adi tInoM zarIra kAdAMcitka asthAyI sambandha vAle haiM, jabaki taijasa aura kArmaNa zarIra anAdi sambandha vAle haiN| jIva ke sAtha anAdi sambandha hone para bhI inakA anta isalie ho jAtA hai ki ye donoM zarIra pravAha kI apekSA se anAdi , vyakti kI apekSA se nhiiN| vyakti kI apekSA se inakA bhI upacaya-apacaya huA karatA hai| jo bhAvAtmaka padArtha vyaktizaH anAdi hai, vaha naSTa nahIM hotA, jaise-paramANu / ___ audArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM ko to sabhI jIva samAnarUpa se dhAraNa nahIM karate, kintu taijasa aura kArmaNa zarIra ko sabhI jIva samAnarUpa se dhAraNa karate haiN| jaise-kisI jIva ke kevala audAripha zarIra hotA hai, kisI ke kevala vaikriya zarIra hotA hai, to kisI ko viziSTa labdhi prApta hone para audArika ke sAtha vaikriya zarIra utpanna hotA hai| lekina sabhI saMsArI jIvoM ko taijasa kArmaNa zarIra to avazya prApta hote haiM, cAhe ve tInoM zarIroM meM se kisI bhI zarIra vAle hoN|2 zarIroM kA prayojana : upabhoga __eka prazna hai-sAmAnyatayA saMsArI jIvoM meM pAye jAne vAle pA~coM zarIroM kA mukhya prayojana kyA hai ? saMsArI jIvoM ke ye zarIra kyoM mAne gaye haiM ? pratyeka vastu kA koI na koI prayojana hotA hI hai, isa dRSTi se ina zarIroM kA bhI koI na koI prayojana honA caahie| karma vaijJAnikoM ne zarIroM ko bhI saprayojana batAte hue kahA haizarIra kA mukhya prayojana upabhoga hai| upabhoga kA artha hai-netra-zrotra Adi indriyoM se 1. (ka) apratIghAte / -tattvArthasUtra (kha) karmaprakRti se, pR. 68-69 2. (ka) vahI, pR. 69-70 (kha) anAdisambandhe ca, sarvasya / -tattvArya. 2/42-43 For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara - prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 5 367 manojJa-amanojJa zabdAdi viSaya grahaNa karake unase sukha-duHkha Adi kA anubhava karanA / hAtha-paira, jIbha Adi avayavoM se dAna, hiMsA-ahiMsA, dayA Adi zubha-azubha kriyA dvArA zubhAzubha karmoM kA bandha karanA, baddhakarmoM ke zubha-azubha vipAka kA vedana karanA tathA tapa, tyAga, dharmadhyAna yA pavitra anuSThAnoM dvArA karma-nirjarA karanA Adi saba upabhoga kahalAtA hai| parantu yaha upabhoga to audArikAdi prathama cAra zarIroM se hI siddha hotA hai, antima kArmaNa zarIra se siddha nahIM hotaa| isalie audArikAdi prathama cAra ko sopabhoga aura antima kArmaNa zarIra ko nirupabhoga kahA gayA hai| cAra zarIra sopabhoga haiM, kArmaNa zarIra nirupabhoga hai eka prazna aura hai- audArika, vaikriya aura AhAraka ye tIna zarIra to indriyasahita aura sAvayava hai, isalie inake dvArA pUrvokta prakAra kA upabhoga sAdhya ho sakatA hai, lekina taijasa zarIra to na sendriya hai aura na sAvayava hai| aisI sthiti meM use sopabhoga kaise kahA jA sakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi taijasa zarIra sendriya aura sAvayava nahIM hai, tathApi pAcanAdi kAryoM meM, UrjAzakti, tejasvitA bar3hAne meM upabhoga hotA hai, tathA tejolezyA - zItalezyA kI labdhi viziSTaM tapa ke dvArA prApta karake usa zarIra dvArA kopabhAjana ko zApa dene, jalAne tathA prasanna hokara anugraha prApta hone para anugraha karane evaM zAnti pahu~cAne meM upabhoga ho sakatA hai| isa taraha taijasa zarIra dvArA zApa - anugraha Adi meM upabhoga hone se sukha-duHkha Adi kA anubhava, zubhAzubha karma kA bandha va phalabhoga Adi usake upabhoga mAne gae haiN| kArmaNa zarIra hI saba zarIroM kI jar3a aura nirupabhoga yadyapi taijasa zarIra kI taraha kArmaNa zarIra bhI sendriya aura sAvayava na hone para bhI vaha sabhI zarIroM kI jar3a hai| ataeva kArmaNa zarIra ko anya zarIroM ke upabhoga kA mUla sUtradhAra hone se pUrvokta cAra zarIroM ke dvArA kiye jAne vAle upabhoga ko kArmaNa zarIra kA upabhoga mAnanA caahie| kintu kArmaNa zarIra ko nirupabhoga kahane kA tAtparya yahI hai ki jaba taka anya zarIra sahAyaka na hoM, taba taka kArmaNa zarIra akelA na to indriyoM dvArA viSaya grahaNa kara sakatA hai, aura na sukhaduHkhAnubhava Adi rUpa meM usakA DAyarekTa upabhoga kara sakatA hai| ataH viziSTa upabhoga ko siddha karane meM sAkSAt sAdhana audArika Adi cAra zarIra hI haiN| isalie inheM sopabhoga aura kArmaNa zarIra ko nirupabhoga kahA gayA hai| niSkarSa yaha hai ki sopabhogatva aura nirupabhogatva kA mUlAdhAra sAkSAt aura paramparA hai| ' 1. (ka) indriyapraNAlikayA zabdAdInAmupalabdhirUpa bhogaH / (kha) karma - prakRti se, pR. 70-71 (ga) nirupabhogamantyam / (gha) kamma-vigAro kammamaTThavihaM vicitta kamma nipphanaM / . sabvesiM sarIrANaM kAraNabhUyaM muNeyavvaM // For Personal & Private Use Only - sarvArthasiddhi 2/44 - tatvArthasUtra 2/45 - prathama karmagrantha TIkA 13 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) eka jIva meM eka sAtha kitane zarIra sambhava ? saMsArI jIvoM ke (vigrahagati meM kevala taijasa aura kArmaNa zarIra hone se) kama se kama do zarIra pAye jAte haiN| jaba tIna hote haiM, taba vaikriya, taijasa aura kArmaNa yA audArika, taijasa, kArmaNa hote haiM, jaba cAra zarIra hote haiM, taba taijasa, kArmaNa, audArika, vaikriya athavA taijasa, kArmaNa, audArika aura AhAraka hote haiN| pahalA vikalpa vaikriyalabdhi ke samaya manuSyoM aura tiryaJcoM meM, jabaki dUsarA vikalpa AhArakalabdhi ke samaya caturdazapUrvadhArI muni meM sambhava hai| vaikriyalabdhi aura AhArakalabdhi kA yugapat eka sAtha prayoga sambhava nahIM hai, isaliye eka jIva meM adhikatama cAra zarIra hote haiN| vaikriyalabdhi ke prayoga ke samaya tathA labdhi se zarIra banA lene para niyama se pramatta dazA hotI hai, jabaki AhArakalabdhi kA prayoga to pramatta dazA meM hotA hai, kintu usase zarIra banA lene ke bAda zuddha adhyavasAya hone se apramattabhAva pAyA jAtA hai| isalie eka sAtha 5 zarIra AvirbhAva kI dRSTi se nahIM hote| (4) aMgopAMganAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke aMga aura upAMga ke AkAra meM pudgaloM kA pariNamana hotA hai, use aMgopAMganAmakarma kahate haiN| aMgopAMga zabda meM aMga, upAMga aura aMgopAMga, ina tIna zabdoM kA samAveza hai| aMga ke 8 bheda haiM-do hAtha, do uru (jAMghe), pITha, mastaka aura ura-hRdaya (chAtI-vakSa) tathA udara, ye ATha aMga haiN| aMmoM ke sAtha saMlagna avayava upAMga kahalAte haiM, jaise-hAtha-paira kI aMguliyAM, nAka, kAna aura jaMghA se saMlagna donoM TAMgeM aadi| aMguliyoM kI rekhA, parva, keza, romarAji Adi ko aMgopAMga kahate haiN| hAtha, paira Adi aMgoM ke liye kisI na kisI AkRti kI AvazyakatA hotI hai aura AkRti audArika Adi prathama tIna zarIroM meM hI pAI jAtI hai| isalie ina zarIroM ke bheda se aMgopAMga nAmakarma ke bhI tIna bheda hote hai-(1) audArika zarIra aMgopAMga nAmakarma, (2) vaikriya zarIra-aMgopAMga nAmakarma, aura (3) AhAraka zarIra-aMgopAMga naamkrm| apane-apane zarIrarUpa se pariNata pudgaloM se una-una ke yogya aMgopAMga banate haiN| jisa karma ke udaya se audArika zarIrarUpa se pariNata pudgaloM se vaikriya-zarIrarUpa se pariNata pudgaloM se tathA AhAraka zarIrarUpa se pariNata pudgaloM se, audArika aMgopAMgarUpa, vaikriya aMgopAMgarUpa tathA AhAraka aMgopAMga rUpa avayava banate haiM, kramazaH unakA nAma audArika aMgopAMga, vaikriya-aMgopAMga evaM AhAraka-aMgopAMga-nAmakarma hai| ekendriya jIvoM meM aMgopAMga-nAmakarma kA udaya nahIM pAyA jAtA hai| 1. (ka) tadAdInibhAjyAni yugapadekasyA'caturthyaH / tattvArthasUtra 2/44 (kha) karma-prakRti se, pR. 73-74 (ga) prajJApanA, pada 21 2. (ka) yadudayAt.. "zarIratvena pariNatAnA pudgalAnAmaMgopAMga-vibhAgapariNati rUpaM jAyate tadaMgopAMganAma / -prathama karmagrantha TIkA 34 (kha) bAhu~sa piTThI sira ura uyaraMga, uvaMga aMgulI pmuhaa| sesA aNgovNgaa| -vahI TIkA 34 (ga) audAliya-vegumviya-AhAraya aMgurvagAmidi bhnnid| aMgovaMga tiviha -karma prakRti 73 For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 369 (5) bandhananAma karma-zarIra Adi ke rUpa meM pariNata hone vAle pudgaloM kA sambandha-sammilana-saMdhAna hone para zarIra Adi banate haiN| unase sambandha karAne kA mAdhyama banatA hai-bndhnnaamkrm| bandhananAmakarma kA svarUpa yaha hai-jisa karma ke udaya se pUrva meM grahaNa kiye hue audArika Adi zarIra-pudgaloM ke sAtha navIna grahaNa kiye jAne vAle tathA vartamAna meM grahaNa kiye jA rahe zarIra-pudgala paraspara bandhana ko prApta hoM, use bandhananAma karma kahate haiN| baMdhana nAma karma audArika Adi zarIroM ke pudgaloM ko vaise hI bAMdha detA hai-jor3a detA hai, jaise-lAkha Adi cipakane vAle padArthoM se do vastue~ Apasa meM jor3a dI jAtI haiN| yadi bandhana nAmakarma na ho to zarIrAkAra-pariNata pudgaloM meM vaisI hI asthiratA rahatI hai, jaisI-havA meM ur3ate hue sattu ke kaNoM meM hotI hai| ataH zarIroM ke nAma ke AdhAra para bandhananAmakarma ke isa apekSA se 5 bheda hote haiN| (1) audArika-zarIra-bandhana-nAma, (2) vaikriyazarIra-bandhananAma, (3) AhArakazarIra-bandhana-nAma, (4) taijasazarIrabandhananAma, (5) kaarmnnshriirbndhn-naam| jisa karma . ke udaya se pUrvagRhIta evaM gRhyamANa audArika pudgaloM kA paraspara evaM taijasa-kArmaNazarIra ke pudgaloM ke sAtha sambandha hotA hai, vaha audArikazarIra-bandhana-nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se pUrva-gRhIta vaikriya zarIra pudgaloM ke sAtha gRhyamANa vaikriyazarIrapudgaloM kA Apasa meM sambandha tathA taijasa, kArmaNa zarIra ke pudgaloM ke sAtha sambandha hotA hai, vaha vaikriyazarIrabandhana nAmakarma kahalAtA hai| jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta evaM gRhyamANa AhAraka pudgaloM kA paraspara va taijasa-kArmaNa zarIra ke pudgaloM ke sAtha sambandha hotA hai, vaha AhArakazarIra-bandhana nAmakarma kahalAtA hai| jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta evaM vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle taijasa pudgaloM kA paraspara tathA kArmaNa zarIra-pudgaloM ke sAtha sambandha hotA hai, vaha taijasa zarIra nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta kArmaNa zarIra ke pudgaloM ke sAtha gRhyamANa kArmaNazarIra-pudgaloM kA Apasa meM bandha hotA hai, use kArmaNazarIrabandhananAmakarma kahate haiN| pUrva meM bandhana nAmakarma ke pUrvokta pAMca bheda. batAe gae haiM, kintu apekSA dRSTi se usake pandraha bheda bhI hote haiN| jaise-mUla zarIra kA mUla zarIra ke sAtha saMyoga karane se pAMca, audArika, vaikriya, aura AhAraka ke sAtha kramazaH eka bAra taijasa zarIra ko eka bAra kArmaNazarIra ko saMyoga karane se kramazaH 4+3=7 bheda banate haiN| audArika Adi tInoM Adya zarIroM ke sAtha yugapat taijasa-kArmaNazarIra kA saMyoga karane se tIna bheda banate haiN| jinake nAma kramazaH isa prakAra haiM. I. dvikasaMyogI-5 (1) audArika-audArika, (2) vaikriya-vaikriya, (3) AhAraka-AhAraka, (4) taijasa-taijasa aura (5) kaarmnn-kaarmnn| _II. dvikasaMyogI-3 (1) audArika-taijasa, (2) vaikriya-taijasa, (3) aahaarktaijs| .. - III. dvikasaMyogI-4 (1) audArika-kArmaNa, (2) vaikriya-kArmaNa, (3) AhArakakArmaNa, aura (4) taijs-kaarmnn| For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ___ IV. yugapat taijasakArmaNa-saMyogI=3 (1) audArika-taijasa-kArmaNa, (2) vaikriya taijasa-kArmaNa aura (3) aahaark-taijs-kaarmnn| isa prakAra baMdhana-nAmakarma se vistAra apekSA se 5+3+4+3=15 bheda hue| inakA pUrA nAma kahane ke lie pratyeka ke sAtha bandhananAmakarma jor3a denA caahie| jaise-audArika-audArika-zarIra-bandhananAmakarma ityaadi| inake lakSaNa bhI pUrvavat samajha lene caahie| jaise-jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta audArikAdi zarIra-pudgaloM kA gRhyamANa audArika Adi pudgaloM ke sAtha . paraspara sambandha ho, vaha audArika-audArika Adi zarIra-bandhananAmakarma hai|'. (6) saMghAta-nAmakarma-pUrvagRhIta aura gRhyamANa audArika zarIrAdi pudgaloM kA bandhana tabhI sambhava hai, jaba ve donoM eka dUsare ke nikaTa sannihita hoNge| yaha kArya jisa karma ke dvArA kiyA jAtA hai, usakA nAma hai-saMghAta nAmakarmI saMghAta kA artha hai-ekatrita karake sannihita krnaa| ataH jisa karma ke udaya se gRhIta aura gRhyamANa zarIra pudgala paraspara sannihita hokara vyavasthita rUpa se sthApita hote haiM, use saMghAta nAmakarma kahate haiN| saMghAtanAma karma kA kArya hai pUrvagRhIta aura gRhyamANa audArikAdi zarIra ke yogya pudgaloM ko paraspara sannihita karake eka dUsare ke pAsa vyavasthita rUpa se sthApita krnaa| jisase paraspara pradezoM meM anupraveza se una pudgaloM ko ekarUpatA prApta ho ske| isake pazcAt hI ve pudgala bandhana-nAmakarma se bhalIbhAMti sambaddha hote haiN| jaisedaMtAlI se idhara-udhara bikharI huI ghAsa ikaTThI kI jAtI hai, tAki bAda meM vaha gaTThar3a ke rUpa meM baMdha ske| vaise hI saMghAtanAmakarma zarIrayogya-pudgaloM ko sannihita karatA (samIpa lAtA) hai, aura bandhana-nAmakarma ke dvArA ve sambaddha hote haiN| audArikAdi 5 zarIroM ke AdhAra se saMghAtanAmakarma ke bhI bandhananAmakarma kI taraha pAMca bheda hote haiM(1) audArika saMghAtanAmakarma, (2) vaikriyasaMghAtanAmakarma, (3) AhAraka saMghAta-nAmakarma, (4) taijasa saMghAta nAmakarma, aura (5) kArmaNasaMghAta naamkrm| 1. (ka) karmaprakRti se pR. 77-78 (kha) zarIranAmakarmodayavazAdupAttAnAM pudgalAnAmanyo'nya-pradeza-saMzleSaNaM yato bhavati tad bndhn-naam| -sarvArthasiddhi 8/11 (ga) uralAi-puggalANaM nibaddha-bajhaMtayANa saMbaMdha / ja kuNai jaisama, ta uralAi-baMdhaNaM nema // -prathama karmagranya 35 (gha) bandhana-paMcakaM na syAttu teNa zarIra-pariNatau satyAmapyasambandhatvAt pavanAhata kuMDasthitAstImita-yaktUjAtamivaikrama-sthairya na syAditi / -prathama karmagrantha TIkA 34 (7) paMca ya sarIraM baMdhaNaNAma orAla taha ya veuvva / AhAra teja-kammaNa-sarIra-baMdhaNa suNAmamidi / -karmaprakRti 70 (ca) odAla-viuvvAhArANa sagale ya-kamma-juttANaM / navabaMdhaNANi iyara-dusAhiyANaM tinni tesi ca // -prathama karmagrantha 37 (cha) karma-prakRti se pR. 80-81 - For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 371 inake lakSaNa isa prakAra haiM-jisa karma ke udaya se audArika zarIrarUpa, pariNata, vaikriyazarIrarUpaMpariNata, AhArakazarIrarUpa pariNata, taijasazarIrarUpa-pariNata aura kArmaNazarIrarUpa pariNata gRhIta evaM gRhyamANa pudgaloM kA paraspara sAnidhya ho, arthAt-ekatrita hokara ve sva-svazarIra ke pAsa vyavasthApUrvaka jama jAe~. ve kramazaH audArika zarIra-saMghAta-nAmakarma, vaikriyazarIra-saMghAta nAmakarma, AhAraka zarIra-saMghAtanAmakarma, taijasazarIra-saMghAtanAmakarma aura kArmaNazarIrasaMghAta nAmakarma kahalAte haiN| yadyapi saMghAtanAmakarma bandhana nAmakarma kA nikaTatama sahayogI hai, tathApi bandhananAmakarma kI taraha apekSA dRSTi se usake pandraha bheda na mAnakara gRhIta sva-zarIrapudgaloM ke sAtha gRhyamANa-svazarIra-pudgaloM ke saMyogarUpa saMghAtoM kI zubharUpatA kA prAdhAnya batAne hetu saMghAtanAmakarma ke sirpha 5 bheda kahe gae haiN|' (7) saMhanana nAmakarma-jisa karma ke udaya se vajraRSabhanArAca Adi saMhanana prApta hote haiM, athavA jisa karma ke udaya se saMhanana, arthAt haDDiyoM kI racanA-vizeSa (haDDiyoM kA paraspara jur3anA yA haDDiyoM kI saMdhiyoM kA zarIra meM dRr3ha honA) prApta hotI hai, use saMhanana (saMghayaNa) nAmakarma kahate haiN| audArika zarIra ke sivAya vaikriya Adi kisI bhI zarIra meM haDDiyA~ nahIM hotI haiM, ataH saMhanana nAmakarma kA udaya audArika zarIra meM hI hotA hai| arthAt-manuSya aura tiryacoM ke audArika zarIra hone se, unameM hI saMhanana nAmakarma kA udaya pAyA jAtA hai| saMhanananAmakarma ke 6 bheda hote haiN| ve isa prakAra haiM : (1) vajraRSabhanArAca, (2) RSabhanArAca, (3) nArAca, (4) ardhanArAca (5) kIlaka aura (6) chevaTTa (sevAta) sNhnn| inake lakSaNa vajraRSabhanArAca-vajra+RSabha+nArAca, ina tIna zabdoM ke yoga se niSpanna hai| vajra kA artha haiM-kIlI, RSabha kA artha hai-veSTana/paTTI aura nArAca kA artha hai-donoM ora mrkttbndh| isakA phalitArtha huA-jisa saMhanana meM donoM ora se markaTabandha se baMdhI huI do haDDiyoM para tIsarI haDDI kA veSTana-paTTA ho, aura ina tInoM haDDiyoM ko 1. (ka) baMdhana-nAma asaMhatAnAM pudgalAnAM na saMbhavati, ato'nyo'nya-sannidhAna-lakSaNa-pudgalasaMhateH kAraNaM saMghAtamamAha / -prathama karmagranya 36 (kha) ja saMghAyai uralAI-puggale, taNagaNaM va dNtaalii| taM saMghAyaM // -vahI, 36 gA. (ga) paMcasaMghAdaNAma odAliya taha ya jANa veuvvaM / AhAra-teja-kammasarIra saMghAda-NAmamiti // -karmaprakRti 67 (gha) baMdhaNamiva taNunAmeNa paMcavihaM / / / -prathama karmagrantha 36 (Da) evamihApi svazarIra-pudgalAnA svazarIra-pudgalAn saha ye saMyogarUpAH saMghAtAH zubhA iti prAdhAnya-khyApanAya paMcaiva saMghAtA abhihitA iti / -prathama karmagranya TIkA 36 For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bhedane vAlI haDDI kI kIla lagI huI ho, use vajraRSabha-nArAca kahate haiN| ataH jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI aisI racanA-vizeSa ho, vaha vajraRSabha-nArAca-saMhanana nAmakarma kahalAtA hai| RSabhanArAca-saMhanana nAmakarma-use kahate haiM, jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA-vizeSa meM donoM ora haDDiyoM kA markaTabandha ho, tIsarI haDDI ke veSTana bhI ho, kinta tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI kIlI na ho| nArAca saMhanana-nAmakarma-use kahate haiM, jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM donoM ora markaTabandha to ho, lekina veSTana (paTTA) aura kIlI na ho| ardha-nArAcasaMhanananAmakarma-jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM eka ora markaTabandha aura dUsarI ora kIla ho| kIlikAsaMhanana nAmakarma-use kahate haiM-jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM markaTabandha aura veSTana na ho, kintu kIla se haDDiyA~ jur3I huI . hoN| chevaTTa (sevAtta), saMhanana-nAmakarma-use kahate haiM-jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM markaTabandha, veSTana aura kIla na hokara yoM hI haDDiyA~ Apasa meM jur3I huI hoN| chevaTTa kA dUsarA nAma chedavRtta bhI hai| arthAt-vaha saMhanana, jisameM haDDiyA~ paryantabhAga meM eka dUsare kA sparza karatI huI rahatI haiM, tathA sadA cikane padArthoM ke prayoga evaM tailAdi ke mAliza kI apekSA rakhatI haiM, use sevArta, chevaTTa yA sevArtaka saMhanana kahate haiN| ukta chaha saMhananoM meM se vikalacatuSka-arthAta-dvIndriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka cAra jAti ke jIvoM meM chaThA saMhanana hotA hai| ekendriya jIvoM ke saMhanana hotA hI nahIM hai| asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle bhogabhUmija jIvoM ke prathama saMhanana hotA hai| Adi ke tIna saMhanana uttama haiN| uttama saMhanana vAle manuSya hI dhyAna karane meM pUrNa sakSama hote haiN| avasarpiNI kAla ke cauthe Are meM chahoM saMhanana vAle, paMcama Are meM antima tIna saMhanana vAle, chaThe Are meM antima eka sevAta saMhanana vAle jIva hote haiN| }. (ka) saMghayaNamaTTi nicao / saMhanyate dRDhI kriyante zarIrapudgala yena tat saMhananam / . -prayama karmagrantha TIkA 37 (kha) asthyAH nicayaH racanA vizeSo'sthinicayaH tat saMhananam / -vahI, TIkA 37 (ga) yasyodayAdasthi-bandhavizeSobhavati tatsaMhanana-nAma / ___ -karmagrantha TIkA 37 (gha) imamusalagai, idamasthinicayAtmakaM saMhananam audArikazarIra eva, nAnyeSu zarIreSu, teSAm sthiratvAta / -prathama karmagrantha TIkA 38 (Ga) prajJApanA-23/293 (ca) sthAnAMga sthAna 6/4/94 (cha) ta chaddhA vajjarisahanArAcaM taha risahanArAcaM, nArAcaM, addhanArAcaM, kIliya-chevaTa / ' __ -karmagranya 1/36-38 (ja) gommaTasAra (ka) 5/6/7 meM inake nAma bajra, nArAca. kIlita aura asaMprAptAsupATika haiN| (jha) iha risahopaTTo ya kIliyA vajja / ubhao makkaDabaMdho nArAca / iha RSabhazabdena pariveSTanapaTTa ucyate, vajrazabde kIlikA'bhidhIyate, nArAcazabdenobhayato markaTabandho bhnnyte| -prathama karmagranthaM TIkA 38 For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 373 sampUrNa videha kSetroM, vidyAgharoM, mleccha mAnavoM, tathA tiryaMcoM evaM nAgendraparvata se paravartI tiryaJcoM meM chahoM saMhanana hote haiN|' (8) saMsthAna-nAmakarma-saMsthAna kA artha hai-(zarIra kI) aakRti| manuSyAdi jIvoM meM jo zArIrika vibhinnatAe~ aura AkRtiyoM meM, DIla-Daula meM, zArIrika DhAMcoM meM jo vividhatAe~ dikhatI haiM, unakA kAraNa saMsthAnanAmakarma hai| athavA jisa karma ke udaya se jIva ko samacaturana Adi chaha saMsthAnoM meM se kisI eka saMsthAna kI prApti hotI hai, use saMsthAna nAmakarma kahate haiN| saMsthAna nAmakarma ke 6 bheda hote haiM-(1) samacaturana saMsthAna nAmakarma, (2) nyagrodha-parimaNDala saMsthAna nAmakarma, (3) sAdi-saMsthAna-nAmakarma, (4) vAmana-saMsthAna nAmakarma, (5) kubjaka-saMsthAna nAmakarma, aura (6) hunnddk-sNsthaannaamkrm| inake lakSaNa samacaturana-saMsthAna-nAmakarma meM sama kA artha hai-samAna, catur yAnI cAra, ana kA artha hai-konn| palhathI (pAlakhI yA padmAsana) lagA kara baiThane se jisa zarIra ke cAroM koNa samAna hoM, arthAt-donoM jAnuoM (ghuTanoM) kA, vAmaskandha aura dakSiNa skandha kA, Asana aura kapAla kA antara samAna ho, yA sAmudrika zAstra ke anusAra jisa zarIra ke sampUrNa avayava. ThIka pramANa meM tathA zubha hoM, use samacaturana-saMsthAna kahate haiN| yaha saMsthAna jisa karma ke udaya ke jIva ko prApta ho, use samacaturana saMsthAna-nAmakarma kahate haiN| nyagrodha-parimaNDala saMsthAna nAmakarma-nyagrodha kahate haiM-vaTavRkSa ko, parimaNDala kA artha hai-cAroM ora se, saba tarapha se| nyagrodha ke parimaNDala ke samAna jisa zarIra kA saMsthAna-AkAra yA DhAMcA ho, use nyagrodha-parimaNDala saMsthAna kahate haiN| arthAt-vaTavRkSa kI taraha jisa zarIra kA DhAMcA (saMsthAna) nAbhi se Upara kA bhAga vistRta-pUrNa moTA (sthUla) yA ucita pramANopeta avayava vAlA ho aura nAbhi se nIce kA bhAga hIna (patale) avayava vAlA ho, use nyagrodha-parimaNDala saMsthAna kahate haiN| jisa karma ke udaya se jIva ko zarIra kI AkRti nyagrodha-parimaNDala ke samAna prApta ho use nyagrodha-parimaNDala-saMsthAna-nAmakarma kahate haiN| sAdisaMsthAna nAmakarma-sAdi kA artha hai-nAbhi ke nIce kA bhaag| jisa saMsthAna meM nAbhi ke nIce kA bhAga pUrNa, moTA aura nAbhi ke Upara kA bhAga patalA/hIna ho| arthAt nAbhi ke nIce ke avayava pUrNa/moTe aura nAbhi ke Upara ke avayava patale hote jAe~, vaha sAdi saMsthAna hai| kahIM-kahIM sAdi saMsthAna ke badale sAcI saMsthAna zabda milatA hai, jisakA artha hotA 1. (ka) karmaprakRti (vijayajayaMtasenasUri) se. pR. 86, 87 (kha) viula-caukke chaTheM paDhama tu asaMkha Au jIvesu / cautthe paMcama chaTe kamaso biyaM-chatti gevaka-saMhauNI // savvavidehesu tahA vijjAhara-miliccha-maNuya-tiriesu // chassahauNA bhaNiyA, NAgida-paIdo ya tiriesu // -karmaprakRti 88, 89 For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hai-semala (zAlmalI) vRkSa-sama sNsthaan| jisa prakAra semala vRkSa kA dhar3a jaisA puSTa hotA hai, vaisA Upara kA bhAga nahIM hotA, isI prakAra jisa zarIra meM nAbhi ke nIce kA bhAga puSTa paripUrNa ho, aura Upara kA bhAga hIna ho, vaha sAcI saMsthAna hai| jisa karma ke udaya se jIva ko sAdi/sAcI saMsthAna milatA hai, vaha sAdi/sAcI saMsthAna nAmakarma hai| isa saMsthAna kA rUpa samabhuja trikoNAtmaka A jaisA hotA hai|' kubjaka saMsthAna nAmakarma-jisa karma ke udaya se kubja (kubar3e) zarIra kI prApti . ho, vaha kubjaka saMsthAna-nAmakarma hai| jisa zarIra meM hAtha-paira, sira, gardana Adi avayava ThIka hoM, kintu chAtI, pITha, peTa Adi avayava Ter3he mer3he hoM, vaha kubjakasaMsthAna hai| vAmana-saMsthAna-nAmakarma-jisa karma ke udaya se vAmana (baunA-ThiganA) zarIra prApta ho, use vAmana saMsthAna-nAmakarma kahate haiN| jisa zarIra meM chAtI, pITha, peTa Adi avayava pUrNa hoM, kintu hAtha-paira Adi avayava choTe hoM, kada meM Thigane hoM, use vAmanasaMsthAna kahate haiN| huNDakasaMsthAna-nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra ke sabhI avayava baiDaula evaM beDhaMge hoM, yathAyogya pramANayukta na hoM, vaha huNDaka-saMsthAna-nAmakarma kahalAtA hai| deva samacaturana-saMsthAna vAle hote haiN| nAraka tathA tIna vikalendriya (dvi-tri-caturindriya) jIva huNDaka saMsthAna vAle hote haiN| paMcendriya-tiryaJcoM aura manuSyoM ke samacaturana Adi chahoM saMsthAna hote haiN| ekendriya jIvoM ke hAtha-paira Adi avayava na hone se unake saMsthAna nAmakarma kA udaya nahIM hotaa| tathA saMsthAna nAmakarma kA udaya bhava-dhAraNa kara lene ke anantara hotA hai, isalie vigrahagati meM saMsthAna-nAmakarma kA udaya nahIM rhtaa| (9) varNanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra kAlA, gorA, pIlA, harA yA zveta varNa vAlA banatA hai, use varNanAmakarma kahate haiN| isa karma ke pAMca bheda haiM(1) kRSNavarNanAma, (2) nIlavarNanAma, (3) lohitavarNanAma, (4) hAridravarNanAma aura (5) shvetvrnnnaam| lakSaNa isa prakAra haiM-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra koyale-sA kAlA (kRSNa) ho, vaha kRSNavarNanAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kA varNa 1. (ka) samacaurasa nigoha-sAi-khujjAI vAmaNaM huDaM / saMThANa / -karmagrantha prathama 39 (kha) sNsthaanmaakRtiH| -sarvArthasiddhi (ga) tat saMsthAnaM dvividhamitthalakSaNamanitthalakSaNaM ceti / vahI 5/24 (gha) bhagavatI 25/3/724 (Ga) prajJApanA 1/4 jIvAbhigama pratipatti / (ca) yadudayAdaudArikAdizarIrAkAro bhavati tatsaMsthAnam / -karmaprakRti TIkA 73, 72 (cha) avayavaracanAtmaka-zarIrAkRti-svarUpANi zarIre bhavanti / -karmagrantha prathama TIkA 39 (ja) karma prakRti (A. jayantasenasUrijI) se pR. 88 se 91 For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 375 (raMga) tote ke paMkha jaisA harA ho vaha nIlavarNanAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra siMdUra-sA lAla (rakta) ho, vaha lohitavarNanAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kA raMga haldI jaisA pIlA ho, vaha hAridranAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zaMkha jaisA sapheda (zveta) ho, vaha zvetavarNa nAmakarma hai| varNanAmakarma ke bhedoM meM pAMca varSoM ke jo nAma diye gaye haiM, ve hI pAMca mUla varNa haiN| inake atirikta jitane bhI lokaprasiddha varNa haiM, ve inhIM ke saMyoga se janya haiN| (10) gandhanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kI zubha/acchI yA azubha/burI gandha ho, use gandhanAmakarma kahate haiN| isake do bheda haiM-surabhigandha nAmakarma aura durbhigndhnaamkm| jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kI gulAba, kesara, kastUrI, kapUra, itra jaisI sugandha hotI hai, use surabhigandha nAmakarma kahate haiN| isake viparIta jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kI sar3I-galI vastuoM jaisI burI gandha (durgandha) ho, vaha durabhigandha nAmakarma kahalAtA hai|2 (11) rasa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra tIkSNa Adi rasoM vAlA ho, athavA jisa karma ke udaya se zarIra meM tikta, madhura Adi zubha-azubha rasoM kI utpatti ho, use rasanAmakarma kahate haiN| rasanAmakarma ke pAMca bheda haiM-(1) tiktarasanAma, (2) kaTurasanAma, (3) kaSAyarasanAma, (4) amlarasanAma aura (5) mdhurrsnaam| lakSaNa-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa soMTha,3 yA kAlImirca jaisA caracarA hoM, vaha tiktarasanAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa cirAyatA, nIma, kar3avI vastuoM jaisA kaTu ho, vaha kaTurasanAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa AMvalA, baher3A jaisA kasailA ho, vaha kaSAya-rasanAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa nIMbU, imalI Adi khaTTe padArthoM jaisA ho, vaha amlarasa-nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa mizrI, zakkara, madhu Adi mIThe padArthoM jaisA ho, vaha madhurarasanAmakarma kahalAtA hai| mUla meM, tikta 1. (ka) zarIrANAM zvetAdi varNAn yatkaroti tad varNanAma / ___-karmaprakRti TIkA 91 (kha) jassa kammassa udaeNa jIva-sarIre vaNNa-NippattI hodi tassa kammakkhaMdhassa vaNNasaNNA / - -dhavalA 6/1. (ga) ...'bannA kiNha-nIla-lohiya-halidda-siyA / -prathama karmagrantha 39 (gha) kammapayaDI 91 (Ga) sthAnAMga 5/390 (ka) yadudayaprabhavo gandhastadgandhanAma / -sarvArthasiddhi 8/99 (kha) surahI durahI / -prathama karmagantha 40 (ga) yadudayAt jantu zarIraM karpUrAdivat surabhigandhaM bhavati tat surabhigandhaM naam| vaimukhya durbhigndhH| -karmagrantha 1/40 3. jassa kammakkhaMdhassa udaeNa jIvasarIre "tittAdi raso hojja tassa kammakkhaMdhassa rasasaNNA / -dhavalA 6/1 For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) Adi pAMca hI rasa haiN| inhI ke saMyoga se anya rasa bhI bana jAte haiN| isalie rasa nAmakarma ke 5 bheda haiM, adhika nhiiN| (12) sparzanAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra kA sparza komala, karkaza, rUkSa Adi rUpa ho, yA komala Adi sparza prApta ho, use sparzanAmakarma kahate haiN| sparza ATha hote haiM-(1) guru, (2) laghu, (3) mRdu, (4) karkaza, (5) zIta, (6) uSNa, (7) nigdha aura (8) ruukss| phalataH sparza nAmakarma bhI 8 prakAra kA hotA hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-sparza lohe jaisA bhArI ho, vaha guru-sparzanAmakarma hai| jisa karma ke udaya ke jIva kA zarIra (sparza) Aka kI rUI jaisA halakA ho, vaha laghu-sparza nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra (sparza) makkhana-sA mulAyama (komala) ho, vaha mRdu-sparza-nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra, (sparza) gAya kI jIbha-sA khuradarA-karkaza ho, vaha karkaza-sparzanAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra (sparza) barpha-sA ThaMDA ho, vaha zIta-sparza-nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra (sparza) Aga-sA garma ho, vaha uSNa-sparzanAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra (sparza) ghI ke samAna cikanA ho, vaha snigdhasparza nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra (sparza) bAlU yA rAkha ke samAna rUkhA ho, vaha rUkSa-sparza-nAmakarma kahalAtA hai|' (13) AnupUrvI nAmakarma-jisa karma ke udaya se vigrahagati meM rahA huA jIva AkAza-pradezoM kI zreNI (paMkti) ke anusAra gamana karake utpatti-sthAna (narakAdi gati) meM pahuMcatA hai| use AnupUrvI nAmakarma kahate haiN| AnupUrvI nAmakarma ke lie nAsArajju kA dRSTAnta diyA jAtA hai| jaise-idhara-udhara bhaTakatA huA baila nAsArajju ke dvArA iSTa sthAna para le jAyA jAtA hai| eka zarIra ko yAnI isa bhava-sambandhI zarIra ko chor3akara dUsare zarIra ko yAnI bhavAntarasambandhI zarIra ko dhAraNa karane ke lie saMsArI jIva jaba gamana (gati) karatA hai, use vigrahagati kahate haiN| vigrahagati meM rahA huA jIva jaba gati (paraloka yAtrA) karatA hai, to AkAza-pradezoM kI zreNI ke anusAra gati karatA huA utpatti sthAna para pahuMcatA hai| isameM AnapUrvI nAmakarma kAraNa hai| jIva jaba samazreNI se jAne lagatA hai, taba AnupUrvI nAmakarma vizreNI meM rahe hue utpatti sthAna (narakAdi gati) para pahu~cA detA hai| yadi jIva kA utpatti sthAna samazreNI meM ho to AnupUrvI nAmakarma kA udaya nahIM hotaa| jIva kI yaha svAbhAvika gati zreNI ke anusAra hotI hai| jIva kI yaha (sthAnAntara sambandhI) gati do prakAra kI hotI hai-Rju aura vakrA2 1. (ka) phAsA guru-laghu-miu-khara-sI-uNha-siNiddha-rukkha'ha / -prathama karmagranya 40 (kha) karmaprakRti 92 (ga) sarvArthasiddhi 5/23 (gha) karmaprakRti se 94 se 96 2. (ka) karma prakRti, pR. 97/98 (kha) NirayANu-tirayANu-NarANu-devANupuvvitti / -kammapayaDI 93 For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 377 jainakarmavijJAna meM AnupUrvI nAmakarma ke astitva dvArA mukhyatayA saMsArI jIva kI usa antarAla gati ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai, jo maraNoparAnta dRzyamAna bhautika zarIra ke na rahane para bhI janmAntara meM pahu~cane ke lie hotI hai| punarjanma aura pUrvajanma ke mAnane vAle sabhI Astika darzanoM ne jIva kI isa antarAla gati ke bAre meM apane-apane mantavya prastuta kiye haiN| jainakarmavijJAna ne ise AnupUrvI nAmakarma kahA Rjugati vaha hai, jisameM pUrvasthAna se naye sthAna taka jAne meM sarala rekhA (binA mor3a vAlI rekhA) kA bhaMga na ho, arthAt-eka bhI ghumAva (mor3a) na lenA pdd'e| vakragati vaha hai, jisameM pUrvasthAna se naye sthAna taka jAne meM sarala rekhA kA bhaMga ho; arthAtghumAva lenA pdd'e| jaba koI pratighAtaka kAraNa ho, taba jIva kI zreNI sarala rekhA ko chor3akara vakragati bhI hotI hai| tAtparya yaha hai-jIva kI vigrahagatikriyA yA pratighAtaka nimitta ke abhAva meM pUrvasthAna-pramANa sarala rekhA (Rjugati) se aura pratighAtaka nimitta ke sadbhAva se vakragati (mor3a-ghumAva vAlI rekhA) se hotI hai| Rjugati se sthAnAntara jAte samaya jIva ko kisI prakAra kA prayatna nahIM karanA par3atA, taba use pUrvazarIrajanya vega milatA hai| aura usI ke vega se anya prayala ke binA dhanuSa se chUTe hue bANa kI taraha sIdhA apane naye sthAna para pahu~ca jAtA hai, jabaki vakragati (ghumAva vAlI gati) se jAte hue jIva ko naye prayala kI apekSA hotI hai; kyoMki pUrva zarIra janya prayatna vahA~ taka hI kAma karatA hai, jahA~ se jIva ko ghUmanA par3atA hai| aura taba vakragati vAle jIva ke navIna Ayu-gati ke atirikta AnupUrvI nAmakarma kA udaya ho jAtA hai| pUrvazarIra chor3akara sthAnAntara ko jAne vAle jIva do prakAra ke hote haiN| eka ve, jo sadA-sadA ke lie sthUla-sUkSma sabhI zarIroM ko chor3akara mokSagati meM sthAnAntarita ho jAte haiN| aise mukta jIva mokSa ke niyata sthAna para Rjugati se hI jAte haiM, vakragati se nahIM, unheM vahA~ pahu~cane meM sirpha eka samaya lagatA hai| dUsare ve haiM, jo pUrva sthUla zarIra ko chor3akara naye sthUla zarIra ko prApta karate haiM, ve antarAlagati ke samaya sUkSmazarIra (taijasa-kArmaNa) se veSTita hote haiN| ve saMsArI kahalAte haiN| aise saMsArI jIvoM kI gati Rju aura vakra donoM prakAra kI hotI hai| kyoMki unake utpatti sthAna kA koI niyama nahIM hai| unakA utpatti sthAna kabhI vartamAna sthiti-sthAna se nIce, Upara, sIdhA, tirachA Adi ho sakatA hai| vakragati meM ghumAvoM kI saMkhyA eka, do yA tIna ho to kramazaH do, tIna yA cAra samaya utpatti sthAna para pahu~cane meM laga jAte haiN| saMsAra meM utpatti sthAna narakAdi caturgatikarUpa hai aura gati nAmakarma ke cAra bheda hone se AnupUrvI nAmakarma ke bhI cAra prakAra ho jAte haiM-narakAnupUrvI, tithaMcAnupUrvI, manuSyAnupUrvI aura devaanupuurviinaamkrm| lakSaNa-isa karma ke kAraNa vigrahagatyavasthA meM samazreNI meM gati karatA huA jIva vizreNI meM avasthita apane utpatti sthAna For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati yA devagati ko prApta karatA hai, taba vaha kramazaH narakAnupUrvI nAmakarma, tiryaMcAnupUrvI nAmakarma, manuSyAnupUrvI nAmakarma aura devAnupUrvI nAmakarma kahalAtA hai| ' (14) vihAyogati nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kI gati (cAla) hAthI yA baila ke samAna zubha athavA U~Ta yA gadhe ke samAna azubha hotI hai, use vihAyogatinAmakarma kahate haiN| isake do bheda haiM - zubhavihAyogati aura azubhavihAyogati / jisa karma ke udaya se jIva kI cAla (gatikriyA) hAthI yA baila ke samAna prazasta ho, use zubhavihAyogati nAmakarma aura jisa karma ke udaya se jIva kI cAla U~Ta yA gadhe ke samAna azubha- aprazasta ho, use azubhavihAyogatinAmakarma kahate haiN| yahA~ gati kA vihAyas vizeSaNa punarukti doSa nivAraNArtha diyA gayA hai| anyathA sirpha gati zabda rahatA to caudaha piNDa prakRtiyoM meM pahalI prakRti kA nAma bhI gati thA / usase bhinnatA batAne hetu vihAyas zabda gati se pUrva lagAyA gayA hai| vihAyas zabda se artha hotA hai, gati-pravRtti, na ki bhavagati ityAdi / isa prakAra caudaha piNDa prakRtiyoM ke kramazaH gati 4, jAti 5, zarIra 5 aMgopAMga 3, bandhana 5 ( prakArAntara se 15), saMghAta 5, saMhanana 6, saMsthAna 6, varNa 5, gandha 2, rasa 5, sparza 8, AnupUrvI 4 aura vihAyogati 2, yoM kula 65 bheda hue / bandhana nAmakarma ke 15 bheda ginane para 90 bheda aura bar3ha jAte haiM / 2 nAmakarma kI ATha pratyeka prakRtiyoM kA svarUpa (1) parAghAtanAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva balavAnoM ke lie bhI durdharSa aparAjeya ho, use parAghAtanAmakarma kahate haiM / (2) ucchvAsanAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva zvAsocchvAsa nAmaka labdhi (zakti) se yukta hotA hai, vaha ucchvAsanAmakarma hai| zarIra se bAhara kI vAyu ko nAka se aMdara khIMcanA zvAsa hai, 1. (ka) anuzreNi gatiH / avigrahA jIvasya / vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturbhyaH / eka samayo'vigrahaH / - tattvArthasUtra 2/27 se 30 taka (kha) karmaprakRti se pR. 96 se 99 (ga) puvvI udaovakke / pUrvyAH - AnupUrvyA vRSabhasya nAsikArajjukalpanAyA udayaH vipAko vakra eva bhavati / - prathama karmagrantha TIkA 43 - prathama karmagrantha 43 2. (ka) suha- asuhava suTTa-vihagagaI / (kha) kammapayaDI 75 (ga) yadirityevocyate tadA nAmnaH prakRtirapigatirastIti paustyAzaMkA syAt / tadvyavacchedArthaM vihAyograhaNam kRtam / vihAyasA gatiH pravRttirna tu bhavagatirnArakAdIketi / - prathama karmagrantha TIkA 24 - prathama karmagrantha 30 (gha) gaiyAINa u kamaso caupaNa-paNa- tipaNa-paMca-chacchakkaM / paNa duga-paNaTTha-cau-duga iya uttara bheye paNasaTTI // For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 379 tathA zarIra ke aMdara kI vAyu ko nAka dvArA bAhara nikAlanA ucchvAsa hai| ina donoM kriyAoM ko sampanna karane kI zakti jIva ko ucchvAsanAmakarma ke dvArA prApta hotI hai| (3) AtapanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra svayaM uSNa na hokara bhI uSNa prakAza karatA hai| jina jIvoM ko AtapanAmakarma kA udaya hotA hai, unakA zarIra svayaM to ThaMDA hotA hai, kintu prabhA hI uSNa hotI hai, isa kAraNa ve uSNa prakAza karate haiN| AtapanAmakarma kA udaya sUrya-maNDala (bimba) ke bAhara ekendriya pRthvIkAyika jIvoM ke hotA hai, ina jIvoM ke sivAya anya jIvoM ke AtapanAmakarma kA udaya nahIM hotA; na hI agnikAyika jIvoM ke AtapanAmakarma kA udaya hotA hai| agnikAyika jIvoM kA zarIra aura prakAza bhI uSNa hotA hai, vaha uSNa sparzanAmakarma aura lohita varNa nAmakarma ke udaya ke kAraNa hotA hai| AtapanAmakarma aura uSNasparzanAmakarma vAle jIvoM meM yahI antara hai| (4) udyotanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra anuSNa zItala prakAza phailAtA hai, use udyotanAmakarma kahate haiN| labdhidhArI muni jaba vaikriya zarIra dhAraNa karate haiM, athavA deva jaba mUla zarIra kI apekSA uttaravaikriya zarIra dhAraNa karate haiM, usa samaya unake zarIra se jo zItala prakAza nikalatA hai, usakA kAraNa udyotanAmakarma kA udaya hai| candra, nakSatra aura graha tathA tArAmaNDala ke pRthvIkAyika jIvoM ke zarIra udyotanAmakarma se yukta hone se zItala prakAza phailAte haiN| isI prakAra jugunU, rala evaM prakAza phailAne vAlI dUsarI auSadhiyoM meM bhI isI udyotakarma. kA udaya jAnanA caahie| (5) agurulaghunAmakarma-isa karma ke kAraNa jIva ko apanA zarIra lohavat na to bhArI mAlUma hotA hai ki saMbhAlA hI na jAye, na hI Aka kI rUI kI taraha itanA halkA mAlUma hotA hai ki havA se ur3a jAe; aura na gurulaghu; kintu agurulaghu pariNAma vAlA hotA hai, use agurulaghu-nAmakarma kahate haiN| (6) tIrthakaranAmakarma2-jisa karma ke udaya se jIva ko tIrthaMkara-pada kI prApti hotI hai| tIrthaMkaranAmakarma kA udaya kevalajJAna utpanna hone para hI hotA hai| tIrthaMkara adhikArayukta vANI meM utsargamArga evaM dharma kA prarUpaNa karate haiM, jisakA svayaM AcaraNa. kara svayaM ne isa kRtakRtya dazA kI prApti kI hai, tathA ve dharmatIrtha kI 1.. (ka) prathama karmagrantha 25 (kha) prajJApanA 2/23/293 (ga) samavAyAMga, samavAya 43 (gha) yadudayAt pareSAM duSpradharSaH tat parAghAta nAmartyaH / paradhA udayA pANI pare dina baliNaM pi hoi / -prathama karmagrantha 43 (Ga) AtapanAmodayAdjIvAnAmaMga svayaM anuSNa atyussnnduddhriso| -prathama karmagrantha 43 . prakAza-yuktaM bhavati / -vahI 44 (ca) ravibimbe bhAnumaNDalAdi pArthivazarIreSveva / -vahI 44 na u jlnne| -vahI 44 2. tIrthakaranAmakarmabandha ke 20 boloM ke lie dekheM -jJAtAsUtra a. 8/64, tattvArthasUtra 6/23 For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) sthApanA karate haiN| (7) nirmANanAmakarma - isa karma ke udaya se jIva ke zarIra ke aMga- upAMga apanI-apanI jagaha yathAsthAna vyavasthita hote haiN| jaise- citrakAra yA mUrtikAra citra yA mUrti ke hAtha-paira Adi tamAma avayavoM ko yathAsthAna citrita karatA yA banAtA hai, vaise hI nirmANa nAmakarma ke prabhAva se bhI jIva ke aMga- upAMga Adi kI yathAsthAna vyavasthita rIti se sthApita hote haiN| yadi yaha karma na ho to aMgopAMga nAmakarma ke udaya se bane hue aMga- upAMgoM kA apane - apane sthAna para - yathocita sthAna para vyavasthApana - niyamana nahIM ho sktaa| yaha karma zilpI yA kArIgara ke tulya hotA hai| (8) upaghAtanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva apane zarIra ke avayavoM se svayaM kleza pAtA hai| jaise- pratijihvA, coradaMta ( hoTha ke bAhara nikale hue dAMta), lambikA (chaThI aMgulI ) Adi zarIrAvayavoM kI upaghAtaka avayavoM meM gaNanA kI jAtI hai / ' isase vyakti ko svayaM kaSTa hotA hai| trasadazaka kI dasa prakRtiyA~ : svarUpa aura kArya dvandriya se lekara paMcendriya taka ke jIva trasa kahalAte haiN| unameM pAI jAne vAlI prakRtiyoM kI saMkhyA dasa hone se trasadazaka nAma se kahalAtI haiN| unake nAma isa prakAra haiM- (1) trasanAma, (2) bAdaranAma, (3) paryAptanAma, (5) pratyekanAma, (5) sthiranAma, (6) zubhanAma, (7) subhaganAma, (8) susvaranAma, (9) Adeya nAma aura (90) yshHkiirtinaamkrm| lakSaNa - (1) trasanAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva ko trasakAya kI prApti ho, vaha sa nAmakarma hai / dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya; ye trasa jIvoM ke 4 prakAra haiN| trasa jIva sardI garmI Adi se apanA bacAva karane ke lie eka sthAna ko chor3a kara dUsare sthAna meM jA sakate haiN| yadyapi tejaskAya aura vAyukAya ke jIvoM ke sthAvara nAmakarma kA udaya hai, kintu trasa kI-sI gati, sadRzatA hone se unheM trasa kahA jAtA hai| isa taraha trasa do prakAra ke hote haiM - gatitrasa aura lbdhitrs| dvIndriya se - kammapayaDI 96 - prathama karmagrantha 45 (kha) aNusiNa payAsarUvaM jiyaMgamujjoyae ihujjoyA / (ga) jaidekatara - vikkiyajoisa khajjoyamAivva / -vahI, 45 (gha) yadudayAd jantuzarIraM na guru na laghu nApi guru-laghu, kintvagurulaghu- pariNAma- pariNataM bhavati, tadagurulaghunAmetyarthaH / - vahI, TIkA 46 (Ga) basyodayAt ayaH piNDavat gurutvAt na patati, na cArkatUlavat laghutvavAdUrdhvaM gacchati, tad -kammapayaDI TIkA 95 agurulaghunAma / (ca) se udao kevaliNo / tIrthakaranAmakarmaNaH udayaH vipAkaH kevalinaH utpannakevalajJAnasyaiva / (cha) yadudayAd jantuzarIresvaMgopAMgAnAM pratiniyatasthAnaM vRttitA bhavati, tannirmANanAmetyarthaH / (ja) suttahArasamaM / (jha) uvaghAyA uvahammai sataNuvalayala viMgAIhiM / 1. (ka) uNhUNa pahA. hu ujjovo / For Personal & Private Use Only - prathama karmagrantha 47, TIkA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 381 lekara paMcendriya taka ke jIva trasanAmakarma ke udaya vAle hone se labdhitrasa hai aura ve hI mukhyatayA trasa kahalAte haiN| tejaskAyika aura vAyukAyika to trasajIvatulya gatizIla hone se upacAra se gatitrasa mAne jAte haiM, yathArthataH nhiiN| ___ (2) bAdaranAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko bAdara (sthUla) kAya kI prApti ho; vaha bAdaranAmakarma kahalAtA hai| jise A~khoM se dekhA jA sake, usakA nAma bAdara nahIM hai, kyoMki kaI bAdara pRthvIkAya Adi kA zarIra aisA bhI hotA hai, jo A~khoM se nahIM dekhA jA sakatA; apitu bAdaranAmakarma vaha hai, jo pRthvIkAya Adi jIvoM meM bAdara pariNAma utpanna karatA hai, jisase una jIvoM ke zarIra-samudAya meM eka prakAra kI abhivyakti kI kSamatA prakaTa ho jAtI hai, ve zarIra dRSTigocara ho sakate haiN| yaha jIva-vipAkinI karma prakRti hai, jo zarIra ke mAdhyama se jIva meM (padagaloM meM nahIM) bAdara-pariNAma ko utpanna karatI hai, aura usase ve dRSTigocara hote haiN| kintu jinheM isa karma kA udaya nahIM, aise sUkSma jIva samudAyarUpa meM ekatrita bhI ho jAe~ to bhI ve dikha nahIM skte| jIva vipAkinI prakRti bAdara hone se usakA zarIra meM prabhAva dikhAnA pratyakSa hai| jaise-krodha jIva vipAkinI prakRti hone para bhI usakA udreka mu~ha kA Ter3hA honA, A~kheM lAla honA tathA hoThoM kA phar3akanA Adi pariNAmoM dvArA prakaTarUpa meM dikhAI detA hai| (3) paryAptanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva apanI-apanI paryAptiyoM se yukta hote haiM, vaha paryAptanAmakarma kahalAtA hai| jisake dvArA pudgaloM ko grahaNa karane, unakA AhAra, zarIra Adi ke rUpa meM badala dene kA jo kArya hotA hai, jIva kI usa zakti ko paryApti kahate haiN| paryAptiyoM se yukta ho, vaha paryApta hai| paryApti 6 prakAra kI hotI haiM-(1) AhAra, (2) zarIra, (3) indriya, (4) zvAsocchvAsa, (5) bhASA aura (6) mnHpryaapti| ... audArika, vaikriya aura AhAraka, ina tIna zarIroM meM paryAptiyA~ hotI haiN| audArika zarIra vAlA jIva pahalI AhAra-paryApti eka samaya meM aura usake bAda dUsarI se lekara chaThI paryApti paryanta pratyeka kramazaH antarmuhUrta-antarmuhUrta meM pUrNa karatA hai| vaikriya aura AhAraka zarIra vAle jIva pahalI paryApti eka samaya meM pUrNa kara lete haiM aura isake anantara antarmuhUrta meM dUsarI zarIra-paryApti pUrNa karate haiN| tadanantara tIsarI, cauthI, pA~cavIM aura chaThI paryApti anukrama se eka samaya meM pUrI karate haiN| kintu pA~cavIM aura chaThI ina donoM paryAptiyoM ko anukrama se eka sAtha eka samaya meM hI pUrNa kara lete haiN| ___ paryAptiyoM ke banane aura pUrNa hone kA krama isa prakAra hai-ihabhava-sambandhI zarIra kA parityAga karane ke bAda vigrahagati meM rahA huA jIva parabhavasambandhI zarIra ko grahaNa karane hetu utpatti-sthAna meM pahu~cakara kArmaNa zarIra ke dvArA sthUlazarIrAdi banane yogya jina pudgaloM ko prathama samaya meM grahaNa karatA hai, una pudgaloM ke AhAra-paryApti Adi rUpa 6 vibhAga hote haiM aura unake dvArA eka sAtha chahoM paryAptiyoM kA bananA For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) prArambha ho jAtA hai| kintu AhAra ke bAda zarIra, zarIra ke bAda indriya Adi mana-paryanta pUrNatA kramazaH hotI hai|' paryApta jIvoM ke do bheda paryApta jIvoM ke do bheda hote haiM-labdhi-paryApta aura krnnpryaapt| jo jIva svayaM yogya paryAptiyoM ko pUrNa karake marate haiM, pahale nahIM, ve labdhi-paryApta haiN| karaNa-paryApta ke do artha haiM-(1) karaNa kA artha hai-indriy| jina jIvoM ne apanI indriya-paryApti pUrNa kara lI hai, unheM karaNaparyApta kahate haiM, (2) jina jIvoM ne apanI-apanI yogya-paryAptiyA~ pUrNa kara lI haiM, ve bhI karaNaparyApta kahalAte haiN| chaha paryAptiyA~ mAnane kA kAraNa pUrvokta AhArAdi chaha paryAptiyA~ mAnane kA kAraNa yaha hai ki pratyeka saMsArI jIvita prANI meM pUrvokta chaha kriyAe~ niyamita rUpa se calatI haiM-(1) AhAra (bhojana-pAna) karanA, (2) zarIra-sthiti, (3) indriyoM kI racanA, (4) niyamita zvAsocchvAsa lenA, (5) bolanA aura (6) vicAra krnaa| ye chaha kArya karane kI zakti hama apane meM pratikSaNa anubhava karate haiN| yadi ina kAryoM ko karane kI zakti na rahe to, jIvita haiM, isameM sandeha paidA ho jAtA hai| jIne kA kArya (dazavidha prANa dhAraNa karane kA kArya) baMda huA ki prANI ko prAyaH mRta ghoSita kara diyA jAtA hai aura jaba dUsare janma meM punaH ye 6 zaktiyA~-(jIne ke sAdhana sAmagrI) milatI haiM, taba jIvita kahalAtA hai| isa prakAra 6 zaktiyoM ke sAdhanoM kA nAmakarma zAstrIya bhASA meM paryApti hai| ye 6 zaktiyA~ jIvana-paryanta rahatI haiN| jIva ke lie janma hone ke samaya meM hI aisI vyavasthA svataH ho jAtI hai ki utpanna hone vAle jIva ko apane-apane jIvana 1. (ka) tasa-bAyara-pajjattaM patteya-thiraM subhaM ca subhagaM ca / susarA''ijja jasaM tasa-dasarga................... || -prathama karmagrantha 46 (kha) yadudayAdjIvAstrasA bhavanti tat trasanAmetyarthaH / -vahI, TIkA 48 (ga) bi-ti-cau-paNiMdiya tasA / -vahI gA. 48 (gha) yadudayAd jIvA bAdarA bhavanti tad bAdara nAmetyarthaH / -vahI TIkA 48 (Ga) niya-niya-pajjattijuyA pajjattA / -vahI gA. 48 (ca) prajJApanA 1/12 TIkA (cha) bhagavatI 3/1/13 (ja) AhAre ya sarIre taha iMdiya ANapANa AsAe / hoti maNo viya kamaso pajjattIo jiNamAdA // -mUla ArAdhanA 1045 (jha) etAzca yathAkramamekendriyANAM dvIndriya-trIndriya-caturindriya- saMjJipaMcendriyANAM ca catuH paMca SaT saMkhyA bhavanti / ___-prathama karmagrantha TIkA 48 (Ja) audArika zarIriNAM punarAhAra-paryAptirevaikA eka sAmayikI, zeSAH punarAntairmuhUrtikyaH / -vahI TIkA 48 For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 383 ke yogya zaktiyoM ko calAne vAle sAdhana prakaTa ho jAte haiN| aura maraNa se pUrva yAnI jIvana-paryanta unakA kArya cAlU rahatA hai| yadyapi AtmA kA svarUpa, nitya, caitanyamaya evaM jIvanta (avinAzI) hai, kintu use AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa lene, bolane aura socane ke ye sAdhanarUpa balaprANa na mileM to vyavahAra meM vaha 'jiMdA hai' yaha nahIM jAnA jA sktaa| zarIra paryApti evaM zvAsocchvAsa paryApti adhika kyoM ? eka prazna hai-pahale zarIra nAmakarma aura ucchvAsanAmakarma se zarIra aura ucchvAsa prApta hone kA kathana kiyA gayA hai, phira yahA~ punaH zarIra paryApti aura zvAsocchvAsa-paryApti nAmakarma kA ullekha kyoM kiyA gayA ? isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi jIva dvArA zarIra nAmakarma se gRhIta pudgala audArika Adi zarIrarUpa tathA ucchvAsanAmakarma dvArA gRhIta pudgala zvAsocchvAsa rUpa meM pariNata hote haiM, kintu una-una rUpoM meM pariNata honA zakti-vizeSa rUpa zarIra tathA zvAsocchvAsa paryApti ke