Book Title: Charitra Saptakam
Author(s): Jayanandvijay
Publisher: Guru Ramchandra Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022564/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramapUjya-vyAkhyAnavAcaspati-AcAryadevezazrImadvijaya-yatIndrasUrIzvareNa saMdRbdham caritrasaptakam saMpAdaka : muni zrI jayAnandavijayAdi muni maNDalaH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI-goDI-pArzvanAthAya namaH // // prabhu-zrImadvijaya-zrIrAjendrasUrIzvarAya namaH / / paramapUjya-vyAkhyAnavAcaspati-AcAryadeveza zrImadvijaya-yatIndrasUrIzvareNa saMDhabdham caritrasaptakam .. divyAziSa .. zrIvidyAcandrasUrIzvarAH . zrIrAmacandravijayAH .. saMpAdaka .. munirAjazrI-jayAnanda-vijayAdimuni-maNDalaH __.. prakAzikA .. guruzrI rAmacaMdra prakAzana samiti, bhInamAla, (rAja.) .. mukhya saMrakSaka .. (1) zrI saMbhavanAtha rAjendra sUri TrasTa, vijayavADA A.P. (2) munirAja zrI jayAnaMda vijayajI Adi ThANA kI nizrA meM vi. 2065 meM zatrujaya tIrthe cAturmAsa evaM upadhAna karavAyA usa nimitte lehara kuMdana grupa ___ muMbaI, dillI, cennaI, hariyANA zrImatI gerodevI jeThamalajI bAlagotA parivAra, meMgalavA (3) eka sadgRhastha, bhInamAla Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMrakSaka (1) sumeramala kevalajI nAhara, bhInamAla, rAja. ke. esa. nAhara, 201 sumera TaoNvara, lava lena, majhagAMva, muMbaI - 10. (2) mIliyana grupa, sUrANA, muMbaI, dillI, vijayavADA. (3) ema. Ara. impeksa, 16 - e, hanumAna Teresa, dUsarA mAlA, tArATempala lena, lemIgTana roDa, muMbaI-7. phona : 23801086. (4) zrI zAMtidevI bAbulAlajI bAphanA cerITebala TrasTa, muMbaI. mahAvideha bhInamAladhAma, pAlItAnA- 364270. (5) saMghavI jugarAja, kAMtilAla, mahendra, surendra, dilIpa, dhIraja, saMdIpa, rAja jainama, akSata beTA potA kuMdanamalajI bhutAjI zrIzrImALa, vardhamAna gautrIya Ahora (rAja.) kalpatarU jvelarsa, 305, sTezana roDa saMghavI bhavana, (pa.) mahArASTra. thAnA (6) ati AdaraNIya vaDIla zrI nAthAlAla tathA pU. pitAjI cImanalAla, gagaladAsa, zAMtilAla tathA moMghIbena amRtalAla ke AtmazreyArthe ci. nilAMga ke varasItapa, prapautrI bhavyA ke aTThAI varasItapa anumodanArtha dozI vIjubena cImanalAla DAyAlAla parivAra, amRtalAla cImanalAla dozI pAMcazo vorA parivAra, tharAda- muMbaI. (7) zatruMjaya tIrthe navvANuM yAtrA ke Ayojana nimitte zA. jeThamala, lakSmaNarAja, pRthvIrAja, premacaMda, gautamacaMda, gaNapatarAja, lalItakumAra, vikramakumAra, puSpaka, vimala, pradIpa, cirAga, niteSa beTA - potA kInAjI saMkalecA parivAra maMgalavA, pharma- arihanta novelhaTI, GF3 AratI zopIMga senTara, kAlupuraTaMkazAlA roDa, ahamadAbAda. pRthvIcaMda aeNnDa kaM., tirucirApalI. (8) tharAda nivAsI bhaNazALI madhubena kAMtilAla amulakhabhAI parivAra. (9) zA kAMtIlAla kevalacaMdajI gAMdhI siyAnA nivAsI dvArA 2063 meM pAlItAnA meM upadhAna karavAyA usa nimitte. (10) 'lahera kuMdana grupa' zA jeThamalajI kuMdanamalajI meMgalavA (jAlora) (11) 2063 meM guDAmeM cAturmAsa evaM upadhAna karavAyA usa samaya padmAvatI sunAne ke upalakSa meM zA caMpAlAla, jayaMtilAla, surezakumAra, bharatakumAra, prinkeza, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kenita, darzita cunnIlAlajI makAjI kAzama gautra tvara parivAra guDAbAlotAn jayaciMtAmaNi 10-543 saMtApeTa nellUra - 524001 (A.pra.) (12) pU. pitAzrI pUnamacaMdajI mAtuzrI bhurIbAI ke smaraNArthe putra pukharAja, putravadhu lIlAbAI pautra phuTaramala, mahendrakumAra, rAjendrakumAra, azokakumAra mithuna, saMkeza, somIla, beTA potA parapotA zA. pUnamacaMdajI bhImAjI rAmANI guDAbAlotAn 'nAkoDA golDa' 70, kaMsArA cAla, bIjAmAle, rUma naM. 67, kAlabAdevI, muMbaI - 2 (13) zA sumeramala, mukezakumAra, nitIna, amIta, manISA, khuzabu beTA potA perAjamalajI pratApajI ratanapurA boharA parivAra, modarA (rAja.) rAjaratana golDa proDa. ke. vI. esa. komplekSa, 3/1 aruMDalapeTa, gunTUra A. P. (14) eka sadgRhastha, dhANasA. (15) gulAbacaMda DaoN. rAjakumAra chaganalAlajI koThArI amerIkA, Ahora (rAja.) (16) zAMtirUpacaMda ravindracaMda, mukeza, saMjeza, RSabha, lakSita, yaza, dhruva, akSaya beTA potA milApacaMdajI mahetA jAlora, beMgalora. (17) vi.saM. 2063 meM Ahora meM upadhAna tapa ArAdhanA karavAyI evaM padmAvatI zravaNa ke upalakSa meM pitAzrI thAnamalajI mAtuzrI sukhIdevI, bhaMvaralAla, ghevaracaMda, zAMtilAla, pravINakumAra, manISa, nikhila, mittula, AzISa, harSa, vinaya, viveka beTA potA kanAjI hakamAjImuthA, zA. zAMtilAla pravINakumAra enDa ko. rAma gopAla sTrITa, vijayavADA. bhIvaMDI, icalakaraMjI (18) bAphanA vADI meM jina mandira nirmANa ke upalakSa meM mAtuzrI prakAzadevI caMpAlAlajI kI bhAvanAnusAra pRthvIrAja, jitendrakumAra, rAjezakumAra, ramezakumAra, vaMza, jainama, rAjavIra, beTA potA caMpAlAla sAMvalacandajI bAphanA, bhInamAla. navakAra TAima, 51, nAkoDA sTeTa nyu boharA bilDIMga, muMbaI - 3. (19) zA zAMtilAla, dIlIpakumAra, saMjayakumAra, amanakumAra, akhIlakumAra, beTA potA mUlacaMdajI umAjI talAvata Ahora (rAja.) rAjendra mArkeTIMga, po.bo. naM. - 108, vijayavADA. (20) zrImatI sakudevI sAMkalacaMdajI nethIjI hukamANI parivAra, pAMtheDI, rAja. rAjendra jvelarsa, 4- rahemAna bhAI bi. esa. jI. mArga, tADadeva, muMbaI - 34. (21) pUjya pitAjI zrI sumeramalajI kI smRti meM mAtuzrI jeThIbAI kI preraNA se jayantilAla, mahAvIracaMda, darzana, beTA potA sumeramalajI varadIcaMdajI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahora, je. jI. impeksa prA. li. - 55 nArAyaNa mudalI sTrITa, cennaI - 79. (22) sva. hastImalajI bhalAjI nAgotrA solaMkI kI smRti meM haste parivAra bAkarA (rAja.) (23) munizrI jayAnaMda vijayajI kI nizrA meM lehara kuMdana grupa dvArA zatruMjaya tIrthe 2065 meM cAturmAsa upadhAna karavAyA usa samaya ke Aradhaka evaM atithi ke sarva sAdhAraNa kI Aya meM se savaMta 2065. (24) mAtuzrI mohanIdevI, pitAzrI sAMvalacaMdajI kI puNyasmRti meM zA pArasamala surezakumAra, dinezakumAra, kailAzakumAra, jayaMtakumAra, bileza, zrIkeSa, dIkSila, prISa kabIra, beTA potA sovalacaMdajI kuMdanamalajI meMgalavA, pharma : Fybros Kundan Group, 35 perumala mudalI sTrITa, sAhukAra peTa, cennaI - 1. Mengalwa, Chennai, Delhi, Mumbai. (25) zA sumeramalajI narasAjI maMgalavA, cennaI. (26) zA dUdhamalajI, narendrakumAra, ramezakumAra beTA potA lAlacaMdajI mAMDota parivAra bAkarA (rAja.) maMgala ArTa, dozI bilDIMga, 3 - bhoIvADA, bhUlezvara, muMbaI - 2 (27) kaTArIyA saMghavI lAlacaMda, ramezakumAra, gautamacaMda, dinezakumAra, mahendrakumAra, ravindrakumAra beTA potA sonAjI bherAjI dhANasA (rAja.) zrI supara spearsa, 11-31-3A pArka roDa, vijayavADA, sikandrAbAda. (28) zA narapatarAja, lalItakumAra, mahendra, zaileSa, nileSa, kalpeza, rAjeza, mahIpAla, dikSIta, AzISa, ketana, azvIna, rIMkeza, yaza, mIta, beTA potA khImarAjajI thAnAjI kaTArIyA saMghavI Ahora (rAja.) kalAMjalI jvelarsa, 4 / 2 brADI peTha, gunTUra - 2. (29) zA lakSmIcaMda, zeSamala, rAjakumAra, mahAvIrakumAra, praviNakumAra, dilIpakumAra, ramezakumAra beTA potA pratApacaMdajI kAlujI kAMkarIyA modarA (rAja.) gunTUra. (30) eka sadgRhastha ( khAcarauda ) (31) zrImatI suAdevI ghevaracaMdajI ke upadhAna nimitte caMpAlAla, dinezakumAra, dharmendrakumAra, hitezakumAra, dilIpa, rozana, nIkhIla, harSa, jainama, diveza beTA potA ghevaracaMdajI saremalajI durgANI bAkarA. hitendra mArkeTIMga, 11-X2- Kashi, ceTI lena, sattara zAlA kompleksa, pahalA mAlA, cennaI-79. (32) maMjulAbena pravINakumAra paTIyAta ke mAsakSamaNa evaM sva. zrI bhaMvaralAlajI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI smRti meM pravINakumAra, jItezakumAra, cetana, cirAga, kuNAla, beTA potA tilokacaMdajI dharmAjI paTiyAta dhANasA. pI.TI.jaina, royala samrATa, 406-sI vIMga, goregAMva (vesTa) muMbaI-62. (33) golDa meDala inDasTrIsa prA. lI., revataDA, muMbaI, vijayavADA, dillI. (34) rAja rAjendra TeksaTAIlsa, eksaporTasa limITeDa, 101, rAjabhavana, daulatanagara, borIvalI (IsTa), muMbaI, modharA nivAsI. (35) pra. zA. dI. vi. sA. zrI muktizrIjI kI suziSyA mukti darzitAzrIjI kI preraNA se sva. pitAjI dAnamalajI, mAtuzrI tIjobAI kI puNya smRti meM caMpAlAla, mohanalAla, mahendrakumAra, manojakumAra, jitendrakumAra, vikAsakumAra, ravikumAra, riSabha, milana, hitika, aahor| koThArI mArkeTIMga, 10/11 citurI kaoNmpalekSa, vijayavADA. (36) pitAjI zrI sonarAjajI, mAtuzrI madanabAI parivAra dvArA sametazikhara yAtrA pravAsa evaM jIvita mahotsava nimitte dIpacaMda uttamacaMda, azokakumAra, prakAzakumAra, rAjezakumAra, saMjayakumAra, vijayakumAra, beTApotA sonarAjajI meghAjI kaTArIyA saMghavI dhANasA. alakA sTIla 857 bhavAnI peTha, pUnA-2. (37) muni zrI jayAnaMda vijayajI AdI ThANA kI nizrA meM savaMta 2066 meM tIrthendra nagare-bAkarA roDa madhye cAturmAsa evaM upadhAna karavAyA usa nimitte haste zrImatI maitIdevI perAjamalajI ratanapurA voharA parivAra-modharA (rAjasthAna) (38) muni zrI jayAnaMda vijayajI AdI ThANA kI nizrA meM savaMta 2062 meM pAlItAnA meM cAturmAsa evaM upadhAna karavAyA usa nimitte zAMtIlAla, bAbulAla, mohanalAla, azokakumAra vijayakumAra, zrI haMjAdevI sumeramalajI nAgorI parIvAra-Ahora. (39) saMghavI kAMtilAla, jayaMtilAla gaNapatarAja rAjakumAra, rAhulakumAra samasta zrIzrIzrImAla guDAla gotra phuAnI parivAra AlAsaNa. saMghavI ilekTrIka kaMpanI, 85, nArAyaNa mudalI sTrITa, cennaI-600 079. (40) saMghavI bhaMvaralAla mAMgIlAla, mahAvIra, nIleza, banTI, beTA potA harakacaMdajI zrI zrImAla parivAra AlAsana. rAjeza ilekTrIkalsa 48, rAjA bilDIMga, tirunelavelI-627 001. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) zA. kAntIlAlajI, maMgalacandajI haraNa, dA~sapA, muMbaI. (42) zA bhaMvaralAla, surezakumAra, zaileSakumAra, rAhula beTA potA tejarAjajI saMghavI komatAvAlA bhInamAla, esa. ke. mArkeTIMga, rAjaratana ilekTrIkalsa - 20, sambIyAra sTrITa, cennaI-600079. (43) zA samarathamala, sukarAja, mohanalAla, mahAvIrakumAra, vikAsakumAra, kamaleza, anila, vimala, zrIpAla, bharata pholA muthA parivAra sAyalA (rAja.) aruNa enTaraprAijesa, 4 lena brADI peTha, gunTUra-2. (44) zA gajarAja, bAbulAla, mIThAlAla, bharata, mahendra, mukeza, zailesa, gautama, nIkhIla, manISa, hanI beTA-potA ratanacaMdajI nAgotrA solaMkI sA~) (rAja.) - phUlacaMda bhaMvaralAla, 180 govIMdAppA nAyaka sTrITa, cennaI-1 (45) bhaMsAlI bhaMvaralAla, azokakumAra, kAMtilAla, gautamacaMda, rAjezakumAra, rAhula, AzISa, namana, AkAza, yogeza, beTA potA lIlAjI kasanAjI mu. surata. pharma : maMgala motI senDIkeTa, 14/15 esa. esa. jaina mArkeTa, ema. pI. lena, cIkapeTa krosa, beMgalora-53. (46) ballu gaganadAsa viracaMdabhAI parivAra, tharAda. (47) zrImatI maMjulAdevI bhogIlAla velacanda saMghavI dhAnerA nivAsI. phensI DAyamaNDa, 11 zrIjI ArkeDa, prasAda cembarsa ke pIche, TATA roDa naM.1 2, oNperA hAUsa, muMbaI-4. (48) zA zAMtilAla ujamacaMda desAI parivAra, tharAda, muMbaI. vinodabhAI, dhIrajabhAI, sevaMtIbhAI. (49) zA bhaMvaralAla jayaMtilAla, surezakumAra, prakAzakumAra, mahAvIrakumAra, zreNikakumAra, pritama, pratIka, sAhIla, pakSAla beTA potA-parapotA zA samarathamalajI sogAjI duragANI bAkarA (rAja.) jaina sTorsa, sTezana roDa, aMkApalI-531 001. (50) baMdA muthA zAMtilAla, lalitakumAra, dharmeza, miteza, beTA potA megharAjajI phusAjI 43, AidAppA nAyakana sTrITa, sAhukAra peTa, dhANasA hAla cennaI-79. (51) zrImatI badAmIdevI dIpacaMdajI genAjI mAMDavalA cennaI nivAsI ke prathama upadhAna tapa nimitte. haste parivAra. (52) zrI Ahora se AbU-delavADA tIrtha kA chari pAlita saMgha nimitte evaM suputra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahendrakumAra kI smRti meM saMghavI muthA megharAja, kailAzakumAra, rAjezakumAra, prakAzakumAra, dinezakumAra, kumArapAla, karaNa, zubhama, milana, mehula, mAnava, beTA potA sugAlacaMdajI lAlacaMdajI lUMkaDa parivAra Ahora. maisura pepara saplAyarsa, 5, zrInAtha bilDIMga, sultAna peTa sarkala, beglora - 53. (53) eka sadgRhastha bAkarA (rAja.) saha saMrakSaka (1) zA tIlokacaMda mayAcanda enDa kaM. 116, gulAlavADI, muMbaI - 4 (2) sva. mAtRzrI mohanadevI pitAjI zrI gumAnamalajI kI smRti meM putra kAMtilAla jayantilAla, sureza, rAjeza solaMkI jAlora. praviNa eNDa kaM. 15-8-110/2, begama bAjAra, haidarAbAda - 12. (3) zrImatI phensIbena sukharAjajI camanAjI kabadI dhANasA, golDana kalekzana, naM-5 cAMdI galI, 3rA bhoIvADA, bhUlezvara, muMbaI - 2. (4) 1992 meM basa yAtrA pravAsa, 1995 meM aTThAI mahotsava evaM saMghavI sonamalajI ke AtmazreyArthe nANezA parivAra ke prathama sammelana ke lAbha ke upalakSya meM saMghavI bhabutamala jayaMtilAla, prakAzakumAra, praviNakumAra, navIna, rAhula, aMkUza, riteza nANezA, prakAza novelTIj, sundara pharnIcara, 794 sadAzIva peTha, bAjIrAva roDa, pUnA - 411030 ( siyANA) (5) subodhabhAI uttamalAla mahetA dhAnerA nivAsI, kalakattA. (6) pU. pitAjI oTamalajI mAtuzrI atIyAbAI pa. pavanIdevI ke AtmazreyArtha kizoramala, pravINakumAra (rAju) anila, vikAsa, rAhula, saMyama, RSabha, dozI caupar3A parivAra Ahora, rAjendra sTIla hAusa, brADI peTha, gunTura (A.P.) (7) pU. pitAjI zA premacaMdajI chogAjI kI puNyasmRti meM mAtuzrI puSpAdevI. suputra dilIpa, sureza, azoka, saMjaya vedamuthA revataDA, (rAja.) cennaI. zrI rAjendra TaoNvara naM. 13, samudra muddAlI sTrITa, cennaI. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHAVE prastAvanA sAhitye kathAnAM svvishissttsthaanmsti| AbAlagopAlamanaAhlAdikA amU: kthaaH| kathAmAdhyamenA'pi keSAJcijjIvanAni privrtitaani| kathA manoraJjanena saha preraNAdAyinyo'pi bhvnti| mahApuruSANAM jIvana-caritrANi paThitvAtmani vIryabalotsAhasya saMcAro bhvti| pUjyapAda-zrImad-vijaya-yatIndrasUrIzvareNa viricitAH kathAH snmaarg-prkaashikaaH| etAH saptakathA rocksubodhaatmaannddaayikaaH| pUjyapAdena sAdhujanebhya imA likhitvA mahAnupakAraH kRtH| bhASAzailI sarasA sauSThavI c| pUrvaprakAzitasyAsya granthasya punruddhaarsyaavshyktaasiit| gurudevasya saMpUrNa-saMskRta-sAhitya-saMgrahasyaikatra prakAzanabhAvanAyA ayaM pryaasH| saMskRtAdhyayanazIlavargo'nena lAbhAnvito bhavatviti hArdikA bhaavnaa| mudraNAlayadoSeNa pramattabhAvena matimAnya vA yatkAcit truTi: syAt kSamyA sA vijJajanaiH zubhaM bhavatu sarveSAm bhinnamAlanagare bAphanAvADI caitrazukla pUrNimA munijayAnandavijayaH Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya sahAyaka RAMA zrI bhUpendrasUrIzvarajI jaina sAhitya saMcAlaka samiti Ahora MARRER 992 * saMcAlaka hai zrI gauDI pArzvanAtha jaina per3hI Ahora (jAlora) (rAja.) - 307 029. AranMalaniliarkelenatanAmashtamithatanAROKhilarithikthakathastralia R ead Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatpUjyagurudevaguNagarbhitASTake - guroH pAdapadmadvaye sampralayaM, milindAyamAnaM madIyaM manaH syAt / vizuddhA''tmanaH zrIlarAjendrasUrevicitraM pavitraM caritraM tanomi ||1|| prazAntasvarUpaM sadA dhyAnamagraM, jagajIvajIvAtubhUtA''gamA''Dhayam / tapaHkarmaniSThaM manojJapratiSThaM, guruM pUjyarAjendrasUri namAmi ||2|| cirolApurasthAz cirAd jAtibAhAn, svakIyaprabhAvAanAnuddadhAra / jinezapratiSThA purA''horapuyA~, mahAsaGghasambhArato'cIkarad yaH ||3|| tathA tristuti hAribhadrIyayuktyA, samakSaM budhAnAM sphuTaM vyAkarod yaH / jinA''jJAvihInaM mataM lumpakAnAM, nirAsthazinA''darzasaMsthApanena ||4|| bhavasthAn janAn duHSamAraprasUtAnamandA jJatAdhvAntanaSTAnirIkSya / nidhAnaM samastA''gamAnAmakArSIt, taduddhArahetuM ca rAjendrakozam ||5|| bhavAbdhiM vyathaurvAgninA samparItaM, vinA saMyamaM na kSamo nistarItum / sakarNA janA dezanAM me zRNudhvaM, drutaM yUyamitthaM nidezaprazastam ||6|| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram sadA zrAvakANAM yathA''locanAbhimunInAM tathA sAraNAvAraNAbhiH / drutaM dUramApAdayan doSamArgAn, svamAcAryayogyaM vyanakti sma loke ||7|| samastA''gamAnAM gRhItvA tu sAraM, janAnAM mudaM dezanAbhirdizan yaH / nijotkRSTacAritrasampAlanArtha, marau mAlave gujare ca vyahArSIt ||6|| munizrIyatIndreNa zrImaccaritraM, bhujaGgaprayAtena vRttena baddham / paThetko'pi bhaktyA pavitrAntarA''tmA, sukhaM tasya sarva bhaved bhAvazuddheH ||9|| harigItachandasi cAritryacAru-vicitracitra-caritracitritacetasaH, matimattamatta-sutyaktamatsara-dUrabhUta-bhavenasaH / lAlityalakSaNa-lakSitArikhala-lokakIrtya-sukIrttayaH, nijakarmanAza-sudhIravIra-sudhyAnavanditamUrtayaH ||1|| yaduSkalaGkakalaGkazaGkAzaGkitAGgakulijinaH, tatkIrtibhittivibhItibhIrujanAssujAtAssaGginaH / karuNAruNAruNitendriyaprathitaprakIrtisusajjanaH, vairAgyadhIrasuvIravandanasannadIkRtamagnanaH ||2|| jagatItale janimASya janmavatAM batArtisudAyakaM, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram dInAtidInasuzarmahInasuduH khalInasudAyakam / janaraJjanaM bhavabhaJjanaM zubhakarma cAsIdyasya hi, kumatiM hriyAtsumatiM dhriyAdenAMsi hanyAdasya hi ||3|| yaddIptadyutyatidyotitA - kujanA - prajAtAH pecakAH, yaddharmakarma vilokya te'bhUvan dviSo mukhamecakAH / jainAtijenavipakSiNo jagRhuryadIyaM sanmataM, AcAracAruvicAravAn kuryAt sa zaM mama santatam ||4|| svakasvacchagacchasusAdhusAdhvI zrAvakA atha zrAvikAH, gAyanti yadguNagItikAM nijabhartRmAnitamAnikAH / nijajJAnadhyAnavidhAna zItasamIranIrasamUhataH, madakrodhalobhakumohamithyAtApavahnirnAzitaH ||5|| pratiprAjJapUruSapUtipUjitapUjyapAdaM zarmadaM, zazvatprazasyayazasya zrIziSyAdibhaJjitazvApadam / taM tArakaM bhavaduHkhato vistArakaM bhavazarmaNAM, rAjendrasUriguruM sadA bhaja bhaJjakaM bhavakarmaNAm ||6|| rAtrindivaM mama mastakaM praNametkaro me cArcayet, rasanA madIyA tadguNAn pravadet padabje hRt smaret / pazyedajasraM cakSuretanmohadaM bhavamaurarvyadaM, zrImadvijayarAjendrasUriguruM sadA zivasaukhyadam ||7|| iha dhyeyamUrttisugeyagItisukIrttyakIrttisusanmateH, bhumaanmaanitmaanitkrodhaandhkaarsudurmteH| zrIzyAmasundara - varNitAM harigItikAM sumanoharAM, rAjendrasUrigurormudaM paThatAM pradadyAd duHkhahAm ||8|| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram vyAkhyAnavAcaspatyupAdhyAya zrImadyatIndravijayamunipravarANAM prazastipatram jinamatajanatAtijAtamAnaH, yamaniyamAdiguNairvirAjamAnaH / munijanamanasi sudhAsamAnaH jayatu yatIndra - "yatIndra" vabdyamAnaH ||1|| guNigaNagaNanAgragaNyamAnaH, zivapadavIpadavIM pravarttamAnaH / bhavibhavabhavabhItibhajyamAnaH, jayatu yatIndra - yatIndra vabdyamAnaH ||2|| aviratasutapastapasyamAnaH, zamadamazIlaguNaizca zobhamAnaH / jagati jaDajanAn vibodhyamAnaH, jayatu yatIndra - yatIndra vabdyamAnaH ||3|| anupamatanudIptidIpyamAnaH, jinatatizAsitazAsane sumAnaH / kaviriva kavisaGghasevyamAnaH, jayatu yatIndra - yatIndra vandyamAnaH ||4|| janajananamRtividAryamANaH satatasudurdharavIryadhAryamANaH / matimadatinato gatAbhimAnaH, jayatu yatIndra - yatIndra vabdyamAnaH ||5|| " jagati jaladhijIvatAryamANaH sakalasadAgama marmapAryamANaH / madagadarahitaH pradhIpradhAnaH, jayatu yatIndra - yatIndra vabdyamAnaH ||6|| tapana hava vibhA vitapyamAnaH janakamalaughamudA vikAsyamAnaH | akhilakhalakhalatvahApayAnaH / jayatu yatIndra - yatIndra vandyamAnaH ||7|| kalimalinamalaM balAdalaM yaH, dalatitarAM munimaNDalAgryamAnaH | aparaparanare sadA samAnaH, jayatu yatIndra - yatIndra vandyamAnaH ||8|| stutiriha racitA supuSpitAgrA, padarucirA ca yatIndravAcakAnAm / bhavatu suphaladA sadA tadeSA, ghutarulateva phalA supuSpitAgrA ||9|| zlokAnAM navakaM ramyaM, zabdArthAlaGkRtizritam / vyAkhyAnavAkpatizrImadyatIndravijayasya vai ||10|| racitaM vAcakaprItye zivazaGkarazAstriNA | zAbde zAstre ca sAhitye, AcAryapadadhAriNA ||11|| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritrama / / zrI dharmanAthajinendrAya namaH / / zrI saudharmabRhattapogacchIya svacchAmbaravihArisuvihitasUrikulatilakasarvatantra-svatantra-zAsana-samrATa-paramayogirAja jaGgamayugapradhAnajagatpUjya gurudeva zrI zrI 1008 zrImadvijayarAjendrasUrIzvaracaraNAra-vinda-sevA-hevAka-vyAkhyAnavAcaspatyupAdhyAya-zrIyatIndravijaya-(zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI) saMdRbdhA // ratnasArakumAra-caritram || Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram / / zrI dharmanAthajinendrAya namaH / / / / vizvapUjya - jainAcArya - zrImadvijayarAjendrasUrIzvarebhyo nmH|| zrI ratnasArakumAra-caritram dhammadharo dhIradharo dhareso, dhammovaeso suNaI saIso / thavA hi taM je dharaI sayAhaM, vaMde jiNaMdaM puNa dhmmnaah|| rAjendrasUrIzvarasagurUNAM, pAdAravindaM yugalaM praNamya / tadratnasArasya caritrametat, kurve sugadyaiH sarale. suramyam ||1|| iha bharatakSetre ratnavizAlAbhidhAnA mahIyasI nagarI vrtte| tatra samarasiMhanAmA rAjA mahImazeSAM zAsti, tatraiva mahApure vasusAranAmA zreSThI nivasati, asya ratnasAranAmA putro'sti| sa caikadA mitreNa saha vnmaagaat| tatra vane mahAntaM bhAsvantamiva mahasA jvalantaM vinayadharAbhidhAnamAcAryamAlokya samitro ratnasArakumArastatrAgatya parayA bhaktyA yathAvidhi namaskRtya triHpradakSiNAM vidhAya ca tdbhimukhmupaavisht| atha kRtAJjaliH sa tmevmpraakssiit| he bhagavan! kenopAyena jIvo'sau sukhamupaiti? sakalAni duHkhAni ca vijahAti?, gurava UcuH - he bhadra! eSa jIva ihaloke paraloke ca kevalamekena saMtoSeNa paramaM sukhmaapnoti| sa ca dvidhAsti, daizikaH srvtyaagaatmkshc| tatrAdyaH zrAvakANAM jaayte| antimastu sAdhUnAM bhvti| sakalasukhasampAdako daizikaH saMtoSaH prigrhprimaanntyocyte| taduktam - asantoSavataH saukhyaM, na zakrasya na cakriNaH / jantoH santoSabhAjo, yad bhavyasyaiva hi jAyate ||1|| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram vyAkhyA - saMtoSahInasya surendrasya cakravarttino vA saukhyaM tathA na jAyate, yathA bhavyajIvasya santuSTamanaso jAyate / ato vacmi he bhavyAtman ! sukhaM vAJchasi cettarhi dhanAdInAM parimANaM kriyatAm! athedRzaM gurorvacanamAkarNya tadaiva samyaktvasahitaM parigrahaparimANaM sa vydhaat| tathAhi - he svAmin! mama lakSaparimitAni ratnAni, dazalakSaM dInArAH muktAvaiDUryayoraSTASTamUDhakam / aSTa koTayaH koze raupyakANi, SaDgokulAni, ekaikasmin dazasahasragavAM sthitiH / paJcazatAni gRhANi, zatAni vaahnaani| azvAnAM shsrm| dantinaH zatAni, etAnyeva mayA gRhe sadA stheyAni ito'dhikAni heyaanyev| tathA paJcA'ticAravizuddhaM paJcamamaNuvrataM gRhNAmi, itthaM parigrahaparimANaM kRtvA samyagdharma paripAlayan gArhasthyaM sukhaM bhujAnaH sukhena rtnsaarkumaarststhau| athAnyadA ratnasArakumAraH saha mitreNa vanaM yyau| tatretastataH paryaTannekaM kinnryuglmdraakssiit| tasya zarIraM manuSyasya, mukhaM turagasyevAsIt, kenApi purA IdRzamadRSTapUrvamazrutaM ca rUpaM vilokya vismitaH kumAro mitraM jjlp| bho mitra! pazyainam, yadyasau manuSyastarhi turagasyeva mukhaM kathaM dRzyate, iti nAyaM manuSyaH, na vA devaH, nUnamasau dvIpAntarIyastiryak pratibhAti, athavA kasyaciddevasya vAhanena bhavitavyam, iti ratnasArakumArasya vacanaM zrutvA kinnara uvaac| he ratnasAra! IdRzAlIkaM kutakaM mayi mA kRthaaH| yathA mAmavagacchasi, ahaM tathA nAsmi, kintu vilAsI svairavihArI vyntro'smi| bho ratnasAra! mayA tu tvameva tiryaktulyo dRshyse| yataH pitrA prtaarito'si| kumAro'vak - kathamahaM pitrA vaJcito'smi, ahaM naiva jAnAmi, tvaM jAnAsi cetkathaya? so'vadat zrUyatAm-tava pitrA dvIpAntarAdekasturaga AnItaH - sa ca Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram IdRzo'stinirmAsaM mukhamaNDale parimitaM, madhye laghuH karNayoH, skandhe bandhuramapramANamurasi snigdhaM ca romogame / pInaM pazcimapArzvayoH pRthutaraM pRSThaM pradhAnaM jave, rAjA vAjinamAruroha sakaleryuktaM prazastairguNaiH ||1|| vyAkhyA - mukhamaNDale yasya kRzatA, madhye-kukSipradeze parimitam - alpatA, karNau ca yasya laghU staH, skandhe bandhuramyasya skandho bandhuro ramyo dIrgho mAMsalazca, urasi-vakSasi apramANam bahudIrghatA, punA romodgame-yasya kezAH snigdhAmRdavaH, punaH pazcimapArzvayoH-pazcAdbhAgayoH pInam-puSTatA, pRSThaM ca yasya pRthutaramativizAlaM, jave-vege pradhAnam-zreSTham, prazastaiHuttamaiH zAstroktaiH samastairguNairyuktamazvaM yadi rAjA Arurohaupavizettarhi sa turagastaM nRpamekAhena yojanAnAM zataM nayet, vAyuriva vegavAn sasAhena sakalAM pRthvIM paribhramya svsthaanmaayaati| bho mugdha-ratnasAra! IdRzamazvaratnaM gRhe sthitamapi tvAM nAdarzayat kadApi tava pitaa| kimetanna jAnAsi? gRhagatamamUlyaM pitrA gopitaM tamazvamajAnan mayi mudhA kiM kutrkysi| tvayi vIratAM dhIratAM ca tadaiva jJAsyAmi, yadA tatrAruhya svairaM paryaTiSyasi sarvatra, ityudIrya kinnaro gaganavama'nAnyatra ccaal| tadAkarNya manasi bhRzaM khidyamAnA ratnasArakumAraH svasadanamAgatya kapATaM pidhAya palyaGke shishye| athainamanAgataM vilokya bahudhA mArgite'pi tamapazyatA tatrAgatya pitraivaM bhnnitH| he vatsa! kathamakAle suto'si, kimasti kazcittava vyAdhirAdhirvA? kiM vA kenApyavajJAto'si? yad bhavettad brUhi, ajJAtaduHkhasya pratikAraM kathaM kuryAmityAdi pitroktaM zrutvA kapATamudghATya bahirAyayau kumaarH| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram mAnasaklezakAraNaM pitaraM vyaajhaar| pitovAca-vatsa! mayA tvaM chalito'si na, kintu manasi mameyaM zaGkodiyAya, yadIdRzAzve darzite sadaiva tamAruhya svairaM sarvatra paribhramiSyasi, tathA sati tava viyogo mAM bADhaM baadhissyte| iti dhiyaivAdyAvadhistvAM tamazvaM naadrshym| yadi tena tvaM ruSTo'si tarhi tubhyamadyaiva taM ddaami| tamAruhya mano vinodaya ityuktvA kumArAya turagaM dttvaan| tadanu pramodabharamAnasaH kumAro dvitrimitrasaMyutastamazvamAruhya bhirgaat| tatrAgatAste sarve svasvavAhaM vegena dhAvayituM lagnAH ratnasArastu yathA yathA valgAmAkraSTuM lagnastathA tathA tadazvaH prdhaavitumaihisstt| tatrAvasare vasusArazreSThinaM sadanasthaH kIro jajalpa-svAmin! ratnasArasturagArUDho mahIyasA vegena yaati| ato mAmanugantumAjJApaya yena tadanugato'haM tadIyazuddhiM kuryAm, viSamadezamApannasyAsahAyasya tasyAhaM sAhAyyaM krissyaami| kIroditamAkarNya hRSTacetA vasusArastamavAdIt-zuka! tvaM samyak kathayasi, zIghra yAhi, tatsahAyI bhv| iti vasusArazreSThina AjJAM samavApya svAtmAnaM dhanyaM manyamAnaH kIrastUrNaM piJjarAbahirbhUya mahatA javena tdnvgaat| acirAdeva so'pi tena kumaarennaamilt| tamAgataM zukaM laghubAndhavamiva pragADhasnehena kumAraH svAGke smupaaveshyt| anye ca mitrANi ratnasAramatidUraGgatamapazyantaH pazcAd valitAH svsvsdnmaaguH| itazca kIreNa saha ratnasAra eksyaamrnnyaanyaamaayyau| tatraikasmin vRkSe mahAdolAyAmupaviSTo'sImAnandamanubhavan devakumArAkAraH kazcidekastApasastena dRssttH| tatrAvasare sa kumArastamAtmIyamitramiva sasnehaM draSTuM lgnH| so'pi madanamUrttimiva manoharaM ratnasAraM sAdaramavalokayan dadhyau-aho! ko'yamadyaprAghUrNiko'trAgata ityavadhArya dolAto'vatIrya kumArA1. araNyAnI (strI) sa.e. / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram ntikametya tamevamavAdIt saH / bhoH kumAra ! kaste janapadaH ? kasminnagare nivasasi?, kasmiMzca vaMze tvamutpanno'si ?, kA te jAtiH ?, mAtA pitrorabhidhAnaM kimasti ?, kaste kuTumbaH?, kA ca zubhAbhidhA ? kathamatraikAkI samAgato'si ?, itastataH paribhraman kiM zodhayasi ?, itthaM sapremAtimadhuraM tApasoditaM nizamya kumAro nitarAM jhrss| ratnasArastatkAlameva yAvat pratyuttaraM dAtuM cikIrSati, tAvannisargacapalaH zukastApasamavocata- bhostApasa! tavedAnImetadIyakulavaMzAdijJAnena kiM prayojanam ?, kimatra kasyacitpANipIDanaM cikIrSasi ?, tvamadhunA kAmapi pRcchAM vinaivA''tithyaM vidhehi / yato'tithiH sAdhUnAmapi pUjanIyo bhavati / uktaJcAnyamate gururagnirdvijAtInAM, varNAnAM brAhmaNo guruH / patireva guruH strINAM, sarvasyAbhyAgato guruH ||1|| zukoditAdIdRzavacanAccamatkRtastApaso nitarAM prasasAda / tata ekAM puSpamAlAM kIrazirasi smrpitvaan| tatpazcAdevamagAdItbhoH kumAra! tvaM zlAghyo'si, yadIdRzaH paTutaraH zukaste suhRtamo'sti / aye kumAra! mama prAghUrNiko bhava / yadyapi mAdRzAM tApasAnAM bhavAdRzAtithiyogyA kApi sAmagrI nAsti / tathApi yathA labdhopacAreNArcanaM karomi, tadavazyamevAGgIkAryaM bhavAdRzena suhRttamena / itthaM miSTavAkyena ratnasAraM santoSayan, ramyaM vanaM darzayan, phalapuSpAdibhirmanoharANAM nAnAjAtIyAnAM latAnAM tarUNAM ca nAmAni kathayan, sa tApaso'vocata - bho mahAbhAgya! etasmiM - staTAke snAhi / tato ratnasAraH snAtAnuliptaH kRtanityakriyo yAvadAsIttAvan nAnAvidhAni paripakvAni susvAduphalAni samAnIya ratnasArasya puraH smrpyttaapsH| amRtasvAdubharAM bhUyasIM paripakvAM drAkSAm, rasAlAn miSTatarAn kadalIphalAni paripakvAni, pakvAn panasAn, nArikera-kharjUra- jambu - bIjapUra - dADimapramukhAn tApasa - 10 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram ...... pradattAn zukena saha kumAro yathAruci bubhuje| tatastasmai mukhavAsAya lavaGgalAkarpUrajayapatrikAdisurabhidravyANi nAgavallIM ca ddau| ghoTakamapi tducitbhkssymbhojyt| sarve pAnAzanAdinA tossitaasten| tataH sukhopaviSTAstrayaH parasparamAlapituM prvRttaaH| atrAntare kumArakRtasaGketaH kIrastamavAdIt-bhostApasa! tvayA'navasare yauvanAvasthAyAmatidurvahatApasatvaM kathaM jagRhe? tAvakaM vapuratisundaraM dRzyate, IdRzena vapuSA tapazcaraNaM na ghaTate, nUnamIdRk zarIreNa zamIlatAcchedanamiva tapaSkaraNaM manye, mahAbhAga! tvadIyamidaM saujanyaM, cAturyakalA ca vane mAlatIva mudhA jaayte| tavedaM vapurdivyAmbareNa ratnAbharaNena ca zobhAM dhaatumrhti| ati-snigdhA mRdavo bhramaravacchyAmalAste'mI kezA jaTAkalApena zobhA no ddhte| tAruNyalAvaNyasampanno bhavAn sAMsArikAmandAnandamevAnubhavitumarhatIdAnI, kimidaM vairAgyato daivayogataH kasyacidviSayavimukhasya tApasasya vazato vA bhavatA'dhAri? athedRzAni kIragaditAni vacanAni zrutvA vAripUrNalocanastApasaH sagadgadaM jagAd-bhoH zukarAja! tvAdRzo'paraH ko'pi jagati naivAsti, yato mAM pazyatorbhavatorIdRzI karuNA praadurbhuut| iha loke svakIyaduHkhena duHkhinastu sarve bhavantyeva, parantu pareSAM duHkhAni pazyantaH kiyanta eva lasanti santaH sduHkhaaH| yaduktaM nayavidA - zUrAH santi sahasrazaH pratipadaM vidyAvido'nekazaH, santi zrIpatayo'pyapAstadhanadAste'pi kSitI bhUrizaH / kintvAkarNya nirIkSya cAnyamanujaM duHkhArditaM yanmanastAdrUpyaM pratipadyate jagati te satpuruSAH paJcaSAH ||1|| 1. vRkSavizeSaH, yasmin garbhe'gnirasti / 11 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram vyAkhyA - pratipadaM-pade pade sahasrazaH-sahasrANi zUrAHzauryavantaH pumAMsaH santi-vartante, tathA anekazaH-aneke vidyAvidaH-vidyAM vidanti jAnantIti-vidyAvidaH pnndditaaH| evaM apAstadhanadAH-apAsto vijito dhanadaH kubero yaiste kuberato'pyadhikadhanavantaH zrIpatayaH-lakSmIsvAminaH puruSA api kSitaupRthvyAM bhUrizaH-bahavaH santi, kintu duHkhArditam-duHkhaiH pIDitam, anyamanuSyam, AkarNya-zrutvA nirIkSya-avalokya yanmanaH yeSAM manazcetaH tAdUpyam-tadAkAratAm pratipadyate-prApnoti te tAdRzAH satpuruSAH-sajjanAH-paropakAriNaH jagati-loke paJcaSAH-paJca SaDeva santIti bhaavH| mitra! yathAjAtamAtmacaritramazeSaM tvAM vkssyaami| tvAdRzamahApuruSANAmagre kimapi gopyaM naivAsti, evaM mitha Alapatsu kumAratApasakIreSu-yadabhUdAzcaryakArivRttaM tdaakrnnytaam| tatraivAvasare garjantI, parito rajAMsi samucchalayantI, sarvamandhakAramayaM kurvatI, kAcidekA, mahAvAtyA smuttsthe| sA ca pazyatoreva tayo rtnsaarkiiryostaapsmphRtvtii| hriyamANastApasa uccairevaM pUccakrebho ratnasAra! mAmanAthaM rakSa rakSa, vilambaM mA kRthaaH| athaitadAkarNayan kumAra Aha-re duSTa! pApiSTha! prANAdapi priyataramenaM mitramapahRtya kva vrajasi?, tiSTha tisstth| mitraratnamidaM corayitvA kva yAsItyAdi krudhA jalpan ttpRsstthmdhaavt| kiyad dUraM gato ratnasArastApasamapazyan kIreNa bhaNitaH-bho ratnasAra! kvApi sa tApasastadapahartA vA na dRshyte| ko jAnAti sA vAtyA taM tApasaM kiyaDUraM niitvtiiti| iyatA kAlena vegavAn vAyustaM yojanAnAM lakSaM ninAyeti trkyaami| ata idAnIM pazcAdvalitavyameva zreyaskaraM prtibhaati| zukoktaM tathyaM vacaH zrutvA sa kumAraH pazcAd valan mArge bhRzaM shushoc| atrAvasare kIrastamevaM kathayituM lagnaH-aye 12 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram kumAra! sa tApasaH pumAnAsti, kintu kenApi pratikUlena puMsA vidyAbalena kApi kAminI purussiikRtaasti| madhurAlApena mukhAkRtyA mandagatyAdinA ca tAM kaanycidblaamvehi| devadAnavavidyAdharANAmanyatamaH ko'pi tAM mRdvaGgImatirUpalAvaNyavatI kAmapi kumArI vazIkartumevaM viddmbyti| yadi sA tasya duSTapuMsaH karAcchuTiSyati, tarhi tvAmeva vrissyti| atra kimapi saMzayaM mA kRthaaH| itthaM madhurAlApamAkarNya sveSTadevamiva tApasakumAraM smaran ratnasAraH kIreNa sAkaM javenAgre ccaal| atha kiyad dUraM gataH kumAraH ekasmin manorame vane nAnAtarulatAdinA sumaNDite atyuccaistoraNadhvajAdibhiH suzobhitaM zrImadAdinAthabhagavato mndirmdraakssiit| tatrAgatya kumaarsturgaanniicairvaatrt| phalapuSpAdikaM kare nidhAya sakIraH kumAro mandirAntaH pravizya bhagavataH pUjAM parayA bhaktyA vidhAya stotuM lgnH| sirinAbhinAmakulagarakulakamalullAsaNegadivasavaI! bhavaduhalakkhavihaMDaNa! jayamaNDaNa NAha! tujjha Namo | vyAkhyA - zrInAbhinAmA kulakarabhUpastasya kulakamalollAsane sUryasamAna!, bhavaduHkhalakSavikhaNDana-sAMsArikalakSaklezapraNAzaka!, jagadmaNDana! he nAtha! tubhyaM nmo'stu| ityAdyanekavidhastavena prabhumAdinAthamabhiSTraya ratnasAro mandirasyAdbhutatamAM zobhAM sarvato vilokya kvacidekatra bahiHpradeze smupaavisht| tatrAha-zukaM prti| he zukarAja! iyatA kAlenApi tApasakumArasya samAcAro na labhyate, ko jAnAti kva nItavAn duSTaH sa iti| itthaM vilApaM kurvantaM ratnasAramAha kiirH| bhoH kumAra! manasi dhairyamAdhehi, khedaM mA kuru| adyaiva te so'vazyaM milissytiiti| itthaM zukena sAkaM yAvadAlapati-kumArastAvad 13 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI ratnasArakumAra-caritram divyAGganA, lokottarayA nijAsImasaundaryalakSmyA devAGganAmapi trapayantI, sarvAbharaNatanutaravasanadhAraNena mahatIM suSamAmadhigacchantI, mayUrArUDhA ttraagaat| malayagirijAtasurabhizItalacandanakusumAkSatAdisakalapUjopakaraNamAdAya jinavarendraM parayA bhaktyA puujyaamaas| yathAmati saMstutya prabhoragre nartituM lgnaa| tasyAtIvasundaratamaM saMgItamayaM nRtyaM samavalokya sakIraH kumArazcetasi bhUyasI camatkRti praaptvaan| sA kanyApi mUrtimantaM madanamiva kumAraM sAdaraM ciraM prekssaanyckre| tatrAvasare rtnsaarstaampRccht| yadi tava manasi roSo notpadyeta / tarhi tvAM kimapi pRccheym| tayoktamsukhena pRcchatu bhvaan| kumAra Aha___ ayi sundari! tvaM kAsi?, kuta AgatAsi?, kasya kule jAtAsi? ityAdi bhavatyA AmUlamudantaM zrotumicchA vrtte| tataH kanyakovAca-bhoH kumAra! yatpRSTaM tatkathayAmi sarvamAtmavRttaM sAvadhAnamanasA nishmytaam| tathAhi kanakapure varanagare kanakadhvajo nAma nItipUrNakuzalo raajaa'sti| tasya kusumazrIrAjJI sushiiltvaadisrvgunnsmpnnaasti| athaikasyAM rajanyAM sukhena suptA rAjJI nijotsaGge patantyau dve kusumamAle'pazyatsvapne, svapnamAlokya sA jaagRtaa'bhuut| prabhAte nRpAntike samAgatya nizidRSTasya svapnasya phlmpraakssiit| rAjovAca-priye! IdRzasvapnena tvamekadA putrIyugalaM prsvissyse| tacchrutvA manasyahRSyatsA, tadanu dhRtagarbhA rAjJI navamAseSu gateSu sahaiva knykaayuglmjiijnt| mahatA mahena dvAdaze'hani prathamAyA azokamaJjarI, dvitIyasyAstilakamaJjarIti pitrA nAma ckre| 1. jan (preraka adyatanI u.pu.e.) / 14 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram tataH paMcadhAtrIbhirlAlite pAlite te kanye krameNa vvRdhaate| laghuvayasyeva te sarvAsu vidyAsu catuSSaSTikalAsu ca nipuNe bbhuuvtuH| kramazaH saJjAtatAruNye te saubhAgyena, lAvaNyena, vapuHsaundaryeNa, sakalazAstranaipuNyena ca yuvakajanAnAM citte camatkRtiM tenaate| tayoH parasparaM mahAn sneha aasiit| ekasyA viyogamaparA kSaNamapi na sahate, sarva kArya sahaiva kurvaate| tadAha - saha jaggieNa saha sovieNa, saha harisasobhavaMtANaM / nayanANaM va dhabyANaM, bhAjammamakittimaM pimmaM ||1|| vyAkhyA - saha jAgaraNazIlAnAM, saha svApinAM, saha harSazokavatAM dhanyAnAM puNyavatAM jIvAnAM nayanAnAmivA''janmayAvajjIvam, akRtrimaM-naisargikam prema-sneho jaayte| tayorIdRzIM prItimAlokya rAjA manasi dadhyau-aho! kIdRzI priitiretyoH| yatkadApi kSaNamapi parasparaM virahaM soDhuM naiva shknuvaate| yadyeka evaitayorbharttA bhavettarhi varaM syaat| anyathA mitho vizleSamasahamAne dve'pi nUnaM mrissytH| etayormano'nukUlaH sakalasadguNazAlI sukRtamAlI ko'pi kulavAn dhanyaH paramabhAgyazAlI pumAneva varo bhavitavyo nAnya ityAdi cintayannAsItkSoNIpAlaH uktaM ca - jAteti pUrva mahatIti cintA, kasmai pradeyeti tataH pravRddhA / dattA sukhaM yAsyati vA naveti, kanyA-pitRtvaM kila hanta kaSTam ||1|| ____ vyAkhyA - pUrvam-Adau mama kanyA jAtA-samutpannA ityevaM mahatI cintA piturjaayte| tataH-tadanantaraM pravRddhA-varddhitAyAM tasyAM kasmai-varAya yogyAya pradeyA knyeymiti| arthAt sadyogyapati zuddhyarthaM mahatI cintotpdyte| punaH kasmaicit yogyapuMse dattApi 15 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram kanyA sukhaM yAsyati na veti tRtIyA cintA jaayte| itItthaM loke hanteti khede kileti nizcayena kanyA-pitRtvaM kaSTam-kaSTakArIti bhaavH| athaikadA vsntto te dve bhaginyau kriidditumaaraammaajgmtuH| tatraikasya mahatastaroH zAkhAyAM sudRDhAM DorikAM baddhavA''ndolanaM kartuM pravRttA'zokamaJjarI tathA vidadhatIM tAM tilakamaJjarI mahatA javena jhuulyaamaas| tayostadadbhutaM krIDanaM draSTuM paurA bhuuyaaNssttraayyuH| tatraivAvasare kazcid vidhAdharo lokaralakSitastAmutpATya hRtvaan| atha sA'zokamaJjarI mahatA svareNa rudatI bho bho lokAH! dhAvata dhAvata, mAmapahRtya ko'pyasau yAtIti cukrosh| tataH sarve lokaasttpRsstthmdhaavnt| parameteSAM pazyatAmeva sa vidyAdharastAM kutra nItavAniti ke'pi na jjnyire| atiprItipAtraputrIharaNazravaNato'tiduHkhito bhUjAnistatkAlameva kiyato'zvavArAn subhaTAMstasyAH zuddhyai pressitvaan| kenApi kvApi sarvatra girikandarAdau bahudhA mArgaNe kRte'pi zuddhirna lebhe| itazca tilakamaJjarI prANato'pi vallabhAyA bhaginyA haraNena tatkAlameva mUrchAmApa, tato bhUmau ppaat| sacandanAtizItalajalasekAdinA prAsacaitanyA sA bhRzaM vilapantu lgnaa| tathAhi ayi bhagini! tvAmapazyantI kathaM jiivissyaami| hA deva! kathamakAla eva praannpriybhginiiviyogo'kaari| itthaM bhRzaM zocantI tilakamaJjarI saMdhyAsamaye gRhmaagtvtii| anye'pi paurA narA nAryazca svsvsdnmaapedire| tatastAmeva zocantaH pitRmAtRtilakamaJjarIprabhRtayaH sarve shishyire| atha nizAyAH pazcime yAme samutthAya cakrezvaryA mandiramAgatya vividhopacAraistAmAbhyarcya sA tilakamaJjarIti prArthitavatI-he mAtaH! cakrezvari! hRtAyA bhaginyAH zuddhiM kathaya?, acirAdeva tayA saha snggmy| no cediha bhave tAvadahaM 16 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram na khAdeyaM na pibeyamityAdiniyamaM tavAgre kromi| atha tasyAH sadbhaktibhAvapUjayA suprasannA cakrezvarI pratyakSIbhUya tAmevamavAdIt-bho vatse! tava bhaginyAH kuzalaM vrtte| tadarthaM mA shociiH| adyArabhya mAsAntime divase bhaginyAH samAcArastava miliSyati, daivabalena tadaiva sAkSAtkAro'pi bhvissyti| atra sandeho nAsti kiJcidapi / tvaM sukhena bhujhva, pib| sarva bhavyaM bhvissytiiti| punaH sA devImapRcchat-he zaraNAgatavatsale! mAtaH! mAsasyAntime dine kutra kena rUpeNa bhaginIdarzanaM bhaviteti spaSTaM mayi kRpAM vidhAya suucy| devyUce-etanagarasya pazcime pradeze'tidUre mahAraNyamasti, yatra mahatA kaSTenApi lokA gantuM na shknuvnti| maNiratnamayamAdinAthaprabhormandiraM bhAsuraM bhaaste| tatra mahArharatnajaTitA sauvarNamayI mUrtiH zrIRSabhadevasya vrttte| tAmeva mUrti pratyahaM bhaktyA smbhyrcy| tatraiva bhaginI drkssysi| anyadapi sakalaM smiihitmessysi| eSa mama sevakazcandracUDanAmA devo mayUrIbhUya pratyahaM tvAM tatra nayiSyatIti nigadya devI yAvattUSNIM tasthau tAvattatraiko mayUro ggnmnnddlaadaayyau| tilakamaJjarI ratnasAraM nigadati-bhoH kumAra! devyAH prasAdena mayUropari samupavizya pratidinamAdinAthaprabhuM pratyakSaphalapradamabhyarcituM yatra vane sA samAgacchati, tadevedaM vanaM tadeva mndirmidm| sA kanyApyahamevAsmi sa evAyaM myuurH| iti mAmakaM sarva critrmvehi| kiM ca cakrezvaryA vacanena zrIAdinAthaprabhupUjAyA adyaiva triMzattamaM dinaM yAti, paramidAnI paryantaM bhaginyAH zuddhirmelanaM vA mayA na lebhe| ataH pRcchAmi-he kumAra! tvamanekadezAn bhrAntvA bhraantvaatraagto'si| kutrApi kAcidadhikarUpalAvaNyavatI kanyA dRSTA kiM vA shrutaa| tatrAvasare kumAra Uce-ayi sundari! azeSamahImaNDale paribhramatA mayA bhavAdRzI tribhuvanavinirjitakAminI naiva kutrA 17 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram pyadarzi, kintu zabarasenAkhye mahAvane kazcidekastApasakumAro dRSTaH / tasyAsImarUpalAvaNyatAruNyaM bhavatyAH samAnamevAsIt / atrAntare kIro'vadat- he sundari ! nUnaM tavAdya - bhaginI miliSyati / sA pratyUcezukarAja ! yadi satyaM bhaviSyati tvaduktam, ahaM bhaginIM vilokiSye tarhi tvAmarciSyAmi / itthaM yAvadratnasArakIratilakamaJjarya Alapanti, tAvadakasmAdekA haMsI gaganAdAgatya kumArAGke papAta / sA bhayabhItimAvedayantI bhRzaM kampamAnA muhuH kumAramukhamavalokamAnA manuSyabhASayA nyagadat / yathA - he satpuruSa ! zaraNAgataparipAlaka! mAmanAthAmazaraNamatIvadInAM zaraNAgatAM pAhi pAhi / loke dhIrapuruSAH zaraNamAgataM kRtAparAdhamapi kAruNyenAvantyeva kadApi nopekssnte| yadAha divAkarAdrakSati yo guhAsu, lInaM divAbhItamivAndhakAram / kSudre'pi nUnaM zaraNaM prapadme mamatvamuccaiH zirasAM sadaiva ||1|| vyAkhyA yo himAcalaH guhAsu-kandarAsu lInaM-saMsthitaM divAbhItaM - divAkarAd bhItimApannamandhakAraM rakSati - paritrAyate / yataH zaraNaM prapanne-zaraNArthini kSudre'pi - ayogye'pi jane uccaiHzirasAMmahAtmanAM sadaiva mamatvaM jAyate / iti haMsyA bhASitamAkarNya karuNAkaro ratnasArastadaGgAni mRdukareNa spRzannavak- he haMsi! mA bhaiSIH, iha hI vItarAgajinendraprabhoH sannidhau manAgapi kuto'pi kasyApi bhItirnotpadyate / avazya- metadviddhi / yanmama kroDe sthitAM tvAM narendro vidyAdharendro devendro vA parAbhavituM nArhati / tatastaTAkato 'timiSTaM payaH samAnIya kumArastAmapAyayat / punastAmapRcchat - haMsi! tvaM kAsi ? kutaste bhayamasti ? kuta AyAsi ? manuSyavAcaM kathaGkAraM nigadasi? sarvaM 1. atrAnarthakaH kR dhAtuH, kathaGkAraM = katham, 5 - 4 - 50 siddhama0 / 18 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram me kathaya / athaivaM snehaparaM kumAroktaM zrutvA sA haMsI yAvadAtmavRttaM vaktumaihiSTa, tAvaduccairgarjantI mahatI vidyAdharasenA vyomnsttraavaatrt| tAmavalokya manasi jAtazaGkaH kIro mandirAdbahirAgatya dvAropari samupAvizat / tadA tIrthamahimnaH kumArasya saubhAgyatayA vA vikRtAtibhISaNatanuH parvatAkAraH kIraH krudhA bhruvau vakrIkRtya tAM camUmitthamAha- are re vidyAdharAH ! kasyAnupadaM dhAvata ? kutredAnIM vrajatha?, agre devAsurAnapi tRNAya manyamAno ratnasArastribhuvanamahAbhaTajiSNustiSThati / taM kimiti no vettha tasmin kruddhe sati yUyaM nUnameva kAndizIkA bhaviSyatha / ato'haM hitaM vacmi, yadi jIvitumicchatha, tarhi zIghramevetaH palAyadhvam / IdRzaM bhISaNaM zukabhASitaM zrutvA saMtrastA sA camUrvismitA satyevamacintayataho! nUnameSa kIrarUpadhArI ko'pi devo dAnavo vA vidyate / anyathA kathamevaM nastiraskuryAt / aho vidyAdharANAM naH siMhanAdo jagajjiSNurbhUtvApi kIrasyAsya huGkAranAdenApi trasyati, mhdaashcrymett| dhig dhigIdRzAn kAtarAn naH yasya mahAvIrasya [ ratnasArasya ] kIra eva vidyAdharAn kssobhyti| sa kumAraH kIdRzaH kiyAMzca balavAn bhaviSyatIti ko vetti / balamavijJAya ko'pi kenApi yuddhAya naiva sajjate / iti nizcitavantaste bhaTAH pazcAdvalitvA svasvAmino'gre yathAjAtamazeSaM vRttamUcuH / tadAkarNya sa vidyAdharezo megha iva garjan hastau pRthvyAM pAtayan bhrakuTimAkRSan kesarIva mahatA ninAdena tAnavocat - are kAtarAH ! raGkA iva kathaM kIravacasA kAndizIkA bhavantaH parAvarttanta / dhigastu bhavato geheshuuraan| are! ko'sti kumAraH ko vA tadIyaH zukaH / mamAgre ko'pi naiva prabhavitumarhati / bhavantaH kevalaM kIravacanena 1. alup samAsaH / 19 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritrama vaJcitA mudhaiva bhiitimaapuH| adhunaiva pazyata pazyata madIyapauruSam ityudIrya dazazirAMsi, karANAM viMzati, vikRtyaikasmin pANI khaDgaM, dvitIye kheTakaM, tRtIye gadAM, caturthe dhanuritthaM tattatkareSu tAni tAni divyAni zastrANi bibhradatibhISaNaM prakupitAntakopamaM rUpaM dadhad vIracetAMsi bhISayan siMhanAdaM muhuzo'tyuccaiH kurvan sa vidyaadhrraajsttraagtvaan| AgataM tamAlokya trastaH zukaH kumaarsnnidhaavaayyau| yato dhImAn pumAn bhayaGkare sthAnake ciraM na tisstthti| atha sa vidyAdharanAthaH uccairtuGkurvannuvAca-are raGka! jhaTiti dUramapasara, no cedacirAdeva mrissysi| mAmakImimAM prANakalpAM haMsIM nijotsaGge dhRtvA kimiti sukhenopaviSTo'si? are nirlajja! nirbhIka! tvaM coravanmadamUlyametadapahRtya mama svamukhaM kiM drshysi| etatkAlaM mayi purastiSThati sati kathaM na palAyase? tvamadhunA kAlagrasta iva matto mRtyu kathaM kAmayase?, atrAvasare kIramayUratilakamaJjarIhaMsyaH, kRtAntamiva puraHsthitaM taM pazyantyaH kvacidekatra pradeze'tivismitAstrastA atisstthn| atha ratnasAra Aha-re mUDha! vidyAdharAdhama! kevalaM dhAnyapalAlamivAsAraH prtibhaasi| yadevaM pralapasi, tvadIyavAGmAtreNa zizava eva trasyanti, na jAtu shauryvntH| yadi zaurya dhatse, tarhi parAkrameNa haMsIM gRhaann| tvamiva yo hi gRhazUro bhavati, sa evaM prlpti| kriyAM tu naiva kurute, azaktatvAt taduktam - garjati zaradi na varSati, varSAsu nisvano meghaH / nIco vadati na kurute, na vadati kurute ca sajjano lokaH ||1|| vyAkhyA - yathA meghaH zaratkAle garjatyeva, na kadAcidapi vrssti| varSAsu-varSAkAle tu garjati na, kintu vrsstyev| tathA 1. yamaH / 2. prANasamAnAM / __20 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram nIcastvAdRzaH kAtaraH pumAn vadati bhRzam, pratikAraM na kroti| sajjanastu svagauravaM nAkhyAti, kintu kriyAmeva kroti| ___ato nigadAmi yadi zUro'si, tarhi zaurya prakaTaya, kimiidRshaa'sdaalaapen| kiJca hastatAlikayA aparicitAH pakSiNa eva plaaynte| gRhapArAvatAstu paTahA''ravAdapi manAgapi naiva bibhyti| mama zaraNAgatAmimAM haMsI bhogIzaphaNAto maNimiva kiM kAmayase? etajjighRkSAM tyaja, mamAgrato dUraM vajra jIvitAzAM bibharSi cet, satvaramitaH palAyanaM vidhehi, no cet tAvakAni yAnyetAni daza mastakAni tAnyadhunaiva digpAlebhyo baliM ddissye| asminnavasare ratnasArasAhAyyAya devarUpaM vikRtya mayUrarUpaM vihAya vividhAstrazastraM dadhaccandracUDo devastatrAgatya ityavak-bhoH kumAra! bhayaM mA kRthAH yatheSTamanena saha yudhysv| ahaM te sahAyatAM dAsyAmi, zastrAstrANi nAnAvidhAni dadiSye, bhavataH sarvAn zatrUn haniSyAmi, kimadhikaM nigadAmi-yathA tvaM vijeSyase prabalAnapyetAn vipakSapakSAMstathAhaM vidhaasyaami| iti devoktamAkarNya sa kumAraH pravRddhotsAhastadaiva yoddhaM sjjito'bhuut| atha tAM haMsIM tilakamaJjaya samarpya rtnsaarsturgmaaruroh| tatazcandracUDArpitaM dhanurAnamya tadIyaTakAranAdena sakalAmapi vidyAdharacamUM bhiissyaamaas| tataH prAvarttata vidyAdharagaNena saha tumulaM yuddhm| yathA megho vAridhArAM varSati, tathA dvayoH pakSayoH parasparaM zarANAM vRssttirbhvitumlgt| ratnasAravijigISayA vidyAdharA vidyAbalenAtibhISaNaM yoddhaM lgnaaH| evaM vidyAdharaMvijetumicchayA ratnasAro'pi devabalena vIrapuMsAmapi vismayakaraM yuddhaM krtumlgt| prAnte vidyAdharacamUH sakalApi kumArabhayena chinnabhinnAGgI nnaash| naSTAM nijAM camUmAlokya camatkRto bhRzaM 1. nAgeza / 2. grahItumicchA / 3. dad 1 ga. A0 / 4. vi+ji (aatmne.)| 21 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram prakupitaH svayameva dazamukhadhArI vidyAdharasvAmI yoddhmuttsthau| purAsau karANAM viMzatyA yuyudhe| tato vidyAbalena hastAnAM sahasraM dadhAno mahAbhISaNaM shstraastrairyudhyt| ratnasAro'pi kSurapreNa zareNa vidyAdharendrasatkAni zastrANyastrANi caa'cchetsiit| tathaikena bANena dhnushcicched| evamapareNa zareNa tasya hRdayaM vivyaadh| tato viddhavakSasastasya bhUyasI rudhiradhArA nirgccht| tato mUrcchitaH sa bhUmau ppaat| atha labdhacetanaH saJjAtasamarotsAhaH sa vidyAbalena lakSarUpaM dhRtvaan| tadAnIM tAvadbhistadrUpairakhileyaM mahI vyaasaabhuut| sarvatra tadrUpamevApazyatsa ratnasAraH, tathApi kumAro manAgapi na bibhye| yataH kalpAnte'pi dhIrapuruSAH kAtaratAM naanggiikurvte| yadAhabhayasya hetau samupasthite hi, vIrodbhaTaprANanirAkariSNo / na jAtu citte bhayameti nUnaM, sa eva dhIro bhuvi vIramAnyaH ||1| vyAkhyA - vIrANAmudbhaTAya = zreSThAya prANAnAm nirAkariSNau =nAzake bhayasya kAraNe Agate, yadi kiJcidapi na manasi bhayamApnoti, tadA sa eva dhairyAvalambI ca vIreSu samAdaraNIyazca dharAtale / yathA vardhamAno bAlye devenopasargeSu kRteSu na manAgapi saMkSubdhaH / tato devairdattaM nAma "mahAvIra" iti / / athaivaM kumAraM sa vidyAdharAdhIzaH kalpitairazeSairapyAtmarUpairhantuM lagnastathApi kumAro dhIratayaiva yuyudhAna AsItkAtaratAM naapt| paraM saMkaTe patitaM kumAramAlokya candracUDo devaH svayaM mudgaraM lAtvA taM vidyAdharendraM hntumuttsthau| atibhImaM mudgareNa nighnantaM kalpAntakAlopamaM tatra samare tiSThantaM devamudIkSya vidyAdharasvAmI ttraas| tathApi dhairyamAzritya tena devena saha ciraM shstraastrairyudhyt| parantu mUrkhANAM hRdaye sadupadeza iva vandhyAyAH putracikitseva 1. samIpAni / 22 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram vidyAdhararAjakRtaH zastrAstraprahAraH kumAraviSaye svIyasukRtayogato devamAhAtmyatazca viphala evaabhuut| dharmapuJjaprabhAvAtsadaiva prANinaH sukhmdhigcchntyev| yataH - puNyaprabhAvAdasyaH prayAnti bhavanti devAH samare sahAyAH / hAlAhalo yAti sudhAmayatvaM nAsti puNyAdaparo viziSTaH ||1|| vyAkhyA - puNyasya pratApAt zatravo vinA yuddhenaiva palAyantiyathA mANDalikanRpaiH saha caNDapradyotanRpo'bhayakumArasya punnyaadnshyt| devA yuddhe sahAyaM kurvanti - yathA cakravarti-vAsudevAdipuruSottamAnAm raNe devAH sahAyaM kurvnti| tatkAla prANanAzako viSo'pyamRtatvaM bhajati yathA zreSThinA preSite lekhe 'viSaM dehi ' sthAne 'viSAM dehi' mAtrAdhikyaM jAtaM daivAt / puNyAt zreSThaM vastu nAstyanyadiha / ato yAvanmokSaM na bhavet, tAvat puNyAnubandhipuNyaM saMcayArthaM yatno vidheyaH / vane raNe zatrujalAgnimadhye, mahArNave parvatamastake vA / suptaM pramattaM viSamasthitaM vA, rakSanti puNyAni purA kRtAni ||2|| vyAkhyA - vane, saMgrAme, zatrumadhye, jalamadhye, vahnimadhye'pArasamudre, parvatazRGge vA, sutaM, pramattaM, viSamasthitaM vA jIvaM pUrvakRtaH puNyasamUho rkssti| vana-viSaye kalAvatI - dRSTAnto jJeyaH, saMgrAme-koNika-jJAtaM prasiddhaM yasya sahAyakau purandarau babhUvatuH, zatrumadhye tu padmarathena ruddhanagaro vajrajaGgo mocito lakSmaNena, jale - madirA mattapatiM nadyAM cikSepa bhAryA tathApi sa rakSitaH pUrvakarmabhiH, apAra - samudre - zrIpAla - vRttAnta AbAlagopAlaviditaH, parvata - mastake - muninA bodhita AtmAnaM hantuM prArabdho nandiSeNaH / athaivaM zastrAstrANi praharantaM vidyAdharendramindro 'sinA bhUdharamiva, 23 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram sa devo mudgareNa tADitavAn / tena sa mahatIM pIDAmApa, kevalaM pIDaiva nAbhavat, api tu bahurUpakarI vidyApi tatkSaNameva mujjhitavatI / tadA sa dadhyau - aho mahAdbhutaM jAtam, sarvA senA naSTA, vidyApi me gatA, mayedAnIM kiM vidheyam ? eSa kumAraH svabhAvAdeva durjayaH pratIyate / adhunA tu devatAsahAyatAM nIto vizeSato'sti durdharSaH / ataH prANatrANameva zreyaskaramidAnI - mityavadhArya drutameva sa tataH palAyAJcakre / naSTe svAmini samastA cmuurpynshyt| itthaM yadasau ratnasAraH prabalamapyenaM vidyAdharendramajaiSIt tatsakalaM pUrvakRtasaddharmasyaiva mhimaasti| yo hi dharmaniSTho bhavati, tasya sadaiva vijayo jAyate / tadAha 'dharmeNa hanyate vyAdhigraho dharmeNa hanyate / dharmeNa hanyate zatruryato dharmastato jayaH / ' itthaM durjayaM pracaNDadordaNDaM vipakSaM vijitya ratnasArastena candracUDAkhyadevena saha zrImadAdinAtha bhagavato mandiramagAt / athedRzamadbhutaM kumArasya caritraM nirIkSya camatkRtA, pulakitAGgI, tilakamaJjarI, mnsyevmcintyt| aho ! ko'pyasau yuvA puruSaratnaM pratIyate / yadyasAveva me bharttA syAd bhaginI ca me miledatraiva tarhi bhAgyaM phalitaM maMsye, jIvanaM ca sAphalyaM vrajet / atha tilakamaJjaryAH pArzvatastAM haMsIM lAtvA kumAra evamapRcchat! aye haMsi! kAsi ?, kathaM vA vidyAdharastvAmagRhNAt ? manuSyabhASAM kathaM bravISi ? etatsarvaM kthy| haMsI jalpati-nAtha! tava puruSaratnasyAgre'zeSamAtmavRttaM nigadAmi vaitADhyaparvate rathanUpuraM nAma nagaramasti / tatra taruNImRgAGkanAmA vidyAdhararAjo rAjyaM kurute / sa caikadA kanakapuranagaropariSTAd gacchan kutracidupavana AndolanakrIDanaM vidadhatImatirUpavatImazokamaJjarIM kanyAmapazyat / tasyA lokottara - 24 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram manohararUpeNa tAruNyalAvaNyena mohitaH sa tatkAlameva tAmapahRtya zabarasenAnAmake'raNye ninaay| tatra ca bhRzaM rudatImatibhItAM rAjaputrImavocat-sundari! mA bhaiSIH, mA rodIH, mattastrasyasi kathaM? kimarthaM gAtraM kampayasi? mAM cauraM pararamaNIlampaTaM hiMsakaM vA mA vedIH, kintu vidyAdharANAM patiM jaaniihi| sAmprataM tAvakAdbhutalAvaNyatAruNyAdinA vazaMvadIbhUya tvaamidmevaabhyrthye| yanmAM dAsaM vidhAya sakalavidyAdharINAM svAminI bhveti| tadAkarNya sA rAjaputrI manasi dadhyau-dhig dhikkAmAndhaM pumaaNsm| yataH kAmakiGkarA narA dhIrA api vivekavikalA jAyante, jAtikulAdi-sarvamapi vismrnti| itthaM vicintya sA maunamAlambya tsthau| tadA sa evamavedIt-yadadhunA mAtApitrovirahAkulA na bhASate, pazcAnmayyanurAgaM vidhAsyatIti nizcitya vidyAbalena tAM rAjaputrI tApasakumAraM kRtavAn, punaH snehamayena vacasA prINayan bhRzaM satkurvan taamlobhyt| parantu kSArabhUmau bIjavApa iva tasyAM vidyAdharanRpasya prayAso vaiphalyameva yyau| tathApi tasya tasyAM jAto'nurAgo manAgapi naiva nyvrtt| yataH kAmakiGkarIbhUto naraH kadAgrahaM na jhaati| tadAha - kadAgrahagrastataro naro ve, karotyakAryaM sahasA sadaiva / vivekaratnaM parihAya nUnaM, bhavAmbudho majjati krmbddhH||1|| ___ vyAkhyA - kadAgrahagrasto naraH sAramasAraM ca vivektuM na samartho bhavati pariNAmato'vicArya prAyaH kuphaladaM kArya kroti| tato vivekaratnaM vimucyAzubhakarmANi samupArjan bhavasamudre dIrghakAlaM bruDati / bruDantaM pArAvAre viveka eva sanmitra uddhaarkshc| yathA mantriNArAdhitA kuladevatA'kathayat, putraM tvaM vAJchasi, kintu durAcArI bhaviSyati / tadA mantriNA kathitaM tathAstu kintveko 25 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram vivekaguNo bhavatu / tadvivekabalena sa putraH kuladIpakaH sugatibhAk cAbhUt / athaikadA sa tApasakumAraM tatraiva muktvA svanagara miyAya / tadanu kutazcittatrAgatasya tavAgre yAvadAtmacaritaM nigadituM prAvarttata tApasakumArastAvattatrAgato vidyAdharendro mahAvAtyA rUpeNa tApasakumAraM tato'pyapahRtya svapuramAnItavAn / tatra ca svarNamandire saMsthApya sumadhuragirA bhRzamitthaM prArthayituM lagnastathAhi - ayi sundari ! mAM svadAsaM vidhehi, kadAgrahaM tyaja, anyena saha bhASase, mayA kimaparAddhaM yena na brUSe / maunameva zrayase kim ? yadi na bhASiSyase tarhi nUnamanenaiva khaDgena tvAM haniSyAmi / evaM vajropamaM tadvacaH saMzrutya sA'zokamaJjarI dhairyaM manasi dhRtvA tamabravIt - puruSAdhama! balAtkasmaicitkenApi prema dAtuM na zakyate, rAjyAdikaM tu balAdapi dIyate, paraM mitho'nuraktayoreva puMso rAgaH zreyAn bhavati / yo hi mArekiGkarIbhUto naro'kAmayamAnAM kAminIM prArthayate, puruSaM dhigstu| etacchrutvA sa vidyAdharendro'tyantamakupyat / kozAccAsimAkRSya tAmevamavadat - are raNDe ! pApiSThe ! mamAgra eva mAmakIM nindAM jalpasi / tatphalamidAnImeva darzayAmi, sadya eva te zirazchetsyAmi / sA'vak - re puruSAdhama ! yadi mAM hAtuM necchasi tarhi mAmavazyameva mAraya / vicArAntaraM vilambaM vA mA kRthAH, etadakRtyAcaraNAnmaraNameva me zreyaskaraM pratibhAtIti / azokamaJjaryAH sukRtanicayodayAtsa manasyevamacintayat-aho ! mayaitadanucitaM vidadhe, yadasyA IdRzaM bhASitam / sarvatraiva saralasAdaravacasaiva prItirutpadyate / haThena tu strINAM jAto'pi rAgo gcchtyev| ato mayA kadApi kopo na darzanIyaH / miSTatarasAdarasasnehavacasaiva kAminI surAgiNI bhavitumarhatIti nizcitya 1. madana / 26 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram khaDgaM koze nyadhatta / vidyAbalena tAM haMsIM kRtvA svrnnpinyjre'sthaapyt| anukSaNaM sAdaraM priyavacanaistoSayannAsIt / tato'nyadA vidyAdhararAjasya patnI kamalamAlA tAM haMsIM prArthayantaM svapatiM dRSTvA manasi jAtazaGkA'cintayat- kimetat ? yadasau matto'pyadhikamenAM haMsImabhyarthayate / tataH sA nizi sveSTadevatAmArAdhyaitadapRcchat / sA vidyA pratyakSamavAdIt sarvametadvRttAntam / tataH sA kamalamAlA sapatnIdveSAttAM haMsIM piJjarAdbahiH kRtvtii| piJjarAnnirgatA sAtibhItA zabarasenAkhyakAnanadizi gacchantI mArge zrAntA satI tvdngke'ptt| bhoH kumAra ! saivAhaM haMsI, sa evAsau vidyAdhararAjaH, yastvayA parAjitaH plaaynmkRt| etadAkarNya tilakamaJjarI vilapati ayi bhagini ! tvamekAkinI tApasIbhUya nirjane vane kathamAsIH ?, kathaM vA tiryagyonau pakSiNIbhUya nAnAklezaM sahamAnA'dhunA varttase? etenAnuminomi, yad bhavAntare nUnaM mahAnti pApAni cikayitha / hanta ! kathamidAnIM tiryaktvaM te praNazyati / itthaM vilapantI tilakamaJjarI yAvadAsIt, tAvaccandracUDadevaH svazaktyA tAM haMsIM kanyAmakArSIt / tadA te dve bhaginyau cirAn militvA parasparaM mumudAte / asminnavasare ratnasAra AhatilakamaJjarI ! tvamidAnIM bhaginyA darzanajanyamasImamAnandamanubhavasi / mahyaM kiM vardhApanaM ditsasi ? dharmArthocitadAne vilambo na vidheyaH / taduktam - lazaucityAdidAnarNa- huDDAsUktabhRtIgRhe / dharme roge ripucchede, kAlakSepo na zasyate ||1|| vyAkhyA - laJcasya-asminkArye tavaitAvaddAsyAmIti purAGgIkRtasya karaNe, tathocitAdi paJcadhA dAnakarmaNi, RNazodhanakaraNe, 1. anu+mi 5. ga. para0 / 2. dAtumicchasi / 27 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram tathA hoDakaraNe, bhRtyAdervetanadAne, gRhakaraNe, dharmakRtye, rogasya zatrozca mUlocchedanakaraNe kAlakSepaH-kAlasya-samayasya kSepo vilambo na zasyate prazasto na bhktiityrthH| tarhi kAlakSepaH kva prazasyate?, ityAha - krodhAveze nadIpUrapraveze, pApakarmaNi / ajIrNabhukto bhIsthAne kAlakSepaH prazasyate ||2|| vyAkhyA - krodhasya kopasyA''veze vege, nadyA pUre pravezakaraNe, pApAcaraNe, satyajIrNe bhojane, bhayasthAne gantuM kAlakSepaH kartavyaH sarvairiti bhaavH| tadanu sA tilakamaJjarI Aha- bhoH puruSasiMha! tvAdRze puruSottame mahopakArake nare'deyaM kimapi naasti| yadyapi sarvasvadAne'pi tvadupakRteH pratikriyAM vidhAtumahaM nArhAmi, tathApi yadasti taddadAmItyuktvA kumArakaNThe mauktikI mAlAM paridhApitavatI, so'pi saharSa sAdaraM tAM srajaM prydhtt| punarekA kamalasrajaM tasya kIrasyAdhigrIvaM nydhtt| tadA candracUDo devo jagAda-bhoH kumAra! purA tubhyamime kanye daivena datte, sAmpratamahamapi te ddaamiiti| tato devatA tayoH kanyayoH pANigrahaNaM ratnasAreNa shaa'ciikrt| pazcAt sa candracUDadevo rUpAntaraM kRtvA cakrezvarIpArzvamAgatya sklmudntmuvaac| tacchutvA cakrezvarI devI saparivArA vimAnamAruhya ttraagtvtii| ratnasAro vadhUbhyAM saha tAM prnnnaam| sApi jhaTiti kulaM te vardhatAmityAziSaM tasmA adaat| tadanu sA devI vivAhopayoginI sarvAM sAmagrI viracayya mahAmahena te rAjakumAroM smudvaahyt| tatazcakrezvarI saptabhaumaM divyaM saudhaM nirmAya nivAsAya kumArAya ddau| tatra saudhe ratnasArastAbhyAM strIbhyAM saha nirupama 1. grIvAyAmiti (avyaya-samAsa) / 2. vi+ra+Nig+yap 28 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram sukhamanubhavan nyvaatsiit| atha cakrezvaryA Adezena candracUDo devaH kanakapure gatvA kanakadhvajaM nRpaM putryoH kumAreNa saha mahAmahena sampAditavivAhavardhApanaM vyjijnypt| tacchutvA hRSTo nRpo mntrisaamntsaadhukaarprmukhaa'primitprivaaryutsttraagtH| tamAgataM kSitipatimubhe putryau sakIro ratnasArazca nRpAbhimukhamAgatya vidhivtpraannmt| kumArarUpamAlokya sa rAjA nitraamtussyt| tato devyAH prabhAveNa kumAraH saparivAraM zvazuraM ttraagtmbhojyt| nAnAvidhadivyAzanapAnamiSTavacanaissuprasannaH kSoNipAlaH kumAramevamAkhyAti sma mahAbhAgyazAlin! bhavAn jAmAtAsti, sakalapaurajanaH zrImantaM bhavantaM didRkssti| ato madIyanagaramAgatya puniihi| atha bhUpAnurodhavazataH kumArastena sahaiva knkpurngrmaagtH| mahAmahena jAmAtaraM puraM praaveshydraajaa| tataH susajjite sundaratare mahAsaudhe vadhUbhyAM saha rtnsaarststhivaan| zuko'pi svarNapiJjare tiSThan sukhmnubhvnaasiit| itthaM puNyaprabhAvataH kumAro nAnAvidhamanupamaM sukhaM bhuJjAnaH sukhena dinAni gmynnaasiit| uktaM ca - svA rAjyasokhyamatulaM nayate narANAM, rAjyaM dadAti vimalaM yaza Atanoti / zatrupracaNDabhujadaNDabalaM kSiNoti, kiM kiM na sAdhayati kalpalateva dharmaH ||1|| vyAkhyA - narANAM dharmaH kalpalateva-kalpatarumiva kiM kiM na sAdhayati-janayati-dadAtIti, tadeva samarthayate-atulaM-nirupama svArAjyasaukhyaM svargIyasukhaM nayate-prApayati, praante| iha loke tu rAjyaM dadAti, nirmalaM yazaH-sukIrtiM ca Atanoti-vistArayati, 1. draSTumicchati / 2. svar (a) svarga / 29 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram tathA zatrUNAM pracaNDA ye bhujadaNDAsteSAM balaM-parAkramaM kssinnotinaashyti| itthaM dharma eva sarveSAM sarvArthasAdhanamiti sa eva snycetvyH| ___athaikasyAM rajanyAM sukhena zayAna aasiitkumaarH| sarvANi dvArANi pihitaanyaasn| tathApi kazcid divyAkRtiko divyavAsAH sarvAbharaNamaNDitagAtraH khaDgapANizcauryakuzalaH kopAdaruNalocanaH pumAn guptyA tdgRhaantraayyau| tAvatkumAro jjaagaar| yato mahIyAMso'cirameva svapanti jAgrati c| tataH sa cintayati-aho satyapi sakaladvArA''pidhAne kathameSa mahAcaura iva samAyAto dRshyte| ityAdi yAvannicinoti kumArastAvatsa vakti-kumAra! yadi vIro'si tarhi sajjIbhUya mayA saha yudhysv| vaNigjAtIyasya tava kiyadasti balamityahaM jnyaasyaami| atidhUrtasya zRgAlasya zaurya mRgapatiriva tava balamahaM kiyantaM kAlaM shey| itthaM jalpaneva sa tatkAlameva kumAro'pi kozAdasimAkRSya ttpRsstthmdhaavt| agre pumAn tatpRSThe kumAra itthaM tAvubhau mithaH pazyantau kiyad dUraM jgmtuH| caurasyAnupadaM taM, jighRkSuH pumAn yathA yAti tathA kumArastatpRSThaM gtH| atrAntare sa pumAn kIramAdAya yadA vyomni samudaDIyata, tadA''kAze taM ghumAsaM kiyaDUraM vrajantamadrAkSIt kumaarH| adRzye ca tasmin manasi vismayaM dadhatkumAra evamacintayat-nUnamanena kenApi devena vidyAdhareNa dAnavena bhUtena mahIyasA madvairiNA vA bhaavym| yo'stu so'stu, parantu madIyarAjakIramapahRtya gata iti mhdaashcrymbhuut| aye prANapriye! kIra! tava kimabhUt? mAM vihAya kva gato'si? tvAM vinA mama kA gatirbhaviSyati, iti vilapan ratnasAraH pazcAdevaM dadhyau-are citta! khedaM mA gAH, alamidAnIM shoken| zokena gataM vastu kasyApi na milti| ato dhairyamAlambya sthalAntare tadanveSaNaM vidhaatvym| 30 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram kadAcitprAse kAle miliSyatyeva sH| tamadhigatyaiva parAvartiSye, no cetkadAcidapi pazcAnnaiva parAvartitavyaM mayeti nirdhArya kumAra itastataH paribhrAmyan bahudhA kiirmnvessyaamaas| parantu kutrApi tacchuddhiM naatvaan| yataH AkAze yadvastu gataM tadbhUmau mArgite'pi kathamAsAdayettathApi kutrApi sa miliSyatItyAzayA ratnasAraH sakalaM dinaM sarvatra bbhraam| sandhyA kAle samAgate tena kumAreNa vapratoraNadhvajAdisumaNDitA maNimayasaudhacayazobhAyamAnA nagaryekA ddRshe| tasyA adbhutAM zobhAM vilokya camatkRtacetAH kumAro ngriismiipmaagtH| tatra ca dUrata evApUrvA tacchobhAM pazyan nitarAM sa tutoss| atha mukhyadvAre samAgatya sa yAvadantaH pravizati tAvattatropaviSTA kAcidekA sArikA tmevmbhaasst| bhoH kumAra! antarmA gAH, ita eva pazcAd yaahi| kumAro'vadat-ayi sundari! sArike! mAmantaryAntaM kathaM niSedhayasi? tadA punarUce sA-he supuruSa! madvacasyavajJAM mA kRthAH ahaM te kalyANamicchAmi, atastatra praveSTuM vaaryaami| yadi tatkAraNaM zuzrUSasi, tarhi shruuytaam| idaM hi ratnapuraM nAma ngrmsti| atra purandara iva purandarAbhidhAnaH prajApAla aasiit| nyAyaniSThe prajAH zAsati sati tasmin ko'pyeko mahAcauro nAnAveSadhArI samAgataH pratirAtraM corynnaasiit| tato'cirAdeva samRddhizAlino'pi lokA nirdhanA abhUvan, tataH paurapradhAnajanA militvA nRpmetdaacckssire| tatchutvA kupitaH kSitipatiH koTTapAlamAkArya saroSamAha-re rakSakAH! yUyaM rAtrau kva tiSThatha? kathaM vA yuSmAsu rakSakeSu satsvapi dhaninAM gRheSu caurya jAtaM jAyate ca?, tatkAraNaM nigdt| no cedadhunA sarveSAM vaH prANadaNDaM daasyaami| rakSakA UcuH-nAtha! vayaM sadaiva sAvadhAnA rkssaamH| tasya nigrahaNAya sarve upAyAH kRtaaH| paraM samasto'pi 1. zodhayitvA / 2. puna rgamiSyAmi / 31 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram prayatno vaiphalyameva vrjti| sarvathAsau taskaro mahAroga iva durgrahaH prtiiyte| ato'haM taM grahItuM na shknomi| tato nRpAlaH svayameva khaDgapANistasya caurasya grahaNAya nirgccht| athaikasyAM rajanyAM kasyacicchreSThino gRhe khAtraM kRtvA pracurANi sArabhUtAni dhanAni lAtvA yAntaM taM stenaziromaNiM raajaa'pshyt| tatastatpRSThe raajaa'dhaavt| agre caurastatpRSThe rAjA, itthaM kiyadUraM tAvubhau celtuH| sa cauraH kSitipaterdRzaM vaJcayitvA kasyacittatra susasya tApasasya samIpe sarvANi dhanAni muktvA svayamudyAne praavisht| tadanu tatrAgato nRpazcoritAni dravyANi dRSTvA taM susaM tApasameva caurmmnyt| nUnameSa tApasaH steno'sti| ayameva mama nagaryAH srvsvmcuucurt| adhunAtra kapaTanidrayA nidraati| ityavadhArya nRpastamevamavocat-re duSTa pApiSTha? tApasIbhUya mama nagarI luNTayasi, tvameva pratirAtraM khAtraM vidhAya sarveSAM dhnaanyphrsi| idAnIM sAdhuveSeNa suso'si, ata idAnImeva tvAM dIrghanidrAyAM svaapyaami| pazya pazya stenasya phalaM kIdRzaM bhvtiiti| athAtmasubhaTena nirdoSameva taM tApasaM svasthAnamAnayya prabhAte tasya hananAya kottttpaalmaadisht| tato nRpAdiSTaH sa tApasaM muNDayitvA gardabhopari saMsthApya sarvatra nagare catuSpathAdau bhrAmayitvA zUlikAyAmAropitavAn sa eva mRtvA raakssso'bhvt| tataH prAgvairamanusandhAya prakupito rAkSasaH prathamaM rAjAnaM jghaan| lokAMzca sarvAn ngraanisskaashitvaan| rAjA pramAdavazAttathA kRtvaan| tenaiva doSeNa samastAH prajAH khidynte| adyApi yaH ko'pi pumAnantaH pravizati taM sa ghaatyti| yataH-antaHpuramAgataM puruSaM ko'pi naiva shte| bhoH kumAra! atastvAmantaHpure gantuM nivaaryaami| yadi kadAcitsa tvAmapi hanyAttadAhaM tad draSTuM na shknuyaam| iti sArikAvacana1. sarveSAM sva-dhanaM / 2. A+nI+Nig+yap (preraka saM.bhU) / 3. smRtvA / 32 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram mAkarNya saJjAtavismayaH kumAra Akhyat-sArike! tvayoktaM sarvaM pathyaM tathyaM ca manye, parantu manAgapi tato rAkSasAnnAhaM bibhemi, ityuktvA rAkSasasya balaparIkSArthI kumArastatra nagare raNakSetra iva prAvizat, akutobhaya iva sa tatra nagare paribhraman kutrApyApaNe candanatarUNAM rAzimapazyat / kvApi svarNarAzinA bhRtamApaNam, tathA parasminnApaNe karpUrANAM, kvacitpUgIphalAnAM kvacicca nArikeraphalAnAM nicayaM kvacicca sugandhidravyaiH paripUrNAni gAndhikAnAmApaNAnyadrAkSIt / kAnicicca divyAdivyavividhajAtIyavastrANAmannAdInAmApaNAni dadarza / parantu krayavikrayau kurvantamekamapi janaM sa nApazyatkutrApi / athaivamanukrameNa rAjapathena gacchan nagarIzobhAM vIkSamANaH sa rAjasadane samAyAtaH / tatraikaH saptabhaumaH saudhaH praikSi tena / tatra saptamaM bhaumaM gatvA nAnAjAtIyasadratnaracitAmapUrvAmekAM shyyaamaalokt| tasyAM ca nirbhIH kumAraH sukhena svakIyAmiva suSvApa / atha mAnuSapadasaJcArAdinA''gataM janaM viditvA'tikruddhaH sa rAkSasastatrAgAt / tatra sukhena susaM ratnasAramAlokya sa dadhyau / aho atyAzcaryametat, yatra ke'pItare lokA manasApi gantuM nehante / tatra durgame sthAne samAgato'sau pumAn dhRSTa iva nirbhIkaH kathaM supto'dya dRzyate / nUnameSa me mahAn virodhI lakSyate / enamahaM kena prakAreNa hanyAm, kimahaM tAlaphalamiva mastakamasya troTayeyam, athavA nakhaireva vidArayeyam, kimu gadayAnayA saJcUrNayeyam, kimu mahatyA kSurikayA khaNDazaH kRntAni, kimu prajvalitAgnau prakSipANi, kimAkAze samutkSipANi, kimabdhau majjayAni, kimajagara ivainamadhunaiva gilAni, kiMvA mamA''laye , 1. pra + IkS (karma - adya - u. pu. e . ) / 2. nirgatA bhIH yasya saH / 3. kRt 6.para. kATanA (AjJArtha pra. pu. e) mucAdiSu 'n' Agama / 4. gR 6. gaNa. para. gir r no la Adeza vikalave 2.3.102 (siddha. ) 33 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram samAyAtamatithimiva prasusaM no hinsaani| yato hi gRhAgataM ripumeva naiva hanyAdityAdi nItivAkyAni shikssynti| tadAha Agatasya nijagehamapyareoravaM vidadhate mahAdhiyaH / mAnamAtmasadanamupeyuSe, bhArgavAya gururuccatAM dado||1|| vyAkhyA - mahAdhiyaH mahatI dhIrbuddhiryeSAM te, matimantaH pumAMso nijAlayamAgatasya, areH-zatrorapi gauravaM-satkArameva viddhtekurvte| tathAhi-AtmasadanaM-mInAkhyarAzim upeyuSe-prAsavate samAgatAya bhArgavAya-zukrAya guruH-bRhaspatiH, mAna-satkAram mAnAhamiti yAvat uccatAM-mahattvaM ddau-dttvaan| ayamAzayaHmInarAzigurorasti tatrAgataM naisargikaM vairamapi, gururuccatvameva nyti| tathA svasadanasamAgataH zatrurapi satkArya evAsti mhtaamiti| yAvadasau svecchayA jAgRto na bhavettAvadasya kimapi na kartavyam, pazcAdasya yathAyogyaM bhaviSyati, tathA vidhAsyAmi, iti nizcitya sa rAkSasaH svsthaanmaagaat| punaH kiyatkAlAnantaraM prabhUtabhUtAdigaNaiH saha sa tatrAgatya pUrvavatsutameva kumaarmaiksst| atrAvasare sa jagAda-are nirbhIka! nirlajja! yadi jijIviSasi, tarhi satvaramevetaH palAyasva, no cenmayA saha yudhytaam| iti rAkSasavaca AkarNya jAgRtaH kumAra Aha-rAkSasarAja! mama nidrAbhaGgaM kathamakArSIH? sukhasusasya nidrAbhaGgakaraNe kiyAn doSo lgti| tanna jAnAsi kim? uktaM ca - dharmanindI pakti-bhedI, nidrAcchedI nirarthakam / kathAbhaGgI vRthApApI paJcaite'tyantapApinaH ||1|| vyAkhyA - yo hi dharma nindati, yazca paGkti bhinatti, arthAdekatra paGktau bhuJjAnAnAmekasmai dadAti, parasmai na dadAti, 34 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram sH| tathA hetuM vinA parasya sukhena sutasya nidrAM chintti| evaM yaH kathAmucchedayati, prayojanaM vinaiva yaH pApAni kurute, ete paJca mahApApina ucynte| ___ bhavAnapi madIyanidrAbhaGgakaraNAnmahApApI jaatH| atastatpApApanodAya sadyojAtaghRtamizritazItalavAriNA tAvanme pAdau mardaya, yAvanme nidraa''gcchet| iti kumAroktaM nizamya sa vicArayati sma-aho ko'pyasau mahAzcaryakArI pumAn prtiiyte| yatkenApi na kAritaM taccikIrSati mttH| atyaashcrymett| yanmRgArAteH zRgAla ivAsau mattaH pAdayostalaM vimardayituM kaamyte| eSa kIdRzaH sAhasikaH, kIdRzI cAsya dhRSTatA vartate, kiyatI cAsya gambhIratA vidyte| yanmAmapi bhRtyakRtyamupadizati, AstAM taavdessH| etasyaika AdezastAvatkarttavyo myaa| iti vicintya sa rAkSasezvaraH surabhighRtamizritazItalajalena kumArasya pAdau mrditumlgt| aho kIdRzo dharmasya mahimA varttate, yalloke kutrApi kenApi na zrutaM na vA dRSTam, yalloke durlabhamasti tadapi dharmaprabhAveNa lokairaapyte| atha nijabhRtyamiva pAdau mardayantaM rAkSasarAjamAlokya samutthAya kumArastamevaM vyAjahAra-bho rAkSasendra! mayA manuSyeNa yadAdiSTaM tatkRpAmAnIya kssmsv| tavAnayA bhaktyAdhikaM prasanno'smi, kiJca yadIpsitaM bhavettanmattaH praarthy| bhavadarthe duSkaramapi sukhena kattuM shknomi| durlabhamapi vastu tubhyaM dAtuM smrtho'hm| iti kumArabhASitaM zrutvA sa svacetasyevamacintayat-samprati viparItaM jAtaM yadasau mAnuSIbhUya mayi deve'pi nijaprasAdaM drshyti| ito'pyadbhutamidaM dRzyate, devatayApi yanna prApyate, vA yanna kattuM zakyate, tadapyasau me dAtuM vaanychti| etattathA pratibhAti yathA kalpavRkSaH sevakAt kimapyabhISTaM yaacet| eSa mAnavo mama devasya 1. dUrIkaraNAya / 2. asmad paM.e. / 35 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram kiM ddyaat| athavA manuSyataH prArthanIyaM devAnAM kimapi naivAsti, tathApi prasannamenaM naramahaM kimapi yAceya ityavadhArya madhurasvareNa sa kumAramityAkhyat-bhoH! iha saMsAre yaH pumAn parasmai vAJchitamartha prayacchetsa trilokyAmapi virala evAsti, kiJca yAcanAtsarve sadguNA narasya prnnshynti| ata uktam - laghurdUlI tRNaM tasyAstRNAtUlaM tato'nilaH / tato'pi yAcakastasmAdapi yAcakavaJcakaH ||1|| vyAkhyA - loke sarvato laghIyasI dhUlI-rajo'sti tasmAdapi laghu tRNamasti, asmAdapi laghu tUlamarkatUlaM bhvti| ito'pi laghuranilo-vAyurasti, tasmAdapi laghuH kaniSTho yAcakaH-arthI bhavati, yAcakAdapi laghuryAcakAnAM vazcakaH-pratArako bhvti| anyadapyAha parapatthaNApavanyU~ mA jaNaNi, jaNesu erisaM puttaM / mA uare vi dharama, supatthiyabhaGgo ko jeNa ||1|| vyAkhyA - mAtaH! yaH paramanyaM yAceta, IdRzaM putraM mA jnisstthaaH| tathA yo hi paraprArthanaM viphalIkuryAt, tAdRzaM putraM tUdare garbhe mA dhRthAH naiva dhaary| ato bravImi kumAra! yadi yAcanAM no bhaJjyAstarhi tvAM kimapi yaacey| kumAro'vadat-bho deva! matsAdhyaM kaarymaajnyaapy| rAkSasezvara Aha-yadevamasti tarhi shruuytaam| asyA nagaryA rAjA bhava, ahaM te rAjyaM ddaami| etadrAjyamAsAdya yathecchaM sukhaM bhujhva, ahaM kila tava divyAM samRddhimarpayiSyAmi dAsavatsadA tvAM seviSye c| anye'pi sakalAH kSitIzAste vazaMvadAH sthaasynti| ato 1. lokAnAM trayANAM samA. iti trilokI tasyAM (dvigu.) / 2. ApannaM / 3. suprArthita / 4. vazaM vadati [kha] 5-1-107 siddha. / 36 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram mayArpitamekacchatramidaM rAjyamakaNTakaM gRhaann| ratnasAro manasi cintayati-asau rAkSasapatirme raajymrpyti| yadiha loke sakalasaukhyapradamatidurApamasti yacca sadaiva mahatA sukRtpunyjnaapyte| bhAgyahInaiH pApibhiH svapne'pi naiva lbhyte| parametatpurA mama parityaktamasti purA'haM sadguroH sannidhau parigrahaparimANaM vratamaGgIkRtavAMstadA rAjyaM na grahISyAmItyapi prtijnyaatm| tadadhunA kathaM tyajAmi, vratabhaGgakAriNAM mahAn doSo lagatIti zAstre niruktmsti| adhunA mayA kiM karttavyam? mahAsaGkaTo me ptitH| aho ubhayataH pAzarajjurivaitadvayamupasthitaM lkssyte| yadi rAjyamidaM gRhNAmi, tarhi mahApApIyAn bhavAmi, puraagRhiitvrtbhnggaat| anaGgIkAre'pi sa eva doSaH, etadIyaprArthitasya bhnggaat| hA daiva! kiM jaatm| kiNkrtvytaamuuddhtaamupgto'smyhN| prAnte kumAra evamuvAca-bho deva! ato'nyatprArthaya? etat kattuM naarhaami| yato'haM gurusannidhau tadatyajam, purA tyaktasya rAjyasyAGgIkAre vratalopo bhvissyti| tatazcAdharmo mAM narakaM nessyti| yatsvarNAbharaNaM karNAveva troTayeta, tena kiM prayojanam? yena kRtyena mama dharmo na lupyeta, tadeva svArtha parArthaM vA mayA kattuM zakyate iti nizcayaM jaaniihi| rAkSaso'vadat-ratnasAra! zarIre'smin lobhalajjAdAkSiNyagAmbhIryAdayaH sarve'pi tiSThanti! yaH pumAnuttamo'sti sa tu prANAn sukhena jahAti, parantu dattaM vacanaM naiva parAvarttayati, yadvadati ttkrotyev| tatra doSAdoSau naiva vicArayati! kumAro'vadatdeva! tvayA sAdhUktaM, parantu mayA pUrva gurusannidhau niyamo'kAri, yadahaM pApAnAM nilayamadharmasya ca hetuM rAjyaM kadApi na grhiissyaamiiti| yo hi niyamaM lAtvA parityajati, tasya niyamavirAdhanAnmahAn doSo lagati, pazcAttApazca jaayte| mahAbhAga! iti hetorduSkarama1. ati duHkhenApyate yad / 2. amuSmAt / 37 - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram pynydvry| yadahaM sukhena kuryAm, niyamo'pi me naiva hiiyet| rAkSasa uvAca-are! prathamaM yatprArthitaM mayA tadapUrayitvA punaranyanmArgayituM kiM brUSe?, anena vacasA tvaM svasminneva kupito hatabhAgyo vA lkssyse| yadadhunA durApamidaM rAjyaM tyjsi| are mUDha! yo hi krodhAdinA jIvAn hinasti yudhyate vA, tatraiva pApaM jaayte| devArpitasya rAjyasya svIkAre tava pApaM kathaM lagiSyati?, yadidaM rAjyaM mayA dIyate tatsotsAhaM kathaM nAGgIkuruSe? surabhighRtaM pAtuM bu bu iti zabdaM kathaM kuruSe? prathamaM tvayA mama mandiramAgatya madIyazayyAyAM sukhena ciraM suptm| tvatpAdatale ca mayA mardite! IdRzamakRtyaM te myaakaari| tvaM tu maduktaM hitamapi na karoSi, tarhi tatphalaM pazyatu bhvaan| idAnImeva darzayAmItyuktvA kSaNAdeva sa kumAraM karau gRhItvA gagane nirasyat! tadanu samudramadhye kumAraM praakssipt| tatastamAdAya bahirAnIya rAkSaso'vadat-ratnasAra! svakIyaM kadAgrahaM kathaM na jahAsi? ahaM tu rAjyaM samarpayAmi, kimapyaniSTaM vastu na dadAmi, tatsaharSa kimiti na gRhAsi? ataH rAjyaM gRhANa, AgrahaM muJca, nocedrajako vasanamiva tvAmasyAH zilAyA upari nipAtya nipAtya haniSyAmi! iti bruvatA tena ratnasAro gRhItvA zilAntikaM nItaH, abhANi ca-maduktaM kuruSva, mama hastAnmudhA mA mriysveti| kumAro'pyevamuvAca-rAkSasa! yadrocate, yacca cikIrSasi, tatsatvarameva kriyatAm maraNAnte'pyahaM gRhItavrataM na tykssyaami| IdRzaM kumAroktaM zrutvA so'dhikaM prasasAda, tadaiva rAkSasarUpaM tyaktvA devatArUpaM vyadhAt tataH sthalajairijaizca ramyaiH surabhikusumaiH kumaarmaanrc| arthAtkumAropari sukusumAnAM vRssttimkRt| jayajayArAvaM kurvan sa rAkSasaH kumaarsmiipmaagtyaivmaackhyau| bhoH kumAra! tvaM dhanyo'si, mAnyo'si, zlAghyo'si, kiJca tvAdRzena puruSaratnenaiveyaM pRthvI rtngrbhetyucyte| tavedRzI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram dharme dRDhatAsti, yAdRzI kvApyanyatra naivAsti mayA te bhUyAnupasargaH kRtsttkssmytaam| __purA mamAgre devendrasenApatirharinaigamaiSI samastAmarairmaNDitAyAmindrasabhAyAM tvAM prazazaMsa, tacchrutvA sarve devA ativismitA abhuuvn| itazca saudharmadevalokezAnadevalokayozca nvaavindraavudpdyetaam| tau mitho vimAnasyaikasyArthe yuyudhAte, dvAtriMzallakSANi vimAnAni saudharmadevaloke vartante, tathezAnadevaloke vimAnAnyaSTAviMzatilakSANi vidynte| dhigastu yadetAvatsu vimAneSu satsvapi tAvubhau parasparaM mAviva cirmyudhyetaam| lobho hi loke balavattaro hi, karoti sarvaM vazamAtmano hi / jayedamuM yo hi sa eva loke, dhanyaH prazasyo mahatAmapIha ||1|| __vyAkhyA - loke-jagati lobho mahAbalavAnasti, kamapi nojjhti| sarva lokottarasamRddhimantamapi AtmanaH svasya vazamAdhInaM karoti, tarhi nirdhanAnAM kA vaartaa| amuM-lobhaM yo naro jayettyajet, sa eva pumAn loke dhanyaH kRtakRtyaH, mahatAmapi lokAnAM prazasyaH-stutyo bhavatIti bhaavH| loke yudhyamAnamekam, aparo vaaryti| evaM devaM tathAbhUtaM devo nivaaryti| parantu yadA lobhAkRSTacetasAvindrAveva mitho'zvamahiSAviva yudhyetAM tarhi tau kaH shknuyaadvaaryitum| tayorindrayoyudhyamAnayoH kiyAnkAlo gatastata ekadA vRddhadevatayoktam yanmANavakastambhe jinendradaMSTrA varttate, tasyA vAriNA'bhiSiktasya tatkSaNaM mahAnto doSAH prliiynte| mahIyAnapi vairaH prliiyte| sakalAzca rogAH kSaNena prnnshynti| itthaM vicintya kAcid vRddhadevatA jinendradraSTrAbhiSekajalena parasparaM jighAMsantau tAvubhAvapIndrAva 1. han + san - hantumicchantau / 39 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram bhissiktvtii| tatprabhAvAttatkAlameva tAvubhau mitho vairtvmtyjtaam| tadanu vRddhadevatayA tayorvimAnaviSaye yathA niraNAyi, tathA darzayatidakSiNasyAM dizi yAni vimAnAni santi, tAni sarvANi saudharmendrasya, uttarasyAM yAni vimAnAni teSAM sarveSAM svAmIzAnendro'sti / tathA pUrvapazcimadigbhAge yAni trayodazagolAkAravimAnAni tAni saudhrmendrsy| evameva prAcyAni pratIcyAni yAni trikoNAni catuSkoNAni ca vimAnAni santi, teSvadhaM saudharmendrasyArdhamIzAnendrasya bodhyAni / eSa eva kramaH sanatkumAramAhendrakumAradevalokayorapyasti / itthaM vRddhadevatayA vibhaktaM sarvaM zrutvA tAvubhAvindrau cirajAtamapi vairaM vihAya parasparaM prItibhAjau jAtau / athaikadA candrazekharo devo harinaigamaiSiNaM devamapRcchatharinaigamaiSin ! asti ko'pi janaH saMsAre, yo hi vazIkRtajagattrayasya lobhasya vazyatAM no dhatte / devendrau bhUtvApyAvAM lobhagrastacetasau parasparaM yudhyAvahe, tarhi martyAnAM kA gaNanA ?, harinaigamaiSI nyagadat-bhrAtaH ! tvaM satyaM jagaditha, paraM sarveSAM manAMsi bhAkRSTAni na bhavanti / apareSAM vAttAM kiM bravImi sAkSAdindrANImapyAlokya yasya cittaM manAgapi na calati, tAdRza eko vasusArazreSThinaH putro ratnasArakumAro'sti, ayaM sadaiva nirlobho vidyate, kimadhikamadhunApi devArpitamapi rAjyaM purAGgIkRtavratabhaGgabhiyA na gRhNAti / yadrAjyaM mahAnto'pi jIvAH kAmayante paraM ratnasArastu tucchameva gaNayate / > ratnasAra ! harinaigamaiSiNoktametadAkarNya candrazekharo devo nAmanyata, tatastava parIkSAyai so'trAgatya purA rAkSasIbhUya nirjanamekaM nagaraM nirmamau sArikAM kRtavAn, AdAvevAntaH pravizantaM tvAM nyavArayat / sa eva tava rAjakIyakIraM sapiJjaramapAharat / prAnte samudrapAtAdinAnopasargaste vihitaH / sa eva candrazekharadevo'smi / 40 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram mahAbhAga! mayA te'tigarhitaM kRtaM tadadhunA kSamasva, kRtAgasi mayi prasIda, kimapyabhISTaM vastu vry| yato devadarzanaM sarvasya saphalameva bhavati, viphalaM kasyApi naiva jaayte| ratnasAro'vAdIt-bho deva! mamAhatazAzvatadharmaprabhAvAtsarvaM vidyate, kasyApyapekSA nAsti, tathApi yadi tvaM kimapi dAtumIhase, tarhi me nandIzvaramahAtIrthayAtrAM kAraya? etadeva tvaambhiyaace| tatazcandrazekharadevatA tathAstu, iti nigadya sapiJjaraM kIraM kumArAya dttvaan| tataH pazcAt nandIzvaramahAtIrthayAtrAM kArayitvA sakIraM ratnasAraM kanakapuraM ngrmnaissiit| tatra ca kanakadhvajanRpAgre ratnasAramAhAtmyaM vyAkhyAya sanmAnya ca miSTavacanAdinA sa devaH svsthaanmgaat| atha kankadhvajasya rAjJaH zvazurasyAjJayA sAmantapradhAnAdikatipayottamaparivArayutaH patnIbhyAM sahitaH kumAraH svanagarI prati ccaal| mArge ca pratigrAmeSu rAjabhiH satkRtaH katipayadivasai ratnasAro ratnavizAlA ngriimaassaad| tatrAvasare mahatyA samRddhyA samAgataM ratnasAramavagatya samarasiMhanarapativasusArazreSThipramukhAH sarve pauraasttsmmukhmaagtaaH| mahAmahena kumAraM purprveshmkaaryn| tataH sukhena samupaviSTeSu paurajaneSu nRpapramukheSu sarva kumAracaritraM sa kIro vyaajhaar| tadAkarNya pramodamApannAH sarve jnaastussttuvuH| atha patnIyugalasaMyuto ratnasAraH zAzvatamArhataM dharma vardhayan sAMsArikamanupamaM bhogaM bhujAnaH kAlaM sukhena gmynnaasiit| athaikadA tatra nagare ramyodyAne caturjJAnadharo dharmapatisUrIzvara aayyau| tasya vandanAyai ratnasArapramukhAH paurjnaasttraajgmuH| samarasiMhabhUpo'pyAgataH sprivaarH| upAvizaMzca sarve svocitsthaane| AcAryavaryazca dharmadezanAM prAha - dharmArthakAmamokSANAM, yasyaiko'pi na vidyate / ajAgalastanasyeva, tasya janma nirarthakam ||1|| 41 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram vyAkhyA - yasya puruSasya dharmArthakAmamokSANAmeSAM caturNAM vargANAM puruSArthAnAM madhye eko'pi na vidyate - nAsti, tasyapuruSasya janma ajAgalastanasyeva nirarthakaM niSphalaM bhavati / bhASAyAmapyuktam kaMcana kAminI koya, kAma nahiM Ave pachI / kAla kerI phAla mAMhI, gayuM sahu jANaje // caTaka divasa cAra, bhaTake mUDha gamAra / antara vicAra yAra, sAra so saMbhAlane || bAdala ghaTAnI jema, parivAra vikharAye / cAMdanI divasa cAra aMtara utAraje // AjakAla Aza mAMhi, bIta gayo kAla tAro / pApa karI mUDha pachI, adhogati mAnaje ||1|| janmyo jaga te jana je nijakAma tajI paramAratha kAja kare / janmyo jaga te jana je nijaprANa thakI para prANa adhika dhare / janmyo vali te jana jeha thakI zubha dharma sukarma sadA pasare / manamohana to janme na mare, nija dhyAna sudhArasatA samare ||2|| sAhyabI sukhada hoya mAna taNo mada hoya / khamA khamA khuda hoya te to kazA kAmanuM / juvAnI jora hoya ezano aMkora hoya | dolatano dora hoya e te sukha nAmanuM || 42 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram vanitA vilAsa hoya prauDhatA prakAza hoya dakSa jevA dAsa hoya hoya sukha dhAmanuM / vade rAyacaMda ema saddharmane dhAryA vinA jANI leje, sukha eto beeja badAmanuM ||3|| ityAdi sudhArasapravarSiNIM dharmadezanAM zrutvA sarve janAH prmuditaaH| dezanAnte ca rAjA ratnasAraviSaye gurUnapRcchat-bhagavan! eSa ratnasAro bhavAntare kAni kAni sukRtAni cakre yenedRzIM kIrti samRddhimapyanuttarAM sukhaM cAnupamamiha janmani bhuGkte, tadA gurava Ucire - rAjan! zrUyatAM kumArasya janmAntarIyaM caritam / ihaiva bharatakSetre rAjapura nAmakaM nagaramasti / tatra jitazatrunAmA kSitipatirabhUt / tasya zrIsArAbhidhAnaH kumAra AsIt / tasya ca kSatriyaputrapradhAnaputra zreSThiputrA mitrANyabhUvan / teSu caturSu mitreSu mahAn sneha AsIt, ko'pi kasyApi viyogaM kSaNamapi naa'sht| athaikasyAM rajanyAM rAjJyAH saudhe khAtraM dattvA kazcana mahAMstaskaro rAjJyAH sAratarANi bhUyAMsi dhanAbharaNAni corayAmAsa / tadanu tAni coritAni dhanAbharaNAni lAtvA bahirgacchan koTTapAlena dRSTastatastaM gRhItvA dRDhaM baddhvA ca nRpAntikamanayata / tamAlokya rAjA tasya koTTapAlasyaivamAdiSTavAn / bhoH koTTapAla ! eSa zUlikAyAmAropya hantavyaH / tadaiva tena sa cauraH ziro muNDayitvA gardabhopari nivezya nagaracatuSpathAdau paribhrAmya zUlikAsthAne nIyamAno mArge zrIsAreNa daivAd dRSTaH / tadA kumAraH koTTapAlaM ttsvruupmpraakssiit| tadA sa yathAjAtaM cauravRttaM vyajijJapat / tatrAvasare dayAsAgaraH zrIsAro rAjakumAraH koTTapAlamityAkhyatare! enaM muJca, mama mAturdhanamasau coritavAn, ataH svayamevAhatasmai daNDaM samucitaM dAsyAmIti / tatastaM cauraM vadhAnmocayitvA 43 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram nagarAdvahirekAnte samAnIya kumArastasyedRzIM zikSA dadau-bho mahAnubhAva! tava rAjJA vadha aadissttH| paraMtu ahaM tvaammocym| adyaprabhRti caurya mA kuru, kariSyasi cettarhi sa eva daNDo miliSyati, ityAdi zikSitazcauro'pi tatsannidhau cauryamadyaprabhRti kadApi na kariSyAmIti shpthN-niymmkrot| tataH kumArastaM pracchannatayA vissrj| aho mahAtmanAM mAhAtmyam, yadapakArijane'pi dayAmeva kurvanti, parantu sarveSAM paJca mitrANi tAvanto dviSazca bhavantIti nisrgH| tena hetunA ko'pi kumAravirodhI nRpakarNe "kumAreNa zUlikAtazcauro mocitH|" zrImatA prabhuNA nirdiSTasya cauravadhasyAnyathAkaraNena kumArasya mahAnaparAdho jAta iti suucyaamaas| tena kupito narapatistadaiva kumAramAkArya tadarthamadhikaM tirskRtvaan| tathAhi-are! mamAjJAyA api tvayA bhaGgaH kRtH| nRpAdezabhaGgakaraNe kiM jAyate? tanna jaanaasi| itthaM pitrA tiraskRtaH kumAro manasi khedaM vahan kutrApyanyatra yyau| taduktam - araNyaM sAra nirikuharagarbhAzca haribhirdizo, diGmAtaH salilamuSitaM paGkajavaneH / priyAcakSurmadhyastanavadanasaundaryavijiteH, satAM mAne mlAne maraNamathavA dUragamanam ||1|| vyAkhyA - satAM-mahatAM puMsAM mAne mlAne-satyapamAne maraNaM dUragamanaM-dezatyAgo vA zreyaskaraM bhvti| etadeva spaSTIkarotipriyAyAH-kAntAyAzcakSuSA locanena vijitaiH-parAjitaiH sAraGgadgai raraNyaM-vanaM sevitm| tathA priyAyA madhyabhAgena vijitairharibhiH siMhairgirikuharagarbhAH-parvatIyaguhAntaH sevitm| priyAyAH stanamaNDalena vijitairdiggajairdizaH shritaaH| vadanasaundaryeNa vijitaiH 1. saghana kyArI meM uge hue kamala / 44 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra - caritram paGkajaiHkamalaiH salilamuSitam, arthAjjale nimjjitm| anyacca AvRNoti yadi sA mRgIdRzI, svAJcalena kucakAJcanAcalam / bhUya eva bahireti gauravAdubnato, na sahate tiraskriyAm ||1|| vyAkhyA - unnato mahAjanaH kasyApi tiraskriyAmapamAnaM na shte| etadeva dRSTAntamukhena darzayati / yathA - mRgIdRzI- mRgAkSI kAcid yuvatiH svAJcalena - vastrAgreNa kucakAJcanAcalaM-stanamaNDalAtmakaM kanakagiriM vAramvAramAvRNoti - aacchaadyti| parantu gauravAddhetoH bhUyaH-punaH punaH bahireva eti - aayaati| arthAtkAminyA muhurAvRtamapi kucayugalaM punaH punaranAvRtaM bhvti| tatra kAraNamannatyameva mantavyam / itthaM mAninAM puMsAM prANahAnito'pi mAnahAniratiduHsahA bhavati / itazca zrIsArakumAre prayAte sati tasya trayaH suhRdo'pi sahaiva celuH| kathitaM ca - jAnIyAtprekSaNe bhRtyAn, bAndhavAn vyasanAgame / mitramApadi kAle ca bhAyAM ca vibhavakSaye ||1|| vyAkhyA - prekSaNe-kAryakAla upasthite bhRtyAn-anucarAn, vyasanAgame-kaSTe prAse samupasthite bAndhavAn, Apadi kAlevipattAvAgatAyAM mitram, vibhavakSaye- kSINasampattau bhAryAM - striyaM jAnIyAt parIkSeta / atha sahaiva te catvAraH sakhAyo videzaM gacchantaH krameNaikatra 1. i no ai Adeza (2-4-83 siddha.) / 45 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritram mahAraNye praaptaaH| tatra ca pathabhrAntyA sarve'pi mitho viyuktA bhRzaM klizyanto dinatrayaM pribhremuH| caturthe divase sarve caikatra militAH pramuditA ekasminnagare smaayaataaH| tatra te sarve kRtanityakriyA vidhivatkhAdyapeyAdisAmagrI paktvA yAvad bhoktumupAvizan, tAvattatra kazcideko jinakalpI munirgocarya samAgatya dhrmlaabhmdtt| tatrAvasare zubhapariNAmI zrIsAraH zubhabhAvanayA tasmai sAdhave nirdoSAhAraM ddau| satpAtradAnAttena bhubhogykrmaannyrjitaani| pradhAnaputraveSThiputrAbhyAM tad dAnamanumoditaM, tena tAbhyAmapi tathAvidhaM karma upaarjitm| kintu kSatriyaputreNa sukRtahInenaivaM proktam-are! mAmadhikaM bAdhate kSudhA ato madartha kinycidvshessnniiymiti| anena tu dAnAntarAyakarmabandhanAd bhogAntarAyakarmaiva bddhm|| tadanu tahuHkhito jitazatrU rAjA taM pazcAdAkArya zrIsArakumArAya raajymdaat| pradhAnaputraM pradhAnapade nyyukt| evaM zreSThinaH putraM nagara zreSThipade kSatriyaputraM senAdhipatipade nyyukt| tataste catvAro'pi svasvapade tiSThantazciraM sukhamanubhUya mRtvA sa zrIsArajIvaH sAmprataM rtnsaaro'bhuut| tau pradhAnaputraveSThiputrau mRtvA ratnasArasya patnyau bbhuuvtuH| kSatriyaputrastu dAnAntarAyakarmayogata iha janmani kiiro'bhuut| yazcauro janmAntare zrIsAreNa mocitaH sa tApasavrataM ciraM paripAlya prAnte mRtvA candracUDanAmA devo'bhuut| atastenAtra janmani ratnasArasya sAhAyyaM ckre| ___ itthaM ratnasArakumArasya janmAntarIyaM caritramAkarNya sarve nRpAdayo lokA mahatA''dareNa satpAtradAnaM kartuM lgnaaH| jinodite zAzvate dharme ca mahatIM shrddhaamddht| ratnasAro'pi purAkRtasukRtanicayayogAt patnIbhyAM sahito nAnAvidhamanupamaM sukhaM bhuJjAno bahUni dharmakRtyAni kRtvaan| tIrthayAtrArathayAtrAdisaddharmakRtyAni 46 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnasArakumAra-caritrama bhudhaa'krot| sauvarNAni rAjatAni jinezvarabimbAnyanekAni kArayitvA vidhivtpraatisstthipt| itthaM mahatIM jinazAsanasya prbhaavnaamkaarssiit| tatsaGgatyA tadIye dve palyAvapi dharmakRtyAni kartumalagatAm, prAnte paNDitamaraNena mRtvA ratnasArakumAro'cyute devaloke devo'bhuut| tatazcyutvA mahAvidehe samutpadya jinadharmamArAdhya mokSaM yaasyti| bho bhavyAH! itthaM samyaktvasahitaM parigrahaparimANavrataM yathAvadye samAcariSyanti, te'vazyamiha saMsAre ratnasArakumAravadanupamAM sarvA sukhasamRddhimanubhUya prAnte zivazriyamadhigamiSyantIti prmaarthH| zAke'bde navavedabho gizazabhRtsaGkhyAnvite mAdhave, zukle zaGkaravallabhAtithibudhe zrIratnasArAbhidham / cakre pUrNamidaM caritramanaghaM gUDAnagayAM maro, vidvadbharimude yatIndravijayo vyAkhyAnavAcaspatiH ||1|| 9 . 4 zaka saM. 1849 vaizAkha zukla 3 budhavAra vi.saM. 1983 1. pra-sthA (preraka adyatanI u.pu.e) 47 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram / / zrI dharmanAthajinendrAya namaH / / zrI saudharmabRhattapogacchIya svacchAmbaravihArisuvihitasUrikulatilakasarvatantra-svatantra-zAsana-samrATa-paramayogirAja jaGgamayugapradhAnajagatpUjya-gurudeva-zrI-zrI 1008 zrImadvijayarAjendrasUrIzvaracaraNAra-vinda-sevA-hevAka vyAkhyAnavAcaspatyupAdhyAya zrI yatIndravijaya (zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI) saMdRbdhA || zrI aghaTakumAra-caritram // 48 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram puNyaphaladarzakaM - zrI aghaTakumAra-caritram guruvaracaraNasarojaM hRdaye nidhAya bhavajaladhisupotam / aghaTakumAracaritraM racayati sakalopayogakRte ||1|| amuSmin saMsAre laukikasAhAyyarahitAnAmapi puNyavatAM prANinAmaghaTasyeva dhruvaM vipado'pi sampada eva jaaynte| tathAhi ihaiva bharatakSetre sakaladezaziroratnAyito'vantInAma mahIyAn dezo vickaasti| varIvRttyate cAtra sakalabhuvanatalIyanagaravaramaNDanI vizAlAnAmnI zrIzAlinI ngrii| nivasati cA'syAM dAsIkRtA-'zeSavipakSapakSaH sughaTitA'bhidhAno bhuujaaniH| asya kSitibhujaH surasundarIva rUpalAvaNyamaJjarI sundarI nAmnI preyasI vidyate, yAmAlokamAnA dRDhavratA munayo'pi kssubhynti| tayozcA'tulabalaparAkramI vikramasiMhanAmA putro vibhraajte| asti cAsya jJAnagarbhanAmA naimittikaH purohitH| athaikadA sabhAyAmAgatya ko'pi pumAn karNA'bhyAze purohitaM kimapi nygaadiit| tacchrutvA sa nitarAM vismayamApadya tasyottaraM shirHkmpnenaa'krot| tatrAvasare rAjA suvismitaM purodhasamapRcchat, nimittajJa! vismayasya kAraNaM mAM kathaya? so'vak rAjan! etatkAraNaM mA praakssiiH| AkarNite caitasmin tava mahAn khedo bhvissyti| tadA paunaHpunyena tatkAraNaM tasmin pRcchati sati sa purodhA api tatkAraNaM vktumaarbht| tathAhi svAmin! mamAlaye kAcidekA dAsI nivasati, tasyAH putro'jaayt| saputrApi sA zUdrA mAmake kuTIrake tisstthti| 49 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram tadAkarNya nRpo'vadat-bhoH purohita ! sA dAsI putramasaviSTa, tena tavedAnImiyAn vismayATopaH kathamajaniSTa, mudhaiva tavAyaM viSAdaH pratIyate / tadA nimittajJaH sa rAjAnamityAkhyat-rAjan ! mAmavajJAsIrevaM madvAkye, yadasau zizuH sakalakSitipatInAmakharvadarpahA bhUpatirbhaviSyati / punarUce narapatiH- bhoH ! yathA'nye rAjAno vartante, tathA'yamapi jAyatAM bhUpatiH kA te hAnistenApIti / punaravocad naimittikaH - kSitipate ! sa rAjyaM kariSyati, tena me manAgapi vismayaH klezo vA mAnase notpadyate / kintu tvayi jIvati sati tvadIye'sminnagara eva sa nUnaM bhaviSyati sarveSAM zAsiteti vismayo me mahAn samutpadyate / idameva vismayasya kAraNamavehi / anena bhavatAM manasi duHkhaM sukhaM vA samutpadyatAM nAma, parametasmin vyatyAsaH karhicidapi naiva bhavitumarhati, shilaakssrvt| ityAkalayan kopATopAdantaH karISA'gniriva jAjvalyamAno narapatiH kSaNamapi sthAtumakSamastadaiva sabhAM visasarja / tadaiva purodhasA sArdhaM sa narapatistatra gatvA samuditaM bAlArkamiva, kalpataroraGkuramiva, dvitIyAyAmabhyuditaM zazadharamiva, puNyAnAM nidhAnamiva, zrINAM krIDodyAnamivA'zeSarAjalakSaNalakSitaM taM bAlArkamapazyat / tamadbhutaM vilokya rAjA'jalpat-vidhe ! tvAM dhigastu / yataste sRssttiriidRshiiymjaayt| yena ca tvayA'vivekinA nUnamidaM puMmANikyaM dauSkulyena klngkitmkaari| santazca nirdhnaashckrire| duSkule ca puMratnamudapAdi / mUrkhA hi dhanino vidadhire / etattrayI tAvakInaiva skhalanA pratIyate / 1. darpaM hanti iti kvip darpahan / 2. viparItaH / 50 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram itthaM harSazoko mAnase vidadhAno narapatiH svsdnmaagaat| sAyaGkAle punareSa mnsyevmcintyt| hanta, matputre mayi ca jIvati sati kathameSa dAseyaH zAziSyati madIyAH prjaaH| ko jAnIyAt vidheshcessttitm| ata idAnImeva mayA nakhacchedyatAM nIte'muSmin nA''yatau kuThAracchedyatAmasau jAtucidapi no vrjissytiiti| api ca-sukhepsubhiH prabhubhiH samutthitAH kalahavahni-rogaRNA'rayo nopekSitavyAH kadAcidapi, yato'mI vardhitAH santo nitarAM duHkhadA bhavanti, azakyAzca pratIkatu pazcAditi nizcitya kRtyA'kRtyamagaNayanneSa nararAjastasya zizorvighAtAya pdaatidvymaajnyaapyt| atha tAvapi pumAMsau tatra gatvA tAM dAsI suptAmAlokya taM bAlakamupAdAya bahiH kvApi nirjanapradeze smaagaataam| tatraikaH karuNayA dvitIyamevamajalpat-bhrAtaH! amuSya garbhakalpasya sulakSaNasya zizormAraNe manasi me mahatI ghRNA smutpdyte| atastvamevainaM jahi, muzca vaa| tadAkarNya dvitIyo'vadat-hanta! kimevamAkhyAsi, matpUrvajA api bhramAdapi bAlahatyA-garbhahatyAdi mahApApaM naiva cakrivAMsaH [cakRvAMsa], kiJca ko nAma prANI dIne viyukte ca mAtApitRbhyAM zizau nAnukampAM bibharti, pazya, vidhuntudo'pi jAtvapi bAlenduM no grasati, evaM tarhi mAmetamarbhakaM hiMsituM yadI-rayasi', tanna zobhanaM mnye| ato'yamarbhako mayA naiva ghAniSyate, tvayaivA'yaM karuNAspadaM hantavyo moktavyo vaa| itthaM tasya vadhe vivadamAnAbhyAmubhAbhyAmapi manasi samudbhUtaprabhUtadayAvadbhyAM kutrApi jIrNopavane kUpopakaNThe'tyAji so'rbhako jIvaneva, samAgatya ca tau rAjAnamityajalpatAm-svAmin! idAnImeva sa kRtAntAya balIkRtaH, tadAnIM tayoH sudhopamaM tadvacanamAkarNya tatkAlameva vizalyatAM manyamAnaH paramAM nirvRtimaapcc| 1. Irayasi khnaa| 51 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram itazca mahIyasaH zizoH prabhAvataH zuSkamapi tadupavanaM smudbhuutpllvkusumphlaadibhirmnormmbhuut| prAtastatrAgata ArAmikaH svopavanaM navInamadbhutazriyaM vilokya nijavallabhAmabhASata-ayi priye! viloky| daivAtkIdRzI jAtA vnshobheti| aho! kimidaM vanaM nIrasphArabhArakhinno vArido'siJcat, yena cirazuSkamapi punarnavIbhUtamavalokyate, kiM vA svargAnandanaM vanaM bhuumaavtiirnnm| tadA'tyAzcarya pazyantI tadvadhUriti jalpitavatInAtha! naaymaatmiiyH| svakIyo hi purA vizuSkataratarulatAdika(ka) aasiit| sa IdRzaH kSaNAdajAyata, iti kadApi na smbhvti| punarArAmiko'vadat-priyatame! kimiti kthysi| mamaivedamudyAnaM, nAnyasya kasyApi, kathamAtmIyamamumAghATaM vilokamAnApi bhavatI nAtmIyamiti jlpti| mamaivedamiti nizcitya preyasyA satrA vanAntare patraiH kusumodgamaiH pracuraphalaiH zobhitAM cetoharAM tarurAjiM tathA sarittulyA vahantIH kulyAzca pazyan manasi bhRzaM tuSyan sa ttkuupaabhyaashmaagaat| tatra sthitamarbhakamavalokya mnsycintyt| aho! krIDArthamAgatAyAH kasyAzcidamaravadhvA vismRtApatyamivaiSa bAlakaH prtibhaati| tadanu sa mAlAkAraH procairaghaTo'yamiti jalpan tamarbhakamAdAya tadIya-sukRtanicayaiH prollasadAzcaryakArimanohArizarIratviSAM cayaizca citrIyamANo bhavan preyasI vyAjahAra-sundari! eSa zizuH sAdhAraNo nAsti, kazcana mahAprabhAvo divyAtmako'numIyate, yatprabhAvAttatkSaNamevA'yamArAmaH punrnvtaamiyaay| kiM caitatprabhAvAdeva kUpAduparyAgatya praNAlISu jalAni prssruH| gRhIte cA'muSmin pANibhyAM tAni payAMsi manAg nygbbhuuvuH| kimenaM kAcinmugdhA surasundarI-ndranIla-maNi kaacdhiyaa'jhaat| kimathavA zoNapA1. siimaa| 2. raktavarNaH / 52 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram SANazaGkayA maannikymaujjht| priyatame! tava putro nAsti, atastvametamarbhakaM mahAdbhutaM gRhANa, tadanu sApi saharSa taM bAlaM samAdAya svaM(svAM) putrvtiimmnyt| pazcAtsatanayAM tAM preyasIM tatraiva latAvezmani sthApayAmAsa sa maalaakaarH| tatastadaivA'prasUtAyA api tasyAstadanubhAvataH stnymjaayt| yadvA-puNyazAlinAM puMsAM kSetre'pi khalaM jaayte| ___ atha mAlAkAraH svakIyasamastajJAtivarge putrajanmavyAkhyAya tadIyamahimAnaM malayodyAnasampadA vyaaciikrcc| mahatA mahena SaSTijAgaraNAdIMzca vidhAya tadIyamanugatArthamaghaTa iti naamdheymkaarssiit| tatastena nijAvAse samAnItaH so'rbhakastAbhyAM mahIyasyA mudA pAlito lAlitazca trivrssiiypraayo'bhuut| athaikadA kRtI sa mAlikaH patnyA uparodhena rAjJaH prItikRte kAJcanAtyadbhutAM cetoharI puSpamAlAM vircitvaan| atyuttamAM tAM ca svapreyasIM tadaiva mudaa'diidRshcc| yato'mI mAlikanartakarajakapramukhAH kAminIpradhAnA eva prAyazo jaaynte| atha pramodabharaM bibhratI mAlinI taddAma puSpakaraNDake nidhAya dAsyai samarpya svayaM ca nijakaTyAM sutaM samAropya nRpaavaasmaagtvtii| rAjasabhAmAgatA sasutA sA mAlinI rAjAnaM namaskRtya dakSiNahastena tAM srajaM dadhAnA, deva! gRhyatAmidaM dAmeti rAjAnaM spaSTamAcaSTa sA, tatrAvasare tAM mAlAM mahIzo manasturaGgasya sahasA niyantraNAM vidhiracitAM valgAmiva, kAmacApasya jyAmiva, pramodabharasyA'zrulaharImiva, RturAjasya zriyA dolAmiva, mRgyA bandhanAya jAlamiva cirmpshyt| kasya kIdRzI dRSTiretasyAM mAlAyAmarbhake cAmuSminniti bubhutsormahIbhartustadAnIM capalatarAdRSTiH samastasabhyajanopari papAta, yataHrAjJA bhoginevaika-dRSTinA naiva bhuuyte| pazyatsu ca sarveSu tAM mAlAM tasya purodhaso dRg manAgapi mAlopari naaptt| kiJca tatra 53 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram dAmani bhRGgISviva sameSAM sabhyAnAM dRSTiSu niviSTAsvapi gADhasaMmardabhIteva purohitasya dRSTirnA'gAt / kintu tatrA'rbhakoparyyeva nitarAM ppaat| tadAlokamAno rAjA manasi dadhyau, aho, sarve janA etAM manoramAM srajameva saharSaM pazyanti, eSa punaramuM zizumeva graiveyakavibhUSitaM gADhaM paripazyati nirapatyavat, kathamiti / tatrAvasare sa rAjA tAM mAlAmAdAya saharSaM paryadhatta, adIdapacca tasyai mAlinyai SoDazottarasahasradInArAn atiprItyA / visRSTAyAM sabhAyAM purohitaM jagau - purohita ! satyaM kathaya / yatte dRSTirmAlAM vihAya mAlinItanaye bhUyasIM ratiM kathaM kRtavatIti / so'jalpat - rAjan ! sa bhUpAlo bhaviSyati, atastadIya-sevAhevAkinI madIyAdRSTiraparaM sarvaM visasmAra, kevalaM tameva sasmAra / iti naimittikavacaH zravaNAnmukhavAtAdAdarza iva vicchAyatAM prapanno mahIjAnistatkAlameva cintaasntaapbhaagjaayt| aho ! yasya dAsItanayasya purohito'yaM bhAvirAjyamacIkathatpurA, so'rbhakastu mayA prAgeva mAritaH, tadasau kazcidaparaH kimutthitaH, sa eva vA, sa cet kathamanayA tayormAtApitroH sakAzAdalambhi, itthamanekazaGkAkulIbhUto narapatistadaiva tau puruSau rahasyAkArya papraccha / bhoH! tadA hantumAdiSTau yuvAM tamarbhakamavadhiSTAm, atyajatAM vA, athavA kasyAzcidyoSitaH karuNayA samarpitaH kim, etatsatyameva brUtAm, yato netAra ekamaparAdhaM cirasevinAM kSamante, sevante ca te sakRdAgasaH pureva netAram, iti manAgapi bhItirna kAryA, ahamasmi - nnAgasi vAmabhayaM dadAmi / itthaM rAjJo vacanaM zrutvA parasparamukhA - valokanaM vidhAya vizvastau tau yathArthameva ttkthitvntau| mahArAja! bhavadAdezAdvadhAya gRhIto'pi so'rbhakaH kAryAntare nirghRNAbhyAmapyAvAbhyAM nA'ghAni, kintu tadAnImudbhUta-prabhUtakAruNyAt puryA etasyA dakSiNabhAge vizIrNavRkSasyA''rAmasyAntaH kasyaci dekasya 54 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram jIrNatarasya kUpasya taTe jiivnnevaa'moci| parametatsatyaM jAnAtu zrImAn, yattadaiva so'rbhakaH zvApadAdisaMyogAt, kUpAntaH patanena vA kRtaantsyaa'bhuudvaikaalikaa'shnmiti| tadAkarNya kSiti-patistau pumAMsau visasarja, ydettkRtymkrunnjnsaadhym| tau tu skrunnau| punastenedaM tarkitam, yadetAbhyAmArAmamadhye samujjhitaH so'rbhako mAlAkAreNA''tto'paraH ko'pIti nizcikAya ca nija-manasyevaM sa vasudhAdhavaH - yatkhalUbhayAyattaM bhavati kArya, tadavazyaM vinazyatyeva durmntriraajvt| ityavadhArya kSoNIpatiH kamapyekaM pattimAkArya samAdiSTavAniti, bhoH! mamA'dya sabhAniSaNNasya yA mAlinI puSpamAlAmarpitavatI, tasyAH sutaM nihatya tadIyaM graiveyakamAnayatu bhvaan| tatpazcAnRpAdiSTaH sa pattistadaiva nighRNasturagamAruhya sAyaM tasya mAlikasya gRhaabhyaashmaagaat| tatrAgatya ca yadakAri tena tadvarNyatedevarAjakasAmanta! ayi mANDalikakumAraka! he tAta! bho majjIvita! ityAdi manollAsanapurassaraM valiM tava karavANi, avatAraNe ca te koTidIpotsavAn vidhAya tvajjIvaduHkhamAdAya vrajAmi caa'hm| itthaM harSAtizayena vAtUlA sA mAlinI, kadAcitkaratAlikAM dApayantI, kadAcidgAyantI, kadAciddhAsayantI, kSaNAdAtmanaH sutaM svecchayA zirasyAropayantI, kSaNaM vakSasi, kSaNaM kaTitaTe, kSaNAtkarakamalatale kurvatI, ttraagaat| atrAvasare kaNThAbharaNabhUSitaM tamarbhakaM tasyAH karAdAcchidya sahasaiva sa rAjapuruSa AmiSaM gRdhra iva gagane smuddiinvaan| athAkAze tamAdAya krAmyatastasya puMsaH zaizavAtso'rbhakaH paunaHpunyena tAta tAteti jalpan kUca piturivaa'kRsst| so'pyamunA bAlakarmaNA 1. keshshobhaam| 55 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram nitraammomodiit| yataH zizUnAM kelayaH keSAM pramodAya no jAyante, api tu sarvasyApIti bhAvaH / tadA manasi dadhyau ca saH / yadayaM bAlo mAmahitamapi punaH punastAta tAteti karNA'mRtagirA pitrmmNst| asmAtkAraNAdamuSmai druhyato nirdayasya durAtmano mama hRdayaM kimiti na sphuTiSyati ? kathaM vA'muSya hanane pANiH prbhvejjaatvpi| yatkRtvA janaH pretya mahIyasIM bhUyasIM ca nArakIM yAtanAmasahyAM ciraM sahate / yacca hiMsako'pi notsahate kartuM tatkathaM kuryAm / dhig rAjasevAM yA hi durnivAravyasanadrumavATikIbhUya lokAnmahAnarake pAtayatitamAm / kiJca yatrA'gnAvabhakSyamivA'kRtyaM kimapi nAsti / athavA tato'dhikA pApIyasI kApi rAkSasI nAstyeva loke / taduktam - yadvazyatAmupagatA janatA kilAtra, ghorAtighoramatikilbiSakArikarma | carkarti mRtyumadhigatya hi bobhujIti, tannehatAM sumatimAniha rAjasevAm ||1|| vyAkhyA - yasyA rAjasevAyA vazyatAM tadadhInatAmupagatAprAptA janatA-janasamUhaH atra saMsAre ghorA'tighoraM = krUrataraM kilbiSakAri=pApakAri karma carkarti- atizayena paunaHpunyena karoti / punaH- mRtyumadhigatya - mRtvetyarthaH tatphalaM yamIyayAtanAdikaM bobhujIti punaH punarbhuGkte, tasmAddhetoH sumatimAn pumAn iha loke rAjasevAM nehatAm na kaamytaam| - = hantA'nena ghorakarmaNA paratra kAM gatiM vrajiSyati narapatiH / yadenaM kSIrakaNThamatimugdhadhiyaM zizuM jighAMsati pApIyAnasau lobhapizAcagrastaH kSitipatiH / kimeSa tadIyamavarodhaM vidudrAva, kimu koSaM vA mumoSa kulyo vA rAjyamAdAsyamAnaH, zatrusuto 56 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram vA, yo vA so'stutamAm / nUnametasya vasudhAdhipasya graiveyakajighRkSayaiva ninAzayiSA prAdurAsIt / ato'sau puNyabhAraprApyaH zizujIvanneva moktavyaH kutrApi, kaNThAbharaNameva samAdAya rAjJe DhaukanIyamityavadhArya tadIyaM graiveyaM gRhItvA sa pumAn bahirdevakule tmrbhkmjhaat| tadanu nRpAntikaM gatvA tadgraiveyakamarpayAmAsa / nRpo'pi tadAlokamAno niSkaNTako'hamabhUvamiti manyamAno'momodIttamAm / itazca tatra devakule didRkSayA gaganAdavatIrNaM kaJcanalepayakSaM puNyayogAdaghaTaH paryapazyat / sa ca nijatAtamiva taM jAnAnaH pramodabhareNa samAliGgaya tadIyamutsaGgamAruhya tasyoccaistamaM kuurcmspRsht| tatrAvasare tAta tAteti jalpantaM krIDantaM nijA'GkasthamamuM DimbhaM vilokamAno nitarAmamodata sa yakSo'pi / asau madhurayA girA mAM pitrIcakre'to mayApyasau dhruvaM putravatpAlyaH / tadA tasya zizoH krIDAbhirnizAyAstriyAmAn kSaNamiva sa vyatIyAya / -- pazcAttatraivAsannavane'putramazvakrayikaM devadharanAmadheyaM vAsitamavadhijJAnena viditvA sa yakSarAT tatrAgatya zayanIye sukhasutaM tamudalIlapat - bhavya ! nizAvasAne'dhunA kiM zeSe iti madhurayA girA / so'pi tadvAkyamAkalayya prabuddho bhavan manasi kautukaM vidadhAnaH zayanAdadho'vatIrya suvismitastamUcivAn -svAmin! ko'si, kimAdizasi ca, itthaM tena bhaNito yakSezvaro'vAdIt / ahaM yakSezo'smi, vane ca madIye pratyahaM gamA''gamaM kurvANo bhavAnatra nivasati, kadApi kiJcidapi nopadravayase ca tenAdya tvayi prasannIbhUya tavAntikamAgato'smi / kimapi ratnAdikamabhISTaM cedvaraya, tadahaM tubhyaM ditsAmi, itthaM yakSarAjena proktaH sa uvaac| bhagavan! bhavadanukampanena sarvametatparyAptamasti, kevalaM putraviraha eva nau mano nitarAM vidunoti, yadi prasanno'si tarhi 1. prasiddham / 57 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram kula zrIvallImaNDapaM putraM dehi / yataH - taM vinA manuSyajanmApyavakezivad viphalaM pratibhAti / yadAha - 'aputrasya gRhaM zUnyamityAdi ' tacchrutvA ykssesho'jlpt| vatsa ! viSAdaM mA gAH / kalpavRkSavanmayi kAmade suprasanne sati tava durApamapi sulabhamevAsti / prabhAte ca mandiramAgatya madaGkasthito'ghaTAbhidhAno matputro gRhItavyastvayA, sa hi nikhilarAjalakSaNalakSito mahAprabhAvazAlI vasudhApatirbhaviteti nigadya sa ykssesho'dRshytaamait| tatrAvasare sa manasyevamacintayat- aho ! kimayaM svapnaH, cittabhramo vA, kAcinmAyA vA, yadbhAvi, tadbhavatyeva jAtvapi naiva vyatyeti, iti sAzcaryaH sa prage tasya yakSarAjasya mndirmaagaat| atha yAvadeSo'ntaH pravizati tAvatkvaNaccaraNaghurSuro'ghaTastAtatAteti bhASamANastadantikamayAsIt / devadharo'pi vatsa ! ehyehIti bruvaMstamAdAya mudA''liliGga / tadanu yakSapAdau namaskRtya tamarbhakaM nijsdnmnaissiit| sarvaM naizikayakSAgamanAdivRttAntaM kathayitvA nijabhAryAyai tamadbhutaM bAlamArpayat / sApi nirdhano nidhimiva tamarbhakaM gRhItvA jhrsstmaam| matputro'yamiti kazcidapi mA kalahAyiSTeti lokasamakSaM nigadan devadharastadaiva drAk prayANamakArSIt / atha prAktanA'dhikatarasaMskAravazAcchezava eva sarvAsu vidyAsu kalAsu cA'zeSAsu naipuNyamAsAdayan krameNa kalAkelikamanIyatamaH so'ghaTaH saundaryasArasadanaM yauvanamalApsIt / itazca prayAto devadharo'pi krameNA'GgavaGgakaliGgatilaGgamagadhAdinAnAdezeSu punaH punarbhrAntvA sakalanagaramaulikamANikyadAmabhUtAyAM vizAlA'bhidhAyAM nagaryAM zrIvizAlAyAM punraayyau| tadaiva ca kSoNIpatiM praNantuM so'clt| tasminnavasare rAjA'valokanacikIraghaTo'pi pitrA satrA cacAla / atha putreNa saha nirgato devadharaH pade pade samullasadane - 1. phalahIna vRkSavad / 58 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram kavidhakrIDAnATakA'valokanajAn kautukAn putraM darzayan nRpdvaarmaagccht| tatra gatvA pratihAriNamAkhyat-bhoH! rAjJo madAgamanaM nivedy| pratihArI tadaiva sabhAmetya rAjAnaM vyajijJapat-svAmin! kazcidazvavyApArI dvAri tiSThati raajdrshnaarthii| rAjAha-satvaramihAnaya, tatastena saha putrAdiparivArayutaH sa raajsbhaamviksst| tataH sa kRtI zreSThatarau dvAvazcau nRpAya prAbhRtIkRtya vidhivannamaskRtya ythaasthaanmupaavisht| tadAnIM punarapi purodhaso dRSTiH pureva subhaGgaM kAminIva navayauvanamaghaTaM shishless| tadAlokamAnaH zaGkamAnazca manasi rAjA tadaiva taM devadharaM prasannamanAH stkRtvaan| so'pi nRpAdiSTamAvAsaM mAnasaM marAla iva sraaggccht| tasmin gate'tivismito jJAnagarbho rAghavaM vaziSTha iva tathyAM vAcamuvAca-mahArAja! yo'sau navayauvanaH pumAn devadharaM dakSiNena sadasi zrImatA'darzi, so'ste riva tvadIye sthAne bhavitA, atrArthe manAgapi saMzayaM mA kArSIH, iti jJAnagarbhoditaM zrutvA mandarAcalena pramathitaH saritAmpatiriva kssmaaptermnshckssobh| vyAhRtaM ca tena rAjJA-aho! mayi svatantre saputre ca rAjani jIvati satyeva kathaGkArametasyAM zrIvizAlAyAM nagA rAjAntaro bhviteti| atyaashcrymett| yatso'pi kazcidrAjavaMzIyo na, kintu dAsyAH putrH| punazcintayati bhUpaH, kimeSa sa eva dAseraH kimaparo vA kazcit? nUnaM tenApi kaNThAbharaNamAdAya kutrApi so'rbhako mumuce| aho! bhavAntare kIdRzaM kAryamanena sukRtaM, balavadvAsya daivaM yena punaH punarhanyamAno'pi naiva hiMsyate, sambhAvyate sa eva bAlaH, netrH| kathamitarathA'sya naimittikasya jJAnagarbhasyA''syataH sa evA'kSaravinyAsaH, saiva vismayapatrikA ca praadurbhvtitmaam| itthaM cetasi bahudhA cintyamAno rAjA'tigUDhaM tasya hananopAyamanyadeva 1. srAk - shiighrm| 59 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram punrnircinot| tathAhi-nAyamupAyAntareNa kathamapi vadhyo bhvitumrhti| ata eSa dezAdidAnena vazyo vizvastazca vidhAya pazcAdanAyAsenaiva kenApi vyAjena hantavya iti| atha sAyamAyAtaM devadharaM saparicchadaM muhurmuhuraghaTaM gADhadRzA pazyan rAjA'jalpat-bho mahAbhAga! ayaM ko'sti yastvAM nikaSA, mahAbAhurvikrameNa saundaryeNa cA'parazcakrapANiriva driidRshyte| pazcAtso'pyabhASiSTa-svAmin! enamaghaTanAmAnaM mAmakaM sutaM jaaniihi| amuSya sarvazAstreSu kalAsu ca sarvAsu naipuNyamasti, asti caaymshessshstraastryodhnpttiiyaan| itthaM tasyodAraguNagrAmaM zRNvannavanIjAnirbhayodbhUtairapi romAJcairAnandita iva bhvnnityvoct| yadyevamasti, tarhi te suto mAmavalagatu tasmai dezamekaM vitraami| so'vaka-deva! mama kule kenApi rAjasevA nA'kAri, sarve pUrvajA azvavyApArameva cakrivAMsaH [ckRvaaNs]| asminnavasare paitrikaM vaco nizamyA'ghaTaH pitaramityAcaSTa tAta! svayamAyAntI svayamvare yaM lakSmIH kathaM tyjyte| kaulikI tu zakracakriNAmapi sA naiva shruuyte| tasmAdrAjJaH zAsanaM saharSameva prmaanniikriytaam| itthaM tayorvAcamAkarNya rAjA devadharamitthaM babhANadevadhara! mA bhaissiiH| tvaM tu kulakramAdAgatamazvameva vypriysv| kevalaM tAvakaH putra eva mayA dattaM dezamekamAdAya sAmrAjyaM bhungktaam| pArzve cA'muSya mAmakInA eva pumAMsaH sthaasynti| pattayo'pi sarve mAmakA eva seviSyante cainaM sdaa| taM tu kevalaM taddezazAsitArameva viddhe| itthamAkhyAya tasmA aghaTAya rAjA mthuraaraajymdaat| vizvAsya mainiko mInebhyo maaNsmiv| tadaiva ca purodhA nRpazca zakunagranthiM jgrnth| nizcikye ca mahIpatimanasyevaM-nUnamanena karmaNA'sau me muSTimadhye ptito'bhuut| yadya1. kaulikii-vNshprNpraagtaa| gtaa| 60 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram pIdAnImenaM hantumarhAmi, tathApi sAmpratamamuSya hanane loke bhUyAnmahAMzca me'pavAdo bhaviSyati / itIdAnImasau na hantavyaH / tatra gatvA dezaM shaastu| pazcAdupAyena hanane sarvamIhitaM setsyatitamAm / athA'ghaTospi svAMzaM gotraja iva prAptasAmrAjyo dvitIye'hni sudhAkirA girA rAjJA bhaNitaH - bhoH, aghaTa ! tatra yAhi, dezaM zAdhi, no ceddadhisthalIM kAkA ivA'dhyakSaM vinA vairiNaH prajA lunnttissyntitraam| tadanu kRtAJjaliraghaTo'pi nRpAlAdezamurarIkRtya saharSaM tadaiva rAjakIyapattyAdiparivArayuto mathurAM prtyclt| tadAgamanamAkarNyA''nandameduraiH pauraiH sA mathurAnagarI devapurIva drAgutpatAkA'kAri / tasyAM puryAM pravizataH samagrabalazAlinaH zrImato'ghaTasya dvArAvatyAM hareriva kAcidanirvacanIyA lakSmIH prAdurAsIt / tadAnIM jyAyasAM paurANAM gaNazciraM jIva, ciraM nanda, ciraM rAjyamakaNTakametad bhuGkSva ciramAzritalokAnAM manorathAMzcaM pUraya, ityAzIbhirenaM predidhat / tathA purapurandhrIbhiramarIbhiriva bhAsamAnAbhirAziSA bhUyasyA'bhinandito'ghaTAbhidho mANDaliko mahottuGgaM rAjasaudhaM prAvizat / atha dAnamAnavacanAdinA lokAn yathAyogyamabhiraJjayan, rAjyaM ca nayena kurvannanyedyurnizAyAmevamazocat - yA lakSmIH sumitrairna bhujyate, yAM cAvalokya dveSTAro vakSAMsi no tADayanti, tayA'lam / naiva zlAghyate vA loke sA lakSmIredhamAnApIti / - atha jAte ca prabhAte vijJasiM vilikhya tAtapAdAntike preSya svadezyAnAM sahacAriNAM sahasraM nAgAnInayat saH / tataH samAgateSu svIyabhaTeSu tatkSaNAdeva rAjapakSIyAMstAn sarvAnutthApya tatsthAne sarvatrA''tmIyAn puruSAneva nyayUyujat / kiJca bho bhoH ! yUyamidAnImeva nRpAntikaM vrajata, yasmAlloke samupAgate devadatte na hi yajJadattaH kenApi gIyate, iti tAnajalpIcca / te'pi tadaiva rAjJaH samIpamAgatya 61 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram sarvametadvyajijJapan-svAmin! tenA'ghaTena dauvAriko'pyAtmIya eva pumAn sthApitaH, vayaM ca sarve visRssttaaH| tacchrutvA phAlabhraSTo mRgArAtiriva cekhidyamAnaH pRthvIpatiH svAnte kilaivmcicintt| aho, dRktu prasAritaivA'tiSThat, kintu vAyunA'munA kajjalamakSepi, hanta, durdaivAlokitasya mama manorathA raGkasyeva manasyevodapadyanta, vililyire ca hRdyeva, asahAyo'pyasau purA'pi kesarIva durnigraha AsIt, adhunA tu zakreNApi nigrahItumazakya eva prtiiyte| hA hA! kIdRzaM me durdaivaM praaduraasiit| yadyadvidadhe, tatsarva vaiphalyameva nyte| tato bhUpatiH kuTilamatistAn visRjya guptalekhena tamaghaTamityAdizat-bhoH sakhe! patramAlokya drAgatrAgatya mama militvA jalAdikaM pibeH, yato hyasAdhAraNaM tvanmAtrasAdhyaM kaarymekmuptsthe| aghaTo'pi tallekhamadhigatya tatkSaNaM karabhImAruhya saha paJcaSaiH pattibhirajJAtacaryayA nishyupraajmaayyau| tatrAgatamaghaTamudIkSya rAjApi tadAnIM kRtrimaM sambhramaM darzayan sakhe! tvAdRzo bhakto hitaiSI ca mama ko'pyanyo naivAsti, ettstymvehi| itthaM baahymdhuraalaapenaa'pRnnocc| tadanu nRpo'vak-ayisAhasin! samprati samupasthite saGgare preSitaH kumAraH zibire vartate, tatpArdhe ko'pyanyaH sAMyugInaH pumAnadhunA nAsti, atstvaamidaaniimnvsre'pysmaarssm| tvamadhunaiva tatra yAhi, mArge kvApi vilambaM mA kaarssiiH| tvayi tatra vartamAne sati sarveSAM mahIyAnutsAho bhvissytitmaam| tadaiva svahastena likhitvA patramaghaTAya narezvaraH smaarpyt| rAjJaH kauTilyamajAnAnaH saralAzayo'ghaTakumAro nRpAdezamAdAya tdaivaa'clt| athAghaTakumAro dinAnte kaTakAsanne nandanasyAnumiva manoharaM zADvaladrumANAM vnmaap| tatraiva pathazrAntaH sa pallavazayyAyAM 1. yuddhe shyogii| 2. nayI ghAsa ugI huI ho| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram sukhena suSvApa, siSeve cainaM zItalo mandasamIraNaH svairm| kiJca tadAnImevetastataH paryaTan sa yakSAdhipatirapi tadIyasukRtapracaurAhUta iva ttraagt| tathAvasthamaghaTakumAramAlokya sakopaM tatpurastAdityAkhyat-hA hA! kena pApIyasA madIya eSa sUnurimAM pathikocitAM dazAM praapitH| tadAnImavadhijJAnena tatsarva rAjeGgitaM viditvA hA hA durAtmanA rAjJA sughaTitenaiSa hantumeva prhito'sti| tadanu tatra rAjani sAbhyasUyo yakSezvarastatkSaNAdayaHzalyamayaskAntaratnavadrAjAdezaM tatpAdiAkRSya vaacitvaan| ttraitdaasiit| etasyA'dhautapAdasya tAlapuTaM garalaM deyamityakSarazreNImAlokya tatkAlameva taammaarjyt| sa punaravadhijJAnena kaTakasthAM rAjakumArI kumArasya shodriimvediit| anenA''yAsamAtreNa sA rAjakumArI pariNAyayitavyeti vilikhya taM rAjalekhaM pUrvavat sthApayitvA yAtavAn sH| tadanu prAtarutthAyA'ghaTo'pi zibiramAgatya sammukhInAya tasmai kumArAya nRpaadeshmaarpyt| tadA kumAro'pi tatpatraM paThitvA mUrbhAvataMsatAM kRtvA rAjAnamiva siMhAsane kumAramaghaTaM nItvA saassttaanggmnmt| tatastAvubhAvapi kumArau mithaH pariSvajya samucitAsane smupaavishtaam| kumAro bhUyo'pyaghaTAnItaM rAjalekhamunmudraya tadarthamavadhArya daivajJamAkArya sambhramasmeralocanaH praznayAmAsivAnbho daivajJa!, kimasti? amunA'ghaTakumAreNa satrA sundaryA amuSyA melApako bhaviSyati sAdhIyAn rAjakumAryA iti vicAryatAm, nigadyatAM cAzu srvmiti| daivajJaH smA''ha-AyuSyaman! anayorharagauryorivA'tizreyAnmelApakaH pratIyate, vivAhalagno'dyaiva sandhyAsamaye tadvadevAsti shubhNyuH| tadAkarNya kumAro manasyazocatmanye'smAdeva kAraNAdeSa svayamevAtra javAtprahitastAtena, sA me svasA tu tatra naa''huuteti| tadanu bhUpasUnuraghaTakumArasya janyAvAsamivA1. saabhysuuyH-iirssyaalu| 2. sAdhIyaH-adhika shresstthH| 63 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram dbhutaM paTamandiraM nivAsArthamArpipat / svayaM vivAhA'zeSasAmagrIsaGghaTanAyodyato rAjakumAraH kSaNAd brahmANDasya sodaramiva pazyatAM lokAnAM cetoharamativizAlaM mahAmaNDapaM prAcIkarat / atha sAyantane zubhavelAyAM nRpanandano mahatA mahena trijagajjanajanitotsAhaH svasAramaghaTakumAreNa paryaNInayat / atha dvitIye'hani kumArapreSitaH kazcidvardhApakastatra gatvA rAjAnaM vyajijJapat-rAjan! diSTyA vardhApayAmi, tatra bhavatA yathA nyayoji, tathaiva rAjakumAreNa samapAdi mahIyasA'bhUtapUrveNa mahotsavena / tadAnIM tayorvadhUvarayoH kAcidavAcyaiva zobhA bobhavAmAsa, yAM koTijihvopi nigadituM no kSamate / kintu sarve purAvedino janA hastAvutthApyaivamUcire yadIdRzI lakSmIrlakSmIkezavayorivetarayoH kayozcidapi vadhUkAle naivA'janIti / amuyA vArtayA tatkAlodbhUtA'ntarviSAdavihvalIkRto narapatirutsavaM varNayanniva mUrdhAnamacakampata / kiJca-re durdaiva! mayi tvamadhunA viparItaM phalaM vitara vitareti muhuH parigadan manasA vidhiM dhikkurvan manasi vismayAdhikyaM dadhadapi rAjA bahI raJjita ivA'bhUttamAM nijasutodvAhazravaNAt / hanta ! kumAreNa viparItameva sarvamakAri, ahamanyadevAlikham, tattu naivA'kAri / atyaashcrymett| yanmama rAjJa AdezamavagaNayatA vinayavatApi kumAreNa tato viparItaM vyadhAyi / athavA mayaiva viparyastadhiyA tathaivA''lekhi tadA / api ca- nijaprAjyarAjyavilopazaGkAvyAkulatayA samudgacchadazrupUrNalocanayugalo'pi mahIpatistadAnIM sadasi janAn bahirAnandamevA'dIdRzat saJjAtA'sImAnandavyAjena / itthaM bahiruccaistamaM praharSaM darzayannapi svAnte dahanajvAlopamayA zucA tAtapyamAnaH kSitIzaH saha kumAreNa vadhUvarau samAhvAtuM lekhaM praiSIt ttr| atha rAjalekhamadhikRtya tadarthamavagatya ca kumAro'pi tadaiva 64 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram vadhUvarAbhyAM satrA caturaGgayA camvA zobhitastato'calat / atha tadAgamanasotsukairazeSaiH paurajanairanurAgAtirekAnnRpAdezAtprAgeva nagaryAH zobhA mahatI vyadhIyata / atha pathi pathi rAgAnnirnimeSekSaNaiH paurairnaranArIgaNaiH sAdaraM nipIyamAnaH zrImAnaghaTakumArazcakrivanmahotsave jAyamAne'ntaHpurIM prAvizat / tasmin kAle sarve rAjanyAH sAmantAH sacivAdayo rAjajAmAtaramaghaTakumAraM DhaukitairupAyanabharairadhikaM prauDhaM vidadhire / itthaM tadupAyanairatiprauDhiM gacchati satyaghaTakumAre paJcaSAheSu vyatIteSu ca sa mahIpatistadvadhAya nizAyAmekasyAmityacintayat-iha loke kasyacidapi putryA vaMzonnatirna jAyate, kintu pumapatyenaiva jaayte| ata enaM jAmAtaraM kenApyupAyena hatvA'kaNTakIbhUtamidaM rAjyaM sUnave mayA deyam / ityavadhArya kamapi ghAtukaM sarvamAsUcya kRtrimasaMbhramo narezastamitthaM dUtamukhAdacikhyapat-vatsa! asmadupayAcitapUrtaye'dya rAtrAvekAkinA tvayA nagarAdbahiH sthitAmasmadgotradevImabhyarcituM ttraagntvym| etannRpAdezamAsAdya sarvAM balipUjanAdisAmagrImAdAya kare caikasmin paTalikAM vAme ca kare dadhAnaH so'ghaTastAM devImarcitumekAkyeva nizi nijasadanAdacAlIt / tadA saudhagavAkSasthaH kSitipateH sUnuryAntamaghaTamudIkSya dadhyauka eSa yogIndro vidyAM sAdhayitumiva nizi yAti, athAmuM samIpamAgataM bhaginIpatimavagatya tanmUrdhani rAjakumAraH smeramukhaH pUgIphalena jaghAna, babhASe ca - aye ! mahAdhUrtta iva lkssyse| yataHiyatyAmapi velAyAM rajanyAM vrajasi / kva yAsi ? kiM ca cikIrSasi, mAmapi tadAvedaya, itthaM rAjakumAreNa sAdaraM sAnurodhaM bhaNito'ghaTastamAha- ayi zAlaka ! ahametatkimapi naiva vedmi, kintu rAjAdezAd grAmAdbahirbhavadgotrAdhiSThAtrI devI jAgarti, tadarcAyai prasthito'smIdAnImanavasare'pi / tadAkarNya kumAra Akhyat bhoH ! 65 - Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram ehyehi, paryAptamidAnI catvaralaGghanena, api ca tatra bhavAn navavivAhito'si, kvApi kiJcidapi tava syAccecchobhanaM na syaat| sA cA'smAkaM gotradevI lagati, tAmahaM svayameva pUjayiSyAmi, bhavAMstvatraiva tiSThatu iti bruvannadhastAdavatIrya tannepathyamaNDitaH kumAra eva balipuSpAdikamAdAya devyarcAyai ccaal| aghaTakumArastu tatraiva tsthivaan| itazca sa rAjakumAro yAvad devyAlayadvAraM prAvizat tAvadAkRSTacApaH ko'pi ghAtako vymuccchrm| tena vidIrNahRdayo vikramasiMhaH sahasaiva kadalIstambhavad bhUmau papAta, tatkAlameva vysurbhuut| tadaiva tatratyalokAH kimabhUtkimabhUditi bruvantaH puucckruH| haMho! devyarcAyai samAgato rAjJo jAmAtA kenApi pApIyasA puMsA bANena nyaghAni, iti jalpantaH sarve yoddhArastatrAjagmurmahatA smbhrmenn| rAjApi tadAkarNya kSaNaM manasyasImaM sukhmnvbhuut| lokAnuvRttayaiva kiM jAtaM-kiM jAtamityAlapan bahiH zokAtizayaM prakaTayan yAvatsaparicchado bhUpo rAjapathamAyAtastAvattatrAkRSTakhaDgo'ghaTakumAro'pyAgatya yena kenApi durdhiyA chadmanA'yaM kumAro vyasurakAri, dhruvaM tena pApIyasA siMho'jAgAri, athavA kRtAntaH prAkopi, ityAdi jalpantamudyatAsimaghaTaM purastAdavalokamAnaH kimetaditi vicchAyavadano'jalpad raajaa| ___ tadA'ghaTo'vak-deva! ahamidAnImekAkI pUjanArtha gotrezvarImandiraM vrajan mArge kumAreNa pRSTaH srvmudntmciikthm| tadanu kumAreNA'bhANi, tvamatraiva tiSTha, yatastvaM tanmArgamapi no jAnAsi, rAtrAvekAkI kathaM tatra yaasysi| ato mayaiva tatrAdhunA yAsyate, ityudIrya mayA vArito'pi sahasaiva kAlapAzairAkRSTa iva madIyanepathyaM paridhAya sa gehaannirgaat| tadaiva kumAradRzvAno janA api rAjAnamiti 1. anuvRttayA = anugamanena / / 66 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram vyjijnypn| rAjan! adhunA tatra mA yAhi, yata kumAro vysurjaatH| sAmprataM prasAdaM kRtvA nijasaudhe pAdo'vadhAryatAm, yasmAdamaGgalaM mRtAnanaM rAjAno nekSante, athedRzIM vajrapAtasodarAM giraM zrutvA zokazaGkunA kIlito narapatistadaiva taambuulmhaasiit| atha nijasaudhamAgato rAjA mAnase nije dadhyau-aho devasya caritaM vidhirapi no jAnAti, sarvato balavaccA'sti, keSAmapi vAGmanasayorgocaratAM nopaiti| yaccintayati janastattu vighaTayati, acintitaM punaretad ghaTayati, IdRzaM daivameva balIyaH pramANaM cAsti, manuSyANAm, tato'nyaccintitamapi vinshytyev| yadasau kumAro yatnato rakSyamANo'pi sahasaiva vypdyt| eSa dAseraH paunaHpunyena hanyamAno'pi lakSmImadhikAdhikAmeva lebhaanH| itthaM zokasAgare patito medinIpatiH kathamapi rajanIM nirgamya, jAte ca prabhAte sutakriyAM vidhAya dvitIye divase sadasi sakalajanasamakSamityAkhyAtavAn- haMho! matpApaM sarve zRNuta, amuSyA'ghaTasya purAkRtaM sukRtanicayaM pazyata, jJAnagarbhasya jJAnamapi kiyadastIti prtykssiikurut| jagadetattrayIM sarveSAmAzcaryajananImavagacchata, asAvaghaTo yadaivA'janiSTa, tadaiva tamadRSTvaiva kevalaM janmamAtrazravaNAt purodhA mAmityAcakhyau purA, rAjan! eSa te rAjyaM tvayi jIvatyeva grhiissytiiti| tato rAjyalobhena dharmamapyahaM nA'jIgaNam, naivAtmavizuddhaM kulmjiignnm| cANDAlo'pi yatkartuM sahasA na prabhavati, tdpyhmciikrm| kiJca-mayA pApIyasA bAlyAdevaiSa mAraNAya vihitaH sakalo'pyudyogo viphalatAmeva ninAya, parameSa nijapuNyaiH sadaiva surkssito'bhuut| itthaM svakRtaM pApaM lokasamakSaM prakAzya tAnApRcchaya tadaiva puNyotkaTamaghaTakumAraM sa mahIbhartA'bhiSicya tasmai nijaM prAjyaM rAjyaM pradAya sakalaM janaM kSamayitvA guroH pArzve svAtmakalyANasiddhaye saMsArodadhitAraNasamarthAM dIkSAM 67 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram prpedivaan| ___athA'ghaTo'pi tadrAjyamAsAdya nijajananI, tau mAliko, devadharaM, tAnazeSAn vadhakAMzca, tadaivA''kArya rAjyabhogino vydhtt| tadanantaramaghaTamahIpAlo rAjyaM prAjyaM nayena pAlayan vipakSapakSadurnirIkSyo'pi nydhrmyorvshytaamait| tasmiJchAsati sati samastAH prajAH praamodnt| parAM pratiSThAM ca ninye| viSAdastu viSaNNIbhUyatadvidveSiNAM ngraannyaagaat| yasya yAtrArambhe'pi sakalA api bhUpAlAH sevakatAmevA''pediretamAm, tasya saGgrAmakautukaM kenApi naivaa''puuri| athaikadA'tyugratapo vAridhautAntaramalotkaraH kevalI sughaTito raajrssisttraa''yyau| tamAgataM zrutvA'ghaTarAjo'pi saparivAro mahIyasA''DambareNa samutpannapramodAtizayastadvandanAyai tdntikmaagccht| atha kanakakamalAsInaM rAjahaMsamiva rAjarSi mahIyasyA bhaktyA vidhivadabhivandya padAtiriva tadane niSasAda saH, tadanu zrutisukhaM manoharaM dharmopadezaM tadIyamukhAravindAcchrutvA'ghaTamahIpAlaH prAgbhavArjitaM nijaM critmpraakssiidsau| tathAhi-bhagavan! mayA bhavAntare kimagaNyaM puNyamakAri, yenA'muSmin bhave vipado'pi sampadaH smpdynt| tadAkarNya kevalI samUcivAnevam rAjan! iha bharatA'vanau vidarbhadezAvataMsabhUtaM kuNDinAkhyaM mahAnagaraM vilsti| tatrA''ste vitrAsitA'zeSavipakSIbhUtabhUpaH purandaro nAma kssitiptiH| tasyA''sInmahIyasI rUpalAvaNyAdhudAraguNagarIyasI zacI preyasI raajnyii| yasya ca vidveSigRhA anArataM kva divaH, kutra bhUpAlAH kva cA'yaM svAmI, kva cedaM gItaM, kva ca zivAnAM rutamiti khgaarvmissennaa''krndntitmaam| tasya bhUpatergajabhaJjano nAma tanayo'bhavat, yo hi saGgrAmAvanau gajarAjakumbhAn abhanaka, kRtavAMzca naijamanvartha naam| sa caikadA tulyavayorUpairvayasyaiH satrA nandanAkAraM puropvnmiiyivaan| tatra ca Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram kAyotsargasthitaM gataspRhaM nirahaGkAraM mukteniHsopAnamiva kaJcanamunimAmratarostale vylokt| tadA svarUpayauvanamadonmatto nyUnadhIH kRtAGgarAga-saurabhyavAsito pavanAvanirbhUpAtmajastasya muneH prasvedamala-daurgandhyabhareNa vyathitastaM jugupsAJcakre, durmatitvAtkulAbairavajJAmapi tasya bhuuysiimkrot| __tasmin kAle kazcideko vayasyastamevamabhASata, kumArasya bhaviSyatA puNyanicayena praNunna iv| aye kumAra! enaM bhavAn maa'vhelytu| yadasau puNyaprApyapadadvayadAyakaH pAvanAdapi pAvanaH prmstiirtho'sti| ye khalu bhavyAtmAnaH parayA bhaktyA mahatA''dareNa nityamamuM mahAtmAnaM namasyanti, pUjayanti ca, teSAmAzu sarvArthasiddhayaH karagatA jaaynte| ata enaM praNamya nijaM janma pavitrIkuru, yato hyamuSya darzanenApi prANinAmanekajanmArjitAnyapi pApAni toyasthalavaNamiva kssnnaadviliiynte| itthaM madhupAkopamAM vayasyabhaNitAM giraM samAkarNya sa rAjaputrastanmitraM bhRzaM stuvannAtmAnaM ninind| tadanu zraddhAbhaktibharo rAjakumArastaM muniM yathAvidhi prnnnaam| munirapyavadhijJAnabalena tamupakartAraM viditvA kAyotsarga pArayitvA kRpayA dhrmmupaadisht| tathAhi-bho bhavyAtman! ihApArasaMsArasAgare patitAnAM prANinAM dharmAtparaH ko'pi trAtA nAsti, dharma eva janAn sukhayati, sa eva sadA jIvAn bhavAmbhodhito nistArayati, itthaMbhUtasya dharmavRkSasya kalpavRkSopamasyAtidRDhaM mUlaM jIvadayA nigaditA tIrthakRtA, sa evA'muSya saMsArasAgarasya ttto'sti| kiJca hiMsA hi krodharipobhallIva doSANAM pallIva sarvAnarthakarI jAgartitamAm, ato bhavyaiH sA hiMsA khalu sadaiva tyAjyA dharmatarureva kalpataruriva sevniiyH| kizcA'smin saMsAre prANino hi jIvahiMsayA kuSThitvaM vrajanti, 1. pavitrakRtA avaniH yena pavanAvaniH gjbhnyjnH| 69 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram kiyantaH kunakhA jAyante, kecicca vyaGgAH, apare ca paGgavo bhvnti| kimadhikaM kathayAmi, jIvahiMsAvatAM sarvA api vipadaH pade pade lgnti| pAtayati ca paratra cAmutra ca mhaakleshoddhau| ataH sA hiMsA sadaiva heyA, kadAcidapi nopAdeyA seti| yAdRzaM puNyaM sukhaM ca lokAnAM jIvadayayA jAyate, tAdRzaM puNyaM sukhAdikaM vA sarve vedA api dAtumalaM no bhavanti, na vA vidhivadvihitAH sarve yajJAstatpuNyaM jIvAnAM prycchnti| naiva sameSAM tIrthAnAmabhiSekA vA tAvanti puNyAni vitrnti| itthaM munimukhAddhamaM nizamya pratibuddho vizuddhadhI rAjakumAro nirAgasAM jIvAnAM nigrhaa'bhigrhmkrot| tadA lokottaro'pi munistasya rAjasUnormanaH pratijJAtArthapAlane dRDhIkartuM bhUyo'pi jIvadayAM prshshNs| tathAhi-bho rAjaputra! tvamataH paraM munInAmapi zlAghyatAmApithaH, yataH pAramparyagatAmapi jIvahiMsAM jahitha, iti hetorniraticArajIvadayAparipAlanAttava durlabhA api narA'marasampadaH sulabhA eva bhvissynti| parametanmahAvrataM gRhItvA kadAcidapi lokAnAmanurodhena mA tyAkSIH, yaduttamAH pumAMsaH prANAtyaye'pi svIkRtaM nojjhnti| yaduktam - adyApi nojjhati haraH kila kAlakUTaM, kUrmo bibharti dharaNI khalu pRSThabhAge / ambhonidhirvahati durvahavADavAgnimaDIkRtaM sukRtinaH paripAlayanti ||1|| vyAkhyA - purA svIkRtaM kAlakUTaM prANApahArakaramapi viSam, adyApi-adyaparyantaM haro nojjhati-no jahAti, evaM kUrmaH kamaTho'pi nijapRSThabhAge durbharAmapi pRthvIM bibharti dhatte, tathA sAgaro'pi puraikadA dhRtaM durvahaM voDhumazakyaM vADavAgnimadyApi vahatyeva, ataH 70 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram sukRtino mahAnto janA aGgIkRtaM paripAlayantyeva, jAtvapi na jhtitmaam| iti munervAcamAkalayya kumAraH smAha-mune! prANaM sukhena tyakSyAmi paramamuM gRhItaM dharma kadApi naiva hAsyAmi, yathA kazcidbhavyAtmA gartAdau patantamAlambaM pradAya samuddharati, tadvadadhunA saMsArakUpe patanahaM dharmAtmakaM dRDhataramAlambaM dattvA tvayA kRpyoddhRto'smi| kiJca mAmidAnImadharmAdetasmAnnivartya zAzvatasukhaprade nyAyye dharmapathe nyayukta bhavAniti mahAnupakAraste mayA mnyte| kiJca-yadapekSyate tatkathaya, mAmanukampaya, mahattaM kimapi samprati gRhyatAm, kSamyatAM ca mAmako manturityAdi prArthayantaM vinItaM rAjaputraM sa munirabhASiSTa-bhoH kumAra! sAmprataM nivRttA'zeSakAmasya parabrahmaikacetaso mama kimapi nApekSyate, tvaM yAhi, dharma pAlaya, rAjyaM zAdhi, iti| ___athedRnirIhatvAdiguNaistadIyairlokA'tItaistapobhizca raJjito rAjaputrastaM praNamya nijgRhmaayyau| atha vardhamAnamanoraGgastanUjaM vallabhamivA'nArataM jIvAnukampAtmakaM dharmamavan sa kumAraH sukhena tatrA''ste sm| athaikadA mAsakSapaNapAraNAyAyAntaM taM munimAlokya natvA''tmasadanamAnIya prasannamanA bhaktAdiyogyanirdoSamAhAraM tasmA adAt, tato munIndre tallAtvA nirgate meSAdInAM yama iva mahAnaSTamImahaH smaayaatH| tasminmahAmahe sarve lokA bAleyAnmahiSAn chAgAMzca bahUn kSiprApUpAniva prgunnyaamaasuH| tadanu putrasAmantasenAnIparivRtaH sannaddhabhaTasenAGgaH kSitipatistatra rAjavATyAM viniryyau| tatrAgatya gotrezvarIM namaskRtya tAM yathAmati saMstutya mahadbhirupacArairabhyarcya tasyai baliM dAtuM kumaarmaadishdraajaa| tadA te sarve kumArA nirdayahRdayA dhRtA'sayo yamasutA iva ceSTamAnAH 1. aparAdha 2. bali yogyAn / 71 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram sparddhayA gajabhaJjanakumAraM babhASire - kumAra ! yena tvayA mRgapatineva purA dantinAM kumbho'bhaJji, bhujAbala ! tadidAnIM sakalalokasamakSaM pratyakSaM darzaya, amuSmin mahiSe praharatu bhavAn nizitAsimenamaram, yatkasya prahArAdeSa kuSmANDamiva jhaTiti dvidhA bhavatIti lokAH pshyeyuH| tadAkarNya so'jalpat-aye kumArAH ! yuSmAkamiva mAmikA matiranyAye notsahate pravartituM manAgapi, kathaM tarhi nirmantUnetAJjantUn hanyAmaham / kiJca nUnametatprANighAtanaM kaizcitprAktanairajJairdhUrttataraiH prAvarti, jagadambA tu sAkSAdAnandarUpA zuddhasattvasvarUpaiSA vede nigaditAsti, anAratameSA carA'caramidaM sarvaM rirakSatyeva, jAtvapi jIvamenaM jananIputramiva sA tribhuvanajananI no jighAMsati, ato jIvahiMsAtmakaM sAvadyaM baliM vihAya tasyai kSiprA'pUpAdyaireva balirdIyatAm, iti kumAroktamAkarNya tadanye nyagAdiSuH- kumAra ! evaM mA vaadiiH| yathA loke dhenvarthe tRNAni lunatAM brAhmaNAnAM doSo na lagati, tathA devIprItyarthaM mahiSAdInimAn pazUn ghnatAma - smAkamapi doSo naiva lagiSyati, kiJca yathA vaNijAM kRte zasyAni, tirazcAM kRte tRNAdIni, vihitavAn vidhistathA'smadarthametAn mahiSacchAgAdIn pazUn vidadhe prajApatiriti hetoreteSAM balidAne manAgapi doSo na lgti| tvamazaGkamanAH prahara ? itthamasamaJjasamanyo'nyaM jalpantaste durAtmAnaH kukkurAH zUkaramiva tamekaM vilakSIkRtavantaH / tadA pitrAdimAnyajanaiH protsAhitaH kumAraH kRpANamudyamya tadvadhAt punaH karuNollAsicetA javAnyavartata, evaM pitrAdyaiH paunaHpunyena hiMsAM kAryamANo'pi trirudyamyApyasiM paramekazo'pi sa tasmin naiva praahrt| kintu - muhurmuhuH pApakAriNamAtmAnaM dhig dhigiti ninindtmaam| yato- gRhItA'bhigraho'pyahaM prahArodyato'1. araM- shiighrm| 72 - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram bhvm| uvAca caivam-hanta! etadakRtyAcArAdagnau praveza eva zreyAn, athavA vizuddhacetasAM puMsAM yantranipIDanena maraNamapi varaM, na punargRhItavratatyAga iti| itthaM pazcAttApayatastasya kumArasyopari tuSTA saiva devI kRpAlutvAttadaiva puNyakaNAnIva manoramANi kusumAni vvrss| babhASe ca dhanyo'si, kumAra! tvamivA'paro dRDhapratijJo virala evAsti loke| yadevaM nRpAdibhiH preryamANo bhavanapi zaila iva svapratijJAtAnmanAgapi na celith| ataH paraM mamAgre ko'pi jIvabaliM mA kArSIt, yatazceyaM jIvahiMsA mahAghoranarakaM kartAraM nayati, ata enAM durgatipratolImiva sarve lokaastyjntveveti| tadA devIvAkyaM zRNvantaH sarve narapatipramukhA lokA devamiva kumAraM tuSTuvuH, jahuzca jIvAnAM hiMsanam, iSTavaibhavAM praannidyaamnggiickrushc| tasminnavasare kumArastu kRpodbhUtaM mahAzcaryamAlokamAnastatraiva paramAtmani yogIva sarvAtmanA lIno bhvnnaasiit| tadanantaraM pramuditamanasaH sarve lokA nijnijsdnmaayyuH| tadanu svAyuSaH kSaye rAjA svArAjyaM prpede| tatsthAne ca gajabhaJjanakumAro raajaa'bhuut| athaikadA rathayAtrAyAM ratnamaye rathe rohaNAdrAviva pracalite saudhadvAramupagate sati harSotkarSAd bhaktimAn rAjA jagadacya jineshvrmaanrc| ciraM rAjyaM kRtvA satyAyuH paripUrNe narendro gajabhaJjanaH zubhapariNAmena kaalmupeyivaan| sa tvamatra dharitryAmadhunA'vatIrNo'si, muninindAprabhAvato nIcairgotraM te'bhvt| kiJca munidAnamAhAtmyAt tavedAnImuttamA bhogyasAmagrI jajJe, jinezvarA'rcanaprabhAveNA'tra janmani tiraskRtendrarAjyamidaM raajymjaayt| yattadA trirvAramudyatAsirbhavAn babhUvAnmahiSasya hananAya, tena karmaNA'tra bhave traya ApadoM