binA zakya nahIM hai| isalie alaga se zarIra-paryApti aura zvAsocchvAsa-paryApti mAnI gaI hai| kitanI paryAptiyA~ kisameM aura kauna-sI ? pUrvokta 6 paryAptiyoM meM se ekendriya ko cAra (AhAra, zarIra, indriya aura zvAsocchvAsa), dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI (amanaska) paMcendriya jIva ko ukta cAra paryAptiyoM sahita pA~cavIM bhASAparyApti milatI hai, tathA saMjJIpaMcendriya jIvoM ko chahoM paryAptiyA~ prApta hotI haiN| (4) pratyeka nAmakarma-jisa karma ke udaya se eka zarIra kA svAmI eka hI jIva ho, arthAt pratyeka jIva ko apane-apane karma ke anusAra pRthak-pRthak zarIra prApta ho, unakA alaga-alaga zarIra ho, use pratyeka nAmakarma kahate haiN| (5) sthiranAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke dAMta, haDDiyA~, grIvA Adi zarIra ke avayava sthira hoM, apane-apane sthAna para nizcala hoM, vaha sthiranAmakarma hai| (6) zubhanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM nAbhi se Upara ke avayava zubha (svastha aura suDaula) hoM, use zubhanAmakarma kahate haiN| mastaka Adi zarIra ke avayavoM ke sparza hone yA karane para kisI ko aprIti, glAni yA ghRNA usI taraha nahIM hotI, jisa taraha paira Adi ko chUne se hotI hai| isI kAraNa nAbhi se Upara ke avayavoM kA zubhatva samajhanA caahie| (7) subhaganAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kisI prakAra kA upakAra kiye binA hI yA kisI prakAra kA sambandha na hone para bhI sabhI ko priya lagatA hai, use subhaganAmakarma kahate haiN| (8) susvaranAmakarma-jisa nAmakarma ke udaya se jIva kA 1. (ka) laddhi karaNehiM / te ca paryAptA dvidhA-labdhyA karaNaizca / -prathama karmagrantha TIkA 48 - (kha) karmaprakRti se, pR. 112 For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) svara (yA kaNTha) madhura tathA prItikara va AkarSaka ho, vaha susvaranAmakarma kahalAtA hai| (9) AdeyanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA vacana sarvamAnya (sarvagrAhya) ho, vaha AdeyanAmakarma hai| (10) yaza kIrtinAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kI saMsAra meM yaza kIrti phaile, didiganta meM mahimA phaile, vaha yaza kIrtinAmakarma hai| kisI eka dizA meM khyAti, prasiddhi evaM prazaMsA kA phailanA kIrti hai aura sarva-dizAoM meM prazaMsA va khyAti phaile vaha yaza hai| athavA dAna, tapa Adi se jo prasiddhi hotI hai, use kIrti aura parAkrama, vIratA, zaurya, zatru para vijaya Adi se jo prasiddhi hotI hai, use yaza kahate haiN| sthAvara-dazaka kI dasa prakRtiyA~ : svarUpa aura kArya ___ ekendriya (kavala sparzendriya-zarIra vAle) jIvoM ko sthAvara kahate haiN| unameM (pRthvIkAyikAdi pA~ca prakAra ke jIvoM meM) hI udaya hone yA prApta hone vAlI nAmakarma kI dasa prakRtiyA~ sthAvara-dazaka kahalAtI haiN| jinake nAma isa prakAra haiM-(1) sthAvara, (2) sUkSma, (3) aparyApta, (4) sAdhAraNa, (5) asthira, (6) azubha, (7) durbhaga, (8) duHsvara, (9) anAdeya aura (10) ayaza kiirti| inameM se pratyeka ke lakSaNa isa prakAra haiM (1) sthAvaranAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva svayaM sthira rahe, cala-phira na sake, sardI-garmI Adi se bacane kA upAya na kara sake, vaha sthAvaranAmakarma hai| pRthvIkAyika, apkAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika, ye pA~ca sthAvara jIva haiN| inameM sirpha prathama-sparzendriya hI hotI hai| yadyapi tejaskAya aura vAyukAya meM svAbhAvika gati to hai, kintu ye dvIndriya Adi trasa jIvoM kI taraha sardI-garmI Adi se bacane kI gati na hone se unheM sthAvaranAmakarma kA udaya hai| (2) sUkSmanAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko sUkSma zarIra prApta ho, use sUkSmazarIranAmakarma kahate haiN| sUkSma zarIra na to kisI ko rokatA hai aura na kisI se rokA jA sakatA hai| vaha pratighAta-rahita hai| sUkSma zarIra kA matalaba sirpha carmacakSuoM se na dikhanA hI nahIM hai, apitu sUkSmanAmakarma kA udaya una jIvoM ke zarIroM meM vaisI sUkSmatA paidA kara detA hai ki sAmUhikarUpa se rahe hue ve sUkSma (sUkSmazarIra-yukta) prANI 1. (ka) yadudayAdekaikasya jatorekaikaM zarIramIdArikaM vaikriya vA bhavati tat pratyekaM nAma | ___-prathama karmagrantha TIkA 49 (kha) deta aTThiyAithiraM / -vahI 49 (ga) yadudayAtnAbheruparyavayavAH zubhA bhavanti tat zubhanAma / -vahI TIkA 49 (gha) aNuvakae vi bahUNaM hoi pio tassa subhaganAmudao tti| -vahI TIkA 49 (Ga) AijjA svvloyggjjhvo|| -vahI 50 (ca) dAna-puNyakRtA kIrtiH parAkramakRtaM yshH| ekadiggAminI kIrtiH, sarvadiggAmukaM yazaH // For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraprakRti-bandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 385 dikhAI nahIM dete| isa nAmakarma kA udaya pUrvokta pRthvIkAya Adi pAMca sthAvaroM meM hI hotA hai aura ve samasta lokAkAza meM vyApta haiN| yaha jIva-vipAkinI prakRti hai, jo zarIra ke mAdhyama se apanA kArya abhivyakta karatI hai| (3) aparyApta nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva apane yogya paryAptiyA~ pUrNa nahIM kara pAte, use aparyApta nAmakarma kahate haiN| aparyApta jIvoM ke do prakAra haiM-labdhyaparyApta aura krnnaapryaapt| jo jIva apanI yogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI marate haiM, ve labyaparyApta haiN| labdhyaparyApta jIva bhI AhAra, zarIra aura indriya, ina tIna paryAptiyoM ko pUrNa karake hI marate haiM, pahale nhiiN| kyoMki sabhI jIva AgAmI bhava kA AyuSya bandha karake hI marate haiM aura Ayu kA bandha unhIM jIvoM ko hotA hai, jinhoMne AhAra, zarIra aura indriya-paryApti pUrNa karalI hai| isake viparIta jo jIva abhI to aparyApta haiM, kintu Age yathAyogya samasta paryAptiyA~ pUrNa karane vAle haiM, unheM karaNA'paryApta kahate haiN| (4) sAdhAraNa nAmakarma-jisa karma ke udaya se ananta jIvoM kA eka hI zarIra ho arthAt-ananta jIva eka zarIra ke svAmI hoM, use sAdhAraNa nAmakarma kahate haiN| sAdhAraNa-zarIradhArI ina ananta jIvoM ke jIvana, maraNa, AhAra aura zvAsocchvAsa Adi parasparAzrita hote haiN| arthAt-jisa zarIra meM eka jIva kA maraNa hone ke sAtha-sAtha yugapat ananta jIvoM kA maraNa ho jAtA hai aura yadi eka jIva kI utpatti hotI hai to ananta jIvoM kI utpatti ho jAtI hai| isIlie to ise 'sAdhAraNa' kahate haiN| unake AhAra, jIvana, maraNa Adi sabhI samAna kAla meM (yugapat) hote haiN| pRthvIkAya Adi pAMca prakAra ke sthAvara jIvoM meM se vanaspatikAyika jIva pratyeka aura sAdhAraNa donoM prakAra ke nAmakarma vAle haiN| unakI pahacAna ke lie kucha lakSaNa 'kammapayaDI' meM isa prakAra diye gae haiM-jinakI zirAe~ (naseM) sandhi parva aprakaTa hoM, mUla, kanda, tvacA (chAla), koMpala, TahanI (DAlI), patra, puSpa tathA bIjoM ko tor3ane para samAna bhaMga ho; donoM bhaMgoM meM paraspara na lage raheM, kaMda, mUla, TahanI yA skandha kI chAla moTI ho to usako sAdhAraNa aura usake viparIta ho, arthAt-usakI zirAe~ Adi prakaTa hoN| mUla Adi ko tor3ane para samAna bhaMga na hote hoM, moTI chAla Adi na ho to .pratyeka vanaspati samajhanA caahie| (5) asthira nAmakarma-jisa karma ke udaya se nAka, bhauMha aura jIbha Adi zarIra-avayava asthira arthAt-capala hote haiM, use asthira -prathama karmagrantha 27 1. (ka) thAvara-suhuma-apajjaM sAhAraNamatthiramasubhadubhagANi / dussara'NAijjA'jasa // (kha) kammapayaDI 100 (ga) karmaprakRti se 115 se 118 (gha) gUDha-sira-saMdhipavva samabhaMga, mahIruhaM ca chiNNaruhaM / sAhAraNa-sarIraM, tavvivarIyaM ca patteyaM // kaMde mUle challI-pavAla, sAladau-kusumaphalavIe / samabhaMge sadiNaMtA, visame sadi hoti patteyA // -kammapayaDI TIkA 100 For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nAmakarma kahate haiN| (6) azubhanAmakarma-jisa karma ke udaya se nAbhi se nIce ke avayava azubha hoM, use azubhanAmakarma kahate haiN| paira ke sparza hone para aprasannatA hotI hai, Adi-yahI nAbhi se nIce ke avayavoM ke azubhatva kA lakSaNa hai| (7) durbhaganAmakarma-jisa karma ke udaya se upakAra karane para bhI, yA paricita hone para bhI jIva sabako apriya lagatA hai| dUsare jIva usase zatrutA, IrSyA, dveSabhAva, vairabhAva rakheM, vaha durbhaganAmakarma hai| (8) duHsvara nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA svara yA vacana zrotA ko sunane meM apriya yA karkaza lage, use duHsvara nAmakarma kahate haiN| (9) anAdeya nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA yuktisaMgata, lAbhadAyaka yA hitakAraka vacana (kathana) bhI anAdaraNIya yA agrAhya samajhA jAtA ho, use anAdeya nAmakarma kahate haiN| (10) ayazaHnAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA. loka meM / apayaza aura apakIrti phaile, vaha ayazaH nAmakarma kahalAtA hai| ___ isa prakAra nAmakarma kI uttara-prakRtiyoM ke svarUpa, lakSaNa aura kArya kA saMkSipta vivecana prastuta kiyA gayA hai|' gotrakarma kI uttaraprakRtiyA~ : svarUpa aura kArya tathA bandhakAraNa jaba taka jIva janma-maraNAdirUpa saMsAra ke cakra se nahIM chUTatA, taba taka vaha kisI na kisI gati, yoni tathA parivAra-kuTumba meM janma letA hI hai| sAtha hI kisI na kisI pratiSThita-apratiSThita, sammAnya-asammAnya, nindya-anindya kula meM janma prApta karAne kA koI kAraNa hai to vaha gotrakarma hai| jisa prakAra kumhAra choTe-bar3e dUdha-ghI ke yogya tathA madya Adi rakhane ke yogya bartana taiyAra karatA hai, usI prakAra yaha karma bhI jIva ko kabhI AdarAspada-ucca aura kabhI nIca-anAdarAspada banA detA hai| kozakAroM ne tathAkathita kula-vaMzotpanna vyakti vizeSoM kI saMtAna-paramparA Adi aneka zabdoM ke lie gotra zabda kA prayoga kiyA hai| parantu yahA~ gotra zabda kisI jJAti-jAti vizeSa ke artha meM prayukta na hokara yahA~ gotra zabda kamavijJAna kA pAribhASika evaM Tekanikala zabda hai| vaha yahA~ vizeSa artha meM prayukta huA hai| vaha artha yaha hai-jisa karma ke udaya se jIva jAti aura kula kI apekSA se ucca-nIca, pUjya-apUjya, AdaraNIya-anAdaraNIya, kulIna-akulIna (ucca khAnadAna-sAdhAraNa khAnadAna) kahalAtA hai, use gotrakarma kahate haiN| mAtRpakSa ko yA mAtA ke vaMza ko jAti aura pitRpakSa ke vaMza ko kula kahate haiN| jAti kula kI uccatA-nIcatA yA kula kI sAdhAraNatA-asAdhAraNatA Adi saba gotrakarma ke prabhAva se prApta hotI hai| kisI bhI 1. (ka) tattvArthasUtra 8/12 (kha) samavAyAMga 42 (ga) prajJApanA 23/293 For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraprakRti-bandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 5 387 vyakti kI nIcatA yA uccatA kA mApadaMDa yA AdhAra dhanasampatti, yA sattA, pada Adi nahIM, kintu gotrakarma hai| mAna-apamAna ke, yaza-apayaza ke kAraNabhUta' prazasta aura aprazasta kula kI jo prApti hotI hai, isakA kAraNa jainakarmavijJAna ke anusAra sattA yA sampatti, zArIrika bala yA buddhi nahIM, apitu gotrakarma hai| gotrakarma hI jIva ko jAne-mAne aura yazasvI kula meM paidA karatA hai, aura vahI karma use nindya, ghRNita evaM kalaMkita kula kI prApti karAtA hai| isa dRSTi se ucca evaM zubha AcaraNa ucca gotra kA, tathA nIca evaM nindha azubha AcaraNa nIca gotra kA dyotaka hai| yahI gotra karma kA kArya aura svabhAva hai| gotrakarma ke do bheda haiM- uccagotra evaM niicgotr| jisa karma ke udaya se jIva (pUrvajanmakRta ucca evaM zubha kRtya ke phalasvarUpa ) ucca prazasta evaM zreSThakula meM janma letA hai, use uccagotra - nAmakarma kahate haiN| ucca gotrakarma deza, jAti, kula, sthAna, mAnasammAna, aizvarya Adi ke utkarSa kA bhI kAraNa hai| zubha evaM ziSTa AcAra-vicAra, dharma aura nIti-nyAya Adi kI dRSTi se jisa kula ne khyAti, prasiddhi, pratiSThA arjita kI ho, vahI kula uccakula kahalAtA hai| isake viparIta jo AcAra-vicAra aura susaMskAra meM pichar3A huA haiM, nIti-nyAya dharma kI upekSA upahAsa karatA hai, jisake AcAra-vicAra bhI dUSita nimna va aprazasta haiM, vaha kula nIcakula kahalAtA hai| prAcInakAla meM harivaMza, candravaMza, sUryavaMza Adi kula nIti aura dharma ke sampoSaka pUrNa saMrakSaka-saMvarddhaka hone se uccakula mAne jAte the| isake viparIta vadhikavaMza, kasAiyoM kA vaMza, madya-vikretu-vaMza, coravaMza, (DAkUvaMza) Adi nIcavaMza, hisaMka, bhraSTAcArI, anItipoSaka evaM adharmapradhAna hone se nIcakula mAne gae haiN| ataH karmavijJAna ke anusAra- pUrvokta uccakula kI prApti kA kAraNa uccagotrakarma aura pUrvokta nIcakula kI prApti kA kAraNa nIcagotra karma hai| uccagotrakarma jAti, kula, bala, rUpa, tapa, lAbha, zruta aura aizvarya ke utkarSa kA niSpAdaka hai| isake viparIta nIcagotrakarma jAti - kulAdi kI niSkRSTatA nimnatA kA neSpAdaka hai| isI apekSA se uttarAdhyayana sUtra meM ucca jAti- kulAdi ATha bAteM cciMgotra karma ke. tathA ye hI ATha nIca jAti kulAdi ATha bAteM nIca gotrakarma ke bheda mAne gae haiN| ye 16 bheda pUrvokta AThoM kI viziSTatA - hInatA ke dyotaka haiN| (ka) karmaprakRti se pR. 124 (kha) goyaM kamma duvihaM uccanIyaM ca Ahiye / (ga) prajJApanA 23 / 2 (gha) tattvArthasUtra 8 / 13 (Ga) kammapayaDI 101 (ca) ucca aTThavihaM hoi, evaM nIyaM pi AhiyaM / - uttarAdhyayana 33/14 uccairgautraM deza-kula-jAti-sthAna-mAna-satkArezvaryAdyutkarSa- nivartakam / viparItaM nIca gotraM cANDAla- muSTika-vyAdha-matsyabandha- dAsyAdi - nivartakam // - tattvArthabhASya 8 / 13 - uttarA. 33/14 For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ___ gotrakarma bandha ke 16 kAraNoM se bAMdhA jAtA hai, jinameM se 8 kAraNa haiM, uccagotrakarmabandha ke aura ATha kAraNa haiM nIca gotrakarmabandha ke| jIva ATha kAraNoM se uccagotrakarma bAMdhatA hai-(1) jAtimada na karane se, (2) kulamada na karane se, (3) balamada na karane se, (4) rUpamada na karane se, (5) tapomada na karane se, (6) lAbhamada na karane se, (7) zrutamada-zAstrajJAna kA mada na karane se aura (8) aizvaryamada na karane se| isake viparIta hI 8 kAraNoM se jIva nIcagotrakarma bAMdha letA hai-jAti, kula, bala, rUpa, tapa, lAbha, zruta aura aizvarya kA mada (garva ghamaNDa yA ahaMkAra) karane se|' karmagrantha meM uccagotra karma-bandha ke cAra kAraNa isa prakAra batAye gae haiM-(1) kisI vyakti meM doSoM ke rahate hue bhI usa viSaya meM udAsIna rahanA, kevala usake guNoM ko hI dekhanA, (2) jAtimada Adi ATha prakAra kA mada na karanA, nirabhimAnI rahanA, (3) sadaiva paThana-pAThana, adhyayana-adhyApana meM rata rahanA, tathA (4) jinendra bhagavAn (arihanta), siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, mAtA-pitA tathA guNijanoM kI bhakti karanA, unake guNoM kI anumodanA krnaa| isake viparIta cAra kAraNa nIcagotrakarma-bandha ke samajhane caahie| jaise-(1) dUsare ke guNoM ko na dekhakara doSoM kA hI udbhAvana karanA, (2) jAtimada Adi ATha mada karanA, garva meM cUra rhnaa| (3) pAMcoM indriyoM ke viSayoM meM, pramAda meM vyagra rahanA, (4) arihanta Adi ke avaguNayAda bolanA nindA krnaa|2 ___tattvArthasUtra meM uccagotra karma bandha ke 6 kAraNa batAe haiM-(1) AtmanindA-apane meM avasthita doSoM ko dekhanA, (2) paraprazaMsA-dUsare ke guNoM ko dekhanA, guNAnuvAda karanA, (3) asadguNodbhAvana-apane durguNoM ko prakaTa karanA, (4) svaguNAcchAdanaapane meM vidyamAna guNoM ko chipAnA, (5) namravRtti-pUjya vyaktiyoM ke prati namravRtti dhAraNa karanA, (6) anutseka-jJAnasampadA Adi meM dUsare se adhika hone para bhI usake kAraNa garva dhAraNa na krnaa| ___ isake viparIta nIcagotrakarmabandha ke tattvArthasUtra meM 4 kAraNa batAe haiM-(1) paranindA-dUsaroM kI nindA krnaa| nindA kA artha hai dUsare ke sacce yA jhUThe doSoM ko durbuddhipUrvaka prakaTa karane kI vRtti, (2) AtmaprazaMsA-apanI bar3AI karanA, apane sacce yA jhUThe guNoM ko pragaTa karane kI vRtti kA nAma AtmaprazaMsA hai, (3) sadguNAcchAdanadUsare meM yadi guNa haiM to bhI unheM chipAnA aura unake kahane kA prasaMga Ane para bhI 1. (ka) jJAna kA amRta se, pR. 357 (kha) karmaprakRti se, pR. 123-124 2. guNapehI mayarahio ajjhayaNa'jjhaNAruI nicc| pakuNai jiNAibhatto, ucca, nIyaM iyarahA u // 60 // -karma. bhA. For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraprakRti-bandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 5 389 dveSavaza unheM na khnaa| (4) asadguNodbhAvana - apane meM guNa na hone para bhI unakA pradarzana karacA, apanI jhUThI bar3hAI hAMkanA / ' bhagavAna mahAvIra ne marIci ke bhava meM kulamada kiyA, jisase unake nIcagotrakarma kA bandha ho gyaa| jisakA phala unheM antima bhava meM, prANata devaloka se cyavakara devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM avatarita hone ke rUpa meM milaa| bhikSuka kula meM AnA hI nIcagotrakarma kA phala thaa| uccagotrakarma AtmA kI pravRtti ko UrdhvamukhI banAtA hai; jabaki nIcagotrakarma apanI mAyAvI prakRti ke kAraNa paraloka meM nIcagotra kA bhoga karAtA hai| uccagotrakarma kA phalabhoga : ATha prakAra se gotrakarma ke prathama bheda uccagotrakarma kA phalabhoga ATha prakAra se hotA hai - ( 9 ) jAti kI viziSTatA - jAti kA abhimAna (mada) na karane ke phalasvarUpa jIva ko zreSTha, ucca aura lokapriya jAti kI prApti hotI hai| aisI jananI prApta hotI hai, jisakI vaMza paramparA AcAra-vicAra aura saMskAra kI dRSTi se prAmANika aura AdarAspada hotI hai| (2) kula kI viziSTatA - kula kA mada (ahaMkAra) na karane se sammAnita aura pratiSThita kula kI prApti hotI hai| aise pitA kI prApti hotI hai, jisakI vaMzaparamparA AcAra-vicAra aura saMskAra kI dRSTi se AdhyAtmika aura zreSTha hotI hai| aise vyakti ko kalaMkita, nindya aura ghRNita kula kI prApti nahIM hotI / (3) bala kI viziSTatAbala kA mada na karane se zarIra baliSTha aura svastha milatA hai| zarIra meM durbalatA yA zaktihInatA lezamAtra bhI nahIM hotii| (4) rUpa kI viziSTatA-rUpa kA abhimAna (garva ) na karane se uttama rUpa-saundarya kI prApti hotI hai| sukhavipAka sUtrokta subAhukumAra ke samAna sundara rUpa-saundarya prApta hotA hai| kurUpatA yA AkRtigata azobhanatA usake pAsa bhI nahIM phaTakatI / (5) tapa kI viziSTatA - tapa kA mada na karane se vyakti ko bAhya Abhyantara tapa karane kA sundara avasara prApta hotA hai| zarIra aura mana itanA kSamatApUrNa hotA hai ki nirabhimAnatApUrvaka AsAnI se vaha ugra tapasyA kara letA hai| (6) jJAna kI viziSTatA - jJAna kA ahaMkAra (garva - mada) na karane se usa jIva ko AdhyAtmikaM jJAna - zrutajJAna kI sampadA pracuramAtrA meM prApta hotI hai| vaha thor3e hI 1. (ka) jAtimadeNa kulamadeNaM balamadeNaM jAva issariyamadeNaM NIyAgoyAkammasarIraM jAva payoga baMdhe / jAti amadeNaM, kula amadeNaM, bala amadeNaM, rUva amadeNaM, tava amadeNaM, suya amadeNaM, lAbha - amadeNaM, issariya-amadeNaM uccAgoyAkammAsarIraM jAva payogabaMdhe / (kha) parAtma-nindA - prazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotram / tad viparyayo nIcairvRtyanutseko cottarasya / (ga) goyaM duhuccanIyaM kulAla iva sugha'bhuMbhalAIya (gha) jJAna kA amRta se, pR. 356 - bhagavatIsUtra za. 8 sU. 351 For Personal & Private Use Only - tattvArthasUtra 6/24-25 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) puruSArtha se agAdha jJAna kI prApti kara letA hai| (7) lAbha kI viziSTatA-lAbha kA mada na karane se, upalabdhiyoM aura siddhiyoM kA garva (ahaMkAra) na karane se vyakti ko sadaiva sarvatra utkRSTa lAbha kA sarvottama avasara milatA hai| vahA jahA~ bhI jAtA hai, jisa kisI bhI satkArya ko hAtha meM letA hai, usameM siddhi yA saphalatA hI milatI hai| dUsaroM ke bhI bigar3e hue kArya ko vaha sudhAra detA hai| aura ( 8 ) aizvarya kI viziSTatA - aizvarya kA abhimAna (mada ) na karane se use manacAhe aizvarya - bhautika evaM AdhyAtmika vibhUti kI prApti hotI hai| aNimAdi siddhiyA~ athavA aizvarya-sAmagrI bhI use anAyAsa hI prApta ho jAtI hai / ' gotra karma kA phalabhoga ATha prakAra se gotra kA vipAka ( phalabhoga) bhI ATha prakAra se hotA hai - ( 1 ) jAti kI hInatA - aise vyakti ko jAti kA mada karane se nikRSTa jAti milatI hai, usakA mAtRvaMza kalaMkita hotA hai, jisake kAraNa sarvatra apayaza aura apamAna ke kar3ave ghUMTa pIne par3ate haiM / (2) kula kI hInatA - kula kA mada karane se aisA jIva nIcakula -. kalaMkita pitR vaMza meM janma letA hai, jisa ke kAraNa bharI sabhA meM vaha apanA mastaka U~cA nahIM kara paataa| (3) balahInatA - balamada karane se use tanabala evaM manobala kI prApti nahIM hotii| kitanA hI pauSTika AhAra karale yA auSadhi khA le, usake tana-mana meM bala kA saMcAra nahIM hotaa| bImArI usakA pIchA nahIM chodd'tii| (4) rUpa kI hInatA - rUpa kA garva karane se usa jIva ko surUpatA aura sundaratA prApta nahIM hotii| AkRti sha aura bhI milatI hai ki loga dekhate hI usakA majAka karane lagate haiM / 2 kitane hI saundaryaprasAdhanoM kA upayoga karaleM, use sundaratA aura surUpatA nahIM prApta hotI / (5) tapa kI hInatA - tapa kA abhimAna karane se tapasviyoM ko apamAnita, nindita karane se tapasyA karane kI zakti nahIM prApta hotI / icchA hone para bhI vaha tapa nahIM kara paataa| tapasyA karane kI bhAvanA aMgar3AI letI hai, lekina vaha sAkAra nahIM ho pAtI / (6) jJAna kI hInatA - jJAna ( zruta) kA mada karane se jIva ko jJAna kI prApti nahIM ho paatii| jJAnaprApti ke anekavidha prayatna karane para bhI vaha samyak jJAna kI pavitra jyoti se vaMcita rahatA hai| usakA antarjagat jJAnAloka se Alokita nahIM ho paataa| (7) lAbha kI hInatA - lAbha kA, viziSTa upalabdhi kA mada ( ahaMkAra - garva) karane se jIva lAbha sampadA se rikta rahatA haiN| jahA~ lAbha kI AzA hotI hai, vahIM nirAzA prApta hotI hai| anekavidha prayatna, evaM puruSArtha karane para bhI lAbha nahIM mila pAtA / (8) aizvarya kI hInatA - aizvarya kA abhimAna karane ke phalasvarUpa use kisI prakAra ke aizvarya - bhautika aura AdhyAtmika aizvarya kI prApti nahIM hotI / / 1. jJAna kA amRta se pR. 357 2. vahI, pR. 358-359 For Personal & Private Use Only " Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraprakRti-bandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 5 391 aizvaryazAliyoM ko vaha dekha-rekha kara tarasatA rahatA hai| vaibhava kI dRSTi se use sarvatra nirAzA hI hAtha lagatI hai / ' ucca-gotrakarma kA phalabhoga svataH bhI, parataH bhI uccagotrakarma aura nIca gotrakarma kA phala svataH aura parataH donoM prakAra se milatA hai| jaina siddhAnta bola saMgraha ke anusara - uccagotra karma ke udaya se vyakti svataH viziSTa jAti, kula, bala Adi ke rUpa meM phalabhoga karatA hai, yaha svataH anubhAva hai| uccagotrakarma kA parataH anubhAva ( phalabhoga) eka yA aneka viziSTa dravyAdirUpa pudgaloM yA viziSTa vyaktiyoM kA nimitta pAkara jIva prApta karatA hai| jaise- ra - rAjA Adi ( maMtrI Adi) viziSTa puruSoM dvArA apanAe jAne se nIca jAti aura kula meM utpanna huA vyakti bhI jAti - kula sampanna kI taraha mAnA jAtA hai| lAThI Adi ghumAne se, prANAyAma kriyA se zvAsa rokakara chAtI para manabhara kI caTTAna ko hathaur3e se piTavAne Adi se durbala vyakti bhI baliSTha mAnA jAtA hai| viziSTa vastrAlaMkAroM ke dhAraNa karane se kurUpa vyakti bhI rUpasampanna mAlUma hone lagatA hai| amuka tIrtha ke parvata-zikhara para car3ha kara AtApanA lene se tapaviziSTatA prApta ho jAtI hai| amuka pavitra evaM zAnta pradeza meM svAdhyAya, adhyayana Adi karane se vyakti zrutaviziSTatA kA anubhava kara letA hai| viziSTa ratnAdi kI yA dhanAdi kI prApti dvArA amuka mahApuruSa kI sevA karane se vyakti lAbha viziSTatA kI anubhUti prApta kara letA hai| dhana, suvarNa, sattA, pada Adi kA nimitta pAkara athavA dAna, sevA Adi svayaM karane yA usakI dalAlI karane se jIva aizvarya - viziSTatA kA upabhoga prApta karatA hai| isI prakAra svAbhAvika pudgala-pariNAmoM ke nimitta se bhI jIva uccagotra kA anubhAva karatA hai| kaI bAra mana ke, kaI bAra vacana ke pudgaloM se bhI aisI viziSTatA kA anubhAva (phalabhoga) hotA hai| akasmAt koI bAta kahI aura vaha vaisI hI ghaTita ho gaI, isase usakI prazaMsA aura prasiddhi hone se parataH uccagotrabhAva hotA hai| nIca gotrakarma kA anubhAva bhI svataH parataH donoM prakAra se nIca gotrakarma kA phala ( anubhAva ) bhI svataH aura parataH donoM prakAra se bhogA jAtA hai| nIcagotrakarma ke udaya se jIva kA jAtihIna, kulahIna Adi honA svataH anubhAva mAnA jAtA hai| parata: anubhAva nIcakarma kA AcaraNa karane se, nIca aura kalaMkita, pApI puruSoM kI saMgati Adi rUpa eka yA aneka jIvoM yA pudgaloM kI sambandha pAkara jIva nIcagotrakarma kA anubhAva (vedana) karatA hai| jaise - jAtivAn aura kulavAn vyakti bhI adhama jIvikA ke karane se yA vyabhicArAdi anyAnya nIca kRtyoM 1. jJAna kA amRta se pR. 359-360 2. vahI, 361 For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ke karane se nindanIya ho jAtA hai| adhikatara AlasI bana kara sone se, satkAryoM meM puruSArtha na karane se balahIna ho jAtA hai| maile-kucaile vastra pahanane se vyakti rUpahIna mAlUma hotA hai| kuzIla aura duHzIla, vyabhicArI, kulaTA striyoM Adi kI saMgati se . tapohInatA prApta hotI hai| vikathA karane se, kusAdhuoM, durvyasaniyoM athavA nIca vicAradhArA vAle vyaktiyoM ke saMsarga se zruta (jJAna) meM nyUnatA hotI hai| dezakAla ke ayogya vastuoM ke apanAne, kharIdane Adi se lAbha kA abhAva mahasUsa hotA hai| kugRha, kubhAryA, kulaTA, kumArgagAmI Adi ke saMsarga se vyakti aizvaryarahita hotA hai| galata aura pathyapratikUla AhAra karane se, madyAdi kA pAna karane se jIva rUpahInatA kA anubhava karatA hai| svAbhAvika pudgala pariNAmoM se bhI jIva nIcagotra kA anubhava karatA hai vaha prabhAvahIna ho jAtA hai| jaise-bAdaloM ke bAre meM kahI huI bAta kA satya . na nikAlanA aadi| niSkarSa yaha hai ki jAti Adi 8 prakAra ke mada, garva, ahaMkAra yA abhimAna ke manuSya jitanA nikaTa jAtA hai, utanA hI vaha AtmabhAvoM se dUra calA jAtA hai, madAdi se jitanA dUra rahatA hai, utanA hI vaha satyAdi AtmaguNoM ke nikaTa jAne kA prayAsa karatA hai| ataH ahaMkAra (abhimAna) se dUra rahane kI preraNA denA hI gotrakarma kI bandhakAraNa-sAmagrI kA pradhAna uddezya hai| antarAya karma kI uttara-prakRtiyA~ : svarUpa, kArya aura bandhakAraNa karma kI ATha mUla prakRtiyoM meM antarAya karma AThavA~ hai| antarAya zabda kA artha hai-vighna, bAdhA, rukAvaTa, ar3acana, kuNThA, ror3A aTakAnAM aadi| AtmA kI ananta zaktiyoM ko kuNThita karane vAlA antarAya karma hai| antarAya karma kA kArya hai-jIva ko lAbha Adi kI prApti meM, tathA zubhakAryoM ko karane kI kSamatA meM, tapa-zIla Adi kI sAdhanA karane ke sAmarthya meM avarodha khar3A kara denaa| jIva jaba zubhAzubha saMkalpa-vikalpoM dvArA jina karmayogya paramANuoM ko AkarSita karake AtmapradezoM se Avaddha karatA hai, taba unameM jJAnAdi AtmaguNoM ko AvRta karane kI kSamatA prApta hone ke sAtha-sAtha aisA sAmarthya bhI utpanna hotA hai, jo AtmA kI vIryazakti ke prakaTa hone meM rukAvaTa DAlate haiN| phalataH ve dAna, lAbha, bhoga, upabhoga Adi kAryoM meM saphalatA yA kAryasiddhi kA mukha nahIM dekhane dete| isa vighna-bAdhA upasthita karane vAle karma kA nAma hai-antraay| yaha antarAya karma banate hue kArya ko vaise hI bigAr3a detA hai, jIva kI AzAoM para vaise hI tuSArapAta kara detA hai, jisa prakAra cugalakhora yA virodhI 1. jJAna kA amRta se pR. 359 For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraprakRti-bandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 393 cugalI karake banA-banAyA khela bigAr3a detA hai| pUjyapAda AcArya ke anusAra-dAnAdi pariNAma meM vyAghAta kA kAraNa hone se isa karma ko antarAya karma kahate haiN|' antarAya karma kI upamA : rAjabhaNDArI se antarAyakarma kI tulanA-upamA rAjA ke bhaMDArI se kI gaI hai| rAjA kA bhaNDArI rAjA ke dvArA Adeza milane para bhI dAna Adi dene meM AnAkAnI karatA hai, vighna DAlatA hai| yaha karma jIva ke guNoM meM bAdhA DAlatA hai| antarAya karma kA dvividha prabhAva antarAya karma apanA prabhAva do prakAra se dikhAtA hai-(1) pratyutpanna-vinAzI aura (2) pihitaagaamii-pth| pratyutpanna-vinAzI antarAyakarma ke udaya se prApta vastuoM kA bhI vinAza ho jAtA hai, athavA hAtha meM AI huI bAjI bigar3a jAtI hai, athavA sva-hastagata vastu bhI gAyaba ho jAtI hai| aura pihitAgAmipatha antarAya bhaviSya meM prApta hone vAlI vastu kI prApti meM avarodhaka hai| - AtmA kI paMcavidha zaktiyoM meM avarodhaka, antarAyakarma yadyapi AtmA meM saMsAra kI sabhI vastuoM kA dAna dene kI, tyAga karane kI zakti hai, sabhI kucha prApta karane kI kSamatA hai, sabhI ke bhoga-upabhoga karane kI sAmarthya hai; tapa, japa, dhyAna, mauna, cAritrapAlana, kSamAdi dharmAcaraNa karane kI tAkata hai, lekina antarAya karma vaisA karane meM vighna bAdhA upasthita karatA hai| isIlie AtmA kI ina dene, lene, bhogopabhoga karane yA dharmAdi kA AcaraNa karane kI zaktiyoM meM avarodhaka banane ke kAraNa antarAya karma ke mukhyatayA pAMca bheda haiM-(1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAya, (4) upabhogAntarAya aura (5) vIryAntarAya km| dAna ke prakAra aura dAnAntarAyakarma kA svarUpa -- (1) dAnAntarAya karma-jisa karma ke udaya se dAna kI sAmagrI, pAtra, dAnaphala kA jJAna tathA vidhi kA jJAna hai, dAna dene kI AkAMkSA bhI hai, ityAdi saba kucha hone para bhI dAna dene kA utsAha nahIM hotA, athavA kisI aparihArya yA Akasmika kAraNavaza 1. (ka) aMtarAie kamme duvihe pa. ta.-paDuppanna-viNAsie, pihit-aagaamiphe| -sthAnAMga 2/105 (kha) prathama karmagrantha 52 (ga) kammapayaDI 1/2 (gha) tattvArthasUtra 8/14 (Ga) dANe lAbhe ya bhoge ya, uvabhoge vIrie tahA / paMcavihamaMtarAya, samAseNa viyAhiyaM // -uttarAdhyayana. 33/15 * (ca) karmaprakRti se pR. 126 For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) dAna dene meM vighna upasthita ho jAtA hai, vaha dAnAntarAya karma hai| dAna kA lakSaNa haiapane aura dUsare ke upakAra athavA kalyANa ke lie apane svAmitvaM yA adhikAra kI vastu kA atisarga kara denA - tyAga kara denA dAna hai| sthAnAMgasUtra meM dAna ke dasaprakAra batAye haiM- (1) anukampAdAna - kisI dIna-duHkhI, anAtha asahAya yA pIr3ita prANI para anukampA karake dAna denA - sahayoga denA / (2) saMgrahadAna - Apatti Adi Ane para sahAyatA prApta karane yA apanA tuccha svArtha siddha karane ke lie kucha denA, athavA rizvata denA saMgrahadAna hai| (3) bhayadAna - rAjA, maMtrI, sarakAra, DAkU, luTere Adi ko bhayavaza denA bhayadAna hai| ( 4 ) kAruNya - dAna - putrAdi ke viyoga se hone vAlA zoka, kAruNya hai| zoka ke samaya putrAdi ke nAma para dAna denA kAruNyadAna hai| (5) lajjAdAna - lajjA ke vaza zarmAzarmI yA dekhAdekhI jo dAna diyA jAtA hai, vaha lajjAdAna hai| (6) gauravadAna - apane yaza, kIrti, prazaMsA, nAmabarI, prasiddhi aura gaurava ke lie jo dAna diyA jAtA hai, vaha gauravadAna hai / (7) adharmadAna - jo da hiMsA, jhUTha- phareba, corI, pazubali, mAMsotpAdana, matsyotpAdana Adi adharma kI puSTi ke lie diyA jAtA hai, vaha adharmadAna hai| (8) dharmadAna - dharmakAryoM meM yA dharmaparAyaNa tyAgI sAdhu zrAvakoM ko diyA gayA dAna / (9) kariSyati dAna - bhaviSya meM pratyupakAra kI AzA se diyA gayA dAna aura (10) kRtadAna - pahale kiye hue upakAra ke badale meM ( upahAra, puraskArAdi ke rUpa meM) diyA gayA dAna / ' dAna ke cAra prakAra aura bhI hai| jaise ki (1) jJAnadAna - jJAna pradAnA, par3hane-par3hAne vAloM kI sahAyatA karanA, granthAdi denaa| ise vidyAdAna bhI kahate haiN| (2) abhayadAnaduHkhoM, saMkaToM aura vipattiyoM se pIr3ita, yA mAre jAte hue bhayabhIta jIvoM ko bhayarahita krnaa| (3) auSadhadAna - rugNa sAdhu-sAdhviyoM yA rugNa, azakta, rogagrasta vyaktiyoM ko davA, pathya, cikitsA Adi meM sahayoga denaa| isake badale meM dharmopakaraNadAna kA ullekha bhI kisI-kisI grantha meM hai| usakA artha hai - chaha kAyA ke Arambha se nivRtta, paMcamahAvratadhArI, tyAgI anagAra zramaNa zramaNiyoM ke AhAra, pAnI, vastra, pAtrAdi dharmapAlana meM sahAyaka dharmopakaraNa denA! (4) anukampAdAnaanukampApAtra, asahAya, azaraNa, saMkaTagrasta vyaktiyoM ko dayA kI bhAvanA se dAna denA / antarAyakarma dAna kA prasaMga Ane, icchA hone para bhI usameM vighna DAla kara dAtA ke manoratha ko viphala kara detA hai| lAbhAntarAyAdi karmoM kA svarUpa (2) lAbhAntarAya karma - yogya sAmagrI, sAdhana, yogyatA - pAtratA Adi rahate hue bhI jisa karma ke udaya se jIva ko abhISTa vastu kI prApti nahIM hotI hai, use 1. (ka) sthAnAMga sUtra, sthAna 10 (kha) jJAna kA amRta se pRSTha 363-364 For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraprakRti-bandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa - 5 395 lAbhAntarAya karma kahate haiN| (3) bhogAntarAyakarma - svAdhIna bhoga sAmagrI pAsa meM hote hue bhI, tathA tyAga-pratyAkhyAna na rahate hue, kisI yathocita padArtha kA sevana karane kI icchA rahate hue bhI isa karma ke udaya se rugNatA, aMga-vikalatA, durghaTanA yA kRpaNatA Adi kAraNoM se bhogya (eka bAra bhogane yogya) vastuoM kA bhoga (sevana kA upayoga ) nahIM kara pAtA, use bhogAntarAyakarma kahate haiN| (4) upabhogAntarAyakarmatyAga-pratyAkhyAna na rahate hue, upabhoga kI icchA hone para bhI svAdhIna vidyamAna upabhogya (jina vastuoM kA bAra-bAra upabhoga kara sake, una) vastuoM kA upabhoga jisa karma ke udaya se jIva na kara sake, use upabhogAntarAya karma kahate haiN| (5) vIryAntarAyakarma - zarIra svastha va zaktizAlI ho, yuvAvasthA ho, tathA sazakta ho, phira bhI jisa karma ke udaya se jIva sattvahIna, vRddha aura kamajora vyakti kI taraha pravRtti karatA hai, athavA kAryavizeSa meM parAkrama yA puruSArtha nahIM kara pAtA, utsAhahIna, nirvIrya yA asamartha ho jAtA hai, use vIryAntarAyakarma kahate haiN| AdhyAtmika dRSTi se vIryAntarAyakarma ke tIna bheda AdhyAtmika zaktiyoM kI dRSTi se vIryAntarAyakarma ke tIna bheda kiye gae haiM - ( 1 ) bAla-vIryAntarAyakarma-samartha hote hue bhI tathA cAhate hue bhI isa karma ke udaya se mithyAtvayukta yA ajJAnaprerita satkArya yA naitika sAMsArika kArya nahIM kara pAtA / (2) paNDita vIryAntarAyakarma - samyakdRSTi sAdhu-sAdhvIvarga mokSa kI icchA hote hue bhI tathA tyAga-vairAgya hote hue bhI isa karma ke udaya se mokSa prAptiyogya parAkrama yA puruSArtha nahIM kara pAtA / (3) bAla - paNDitavIryAntarAya karma - samyagdRSTi zrAvaka-zrAvikAvarga dezavirati cAritra meM puruSArtha karanA cAhatA huA bhI jisa karma ke udaya se ( rAjA zreNika kI taraha) utsAha nahIM kara pAtA, vaha bAla - paNDitavIryAntarAya karma kahalAtA hai| ' antarAya karmabandha ke kAraNa bhagavatI sUtra meM antarAya karmabandha ke pAMca kAraNa batAye gae haiM- 'dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM antarAya (vighna) karane se antarAya karma (kArmaNa) zarIra kA prayogabandha hotA hai / ' 1. (ka) vigdhaM dANe lAbhe bhoguvabhogesu vIrie ya / (kha) jJAna kA amRta se pR. 365 (ga) karmaprakRti se pR. 126, 127 (gha) aMtarAieNa kamme bhaMte ! katividhe paNNatte ? goyamA ! paMcavidhe paNNatte, taM. dANaMtarAie, lAbhaMtarAie, bhogaMtarAie, uvabhogaMtarAie, vIriyaMtarAie / (Ga) dAnAdInAm / (ca) tatvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se pR. 392 - karmagrantha TIkA 52 - prajJApanA pada 23, u. 2, sU. 293 - tattvArthasUtra 8/14 For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) tattvArthasUtra ke anusAra-vighna karanA antarAya karma ke Asrava (bandha) kA kAraNa hai| arthAt-antarAyakarma kI pAMcoM prakRtiyA~ dUsaroM ke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga evaM vIrya meM antarAya athavA vighna DAlane se baMdhatI haiN| ina pAMca kAraNoM kI vyAkhyA isa prakAra hai-(1) dAna dene meM rukAvaTa DAlanA-svayaM zakti hote hue, sAmarthya hote hue bhI dhana, bhojya, vastrAdi sAdhanoM kA jarUratamaMda ko yA anukampApAtra ko dAna na denA, dUsarA koI kisI vyakti ko kisI prakAra ke sAdhana, zrama Adi kA dAna de rahA ho, athavA kisI sAdhu yA sAdhvI ko, yA kisI abhAvapIr3ita satpAtra ko koI vyakti dAna de rahA ho, parantu kucha saMkIrNa hRdaya, kRpaNavRtti ke vyakti aise hote haiM, jo dAtA ke manobhAvoM ko badala dete haiM-isa taraha kisa-kisako dAna doge? bhArata meM to aise yAcaka karor3oM kI saMkhyA meM haiM, ityAdi prakAra se use dAna pAne meM bAdhA pahu~cA denaa| (2) lAbha meM antarAya DAlanA-kisI manuSya ko yadi kahIM lAbha ho rahA hai, usakA bigar3A huA kAma bana rahA ho, sarakArI koTA yA kisI ejeMsI kI prApti ho rahI ho, acchA riztA Ane se pojizana acchI bana rahI ho, athavA bApa-dAdoM kI sampatti kA lAbha ho rahA ho, aisI sthiti meM vighna upasthita karane vAlA vyakti, yA usake lAbha. ko hAni pahu~cAne vAlA vyakti lAbhAntarAya karmabandha kara letA hai| (3) bhogyapadArthoM kI prApti meM vighna DAlanA-koI vyakti bhogya padArtha apanI pAtratA athavA sthiti dekhakara vaha khUba upabhoga kara rahA hai, use dekhakara koI IrSyAlu, kSudrahRdaya vyakti dvArA usake bhogya padArthoM kI suvidhA meM akAraNa hI bAdhA pahuMcAtA hai| use bhogya padArthoM kI prApti nahIM hone detA, vaha bhogAntarAyakarmabandha kara letA hai| (4) upabhoga padArthoM kI prApti meM vighna DAlanA-koI vyakti apane makAna, vastra, bartana, vAhana Adi upabhoga padArthoM kA upabhoga kara rahA hai, yA karanA cAhatA hai, kintu koI IrSyAlu yA virodhI, athavA andhazraddhAlu, savarNa-asavarNa meM bhedabhAvakartA vyakti usameM vighna DAlatA hai, athavA koI vyakti kisI kI nirdhanatA para dayA lAkara use apanI dUkAna sauMpa detA hai, athavA usake parivAra Adi ke lie jIvanopayogI vastuoM kA prabandha kara detA hai, kintu kucha abhAge IrSyAlu vyakti ina paropakAra pUrNa zubha kAryoM meM bhI dIvAra banakara khar3e ho jAte haiM, balapUrvaka yA chalapUrvaka ve vija upasthita karate haiM, aise vighnotpAdaka loga upabhogAntarAya karma bAMdha lete haiN| (5) zakti ko anuzAsana yA kuNThita kara denA-kisI manuSya meM zArIrika, vAcika, bauddhika evaM mAnasika zakti hai, athavA kisI manuSya meM apane vyavahAra se AkarSita karane yA anuzAsana yA zAsana karane kI zakti hai|' yA usameM racanAtmaka kArya karane kI yA samAjasevA karane kI zakti hai, athavA dhyAna, utkaTa tapa, japa, ahiMsAdi vrata-pAlana karane Adi kI zakti hai, parantu kucha tejodveSI, parotkarSa-vijotpAdaka, IrSyAlu loga usakI amaka zaktiyoM ko tathA utkarSa ko tathA prasiddhi ko dekhakara jalate haiM, kur3hate haiM, logoM meM unheM 1. jJAna kA amRta se pR. 366 For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraprakRti-bandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 397 badanAma karake hatotsAha karanA cAhate haiM, unakI ukta zakti kA hrAsa yA nAza karane ke lie nAnAvidha yojanAe~ banAte haiM, yahA~ taka ki use jaharIlI vastu yA tAmasika vastu dekara usako maravA dete haiM, yA usakI zakti ko kuNThita yA naSTa kara DAlate haiM, yA kara DAlane kA upakrama karate haiN| isa prakAra kisI bhI vyakti kI upayogI zakti ko hAni pahu~cAnA yA samApta karanA vIryAntarAya karmabandha kA kAraNa hai| koI vyakti utsAhapUrvaka, adhyayana, zAstrajJAna, japa, tapa kara rahA ho, use.bahakA kara usa kArya se virata kara denA, athavA koI samAjasevA yA anya koI satkArya meM parAkrama kara rahA ho, use bahakAnA ki karalo samAjasevA, anta meM to apayaza hI milegA; isa prakAra usake utsAha yA vIryazakti ko ThaNDA kara denA, nirutsAhita kara denA bhI vIryAntarAyakarmabandha kA bhayaMkara pApa karanA hai| karmagrantha meM vIryAntarAya karmabandha ke do mukhya kAraNa batAe haiM-(1) vItarAga sarvajJa tIrthaMkara devoM kI bhAvapUrvaka arcA-bhakti karane meM vighna DAlane se, unakI nindA tathA dveSavaza AzAtanA karane se, unake dvArA prarUpita dharma kI niMdA karane se tathA unake guNAnuvAda-stuti karane meM rukAvaTa DAlane se tathA (2) svayaM hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigraha rUpa pApoM ko karane, karAne tathA anumodana se, sAtha hI dUsaroM ko ahiMsAdi dharma, vrata-niyama pAlana, tapa-saMyamAdi AcaraNa karate dekha nirutsAhita karane se, yA unake ukta dharmAcaraNa meM antarAya DAlane se vIryAntarAya karmabandha hotA hai| ___antarAyakarma kA phalabhoga : kaise jAneM-pahacAneM ? __antarAyakarma pAMca prakAra se jIva ko apane kRta karma kA phala bhugavAtA hai-(1) dAna kA avasara hAtha na AnA-jo vyakti dAnAntarAya karma kA bandha karatA hai, vaha vyakti dAna dene kA svarNima avasara hAtha lagane para bhI dAna dene kA lAbha nahIM le sakatA, jaise kapilA dAsI, yogya supAtra usake dvAra para Ane para bhI vaha dAna nahIM de sakatI thI, kyoMki dUsaroM ke dAna meM vimabhUta banI thI, isalie svayaM bhI dAnadharma kI ArAdhanA se vaMcita rhii| (2) lAbha kA avasara na milanA-pUrva-baddha lAbhAntarAyakarma ke udaya meM Ane para vyakti lAbhaprApti kA svarNa avasara hAtha lagane para bhI lAbha nahIM uThA paataa| kaI loga mAMgane kI kalA meM kuzala hone para bhI, tathA dAnasAmagrI sAmane maujUda hote hue bhI dAna nahIM le paate| eka vyakti vyApArakalA meM bahuta kuzala hai, parantu dUkAna para baiThane para dhIre-dhIre dUkAna ghATe meM calane lagatI hai, dUkAna kI camaka-damaka phIkI par3a jAtI hai, yaha lAbhAntarAyakarma kA prakoparUpa phala samajhanA caahie|2 (3-4) bhogya tathA upabhogya padArthoM ke sevana na kara pAnA-jisane 1. (ka) karmaprakRti se pR. 127, 128 - (kha) jJAna kA amRta se, 356, 366 jiNapUyAvigdhakaro hiMsAi-parAyaNo jayai vigdhaM // 61 // -karmagrantha bhA. 1 2. jJAna kA amRta se, pR. 368 For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bhogAntarAya karma bAMdha rakhA hai, bhale hI usakA bhaNDAra khAne-pIne kI cIjoM se bharA hai, tathApi vaha unakA upabhoga nahIM kara paataa| duniyA meM aise lakhapati-karor3apati bhI haiM, jinheM aise roga lage haiM, yA ve tanAvagrasta haiM, yA durghaTanAgrasta haiM, ki sivAya eka do cIja ke kucha bhI khA-pI nahIM sakate, kyoMki DaoNkTaroM ne unheM manA kara rakhA hai| athavA jisane upabhogAntarAya karma bAMdha rakhA hai, ve vyakti bhI baMgalA, koThI, kAra, Adi vAhana hote hue bhI unake bhUtapretAdigrasta hone yA kAra meM baiTha kara bAhara nikalane para prANoM kA khatarA hone ke kAraNa unakA upabhoga nahIM kara skte| Ayakara, sampattikara Adi kA cakkara hone se ve phaTe-purAne, maile-kucaile vastra pahanate haiM, tAki ve garIba mAlUma deM, aura koI sarakArI AdhikArI Akara chApA na mAra de, athavA DAkU loga apaharaNa na krleN| yaha saba upabhogAntarAya karma kI kRpA kA phala hai| mammaNa seTha kA udAharaNa isa viSaya meM prasiddha hai| usake bhAgya meM sirpha tela aura cavalA hI the| (5) zakti kA prApta na honA-jisane vIryAntarAya karma bAMdhA hai, usake udaya meM Ane para zakti prApta karane ke tamAma sAdhana vidyamAna hone para bhI zakti prApta nahIM kara paataa| dekhA jAtA hai ki kaI vyakti apane zarIra ko puSTa aura sazakta banAne ke lie nAnA prakAra kI zaktivarddhaka, TaoNnika davAiyA~ evaM iMjekzana lete haiM, pauSTika padArthoM kA sevana bhI karate haiM, phira bhI unake zarIra meM bala kA saMcAra nahIM ho pAtA, unakA manobala bhI kSINa ho jAtA hai, unakA buddhibala bhI manda ho jAtA hai| kucha loga to zakti-saMvarddhana ke lie mAMsAhAra, machalI aura aMDoM kA sevana karate haiM, prANihiMsAjanya zaktiprada kaI cIjeM khAte-pIte haiM, isake bAvajUda bhI unakA zarIra sattvahIna, tejohIna aura zaktihIna rahatA hai, kevala vAtavRddhi ke kAraNa vaha phUlA huA dikhatA hai| pUrvabaddha vIryAntarAyakarma manuSya kI jIvanI-zakti ko itanA kSINa kara DAlatA hai ki usase uThanA-baiThanA bhI kaThina ho jAtA hai|' niSkarSa yaha hai ki koI dAna detA ho; use rokane vAle, apane mAtahata yA sevakoM kI AvazyakatAoM meM kaTautI karane vAle, giravI rakhI huI vastu yA saMsthA kI rakama ko har3apane vAle, tathA kapilA kI taraha parAI vastu kA kahane para bhI dAna na de sakane vAle, kevala dhana yA sAdhanoM kI caukIdArI karane vAle sAdhana-sampatti hone para bhI supAtra ko dAna na dene vAle loga dAnAntarAyakarma ke phalasvarUpa AgAmI bhava meM vastu yA dhana milane para bhI usakA upayoga nahIM kara pAte, paisA hone para bhI satkArya meM sadupayoga nahIM kara skte| isI taraha blaika mArkeTa, corI, DakaitI, smagaliMga Adi ke kAraNa lAbhAntarAya karma bAMdhate haiM, bhaviSya meM unheM usake phalasvarUpa lAbha prApta nahIM hotaa| jo vyakti apanI zakti kA upayoga hiMsAdi azubha karmoM meM karatA hai, vaha janmAntara meM dIna-duHkhI, kSayarogI, damA kA rogI, yA keMsara kA rogI hokara jiMdagI pUrI karatA hai| 1. jJAna kA amRta se pR. 368-369 2. jainadRSTie karma se pR. 167-168 For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraprakRti-bandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 399 dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighnarUpa isa karma kA anubhAva (phalabhoga) svataH bhI hotA hai, parataH bhii| eka yA aneka pudgaloM kA sambandha pAkara jIva antarAya karma ke pUrvokta anubhAva (phalabhoga) kA anubhava (parataH) karatA hai| viziSTa ratnAdi ke sambandha se tadviSayaka mUrchA ho jAne se tadviSayaka dAnAntarAya karma kA bandha aura tatpazcAt udaya hotA hai| ralAdi kI sandhi ko chedane vAle upakaraNoM ke sambandha se lAbhAntarAyakarma kA udaya hotA hai| viziSTa AhAra athavA bahumUlya vastu kA sambandha hone para lobhavaza unakA bhoga (sevana) nahIM kiyA jaataa| isa taraha vaha bahumUlya vastu bhogAntarAya karma ke udaya meM kAraNa banatI hai| isI taraha upabhogAntarAya karma ke udaya kI kathA hai| lAThI Adi kI coTa se mUrchita ho jAnA, niDhAla hokara gira par3anA vIryAntarAya karma kA anubhAva hai| AhAra, auSadhi Adi ke pariNAmasvarUpa bhI kabhI vIryAntarAya karma kA udaya hotA hai| maMtra saMskArita gandha-pudgala-pariNAma se bhogAntarAyakarma kA udaya ho jAtA hai| svAbhAvika pudgala-pariNAma bhI antarAya karma ke anubhAvoM meM nimitta bana jAtA hai| jaise-ThaMDa par3atI dekhakara sardI meM ThiThurate hue vyaktiyoM ko garma vastra dAna dene kI bhAvanA hone para bhI vyakti vastrAdi kA dAna nahIM de pAtA, yaha soca kara ki ThaMDa adhika par3ane lagegI to ye vastra mere kAma Ae~ge, vaha vyakti dAnAntarAya karma kA anubhAva karatA hai| yaha parataH anubhAva hai| antarAyakarma ke udaya se dAna, bhoga, upabhogAdi meM antarAyarUpa phala kA jo bhoga (anubhAva) hotA hai, vaha svataH anubhAva hotA hai|' upasaMhAra - isa prakAra AThoM hI mUla kAryoM kI uttaraprakRtiyoM ke svarUpa, upamA, svabhAva, unake pRthak-pRthak rUpa se bandha hone ke kAraNa aura unake phala, anubhAva (phalabhoga) Adi kA saMkSepa meM digdarzana kiyA gayA hai| yoM to uttaraprakRtiyoM ke bhI tIvra, manda Adi ke bheda se aneka prakAra hone ke kAraNa, unake bandha ke bhI kAraNoM meM asaMkhya tAratamya ho sakate haiN| hama itanI gaharAI meM apane pAThakoM ko nahIM le jAnA cAhate; kintu prakRtibandha ke sandarbha meM jo-jo karmavijJAna ke mukhya-mukhya mudde haiM, una para vizada prakAza DAlA gayA hai| . (ka) jaina dRSTie karma, pR. 168 (kha) jJAna kA amRta se, pR. 368-369 . (ga) prajJApanA 23/2 For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha = dravya vikAra kI nimittabhUtA prakRti aghAtI karma pratyeka saMsArI jIva ke jIvana ke do rUpa hote haiM-eka dravyAtmaka aura dUsarA bhaavaatmk| isa apekSA se usake vikAra (AtmadRSTi se vibhAvAtmaka yA parabhAvAtmaka vikAra-svarUpa vikRti) bhI do prakAra ke hote haiM-dravyavikAra yA pradeza-vikAra tathA bhaavvikaar| bAhya saMyoga dravyarUpa hI hotA hai, bhAvarUpa nhiiN| pradeza-vikAra kA, athavA bAhya saMyoga-viyoga kA tAttvika sambandha-sva-svarUpatyAga kA sambandha AtmA ke sva-bhAvoM ke sAtha nahIM hotA, arthAt-una dravyavikAroM yA pradeza-vikAroM se AtmA ke mUla bhAvAtmaka svarUpa meM koI kSati yA ghAta honA sambhava nahIM hai| jaise ki jIva kA AkAra choTA ho yA bar3A, zarIra kRza ho yA puSTa, kAlA ho yA gorA, dhanavAn ho yA nirdhana, baMgale yA kAra vAlA ho, athavA jhoMpar3I aura paidala calane vAlA ho, strIzarIra ho puruSa zarIra, zarIra baunA yA aMga-vikala ho, athavA lambA, tagar3A aura pUrNAga ho, yadi moha nahIM hai, to rAga-dveSAtmaka bhAvavikAra sambhava nahIM; aura na hI jJAna kI hAni-vRddhi sambhava hai| aisI kevala dravya-vikAra kI nimittabhUtA karma prakRti ko aghAtI karma kahA jAtA hai| ise aghAtyA, yA aghAtiyA karmaprakRti bhI kahate haiN| ghAtIkarma prakRti : bhAva vikAra kI nimittabhUtA __isake virIta ghAtIkarma use kahate haiM, jo karma AtmA se baMdha kara usake svarUpa kA ghAta karate haiM, arthAt-usake svarUpa ko, sva-bhAva ko, sva-guNoM ke prakaTa hone meM bAdhaka banate haiM, unheM kSati pahu~cAte haiN| una para AvAraka banakara chA jAte haiM, jisase AtmA apanI zaktiyoM ko prakaTa nahIM kara paataa| 'dhavalA' meM ghAtI karmaprakRti kA lakSaNa isa prakAra diyA gayA hai-'jo kevalajJAna, kevaladarzana, samyaktva, cAritra aura vIryarUpa aneka bhedabhinna jIvaguNa haiM, unake ukta (ghAtI) karma virodhI yAnI ghAtaka 1. karmasiddhAnta (bra. jinendravarNI) se, pR. 56-57 (400) For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 401 hote haiM, isIlie ve ghAtiyA (ghAtya) yA ghAtI karma kahalAte haiN|' arthAt-bhAvavikAra kI nimittabhUtA prakRtiyA~ ghAtiyA haiN| kyoMki unakA kArya AtmA ke sva-bhAvoM ko AcchAdita yA vikRta karanA hai| ATha kamoM kI vividha prakRtiyA~ karma kI mUla prakRtiyA~ ATha haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antraay| ve ATha karmoM kI prakRtiyA~ do prakAra kI haiM-ghAtika aura aghaatik| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtikarma prakRtiyA~ haiN| zeSa cAra aghAtI karmaprakRtiyA~ haiN| ina cAra karmoM ko adhAtiyA isalie kahA jAtA hai, kyoMki unameM jIva (AtmA) ke mUla guNoM kA vinAza karane kI zakti nahIM pAI jaatii| AtmA ke cAra mukhya nijIguNoM kI ghAtaka cAra ghAtIkarma-prakRtiyA~ - AtmA ke antaraMga sva-bhAva yA nijI mUlaguNa cAra haiM-anantajJAna, anantadarzana, ananta avyAbAdha sukha (Atmika Ananda) aura ananta Atmika zakti (viiry)| ghAtI karmaprakRtiyA~ AtmA ke ina cAra antaraMga sva-bhAvoM-mukhya guNoM ko AcchAdita