jjnyire| parantu samudbhUtakAruNyAdyattadA tasminnasimapraharanneva tvaM nyavartathAstena tA Apado'pi sampada 73 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra-caritram eva smpdynt| so'haM mahiSajIvastadA dharma zrutvA saJjAtavairAgyavazAdanazanamaraNAt sughaTito nAma rAjA'bhUvamatra puuryaam| tenaiva hetunA'tra janmani tvayi mama mnHprtikuultaamaapaat| bandhUnAmapi pUrvavairavadatra janmani vaicitrymdhyjaayt| ye caite bhavatAmupakartAraste sarve bhavAntare tava suhRda aasn| samprati nija-nijakarmAnusAreNa bhavatA satrA rAjyasukhamanubhavantitamAm, ityetad gurumukhAdAkarNya jAtajAtismRtirnarapatiH pratyakSamiva tdshessmpshyt| avocacca medinIpatistadaivam bhagavan! ahamadhunA bhavadvacanA''lokaprabhAvato'jJAnatimirapaTalIpihitAkSo'pi sarva praagbhviiympshym| tadaiva saparivAro narapatistasyaiva guroH pArzve bhavAmbhodhestarImiva samyaktvamUlakadvAdazazrAddhavratAtmakAM deshvirtimurriikRtvaan| kramazaH sarvArambhaparityAgarUpaM sarvaviraticAritramApadya matimAn rAjA kSataniHzeSakartavyaH paramAM nirvRtimaap| ___ bho bho lokAH! aghaTanarapateridaM prAgbhavIyaM sampadAmApadAM ca nidAnaM caritamAkarNya mahodAre niraticAre'muSmin dharmakarmaNi matiM kuruta, pramAdamatiM ca jahita, yena kadAcidapi manAgapyamUrvipado yuSmAkaM naagccheyuH| sa sughaTito narendraH pApenaiva prasiddha sutarAjyaviyogajaM mhaaduHkhmaayisstt| nIcakulAvatIrNo'pyasahAyo'pyaghaTakumArastu suvihitairagaNyaiH puNyaireva tadIyaM prAjyaM raajymgrhiit| ata aihikA'muSmikasukhalipsavo bhavantaH sutarAmadharmamujjhantu, dharmameva cintAmaNimiva smaashryntu| uktaM ca - dhanado thanamicchUnAM, kAmadaH kAmamicchatAm / dharma evApavargasya, pAramparyeNa sAdhakaH ||1|| 74 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aghaTakumAra - caritram atha prazastiH zrIsaudharmabRhattapogacchIyarAjendrasUrIzvaraziSyaH / muniyatIndravijayo'bde, jailadhivaMsunaMvabhUmite (1984) gurusaptamyAm ||1|| kAvye mAsi sahasye', zukle dale'ghaTakumAracaritram | gadyapadyamayamenaM, muditamanAH samApayAmAsa ||2|| 1. pauSa 1 - 1984 pauSa zukla pakSe saptamI / 75 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram / / zrI dharmanAthajinendrAya namaH / / zrI saudharmabRhattapogacchIya svacchAmbaravihArisuvihitasUrikulatilakasarvatantra-svatantra-zAsana-samrATa-paramayogirAja jaGgamayugapradhAnajagatpUjya-gurudeva-zrI-zrI 1008 zrImadvijayarAjendrasUrIzvaracaraNAra-vinda-sevA-hevAka-vyAkhyAnavAcaspatyupAdhyAya zrI yatIndravijaya (zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI) saMdRbdhA gadyasaMskRtabhASAtmakaM zrI jagaizAha-caritram 76 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram jagatpUjya-paramayogirAjazrImadvijayarAjendrasUrIzvarapAdapadmebhyo namaH || gaghasaMskRta-bhASAnibaddhaM zrI - jagar3a zreSThi caritram zazvatsaMsmaratAmabhISTaphaladaM pAdAravindadvayaM, nAmaM nAmamanArataM sumatibhistoSTrayyamAnaM guroH / prakhyAtaM jagaDUcaritramanaghaM gItaM suvidyAcaNaiH, kurve dhIradhiyAM mude hRdi satAM sadgadyapadyAtmakam ||1|| iha bharatakSetre nikhilapuravaratilakAyamAnaM kacchadeze paramAM zobhAM vitanvAnaM varastrINAM karakamalatalArpitA''darzamiva bhAsamAnaM mahebhyajanaiH zozubhyamAnaM 1 bhadrezvarAbhidhAnaM mhaangrmsti| yatra zriyaM paritrAtukAmaH sahasravadanaH parikhAvyAjena pAtAlatalAdivAtrAvirbhUto'tidurgadurgacchalena sadA kuNDalIkRtamahAkAyazcakAsti / 1. sRSTyAM sarveSAmunnatA'vanatadazA svAbhAvikI varvartitamAm / naikasya kasyApi zAzvatI samunnatiravanatirvA santiSThate / yazcaikasmin dine nijavizAlasampattyA mahatyA pratiSThayA, vyApAronnatyA, janasaGkhyayA ca sakalaM jagaccakitaM kurvannAsIt, sa eva bhadrezvaro'dya nirjanatAmaprabhutAmavyApAratAM ca dadhAno niHzrIko darIdRzyatetamAm / adhunApyatra dhvaMsAvazeSAH khaNDeharAdayo'pi sUcayanti caita evaitasyAtiprAcyatAm / kacchadezIyapUrvavibhAge jagajjegIyamAnakIrttikadambakaM jagaDUzreSThikAritaM dvipaJcAzajjinAlayavibhUSitaM saudhazikharijinamandiramadhunApi barIbharIti, caitadarbudAcalIya- delavADAstha 77 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram kiJca yatra nagayAM kRtaika- 'rAjyazravaNena kalirAjasya hRdaye kAmaM zalyamabhUt, evaM divAnizaM devamandireSu ca jaajaaymaanghnnttaadhvnibhiraadhirjaayt| api ca yatra nisargataH paripIDitebhyo'tidInajanebhyo'rthibhyo dAtuM dayAM bibhradratnAkarastaTe taraGgAtmakaiH karaireva ratnAni vistAritavAniva bhaati| yatra ca vaNijAmApaNe prasAritaM suvarNarAziM ratnarAziM cAlokamAnA draSTAraH kretAraM ca sumeroH samudrAcca samAgatAM sAralakSmI dhruvaM menire| nizAsu saudhoparisaMsthitAnAM mRgIdRzAM cArugItaM samAkarNayantamAtmamRgaM gamanAya zazAGkaH kRcchrA tvryaanyckre| nidAghakAle'pi yatra candrAvalokanAd glitaamRtaambujinmndirsaamytaam| etad bhavyamandiraM puraH purastAccaturviMzatihastaparimitAyataM dvAcatvAriMzaddhastaparimitalambamativizAlacatvarasya pazcime bhAge vilstitraam| etanmadhye bhagavataH zrImahAvIraprabhormUrtI rAjate, pratiSThA hyasyA dvAviMzatyadhikaSaSThe(622) saMvatsare jjnye| punaretaccatustriMzAdhikaikAdazazatatame(1134) vikramAbde vaizAkhIpUrNimAyAM zrImAlavaMzodbhavAH zvetAmbarajainA uddiidhrn| etaccaityasadbhAvAdevedaM nagaraM pavitra tiirthbhuutmmaani|' 1. ito'nyadapi dudAzAhIya-vApikA 'seloravAva' iti nAmnA prasiddhiM gatA nagarAtprAcyAmadyApi dhvastaprAyakiyabhAgA sNlkssyte| kiJcezAnakoNe purAtanaM kunnddmsti| yasyoddhRtI rAvazrIlakhapatasya zAsanakAle kenApi bhATiyAkhyena ckre| itazca pazcime AzApUrImAturmandiraM vidyate sma, paramidAnI tadIyaM bhagnaprAyaM maNDapamAtramavaziSyate, tasyaikasya stambhopari saMvat 1158 dRshyte| grAmAtpazcime ca sAkarI nAmnI nadI vhti| vAyavye koNe ca phUlasara nAmnA prasiddho'pi taTAko'stavyastadazAyAM sNdRshyte| vikramIyatrayodazazatAbdyA madhyakAlasya pazcAbhAge kacchadezIyarAjadhAnI bhadrezvare kilaasiit| rAjA tadAnIM bhImasiMha nAmA paDihAra aasiit| tatparokSe ca gurjraadhipterviirdhvlsyaadhikaarsttraapybhuut| etAvantaM kAlaM bhadrezvarasya sthitiH paritaH samedhamAnaivA''sIt, etacca vartamAnabhadrezvarAtpUrvasyAM vizAlabhUmyAM caasiit| etasminneva prazasyatame prAcInabhadrezvare gurjarAdhIzaprAptanagara zreSThItipadavIko'gaNyazrIpatiH puNyAtmA jagaDUzAhaH praaduraasiit| 1. kRtamekaM rAjyaM yena tasya jagaDUkasya, kRte satyayuga ivaiko dharmo rAjye yasya tasyeti vaa| 78 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram rindukAntamaNimayanilayo yUnAM nizAyAM ratizramotthitaM khedmpaahrt| yatra kAminInAM vadanendumaNDalIyalAvaNyapIyUSamadhikaM nipIyAnaGgaH sAGgatAmavApeva prtibhaati| yatra bhAgyazAlinAM zrImatAM sadane vicArayuktA kAcana krIDAzukI 'sakhIva bhartuH kaNThAliGganasukhAmRtena viyogAgnisantasaM hRdayaM siJca, vidyudvilAsacapalaM durApamidaM navayauvanaM saphalIkuruSva' itthaM ciramAninI kAminI shikssyti| lokAnAM yatra deveSu sadguruSu ca mahIyasI bhktirsti| evaM dambhalobhamadamatsarairujjhitAH sadA sukRtamatayo janA vilsnti| yatra puryA supAtradattanijavittarAziH samastadoSavimuktaH kRtadharmapoSaH saujanyadhanyaH kalitocchayazorAziH samasto loko vibhaati| tatraiva sukRtI zrImAlavaMzAvataMsakaH parivArayutaH paramardhikaH zrIsola nAmA mahAzreSThI nivsti| nijakaranikarairAkAzaM sudhAkara ivA'yaM tamo'pahaiH zItalairnirmalairguNasamUhairAtmakulaM bhuussyaamaas| tasya preyasI dharmapatnI lkssmiiraasiit| sA ca prazastodAraguNazAlinI 1. solazreSThino vaMzaparamparA tvittham-jagadvidite zrImAlamahAvaMze vizuddhamatimAn mahAparAkramI 'vIyadu' nAma mahebhyo bbhuuv| ayaM hi vyApArabalenA'mitAM lakSmImarjitvA bhUyassu jinAlayadAnazAlAsaGghayAtrAvApIkUpArAmAdivividhapuNyakAryeSu nijopArjitAM lakSmI yojayan jagati nirmalaM yshHkdmbkmcinot| tatputro 'varaNAga' naamaa'bhvt| so'pi yauvane vayasi piteva dharmarasiko vyApAre bahudhanAni labdhvA kanthakoTanagaramAgatya nyvst| punarasau kalpalateva dInAnAM dAridrayaM nirAkurvANaH zatruJjayAditIrthayAtrAM vidhAya sarvatra nai suyazaH stomaM vytnot| asya vAsAbhidhAnaH sutanayo jaatH| amunA ca bahuvidhAni zAsanonnatikarANi dharmakAryANi kRtvA svakIyaM janma sAphalyaM ninaay| pArijAta-santAna-kalpavRkSa-mandAra-haricandanairetaiH paJcabhiH satkalpavRkSasadRzaiH, vIsala-vIradeva-nemi-cANDU-vatsa iti paJcabhiH satputrairvAsazreSThI kAmapyanirvacanIyAM shobhaamdhtt| eSu vIsalasya lakSasulakSaNa-sola-sohIti nAmAnazcatvAraH parAkramiSNavaH putrA udpdynt| teSAM solazreSThI vizeSadravyasamupArjanAya bhadrezvaranagare samAgatya prAdhAnyena nyvaatsiit| 79 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram catuSSaSTikalAparimaNDitA satI - ziromaNirmahaujaso'tivinItAn sadguNAkarAn jagaDU - rAja- pdmaabhidheyaastnyaanjiijnt| ebhiH putraistatkulaM sUjjvalaM zuzubhe / tatrAgrajo jagaDU nAmA mahAbhAgyazAlI jagajjanAnAM manastoSakaraM guNasaJcayamakArSIt / atha pitari svargAGganA''liGganA''rambhatatpare sati prauDhakula bhAradhurandharo jagaDUreva sarvaM gRhakRtyaM krttumlgt| tataH prItisukhAvahAbhyAM bhrAtRbhyAM bhUSito'sau mahatyA samRddhayA yukto dharAtale'smin vidhuriva sarveSAM saukhyaM jnyaamaas| amuSya rambhAtilottamorvazyAdirUpavijitvarI 'yazomatI' nAmnI zIlazAlinI patnyabhUt / tataH kanIyAn rAjAkhyo bandhU 'rAjalladevI' bhAryAmatirUpavatIM satImAsAdya sukhaM svairaM bubhuje / tadanu padmasya padmAkhyA, surendrasya zacIva, candramaso rohiNIva svIyatAnavasukRtazatalabdhA'tiramyasuSamAnicayena ratiM hrepayantI lalanAjanamUrdhanyA bhAryA'bhavat / atha sadA vitaraNazAlI puNyazAlI kRtI jagaDUstucchametaddhanamagaNayan prAvRSi vArivAha iva sakalArthibhyo dAnaM dadAti sma / athAnyadA nagarAd bahiH sa kamapi pshupaalkmjaashcaaryntmlokt| tatrAvasare svayUthamadhyagatAmekAM manoharAM grIvAbaddha - maNimajAmAlokya sa manasyacintayat- 'aho ! sarvazrIdAyakaH sadbhAgyalabhyo'sau maNiryadi mama gehe bhavettarhi mAmakAH sarve manorathAH paripUrNA bhaveyuH' ityavadhArya tasmai pazupAlakAya viMzatimudrAM dattvA maNiyutAM tAmajAM nijasadanaM ninaay| athA'jAkaNThAttamAkRSya lakSmIpradaM maNi svasadmani sa dhImAn pracchannatayA prtyhmaanrc| athaitatprabhAvAttasya jagaDUkasya gehe zukle zazinaH kaleva lakSmIrakhilA prAvarddhata / tadanu cintAmaNiriva so'rthinAma 80 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram bhilASaM mahatA dAnena pratyahaM pUrayannAsIt / tataH kSIranIraprabhaiH saddAnakarmajAtairjagaDUkIrtisaJcayaistrilokIyaM dhavalIkRtA / tadanu yazo matyAM svabhAryAyAM prItimatinAmnI putrImatirUpavatIM dhRtau mudamiva shriijgdduurudpaadyt| tatkulakamalarAjahaMsI sA putrI himAMzukaleva kramazaH parivarddhamAnA ratiriva rUpalAvaNyasampannA kasya manaH kalayA girA gatyA ca no jahe? atha tAruNyazriyA zobhamAnAmenAM kanyAM yazodevAya sadguNagaNAlaGkRtavarAya ddau| sa ca tatpANipIDanAdUrdhvamacirAdeva mRtyumavApa / 'aho! kAlasya gatirbalIyasI varttate eSa pratikUlatAmupagato lokasya zubhasthAne'zubhaM jnyti|' iha jagatyAM svAnukUlamicchatAmapi janijuSAM sakalA apIcchAH kasyApi phalavatyo no jAyante / prANino hi saMsAre'tra sukhameva kAmayante'navaratam / kriyante cA'harnizaM sukhAnubhUtereva vicAraNAH / athApi sameSAmadRSTasya pArthakyena te sarve'pi jIvAH zubhA'zubhamadRSTaphalamApnuvanti / arthAdyasya yAdRzaM bhAgyaM varvartti sa pumAMstAdRgeva phalamAsumISTe / daivaM hi loke sarvato balavadasti, etadagre zaktimatAmapi puMsAM kAcicchaktirnaiva sphurati / etatprAtikUlyAdevASTamaH subhUmanAmA cakravarttI caturaGgacamUsahitaH saparivAra eva lavaNodadhau nimgntaamait| amuSya daivasya pratikUlatvAdeva dvAdazo brahmadattacakravartyapi kutazcidekasmAdAbhIrAdandhatAmaiSIttamAm / api ca tadviparyayAdeva sA svarNamayI dvArikApi kSaNAd bhsmsaadjaayt| yena puruSottamena trikhaNDApyeSA jagatI naijenA'tulavikrameNa karagatIcakre, sevante cAnavarataM yamiha suparvANo'pi, sthIyate ca yasya sevAyAM vazaMvadIbhUya SoDazasahasramANDalikairbhUpaiH, kilA''sIcca yasya viSNoH preyasInAM dvAtriMzatsahasramananyamanasAm, itthambhUtasyApi vizvambharasya viSNorvidhivaiparItye prAntasamaye pAtuM 81 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram pAnIyamapi naa'milt| kevalaM pAnIyaM pAnIyamiti jalpan klevrmidmjhaat| naitAvadeva jAtam, Ajanma sahacarIbhUto balabhadranAmA bAndhavo'pyantasamaye tadarthajalAharaNavyAjena pratikUlatAM nItena vidhinA vyyoji| hanta! mahIyAn khedvissyH| yat tribhuvanapaterviSNorapi prANaprayANavelAyAM naiko'pi naa''siitpaarthe| aho! traikhaNDikAM zriyaM bibhrato yadIdRzI dshaa'dhyjaayt| tarhi sAdhAraNo janimAn pratikUlatAmupanIte vidhau tAdRzIM tadadhikAM dazAM nayettatra kimAzcaryam? eSA tu maanussiisthitirdrshitaa| ye khalu sarvarddhimanto lekhAstadadhipatayo vA vidhiprAtikUlye svecchayA kimapyAcarituM naiva kileshte| amarendrA hi sadaiva svecchAyattaM bhogaM bhuJjAnA divAnizaM vaiSayikaM sukhmevaanubhvnti| satyapi sAgaropame nijAyuSi yadaiti prANaprayANavelA tadA te'pi mA iva hA! hA! iti kurvanto mriyanta eva, nirjarA api nijAM daivIM sampattim, lokottaramanupamaM bhogam, kAminInAM navayauvanAnAM zAzvatikaM nairantaraM vilAsam; cetoharaM navayauvanamidaM zarIraM ca jAtvapi hAtuM no kaamynte| yadete sundaraM zarIramavinazvaramiti manvAnA momuhyante, yAbhiramarIbhirbhavyanavyatAruNyalokAtItalAvaNyavatIbhiH sahAtmAnamapi vismarantaH sukhena yAvajjIvaM dinAni gamayanti, teSveteSu pazyatsu kSaNAdeva kSINatAM yAte svAyuSi devendrAnapi sahasaiva duratikramaH kAlo grstyev| kSaNamAtramapi sthAtuM no shknuvnti| durdhyAnena tathA mriyante yathA pApinaH kilAdhogatiM praapnuvnti| kSaNenaiva sakalamidaM brahmANDaM mRdbhANDamiva cUrNayituM zaktimanto'pi surendrA nUnamidaM daivaM parAbhavituM nAhanti, te'pi tadagre'zaktA eva tisstthnti| tarhi mAnavAH pAmarA nisargato zaktivikalAH kathaGkAraM tatpratikUlaM viddhiirn| 1. devaaH| 2. indraaH| 82 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram prItimatyAH prANezvare pratikUlavidhinA sahasApahRte tatra bhadrezvare jagaDUzreSThinA saparivAreNa satrA sakalAsu janatAsu kazcidabhUtapUrva eva hAhAkAro'janiSTa, asahyavaidhavyaduHkhAkulA prItimatI tu divAnizaM zokasantApena santahu~ lgnaa| ajahAcca tddinaadshnpaanshynopveshn-prspraalaapaan| evaM dinAnudinaM zocantI zarIre ca kAzyaM nayantI vimanasAM prItimatImudIkSamANA AlayaH kramazo jagatsthityA tAmAzvAsayituM prArebhire tathAhi sarasvatI - ayi priyatame sakhi! zokaM jahIhi, jagadidamazeSaM kSaNabhaGguraM jAnIhi, kevalaM tvamevedRzaM duHkhaM na lebhiSe, bhUyasyastvadanyA api taDidgauravarNAstAruNyapUrNA yuvatayaH prAktanakarmayogAtsaJjAtavaidhavyA jagatIha samprati vrtnte| satataruditocchUnanayanAyA bhavatyAH kisalayAdapyadhikapelavamidaM gAtraM vicchAyaM bhavanitarAM zuSyatitamAm, tatkimiti na pazyasi? viduSyA atidhIramatyAstava tadarthamatizoko no ghttte| gatA(zca mUDhatamA eva prANinaH shocnti| zokena gataM vastu kenApi naalmbhi| nItivAkyaM smara "jAtasya hi dhruvaM mRtyuH, prANinAM saha jaayte|" avazyaM bhAvino bhAvA, bhavanti mhtaampi|" evaM tarhi ko nAma vidvAn mithyAtmake tatra prikhidyet| yadidaM soDhumazakyaM te duHkhaM vidhiradadata, taccaitasmiJjanmanyapratIkAryameva viddhi, iha hi karmapAratantryamitAH prANinastadanusAryeva zubhamazubhaM vA phlmdhigcchnti| taduktaM nItI-prArabdhakarmaNAM bhogAdeva kSayaH, lalATe likhitaM yattu, sssstthiijaagrvaasre|| 1. sukomlm| 2. laukika mAnyatA 83 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha - caritram no hariH zaGkaro brahmA, cAnyathA kartumarhati ||1|| iti | yA vipattiravazyaMbhAvinI tasyAmAgatAyAM dhairyAvalambanameva zreyaskaramavehi, amunA zarIreNa yathA sukhAni bhuktAni bhujyante ca, tathaiva duHkhAnyapi bhoktavyAni / tatra manAgapi vyAkulatvaM na darzanIyaM / bhagini ! satatArttadhyAnena pApameva bhRzaM lagiSyati / yadi tvadIyamidamasahyaM duHkhamapahattuM devo'pi naiva bibhartti zaktim, tarhi mAnavI zaktiH kiyatI? / ataH sarvametatsAMsArikaM svapnopamamaindrajAlikaM vA vismarantI kevalaM dharmamArga eva mano yojayantI dhrmshaastrmdhiitaam| dharmyavacane payasi nirmale snAtvAtmAnaM punIhi, dharmyakRtyameva satatamAcarantI sukhena jIvanamidaM vyatyetu / vijayA - sakhi ! prItimati ! duHkhadAvAnalajAjvalyamAne'tra saMsAre kevalamevameva duHkham / pariNayanasyArthaM eva tathA lakSyate, yadanekavidhopAdhimadhye nipatet, sukhalipsayA duHkhajAlabandhanaM ca nyet| evaM satyapi tadetadvaiSayikaM sukhaM payomukhaM garalaparipUrNaM kalazamiva niratizayasukhaM jAnAnA jIvA dIpake zalabhA iva nipatanto marImriyante tatraiva / kiJcAtra loke jIvAnAM sukhaduHkhayobhuktirapi prAktananicitakarmaNAM pariNatireva pratIyate / bhavAntare cAmunA jIvenA'jJAnadazAyAM yAvantyupArjitAnyazubhAni karmANi, teSAmazubhakarmaNAM vipAkodaye dehe'smin jIvena manAgapi no santaptavyam, kintu tajjAtAni phalAni duHkhamayAnyapi dhIratayA shniiyaanyev| mudhaiva tadarthaM klezo na krnniiyH| ye'pyajJAnavanto jIvA daivaprAtikUlyAtkaSTe samupasthite durdhyAyanti, dhruvaM te pApameva badhnanti / ato'haM nigadAmi tvaM tathA mA bhUH, kintu dAnazIlatapobhAvaneti caturdhAtmakaM dharmamArAdhaya / amunaiva te laukikaM pArabhavikaM ca kalyANamudgamiSyati / kiJca dharmazAstramadhItya jJAnaM sampAdya naisargikacAJcalyavatyamuSminmanasi nairmalyaM sthairyaM ca prApaya / 84 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram vijayA hi udvAhayogye vayasi jAte'pyadyApi kaumAravratameva dhtte| pariNayanaviSaye vicArAntaramevaiSA nishcitvtii| apariNItaiva viSayadoSavimukhIbhUya loke'smin svAtantryeNa paramArthakAryaM kurvatI svAtmAnaM punIyAmityeva sA prAdhAnyena lkssyiickre| yAzca kAminyaH samprati kAle patitA yAtAH, tAsAmuddhRtiH kathaGkAraM saulabhyena mayA kAryA, kathaM vA strIsamAjaM samunnataM kurvIya, kathametAH sAkalyena svasvakartavyatAM budhyntaam| kathamekottamAdarzarUpiNI gRhiNIbhUya nijagRhajIvane suvyavasthApayantI, vyavahAre patisevAyAM nijasantateH pAlanalAlanAdau coccaistamAdarzarUpatAM nIteyaM strIjAtiranvarthI striirtntaamupeyaat| imAzca prazasyasarvotkRSTaM zAzvataM mArgamAnetuM kamupAyaM karavANItyAdi bhUyasI mahIyasI vicAraNaiva nirantaraM vijayAmAnase prAdurbhavati, kAdAcitko'pi taditarA'vamarzastadAgAdhahRdayaM naashrytetraam| nijajIvanasyaitaduddezanaiyatyena satyudvAhe sAMsArike bandhane varttanamapi nAnvamodi tyaa| iti tasyA hRdyaM nizcayaM jAnadbhyAM tatpitRbhyAmapi tdudvaahcrcaa'tyaaji| svamAdarzabhUtaM kartumanA vijayA naikavidhanItizAstra-dharmazAstra-zabdazAstratarkazAstra-kAvya-nATaka-vaidyaka-vyAvahArika-prabhRtIni paaptthiititmaam| kramazaH kAminIsamAje paThanapAThanopayogamapi tntniititraamessaa| vijayeyamozavaMzAlaGkAriNI baalaa''siit| etanmAtApitrorgarIyasI sampadAsIdata etasyA gRhasambandhinI manAgapi cintA nodaitkaacidpi| kiJceyaM prItimatIva rUpalAvaNyavatI naa''siit| kintu, dRDhataramanA lAvaNyazAlinI, medhAvinI, tarkavicAramAlinI, vyAvahArike kRtye paTIyasI viduSI mRdubhASiNI strINAM sadaiva sadupadezakaraNadakSiNA paramArthAnuraktA''sItsaiSA janmata ev| bAlyAdevaiSA pavitrA paramoccazreNImadhigatA daussairvimuktaa'bhvt| 1. vistaar| 85 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram mahAjanAnAmupadezA itarajaneSu tatkAlameva saphalIbhavantIti styoktermhimaa'puurvaivaasti| IdRzAmalpIyAnapyupadezo lokAnAmantaSkaraNe'dbhutAM camatkRtiM jnyti| ata eva vijayoktavacanAnAM prabhAvaH prItimatyA antaHkaraNe ppaat| ____ atha prItimatyAha - sakhi vijaye! tvAdRzyAH sakhyAH sAhacaryeNa sadupadezena ca madIyamAnasodvegaH svlpiibhvissyti| jIvanamapi madIyamasmilloke kilAdarzatAM vrajiSyatIti smbhaavyte| tAvakI jIvanamahattA uccastaro vicArazca mahyaM rorucyte| kAle'smin jagatyAmasyAM tvAdRzI vidvattamA nArI sakalalalanA''darzabhUtA vanitAsamAje'trAvazyamapekSyate tdupdeshdaanaay| abhUccAdya tvaduditaM vcstthym| purA tvamekadA kilaivaM jagadithayatkAminInAM pariNayane prAyo duHkhameva jAyate, yA hi pariNIyate nUnameSA duHkhAnAM mahAgata eva nipatati, tadetatsarvamahaM nizcitaM pshyaami| tadakurvatI tvamatra loke nitarAM sukhinI varttase, jIvanamapIdamaduSTaM sukhena gmysi| sakhi! pazya pazya kva te jIvanaM prazasyatamam, kva mAmakaM tat, ubhayormahIyAn bhedo'sti| loke'smi~stAvakaM sthAnamatyuccakoTau vartate, bhvccittmtishuddhmdossmsti| mAmakaM manastu nAnAvidhArtadhyAnarataM vidyte| tvamidAnIntanaramaNIsamAje sakale mukuTAyase, te caraNareNutulyApyahaM naasmi| kiyannigadAmi nUnamahaM duHkhasantApazokAkulIbhUtA mahatA kaSTena jiivaami| zokasAgaramagnApyahaM manaH sthirayituM satataM yatamAnA tiSThAmi c| parantu nisargatazcapalaM durgrahamidaM manaH purAtanI priyatamavAttA paunaHpunyena smaaryti| tato mAmadhikaM zokavihvalAM viddhaati| ahaha!!! manohArirucikAryapi navanavottamanItimayapustakavAcane'pIdaM me santasaM manaH kSaNamAtramapi naiva lgti| itthaM prItimatI preyasyA vijayAyAH purastAccirasthitamazeSaM hRdgataM 86 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ zrI jagaDUzAha-caritram duHkhamayaM vRttaM vyaajhaar| atha duHkhinI prItimatI punaH pratibodhayituM prAvarttata vijyaa| tathAhi-ayi prItimati! tvaduktarItyA manogatirIdRzyeva vrttte| tathApi tatpAratantryaM nItA evAsmadAdayaH sarve saMsAriNo jIvA nAnAvidhAni sukRtyAni kurmH| ayi! manasyetadvicAraya! yatsarvadA mano'dhInA eva tiSThAmo vayam, yacca kAmayate manastasya pUtyeM ca vayaM kamupAyaM nA''carAmaH, dharmAdharmAvapi no vicaaryaamH| na vA sukhaduHkhe'pi gaNayAmaH, pRSThe guptyA sthitAM bhayaGkarImApadamapi na pshyaamH| are re!! etasyaiva manasaH kiGkarIbhUtA jIvAH krUrAtikrUrANi karmANi kurvanto durgatau niptnti| atidurApaM mAnuSyaM janma labdhvApi jIvAstanmudhaiva gmynti| sakhi! yasya manaso'dhInatAyAM vayaM sadaiva tiSThAmaH, taccApi svAdhInaM kattuM kiJcidapi tvaM vicAraM cakartha kim? ityudIrya tadviSaye prItimatyA vimarza bubhutsurvijayA maunamAzritya tsthau| athaitaduttarayati prItimatI - sakhi vijaye! manaso'dhInAstu sadaiva va mhe| tanmanastvasmAkamadhInaM kSaNamAtramapi na tisstthaasti| are! etanmano bahudhA pratibodhayAmi nirodhayAmi cAnavaratam, parametatpramatto dantI sAdinaH zikSaNamiva manAgapi naiva budhyte| mamaitannigrahaH zazaviSANavadeva prtibhaati| mAdRzAM jIvAnAM manaso nirodhaH sarvathA durApa evaasti| vijayA prajalpati-priyasakhi! na syAdevamiti no jAnIhi, zakyate caivamapi bhvituN| yadyapyAdau tannirodhe mahatI kaThinatA bobhoti, yadetannisargacapalaM mana ucchRGkhalIbhavat paunaHpunyena vividhotpAtaM kurvanitarAM bAdhate, tathApi santatAbhyAsabalena caJcalamapi manaH sukhena sthirtaamaapaadyte| bhagini! satyaM nigadAmi, tadatra loke kimapi tathA nAlocyate, yadanavaratAbhyAsena no saadhyet| 87 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram evaM cenmanaso vazIkaraNe nityAbhyAso vairAgyaM caa''pekssyte'vshym| vairAgyamArge ca gacchatAM tadabhyAsakAriNAM puMsAM mahAnta upasargA duHsahA utpdynte| tAMzca sahamAnaireva jIvaijhuratayA tannigrahe ytitvym| tatrodbhUtaklezabhiyA nijasAdhyaM kadAcidapi no heym| itthamabhyAsajuSAmAyatau sukhena nirvighnA ttsiddhirupaiti| atrAntare sarasvatyAha - prItimati! avazyaM loke hyabhyAsavairAgye manasaH sthirIkaraNe sadupayukte vastunI stH| sarvathA vijyoktmettstymsti| atastvamidAnI mAnasikakhedazokAdinirAsArthaM svAnukUlamAcara*, pAramArthikadharmakRtyAdau mano lagnaM kuru| idaM hi loke duHkhAnAmauSadhadinaM kthyte| yathA yathA divasA yAsyanti tathA tathA tAvakAnyamUni duHkhAnyapi svlptaamessynti| yathA vA kramazastIvramidaM duHkhaM vismariSyasi, tathA tathA tava mano'pi sthiratAM zAntiM caadhigmissyti| prItimatI brUte-bhagini! sarasvati! samprati mayA kimapi nAvalokyate, cittamapi svAdhInaM nAsti, parantu tvAdRzInAM viduSINAM sahacarINAM sahavAsAdinA kramaza etatsarvaM vismattuM prayatiSye'hamiti vyAhRtya viratAyAM prItimatyAM punarajalpatsA vijayA prItimati! parivartanamadaH saMsArasya naisargikaH svabhAvo vrttte| loke hi puNyAni kurvatAM pApIyasAM ca jIvAnAM sukhaduHkharogA'rogavividhaparivartanaM sadaiva dRshytetmaam| kimiti na jAnAti bhvtii| yad dvAviMzatitamatIrthakaro bhagavAn neminAthaH pariNetuM mahatA mahena calito'pi mArga eva samudbhUtavairAgyastataH parAvartya svakIyaM rathaM, dIkSAM lAtumacAlIt, tadAnIM tasmin rAjImatyAzca kIdRzaM mohbndhnmaasiit| saiva rAjImatI pazcAt sati mohabandhanasya 88 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram zaithilye saMjAtavairAgyA bhagavatpArzve diikssaamaadtt| evaM pradezInRpaH kIdRzaH pApIyAn nAstikazcAsIt, paraM so'pi pazcAtkezikumAragaNadharopadezAtkIdRzo dharmavidhau dRddhtrshrddhaalurjaayt| vezyAdezyA kozA stryapi munisthUlabhadramunivaropadezamAdAya kIdRzI vratinI suzrAvikIbhUya siMhaguhAvAsimunerbANavidyAkuzalatApradarzakarAjarathikasya copadezakarI jjnye| IdRzaparivarttanena jagatyetAvatsukhenA'vagantuM shkyte| yanmAnavIyaM manazcaJcalaM sadapi privrttte| asthiratvAdapi sthairye smeti| pApAdapi viramya dharmamArgamArohati, vimucyApi mohabandhanaM vairaagymupaiti| tadvadeva tavApi manaH kramikAbhyAsena nigRhItaM bhavadacirAdeva zokAdamuSmAdviramya vairAgye pariNataM bhaviSyatIti tAM prItimatI zokasAgaranimagnAmAzvAsya parasparaM kiyatI samucitAM vArtAmAlapya ca tasyA manasaH zAntiM vidhAya vijayAdyAH sakhyaH svsvsdnmiiyuH| paramitthaM sakhyAdinA bhRzaM pratibodhitApi sA prItimatI manasi manAgapi svAsthyaM naadhygccht| paraM ca duHkhAnAmasahanIyAnAM paunaHpunyena smRtyA rorudyamAnAM svaputrIM prItimatImapArayantImetacchokAntamAlokya tadIyazokenAtiduHkhIbhavan jagaDUzAhaH svatanayAM pureva sukhayituM santataM tadupAyaM gaveSayanekadA nijodAramAnase nizcitavAnevam-"hanta! samprati mAmikA prItimatI preyasI putrI SoDazahAyanaiva vaidhvymupeyussii| varvati caitasyA manaH sAMsArikavividhaviSayavAsanAtRSNAdinA kilaatRptmev| manAgapi taduparataM naiva lkssyte| yAvadasyA etA viSayavAsanAtRSNAdayo no paripUryeran, tAvadeSA duHkhinyeva vaya'tIti mnye| na vA sambhAvyate-yadeSA yathAvadetadvaidhavyadharmAn pripaalyet| ato yatheyaM pureva yAvajjIvaM dharmA'virodhena sukhamanubhavettathA''zu vidhaatvym| yadyapi tathA kRte sati jAtijJAtIyA taditaralokIyA ca mahatI bAdhA mayi 89 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram / nipatiSyati, jAtibAhyaM ca lokA mAmavazyaM kariSyanti, parametatsarva sukhena sahiSye pratikariSye ca tasmin [viSaye] jaaymaanmhopsrgaanpi| kintvasyAH zokAkulIbhUtAyAH prItimatyA apArametad duHkhaM prekSituM kSaNamAtramapi naiva prbhvaami| ataH zIghramenAM sukhinI vidhAya tadanu tatrApatitAM bAdhAM sakalAM vArayituM sukhena ytissye| asti caitada) jyntsiNhH| yadyasau prItimatI kAmayeta sApyenamabhilaSyeta tarhi tayoH punarudvAhaH zreyAn syaat| yadi ca loke mRtAyAM bhAryAyAM puMsAM punarudvAhaH zAstrAniSiddho vyavahArasiddhazca bhavettarhi striyA kimaparAddhaM, yena tAH punaH paralokaM gatavati bhartari patyantaraM na kuryuH| tAsAmapi satyAM vAsanAyAM patyantaravidhAne ko doSaH?, yAzca bAlavidhavA nijamanaH saMyantumarheyurviSayavAsanAvyuparatAzca bhaveyustAH khalu striyaH sukhena pAlayantu nAma yAvajjIvaM vaidhvydhrmaanev| yAH punaH sakAmA eva vartante, tA yadi lokalajjAdipAratantryavazAdvaidhavyadharmaparipAlane tatparivArA yojayeyustarhi prAnte viparItameva tatphalaM smutpdyet| ato mayA nijasutAmenAM sukhayitumavazyameva kazcitprabandho vidheyaH, tathA kurvato me'vazyaM jJAtIyo mahIyAnupahAsastiraskArazca sahanIyo bhvissyti| bhavatu nAma tathA preyasyAH putryAH sukhasaMpAdanena tatra jAyamAnaH samasto'pi klezaH saharSa soDhavya ev|' itazcaikasmin dine kvacidekAkinI samAsInA vicAranimagnA purAtanAni sukhAni smAraM smAramapAre zokasAgare majjantI prItimatI kamalalocanAbhyAmazrUNi pAtayantI mRdutaranijakarakamalatalAbhyAM zAradapUrNacandranibhA''nanaM pidhAya bhRzaM rurod| sA hi svabhAvAccapalaM svamanastadAnIM pustakAdivAcane vairAgyasampAdanapaTIyasi vicAre ca yojayituM yatamAnApi parametattu sukhameva pshydaasiit| kilA''sIcca vissyvaasnaabhirpuurnnkaamm| atastAsu vAsanAsveva 90 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram santataM dhaavmaanmaasiit| paudgalike sukhamaye vicAra eva tanmana ekaantmaasktmaasiit| manasazcAJcalyAdeva prItimatyAH zoko'lpatAM naadhygccht| tasminnevAvasare yazomatyA satrA jagaDUzreSThI tadbhavane samAgatya zokapUrNAM priitimtiimdraakssiit| atha putryA duHkhena duHkhitaH pitApyasyAH sukhakRte'nekasaGkalpavikalpo kattuM lgnH| eSA kenApyupAyena yAvajjIvaM sukhinI kartavyeti svamanasi nizcikye ca sH| "hA hA!! jagati bAlavidhavAnAM yuvatInAM sthitiratikaThinA vrvti| hanta? viSayavAsanAvAsitaM sakAmaM tAsAM hRdayaM cirAdvirahAnalasantasaM bhartAramantarA kathaGkAraM zAntiM lbhet| yAni ca loke vividharddhisamRddhyAdIni sukhasAdhanAni vilasanti, sakalAnyapi tAni viSayAsaktacetasAM kAminInAM manaH sukhayituM kathaM shknuvnti| vidhavAnAM tu sarvANyapi dhanavasanabhavanabhUSaNAdIni kAmaM khalu duHkhavantyeva bhvnti| itthameva prItimatyapi yAvajjIvaM duHkhmevaanubhvissyti|" tadIyaduHkhena duHkhitApi mAtA rudatIM prItimatImaGke nidhAya cittamasyAH sAntvayituM prAvarttata-'putri! kathamevamanavarataM rodiSi?, kiM te prakRtirasvasthA varttate! zarIre vA kazcid vyAdhirajAyata? yajjAyAte taannigdytaam| mAtuH praznasyA'syottaraM kiJcidapyadadatI prItimatI kevalamuccainiHzvAsameva mumoc| amunA mAtuH sAntvanena prItimatyA vizAle nayanayugale'zrupUrNe jjnyaate| tadA svAJcalena tanmArjayantI mAtA tAmapRcchat-'putri! duHkhasya kAraNaM brUhi, yadi tvaM na nigadiSyasi nijaduHkhahetuM tarhi kaH kthyissytynyH| ajJAte ca duHkhe kathamahaM tatpratIkAraM kuryAm? vatse! tvAmatiduHkhinImAlokyA'hamapi divAnizaM duHkhinyeva vrte| cittamapi tAvakena zokAtizayena zatadhA prayAti, pitApi tavAntike 91 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram duHkhvyaakuliibhveNstisstthti| spaSTaM brUhi, yadidAnIM tvAM sukhayitumAvAM kamupAyaM kuryaav|' jagaDUzAhenApi kathitam-'priyaputri! tvamidAnIM nijAzayaM mAtaraM brUhi, kiJcedAnIM kAmayase tatkathaya? yataH-"mAturagre putryAH kimapi gopyaM naasti| ajJAte ca tavAbhiprAye tatpratikartumahaM kathaM shknuyaam?"| prItimatItthamavocat pitaram-pUjyapitaH! tvadAzraye vartamAnA tatrabhavatAM sasnehAlambanamAzritA cAhaM kimapi duHkhaM naanubhvaami| madaGge'pi kAcidbAdhA naasti| jagati prANinAM sarveSAM prArabdhakarmajaM duHkhaM sukhaM ca bhoktavyameva bhvti| bhogamantarA tatkSayo mahIyasAmapi naiva smbhvti| yadidaM mAmakaM duHkhaM pazyasi tattu yAvajjIvaM sthaasytyev| vidhirapi tadanyathA kattuM no shknoti| tasmAnmayi duHkhinyAM satyAM bhavadbhirmanAgapi manasi tnnaa''niiytaam| yena jIvena bhavAntare yadarjitaM zubhA'zubhAtmakaM karma tatphalamanena dehena bhujyata eva, tatrA'nyeSAM mudhA khedo na yujyte|' iti putrIvAkyaM nizamya punaruvAca tatpitA-'vatse! kimevaM jalpasi? jagatyasAdhyaM kimapi naasti| sarveSAM pratIkAro jAyate, samyaganuSThite tducitopaaye| atastvamekadA svamukhena mAturmukhena vA svAzayaM zrAvaya, yadahaM jhaTityeva tad duHkhamapanIya tvAM sukhayitumupAyaM krvaanni|' madhye yazomatI prAha-'putri! yadi pUjyasya piturbhASitaM sAdhu jAnAsi tarhi svAntasthaM bhAvaM mamAgre prakaTIkuru, yena tatpratikriyA kriyet| manasyeva vyAkulIbhUya bhRzaM rodiSi, pRSTApi kimapi no jalpasi, tava rodanena zokena cAhamapi rodimi zocAmi c| tvamekAkinI satataM rodiSi mAmapi rodayasi, matimatyAste samucitaM na bhvti|' ___ mAtApitroritthaM vacanamAkarNya manasA vepathumatI prItImatI hRdaye hastaM nidhAya manasi dALamAnIya gambhIrayA girA tAvuvAca'pUjyau! mAtApitarau! ahamekaiva bhavatoH putryasmi, ata eva mayyanupama 92 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram snehaM kurvAthe, mAM sarvadA sukhayituM kAmayethe, mAmakImabhilASAmapi pUrNayituM yuvAM cikiirssthH| nUnametatsakalaM mamopari bhavadanupamAmitazuddhasnehaM suucyti| tAvakedRzasuzItalacchAyAyAM vartamAnAyAM mayi kathaM nAma duHkhaM jAyeta? dehinAM sarveSAmapi pratibhavaM tvAdRzau pitarau jAyetAm, yena loke'smin santatInAM mahadapi daivAdadhigataM duHkhamatyalpatAM vrjet| pitarau! mAM sukhayituM bhavadbhyAmiyAn prayatnaH kriyate, parameSa krUrAtikrUro vidhiH sukhAtizayazailazikharAdavatArya mahAduHkhagarte sahasaiva yAvajjIvaM mAmapIpatat, tacca ko'pi dUrIkartuM naiva manuSyaH prbhvti| anavasare khalu strIjAtIyAyA mama yadabhAGkItsatyaM sukhaM tasya yadA yadA smRtirjAyate, tadA tadA hatAzametanme hRdayamagadanIyameva duHkhamanubhavati, tadAhaM tanmanaH sthirIkattuM vairAgyapathamAnetuM ca prayatamAnApi tathAkattuM kadAcidapi naiva paaryaami| hA! hA! kiM kuryAmidAnI? mamaitaduHkhaM vihantuM devo'pi zaktimAn na bhavitumarhati, tIMtareSAM kiyatI zaktiH? tadetatpUrvArjitAmitA'zubhakarmaparipAkodayamavazyameva bhoktvym| snehagrathilA api mAtApitrAdayaH parivArAstatkathamanyathA kurin| yaduktam-'avazyameva hi bhoktavyaM, kRtaM karma shubhaa'shubhm|' yadyapi prItimatyA etadduHkhaM mAtApitroraviditaM nA''sIt, tathApi putrImukhena svIyA'sahanIyA'kAlikavaidhavyaduHkhAnAM ghaTanAmAkarNya tau pitarAvatizayaduHkhIbhavantau parimlAnatanutviSau' jjnyaate| tadA tatpitA kathameSA bhaviSyajjIvanaM nirgamayitumabhilaSyatIti bubhutsayA tAmaprAkSIdevam-'putri! tvadIyaM duHkhavrajaM pazyato mamApi mano bhrAmyati, khidyate ca nitraam| ato'haM punaH punaH pRcchAmi-yattvaM bhaviSyatkAle nijaM jIvanaM kayA rItyA vyatyetuM samIhase?, kIdRzI vA tavecchA varttate?, kimatra saMsAre tvadeta1. kAntiH / .. 93 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram duHkhApahArI kazcinmArgo naivAsti? yadi tvameSiSyasi tarhi tava sukhAya nUnamahaM kaJcanamArga krissyaami|' ___ atha tAtoktaM zrutvA prItimatyA nyagAdIttham-'pitaH! bhaviSyadetajjIvanamahaM kathaM yApayeyamityadyAvadhi no niradhAri, anAratametadeva vicArayAmi, tathApyatra viSaye kazcinirNayo nodiyaay|' punaH pitocivAn-'vatse! manasi sarvametadvicintya sthirIbhUtaM svAzayamaraM mAM kathaya? yAdRzI vicAraNA tvadantaHkaraNe bhaviSyati tathAvazyamahaM vidhaasyaami| tvAmAjanma sukhinImavazyaM yena kenopAyenAhaM cikiirsmi| tvAM sukhinI kartumekaH panthA manasA mayA niradhAri, tenaiva pathA yAvajjIvaM punastvaM sukhAnubhavaM kartumarhasi, upAyAntaraM na pshyaami| saMbhAvyate ca mayA yadamunopAyena tAvakaM duHkhaM vinkssytiiti| paramenaM nirNayaM pshcaatkthyissyaami| adyAvadhi te jananImapi naaciikthmetm| yadetasmin jananyAste sammatirjaniSyate tarhi nUnamamunA prazastenopAyena tvAmAjanma purevAnandabhoktrI krissyaami| kintu tvamekavAraM svAzayaM prkttiikuru|' ____ athaivamudIrya tato niryAte pitari tanmAtA bahuvidhairvAkyaistAM saantvyaamaas| prAbodhayadevam-'vatse! tvamevaM mA zocIH, kintvamuSmin bhave'nena dehena tathAnuSTheyaM, yathA bhavAntare punarIdRgasahanIyaM kaTutaraphalaM nodgacchejjAtucidapi, tAdRzaM mArga zodhaya, dhairyamAzritya lajjAM vihAya ca nijAbhilaSitaM vicAraM spaSTaM kthy|' iti zikSayitvA mAtApi svsdnmaagtvtii| atha punarekAkinI prItimatI mAtApitrorbhASitaM vicArayantI kimadhunA mayA kAryamiti vicAre magnA tsthau| prItimatyAH zoko jagaDUzAhasya hRdaye vyagratAmudapAdayattathA, yathA sa tatra jAyamAnaM jAtIyapratibandhakAdikamagaNayan manasIti 1. araM = shiighN| 94 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram nizcikAya-satyAM tadicchAyAM prItimatyAH punaH pANipIDanaM krttvymeveti| tadantaraM sa vijane matimantaM svakIyaM jayantasiMhanAmAnaM munImamAkArya sarvametajjagAda-"jayanta! prItimatyA akAlikaM vaidhavyaM pazyato mamAntaSkaraNe'gadanIyamasImaM khalu varvati duHkhm| tata eva hetoH sadaiva mano'pi me vyAkulIbhavatkutrApi no rjyti| ata eva pureva nityamenAM sukhinI cikiirssaami| parametatpunarlagnamantarA na ghttte| atastvaM prathamaM tasyA AntaraM vicAraM vijJAya mAM kathaya, kathaM vA sA svajIvanaM vyatyetumabhilaSatIti ca?' iti zreSThina AjJAM zirasA nidhAya madhyAhne jayantasiMhaH prItimatyA bhvnmaayyau| gRhAgatamenaM nijabandhukalpaM jAnAnA sA matimatI prItimatI yogyAsanapradAnAdinA scckre| tadAvasarocitAM sukhaduHkhamayIM kiyatI vAttAM ckrtustau| prAnte jayantasiMhastAmavocat'prItimati! pitarau te satyAM tvadicchAyAM kenacittulyarUpalAvaNyatAruNyakulAdiviziSTena puMsA saha punarvivAhaM vidhAya yAvajjIvaM tvAM sukhavatIM cikiirsstH| sahiSyete ca tatrApatantIM jaatiiyaadisklbaadhaampi| itIdAnIM nijecchAM mamAgre prakaTIkuru?' tadA''jJayaiva saamprtmetjjijnyaasyaa'traagto'smyhm| etadasamaJjasaM lokadvayagarhitaM taduktamAkarNya samudbhUtaprabhUtakopA sA prItimatI jayantasiMhamevamAkhyAtumArebhe-"jayanta! etaduttaramahaM tubhyaM no ditsAmi, kintu pitRbhyAmeva prdaasyaami| etasmiMstavAnyeSAM vA kimapi vaktuM prayatituM vA''vazyakatA naasti| bhavatA bhramAdapi kadAcidapi mamAgre kiledRzI vArtA puna va vaacyaa| hanta!! yA khalu vizuddhakulAvatIrNA vidyate, bibheti ca garhitAcArAt, vijAnAti ca dharmA'dharmoM, tasyAH kulavadhvAH punarudvAhaM jalpannapi tvaM manAgapi na trapase? tanmahadAzcarya me jnyti| aho! tvamuccaiHkule janimApannaH svayaM ca vicArazIlo 95 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram bhUtvApi yadAryavidhavAM punarudvivAhayiSasi, atastvAM dhigastu / tavAyameko'parAdho mahIyAnapi kathamapi sahyate, punarIdRzIM vAta mama purastAtkariSyasi cedAyatau tacchubhaM no bhavitA, iti tathyaM jAnIhi / jayanta! tavAdhunA strINAM draDhimnaH paricayo no jajJe / yadArthakuTumbinI bAlavidhavA lalanA jagati mahatyA api mahatIvipattIH sahate / cittanirodhA'zaktAyAM dazAyAM viSAdibhakSaNenApi sukhena maraNaM zaraNIkurute / paraM nijAryapathAtkadAcidapi no bhrazyati / tasmAdahamapi saMsAre bhAvasAdhvIbhUya svAtmAnaM strIsamAjametadubhayamuddidhIrSAmi / jAyamAneSvapi prANAntaduHkheSu manasA vacasA dehena vA nAhaM lokadvayagarhitaM mahAduHkhadAyimArga siSeve / ' prItimatyA anayA sudRDhAdarzabhAvanayA jayantasiMhasya manasi kazcidapUrva eva pUjyabhAvaH praadurbhvt| tadA'vedIccAsau svIyatucchataramajJAnam / bhagini ! agre punarahamIdRzIM vibhrAntiM naiva kariSyAmi yadidAnImajJAnatayA mayA'parAddhaM tatkSamyatAmitthaM kRtAgasaH kSamApanaM tadagre paunaHpunyena sa kRtavAn / ayi bhagini ! sarvametattava pitrA preritaH sannevAhamavAdiSam / yadyapi cirAdazubhA me cittavRttistvadarthaM vihvalA''sIt, paramadya tAvakaitatsubhASitena tatra mahatparivarttanamajAyata / itthaM pazcAttApaM vidadhataM jayantasiMhamAlokya sA prItimatI tadazeSamapi doSamakSamiSTa, AcaSTa ca jayanta! Aryakulasya panthAnamevAvalambasva yadagre tAvakI smunntirbhvissyti| tasyAH zubhAziSamAdAya jayantasiMho jagaDUzAhAntike smaayaatH| tatrAgatya sa prItimatyA hArdikaM bhAvaM vyAhRtya zreSThinamevamavak- 'zreSThivara ! tasyAH kRte bhavAn viparItameva dhyAyati / yataH sA svapne'pi punarlagnaM no kAmayate, kintu jagati pAramArthikakRtyAnuSThAnenaiva nijajIvanaM vyetumIhate / ' atha jayantamukhena 96 , Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram svaputryA manogataM bhAvamavagatya jagaDUzAhaH kAmaM prssaad|' tadanu taddhitAya zreSThI kiyatIrdhArmikIH saMsthA nyyukt| sarvAsAM tAsAmAdhipatyaM putryA eva vitatAra c| athaivaM pAramArthike kRtye mano dadhAnA prItimatI sarvataH prAk strINAM suzikSayA tajjIvanaM sukhena sudhArayitumacintayat, yathaitA uttamAM zikSAmApannA utkRSTA bhaveyuH, gArhasthye karmaNi naipuNyaM bhajeran, zubhasantatimutpAdayeyuzca sukhena, jAtazizurakSaNacikitsAmapi smygvgccheyushceti| tathA patyurapi cikIrSiteSTakAryasAdhane sahAyinI jaayet| sarvametatkAmapi vyavasthAM vinA no setsyatIti nizcinvAnA sA 'mahilAsamAja' ityAkhyAmekAM saMsthAM sthaapitvtii| tadanu sarvAstatrAgatya pratidivasaM yathAmati zikSA labdhaM lagnAH, nyayoji ca tasyAM dhArmikavyAvahArikastrIjanocitazikSaNakalApaTIyasI dhArmikanaitikAcAraM vidadhatI zikSikA, parametadAlocanAdikArya vidadhAnA sadaiva svayamapi ttpraa''siit| anAthAnAM vidhavAnAM lalanAnAM dhArmikAdizikSAtiriktataducitajIvikArthamasyAM saMsthAyAM strIjanocitanAnAvidhakalAvyApAro'pi sthaapitH| yena nirdhanA apyanAthAH striyaH sanAthA iva dharmA'virodhena sukhena svajIvanaM nirvaahyeyuH| teSu kilodyogeSu sarvajAtIyA nirdhanAH kumAryazca, vidhavAH sadhavAzca sAmyatayaiva niyuktA bhavituM lgnaaH| nAgarikANAM tUcitamevaitat, yAH khalu vaidezikAH striyastAsAmapyanayA saMsthayA mahAneva lAbho bhavituM lgnH| dezAntarIyatatrAgatA'nAthastrIjananivAsAya tatrA'nekAni mahAnti bhavanAni niramAyiSata 1. putrIvaidhavyapIDitamanA jagaDUzAhaH sudhImatAM svajJAtivRddhAnAmanumatyA tAM vidhavAM nijaputrIM varAntarAya daatumaiccht| tatrAvasare kulAGgane dakSe kecana vidhave kRtasphArazRGgAre tamevamUcAte-bhoH zrIman! vidhavAyai svaputryai yadi varAntaramavalokase tarhi tathAbhUtayorAvayorapi varavIkSaNaM vidhehi| tayostadvacanaM zrutvA manasi lajjitaH sa pratibodhamApat (iti jgdduucritkaavye)| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha - caritram tayA priitimtyaa| saMsthAyAM sarvApi vyavasthA zlAghyatamA''sIt / ataH kasyAzcidapi manAgapi klezalezasambhAvanA nAsIt / yathA cikIrSitaM tathaiva kRtsnamapi kRtyaM tasyAM pratyahaM vardhamAnamAsIt / tadanu sA prItimatI sakalazizujanazaizavAjJAnabhedanAya sajjJAnapracArAya ca bAlamandirAbhidhAmaparAmapi saMsthAM prakAzitavatI / yatra sarve zizavaH krIDanto'pyanAyAsena jJAnamApannAH, bAlyAdeva susaMskRtA bhavanta AyatAvadhikasaMskAravantaH sakalakAryasAdhanapaTIyAMsaH svIyaM jIvanaM nItimayaM sukhazAli kuryuH / sarve ca bAlakAH paJcavarSAdanantaraM dazahAyanaparyantaM tanmandire zikSAM lAtvaiva zAlAntare tadadhika- zikSaNAya gaccheyurityapi vyavasthA AsIcca pratibAlakAnukUlyaM tatra saMsthAyAm, ata eva saharSaM same ca zizavaH sotsAhaM pramuditAH santaH jJAnamarjayAmAsuH / ye khalu loke badhirA mUkAH paGgavAdayo'samarthAH svodarapUraNe vyagrAsteSAmarthe ca dharmarasikayA prItimatyA pRthagevaikA paGguzAlA - kAri, tatrAgatAMstAdRzAJjIvAn pratyahaM bhojayati sma, vastrAdikaM ca dadAti sma / ekatra vizAlabhavane tayauSadhAlayaM kRtvA tatra teSu rugNAnAM prANinAmauSadhapradAnAya mahIyAneko bhiSagvaro roganidAnanipuNaH sthApitaH / aparatra bhavane naanaavidhvsnsiivnaadishikssnnsthaanmkrot| yatra tAdRzAste zikSAmApnuvanti nirudyamAzca sodyamA jAyante / ito'nyA mahatI dAnazAlA tayA'kAri, tasyAmAgatebhyo'tithijanadInaduHkhiyAcakebhyaH pratyahaM dvaikAlikocitA'zanavitaraNAdiprabandho'pi mahAneva vidadhe / tAsAM sarvasaMsthAnAmAlokanAdikAryaM svayameva kurvANA''sItprItimatI / itthamanudinaM sarvAH suvyavasthApitAH saMsthA vavRdhire / sAmAjikajanasyApyAsu saMsthAsu sahAnubhUtirnitarAmaidhiSTa / saMsthAtaH 98 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram suzikSitAH kiyantyaH striyaH khalvanekavyApAradAkSiNyaM nItAH sukhena svajIvanamanekavyApAreNa nirvAhayituM nirgcchn| na hyetAvadeva dhArmikajJAnAsAdanAddhArAdhane'pi rasikAstA AtmakalyANakarINAmagraNyA apybhuuvn| yAH khalu striyo'zikSitatvAd gehe nAnAklezAnanubhavanti sma, bhartAramapi paunaHpunyena khedayanti sma, zvazrvAdiparivAreSvapi vinayaM na vidadhate sma, tA apyadhunA saMsthAyAM suzikSitAH satyo vyavahAre kuzalA abhUvan, sadaiva madhuramevAlapanti, bharturapi preyasyaH zvazrvAdijanAnAM mAnyAzca jjnyire| prakRtireva tAsAM pryvrttt| 'aho! zikSAyAH prabhAvo mahIyAnasti' itthaM tAH saMsthA anekadhA strIsamAje samunnatiM vidadhatyaH sarveSAM stutyA abhuuvn| jagaDUzAho'pi svaputryA IdRzAni pAramArthikakRtyAni samAlokya teSAM vyavasthAM, samAje phalAtizayaM ca pazyannitarAM jhrss| atha prItimatyA iyatInAM mahatInAM saMsthAnAM suvyavasthAyAM vyagratayA kayAcidapi sakhyA satrA''lapitumavakAzo no jajJe, tarhi kenApi saha mudhA lapituM kamapi zocituM vA'vakAzaH kathamutpadyeta?, ata eva sA bhartuH zokaM sarvathA vissmaar| kevalaM yathAvakAzaM vairAgyavarddhakaM dharmapravartakaM ca granthaM manoyogena paThantI sarvadA''tmabhAvanAyAmeva tiSThati, pratyahaM ca niyamite samaye jinendrasevArcanAdividhAya gurumukhAdupadezAnAkarNya yathAzakti vrataniyamAdikaM viddhaati| athaikadA nizAvasAnasamaye jagaDUzAhasya hRdaye cintA smutpnnaa| hA! hA! nastrayANAM bandhUnAmekasyApi kulAdhArabhUtA pavitrA santati sti, yayA gotraM me dhriyet| iti cintAturaM prANezaM samavalokya sA vicakSaNA yazomatI sAdaramavAdIt-prANanAtha! tavedRzI cintA kathamajAyata?, kimAdhiyA'dhirvA?, yenAdhunA tava 99 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram mukhakamalaM dine vidhumaNDalamiva vicchAyaM dRshyte| athavA matto'pi gopyaM rahasyaM kimapyasti, yena madane nocyate? iti priyoktaM vacanaM zrutvA so'vak-ayi preyasi! tavAgre mamA'vAcyaM kimapi naiva vidyate, mama bhUyAn kAlo yaatH| samRddhirapi mahatI vidyate, kevalaM putro naasti| kanIyAMsau bAndhavAvapi putrahInau stH| tena hInametanme kulaM nUnaM ptissytyev| iyameva mahatI cintA madIyacitte zalyamiva vrtte| patyoktaM tatkAraNamAkarNya sA jagAda-svAmin! tadarthaM devArAdhanaM kriytaam| yataH samArAdhito devaH sarveSAmabhISTaM ddaati| tataH so'vadat-subhrUH! tvayA smyguktm| manorathAptyai samudrAdhiSThita-susthitadevArAdhanaM kariSye, yataH sakaladevatAzritamAzutoSaM ratnAkaraM vihAya devAntaraM kaH sudhIH seveta? yasmAdasmAkaM kulaM satputreNa vardhiSyate, dharmakRtyaM dhanena ca bhaviSyati ata ubhayaprAptaye rtnaakro'bhyrcniiyH| ityAkarNya prasannavadanA yazomatI jagAda-prANeza! tvayA smygvdhaaritm| amunopAyenAvazyameva manoratho'sau setsyati tatra saMzayaM mA kRthaaH| athAnyedhurjagadAnandadAyI jagaDUH zubhe'hani samudrataTe samAgatya parayA bhaktyA dhUpadIpau vividhAni naivedyAni DhaukayitvA saptAha yAvad niraahaarstmrcitvaan| tadanu tatpravardhamAnabhaktibhAvanAprasAditaH samudrAdhiSThAyakaH susthitadevo bhAsuramUrtiH saptame divase nizIthe tasyAgre praaduraasiit| tasminnavasare puraHsthitaM devamAlokamAnaH praphullalocanayugalaH sa jagaDUH parayA bhaktyA praNamya tuSTAva-he sakalasuranivAsa! jaya jaya, 'zatamahIdhara! jaya, zrIkanakaproccaiH? jaya, tAvakAni jIvanAni samAdAya meghA jagatIM jIvayanti srvmetjjgttvdaayttmevaasti| nUnaM mamAdya janmajanmAntarIyaduritarAzistavAmunA darzanena toyasthalavaNavad 1. zataM mahIdharAH parvatA yatra tatsambuddhau / 2. jlm| 100 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram vyliiyt| he surottamaratnAkara! yadi prasanno'si tarhi vaMzavRddhikaraM putraratnaM dharmavRddhikarIM zriyaM ca me dehi?| tato'vadaddevaH - bhoH kRtin! 'putrastu tava no bhvissyti| ataH sarvArthasAdhikaikA lakSmIreva nizcalA tava gehe tisstthtu| kiJca yAni yAni yAnapAtrANi ratnaiH pUrayiSyasi teSUccaiH ko'pi jAtucidapi vighno nodessyti|' iti susthitadevena vare datte sati punarAha saH-he surarAja! yathA me putrahInatvaM tathaiva mama kanIyasordhAtrorapyasti kim? devo'vAdIt-'vatsa! tava rAjAkhyo bandhuH putrau putrI ca praapyissyti| tAbhyAmeva satputrAbhyAM tAvakaM kulaM cirmedhissyte|' iti kathayitvA sAratarANi katicidratnAni tasmai jagaDUkAya pradAya sa devstiro'dhtt| tAvaccaraNAyudho'pi nizAprayANakAlikapaTaharavA''DambarasodaraM svrmkrot| aho! prasvedabinduvannirgacchadacchatArakA vidhvastatamaHstomavasanA kokAmbujanmasantApinI nizApizAcI ravikaranikarabhIteva svairmrmpssaar| atha cakravAkakalaravasUcitadivAmaNibhartR samAgamakAGkSiNI prAcI dizA naizikatAmasazokavimuktA satI tadAnImadhikaM prssaad| athaiva prabhAtasamaye jaladhidevadattavaradAnato harSaprakarSamadhigacchan dInajanAn poSayan kavivaraparigItasphItakIrtikalApaM zRNvan sa jagaDUzAhaH prAjyasaubhAgyazAlI nijsdnmaayyau| ____ atha tatra pure ratnAkarotkRSTavaraprabhAveNa purandarazrIH solakulapradIpaH sa ratnabhRtapotena saha nirvighnatayA samAgato'dhikaM didiipe| tata upakezAnvayasambhUtena sakalakAryasAdhanapaTIyasA sAdguNyanilayena jayantasiMhena sevitaH sa nitraamshobht| athaikadA 1. ckrvaak| . . 101 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram bahuvastupUrNamekaM mahApotamAdAya samudramArgeNa jayantasiMho lAbhAya kRtaprayatnaH prshstmaardrpurmaap| atha potAtsakalaM vastUttArya prazastopAyanena mandirezaM prINayitvA bhATakena kasyApi vizAlagehaM lAtvA tatra sukhenaa'tissttht| tato'sau jaladhestaTe grAvANamekamatyadbhutaM vilokya pavitracetAH sa taM vicetuM nijAn bhRtyAn niyojyaamaas| tAvattatra stambhanapura (khaMbhAta) nivAsI turka-jAtIyamahApotasya pradhAnAdhikArI prasaGgataH samAgataH prastutaM taM prstrmaaluloke| tadanu so'pi tatsaMgrahAya nijbhRtyaanaadisht| tadovAca jayantasiMhaHbhoH puruSAH! eSa grAvA purA mayaivAloki, AtmasAccAkAri, ata enamutpATayato madIyAJjanAn mA vArayata?, tannirodhe vA'muSya grahaNe vaH ko'pyadhikAro nAsti, mudhA mA vivdt| iti jayantasiMhoktamAkarNya sadAste tamevamavadan-are! grAvANamenaM ninISUNAmasmAkaM roddhA bhavAn ko'sti, etadavazyaM grahISyAma iti jaaniihi| tadAkarNya jayantaH saroSamAha-kadAcidapyevaM naiva bhavitumarhati, yUyametatprastaramupAyasahasreNApi grahItuM no prabhaviSyatha, iti tathyamahaM nigdaami| asyopari mamaiva svatvamajani prAk, na hyetadevA'vagacchata, kintu svAyattamapyakArSamahameva puurvm| punarUcire te pumAMsaH-alametena tvayA yadakAri tadakAri, sAmprata-metatprastaraM vayameva grahISyAmaH, kenApyupAyena mattastvamenamAdAtuM no zakSyasi, etadarthaM tAvakaH sakalo'pi prayAso vaiphalyameva vrjissyti| ato'smAbhiH satrA mudhA kiM kalahAyase?, kevalaM maunamAdhAya sukhenaiva svasadane yaahi| teSAmityuktimAkarNya punarAha jayantaHare! tarhi kimetanmatto mUlyamantaraiva yUyaM jighRkSatha? evaM saulabhyena kilaitallAtuM naiva shkssyth| etarhi balAtkAreNa khalvetatkadApi no grhiissyth| yato'hametatsarva rAjAnaM kathayiSyAmi, nUnamatra sa eva 102 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram yogyaM nyAyaM krissyti| iti nRpanAma zrutvA te turkIyA lokAsrastAH santaH kAJcinnavInAmeva yuktimavadhArya jayantamUcuHamuSya prastaranAyakasya yo hyekaM dInArasahasraM dadIta, sa eva dRDhAbhimAnI samudratIrasthamenaM grAvANaM gRhnniiyaat| etadAkarNya jayantasiMho babhASe-bhoH! yAvadavoci bhavatA tAvaddvyamAzu dattvA''rdrapurAdhIzAya pASANamahaM gRhnnaami| turkapotAdhipa evamUce'tadviguNaM dravyaM pradAya pASANamAdAya kIrtimahaM bhjaami|' jayanta uvAca 'yo'smai narezAya dInAraM lakSaM dadyAt sa eva nUnamenaM pASANaM gRhnnaatu|' turkaH saroSamityajalpat-'jayanta! yAvatparimANaM jagaditha tAvadrvyaM pradAya drAgamuM prastaramahameva grhiissye|' jayanta evamUcivAn-'nahi nahi dInAralakSadvayaM nRpAya dattvA kRtapratijJo'hamamuM pASANaM jighRkssaami|' turkeNa punarapyuktam-yaddInAralakSatrayametasmai bhUjAnaye Dhokayetsa eva pASANaM gRhnniiyaat| iti mitho jAtametadvAdamAkarNya tatrAgatasya nRpasya tadaiva paNIkRtaM sakalaM dravyaM pradAya ttpaassaannmgrhiijjyntsiNhH| tatrAvasare sa turko durgraheNa megho vArIva darzeNa zItAMzuH prakAzamiva tatra vAde mahIyasA jayantasiMhena parAjitastAvatparimANaM draviNaM nRpAya dAtuM nA'zaknot, kizca mukhavAtena darpaNa iva tuSAreNa kamalavanamiva sa turko jayantasiMhena bADhaM primlaanimiyaay| aho! mahAsAhasavAn dhImAnasau jayantasiMhaH svasvAmikhyAtikRte dRSadarthametAvadvittaM nRpasyA'datteti tatratyAH sarve pauraastdocire| tataH sa jayantasiMhaH svabhartuH pratyAyanAya tacchilopalaM gRhItvA vastuhInaM yAnapAtramAdAya bhdreshvrpurmgaat| tatraiSa dhIrastUrNamanalpadhiyAM nidhAnaM zrIsolaputraM namaskRtya taM grAvANamAnAyya sarvavismayakaramiti spaSTamAcaSTa-'prabho! tatra bhavatAM kIrtirakSAyai tAvakaM bhUridhanaM zilAkhaNDasyA'sya kRte mayArdrapure vyanAzi, 103 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram ata idAnImucitaM mayi vidhehi|' itthaM jalpantaM jayantasiMha harSAzrudhArAM vimuJcan solasUnurjagajjanodgItayazAH kRtajJaH prakAmamAliGgaya sabhAyAmityAkhyat-'bho dhIman! mAmakaM yazaHzarIraM zAzvatamasthireNa draviNena tvayA'tyadbhutadhImatA dezAntare rakSitaM ttsmygaacritm| IdRze satkRtye jAte'pi bahuvyaye manAgapi na khedamupaimi, kintu tussyaami| ato'dhunA sukRtakAriNaste kAmupakriyAM vidhAya sukRtI syAmityeva cintyaamyhm| iti nigadya sapramodaH sa tasmai dukUlaM karamudrikAM ca dttvaan| yataH - 'nirmalamanasAM dhiyo vivekataH kadAcidapi naiva skhlnti|' tadanantaraM yazomatIzastadIyavAJchAto'dhikameva dhanaM dattvA mAnadhanAbhilASI sa paTIyAMsaM jayantasiMhaM svasannidhAveva rrkss| athAtmabandhuvargANAM pAdapadmAmbhasA tacchuddhicikIrSayA manISivaryaH sa jagaDUkaH svAvAsakamanIyAGgaNovyA taM graavaannmmushct| tatrAvasare bhadrapurAdhiSThAyako bhadradevo navyaM bhavyaM ca yogIndrarUpaM vidhAya tadIyodArasadguNagaNairhaSTacetA bhikSAyai tatra zrIjagaDUnivAsAGgaNe smupaagmt| apUrvamAgataM tamAlokya rAjapriyA sadbhikSAmasmai dattavatI sA raajlldevii| tasminnavasare sa yogIndrastAmevamuvAca-'bhadre! tvamidAnIM gRhezaM mamAgre smaany|' yatastenaiva me mahatprayojanaM vidyte| ____ atha mahatyAmupavezanazAlAyAM tasthivAMsaM jagaDUzAhaM prati yogIndravAttA vyajijJapat sA raajldevii| yathA-kazcidaGgaNe yogIndra AyiSTa, sa bhavantaM tUrNaM ttraahvyte| tadAkarNya sa manasyevamabodhat, vyaktamuvAca ca-aye! tasya madAhvanena kimapi prayojanaM no pshyaami| tena yadapekSyeta, yanmArgayeta tad dAtavyaM, tatra me kiM pryojnmiti| taduktAvasAne sA punarevamuktavatI-nahyevamasti, na khalu sa sAdhA 104 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha - caritram raNo bubhukSurdraviNArthI vA vijJAyate, ko'pyapUrva eva camatkArI lakSyate yad bhavantameva tvarayA didRkSati, ato'dhunaiva tatra bhavatA gntvym| rAjalladevyA IdRzaM bhASaNamAkarNya tatkAlameva tatrA''gataH saH / atha tatrA''gataH zreSThI nijAGgaNe tiSThantaM tameva grAvANamanimeSaM pazyantaM taM nirIkSya sa svAnte dadhyau - 'kimeSa zilAmenAmapekSate / tarhi saharSamasmai dAsyAmi zilAmetAmavazyam / athavA tatra kimapi vaiziSTyamavagacchanneSa tamevamekadhyAnena vilokate khalu, manasyevaM bahudhA vimRzan yogIndraM sAdaramabhivandya tmevmbhydhaat| yogIndra! mamAdya januH saphalamajani / sarvANi sukRtAni pheluzca yad bhavAn madAlayamAgatya paryapunIta, sasmAra ca mAm / ata idAnImAdizyatAm' yadapekSyate tducytaam| tvAdRzAya mahImahyAya mAdRzAmadeyaM kimapi mA vedIt kimayaM grAvA'pekSyate tatrabhavatAm? satyapekSaNe nUnamenaM gRhaann|' itthaM nigadati jagaDUzAhe yogIzvaro jagAda - matiman ! mayaiSa nApekSyate, kintvasminmahAn bhedo varttate, ata enaM gRhAntaH sthApaya tUrNam / yogIndra ! eSa grAvA mAmakena munImena jayantasiMhenA''rdrapurAdAnIto'sti / kiyadbhirvarSairatraiva tiSThatyasau / samprati tatra bhavatAmAdezena gRhAntarnayAmi / asminnavasare sa yogIndro jagaDUzAhaM ttprstriiyguptbhedmshessmjlpt| tathAhi-'amuSmin prastare purA rAjJA dilIpena nyastAni mahArhANi ratnAni vrttnte| bhAgyAdihAgatAni tAni samastAni gRhANa / ' etadAkarNya zreSThI vismito bhUtvA punaruvAca - yogIzvara ! kimeSa ratnairnibhRto vidyate ?, Azcaryametat / etadgutabhedaM bhavAn viveda, atobhavAn ko'pi mahIyAn pumAn jJAyate / atItAnAgatajJAnavA~zca prtiiyte|' itthamabhiSTuvantaM zreSThinaM punarAcakzau yogIndraH 105 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram 'mahAbhAgadheya! yo'yametasya sandhirdRzyate, tasmiMstIkSNaTaGkaprahAreNa bhinne sati tadantaH sthitAni ratnAni svata eva dRzyAni bhaviSyanti / ' itthaM vyAhRtatadbhedamadRSTapUrvaM bhAgyAdupetaM yogIndraM punaH punaH praNaman sa jagaDUzAha evamuvAca - yogIzvara ! satyaM brUhi bhavAn ko'stIti ? satyaM kazcid yogIzvara evAsti bhavAn ? kimuta madIyaprabhUtabhAgyodayAdihAyAtaH ko'pyanyo'si ? etad bubhutsA mahatI mAmutsukayati / tadAnIM tatra tAvubhAvevA''stAm / atastatprastarIyasarvabhedajijJAsayA taM yogIzvaraM sa zreSThI sAdaramevamabhyarthayat / nUnamahaM jAnAmi yad bhavAn madIyapurAkRtasukRtayogAdevAdya madaGgaNe'trAgato'sti? ato bhavAn mAmakamazeSamajJAnaM chinattu / vAstavikamAtmarUpaM mAM darzayatutamAm / itthaM bhaktyA vinayena praNayamadhuravacanena ca prasannamanA bhavan yogIzvarastamevaM vaktumArebhe - zreSThin ! mAmihAgataM kamapi yogIzvaraM mAvehi / ahametasyA bhadrezvaranagaryA adhiSThAyako devo bhdreshvro'smi| tAvakA'mitapurAkRtasukRtayogAdAkRSTaH prastare'smin sthitAnAM suratnAnAM bhedAkhyAnAya samAgato'smi, yogirAjarUpeNa tavAGgaNe'dya, iti vyAhRtya viramantaM devaM, sa zreSThI nigadatyevam-aho deva! bhavatAM kAM bhaktiM kuryAmaham ? yadahaM manujaH, bhavAMzca devaH, ato mayA jAnatA'jAnatA vA tatra pUjyasya devasya te yadaparAddhaM, yadakAri cAvinayAdikaM tatsarvaM kSamasva / mAdRzaM sAdhAraNaM mAnavamupacikIrSannatrAgato'si tena manye yadadya nUnaM me bhAgyaM jajAgAra / adyApi me puNyAni jIvanti / tubhyamahaM kimapyarpayituM naiva prabhavAmi / tvameva loke sameSAM sarvANi samIhitAni dAtumIziSe / merusarSapayoriva tava mama cAntaramasti / kvAhaM nA? kva ca bhavAn devaH, kva rAjA bhojaH, kva ca gAGgikastailikaH? mAdRzAmatyalpamatijuSAmalpasattvavatAmupari sarvadA 106 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram tvayedRzyeva kRpAdRgbhirvRSTirvidheyA, ityeva zatazo'hamabhyarthaye bhvntm| athaivamAcakSANaM zreSThinamAkhyAtavAn sa yogIndraH - mahAmate ! bhaktyA te prasanno'smi / yadarthamahamatrA''gAM tatkAryamakaravam / yathedAnIM lokAnupakuruSe tathaivA'navaratamupakarttavyamagre'pi manAgapi tatra pramAdo na vidhAtavyaH / bhAgyavazAdIdRzIM sampattimAsAdya lokAnanAthAnatiduHkhino ye janA upakurvanti, vasanAdinA teSAmahamapi dAsatvaM vidadhAmi khalu / ye khalu lakSmyA AdhikyamitvApi parAn nopakurvate'nAthAdIn, na vA nijakuTumbaM puSNanti te'vazyamatra loke jIvanta eva mRtA mantavyAH / mRteSu teSu tAH sampada itare janA eva bhoktAro jAyante / svayaM tu nArakayAtanAmeva ciraM sahante kimadhikam ? kRpaNAnAmatra loke kecinnAmapi naiva gRhNanti, azubhasUcakatvAt / ata eva tvamiyata lakSmIM bhAgyAdadhigamya tasyAH sadvyayena jaganti jIvaya, evamupadizya jagaDUzAhaM nijakarttavyatAmasmArayatsa yogIndrarUpo devaH khalu / punaravocat zreSThI - deva! samyagadhunA'munopadezena tvayA'smAri, mAmikAH sakalA api zriyaH satAM sAdhUnAmanAthapramukhAnAM janAnAmarthameva samupayokSyante tatra saMzayaM mA gAH / dharmArthameva vyemi, agre'pi vyeSyAmi ca / tAvakamenamupadezaM kadApyahaM no vismariSyAmi / 'tvamadhunA''tmIyaM divyaM rUpaM darzaya? yenAhaM kRtakRtyatAmupanayeyam' ityevAhaM tvAM prayAce sAJjaliH / tadanu sa devo'pi tadabhyarthanayA jagaDUzAhamahebhyAya nijAkRtrimaM rUpaM pradarzya tatkAlamevAlakSyatAmAyiSTa / adRzyatAmupayAte tasmin deve sa zreSThI nijodAramAnase sAMsArikavaicitryasya saGkalpavikalpau kurvan 1. i - prAsau / 107 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram prastarAntarnirgatAni tAni ratnAni nijabhANDAgAre sthApayAJcakre / tadantastAmrapatramekamAsIt, tatra rAjAdilIpo hyetAni ratnAni nihitavAnasyAntariti lekho'pAThi tena mahebhyena / athAnavarataparopakAraparAyaNaH sarvAzAprasRtA'mitA'malayazasstomaH zrImAn jagaDUzAhastAvatA'prameyaratnena kauberIM dizaM zritaH sahasrAMzurivAdhikamazobhata, zukle zazinaH kaleva tadIyA sukIrttiH pratyahamedhitumalagacca / ekadA kacchadezIya nAnAnagarANi pAvayan zrIparamadevasUriH suziSyamaNDalyA satrA bhadrezvaranagarImaiSIt / tatra bahuzrutasthavirAcAryAgamanamAkarNya solakulakamaladinezena jagaDUzAhena mahAmahena dharmaguroH purapravezo'kAri / tatra mahotsave jainetarApi naranArI janatA''nandamanubhavantI sammilitA satI tamutsavaM vyAtene, prazazaMsuzca sarve lokA amuSya sUrIzvarasya saccAritrya vairAgyAdiviziSTodAraguNagaNaM muktakaNTham, udatArayacca nijavizAlabhavanopakaNThe mahopAzraye mahatA''DambareNa gurumenaM jagaDUzAhaH sprmodH| tatrAyAtaH sakalazAstrapAragAmI sa sUrirADapi meghagambhIrayA girA dharmadezanAmapUrvAM dadAno nijayA vidvattayA sarveSAM manAMsi cakitAni vyadhAt / lebhire ca bhUyAMso bhavyajanA vrtniymaadikm| aprAkSIcca tasminnavasare jagaDUzAhastaM smyktvsvruupm| tathAhi-bhagavan! kiM nAma samyaktvam?, kathaM caitadadhigamyate ?, prApyate vA kimetadadhigamanena ? athaiteSAM praznAnAmuttaraM nigaditaM paramadevasUriNA / tathAhi - daMsaNabhaTTho bhaTTho, daMsaNabhaTThassa natthi nivvANaM / sijAMti caraNarahiyA, daMsaNarahiyA na sijjhanti ||1|| 108 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram bho bhavya! darzanaM nAma samyaktvamavehi, tena bhraSTo jIvaH sarvathA bhrsstttaamevaapnoti| arthAt-tatra bhraSTasya tyaktasamyaktvasya punaH punaramuSmin bhavArNava eva patanaM bobhUyate, jAtvapi saMsArasAgarAdetasmAnmuktioM jaayte| punaramunA jIvena yAvatsamyaktvaM nAsAdyate tAvatkarmavimuktibhUya mokSazriyaM no lbhte| caraNena cAritreNa rahitA bhraSTA jIvAH punazcAritryamadhigamya saJjAtasamyaktvaprabhAvAtsamayAntare prApnuvanti zAzvataM moksssukhm| parantu sakRdapi ye jIvAH samyaktvabhraSTA jAyante te punaH yAvat samyaktvaM na prApnuvanti tAvat kadAcidapi muktA naiva bhvitumrhnti| eSa jIvo'nantakAlaparyantaM khalvasmin saMsAre samyaktvAsAdanamantarA bhraamytyev| sarve'mI prANino nigode sthitaaHsnti| eSu zAzvatacaturdazarAjalokeSvasaMkhyAtA nigodagolakA vidynte| teSvapyekakasmin golakesaMkhyAtA nigodA vrtnte| punarekaikasminnigode'nantA jIvAH snti| jAtvapyeSAmavasAnaM nodetIti tttvm| yasmAdadyAvadhigate'pyanantakAle kilaiko'pi nigodaH zUnyatAM nAlabhata, kintu jagati caturazItilakSajIvayonau paribhramantastadvadeva tisstthnti| karmadalAni kSapayitvA yAvanto jIvAH saMsArAdasmAdvimucyante, tAvanta eva jIvA nigodAd bhiraayaanti| tatrasthAnAM jIvAnAmitthaM dvaividhyamasti eko vyavahArarAzIyo dvitiiyo'vyvhaarraashiiyH| ye ca jIvA nigodato bahirgatAH saMsAre'tra caturazItilakSajIvayonau paribhramya punastAdRzabhavitavyatayA karmANi zubhA'zubhAni cinvantastatraiva nigode gacchanti sma, te jIvA vyavahArarAzIyA ucynte| __ ye punaranantAtItakAle'pi nigodAd bahiretuM kadAcidapi na 109 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram prabhavanti sma, anantakAlaM tatraiva nigode nAnAvidhabhavitavyatAyogAdutpadyante mriyante ca, te khalvavyavahArarAzIyA jIvA nigdynte| naigodAste'vyaktatayaiva jAyante vilIyante ca, yato bhavati cAmISAmatisUkSmo bhvH| eSa eva bhavaH zAstre kssullkbhvtvenocyte| jAyante cai kasmiccha vAsoccha nAse nigo dIyajIvAnAM sArdhacaturNavatyA-valyadhikasaptadazabhavAH, kiyantazca naigodikA jIvA IdRzAH santi, ye khalu yAte'pyanantakAle nigodAnava nirgamiSyanti bhiH| yadyatra kazcidevaM pRcchet-'kiyanto jIvA mokSamadhigatAH?' taduttarametadeva kathanIyam-yadadyAvadhi nigodasyaikasyA'nantatamo bhAga eva mokssmdhygccht| uktaM ca zAstre jayA jayA hoi pucchA, jiNANa maggammi uttaraM taiyaM / ikkassanigoyassa, aNanta bhAgo ya mukkhago ||1|| ___ vyAkhyA - yadA yadA jinezvaraM kazcidetadapRcchat-'kiyanto jIvA muktiM gatAH?' tadA tadA jinamArge bhagavAnetadeva taduttaramakarot- 'ekasya nigodasyAnantatamo bhAgo mokssmaapt|' yo'yamAtmAjarAmaraH so'pi kaSAyakarmayogAtpIDyamAnastadudbhUtAM santApasantatiM sahamAnaH saMsAre naanaavidhjnnmrnnmupaiti| yAvadeva samyaktvazobhA no dhatte, tAvantaM kAlaM bahiraGgapaudgalike sukha eva mudmeti| tatrAnurakto'sau putrakalatrAdikuTumbArthamanekadhA karmANi bdhnaati| teSAM karmaNAM phalamapi pAravazyenaiva jIvo'yaM bhungkte| paudgalikasukhalipsayA caiSa tddhiintaamaasaadyti| yeSu putrakalatrAdiSvasau divAnizaM rajyati te sakalA apyamI svIyA naiva bhavanti, nUnamekadA jIvo'sau sakalaM vihAya yaatyev| yeSu lakSmIrAjyasattAvibhutAdhipatyatAdibAhyaramaNIyavastuSu pratibaddhA asvAneva tAnAtmIyAn manya 110 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram // mAnAstadeva sarvasvaM vidanti, yaccAtmIyaM tattu vissmaaraiv| IdRgajJAnamithyAtvavazaMvadIbhUto'yaM prANI svasvarUpamapyasmaran, yaccedamanityaM zarIraM tatraiva buddhiM vidadhAti, hanta!!! kIdRzo'yaM vyAmohaH? parametanno jAnAti yadayaM dehaH sa AtmA nAsti, kintu zarIrAtiriktaH kazcidvilakSaNa eva zuddha AtmAstIti sa eva svIyo mntvyH| yadidaM kSaNabhaGguraM dRzyate zarIraM taditara evaasti| ato yAvadIdRmithyAjJAnamAtmA nojjhati, tAvadeSa svakIyavizuddhasattAM naavgcchti| asmi~stAvad bAhyadRSTireva tisstthti| ayamAtmA yathA'nAdikAlataH saMsAre'tra bambhramIti, tathA mithyAtvamapyamuSya sNlgnmstynaadikaaltH| tacca mithyAtvaM paJcadhA nyagAdi zAstre1. abhigrahikamithyAtvam, 2. anabhigrahikamithyAtvam, 3. AbhinivezikamithyAtvam, 4. sAMzayikamithyAtvam, 5. anAbhogikamithyAtvaM c| amunA mithyAtvajJAnenAndhIbhavanto'mI jIvAH kaSAyANAM pAravazyamitA anekavidhAni, gADhapApakarmANi, pRthivyAmasyAmarjayantaH kila ghorataraM nrkmaapnuvnti| asti caitayoH samyaktvamithyAtvayonaisargikaH prsprvirodhH| ata evaikatra kutracidapyete naiva sntisstthete| etatpaJcadhAtmakaM mithyAtvaM tatsvarUpajJAnapUrvakaM hitvaiva vizuddhamanAzcarAcarajIvodbhUtaprabhUtakaruNo'sau prANI samyaktvasammukhamAgantumarhati, itarathA nahIti rhsym| tatrAdimamithyAtvaprabhAvAt pumAn vidvAnapi, lokamAnyo'pi, pratiSThitatamo'pi svIyAsadAgrahaM kadAcidapi no jihAsati, kintu tasyaiva samarthanAya nAnAvidhAM kuyuktimupsthaapyte| manAgapi tato naiva bibheti| yadA loke hAlarAbhidhAnaM pakSiNaM zaizave prasUruDDayanaM zikSayati tadA tatpadayoradhastAt kASThakIlakaM sthApayati, yad blaattuurnnmutpttyym| zikSite cotpatane tacchaGkutyAgo vidhAta 111 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram vyastena, paraM sa taM pazcAdapi naivojjhti| yatastanmAnase kileyaM zaGkA jaayte-nuunmhmetblaadevotptaami| itthamalIkazaGkAbhrAntigranthyA yAvajjIvaM sa taM gRhNAtyeva, kadApi no muJcati, tadvat athavA kasyacidekasya tApasaziSyasya manasi sauvarNa kaTakaM pridhaatumiihotpede| tadanu sa tadyogyaM svarNa krItvA kasmaicid dhUrtasvarNakArAya tnnirmaatumdaat| so'pi jhaTityeva tadIyaM valayaM nirmAya tasmai pratyarpya samAkhyat- bhoH! tvametadApaNe gatvA parIkSopale parIkSaya? parantu madIyaM nAma kutrApi no vaacym| yato bhUyAMso'tra me vairiNaH santi, te'vazyamevaitad viparItaM vdissynti| tatheti tadvacaH pratipadya sa kasyacitsAdhukArasyApaNe ttpriikssnnmciikrt| kRte ca tasmin sauvarNameva ythaarthmbhuuttt| tato jAtavizvAsaH sa svarNakArAntikamAgatya punastasmA adaat| atha sa pazyatoharastadvalayaM dhAvan dhAvan purAkSisaM paitalaM valayaM tasmai dattavAn, yadAsItsauvaNaM tadapAharadeva, uktaM ca-bhoH! etad gRhaann| purA tvayaikadA madIyanAmAgrAhaM parIkSitaM, tadA sarve tatsvarNameva jgduH| punaridAnIM tatraiva gatvA tvametasya parIkSAM kuru? kathyatAM ca mannAma, madabhidhAM zrutvaiva te nUnametadviparItaM vakSyanti, yena bhavAnapi tUrNa jJAsyati yatsanti me'tra nagaryA sarve dveSiNo na veti| tadaiva so'pi tadvalayaM lAtvA''paNametya tatrAmagrAhaM ttpriikssnnmkaaryt| tadA sarve vyApAriNa uccairUcire-aho! etattu paittalaM vlymsti| yadAnItaM purA sauvarNa tnnaastyett| re mUrkha! tvamavazyaM tena dhUrtena svarNakAreNa vnycito'si| etadavitathaM lokAnAM kathanaM saMzrutya so'vocat-bho bho dveSasaMmagnAH! jJAtaM mayA, yad bhavantaH sarve'tathyameva jlpnti| dhruvameva bhavantaH sarve sAdhumapi taM vaJcakaM vadanto dviSanti mudhaa| yadetadeva valayaM purA tannAmA'jAnAnA bhavantaH sakalAH sauvarNa kthitvntH| idAnIM 112 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram tadabhidhAne nigadite tadeva paittlmaacksste| tasmAdavedi mayA yatsarve yUyaM tasya dveSTAra ev| itthaM tanmanasi pramitamalIkamapi yathA nApayAti tathA yanmanaso yanmithyAtvaM nApasarati jAtvapi tadevA'bhigrahikaM mithyaajnyaanmucyte| dvitIya-mithyAtve tAdRzaH kadAgraho naasti| tathApyAtmaguNAn malinAnetadapi