yA vikRta karatI haiN| isake atirikta ve AtmA ke anujIvI guNoM-kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya, brahmacarya Adi sva-bhAvoM (Atma-dharmoM) kA vikAsa bhI avaruddha kara detI haiN| : pUrvokta cAra Atma-sva-bhAvoM ko AcchAdita yA vikRta karane ke kAraNa ghAtI karma-prakRtiyA~ unake anurUpa cAra haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antraay|2 ... AtmA ke cAra sva-guNoM kA ye cAra ghAtI karma kaise ghAta karate haiM ? AtmA ke pUrvokta cAra nijI guNoM kA svarUpa saMkSepa meM isa prakAra hai-jJAtA, jJAna aura jJeya ke vikalpa se vizeSa AkAra-prakAroM ko jAnanA jJAna hai| antaraMga ke sAmAnya pratibhAsa mAtra ko yA antar ke ciprakAza ko 'darzana' kahate haiN| nirvikalpa 1. (ka) kevalanANa-dasaNa-sammatta-cAritta-viriyANamaNeya-meya-miNNANaM jIva-guNANaM virohittaNeNa tesi ghaadi-vydesaado| . -dhavalA 7/2/1/15 (kha) tAH punaH karma-prakRtayo dvividhAH -ghAtikA aghaatikaashc| tatra jJAna-darzanAvaraNa-mohAntarAyAkhyA ghAtikAH / itarA aghaatikaaH| tattvArtha-rAjavArtika 8/23/7/584 .. (ga) sesakammaNaM ghAdi-vavadeso kiNNa hodi ? Na, tesiM jIva-guNa-viNAsaNa-sattIe abhaavaa| -dhavalA; paMcAdhyAyI u. 999 2. dharma aura darzana (AcArya devendramuni) se, pR. 64 For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) jJAtA-draSTAbhAva, tathA samatA evaM zamatA ke kAraNa nirAkulatA hI (Atmika) sukha kahalAtA hai| tathA citzaktiyoM kI nirvikalpatA, acaMcalatA athavA sthiratA hI Atmazakti (vIrya) hai| pUrvokta cAra ghAtI karmoM meM se jJAnAvaraNa AtmA ke jJAnaguNa ko AvRta karake, usake prakAza ko ghaTA detA hai, AtmA ke jJAnaguNa kA vikAsa karane meM bAdhaka-ghAtaka bana jAtA hai| dUsare zabdoM meM-jJAnAvaraNa rUpa ghAtI karma AtmA kI anantajJAnazakti kA ghAta karatA hai, vaha jJAna-guNa ko prakaTa nahIM hone detaa| darzanAvaraNarUpa ghAtI karma AtmA ke darzanaguNa ko AvRta karake usake dvArA hone vAle sAmAnya cit-prakAza ko ghaTA detA hai| arthAt-vaha AtmA kI ananta darzana-zakti ko prakaTa nahIM hone detaa| mohanIya karmarUpa ghAtIkarma AtmA kI samatA-zamatArUpa nirAkulatA ko vikRta evaM kuNThita karake rAga-dveSa (kaSAya) utpanna karAtA hai, AtmA ke samyagdarzana ko vikRta karake use madyapAna se matta manuSya kI taraha mUr3ha banA detA hai| arthAt-mohanIya karmarUpa ghAtIkarma AtmA ko mohamUr3ha banAkara use sacce mArga . (satya) kA bhAna nahIM hone detaa| itanA hI nahIM, vaha usa satyapatha para calane meM bhI Atmazakti ko kuNThita, avaruddha evaM vikRta kara detA hai, jisase AtmA ko nirAkula avyAbAdha sukha kI prApti nahIM ho paatii| saMkSepa meM, mohanIyakarmarUpa ghAtIkarma AtmA ke samyagdarzana aura samyakcAritra rUpa guNoM ke vikAsa meM ghAtaka-bAdhaka evaM avarodhaka banatA hai| antarAya karmarUpa ghAtIkarma AtmA kI virATa zaktiyoM ko prakaTita hone meM vighnarUpa banatA hai| vaha AtmA kI ananta virAT zakti Adi kA vighAtaka hai, jisase AtmA apanI ananta virAT zakti ko vikasita evaM jAgRta nahIM kara paataa|' ghAtIkarma AtmA ke jJAnAdi guNoM kA sarvathA nAza nahIM kara sakatA ghAtikarma ke ghAtI zabda ko lekara pAThaka yaha na samajheM ki yaha AtmA ke jJAnAdi guNoM kA sarvathA ghAta-nAza kara detA hai| kyoMki ghAtIkarma yA koI bhI anya karma, AtmA ke guNoM ko prabhAvita, kuNThita evaM AvRta kara sakate haiM, parantu pUrNatayA naSTa karane kI sAmarthya unameM nahIM hai| jaise-AtmA kA mUla guNa jJAna hai| jJAna aura AtmA nizcaya dRSTyA abhinna haiN| yadi AtmA ke jJAna-darzana guNa naSTa ho jAeM taba to vaha AtmA na rahakara anAtmA (jar3a-acetana) bana jaaegaa| ghAtIkarma AtmA ke jJAna-guNa ko kitanA hI AvRta kara deM, nandIsUtra ke anusAra-pratyeka jIva meM akSara kA anantavA~ bhAgarUpa jJAna udghATita (khulA) rahatA hai| kAle kajarAre saghana megha candramA aura sUrya kI prabhA ko kitanA hI AcchAdita kara deM, ve unake prakAza ko pUrNatayA AvRta karane meM samartha nahIM hote, samaya pAkara ve ghanaghaTA ko cIra kara prakAzita ho hI jAte haiN| isI prakAra ghAtIkarma AtmA ke jJAna-darzana-guNoM ko athavA Atmika sukha 1. (ka) karmasiddhAnta (jinendravarNI) se, pR. 57 (kha) dharma aura darzana se bhAvAMza grahaNa, pR. 64 For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 403 yA zakti ko kitanA hI AvRta, kuNThita, pratibaddha yA bAdhita kara deM, antatogatvA AtmA apanI anantajJAnAdi zaktiyoM ko nyUnAdhika tathA pUrNamAtrA meM prakAzita kara pAtA hai| ghAtikarma sambandhI vivecana karmavijJAna ke tRtIya khaNDa meM phira bhI ghAtikoM kI utkaTatA, inake dvArA AtmaguNoM kA ghAta karane kI prakriyA, tathA ghAtikarmoM ke sarvathA nAza hone para hone vAlI sthiti Adi ke viSaya meM jAnanA Avazyaka hai| hamane 'karmavijJAna' tRtIyakhaNDa ke 'koM ke do kula : ghAtikula aura aghAtikula' zIrSaka nibandha meM isa viSaya para paryApta prakAza DAlA hai| yahA~ to ghAtI-aghAtI karma-prakRtiyoM ke sambandha meM kucha viziSTa tathyoM kA hI nirUpaNa karanA ucita hogaa| ghAtikarmoM kA mukhiyA : mohanIyakarma aura usakI prabalatA ina cAra ghAtikarmoM meM sabase prabala aura sarvAdhika khataranAka mohanIyakarma hai| vaha AtmA ke svabhAva, guNoM aura kSamatAoM ko sabase adhika AvRta, kuNThita aura pratibaddha karatA hai, vahI AtmA kI jJAnAdi zaktiyoM ko adhikAdhika dabAkara jIva meM mUDhatA, aviveka, andhavizvAsa, ajJAnatA, dRSTirAga, pUrvAgraha, tattva ke prati azraddhA evaM ratnatrayarUpa dharmamArga para calane meM jIva kI zakti ko kuNThita evaM pratibaddha karatA hai| vaha jIva ko apanI vAstavika zaktiyoM kA bhAna nahIM hone detaa| phalataH Artta-raudradhyAna karAtA hai| mohanIya karma hI janmamaraNarUpa saMsAra kA mUla bIja hai| vahI jIva ko apane Atma-svarUpa kA bhAna bhulA kara kabhI krodha, kabhI ahaMkAramamakAra, kabhI moha, kabhI mAyA aura kabhI lobha karavAtA hai| vaha jarA-jarA-sI bAta para rulAtA hai, haMsAtA hai, kabhI udAsa banA detA hai| jisa prakAra nATaka ke raMgamaMca para bahurUpiyA nATya-kalAkAra darzakoM ko apanI kalA se aisA vazIbhUta kara letA hai ki ve nATya maMca para bhartRhari ke dRzya ko dekhakara sahasA virakta ho jAte haiM, aura himAlaya kI ora cala par3ate haiN| kabhI nATyamaMca para kisI khalanAyaka kA pArTa dekhakara krodha se AgababUlA ho uThate haiM, kabhI-kabhI to use mArane ke lie apane sthAna se uThakara maMca kI ora daur3a par3ate haiN| kabhI dRzya itanA karuNa ho jAtA hai ki use dekhate hI darzaka sahasA phUTa-phUTa kara ro par3ate haiN| kucha hI arse pahale sinemA ke parde para 'eka dUje ke lie' calacitra dekhakara kucha navayuvaka AtmahatyA kara baiThe, kaI 1. savvajIvANaM vi ya NaM akkharassa aNatabhAgo NiccugghADiyo hvi| jai puNa so vi AvarijjA, teNa jIvA ajIvattaM pAvejjA // suTThavi mohasamudaye hoi pabhA cNd-suuraann| -nandIsUtra sU. 43 2. dekhiye-karmavijJAna, tRtIya khaNDa meM karmoM ke do kula : ghAtikula aura aghAti kula, zIrSaka nibandhA For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) rela kI paTariyoM ke nIce kaTa gae, kucha 'poTAziyama sAinAiDa' (viSa) khAkara mara ge| becAre nirdezaka ko svapna meM bhI yaha khyAla nahIM thA ki darzaka loga ina dRzyoM ko saca mAnakara AtmahatyA karane para utArU ho jaaeNge| pratidina hIroM ke tIna zo : dekhane vAlI nepAla kI usa vivahitA yuvatI kI dazA to itanI cintAjanaka ho cukI thI ki vaha sacamuca hI 'jaikI zropha' nAma hIro ko mana hI mana apanA premI mAna baiThI thii| nirdezakoM aura bahurUpiyoM tathA nATyakalAkAroM meM darzakoM ko vaza meM karane kI jitanI zakti hai, usase kaI gunA adhika zakti mohanIyakarmarUpI ghAtIkarma meM hai| mohanIyakarma kI prabala ghAtakatA kA udAharaNa __ bahurUpiye kI apekSA bhI mohanIya karma meM manuSya meM sahasA krodha, ahaMkAra aura moha utpanna karane kI kitanI tAkata hai? ise samajhane ke lie eka udAharaNa lIjie eka bahurUpiyA apanI maMDalI sahita eka gAMva meM phuNcaa| vahA~ usakA vicAra 'rAmalIlA' karane kA thaa| parantu usameM eka Dresa kama par3a gyaa| bahurUpiye ne socAyadi isa gAMva meM kisI darjI kI sahAyatA mila jAya to usa Dresa kI pUrti ho sakatI hai| vaha darjI kI talAza meM gA~va meM idhara-udhara ghuumaa| pUre gA~va meM kevala eka hI darjI thaa| bahurUpiye ne usake pAsa pahu~ca kara namratApUrvaka nivedana kiyA-"bhaiyA ! hameM Aja isa gA~va meM rAmalIlA karanI hai| ataH zAma taka agara isa Dresa,ko sIkara taiyAra kara do to bar3I meharabAnI hogii|" usa samaya vivAha kA sIjana cala rahA thaa| darjI sAre dina kapar3e sIte-sIte thakA huA thaa| abhI bahuta-se kapar3e sIne bAkI the| isalie taiza meM Akara gAlI-galauja karate hue aMTa-zaMTa bola gyaa| bahurUpiye kA bhI ahaMkAra garja uThA-"dekha lenA, baccU ! maiM bahurUpiyA huuN| aisA sabaka sikhAUMgA ki baccU yAda rkhegaa|" darjI kA bhI khUna khaula utthaa| bahurUpiye ko lalakArate hue usane kahA-'jA jA abe ! tere jaise bahuta Ate haiN| tU merA kyA kara legA? kyA tU mujhe gA~va se bAhara nikAla degA, jo aisI dhamakI de rahA hai|' bahurUpiye ne bhI mUMchoM para tAva dekara isa cunautI kA jabAva diyA-'agara maiM tujhe isa gA~va se bAhara na nikAla dUM to maiM bahurUpiyA nhiiN|' yoM kahate hue vaha vahA~ se nikalA aura sIdhA pahu~cA apane Dere pr| bahurUpiye ne apanI maMDalI ke logoM ko bulA kara kahA-'sAthiyo ! rAmalIlA to hamane aneka daphA kI hai, phira bhI kareMge, parantu Aja rAta ko hameM kucha nayA progrAma batAnA hai| vaha hai rAmalIlA ke badale darjIlIlA krnaa|' bAta sabhI ke gale utara gii| darjIlIlA ke lie ukta bahurUpiye ne sabhI ko apane-apane rola samajhA diye| Avazyaka taiyArI kara lI gii| darjI se sambandhita jaisI-jaisI pozAkoM se susajjita honA thA, sabhI susajjita hokara baitthe| 1. re karma terI gati nyArI (A. vijayaguNaratnasUrIjI) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 34 / For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 405 rAtri ke Agamana hote hI bahurUpiye kI nATyakalA dekhane ke liye gA~va-gA~va se apAra mAnava-medinI umar3a pdd'ii| gA~va ke logoM ke sAtha darjI bhI apanI patnI ke sAtha A gayA thaa| nATaka prArambha hote hI jyoM hI pardA khulA, sabhI loga hUbahU gA~va ke darjI aura usakI patnI kI hUbahU nakala dekhakara TakaTakI lagAkara dekhane lge| isa dRzya ko dekhate hI loga haMsate-haMsate loTa-poTa ho ge| vahI ekTiMga, vahI svara, hAtha meM kaiMcI, gale meM nApane kA phItA, A~khoM para cazmA lagAe aura kAna para paiMsila dabAye hue darjI kI lIlA dekhakara loga ThahAkA mAra kara haMsane lge| udhara darjI aura usakI patnI mana hI mana krodha ke mAre AgababUlA ho rahe the| darjI kI patnI ko atyadhika gussA aayaa| vaha ekadama ubala par3I aura pati se kahA-calo yahA~ se, hamArI yaha tauhIna aba hamase sahana nahIM hotI ! loga bhI kaise nirlajja hai, haMsate jA rahe haiM aura hamArI ora bAra-bAra tAkate jA rahe haiN| darjI ko bhI krodha to bahuta A hI rahA thA, vaha apane sthAna se ekadama uThakara calane lagA ki sTeja para se bahurUpiyA bolA-'are darjI bhAI ! Apa bIca meM se uTha kara jA rahe haiM, yaha acchA nahIM hai| abhI to khela adhUrA hai| yaha to hamArA nATaka hai, Apa ise apane para kyoM le rahe haiM? Apa nArAja hokara mata jAie, baiThiye, baiThiye !' yaha sunakara darjI ke krodha kA pArA aura car3ha gyaa| uThate-uThate darjI bar3abar3Ate hue calane lagA-"tU kauna hotA hai, mujhe rokane vAlA? hama to abhI jA rahe haiM ! itanA hI nahIM, maiM aba isa gA~va meM ina logoM ke sAtha nahIM rahanA cAhatA; kyoMki ye loga bhI haMsI ur3Akara merA apamAna evaM tauhIna kara rahe haiM ! isalie mujhe yaha bekAra kA nATaka nahIM dekhnaa|" darjI ko uThakara jAte dekha darzakoM meM khalabalI maca gii| raMga meM bhaMga ho gyaa| gA~va ke mukhiyA ne tathA anya logoM ne bahurUpiyA se kahA-hamAre gA~va meM eka hI to darjI he, vaha bhI rUTha kara gA~va se jAne kI taiyArI kara rahA hai, yaha acchA nahIM hai| jaise bhI ho tuma darjI sAhaba ko manAkara laao| udhara darjI aura usakI patnI jhaTapaTa ghara gae aura apanA saba sAmAna baTora kara bailagAr3I meM bharane lge| gA~va ke samajhadAra loga phuNce| use manAne aura samajhAne kI bahuta koziza kI, para saba vyartha ! bailagAr3I meM sAmAna lAdakara darjI jyoM hI gA~va se bAhara nikalA, tyoM hI bahurUpiyA bIca rAste meM khar3A ho gyaa| vaha bolA-"dekhI na, baMde kI karAmAta ! gA~va chor3a kara jAnA par3A na ! jAo-jAo, zIghra cale jaao| vApasa lauTakara mata aanaa|" ja sunate hI darjI ke ahaMkAra para Dabala coTa pdd'ii| usane Aveza meM Akara kahA-"jA jA, bahurUpiye ke bacce ! tU kauna hotA hai, hameM gA~va se nikAlane vAlA ! hama nahIM jAte, isI gA~va meM rheNge|" yoM kaha kara usane apanI bailagAr3I vApasa lauTA lI aura gA~va meM praveza karake apane ghara pahu~ca gyaa| __isa rUpaka meM mukhyatayA cAra bAteM haiM-pahale bahurUpiye meM ahaMkAra, krodha aura badale kI bhAvanA umdd'ii| tatpazcAt bahurUpiye ne darjI dampatti meM krodha aura Aveza For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bharakara gA~va se jAne kI uttejanA paidA kii| jaba gA~va se jAne lagA to usane darjI meM ahaMkAra kA uphAna aura gA~va meM lauTane kI uttejanA bhara dii| parantu yaha saba haimohanIyarUpa prabala ghAti karma kI cAla ! isane vizva ke bar3e-bar3e mAndhAtAoM ko dhUla caTA dI, aura unheM bhikhArI banA diyA, kaI tIsamArakhAM logoM ko paraspara lar3Akara naraka kA mehamAna banA diyaa| isIlie mohanIyakarma ko ghAtikarmoM kA mukhiyA hI nahIM, anya samasta karmasenA kA senApati batAyA gayA hai| 9 isa prakAra mohanIya karma hI nahIM, zeSa tIna karma bhI AtmA kI svabhAva dazA ko vikRta karate haiN| itanA avazya hai ki mohanIyarUpI karmabIja jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyarUpa ghAtikarmoM kA havA, pAnI pAkara karmaparamparA ko satata banAye rakhatA hai| ataH mohanIya hI janmamaraNarUpa saMsAra yA bandhana kA mUla hai, zeSa ghAtikarmato usake sahayogI haiN| ghAtikarmoM ke samUla naSTa hone para hI kevalajJAna - darzana evaM jIvanmukta vItarAMga jisa prakAra senApati ke parAjita - palAyita hote hI sArI senA hataprabha hokara parAjita va palAyita ho jAtI hai, vaise hI mohanIyakarma ko parAjita kara dene para zeSa tInoM ghAtikarmoM ko AsAnI se parAjita kiyA jA sakatA hai aura AtmasvarUpa ko, zuddha AtmaguNoM ko upalabdha kiyA sakatA hai| moha kA kSaya hote hI, zeSa tInoM : ghAtikarmoM kA kSaya hone se kevalajJAna kevaladarzana pragaTa ho jAtA hai| vyakti vItarAgI, kevalajJAnI aura jIvanmukta bana jAtA hai / 2 ataH cAroM ghAtikarma AtmA kI ananta jJAnAdi zaktiyoM ke ghAtaka, Avaraka, vikAraka aura pratirodhaka haiN| jaba taka cAroM ghAtikarma naSTa nahIM ho jAte, taba taka mokSa to dUra rahA, kevalajJAna - kevaladarzana evaM vItarAgatva yA jIvanmuktatva bhI prApta nahIM ho sktaa| ina cAroM ke samUla naSTa hone para hI AtmA apane mUlaguNoM ko pUrNarUpa se prakaTa kara sakatA hai aura sva-rUpa meM satata sthira raha sakatA hai| cAra ghAtikarmoM kI uttara - prakRtiyA~ ghAtikarmoM kI pUrvokta cAra mUlaprakRtiyoM kI uttara- prakRtiyA~ isa prakAra haiMjJAnAvaraNa kI pAMca uttara prakRtiyA~ - matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, manaHparyAyajJAnAvaraNIya aura kevala - jJAnAvaraNIya | darzanAvaraNIya kI nau uttara - prakRtiyA~ - nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnarddhi, cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya aura kevldrshnaavrnniiy| 1. re karma terI gati nyArI se, pR. 35 se 39 taka 2. jainakarma siddhAnta : tulanAtmaka adhyayana DaoN. sAgaramala jaina pR. 77 3. karmavijJAna khaNDa 3 ( AcArya devendramuni) se, pR. 575 For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 407 mohanIya karma kI 28 uttaraprakRtiyA~-darzana mohanIya ke tIna bheda-I. samyaktvamohanIya, mithyAtva-mohanIya aura mizra-mohanIya, II. cAritra-mohanIya ke 25 bhedaanantAnubandhI ke 4, apratyAkhyAnAvaraNIya ke 4, pratyAkhyAnAvaraNIya ke 4 aura saMjvalanakaSAya ke 4 bhed| nau nokaSAya-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura npuNskved| ___ antarAyakarma kI 5 prakRtiyA~-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura viiryaantraay| isa prakAra cAra ghAtikarmoM kI kula 47 uttara prakRtiyA~ haiN| ghAtikoM kI uttara prakRtiyA~ ghAtinI kahalAtI haiM, aura aghAtikarmoM kI aghaatinii| karmagrantha bhA. 5 meM kula ghAtI karma prakRtiyA~ 45 hI mAnI haiN|1 . sarvaghAtI aura dezaghAtI prakRtiyA~ ghAtikarmoM kI prakRtiyoM ke do bheda haiN| unameM se kucha prakRtiyA~ sarvaghAtinI haiM, kucha dezaghAtinI haiN| dravyasaMgraha (TIkA) meM kahA gayA hai-saba prakAra se AtmaguNa-pracchAdaka karmoM kI zaktiyA~ sarvaghAtinI aura vivakSita ekadeza rUpa se AtmaguNa-pracchAdaka zaktiyA~ dezaghAtinI kahalAtI haiN| kaSAyapAhuDa ke anusAra-apane se pratibaddha jIva ke guNa ko pUrI taraha se ghAtane kA jisakA svabhAva hai, usa anubhAga ko sarvaghAtI kahate haiN|2 jo sarvaghAtinI haiM, ve AtmA ke guNoM kA pUrNatayA ghAta (kSati) karatI haiN| arthAt-unakA udaya hote hue koI Atmika guNa prakaTa nahIM ho sktaa| karmagrantha paMcama bhAga meM bIsa prakRtiyA~ sarvaghAtinI batalAI haiN| ve bIsa sarvaghAtinI prakRtiyA~ isa prakAra haiM-(1) kevalajJAnAvaraNa, (2) kevala darzanAvaraNa, (3 se 7) pAMca nidrAe~, (8-19) bAraha kaSAyeM (anantAnubandhI-catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa catuSka, aura pratyAkhyAnAvaraNacatuSka) tathA (20) mithyaatv| gommaTasAra, paMcasaMgraha aura rAjavArtika Adi granthoM meM 'samyak-mithyAtva' ko lekara ikkIsa prakRtiyA~ sarvaghAtinI mAnI gaI haiN| isa eka prakRti ke antara kA kAraNa yaha hai ki karmagrantha meM bandha-prakRtiyoM kI saMkhyA ko lekara sarvaghAtI dezaghAtI kA vibhAga kiyA gayA hai, jabaki gommaTasAra Adi meM udayaM-prakRtiyoM kI saMkhyA ko lekara ukta vibhAga kiyA gayA hai| isI prakAra dezaghAtI karma prakRtiyoM meM bhI eka prakRti samyaktvaprakRti bar3ha gaI haiN| cUMki samyaktva mohanIya aura samyagmithyAtva (mizra) mohanIya prakRti kA bandha nahIM hotA, kintu udaya hotA hai| aura ghAtitva aghAtitva kA sambandha udaya ke sAtha hai| yahI kAraNa hai ki karmagrantha meM 1. (ka) karmagrantha bhA. 1 (marudharakesarIjI) se (kha) karmagrantha bhA. 5 gA. 13-14 2. (ka) dravyasaMgraha TIkA 34/99 . (kha) kaSAya-pAhuDa 5/3/3/11 For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bandha-prakRtiyoM kI saMkhyA kI apekSA dezaghAtinI karma- prakRtiyA~ 25 batalAI haiM, jabaki gommaTasAra Adi meM samyaktva mohanIya sahita 26 kahI haiN| ve isa prakAra haiM- (1-4) jJAnAvaraNAdi cAra, ( 5-7 ) darzanAvaraNa kI tIna (cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana ), ( 8-11) saMjvalana kaSAya- catuSka, ( 12 - 20) nau hAsyAdi nokaSAya, tathA (21-25) pAMca antarAya / ' (26) samyaktvamohanIya | sarvaghAtinI meM sarvaghAta zabda kA rahasyArtha eka spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka hai ki yahA~ sarvaghAta kA artha mAtra ina guNoM ke pUrNa prakaTana ko rokanA hai, na ki ina guNoM kA nAmazeSa kara denA yA anastitva kara denaa| kyoMki yaha pahale kahA jA cukA hai ki jJAnAdi guNoM ke pUrNa abhAva meM Atmatattva aura jar3atattva meM koI antara nahIM rhegaa| isalie sarvaghAtinI karma prakRtiyA~ na to AtmA ke jJAnAdi guNoM ke pUrNatayA prakaTana ko roka sakatI haiM aura na hI unakI prakAzAdi kSamatA ko / sarvaghAtinI prakRtiyA~ kaise sarvaghAta karatI haiM ? jaise- kevalajJAnAvaraNa AtmA ke kevalajJAna ko pUrI taraha AvRta karatA hai / kintu jisa prakAra meghapaTala dvArA sUrya ke pUrI taraha AcchAdita hone para bhI usakI prabhA kA kucha aMza anAvRta hI rahatA hai| yadi meghapaTala sUrya kI usa avaziSTa prabhA ko bhI AvRta kara le, ki dina aura rAta meM koI antara hI na rahe taba to varSAkAla meM dina aura rAta meM koI antara hI na raha skegaa| phira bhI jaise meghapaTala sUrya kA sarvAtmanA AvAraka kahalAtA hai, usI taraha kevalajJAnAvaraNa kevalajJAna kA sarvaghAtI kahalAtA hai, kyoMki usake sarvathA haTAye binA kevalajJAna prakaTa nahIM ho skegaa| isI taraha kevaladarzanAvaraNa bhI kevaladarzana kA pUrI taraha ghAta karatA hai, phira bI usakA anantavA~ bhAga nitya anAvRta hI rahatA hai| isakA sarvaghAtitva bhI kevalajJAnAvaraNa kI taraha samajha lenA caahie| pAMcoM nidrAe~ bhI vastuoM kA sAmAnya pratibhAsa nahIM hone detIM, ataH sarvaghAtinI haiN| sote samaya manuSya ko jo thor3A bahuta jJAna rahatA hai, use bhI pUrvavat megha ke dRSTAnta se samajha lenA caahie| bAraha kaSAyoM meM se anantAnubandhI kaSAya samyaktva-guNa kA ghAta karatI hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya dezacAritra kA ghAta karatI hai, 1. (ka) kevala juyalAvaraNA paNaniddA bArasAimakasAyA / micchati savvaghAI cauNANa-tidaMsaNAvaraNA // 13 // saMjalaNa nokasAyA vigdhaM iya desaghAiya aghAI / patteya-taNuddhAU tasavIsA goyadugavannA // 14 // (kha) paMcama karmagrantha (paM. kailAzacandrajI) vivecana, se pR. 42, 43 (ga) paMcasaMgraha (prA.) 49.3, 484 For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 409 pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya sarvavirati cAritra kA ghAta karatI hai| mithyAtvamohanIya bhI samyaktva guNa kA sarvAtmanA ghAta karatA hai| ataH ye bIsa sarvaghAtI karma prakRtiyA~ haiN| digambara paramparA ke granthoM meM samyaktva-mithyAtva karma prakRti ko (udaya kI apekSA se) sarvaghAtI meM mAnA hai, kyoMki samyaga-mithyAtva ke udaya meM samyaktva kI gandha bhI nahIM rhtii| samyagmithyAtva mohanIya prakRti meM samyaktva aura mithyAtva donoM ke astitva kA virodha hai| arthAt-usa samaya na to samyaktva hI rahatA hai aura na mithyAtva hii| kevala mithyAtvamoha kI prakRti sarvaghAtI kyoM haiM? kyoMki yaha samyaktva ke saba avayavoM kA vinAza karatI hai, ataH sarvaghAtI hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya isalie sarvaghAtI hai ki vaha apane pratipakSI sarvapratyAkhyAna (saMyama) guNa kA ghAta karatI hai| vedanIya karma aghAtI bhI, ghAtI bhI gommaTasAra karmakANDa meM batAyA hai ki yadyapi vedanIya ko aghAtiyA karma prakRti meM ginAyA hai, parantu vaha sarvathA aghAtiyA nahIM hai, kyoMki vedanIya karma ghAtikarmavat mohanIya ke bheda-rati-arati ke udayakAla ko lekara hI jIva ke guNa ko ghAtatA hai| isI kAraNa ise ghAtI karmoM ke bIca meM mohanIya se pahale ginAyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki vedanIya ke do kArya haiM-(1) viSaya bhogoM kA saMyoga-viyoga karAnA aura (2) usa saMyoga-viyoga ke nimitta se duHkha-sukha kI pratIti yA vedana kraanaa| parantu vedana vAlA yaha kArya moha ke sAtha rahane para hI sambhava hai| kyoMki bAhya padArthoM ke saMyoga-viyoga hone para athavA bAhya padArthoM meM iSTAniSTa kI yA sukha-dukha ke vedana sambandhI kalpanA moha ke adhIna hai, isalie isa karma kA vyApAra bhI mohanIya ke sahavartI hai| isalie mohI jIvoM meM isake do kArya upalabdha hote haiM, aura vItarAgiyoM meM kevala ek| cUMki sukha-dukha kA vedana cetanabhAva hai, jar3a zarIra kA koI saMyogIbhAva nhiiN| isalie aghAtiyA hote hue bhI vedanIya ko ghAtivat mAnA jAtA hai|2 / antarAyakarma kathaMcit aghAtI hai - yadyapi antarAyakarma ko ghAti karma mAnA hai, tathApi vaha aghAtikarmavat hai| yaha samasta jIvoM ke guNoM kA ghAta karane meM samartha nahIM hai| nAma, gotra aura vedanIya ina tIna karmoM ke nimitta se (zarIrAdi kI apekSA se) antarAya karma hI isakA vyApAra hai| isI kAraNa aghAtiyoM ke bAda aura antima antarAya karma ko kahA hai| antarAya karma kA nAza zeSa tIna karmoM ke nAza ke sAtha avinAbhAvI hai| antarAya karma ke naSTa hone para aghAtiyA karma bhraSTabIja ke samAna niHzakta ho jAte haiN|3 1. karmagrantha paMcama bhAga vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 43-44 2. (ka) gommaTasAra karmakANDa mU. 19/12 (TIkA) (kha) karmasiddhAnta (bra. ji. va.) se, pR. 58-59 3. (ka) gommaTasAra karmakANDa, mU. 17/11 (kha) dhavalA 1/1, 1, 1/44/4 For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) . dezaghAtinI karmaprakRtiyA~ : svarUpa aura saMkhyA ___ jo prakRti AtmA ke guNa kA ekadeza se ghAta karatI hai, vaha dezaghAtinI kahalAtI hai| isa lakSaNa ke prakAza meM matijJAnAvaraNa Adi cAroM kevalajJAna ke usa anantaveM bhAga kA ekadeza se ghAta karate haiM, jo kevalajJAnAvaraNa se anAvRta raha jAtA hai| jaba koI chadmastha jIva mati Adi cAra jJAnoM kI viSayabhUta vastu ko jAnane meM asamartha hotA hai, taba ise matijJAnAvaraNa Adi cAra AvaraNoM ke udaya kA hI phala-jAnanA caahie| kintu mati Adi cAra jJAnoM ke aviSayabhUta anantaguNoM ko jAnane meM jo usakI asamarthatA hai, use kevalajJAnAvaraNa ke udaya kA pratApa samajhanA caahie| cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, aura avadhidarzanAvaraNa bhI kevaladarzanAvaraNa se anAvRta kevaladarzana ke ekadeza kA ghAta karate haiN| ataH ye dezaghAtI haiN| inake udaya meM, . jIva cakSudarzana Adi ke viSayabhUta viSayoM ko pUrI taraha nahIM dekha sktaa| kintu unake aviSayabhUta anantaguNoM ko kevaladarzanAvaraNa ke udaya hone ke kAraNa hI dekhane meM asamartha hotA hai| saMjvalana kaSAyacatuSka aura nau nokaSAya bhI cAritra ke ekadeza kA ghAta karatI haiN| isalie dezaghAtI haiM, kyoMki inake udaya se vratI puruSoM ke mUlaguNa aura uttaragaNoM meM aticAra lagate haiM, jabaki anya kaSAyoM kA udaya anAcAra kA janaka hai| antarAyakarma kI pAMcoM prakRtiyA~ bhI dezaghAtinI haiM, kyoMki dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga ke yogya jo pudgala haiM, ve sabhI pudgala-dravya ke anantaveM bhAga haiN| arthAt-sabhI pudgala dravya isa yogya nahIM haiM ki unakA dena-lena Adi kiyA jA ske| . dene-lene, bhogane aura prApta hone meM Ane yogya pudgala bahuta hI thor3e haiN| una bhogayogya pudgaloM meM se bhI eka jIva sabhI pudgaloM kA dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga nahIM kara sktaa| cUMki una pudgaloM kA thor3A bhAga sabhI jIvoM ke upayoga meM sadA AtA rahatA hai| ataH dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya aura upabhogAntarAya dezaghAtI haiN| tathA vIryAntarAya karmaprakRti bhI ekadezaghAtI haiN| kyoMki vIryAntarAya karma kA udaya hote hue bhI sUkSma nigodiyA jIva ko itanA kSayopazama avazya rahatA hai, jisase karma aura nokarma vargaNAoM kA grahaNa vagairaha karatA hai| vIryAntarAya. karma ke kSayopazama kI taratamatA ke kAraNa sUkSma nigodiyA se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke jIvoM kI nyUnAdhikalA pAI jAtI hai| yadi vIryAntarAya sarvadhAtI ho to jIva ke samasta vIrya ko AvRta karake use jar3a kI taraha nizceSTa kara ddaaltaa| ataH vaha bhI dezadhAtI hai| isa prakAra paccIsa prakRtiyA~ (digambara matAnusAra samyaktvamohanIya-sahita 26 prakRtiyA~) dezaghAtinI samajhanI caahie|2 1. savve vi ya aiyArA saMjalaNANaM tu udayao hoti / mUlaccheja puNa hoi bArasahaM kasAyANaM / / -paMcAzaka 844 arthAta-saMcalana kaSAya ke udaya se samasta aticAra hote haiM kinta zeSa 12 kaSAyoM ke udaya se to vrata ke mUla kA hI chedana ho jAtA hai| yAnI vrata jar3a se hI naSTa ho jAtA hai| 2. (ka) karmagrantha paMcama bhAga gA. 13-14 ke vivecana se. pR. 43-44 (kha) gommaTasAra (ka.) mU. 39-40 For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 411 matijJAnAvaraNIyAdi cAra tathA kevalajJAnAvaraNIya ghAtI haiM yA aghAtI ? - matijJAnAvaraNIya Adi cAra prakRtiyoM ko dezaghAtinI isalie batAyA gayA hai ki ye cAroM jJAnAvaraNa jJAnAMza ko ghAta karane ke kAraNa dezaghAtI haiN| jabaki kevalajJAnAvaraNa jJAna ke pracura aMzoM kA ghAta karane ke kAraNa sarvaghAtI hai| kevalajJAnAvaraNIya sarvaghAtI kaise hai? kyoMki kevalajJAna kA niHzeSa abhAva mAna lene para jIva ke abhAva kA prasaMga AtA hai, athavA AvaraNIya jJAnoM kA abhAva hone para zeSa AvaraNoM ke abhAva kA prasaMga prApta hotA hai| isakA samAdhAna dete hue dhavalA meM kahA gayA hai-kevalajJAnAvaraNIya karma dezaghAtI to nahIM ho sakatA, vaha sarvaghAtI hI hai, vaha kevalajJAna ko AvRta karatA hai, phira bhI jIva kA abhAva nahIM hotA, kyoMki kevalajJAna ke AvRta hone para bhI zeSa cAra jJAnoM kA astitva upalabdha hotA hai| isa para phira prazna uThAyA hai, nizcayanaya se jIva meM ekamAtra kevala-(pUrNa) jJAna hai, jaba use pUrNatayA AvRta mAnate haiM, taba phira cAra jJAnoM kA sadbhAva kaise ho sakatA hai? uttara diyA gayA hai-aisA nahIM hai| jisa prakAra rAkha se DhakI huI agni se vASpa kI utpatti hotI hai, usI prakAra sarvaghAtI AvaraNa ke dvArA kevalajJAna ke AvRta hone para bhI usase jJAnoM kI utpatti hone meM koI virodha nahIM hotaa| samyag-mithyAtvamohanIya evaM mithyAtvamohanIya sarvaghAtI haiM yA dezaghAtI? samyaga-mithyAtvamohanIya kA udaya samyagdarzana kA niranvaya vinAza to karatA nahIM hai, phira use sarvaghAtI kyoM kahA gayA? dhavalAkAra ne isakA samAdhAna yoM diyA hai ki vaha samyagdarzana kI pUrNatA kA pratibandha karatA hai, isa apekSA se samyagmithyAtva ko sarvaghAtI kahA gayA hai| dhavalAkAra ne zuddha nizcayanaya kI apekSA se kahA hai ki samyaktva kI apekSA bhale hI samyag-mithyAtva-sparddhakoM meM sarvaghAtitva ho, kintu azuddha nizcayanaya kI vivakSA se samyagmithyAtva-prakRti ke sparddhakoM meM sarvaghAtitva nahIM hotA, kyoMki usakA udaya rahane para bhI mithyAtva-mizrita samyaktva kA kaNa pAyA jAtA hai| mithyAtvaprakRti to sarvaghAtI hai hI, kyoMki vaha samyaktva ke saba avayavoM kA vinAza karatI hai|2 samyaktva-mohanIya-prakRti dezaghAtI kyoM ? samyaktva-mohanIya-prakRti dezaghAtI isalie hai ki samyaktva prakRti kA anubhAga samyaktva ke ekadeza ko ghAtatA hai| ataH usake dezaghAtI hone meM koI virodha nahIM hai| 1. (ka) jJAnavindu (jinendravarNI) se (kha) dhavalA 13/5, 5, 21/214 2. (ka) kaSAya-pAhuDa 5/4-22/192 (kha) dhavalA 1/11, 11/168 (ga) vahI, 7/2, 1, 79/110 (gha) kaSAyapAhur3a 5/4-22/200/139 For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kaSAya-pAhuDa meM prazna uThAyA gayA hai ki samyaktva-mohanIya prakRti se samyaktva ke kauna-kauna se bhAga kA ghAta hotA hai? uttara isa prakAra hai ki samyaktva kI sthiratA aura niSkAMkSatA kA usase ghAta hotA hai| arthAta-usake dvArA ghAta hone se samyaktva kA mUla se vinAza to nahIM hotA, kintu usameM cala, mala, agAr3ha Adi doSa A jAte haiN| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-catuSka sarvaghAtI kaise ? aba prazna hotA hai ki pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka sarvaghAtI kaise hai? yadi aisA mAnA jAe ki pratyAkhyAnAvaraNa-catuSka ke udaya meM sarva prakAra se cAritra-vinAza karane kI zakti kA abhAva hai, to kyA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA sarvaghAtIpana naSTa. nahIM ho jAtA? uttara-nahIM hotA, kyoMki pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya apane pratipakSI sarva-pratyAkhyAna (saMyama) guNa kA ghAta karatA hai| isa kAraNa use sarvaghAtI kahA jAtA hai| yaha jarUra hai ki vaha sarva-apratyAkhyAna kaSAyacatuSka ko nahIM ghAtatA, kyoMki isakA isa viSaya meM vyApAra nahIM hai|2 aghAtikarma kA lakSaNa, svarUpa, kArya aura prabhAva ghAtikarma se viparIta svabhAva vAle karma aghAti karma kahalAte haiN| arthAtudayAvasthA meM Ane ke bAvajUda jisa karma meM AtmA ke guNoM kA ghAta-nAza karane kI zakti nahIM hotI, vahI aghAtikarma prakRti kahalAtI hai| isakA vizeSa pariSkRta svarUpa yaha hai-jo karma AtmA ke nijIguNoM kA ghAta na karake kevala AtmA ke pratijIvI guNoM kA ghAta karatA hai, arthAt-AtmA ke pratijIvI guNoM ko prakaTa hone nahIM detA, AvaraNa yA pratirodha karatA hai, vaha aghAtI karma hai| aghAtinI yA aghAtiyA karma-prakRti se jIva (AtmA) ke mUla bhAvAtmaka svarUpa meM koI kSati yA ghAta honA sambhava nahIM hai| arthAt-aghAtikarma-prakRti se rAgadveSAtmaka yA kaSAyAtmaka bhAva-vikAra yA jJAnAdi kA hAsa-vikAsa bhI sambhava nahIM hai| isalie aghAtikarma-prakRti dravyavikAra kI nimittabhUtA hai| niSkarSa yaha hai ki aghAtikarma AtmA ke maulika evaM svAbhAvika jJAnAdi anujIvI (nijI) guNoM kA ghAta yA hrAsa nahIM karate, inakI anubhAga zakti bhI AtmA kI svabhAva-dazA kI upalabdhi yA AtmaguNoM ke vikAsa meM bAdhaka nahIM bntii|3 ye kevala AtmA ke pratijIvI guNoM kA ghAta yA hAsa karate haiN| 1. kaSAyapAhur3a 5/4-22/191/130 2. dhavalA 5/1, 7, 7/202 3. (ka) paMcasaMgraha (prA.) gA. 484 (kha) gompaTasAra (ka.) gA. 40 (ga) karmagrantha bhA. 5, gA. 14 (gha) karmasiddhAnta pR. 57 (Ga) karmavijJAna khaNDa 3 pR. 576-577 For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 413 aghAtikarma ke prakAra, nAma aura prabhAva AtmA ke pratijIvI guNa cAra haiM-(1) avyAbAdha sukha, (2) aTala avagAhanAzAzvata sthiratA, (3) amUrtikatva aura (4) agurulghutv| ina cAroM ke anurUpa zarIra, Ayu tathA sukha-duHkhAnubhava evaM bhoga sampAdana kI kAraNabhUtA, aghAtikarma-prakRti bhI cAra prakAra kI hai-(1) vedanIya, (2) Ayu, (3) nAma aura (4) gotr| iSTAniSTa bAhya viSayoM yA sAMsArika sukha-bhogoM kA saMyoga-viyoga karAne tathA sukha-duHkha kA vedana karAne vAlI karma prakRti vedanIya hai| narakAdi cAra gatiyoM meM yA zarIroM meM nizcita kAla paryanta jIva ko roka rakhane vAlI prakRti kA nAma Ayu karma hai| narakAdi cAra gatiyoM meM, ekendriyAdi pAMca jAtiyoM ke sundara-asundara, baliSTha-nirbala, zubha-azubha, Adi aneka prakAra ke citra-vicitra evaM raMga biraMge pRthvI-jala Adi paMca sthAvara jIvoM se lekara manuSya paryanta ke zarIroM tathA usase sambaddha anya paristhitiyoM kA nirmANa karane vAlI kalAkAra yA citrakI prakRti kA nAma nAmakarma hai| jIva ko una zarIroM meM ucca-nIcapana kA vyavahAra karAne vAlI gotrakarma-prakRti hai| ina cAroM aghAtI karmoM meM vedanIya karma jIva ke avyAbAdha sukha ko AvRta-suSupta kara detA hai| isI karma ke kAraNa jIva ko nAnA prakAra ke zArIrika sukha-duHkha kI prApti hotI hai| Ayukarma AtmA kI aTala avagAhanA tathA zAzvata sthiratA ko nahIM hone detaa| nAmakarma AtmA kI amUrtikatva yA arUpI avasthA ko AvRta kiye rahatA hai aura gotra karma AtmA ke aguru-laghutva bhAva ko rokatA hai| isa prakAra ye cAroM aghAtI karma bAhya arthApekSI haiN| isa prakAra aghAtIkarma jIva ke guNoM para sIdhA prabhAva nahIM dikhAte, sIdhA asara nahIM krte| phira bhI ina aghAtikamoM ke udaya se jIva ko kisI na kisI zarIra ke kArAgAra meM baddha hokara rahanA par3atA hai| sAmAnyatayA karma AtmA ko punaH-punaH janma-maraNAtmaka saMsAra meM bhramaNa karAte haiN| aghAtIkarmoM ke udaya se AtmA kA paudgalika dravyoM se sIdhA sambandha jur3atA hai| isake kAraNa amUrta AtmA bhI mUrtavat banI rahatI hai| aura ina aghAtikarmoM kA zIghra asara zarIra, indriya, aMgopAMga, AyuSya, mana-vacana tathA viSaya-sukhopabhoga ke sabhI sAdhana ityAdi para hotA hai| vaise inako karmavijJAna vettAoM ne bhune hue bIja ke samAna batAyA hai, jinameM apane Apa meM naye karmoM ko upArjana karane yA AtmaguNoM kA vinAza karane kA sAmarthya nahIM hotaa| Azaya yaha hai ki karma-paramparA kA avicchinna pravAha jArI rakhane meM ye karma asamartha hote haiN| ye jIva kI zubha-azubha paudgalika dazA meM nimitta banate haiN| kaSAya pAhuDa meM spaSTa pratipAdana kiyA hai ki jinake udaya kA pradhAnatayA kArya saMsAra kI nimittabhUta sAmagrI prastuta karanA hai unheM aghAtiyAkarma kahate haiN|2 1. (ka) karma siddhAnta se, pR. 58 (kha) karmavijJAna tRtIya khaNDa se pR. 576-577 2. kaSAyapAhui 1/1. 1/70 For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) aghAtIkarma kI mUlaprakRtiyA~ aura unakA kArya aghAtI karma-prakRtiyA~ cAra haiM-vedanIya, Ayu, nAma aura gotr| ye cAroM bAhya padArthApekSI haiN| inase iSTa-aniSTa bhautika padArthoM kI upalabdhi hotI hai| inase sAMsArika jIvana AtmA ke sAtha zarIra ke saMyoga yA sahabhAva se nirmita hotA hai| inameM vedanIya karma sukha-duHkhAdi kI upalabdhi meM nimitta banatA hai| nAmakarma zubha-azubha zarIrAdi-nirmANakArI karmavargaNArUpa hai| AyuSya karma prakRtiyA~ zubhAzubha jIvana ko banAye rakhane vAlI kArmaNa-vargaNA rUpa haiM, jo AtmA ko kArmaNa zarIra ke mAdhyama se vividha yoniyoM-gatiyoM meM bhaTakAtA hai|' aghAtI karma-prakRtiyoM ke bandha yogya bheda ___ cAroM aghAtI karmoM ke kula milA kara 101 bheda hote haiN| yathA-vedanIya karma ke do bheda-sAtAvedanIya aura asaataavedniiy| AyuSya karma ke cAra bheda-devAyu, narakAyu, manuSyAyu aura tiryNcaayu| gotrakarma ke do bheda-uccagotra aura niicgotr| aura nAmakarma ke 93 bheda, jinheM hama pichale prakaraNa meM ginA Ae haiN| isa prakAra 2+4+2+93=101 bheda aghAtikarma pravRtiyoM ke hote haiN| parantu inameM se sabakA. bandha nahIM hotaa| baMdha hotA hai-kevala 75 karmaprakRtiyoM kaa| ve isa prakAra haiM-vedanIya kI do, AyuSya kI cAra, gotra kI do, aura zeSa 67 nAmakarma kii| nAmakarma kI bandhayogya aghAtI karmaprakRtiyA~ 93 ke bajAya 67 haiM-pratyeka prakRtiyA~ ATha (parAghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, agurulaghu, tIrthakara, nirmANa aura upaghAta), pAMca zarIra, tIna aMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, ekendriyAdi pAMca jAti, narakAdi cAra gati, cAra AnupUrvI, trasadazaka, sthAvaradazaka, do vihAyogati, varNAdi cAra, yoM kula milA kara 75 karmaprakRtiyA~ aghAtinI haiN| inake svarUpa kA nirUpaNa hama pichale prakaraNa meM kara Ae haiN|2 / ghAti-AghAtI karmoM kI mUla-uttara-prakRtiyoM ke bandha ke hetu __isa prakAra ghAtikarmoM kI mUla prakRtiyA~ cAra aura uttara prakRtiyA~ 47 tathaiva aghAtikarmoM kI mUla prakRtiyA~ cAra aura uttara prakRtiyA~ 75 AtmA (Atma-pradezoM) ke sAtha baMdhatI hai| ina sabake bandha ke kAraNoM kA nirdeza pichale prakaraNoM meM hama kara Ae haiN|3 1. (ka) karmavijJAna khaNDa 3, pR. 577 (kha) jainakarmasiddhAntaH tulanAtmaka adhyayana se pR. 78 / / 2. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 43 (kha) patteyataNuddhAU tasavIsA goya-duga vnnaa| __-karmagrantha bhA. 5 gA. 14 (ga) dekheM, ina sabake svarUpa evaM kArya ke jAnane hetu, karmavijJAna khaNDa 7 meM 'uttarakarmaprakRtiyoM ke bandha' zIrSaka prakaraNa meN| 3. ina sabake baMdha ke kAraNoM ke lie dekheM, karmavijJAna khaNDa 7 meM 'mUla prakRtiyoM kA bandha : - svarUpa, svabhAva aura kAraNa' tathA 'uttara prakRtiyoM kA bandha' zIrSaka nibandhoM meM For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtI aura aghAtI karma-prakRtiyoM kA bandha 415 jIvavipAkI karmaprakRtiyA~ ghAtiyA kyoM nahIM ? 'dhavalA meM eka prazna uThAyA gayA hai ki jIvavipAkI nAmakarma evaM vedanIya karmoM ko ghAtiyA karma kyoM nahIM mAnA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki ukta karmaprakRtiyoM kA kArya anAtmabhUta subhaga-durbhaga Adi jIva kI paryAyeM utpanna karanA hai, na ki jIva (AtmA) ke guNoM kA nAza krnaa| isI prakAra asAtAvedanIya jIva ke lie sukha-duHkha utpanna karane vAlA hone para bhI ghAtikarma isalie nahIM mAnA ki asAtAvedanIya ghAtikarmoM kA kevala sahAyaka hai, vidhvaMsaka nahIM; vaha ghAtikarmoM ke binA apanA kArya karane meM bhI asamartha hai, tathA pravRtti-rahita hai|' sarvaghAtI aura dezaghAtI karma-prakRtiyA~ kI nikRSTa-utkRSTa zakti latAditulya dhavalA aura gommaTasAra karmakANDa meM ghAtikarmoM meM madhyama aura utkRSTa do-do anubhAga-zaktiyoM kA upamA dvArA nirdeza karate hue kahA gayA hai-ghAtikarmoM meM cAra prakAra kI anubhAga zaktiyA~ haiM-(1) latAsama, (2) dAru (kASTha) sama, (3) asthi (haDDI) sama aura (4) zaila (prvt)-sm| ina cAroM meM se latA aura dAru ke tulya bhAga meM kramazaH madhyama aura utkRSTa dezaghAtI yA dezAvaraNa anubhAga-zakti hai| kintu asthi aura zaila ke tulya bhAga meM kramazaH madhyama aura utkRSTa sarvaghAtI yA sarvAvaraNa anubhAgazakti jAnanI caahie|2 ... ghAtI-aghAtI karmaprakRtiyoM meM zubhAzubha karmaprakRtiyoM kA vargIkaraNa ghAtikarmoM aura aghAtikarmoM meM zubha aura azubha prakRtiyA~ kitanI-kitanI aura kauna-kauna-sI haiM? isakA vargIkaraNa bhI tattvArthasUtra, karmagrantha, paMcasaMgraha Adi granthoM meM kiyA gayA hai| vahA~ batAyA gayA hai ki mUlakarmaprakRtiyoM meM ghAtikarma kI cAroM prakRtiyA~ azubha haiN| jabaki aghAtikarma kI cAra prakRtiyoM meM zubha aura azubha donoM haiN| ghAtikarma kI uttara-prakRtiyoM meM pUrvokta 45 (digambara matAnusAra 47) hI prakRtiyA~ azubha haiM, pAparUpa haiN| tathA aghAtikarmoM kI uttaraprakRtiyoM meM kucha prakRtiyA~ azubha haiM aura kucha zubha haiN| sAtAvedanIya, zubhAyu, (manaSyAyu aura devAyu), ucca gotra aura zubhanAmakarma kI 37, yoM kula 42 prakRtiyA~ zubha haiM, jabaki zeSa sabhI 37 prakRtiyA~ azubha haiN| pApa rUpa haiN| parantu tattvArthasUtra meM ghAtikarmoM kI cAra uttara-prakRtiyoM ko azubha ke badale zubha batAyA gayA hai-(1) samyaktva mohanIya, (2) hAsya, (3) rati aura (4) purussved| ina cAra ghAtikarma kI uttara prakRtiyoM ko zubha (puNyarUpa) kyoM mAnA gayA hai? ina viSaya meM paM. sukhalAla jI likhate haiM-ina cAra prakRtiyoM ko 1. dhavalA 7/2, 1, 15/63, gA. 1 2. (ka) dhavalA 7/2, 1, 15/63, gA. 14 (kha) sattI ya ladA-dAru-aTThI-selovamAhu ghAdINaM / ... aNaMtima-bhAgotti, desaghAdI tado savvaM // -gommaTasAra karmakANDa mU. 180/211 For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) puNyarUpa mAnane vAlA mata-vizeSa bahuta prAcIna hai, aisA jJAta hotA hai| tattvArthasUtra ke bhASya-vRttikAra ne utta matabheda-darzaka kucha kArikAe~ bhI dI haiN| isa mantavya ke rahasya ko unhoMne caturdazapUrvadhArakagamya batAyA hai| anumAna hai ki hAsya, rati aura puruSaveda ko prazastatA kI vivakSA se zubha mAnA ho, tathA samyaktva mohanIya ko sarAgasamyaktvarUpa hone se (kavala cala, mala agAr3ha Adi doSoM ke kAraNa) zubha mAnA ho| tattvaM kevligmym| cAroM ghAtI aura cAroM aghAtI karmoM kA samUla unmUlana hone para - cAroM ghAtikarmoM kA samUla unmUlana hone para vyakti kevalajJAna-kevaladarzana-sampanna, vItarAga, arihanta (arhata) jIvanmukta (sadeha-mukta) bana jAtA hai, phira bhI cAra : aghAtikarma zeSa raha jAte haiM, parantu jalI huI rassI ke baTa kI taraha ve niSphala ho jAte haiN| kevala zarIra, Ayu aura yoga ko banAye rakhanA hI unakA kArya raha jAtA hai| aise jIvanmukta arhat paramAtmA sukha-duHkha meM pUrNa samabhAva meM sthita rahate haiN| naye karmoM kA bandhana ekadama ruka jAtA hai, purAne jo cAra karma haiM, unake zeSa paramANu bhI kramazaH kSINa hote jAte haiN| vaha sazarIra vItarAga kevalI prabhu jaba taka AyuSya pUrNa nahIM hotA, taba taka vicaraNa karate rahate haiN| AyuSya karma ke antima kSaNoM meM mana-vacana-kAya tInoM yogoM kA pUrNa nirodha karake niSkampa zailezI avasthA ko prApta : ho jAte haiN| phalataH cAroM aghAtiyA karma vAyuvega se ur3ane vAle sUkhe pattoM kI taraha nau do gyAraha ho jAte haiN| ve apane svarUpa meM pUrNatayA sthira ho jAte haiM, AtmaguNoM meM hI nirantara ramaNa karate haiN| isa prakAra aghAti karmoM kA bhI samUla nAza hote hI vaha sadehamukta ke badale videhamukta (tana-mana, vacana, Adirahita) paramAtmA bana jAtA hai| phira vaha siddha, buddha, mukta (aSTavidha karmoM se sarvathA mukta), tathA janma, jarA, maraNa, vyAdhi, Adhi, upAdhi Adi sarva duHkhoM se rahita ho jAtA hai| zarIra chUTate hI karmoM se sarvathA rahita hone ke kAraNa vaha mukta AtmA Urdhvagamana ke svabhAvavaza loka ke agrabhAga (lokAnta) para siddhigati nAmaka siddhAlaya meM jA virAjatA haiN| saMsAra meM AvAgamana ke kAraNoM kA abhAva hone se phira saMsAra meM AvAgamana, zarIra dhAraNa yA janmamaraNAdi nahIM krtaa|2 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana se pR. 43; (kha) Atma tattva vicAra se pR. 373 (ga) savedha-samyaktva-hAsya-rati-puruSaveda-zubhAyurnAmagotrANipuNyam tato'nyat paapm| -tattvArthasUtra a. 8 sU. 26 (gha) tattvArthasUtra vivecana (paM. sukhalAlajI) se pR. 205 2. (ka) jaina dRSTie karma (DaoN. motIcanda gi. kApar3iyA) se pR. 152 (kha) karmavijJAna khaNDa 3 pR. 579 For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha = pApa karma kI prakRtiyA~ aura unakA bandha . hiMsAdi pApakarmoM kA bandha sarvamAnya eka vyakti nirdayatApUrvaka kisI kI hatyA kara rahA hai, dUsarA vyakti kisI ko jhUTha bola kara Thaga rahA hai, tIsarA vyakti kisI ke yahA~ DAkA DAla rahA hai yA corI kara rahA hai, cauthA vyakti kisI parastrI ke sAtha balAtkAra kara rahA hai aura pA~cavA~ vyakti taskarI se anApa-zanApa dhana kamA rahA hai aura use jor3a-jor3a kara mamatApUrvaka tijorI meM rakha rahA hai, na to vaha kisI dIna, anAtha, nirdhana yA pIr3ita ko sahAyatA detA hai aura na hI kisI sevA kArya meM athavA sevA-saMsthA meM dhana ko lagAtA hai| ina pAMcoM prakAra ke vyaktiyoM ke kArya pratyakSa haiM, ujAgara haiN| ina hiMsAdi pAMcoM prakAra ke kAryoM ke lie bhArata ke tInoM hI pramukha dharma (jaina, bauddha, vaidika) yA dharmazAstra athavA dharmAnuyAyI yahI kaheMge ye pAMcoM hI pApakarma kA bandha kara rahe haiN| jaisA pApakarma kareMge, vaisA inako phala bhoganA hogaa| cAra kaSAyoM se pApakarma kA bandha avazyambhAvI isI prakAra koI vyakti atyanta krodha karatA hai, koI atyanta ahaMkArI hai, koI jAti Adi ke mada meM chaka rahA hai, koI chala-kapaTa, dhokhAdhar3I, ThagI aura atyanta mAyA karatA hai, isase bhI Age bar3hakara koI lobha, tRSNA, lAlasA, Asakti meM atyanta DUbA rahatA hai| kyA ina cAroM kaSAyoM se pApakarma kA bandha nahIM hogA? kaSAyoM se pApakarma kA bandha hogA, ise sabhI dharma, dharmazAstra evaM dharmAnuyAyI ekasvara se svIkAra karate haiN| jainAgamoM meM to spaSTa batAyA hai ki ina cAroM utkaTa kaSAyoM se punaH punaH janma-maraNa hotA hai| mAyA karane se pApakarmabandha hokara tiryaJcagati prApta 1. tivvakohAe tivvamANAe tivvalohAe -bhagavatI sUtra za. 8, u. 9, sU. 40 / (417) For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hotI hai| ananta bAra garbha meM AnA par3atA hai| krodhAdi pApakarmoM kA pratyakSa phala batAte hue 'dazavaikAlika sUtra' meM kahA gayA hai - krodha prIti kA nAza karatA hai, mAna vinaya kA nAzaka hai, mAyA mitratA ko naSTa kara detI hai aura lobha sarvanAza kara detA hai| bhagavadgItA meM spaSTa kahA gayA- kAma, krodha aura lobha ye tIna AtmA kA nAza (guNoM kA ghAta) karane vAle haiM, naraka ke dvAra haiN| ata: ina tInoM kA tyAga karanA cAhie / spaSTa hai ki ye cAroM pApakarmabandha ke kAraNa haiN| sthAnAMgasUtra meM prANAtipAtAdi paMca aura cAra kaSAya, ye nau pApakarma ke Ayatana (sthAna) batAe haiN| ' vibhinna prakAra ke aprazasta rAga aura dveSa se pApakarma kA bandha isake atirikta eka vyakti pAMcoM indriyoM ke manojJa ( priya) viSayoM ke prati rAga, Asakti, moha, gRddhi, lAlasA, lipsA Adi karatA hai, athavA apane strI, putra, mAtA-pitA, athavA anya sambandhI janoM, bhakta - bhaktAoM tathA mitroM evaM parijanoM Adi sajIva para-padArthoM evaM makAna, dUkAna, bAga, moTara, baMgalA, svAdiSTa khAdya padArtha, vAhana, zayanAsana, dhana-sampatti Adi nirjIva para-padArthoM ke prati atyadhika Asakti, tIvra lAlasA, tRSNA, moha-mamatA rakhatA hai| iSTa padArthoM ke saMyoga ke lie aharniza cintana, ArttadhyAna karatA rahatA hai| isI prakAra aniSTa padArthoM, amanojJa indriya-viSayoM, avAMchita kAma bhoga-sAdhanoM, athavA apriya svajana - parijanoM yA sajIva evaM nirjIva padArthoM ke prati dveSa, ghRNA, tiraskAra, droha evaM vaira-virodha rakhatA hai to AgamakathanAnusAra pApakarma kA nizcita bandha karatA hai| vyakti ke apane anubhava kI A~khoM se bhI dekhane para pApakarma kA bandha pratIta hogaa| inhIM aprazasta rAga, dveSa aura moha ke kAraNa sampradAya-sampradAya meM, eka jAti kA dUsarI jAti se, eka paMtha yA mArga vAle kA dUsare paMtha yA mArga vAle se, eka pakSa, saMskRti, prAnta, rASTra Adi kA dUsare 1. (ka) navavihA pAvassA ''yayaNA paNNattA taM jahA- pAMNAivAe jAya pariggahe, lobhe / (kha) bahUNa pANANaM bhUyANa jIvANaM sattANaM dukkhaNayAeM pariyAvaNayAe / (ga) padukkhaNayAe parasoyaNayAe, parajUraNayAe para- tippaNayAe / (gha) hiMse bAle musAvAI addhANa pi vilovae / anadattahare teNe, mAI ke nu hare saDhe // (Ga) cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlAI puNabbhavassa / (ca) mAyA tiryagyonasya / (cha) mAI pamAI - puNarei gabdhaM / (ja) koho pII paNAsei, mANo viNaya - NAsaNI / mAyA mittANi nAsei, lobho savva - viNAsaNo / (Ja) trividhaM narakasyedaM dvAraM nAzanamAtmanaH / kAmaH krodhastathAlobhastasmAdetat-trayaM tyajet // kohe mANe mAyA - sthAnAMga sthA. 9 - bhagavatIsUtra 7 / 6 / 10 - bhagavatI 7/6/10 - uttarAdhyayana sUtra 7 / 5 - dazavaikAlika sUtra a. 8, gA. 40 - AcArAMgasUtra zru. 1, a. 3, u.2 - dazavaikAlikasUtra 8/38 - gItA 16 / 21 For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 419 pakSa, prAnta, rASTra yA saMskRti vAloM se jhagar3A, kalaha, vaira-virodha, yuddha, saMgharSa, hatyA, daMgA, mAra-pITa, upadrava Adi hote Ae dina Apa dekhate haiN| apane aura apanoM ke prati Asakti, moha ke kAraNa manuSya unake lie raktapAta, dveSa, yuddha, saMgharSa aura hiMsAdi karatA hai, kyoMki use dUsare sampradAya, pakSa, jAti, prAnta, rASTra vAle ke prati avazyameva dveSa, ghRNA, vairavirodha aura vidroha hotA hai / anya pApasthAnakoM se pApakarma kA bandha isa prakAra vaha mohavaza ye krUra karmabandha karatA rahatA hai| isI kAraNa kalaha hotA hai, abhyAkhyAna hotA hai; dUsaroM para mithyA kalaMka, doSAropaNa hotA hai, dUsaroM kI nindA, cugalI evaM parivAda bhI isI kAraNa hotA hai| aisA vyakti phira kaSAyoM aura viSayoM meM aharniza rata rahatA ( rati- ramaNa karatA) hai; vaha saMyama, tapa, tyAga, - pratyAkhyAna ke prati aruci ( arati), ghRNA karatA hai, ina ke prati azraddhA karake jhUThe kutarka prastuta karatA hai; tathA sacce vItarAga deva, nirgrantha guru, aura saddharma kI nindA karatA hai, azraddhA paidA karatA hai| athavA vaha dharma kI, dharmaprabhAvanA kI oTa meM dambha, dikhAvA, chala-prapaMca, ADambara nirarthaka kriyAkANDa Adi karake apane sampradAyAdi ko U~cA, mahAn batAne kA upakrama karatA hai, kapaTasahita jhUTha (mAyAmRSavAda) bolatA hai, AtmavaMcanA evaM paravaMcanA karatA hai| athavA mUr3hatA, moha evaM viparIta dRSTi ke kAraNa mithyAtva ko apanAtA hai, usI kA poSaNa karatA hai, usakI vRddhi ke lie janatA kI bhIr3a ikaTThI kara letA hai| isa prakAra prANAtipAta se lekara mithyAdarzanazalya taka ke 18 hI vibhAvoM ko pApasthAna arthAt - pApakarmabandha ke prabala kAraNa batAe haiN| anubhavI, AtmArthI evaM samyagdRSTi inheM dharma yA puNya na kahakara pApa hI khegaa| 2 pApakarmabandha : duHkhaphaladAyaka evaM pratyakSavat pApakarma ke bandha ke viSaya meM kaI sthUladRSTi vAle loga kucha bhI vicAra nahIM karate, ve ina pApa bandha ke sthAnoM (kAraNoM) kI upekSA karate haiM, parantu jaba akasmAt hI koI saMkaTa, duHkha, pIr3A, saMtApa, aMgavikalatA, Adhi, vyAdhi, upAdhi, tanAva, AtaMka yA upadrava A par3atA hai, taba bhagavAn ko, devI-devoM ko yA nimittoM ko, kAla yA yuga. ko kosane lagate haiN| parantu ve yaha nahIM socate ki usake pIche kauna-se pApakarma kA bandha isase pUrva kAla yA pUrva-janma yA janmoM meM huA hai, jisa pApa karma-bandha ke udaya meM Ane se yaha duHkha yA saMkaTa bhoganA par3a rahA hai| bhagavAn mahAvIra ne spaSTarUpa se kahA hai- " yaha saba prakAra kA duHkha nAraka, tiryaJca, manuSya meM tabhI hotA hai - jaba 1. jIvA dohiM ThANehiM pAvakammaM baMdhai, rAgeNa ceva doseNa ceva / 2. (ka) dekheM, 18 pApasthAnaka kA varNana AvazyakasUtra, niryukti Adi meM (kha) asuhabhAvajuttA pAvaM khalu havai jIvA / (ga) pApaM hiMsAdikriyAsAdhyaM azubha karma / (gha) pAzayati malinayati AtmAnamiti pApam / - sthAnAMga sUtra sthA. 2 - dravyasaMgraha pR. 38 -syAdvAdamaMjarI 27 gA., 302 pR. -vizeSAvazyakabhASya For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) vaha vartamAna meM pApakarma (bandha) karatA hai, bhUtakAla meM usane pApakarma (bandha) kiyA thA, yA bhaviSya meM pApakarma kregaa|" arthAt - tInoM kAla meM pApakarmabandha ke hI phala nAnA prakAra ke duHkha ke rUpa meM bhogane par3ate haiN|' sAtha hI kaI nAsamajha yA nAstika - azraddhAlu loga pUrvokta prakAra ke pApakarma karate haiM aura vividha prakAra ke ADambara karate haiM, logoM ko vividha prakAra ke pralobhana dete haiM aura apane pApa kRtyoM ko chipAne ke lie nAnA mithyA prapaMca karate haiM, janatA kI dRSTi meM apane-Apako zuddha, utkRSTa, prabhAvazAlI evaM mahAn siddha karane ke duSprayAsa karate haiM, parantu sUtrakRtAMga meM aise logoM ke lie kahA hai ki ve apane pApakarmoM ko chipAkara dugune pApabandha karate haiM, yaha una bAlajIvoM kI dUsarI mandatA - mUDhatA hai / 2 pApakarma chipAne se chipa nahIM sakate kaI yaha socate haiM ki pApakarmoM ke bandha se hama bhagavAn ke yA devI devoM ke mandira meM adhikAdhika car3hAvA car3hAkara yA unakA mandira banavAkara, athavA kisI dharmasthAna yA dharmasaMsthA aura samAja ke lie dAna dekara chUTa jAe~ge, parantu yaha bhrAnti hai| isakA nirAkaraNa karane ke lie dazavaikAlika meM spaSTa kahA hai- " pUrva meM duzcIrNa duSpratikrAnta (samyakprakAra se anivRtti) rUpa meM kRta jo bhI pApakarma haiM, unakA vedana (phalabhoga) kiye binA chuTakArA nahIM ho sakatA, vedana karane para ( bhogane para ) hI chuTakArA ho sakatA hai| athavA tapasyA (bAhya - Abhyantara tapazcaraNa) kevala sakAmanirjarA ke hetu se ho to usase pApakarmoM ko naSTa kiyA jA sakatA hai| " 3 pApakarmabandha ke kAraNa aura kaTupariNAma isI prakAra pApabandha ke kAraNoM kA ullekha karate hue yogasAra meM kahA gayA hai" arhantAdi pUjyapuruSoM kI nindA karanA, samasta jIvoM ke prati nirdayatA kA bhAva rakhanA, nindanIya AcaraNoM meM Asakti rakhanA Adi pApakarmabandha ke kAraNa hai / 4 paMcAstikAya meM kahA gayA hai - AhArAdi cAra saMjJAe~, tIna azubha lezyAe~, indriyavazatA, Artta - raudra-dhyAna evaM duSprayukta jJAna (jJAna kA ThagI Adi meM durupayoga karanA), tathA moha; ye (bhAvAtmaka) pApArjana ke pradAyaka haiM / 5 1. neraiyANaM jAva vemANiyANaM pAve kamme je ya kaDe, je ya kajjai, je ya kajjissai, savve se dukkhe / (duHkhahetu-saMsAra - nibandhanatvAd duHkham) | - bhagavatIsUtra 7 za. 8 u. 2. pArva kAUNa rAya appANaM suddhameva vavaharai / dugurNa karei pAvaM, bIyaM bAlassa maMdatA // 3. pAvANaM khalu bho kaDANaM kammANaM puvviM ducciNNANaM avedaittA ; tavasA vA jhosaittA / 4. nindakatvaM pratIkSyeSu nairvaNyaM sarvajantuSu / nindite caraNe rAgaH pApabandha- vidhAyakaH // 5. saNNAo ya tilessA iMdiyavasadA ya atta - ruddANi / gANaM ca duppauttaM moho pAvappadA hoti // - sUtrakRtAMga zru. 1, a. 4, u. 1 duppaDikaMtANaM vedaittA mokkho, Natthi - dazavaikAlika, raivakkA cUliyA - yogasAra (a.) 4/38 - paMcAstikAya 140 For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 421 isI grantha meM pApAnava (pApabandha ke kAraNa) ke yogya pariNAmoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai-atyanta pramAdayukta caryA, kaluSatA, viSayoM ke prati lolupatA aura para-apavAda (dUsaroM ke prati AkSepa, nindA) karanA, ye pApAnavakAraka haiN|' dazavaikAlika sUtra meM spaSTa kahA gayA hai-"jo vyakti ayatanA (aviveka sezarIra aura AtmA kA bheda vijJAna na karake) se caryA karatA hai, khar3A hotA hai, baiThatA hai, sotA hai, khAtA-pItA hai, bolatA hai, yA anya kisI prakAra kI zArIrika mAnasika pravRtti karatA hai, vaha pApa karma kA bandha karatA hai, jisakA kaTuphala use bhoganA par3atA hai|"2 uttarAdhyayana sUtra meM bhI kahA gayA hai ki jo vyakti manojJa rUpa, rasa, gandha, zabda aura sparza ina pAMcoM manojJa indriyaviSayoM tathA mana ke manojJa bhAvoM (vibhAvoM) ke prati rAga, moha, Asakti evaM mamatva karatA hai, tathA amanojJa indriya-viSayoM yA manobhAvoM ke prati dveSa karatA hai; iSTaviyoga aura aniSTayoga ko pAkara yA atRta hone se athavA manacAhA na hone se atyanta duHkhI hotA hai| unake upabhoga meM evaM manacAhA kArya na hone para sadaiva mana meM saMkleza evaM ArtadhyAna karatA hai, manojJa kI prApti aura amamojJa ko haTAne-miTAne ke lie hiMsA, jhUTha-phareba, corI, ThagI evaM parigraha (atyadhikaM mamatvapUrvaka saMgraha) karatA hai, phalataH lAbha-doSa vaza mAyAmRSAvAda ke cakara meM par3atA hai| isa prakAra vaha praduSTacitta hokara pApakarma kA bandha evaM cayopacaya karatA hai, jisase use vipAkakAla meM punaH punaH duHkha hotA hai; duHkhoM kI paramparA bar3hatI hai|3 sacamuca, pApakarma-bandha vaha hai, jo AtmA ko zubha se bacAkara azubha meM le jAtA hai, aura usake pazcAt asAtAvedanIya ke udayavaza vaha duHkha bhogatI hai| isalie bhagavatI ArAdhanA meM pApakarma kI paribhASA dI gaI hai-jisase aniSTa padArthoM kI prApti ho, aise bhAvoM ko pApakarma kahate haiN|4 / pApakarmabandha kA astitva anumAna se bhI siddha hai kaI loga puNya-pApakarma ke astitva ko mAnane se hI inkAra kara dete haiM, unake isa kathana kA 'vadato vyAghAta' nyAya se hI khaNDana ho jAtA hai| pUrvokta vivaraNa se pApakarma ke hone kA svayaM hI nahIM, sArA Astika jagat sAkSI hai, usa vyAvahArika 1. cariyA pamAyabahulA kAlussa loladA ya visaesu / para-paritAvapavAdo, pAvassa ya AsavaM kuNadi / / paMcAstikAya, 139 2. ajaya caramANo ya pANabhUyAI hiNsi| baMdhai pAvayaM kama ta se hoi kaDuyaM phalaM / ityAdi 6 gAthAe~ |-dshvaikaalik a.4 gA.1 se 6 3. uttarAdhyayana a.32 kI gAyA 22 se 98 taka 4. (ka) pAti rakSatyAtmAnaM zubhAditi pApaM, tadasavaidhAdi / sarvArthasiddhi 6/3/320 (kha). pApa nAma anabhimatasya prApakaM / -bhagavatI ArAdhanA vi. 38/134/21 For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) pratyakSa ko kaise jhuThalAyA jA sakatA hai| vizeSAvazyaka bhASya meM eka yukti dvArA isa tathya ko samajhAte hue kahA gayA hai-jaise aMkurarUpa kArya ko dekhakara bIja kA anumAna lagA liyA jAtA hai ki jaba aMkura hai to bIja avazya honA cAhie, isI prakAra sukha aura duHkha kI anubhUti hotI hai, usa para se yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki sukha aura duHkha kI anubhUtirUpa kArya kA koI na koI kAraNa avazya hI honA cAhie, vaha kAraNa hai-kramazaH puNya karma aura paapkrm|' pApakarma kA sthAnAMgavRtti meM nirvacana kiyA gayA hai-"jo AtmA ko patana meM grathita kara detA hai, AtmA kA patana kara detA hai, arthAt-AtmA ke Anandarasa ko sokha letA hai, zuSka kara detA hai, naSTa kara detA hai, vaha pApa hai|"2 vAstava meM jaba jIva pApakarma kA AcaraNa karatA hai, taba aMdara se usakI AtmA kAMpatI hai, usake mana meM bhaya kA / saMcAra hone lagatA hai| pApakarma ke do prakAra : pracchanna aura spaSTa __pApakarma do prakAra ke hote haiM-eka gopanIya aura dUsarA spsstt| gopanIya pApakarma bhI do prakAra ke hote haiM-eka choTA aura eka bdd'aa| kisI sattAdhIza yA dhanika se milate samaya mana meM ukta sattAdhIza yA dhanADhya ke kuTila kAranAmoM ko jAnate hue bhI mana meM gupta rakhakara usako namaskAra karanA, usase hAtha milAnA athavA usakI prazaMsA karanA, yA use pratiSThA denA, yaha gopanIya laghu pApa hai| parantu gopanIya mahApApa vizvAsaghAta karanA, ThagI karanA, droha karanA Adi haiN| spaSTa pApa ananta saMsAra bar3hAne vAlA tathA jagat meM apakIrti, apratiSThA aura nindA karAne vAlA hotA hai| usake bhI do prakAra haiM-laghu aura mhaan| kulAcAra paramparA Adi kAraNoM se kaI bAra vyakti Arambha-parigrahAdi kA pApa kara baiThatA hai, athavA prahAra karane vAle ke prati pratiprahAra karatA hai| vaha laghu hai parantu kaI bAra vyakti jAnabUjha kara nirdoSa pazupakSiyoM kI, nirdoSa mAnavoM kI hatyA karatA rahatA hai, lUTa-pATa karatA hai, corI-DakaitI karatA hai, balAtkAra karatA hai, anaitika upAyoM se dhanArjana karatA hai, dUsaroM kI amAnata-dharohara ko har3apa letA hai| ye saba spaSTa mahApApa haiN|3 pApakarmabandha kA phala : kisI na kisI duHkha ke rUpa meM __pApakarma cAhe pracchanna ho yA spaSTa (pratyakSa) ho. pApa hI hai. usase pApakarma kA bandha hotA hai| itanA jarUra hai laghu pApa se alpa pApakarma kA bandha hotA hai, jabaki 1. sukha-duHkhAnubhUterheturasti kAryatvAdaMkurasyeva bIja yasya hetutvaM tatkarma tasmAdasti (puNya-pApa) krmeti| -vizeSAvazyaka bhASya 1910 2. pAzayati guNDayati AtmAna pAtayati, cAtmanaH Anandarasa zoSayati kSapayatIti pApam / -sthAnAMgavRtti, sthAna 1 3. iha pApa dvidhA-gopya sphuTaM ca / gopyamapi dvidhA-laghu mahacca / sphuTamapi dvidhA-kulAcAreNa nirlajjatvAdinA ca / --dharmasaMgraha, adhikAra 2 For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 423 bar3e pApa se tIvratara pApakarma kA bandha hotA hai| jisakA kaTuphala bhaviSya meM bhoganA par3atI hai| ataH yaha nizcita hai ki jisakA phala bhogate samaya atyanta duHkha, pIr3A, santApa, ghanIbhUta cintA, tanAva Adi ho jAte haiM, samajha lo, yaha mere dvArA pahale kiye hue kisI pApa karma-bandha kA phala hai| vaha kRta- pApakarma aba udaya meM AyA hai| usakA phala bhoge binA aba koI bhI chuTakArA nahIM hai| pApakarmabandha ke mukhya kAraNa hiMsA, mamatvayukta parigraha Adi sUtrakRtAMga sUtra meM vibhinna pApakarmoM se hone vAle bandha aura unase prApta hone vAle vibhinna duHkhoM kA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai - ' jo sacetana ( mAtA-pitA, bhAI-bahana, putra-putrI, patnI Adi sajIva) aura acetana ( makAna, dukAna, vAhana, dhana, tathA anya bhogopabhoga ke sAdhana Adi nirjIva) padArthoM ke prati thor3A-sA bhI parigraha (mamatva, mUrcchA, Asakti evaM tRSNA Adi pUrvaka saMgraha) karatA hai, tathA anya vyaktiyoM ko parigrahabuddhi se ukta padArtha rakhane ko kahatA hai, upadeza detA hai, parigrahI ke dvArA parigraha rakhe jAne kA anumodana samarthana karatA hai| bahu-parigraha yA mahAparigraha ke kAraNa unakI dharmAtmA, dharmavIra, puNyavAn Adi zabdoM se prazaMsA karatA hai| athavA anyAya, atyAcAra, adharma, anIti, zoSaNa, ThagI, bhraSTAcAra, corI-DakaitI, taskarI Adi anaitika upAyoM se dhana kA atyadhika saMgraha karane vAle vyakti ko pratiSThA detA-dilAtA hai| arthAt-parigraha- buddhi se anartha-mUlaka parigraha rakhatA - rakhAtA hai, rakhane vAle vyakti kA anumodana karatA hai; vaha karmabandhana karatA hai, jisake phalasvarUpa ATha prakAra ke duHkharUpa karma aura usake asAtAvedanIyAdi duHkharUpa phala se - duHkhAtmaka bandhana se chUTa nahIM sktaa|' isI prakAra "jo vyakti (parigraha, taskarI, corI-DakaitI, dharohara-haraNa Adi ke lie IrSyA, dveSa, lobha, aMhakArAdivaza) svayaM mana-vacana-kAyA se prANiyoM ke prANoM kA nAza karatA hai, athavA dUsaroM se prANiyoM kA vadha karAtA hai, yA jo prANiyoM ke dazavidha prANoM meM se kisI bhI prANa kA vadha yA ghAta karane vAle vyakti kA anumodana - samarthana karatA hai, upalakSaNa se mRSAvAda Adi (asatya, corI, ThagI, jamAkhorI, taskarI, abrahmacarya, parigraha Adi) pApoM kA bhI trikaraNa triyoga se duSkRtya karatA - karAtA hai), vaha apanI AtmA ke sAtha janma-janmAntara taka calane vAlI vaira-paramparA bar3hAtA hai| aura usa duHkha - paramparArUpa bandhana se tathA usake janma-maraNAdirUpa duHkha se chuTakArA nahIM pAtA / " isake atirikta jo vyakti jisa kula meM, athavA (jisa parivAra, kuTumba, jAti, sampradAya, nagara-grAma, prAnta, rASTra Adi ke) jina logoM ke sAtha rahatA hai, yA jinase rAta-dina vAstA par3atA hai, unake prati mamatva, Asakti evaM mohAdi vaza vaha ajJa (sad-asad - vivekavikala) vyakti ukta mamatvAdi janita karmabandha ke phalasvarUpa For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) caturgatirUpa saMsAra - paribhramaNa se pIr3ita ( bAdhita) hotA hai| jina logoM ke prati moha-mamatva karate haiM, ve loga bhI unake sAtha mamatvavaza pApakarma kA bandha karake kleza pAte haiN|" " dhanAdi tathA sahodara bhAI-bahana Adi ( sage-sambandhI) koI bhI (sajIva yA nirjIva padArtha) pApa-karmabandha ke phalasvarUpa prApta zArIrika-mAnasika vedanA se rakSA nahIM kara skte|" kyoMki ina saba ke prati (vinAzI parabhAvoM ke prati ) mamatvAdi bandhana ke sthAna haiN| 9 pApakarma ke aneka paryAyavAcaka zabda isI kAraNa 'pAia - nAmamAlA' meM pApa karma ke aneka paryAyavAcI zabdoM kA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai - "durita, kaluSa, duSkarma, agha, adharma, mithyAtva, moha, viphala, alIka, asatya tathA asadbhUta, ye sabhI pApakarma ke paryAyavacaka zabda haiN| " 2. viSaya - lolupatA ke kAraNa vairaparamparA, nAnA duHkhoM se pIr3ita, Artta una vividha pApakarmoM ke bandha ke duHkhada phaloM kA AcArAMga meM varNana karate hue kahA hai- viSayalolupa manuSya apane hI dvArA kiye hue viSayalolupatA ke pApabandha ke kAraNa apanI AtmA ke prati vaira bar3hAtA hai, vaha bAda meM ( una baddha karmoM ke udaya meM Ane para) svayaM ko Artta - duHkhapIr3ita dekha trANa (rakSaNa) kA mArga nahIM jAnatA huA kevala krandana karatA hai| isalie na to svayaM pApa karmabandha kare aura na dUsaroM se kraaye| viSayasukhArthI mAnava lAlasAgrasta hokara sAvadya kArya karatA huA svakRta pApakarma se mUr3ha banakara viparyaya ko prApta hotA hai / 3 1. (ka) cittamaMtamacittaM vA, parigijjha kisAmavi / anaM vA aNujANAi, evaM dukkhA Na muccai // 2 // (kha) sayaM tivAyae pANe, aduvA annehi ghAyae / taM vA'NujANAi, veraM vaDDhai appaNI // 3 // (ga) jesiM kule samuppanne, jehiM vA saMvase nare / mamAi luppai bAle, aNeNA aNNehiM muchie ||4|| (gha) vittaM soyariyA ceva, savvameyaM na tANai / - sUtrakRtAMga sUtra zru. 1, a. 1, u. 1gA. 2, se 5 taka 2. duria kalarsa dukkarma, aghaM ahammo ya kammasaM pAvaM / micchA mohaM vihalaM aliamasacca asambhUyaM // 3. (ka) kaDeNa mUDho puNo taM karei lohaM / (kha) veraM vaDDhai appaNo / (ga) aTTameyaM tu pehAe apariNNAe kaMdai / (gha) "tamhA pAvakammaM neva kujjA na kAravejjA / - pAia NAmamAlA gA. 53 - AcArAMga zru. 1, a. 2, u. 5 -vahI zru. 1, a. 2, u. 5 -vahI zru. 1, a. 2, u. 6 W For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 425 aMgavikalatA duHkha-dainyAdi kA kAraNa hiMsAjanita pApakarmabandha praznavyAkaraNasUtra meM spaSTa batAyA hai ki "jo loga kisI prabala puNyodayavaza naraka se nikalakara kisI prakAra se manuSyayoni ko prApta hone para bhI pApakarmabandha ke kAraNa prAyaH vikRta-vikalarUpa vAle, kubar3e, Ter3he-mer3he aMga vAle, baune, bahare, kAne, TUTe, paMgu, laMgar3e-lUle, mUka (gUMge), aspaSTabhASI, aMdhe, apAhija, durbala, vAtaja, pittaja yA kaphaja vyAdhi se pIr3ita, alpAyu, kusaMhanana evaM kusaMsthAna vAle, kulakSaNa, kurUpa, kRpaNa, dIna-hInasattva, nitya-sukhazAntirahita, asukha-duHkhabhAgI dikhAI dete haiN| aise manuSya naraka se nikalakara pApakarmoM ke avaziSTa rahane se isI prakAra narakayoni, tiryaJcayoni tathA kumanuSyatva ko prApta hokara bhaTakate hue ananta pApakArI duHkha pAte haiN| aura yaha usI prANivadha (hiMsA se hue pApa karmabandha) kA phalavipAka hai, jo isa loka meM tathA paraloka meM alpasukha aura bahuduHkha vAlA hai, mahAbhayakaMra hai, atyanta karmaraja ke kAraNa pragAr3ha hai, dAruNa evaM karkaza hai aura asAtA paidA karatA hai| (usa ghora hiMsA ke kAraNa huA karmabandha) use hajAroM varSoM taka binA bhoge nahIM chodd'taa|"1 nirdoSa trasaprANiyoM ke vadha se baddha pApa kA phala : vividha aMga vikalatA ___karmavijJAna ke paMcama khaNDa meM 'karmaphala ke vividha AyAma' ke sandarbha duHkhavipAka sUtra meM pApakarmabandha ke vividha dAruNa duHkhada phaloM kA digdarzana karAyA hai| usase tathA pratyakSa anubhavoM para se yaha nizcita ho jAtA hai, pApakarmabandha kA phala dera-sabera se avazya milatA hai| yogazAstra meM bhI spaSTa kahA hai-paMgutva, kuSTaroga, aMgavikalatA Adi saba nirdoSa trasa prANiyoM ke vadha se hue pApa-karma-bandha ke phala haiN|2 dIna-duHkhI evaM apamAnita hone kA kAraNa : pUrvabaddha pApakarma "kaI loga atyanta dIna, duHkhI, daridra hote haiM ki udarabharaNamAtra meM asamartha hote haiM, jagaha-jagaha logoM se tiraskAra pAte haiM, apamAnita hote haiM, dhana kamAne ke lie 1. je vi ya iha mANusattaNaM AgayA kahaM vi naragAo uvyaTTiyA adhaNNA te vi ya dIsaMti pAyaso vikaya-vikalarUvA khujjA vaDagA ya vAmaNA ya bahirA kANA kuMTA ya paMgulA viyalA ya mUyA ya mammaNA ya adhillaga egacakkhu-viNihaya-sapillanyavAhiroga-pIliya-appAuya-satta-vajjhavAlA kulakkhaNukkiNNadeha-dubbala-kusaMghayaNa-kuppamANa-kusaMThiyA kurUvA kivaNA ya hINa-dINa-sattANicca sokkha-parivajjiyA asuha-dukkha-bhAgI NaragAo uvaTTitA iha sAvase sa-kammA evaM naraga-tirikkhajoNiM kumANusattaM ca hiMDamANA pAvaMti aNaMtAI dukkhAI pAvakArI, eso so pANavahassa phalavivAo ihaloie paraloieNa ya avedayittA atthi hu mokkho ti / " -praznavyAkaraNa, prathama adharmadvAra 2. paMgu-kuSTi-kuNitvAdi dRSTyA hiMsAphalaM sudhI / nIrAgastrasajaMtUnAM hiMsA saMkalpatastyajet // For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) nAnA prakAra ke pApakarma karate haiM, isa prakAra phira pApakarmabandha karate haiN| yaha saba unake pUrvabaddha pApakarma kA hI phala hai / " 1 nendriya-hInatA kA kAraNa : pApakarmabandha kaI loga netrendriya se hIna hote haiM, kitanA hI ilAja karAne para bhI unakA netraroga nahIM jAtA, yaha kisa karma ke bandha kA phala hai? isake uttara meM prajJApanA evaM bhagavatI Adi zAstroM meM kahA gayA hai - strI-puruSa ke sundara rUpa ko dekhakara viSayAnurAga karane se, kisI kurUpa ko dekhakara jugupsA athavA nindA karane se, andhe kA upahAsa karane tathA use cir3hAne se manuSyoM, pazuoM yA jantuoM kI A~kheM phor3a dene, unheM kaSTa dene se, kuzAstra azlIla pustakeM evaM gaMde patroM ko par3hane se, gaMde kAmottejaka dRzyoM ko dekhane se, krUra dRSTi se dekhane se cakSurindriyaviSayoM meM Asakta hone se evaM netroM dvArA kuceSTA karane se, cakSudarzanAvaraNIya evaM asAtAvedanIya, mohanIya Adi karmoM kA bandha karake ve andhe, kAne, cakSuhIna athavA netrarogI hote haiM / 2 zrandriyahInatA ke kAraNa : pApa karmabandha inhIM sUtroM meM kahA gayA hai ki zrotrendriya hInatA ( kAnoM kI vadhiratA yA karNarogAdi) tabhI hotI hai, jaba vyakti vairavirodha kI bAteM, kAmottejaka, pApavarddhaka vikathA, parapIr3AkArI vacana, saddharma ke virodha, krodha-lobha- ahaMkAravarddhaka tathA ghRNotpAdaka bAteM sunakara khuza hotA hai; asatya ko satya aura satya ko asatya siddha karatA hai, dIna-duHkhiyoM kI karuNa pukAra para dhyAna nahIM detA, sadbodhadAyaka zAstravacana nahIM sunatA, sunakara bhI unakA apalApa evaM virodha karatA hai| isa pApakarmabandha (acakSu-darzanAvaraNIya, mohanIya evaM asAtAvedanIya ke bandha) ke kaTu phala haiN| 3 1. dINo jaNa - paribhUo, asamattho uara bharaNa- mittepi / vitteNa pAvakArI, taha vi hu pAvaphalaM eaM // - paMcAzaka va 1 dvAra gA. 192 2. (ka) nettAvaraNe, netta - viNNANAvaraNe / - prajJApanAsUtra 23/1/10 (kha) cakkhudaMsaNAvaraNe, pAsiyavvaM Na pAsati, pAsiokAme vi Na pAsati, pAsittA vi Na pAsati, ucchaNa-daMsaNiyA vi bhavati / - prajJApanAsUtra 23/1/10 'aNiTThArUyA, aNiTThA lAvaNaM / (ga) amaNNuNA rUvA, maNoduhayA, vaiduhayA, kaayduhyaa| (gha) paDiNIyayAe niNhavaNayAe, aMtarAeNaM, padoseNaM, accAsAeNaM, 3. (ka) sotAvaraNe, soyaviNNANAvaraNe / (kha) amaNuNNA saddA, maNoduhayA, vaiduhayA, kAyaduhayA / acakkhudaMsaNAvaraNe / (ga) aNiTThA saddA, aNiTTA lAvaNNaM / (gha) paDiNIyayAe, niNhavaNayAe, aMtarAeNaM, padoseNaM visaMvAda - jogeNaM / visaMvAdajogeNaM / For Personal & Private Use Only - bhagavatI 8/9/37 - prajJApanAsUtra 23/1/10, 12, 11, 15 - bhagavatIsUtra 8/9/37-38 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 427 jihvendriya-hInatA kA kAraNa : pApakoM kA bandha kaI manuSyoM ko jihvendriya kI hInatA prApta hotI hai, usake pIche bhI acakSudarzanAvaraNIya, asAtAvedanIya, azubha nAmakarma, mohanIyakarma Adi kaI pApakarmabandha kAraNa haiM-madirA, mAMsa Adi abhakSya padArthoM kA khAnA, SaTrasa-padArthoM ke prati atilolupatA rakhanA, rasanA-poSaNArtha mahArambha karanA, prANi hiMsA kA upadeza dekara mAMsAhAra, aMDA, matsyapAlana Adi kA pracAra karanA, kuvyasanoM ke sevana kA upadeza karane se, kisI kA marma prakAzita karanA, gUgoM, totaloM Adi kI haMsI ur3AnA, sAdhu-sAdhvI Adi guNijanoM kI nindA karanA, dUsaroM kI jihvA kA chedana-bhedana karanA aadi| aise pApa-karmabandha ke kAraNa manuSya gUMgA, totalA Adi banatA hai, usake vacana logoM ko acche nahIM lagate, tathA usake muMha se durgandha nikalatI hai|' kaI logoM ko ghrANendriya (nAka) kI hInatA pUrvabaddha pApakarma ke kAraNa prApta hotI hai, usake nimnokta kAraNa prajJApanA, bhagavatI Adi meM batAe gae haiM-sugandhita padArthoM para atyAsakti rakhane se, durgandhita padArthoM ke prati atyadhika ghRNA, dveSa Adi hone se, nAsikAhIna yA beDola nAka vAle vyakti kI haMsI ur3Ane se, unheM duHkha evaM pIr3A dene se tathA manuSya-pazu Adi kI nAsikA kA chedana-bhedana karane se| kaI logoM ko hAthoM kI hInatA prApta hotI hai, vaha bhI nimnokta pUrvabaddha pApakarmoM ke kAraNa hotI hai, yaha prajJApanA, bhagavatI Adi zAstroM meM batAyA gayA hai| jaisecauryakarma karane se, dUsare ke hAtha kATa DAlane se, hAtha se jhUThA lekha likhane se, kuzAstroM kI racanA karane se, khoTA tola aura mApa karane se, hasta-hIna logoM kI haMsI ur3Ane se, dUsare ke hAthoM kA chedana-bhedana, tAr3aNa-mAraNa, maror3aNa Adi karane se, pakSiyoM ke paMkha kATane Adi se pApakarmoM kA bandha hotA hai, jisase phalasvarUpa hastahInatA prApta hotI hai| kaI loga pairoM se lUle-laMgar3e evaM hIna ho jAte haiM, unake bhI pUrvabaddha nimnokta pApakarma kAraNa haiM-hiMsA Adi pApakAryoM meM Age bar3hane se, dharmakArya meM pIche haTane se, cIMTI Adi jaMtuoM ko asAvadhAnIpUrvaka jAnabUjha kara pairoM tale rauMdane se, anya choTe-bar3e jIvoM ke, pazuoM tathA manuSyoM ke paira tor3ane se, lUle-laMgar3e vyakti kA 1. (ka) rasAvaraNe, rasaviNNANAvaraNe / (kha) acakkhudaMsaNAvaraNe / (ga) amaNuNNA rasA, maNoduhayA, vaiduhayA, kAyaduhayA / (gha) aNiTThA rasA, aNiTThA lAvaNaM / -prajJApanAsUtra 23/1/10, 11, 12, 15 (Ga) paDiNIyayAe, niNhavaNayAe, aMtarAeNa, padoseNaM, accAsAeNaM, visaMvAda- jogeNaM / -bhagavatI 8/9/37-38 (ca) para-dukkhaNayAe, paraparitAvaNayAe / -bhagavatIsUtra 7/6/10 For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 * karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) upahAsa karane se, corI, jArI, guMDAgIrI Adi kukRtyoM meM pravRtta hone se pApakarmabandha hotA hai, usake phalasvarUpa vyakti paMgu va paira se rahita hotA hai| ___ kaI loga bahuta parizrama karane para bhI dIna-hIna, abhAva-pIr3ita tathA daridra bane rahate haiM, mana meM ArtadhyAna evaM dUsaroM se IrSyA karate rahate haiM, usake pIche bhI nimnokta pApakarma-bandha kAraNa haiM-corI, ThagI, dhokhAdhar3I, dhUrtatA, dagA, anyAya, atyAcAra se tathA hiMsAkArI vyavasAyoM se, taskarI se dhanopArjana karane se, dhanavAnoM ke prati dveSa, IrSyA aura vairabhAva rakhane se, kisI ke dvArA sva-zrama se upArjita dhana ko lUTa lene yA har3apa lene se, dUsaroM ko ghara se nikAla kara yA ujAr3a kara tathA anna vastra Adi chIna kara pIr3ita karane se, nirdhanoM ko kaThora zabda yA apazabda bolane se, una para davAba DAlakara apane jAla meM phaMsAne se, kisI kI AjIvikA bhaMga karane se, dUsaroM kI kamAI meM vighna DAlane se, kisI kI dharohara ko dabAkara use nirdhana evaM kaMgAla banA dene se, kisI kA dhana agni meM jalA dene yA jala meM DubA dene Adi pApakarmoM ke baMdha ke phalasvarUpa mAnava dIna-hIna-daridra banatA hai|2 ___ yadi koI krUra svabhAva vAlA hai to usake pIche bhI zAstrakAroM ne pApakarmabandha ko kAraNa batAyA hai ki tIvra krodha karane se, tIvra mAna karane se tathA tIvra lobha karane se, bAta-bAta meM saMtapta ho (tapta) jAne se, satsaMga se dUra rahane aura kusaMgati meM khuza rahane se, tathA narakagati se sIdhA Akara janma lene se mAnava krUrasvabhAvI bana jAtA 1. (ka) ghANAvaraNe, ghANa-viNNANAvaraNe / (kha) aNiTThA gaMdhA, aNiTThA lAvaNaM / (ga) amaNuNNA gaMdhA, maNoduhayA, vaiduhayA, kAyaduhayA / -prajJApanA, 23/1/10, 12, 15 (gha) amaNuNNA phAsA, maNoduhayA, vaiduhayA, kAya-duhayA / , (Ga) ackkhudsnnyaae| (ca) aNivAphAsA, aNiTThA lAvaNNaM / -prajJApanA 25/1/12, 11,10, 15 (cha) bahUrNa pANANaM bhUyANaM jIvANaM sattANaM dukkhaNayAe, piTTaNayAe, paritAvaNayAe / -bhagavatI 8/9 (ja) parapIllA-kAragaM ca hAsa / -praznavyAkaraNasUtra 2/2/25 (jha) balamadeNaM / (a) kAla-aNujjayAe / --bhagavatI 8/9/42 (Ta) aNiTThA lAvaNNa aNiDhe uTThANa-kamma-bala-vIriya-purisakAra-parakame / -prajJApanA 23/1/15 2. (ka) lAbhantarAeNaM, laabhmdennN| -bhagavatI 8/9/44, 43 (kha) parivUDhe paraMdame / -uttarAdhyayana 7/6 gA. 3. (ka) tivvakohAe, tivva-mANAe, tivvlohaae| -bhagavatI. za. 8/u. 9/sU. 40 (kha) aTTajhANAe / saMgo esa mnnussaannN| -uttarAdhyayana (ga) kasAya-veyaNijje / -prajJApanAsUtra 23/1/13 For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 429 ina pApakarmoM ke bandha ke kAraNa mAnava apamAnita hotA hai bahuta-se loga pada-pada para apamAnita, tiraskRta hote dekhe jAte haiM, vaha bhI pUrvabaddha pApakarma ke kAraNa hote haiN| ve pApakarma ye haiM- dUsaroM kA mAna khaNDita karane ke lie nIca upAya taka karanA, zatruoM kA apamAna sunakara khuza hogA, apanI prazaMsA svayaM karanA aura khuza honA, apane sadguNoM kA ahaMkAra (garva) karanA; nirdhana, mandabuddhi evaM dIna-hIna logoM kA nirAdara karanA, mAtA-pitA, guru evaM vRddhoM va sajjana vyaktiyoM kA avinaya karanA, guNijanoM ke prati dveSa, IrSyA evaM asUyA karanA; guNI cAritrAtmAoM kI vandanA-bhakti svayaM na karanA aura dUsaroM ko karane se rokanA, maryAdAoM kA bhaMga karanA aadi| nirbala kisa pApabandha ke kAraNa ke hotA hai ? isI prakAra nirbala honA bhI nimnokta pApakarmabandha kAraNa hai - dIna-hInoM ko satAnA, nirbaloM ko dabAnA, unake sAtha kalaha karanA, unheM bandhana meM DAlanA, kisI kI anna-vastrAdi kI prApti meM vighna DAlanA, aura apane bala kA ahaMkAra (mada ) karanA aadi| kAyara aura Darapoka kina pApakarmoM ke kAraNa hotA hai ? bahuta-se loga kAyara, Darapoka aura bAta-bAta meM zaMkAzIla hote haiM, aisA hone meM pApakarmabandha hI kAraNa hai| jo anya jIvoM meM bhaya paidA karatA hai, akasmAt dhamAkA karake dUsaroM ko DarAtA-dhamakAtA hai, dUsaroM kI ijjata lUTatA hai; cora, sarpa, viSa, agni, pAnI, bhUta, yakSa Adi bhayAnaka nAmoM kA uccAraNa karake dUsaroM ko bhayabhIta karatA hai; zizuoM aura pazuoM ko Darapoka banAtA hai, unheM cauMkAtA hai, unheM bhayabhIta hokara dabate dekha prasanna hotA hai, vaha vyakti bhayamohanIya pApakarmabandha karake bhaviSya meM kAyara aura Darapoka banatA hai| parAdhIna honA bhI pApakarmabandha kAraNa hai isI prakAra jo manuSya dveSa aura IrSyA Adi ke vaza dUsaroM ko bandIgRha meM DalavAtA hai, atyadhika parizrama karavAkara atyalpa pArizramika detA hai, karjadAra ke ghara kA sArA mAla apane kabje meM lekara use dara-dara kA mohatAja banA detA hai, dUsare kI ijjata ko dhakkA pahu~cAtA hai, balAt begAra meM kAma karavAtA hai; kuTumbiyoM aura naukaroM bhojana - pAnI meM antarAya DAlatA hai, pazu-pakSiyoM ko bAr3oM aura piMjaroM meM baMda karake rakhatA haiM, dUsaroM ko parAdhIna aura baMdI dekhakara prasanna hotA hai, dUsaroM kI svAdhInatA naSTa karatA hai, vaha vyakti usa pApakarmabandha ke phalasvarUpa svayaM parAdhIna hotA hai| 9. (ka) issariya-madeNaM (kha) issariyA - vihINayA / For Personal & Private Use Only - bhagavatIsUtra 8/9/43 - prajJApanAsUtra 23/1/16 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) dambhI aura dhUrta bhI pApakarmabandha ke kAraNa jo vyakti dharma karane kA dikhAvA karatA hai, dAna-puNya ke kAyoM meM chala karatA hai, japa-tapa kI sAdhanA meM kapaTa karatA hai| thor3A-sA karake bahuta batAtA hai, vaha ukta mAyA-mohanIya pApakarma kA bandha karake usake phalasvarUpa dhUrta banatA hai| cora kisa pApakarmabandha ke kAraNa banatA hai ? jo cauryakarma ko acchA samajhatA hai, coroM ko sahAyatA detA hai, curAI huI vastu ko kharIdatA yA rakha letA hai, cauryakalA sikhAtA hai, cora kI prazaMsA karatA hai, vaha ukta pApakarmabandha ke phalasvarUpa cora bana jAtA hai|' pApAtmA banatA hai, pApakarmabandha ke kAraNa jo vyakti logoM ko dharmabhraSTa karatA hai, saddharma kI nindA karake kudharma kI prazaMsA aura mahimA karatA hai, tathA adhArmika-pApIjanoM kI saMgati karatA hai, vaha vyakti ukta pApakarmabandha ke phalasvarUpa svayaM pApAtmA bana jAtA hai| kasAI aura hatyArA bhI pApakoM ke kAraNa banatA hai kaI vyakti kasAI, hatyAre aura hiMsAjIvI hote haiM, ve bhI pApakarmabandha ke phalasvarUpa hote haiM, ve pApakarma haiM-hiMsAjanaka kRtyoM kI prazaMsA karanA, hiMsA-hatyA, AtaMka, upadrava Adi karane kI kalA sikhAnA, hiMsAviSayaka granthoM kI racanA, tathA dayAdharma kI nindA karanA aadi| anArya deza meM janma lene ke kAraNa kaI loga anArya deza meM janma lete haiM, vahA~ unheM dharma ke susaMskAra nahIM mila pAte; usake pIche bhI nimnokta pApakoM kA bandha kAraNa hai| jaise-anAryo-mlecchoM ke kAryoM kI prazaMsA karane se, unakI-sI vezabhUSA dhAraNa karane se, kisI para jhUThA ilajAma lagAne se, mlecchoM kI sukha-sampadA ko acchI samajhane se tathA AryoM kA deza, yeza, saMskRti, evaM samyatA chor3akara anAryakarma, veza, saMskRti evaM sabhyatA ko apanAne se| (ga) parAtma-nindA-prazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcargotrasya / (gha) balamadeNaM / (Ga) bala-vihINayA / (ca) tivvacaritta-mohaNijjAe / (cha) nokasAya-veyaNijje / (ja) bhaya-veyaNijjassa kammassa udaeNaM / (a) zubhAzubhakarmaphala (Atmanidhimuni triloka) se pR. 15, 17 1. tenAhaDe takkarappaoge / -tattvAryasUtra -bhagavatI 8/9/40 -prajJApanA 23/1/46 -bhagavatI 8/9/40 -prajJApanA 23/1/13 -sthAnAMgasUtra 4/4/23 -AvazyakasUtra For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 431 putrahInatA bhI pApakarmabandha ke kAraNa * kaI loga putrahIna dekhe jAte haiM, ve putra ke lie tarasate haiM, phira bhI suputra nahIM milatA, isake pIche nimnokta pApakarmabandha kAraNa haiM-manuSya, pazu, pakSI Adi ke anAtha baccoM ko mAranA, aNDoM ko phor3anA, putravantoM se dveSa tathA IrSyA rakhanA, gAyabhaiMsa Adi ke baccoM ko unakI mAtA se vilaga karanA, unheM kama dUdha pilAnA, baMdarI Adi ke baccoM ko pakar3akara unakI mAtA se alaga kara denA Adi se lAbhAntarAya, asAtAvedanIya Adi pApakarmoM ko bandha hotA hai| vahI putrahInatA kA kAraNa hai| kRpaNatA, kuputra, kubhAryA kI prApti kaise ? isI prakAra kuputra evaM kubhAryA Adi kI prApti bhI amuka pApakarmabandha ke kAraNa hotI hai| kRpaNa honA bhI isI prakAra dAnAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, mohanIya Adi pApakarmoM ke bandha kA pariNAma hai| sahodara bhAiyoM meM vaimanasya kA kAraNa kaI jagaha hama dekhate haiM ki sahodara bhAiyoM meM yA sahodara bhAI-bahanoM meM paraspara kalaha, manamuTAva, vaimanasya, vaira-virodha utpanna ho jAtA hai, aura vaha bar3hatA hI jAtA hai, kisI bhI prakAra se zAnta nahIM hotA, usake pIche bhI pUrvabaddha pApakarma kAraNa hai| vaha pApakarma hai-hAthI, ghor3e, bhaiMse, meMr3he, sAMDa, kutte, murge tathA manuSyoM Adi ko paraspara lar3AnA aura unakI lar3AI dekhakara prasanna honA, choTI-sI bAta para jhagar3A karane para AmAdA ho jAnA aadi|2 alpAyu hone ke ye kAraNa haiN| sthAnAMgasUtra meM batAyA gayA hai ki jo prANiyoM kI ghAta karatA hai, jhUTha bolatA hai, tathArUpa zramaNa aura mAhana ko akAraNa aprAsuka (sacitta) aura anaiSaNIya amanojJa asAtAkArI caturvidha AhAra detA hai, kisI kI AjIvikA bhaMga karatA hai; aura kisI dhArmika AdhyAtmika vyakti para doSAropaNa karake unake prati lokazraddhA ghaTAne kA prayatna karatA hai, yaha ukta pApakarmoM kA bandha karake usake phalasvarUpa alpAyuSka hotA hai| 1. (ka) lAbhAtarAe -prajJApanA 23/1/17 - (kha) lAbhatarAeNaM -bhagavatIsUtra 8/9/44 ' (ga) paradukkhaNayAe, parasoyaNayAe, parajUraNayAe, prtippnnyaae| -bhagavatIsUtra 7/6/10 (gha) mnnoduhyaa| -prajJApanA 23/1/12 (E) kasAya veyaNijne / -prajJApanA 23/1/13 2. sudRSTitaraMgiNI, dhyAnakalpataru evaM zubhAzubhakarmaphala Adi meM dekhe / 3. tihiM ThANehiM jIvA appAuttAe kama pagareMti, taM.-pANe aivAittA bhavai, musaM vaittA bhavai, tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA aphAsueNaM aNesaNijjeNaM asaNa-pANa-khAima-sAimeNaM paDilAbhittA bhavaI / -sthAnAMga, sthA 3, u.1, sU. 7 . For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) AcArAMgasUtra. meM batAyA hai ki kaI mohamUr3ha manuSya apane pUrvabaddha pApakarmoM ko bhogane ke lie unake zarIra meM kuSTaroga, jalodara roga, yA mUtrakRccha Adi eka-do roga nahIM, eka sAtha nimnokta solaha roga taka utpanna ho jAte haiN| jaise-(1) gaMDamAlA, . (2) kor3ha (3) rAjayakSmA (TI.bI), (4) apasmAra (mRgI, hisTIriyA), (5) kAnApana, (6) jar3atA (aMgopAMgoM meM zUnyatA), (7) kuNitva (TUTApana), (8) kubjatA (kubar3Apana), (9) jalodara, udarazUla Adi udara roga, (10) mUkatA (gUMgApana), (11) zotha roga (sUjana), (12) bhasmaka roga, (13) kampavAta, (14) pIThasarpitA (paMgutA), (15) zlIpada roga (hAthIpagA) aura (16) madhumeha (ddaaybittiij)| isake pazcAt zUla Adi mAraNAntaka AtaMka (duHsAdhya roga) aura apratyAzita (acAnaka) duHkhoM (pIr3A, kaSTaM Adi) kA sparza hotA hai|' ina aura aise hI nAnA prakAra ke daHkhoM, kaSToM, rogoM, vipattiyoM aura aniSToM ko dekhakara manuSya anumAna kara sakatA hai, ki ye saba kisI na kisI pUrvakRta pApakarma ke hI phala haiN| isake atirikta sarvajJa mahApuruSoM dvArA anubhava kiye hue hone se pApakarma bandha pratyakSavat bhI haiN| aSTAdaza pApasthAnaka : aThAraha prakAra se pApakoM ke bandha ke kAraNa pahale hama batA cuke haiM ki mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga, ye pAMca Amnava (karmoM ke Agamana ke kAraNa) haiM, aura uttarakSaNa meM ye hI pAMca bandha ke kAraNa banate haiN| mUla meM yoga aura kaSAya ye do hI uttarottara bandha ke kAraNa haiN| yoga ke do prakAra haiM-zubhayoga aura ashubhyog| pApakarma kA bandha azubha yoga (mana-vacana-kAyA kI azubha pravRttiyoM) se hotA hai| pApakarma kI prakRtiyA~ yoM to agaNita ho sakatI haiN| parantu pahale hamane jitane bhI duHkha, kaSTa, vedanA, pIr3A, Arti, vyAdhi, Adhi, AtaMka, bhIti, azAnti Adi ke kAraNabhUta pApakarmabandha kA nirUpaNaM kiyA hai; una saba ko zAstrakAroM ne 18 pApa-sthAnoM meM samAviSTa kara diyA hai| ve 18 pApa-sthAnaka yAnI pApakarmabandha ke kAraNa haiM, yathA-(1) prANAtipAtaM, (2) mRSAvAda, (3) 1. (ka) zubhAzubha karmaphala (muni triloka) se pR. 33, 32, 34 (kha) aha pAsa tehiM kulehiM AyattAe jAyA gaMDI aduvA koDhI rAyasI avamAriyaM / kANiya jhimiyaM ceva kuNitaM khujjitaM tahA // 13 // udariM ca pAsa muI ca sUNiyaM ca gilAsiNi / vevaI pIDhasappiM ca silivayaM madhumehaNiM // 14 // solasa ete rogA, akkhAyA aNupuvvaso / aha NaM phusati AtaMkA, phAsA ya asamaMjasA // 15 // "aTTe se bahudukkhe itibAle paMkuvvati / eti roge bahU NaccA AturA paritAvae // -AcArAMga 1 zru. a. 6, u. 1, sU. 179 For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 433 adattAdAna, (4) maithuna (abrahmacarya), (5) parigraha, (6) krodha, (7) mAna, (8) mAyA, (9) lobha, (10) rAga, (11) dveSa, (12) kalaha, (13) abhyAkhyAna, (14) paizunya, (15) paraparivAda (paranindA), (16) rati-arati, (17) mAyA mRSAvAda, aura (18) mithyAdarzana-zalyA ina aThAraha pApasthAnoM se tathA inake vividha prakAroM se pApa karma kA bandha hotA hai| saMsArI jIva mukhyatayA aThAraha prakAra se jo pApakarma bA~dhatA hai, usakA phalabhoga 62 prakAra se bhogatA hai| inameM 45 ghAti karmaprakRtiyA~ to baMdhayogya pApa prakRtiyA~ hai hii| jaise-jJAnAvaraNIya kI pAMca, darzanAvaraNIya kI nau, antarAya kI pAMca aura mohanIya kI 26 (samyaktva-mohanIya, mizra-mohanIya ko chor3akara), yoM ghAtikarma kI 45 bandhayogya prakRtiyA~ pApakarma prakRtiyA~ haiN| zeSa aghAtikarma meM se puNya kI 42 prakRtiyoM ke sivAya zeSa 37 prakRtiyA~ azubha haiM, jo pAparUpa haiN| ve isa prakAra haiMpahale saMsthAna aura saMhanana ko chor3a kara zeSa pAMca saMhanana, pAMca saMsthAna, aprazasta vihAyogati, tiryaJcagati, tiryaJcagatyAnupUrvI, narakagati, narakagatyAnupUrvI, asAtAvedanIya, nIcagotra, upaghAta, ekendriya jAti, tIna vikalendriya, narakAyu, sthAvaradazaka (sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayaza kIrti), varNacatuSka (azubha varNa-gandha-rasa-sparza); yoM aghAti karma kI 37 prakRtiyA~ tathA ghAtikarma kI 45 prakRtiyA~ yoM kula milAkara 62 pApakarma kI prakRtiyA~ haiM, jo baMdhatI haiM, aura usakA phala pApakarmabandhakartA jIva ko 82 prakAra se bhoganA par3atA hai| zAstrakAroM ne vividha apekSAoM se yaha bhI batAyA hai ki pApakarma bandha kisakisa ne kiyA hai, kauna-kauna bAMdhatA hai aura kauna-kauna bAMdhegA? samasta saMsArI jIva 1. (ka) azubhaH pApasya / (kha) samavAyAMgasUtra 18vAM samavAya (ga) sthAnAMgasUtra meM 9+9 Ayatana, sthA. 9 (gha) savvaM pANAivAya, aligamadattaM ca mehuNaM savva, savva-pariggaha taha rAibhattaM (raI-araI) ca vosirimo // 65 // - - savva koha mANaM mAya lohaM ca rAgadose ya / kalaha abbhakkhANaM pesutraM para-parIvAya // 66 // mAyAmosa, micchAdasaNa-salla taheva vosirimo / aMtima-UsAsammI dehapi jiNAi-paccakkha // 67 // __-pravacanasAroddhAra 237 dvAra 2. (ka) paMcasaMgraha (prA.) 456 se 459 (kha) gommaTasAra (ka) 44-45 (ga) . apaDhama-saMThANa-khagai-saMghayaNA, tiriyaduga-asAya-nI-uvaghAya-igavigala niraya-tigaM // 16 // thAvara-dasa vana-caukka-ghAi-paNayAla-sahiya vaasiiii| pAva-payaDitti dosuvivatrAigahA suhA asuhA ||17|| -karmagrantha bhA. 5 gA. 16, 17 For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) (gyArahaveM, bArahaveM, terahaveM guNasthAnavartI jIvoM ke sivAya) tInoM kAla meM pApakarmoM kA bandha karate haiN| isa sambandha meM hama agale khaNDa meM vizeSa prakAza DAlane kA prayatna kreNge| pApakarma ke sambandha meM 'puNya aura pApa : Anava ke rUpa meM' zIrSaka nibandha meM hamane isase sambandhita aneka pahaluoM para vistRta prakAza DAlA hai| isalie isa viSaya meM piSTapeSaNa karanA ucita nahIM hai / ' puNyakarma kI prakRtiyA~ aura unakA bandha tattvArthasUtra meM 'zubhaH puNyasya' kaha kara zubha yoga ko puNya- Amrava kahA gayA hai, aura Anava ke uttarakSaNa meM prazasta rAga se bandha hotA hai| isakA Azaya sarvArthasiddhi meM spaSTa kiyA gayA hai ki zubha pariNAmoM (bhAvoM) se niSpanna yoga zubha hai| 'pravacanasAra' meM isI kA niSkarSa diyA gayA hai - 'para ke prati zubhapariNAma puNya hai| ' 'dravyasaMgraha' aura 'mUlAcAra' ke anusAra- zubha pariNAmoM se yukta jIva puNyarUpa hai, aura vaha puNyarUpa tabhI hotA hai, jaba samyaktva, zrutajJAna, vratarUpa pariNAma, tathA kaSAyanigraharUpa guNoM se pariNata AtmA ho / puNyAnava ke kAraNoM kA ullekha karate hue 'paMcAstikAya' meM kahA gayA hai - jisa jIva meM prazasta rAMga hai, jisake pariNAma anukampA se yukta haiM, jisake citta meM kaluSatA nahIM hai, usa jIva ke puNyAnava ( uttarakSaNa meM puNyabandha) hotA hai| mUlAcAra meM bhI isI se milate julate kAraNa batAe haiM- " jIvoM ke prati anukampA, zuddha mana-vacana-kAya kI kriyA, samyagdarzana- jJAnarUpa upayoga, ye puNya karmAnava ( puNyakarmabandha) ke kAraNa haiN| "2 'jJAnasAra' ke anusAra 'yama (vrata), prazama, nirveda (vairAgya), tattvoM kA cintana Adi kA jisa mana meM Alambana ho, jisa mana meM maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya ye cAra bhAvanAe~ hoM, vahI mana zubhAsrava (puNya) ko utpanna karatA hai| ' 'sarvArthasiddhi' ke anusAra - mana, vacana aura kAya kI saralatA tathA inakI avisaMvAditA, ye zubha yoga ( puNyAnava-hetuka) ke kAraNa haiN| 'tattvArthasAra' meM vratAcaraNa ko puNyakarmAnava kA kAraNa batAyA hai| 'yogasAra' meM kahA gayA hai - "arahaMta Adi 1. dekheM - karmavijJAna chaThA khaNDa meM puNya aura pApa : Asrava ke rUpa meM, pR. 631 se 687 taka 2. (ka) tattvArthasUtra 6 / 3 (kha) zubha pariNAma - nirvRto yogaH zubhaH / (ga) suha-pariNAmo puNNaM / (gha) dravyasaMgraha 38 / 158 (Ga) mUlAcAra 234 (ca) paMcAstikAya 132, 135 (cha) mUlAcAra 235 For Personal & Private Use Only - sarvArthasiddhi 6/3 - pravacana sAra gA. 181 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 435 paMca-parameSThiyoM ke prati zraddhA-bhakti, samasta jIvoM ke prati karuNA aura pavitra cAritrI ke prati anurAga karane se puNyAsava hotA hai|' yaha pahale kahA jA cukA hai ki puNya aura pApa karma ke bandha yA Asava kA nirNaya kisI vastu yA kriyA ke AdhAra para nahIM hotA, apitu kartA ke bhAvoM (pariNAmoM) ke AdhAra para bhI hotA hai| isalie kisI ko sukha yA duHkha upajAne mAtra se bhI puNya yA pApa kA Asrava yA bandha nahIM ho jAtA, usake pIche kartA ke Azaya ke sAtha-sAtha kabhI-kabhI usa pravRtti (kriyA yA karma) kA zubhAzubhatva yA maMgalAmaMgalakAritva bhI dekhA jAtA hai| kisI dUsare jIva ko hAni yA kSati pahu~cA kara kisI ko sukha upajAne se kArya zubha nahIM rahatA, vaha kArya mAMgalika na hokara amAMgalika ho jAtA hai, ataH usa kArya se puNyabandha nahIM hotaa| nandIsUtra kI vRtti meM eka 'duHkhamocaka' mata kA varNana hai| duHkhamocaka matAnusAra 'kisI atyanta duHkha pAte hueM vyakti kA dama ghoTa dene se use ukta duHkha se chuTakArA mila jAtA hai aura vaha marakara svarga ke sukha pAtA hai|' parantu yaha kArya bhI azubha pariNAma tathA azubhatva se yukta hone ke kAraNa puNyabandha kA kAraNa nahIM ho sktaa| ___ isI prakAra eka dayArdra cikitsaka niHsvArthabhAva se, kisI muni ke phor3e kI cIra-phAr3a karake marahama-paTTI karake use roga-mukta karatA hai| cIra-phAr3a karate samaya muni ko duHkha hotA hai, parantu usa cikitsaka kA bhAva muni ko duHkha dene kA nahIM hai| isalie duHkhotpAdana ke isa kAraNamAtra se cikitsaka ke pApakarma kA bandha nahIM hotA, apitu zubhabhAva evaM zubhakArya hone ke kAraNa puNyAnava evaM puNyabandha hotA hai| ___ 'AptamImAMsA' meM batAyA gayA hai ki yadi aisA ekAnta mAnA jAe ki dUsaroM ko sukha dene se puNyabandha aura duHkha dene se pApabandha hotA hai, taba to acetana dUdha Adi ko puNya kA aura kAMTe Adi ko pApa kA bandha honA cAhie, kyoMki prANiyoM ke hI puNya-pApa kA bandha hotA hai, taba to vItarAgI ko bhI puNya yA pApa kA bandha honA cAhie, kyoMki ve bhI dUsaroM ke sukha yA duHkha meM (saMyama-tapa-vratAdi kA upadeza dekara) nimitta hote haiN| yadi aisA kaheM ki svayaM ko kaSTa dene se puNyabandha aura sukha dene se pApabandha hotA hai to vidvAn aura vItarAgI muni ko bhI puNya-pApa kA bandha 1. (ka) jJAnasAra 2/3, 5, 7 (kha) kAya-vAG-manasAmRjutvamavisaMvAdana c| -sarvArthasiddhi 6/23 (ga) vratAt kilAnavena puNyam / -tattvArthasAra 4/596 (gha) arhadAdau parAbhaktiH kAruNye sarvajantuSu / pAvane caraNe rAgaH, puNya-bandha-nibandhanam // -yogasAra a. 4/37 2. (ka) sarvArthasiddhi 6/11/330 / (kha) karmavijJAna bhA. 3, khaNDa 6, pR. 635, 636 (ga) dekheM, nandIsUtra, malayagirivRtti (gha) Apta-mImAMsA 92 se 95 taka For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) honA cAhie; kyoMki vidvAn ko tattvajJAna aura santoSa Adi se sukha hotA hai aura vItarAgI trikAla ratnatrayAdi ke anuSThAna se svayaM ko duHkha pahu~cAtA hai| aisI sthiti meM puNya aura pApa kA cakra sadA calatA rahegA aura kisI bhI jIva ko mukti hI nahIM hogI, kyoMki puNyakarma aura pApakarma donoM se kabhI chuTakArA hI nahIM hogaa| AcArya samantabhadra ne isakA samAdhAna dete hue kahA hai- 'apane meM sthita sukha-dukha yA para meM sthita sukha-duHkha yadi vizuddhi kA kAraNa hai, vizuddhi kArya aura vizuddhi svabhAva hai to puNyAnava (puNyabandha) hotA hai, aura yadi saMkleza kA kAraNa, saMkleza kA kArya aura saMkleza- svabhAvarUpa hai to vahA~ pApAnava ( pApabandha) hotA hai| Artta- raudra-dhyAnarUpa pariNAma saMkleza kahalAtA hai aura dharma- zukladhyAna vizuddhi / ' 9 zravaNendriya, netrendriya, rasanendriya kI prabalatA kA lAbha - puNyabandha se koI vyakti dharmazAstra (adhyAtmalakSyI) aura sukathA zravaNa karatA hai, guNijanoM ke guNoM ko sunakara prasanna hotA hai, dIna-du:khiyoM kI pukAra para dhyAna dekara unheM santuSTa evaM Azvasta karatA hai, bahare vyaktiyoM kI haMsI na ur3A kara unake prati sahAnubhUti dikhAtA hai, yathAzakti sahAyatA karatA hai, ityAdi kAraNoM se zAstrAnusAra acakSudarzanAvaraNIya ke kSayopazama se tathA zubha aMgopAMga nAmakarma nAmaka puNya kA bandha hone se vaha zrotrendriya (kAna) kI tIvrazravaNatA, svasthatA evaM sundaratA prApta karatA hai| isI prakAra koI vyakti tyAgI tapasvI sAdhu-sAdhviyoM ke darzana karatA hai, dharma ke prati anurAga rakhatA hai; viSayAsaktivarddhaka rUpa dekha turanta dRSTi haTA letA hai, netrahIna yA netraroga grasta vyaktiyoM para dayA karatA hai; sat-zAstra tathA zreSTha sAhitya, AdhyAtmika grantha par3hatA hai, aisA vyakti cakSudarzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se tathA zubha aMgopAMga nAmakarma ke puNyabandha aura usake phalasvarUpa use svastha, teja, manohara aura dUradRSTi vAlI A~kheM prApta hotI haiN| eka vyakti mAMsa, madirA, rakta tathA anya abhakSya aniSTa uttejaka khAna-pAna nahIM karatA, rasalolupatA nahIM karatA, sadbodha karatA hai, logoM ko saddharma kA tattva samajhAtA hai, sadaiva guNoM kA hI bakhAna karatA hai, hita-mita priya-sukhadAyaka vacana bolatA hai, jihvAdhikala, totalA, mUka aura aspaSTabhASI vyakti ke prati sahAnubhUti rakhatA hai, usakI sahAyatA karatA hai, zAstravacanAnusAra aise vyakti zubhanAmakarma puNya kA bandha karake jihvendriya kI prabalatA, vacana kI AdeyatA prApta karate haiN| 2 1. AptamImAMsA (AcArya samantabhadra) se 2. (ka) maNuNNA saddA, maNuNNA rUvA, maNuNNA rasA, maNosuhayA, vaisuhayA, kAyasuhayA / (kha) iTThA saddA, iTThA rUvA, iTThA rasA, iTThA lAvaNNA / (ga) adukkhaNayAe, apariyAvaNayAe, aNukaMpAe / (gha) maitrIbhAva, sahAyatA pradAna, vinaya, bhakti, ekAgratA evaM anukampAbhAva se - prajJApanAsUtra 23/1/12 - vahI, 23/1/15 -bhagavatIsUtra 7/6/9 For Personal & Private Use Only - bhagavatI sUtra 8/9/37-38 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 437 isI prakAra ghrANendriya kI prabalatA evaM svastha suzobhana nAsikA prApta hotI hai, amuka prakAra ke puNyabandha se| vaha hotA hai - sugandhita padArthoM meM gRddha-Asakta na hone se, nAsikAhInoM ke prati sahAnubhUti aura unheM sahAyatA dene se evaM sAdhu-sAdhvI Adi zreSTha-virakta tyAgI janoM ke Age mastaka jhukAne se| ' kaI loga apane hAthoM se zubhabhAvanApUrvaka nirahaMkArabhAva se dAna dete haiM, saccA lekha likhate haiM, dharmavRddhikAraka AdhyAtmika vicArottejaka lekha, kathA, kAvya evaM nibandha likhate haiM, AjJA prApta karake yA dUsare kI svIkRti - anumati se vastu grahaNa karate haiM, hAthoM se kisI ko kaSTa, duHkha, pIr3A yA saMtApa nahIM dete, sahI lena-dena karate haiM, hastahIna kI sahAyatA Adi karate haiM, ityAdi kAraNoM se zubha nAmakarmarUpa puNya prakRtiyoM kA bandha hone se unheM tatphalasvarUpa svastha evaM baliSTha hAtha prApta hotA hai| kaI svayaM durvyasanoM ke yA anaitika kumArga para nahIM calate, anya logoM ko usa kumArga para jAne se rokate haiM; dRzyamAna jIva-jantuoM ko apane pairoM se kucalane-dabane se rokate haiM, lUle laMgar3e evaM apAhija ko sahAnubhUtipUrvaka sahAyatA dete haiM; ityAdi kAraNoM se ve bhI zubhanAmakarma kI prakRtiyA~ kA bandha karate haiM, jisake phalasvarUpa unheM svastha evaM sazakta paira milate haiM / 2 isI prakAra adhikAMza loga sammAna cAhate haiM, parantu AgamakAroM ne batAyA hai ki arihaMta, AcArya, sAdhu-sAdhvIgaNa, zrAvaka-zrAvikA, samyagdRSTi, mArgAnusArI evaM dharmiSTha guNasampanna AtmAoM kA guNagAna karane, unake sadguNoM ko apane jIvana meM yathAzakti utArane se, unakI sevA, vinaya zraddhA-bhakti karane se, unakI prazaMsA evaM kIrti sunakara mana meM pramudita hone se, unheM vandana - namana karane - karAne se, svayaM sadguNI hote hue bhI namra evaM nirabhimAnI rahane se vyakti yazaH kIrtinAma karmarUpa puNya prakRti ko bAMdhatA hai, aura usake phalasvarUpa sammAna prApta karatA hai| dIna-dukhiyoM ko rugNAvasthA meM dekhakara dayAbhAva lAne evaM unheM sukhI banAne, sAdhu-sAdhvI Adi mahAn AtmAoM ko auSadha kA dAna dene dilAne evaM unakI yathociMta sevA karane se zubha evaM svastha zarIra nAmakarmarUpa puNyabandha hotA hai jisake phalasvarUpa milatA hai - svastha, sazakta evaM suzobhana zarIra / 1. (ka) iTThA gaMdhA, iTThA lAvaNNaM / (kha) maNNA gaMdhA, maNosuhayA, vaisuhayA, kAyasuhayA / 2. (ka) iTThA phAsA, iTThA lAvaNNaM / (kha) maNuNNAphAsA, maNosuhayA, vaisuhayA, kAyamuhayA / (ga) adukkhaNayAe, apariyAvaNayAe, aNukaMpAe / (gha) kAya ujjuyayAe / For Personal & Private Use Only - prajJApanA 23/1/15, 12 - vahI, 23/1/15, 12 - bhagavatIsUtra 7/6/9 - bhagavatI 8/9 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ___ kaI loga balavAn aura nirbhaya hote haiM, ve bhI zubhanAmakarmarUpa puNyabandha se hote haiN| aisA puNyabandha hotA hai-dInoM, anAthoM, abhAvapIr3itoM, pada-dalitoM evaM pichar3e logoM para anukampA karake unheM sahAyatA dene se, unake kaSToM ko dUra karane se, unake AMsU . poMchane se, saMkaTApanna vyaktiyoM, bAr3ha bhUkampa Adi prAkRtika prakopoM se pIr3ita vyaktiyoM ko anna-vastrAdi kA dAna karane se tathA nirbhaya hokara anyAya-atyAcAra-pIr3itoM aura zoSitoM ko nyAya dilAne se, dUsaroM ko bhayabhIta na karane, kAyara na banAne tathA pazuoM, bAlakoM Adi ko nahIM DarAne-dhamakAne se|' puNyabandha ke kAraNa sukhazAnti sampanna, sadAcArI evaM RddhimAna dhanADhya . kaI loga dhanADhya, sadAcArI, RddhimAna evaM sukha-zAnti sampanna hote haiM, usake pIche bhI amuka prakAra kA puNyabandha kAraNa hai| puNyabandha kA vaha prakAra hai-nirdhanoM, daridroM, abhAvapIr3itoM, anAthoM, asahAyoM, anAzritoM aura apaMgoM Adi ko anna, pAnI, vastra aura Azraya Adi kI niHsvArthabhAva, prazaMsA-pratiSThA kI AzA rakhe binA sahAyatA denA, prApta dravyoM yA sAdhanoM para mamatA-mUrchA kama karake dharmonnati, sevA, satkarma evaM sadAcAra-pracAra karane Adi sukRtyoM meM apanI sampatti kA sadupayoga karanA, dUsare ke pAsa dhana-sampatti, sAdhana-sAmagrI Adi kI pracuratA evaM vRddhi dekhakara IrSyA-dveSa na karanA, udAratA rakhanA, svArthavRtti kama karanA, ye aura aise hI kArya puNyabandha ke haiN| bhagavatIsUtra meM bhI anukampA, sevA, paropakArAdi zubha pravRttiyA~ puNyopArjana kI kAraNa batAI gaI haiN|2 1. (ka) issriy-amdenn| -bhagavatIsUtra 8/9/43 (kha) issriy-visitttthiyaa| ___-prajJApanA. 