krotyev| yadudayAdeSa jIvaH sudevakudevayoH sugurukugurvoH sudharmakudharmayoH sAmyaM jaaniiyaat| etadeva khalu mahAnibiDaM mithyaatvmucyte| etadevA'nabhigrahikamithyAtvajJAnaM jalpanti pnndditaaH| yadupayogarAhityena bhrAntyA vyAkhyAnopadezasamaye sabhAsamakSaM jinendravacanato viruddhmaackssiit| asatyameveti jAnatApi puMsA tatsatyApayitumanekAH satyo'satyo vA yuktayo viracyeran, svIyaM haThavAdaM kadAgrahaM vA no jhyaat| nijAjJAnAGgIkAre cAtmapratiSThAhAniH syAditi bibhiiyaacc| paramIdRgutsUtraprarUpaNAjjIvo'yamanantakAlaM saMsAre'tra janmamaraNajaM mhaakleshmevaanubhvtitmaamityaabhiniveshikmithyaatvmucyte|| yena zrIvItarAgavacaneSvapi sNshyiit| yatrAlpIyasI svabuddhiH kiJcidapi na pravizati, tAdRzAtisUkSmabahutaramanaHpraNidhAnagamyaviSayavicAraNAyAM jAyamAnAyAmasatI kalpanAM kurvIta, yAni nigodAdisUkSmatattvAni tadbuddheragamyAni teSu sahasA zaGketa-kimidaM satyamasatyaM vaa| athavA dharmAntare yantramantratantrAdicamatkRtimAlokya dhruvameSa eva dharmaH zreyAniti matvA tameva kAmayeteti sAMzAyikamithyAtvaM jnyeym| yenA'yaM prANI saMmUrchimaja iva parakIyAvalokanena zUnyamanasA vastutattvAdiparamArthamajAnAnaH kriyAsu prvrtet| tadevA' - 113 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram nAbhogikamithyAtvaM nigdyte| eteSAM paJcavidhAnAM mithyAjJAnAnAM yogAdeva jIvo'yamanAdikAlaM saMsAre ckrvtpribmbhrmiiti| caturgatyAM caturazItilakSajIvayoniSu garbhAvAsa-janana-maraNa-roga-zoka-santApA''dhivyAdhinAnopAdhijAmasahyAM pIDAM sahamAnA anantAni duHkhAni bhuJjate jiivaashcaite| iSTAniSTasaMyogaviyogAbhyAmete prANinaH kilA:jJAnatayA satatamAtaraudrau dhyAyanti, badhnanti ca tena naanaavidhnikaacitgaaddhkrmaanni| brahmadatta-subhUmAdivadete durgatAveva privrjnti| eteSAM mithyAjJAnAnAM kaSAyAH khalu sahakAriNo jaaynte| teSvekaikamapi kaSAyo yadi jIvamenaM durgatau netuM prabhavati tarhi khalvekadA puJjIbhUtaH kutracidekatra pApasthAne jIvamadhogatau nayettatra kimAzcaryam? sati ca mithyAtvAnAM prAbalye tIvrakaSAyo hyanantAnubandhIbhavanavazyamenaM jIvaM nArakI gatiM praapyte| itthaM krodhavazIbhUtA hiMsAniratA mAMsAzinaH siMhavyAghrasarIsRpamArjArapramukhA jIvA Ajanma jIvAn nighnanto mRtvA nUnaM mahAnarake'tithayo bhvnti| mAnavazAdeva rAvaNaduryodhana-prabhRtayaH katipayA balIyAMsaH pumAMsaH saMsAre'smin prAnte duHkhamanubhUya mRtAH santaH kila nArakImevA''titheyIM bhejire| evamanantAnubandhilobhapApodayAdaSTamaH subhUmacakravartyapi SaTakhaNDIyasamRddhyA tRtimanadhigacchan dhAtakIkhaNDe bharatakSetrA'paraSaTkhaNDasAdhanAya parivrajan lavaNasAgaramadhya eva sasainya patitvA mRtvA ca ssmnrksyaa''tithymlbht| kApaTya-karaNAdeva bhagavAn mallinAthaH striitvmvaap| ye'tra janmani mAyino bhavanti, te'vazyaM bhavAntare tirazcAM strINAM vA yonau smvtrnti| yato hi-deveSu lobhAdhikyaM, manujeSu mAnAdhikyaM, tirazcAM kApaTyabAhulyaM, nArakIyANAM krodhAdhikyaM nisrgaadevotpdyte| itthameko'pi kaSAyo jIvAn kIdRzImadhogatiM nyte| aho! putrakalatradhanadhAnyamUrchitA 114 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram atimUDhatAmApannAsteSvevA''saktiM ca nItA jIvAH pariNAmakAle gADhamohabaddhA ekendriyjiivyonaavutpdynte| ye'tra straiNA bhavanti jIvAste paratra tAsveva praadurbhvnti| evaM mithyAtvena kilAndhIkRtA jIvA nAnAyonisamutpannA duHkhaanynubhvnti| eSa mahIyAn prabhAva ekasya mithyAtvasyaiva caackiititmaam| samyaktvaparipAlane kiM phalam? tadAha - aMtomuhuttamittaM pi, phAsiyaM huA jehiM sammattaM / tesiM avaDDapuggala-paribhaTTo ceva saMsAro ||1|| samyaktvaM nAma kimapyamUlyaM vastu durApamevAsti jgtyaamsyaam| taccAntarmuhUrttamAtramapi yasyodeti sa cArdhapudgalaparAvartanakAle'vazyaM mokssmupaiti| yazca kazcinniSitasamyaktvavAnasti, sa tasminneva bhave, kiyAMzca tRtIyabhave, ko'pi sasame bhave, kazcanASTame bhave mokssmdhigcchtyev| sAmAnyena samyaktvasya dvaividhyaM zAstroktaM varvati-prathama vyavahArasamyaktvamaparaM ca nishcysmyktvm| 'yadatra saMsAre brahmaviSNuzivAdayo bhUyAMso devA dRzyante, parameSAM madhye yo hi kAJcanakAminInAM tyAgI, rAgadveSAdimuktaH, aSTAdazadoSarahitaH, kaSAyaizca tyaktaH, samazatrumitraH, anantazaktimAn bhUtvApi kSAntinidhiH traikAlikajJAnavAn, praNaSTajarAjananamaraNaH zrIvItarAgadevo'smAkamupAsyo'stIti nishcetvym|' 'ye khalu jinendraprarUpite pathi vartamAnAH saMsArasAgarAdasmAttItIrSavaH, lokA~stitArayiSavazca tIrthaGkaraprarUpitaM panthAnaM cAlayantaH, paJcamahAvratAni paripAlayantaH, parAnapi bhavyajIvAn vItarAgabhASitamArga darzayantaH, dharmArthasatyamArge gacchantaH, kAmakrodhAdikaSAyANAM vijigISayA satataM prayatamAnAH, IdRzA eva 115 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram zuddhA guravo jagatastaranti, anyAnapi tArayanti ca / ' sAdhudharma-zrAvakadharmabhedena zuddhadharmo'pi dvividho vidyate / ye jIvA laghukarmANo mumukSavo jitendriyAH sAMsArike kvApyAkarSake viSaye bandhanakArake na tiSTheyuste prANinaH sAdhudharmAnazeSAnArAdhya vItarAgasthApitamArgAnusAreNa satvaraM mokSaM yAnti / ye jIvA bahulakarmANaH sAdhudharmapAlane'saktAH saMsAre'tra viSayavAsanayA nibaddhA bhaveyuste khalu zrAvakadharmapAlanAdeva samayAntare mokSameSyanti / zrAvakA apyuttamamadhyamakaniSTha bhedena tridhA santi / tatra ye dvAdazavratadhAriNo devagurudharmeSu bhaktiM kurvanta eSAM kRte prANamapi ditsanti, te jIrNa zreSThIva dvAdazadevalokaparyantaM gantumarhanti / ceTakamahArAjavadrAjyavyavasAyI yudhyamAno dvAdazavratadhArI zrAvako'pyaSTamadevalokamagamat / madhyamAH zrAvakA dvAdazavratebhyo nyUnamapi vrataM yathAzakti paripAlya deve gurau dharmeSu ca samyag bhaktiM kurvANA jAyante, bobhUyante ca saMsAre vyavahAraviSaye prItimantaH, athApi dharmeSvabhirucimete kurvanti, yathAzaktivratapratyAkhyAnAdikamapyAcaranti, IdRzAH zrAvakAH paJcame guNasthAnake jAyante c| tRtIyAH kaniSThAH zrAvakAstu vratAderakaraNAdaviratisamyagdRSTayo nigadyante, ete khalu devagurudharmeSu bhaktiM vidhAtuM zreNikarAjavadRDhatarA''sthAvanto bhavantastIrthakRtAM bhaktyA kSAyikasamyaktvavadutkRSTasamyaktvakalitA api karmabAhulyAtprAktanAntarAyayogAdiha janmani vratamekamapi karttuM no zaknuvanti, jAyante caite caturthaguNasthAnake / yo'sau vizuddho dharmaH prarUpitastIrthakRtA tasyaite dAnaM, tapaH, zIlaM, bhAvaneti catvAraH prakArA api santi / eteSAmekamapi prakAramArAdhayatAM jIvAnAM kRtakRtyatA sampadyate / 116 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram ihA'bhayadAnam, supAtradAnam, anukampAdAnamucitadAnaM, kIrtidAnamiti paJcaprakArA dAnasya snti| tatrAntimAni trINi dAnAni ye kurvanti, loke'smin mahatI samRddhimApnuvanti, avaziSTe ca dve dAne mokSapradatvAduttame staH, iti zAstrakRtAmAdezo jaagrti| pazya pazya ya eSa suprasiddho'sti zAlibhadraH sa hi pUrvasmin bhave kazcidekagopAlajIva aasiit| parameSa zubhabhAvanayA mAsopavAsine susAdhave pAraNArthamAgatAya kssiirmdaat| tatprabhAvAdiyatIM samRddhiM sa praaptvaan| pazcAttAH sakalA api sampattIvihAya sa mahAvIraprabhupArzve dIkSAM llau| ciramatra tAM paripAlya prAnte sarvArthasiddhivimAnaM praapt| tatazcyutvA mAnuSaM janma samAsAdya mokSaM yaasyti| evamasya bhaginIpatirdhanAbhidhAnaH zreSThyapi pUrve bhave supAtradAnaM dttvaan| tatprabhAvAdatra janmani mahIyasI buddhiM sampattiM cApannaH zAlibhadravadekAvatArIbhUya mokSaM vrjissyti| yo'yaM prathamastIrthaGkarastadIyajIvo'pi pUrvajanmani dhanAbhidhasArthavAhaH sAdhubhyo bhaktyA ghRtAni ddau| tatprabhAvAdeva mokSaphalaM sa praasvaan| abhayadAnamapi muktistriikrnihitvrmaalaamaakrssyitumgresrmsti| yathA-megharatho rAjA svazarIramAMsadAnena kapotapakSiNamekaM ttre| tatprabhAvAccakravartinaH samRddhimAsAdya SoDazastIrthaGkaro bhUtvA mukto'bhUdamuSmAd bhvsaagraat| tathA dvAviMzatitamastIrthaGkaro neminAthaH purA rAjImatIM pariNetuM mahIyasA''DambareNa janyaiH satrA gacchan, tallagnasamAhUtajanatAgauravakRte vadhyapazUnAmArttanAdamAkarNya samudbhUtaprabhUtaviSayavaimukhyastata eva praavrtt| tAM rAjImatI naiva pariNItavAn, tatkAlameva khalu dIkSito bhUto hi zivaramaNyAH preyaan| kazciddharmarucinAmA zramaNaH kenacidarpitaM kaTutumbikAzAkaM gurvAjJayA pariSThApayituM parivrajan pathi kITopari jAtAnukampaH svayameva tena viSaprAyakaTutumbikAzAkena mAsakSapaNapAraNaM vydhaat| 117 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram namo'stu dhanyatamebhya IdRzebhyo munivarebhyaH, yeSAmIdRzI dayA manasi vilsti| tacchAkAhAreNa mRtvA sarvArthasiddhivimAne samavatatAra saH / tato manuSyatvametya mokSamadhigamiSyati / itthameva zIlasyApi mahimA jAgartti / purA khalu sudarzana zreSThinaH zIlaprabhAvAcchUlikApi sakalalokasamakSaM siNhaasnmbhuut| etacchIlamAhAtmyAAdeva draupadyAH sarveSAM sabhyAnAM madhye duHzAsane taccIramaSTottarazatavAramAkRSati sati navanavaM cIramutpede / itthaM kalAvatyA api sacchIlamahimnazchinno'pi karaH punarnUtano'dhyajAyata, mahAsatI sItApi nijA'khaNDitazIlaparIkSaNAya zrImatA rAmacandreNAdiSTA sarveSu pazyatsu prajvalite hutAzanakuNDe papAta / tadA so'gnistacchIlamAhAtmyAnnaisargikIM dahanazaktimapahAya jlvcchiitlo'bhvt| evamekadA satI subhadrA nijasatItvamahimnA kilA''matantunA baddhacAlanyA kUpAjjalamAnIya tatpariSicya campAnagaryA dvArasya kapATamudghATitavatI, dhanyavAdArhAH kiledRzAH zIlamaNDanasumaNDitA narA nAryazca jagatyAm / tapaso mahimA tu jagati sarvatra suvyakta evAsti / yathA khalu mayUrANAM DimbhAH kenApi no citrIyante kintu svata eva citritAH smpdynte| tadvattapasaH prabhAvo'pi svata eva prakAzo bhavati / kliSTatarANyapi karmANi dahanavatkSaNAdeva bhasmasAtkaroti, prabhuvarddhamAno'pi sArdhArkavarSANi mahAghorANi tapAMsi kRtvA svIyAni kliSTAni karmANi kilA'nInazat / DhaNDhaNamaharSistu SANmAsikIM tapasyAM vidhAya tatpAraNAdivase kaivalyajJAnamApnot / dhammilakumAraH SaNmAsAn yAvadugrataraM tapaH kRtvA svkaamitmlbdh| loke'smin khalvasAdhyamapi kAryaM tapobalAtsukhena sidhyati puMsAmatra manAgapi sandeho nAsti / jagati durbhago'pi mahAduHkhagrasto'pi nA yadi SaNmAsAn 'AyambilaM' tapaH kurvIta, 118 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram tarhi sa pumAn dhammillakumAravadeva sukhmnubhvet| kiM bahunA tapasA hi devA api vazaMvadIbhUya tisstthnti| cakriNo'pi yadA devAnAkraSTuM kAGkSanti tadA te'pyaSTamaM tapa aacrntyev| zrIkRSNavAsudevo'pyaSTamatapomahimnava zrIzaGkezvara-pArzvanAthapratimAM nAgalokAdihA''nIya jarArAkSasI jghaan| ato loke'tra yadasAdhyamasti kRtyaM tadapi tapa eva vihitaM sat sukhena saadhyti| ____ yA khalu bhAvanA, sA hi bhavamavazyaM nAzayati, yadAha 'bhAvanA bhavanAzinI' etaccAlIkaM naasti| prathamacakravartI bharatamahArAja Adarzabhavane tiSThan kevalaM bhAvanAmeva bhAvayan kaivlymiyaay| na hyeka eva kintu tatpade saMsthitA anye'pyaSTau rAjAnastadvadeva bhAvanAbhAvanayA prAsakaivalyajJAnA mokssmiiyuH| nartakIpremanibaddhA''SADhabhUtirapyekadA bharatacakravarttinAmakaM nATakaM cikIe'statrAdarzabhavanamAyAtastatkAlameva smudbhuutvishuddhbhaavnaaprbhaavaatkaivlyjnyaanmaissiit| are! adyApi yadi manasIdRzo vizuddho bhAvaH kSaNamapi yasya kasyApi samudbhavet, tarhi sA bhAvanA tasya jIvasyAnekabhavasaJcitAni karmANi vinAzya laghukarmANaM viddhaatyaatmaanm| tasmAdeSa bhAvaH zreyAn varIvarti jgtyaam| mahAnubhAvAH! dAnazIlatapobhAvanAnAmekaikamapi jIvAnAmAtmakalyANakAri vidyate, tarhi kutracidekatra vartamAnA ete catvAraH kimiti zreyo no vidadhIran? / itthaM trayANAM devagurudharmANAM tattvAni samyagavagatya kilaitattattvatrayIM bhjnte| bhaktyA tAni samArAdhayanti, tadetad vyAvahArikaM samyaktvaM nigadanti shaastrkrtaarH| yAvacca samyaktvaM nodeti prANinAM tAvantaM kAlaM muktinagarIjigamiSugaNanAyAmeSa jIvo naiva gnnyte| tadetatsakRdapyAgatya punaH kAmamapagacchettAvatApi bhavyajIvAnAM muktipathikeSu gaNanA kila bhvtyev| jAte ca samyaktve jIvo'yamardhapudgalaparAvartana 119 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram kAlaparyantamevAmuSmin saMsAre paribhrAmyati, tato'dhikaM neti bodhyam / ardhapudgalaparAvartanaM kAlavizeSasya mAnamasti / tathAhidazakoTAkoTisAgaropamaH kAlo'vasarpiNyAM yAti etAvAneva kAla utsarpiNyAM yAti, ubhayozca saGkalanayA viMzatikoTAkoTisAgaropamaH kAlaH kAlacakramekaM kathyate / asminnanantakAlacakre'tIte kilaikapudgalaparAvarttanakAla ucyate / samyaktvavanto jIvA iha saMsAre'dhikAdapyadhikamardhapudgalaparAvartanakAlaparyantaM / bhrAmyeyuH / * iha khalu ye bhavyA vyavahArasamyaktvaM samyak paripAlayanti, teSAmevaitannizcayasamyaktvasya prAptiH sambhavati, netareSAm / yataHvyavahArasamyaktvavanto jIvA yathA yathA vizuddha bhAvena zrItIrthaGkare bhagavatIM bhaktiM kurvantastaM prabhuM jAnanti tatsvarUpaM vidanti, tathA tathA vItarAgasya bhagavataH prabhAvo mahAneva jIvopari nipatati / tatazcAyaM bAhyaM vihAyA''ntaraM taM bodhati / tadanantaramantardRSTyAM jAgRtAyAM satyAM svAtmA ko'sti ? yazcaiSa paudgalo dharmo mAmanAdikAlataH sAMsArikeSu mithyAtmakeSu putrakalatrAdiviSayeSu vyAmohayan nitarAmakhedayatsa ko'sti ? ubhayozcaikatA nAsti / itthamAtmapaudgalikadharmayoH pArthakyamAlokyA''tmatattvaM jAnAnaH ko'smyahaM ?, kutazcAgato'smi ? kutra ca gantavyamasti ? aho ! ahamekadA nigode kilA''sam? idAnImapAre'tra saMsAre paribhramAmi / amuSya jIvasya satyAtmakaM sthAnaM muktirevAsti / yenAsAvajarAmaratAmupaiti / ityanAyAsenaiva jAnAtyasau jIvaH / tatazcAnantajJAnadarzanacAritryavIryAdayo guNA Atmano nisargajAH santIti jJAtvA tAnAtmIyaguNAn prakaTayituM prayatante jIvAH khalu / pazcAdityapi jAnAti, yadahamAtmazaktiM parAvartya mokSamadhigantumarhAmi / itthamajJAnapaTale dUrIkRte 1. ardhapudgalaparAvartakAle'pi anantotsarpiNI - avasarpiNI kAlaH kathitaH / 120 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram svaatmjnyaanmudiyaat| tadaiva nizcayasamyaktvamadhigataM bhvejjiivaanaamessaam| tasmin jJAte sAMsArike viSaye manAgapi jIvA no rjynti| __ ye khalu bhavantyAtmavedinaste mAnApamAne no gaNayanti, na vA kAmayante kiirtim| te sarvadA rAgadveSAdisamujjhitA mokSameva lakSyIkRtya svAtmanyeva rmnte| kevalametAnyaSTakarmANi bhasmasAnneyAnItyeva teSAM lkssybindurbhvti| anArataM prayatante ca pApAnubandhInyaSTAdazapApasthAnakAni vihaatum| nijAtmAnameva devaM manyante nishcysmyktvvntH| gururapi teSAmAtmaiva bobhavIti, yAni khalu dharmatattvAni guNatattvAni ca tAnyapyAtmanyeva pracchannatayA vrtnte| eteSAM sameSAM prAkaTyaM vidhAya vItarAgabubhUSayA tIrthakarapadalipsayA sadaiva yatante caite| divAnizamAtmatattveSu ramamANAH sAMsArikA''zravaiH sakalaizca vimuktA nizcayasamyaktvavantaH prANinastvasminnaiva janmani prsnncndrraajrssivtkaivlysukhmnubhvntitraam| athavA ekadvirityalpabhava eva muktiramaNImavazyamete vRnnvnti| yato hi nizcayasamyaktvadhArakA jIvA AzravamArgamavarundhAnAH sadaivA''tmanyeva ramamANAH kilaite karmANyeva nirjrynti| itthaM nirjarayatAM teSAM bahuSu karmasu jIrNeSu yathA yathA''tmadhyAnena takliSTakarma kSINatAM vrajati, tathA tathA tadAtmA kramazaH zuddhaH zuddhataro jAyate, evaM vidadhatAM sarvathA niHzeSakarmamuktau satyAM kaivlymutpdyte| iha saMsAre sveSAM pareSAM ca yathArthasvarUpe jJAte jaDapaudgalavastUnAM marmANi sa jAnAti, tato'sau paudgalikasukhAni naiva spRhyti| uparatAsu tadvAsanAsu sAMsArikasukhAni tu sutarAM no kAmayate sH| yAvadeva prANina icchanti, tAvadeva dharmAtmAno 121 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha - caritram jIvAH puNyAnubandhIni karmANi kurvate, tAzca vAsanA varttamAnabhava eva phalanti, kadAcidiha bhave na phalanti ced bhavAntare khalu praanninstrpynti| parantu Atmatattva- ramamANajIvAnAM tu muktistrIkaranihitavaramAlAyA eva kAmanA jAyate / muktijAtamanantaM sukhameva vAJchati, teSAM mano netaratkadAcidapi / bho lokAH! idamapi jAnIta, yadatra saMsAre vyavahArasamyaktvAdhigamaM vinA nizcitasamyaktvAsAdanaM karttuM jIvo'sau no zaknoti / yadi kazcid vyavahArasamyaktvamullaGghya prathamaM nizcayasamyaktvoparyeva caTet, AtmatattvAni vyAharet, punaH saMsAre khalu mithyAtmake putrakalatrAdiviSaye saMsajjeta, tarhi sa pumAn ekamapyarthamanadhigacchannubhayathA hi bhraSTatAmupayAti / yAvadeSa jIvaH putrakalatrAdivyavahArapAzagrasto bhavet tAvantaM kAlaM vyavahArasamyaktvamavanIyamavazyameva taiH / asmiMzca samyaktve sarvathA lAbha eva varvartti, devagurudharmAn parayA bhaktyA samArAdhayatAM prANinAM sAMsArikA'nekasAvadyakRtyAnuSThAnAjjAtAni pApAni nazyanti, tatazcAtmA pUto bhavati / itthametaddhi samyaktvamanAdikAlato jananamaraNajarAdinAnAklezaparipIDitAnetAJjIvAn etebhyo duHkhebhyaH saMmocya muktivadhvA utsaGge'nantakAlaparyantaM ramayatetamAmiti savistaraM samyaktvasvarUpamazrAvayata zrIparamadevasUriH / amuSmAtsamyaktvasvarUpaprarUpaNAdaneke bhavyajIvAH prtybodhn| gurorvadanAtsamyaktvatattvaM yathAvadavagatya saparivAro jagaDUzAhastatsarvaM svAnte nidhAya guruvaryaM bhaktyA trivAramabhivandya svasadanamIyivAn, gururapi tato'nyatra vijahAra / itazca vipakSIbhUtA'zeSabhUbhujAmakharvagarvA'ndhakAraprazamAya bhAsvAniva jAjvalyamAnaH zrIpIThadevakSitIzvaraH prazastaM tharapArakaraM 122 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram dezaM prshaasti| yasya naidAghabhAnUpamA'sahyagurutarapratApena santaptagAtrAH pratyarthinaH sudhAMzudhAmnA pallavaiH paGkajadalairvA jalArdravAtena vA nirvRtiM nApnuvanti / nijAgaNyasainyotthitadhUlIpaTalairarkabimbamAcchAdayan samagraM kacchadezaM kSobhayan, akANDasarpatpralayArNavazrIH sa pIThadevo bhadrezvaranagaramAsasAda / trAsitAripakSaH sa caulukyavaMzavibhUSaNena bANAvalinA zrI bhImadevAkhyanarezvareNa purA kAritaM bhadrezvarapurasyAtidurgamapi durgamapAtayat / tatra balena samaM nijaM pracaNDadordaNDabhavaM parAkramaM vistArya sa pIThadevo bhUpatiH punaH samRddhaM tharapArakaradezamAyayau / tatra bhadrezvarapure navInamatidRDhaM durgaM nirmApayantaM jagaDUkaM kArAntaranyastavipakSapakSaH sa pIThadeva uccairavedIt, tasminnavasare tatpreSitaH kazcana vAcAlaH sandezahArI pumAn tatra gatvA taddurganirmApaNe kRtaprayatnaM jagaDUkamitthaM sphuTAM vAcamuvAca - bho jagaDUka! sa jitArivargaH pIThadevo bhUjAnirmanmukhena bhavantamityabhidhatte, cetkharasya mUrdhani zRGgadvayamutpadyeta tarhi pure'tra durgamapi jAyeta / tasya tAdRzaM vaca AkarNya dhImAnanalpatejA asaavevmjlpt| 're dUta ! nUnamahaM kharazirasyapi zRGgadvayIM viracayya kRtaprayAso'tra durgamavazyameva janayiSyAmi / ' punarapi vAgmI sa dUtastamevamavadat-'bhoH ! dravyA'kharvagarveNa tvamadhunA mahIyasA balIyasA matprabhuNA saha sahasA vairaM baddhavA mudhaiva kulakSayaM kiM cikIrSasi ? kiJcA'tra loke balIyasA spardhamAnaH ko'pi pumAn maGgalamApannastvayA vyaloki ? sa hi pradIpasya prabhAmavalokya patan pataGga iva vinAzamevAdhigacchati / anyadapi yaH khalu lIlayaiva pracaNDadordaNDabhRtAM vipakSIbhUtA'zeSabhUbhujAM jvalantamapi pratApAgniM zamayAmAsa, sa mAmakaH prabhustvayA sahedAnIM kalivArttayA'pyadhikaM trpte| tasmAdetaddurgavidhitsayA kriyamANamamuM prayAsaM matprabhu 123 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram vaakytstyj| svabandhuvargeNa virAjamAnastvamadhunA zazvadetadatulakamalopabhogaM kuruSva / ' itthaM sAbhiprAyaM bruvantaM dUtaM jagaDUrityavadat'dUta ! nUnamatra navyaM bhavyaM dRDhataraM durgaM kArayiSye, tvadIyasvAminaH kApi bhItirnAsti / ' tadanantaraM purandaratejasA tena jagaDUkena nitAntaM tiraskRtaH sa dUtastato gatvA svabharturagre dInAnanaH sakalaM vRttmvaadiit| itazca, nijapratijJAparipAlanAya prazastAmupadAmAdAya sa jagaDUraNahillavADanagare [pATaNa nagare] gatvA zrIlavaNaprasAdAkhyaM kSitipAlaM nanAma / tadA caulukyakulaikadIpaH sa narapatirapi tamAnataM gADhamAliGgaya svasannidhAveva sAdaraM varAsane nyavIvizat / atha mukhendukAntivardhiSNuH sakalasabhyajanapramodasAgaraH kSitIzvaraH sudhAkirA girA solasutaM prINayAmAsa / tathAhi - 'bhoH kRtin ! tava bhadrezvarapure kuzalaM varttate?, tvamadhunA'sminnagare nidezena vinA sahasA kimarthamAgAH ?, mokSArthinAM manaH samAdhineva, dharAtalaM merumahIbhRteva tvayaikena nUnamidaM madIyaM rAjyaM susthiraM virAjate / ' tadA manasi pramodapUraM dadhadratnAkarAvAsavaraH sa prazastadhIritthaM bhUmibhRtastasya giraM zrutvA sarvasabhAsamakSamidamabhASata- 'he caulukyakulapUrNacandra ! tAvakInAtitIkSNakhaGgadhArAyamunAjalaughe sakalo vipakSapakSaH sukhena prANaM vihAya durApamidaM svA rAjyasukhamanubhavati / deva! krUrAtikrUrA'rAtikulATavIcayaparipoSeNa vardhitodaye tatrabhavatAM sphUrjatpratApAnale samasta bhUmaNDale vyApte sati yadeSa loko bhUyasA tApena no tapyate, tadetanmahaccitraM pratibhAti / kiJcA'zeSamahImaNDale zazvadudayazAlinamanastamitaM tAvakaM prauDhapratApA'ruNaM dRSTvA dRSTvA te'tIvakAtarahRdo dveSTArazchannapalAyanaikamatayo'pi kadAcidapi channaM caraNau naiva munycnti| arthAdye samutpannA jAyante, te tatkAlameva dahane zalabhavatpraNazyanti / ye punaH praNatAste 124 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram bhavadyazaHsudhAkarakaranikarazizarIkRtAH pramodameva dhriynte| svAmin! nikhilArAtivinAzanapaTIyasi tvayi dharAtalamidaM zAsati sati bhadramandire mama gotre'pi ca svastivAttA kiM nigadAmi?, nAtha! sakalA apyarAtayastvayA bhUyasA balaughena vijitAstathApyekaH pIThadevaH kalitA'kharvagarvastava zAsanaM naanggiikroti| lokapramodAya kRtodayena nirantarasphArataraprabheNa, tvayA samaM sa ghUkavatsadaiva nitarAmeva sprdhte| kiJca yatpurA caulukyavaMzA'vataMso rAjA bhImadevo'cIkarat, tad bhadrezvarapurIyaM durgamaM durga salilapravAhaH sarittaTamiva so'piiptt| yadi kadAcitkharazirasi viSANayugalamutpadyeta, tadA tvamatra punarabhirAmaM durgaM vidadhIthA iti prauDhadAdavagaNitaparabhUpagarvastarasvI pIThadevo maamvaadiicc| rAjendra! ahamapi nijasandhApAlanAya tvadantike shiighrmbhyaagto'smi|' 'atastvaM sAmprataM mahyaM triguNitArkamitA'zvavArAn parairajayyAn kSatriyodbhaTAn dadasva, tatra sthaapnaay| tadAkarNya dAsyAmIti sa narendro bbhaann| atha caulukyavaMzAmbaradivAkarAtprItAttasmAllavaNaprasAdAkSitIzAduddAmavikramaM yathAsyAttathA sakalakSatriyasadvaMzasambhUtakulazreNIsanAthaM tadbalamAdAya sattvavAn solasUnubhadrezvaraM ngrmaayyau| tatra bhadrezvare lavaNaprasAdabhUjAnicamvA virAjamAnaM tajjagaDUkamAkaNyaiva sa pIThadevaH svasthAnaM parityajya kvaapynytraa'nshyt| athAdabhrajAgrattarabAhuvIryaH sa durga kArayituM prckrme| tadupari nizibhaGgakarturbhadrasurasya sdmaa'suutryt| tadanu mahIyasA tejasA nirjitA'rAtijAtiH solaputraH SaDbhirmAsaistatra durge jAte'nyakSatriyakulAni tadurgarakSAyai tatra sthApayitvA sarva sainyaM bhUbhatrai praahinnot| durgaMkakoNe cA'dhaH paristhApitapIThadevamAtRprasaGgena vibhrAjamANaM sazRGga pASANamayaM kharaM sa ghttyaamaas| zRGge ca tasya bhUyasA svarNena vibhuussyaamaas| yataH-'AtmapratijJApAlanArtha mAnino janA 125 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram gurutaramapi yatnaM kurvantyeva / ' athAsya bhItyA sa pIThadevaH parimlAnavadanaH kvacidapi sthAtuM nA'zakat / tato garIyastara - vikramiSNunA tena saha pIThadevaH sandhimakarot / athAnyadA tena jagaDUkena samAkAritastatkAlameva tatrAgataH pIThadevo muktA'kharvadarpastasmAt kRtajJAt solasUnoH satkRtimavApa / tadanantaraM solakulAvataMsaH sa kAlavedI svena kAritaM, parisphuratsatparikhAbhirAmaM, rajatagirisodaraM, taddurgaM taM piitthdevmdiidRsht| atha dvAbhyAM svarNazRGgAbhyAM zobhamAnaM, svamAtrA kalitaM kharamAlokya nitAntasaJjAtaduHkhAnmukhavAntabhUrirudhiraH pIThadevastatraiva durgekakoNe shsaa'suunhaasiit| atha pIThadeve nidhanatvamApanne sa sindhumahI - patirudbhUtaprabhUtabhayastaM jagaDUkamadhikaM daanmaanopdaadividhinaa'bhjt| yazcetthaM sucaGgacAmIkarIyazRGgayugmakalitaM khareNa zobhamAnaM durgamaM durgamAtmazaktyA nirmApya tatra bhadrezvare zrIlavaNaprasAdakSitipateH SaTtriMzatkSatriyavaMzaprabhavabhaTajanazreNImojasvinImAnIya pIThadevaM mAnahInaM vyadhatta, sa jagaDUrevA'dvitIyasatyapratijJo virAjate nitarAm / vairivrajena bhagnasya bhadrezvaranagaraprAkArasya punarnirmANamitaravIravaranaraduSkaramAsIdathApi tatsampAdanena gurjarasaurASTrajanapadIyA'zeSakSitipAleSu jagaDUzAhasya prabhAvaH kazcidapUrva eva prasasAra / ata eva tairmahIpAlairasau nitarAM satkRto jajJe / tadAnIM bhadrezvarapuranivAsinastatprAntIyAzca bhUyAMso mahebhyA ekatrIbhUya milituM jgdduushaahsdnmaayaataaH| ayamapi samAgatA~stAn sarvAn sammAnapUrvakaM svAntike sAdaramupavezayAmAsa / vyApAronnatikarIM vividhAM vArtAM ciramAlapya tAnapRcchatsaH / bho mAnyatamA vayovRddhAH ! etasya kacchadezasya gurjaradezasya cAvanatiM samunnatiM ca kadA kasya kasya ca zAsane ke ke kRtavantaH ! 126 - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram etaduttaraM kazciditihAsajJAnapaTIyAn mahebhya evamAkhyAtumalagat- 'zreSThivarya ! yathAhamitihAsata etatsvarUpaM vedmi tathA tatra bhavatAmagre kathayAmi, sAvadhAnatayA shRnnu| 'vikramIyacaturthazatAbdyAM vallabhIpurIyamInnatyaM sarveSAM shlaaghytmmdbhutmevaa''siit| parametatpaJcasaptatyadhikatrizatAbdyAM kAkunAmno vaizasya kalahena nssttbhrssttmjaayt| yadyapyetasya yatkiJcidaMza eva nanAza, yadagre'pi dvitrishtaabdyaametddRshymaasiit| (477)tatpazcAtsaptasaptatyuttaracatuHzatAbdyAM punaH zilAdityakSitipateH zAsanakAle zrIdhanezvarasUrirasminneva vallabhIpure zatruJjayamAhAtmyaM niraminot / evaM (510) dazottarapazcazatAbdyAM zrIdevarddhikSamAzramaNagaNI vallabhIpure jainAgamAn pustakArUDhAn vyadhatta, tata eva vallabhIvAcanA loke paprathe / parameSA vallabhIpurasamRddhiH sakalApi vikramIyacatuHzatAbdyAH pazcAt kramazaH kRSNe pakSe zazikaleva hrasituM lagnA, na kazcittatra vyApArastasthivAn, na vA maharddhikatvaM vyApAriNAmAsIt, sarvathA niHzrIkatAmeva samapadyata / ' kiyatyapi kAle gate vikramIyASTamyAM zatAbdyAmetannagaramiva gurjarAntargata-vaDhiyArapradeze paJcAsaranAmakaM nagaraM sarvataH samunnatadazaM kilA''ryAvarttIyasakalajanacittAkarSaNakAri tadAsIt / tatratyacaramazcAvaDA-jayazikharI narapatiH parAkramI samaravijayI kalpataruriva samastasamAgatamArgaNagaNavAJchitA'zeSapradaH prajApAlako nyAyaniSTha AsIt / amuSmAtprAk, AsIdatra rAjA, ko vA'tra rAjadhAnImakArSIdityAdisarvamaviditamevAsti suviduSAmapIti / kevalametadevA'vagamyate, yadasya jayazikhariNo rAjJaH zAsanakAle paJcAsaranagaramatyunnatAvasthamAryAvartte khluucckottikmbhuut| vallabhInagaryAstejasi kSINatAmupagate paJcAsaranagarIyaidhamAna bhAgyamatitarAM jajAgAra / purAtra vallabhIpure bahumAhAtmyazAlinI pArzvanAthaprabhoH 127 - Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram pratimA cirantanI smaasiit| parantveSA pratimA vallabhIkSateH prAgevadhiSThAtRdevatAprabhAvAdalakSyIbhUya paJcAsaramAyiSTa, tatraiva kiyantaM kAlamarcitA''sIt, tata evaiSA paJcAsara-pArzvanAtheti prakhyAtimiyAya sarvatra loke|' ___ 'atha vikramIyASTamazatAbdhAH prAyazo madhyakAle'muSya paJcAsarasyApyuccastvaM dAkSiNAtyakalyANInagaryAmAgatya bhuuvddsolkinmbhjt| yadasau mahatyA caturaGgayA senayA satrA gurjropryaackraam| asminneva ghoratare sagare yudhyamAno jayazikharI mmaar| tadAntarvatnI tatpatnI rUpasundarI svabandhunA surapAlena sAdhaM kvcidrnnye'nshyt| vaidezike rAjani sati sarvatra gurjare'zAntiH prasasAra! mahatI caaniitirudgccht| sakalA api prjaatraasmaapedire| tatazcAntarvatnIyaM rUpasundarI rAjJI tasminneva vane putraM sallagne jnyaamaas| tasya vane jAtatvAd 'vanarAja' iti nAma kRtvtii| iyaM rAjJI kasyacijjainAcArya-zrIzIlaguNasUrerAzrayamadhigamya guptyA tiSThantI dazavarSANi vytiiyaay| tadanu rAjabIjabhUto vanarAjaH prabalatarabhAgyodaye sati nijamAtulAlayamAgatya sukhenaa'tissttht| bahudhA khalu lokAnAM pathi gacchatAM dhanAdikaM corayalluNThayaMzca zaizava eva digjayiSNuM durddharaparAkrama srvtraa'pprtht| athaikadA cAmparAjanAmA kshcijjainmhebhyo'milt| amuM vanarAjo yogyaM matvA nijapArzve prdhaanmivaasthaapyt| athAnyadA cAmparAjasAhAyyena sa vanarAjo bhUvaDasolakinaH saurASTradezAdrAjagrAhyaM karamAdAya yAntIM cmuumlunnttht| asAvitthameva luNThanAdikRtyakaraNenASTamIM zatAbdI vytyait| navamyAH zatAbdyAH prArambha eva gurjaropari svarNadivAkaraH prakAzituM lgnH| vikramIya 802 vatsare jAmbAparanAmadheyacAmparAjamantriNaH 128 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram sAhAyyena navInAmekAmaNahillavADAnagarIM gurvI kamanIyAM nyavAsayat / eSA gurjaradeze sakalapuravarANAM madhye kendrAyitA jaataa| etannagarIguNAnAkarNya zrImAlapuratastatra nivasituM zrImAlino mahebhyA AyAtuM lagnA bhUyAMsaH / tathAnye'pi nAnAnagarAdaneke jainAstatra nivAsAya samIyuH / tatraiva taM vanarAjaM vidhivanmahatA mahena raajyaabhissiktmkaarssuH| siMhAsanArUDhaH sa taM cAmparAjaM mahAmAtyapade nyayuGkta / 'ninnaga' nAmAnaM dhImantaM nyAyavicakSaNaM mantriNaM viddhe| etatputraM raNakovidAgresaraM lahIrAbhidhAnaM prasanno naranAthaH paTTaNapure nyaayaadhiishmkrot| itarAnapi kiyato yogyapuruSAn kossaadhyksstaayaamtisstthipt| kiyataH pradhAnamantripramukhAnAM rAjyakAryakAriNAmadhastanAdhikAriNaH kRtavAn / itthaM tattadadhikArapade tAMstAJjanAn nipuNAn sthApitavAn sa kSitipatiH / itthamAdita eva paTTaNa - purIyA azeSA api jainA mahebhyAdijanA rAjyakAryakarttAro jajJire / ete khalu rAjAnaM tAM rAjadhAnImapyAtmIyAM manvAnA manasA vacasA kAyena dhanena ca nijanijAdhikAraM nayena cAlayituM prAvarttanta / ' 'atha paJcAsare yA pArzvanAthaprabhupratimAsIttAM pratimAM tasyA nagaryA durdazatve samupAgate sati mahAdoSmAn vanarAjo nijajananyAH pratyAhikArcAyai tatra pATaNapure samAnIya vizAlaM bhavyatamaM mandiraM nirmAya tatra vidhivatprAtiSThipat / asau narapatizcAmparAjamahAmAtyaprabhRtijainasamAjasaMsargatastathA zIlaguNasUrisadupadezatazca jainadharme zraddhAlurbhavannapi nRpatvAd dharmAntare'pi nityodAracetA abhvt| vanarAjabhUpAlAtparaM tadvaMze niravacchedena saptapuruSAn yaavdraajymaasiit| tatra saptamo rAjA sAmantasiMhAkhyo madyavyasanitvAdrAjayakSmamahArogagrasto nirapatyo mmaar| ata evA'STanavatyuttaranavamyAM (998) zatAbdyAM cAvaDAvaMzIyametadrAjyaM solaGkivaMzIyasya sAmantasiMhanRpaterbhAgineyamUlarAjasya hastagatamadhya 129 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram jaayt| itthaM SaNNavatyekazatavarSANi (199) yAvaccApotkaTavaMzIyavanarAjaprabhRtisAmantasiMhaparyantAH saptarAjAno gurjaradezaM shaasitvntH|' 'atha mUlarAjo gurjarIyasvAmitvamupetya nayena prajAH pAlayan raajymviivRdhiit| saurASTra-kaccha-sindhaprabhRtikatipayadezAn vijitya svAyattIkRtavAn sH| raNotsAhI mahApratApI mUlarAjaH khalvekadA tailaGgadeze yudhyamAnaM 'vAraya' nAmAnaM senAnI durdazaM vidhAya jigAya ca yathA sa samaraM vihAya kAndizIko bhavan plaaynmevaanggiickre| itthameva sAmbharanagaranAtho'pyamunA saha yoddhamAjI sametyainamajayyaM vijJAya raNAGgaNamapahAya kvcidnsht| cirakAlameSa gurjaradezIyarAjyasukhamanubhUya svaputraM cAmuNDarAjaM gujarezvaraM vidhAya surlokmgaat| cAmuNDarAjastu yuvarAjakAlAdeva sarvatra loke svaparAkrama praakhyaapyt| asau khalu lATadezAdhipatiM nirjitya svaadhiinmkrot|' 'etaduttarametadrAjasiMhAsane vallabharAja-durlabharAjI rAjAnau bbhuuvtuH| durlabharAjamRtAntaraM tadbhAtRputro yuvarAjo bhImadevastAruNya eva gurjraadhiptymaap| ayamekadA mAlavadezAdhipaM bhojarAja shsaivaa'jaissiit| etacchAsanakAle gajanIpurAdhIzaH sulatAnamuhammadAbhidhAno yadA'NahillapuramAkrAntavAn, tadA parAjito bhImadevaH plaayaanyckre| tato muhammadaH saurASTramAgatya prakhyAtasomanAthamahezvaradevAlayamabhanak, pracurAM sampattiM niitvaaNshc| vikramIya 1080 saMvatsare sulatAnamuhammadaH somanAthadevAlayamabhAGkSIt, lunnttitvaaNshc| muhammadasya gajanIpuragamanAntaraM punazcirakAlaparyantaM bANA 130 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram valIkSitipatirbhImadevo gurjrmshshaast| tatrAmuSya mantrI senApativimalamantrI bbhuuv| ayaM hi vanarAjakSitipaterdaNDanAyakalahirAkhyavaMzIya aasiit| vimalamantriNaH pitA vIramantrI durlabharAjasya mntryaasiit| bANAvalIbhImadevasya dve rAjyau bbhuuvtuH| ekodayamatI, dvitIyA bhulaadevii| bhImadeve devalokamupeyuSi udayamatyAH kukSyudbhutaH 'karNa' vikramIya 1128 vatsare gurjarAdhIzvaro jjnye| asau dvAtriMzad varSANi rAjyaM ckRvaan| paJcAzaduttaraikAdazazatatame vikramavatsare karNabhUpasya putraH siddharAjo gurjarezvaro bbhuuvaan| ayaM mhaapraakrmissnnurbliiyaaNshcaasiit| ayamAtmIyAtulavikrameNASTAdazadezAn svAyattAn kRtvA teSu svazAsanaM grAhyakaraM ca sthaapitvaan| asya mahAmAtyo munyjaalnaamaa'bhuut| ayaM rAjA jaina aasiit| amuSya rAjyasamaye saurASTradezazcAmparAjamantrikulotpannasajjanAkhyamantriNo hasta aasiit| khambhAtapurAdhipatyamudayananAmni mntrinnyaasiit| vastupAlamahAmAtyapUrvajazcaNDaprasAdaH siddharAjamahIbhujaH kozAdhyakSa aasiit| amuSya putraH somamantrI siddhraajmhiibhrturmntryaasiit| aparo'pi kazcitkapardinAmA mntryaasiit| evamanekajainamantribhiH pariveSTitaH siddharAjaH kSitIzvaro jagatprakhyAtasya hemAcAryasya bhkto'bhvt|' 'siddharAjazAsanAnantaraM tadbhrAtRjaH kumArapAlo gurjrraajsiNhaasnmaaruroh| etadrAjyasamaye jainAnAM prAdhAnyena prAbalyaM sarveSAM sudhiyAM viditmevaasti| ahiMsAmayadharma-pradhAnAnurAgikumArapAlottaraM vikrama 1230 saMvatsare ajayapAlanAma jainAnAmatyantadveSI gurjraadhiisho'jaayt| anena trINyeva hAyanAni raajymkaari| ayamakAla eva kumRtyumyaanyckre| ajayapAlarAjA kumArapAlena 131 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram yAni yAni dharmasthAnAni kAritAni tAnyazeSANi dvessaannaashitvaan| kapardimantriNamatitasatailapUrNakaTAhe nikSipya maaritvaan| tathA hemacandrasUrermukhyaziSyaM rAmacandrakavimagnisantasatAmrapaTTopari nivezya ghaatitvaaNshc| tadanu gurjaraprasiddhasubhaTaziromaNimAmrabhaTTamAmbaDAparanAmadheyamapi