23/1/16 (ga) AtmanindA paraprazaMsA, sadguNodbhAvana, asadguNAcchAdana -tattvArthasUtra (gha) pANANukaMpAe, bhUyANukaMpAe, jIvANukaMpayAe, sttaannukNpyaae.| -bhagavatIsUtra 7/6/9 (Ga) kAyasuhayA, balavisiDiyA / |-prjnyaapnaa 23/1/12, 16 (ca) bala-amadeNaM -bhagavatI 8/9/43 2. (ka) sayA sacceNa saMpanne, mettiM bhUehiM kappae / -sUtrakRtAMga-15/3 (kha) amacchariyAe / -sthAnAMga 4/4/39 (ga) tuliyA visesamAdAya, dayAdhammassa khatie / vippasIejja mehAvI, tahAbhaeNa appaNA // -uttarAdhyayana 5/30 (gha) annapuNNe, pANapuNNe, layaNapuNNe, sayaNapuNNe, vatthapuNNe / -ThANAMga. 9/22 (Ga) lAbha-amadeNaM / -bhagavatI 8/9/43 (ca) lAbha-visiTThiyA / -prajJApanA 23/1/17 (cha) maitrIbhAva, sahAyatA pradAna-vinaya-bhakti, ekAgratA tathA anukampAbhAva se / -bhagavatI 8/9/37-38, 7/10/121 For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 439 zubha-azubha baMdha evaM vipAka : adhyavasAya para nirbhara yaha nizcita hai ki puNyabandha meM ina (pUrvokta) aura Age kahe jAne puNyabandha ke prakAroM (sthAnoM) ke pIche zubhayoga evaM prazastabhAva (pariNAma) honA atyAvazyaka hai| jina karmoM kA bandha hotA hai, unako lekara vipAka (phala) kevala zubha yA azubha nahIM hotA, apitu adhyavasAya-rUpa kAraNa kI zubhAzubhatA ke nimitta se ve zubha-azubha donoM prakAra ke hote haiN| zubha adhyavasAya se nirmita vipAka zubha (iSTa) hotA hai, aura azubha adhyavasAya se nirmita vipAka azubha (aniSTa) hotA hai| jisa pariNAma meM saMkleza jitanA kama hogA, vaha pariNAma utanA hI adhika zubha hogA aura jisa pariNAma meM saMkleza jitanA adhika hogA, vaha pariNAma utanA hI adhika azubha hogaa| isalie jisa pariNAma se puNya-prakRtiyoM meM zubha anubhAga baMdhatA hai, usI pariNAma se pApa prakRtiyoM meM azubha anubhAga bhI baMdhatA hai|' . puNyabandha ke nau pramukha kAraNAtmaka prakAra yahI kAraNa hai ki sthAnAMga meM nau prakAra se puNya-prakRtiyoM kA Anava yA baMdha honA batAyA hai-(1) annapuNya, (2) pAnapuNya, (3) layanapuNya, (4) zayanapuNya, (5) vastrapuNya, (6) manapuNya, (7) varcanapuNya, (8) kAyapuNya aura (9) nmskaarpunny| (1) anna-puNya-zubhabhAva se, niHsvArthabhAvanA pUrvaka bhUkhe ko bhojanAdi dekara usakI bhUkha mittaanaa| (2) pAna-puNya-pyAse ko zubhabhAva se peyajala pilAkara usakI pipAsA zAnta . krnaa| (3) layana-puNya-begharabAra evaM nirAzrita ko Azraya ke lie makAnAdi denA yA sArvajanika dharmazAlA Adi kholanA; niHzulka chAtrAvAsa claanaa| (4) zayana-puNya-zayyA, bichaunA, caTAI, khATa, paTTA Adi zayanIya sAmagrI denaa| (5) vastra-puNya-sardI, garmI, varSA se pIr3ita vyakti ko inase rakSA ke lie vastra - denaa| (6) mana-puNya-mana se apane aura dUsaroM ke lie zubha, maMgala bhAvanA krnaa| (7) vacana-puNya-prazasta, zubha AzvAsanadAyaka, sahAnubhUtidarzaka, sukhazAnti pradAyaka, hita mita, pathya, tathya se yukta vacana bolanA, acchI salAha denaa| (8) kAya-puNya-rogI, pIr3ita, duHkhita evaM saMtapta vyaktiyoM kI kAyA se sevA karanA, unake A~sU poMchanA, sArvajanika sevAkArya meM bhAga lenA, zramadAna krnaa| 1. tattvAryasUtra vivecana (paM. sukhalAlajI) se pR. 204 For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) (9) namaskArapuNya-guNijanoM aura mahApuruSoM ko zraddhAbhaktipUrvaka namaskAra karanA, apanI AtmA ko vikRta karane vAle jAti Adi ATha mada tathA bar3appana ke ahaMkAra ko chor3akara namratA, vinaya evaM nirahaMkAritA dhAraNa karanA, mahAn AtmAoM ke prati svayaM ko samarpita kara denaa| pahale hama jo puNyabandha ke vibhinna kAraNa batA Ae haiM, una sabhI kA eka yA dUsare prakAra se ina nI puNyabandha-hetuoM me samAveza ho jAtA hai|' puNya karma kI bandha yogya 42 prakRtiyA~ ___ puNyakarma kI bandhayogya bayAlIsa prakRtiyA~ haiN| pUrvokta kAraNoM meM se kisI bhI kAraNa se puNya kA bandha hone para, unakA sukhada phalabhoga 42 prakAra se hotA hai| tattvArthasUtra meM sAtAvedanIya, samyaktva-mohanIya, hAsya, rati, puruSaveda, zubha-Ayu zubhanAma aura zubhagotra, ye prakRtiyA~ puNyarUpa batAI haiN| samyaktva-mohanIya, hAsya, rati aura puruSaveda ina cAra ghAtikarmaviziSTa mohanIyakarma kI prakRtiyoM ko puNya prakRtiyoM meM karmaprakRti, navatattva Adi granthoM meM nahIM mAnA gayA hai| tattvArthasUtra-prokta cAra prakRtiyoM ko puNyarUpa mAnane vAlA mata atiprAcIna jJAta hotA hai| ___ ve 42 puNya-prakRtiyA~ isa prakAra haiM-(1) sAtAvedanIya, (2 se 4) manuSyAyu, devAyu aura tiryajvAyu, (5-6) manuSyagati, devagati, (7) paMcendriya jAti, (8 se 12) pAMca zarIra, (audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa), (13 se 15) tIna aMgopAMga (audArika, vaikriya, AhAraka), (16) samacaturasra-saMsthAna, (17) vajra-RSabhanArAca saMhanana, (18 se 21) prazasta varNa, gandha, rasa, sparza, (22-23) do AnupUrvI (manuSyAnupUrvI, devAnupUrvI), (24) agurulaghu, (25) parAghAta, (26) ucchvAsa, (27) Atapa, (28) udyota, (29) prazasta-vihAyogati, (3.0) trasa, (31) bAdara, (32) paryApta, (33) pratyeka, (34) sthira, (35) zubha, (36) subhaga, (37) susvara, (38) Adeya, (39) yaza kIrti, (40) nirmANanAma, (41) tIrthaMkaranAma aura (42) uccgotr| ye 42 hI puNya-prakRtiyA~ zubhayoga se niSpanna hotI haiM tathA puNyabandha se prApta hone bAle sukhada phalabhoga karAne ke lie haiN|3 1. (ka) navavidhe puNNe paNNatte taM.-annapuNe, pANapuNNe, vatthapuNNe, leNapuNNe, sayaNapuNNe, maNapuNNe, vaaNNe, kAyapuNNe, NamokkArapuNNe / -sthAnAMgasUtra sthAna 9, sU. 25 (kha) pariNAmameva kAraNamAhuH khalu puNya-pApayoH prAjJAH / tasmAt pApApacayaH puNyopacayazca suvidheyaH // -AtmAnuzAsana 23 2. savedha-samyaktva-hAsya-rati-puruSaveda zubhAyurnAmagotrANi puNyam / -tattyArtha 8/26 3. (ka) karmagrantha bhA. 5, gAthA 15 (kha) paMcasaMgraha (prA.) gA. 453 se 455 taka For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha 441 ratnatraya puNyabandha kA kAraNa nahIM, rAga kAraNa hai puNyabandha ke sambandha meM eka carcA yaha bhI pracalita hai ki samyagdarzana-jJAnayukta vratAdirUpa samyakcAritra pAMcaveM guNasthAna se prArambha hotA hai tathA sayogIkevalI (13veM guNasthAnavI jIvanmukta) ke bhI sAtArUpa hotA hai to kyA ratnatraya bhI puNyabandha kA kAraNa hai yA mokSa kA bhI hai? 'puruSArtha-siddhyupAya meM isakA sundara samAdhAna kiyA gayA hai ki asamagra (asampUrNa) ekadezAdirUpa ralatraya kA bhAvana karane vAle ke jo karmabandha honA hai, vaha avazya hI vipakSa (rAgAdi) kRta hai; kyoMki mokSa kA upAya bandha kA upAya nahIM ho sktaa| arthAta-eka hI kAraNa se do paraspara virodhI kAryabandha aura mokSa-kaise ho sakate haiM? isI tathya ko Age spaSTa kiyA gayA hai-'yahA~ ratnatraya to mokSa (nirvANa) kA hI kAraNa hai, bandha kA kAraNa nhiiN| usake hote hue jo puNya kA Asrava (bandha) hotA hai, vaha zubhopayoga kA aparAdha haiN|' ___ 'jisa aMza meM samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakacAritra hai, usa aMza meM bandha nahIM hotA, jisa aMza meM rAga hai, usa 'aMza' se bandhana hotA hai|'' puNyabandha viSayecchA mUlaka na ho puNyabandha ke viSaya meM cetAvanI dete hue kArtikeyAnuprekSA (gA. 409-412) meM kahA gayA hai ki puNyabandha kI bhAvanA se puNyakArya nahIM karane caahie| jo vyakti viSayasukhoM kI lAlasA se puNya kI abhilASA karatA hai, usake pariNAmoM meM vizuddhi kaise ho sakatI hai? puNyabandha ke mUla haiM-vizuddhirUpa pariNAma ! vivekI puruSa agara uccabhUmikArUr3ha nahIM hai, zuddha pariNAmoM para satata TikA nahIM raha sakatA, isalie vaha azubhapariNAmoM se bacane ke lie puNyakArya sahajabhAva se karatA hai, parantu puNyabandha se ihalaukika pAralaukika sukhabhogoM kI, dhana-santAnAdi kI yA sammAna-pratiSThA kI prApti hotI hai isa-tIvra icchA se puNya kArya karanA, nidAnarUpa hone se azubha-karmaphala kA bhAgI honA sambhava hai, durgati bhI ho sakatI hai; kyoMki viSayasukha-tRSNA rUpa kaSAya se prerita hokara puNya-upArjana kI tIvra abhilASA rakhatA hai, usake bhAvoM (pariNAmoM) meM vizuddhi kaise hogI? jise ihaloka-paraloka kI vAMchA nahIM hai use hI puNya kI prApti hotI hai| ataH puNyabandha kA kAraNa mandakaSAya hai| mandakaSAyavaza zubha pariNAma hone para hI jIva puNyabandha karatA hai, puNya kI pUrvokta prakAra kI tIvra icchA puNyabandha kA kAraNa nahIM hai| . 1. (ka) puruSArthasiddhayupAya 211, 220 (kha) jaina siddhAnta (pa. kailAzacandrajI) se pR. 130-131 . 2. (ka) kArtikeyAnuprekSA 409-412 (kha) jainasiddhAnta pR. 127 (ga) tiloyapaNNatti 9/52 For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) . pUrvakRta puNya se vaibhava mila jAne para manuSya ko usakA mada ho jAe to usakI buddhi bhraSTa ho jAtI hai| buddhibhraSTatA se pApa hotA hai| ataH tiloyapaNNatti (9/52) meM kahA gayA hai-aisA (tIvrakaSAyayukta) puNya hameM kabhI prApta na ho| "samyagdRSTi yadi nidAna na kare to usakA puNyabandha paramparA se mokSa kI ora le jAne meM kAraNa banatA hai| kyoMki taba vaha devagati meM bhI bhogoM meM na phaMsa kara yahA~ se cyava kara uttama manuSya janmagrahaNa karake tapa-saMyama dvArA mokSa prApta kara letA hai|". puNya-pApabandha ke rahasya ko heyopAdeyatva ko samajhAne ke lie hamane 'puNya aura pApa : Anava ke rUpa meM' tathA 'puNya : kaba aura kahA~ taka heya yA upAdeya?' ina donoM nibandhoM meM paryApta prakAza DolA hai| 1. (ka) bhAvasaMgraha gA. 404 (kha) dekheM-karmavijJAna khaNDa 6 meM puNya-pApa se sambandhita do nibandha, pR. 631 se 687 For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma rasa kI saMsAra meM sarvavyApakatA vartamAna dRzyamAna jagat meM koI bhI vyakti aisA nahIM hai, jo 'rasa' zabda se paricita na ho| rasa zabda meM hI aisA kucha camatkAra hai ki isakA nAma sunate hI kAna khar3e ho jAte haiM, hRdaya chalachalA uThatA hai, manomayUra nAca uThatA hai, jihvA se pAnI Tapakane lagatA hai| pAMcoM indriyoM ke viSayarasa meM jaba mAnava bhAvavibhora ho jAtA hai, Asakta hokara bAra-bAra usa rasa kA AsvAdana karane ke lie lAlAyita hotA hai| mana bhI krodhAdi kaSAyoM tathA rAga, dveSa, moha, mada evaM mAtsarya Adi vaibhAvika bhAvoM ke rasa meM jaba mUrcchita evaM matta ho jAtA hai, taba use duniyA kI kisI bhI vastu kA bhAna nahIM rahatA / vizva ke sabhI kSetroM meM rasa kI pradhAnatA dRSTigocara hotI hai| kisI ko phuTabaoNla Adi ke khela meM rasa hotA hai, kisI ko juA khelane meN| kisI ko kabaDDI aura tAza khelane meM rasa hotA hai, kisI ko zikAra khelane meM rasa hotA hai| kisI ko saMgIta -zravaNa meM rasa AtA hai to kisI ko nRtya evaM vAdya meM rasa AtA hai| kisI ko ekamAtra dhana kamAne aura dhana jor3a-jor3a kara rakhane meM rasa AtA hai to kisI ko paropakAra ke kAryoM meM dhana vyaya karane meM rasa hotA hai| isI prakAra kisI ko sarasa svAdiSTa vividha pakavAna tathA masAledAra vyaMjanoM ke cakhane aura svAda lene meM rasa AtA hai| koI cATa pakaur3I Adi ko khAne meM rasa letA hai| " jIvana ke samasta kSetroM meM rasa kA hI mahatva yoM dekhA jAe to rasoI kA sArA AdhAra rasa para hai| agara rasoI meM rasa nahIM hai; usameM se rasa ruSTa hokara calA gayA hai to use koI bhI pasaMda nahIM kregaa| isake viparIta rasoI yadi rasadAra banI hai to bhojana karane vAle prazaMsA karate nahIM aghAte'kitanA sarasa (TesTaphula - Tasteful) bhojana hai yaha ?' phala cAhe jitanA AkarSaka ho, yadi usameM rasa na ho to use koI sUMghegA bhI nahIM / SaTsa bhojana bhAratIya gharoM meM (443) For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) prasiddha rahA hai| isI prakAra kAvya meM, kathA meM tathA gadya meM bhI zRMgArarasa, vIrarasa, karuNarasa, raudrarasa, hAsyarasa evaM bhayAnakarasa meM se koI bhI eka rasa pradhAna hotA hai, kahIM-kahIM vAtsalyarasa evaM zAntarasa bhI hotA hai| sUradAsa ne vAtsalya rasa kA pravAha apanI kavitAoM meM zrIkRSNa kI bAlyalIlA kA AdhAra kara bahAyA hai, jabaki bhartRhari ne apane vairAgya zataka ko zAntarasa se sarAbora kiyA hai| philma, nATaka, bhASaNa, sambhASaNa Adi meM bhI hAusa phula (House full) tabhI hotA hai, jaba unameM rasa labAlaba bharA ho| aisA kauna-sA kSetra hai, jisameM rasa kI sArvabhaumatA na ho ? kheta meM kRSikarma karane vAle kRSaka se lekara, rASTra para anuzAsana karane vAle rASTrapati taka ke jIvana meM nirantara rasa kI hI ujjvala yazogAthA gAI jA rahI hai| sabhI kSetroM meM rasoM ko sarasatA - nirasatA pradAtA kArmika rasANu parantu ina saba rasoM kA mahattva usa rasa kI apekSA se kucha bhI nahIM hai| usa rasa ke binA, ina saba rasoM meM sarasatA nahIM A sktii| kyoMki jIvana ke sabhI kSetroM meM nihita rasoM ko rasikatA yA sarasatA pradAna karane vAle kArmika rasANu ( rasabandharUpa karmarasANu) haiN| isalie ukta kArmika rasa ko hama sarvarasoM kA srotarUpa rasAdhirAja yA rasezvara kaha sakate haiM / ' kArmika rasANu (baddha karmarasa) hI samasta saMsArI jIvoM kA bhAgya vidhAtA kArmika rasANu (baddha karmarasa) hI samagra saMsAra kA saMsArI jIvoM kA bhAgyavidhAtA hai| usakI nArAjI ho jAe to manuSya ko duHkha kI gaharI khAI meM dhakela sakatA hai, aura agara usakI prasannatA yA meharabAnI ho jAe to sukha ke jhUle meM jhulA sakatA hai| isa dRSTi se kArmika rasANu (baddha karmarasa) ke do pahalU haiM- ( 1 ) eka haivizva ke lie trAsarUpa AsurI zakti kA pahalU, aura (2) dUsarA hai - vizva ke lie AzIrvAdarUpa daivI zakti kA pahalU / ina donoM pahaluoM meM se prathama ko zAstrIya paribhASA meM pApa aura dUsare ko puNya kahate haiM, athavA sIdhe zabdoM meM kramazaH azubha rasa aura zubha rasa kahate haiN| samagra vizva kA saMcAlaka sattAdhIza : karma-rasANu samagra vizva kA saMcAlana Aja inhIM azubha rasoM (pApa-adhyavasAyoM) aura zu rasoM (puNya-pariNAmoM-adhyavasAyoM) ke gaNita ke AdhAra para calatA hai| bAra-bA pratikUlatA, vipatti, kaSTa, cintA, trAsa, bhaya evaM nirAdhAratA, pIr3ita evaM padadali avasthA ityAdi aniSTa-saMyogarUpa phalabhoga, AtmapradezoM para cipaTe hue pApakarma ve azubha rasANuoM ke azubha prabhAva kA phala (pariNAma) hai| jabaki anukUlatA nizcitatA, nirbhayatA, sampannatA, svasthatA, sukha-zAnti, AzvAsana-prApti 1. rasabaMdho, pIThikA (viSaya paricaya) se bhAvagrahaNa, pR. 17 For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 445 puNyakarma ke zubha rasANuoM ke zubha prabhAva kA phala hai| isa prakAra puNya aura pApa ko do A~khoM ke izAre se vizva kA samagra taMtra calAne vAlA zubhAzubhakarma-rasa saMsArI jIvoM ke lie AdhyAtmika sattAdhIza banA huA hai| samagra vizva kI gatividhi karma-rasANuoM para nirbhara hama jo kucha bhI mana se socate haiM, vacana se zabdoccAraNa karate haiM, athavA kAyA se jo ceSTA, AcaraNa yA pravRtti karate haiM, unake pIche bhI ina kArmika rasANuoM kI jAduI karAmAta hai| cakravartI ho, cAhe indra jaisA bhautika zaktiyoM kA pratinidhi ho, athavA aDola parvata zikhara ko hilA dene meM zaktimAn baliSTha vyakti ho, yA agAdha, athAha mahAsAgara ko bhI bhujabala se taira kara pAra karane meM samartha ho, athavA ananta AkAza meM pakSiyoM kI taraha svecchA se vihAra karane meM pAraMgata ho, parantu AkhirakAra to ye saba atisUkSma prabala kArmika rasANuoM kI zakti kA hI tuccha utpAdana rUpa hai| isa jIvasRSTi meM aisA koI bhI saMsArI prANI nahIM hai, jisa para kArmika rasANuoM kI vipAka (phaladAna) zaktirUpa parachAIM na par3I ho| jala meM rahane vAlA laghutama jalajantu ho, athavA mahAkAya . magaramaccha ho, sthala para calane vAlI laghukAya cIMTI ho yA himAlaya jaisA U~cA kaddAvara hAthI ho, athavA nirakSara-bhaTTAcArya apar3ha grAmINa ho yA koI prakharabuddhi sampanna vaijJAnika ho, gagana-vihArI koI pakSI ho yA vimAnacArI AkAzavihArI ,avakAzayAtrI ho; choTe-bar3e sabhI jIvoM meM kArmika rasANuoM kI gaNitAtmaka vyavasthA sadaiva kAma karatI hai| karma-rasANuoM ke binA sAMsArika kaSAya-yukta prANI kI koI bhI gati-pragati yA avagati-adhogati nahIM ho sktii| anubhAva (rasa) bandha hI AtmA ke sAtha karma kA khAsa bandha jIva aura karma do svataMtra dravya haiN| jIva (AtmA) amUrta hai-sparzaguNa se rahita hai, aura karma-pudgala mUrta hai-sparzaguNayukta hai| prazna hotA hai ki pudgala meM to sparzaguNa . hotA hai, isalie usakA anya sparzaguNa yukta pudgaladravya ke sAtha dravya bandha ho jAtA hai, kintu jIvadravya meM sparzaguNa kA abhAva hone se bandha kaise ho sakatA hai? jaba ina donoM kA bandha hI nahIM ho sakatA, taba anubhAgabandha yA rasabandha ke hone kA prazna hI nahIM hotA / isa prazna kA samAdhAna AcAryoM ne kiyA hai ki "rattobaMdhadi kamma'-rAgadveSa ke kAraNa jIva karmabandha ko prApta hotA hai| yaha samAdhAna prAthamika dRSTi se to ThIka hai, parantu phira bhI yaha prazna anuttarita raha jAtA hai ki sparzaguNa ke abhAva meM jIva ke sAtha sparzavAn karmapudgala kA bandha ho kaise jAtA hai ? yadi kaheM ki pudgala kA pudgala ke sAtha bandha hotA hai, aura jIva usameM anupraviSTa rahatA hai, taba phira prazna hotA hai ki jIva pudgala meM anupraviSTa kyoM huA? pudgala ke sthAnAntarita hone para jIva usakA anugamana kyoM karatA hai? isakA samAdhAna dete hue AcArya kahate haiM-jIva 1. rasabandho; (pIThikA) se (muni jayazekharavijayajI) se, pR. 17-18 For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) aura pudagala (karmAdi) kA sambandha anAdikAla se ho rahA hai| isa bandha kA makhya kAraNa jIva kI apanI kamajorI hai| karma ke nimitta se jIva meM yoga aura kaSAyarUpa pariNamana hotA hai, isa kAraNa jIva ke sAtha karma bandha ko prApta hotA hai| yadyapi jIva (zuddha AtmA) meM sparza guNa nahIM hai, phira bhI jIva meM vidyamAna kaSAyarUpa pariNAma sparzaguNa kA hI kArya karatA hai| jisa prakAra pudgala meM sparzaguNa ke kAraNa usakA anya pudgala dravya ke sAtha bandha hotA hai, usI prakAra jIva meM yoga aura kaSAyarUpa pariNAma (sparzaguNavatkAryakArI) hone ke kAraNa usakA karma aura nokarma ke sAtha bandha hotA hai| kintu jIva kA yaha yoga aura kaSAyarUpa pariNAma svAbhAvika nahIM, naimittika hai| jaba taka isa prakAra ke nimitta (kaSAyAdi vibhAvoM) kA sadbhAva rahatA hai, tabhI taka yaha bandha-prakriyA calatI hai, isake abhAva meM (gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna meM kaSAya kA sadbhAva na hone se) (anubhAga) bandha-prakriyA nahIM cltii| niSkarSa yaha hai. ki jIva kA kaSAyarUpa pariNAma aura karmapudgala kA sparzaguNa mukhyatayA bandha kA prayojaka hai| inhIM donoM ke AdhAra se anubhAgabandha yA rasabandha kA vicAra kiyA gayA hai aura rasabandha yA anubhAgabandha kA astitva isI se siddha hotA hai| tAtparya yaha hai ki jIva meM jisa mAtrA meM kaSAyAdhyavasAya-sthAna hotA hai, usI mAtrA meM jIva ke sAtha anubhAga (rasa) bandha hotA hai|' kevala prakRti-pradezabandha se kAma nahIM calatA __yoga ke nimitta se guNasthAnoM ke anusAra yathAsambhava jJAnAvaraNIyAdi mUla prakRtiyA~ tathA unakI uttaraprakRtiyoM kA pradezabandha aura prakRtibandha hotA hai, kintu sthitibandha aura anubhAgabandha jIva ke kaSAya aura karmavargaNAoM ke sparza se hote haiN| prakRti aura pradeza se sAmAnya bandha hotA hai, jisameM sthiti aura rasa nahIM bntaa| kaSAya yukta adhyavasAya ke kAraNa hI nyUnAdhika (phaladAna) zakti kA nirmANa hotA hai| isI nyUnAdhika (phaladAna) zakti ko rasabandha yA anubhAgabandha kahA jAtA hai| mukhya phaladAnazakti kA niyAmaka anubhAgabandha hai, prakRtibandha nahIM yadyapi pratyeka karma meM usakI prakRti ke anusAra anubhAgazakti par3atI hai| isa kAraNa hama prakRtibandha ko sAmAnya anubhAga aura rasabandha ko vizeSa anubhAga kaha sakate haiN| yadyapi jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke matijJAnAvaraNIya Adi vizeSa hI haiM, phira bhI apanI-apanI phaladAna-zakti ke tAratamya kI apekSA se ve sAmAnya hI haiN| arthAt-prakRtibandha meM jJAnAdi ko AvRta karane kI sAmAnya zakti hotI hai, kintu yaha zakti kahA~, kisa karma meM, kisa prakAra ke tIvra-mandAdi rasa ke kAraNa kitanI prApta 1. mahAbaMdho bhA. 6 kI prastAvanA se, pR. 15 2. (ka) vahI, bhAvAMzagrahaNa, (kha) rasabaMdho (viSaya paricaya) se, pR. 22 For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 447 hotI hai yA huI hai ? isa prakAra kI vizeSatA rasa ( anubhAga ) bandha se hI prApta hotI hai, prakRtibandha se nahIM / jIva karmoM ke grahaNa yA AkarSaNa karane ke uttarakAla meM yA pradezabandha yA prakRtibandha ke uttarakAla meM svakRtakarmoM kA phala zubharUpa meM bhogegA yA azubharUpa meM, arthAt-udayakAla meM jIva jo zubhAzubha karmoM kA phala bhogegA, usameM mukhya phaladAnazakti kA mukhya niyAmaka kAraNa anubhAga (rasa) bandha hI hai / aura anubhAga (rasa) bandha kA mukhya kAraNa kaSAya haiN|' anubhAga kA artha hI hai- phaladAnazakti / sthitibandha aura anubhAgabandha kA kArya aura donoM meM antara yadyapi karmabandha ke mithyAtva Adi sarva kAraNoM meM kaSAya pramukha kAraNa hai| kaSAya se sthiti ( kAlamaryAdA) aura rasa donoM kA nirmANa hotA hai| viziSTa karmabandha meM sthitibandha aura rasabandha kI mukhyatA kahI jA sakatI hai| isa apekSA se sAdhAraNatayA jIva meM kaSAya-pariNati aura kArmaNavargaNA ke sparza-guNa ke kAraNa viziSTa bandha ko hama do bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM-sthiti-bandha aura anubhAga (rasa) bandha / parantu sthitibandha meM vivakSita (kisI niyata ) karma kA sambandha jIva ke sAtha kitane kAla taka rahatA hai, isakA vicAra kiyA jAtA hai, jabaki rasa ( anubhAga ) bandha meM vipAka (phalabhoga) ke samaya vaha karma jIva ko kitanI mAtrA meM arthAt- kitane tIvrarUpa meM yA mandarUpa meM phala detA hai, tathA usakA jIva ke jJAnAdi guNoM para kaisA asara hotA hai; athavA jIva ke sAtha jisa karma kA bandha hotA hai, vaha vighaTana ( phala bhogane) ke samaya jIva meM kitanI mAtrA meM aura kisa prakAra kI ( sukhada-du:khada ) kriyA ke (anubhava-vedana) hone meM sahAyaka hotA hai; isakA vicAra kiyA jAtA hai| isa tathya ko spaSTa karane ke lie TAima bama (Time bomb) kA udAharaNa upayukta hogaa| TAima bama meM do bAteM mukhyatayA dekhI jAtI haiM - ( 1 ) niyata samaya (amuka kAla ) meM usakA visphoTana hogA aura (2) visphoTa ke samaya amuka mAtrA meM Andolana ( halacala ) utpanna krnaa| arthAt-usakI saMhAraka zakti kitanI haiM ? ise dRSTigocara krnaa| ThIka ye donoM bAteM karmoM ke pUrvokta donoM prakAra ke bandhoM para ghaTita hotI haiN| sthitibandha batAtA hai ki karma kitane kAla ke pazcAt - amuka niyata samaya para AtmA se alaga hogA, aura jisa samaya karma AtmA se alaga hogA, usa samaya kisa viziSTa prakAra kI niyatamAtrA meM halacala (kampana) utpanna karake AtmA se alaga hogA, yaha kArya anubhAga (rasa) bandha karatA hai| zAstrakAroM ne isa prakAra kI halacala ko 'udaya' yA 'udIraNA' zabda se pratipAdita kiyA hai- karmoM kA udaya yA udIraNA anubhAga (rasa) 1. ( ka ) mahAbaMdhI bhA. 6 kI prastAvanA se, pR. 15 (kha) rasabaMdhI (viSaya-paricaya) se pR. 22 For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) bandha ke adhIna hai| vastutaH viziSTa karmabandha meM isa (anubhAga) bandha ke AdhAra se hI prAyaH sthiti kA bandha hotA hai| ataH prAdhAnya rasabandha kA hai|' rasa, anubhAga, anubhAva, anubhava Adi ekArthaka haiM ___ abhidhAna rAjendra koSa meM anubhAga, rasa, anubhAva ko ekArthaka kahA hai| karmagranya meM rasa ko anubhAga kahA hai| tattvArthasUtra meM vipAka (phalabhoga) ko anubhAva kahA hai| prajJApanAsUtrare meM pratyeka karma kI mUla-uttara-prakRtiyoM ke anubhAvoM kA vistRta nirUpaNa kiyA hai| karmavijJAna ke dvitIya bhAga meM hamane isa sambandha meM vistAra se prakAza DAlA hai| anubhAga kA vyutpattilabhya artha bhI karmagrantha meM isa prakAra kiyA gayA hai-"anu arthAt-pazcAta-bandha ke uttarakAla meM, bhajana yAnI sevana anubhajana hai| anubhajana hI anubhAga hai|" sthAnAMga vRtti meM karmoM ke udaya athavA tIva-mandAdi rasa ko anubhAga kahA hai| sUtrakRtAMga meM kamoM ke vipAka ko anubhAga yA rasa kahA hai|3 . mUlaprakRti-anubhAgabandha aura uttara-prakRti-anubhAgabandha / aisA anubhAgabandha kI apekSA do prakAra kA hai-mUla-prakRti-anubhAgabandha aura uttrprkRti-anubhaagbndh| mUla prakRtiyA~ ATha haiN| bandha ke samaya inheM jo anubhAga prApta hotA hai, use mUla prakRti anubhAga kahate haiM tathA bandha ke samaya uttara-prakRtiyoM ko jo anubhAga prApta hotA hai, use uttara-prakRti anubhAga-bandha kahate haiN| anubhAgabandha-rasabandha kA kArya jIva ko karmabandha ke uttarakAla meM zubha yA azubha-puNya yA pApa karmoM kA phala kisa-kisa tIvra-manda-madhyama rUpa se bhoganA hai, isakA dAromadAra mukhyatayA usa rasabandha yA anubhAgabandha para hai; rasabandha hI yAnI jIva ke dvArA bAMdhA huA zubhAzubha rasa hI, use zubhAzubha phala (udaya meM Ane para) bhugavAtA hai| rasabandha yA anubhAgabandha kA mUla kAraNa kaSAya hai| yoM to karmabandha ke mukhyatayA do (rAga-dveSa) yA mithyAtvAdi 1. (ka) mahAbaMdho bhA. 6 kI prastAvanA se, pR. 15-16 (kha) rasabaMdhI (viSaya-paricaya) se, pR. 22-23 2. prajJApanA pada 23 3. (ka) anubhAgaH rasaH anubhAva iti paryAyAH / (kha) anubhAgo rasaH proktaH pradezo dala-saMcayaH / (ga) karmaNAM vipAke / (gha) udaye rase c| (Ga) tIvrAdi bhederase / (ca) anu-pazcAd bandhottarakAla bhajana-anubhAgaH / -abhidhAna rA. koSa bhA. 1 pR. 393 -karmagranya bhA. 5 vRtti -sUtrakRtAMga zru. 1,5 a. 1 u. -sthAnAMga sthAna 7 vRtti karmagrantha -karmagraMnya bhA.6 For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 449 pAMca kAraNa batAe haiM, parantu una sabameM mukhya kAraNa kaSAya hI hai| jo rasabandha kA mukhya kAraNa hai| svAbhAvika rasa aura kaSAya-pariNata rasa meM antara yadyapi kArmaNavargaNA ke pudgaloM meM svAbhAvika rasa hai, parantu vaha bahuta alpa hai, vaha jIva para anugraha yA upaghAta karane meM asamartha hai, parantu kaSAya se pariNata huA prANI pratyeka karmANu meM anantagunA rasa utpanna karatA hai, aura vahI jIva para anugraha yA upaghAta karameM meM samartha hai| rasabandha kA lakSaNa isalie rasabandha kA lakSaNa kiyA gayA hai-grahaNa yA AkarSita kiye jAte hue karmapudgaloM meM jJAnAdi. guNoM ko rokane ke usa-usa svabhAva ke anusAra jIva para anugraha yA upaghAta karane kA sAmarthya nizcita hotA hai, vaha rasabandha hai| arthAt-bandha ko prApta karmapudgaloM meM phala dene kI zakti kA jisase nizcaya hotA hai, use rasabandha kahate haiN| anubhAgabandhu kA svarUpa tattvArthasUtra meM anubhAgabandha kA lakSaNa isa prakAra hai-vipAka arthAt-vividha prakAra ke pArka yAnI phala dene kI zakti kA par3anA hI anubhAva-anubhAga hai| vaha jisa karma kA jaisA nAma hai, usake anurUpa hotA hai| 'sarvArthasiddhi' meM kahA gayA hai-usa-usa karma ke rasa-vizeSa ko anubhava (anubhAga) kahate haiN| tathA karmapudgaloM ke pRthak-pRthak svagata-sAmarthya-vizeSa ko bhI anubhAga kahate haiN|2 'kaSAya pAhuDa' meM kahA gayA hai-karmoM ke apane-apane kArya karane (phala dene) kI zakti ko anubhAga kahate haiN| niyamasAra ke anusAra-zubhAzubha karma kI nirjarA ke samaya sukha-duHkharUpa phala dene kI zakti vAlA bandha anubhAgabandha hai| mUlAcAra meM kahA hai-jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA jo kaSAyAdi-pariNAmajanita zubha athavA azubha rasa hai, vaha anubhAgabandha hai|3 1. (ka) rasabaMdho (pIThikA) se bhAvagrahaNa, pR. 22 (kha) mahAbaMdho bhA. 6 (anubhAgabandhaprarUpaNA) se, pR. 15 2. (ka) vipAko'nubhAvaH, sa yathAnAma / -tattvArya 8/21, 22 (kha) tadrasa-vizeSo'nubhavaH / / -sarvArthasiddhi 8/3/379 (ga) kammANa ruga-kajja-karaNa-sattI aNubhAgo nAma / -kaSAyaprAbhRta 5/4/23/1 3. (ka) zubhAzubha-karmaNAM nirjarA-samaye sukha-duHkha-phaladAna-zakti yukto hyanubhAgabandhaH / -niyamasAra tA. vR. 40 (kha) kammANaM jodu raso ajjhavasANa-jaNido suha asuho vA baMdho so aNubhAgo... | -mUlAcAra 1240 For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) eka hI prakAra ke karmaparamANu bhinna-bhinna rasa vAle kaise ho jAte haiM ? / Azaya yaha hai ki jIva ke sAtha ba~dhane se pahale karma-paramANuoM meM usa prakAra kA viziSTa rasa (phalajanaka zakti) nahIM rahatA, usa samaya ve prAyaH nIrasa aura ekarUpa rahate haiM, kintu jaba ve jIva dvArA grahaNa kiye jAte haiM, taba grahaNa karane ke samaya meM hI jIva ke kaSAyarUpa pariNAmoM kA nimitta pAkara unameM anantaguNA rasa par3a jAtA hai, jo jIva ke guNoM kA ghAta Adi tathA una para anugraha Adi karatA hai; use hI rasabandha kahate haiN| jaise-sUkhA ghAsa nIrasa hotA hai, lekina UMTanI, bhaiMsa, gAya aura bakarI ke peTa meM pahu~cakara vaha dUdha (kSIrarasa) ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai tathA unake usa kSIrarasa cikanAI meM kI nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai| arthAt-usI sUkhe ghAsa ko khAkara UMTanI khUba gAr3hA dUdha detI hai, jisameM cikanAI bahuta adhika rahatI ' hai| bhaiMsa ke dUdha meM usase kama gAr3hApana aura cikanAI rahatI hai| gAya ke dUdha meM usase bhI kama gAr3hApana aura cikanAI hotI hai, kintu bakarI ke dUdha meM gAya ke dUdha se bhI kama gAr3hApana aura cikanAI hotI hai| isa prakAra jaise eka hI prakAra kA ghAsa bhinna-bhinna pazuoM ke peTa meM jAkara bhinna-bhinna rasarUpa meM pariNata ho jAtA hai, isI prakAra eka hI prakAra ke karma-paramANu bhinna-bhinna (tIvra-mandAdi) kaSAya-rUpa paramANuoM kA nimitta pAkara bhinna-bhinna (zubha-azubha-tIvramandAdi) rasa vAle ho jAte haiN| jo Age calakara unameM usI prakAra se jIva ko phala-pradAna karane kI zakti paidA ho jAtI hai| isI kA nAma rasabandha yA anubhAgabandha hai| anubhAgabandhoM ke do prakAra : tIvra aura manda jaise U~TanI ke dUdha meM adhika zakti hotI hai, bhaiMsa aura gAya ke dUdha meM usase uttarottara kama zakti hotI hai, aura bakarI ke dUdha meM una tInoM se bhI kama zakti hotI hai| isI prakAra zubha aura azubha donoM prakAra kI prakRtiyoM kA anubhAga (phaladAnazakti) tIvra bhI hotA hai, manda bhii| isa dRSTi se anubhAgabandha ke do prakAra hote haiM-tIvra anubhAgabandha aura manda anubhaagbndh| ye donoM prakAra ke anubhAga bandha zubha prakRtiyoM meM bhI hote haiM aura azubha prakRtiyoM meM bhii|2 tIvra aura manda anubhAgabandha ke kAraNa ____ isIlie karmagranthakAra zubha aura azubha prakRtiyoM ke tIvra aura manda anubhAgabandha ke kAraNa batalAte hue kahate haiM-saMkleza-pariNAmoM se azubha prakRtiyoM meM tIvra anubhAgabandha hotA hai, tathA zubhabhAvoM se zubhaprakRtiyoM meM tIvra anubhAgabandha hotA hai| 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana (marudharakesarI) pR. 226 (kha) karmagrantha bhA. 5 vivecana (rasabandhAdhikAra) (paM. kailAzacandrajI) se pR. 170-171 / / . 2. vahI, pR. 171 For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 451 isI prakAra zubhabhAvoM se azubha prakRtiyoM meM manda anubhAgabandha hotA hai aura saMklezabhAvoM se zubha prakRtiyoM me manda anubhAgabandha hotA hai / ' rasabandha : rasANuoM kA, arthAt - phaladAnazakti aMzoM kA bandha rasabandha kA eka artha hai- vibhinna rasANuoM kA bandha / ise yoM samajhA jA sakatA hai / jisa prakAra pudgaladravya ke sabase choTe aMza ko paramANu kahate haiM, usI prakAra zakti ke sabase choTe aMza ko rasANu kahate haiN| karmavijJAna ke sandarbha meM rasa kA arthakhaTTe, mIThe Adi pAMca prakAra ke rasa se nahIM hai; kintu anubhAgabandha yA rasabandha kA varNana karate hue zubha - azubha karmoM ke phala meM jo madhura, kaTu athavA tIvra, tIvratara, tIvratama, atyanta tIvra, madhura tathA kaTuphala kA jo vyavahAra kiyA jAtA hai, usa rasa se hai| yaha rasa vaise to pratyeka pudgala meM pAyA jAtA hai| kintu karmapudgaloM kA phalarUpa rasa dUsarA hI hai| jaise- pudgaladravya ke skandhoM ke Tukar3e kiye jA sakate haiM, vaise usake aMdara rahane vAle guNoM yA zakti-vizeSa ke Tukar3e nahIM kiye jA skte| phira bhI vartamAna meM vikasita bhautika vijJAna ke prayoga dvArA vibhinna rasAyanoM, auSadhiyoM Adi meM tathA anyAnya padArthoM meM guNoM tathA zakti kI nyUnAdhikatA ko sahaja hI jAna liyA jAtA hai| vibhinna yaMtroM aura mazInoM meM 5, 10, 20 Adi horsa pAvara ( azvazaktitulya) Adi ke rUpa meM zakti kA mApa le liyA jAtA hai| udAharaNArtha- yadi halavAI ke sAmane gAya, bhaiMsa aura bakarI kA dUdha rakhA jAe to vaha usakI parIkSA karake turaMta kaha detA hai ki isa dUdha meM cikanAI adhika hai, isameM kama hai| cikanAI ke Tukar3e nahIM kiye jA sakate, kyoMki vaha eka guNa hai; magara vibhinna mApakayaMtroM dvArA AsAnI se vyakti vibhinna vastuoM ke guNoM yA zaktiyoM kI taratamatA ko jAna sakatA hai| vaha taratamatA hI yaha batalAtI hai ki zakti yA guNavattA ke bhI vibhinna aMza hote haiN| vartamAna yuga ke vaijJAnikoM ne yaha khoja nikAlA hai ki kisa khAdya yA peya vastu meM kitanI adhika jIvanadAyinI zakti (viTAmina ) hai, aura vaha kauna-sI hai aura kisa vastu meM kauna-sI aura kitanI kama hai ? vijJAnavidoM kI isa prakAra kI khojoM kA pariNAma Aye dina samAcAra-patroM meM prakAzita hotA rahatA hai| unake dvArA prakAzita cArTa (tAlikA) meM likhA rahatA hai - bAdAma meM pratizata itanI jIvanI zakti hai, dUdha meM itanI hai, amuka dAla meM, amuka pattIvAlI bhAjI meM itanI hai, ityAdi / vibhinna khAdya padArthoM meM yaha jo amuka-amuka aMza meM itanI itanI mAtrA meM jIvanIzakti vidyamAna hai; isase yaha siddha hotA hai ki zakti yA guNavattA ke bhI aMza ho sakate haiN| inheM hI kama ke sandarbha meM hama rasa ke aMza kaha sakate haiM, isa apekSA se rasa zabda se yahA~ phaladAyinI zakti hI iSTa aura vivakSita hai| ye rasa ke aMza hI 'rasANu' kahe jAte haiN| sabase jaghanya rasa vAle pudgala dravya meM bhI jIvarAzi se anantaguNe rasANu pAye jAte 1. tivvo asuha-suhANaM saMkesa - visohiu vivajjayau, maMdaraso For Personal & Private Use Only - karmagrantha bhA. 5 gA. 63 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) haiN| isa apekSA se karmaskandha bhI samasta jIvarAzi se anantaguNe rasANuoM se yukta hotA hai| ye rasANu bhI jIva ke tIvra-manda zubhAzubha bhAvoM kA nimitta pAkara madhuraphaladAyaka yA kaTuphaladAyaka zakti meM pariNata hote haiM, aura udaya meM Ane para phala dete haiN| 'paMcasaMgraha' meM rasANu ko guNANu yA bhAvANu bhI kahA gayA hai| pAMca zarIroM ke yogya paramANuoM kI rasazakti kA buddhi dvArA khaNDa karane para jo avibhAgI eka aMza hotA hai, use guNANu yA bhAvANu kahate haiM / ' karmapudgaloM meM sarvajIvoM se anantaguNe bhAvANu yA rasANu anubhAga (rasa) ke kAraNa jIva ke kaSAyodayarUpa pariNAma do prakAra ke hote haiMeka zubha aura dUsare ashubh| zubha pariNAma asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara hote haiM aura azubha pariNAma bhI utane hI hote haiN| eka-eka pariNAma dvArA gRhIta karma-pudgaloM meM svarvajIvoM se anantaguNe bhAvANu yA rasANu hote haiM / 2 azubha- prakRtiyoM kA anubhAga nImbarasa aura zubhaprakRtiyoM kA ikSurasa ke samAna anubhAga yA rasa do prakAra kA hotA hai - tIvra aura manda / ye donoM hI prakAra kA anubhAga azubhaprakRtiyoM meM bhI hotA hai aura zubhaprakRtiyoM meM bhii| azubha prakRtiyoM ke anubhAga ko nIma Adi vanaspatiyoM ke kaTurasa kI upamA dI jAtI hai| Azaya yaha hai ki jaise nIma kA rasa kaDuA hotA hai, vaise hI azubha - prakRtiyoM kA rasa bhI burA samajhA jAtA hai, kyoMki azubha prakRtiyA~ azubha phala hI detI haiN| tathaiva zubhaprakRtiyoM ke anubhAga (rasa) ko Ikha ke rasa kI upamA dI jAtI hai| jaise IMkha kA rasa madhura aura svAdiSTa hotA hai, vaise hI zubhaprakRtiyoM kA rasa bhI sukhadAyaka hotA hai / 3 dvividha prakRtiyoM ke tIvra aura manda rasa kI cAra-cAra avasthAe~ zubha aura azubha ina donoM hI prakAra kI prakRtiyoM ke tIvra aura manda rasa kI pratyeka kI cAra-cAra avasthAe~ hotI haiN| ve kramazaH isa prakAra haiM - ( 1 ) tIvra, (2) tIvratara, (3) tIvratama aura (4) atyanta tIvra; tathA ( 1 ) manda, (2) mandatara, (3) mandatama aura (4) atyanta manda / azubha aura zubha prakRtiyoM kI tIvra rasa kI cAra-cAra avasthAe~ yadyapi kaSAyoM kI tIvratA - mandatA ko lekara pratyeka karma kI asaMkhya DigriyA~ hone se tIvra - manda - rasa ke asaMkhya prakAra ho sakate haiM; kintu una sabakA samAveza ina 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 220-221 (kha) paMcaNha sarIrANuM paramANUNaM maIe avibhAgo / kappiyagANega'so guNANu bhAvANu vA hati // 2. jIvassajjhavasANA, subhAsubhAsaMkhalokaparimANA / savva-jIyANaMtaguNA ekkeke hoMti bhAvaguNA // 3. (ka) paMcama karmagrantha ( marudharakesarI) se, pR. 227 (kha) paMcama karmagrantha (paM. kailAzacandrajI) se pR. 172 For Personal & Private Use Only - paMcasaMgraha gA. 417 - paMcasaMgraha gA. 436 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 453 cAra-cAra sthAnoM meM ho jAtA hai| ina donoM prakAra ke anubhAga bandhoM kI cAra-cAra avasthAoM ko isa prakAra samajhAyA gayA hai-nIma se turaMta nikAlA huA rasa kaDuA hotA hai| phira usa rasa ko agni para pakAyA jAtA hai to vaha kaTukatara ho jAtA hai| vaha sera kA AdhA sera raha jAtA hai| tathA vahI rasa aura adhika ubAlane se sera kA tihAI raha jAtA hai, isalie vaha rasa kaTukatama ho jAtA hai| aura sera kA pAvabhara rahane para vaha rasa atyanta kaTuka ho jAtA hai| isI prakAra azubha prakRtiyoM kA tIvra rasa (anubhAga) bhI cAra prakAra kA ho jAtA hai-tIvra, tIvratara, tIvratama aura atyanta tiivr| azubha aura zubha prakRtiyoM ke maMda rasa kI cAra-cAra avasthAe~ isI prakAra Ikha ko perane se jo rasa nikalatA hai, vaha svabhAva se hI madhura aura svAdiSTa hotA hai| usa rasa ko Aga para pakAne para jaba vaha sera kA Adha sera raha jAtA hai to madhuratara ho jAtA hai| phira sera kA tihAI rahane para madhuratama ho jAtA hai, aura sera kA pAvabhara rahane para atyanta madhura ho jAtA hai| isI prakAra zubhaprakRtiyoM kA tIvrarasa bhI cAra prakAra kA ho jAtA hai-tIvra, tIvratara, tIvratama aura atyanta tiivr| isI prakAra usa kaTuka yA madhura rasa meM eka cullU bhara pAnI DAla dene se vaha manda ho jAtA hai, usI meM eka gilAsabhara pAnI DAla dene se vaha mandatara ho jAtA hai, phira eka loTAbhara pAnI DAla dene se vaha mandatama ho jAtA hai, tathA ghaDAbhara pAnI DAla dene se vaha atyanta manda ho jAtA hai| isI prakAra azubha aura zubha prakRtiyoM kA mandarasa bhI kramazaH manda, mandatara, mandatama aura atyanta manda, yoM cAra prakAra kA ho jAtA hai| rasa ke tIvramanda-bandha kA kAraNa kaSAya kI tIvratA-mandatA isa prakAra kI tIvratA aura mandatA kA kAraNa kaSAya kI tIvratA aura mandatA hai| tIvrakaSAya se azubhaprakRtiyoM meM tIvra aura zubha prakRtiyoM meM manda anubhAga (rasa) bandha hotA hai| tathA manda kaSAya se azubha prakRtiyoM meM manda aura zubha prakRtiyoM meM tIvra anubhAga (rasa) bandha hotA hai| zubhAzubha karmaprakRtiyoM kI tIvrAdi tathA maMdAdi avasthAe~ - isI tathya ko dUsarI taraha spaSTa rUpa se samajhAyA gayA hai-saMkleza-pariNAmoM kI vRddhi, aura vizuddha pariNAmoM kI hAni hone se, tIvra kaSAyodaya se bayAsI prakAra kI azubhakarma (pApa) prakRtiyoM kA tIvra, tIvratara, tIvratama aura atyanta utkRSTa-tIvra 1. (ka) paMcama karmagranya (marudharakesarI) se pR. 227 ___ (kha) paMcama karmagrantha (pa. kailAzacandrajI) se pR. 172 2. (ka) karmagrantha (marudharakesarI) bhA. 5 se pR. 228 (kha) karmagrantha bhA. 5 (paM. kailAzacandrajI) se pR. 172 For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) anubhAga (rasa) bandha hotA hai| arthAt-samasta azubha prakRtiyoM ke bandha-kartA-prANiyoM meM se jo-jo utkRSTa saMkleza-tIvra kaSAya vAlA prANI hai, usameM saMkleza-pariNAmoM kI vRddhi aura vizuddha pariNAmoM kI hAni hone se, vaha-vaha yathAyogya tIvrAdi rasa kA bandha karatA hai| isI taraha pUrvokta prakAra saMkleza pariNAmoM kI vRddhi aura vizuddha pariNAmoM kI hAni se bayAlIsa zubha prakRtiyoM kA kramazaH manda, mandatara, mandatama evaM atyanta manda anubhAga (rasa) bandha hotA hai| isI prakAra saMkleza pariNAmoM kI mandatA aura vizuddha pariNAmoM kI vRddhi hone se 42 puNya (zubha) prakRtiyoM kA tIvra, tIvratara, tIvratama aura atyanta tIvra anubhAga (rasa) bandha hotA hai, tathaiva bayAsI pApa prakRtiyoM kA manda, mandatara, mandatama evaM atyanta manda anubhAga (rasa) bandha hotA hai| ... yadyapi rasa (anubhAga) ke asaMkhya prakAra haiM, aura eka-eka karma ke rasa ke asaMkhya-asaMkhya prakAra hote hue bhI una sabakA samAveza pUrvokta cAra prakAroM athavA sthAnoM meM ho jAtA hai| rasabandha ke cAroM prakAroM ke cAra sthAna : dRSTAnta dvArA siddha ina cAroM prakAroM ko kramazaH ekasthAnika (ekaThANiyA), dvi-sthAnika (do ThANiyA), tristhAnika (tIna ThANiyA) aura catuHsthAnika (cAra ThANiyA) kahA jAtA hai| ekasthAnika se tIvra yA manda kA, dvisthAnika se tIvratara yA mandatara kA, tristhAnika se tIvratama yA mandatama kA aura catuHsthAnika se atyanta tIvra yA atyanta manda kA grahaNa karanA caahie| ina cAroM ko isa prakAra samajhie-jaise-zakkara kI cAsanI eka tAra kI, do tAra kI, tIna cAra kI aura cAra tAra kI banAI jAtI hai, vaise hI ekaThANiyA rasa eka tAra kI cAsanI ke samAna, do ThANiyA do tAra kI, tIna ThANiyA tIna tAra kI aura cAra ThANiyA cAra tAra kI cAsanI ke samAna samajhanA caahie| arthAt-inheM kramazaH atyanta tarala, kucha gAr3ha, adhika gAr3ha aura atyanta gAr3ha cAsanI ke tulya jAnanA caahie|2 rasabandha : ikSurasa yA nimbarasa ke dRSTAnta se eka ThANiyA se lekara cAra ThANiyA taka dUsare prakAra se samajhie-Ikha yA nIma ke svAbhAvika tAjA rasa ke samAna ekaThANiyA rasabandha (tIvra yA manda) hotA hai, Ikha yA nIma kA rasa ubAlane para jaba gAr3hA hokara AdhA raha jAtA hai, taba vaha karma kA do ThANiyA (tIvratara yA mandatara) rasabandha hotA hai| isa rasa meM pahale vAle se adhika mAtrA meM phala dene kI zakti hotI 1. (ka) karmagrantha, bhAga 5 (paM. kailAzacandrajI) pR. 173 (kha) karmagrantha bhA. 5 (marudhara kezarI) pR. 227 (ga) abhidhAna rAjendra koSa bhA. 1 pR. 393 2. re karma ! terI gati nyArI, se pR. 55-56 For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 455 hai| Ikha yA nIma ko khUba ubAlane para rasa kA jo 1/3 (eka tihAI) bhAga raha jAtA hai, usI taraha karma kA tIna ThANiyA rasabandha hotA hai| isameM do ThANiyA se kaI gunA adhika phala dene kI zakti hotI hai| Ikha yA nIma ke rasa ko kar3AhI meM atyanta tApa dekara ubAlane para jo 1/4 (eka cauthAI) atyanta gAr3hA rasa bacatA hai, use cAra ThANiyA (catuHsthAnika) rasa kahate haiN| karma kA bhI jaba aisA atyanta gAr3ha sambandha hotA hai, taba use cAra ThANiyA rasabandha-arthAt-atyanta tIvra yA atyanta manda anubhAgabandha-kahate haiN| isameM sabase adhika phala dene kI zakti hotI hai| ise dUsarI taraha se samajhiye-eka vaidya ke pAsa siradarda ke cAra rogI aae| eka ke halkA-sA darda hai| use eka golI dene se hI siradarda miTa gyaa| dUsare rogI kA siradarda usase kucha adhika thaa| usake nivAraNArtha vaidya ne teja pAvara kI golI dI, jisase rogI kI pIr3A miTa gii| tIsarA rogI kaI dinoM se siradarda se pIr3ita thaa| usakA darda bIca-bIca meM kama ho jAtA phira bar3ha jaataa| use vaidya ne eka teja dabA kaI dinoM taka sevana karane ko dii| aura cauthe rogI ko to siradarda itanA jaTila aura haThIlA thA ki kitanI hI davAiyA~ khAne para bhI roga jAtA nahIM thA, use vaidya ne atyanta kar3avI davA dekara lambe samaya taka upacAra kiyaa| isI prakAra eka ThANiyA se lekara cAra ThANiyA taka kA rasabandha samajhanA caahie|2 rasabandha meM kaSAyayukta lezyA ke kAraNa asaMkhya-sthAna, rasabandha meM kAraNabhUta rAgAdi-pariNAma (adhyavasAya), kaSAyamohanIya ke una-una nyUnAdhika rasodaya ke saMvedana se, lezyA se. jJAnAvaraNIyAdi karma ke udaya aura yoga Adi kI vicitratA se garbhita eka prakAra kA AtmA kA pariNAmarUpa hai| eka AcArya ne kahA hai-"kaSAya ke AdhAra se sthitibandha aura lezyA ke AdhAra se rasabandha hotA hai|" vastutaH lezyA ke sAtha dasaveM guNasthAna taka kaSAya hotA hI hai| usameM bhI samAna sthiti asaMkhya kaSAya adhyavasAyoM se baMdhatI hai| eka adhyavasAya meM taratamatA vAle asaMkhya lezyApariNAma hote haiN| isI kAraNa eka adhyavasAya ke anusAra baMdhane vAlI karmasthiti meM lezyA kI taratamatA ke kAraNa asaMkhya rasabandha ke sthAna haiN| ___ eka kaSAyodaya-sthAna meM rahe hue lezyA ke asaMkhya-pariNAmoM ko samajhane ke lie eka dRSTAnta lIjie-gahare kAle raMga (Dark Black) kI aneka vastue~ hone para bhI eka ke kAlepana meM kucha camaka (Light) adhika hai, dUsare ke kAlepana meM usase kucha kama camaka hai| yoM tIvra kAlA raMga bhI aneka taratamatAoM se yukta dikhAI detA hai| jaise-eka sarIkhe sapheda raMga ke motiyoM meM pAnI (teja) kI apekSA se aneka taratamatAe~ jaise jauharI loga parakha lete haiM, vaise hI kaSAyayukta adhyavasAya meM bhI 1. re karma ! terI gatinyArI se, pR. 56 2. vahI, bhAvAMzagrahaNa, pR. 57 / / For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) lezyA pariNAma ke kAraNa aneka prakAra kI taratamatAe~, jo rasabandha meM kAraNa haiM, unheM kevalajJAnI jAna sakate haiN| adhyavasAya ke kAraNa hue rasabaMdha ke phalasvarUpa sthiti aura rasa kA nizcaya / isa prakAra ke adhyavasAya ke kAraNa baMdhane vAle karma-rasa kA gaNita aisA hai ki saMkleza (kaSAya kI car3hatI mAtrA) jaise-jaise adhika hogA, vaise-vaise azubhakarma kI sthiti lambI aura rasa tIvra (utkRSTa) baMdhatA hai| tathaiva zubha prakRti kI sthiti lambI aura rasa maMda baMdhatA hai| isake viparIta vizuddhi (kaSAya kI utaratI mAtrA) jaise-jaise adhika hogI, vaise-vaise zubhakarma kI sthiti kama aura rasa tIvra bNdhegaa| azubhakarma kI sthiti aura rasa donoM kA kama baMdha hogaa| yahA~ itanA avazya dhyAna rakhanA hai ki zubha AyuSya ke sivAya bAkI ke zubhakarmoM kI bhI lambI (dIrghakAlika) sthiti azubha haiM, kyoMki vaha saMkleza se baddha hai| zubhAzubha karma ke rasa kI ananta kakSAe~ haiN| parantu jJAnI puruSoM ne ananta rasakakSAoM kA samAveza sthUlarUpa se pUrvokta 4 kakSAoM meM hI kara diyA hai| unheM. hI anukrama se ekasthAnika rasa, dvisthAnika rasa, tristhAnika rasa aura catuHsthAnika rasa kahate haiN| tIvra aura manda anubhAgabandha ke cAra-cAra bhedoM ke kAraNoM kA nirdeza pahale yaha batAyA jA cukA hai ki anubhAga-bandha kA kAraNa kaSAya hai| aura kaSAyoM kI taratamatA ke kAraNa tIvra, tIvratara Adi tathA maMda, mandatara Adi cAra-cAra bheda anubhAgabandha ke hI haiN| ina bhedoM kA kAraNa bhI kASAyika pariNAmoM kI avasthAe~ hI haiN| kaSAya ke cAra bheda prasiddha haiM-krodha, mAna, mAyA, lobh| inameM se pratyeka kI cAra-cara avasthAe~ hotI haiN| krodhakaSAya kI cAra avasthAeM hotI haiM, isI prakAra mAnakaSAya, mAyAkaSAya aura lobhakaSAya kI bhI cAra-cAra avasthAe~ hotI haiN| jinake nAma kramazaH anantAnubandhI kaSAya, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya aura saMjvalana kaSAya haiN| zAstrakAroM ne ina cAroM hI prakAra ke kaSAyoM ke lie cAra upamAe~ dI haiN| karmagrantha Adi meM jinakA ullekha kiyA gayA hai| anantAnubandhI kaSAya ko parvata kI rekhA kI upamA dI gaI hai| jaise-parvata meM par3I darAra saikar3oM varSa bIta jAne para bhI nahIM miTatI, vaise hI anantAnubandhI kaSAya kI vAsanA bhI asaMkhya bhavoM taka banI rahatI hai| isa kaSAya ke udaya se jIva ke pariNAma atyanta saMkliSTa hote haiM aura pApa prakRtiyoM kA atyanta tIvrarUpa catuHsthAnika anubhAgabandha karatA hai| kintu zubhaprakRtiyoM meM kevala madhuratararUpa dvisthAnika hI rasabandha karatA hai, kyoMki zubha prakRtiyoM meM ekasthAnika rasabandha nahIM hotaa| 1. rasabaMdho (pIThikA) se pR. 24-25 2. vahI, pR. 25 For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 457 apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ko pRthvI kI rekhA kI upamA dI jAtI hai| jaisetAlAba meM pAnI sUkha jAne para jamIna meM darAreM par3a jAtI haiN| aura ve darAreM samaya pAkara pura jAtI haiN| isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya hotI hai ki isa kaSAya kI vAsanA bhI apane samaya para zAnta ho jAtI hai| isa kaSAya kA udaya hone para azubha prakRtiyoM meM bhI tristhAnika rasabandha hotA hai aura zubhaprakRtiyoM meM tristhAnika rasabandha hotA hai| arthAt- kaTukatama aura madhuratama hI anubhAgabandha hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ko bAlU yA dhUli kI lakIra kI upamA dI jAtI hai| jaise - bAlU meM khIMcI huI rekhA sthAyI nahIM hotI, jaldI hI pura (miTa) jAtI hai / usI taraha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI vAsanA ko bhI samajhanA cAhie, ki vaha bhI adhika samaya taka nahIM rhtii| isa kaSAya kA udaya hone para pApaprakRtiyoM meM dvisthAnika arthAt-kaTukatara aura puNyaprakRtiyoM meM tristhAnika rasabandha hotA hai| saMjvalana kaSAya kI jala meM khIMcI huI rekhA ( jalarekhA) se upamA dI jAtI hai| jaise - jala meM khIMcI huI rekhA khIMcane ke sAtha hI tatkAla miTatI jAtI hai, vaise hI saMjvalana- kaSAya kI vAsanA bhI antarmuhUrta meM hI naSTa ho jAtI hai| isa kaSAya kA udaya hone para puNya - prakRtiyoM meM catuHsthAnika rasabandha hotA hai aura pApaprakRtiyoM meM kevala eka-sthAnika rasabandha hotA hai- arthAt kaTukarUpa anubhAgabandha hotA hai / ' isa prakAra anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAya se azubha prakRtiyoM meM kramazaH catuHsthAnika, tristhAnika, dvisthAnika aura ekasthAnika rasabandha hotA hai, jabaki zubha-prakRtiyoM meM dvisthAnika, tristhAnika aura . catuHsthAnika rasabandha hotA hai| kisa prakRti meM, kitane prakAra kA rasabandha hotA hai aura kyoM ? anubhAga (rasa) bandha ke cAroM prakAroM ke kAraNa cAroM kaSAyoM ko batalAkara aba ATha karmoM kI uttara - prakRtiyoM meM se kisa prakRti meM kitane prakAra kA rasabandha hotA hai ? ise karmagrantha ke anusAra batA rahe haiM bandha yogya kula 120 prakRtiyoM meM se 82 azubha (pApa) prakRtiyA~ aura 42 zubha (puNya) prakRtiyA~ haiM / 2 ina 82 pApa - prakRtiyoM meM se antarAyakarma kI 5, 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 174 -175 giri-mahi-raya jalarehA-sarisa - kasAehiM // 63 // (kha) cauThANAi asuhA suhannahA, vigghadesa -ghAi - AvaraNA / puma-saMjalaNiga-du-ti-cau-ThANa-rasA-sesa dugamAI // 64 // - karmagrantha bhA. 5 2. varNacatuSka (varNAdi cAra) puNya aura pApa donoM rUpa hone se donoM meM grahaNa kiyA jAtA hai| ataH jaba unheM puNya-prakRtiyoM meM grahaNa kareM taba pApa-prakRtiyoM meM, aura pApa-prakRtiyoM meM grahaNa kareM to puNya prakRtiyoM meM nahIM grahaNa karanA cAhie / - saM. For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) kevalajJAnAvaraNIya ko chor3akara jJAnAvaraNIya karma kI 4, kevaladarzanAvaraNIya ko chor3akara darzanAvaraNIya karma kI cakSudarzanAvaraNIya Adi 3, saMjvalana kaSAya catuSka aura puruSaveda, ina 17 prakRtiyoM meM ekasthAnika, dvisthAnika, tristhAnika aura catu:sthAnika ina cAroM hI prakAra kA rasabandha hotA hai, kyoMki ye 17 prakRtiyA~ dezaghAtinI haiM / ' ghAtikarmoM kI jo prakRtiyA~ sarvaghAtinI haiM, unake to sabhI spardhaka sarvaghAtI hI haiM; kintu dezaghAtI prakRtiyoM ke kucha spardhaka sarvaghAtI aura kucha dezaghAtI hote haiN| jo spardhaka tristhAnika aura catuHsthAnika rasa vAle hote haiM, ve to niyama se sarvaghAtI hote haiM / kintu jo spardhaka dvisthAnika rasa vAle hote haiM, ve dezaghAtI bhI hote haiM, sarvaghAtI bhI, kintu eka- sthAnika rasa vAle spardhaka dezaghAtI hI hote haiN| yahI kAraNa hai ki ina 17 prakRtiyoM kA eka, dvi, tri aura catuHsthAnika cAroM prakAra kA rasabandha mAnA jAtA hai| ina 17 pApa - prakRtiyoM ke sivAya zeSa 65 pApa prakRtiyoM meM dvisthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika rasabandha hotA hai, magara eka sthAnika rasabandha nahIM hotaa| isakA kAraNa yaha hai ki zeSa jo 65 pApaprakRtiyA~ haiM, unakA nauveM guNasthAna ke saMkhyAta bhAga ke bIta jAne para bandha nahIM hotA; kyoMki azubha prakRtiyoM meM ekasthAnika rasabandha nahIM hotA / 2 kAraNa yaha hai ki azubha prakRtiyoM meM eka-sthAnika rasabandha nauveM guNasthAna ke saMkhyAtabhAga bIta jAne para hI hotA hai| ina 65 prakRtiyoM meM kevala - jJAnAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNa kA bhI samAveza hai| lekina ina donoM prakRtiyoM ke bAre meM yaha samajhanA cAhie ki inakA ukta bandha dasaveM guNasthAna taka hotA hai| magara inake sarvaghAtinI hone se inameM eka sthAnika rasabandha nahIM hotA / 3 zubha prakRtiyoM meM ekasthAnika rasabandha kyoM nahIM ? zeSa 42 jo puNyaprakRtiyA~ haiM, unameM bhI eka-sthAnika rasabandha nahIM hotaa| isakA kAraNa yaha hai ki jaise Upara car3hane ke lie jitanI sIr3hiyA~ car3hanI par3atI haiM, utarane ke liye bhI utanI hI sIr3hiyA~ utaranI par3atI haiM, vaise hI saMkliSTa - pariNAmI jIva jitane saMkleza ke sthAnoM para car3hatA hai, vizuddha bhAvoM ke hone para utane hI sthAnoM se 1. AvaraNa- desaghAdaMtarAya -saMjalaNa-purisa-sattarasaM / duvidha-bhAva-pariNadA, tividhA bhAvA hu sesANaM // 2. cau-ti-ThANarasAI savva-vighAiNi hoti phaDDAI / duThANiyANa-masANi saghAINi sesANi // 3. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana, (paM. kailAzacandrajI) se pR. 176 (kha) karmagrantha bhA. 5 vivecana, ( marudharakesarIjI) se pR. 231, 232 * For Personal & Private Use Only - gommaTasAra, karmakANDa 182 - paMcasaMgraha 146 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 459 utaranA bhI hotA hai| tathA upazama zreNI car3hate samaya jitane vizuddhi-sthAnoM para car3hatA hai, girate samaya utane hI saMkleza-sthAnoM para utaratA hai| isa dRSTi se jitane saMkleza sthAna haiM, utane hI vizuddhi ke sthAna haiN| balki kSapakazreNI kI dRSTi se vicAra karate haiM to vizuddhi ke sthAna saMkleza-sthAnoM se adhika haiM; kyoMki kSapakazreNI para ArohaNa karane ke bAda jIva jina vizuddhi sthAnoM para car3hatA hai, una para se phira nIce nahIM utrtaa| yadi una vizuddhi sthAnoM ke barAbara saMkleza sthAna bhI hote to upazamazreNI ke samAna kSapaka zreNI meM bhI jIva kA patana avazya hotA; kintu aisA hotA nahIM hai| phalitArtha yaha hai ki kSapaka zreNI meM vizuddhi ke sthAnoM kI saMkhyA adhika haiM, saMklezasthAnoM kI saMkhyA vizuddhi sthAnoM kI apekSA km| isalie kSapaka zreNI para car3hane ke bAda jIva nIce nahIM utrtaa| kSapaka zreNI meM vizuddhisthAna hI hote haiM, isalie zubhaprakRtiyoM kA rasabandha kevala catuHsthAnika hI hotA hai| tathA atyanta saMklezasthAnoM ke rahane para zubhaprakRtiyoM kA bandha hI nahIM hotaa| yadyapi atyanta saMkleza ke samaya bhI koI-koI jIva narakagati ke yogya vaikriya zarIra Adi zubha prakRtiyoM kA bandha karate haiM; kintu usa samaya bhI unake bhava-svabhAva ke kAraNa visthAnika hI rasabandha hotA hai; tathA jina madhyama pariNAmoM se zubha prakRtiyoM kA bandha hotA hai, unase bhI unakA dvisthAnika hI rasa-bandha hotA hai| ataeva zubha prakRtiyoM meM kahIM bhI eka-sthAnika rasabandha nahIM hotaa| kaSAyoM kI tIvratA-mandatA se azubha-zubhaprakRtiyoM ke anubhAgabandha ___ ukta cAroM sthAna azubha-prakRtiyoM meM kaSAyoM kI tIvratA bar3hane se aura zubha prakRtiyoM meM kaSAyoM kI mandatA bar3hane se hote haiN| kaSAyoM kI tIvratA bar3hane se azubha prakRtiyoM meM eka-sthAnika se lekara catuHsthAnika paryanta rasa pAyA jAtA hai aura kaSAyoM kI mandatA ke bar3hane se zubha prakRtiyoM meM visthAnika se lekara catuHsthAnika paryanta rasa pAyA jAtA hai, kyoMki zubha prakRtiyoM meM ekasthAnika rasabandha nahIM hotaa| " vizuddha-saMkliSTa pariNAmoM se zubhAzubha prakRtiyoM ke anubhAgabandha meM aMtara ___. "paMcasaMgraha' meM batAyA gayA hai ki zubhaprakRtiyoM kA anubhAgabandha vizuddha pariNAmoM se tIvra arthAt-utkRSTa hotA hai, tathA azubha-prakRtiyoM kA anubhAga-bandha saMkleza pariNAmoM se utkRSTa hotA hai| isake viparIta, yAnI zubha prakRtiyoM kA saMkleza (pariNAmoM) se aura azubha-prakRtiyoM kA vizuddhi (pariNAmoM) se jaghanya anubhAga-bandha hotA hai| jo 42 prazasta prakRtiyA~ haiM, unakA utkRSTa anubhAgabandha vizuddhi guNa kI 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se (kha) karmagrantha bhA. 5 vivecana se (marudharakesarI) For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) utkaTatA vAle jIva ke hotA hai, tathA jo 62 aprazasta prakRtiyA~ haiM, unakA utkRSTa anubhAgabandha utkRSTa saMkleza vAle mithyAdRSTi jIva ke hotA hai|' azubha aura zubha prakRtiyoM kA kaTu-madhura rasa kaise-kaise cAra prakAra kA hotA pahale azubha-prakRtiyoM ko nIma kI tathA zubha-prakRtiyoM ko ikSurasa kI upamA dI gaI thI, aba ina donoM prakRtiyoM kA rasa kaisA kaisA hotA hai, ise karmagrantha meM spaSTa rUpa se pratipAdita kiyA gayA hai| jaise-nIma aura Ikha ke rasa meM svAbhAvika rUpa se ekasthAnika hI rasa rahatA hai, arthAt-unameM nambara eka kI kaTukatA aura madhuratA rahatI hai| kintu Aga para rakhakara usako do-tIna-cAra bhAga meM ubAle jAne (kAr3hA banAye jAne) para usameM visthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika rasa ho jAtA hai| arthAt-pahale se dugunA, tigunA, caugunA kaDuApana athavA miThAsa A jAtA hai| isI prakAra azubha-prakRtiyoM meM saMkleza ke bar3hane para azubha, azubhatara, azubhatama aura atyanta azubha tathA zubha-prakRtiyoM meM vizuddhi ke bar3hane para zubha, zubhatara, zubhatama aura atyanta zubha rasa pAyA jAtA hai|2 ekasthAnika se catuHsthAnika rasa taka kI prakriyA ___nIma aura Ikha, ina donoM rasa ke kaDuepana aura mIThepana kI uttarottara vRddhi hone se unakA cAra-cAra prakAra kA rasa (Taste) bana jAtA hai, isI prakAra azubha aura zubha prakRtiyoM ke rasa meM bhI uttarottara vRddhi hone se kramazaH cAra-cAra prakAra kA duHkhadAyaka tathA sukhadAyaka bana jAtA hai| arthAt-azubha yA zubha karma-prakRtiyoM meM vaisI-vaisI aniSTa-iSTa-phaladAyaka zakti svataH ho jAtI haiN| isakA vizeSa spaSTIkaraNa karmagrantha meM isa prakAra kiyA gayA hai-jaise-nIma kA rasa svabhAva se hI kaTu hotA hai, vaha pIne vAle ke mukha ko ekadama kaDuA kara detA hai, usI prakAra azubhaprakRtiyoM kA rasa bhI aniSTa aura duHkhadAyaka hotA hai; usI prakAra jaise-Ikha kA rasa mIThA aura sukhadAyaka hotA hai, usI taraha zubha-prakRtiyoM kA rasa bhI jIva ko iSTa evaM sukhadAyaka pratIta hotA hai| ataH nIma aura Ikha ke perane para unameM se nikalane vAlA svAbhAvika rasa svabhAvataH kaDuA aura mIThA hotA hai| rasa meM isa prakAra kI svAbhAvika kaTutA yA madhuratA ko ekasthAnika rasa samajhanA caahie| isa svAbhAvika eka-sthAnika rasa ke dvi-sthAnika, tri-sthAnika aura catuHsthAnika prakAroM ko kramazaH isa prakAra samajhanA 1. suhapayaDINa visohI tivva asuhANa saMkileseNa / vivarIe du jahaNNo aNubhAo savya-payaDINaM // bAyAla pi pasatthA visohi-guNa-ukkaDassa tivvAo / vAsIya appasatthA micchukkaDa-saMkaliTThassa // -paMcasaMgraha 4/451, 452 2. karmagrantha bhA. 5 (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 178 For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 461 cAhie-nIma aura Ikha kA eka-eka rasa ko lekara unheM Aga para ubAle jAne para ve jala kara AdhA-AdhA sera raha jAe~ to dvisthAnika rasa kahA jAegA, kyoMki svAbhAvika kaTu yA madhura rasa se donoM ke usa pake hue rasa meM dUnI kar3avAhaTa aura dUnI madhuratA A gii| vahI rasa ubalane para eka sera kA tihAI raha jAe to tristhAnika rasa samajhanA cAhie, kyoMki usameM pahale ke svAbhAvika rasa se tigunI kaTutA aura madhuratA A gaI hai| vahI rasa jaba ubalane para eka sera kA pAvabhara raha jAe to use catuHsthAnika rasa samajhanA cAhie, kyoMki pahale ke svAbhAvika rasa se usameM cAra gunI kaTukatA aura madhuratA A jAtI hai|' ___ azubha-zubhaprakRtiyoM meM kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra uttarottara anantagune se rasa-sparddhaka Azaya yaha haiM ki kaSAya kI tIvratA bar3hane se azubha (pApa) prakRtiyoM meM eka-sthAnika se lekara catuHsthAnika paryanta rasa pAyA jAtA hai, isake viparIta kaSAya kI mandatA ke bar3hane se zubha (puNya) prakRtiyoM meM eka-sthAnika ko chor3akara visthAnika se lekara catuHsthAnika paryanta rasa pAyA jAtA hai| jaise-nIma ke ekasthAnika rasa se dvisthAnika rasa meM dugunI, tristhAnika rasa meM tigunI aura catuHsthAnika rasa meM caugunI kar3avAhaTa hotI hai, usI prakAra azubha prakRtiyoM ke jo sparddhaka sabase jaghanya (alpa) rasa vAle hote haiM, ve ekasthAnika kaTurasa vAle haiN| unase dvisthAnika sparddhakoM meM anantaguNA kaTutara rasa, unase tristhAnika sparddhakoM meM anantaguNA kaTutamarasa, tathA unase catuHsthAnika sparddhakoM meM anantaguNA atyanta kaTu rasa hotA hai| isake viparIta zubha prakRtiyoM meM ikSu ke eka-dvi-tri-catuHsthAnika rasa ke samAna madhura rasa svAbhAvika madhura, madhuratara, madhuratama tathA atyanta madhura hotA hai| arthAt-zubha prakRtiyoM meM eka-sthAnika svAbhAvika rasa hotA hai, unase visthAnika sparddhakoM meM anantaguNA madhuratara rasa hotA hai, unase tristhAnika sparddhakoM meM anantaguNA madhuratama aura unase catuHsthAnika sparddhakoM meM anantaguNA atyanta madhura rasa hotA hai|2 / paMcasaMgraha meM azubha-zubha prakRtiyoM ke rasa kI upamAe~ ' 'paMcasaMgraha' (prA.) meM azubha-prakRtiyoM ke eka sthAnika rasa ko ghoSAtakI nIma Adi kI aura zubha-prakRtiyoM ke rasa ko kSIra-khAMDa vagairaha kI upamA dI gaI hai| bAkI 1. (ka) vahI, bhA. 5, pR. 179 (kha) karmagrantha bhA. 5 (marudharakesarI), pR. 234-235 . (ga) nibucchuraso sahajo du-ti-caubhAga kaDhikkabhAgato / igaThANAI asuho asuhANa, suho suhANaM tu // 65 // -karmagrantha bhA. 5 gA. 65 2. karmagrantha bhA. 5 gA. 65 kI vyAkhyA (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 178-179 For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ke dvi-sthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika sparddhaka uttarottara kramazaH anantaanantaguNe rasa vAle hote haiN| gommaTasAra meM dhAtI-aghAtI karmoM ke anusAra vividha upamAe~ gomaTTasAra karmakANDa ke anubhAga (rasa) bandha ke sandarbha meM ghAtikarmoM kI (phaladAna)-zakti ke cAra vibhAga kiye gaye haiM-latA, dAru (kASTha), asthi (haDDI) aura ptthr| jaise ye padArtha uttarottara kaThora hote haiM, vaise hI azubha karmoM kI zakti bhI uttarottara adhikAdhika kaThora karmaphaladAyinI samajhanI caahie| ina cAroM vibhAgoM ko karmagrantha ke anusAra kramazaH ekasthAnika, dvisthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika nAma diye jA sakate haiN| inameM se latA-vibhAga to dezaghAtI hI hai| dAruvibhAga kA anantavAM bhAga dezaghAtI hai aura zeSa bahubhAga sarvaghAtI hai| tathA asthi aura patthara vibhAga sarvaghAtIre hI haiN| paMcasaMgraha meM aghAtikarmoM ke puNya aura pApa rUpa do vibhAga karake zubha (puNya) prakRtiyoM meM gur3a, khAMDa, zakkara aura. amRtarUpa cAra vibhAga kiye haiN| aura azubha (pApa) prakRtiyoM meM nIma, kaMjIra, viSa aura hAlAhala, yoM cAra vibhAga kiye gae haiN|3 ina vibhAgoM ko bhI ekasthAnika, dvisthAnika Adi nAma diye jA sakate haiN| (1) prathama dvAra : rasabandha ke cAra prakAra tAratamyApekSA se karmoM kI sabase kama anubhAga-zakti ko sarvajaghanya (rasabandha) kahate haiM, sarvajaghanya anubhAgazakti se Upara ke eka avibhAgI aMza se lekara sabase utkRSTa anubhAga taka ke bhedoM ko ajaghanya (rasabandha) kahate haiN| isa prakAra jaghanya aura ajaghanya bheda meM anubhAga (rasa) ke ananta bheda garbhita ho jAte haiN| tathA sabase adhika anubhAga zakti (sarvAdhika hone vAle rasabandha) ko utkRSTa (rasabandha) kahate haiN| aura usameM se eka avibhAgI aMza kama zakti se lekara sarvajaghanya anubhAga (rasabandha) taka ke bhedoM ko anutkRSTa kahate haiN| isa prakAra utkRSTa aura anutkRSTa bheda. meM bhI anubhAga zakti 1. ghosADhai-nibuvamo asubhANa subhANa khIra-khaMDuvamo / egaTThANo u raso, aNaMta-guNiyA kameNiyare // -paMcasaMgraha 150 2. saga-paDibaddhaM jIvaguNaM niravasesa, ghAiu-viNAsiuM sIla jassa aNubhAgassa so aNubhAgo svvghaadii| (apane se pratibaddha jIva ko pUrI taraha se ghAtane kA jisa anubhAga kA svabhAva hai, vaha sarvaghAtI hai|) -kasAyapAhuDa 5/3-3/11 3. (ka) sattI ya ladA-dArU-aTThI-selovamAhu ghAdINaM / / dArU aNaMtima-bhAgotti, desaghAdI tado savvaM // -gommaTasAra (ka.) 180 (kha) kSapaNAsAra bhA. 465 4. suhapayaDINaM bhAvA guDa-khaMDa-siyAmayANa khalu sarisA / iyarA du NiMda-kaMjIra-visa-hAlAhaleNa ahamAI || -paMcasaMgraha (prA.) 4/487; go. ka. mU. 184 For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 463 (rasabandha) ke samasta bheda garbhita ho jAte haiN| udAharaNArtha-yadi sarvajaghanya anubhAga kA pramANa 8 aura sabase utkRSTa anubhAga kA pramANa 16 kalpanA kareM to ATha ko sarvajaghanya kheNge| aura ATha se Upara 9 se 16 taka ke bhedoM ko ajaghanya kheNge| isI taraha 16 ko utkRSTa kaheMge aura 16 se eka kama aura 15 se lekara 8 taka ke bhedoM ko anutkRSTa kheNge| saMkSepa meM kaheM to una-una mArgaNAoM meM rahe jIvoM dvArA kiye jAte hue pRthak-pRthak rasabandhoM kI apekSA se kama se kama hone vAlA rasabandha jaghanya rasabandha hai| jaghanya rasabandha ke sivAya bAkI ke sabhI rasabandha ajaghanya rasabandha haiN| sabase adhika hone vAlA rasabandha utkRSTa rasabandha hai aura utkRSTa rasabandha ke sivAya sarvAlparasabandha taka ke sabhI rasabandha anutkRSTa rasabaMdha haiN| isa prakAra (anubhAgazakti) rasabandha ko vibhinna dvAroM dvArA cAra prakAra se samajhAyA gayA hai-(1) jaghanya rasabandha, (2) ajaghanya rasabandha, (3) utkRSTa rasabandha aura (4) anutkRSTa rsbndh| ina cAra prakAroM se rasa (anubhAga) zakti ke ananta-ananta tAratamya ko lekara ananta-ananta bhedoM ke parijJAna kI kalpanA kI jA sakatI hai| (2) saMjJAdvAra : rasabandha ke lie prayukta do saMjJAe~ jaise vaidya aura DAkTara zarIra meM utpanna hone vAle roga ko aneka saMjJAoM se pukArate haiN| kabhI kisI eka roga ko usakA sAmAnya nAma dekara usake antargata dUsare rogoM ko aneka nAma dete haiN| jaise-vAtaroga eka roga kI sAmAnya saMjJA hai| usake antargata-AmavAta, UrdhvavAta, sannipAta, dhanurvAta, gaThiyAvAta Adi 80 saMjJAe~ eka vAtaroga kI ho jAtI haiN| isI prakAra yahA~ karma-rasa kI bhinna-bhinna kakSAoM ko lekara vibhinna nAma saMjJAe~ dI gaI haiN| unameM ghAtisaMjJA aura sthAnasaMjJA, ye do saMjJAe~ rasa ke lie prayukta hotI hai| ghAtisaMjJA-prarUpaNA dvArA rasabandha ke cAra prakAroM kA nirUpaNa jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai-ghAtikarma aura aghaatikm| ghAtIkarma bhI do prakAra ke haiM-sarvaghAtI aura deshghaatii| jo jIva ke jJAnAdi guNoM kA pUrNatayA ghAta karate haiM, ve sarvaghAtI karma haiM, aura jo ekadeza se ghAta karate haiM, ve dezaghAtI haiN| paMcasaMgraha ke anusAra kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrApaMcaka (darzanAvaraNIya kI 5), mohanIya kI 12 (Adi kI tIna kaSAyoM kI caukar3I), mithyAtva aura samyagmithyAtva, ina 21 prakRtiyoM kI sarvaghAtIsaMjJA hai| tathA jJAnAvaraNa ke zeSa cAra prakAra, darzanAvaraNa kI zeSa tIna, antarAya kI 5, samyaktva prakRti, saMjvalana-catuSka evaM nau nokaSAya, ye chavvIsa dezaghAtI prakRtiyA~ haiN| 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 197 (kha). rasabandho (pIThikA) se, pR. 27 2. vahI, pR. 27 For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ghAtikarmoM kA jo sarvaghAtI aura dezaghAtI anubhAga hai, vaha utkRSTa Adi bhedoM meM vibhAjita hokara bhI utkRSTa anubhAgabandha sarvaghAtI hI hotA hai| anutkRSTa anubhAga bandha sarvaghAtI aura dezaghAtI donoM prakAra kA hotA hai| isI prakAra jaghanya anubhAgabandha dezaghAtI hI hotA hai| aura ajaghanya anubhAgabandha sarvaghAtI aura dezaghAtI donoM prakAra kA hotA hai| sthAna-saMjJA-prarUpaNA dvArA catuHsthAnoM kA anubhAgabandha-nirUpaNa cAroM ghAtikarmoM kA utkRSTa anubhAga catuHsthAnika, tristhAnika, dvisthAnika aura eka-sthAnika hotA hai| jaghanya anubhAgabandha ekasthAnika hotA hai aura ajaghanya anubhAgabandha ekasthAnika, dvisthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika hotA hai| cAra aghAtikarmoM meM utkRSTa anubhAgabandha catuHsthAnika hotA hai| anutkRSTa anubhAgabandha catuHsthAnika, tristhAnika, dvisthAnika hotA hai| jaghanya anubhAgabandha dvisthAnika hotA hai| ajaghanya anubhAgabandha visthAnika, tristhAnika aura catuHsthAnika hotA hai|2 vastutaH ananta kakSAoM kA samAveza karmavaijJAnikoM ne cAra prakAra meM kiyA haiekasthAnika, dvisthAnika, tristhAnika aura ctuHsthaanik| cAra ghAtikarmoM kA sarvotkRSTa rasa catuHsthAnika hI hotA hai, aura jaghanya rasa ekasthAnika hotA hai; jabaki anutkRSTa rasa aura ajaghanya rasa 4-3-2-1 sthAnika hotA hai| aghAtikarmoM kA sarvotkRSTa rasa bhI catuHsthAnika aura jaghanyarasa dvisthAnika hotA hai| jabaki anutkRSTa aura ajaghanya rasa 2-3-4 sthAnika hotA hai| (3) pratyayadvAra : bandhahetuoM kI dRSTi se anubhAgabandha vicAra pratyaya kA artha hai-hetu| isa dvAra meM anubhAga kI apekSA se karmabandha ke hetuoM kA vividha rUpa meM nirUpaNa hai| karmabandha ke mukhya hetu cAra haiM-(1) mithyAtva, (2) avirati, (3) kaSAya aura (4) yog| inake kramazaH 5, 12, 25, aura 15 bheda haiN| isa prakAra bandha ke kAraNoM ke 57 bheda hue| isa dvAra meM guNasthAnoM kI apekSA se bandha ke 4 mukhya bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vedanIya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM ke mukhyatayA mithyAtva, avirati aura kaSAya, ye tIna bandha hetu batAye gae haiN| pahale guNasthAna meM hone vAle baMdha mukhyatayA mithyAtvapratyayika haiM, dUsare se pAMcaveM guNasthAna taka hone vAlA baMdha mukhyatayA avirati-pratyayika hai, chaThe se dasaveM guNasthAna taka hone vAlA bandha mukhyatayA kaSAya-pratyayika hai| ina sAta karmoM meM se AyuSyakarma, 1. (ka) mahAbaMdho bhA. 6 (prastAvanA) se, pR. 16-17 (kha) paMcasaMgraha gA. 483, 484 2. mahAbaMdho, bhA. 6 (prastAvanA) se pR. 17 3. rasabaMdho (pIThikA) se, pR. 29 For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 465 mohanIya karma aura zeSa pAMca karmoM kA kramazaH pAMcaveM, sAtaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAna taka bandha hote rahane se tIna bandha-pratyaya ( bandhahetu) kahe haiN| jabaki vedanIya karmabandha terahaveM guNa-sthAna taka hotA hai, isalie pradhAnatayA gyArahaveM se terahaveM guNasthAna taka yoga-pratyayika bandha hotA hai, jisase sthitibandha aura anubhAgabandha nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki vedanIya karma ke bandha ke 4 hetu kahe haiN| gauNabhAva se to AThoM hI karmoM ke cAroM hI bandha hetu haiM / ' (4) vipAkadvAra : karma kI phaladAnAbhimukhatA kI dRSTi se bandha-vicAra vipAka kA artha hai-karmaphala dene kI taiyArI ( abhimukhtaa)| karmaprakRtiyoM kA vipAka - phala jIva hI anubhava karatA hai, isa apekSA se sarvaprakRtiyoM ko jIva - vipAkI kahanA caahie| parantu kaI karmaprakRtiyA~ amuka kSetra, amuka bhava yA amuka zarIrAdi pudgala ke nimitta se udaya meM AtI hai, jabaki kaI prakRtiyA~ uparyukta nimittoM kI apekSA ke binA hI udaya meM AtI haiN| ataH ina cAra nimittabhedoM kI apekSA se karma prakRtiyoM ke anubhAva ko cAra bhAgoM meM vargIkRta kiyA gayA hai - (1), pudgala - vipAkI - ye karma apanI zakti kA parcA zarIrAdi pudgaloM meM dikhAte haiM / (2) bhava- vipAkI-ye karma narakAdi bhavoM ko pAkara apanI zakti kA prabhAva dikhAte haiM; (3) kSetra - vipAkI-ye karma eka gati se dUsarI gati meM jAte hue kSetra meM vigrahagati (AkAzamArga) meM hI apanA sAmarthya dikhAte haiN| (4) jIva - vipAkI - ye karma bAhya pudgaloM kI apekSA ke binA sIdhe rUpa meM ( DAirekTalI - Directly) arthAt - jIva ke guNoM kA upaghAta karane meM apanI zakti ajamAte haiM / 2 Ayukarma bhavavipAkI hai, kyoMki narakAdi bhavoM meM usakA vipAka - anubhAva ( anubhava) dikhAI detA hai| nAmakarma - jIva vipAkI, pudgala - vipAkI aura kSetra vipAkI, yoM tInoM hai| isake udaya se jIva ko narakAdi gatiyoM kI tathA audArikAdi zarIroM prApti hotI hai, aura kucha nAmakarma vigrahagati meM jIva ko baila ke natha kI taraha khIMca le jAne kA kArya karate haiN| cAra ghAtikarma, vedanIya aura gotra ye 6 karma jIva - vipAkI haiM, kyoMki inake udaya se jIva ko ajJAna, adarzana, sukha-duHkha, rAgadveSAdi, uccatva-nIcatva aura alAbhAdi pariNAmoM kI prApti hotI hai / 3 (5) prazasta - aprazastadvAra : prazasta - aprazasta - rasabandha kA kAraNa jisa karma kA rasa jIva ke pramodabhAva meM prazasta arthAt - zubha hai, vaha prazastarasa hai| athavA bandha ke samaya prazasta pariNAma se jinheM adhikarasa (anubhAga) prApta ho, ve 1. vahI (pIThikA) se, pR. 29 2. vahI, (pIThikA) se, pR. 30 3. rasabaMdhI (pIThikA) se pR. 30 For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) zubha (prazasta) karma yA puNya kahalAte haiN| tathA jIva ke duHkha meM kAraNabhUta ho, vaha aprazasta (azubha) karma kahalAtA hai, athavA bandha ke samaya aprazasta pariNAmoM se jinheM adhika rasa (anubhAga) milatA hai, ve aprazasta karma kahalAte haiN| cAra ghAtikarma aprazasta haiM, pApa-prakRti haiM aura cAra aghAtikarma prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke haiN| isa para se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki utkRSTa aura jaghanya rasabandha (anubhAgabandha) ke svAmitva meM bhI bahuta tAratamya rhegaa|' (6) sAdi-anAdi, dhruva-adhruva dvAra : anubhAgabandha ke pariprekSya meM paribhASA-utkRSTAdi rasabandha kA pahale viccheda ho gayA ho, athavA vaha rasa baMdhA hI na ho aura usakA bandha naye sire se zurU ho, vaha sAdibandha hai| anAdikAla se. jisakA bandha pravAharUpa se cAlU ho, jisakA kabhI viccheda na huA ho, vaha anAdibandha hai| jisa bandha kA bhaviSyakAla meM kabhI viccheda na ho, vaha dhruvabandha hai, aura jisa bandha kA viccheda hotA ho, vaha adhruva-bandha hai| vaise to sabhI karmoM kA utkRSTa aura jaghanya rasabandha amuka maryAdita samaya taka kAyama rahatA hai, phira usakA prArambha naye sire se hotA hai, isa apekSA se ye donoM prakAra ke rasabandha sAdi aura adhruva, ina do hI kisma ke haiN| jina karmoM kA utkRSTa, yA jaghanya rasa kSapaka zreNI yA samyaktvAbhimukha Adi avazya kahA ho, unakA anutkRSTa aura ajaghanya rasabandha sAdi vagairaha cAroM vikalpoM vAlA hotA hai| ogha (sAmAnyarUpa) se cAra ghAtikarma aura gotrakarma kA ajaghanya rasabandha tathA tIna aghAtikarmoM kA anutkRSTa rasabandha cAroM vikalpoM vAlA hai| mithyAtva guNasthAna meM sva-sthAnAvasthA meM jisa karma kA utkRSTa athavA jaghanya rasabandha prApta ho, usa karma kA anutkRSTa aura ajaghanya rasabandha ke sAdi aura adhruva, ye do vikalpa hote haiN| jaise ki pAtikarma ke anutkRSTa rasabandha ke aura vedanIya aura nAma karma ke ajaghanya rasabandha ke sAdi aura adhruva ye do vikalpa hote haiN| AyuSya karmabandha to samagra bhava meM antarmuhUrta kAla kA hI hotA hai, isa kAraNa usake cAroM hI prakAra ke bandhoM ke sAdi aura adhruva, yoM do hI vikalpa hote haiN|2 nimnokta ATha prakRtiyoM ke rasabandhacatuSTaya meM sAdi-Adi kI prarUpaNA ___ karmagrantha meM mUla aura uttara prakRtiyoM meM rasabandha ke prastuta cAra prakAroM kA vicAra unake sAdi-anAdi tathA dhruva-adhruva bhaMgoM ke sAtha kiyA gayA hai| vaha isa prakAra hai-taijasacatuSka (taijasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa), varNacatuSka (zubhavarNa, zubhagandha, zubharasa aura zubhasparza), ina ATha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga (rasa) 1. (ka) mahAbaMdho (prastAvanA) bhA. 6, se pR. 19 (kha) rasabaMdho (pIThikA) se pR. 30 2. vahI (pIThikA) se, pR. 35-36 / For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 467 bandha kSapaka apUrvakaraNa guNasthAna meM devagati ke yogya tIsa prakRtiyoM ke bandha-viccheda ke samaya hotA hai| isake sivAya anya sthAnoM meM, yahA~ taka ki upazamazreNi meM bhI ukta prakRtiyoM kA anutkRSTa anubhAgabandha hI hotA hai| kintu gyArahaveM guNasthAna meM unakA bandha bilakula nahIM hotaa| ataH gyArahaveM guNasthAna se girakara jaba koI jIva ukta prakRtiyoM kA anutkRSTa anubhAgabandha karatA hai, taba vaha bandha sAdi kahalAtA hai| isa avasthA ko prApta hone se pahale usakA vaha bandha (pravAharUpa se) anAdi kahalAtA hai, kyoMki usa jIva ke vaha bandha anAdikAla se calA AtA hai| bhavya jIva kA bandha adhruva hotA hai, jabaki abhavyajIva kA dhruv| isa prakAra pUrvokta ATha prakRtiyoM kA anutkRSTa anubhAgabandha cAra prakAra kA hotA hai| kintu zeSa utkRSTa, jaghanya aura ajaghanya anubhAgabandha ke sAdi aura adhruva do hI vikalpa hote haiN| cUMki taijasacatuSka aura varNacatuSka kA utkRSTa anubhAgabandha kSapaka (zreNi) ke apUrvakaraNa guNasthAna se pahale nahIM hotA, isalie vaha sAdi hai tathA eka samaya taka hokara Age nahIM hotA, isa kAraNa adhruva hai| ye prakRtiyA~ zubha haiM, isalie inakA jaghanya anubhAgabandha utkRSTa saMkleza vAlA paryApta saMjJIpaMcendriya mithyAdRSTi jIva hI karatA hai, tathA kama se kama eka samaya aura adhika ke adhika do samaya ke bAda vahI jIva unakA ajaghanya anubhAgabandha karatA hai; kAlAntara meM utkRSTa saMkleza hone para vaha unakA punaH jaghanya anubhAgabandha karatA hai| isa prakAra ajaghanya aura jaghanya anubhAgabandha bhI sAdi aura adhruva hI hote haiN| .. vedanIya aura nAmakarma ke rasabandha kI dRSTi se sAdi-Adi prarUpaNA ___ vedanIya karma kI sAtA aura nAmakarma kI yazaHkIrti prakRti kI apekSA se ina donoM karmoM kA utkRSTa anubhAgabandha kSapaka sUkSma-samparAya nAmaka guNa-sthAna meM hotA hai| kyoMki isa guNasthAna meM ukta donoM karmoM kI ye do prakRtiyA~ hI baMdhatI haiN| inake sivAya anya sabhI sthAnoM meM vedanIya aura nAmakarma kA anutkRSTa anubhAga-bandha hotA hai| magara gyArahaveM guNasthAna meM unakA bandha nahIM hotaa| ataH gyArahaveM guNasthAna se cyuta hokara jo anutkRSTa anubhAgabandha hotA hai, vaha sAdi hai| bhavyajIva kA banya adhruva aura abhavya jIva kA bandha dhruva hai| isa prakAra vedanIya aura nAmakarma kA utkRSTa anubhAgabandha kSapaka sUkSma-samyarAya nAmaka guNasthAna meM hotA hai, isase pahale kisI bhI guNasthAna meM vaha bandha nahIM hotA, isa kAraNa sAdi hai| aura bArahaveM Adi guNasthAnoM meM to niyamataH bandha hotA nahIM, isalie adhruva hai| tathA ina kamoM kA jaghanya anubhAgabandha madhyama pariNAma vAlA samyagdRSTi athavA mithyAdRSTi jIva karatA 1. (ka) tasa-vana-teya-cau-maNi-khagai-duga paNiMdI-sAsa-paradhu-cce / ___ saMghayaNA-gii-napu-tthI-subhagiya-rati miccha-cauiyA // -karmagrantha bhA. 5 (paM. kailAzacandrajI) pR. 194 (kha) karmagrantha bhA. 5, vivecana (marudharakesarI) se For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hai| yaha jaghanya anubhAgabandha ajaghanya-bandha ke bAda hotA hai, ataH sAdi hai| tathA kama se kama eka samaya taka aura adhika se adhika cAra samaya taka jaghanya bandha hone ke pazcAt ajaghanyabandha hotA hai, ataH jaghanyabandha adhruva hai aura ajaghanya bandha sAdi hai| usake bAda usI bhava meM yA kisI dUsare bhava meM punaH jaghanya bandha ke hone para ajaghanya bandha adhruva hotA hai| isa prakAra zeSa tInoM prakAra ke bandha sAdi aura adhruva hote haiN| dhruvabandhinI prakRtiyoM ke anubhAgabandha-catuSTaya kA vicAra ___aba dhruvabandhinI prakRtiyoM ke bandhoM ke sambandha meM vicAra karate haiM-taijasa-catuSka ke sivAya zeSa dhruvabandhI prakRtiyoM kA ajaghanya anubhAgabandha cAra prakAra kA hotA hai| vaha isa prakAra hai-5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa, aura 5 antarAya kA jaghanya / anubhAgabandha sUkSmasamparAya guNasthAna ke anta meM hotA hai| anya sthAnoM meM unakA. ajaghanya anubhAgabandha hI hotA hai; kyoMki ye prakRtiyA~ azubha haiN| tathA gyArahaveM guNasthAna meM unakA bandha hI nahIM hotaa| ataH gyArahaveM guNasthAna se cyuta hokara jo anubhAga-bandha hotA hai, vaha sAdi hai, usase pahale vaha bandha anAdi hai| bhavya kA bandha adhruva hai aura abhavya kA dhruvA saMjvalana-catuSka kA jaghanya anubhAgabandha kSapaka anivRttikaraNa guNasthAna meMazubha prakRti hone se bandha-viccheda ke samaya meM eka samaya hotA hai| isake sivAya anya saba jagaha ajaghanya bandha hotA hai| gyArahaveM guNasthAna meM bandha nahIM hotA hai| ataH vahA~ se cyuta hokara jo ajaghanyabandha hotA hai, vaha sAdi hai, isase pahale anAdi hai| abhavya kA bandha dhruva hai, jabaki bhavya kA adhruva nidrA, pracalA, azubha varNa, azubha gaMdha, azubha, rasa, azubha sparza, upaghAta, bhaya aura jugupsA kA kSapaka apUrvakaraNa meM apane-apane bandha-viccheda ke samaya meM eka samaya taka jaghanya anubhAgabandha aura anya saba sthAnoM para ajaghanya anubhAga bandha hotA hai, jo sAdi hai| bandha-viccheda se pahale unakA bandha anAdi hai| bhavya kA bandha adhruva hai aura abhavya kA bandha dhruva hai| pratyAkhyAnAvaraNa-kaSAya kA jaghanya anubhAgabandha saMyama kI prApti ke abhimukha dezavirata apane guNasthAna ke anta samaya meM karatA hai| usase pahale usakA jo bandha hotA hai, vaha ajaghanya bandha hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA jaghanya anubhAgabandha kSAyika samyaktva aura saMyama ko eka sAtha prApta karane kA icchuka atyanta vizuddha aviratasamyagdRSTi jIva apane guNasthAna ke anta samaya meM karatA hai| isake sivAya zeSa sarvatra usakA ajaghanya-anubhAgabandha hotA hai| styAnaddhi, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, mithyAtva aura anantAnubandhI kaSAya kA jaghanya anubhAgabandha samyaktva aura saMyama ko 1. (ka) vahI (marudharakesarI) se pR. 261 (kha) karmagrantha bhA. 5 (vivecana) (paM. kailAzacandrajI) se pR. 195 For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 469 eka sAtha prApta karane kA icchuka atyanta-vizuddha mithyAdRSTi apane guNasthAna ke antima samaya meM karatA hai| isake sivAya zeSa sarvatra unakA ajaghanya anubhAgabandha hotA hai| ye dezavirata Adi apanI-apanI ukta prakRtiyoM ke bandhakoM meM atyanta vizuddha hote haiN| isalie una-una prakRtiyoM kA jaghanya anubandha karate haiN| usake bAda saMyama Adi ko prApta karake vahA~ se girakara jaba punaH unakA ajaghanya bandha karate haiM taba vaha bandha sAdi hotA hai| usase pahale kA ajaghanya baMdha anAdi hotA hai| abhavya kA bandha dhruva aura bhavya kA adhruva hotA hai| __ 43 prakRtiyoM ke ajaghanya anubhAgabandha kA vicAra karate samaya sUkSma-samparAya Adi guNasthAnoM meM unakA jaghanya anubhAgabandha pahale batAyA jA cukA hai| vaha jaghanya anubhAgabandha una-una guNasthAnoM meM pahalI bAra hotA hai, ataH sAdi hai| tathA ina 42 prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgabandha utkRSTa saMkleza vAlA paryApta saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi jIva eka yA do samaya taka karatA hai| usake bAda punaH anutkRSTa anubhAgabandha karatA hai| isa prakAra utkRSTa aura anutkRSTa anubhAgabandha meM sAdi aura adhruva do hI vikalpa hote haiN| yaha huA dhruvabandhI prakRtiyoM ke ajaghanya Adi cAroM prakAroM meM sAdi vagairaha bhaMgoM kA vicaar|2|| zeSa 73 adhruvabandhI prakRtiyoM ke utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya anubhAga (rasa) bandha ke sAdi aura adhruva do hI prakAra hote haiM, kyoMki adhruvabandhI hone ke kAraNa ina prakRtiyoM kA bandha sAdi aura adhruva hI hotA hai| - cAra ghAtikarmoM kA ajaghanya anubhAgabandha cAra prakAra kA hotA hai| jo isa prakAra hai-azubha-prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabandha aura zubha-prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgabandha vahI jIva karatA hai, jo unake bandhanoM meM sabase vizuddha hotA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya azubha haiM, ataH unakA jaghanya anubhAgabandha kSapaka sUkSma-samparAya guNasthAna ke anta samaya meM hotA hai| mohanIya karma kA bandha nauveM guNasthAna taka hotA hai| ataH kSapaka anivRttibAdara guNasthAna ke anta meM usakA bhI jaghanya anubhAgabandha hotA hai kyoMki mohanIya karma ke bandhanoM meM yaha sabase vizuddha sthAna hai| ina guNasthAnoM ke sivAya zeSa sabhI sthAnoM meM ukta cAroM karmoM kA ajaghanya anubhAgabandha hotA hai| gyArahaveM aura dasaveM guNasthAna meM ukta cAroM karmoM kA bandha na karake, vahA~ se gira kara jaba jaba punaH ajaghanya anubhAgabandha hotA hai, taba vaha bandha sAdi hai| jo jIva nauveM-dasaveM Adi guNasthAnoM meM kabhI nahIM Ae haiM, unakA ajaghanya anubhAgabandha anAdi hai| kyoMki (pravAharUpa se) anAdikAla se usakA viccheda nahIM huA hai| abhavya kA bandha dhruva hai, aura bhavya kA bandha adhruv| isa prakAra ghAtikoM kA ajaghanya anubhAgabandha cAra prakAra kA huaa| zeSa tIna-jaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa anubhAgabandha ke sAdi aura adhruva do hI prakAra hote haiN| pahale kahA gayA hai 1. karmagrantha bhA. 5, (paM. kailAzacandrajI) se pR. 200-201 2. karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se pR. 201, 202 For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) ki mohanIya karma kA jaghanya anubhAga-bandha kSapaka anivRttikaraNa ke antima samaya meM hotA hai aura zeSa tIna karmoM kA jaghanya anubhAgabandha kSapaka-sUkSma samparAya guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai| yaha bandha isase pahale nahIM hotA, prathama bAra hI hotA hai, isaliye sAdi hai| aura bArahaveM Adi guNasthAnoM meM jAne para to niyama se nahIM hotA, ataH adhruva hai| yaha bandha anAdi bhI nahIM hai, kyoMki ukta guNasthAnoM meM Ane se pUrva kadApi nahIM hotaa| sAtha hI yaha abhavya ke nahIM hotA, ataH dhruva bhI nahIM hai / tathA prastuta karmoM kA utkRSTa anubhAga bandha utkRSTa saMkleza vAlA paryApta saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi jIva eka yA do samaya taka karatA hai| anutkRSTabandha ke bAda utkRSTa bandha hotA hai, ataH vaha sAdi hai| usase eka yA do samaya ke bAda punaH anutkRSTa bandha hotA hai| ataH vaha sAdi hai tathA kama se kama antarmuhUrta aura adhika se adhika anantAnanta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke bAda utkRSTa saMkleza ke hone para punaH utkRSTa bandha hotA hai| ataH anutkRSTa bandha adhutva hai| isa prakAra jIva ke utkRSTa aura anutkRSTa anubhAgabandha badalate rahate haiM, isaliye ye donoM sAdi tathA adhruva haiN| ' gotrakarma meM ajaghanya aura anutkRSTa anubhAgabandha sAdi Adi cAroM prakAra kA hotA hai, jabaki jaghanya aura utkRSTa anubhAgabandha do hI prakAra kA hotA hai / utkRSTa aura anutkRSTa anubhAgabandha ke prakAra vedanIya aura nAmakarma ke prakAroM kI taraha samajha lene caahie| yahA~ aba unake jaghanya aura ajaghanya anubhAgabandha kA vicAra karate haiM- sAtaveM naraka kA koI nAraka samyaktva ke abhimukha hotA huA yathApravRtta Adi tIna karaNoM ko karatA hai| unameM se antima anivRttikaraNa meM vaha mithyAtva kA antarakaraNa karatA hai| usa antarakaraNa ke dvArA mithyAtva kI sthiti ke do bhAga ho jAte haiM - eka - nIce kI antarmuhUrtta pramANa sthiti aura dUsarA -zeSa upara kI sthiti / nIce kI sthiti kA anubhavana karate hue antarmuhUrtta pramANa sthiti ke antima samaya meM nIcagotra kI apekSA se jaghanya anubhAgabandha hotA hai| anya sthAna meM yadi itanI vizuddhi hotI to usase uccagotra kA ajaghanya anubhAgabandha hotaa| isI kAraNa saptama naraka ke nAraka kA hI grahaNa kiyA hai, kyoMki sAtaveM naraka meM mithyAtvadazA meM nIca gotra kA hI bandha batAyA hai| tathA jo nAraka mithyAdRSTi hai, samyaktva ke abhimukha nahIM hai, usake nIcagotra kA ajaghanya anubhAgabandha hotA hai / aura samyaktva kI prApti hone para uccagotra kA ajaghanya anubhAga bandha hotA hai / nIca gotra kA yaha ajaghanya anubhAgabandha anyatra sambhava nahIM hai| vaha usI avasthA meM pahale pahala hotA hai, isalie sAdi hai / samyaktva kI prApti hone para vahI jIva uccagotra kI apekSA se gotrakarma kA ajaghanya anubhAgabandha karatA hai| ataH jaghanya anubhAgabandha adhruva hai aura ajaghanya anubhAgabandha sAdi hai| isase pahale jo ajaghanya anubhAgabandha hotA hai, vaha anAdi hai| abhavya kA ajaghanyabandha dhruva hai, aura bhavya kA adhruva hai| isa prakAra gotrakarma ke jaghanya anubhAgabandha ke do aura ajaghanya anubhAga-bandha ke cAra vikalpa hote haiN| 1. vahI, bhA. 5 se pR. 203 For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma 471 avaziSTa Ayukarma ke jaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa anubhAgabandha ke sAdi aura adhruva do hI vikalpa hote haiM, kyoMki bhujyamAna Ayu ke tribhAga Adi niyatakAla meM hI Ayukarma kA bandha hotA hai| ataH usakA jaghanyAdirUpa anubhAgabandha bhI sAdi hai| tathA antarmuhUrta ke bAda vaha bandha avazya ruka jAtA hai| ataH isake bandha ke adhruva hone se isakA anubhAgabandha bhI adhruva hotA hai| niSkarSa yaha hai ki jaba Ayukarma kA bandha hI sAdi aura adhruva hotA hai, taba usI ke bheda jaghanyAdi anubhAgabandha bhI sAdi aura adhruva hone hI caahiye| isa prakAra anubhAgabandha catuSTaya kI apekSA se mUla aura uttaraprakRtiyoM meM sAdi Adi cAroM vikalpoM kI prarUpaNA samajhanI caahie| (7) utkRSTa-jaghanya anubhAga-bandha ke svAmitva kI prarUpaNA : svAmitvadvAra, utkRSTa anubhAgabandha ke svAmI ekendriya jAti, sthAvara aura. Atapa prakRti kA utkRSTa anubhAgabandha mithyAdRSTi deva karate haiN| vikalatraya, sUkSmAdi tIna, narakatrika, tiryaJcAyu aura manuSyAyu kA utkRSTa anubhAgabandha mithyAdRSTi manuSya aura tiryaJca karate haiN| tathA tiryaMcagati, tiryaJcAnupUrvI aura sevArta saMhanana kA utkRSTa anubhAgabandha mithyAdRSTi deva aura nAraka karate haiN| __isI prakAra vaikriya-dvika, suradvika, AhArakadvika, prazasta vihAyogati, varNacatuSka, taijasacatuSka (taijasa, kArmaNa, agurulaghu aura nirmANa nAmakama), tIrthaMkara, sAtAvedanIya, samacaturanasaMsthAna, parAghAta, trasanAma Adi dasa, paMcendriya jAti, ucchvAsa, aura uccagotra kA utkRSTa anubhAgabandha kSapaka zreNi car3hane vAle manuSyoM ke hotA hai| sAtaveM naraka ke nAraka udyota prakRti kA utkRSTa anubhAgabandha karate haiN| manuSyadvika, audArikadvika, aura vajraRSabha-nArAca saMhanana kA utkRSTa anubhAgabandha samyagdRSTi deva karate haiN| devAyu kA utkRSTa anubhAgabandha apramattasaMyata muni karate haiM aura zeSa prakRtiyoM kA tIvra anubhAgabandha cAroM hI gati ke mithyAdRSTi jIva karate haiN| jaghanya anubhAgabandha ke svAmI styAnarddhi-trika, anantAnubandhI kaSAya catuSTaya, tathA mithyAtva, ina ATha prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabandha saMyama ke abhimukha mithyAdRSTi jIva karatA hai| 1. karmagrantha bhA. 5 kI gA. 74 ke samagra vivecana (pa. kailAzacandrajI) se, pR. 203 se 205 2. (ka) tivvabhigathAvarAvayava-sura-micchA vigala-suhuma-niraya-tigaM / tiri-maNuyAu tirinarA tiridugachevaTTha-sura-nirayA // 66 // (kha) viuvvi-surAvahAradurga, sukhagai-vanna-cau-teya-jiNa-sAyaM / samacau-paraghA-tasa-dasa-paNidi-sAmucca khavagAu // 67 // -karmagrantha bhA. 5 vivecana (ga) inake vizeSa spaSTIkaraNa ke liye dekheM-karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) pR. 182-183 For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA jaghanya anubhAgabandha saMyama ke abhimukha avirata samyagdRSTi jIva karatA hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA jaghanya anubhAgabandha saMyama ke abhimukha dezavirata guNasthAna vAlA karatA hai| arati aura zoka kA jaghanya anubhAgabandha saMyama ke abhimukha pramatta-saMyamI karatA hai| ___ AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga kA jaghanya anubhAgabandha apramatta-saMyata karate haiN| do nidrA (nidrA aura pracalA), azubha varNAdi catuSka, hAsya, rati, jugupsA, bhaya aura upaghAta, ina 11 prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabandha apUrvakaraNa guNasthAna vAle jIva karate haiN| tathA puruSaveda evaM saMjvalana kaSAya kA jaghanya anubhAgabandha anivRttikaraNa guNasthAna vAle jIva karate haiN| pAMca antarAya, pAMca jJAnAvaraNa aura cAra darzanAvaraNa kA jaghanya anubhAga bandha / sUkSma-samparAya guNasthAna meM hotA hai| sUkSma Adi tIna, vikala-traya, cAroM Ayu aura. vaikriyaSaTka (vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, devagati, devAnupUrvI, narakagatiM, narakAnupUrvI) kA jaghanya anubhAgabandha manuSya aura tiryaJca karate haiN| tathA udyota aura audArikadvika kA anubhAgabandha deva aura nAraka karate haiN| tiryaJcagati, tiryaJcagatyAnapUrvI, aura nIcagotra kA jaghanya anubhAgabandha sAtaveM naraka ke nAraka karate haiN| tIrthakaranAmakarma kA jaghanya anubhAgabandha avirata samyagdRSTi jIva karatA hai| ekendriya jAti aura sthAvara nAmakarma kA jaghanya anubhAgabandha narakagati ke sivAya zeSa tInoM gati ke jIva karate haiN| Atapa prakRti kA jaghanya anubhAgabandha saudharma svarga taka ke deva karate haiM. sAtAvedanIya, sthira, zubha, yazaHkIrti aura unake pratipakSI asAtAvedanIya, asthira, azubha, ayazaHkIrti kA jaghanya anubhAgabandha samyagdRSTi athavA mithyAdRSTi jIva karate haiN| . __ trasa Adi cAra, varNAdi cAra, taijasa Adi cAra, manuSyadvika, donoM vihAyogati, paMcendriya jAti, ucchvAsa, parAghAta, uccagotra, 6 saMhanana, 6 saMsthAna, napuMsakaveda, strIveda, subhaga Adi tIna, unake pratipakSI durbhaga Adi tIna prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabandha cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva karate haiN| __ isa prakAra paMcasaMgraha (prA.) ke anusAra sAdi, anAdi, dhruva, adhruva, jaghanya, ajaghanya, utkaSTa anutkRSTa, prazasta aprazasta, dezaghAti, sarvaghAtI, pratyaya, vipAka aura svAmitva, ina caudaha prakAroM (dvAroM) kI apekSA se anubhAgabandha kA sAMgopAMga nirUpaNa kiyA gayA hai|2 1. inake vizeSa spaSTIkaraNa ke liye dekheM, karmagrantha bhA. 5 kI gA. 67 se 73 taka kA vivecana, pR. 183 se 196 2. sAdi-aNAdiyaM aTTha ya, pasatthi-dara-parUvaNA tahA saNNA / paccaya-vivAya-desA sAmitteNAha aNubhAgo / -paMcasaMgraha (prA.) 4/441 For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 = sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma == . nyAyapriya zAsaka : eka ko daNDa, dUsare ko puraskAra eka nyAyapriya zAsaka hai| usake sAmane do prakAra ke vyakti upasthita kiye gae haiM-eka aparAdhI hai, dUsarA vyakti lokopakArI sevaka hai| eka daNDayogya hai, dUsarA puraskArayogya hai| eka ne nyAya-nItiviruddha kArya-azubha kArya kiyA hai, jabaki dUsare vyakti ne nadI meM bhayaMkara bAr3ha Ane ke kAraNa dUra se teja raphtAra se AtI huI pesiMjara Trena ko roka kara hajAroM rela-yAtriyoM ke jAna-mAla kI rakSA kI haizubhasevAkArya kiyA hai| zAsaka ekaM nyAyAdhIza kI taraha aparAdhI ko nyAya dene ke viSaya meM yaha socatA hai ki isane kisa prakAra kA aparAdha kiyA hai ? hatyA kI hai, corI kI hai, athavA balAtkAra kiyA hai ? ityAdi, phira vaha socatA hai ki agara corI kA aparAdha kiyA hai to pahalI hI bAra kiyA hai yA bAra-bAra kiyA hai ? athavA bar3I corI kI hai yA mAmUlI corI kI hai ? athavA kitanA mAla curAyA hai ? lAkhoM kA yA hajAroM kA mAla curAyA hai ? phira vaha yaha socatA hai ki isa vyakti ne kisa irAde se, kisa abhiprAya se corI kI hai ? corI ke pIche isakI krUratA, duSTa-bhAvanA yA tIvratA kama yA adhika thii| athavA isane abhAva pIr3ita hone se yA parivAra kI kSudhA ke nivAraNa yA anya AvazyakatA kI pUrti ke lie lAcArI se corI kI hai yA jAnabUjha kara tIvra lobha se prerita hokara corI kI hai ? isake pazcAt ukta cora ke pariNAmoM ko dekhakara tadanusAra zArIrika, mAnasika, Arthika sajA detA hai, tathA usa sajA kI kAla sImA bhI nizcita karatA hai| isI prakAra pUrvokta lokasevaka ko usakI sevA kA prakAra tathA vaha sevA bAra-bAra yA eka bAra hI kI hai? isakA vaha zAsaka vicAra karatA hai, kisa bhAva se usane sevA kI hai ? isakA vicAra karake usako puraskAra detA hai, apane rAjya meM use yAvajjIvana penzana, puraskAra rAzi ke rUpa meM, tathA niHzulka AvAsa-pravAsAdi ke rUpa meM use sammAnita karatA hai| . (473) For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) sthitibandha ke rUpa meM karmarAja dvArA bhI daNDa-puraskAra kI kAla-sImA kA nirdhAraNa ThIka yahI bAta karmarAja ke viSaya meM smjhiye| karmarAja ke samakSa bhI zubhAzubhakarma vAle vyakti hote haiN| pahale vaha azubha aura zubhakarma ke prakAra yA svabhAva kA nizcaya prakRtibandha ke rUpa meM karatA hai, tatpazcAt una donoM ke parimANa kA nizcaya pradezabandha ke rUpa meM karatA hai, phira una donoM prakAra ke vyaktiyoM ke azubhazubha bhAvoM kI tIvratA-mandatA ko, kaSAyapariNAmoM kI prazastatA-aprazastatA kA nizcaya anubhAga (rasa)-bandha ke rUpa meM karatA hai, sAtha hI usake aparAdha yA doSarUpa azubhakarma kA daNDa sthitibandha ke rUpa meM detA hai| yahI prakriyA zubhakarma-puNyakarma ke viSaya meM samajhanI caahie| puNyakarmakartA ko bhI usake tIvra-manda bhAvoM ke anurUpa do zubhagatiyoM meM se amuka gati meM, gamana karane athavA usI gati yA bhava meM, amuka kAla taka sukhabhoga karane kI sthiti bAMdha detA hai| yahI usako puraskAra pradAna karanA anubhAgabandha ke anusAra hI prAyaH sthitibandha rAjavArtika ke anusAra anubhAga-bandha pradhAna hai, vahI sukha-duHkha ke phalapradAna meM nimitta hotA hai, usI ke anusAra ukta baddhakarma kI sthiti (kAla-sImA) kA nirdhAraNa hotA hai| paMcAdhyAyI (u.) meM to spaSTa kahA gayA hai ki kevala anubhAga-bandha hI bAMdhane rUpa apanI kriyA meM samartha hai, bAkI ke tInoM bandha AtmA ko bAMdhane rUpa kriyA meM samartha nahIM haiN| phira bhI kahanA hogA ki anubhAgabandha ke pazcAt yadi sthitibandha na ho to karmabandha kA vipAkarUpa kArya pUrNa nahIM hotaa| jaise-nyAyAdhIza kisI aparAdhI ko usake pariNAmoM ke anusAra sajA to sunA de, parantu vaha daNDa kriyAnvita na ho to aparAdha ke phalasvarUpa daNDa pradAna kArya pUrNa nahIM mAnA jAtA, vaise hI anubhAgabandha ke dvArA baddhakarma kA tIvra-manda rasAnusAra daNDa yo puraskAra ke rUpa meM phala niyata karane para yadi sthitibandha ke dvArA usakA amuka kAlAvadhiparyanta daNDa yA puraskAra kriyAnvita na ho to daNDa-puraskAra phala apUrNa mAnA jAtA hai| isalie karmavijJAna ke puraskartAoM ne anubhAga (rasa) bandha ke sAtha-sAtha sthitibandha kA honA Avazyaka mAnA hai| ___ ina donoM bandhoM ke sAhacarya kA 'dhavalA' meM eka kAraNa yaha bhI batAyA gayA hai ki utkRSTa anubhAga ko bAMdhane vAlA jIva nizcaya se utkRSTa sthiti ko hI bAMdhatA 1. anubhAgabandho hi pradhAnabhUtaH, tannimittatvAt sukhaduHkha vipAkasya / -rAjavArtika 6/3/7/507 2. (ka) svArtha-kriyA-samartho'tra bandhaH syAd (rasasaMjJikaH), zeSavandhatriko'pyeSa na kAryakaraNakSamaH / -paMcAdhyAyI (u.) gA. 937 (kha) eteSu SaTsu satsu jIvo jJAna-darzanAvaraNa dvayaM bhUyo badhnAti, pracuravRtyA sthityanubhAgI banAtItyarthaH / -gommaTasAra (ka) 8/3/379 For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 475 hai, kyoMki utkRSTa saMkleza ke binA utkRSTa anubhAgabandha nahIM hotA tathA utkRSTa sthiti ke sAtha yadi utkRSTa vizeSa pratyaya rUpa utkRSTa saMkleza ke dvArA utkRSTa anubhAga bAMdhA gayA hai, to kAla - vedanA ( sthitibandha ) ke sAtha bhAMva ( anubhAva ) bhI utkRSTa hotA hai| aura anubhAga- sambandhI utkRSTa vizeSa pratyaya ke abhAva meM bhAva ( anubhAga ) bhI anuSkRSTa hI hotA hai / ' sthitibandha : lakSaNa, svarUpa aura kArya jIva ke apane AyuSya karma dvArA prApta AyuSya ke udaya se usa bhava meM apane zarIra ke sAtha rahanA sthiti kahalAtA hai| dhavalA ke anusAra- yoga ke vaza se karmasvarUpa se pariNata pudgala-skandhoM kA kaSAya ke vaza se jIva meM ekasvarUpa rahane ke kAla ko sthiti kahate haiN| karmagrantha ke anusAra sthitibandha kA lakSaNa hai - adhyavasAya se gRhIta karmadalika kI sthiti ke kAla kA niyama sthitibandha hai| spaSTa zabdoM meM kaheM to- baMdha ho jAne para jo karma jitane samaya taka AtmA ke sAtha ThaharA ( avasthita ) rahatA hai, vaha usakA sthitikAla hai, baMdhane vAle karmoM meM isa sthitikAla kI maryAdA ( sImA - avadhi) ke par3ane ( nizcita ho jAne ) ko sthitibandha kahate haiN| baMdhA huA karma kitane samaya taka jIva ke sAtha sambaddha rahegA ? isa prakAra kA nirdhAraNa ( nizcaya ) karanA sthitibandha (DyUrezana - Duration) kA kArya hai| sAtha hI, vaha yaha bhI nizcita karatA hai ki sthiti pUrNa hote hI karma svayaM hI nirjIva hokara AtmA se pRthak ho jAegA, jhar3a jAegA / 2 sthitibandha kA kArya aura prakAra sthitibandha kA kArya hai, jIva ne jaisA, jisa prakAra se, jisa bhAva se karma bAMdhA hai, use tadanusAra phala dene kI kAla maryAdA kA nizcaya krnaa| vaise to sAmAnya rUpa 1. (ka) ukkasANubhAga baMdhamANo NicchaeNa ukkasiyaM ceva TThidiM baMdhadi, ukkasa saMkileseNa viNA ukkassANubhAgabaMdhAbhAvAdo / - dhavalA 12/4, 2, 13, 40/393/6 (kha) ina donoM bandhoM kI niyamataH vyApti ghaTita nahIM hotI; devoM aura nArakoM meM kadAcit yaha tathya susaMgata ho sakatA hai, manuSyoM aura tiryaJcoM meM isa kathana se viparIta bhI dekhA jAtA hai| ataH dhavalA kA yaha kathana vicAraNIya hai| (ga) jadi ukkassaTThidIe saha ukkassa-saMkiliseNa ukkassa - visesa-paccaeNa ukkassANubhAgo pabaddho to kAlaveyayaNAe saha bhAvo vi ukkaso hodi / ukkassa-visesa-paccayAbhAve sAmace / - dhavalA 12/4, 2, 13, 31/390/13 2. (ka) svopAttasyAyuSa udayAttasmin bhave zarIreNa sahA'vasthAnaM sthitiH / - sarvArthasiddhi 8/3/379 (kha) jogavaseNa kamma sarUveNa pariNadANaM poggalakhaMdhANaM kasAya-vaseNa jIve ega-sarUveNAvANakAlo TThadinAma / - dhavalA 6/1, 9-6/2 (ga) karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 87 (gha) tattvArthasUtra, vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 395 For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) se vaha sthiti do hI prakAra kI batAI hai-utkRSTa sthiti aura jaghanya sthiti| utkRSTa sthiti kA artha hai-adhika se adhika kAla taka prApta zarIra yA bhava meM sthita rhnaa| aura jaghanya sthiti kA artha hai kama se kama kAla taka zarIra yA bhava meM avasthita rhnaa| kintu isake madhya meM asaMkhyAta bhAga hote haiM; kyoMki utkRSTa aura jaghanya se to bastu ke antima do chora kA hI grahaNa kiyA jAtA hai, eka isa pAra kA aura dUsarA usa pAra kaa| bIca meM asaMkhyAta bhAgoM kA grahaNa ina donoM se nahIM hotaa| isalie kaI AcAryoM ne ina donoM ke bIca kI sthiti ko grahaNa karane kI dRSTi se madhyama sthiti bhI mAnI hai| madhyama sthiti kA artha hai-jo jaghanya sthiti se eka samaya Adi adhika ho aura utkRSTa sthiti se eka samaya kama ho| isI ko madhyama sthiti samajhanI caahie|' jainakAlamAna kA prarUpaNa : samaya se lekara sAgaropama taka __ Adhunika vijJAna ne sUkSma se sUkSma kAla kA mApa nizcita kiyA hai| usane eka saikaMDa ke bhI hajAroM bhAga kara diye haiM, jinakA gaNitIya upayoga kiyA jAtA hai| kintu jainAgamoM (anuyogadvAra Adi) meM jo kAlamAna diyA hai; vaha Adhunika vijJAna ke kAlamAna se bhI bahuta sUkSma hai| jaise-jaina kAlamAna ke anusAra-kAla ke atyanta sUkSma avibhAgI aMza, kalpanA se bhI jisake do bhAga na ho sakeM, aise sUkSmAtisUkSma kAlAMza ko 'samaya' kahate haiN| aise asaMkhyAta samayoM kI eka AvalikA hotI hai| asaMkhyAta AvalikA kA eka ucchvAsa-niHzvAsa kAla, do zvAsa kA eka prANa, sAta prANoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava, sAr3he ar3atIsa lava kI eka nAlI yA ghaTikA, do ghaTikA (athavA 77 lava) kA eka muhUrta (48 minaTa) hotA hai| 30 muhUrta kA eka ahorAtra (dina aura rAta) hotA hai| ____eka mUhUrta (48 minaTa lagabhaga) meM 3773 zvAsocchvAsa hote haiN| antarmuhUrta ke bhI asaMkhyAta bhAga hote haiN| nigodiyA jIva eka muhUrta meM 65536 bAra janma letA hai| eka zvAsocchvAsa kA kAla eka saikiMDa se bhI kama hotA hai, utane kAla meM (arthAteka zvAsocchvAsa meM) nigodiyA jIva sAr3he satraha (satraha se kucha adhika) bAra janma-maraNa kara letA hai| ___eka ahorAtra ke pazcAt 15 ahorAtra kA eka pakSa, do pakSa kA eka mAsa, do mAsa kI eka Rtu, tIna Rtu kA eka ayana, do ayana kA eka varSa prasiddha hai| usake pazcAt 5 varSa kA eka yuga, bIsa yuga kI eka zatAbdI, dasa zatAbdi kI eka sahasrAbdi, 8400 sahasrAbdi yAnI 84 lAkha varSa kA eka pUrvAMga, 84 lAkha pUrvAMga kA eka pUrva (arthAt-70560 araba varSa), 84 lAkha pUrva kA eka truTitAMga, usake 1. (ka) Atmatatva-vicAra se bhAvAMzagrahaNa, pR. 349 (kha) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 394 For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 477 pazcAt uttarottara 84 lAkha guNA karane se truTita, aDaDAMga, aDaDa, avavAMga, avava, hUhUaMga, hUhU, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, artha-nipUrAMga, arthanipUra Adi se lekara zIrSa prahelikA-paryanta gaNita (saMkhyA) vidhi kA kSetra hai| arthAt-zIrSaprahelikA taka uttarottara 84 lAkha guNA karane se 194 aMka pramANa, jo rAzi banatI hai, vahIM taka gaNita kI sImA hai| usase Age kI jo kAlAvadhi varSoM ke rUpa meM nahIM ginI jA sakatI, usake lie upamA-pramANa kA sahArA liyA jAtA hai| arthAt-jaba saMkhyAta (saMkhyeya) kI gaNanA ruka jAtI hai, taba asaMkhyAta (asaMkhyeya) kI gaNanA zurU hotI hai| palyopama aura sAgaropama usI jAti ke kAlamAna (upamApramANa) haiN| palyopama aura sAgaropama kAlamAna palyopama aura sAgaropama ye donoM upamA-pramANa haiN| karmoM kI utkRSTa sthiti palyopama aura sAgaropamoM meM batAI gaI hai| isalie sthitibandha ke sandarbha meM ina donoM kA tAtparya samajhanA Avazyaka hai| saMkSepa meM palyopama kA artha yaha hai-anAja vagairaha bharane ke golAkAra sthAna ko palya kahate haiN| samaya kI jisa lambI avadhi ko palya kI upamA dI jAtI hai, use kAla-palyopama kahate haiN| sAmAnyatayA eka yojana lambA, eka eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA gola palya (gaDDhA), jisakI paridhi 3 hai yojana ho, eka dina se lekara sAta dina taka ke (devakuru yA uttarakuru kSetra ke) manuSyoM ke kezAnoM (jinakA dUsarA Tukar3A na ho sake itane sUkSma) ko itanA ThasAThasa bhare kiM na unheM Aga jalA sake, na vAyu ur3A sake aura na jala kA hI usameM praveza ho sake, itanA hI nahIM, cakravartI kI senA bhI usa para se kUca kara jAe to bhI dabe nhiiN| phira usa palya meM se 100-100 varSoM meM eka-eka Tukar3A (khaNDa) nikAle jAne para jitane sau varSoM meM vaha gaDDhA khAlI ho jAe utane kAla ko palyopama kahate haiN| aise 10 koTikoTi (10 karor3a x 10 karor3a) palyopama kAla ko eka sAgaropama kahate haiN| yaha bAdara addhA palyopama aura sAgaropama haiN| inase devAdi cAroM kI AyuSya kI sthiti kA kAla nApA jAtA hai| inake bheda-prabhedoM kA varNana paMcama karmagrantha meM vistAra se kiyA gayA hai|2 sthitibandha kA mukhya kAraNa : kaSAya sthitibandha kA pramukha kAraNa kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha, phira inake cAra-cAra bheda hone se SoDaza-prakArAtmaka kaSAya, sAtha hI nau nokaSAya bhI; rAga aura 1. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 85 kA vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 261 se 271 . ..(kha) Atmatattva vicAra se, pR. 350-351 2. (ka) karmagrantha bhAga 5, gA. 85 ke vivecana se sArAMza grahaNa (kha) AtmatattvavicAra se, pR. 363 (ga) karmagrantha bhA. 5 meM 85vI gAthA ke vivecana meM palyopamAdi ke prakAra kA vivaraNa / For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) dveSa bhI kaSAya ke antargata) haiN| kaSAya kA udaya dasaveM guNasthAna taka hI rahatA hai| isalie dasaveM guNasthAna taka ke jIva sakaSAya kahalAte haiM aura upazAntamoha, kSINamoha, sayogIkevalI aura ayogIkevalI kahalAte haiM - akaSAya / tattvArthasUtra meM karmoM kI mUla prakRti ke utkRSTa aura jaghanya sthiti kA nirdeza sakaSAya- sAmparAyika kriyA kI apekSA se kiyA gayA hai| mUla ATha karmoM meM eka vedanIya karma hI aisA hai, jo akaSAya jIvoM ke bhI baMdhatA hai| vaha sAtAvedanIya kA bandha bhI nAmamAtra kA hai, kyoMki vaha kaSAya-rahita ucca guNasthAnavartI jIva ke IryApathika kriyA kI apekSA pahale samaya meM ba~dhatA hai, dUsare samaya meM usakI nirjarA ho jAtI hai| yAnI unake vaha sAtAvedanIya kA bandha mAtra do samaya (atyanta sUkSma kSaNa ) kA hai| yaha sthiti kevala terahaveM sayogI kevalI guNasthAna meM hI hotI hai, anyatra kahIM bhI aisA sambhava nahIM hai / 1. . karmavaijJAnika sthitibandha meM adhyavasAya ko mukhya kAraNa mAnate haiN| AtmA jisa prakAra ke zubha yA azubha tIvra, manda yA madhyama adhyavasAya meM pravRtta hai, tadanusAra hI sthitibandha hotA hai| 2 mUlakarmoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti uttarAdhyayanasUtra ke 33veM adhyayana, tattvArthasUtra ke AThaveM adhyAya tathA karmagrantha ke paMcama bhAga ke anusAra jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya kI utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTI sAgaropama kI hotI hai, mohanIya karma kI utkRSTa sthiti 70 koTAkoTI sAgaropama kI hotI hai| nAma aura gotrakarma kI utkRSTa sthiti bIsa koTAkoTI sAgaropama kI hotI hai| tathA AyuSyakarma kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hotI hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, antarAya tathA AyuSyakarma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai, vedanIya karma kI jaghanya sthiti (akaSAya-sayogIkevalI ko chor3akara) 12 muhUrta kI hai, nAma aura gotrakarma kI jaghanya sthiti pratyeka kI 8 muhUrta kI hai / 3 1. (ka) tattvArtha vivecana (upAdhyAya kevalamuni) se, pR. 395 (kha) karmagrantha bhA. 5, vivecana (paM. kailAzacandra jI) se, pR. 89 (ga) sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikairyApathayoH / (gha) muttuM akasAyaThi / 2. (ka) AtmatatvavicAra (pra. vijayalakSmaNasUrijI ) se, pR. 349 (kha) vahI, pR. 350 3. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 26-27 (kha) tattvArthasUtra a. 8/sU. 15 se 21 taka (ga) uttarAdhyayanasUtra a. 33, gA. 19 se 22 taka For Personal & Private Use Only - tattvAryasUtra 6/5 -gA. 27 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 479 Ayukarma ke sivAya sAta mUla prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti sAgaropama pramANa dvArA mUla prakRtiyoM kI jo utkRSTa sthiti batalAI gaI hai, vaha sthiti itanI adhika hai ki saMkhyA-pramANa ke dvArA usakA kAlamAna batalAnA azakya-sA hai| ataH use upamA-pramANa kAla ke dvArA batAyA gayA hai| upamA pramANa kA hI eka bheda sAgaropama hai| koTAkoTi yA koTikoTi kA artha hai-eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para jo mahArAzi AtI hai, use eka koTikoTi yA koTAkoTi athavA kor3Akor3I kahate haiN| ATha karmoM meM eka AyuSyakarma hI aisA hai, jisakI sthiti koTikoTi sAgaropamoM meM nahIM hotI, vaha 33 sAgaropama hai|' itanI sudIrgha sthiti se yaha spaSTa hai ki eka bhava meM bAMdhA huA karma aneka bhavoM taka banA raha sakatA hai| - karmoM kI uttaraprakRtiyoM kI utkRSTa sthiti pAMca antarAya, pA~ca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa aura asAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti tIsa koTi-koTi sAgaropama pramANa hai| sUkSma-trika (sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa) nAmakarma kI, tathA vikalatrika (dvIndriya, trIndriya aura caturindriya) jAtinAmakarma kI utkRSTa sthiti aThAraha koTikoTi sAgara pramANa hai| tathA prathama saMsthAna, prathama saMhanana kI utkRSTa sthiti dasa koTi-koTi sAgara hai| aura Age ke pratyeka saMsthAna aura pratyeka saMhanana kI sthiti meM do-do sAgara kI vRddhi hotI jAtI hai| arthAta-dUsare saMsthAna aura dUsare saMhanana kI utkRSTa sthiti bAraha koTikoTi sAgara pramANa hai; tIsare saMsthAna aura tIsare saMhanana kI caudaha, cauthe kI solaha, pAMcaveM kI aThAraha aura chaThe kI bIsa koTikoTi sAgara pramANa utkRSTa sthiti jAnanI caahie|2 * vAstava meM uttara prakRtiyoM kI sthiti se mUla prakRtiyoM kI sthiti koI pRthak nahIM hotI, kintu uttara-prakRtiyoM kI sthiti meM se jo sthiti sabase adhika hotI hai, vahI mUla prakRti kI utkRSTa sthiti mAna lI gaI hai| jaise-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya karma kI uttaraprakRtiyoM kI bhI utanI utkRSTa sthiti hai, jitanI mUlakarma prakRtiyoM.kI batalA cuke haiN| kintu nAmakarma kI uttaraprakRtiyoM kI utkRSTa sthiti meM adhika viSamatA pAI jAtI hai| jaise ki abhI-abhI prathama saMsthAna aura prathama saMghanana kI utkRSTa sthiti dasa koTikoTi sAgara kI hai, aura uttarottara do-do koTikoTi sAgara kI vRddhi hote-hote antima saMsthAna aura antima saMhanana kI utkRSTa sthiti bIsa koTikoTi sAgara ho jAtI hai| isa viSamatA kA kAraNa hai, kaSAyoM kI nyuunaadhiktaa| jaba jIva ke bhAva adhika saMkliSTa hote haiM, taba sthitibandha bhI adhika 1. dekheM, karmagrantha bhA. 5 kI gAthA 65 meM palyopama aura sAgaropama kAlapramANa kA vizleSaNa, pR. 260 se.271 tk| 2. karmagrantha bhA. 5 (paM. kailAzacandrajI) gA. 28 kA vivecana, pR. 89 . For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hotA hai, aura jaba kama saMkliSTa hote haiM, to sthitibandha bhI kama hotA hai| isI kAraNa jitanI bhI prazasta prakRtiyA~ haiM, prAyaH sabhI kI sthiti aprazasta prakRtiyoM kI sthiti se kama hotI hai, kyoMki unakA bandha prazasta pariNAma vAle jIva ke hI hotA hai|' anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyacatuSka, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-catuSka, saMjvalana-kaSAya-catuSka, ina solaha kaSAyoM kI utkRSTa sthiti cAlIsa koTikoTi sAgara pramANa hai| mRdu-sparza, laghusparza, snigdha-sparza, uSNasparza, surabhigandha, zvetavarNa aura madhurarasanAmakarma kI ina sAta prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti dasa koTikoTi sAgara pramANa hai| Age ke pratyeka varNa aura pratyeka rasa kI sthiti DhAI koTikoTi sAgara pramANa adhika-adhika jAnanI caahie| arthAtharitavarNa, Amlarasa nAmakarma kI utkRSTa sthiti sAr3he bAraha koTikoTi sAgara pramANa, hai| lAlavarNa aura kaSAyarasa nAmakarma kI utkRSTa sthiti pandraha koTikoTi sAgara pramANa hai| nIlavarNa aura kaTukarasa nAmakarma kI utkRSTa sthiti sAr3he satraha koTikoTi sAgara pramANa hai tathA kRSNavarNa aura tiktarasa kI utkRSTa sthiti bIsa koTikoTi sAgara pramANa hai| prazasta vihAyogati, uccagotra, suradvika (devagati, devAnupUrvI) sthira SaTka (sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yaza kIrti), puruSaveda, rati, hAsya, ina 13 prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti dasa koTikoTi sAgaropama pramANa hai| tathA manuSyagati, manuSyAnupUrvI, strIveda aura sAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti 15 koTikoTi sAgaropama-pramANa hai| jabaki mohanIya karma kI uttara-prakRtirUpa mithyAtva mohanIya kI utkRSTa sthiti 70 kor3Akor3I sAgaropama hai| __bhaya, jugupsA, arati, zoka, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, tiryaggati, tiryagAnupUrvI, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, narakagati, narakAnupUrvI, nIcagotra, taijasazarIrAdi paMcaka (taijasa zarIra, kArmaNazarIra, agurulaghu, nirmANa, upaghAta) aura asthirAdi chaha asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaH kIrti), trasa-cataSka (trasa, bAdara, paryApta, pratyeka), sthAvara, ekendriya jAti, paMcendriya jAti, napuMsakaveda, aprazasta-vihAyogati, ucchvAsa-catuSka (ucchvAsa, udyota, Atapa aura parAghAta) guru, kaThora, rUkSa, zIta evaM durgandha; ina 42 uttara-prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti bIsa koTikoTi sAgaropama-pramANa hai| isI prakAra tIrthakaranAma aura AhAraka-dvika kI utkRSTa sthiti antaH-koTikoTi sAgaropama-pramANa hai| manuSyAyu 1. vahI, vivecana, pR. 90 2. karmagrantha bhA. 5 ke Tabbe ke anusAra-jo mUla zarIra nAmakarma kI sthiti hai, vahI zarIra ke aMgopAMga, nirmANa, bandhana, saMghAtanAmakarma kI sthiti samajhanI caahie| -karmagrantha bhA.5, pR. 96 3. antaHkoTikoTi sAgaropama-kucha kama koTikoTi ko antaHkoTikoTi kahate haiN| Azaya yaha hai ki tIrthakara nAmakarma, AhAraka zarIra evaM AhAraka aMgopAMga, ina tInoM karmoM kI utkRSTa sthiti koTikoTi sAgara se kucha kama hai aura jaghanya sthiti usase saMkhyAtaguNI hIna hai| arthAt saMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 481 aura tiryaJcAyu kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kAla pramANa hai| ekendriya aura vikalendriya jIva Ayukarma kI utkRSTa sthiti eka pUrva koTi-pramANa' bAMdhate haiN| asaMjJI paryAptaka jIva cAroM hI AyuSyakarmoM kI utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bAMdhate haiN| ekendriya aura vikalendriya jIva marakara tiryaJca gati yA manuSyagati meM hI janma lete haiN| ve mara kara deva yA nAraka nahIM ho skte| tathA tiryaJcoM aura manuSyoM meM bhI karmabhUmijoM meM hI janma lete haiM, bhogabhUmijoM meM nhiiN| ataH ve Ayukarma kI utkRSTa sthiti eka pUrvakoTi-pramANa bAMdha sakate hai; 2 kyoMki karmabhUmija manuSya aura tiryaJca kI utkRSTa Ayu eka pUrvakoTi kI hotI hai, tathA asaMjJIpaMcendriya jIva to mara karake cAroM hI gatiyoM meM se kisI bhI gati meM utpanna ho sakatA hai| ataH cAroM meM se vaha kisI bhI Ayu kA bandha kara sakatA hai| kintu vaha manuSyoM meM karmabhUmija manuSya tathA tiryaJcoM meM karmabhUmija tiryaJca hI hotA hai| devoM meM bhavanapati aura vyantara hI hotA hai tathA naraka meM pahale naraka ke tIna pAthar3oM taka hI janma letA hai| ataH usake Ayukarma kA bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAMga pramANa hI hotA hai / 3 karmagrantha bhA. 5 kI ukta gAthAoM ke anusAra karmaprakRtiyoM kI utkRSTa sthiti kA bandha kevala saMjJI paryAptaka jIva hI kara sakate haiN| ataH yaha utkRSTa sthiti paryAptaka saMjJI jIvoM kI apekSA se hI batalAI gaI hai| isa prakAra baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se AhAraka dvika, tIrthaMkara nAma tathA Ayukarma kI 4 prakRtiyA~, ina 7 prakRtiyoM ke sivAya 113 prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti batalAI gaI hai| abAdhakAla : karma ke sthitibandha se lekara udaya taka kA kAla tathA svarUpa kisI bhI karma ke utkRSTa sthitibandha ke bAda, jaba taka karma udaya meM nahIM AtA, bAdhA nahIM pahu~cAtA, taba taka kA kAla abAdhAkAla kahalAtA hai| arthAt - jaba taka 1. pUrvakoTi - pramANa ke liye dekheM yaha gAthA - puvvassa u parimANaM, sayarI khalu hoMti saya-sahassAI / chapparNA ca sahassA boddhavvA vAsakoDINa // - jyotiSkaraDaka arthAt - 70 lAkha 56 hajAra karor3a varSa kA eka pUrva kA parimANa jAnanA caahie| yaha gAthA sarvArthasiddhi, pR. 128 meM bhI uddhRta hai| 2. karmagrantha bhA. 5, vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, gA. 29 se 34 taka, pR. 89 se 100 3. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 34 ke bhAvArtha, vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 100 (kha) tiryaJcagati meM tIrthaMkara nAmakarma kI sattA kA jo niSedha ( abhAva -kathana ) kiyA gayA hai, vaha nikAcita tIrthaMkara nAmakarma-arthAt - avazya anubhava meM Ane yogya tIrthaMkara nAmakarma kI apekSA se kiyA hai, kintu jisameM udvartana aura apavartana ho sakatA hai usa tIrthaMkara nAma prakRti kA niSedha tiryaJcagati meM nahIM kiyA hai| isa dRSTi se antaHkoTikoTi sAgara lambI sthiti ghaTita ho jAtI hai| - karmagrantha bhA. 5, vivecana, pR. 97 4. vahI bhA. 5 vivecana pR. 99 For Personal & Private Use Only . Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) baddha-kRtakarma (dravya) udaya yA udIraNA ko prApta hokara phala na de, taba taka kA kAla abAdhAkAla kahalAtA hai| abAdhAkAla kA zabdazaH artha hotA hai' karma kI bAdhA - pIr3A na utpanna karane vAlA kAla / jaise- kisI ne saptama naraka kA utkRSTa tetIsa sAgaropama kA AyuSya bAMdhA ho, to bhI tatkAla usakA koI phala nahIM milatA, vaha karma udaya meM Ane para hI phala de sakatA hai, usase pahale nhiiN| utkRSTa sthitibandha kAla se udayakAla taka ke bIca meM vaha karma sattA meM par3A rahatA hai| digambara paramparA meM ise AbAdhAkAla kahate haiN| Apa kaheMge ki karma ke bandha hote samaya kAla ke nizcita ho jAne ke bAda hI karma kA udaya kyoM nahIM hotA ? amuka nizcita kAla taka usakA phalabhoga kyoM nahIM hotA ? isake samAdhAna ke liye karmoM ko mAdakadravya se upamA dI jAtI hai| jaisebhAMga, gAMjA, aphIma, carasa, gAMjA, madya Adi nazIlI cIjoM kA nazA kucha samaya ke bAda hI car3hatA hai, usI prakAra baddhakarmapudgaloM kA prabhAva bhI eka nizcita kAla ke pazcAt hI hotA hai| madirA Adi ke samAna AtmA para asara DAlane vAle karma kI jitanI hI adhika sthiti hotI hai, utane hI adhika samaya taka vaha karma baMdhane ke bAda phala diye binA hI AtmA meM par3A rahatA hai| use hI abAdhAkAla kahate haiN| abAdhAkAla muddatiyA huMDI-sA hai| jaise - muddatiyA huMDI muddata pUrI hone para hI sikArI jAtI hai, vaise hI karma kI sthiti baMdhane para amuka muddata ke pazcAt hI, yAnI - zubhaazubhakarma kA kAla pakane para hI vaha udaya meM AtA hai aura usakA phala bhugavAtA hai / 2 abAdhAkAla kA parimANa karmagrantha meM baddha karmoM kA abAdhAkAla unakI sthiti ke anupAta se batalAte hue kahA gayA hai ki jisa karma kI utkRSTa sthiti jitane koTikoTi sAgara - pramANa hotI hai, usa karma kA utane hI sau varSa pramANa utkRSTa abAdhAkAla hotA hai| jaise- kisI karma kI sthiti eka koTikoTi sAgaropama kI hai to usa sthiti meM sau varSa kA abAdhAkAla hotA hai| arthAt Aja eka koTikoTi sAgara kI sthiti ko lekara jo karma bAMdhA hai, vaha Aja se 900 varSa bAda udaya meM AegA, aura taba taka udaya meM AtA rahegA, jaba taka eka koTikoTi sAgara pramANa kAla samApta nahIM ho jAegA / 3 1. na bAdhA abAdhA, abAdhAsyeva AbAdhA / 2. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 32 (kha) AtmatattvavicAra se, pR. 358 (ga) hoI abAhakAlo kira kammassa aNaudayakAlo / (gha) kammasarUveNAgayadavvaM Na ya edi udayarUpeNa / rUveNudIraNassa va AbAhA jAva tAva have || 3. karmagrantha bhA. 5, vivecana, pR. 93 For Personal & Private Use Only -dhavalA, pR. 6 - zataka gA. 42, pR. 67 - gommaTasAra (ka) gA. 155 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 483 . sthiti ke do prakAra : karmarUpatA'vasthAnalakSaNA, anubhavayogyA 'karmaprakRti' meM sthiti ke do bheda batAye gae haiM-eka-karmarUpatAvasthAna-lakSaNA sthiti aura dUsarI-anubhavayogyA sthiti| baMdhane ke bAda karma jaba taka AtmA ke sAtha ThaharatA hai, utane kAla kA parimANa karmarUpatAvasthAna-lakSaNA sthiti hai, aura jo abAdhAkAla-rahita sthiti hai, vaha anubhavayogyA sthiti kahalAtI hai| sthitibandha ke prakaraNa meM pahalI hI sthiti batAI gaI hai| dUsarI sthiti jAnane ke lie pahalI sthiti meM se abAdhAkAla kama kara denA caahie|' abAdhAkAla : vibhinna kamoM kA ___ ise eka udAharaNa meM samajhie-pA~ca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa, pA~ca antarAya aura asAtAvedanIya karmoM meM pratyeka karma kI utkRSTa sthiti tIsa koTikoTi sAgaropama kI hai aura eka koTikoTi sAgaropama kI sthiti meM eka sau varSa abAdhAkAla hotA hai| ataH uparyukta karmoM meM se pratyeka kA abAdhAkAla 304 100 = 3000 varSa huaa| isI anupAta ke anusAra sUkSma trika aura vikalatrika (dvIndriya, trIndriya, caturindriya) kA abAdhAkAla 1800 varSa hai| samacaturana-saMsthAna aura vajraRSabhanArAca saMhanana kA abAdhAkAla 1000 varSa, nyagrodha-parimaNDala saMsthAna aura RSabhanArAca saMhanana kA abAdhAkAla 1200 varSa, svAti (sAdI) saMsthAna aura nArAca saMhanana kA abAdhAkAla 1400 varSa, kubja saMsthAna aura ardhanArAca saMhanana kA abAdhAkAla 1600 varSa, vAmana saMsthAna aura kIlaka saMhanana kA abAdhAkAla 1800 varSa, tathA huMDaka saMsthAna aura sevArta saMhanana kA abAdhAkAla 2000 varSa, pUrvokta solaha kaSAyoM kA cAra hajAra varSa; mRdu, laghu, snigdha, uSNa, sugandha, zvetavarNa, aura madhura rasa kA abAdhAkAla 1000 varSa, harita varNa aura Amlarasa kA 1250 varSa, lAla varNa aura kASAya rasa kA 1500 varSa, nIla varNa aura kaTu rasa kA 1750 varSa, kAlA varNa aura tikta (tIkhe) rasa kA 2000 varSa kA abAdhAkAla hai| isI prakAra zubha vihAyogati, ucca gotra, suradvika, sthiraSaTka, puruSaveda, hAsya aura rati kA 1000 varSa kA, mithyAtvamohanIya kA 7000 varSa kA, manuSyadvika, strIveda aura sAtavedanIya kA 1500 varSa kA, bhaya, jugupsA, arati, zoka, vaikriyadvika, tiryaridvaka, narakadvika, audArikadvika, nIcagotra, taijasa-paMcaka, asthiraSaTka, trasacatuSka, sthAvara, ekendriya, paMcendriya, napuMsakaveda, aprazasta (azubha) vihAyogati, ucchvAsa-catuSka, guru, karkaza, rUkSa, zIta aura durgandha kA abAdhAkAla do hajAra varSa kA jAnanA caahie|2 1. (ka) iha dvidhA sthitiH, -karmarUpatAvasthAna-lakSaNA, anubhavayogyA ca / tatra karmarUpatAvasthAna lakSaNAmeva sthitimadhikRtya jghnyotkRsstt-prmaannmvgntvym| anubhavayogyA punrbaadhaakaalhiinaa| -karmaprakRti, malayagiri TIkA, pR. 163 2. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 32 kA vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 92 se 94 taka (kha) vIsa koDAkoDI evaiyA''bAhavAsasayA / -karmagrantha bhA. 5, gA. 32 (ga) dasa sesANaM vIsA evaiyAbAha vAsasAyA / -paMcasaMgraha gA. 243 For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) tIrthaMkara nAmakarma aura AhAraka dvika kI utkRSTa sthiti antaHkoTikoTi sAgara hai aura abAdhAkAla antarmuhUrta hai| arthAt unakI utkRSTa tathA jaghanya abAdhA bhI antarmuhUrta mAtra hai| Ayukarma ke sambandha meM abAdhA sthiti ke anupAtAnusAra nahIM yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki abAdhAkAla ke sambandha meM jo niyama pahale batAyA gayA thA ki eka koTikoTi sAgaropama kI sthiti meM sau varSa kA abAdhAkAla hotA hai, vaha niyama Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM ke hI abAdhAkAla kA pramANa jAnane ke lie thaa| jaise ki gommaTasAra karmakANDa meM kahA haijaise anya karmoM meM sthiti ke pratibhAga ke anusAra AbAdhA (abAdhA) kA pramANa nikAlA jAtA hai, vaise Ayukarma meM nahIM nikAlA jaataa| isakA kAraNa yaha hai ki anya karmoM kA bandha to sarvadA hotA rahatA hai, kintu Ayukarma kA bandha amuka-amuka kAla meM hI hotA hai / ' Ayukarma kA abAdhAkAla anizcita bhI hai Ayukarma kI sthiti meM abAdhAkAla kA pUrvokta niyama lAgU nahIM hotaa| Ayukarma kI 33 sAgara, 3 palya tathA eka palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga Adi jo sthiti batalAI hai, tathA Age bhI batalAeMge, vaha zuddha sthiti hai| usameM abAdhAkAla sammilita nahIM hai / isa antara kA kAraNa yaha hai ki anya sAta karmoM kI taraha Ayukarma kI abAdhA Ayusthiti ke anupAta para avalambita nahIM hai aura na sunizcita hai, kyoMki Ayu ke tribhAga meM bhI Ayukarma kA bandha avazyambhAvI nahIM hai| usameM bhI tribhAga ke bhI tribhAga karate-karate ATha vibhAga par3ate haiN| usameM bhI agara Ayubandha nahIM hotA to maraNa se antarmuhUrta pahale to avazya ho jAtA hai / 2 isI anizcitatA ke kAraNa Ayukarma kI sthiti meM usakA abAdhAkAla sammilita nahIM kiyA gayA hai, kyoMki vaha sthiti anubhavayogya (abAdhArahita ) hai / 3 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 102 (kha) Ausassa AbAhA Na dvidi paDibhAgamAussa / 2. baMdhati devanAraya- asaMkhanaratiri chamAsasesAU / parabhaviyAU sesA niruvakkama-tibhAga sesAU // sovakkamAUyA puNa sesa tibhAge, ahava navamabhAge / sattAvIsame vA aMtomuhurtatimevA vi // 3. (ka) sura-nArayAuyANaM ayarA tettIsa tini paliyAI / iyarANaM causu vi puvyakoDitaso - abAhAo // (kha) karmagrantha, vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 102, 104 For Personal & Private Use Only - gommaTasAra ( ka ) gA. 158 - saMgrahaNIsUtra 301, 302 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 485 Ayukarma ke tribhAga vAle abAdhAkAla kA hisAba isake viparIta jo sthiti karmarUpatA'vasthAnalakSaNA hai, usameM Ayukarma ke abAdhAkAla kA tribhAga vAlA niyama lAgU hotA hai| pahale narakAyu aura devAyu kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgara kI batalA cuke haiN| tiryaJcAyu aura manuSyAyu kI utkRSTa sthiti tIna palya kI hai| ataH ina cAroM kI utkRSTa sthiti ke anusAra abAdhAkAla kA prarUpaNa isa prakAra kiyA gayA hai ekendriya aura vikalendriya jIva Ayukarma kI utkRSTa sthiti eka pUrvakoTi-pramANa bAMdhate haiN| asaMjJI paryAptaka jIva cAroM hI AyukarmoM kI utkRSTa sthiti palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bAMdhate haiN| nirupakrama Ayu vAle arthAt-jinakI Ayu kA apavartana - ghAta nahIM hotA, aise deva, nAraka aura bhogabhUmija manuSyoM tathA tiryaJcoM ke Ayukarma kA abAdhAkAla chaha mAsa kA hotA hai| zeSa manuSyoM tathA tiryaJcoM ke Ayukarma kA abAdhAkAla apanI-apanI Ayu ke tIsare bhAga (1/3 bhAga) pramANa hotA hai| gati ke anusAra Ayu kA bandha tribhAga pramANa gati ke anusAra- manuSyagati aura tiryaJcagati meM jaba bhujyamAna Ayu ke do bhAga bIta jAte haiM, taba parabhava kI Ayu ke bandha kA kAla upasthita hotA hai| jaise - yadi kisI manuSya kI 99 varSa kI Ayu haiM to usameM se 66 varSa bIta jAne para vaha manuSya parabhava kI Ayu bAMdha sakatA hai| isase pahale usake Ayukarma kA bandha nahIM ho sktaa| isa dRSTi se manuSyoM aura tiryaJcoM ke Ayukarma kA abAdhAkAla eka pUrvakoTi kA tIsarA bhAga batalAyA hai, kyoMki karmabhUmija manuSya aura tiryaJca kI Ayu eka pUrvakoTi kI hotI hai| ataH usake tribhAga meM parabhava kI Ayu baMdhatI hai / bhogabhUmija manuSya aura tiryaMca tathA deva aura nAraka apanI-apanI Ayu ke 6 mAsa zeSa rahane para - parabhava kI Ayu bAMdhate haiM, isI se nirupakrama Ayu vAloM ke badhyamAna AyuSya kA abAdhAkAla chaha mAsa batalAyA hai| tribhAga se kucha adhika zeSa rahane para parabhava kA AyuSya bandha nahIM eka zaMkA isa sambandha meM upasthita hotI hai ki Ayu ke do bhAga bIta jAne para jo Ayu. kA bandha kahA hai, vaha asaMbhava hone se cAroM gatiyoM meM ghaTita nahIM hotaa| kyoMki bhogabhUmiyA manuSya aura tiryaJca kucha adhika palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu nahIM bA~dhate haiN| apitu palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga zeSa rahane para hI parabhava kI Ayu bAMdhate haiN| tathA deva, nAraka aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle nirupakramI manuSya evaM tiryaJca apanI Ayu ke chaha mAsa se adhika zeSa rahane para parabhava kI Ayu nahIM bAMdhate, kintu chaha mAsa kI Ayu bAkI rahane para hI parabhava kI Ayu bAMdhate haiN| magara unakI Ayu kA tribhAga bahuta hotA hai| tiryaJcoM aura manuSyoM kI Ayu kA tribhAga eka palya tathA devoM aura nArakoM kI Ayu kA tribhAga gyAraha sAgara hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) yaha abAdhA anubhUyamAna bhava-sambandhI Ayu meM hI paMcasaMgraha ke anusAra eka bAta aura dhyAna meM le lenI cAhie ki jina tiryaMcoM aura manuSyoM kI Ayu eka pUrvakoTi hotI hai, unakI apekSA se hI eka pUrvakoTi ke tribhAga pramANa abAdhA batalAI hai| tathA yaha abAdhA anubhUyamAna bhavasambandhI Ayu meM hI jAnanI cAhie, parabhava-sambandhI Ayu meM nahIM, kyoMki parabhava sambandhI Ayu kI dala-racanA prathama samaya meM hI ho jAtI hai, usameM abAdhAkAla sammilita nahIM hai| ___ ataH eka pUrvakoTi Ayu vAle tiryaJcoM aura manuSyoM kI parabhava kI Ayu kI utkRSTa abAdhA pUrvakoTi ke vibhAga pramANa hotI hai| zeSa deva, nAraka aura bhogabhUmiyoM ke parabhava kI Ayu kI abAdhA chaha mAsa hotI hai| tathA ekendriya aura vikalendriya jIvoM ke apanI-apanI Ayu ke tribhAga-pramANa utkRSTa abAdhA hotI hai| kucha AcArya / bhogabhUmiyoM ke parabhava kI Ayu kI abAdhA palya ke asaMkhyAtaveM pramANa kahate haiN| . nirupakramI aura sopakramI Ayu dvArA parabhavAyurbandha niSkarSa. yaha hai ki nirupakramI Ayu vAle jIva Ayu kA tribhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhate haiM, jabaki sopakramI Ayu vAle jIva apanI Ayu ke tribhAga meM, athavA nauveM bhAga meM yA sattAIsaveM bhAga meM parabhava kI Ayu bAMdhate haiN| yadi ina vibhAgoM meM bhI Ayubandha nahIM kara pAte to antima antarmuhUrta meM parabhava kI ayu bAMdhate haiN| uttarakarmaprakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha aThAraha prakRtiyoM kI jaghanya sthiti __saMjvalana lobha, pAMca antarAya, pAMca jJAnAvaraNa aura cAra darzanAvaraNoM kA jaghanya sthitibandha antarmuhUrta pramANa hotA hai| yaza kIrti aura uccagotra kA jaghanya sthitibandha ATha muhUrta pramANa hotA hai aura sAtAvedanIya kA jaghanya sthitibandha bAraha muhUrta pramANa hotA hai| jaghanya sthitibandha ke sambandha meM sAmAnya niyama yaha hai ki yaha sthitibandha apaneapane bandha-vyucchitti ke samaya meM, arthAt-ina 18 prakRtiyoM ke bandha ke antakAla Ane ke samaya meM hotA hai| isa dRSTi se saMjvalana lobha kA jaghanya-sthitibandha nauveM 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 101 (kha) vahI, TippaNa, pR. 102 2. baMdhati deva-nAraya-asaMkha-nara-tiri chamAsa-sesAU / parabhaviyAu sesA niruvakkama-tibhAga-sesAU // 301 // sovakkamAuyA puNa sesa-tibhAge ahava navamabhAge / sattAvIsaime vA aMtamuhuttaMtimevA vi ||302||-sNgrhnniisuutr (candrasUriracita) For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 487 guNasthAna meM, pAMca antarAya, 5 jJAnAvaraNa cAra darzanAvaraNa yaza kIrti aura uccagotra kA jaghanyaM sthitibandha dasaveM guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai| sAtAvedanIya kI bAraha muhUrta pramANa jo jaghanya sthiti batAI gaI hai, vaha sakaSAya bandha kI apekSA se samajhanI caahie| akaSAya bandha kI apekSA se to usakI jaghanya sthiti mAtra do samaya kI hotI hai| yaha pahale kaha cuke haiN| cAra uttara prakRtiyoM kI jaghanya sthiti saMjvalana krodha kI do mAsa, saMjvalana mAna kI eka mAsa, saMjvalana mAyA kI eka pakSa aura puruSaveda kI cAra mAsa kI jaghanya sthiti hai| tathA zeSa prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti meM mithyAtvamohanIya kI utkRSTa sthiti 70 koTi-koTi kA bhAga dene para jo labdha (bhAjyaphala) AtA hai, vahI unakI jaghanya sthiti jAnanI caahie| yahA~ yaha samajha lenA cAhie ki pUrvokta saMjvalana krodhAdi cAroM kI prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha apanI-apanI bandha-vyucchitti-kAla meM hI hotA hai| arthAta-ukta cAroM prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha nauveM guNasthAna meM hotA hai| Ayukarma kI cAra prakRtiyoM kI jaghanya sthiti devAyu aura narakAyu kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai aura zeSa manuSyAyu aura tiryaJcAyu kI jaghanya sthiti kSudrabhava pramANa hai| kinhIM AcAryoM ke mata se tIrthakaranAma kI jaghanya sthiti devAyu ke samAna, arthAt-dasa hajAra varSa hai aura AhAraka-dvika kI antarmuhUrta pramANa hai| tIrthakara nAmAdi tIna prakRtiyoM kI jaghanya sthiti . vaise pahale batA cuke haiM ki tIrthaMkaranAma aura AhArakadvika kI jitanI utkRSTa sthiti hai, yahI saMkhyAtaguNIhIna unakI jaghanya sthiti jAnanI caahie|2 vaikriyaSaTka kI utkRSTa aura jaghanya sthiti * paMcasaMgraha ke anusAra-vaikriyaSaTka kI bIsa koTi-koTi sAgara pramANa utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti 70 koTi-koTi sAgara kA bhAga dene se jo 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 gA. 35 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 105, 106 (kha) lahuThiIbaMdho saMjalaNa-lohe, paNaviMgya-nANa-daMsesu / . bhinnamuhattaM te aTTha jasucce bArasa ya sAe // 35 // (ga) do iga-mAso pakkho, saMjalaNatige pumaTTha-varisANi / ___sesANukkosAu, micchatta-ThiIe ja laddhaM // 36 // -paMcama karmagrantha 2. (ka) suranarayAu samA-dasa-sahassa sesAu khuDDabhavaM // 38 // -vahI, bhAga 5 pR. 117 (kha) guru koDi-koDi aMto titthAhArANa bhinnamuhu bAhA / - lahuThiI saMkhaguNUNA naratiriyANAu pallatigaM // 33 // -vahI, bhA. 5 vivecana pR. 94 For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) 2/7 labdha sthiti AtI hai, use 1 hajAra se guNA karane para asaMjJI paMcendriya jIva ke vaikriyaSaTka (vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI) kI utkRSTa sthiti kA pramANa AtA hai| usameM se palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama kara dene se jaghanya sthiti kA pramANa AtA hai| 120 baMdhayogya prakRtiyoM meM 35 kI utkRSTa jaghanya sthiti isI prakAra tIrthaMkara nAma, AhArakadvika, 35vIM gAthA meM nirdiSTa (pUrvokta) 18 / prakRtiyoM, tathA 36vIM gAthA meM nirdiSTa 4 prakRtiyoM (saMjvalanatrika aura puruSaveda), evaM Ayukarma kI cAra prakRtiyoM aura vaikriya-SaTka kI 6 prakRtiyoM, yo 35 baMdhayogya prakRtiyoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti kA nirUpaNa huaa| . . zeSa 85 prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA niyama aura prakriyA . ___ baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se 35 prakRtiNoM (pUrvokta) ko chor3akara zeSa 85 prakRtiyoM kI jaghanya sthiti ko jAnane ke liye karmagranthakAra ne eka niyama batAyA hai ki una-una prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti meM mithNatva-mohanIya kI 90 koTi-koTiM sAgaropama sthiti kA bhAga dene para jo labdha hotA hai, use usakI jaghanya sthiti samajhanI caahie| jaghanya sthiti kA yaha niyama zeSa 85 prakRtiyoM para lAgU hotA hai| kyoMki 35 prakRtiyoM kI jaghanya sthiti pahale batA cuke haiN| ukta avaziSTa 85 prakRtiyoM kI jaghanya sthiti isa prakAra hai ' pUrvokta niyama ke anusAra nidrA-paMcaka tathA asAtAvedanIya kI jaghanya sthiti 3/7 sAgara, mithyAtva kI eka sAgara, anantAnubandhI krodha Adi 12 kaSAyoM kI 4/7 sAgara, strIveda aura manuSyadvika kI 3/14 sAgara, (kyoMki unakI utkRSTa sthiti 15 koTi-koTi sAgara meM 70 koTi-koTi sAgara kA bhAga dene se labdha AtA hai 15/70; phira Upara-nIce ke aMkoM ko 5 se kATane para 3/14 zeSa rahatA hai), sUkSmatrika aura vikalatrika 9/35 sAgara (kyoMki unakI utkRSTa sthiti 18 koTi-koTi sAgara meM 70 koTi-koTi sAgara kA bhAga dene se labdha AtA hai-18/70, phira Upara aura nIce ke donoM aMkoM ko do se kATane para 9/35 zeSa rahatA hai), sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, hAsya, rati, zubhavihAyogati, vajraRSabhanArAca saMhanana, samacaturana saMsthAna, sugandha, zukla varNa, madhura rasa, mRdu, laghu, snigdha aura uSNa sparza kI 1/7 sAgara tathA zeSa zubha aura azubha varNAdicatuSka kI 2/7 sAgara, dUsare saMsthAna aura saMhanana kI 6/35 sAgara, tIsare saMsthAna aura saMhanana kI 7/35 sAgara, cauthe saMsthAna aura saMhanana kI 8/35 sAgara, pAMcaveM saMsthAna aura saMhanana kI 9/35 sAgara aura zeSa prakRtiyoM kI 2/7 sAgara jaghanya sthiti samajhanI caahie| 1. (ka) veuvvichakki taM sahasatiDiyaM ja asaniNo tesi / ___ paliyAsaMkhamUNaM ThiI abAhUNiya-nisego // 256 // -paMcasaMgraha (kha) karmagrantha bhA. 5 vivecana pR. 114 For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 489 ina 85 prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha bAdara paryApta ekendriya jIva hI kara sakate haiN| ina jaghanya sthitiyoM meM palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga bar3hA dene para ekendriya jIva kI apekSA se ina prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha kA pramANa jAnanA caahie| yaha vivecana 'paMcasaMgraha' ke anusAra kiyA gayA hai| varga ke anusAra utkRSTa aura jaghanya sthiti kA niyama 'karmaprakRti' grantha ke anusAra isa gAthA kI vyAkhyA dUsare prakAra se kI jAtI hai| usa-usa karmaprakRti kI utkRSTa sthitisUcaka artha na lekara aSTavidha karma ke pratyeka varga kA utkRSTa sthitisUcaka artha grahaNa karanA caahie| jaise-mati-jJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM kA samudAya jJAnAvaraNa varga kahalAtA hai| isI prakAra cakSudarzanAvaraNa Adi prakRtiyoM kA samudAya darzanAvaraNavarga hai| sAtAvedanIya Adi prakRtiyoM kA varga vedanIya varga hai| darzanamohanIya kI uttara prakRtiyoM kA samudAya darzanamohanIyavarga hai| kaSAya-mohanIya kI prakRtiyoM kA samudAya kaSAya-mohanIya varga hai| nokaSAya-mohanIya kI prakRtiyoM kA samudAya nokaSAya-mohanIya varga hai| nAmakarma kI prakRtiyoM kA samudAya nAmakarma kA varga, gotrakarma kI prakRtiyoM kA samudAya gotrakarma varga aura antarAya karma kI prakRtiyoM kA samudAya antarAyakarmavarga khlaaegaa| karmaprakRti ke anusAra pratyeka varga kI jaghanya sthiti jJAta karane kA tarIkA isa prakAra pratyeka varga kI jo utkRSTa sthiti hai, use varga kI utkRSTa sthiti kahate haiM aura usa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti 70 koTi-koTi sAgaropama kA bhAga dene para jo labdha AtA hai, usameM se palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama kara dene para usa varga ke antargata Ane vAlI prakRtiyoM kI jaghanya sthiti jJAta ho jAtI aisA karane kA kAraNa aisA karane kA kAraNa yaha hai ki eka hI varga kI vibhinna prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti meM bahuta antara dekhA jAtA hai| jaise ki vedanIya karma kI utkRSTa sthiti 30 koTi-koTi sAgaropama hai, kintu usake hI bheda sAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti usase AdhI, arthAt 15 koTi-koTi sAgaropama kI batAI hai| 'paMcasaMgraha' ke vivecanAnusAra sAtAvedanIya kI jaghanya sthiti mAlUma karane ke lie usakI utkRSTa sthiti 15 koTi-koTi sAgaropama meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga denA caahiye| jabaki 1. (ka) sesANukkosAu micchattaThiIe ja laddhaM / ___-karmagrantha bhA. 5, gA. 36 vivecn| (marudhara kesarI) (kha) jA egidi jahannA paliyAsaMkhaMsa saMjuyA sA u / tesiM jeTThA // 261 // -paMcasaMgraha 5/54 (ga) karmaprakRti ke anusAra vyAkhyA, karmagrantha bhA. 5 vivecana (marudharakesarI) pR. 146-147 (gha) sajAtIya prakRtiyoM ke samudAya ko varga kahate haiN|-sN. For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) 'karmaprakRti' grantha ke anusAra sAtAvedanIya ke vedanIya nAmaka varga kI utkRSTa sthiti 30 koTi-koTi sAgaropama meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara labdha meM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko kama karanA caahie| karmaprakRtyanusAra uparyukta vargoM kI jaghanya sthiti 'karmaprakRti' ke anusAra darzanAvaraNa aura vedanIya varga kI utkRSTa sthiti 30 koTi-koTi sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti 70 koTi-koTi sAgara kA bhAga dene para 3/7 labdha AtA hai| usameM palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ko kama kara dene para nidrApaMcaka aura asAtAvedanIya kI jaghanya sthiti jJAta hotI hai| darzanAmohanIya varga kI utkRSTa sthiti 70 koTi-koTi sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para labdha eka sAgara meM se palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama karane para mithyAtva (darzana) mohanIya kI jaghanya sthiti AtI hai| kaSAyamohanIya varga kI utkRSTa sthiti 40 koTi-koTi sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para labdha 4/7 sAgara meM se palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama kara dene para prArambha kI 12 kaSAyoM kI jaghanya sthiti AtI hai| nokaSAya-mohanIya varga kI utkRSTa sthiti .20 koTi-koTi sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para labdha 2/7 sAgara meM se palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama karane para puruSaveda ke sivAya nokaSAyoM kI jaghanya sthiti AtI hai| nAmavarga aura gotravarga kI utkRSTa sthiti 20 koTi-koTiM sAgara meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara labdha meM se palya kA asaMkhyAtavA~: bhAga kama kara dene para vaikriyaSaTka, AhArakadvika, tIrthakaranAma, evaM yazaHkIrtinAma ko chor3akara karma kI zeSa sattAvana prakRtiyoM aura nIca gotra kI jaghanya sthiti jJAta hotI hai| ekendriya Adi ke yogya prakRtiyoM kA utkRSTa aura jaghanya sthiti bandha pahale batAyA jA cukA hai ki apane-apane varga kI utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dekara jo labdha nikalA, vahI ekendriya jIvoM ke una-una prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha kA parimANa hai, usa utkRSTa sthitibandha meM palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ko kama kara dene para ekendriya jIva ke jaghanya sthitibandha kA pramANa AtA hai| 1. (ka) karmagrantha bhA. 5 gA. 36 kA vivecana (marudharakesarI) se, pR. 146, 147 (kha) vaggukkosa-ThiINaM micchattukkosageNa ja lddh| sesANaM tu jahannA pallAsaMkhijja-bhAgUNA // -karmaprakRti gA. 79 2. (ka) karmagrantha bhA. 5 vivecana (gA. 36) (marudharakesarI) se pR. 148 (kha) jaghanya sthitibandha meM vizeSa spaSTIkaraNa ke lie dekheM, karmagrantha bhA. 5 kA pariziSTa (marudhara kesarI) For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 491 " ekendriya jIva ke utkRSTa sthitibandha se paccIsa guNA utkRSTa sthitibandha dvIndriya jIvoM ke, pacAsa guNA utkRSTa sthitibandha trIndriya jIvoM ke sau guNA utkRSTa sthitibandha caturindriya jIvoM ke, tathA eka hajAra guNA utkRSTa sthitibandha asaMjJIpaMcendriya jIvoM ke hotA hai| apane-apane utkRSTa sthitibandha meM se palya kA saMkhyAtavA~ bhAga kama karane para jaghanya sthitibandha kA pramANa AtA hai / ' 85 prakRtiyoM kA utkRSTa aura jaghanya sthitibandha pahale 85 prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha ko batalAne hetu una prakRtiyoM ke vargoM kI utkRSTa sthitiyoM meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti se bhAga dene kA jo vidhAna kiyA hai, ekendriya jIva ke uttaraprakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha kA pramANa nikAlane ke lie vahI vidhAna kAma meM lAyA jAtA hai| tadanusAra vivakSita prakRti kI pUrvokta utkRSTa sthiti meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para jitanA labdha AtA hai, kendriya jIva ke usa prakRti kA utanA hI utkRSTa sthitibandha hotA hai| jaise- pAMca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa, do vedanIya, aura pAMca antarAya, ina ikkIsa prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha ekendriya jIva ke 3/7 sAgara pramANa hotA hai, kyoMki ina prakRtiyoM ke vargoM kI utkRSTa sthiti 30 koTi-koTi sAgara hai| usameM mithyAtva kI utkRSTa sthiti se bhAga dene para 3/7 sAgara labdha hotA hai| isI krama se anya prakRtiyoM kI sthiti nikAlane para, mithyAtva kI eka sAgara, solaha kaSAyoM kI 4/7 sAgara, nau nokaSAyoM kI 2 / 7 sAgara, tathA vaikriyaSaTka, AhArakadvika aura tIrthaMkaranAma ko chor3akara, ekendriya ke baMdhane yogya nAmakarma kI zeSa 58 prakRtiyoM kI aura donoM gotroM kI 2/7 sAgara pramANa utkRSTa sthiti AtI hai| isa utkRSTa sthitibandha meM se palya kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama kara dene para ekendriya jIva ke jaghanya sthitibandha kA pramANa AtA hai| arthAt-pratyeka prakRti kI 3 / 7 sAgara ityAdi jo utkRSTa sthiti nikAlI hai, usameM se palya kA asaMkhyatavA~ bhAga kama kara dene para vahI usa prakRti kI jaghanya sthiti ho jAtI hai / 2 dvandriyAdi kA utkRSTa tathA jaghanya sthitibandha - pramANa karmagrantha kI gA. 37 ke pUrvArddha dvArA ekendriya jIva kI apekSA se sthitibandha kA utkRSTa jaghanya parimANa batalAyA, kintu isake uttarArddha meM dvIndriyAdi jIvoM kI apekSA se unakA sthitibandha pramANa batalAyA gayA hai| jisakA Azaya yaha hai ki ekendriya jIva ke 3/7 sAgara ityAdi jo utkRSTa sthitibandha hotA hai, use paccIsa se guNA karane para dvIndriya jIva ke utkRSTa sthitibandha kA pramANa AtA hai / isa dRSTi se ekendriya jIva ke mithyAtva kI utkRSTa sthiti eka sAgara pramANa baMdhatI hai, to dvIndriya 1. karmagrantha bhA. 5 gA. 37 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se pR. 111, 112 2. karmagrantha bhA. 5 gA. 37, vivecana (paM. kailAzacandrajI) se pR. 114, 115 For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) jIva ke usakI utkRSTa sthiti paccIsa sAgara - pramANa ba~dhatI hai| ekendriya jIva ke jo utkRSTa sthitibandha hotA hai, usase pacAsa guNA utkRSTa sthitibandha trIndriya jIva ke hotA hai| isI prakAra ekendriya jIva ke utkRSTa sthitibandha se sau guNA utkRSTa sthitibandha caturindriya jIva ke hotA hai, tathA usake utkRSTa sthitibandha se eka hajAra guNA utkRSTa sthitibandha asaMjJipaMcendriya jIva ke hotA hai| aisA hI anya prakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| gommaTasAra ( karmakANDa) meM isakA niSkarSa isa prakAra batAyA gayA hai - ekendriya aura vikalendriya ( tathA asaMjJIpaMcendriya) jIvoM ke mithyAtva kA utkRSTa sthitibandha kramazaH eka sAgara, paccIsa sAgara, pacAsa sAgara, sau sAgara, aura eka hajAra sAgara pramANa hotA hai| tathA usakA jaghanya sthitibandha ekendriya ke palya ke asaMkhyAtaveM bhAga hIna eka sAgara pramANa hotA hai aura vikalendriya jIvoM ke.. palya ke saMkhyAtaveM bhAga hIna apanI-apanI utkRSTa sthiti -pramANa hotA hai| paMcasaMgraha ke anusAra "tIrthaMkara nAma sahita devAyu- narakAyu kI jaghanya sthiti 10 hajAra varSa pramANa hai| tathA sAtAvedanIya kI 12 muhUrta aura AhAraka, antarAya, jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNa kI kucha kama muhUrtta pramANa jaghanya sthiti hai / 2 jaghanya abAdhAkAla kA pramANa samasta prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha meM tathA Ayukarma ke utkRSTa sthitibandha meM bhI jaghanya abAdhA kA pramANa antarmuhUrta hai / kinhIM AcAryoM ke mata se tIrthaMkara nAma kI jaghanya sthiti devAyu ke samAna arthAt - dasa hajAra varSa hai aura AhAradvika kI antarmuhUrtta pramANa hai| jaghanya sthitibandha meM jo abAdhAkAla hotA hai, use jaghanya abAdhA kahate haiN| jabaki utkRSTa sthitibandha meM jo abAdhAkAla hotA hai, use utkRSTa abAdhA kahate haiN| kintu yaha paribhASA sAta karmoM ( Ayukarma ke sivAya) taka hI sImita hai, jinakI abAdhA sthiti ke pratibhAga ke anusAra hotI hai| Ayukarma kI to utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya abAdhA ho sakatI hai aura jaghanya sthiti meM bhI utkRSTa abAdhA ho sakatI hai| ataH Ayukarma kI abAdhA meM cAra vikalpa hote haiM - ( 1 ) utkRSTa sthitibandha meM utkRSTa abAdhA, (2) utkRSTa sthitibandha meM jaghanya abAdhA, (3) jaghanya sthitibandha meM utkRSTa abAdhA aura (4) jaghanya sthitibandha meM jaghanya abAdhA / ina vikalpoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- ( 1 ) jaba koI manuSya apanI eka pUrvakoTi kI Ayu meM 1. (ka) kamaso paNavIsAe pannAsaya sahassaMguNio // 37 // (kha) vigali asanni su jiTTho kaNiTThau pallasaMkhabhAgUNo // 38 // (ga) eyaM paNakadI paNNaM sayaM sahasse ca micchavarabaMdho / iga-vigalANa avaraM pallAsa'khUNa saMkhUNa // 144 // (gha) karmagrantha bhA. 5 vivecana, (paM. kailAzacandrajI) se pR. 115 2. paMcasaMgraha gA. 253, 254 For Personal & Private Use Only - gommaTasAra (karmakAMDa) Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 493 tIsarA bhAga zeSa rahane para 33 sAgara kI Ayu bAMdhatA hai, taba utkRSTa sthitibandha meM utkRSTa abAdhA hotI hai| ( 2 ) yadi vaha antarmuhUrtta pramANa Ayu ke zeSa rahate 33 sAgara kI sthiti bAMdhatA hai to utkRSTa sthiti meM jaghanya abAdhA hotI hai| (3) jaba koI manuSya eka pUrva koTi kA tIsarA bhAga zeSa rahate hue parabhava kI jaghanya sthiti bAMdhatA hai, jo antarmuhUrtta pramANa bhI ho sakatI hai| taba jaghanya sthiti meM utkRSTa abAdhA hotI hai| (4) yadi antarmuhUrtta pramANa sthiti zeSa rahane para parabhava kI antarmuhUrtta pramANa sthiti bAMdhatA hai, to jaghanya sthiti meM jaghanya abAdhA hotI hai / isIlie kahA gayA hai ki Ayukarma kI utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya abAdhA ho sakatI hai aura jaghanya sthiti meM bhI utkRSTa abAdhA ho sakatI hai / ' utkRSTa sthitibandha ke svAmI avirata samyagdRSTi manuSya hI tIrthaMkara prakRti kA utkRSTa sthitibandha karatA hai? avirata samyagdRSTi manuSya tIrthaMkara prakRti kA utkRSTa sthitibandha karatA hai| isakA rahasya yaha hai ki avirata samyagdRSTi manuSya samyaktva grahaNa karane se pUrva mithyAtva - guNasthAna meM narakAyu kA bandha kara letA hai| aura bAda meM kSAyopazamika samyaktva grahaNa karake tIrthaMkara nAmakarma- prakRti kA bandha karatA hai| vaha manuSya jaba naraka meM jAne kA samaya AtA hai, taba samyaktva kA vamana karake mithyAtva ko aMgIkAra karatA hai| jisa samaya vaha samyaktva ko tyAgakara mithyAtva ko aMgIkAra karatA hai, usase pahale samaya meM usa avirata - samyagdRSTi manuSya ke tIrthaMkara prakRti kA utkRSTa sthitibandha hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi tIrthaMkara prakRti kA bandha caturtha guNasthAna se lekara AThaveM guNasthAna taka hotA hai, kintu utkRSTa sthiti utkRSTa saMkleza se hI baMdhatI hai, aura vaha utkRSTa saMkleza tIrthaMkara prakRti ke bandhakoM meM se avirata - samyagdRSTi ke hI usa avasthA meM hotA hai, jisakA varNana Upara kiyA hai| ataH usakA hI grahaNa kiyA hai| tathA tiryaJcagati meM to tIrthaMkara prakRti kA bandha hI nahIM hotaa| devagati aura narakagati meM usakA bandha to hotA hai, kintu vahA~ tIrthaMkara prakRti kA bandhaka cauthe guNasthAna se cyuta hokara mithyAtva ke abhimukha nahIM hotaa| aura aisA hue binA tIrthaMkara - prakRti ke utkRSTa sthiti-bandha kA kAraNabhUta utkRSTa saMkleza nahIM ho sakatA / ataH manuSya kA grahaNa kiyA hai| tathA tIrthaMkara prakRti kA bandha karane se pahale jo manuSya narakAyu kA bandha nahIM karatA, vaha tIrthaMkara-prakRti kA bandha karane ke bAda naraka meM utpanna nahIM hotaa| isalie aise manuSya kA grahaNa kiyA hai, jo tIrthaMkara prakRti kA bandha karane se pUrva narakAyu kA bandha kara letA hai| tathA rAjA zreNika kI taraha koI-koI kSAyika samyagdRSTi jIva samyaktva - dazA meM hI 1. karmagrantha bhA. 5, gA. 39 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se pR. 117-118 For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) marakara naraka meM jA sakate haiM, kintu vizuddha pariNAma hone ke kAraNa ve jIva tIrthaMkara prakRti kA utkRSTa sthitibandha nahIM kara skte| ataH yahA~ unakA grahaNa na karake mithyAtva ke abhimukha avirata samyagdRSTi kA hI grahaNa kiyA gayA hai| niSkarSa yaha hai ki baddhanarakAyu aviratasamyagdRSTi jo manuSya mithyAtva ke abhimukha hotA hai, vahI usa samaya tIrthaMkara prakRti ke utkRSTa sthitibandha kA svAmI hotA hai| AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga ke utkRSTa sthiti baMdha kA svAmI __ AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga ke utkRSTa sthitibandha kA svAmI apramatta guNasthAna se cyuta huA pramattasaMyayata muni hotA hai; kyoMki ina prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha ke lie utkRSTa saMkleza honA anivArya hotA hai| . devAyu ke utkRSTa sthitibandha kA svAmI devAyu kA utkRSTa sthitibandha bhI apramattasaMyata guNasthAna ke abhimukha hue pramattasaMyata muni ke hI hotA hai| kyoMki yaha sthiti zubha hai, ataH isakA bandha vizuddha dazA meM hotA hai| aura vaisI vizuddha dazA apramatta bhAva ke abhimukha pramatta saMyata muni ke hI hotI hai| devAyu ke utkRSTa sthitibandhaka pramattamuni kI do avasthAe~ . Azaya yaha hai ki jo pramatta muni devAyu ke bandha kA Arambha karate haiM, unakI do avasthAe~ hotI haiM-(1) eka to usI guNasthAna meM devAyu ke bandha kA prArambha karake usI meM usakI samApti kara lete haiM, aura (2) dUsare, chaThe guNasthAna meM usakA bandha prArambha karake sAtaveM meM usakI pUrti karate haiN| ataH apramatta avasthA meM devAyu ke bandha kI samApti to ho sakatI hai, kintu usakA prArambha nahIM ho sktaa| isalie devAyu ke utkRSTa sthitibandha kA svAmI apramatta ko na batalAkara apramatta bhAva ke abhimukha pramatta saMyamI ko batAyA hai|2 zeSa bandhayogya 116 prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha ke svAmI __ AhArakadvika, tIrthaMkara nAma aura devAyu ke sivAya zeSa baMdhayogya 116 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha mithyAdRSTi hI karatA hai| kyoMki pUrvokta niyamAnusAra utkRSTa 1. (ka) aviraya-sammo titthaM, AhAradugAmarAu ya pamatto / micchadiTThI baMdhai, jiTThaThiI sesapayaDINaM // 42 // -karmagrantha bhA.5 (kha) karmagrantha bhAga. 5, vivecana (pa. kailAzacandrajI) se pR. 122 se 125 taka (ga) devAugaM pamatto AhArayamapamattavirado du|| titthayaraM ca maNusso aviradasammo samajjei // -gommaTasAra karmakANDa 136 2. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 42 kA vivecana, (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 126 / (kha) devAyurvandhArambhasya pramAda eva heturapramAdo'pi ttprtyaasnnH| -sarvArthasiddhiM, pR. 238 For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 495 sthitibandha prAyaH saMkleza se hI hotA hai aura samasta bandhakoM meM mithyAdRSTi ke hI vizeSa saMkleza pAyA jAtA hai| itanA vizeSa hai ki ina 116 baMdhayogya prakRtiyoM meM se manuSyAyu aura tiryaJcAyu kA utkRSTa sthitibandha vizuddhi se hotA hai| ataH ina donoM kA bandhaka saMkliSTa pariNAmI mithyAdRSTi na hokara vizuddha pariNAmI mithyAdRSTi jIva hotA hai| ___ yahA~ eka zaMkA hotI hai ki manuSyAyu kA bandha cauthe guNasthAna taka hotA hai, aura tiryaJcAyu kA bandha hotA hai-dUsare guNasthAna taka / cUMki tiryaMcAyu aura manuSyAyu ke utkRSTa sthitibandha ke liye vizuddha pariNAmoM kI AvazyakatA hai| aura mithyAdRSTi kI apekSA se sAsvAdana-samyagdRSTi ke tathA avirata samyagdRSTi ke pariNAma vizeSa vizuddha hote haiM, isa kAraNa tiryaJcAyu kA utkRSTa sthiti-bandha sAsvAdana-samyagdRSTi ke aura manuSyAyu kA utkRSTa sthitibandha avirata-samyagdRSTi ke honA cAhie, mithyAdRSTi ke kyoM batalAyA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi mithyAdRSTi kI apekSA sAsvAdana samyagdRSTi aura avirata samyagdRSTi ke pariNAma vizeSa vizuddha hote haiM, kintu unase manuSyAyu aura tiryaJcAyu kA utkRSTa sthitibandha nahIM ho sakatA, kyoMki manuSyAyu aura tiryaMcAyu kI utkRSTa sthiti tIna palyopama hai aura yaha utkRSTa sthiti bhogabhUmija manuSyoM aura tiryaMcoM ke hI hotI hai| parantu caturtha guNasthAnavartI deva aura nAraka manuSyAyu kA.bandha karake bhI karmabhUmi meM hI janma lete haiN| tathA manuSya aura tiryaJca yadi avirata samyagdRSTi hoM to devAyu kA hI bandha karate haiN| ataH caturtha guNasthAna kI vizuddhi utkRSTa manuSyAyu ke bandha kA kAraNa nahIM ho sktii| aura dUsarA guNasthAna tabhI hotA hai, jaba jIva samyaktva kA vamana karake mithyAtva ke abhimukha hotA hai| ataH samyaktva guNa ke abhimukha mithyAdRSTi kI apekSA se samyaktvaguNa se vimukha sAsvAdana samyagdRSTi ke adhika vizuddhi nahIM ho sktii| isaliye tiryaJcAyu aura manuSyAyu kA utkRSTa sthitibandha sAsvAdana samyagadRSTi ke nahIM ho sktaa| isa prakAra se kliSTa mithyAdRSTi ke 116 prakRtiyoM kA sAmAnyarUpa se utkRSTa sthitibandha samajhanA caahie| cAroM gatiyoM ke mithyAdRSTi jIva kina prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha ke svAmI vikalatrika, (dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti) sUkSmatrika (sUkSma, sAdhAraNa aura aparyApta), Ayutrika (narakAyu, tiryaJcAyu aura manuSyAyu), suradvika (devagati, devAnupUrvI) vaikriyadvika (vaikriya zarIra, vaikriyAnupUrvI), aura nArakadvika (narakagati, narakAnupUrvI) ina 15 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha tiryaMcoM aura 1. karmagrantha bhA. 5 vivecana (pa. kailAzacandrajI) se, pR. 127 se 128 For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) manuSyoM ke tathA ekendriya jAti, sthAvara tathA Atapa nAma, ina tIna prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha IzAna svarga taka ke devoM ke hotA hai| pUrvokta 15 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha manuSyoM aura tiryaMcoM ke hI batAyA hai, isakA kAraNa yaha hai ki 15 prakRtiyoM meM se tiryaJcAya aura manuSyAya ke sivAya zeSa 13 prakRtiyoM kA bandha devagati aura narakagati meM to janma se hI nahIM hotaa| tathA tiryaMcAyu aura manuSyAyu kI utkRSTa sthiti 3 palyopama hai, jo bhoga-bhUmijoM meM hotI hai, magara deva aura nAraka marakara bhogabhUmi meM janma nahIM le skte| ina 15 prakRtiyoM ke sivAya, zeSa 3 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha IzAna devaloka taka ke devoM ke batalAyA hai, kyoMki IzAna svarga se Upara ke deva to ekendriya jAti meM janma hI nahIM lete| ataH ekendriya ke yogya ukta 3 prakRtiyoM kA bandha unake nahIM hotaa| tathA tiryaJca aura manuthyoM ke yadi ina prakAra ke saMkliSTa pariNAma hoM to ve narakagati ke yogya prakRtiyoM kA hI bandha karate haiN| ataH unake bhI ekendriyAdi tIna prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha nahIM ho sktaa| kintu IzAna svarga taka ke devoM meM yadi isa prakAra ke saMkliSTa pariNAma hote haiM to ve ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA hI bandha karate haiN| kyoMki deva marakara naraka meM janma nahIM letA hai| ataH pUrvokta 15 prakRtiyoM kA tiryaJca aura manuSyagati meM tathA tIna kA utkRSTa sthitibandha devagati meM hI jAnanA caahie|' chaha prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha ke svAmI tiryaJcadvika (tiryaJcagati, tiryaJcAnupUrvI), audArika dvika (audArika zarIra, audArika aMgopAMga), udyotanAma, aura sevArta saMhanana, ina 6 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva karate haiN| Azaya yaha hai ki ukta 6 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha manuSya aura tiryaJca nahIM kara sakate, kyoMki ukta prakRtiyoM ke bandha ke yogya saMkliSTa pariNAma hone para manuSya aura tiryaMca, ina 6 prakRtiyoM kI adhika se adhika 18 sAgara-pramANa hI sthiti kA bandha karate haiN| yadi usase adhika saMkleza pariNAma hote haiM to prastuta prakRtiyoM ke bandha kA atikramaNa karake ve narakagati ke yogya prakRtiyoM kA bandha karate haiN| kintu deva aura nAraka to utkRSTa se utkRSTa saMkliSTa pariNAmoM ke hone para bhI tiryaJcagati ke yogya prakRtiyoM kA hI bandha karate haiM, narakagati ke yogya prakRtiyoM kA nahIM, kyoMki deva aura nAraka marakara naraka meM utpanna nahIM hote| ataH utkRSTa saMkleza pariNAmoM se yukta deva aura nAraka hI prastuta 6 prakRtiyoM kI 20 koTi-koTi sAgara pramANa utkRSTa sthiti kA bandha karate haiN| 1. vigala-suhamAutigaM tivimaNuyA sura-viuvvi-niraya-durga / egiMdi-thAvarAyava AIsANA surukkosa // 43 // -karmagrantha bhA. 5, vivecana, pR. 128, 129 2. vahI, pR. 130, tiriurala-duguvajoya, chivaTTha sura-niraya sesa caugaiyA // 44 // * For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 497 pUrvokta chaha prakRtiyoM ke viSaya meM vizeSa vivaraNa pUrvokta chaha prakRtiyoM ke viSaya meM itanA vizeSa jAnanA cAhie ki IzAna svarga se Upara ke sAnatkumAra Adi svargoM ke deva hI sevA saMhanana aura audArika aMgopAMga kA utkRSTa sthitibandha karate haiN| IzAna taka ke deva nahIM kyoMki IzAna taka ke deva unake yogya saMkleza pariNAmoM ke hone para bhI adhika se adhika 18 sAgara pramANa madhyama sthiti kA hI bandha karate haiM aura yadi unake utkRSTa saMkleza pariNAma hote haiM to ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA bandha karate haiM; jabaki sAnatkumAra Adi svargoM ke deva utkRSTa saMkleza hone para bhI paMcendriya tiryaJca ke yogya prakRtiyoM kA hI bandha karate haiN| ekendriya-yogya prakRtiyoM kA nahIM; kyoMki unakI utpatti ekendriyoM meM nahIM hotii| ataH ina prastuta do prakRtiyoM kA bIsa sAgaropama-pramANa utkRSTa sthitibandha utkRSTa saMkleza pariNAma vAle sAnatkumAra Adi svargoM ke deva hI karate haiM, nIce ke deva nahIM; kyoMki ye donoM prakRtiyA~ ekendriya-yogya nahIM haiN| ekendriya ke saMhanana aura aMgopAMga nahIM hote| niSkarSa yaha hai ki samAna-pariNAma hote hue bhI gati Adi ke bheda se unameM bheda ho jAtA hai| jaise-jina pariNAmoM se IzAna svarga taka ke deva ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA bandha karate haiM, vaise hI pariNAma hone para manuSya aura tiryaJca narakagati ke yogya prakRtiyoM kA bandha karate haiN| ataH mithyAdRSTi ke baMdhane yogya 116 prakRtiyoM meM se 24 prakRtiyoM ke sivAya zeSa 92 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha cAroM hI gati ke mithyAdRSTi jIva karate haiN|' jaghanya sthitibandha ke svAmI AhAraka-dvika aura tIrthakara nAmakarma kA jaghanya sthitibandha apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM hotA hai, aura saMjvalana kaSAya tathA puruSaveda kA jaghanya sthitibandha anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna meM hotA hai| jaise utkRSTa sthitibandha ke liye utkRSTa saMkleza kA honA Avazyaka hai, vaise hI jaghanya sthitibandha ke lie utkRSTa vizuddhi kA honA Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki AhArakadvika aura tIrthakara nAma kA jaghanya sthitibandha AThaveM meM, aura saMjvalana kaSAyacatuSka evaM puruSaveda kA jaghanya sthitibandha nauveM guNasthAna meM batalAyA hai| ina prakRtiyoM kA bandha inhIM guNasthAnoM taka hotA hai| ataH inake bandhakoM meM ukta guNasthAna vAle jIva hI ativizuddha hote haiN| yahA~ itanA vizeSa samajha leM ki ukta donoM guNasthAna kSapaka zreNi ke hI lene caahie| kyoMki upazama zreNi se kSapakazreNi meM vizeSa vizuddhi hotI hai|2 1. karmagrantha bhA. 5 gA. 44 ke pUrvArddha kA vivecana, pR. 130-131 2. AhAra-jiNamapuvvo'niyaTThi-saMjalaNa-purisa lahu~ // 44 // -karmagrantha bhA. 5, vivecana pR. 131 For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA satraha prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha ke svAmI sAtAvedanIya, yazaHkIrti, ucca gotra, pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, pAMca antarAya, ina 17 prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha sUkSmasamparAya nAmaka dasaveM guNasthAna ke anta meM hotA hai| tathA vaikriyaSaTka (vaikriyadvika, devadvika, narakadvika) kAM jaghanya sthitibandha asaMjJI tiryaMca-paMcendriya karatA hai| cAroM AyukarmoM kA jaghanya sthitibandha saMjJI aura asaMjJI donoM karate haiN| tathaiva zeSa prakRtiyoM kA jaghanya sthiti bandha bAdara-paryAptaka ekendriya jIva karatA hai / ' pUrvokta satraha prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha ke svAmI Azaya yaha hai ki pUrvokta 17 prakRtiyoM meM se sAtAvedanIya ke sivAya zeSa 16 prakRtiyA~ sUkSmasamparAya guNasthAna taka hI baMdhatI hai| ataH unake baMdhakoM meM yahI guNasthAna- vizeSa vizuddha hai| yadyapi sAtAvedanIya kA bandha 13 veM guNasthAna taka hotA hai, tathApi sthitibandha to 90veM guNasthAna taka hI hotA hai, kyoMki sthitibandha kA kAraNa. kaSAya hai aura kaSAya kA udaya 90veM guNasthAna taka hI hotA hai| isa dRSTi se sAtAvedanIya kA jaghanya sthitibandha bhI 10 veM guNasthAna meM hI batAyA hai| vaikriya-SaTka kA jaghanya sthitibandha asaMjJIpaMcendriya tiryaJca karate haiN| kyoMki deva, nAraka aura ekendriya to narakagati aura devagati meM janma hI nahIM le sakate tathA saMjJItiryaJca paMcendriya evaM manuSya svabhAva se hI ukta 6 prakRtiyoM kA madhyama athavA utkRSTa sthitibandha karate haiN| ataH asaMjJI paMcendriya tiryaMca ke hI unakA jaghanya sthiti bandha batAyA hai| Ayukarma ke jaghanya sthitibandha ke svAmI Ayukarma kI cAroM prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha asaMjJI jIva bhI karate haiM, saMjJI jIva bhii| unameM se devAyu aura narakAyu kA jaghanya sthitibandha paMcendriya tiryaJca aura manuSya karate haiM, jabaki manuSyAyu aura tiryaMcAyu kA jaghanya sthitibandha. ekendriyAdi karate haiN| zeSa 85 prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha anya ekendriya jIvoM meM vizeSa vizuddhi na hone se bAdara paryAptaka ekendriya jIva hI karatA hai| kyoMki unake baMdhakoM meM vahI vizeSa vizuddhi vAlA hotA hai / vikalendriyAdi meM adhika vizuddhi hote hue bhI ve svabhAva se hI prastuta prakRtiyoM kI adhika sthiti bAMdhate haiM, isalie zeSa prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha kA svAmI bAdara paryAptaka ekendriya jIva hI siddha hotA hai / 2 1. sAya - jasuccAvaraNA vigdhaM suhumo viuvvicha asannI / sannIvi Au bAyara-pajjegidiu sesA // 45 // 2. karmagrantha bhA. 5 gA. 45 ke vivecana (paM. kailAzacandrajI) se, pR. 132, 133 For Personal & Private Use Only - karmagrantha bhA. 5, pR. 132 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 499 utkRSTAdi cAra bhedoM ke mAdhyama se sAdi, dhruva Adi sthitibandha kA vicAra mUlaprakRtiyoM ke sthitibandha ke cAra bheda batAe gaye haiM-utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajghny| prakArAntara se bhI unake sAdi, anAdi, dhruva aura adhruvabandha kI apekSA se cAra prakAra sambhava haiN| mUla prakRtiyoM meM utkRSTa Adi cAroM hI bandha hote haiN| unameM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, nAma, gotra aura antarAya ina 7 karmoM kA ajaghanyabandha sAdi bhI hotA hai, anAdi bhii| tathA dhruva bhI hotA hai, adhruva bhii| kyoMki ina 7 karmoM meM se mohanIya karma kA jaghanyabandha kevala kSapakazreNi ke anivRttibAdarasamparAya nAmaka nauveM guNasthAna ke anta meM hotA hai aura zeSa 6 koM kA jaghanya sthitibandha kSapaka sUkSma samparAya nAmaka 10veM guNasthAna ke anta meM hotA hai| unake sivAya anya guNasthAnoM meM, yahA~ taka ki upazamazreNi meM bhI ina 7 karmoM kA ajaghanya bandha hotA hai| ataH 11veM guNasthAna meM ajaghanyabandha na karake vahA~ se cyuta hokara jaba jIva punaH 7 karmoM kA ajaghanya sthitibandha karatA hai, taba vaha bandha sAdi kahalAtA hai aura nauveM, dasaveM Adi guNasthAnoM meM Ane se pahale ukta 7 karmoM kA jo ajaghanya bandha hotA hai, vaha anAdi kahalAtA hai| kyoMki anAdikAla se nirantara usakA bandha hotA rahatA hai| abhavya ke jo ajaghanya bandha hotA hai, vaha dhruva kahalAtA hai, kyoMki usakA anta nahIM hotaa| bhavya ke jo ajaghanya bandha hotA hai, vaha adhruva hotA hai, kyoMki usakA anta ho jAtA hai| isa prakAra 7 karmoM ke ajaghanya bandha meM cAroM hI bhaMga hote haiN| zeSa tIna baMdhoM meM sAdi aura adhruva, yoM pUrvokta kathanAnusAra do hI prakAra hote haiN| - isI prakAra jaghanya bandha meM kevala do hI vikalpa hote haiM-sAdi aura adhruv| utkRSTa sthitibandha saMkliSTa-pariNAmI paryApta saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi jIva ke hI hotA hai| yaha bandha kabhI-kabhI hotA hai, sadA nhiiN| isalie sAdi hai tathA antarmuhUrta ke bAda niyama se isakA sthAna anutkRSTa bandha le letA hai, isa kAraNa adhruva bhI hai| utkRSTa bandha meM bhI sirpha do vikalpa hote haiN| utkRSTa bandha ke pazcAt anutkRSTa bandha hotA hai, isalie vaha sAdi hai| aura kama se kama antarmuhUrta ke bAda aura adhika se adhika ananta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke pazcAt utkRSTa bandha ke hone para anutkRSTa bandha ruka jAtA hai| ataH vaha adhruva kahalAtA hai| niSkarSa yaha hai ki utkRSTa bandha evaM anutkRSTa bandha kI pUrvokta kAla-sImA ke bAda donoM paraspara eka-dUsare kA sthAna le lete haiN| ataH donoM hI sAdi aura adhruva hote haiN| isa prakAra 7 karmoM ke zeSa tIna bandhoM meM sAdi aura adhruva bhaMga hI hote haiN| 1. (ka) utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya, ajaghanya, sAdi-anAdi, dhruva adhruva Adi ke lakSaNoM lie dekheM-rasabandha ke prakaraNa meM tathA karmagrantha bhA. 5 ke pRSTha 134 para (kha) ukkosa-jahanne yadbhagA sAiaNAi-dhuva-adhuvA / / cauhA saga ajahanno sesa tige, Aucausu duhA // 46 // karmagrantha bhA. 5 vivecana, pR. 133, 134 For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) Ayukarma kA bandha sadA-sarvadA nahIM hotA, apitu niyata samaya meM hI hotA hai| ataH vaha sAdi hai tathA usakA nirantara baMdha kevala antarmuhUrta taka hI hotA hai| antarmuhUrta ke bAda niyamataH vaha ruka jAtA hai, isalie vaha adhruva hai| isa prakAra AThoM mUlakoM ke ajaghanya Adi cAroM baMdhoM meM sAdi Adi vikalpa jAna leN| uttaraprakRtiyoM meM ajaghanya Adi baMdhoM meM sAdi Adi bhaMgoM kA nirUparaNa .. 120 bandhayogya prakRtiyoM meM ajaghanya bandha vAlI sirpha 18 prakRtiyA~ haiMsaMjvalanakaSAya-catuSka, jJAnAvaraNAdi pAMca, cakSudarzanAvaraNAdi cAra, aura pAMca antarAya; ina 18 prakRtiyoM ke ajaghanya bandha meM sAdi, anAdi, dhruva, adhruva ye cAroM hI vikalpa hote haiN| inameM ajaghanya sthiti kA prArambha upazamazreNi se patita hone vAle ke hotA hai| upazamazreNi meM iMna 18 prakRtiyoM ke bandha kA viccheda karake, vahA~ se cyuta hokara punaH unakA ajaghanya sthitibandha karatA hai, to vaha bandha sAdi hotA hai / tathA upazamazreNi meM ArohaNa karane se pUrva vaha bandha anAdi hotA hai, abhavya kA vahI bandha dhruva aura bhavya kA adhruva hotA hai| ina 18 prakRtiyoM ke ajaghanya bandha ke sivAya zeSa tIna bandhoM meM pratyeka ke sAdi aura adhruva, ye do hI vikalpa hote haiN| kyoMki nauveM guNasthAna meM apanI-apanI bandha-vyucchitti ke samaya saMjvalana-catuSka kA jaghanya bandha hotA hai, aura zeSa jJAnAvaraNa paMcaka Adi 14 prakRtiyoM kA. jaghanya bandha 10veM sUkSmasamparAya kSapaka guNasthAna ke anta meM hotA hai| yaha bandha ina guNasthAnoM meM Ane se pahale nahIM hotA, ataH sAdi hai aura Age ke guNasthAnoM meM jAne ke bAda bilakula ruka jAtA hai, ataH adhruva hai| isI prakAra utkRSTa va anutkRSTa bandha meM bhI samajhanA caahie| kyoMki ye donoM bandha parivartita hote rahate haiN| jIva kabhI utkRSTa bandha karatA hai, kabhI anutkRSTa bndh| zeSa eka sau do prakRtiyoM ke utkRSTa Adi cAroM hI prakAra ke bandhoM meM sAdi aura adhruva ye do bhaMga hote haiM, kyoMki 5 nidrA, mithyAtva, Adi kI 12 kaSAya, bhaya, jugupsA, taijasa, kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta aura nirmANa ina 29 prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha vizuddhi yukta bAdara ekendriya-paryAptaka karatA hai| antarmuhUrta ke bAda vahI jIva saMkliSTa pariNAmI hone para unakA ajaghanya baMdha karatA hai| isa prakAra jaghanya aura ajaghanya bandha ke badalate rahane se donoM sAdi aura adhrava hote haiN| inhIM 29 prakRtiyoM kA utkRSTa bandha saMkliSTa pariNAmI paMcendriya jIva karatA hai, aura antarmuharta ke bAda anutkRSTa bandha karatA hai, aura antarmuharta ke pazcAt punaH utkRSTa baMdha karatA hai| isa prakAra badalate rahane se ye donoM bandha bhI sAdi aura adhruva hote haiN| zeSa 73 prakRtiyA~ adhruvabandhinI haiM, isI kAraNa unake jaghanyAdi cAroM hI sthitibandha sAdi aura adhruva hote haiN|' 1. caubheo ajahano, saMjalaNAvaraNanavaga-vigghANaM / sesa tigi sAi-adhuvo taha cauhA sesa payaDINaM // 47 // -karmagrantha, bhAga 5 For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 501 guNasthAnoM meM sthitibandha kA vicAra aba guNasthAnoM kI apekSA se yaha batalAyA jAtA hai ki kisa guNasthAna meM kitanA sthitibandha hotA hai ? sAsvAdana guNasthAna se lekara apUrvakaraNa (aSTama) guNasthAna taka antaH koTi-koTi sAgara se na to adhika hI sthiti baMdhatI hai, aura na hI kama baMdhatI hai| kyoMki sAsvAdana Adi guNasthAnavI jIva mithyAtvagranthI kA bhedana kara dete haiN| ataH unake antaH koTi-koTi sAgara pramANa hI sthitibandha hotA hai, usase adhika nhiiN| isase phalitArtha yaha nikalA ki antaH koTi-koTi sAgara se adhika sthitibandha kevala mithyAtva guNasthAna meM hI hotA hai| isase eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki apUrvakaraNa guNasthAna taka antaH koTi-koTi sAgara se hIna sthiti kA niSedha karane se usase Age ke anivRttikaraNa Adi guNasthAnoM meM antaH koTi-koTi sAgara se bhI kama sthitibandha hotA hai| samyaktva kA vamana karake jo punaH mithyAtva guNasthAna meM A jAte haiM, unake hI utkRSTa sthitibandha hotA hai, mithyAtvagranthI ke bhedana karane vAloM ke nahIM, isa kAraNa sAsvAdana Adi guNasthAnavartI mithyAtvagranthI kA bhedana karane vAle jIvoM ke antaH koTi-koTi sAgara pramANa hI sthitibandha hotA hai, usase adhika bandha nhiiN| ekendriyAdi jIvoM kI apekSA se sthitibandha kA alpabahutva aba karmagrantha ke anusAra-kisa jIva ke adhika sthitibandha hotA hai, kisa jIva ke kama ? isa prakAra sthitibandha ke alpabahutva kA nirUpaNa kara rahe haiN| (1) sabase kama (jaghanya) sthitibandha yati arthAt-sUkSmasamparAya nAmaka dazama guNasthAnavartI sAdhu ke hotA hai| (2) usase bAdara paryAptaka ekendriya kA jaghanya sthitibandha asaMkhyAtaguNA hai, (3) usase sUkSma paryAptaka ekendriya ke hone vAlA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (4) usase bAdara aparyAptaka ekendriya ke hone vAlA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (5) usase sUkSma aparyAptaka ekendriya kA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (6) usase sUkSma aparyAptaka ekendriya kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (7) usase bAdara aparyAptaka ekendriya kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (8) usase sUkSma paryAptaka ekendriya kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (9) usase bAdara paryAptaka ekendriya kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (10) usase dvIndriya paryAptaka kA jaghanya sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (11) usase dvIndriya aparyAptaka kA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (12) usase dvIndriya aparyAptaka kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (13) usase dvIndriya paryAptaka kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (14) usase trIndriya paryAptaka kA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (15) usase trIndriya aparyAptaka kA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (16) usase 1. sANAi apuvaMte ayaraMto koDikoDiu na higo / baMdho na hu hINo na ya micche bhavyiyarasaMnimi // -karmagrantha bhA. 5 gA. 48, pR. 138-139 For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) trIndriya aparyAptaka kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (17) usase trIndriya paryAptaka kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (18) usase paryAptaka caturindriya kA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (19) usase aparyAptaka caturindriya kA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (20) usase aparyApta caturindriya kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (21) usase paryApta caturindriya kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (22) usase paryApta asaMjJI paMcendriya kA jaghanya sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (23) usase aparyApta asaMjJI paMcendriya kA jaghanya sthitibandha kucha adhika hai| (24) usase aparyApta' asaMjJI paMcendriya kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (25) usase paryApta asaMjJI paMcendriya kA utkRSTa sthitibandha kucha adhika hai| (26) usase saMyata kA . utkRSTa sthitibandha saMkhyAta-guNA hai| (27) usase dezasaMyata kA jaghanya sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (28) usase dezasaMyata kA utkRSTa sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (29) usase paryApta samyagdRSTi kA jaghanya sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (30) usase aparyApta samyagdRSTi kA jaghanya sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (31) usase aparyAptaka samyagdRSTi kA utkRSTa sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (32) usase paryApta samyagdRSTi kA utkRSTa sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (33) usase aparyApta saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi kA jaghanya sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (34) usase paryApta saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi kA jaghanya sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (35) usase aparyAtasaMjJI paMcendriya mithyAdRSTi kA utkRSTa sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| (36) usase saMjJI paMcendriya paryApta mithyAdRSTi kA utkRSTa sthitibandha saMkhyAtaguNA hai| isa prakAra dasaveM guNasthAna se hI sthitibandha ke alpabahutva kA varNana prArambha hotA hai, aura paryApta-saMjJI-paMcendriya mithyAdRSTi ke sabase utkRSTa sthitibandha hotA hai, yahA~ Akara varNana samApta hotA hai|2 sthitibandha kI dRSTi se zubha aura azubha sthiti kI mImAMsA sAdhAraNa janatA zubha prakRti meM adhika sthiti baMdhane ko acchA samajhatI hai, kyoMki utkRSTa sthiti ke baMdhane se zubha prakRti bahuta dinoM taka zubha phala detI rahatI hai| kintu karmazAstra kI dRSTi se bandha Akhira bandha hai, parAdhInatArUpa hai, vaha nirjarA (karmakSaya) yA karmamukti nahIM hai, isa apekSA se adhika (utkRSTa) sthitibandha kA honA acchA nahIM hai| kyoMki sthitibandha kA mUla kAraNa kaSAya hai| jisa zreNI kA kaSAya hotA hai, sthitibandha bhI usI zreNI kA hotA hai| ataH utkRSTa sthitibandha utkRSTa kaSAya se hotA hai, isaliye use acchA nahIM kahA jA sktaa| . 1. karmagrantha bhA. 5, gA. 49 ke 51 kA vivecana (pa. kailAzacandrajI) se, pR. 142 2. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 49 se 51 taka kA vivecana (vahI.) pR. 143 For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 503 "isa dRSTi se karmagrantha meM batAyA gayA hai ki devAyu, manuSyAyu aura tiryaMcAyu ke sivAya zeSa sabhI prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti azubha aura jaghanya sthiti zubha hotI hai| utkRSTa sthiti azubha isaliye mAnI jAtI hai ki usakA bandha atisaMkliSTa pariNAmoM se hotA hai, jabaki jaghanya sthiti kA bandha vizuddha bhAvoM se hotA hai| kaSAyajanya hote hue bhI anubhAgabandha aura sthitibandha meM mahAn antara yahA~ zaMkA hotI hai-sthitibandha aura anubhAgabandha donoM hI kaSAya se hI hote haiM, taba jaise utkRSTa sthiti ko azubha mAnA jAtA hai, usI taraha utkRSTa anubhAga ko bhI azubha mAnanA cAhie; kyoMki donoM kA kAraNa kaSAya hai| kintu zAstroM meM zubha prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAgabandha ko zubha aura azubha prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga bandha ko azubha kahA hai, aisA kyoM? isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi anubhAgabandha kA kAraNa bhI kaSAya hI hai aura sthitibandha kA kAraNa bhI kaSAya hI hai| tathApi donoM meM bar3A antara hai| kaSAya kI tIvratA hone para azubha prakRtiyoM meM anubhAgabandha adhika hotA hai, jabaki zubha prakRtiyoM meM kama / tathaiva kaSAya kI mandatA hone para zubha prakRtiyoM meM anubhAgabandha adhika hotA hai, aura azabha prakatiyoM meM kama hotA hai| isa prakAra pratyeka prakRti ke anubhAgabandha kI hInAdhikatA kaSAya kI hInAdhikatA para nirbhara nahIM hai| kintu zubha prakRtiyoM ke anubhAgabandha kI hInatA aura adhikatA kaSAyoM kI tIvratA aura mandatA para avalambita hai, jabaki azubha prakRtiyoM ke anubhAgabandha kI hInatA aura adhikatA kaSAya kI mandatA aura tIvratA para avalambita hai| tAtparya yaha hai ki anubhAga-bandha kI dRSTi se kaSAya kI tIvratA aura mandatA kA prabhAva zubha aura azubha prakRtiyoM para bilakula viparIta par3atA hai| kintu sthitibandha meM yaha bAta nahIM hai| kyoMki kaSAya kI tIvratA ke samaya zubha yA azubha jo bhI prakRtiyA~ baMdhatI haiM, una sabameM hI sthitibandha adhika hotA hai| isI taraha kaSAya kI mandatA ke samaya jo bhI prakRtiyA~ baMdhatI haiM, una saba meM hI sthitibandha kama hotA hai| ataH sthitibandha kI apekSA se kaSAya kI tIvratA-mandatA kA prabhAva sabhI prakRtiyoM para eka-sA hotA hai| jaise-anubhAga meM zubha aura azubha prakRtiyoM para kaSAya kA pRthak-pRthak prabhAva par3atA hai| vaise sthitibandha meM nahIM pdd'taa| dUsarI dRSTi se isa tathya ko yoM kaha sakate haiM-jaba-jaba zubha prakRtiyoM meM utkRSTa anubhAgabandha hotA hai, taba-taba unameM jaghanya sthitibandha hotA hai aura jaba-jaba unameM jaghanya anubhAgabandha hotA hai, taba-taba unameM utkRSTa sthitibandha hotA hai| kyoMki zubha prakRtiyoM meM utkRSTa anubhAgabandha kA kAraNa kaSAya kI mandatA hai, jo ki jaghanya sthitibandha kA kAraNa hai| tathA unake jaghanya anubhAga kA kAraNa kaSAya kI tIvratA 1. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 52 (paM. kailAzacandrajI) vivecana sahita, pR. 147 (kha) sthitibandha ke alpabahutva tathA zubhAzubhatA ke viSaya meM karmagrantha bhA. 5 meM dekheM / For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 karma-vijJAna : bhAga 4 : karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA (7) hai, jo ki utkRSTa sthitibandha kA kAraNa hai! yaha to huI zubha prakRtiyoM kI baat| azubha-prakRtiyoM meM to anubhAga adhika hone para sthiti bhI adhika aura anubhAga kama hone para sthitibandha bhI kama hotA hai, kyoMki donoM kA kAraNa kaSAya kI tIvratA hI hai| ataH utkRSTa sthitibandha hI azubha hai| unakA kAraNa hai-kaSAyoM kI tiivrtaa| tathA . zubha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgabandha zubha hai, usakA kAraNa hai-kaSAyoM kI mndtaa| ataH utkRSTa sthitibandha kI taraha utkRSTa anubhAgabandha ko sarvathA azubha nahIM mAnA jA sktaa| sArAMza yaha hai ki utkRSTa saMkleza se utkRSTa sthitibandha aura vizuddhi se jaghanya sthitibandha hotA hai, magara tIna prakRtiyA~ (devAyu, manuSyAyu, tiryaJcAyu) isa niyama ke. apavAda haiN| ina tIna prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti zubha mAnI jAtI hai, kyoMki unakA bandha vizuddhi se hotA hai aura jaghanya sthiti azubha mAnI jAtI hai, kyoMki usakA bandha saMkleza se hotA hai| Azaya yaha hai ki uparyukta tInoM prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti manda kaSAya se aura jaghanya sthiti tIvra kaSAya se baMdhatI hai| inake sivAya zeSa prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti tIvra kaSAya se aura jaghanya sthiti manda kaSAya se baMdhatI hai| sthitibandha meM kaSAya ke sAtha yoga kA bhI saMyoga sthitibandha meM kaSAya kI pradhAnatA hai, phira bhI yoga (mana-vacana-kAyA kI pravRtti) bhI amuka kASAyika adhyavasAya se yukta hotI hai, isalie vaha bhI gauNarUpa se sthitibandha meM sahAyaka hotI hai| yahI kAraNa hai ki karmagranthakAra jIvoM ke sthitibandha hone meM kaSAya ke sAtha yogoM ke alpabahutva kI bhI vicAraNA karate haiN| sUkSma nigodiyA labdha-paryAptaka jIva ke prathama samaya meM sabase alpa yoga hotA hai| usase bAdara ekendriya, vikalatraya, asaMjJI aura saMjJI labdha-paryAptaka kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA hai| usase prArambha ke do labdhaparyAptaka (sUkSma aura bAdara) ekendriya kA utkRSTa yoga saMkhyAtaguNA hai| usase donoM hI paryAptakoM kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| usase donoM hI pUrvokta paryAptakoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai| usase aparyApta trasoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai, usase paryApta trasoM kA jaghanya yoga asaMkhyAta guNA hai| usase paryApta trasoM kA utkRSTa yoga asaMkhyAtaguNA hai| isI prakAra 1. (ka) savvANa vi jiTThaThiI asubhA, ja sAi-saMkileseNaM / iyarA visohiu puNa muttuM, nara-amara-tiriyAuM // -karmagrantha bhA. 5, gA. 52 (kha) savvavidINamukkassao du ukkasa-saMkileseNa / vivarIdeNa jahaNyo, Au-gatiya-vajjiyANaM tu|| -gommaTasAra karmakANDa gA. 134 (ga) karmagrantha bhA. 5, gA. 52 ke viSaya kA vizleSaNa, pR. 147 se 149 For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma 505 sthiti-sthAna bhI aparyApta aura paryApta ke (uttarottara) saMkhyAtaguNe hote haiM, kevala aparyApta dvIndriya ke sthiti-sthAna asaMkhyAtaguNe haiN| yoga-sthAnoM ke kAraNa sthiti-sthAnoM kI uttarottara vRddhi kisI prakRti kI jaghanya sthiti se lekara eka eka samaya bar3hate-bar3hate utkRSTa sthiti paryanta sthiti ke jo bheda hote haiM, unheM sthiti-sthAna kahate haiN| ye sthiti-sthAna bhI sUkSma ekendriya ke labdhaparyAptaka ke jaghanya sthiti-sthAna se lekara saMjJI paMcendriya paryAptaka taka uttarottara saMkhyAtaguNe saMkhyAtaguNe hote jAte haiN| arthAt-jyoM-jyoM sthiti pramANa bar3hatA jAtA hai, tyoM-tyoM sthiti-sthAnoM kI saMkhyA bhI uttarottara saMkhyAtaguNI bar3hatI jAtI hai, kevala aparyApta dvIndriya ke sthiti-sthAna asaMkhyAta guNe hote haiN|2|| sthiti-sthAnoM ke kAraNa hote haiM, agaNita adhyavasAyasthAna, jinase sthitibaMdha meM tAratamya hotA hai| - eka-eka sthitisthAna ke kAraNa agaNita adhyavasthAna hote haiN| adhyavasAya-sthAna se matalaba hai-kaSAya ke tIvra, tIvratara, tIvratama, aura manda, mandatara, mandatama udaya vishess| arthAt-sthitibandha ke kAraNa kaSAyajanya Atma-pariNAma ko adhyavasAya kahate haiN| eka sthitibandha kA kAraNa eka hI adhyavasAya-sthAna nahIM hai, apitu aneka adhyavasAya-sthAna haiN| yAnI eka hI sthiti nAnA jIvoM ke nAnA adhyavasAya-sthAnoM se baMdhatI hai| mAna lo, dasa manuSya do sAgara pramANa devAyu kA bandha karate haiM to yaha Avazyaka nahIM ki una dasoM manuSyoM ke eka sarIkhe adhyavasAya hoN| ataH eka sthitisthAna ke kAraNa adhyavasAya-sthAna asaMkhyAta lokapramANa hote haiN| Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM ke adhyavasAya-sthAna uttarottara adhika-adhika hote haiN| isI taraha jJAnAvaraNIyayAdi ke jaghanya se lekara utkRSTa sthiti paryanta adhyavasAya-sthAnoM kI saMkhyA uttarottara adhikAdhika jAnanI caahie| inake kramazaH cAra sthitisthAna hote haiN| parantu Ayukarma ke cAra sthitibandha kramazaH hote haiM, jinake anusAra adhyavasAyasthAna asaMkhyAtAguNe bar3hate jAte haiN| isa prakAra sthitibandha kA sarvAMgapUrNa vizleSaNa prastuta kiyA gayA hai|3 1. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 53, 54 kA saMkSipta bhAvArtha, pR. 149-150 (kha) yogoM ke alpa bahutva, lakSaNa tathA yogasthAnoM kI vyAkhyA ke lie dekheM-karmagrantha bhA. 5 pR.150 se 154 2. (ka) karmagrantha bhA. 5 gA. 54 kA saMkSipta bhAvArtha, pR. 153 (kha) sthitisthAnoM ke vistRta vizleSaNa ke lie dekheM, karmagrantha bhAga 5, pR. 154-155 3. adhyavasAyasthAnoM ke sthitibandha se sambaddha vivecana ke lie dekheM-karmagrantha bhA. 5, pR. 156, 157 For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 karma-vijJAna : bhAga 4 : grantha-sUcI sandarbha hetu prayukta grantha-sUcI akhaNDa jyoti : pharavarI 1976 agasta 1978 Atma-tatva vicAra AtmAnuzAsana AptamImAMsA ( AcArya samaMtabhadraM) abhidhAna rAjendra koSa amara bhAratI (akTUbara-navambara 84 ) ( upAdhyAya amaramunijI kA dravyabhAva caturbhaMgI lekha ) asteya darzana (upAdhyAya amara muni ) AcArAMga sUtra Avazyaka sUtra Avazyaka TIkA Avazyaka niyukti Avazyaka niryukti hAri0 vRtti uttarAdhyayana sUtra uttarAdhyayana pAiya TIkA upAsakadazAMga sUtra oghaniyukti aupapAtika sU antakRddazAMga sUtra kammapayaDI (mUla va TIkA) karma ane AtmAno saMyoga (zrI adhyAyI) karma grantha : bhAga 5 (vivecana - paM. kailAzacandrajI) karmagrantha : bhAga 6 ( prastAvanA : paM. phUlacandra jI siddhAnta - zAstrI) karmagrantha bhAga 1, 5, 6 (vivecana - marudharakesarI jI ma. ) karma prakRti (malayagiri TIkA) karma prakRti (vijayajayantasenasUri ) kR karma philosophI (gujarAtI) ( vyAkhyA : vijayalakSmaNasUrIjI) karmarahasya (jinendra varNI jI) karmavAda karmavAda : paryavekSaNa ( AcArya devendra muni) karma vipAka (marudhara kesarI jI ) karma - vipAka (svopajJavRtti) karma - vijJAna, bhAga 1, 2, 3 ( AcArya devendra muni) karma-siddhAnta ( jinendra varNI jI ) kalyANamandira stotra kaSAyapAhu kaSAyaprAbhRta kAmasUtra kArtikeyAnuprekSA. gItA (bhagavadgItA ) gommaTasAra ( jIvakANDa, karmakANDa ) ( nemicandra siddhAnta cakravartI racita) cAritra prAbhRta cetanA kA UrdhvArohaNa jIvaprAbhRta vAbhigama sUtra javAhara kiraNAvalI jinavANI, sitambara 1990 aMka jaina karma siddhAntaH tulanAtmaka adhyayana (DA. sAgaramala jaina) For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-sUcI 507 jaina tatva prakAza tatvArthasUtra jainAgama samanvaya (pUjya amolaka RSi jI ma.) (AcArya AtmArAmajI ma.) jaina darzana (DaoN. mahendrakumAra jaina tiloya paNNatti ___nyAyAcArya) tIrthaMkara mahAvIra jaina darzana meM Atma-vicAra dravya saMgraha (vRhad dravya saMgraha) (DaoN. lAlacandra jaina) dazavaikAlika sUtra jaina darzana : svarUpa aura vizleSaNa dazavaikAlika : bhadrabAhu niyukti (AcArya devendra muni) dazavaikAlika hAri0 vRtti jaina darzanamAM karmavAda dharma aura darzana (zrI candrazekhara vijayajI gaNivara) (AcArya devendra muni) jaina dRSTie karma dharmasaMgraha (DA. motIcanda gi. kApar3iyA) dhavalA jaina dharma aura darzana nandIsUtra (mUla) (gaNeza lalavAnI) nandIsUtra (malayagirivRtti) jaina, bauddha, gItA ke AcAradarzanoM kA . nayacakravRtti ___tulanAtmaka adhyayana navatatva prakaraNa (svopajJa TIkA) (DA. sAgaramala jaina) (devendra sUri racita) jaina yoga navapadArthajJAnasAra jaina sAhitya kA bRhada itihAsa, bhAga 4 / niyamasAra (AcArya kundakunda) jaina siddhAnta (paM. kailAzacandra jI) nizItha cUrNi jaina siddhAnta (jinendra varNI jI) nyAya sUtra jaina siddhAnta bola saMgraha paramAtma prakAza mUla evaM TIkA .. (bhAga 2, 6,-) pAiya NAma mAlA jainendra siddhAnta koSa puruSArthasiddayupAya jyotiSkaraNDaka (AcArya amRtacandra) tatvAnuzAsana paMca saMgraha (prAkRta) tatvArthasAra paMcAdhyAyI tatvArthasUtra (mUla) (umAsvAti racita) paMcAzaka tatvArtha sUtra bhASya (umAsvAti) paMcAstikAya (A. kundakunda) tatvArtha sUtra (umAsvAti racita) pravacanasAra (AcArya kundakunda) (vivecana-upAdhyAya kevalamunijI) pravacanasAroddhAra tatvArtha sUtra (umAsvAti) prazamarati (umAsvAti racita) (vivecana-paM. sukhalAla jI) praznavyAkaraNa sUtra , tatvArtha vRtti zrutasAgarIyA prajJApanA sUtra For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pancA 508 karma-vijJAna : bhAga 4 : grantha-sUcI bauddha dharma-darzana vyavahArabhASya bhakta-parijJA vyAkhyAprajJapti bhagavatI ArAdhanA zataka bhagavatI sUtra zubhAzubhakarmaphala bhAva pAhuDa (Atmanidhi muni triloka) bhAva saMgraha . zrAvaka kA asteya vrata manusmRti (pUjya zrI javAharalAla jI ma.). mahAbandho SaT khaNDAgama, paMcama khaNDa / mahAbaMdho bhAga 1, prastAvanA SaDdarzana samuccaya (paM. sumerucandra divAkara) samayasAra (AcArya kundakunda) mukti ke ye kSaNa samayasAra kalaza (bra. ku. kauzala) (AcArya amRtacandra) mUla ArAdhanA samavAyAMga sUtra mUlAcAra samyagdarzana : eka anuzIlana mokSamArga prakAzaka (azoka muni) yuktyanuzAsana TIkA sarvArthasiddhi (AcArya pUjyapAda racita) yogadarzana sudharmA, agasta 69 kA aMka yogadarzana vyAsa bhASya sUtrakRtAMga sUtra yogazAstra saMgrahaNI sUtra (candrasUri racita) yogasAra saMyukta nikAya ratnakaraMDaka zrAvakAcAra sAMkhya kArikA rasabandho (muni jayazekharavijayajI) sAMkhya darzana rAjavArtika (tatvArthavArtika) . sthAnAMga (ThANAMga) sUtra (A. akalaMkadeva racita) sthAnAMga vRtti re karma terI gati nyArI syAdvAda maMjarI (A. vijayaguNaratlasUrIzvara) hitopadeza vAlmIki rAmAyaNa, (sundara kANDa) kSapaNAsAra vipAka sUtra jJAtAsUtra vizeSAvazyaka bhASya jJAna kA amRta (jJAna muni jI) vItarAgatA : eka samIcIna dRSTi jJAnabindu (jinendra varNI jI) (DaoN. devendrakumAra zAstrI) jJAnasAra vairAgya zataka jJAnArNava (zubhacandrAcArya) vaizeSika sUtra, (prazastapAda bhASya) For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAja ke pratibhA puruSa AcArya zrI devendra muni jI mahArAja guru caraNoM meM rahakara vinaya evaM samarpaNa bhAvapUrvaka satata jJAnArAdhanA karate hue zrutasevA ke prati sarvAtmanA samarpita hone vAle prajJApuruSa zrI devendramuni jI kA Antarika jIvana atIva nirmala, sarala, vinamra, madhura aura saMyamArAdhanA ke lie jAgarUka hai| unakA bAhya vyaktitva utanA hI mana bhAvana, prabhAvazAlI aura zAlIna hai| unake vANI, vyavahAra meM jJAna kI garimA aura saMyama kI sahaja zubhratA parilakSita hotI hai| - Apa saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM ke adhikArI vidvAna haiM, Agama, nyAya, vyAkaraNa, darzana sAhitya, itihAsa Adi viSayoM ke gahana adhyetA haiN| cintaka aura vicAraka hone ke sAtha hI siddhahasta lekhaka haiN| vi.saM. 1988 dhanaterasa ko udayapura ke sampanna jaina parivAra meM dinAMka 7.11.1931 ko jnm| vi. saM. 1997 gurudeva zrI puSkaramuni jI ma. ke sAnnidhya meM bhAgavatI jaina diikssaa| vi. saM. 2044 vaizAkhI pUrNimA (13.5.1987) AcArya zrI Ananda RSi jI ma. dvArA zramaNa saMgha ke upAcArya pada para mnoniit| vividha viSayoM para aba taka 350 se adhika laghu/bRhad granthoM kA smpaadn/sNshodhn/lekhn| jJAnayoga kI sAdhanA/ArAdhanA meM saMlagna evaM nirmala saadhk| -dineza muni For Personal & Private Use Only MAHARANA Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma vijJAna : eka paricaya karma vijJAna jIva-jagata kI samasta ulajhanoM/ samasyAoM ko samajhane/sulajhAne kI kuMjI hai aura samasta duHkhoM/cintAoM se mukta/nirlepa rahane kI kalA bhI hai| prastuta grantha meM dhArmika, dArzanika, saiddhAntika, vaijJAnika evaM vyAvahArika dRSTibinduoM se karma siddhAnta kA svarUpa samajhAne kA yukti puraskAra eka anUThA prayAsa kiyA gayA hai| kAmadhenu priMTarsa eNDa pablizarsa, AgarA-282 002. kurmI vijJAna DON Jain E elege national For Personal & Private Use Only Mohan Mudranalaya