nihantuM bhUyasa upAyAn rcyaamaas| paramAmrabhaTTastena sAdhaM yudhyamAnaH zUratAM darzayan svpraannmrpyaamaas| prAnte'jayapAlo'pyacirAdeva varSatrayamAnaM rAjyaM kRtvA mRtvA durgtimnaissiit| vikrama 1235 vatsare dvitIyo 'bhImadevo' gurjarAdhirAjo bbhuuv| ayaM khalu mahAniSkapaTa aasiit| amuSmin rAjani sati mahAnti privrtnaanybhuuvn| asminneva samaye'rbudAcale paramArajayantasiMho raajaa''siit| zAkambhayA~ (ajamerapure) somezvarabhUpAlaH, asyAtmajapRthvIrAjacohANo dehalyAm, kannoje (kAnyakubje) jayacandrarASTrakUTaH-rAThauDaH, cittaure (citrakUTe) samarasiMhaprabhRtiprabalaparAkramiNo rAjAna aasn| hanta! etadAryAvarttasya daurbhAgyodayavazAdatulabhujabalazAliSveteSu bhUjAniSu mitho'ntarA'ntarA mahAn dveSa udpdyt| tatra heturarbudAcalAdhIzvarasya jayantasiMhasya putrI 'icchanakuMvarI' jjnye| anenaiva kAraNena bholAbhImadevasya jayantasiMhasomezvara-pRthvIrAjaiH sAkaM ghorataraH snggraamo'jaayt| yuddhe'smin bholAbhImadeve parAjite'pi pRthvIrAjo mahatA klezena vijymlbdh| asyAneke vIrasubhaTA asmin samare mRtA mahAnidrAM ckruH| amunA parasparAyodhanena zAhabuddInasya mahAneva lAbho jaatH| yadyapyenaM yuyutsayA samarAGgaNe samAyAtaM dillIpatiH pRthvIrAjaH sasavArAn vyjesstt| vAradvayaM bholAbhImadevo'pyamuM jigaay| tathApyeSa samarotsAhamatyajannavasaraM pazyannasminnevAvasare sahasaiva bhaartmenmaakrmitumaagaat| tadAnIM kAnyakubjAdhipatiH pRthvIrAjena satrA virodhasadbhAvAttasmai sAhAyyaM dttvaan| iha khalvAryabhArate sarveSu parAkramiSu 132 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram kSitipeSu mitho ghorayuddhakaraNAtparasparamaitrIbhAvatyAgAtkSINadhanajanaparAkrameSu zAhabuddInaH 1193 khriSTAbde bhArate'sminmahatA sainyena sahAgatya pRthvIrAjaM vijitya, dillI zAkambharI ca svAyattIkRtya, pRthvIrAjaM baddhavA gajanImAnIya kaaraagaare'sthaapyt| amuSya bhaginIpatiM samarasiMhamapi samare saputraM nihatya tdraajymgrhiit| (1194) vedanandarudrakhriSTAbde'zeSabhAratIyanarapAlIyamithodrohatarubIjaM jayacandramapi jitvA kAnyakubjamapi jgraah| vijito jayacandro naSTarAjyaH kaashiipuriimaagaat| tatra kiyantaM kAlamuSitvA rAjyasthAnaM (rAjaputAnAM) aayaatH| vijayI zAhabuddInastu dehalI jitvA tatra nijapradhAnaM kutubuddInamadhipatiM kRtvA svarAjadhAnIM gjniimaayaatH| eSa kutubuddInaH san 1194 varSe gurjaramapi vijigye| vijite ca gujare bholAbhImadevabhUpatirAtmarakSArtha naMSTvA kvcidplaayisstt| amuSya senApatirjIvanarAjaH kutubuddInena sAkaM bhISaNazaurya prkttyNshcirmyudhyt| parantu sa kAla AryAvarttasyA'sya bhAratasya parAdhInatArthameva vidhinA nirmApita iti hetoreva tasya yavanasya svvsro'milt| yadyapIyaM gurjarIyA'NahillapaTTaNarAjadhAnI parAdhInatAmupeyuSI, tatpatinA bhImadevenApyanicchayA palAyanaM shrnniikRtm| paraM ca sa yavanastadAnIM tatra pure svarAjyaM tiSThApayiSu bhuut| kevalaM luNTayitvA dehalImagAt, tatra tatsthApitaH kazcideko'dhikArI prajAsvanyAyaM kurvstraasyaanyckaar| ata eva samastA lokAstrastAH santastrAyasva trAyasveti puucckrustmaam| asmin vipattyantare bholAbhImadevasya sAmanta-mANDalikaprabhRtayo nijasvArthasAdhanaparAyaNA aasn| kevalameka eva vAghelavaMzIyarAjAnaH svadezasyedRzI durdazAmAlokya manasA dandahyamAnA aasn| arNorAjo (AnAjI) gurjarezvarakumArapAlasya mAtRSvaseyaH 133 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram saamntshcaasiit| kumArapAlabhUpatirdhavalakAya dholakAM tatprAntIyaM pradezaM ca vytrt| ata evainaM lokA mANDalikaM gaNayanti sm| tathaiva vAghelAsthalamapyetaddhastagatamAsIdata etadvaMzIyAH sarve'pi 'vAghelA' ucynte| arNorAjasya lavaNaprasAda (luNojI) prasiddhAbhidhAnaH putro'bhvt| imau pitAputrAvaNahillavADAyAM (pATaNanagare) vizvastau sAmAntAvAstAm, etayoreva sAhAyyato bholAbhImadevaH punarapi gurjraadhiptymaasumhtkhlu| eSa samayo gurjaradezAya nuunmndhaandhmytaamaapt| yadyapi punarasau bhImadevo gurjarIyAdhipatyaM lebhAnastathApi tanmandaprabhAvatvAtsarve sAmantA maNDalezvarAdayaH svatantrA jjnyire| na hyetAvadeva, kintu pATaNarAjadhAnImapi karagatIkartumIhAzcakrire, tatrAvasare'tibhISaNe sakalajanatAprANaprayANakArikAle samupasthite vAghelavaMzIyA bhImadevasyAtyantaM sAhAyyamakRSata, tAvadakasmAdevA'rNorAjaH kaalmkrot| etadantare kumArapAlo devalokAdAgatya svapne bholAbhImadevaM pratyakSIbhUyaivamuvAca-'bhImadeva! lavaNaprasAdaM mahAmaNDalezaM vidhehi, tadAtmajaM vIradhavalaM yuvarAjaM kRtvA nijasyottarAdhikAriNaM kurussv|' iti sUcayitvA sa devo'dRshyo'bhvt| tadanu bholAbhImadevena lavaNaprasAdastatrANahillavADanagare mahAmaNDalezvaro'kAri, tatputraM vIradhavalaM ca svIyottarAdhikAriNaM kRtvA yuvarAjapade vinystvaan| pATaNapurIyA'zeSasAmantA atyuddhatA mdonmttaashcaasn| eteSAmAnukUlyakaraNamatiduSkaramAsIdata eva kayA rItyA khalvete madadhInA jAyeran? iti pitAputrAvanavaratamanekavidhavicAraM kurvntaavaastaam| prAnte tvevaM nizcikyAte-yanmayA lavaNaprasAdenA'traiva mahArAjabhImadevapArzve sthitvA sarva rAjakArya krnniiym| tvayA yuvarAjena dhavalakkapuraM gatvA navaM rAjatantraM sthApayitvA sainyabalamedhayatA madoddhatAH sAmantAH saadhniiyaaH|' tatpazcAdacirAdeva yuvarAjavIra 134 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __zrI jagaDUzAha-caritram dhavalo dhavalakka (dholakA) puramAgatya raajymtidRddhyitummnnddt| tatrAntare bholAbhImadevasya mantriNo'zvarAjasyAtmajau bRhaspatiriva sarvakalAparAyaNau vipulabalavIryo sarvarAjanItijJau vastupAlatejapAlau maannddlpure'tisstthtaam|' ___'purA kalyANInagarAdhipatirbhUvaDasolaGkI gurjaraM jitvA svaputryai mInaladevyai kaJcakyartha vytrt| tatastahinAdetaddezIyamAyaM sarvameSA rAjakumAryeva lAtuM lgnaa| AyuSaH kSaye satyeSA mRtvA vyntrdeviitvenotpede| gurjaropari mohAtizayAdeSA tadadhiSThAtRdevI sarveSAM bhaagylkssmiirlokrshessairmnyt| athaikadA sA devI yuvarAjavIradhavalasya svapne darzanaM dattvA gurjarIyasamunnatiM vidhAtumAdizya vstupaaltejpaalyormntrisenaaptipdyordaatumsuucyt| itazca saiva devI lavaNaprasAdamahAmaNDalezvaramapi svapne pratyakSIbhUya vyAhRtavatIttham-'mahAmaNDaleza! mahAnme zoko varvati, yadahamadhunA gurjarAdhipatiSu mRteSvanAthA jAtA, atastvaM maamv| bhaviSyati ca bhavatAM vijyH| kiJca vastupAlatejapAlayorekaM mantriNaM dvitIyaM camUpatiM ca kuruSva, itIrayitvA tatkaNThe puSpamayIM vijayamAlAM pridhaapitvtii|' tadanu yuvarAjo'pi tadaiva mahAmaNDalezvaramApRcchaya somezvarapurohitena vastupAlatejapAlau mANDalapurAdAnAyya vastupAlAya mantripadaM tejapAlAya senApatipadaM caadaat| atha vastupAlatejapAlayoH sAhAyyena vIradhavalo yuvarAjaH zanaiH zanai rAjyamUlaM dRddhiikrtumaarbht| tAvubhAvapi bhrAtarau pravarttamAnayuddhe'gresarIbhUtau rAjyavyavasthAyAmapi paTIyAMsau babhUvatuH, ata eva yuvarAjaH sukhenArAtIn vijetumaanukuulymiyaay| ayaM yuvarAjaH kiyantaM samayaM samare sthitvA gurjara-saurASTra-kaccha 135 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram sindhudezIyAnazeSAnapi madonmattAn sAmanta-mANDalikapramukhAn vijitya krdaankrot| tebhyo dhanAnyAdAya kozasainye pravardhya sarvatra deze zAntiM vyApAronnati caattaan| rAjyavyavasthAM sAdhIyasI vidhAya yuvarAjo vIradhavalaH svrgvaasmiiyivaan| ata eva mahArAjabhImadevamahAmaNDalezvaralavaNaprasAdayoH svargavAsAnantaraM vIradhavalAtmajo vIsaladeva eva gurjarAdhirAjo bbhuuvaan| tato'sAvakArSIcca-gurjarIya-saurASTrIya-kacchadezIya-sindhudezIyA'zeSAn bhUpAlAn aatmsevkaan|' etavRttAntamAkarNya prabhUtapramado jagaDUzAhastasmA itihAsavijJAya puMse sammAnapurassaraM purskaarmdaat| tasminnavasare kazcideko vipazcittaM jagaDUzAhamitthaM prazazaMsa - loke zreSThin sArvabhaumAdihoccaiH, sarvAmRddhiM prApya lokottarAM saH / evaikasmin bhogalIlAvilAse, prakhyAtaH zrIzAlibhadro babhUvAn ||1|| sImAtItezvaryabhogapradAneH, sarvA''zAsu khyAtimattvaM jagabdha / tasmAdacchAM kIrtimasyASyanalpA, laza bhUri prApayAmAsitha tvam ||2|| itthaM prazaMsAnvitaM kAvyamAkarNya suprasIdannasau solasUnustasmai kavaye lakSamudrAmadAt, nAnAsvarNAbharaNairmahAvastrAdibhizca tossyaamaas| atha solasUnujagaDUmadhyamabhrAtRjAyA rAjalladevI krameNa vikramasiMhadhandhAkhyanAmAnau tnyaavjiijnt| tau tejasvinI mahAmatiko zubhAnandakAriNau meruzRGga puSpadantAviva svakulaM bhuussyaamaastuH| tadanu gotrAnandakarI guNojjvalAM hAMsInAmnI tanayAM prasUya sA rAjalladevI nitarAM reje| ____ athaikadA samaye yenA''cAmlavardhamAnatapasyAmavighnaM pUrNIkRtya karavinduguNenduvaikrame'bde (1320) mArgazIrSazuklapaJcamIghane 136 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram kaTapadrapuravAsino devapAlasya gRhe pAraNA'kAri, zarkezvarapuramaNDanapArzvanAthaprabhorbhavyamandire tiSThataH saptayakSAn vazIkRtya samastayAtrikANAM duHkhopadravAnapAkRtavAn, jhiJjhuvADApurAdhIzasya durjanazalyabhUpAlasya nijogratapaHprabhAveNa kuSTharogamapAkRtya tenaiva mahIpatinA zarkhezvarapArzvanAthIyacaityasya jIrNoddhAraM kaaritvaaNshc| sa mahIyAnmahAprabhAvakaH zrIparamadevasUrirazeSamidaM mahItalaM pavitrayan, sadupadezairanekabhavyAn prANinaH pratibodhayan, tatra kacchadeze pradhAnarAjadhAnI bhdreshvrngriimaagaat| tadAgamanena prahRSTo jagaDUzAho mahatotsavena mahIyasyA bhaktyA ca taM sUrivarya nagaraM praaveshyt| yAcakebhyazcAparimitaM dAnaM pradAya zAsanasya samunnatiM vydhtt| solanandanasya mahatA''graheNa sa sUrIzvaraH kiyantaM kAlaM tatraiva bhadrezvare tsthivaan| tatrAvasare tanagaravAsinI bhAvasArakulotpannA kAcinmadanA zrAvikA''cAmlavardhamAnatapaH praarbdhvtii| tadA tAmavAdIdevaM paramadevasUriH-'vatse! idamatikaThinaM tapo devatAsahAyyamantarA paripUrNatAM nAcatIti bhavatIdaM mA kRta, anyadeva tapo vidhttaam|' paramevaM guruNA nivAritApi sA tadanuSThAnAno nyvrtt| katiciddinAni tasyAstadanuSThAne nirvighntaa''siit| athaikadine kAcidurdevatA tasyAstathopasarga kRtavatI, yathA sA madanA tatastapaso bhraSTA satI lokAntarameva shritvtii| anyadA'sau sUrirAD vyAkhyAne samUcivAn-'yadatra saMsAre zatruJjayagiranAratIrthAvatipavitrau staH, yaH kazcana zrIsaGghana satrA mahIyasoranayoryAtrAM karoti, saGghavIyopAdhiM cAdhigacchati, sa pumAnanupamaM sukhaM stvrmupaiti|' etadupadezamAkarNya jagajjIvatoSayitA solanandanastadaiva sa sngghstiirthyaatraacikiirbhuut| tadanu mahIyasA''DambareNa zrIsaGghaJcaturvidhaM gamayituM tadupayoginImazeSAM sAmagrI sjjitummnnddt| svadezIyAn vaidezikAMzca narAn 137 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram / nArIzca tatra saGke samAyAtuM sarvatrA''mantraNapatrikAH pressitvaan| yena sahasrazo naranArIgaNastatra saGgha saGgantumudyato jjnye| jagaDUzAhastu nAnAvidhAM vyavasthAM kRtvA pRthak pRthak tatsaGghIyasakalakAryasampAdanAya yogyatamAnanekAn purussaandhikRtaankrot| tadAnImindrAnupadaM sAmAnikAdevA iva solAtmajasya pRSThe sahasrazaH zrImanto janA anugamanAya samutsukA bbhuuvuH| bhUyAMso vidvAMsastatra saGke saha gantuM ssjjire| atha paramadevasUriH zubhavelAyAM solAtmajasya jagaDUzAhasya 'saMghavI' ityupAdhestilakaM kaaritvaan| tataH sarvakheTAnukUlye zubhe muhUrte saGghaH shriibhdreshvrpuraatprtsthe| prayANasamaye nAnAvidhAni vAdyAni mAGgalyamayAni dyAvApRthivyau pUrayantIva vineduH| nAgarikyaH saubhAgyavatyaH sarvAbharaNairmaNDitA GgyaH sukAminyo dhavalamaGgalaM gaatumaarebhire| mahAnti bahuvidhAni niketanAni gajendrAsturagA rathAzca celuH| zakaTAH karabhAzcAgaNitAH prceluH| tatra saGke prayAte sati 'kaliyugamamuM vihantuM sAkSAddharmarAjo bRhatyA senayA kimeSa prAcaladiti kavIndrA menire|' caturaGgayA senayA zobhAmapUrvAmadhivahan sasaGgho mArge mahIyasI kanIyasIM ca yAtrAM kurvananukrameNa gurjriiybhuumaavaayaatH| tatrA'NahillavADa (pATaNa) purIyarAjadhAnImAgataH sa saGghAdhipatirjagaDUzAho vIsaladevabhUpAlaM praNamya sArabhUtaratnAnAM shrenniimupaahRtvaan| hRSTo rAjApi tamenaM samucitaM stkRtvaan| mArgAnukUlyAya gajAzvarathaM sainyAni ca tasmai dattavAn raajaa| athainaM gujarezvaraM vIsaladevaM namaskRtya saGghavI jagaDUzAhazcaturvidhena saGghana sArdhamagre ccaal| mArge ca pratisthalaM jinacaityopari bRhatIrdhvajA Aropayan, pade pade ca svarNAnyarthisAtkurvanasau teSAM mnaaNsytuutusst|| itthaM sthale sthale tiSThan kSemeNa zrIzatruJjayamahAparvatamAsasAda 1. khe aTanti = kheTAH grhaaH| 138 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram sa sngghH| tatra ca saGghasahito jagaDUzAhastena guruNA sAkaM mahApAvanaM tIrthAdhirAjamenaM giripatiM samauktikaiH svarNapuSpairnIrAjya samabhyarcya tdupryaaroh| ttraa''diishvrprbhoraaloknenaanekjnmaarjitkrmmlaanyniinshttmaam| punastatra pavitrIkRtadeho vidhinA bhgvntmaanrc| tatrAvasare sUrIzvaraH zatruJjayatIrthaprAcyatAM jIrNoddhArAdyanekarahasyaviSayAMzca saallokaanychaavyaamaas| tadanu solanandanaH parayA bhaktyA'STadhAM sasadazavidhAmekaviMzatividhAM ca bhagavataH pUjA vidhAya svajanma saaphlymnaissiit| bhaTTebhyazcAraNebhyo yAcakebhyazca vividhAni dAnAni pradAya taanshessaantuutussnnitraam| anekasvAmivAtsalyaprabhAvanAdikRtyenA'sau tatra tIrthe sallakSmyAH sadvyayamakarot, tadanu raivatAcaloparyAgatya bhagavantaM neminAthaM darza darza svaM saphalIkurvan bhAvapUrvakaM prabhusevanabhajanAdikRtyaM vitanvan sasako jagaDUzAhaH kRtkRtytaamaasvaan| kiyantyapi dinAni tatra sthitvA sa saGko'sau prabhoH sevaabhktyaadilaabhmlbht| tataH pazcAdasau saGghastadagre prtsthivaan| anekadInaduHkhinirAzritavikalAGgAdijanebhyo muktahastena nAnAvidhAni vasanA'zanA''dIni tadIpsitayAcitA'nyAnyapi dadadasau saGghAdhipatiH svadharmiNAmapi duHkhAnyapAkurvan nijbhdreshvrngrmaayaatH| tatrAgatadaizikavaidezikanaranArIgaNaM samastaM yogyaM satkRtya svasvasadanaM praapyaamaas| 1. athA''tmaguroH paramadevasUrerupadezena zatruJjayamahAtIrtha yAtrAkaraNAnantaramasau svalakSmI sukRtapathe vyetumaarbht| bhadrAzayo'sau jagaDUzAhastatra bhadrezvaranagare zrIvIrasUrikArita-vIraprabhucaityopari mahAntau svarNakalazadaNDau samA ropya mandirasya suSamAM praididht| 2. svaputryAH prItimatyAH kalyANArthamapi-ArasopalAni samAnAyya taireva ramaNIyatarA''rasaprastaraistrINi laghucaityAni 139 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram kArayitvA teSvarhatAM sthApanAM vydhtt| evamaSTApadIyamahAmandira nirmApya tatrArhatAM caturviMzatiM mUrtiM mahatAmahena vidhivtpraatisstthipcc| kiJca trikhaNDApArzvanAthamUrtimapyasau svarNapatreNa vibhuussyaanyckre| 3. svabhrAtU rAjaputryA hAMsItiprasiddhAyA uddezenApi tatka lyANahetave ramaNayItarA''rasopalaiH sasatyadhikazataM tIrthakRtAM mUrti nirmApya yathoktavidhinA vizAlatarakamanIyatame prAsAde sthaapyaanyckre| eteSAmarcAyai tatraiva nagare'sau bRhatI mekAM ramyAM puSpavATikAmapi nirmaapyt| 4. purA gurjarezvarasolakI-mUlarAja-caulukyavaMzIyakumArapAla bhUpAlAbhyAM ca bandhApitaM tttaakmaasiit| so'tijiirnntro'jaayt| enamapyatijIrNamAlokyAsau sotsaahmuddiidhrt| paritaH prastarairabandhayata sopAnAni ramyANi, tathaiva gujarezvarakarNadevasya vApikAmapi jiirnntraamuddhaaritvaan| 5. DhaGkAnagayAM prabhorAdIzvarasya mahadekaM caityaM nirmiimpt| punaH saurASTre jhAlAvADaprAntIya-vardhamAnapure tIrthaGkarANAM caturviMzatijinamUrtibhiH samanvitamaSTApadIyavizAlaM mndirmkaari| tatraiva nagare mammANikopalairijinendrasya mUrti nirmApya mahIyasotsavena yathAvidhi praatisstthipcc| 6. zatavATInagare ca dvipaJcAzattamadevakulikAzobhitamuccai stamamatisundaramRSabhadevasvAmino mandiraM kaaryaambbhuuv| tathA zatruJjayamahAtIrthe'pyeSa sasamandirANi (devakulikAni) rcyaamaas| 7. sulakSaNapurasamIpavarti-devakulAkhyagrAme ca SoDazatIrthaGkarasya zrIzAntinAthasya mndirmkaaryt| svagrAmamohaM tyaktvaivaiSa 140 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram deze videze cAnekAni jinacaityAni viracayya jainazAsana smunntimedhynnaatmgaurvmtnot| 8. bhadrezvaranagare bRhatImekAM paussdhshaalaamkaaryt| punarasau pittalamayaM kamanIyataraM mandiraM viracayya tatra gurvarthaM zrIzaG khezvara-pArzvanAthasya bhagavato rAjataM caraNayugalaM sthaapyaanyckre| guyA pauSadhazAlAyAmupAzraye ca guroH zrIparama devasUreH zayanArthaM tAmramayaM mahApaDheM vinystvaan| 9. paramadevasUreH paTTAdhikAriNe zrISeNanAmne mukhyaziSyAya mahAmahaM vidhAyA''cAryapadaM ddivaan| amuSmin paTTotsave jagaDUzAhaH prAjyArthavyayaM kRtvA''tmalakSmI saphalAM vidhAya shaasnsussmaamviivRdht| punaravAdId guruM prati svAmin! bhavadIyapaTTaparamparAyAM mavaMzyA evA''cAryasthApanAmahaM kurvatAmitare neti vacanaM dehi? athaitasya dharmiSThasya bhaktipezalamado vacaukAlikajJAnavAn sUrIndro'pi pratya pdyt| 10. purA'sau yatra susthitadevA''rAdhanamakRta, tatrApi sundarAmekAM devakulikAM nirmApya tddevprtimaamsthaapyt| evaM jagakalyANakRte'sau pratigrAme pratinagare ca sudhAsvAdujalapUrNAn kUpAn vApikAzca shsrsho'ciikhnt| amunA pAramArthika sukRtyena sarve jIvA asmA AziSaM dddire| 11. bhadrezvarapure mlecchato lakSmyAsAdanahetunA khImalIsaMjJitamekaM masjidaM (yavanadharmabhavana) nirmiimpt| punarevaM kapila koTTapure veNImAdhavamandiraM, kunnaNapure hari-harayormandiraM ca smudddhaar| athaikadA mogalacamUzcaturaGgA gurjarajigISayA smaayyau| sA 141 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram khalu bhadrezvarapuraM tatsamIpavartigrAmanagarAdikaM luNTayantI lokaanudvejyaamaas| tadAnIM ke'pi zaurya darzayituM naiva praabhvn| paramenAM vAttAM zrutvaiva parotkarSA'sahiSNU raNavIro jagaDUzAhastatkAlameva vIsaladevabhUpAlasya balAni lAtvA tasyAM ghATyAmAgatya lIlayaivA''tmazaurya prakaTayaMstAM maugalIyasenAM vijitya sarvatra deze zAntiM vytnot| yato 'vijigISUNAM mahIyasAM prakRtirevedRzI nisargAdabhijAyate, yayA vipakSonnatiM manAgapi naiva shnte|' tadAha - kimapekSya phalaM payodharAna, dhvanataH prArthayate mRgAdhipaH / prakRtiH khalu sA mahIyasAM, sahate nA'byasamunnati yayA||1|| vyAkhyA - dhvanato garjataH payodharAn mRgAdhiSaH kimapi kiJcidapi phalaM prayojanamapekSya na prArthayate no yaacte| kintu khalviti nizcaye mahIyasAmatimahatAM puMsAM sAsaiva prakRtiH svabhAvo bhavati, yayA prakRtyA'nyeSAM samunnatiM naiva sahate=na soddhumrhti| ekadA vyAkhyAnaM dadatparamadevasUri namAhAtmyaM vrnnyitumaarbht| tathAhi-dAnabhedA aneke santi, tatrA'nnadAnavastradAnayoH phalAni yathoktAni varNayitvA punarabhayadAnasupAtradAnocitadAnA'nukampAdAnakIrtidAneSu pratyekopari vyAkhyAtumArebhe-bho lokAH! amuSmiMlloke'bhayadAnasupAtradAne'tizreyasI mukternidAna-bhUte stH| ucitadAnAnukampAdAnayorapi nyUnaM phalaM naavgccht| svajJAtibhyaH sambandhijanebhyastaditarebhyazca yogyaM yaddIyate tducitdaanmvgntvym| niHsvArthadhiyA jAtyAdibhedamagaNayan mahiSThalaghiSThadInahInaduHkhijanebhyo dayAdhiyA yad dIyate, tdnukmpaadaanm| "yo hi jagajjIvayati tasyaiva jIvanaM gaNyate loke| iha loke bhUyAMsaH zrImanto vilasanti, parantu yasya lakSmyA lokA upakriyante, saiva lakSmIH sphlaa| yA lakSmIrlokAnopakurute, sA 142 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram khalvajAgalastanamiva kRpaNajanakaragatApi mudhaiva / kRpaNAnAM sadane sthitA pracurApi lakSmIH kSArasamudre'gAdhajalarAziriva vRthaiva / yataH sA lakSmIstena no kasmaicid dIyate, na vA svenApyupabhujyate, ataH kRpaNAnAM lakSmyaH khalu nAzaM vrajanti, athavA tasminmRte kazcidanya eva tAM lakSmImupabhuGkte / ata eva parAnupakurvan yo jIvati sa eva jIvati, anIdRzastu jIvannapi mRtakalpa evAsti / " "ye janA lakSmImAsAdya sAmAjikAnAM, dezasya, jinazAsanasya copakaraNaM dUramAstAm, kintu svajJAtInapi manAgapi nopakurvanti, kevalaM svArthameva sAdhayantaste vividhAni pApakarmANyeva badhnanti, pApIyAMsaste janAstA lakSmIratraiva vihAya mRtvA'vazyaM durgatimeva labhante / ye dhanavantaH svayaM gajAzvarathAdisamArUDhAH sAnandaM sAyaM prAtaH paryaTanti nijadharmiNo nirdhanAn vidhavAzca AlokamAlokaM svacetasi manAgapi dayAM na dharanti, te zaThAH svapne'pi jainadharmamadhigantuM nArhanti / etAdRzAnAM puMsAM pASANadAruNaM hRdayaM vajrAdapyadhikaM ktthormityvgntvym|" kiJcAsmAkaM saptakSetrIyAdhAratA jJAtIyajanatopakAroparyeva santiSThate / yathA kRteSvapyanekamandireSu tadarcakA'bhAve tadrakSaNaM no sambhavati, tathA jagati jJAtIn vinA svadharmasya rakSaNaM kadApi naiva sambhavatIti sarvataH svajJAtaya eva rakSaNIyA dhanena / tathA karttAra eva janAH kSetrAntaramapi poSayitumarhanti, netare jAtvapi / iti tadgurorupadezamAhAtmyaparivRddhaye jagaDUzAhaH paramArhatkumArapAla iva nijavarSagranthidivase koTisaGkhyAkaM dravyaM svajJAtibandhupramukhAnAmupakRtaye dAtuM praarbdhvaan| kiyatAM madhyavargIyasvadharmiNAM vidharmiNAM ca guptadAnapradAnena sAhAyyamakarot / kiyatAmanAthahInadInapaGgvAdInAM pratyahaM sukhena bhojanArthamannakSetraM 143 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram sthaapitvaan| tatrAnapeyAdivyavasthAmapi saadhiiysiimkRt| kiyatAM nirudyamAnAM lokAnAM vyApattuM dravyasAhAyyaM kRtvA tAn naanaavidhvyaapaare'yojyt| zizUnAM vidyAdhyayanAya bRhabRhadaneka vidyaalymsthaapyt| evamanekavidhavyApArAdikalAsampAdanAya 'vyApAravidyAlayaM' prakAzIcakre, tathA'nAthavidhavAprabhRtInAM kiyatInAM guptadAnAdinA tadIyaduHkhamapahRtya tdaashissmgRhvaat| itthaM sdupaarjitaatmlkssmiisdupyogmkaarssiijgdduushaahH| __ athaikadA solAtmajaM rahasyAkArya paramadevasUririti vyAjahe'mahAnubhAva! vikramIye (1312) karabhUguNenduhAyane'tIte sarvatra dezeSu varSatrayIM (1313-14-15 varSaparyantaM) vRSTerapatanAnmahAduSkAlo bhvissyti| ata eva pratidezaM nijavizvastajanAn preSya sarvajAtIyadhAnyAni pracurANi sgRhaann| saGgrahItaizcaitairdhAnyairjAte ca tatra duSkAle jagati lokAnAM jIvitadAnaM dattvA zAzvatamatinirmalaM suyazaH snycinu|" gurUpadiSTametadasau saharSamurarIkRtyAtmIyajanAnanekAn dravyaM dattvA sarvadikSu dhAnyAni kretuM pressiit| yatra yathA milettatra tathaiva mahArghamamahAgha vA sarva tat kretavyamevetyAdiSTAste puruSAH sarvatra dhAnyAni kretumaarebhire| teSu krINatsu sarvatra dhAnyaM mhaaghmjaayt| teSu mahArghatAM yAteSu dhAnyasaGgrAhakA vyApAriNaH sarve'pi svayogyaM tadrakSitvA'dhikaM dhAnyaM vykriinnn| mahArghANyApi tAni dhAnyAni krItvA tattadgrAme koSThAgAre nyastavantastAni dhAnyAni, itthaM sarvadezIyadhAnyarAziM samacinodasau jgdduushaahH| __vaikrame 1313 hAyane jagati sarvatra meghAnAM darzanaM durlabha jajJe, sarvatra hAhAkAraH prvvRte| sakalameva jagadasau durbhikSakAlo jagajjighatsuH pralayakAla iva karAlatAM darzayallokAnazeSAn 144 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha - caritram duHkhitAn karttumArabhata / bAlavRddhAdyA samastA api lokAH kSudhA vyAkulatAM nItA atizayamaklizyanta / teSAmasahanIyAM bAdhAmAlokya sarvebhyo'nnAni dAtumArabhe solAtmajaH / deze videze cA''tmAnucaradvArA tAdRzadurbhikSaparipIDitamanuSyebhyo'zeSebhyo dAtuM lgnH| etasya mahopakartturannadAnenA'saGkhyAtAzca lokA akaalmRtyukraanmumucuH| amuSmin bhArate sarvatra prasRto durbhikSakAlaH sarveSAM duSpAro jajJe / pitarau putramapi hAtuM lagnau, ko'pi jagadetadavituM naalmbhvt| kevalamanyaduHkhA'sahiSNurjagaDUzAha eva pratigrAmaM sthApitadhAnyarAzitaH sarvAMllokAnannapradAnena jIvayAmAsa / itthamamunA varSadvayaM trAtA api lokAH svAlpAmapi vRSTiM nApazyan / tadAnImaNahillavADapurAdhIzo vIsaladevo nAma rAjA bhuvaM zAsadAsIt / tasyApi sarvANi dhAnyAgArANi riktAnyabhUvan / ata evA'sau gurjarAdhIzaH svapradhAnaM nAgaDanAmAnaM bhadrezvarapure sampreSya sAdaraM solAtmajaM svapArzvamajUhavat / tadAdezaM mAlyamiva saharSaM zirasyabhinIya kiyadbhirvyApArigaNaiH sAkamAgatya sa solanandanastaducitaratnopahAraM puro nidhAya taM gujarezvaraM praNanAma / tatrAvasare kazciccAraNaH kSitipaterAzayamavagatya prasaGgavazAditthamenaM nunAva "bhoH solavaMzAvataMsa ! jagati tvamiva ko'pyanyaH paropakArI sukRtanicayakArI naiva darIdRzyate / yasmAdetasminnasahanIye duSkAle kSudhAbhibhUtAnazeSAJjanAn pratigrAmamekastvameva bhojanaM pradAya jIvayasi / " iti cAraNIyaprazaMsayA nRpAdayaH sakalA api sabhyA nitarAM prasedustadanu rAjA jagaDUzAhamityabhidadhau - 'mahebhyavarya ! tvamasmiMcirakAlike mahAdurbhikSe'nAthebhyo'nnAdi dadadazeSaM jagadrakSasi, iyaM te dezasevA zlAghyatamA'mUlyA varttate, tatra ko'pi saMzayo naasti| amuyA paramArthasevayA'haM tvadupari nitarAM prasIdAmi / IdRzaM sakala 145 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram lokajIvayitAraM mAnanIyaM lakSmImantaM sammantuM viziSTaM kimapi svasminna pshyaami| kimadhikaM vacmi, nUnaM tvamevAdhunA sakalaM bhArataM durbhikSaparipIDanAdunmocya sarvAn pAlayasi, ataste dhanyavAda vitraami| yatko'pi kattuM nArhati tattvamadhunA krossi| saphalA tAvakIyA'parimitA kamalA, janmApi tAvakaM sphlmjni|' ___ itthaM nRpoktimAkarNya jagaDUzAho nyagadat-"rAjan! mama tu bubhukSitAnAthAdijanebhyo bhojanadAnameva mukhya kaarymsti| yasmAdasmatsampradAye dharmasya mUlaM dayaiva nygaadi| sA dayA vAGmAtreNa bhavituM nArhati, kintvavasare kriyyaiv| ato'hamavasare'smin paramArthAnuSThAnena svadharmameva pAlayAmi, no cedanayA zriyA jIvitena ca me kiM prayojanam, ajAgalastanamiva vRthaiveti prmaarthH|" punaravocatkSitipatiH-'jagaDUzAha! nUnamasmiMstraihAyanike ghoratare durbhikSe pravarttamAne'zeSabhAratIyaprANiparipAlanArthameva tvamajaniSThAH khlu| atra dhAnyAnAmAlayAH sasaiva vidyante, tava zatAni santIti zrutvA samprati kaNakAGkSiNA mayA bhvaanaahuutH| iti rAjJo vacaH zrutvA kiJcid vihasya solasUnustamucivAn-rAjan! mama dhAnyAni no vartante, mama vacasi saMzayaM bibharSi cettarhi teSu dhAnyakoSTheSu iSTakAntaHsthasattAmrapatrAkSarANi vilokaya? iti nigadya kaNakoSThagA iSTakAstatrA''nAyya helayaiva bhnyjyaamaas| tadaiva tAmrapatrasthitavarNAnavAcayadrAjA-aho! dharmamUrtiH paropakAriNAmagresaro'sau solabhUH samastAnyapi dhAnyAni raGkArthamacIklRpaditItthaM tvayA yAni saGgrahItAnyaparimitAni dhAnyAni tAni sakalAni dInahInajanArthAnyeva, satyapekSaNe kathamahaM tAni gRhnniiyaam| varvati ca dhAnyAnAmapekSA mamApi bADhaM paraM tAvakametadazeSaM dharmArthamevAsti, tadAdAnaM rAjJo naiva ghttte|" athaivaM gurjarAdhirAja-vIsaladevabhaNitamAkarNya zauryaudAryagAmbhIryaparopakArakartRtvAdiguNa-viziSTa 146 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram zrImAlavaMzasadratnakalpajagaDUzAhastadaiva rAjJe'STasahasramUDhakaparimitaM dhAnyaM vytaariit| tatrAvasare tasyAM sabhAyAM santaH kiyantaH somezvarAdayaH kavivarA IdRzImudAratAM vIkSamANA jagaDUzAhamevamastAviSuH - ___ "zrIzrImAlamahojjvalavizAlakulodayAcalAlaGkAradivAkaro mahAkarAlakalikAlakAlIyapramadavijitvaradAmodaraH, trilokIprasRtvarahimakaratuSArasodarakIrtinikaraH, saddharmalatAdRDhatvaksAro'khilalokaparipAlako'sau zrImAlAnvayakoTIro jagaDUzciraM vijytaam|" pAtAle kSipatA baliM murajitA kiM sAdhu cakre'munA, rudreNApi rateH patiM ca dahatA kA kIrtistrArjitA / durbhikSaM kSitimaNDalakSayakaraM bhindan bhRzaM lIlayA, stutyaH sAmpratameka eva jagaDUruddAmadAnodhataH ||1|| vyAkhyA - pAtAle'dholoke baliM tadAkhyamasuraM kSipatA'munA murajitA-zrIkRSNacandreNa kiM sAdhu-samucitaM cakre'kAri, ca punA rudreNApi mahezvareNApi rateH pati-madanaM dahatA-bhasmIkurvatA'tra saMsAre kA kIrtirarjitA'dhigatA, kApi netyrthH| kSitimaNDalakSayakaraM-sakalabhUmaNDalapralayakaraM durbhikSamamuM lIlayA'nAyAsena bhindan-dUrIkurvan uddAmadAnodyataH-nirapekSavAridavatsakalajanAnnadAnakaraNatatparo'sau jagaDUreka eva sAmpratamadhunA stutyaH stotumarhaH, IdRkkIrtikArI ko'pyanyo nA'bhUditi yaavt|" 'indravaruNayamakuberA ekaikadizAyAH pAlakatvAdikpAlatvaM bibhrati, ayaM jagaDUzAhastu sarvAsAmAzAnAmparipAlanAnAmno'rthatazcAnvarthameva lokapAlatvaM bibhrti| vastutastu teSu lokapAleSu satsvapyadhunA duSkAlaklezitaM bhUtalamadaH ko'pyavitumalaM nA'bhUt, 147 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram kevalameSa jagaDUH pAlaka eva sarvAnatrAyata, tasmAdeSa yathArtha - lokapAlo'stIti mantavyaM sarvaiH / ' "haMho ! asmin kalikAle viSNoryastAtayiko'vatAro varAhAtmakaH, so'pi nirbalatAmApat / zeSanAgasyApi zirasAM sahasramatinamratAM bibharAmAsa / yo'pi viSNordvitIyo'vatAraH kamaThaH, so'pi mahAkardame krIDituM kvacidagAt / itthamazaraNAyitaM jagadidaM mahAdurbhikSakAlaparipIDitaM kevalameko jagaDUzAha eva rakSituM shktimaanbhuut|" "zrIman ! zrImAlakulakamaladivAkara ! tvayi bhUmyA bhAraM dhRtavati ya eSa pannagapatiH sa khalu saMpratyanubhavatutarAM nijavadhUgaNaparIrambhyasamArambhasaMbhUtaprabhUtAnandameva / ye'pyaSTau diggajA vilasanti, te'pIdAnImAzAnte svargaGgA'malasalilAntaH kariNI - yUthena samamanArataM sAnandaM kelimeva vitanvatAm / " "akharvagarvoddhatasya pIThadevanRpasya kAminIjanalocanayugalakajjalazrIcayamajIharat / hammIrAdiprativIravikramakathAsarvasvA'palApolbaNo varIvRtIti / yazcAdhunA mAdyatAM mudgalAnAM sthAnasya pracaNDatejasazca nirAkaraNe tIkSNAMzurnigadyate, so'yaM gurjararAjyavardhanakArI vijayI solakulagaganazazadhArI ciraM vijayatAm / " akhilajagatItalasya yaddauHsthyamapahartuM kalpadrumacintAmaNisuradhenuprabhRtayaH ke'pi mahAnto na zekustallIlayaiva solanandano vidhaatumshkt| nUnametasmin vAmetare jagaDUkarakamale jagaduddidhISurvidhAtA jaDatarebhyastebhyaH suratarukAmakumbhacintAmaNibhyaH kilA'zeSavAJchitapradatvamAdAya vidadhau / yadIyA'khaNDapracaNDapratApatapanena vikasvareSu gAGgeSu padmeSu sadbhAvabhAjaH saptarSayaH pratyahaM sAyantanaM samayamapi no vidanti / " 148 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram "pUrvagaGgAtaH pApamevaikaM lokAnAmapayAti, tvattaH pazcimagaGgA''bhAdazeSaM dAridryaM pAtakaM ca prnnshyti| dhImatAM sarveSAmiti bhAgIrathyA apyadhikamahimAsti te| solakulaikamaNDana! saMsAre'smin vAridAnAM vRSTimApannA api lokAH paunaHpunyena tAM kaamynte| evaM sUryacandrayorAlokamapi punaHpunaruzanti, tathA ratnAkarasyApi sevAM vAraM vAraM narA Ihante, evaM rohaNabhUbhRtAmIpsitAni phalAnyapi bhUyo bhUyaH kilecchanti, parantu dAridryavidrAvaNaM tAvakInaM draviNamAsAdya kepyarthinaH sAmpratamamuSmiagatItale punaH spRhAM naiva kurvnti|" "yadamuSmiMlloke mAndhAtR-purUravaH-zibi-kArtavIrya-bharatamanu-harizcandra-karNa-janamejaya-vasupramukhA apAramahimAnaH kSitIzvarA api yanno prapedire, tadazeSabhUmIbhujAM pAlanAdasau solanandanaH pitaamhpdmyaanyckre| yugatrayAdapyadhikA''cAravAnatra kalau jAte ca mahAdurbhikSe sarveSAM rAjJAM saha lokaiH paripAlanAdadhyajAyata sa jgdduumhiiyaan|" "vizvajanInasya prAvRSeNyadhArAdharasyevA'navarataM sarvebhyo nirapekSaM dadAnasya mahIyaso jagaDUkasya kalitaunnatye ciratarasthemavatyA lakSmyA sanAthIkRte svacchatame yazaHprAsAde nUnameSa divAkaraH kAJcanakalazAyate, kalpavRkSo hi suvarNamayadaNDAyate, svargaGgIyasalilavadamaladhvajapaTAyate ca sphuradambudAnAM paTalI, nUnamamuM solanandanaM vyAjIkRtya dharAyAmasyAM punaravatIrNo hi dhnvntrilokaanaamaarttihetumenN durbhikSarogaM nihantuM bhUyAMsi dhAnyAnyeva mahauSadhAni smjiijht| "vidhe! tavApi sAdhIyasI buddhirudapadyata, yena sRSTikaraNapaTIyasA tvayA zazvatkalaGkavikale zrImAlakule nararatnameSa 149 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram jagaDUnAmA nirmaayi| no ced durbhikSavyasananipIDitametanmahItalaM kasmAt sthemAnaM vrjet| arthAdamuSmin kAle sa eka evodAracetAH kiledaM jagajjAgratyapi balavati duSkAle susthiriickraannH| iha saMsAre zrIsolatanayatritayI chadmanA tridazAlayAdavatIrNeSu kalpatarucintAmaNikAmagavISu tadvirahabhAjAM teSAM nilimpAnAmadyApi svAsthyAnubhUtirnAstIti kecana menire|' ___ atrAntare kAcidvidagdhavanitA svapatimAkhyAti-'svAmin! kAmapi ramyAM kalAM no jaanaasi| rAjJaH sevAmapi yadi no vetsi, kamapi vyavasAyaM vA yadi na jAnAsi, cetkRSyAdikamapi na vetsi, tarhi jaDamate! vizvambharAbhAroddhAradhurINamadbhutadhiyaM solAtmajamapi kathaM na jAnAsi? samprati ye'muM na vidanti, teSAM mandadhiyAM janirmudhaiva jAteti dhruvaM viddhi| duSkAlakarAlavilezayena dandazyamAnametadazeSamahItalaM pracurAnnasudhayA nitarAmujjIvayAmAsivAnasau jagaDUka eka eveti mntvym|" taiH kavipravareritthaM varNyamAnamAtmano yazaH zRNvan sa solAtmajastrapayA tasyAM sabhAyAM vadanAravindaM nmriickrivaan| (cakRvAn) athAnantaraM tAn kavivarAnameyavaibhavapradAnena mAnena vacanena ca prINayitvA, gurjarAdhIzena satkRto nai ngrmaayaatH| tatra mahati duSkAle deze videze ca sarvatra jagataH paripAlanAya jagaDUzAhasyaiva kIrtiM sarve lokA jguH| yasya yasya rAjJo dhAnyAgAraM riktatAmupagataM te te rAjAnaH sakalavibudhakavivaragaNairanArataM toSTrayyamAnaM solAtmajameva dhaanymyaacnt| sindhudezAdhIzAya hammIrAkhyayavanabhUpAya (12000) dvAdaza sahasraM dhAnyAnAM mUDhakamadadata, mevAr3adezAdhipataye (32000) 1. bile zete = vilezayaH srpH| 150 150 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram dvAtriMzatsahasramUDhakaparimitAni dhAnyAni dadivAn, mAlavadezAdhipa madanavarmaNanRpAya (18000) dhAnyamaSTAdazasahasramUDhakamadatta, kandhAradezAdhipabhUpAlAya (12000) dvAdazasahasramUDhakadhAnyaM vitIrNavAn, kAzIpurAdhIzvarAya pratApasiMharAjAya solasUnubhatriMzatsahasraM(32000) dhAnyamUDhakAnAmadadiSTa, indraprasthapurAdhIzvarAya punarekaviMzatisahasrANi (21000) dhAnyamUDhakAnAM ddivaan| itthamanekeSAM kSitipAnAM sAhayyaM kurvatA solasUnunA (112) dvAdazottarazatavizAladAnazAlAH kRtAH, tAsu pratyahaM paJcalakSalokA bhuJjAnA aasn| evamArpipacca nizAyAM sa jagaDUH svarNadInArayutAMllajjApiNDAn koTizastebhyaH kulInebhyaH prANibhyastasmin duHsmye| itthaM tasmiMstraivArSike duSkAle sa saulirdhAnyamUDhakAnAM (999000)navanavatisahasrAdhikanavalakSam, assttaadshkottiidiinaaraaNshcaarthisaacckre| punarasau sAdharmikavAtsalyAdi dezAntareSvapi nirmalAzayaH solsuurnijpurussairciikrt| tathaiva naktaM naktaM pracchannatayA madhyasthApitodAradInAraramyAnmodakAn vIDayA'nuktavacase jAtyalokAya koTizaH praadaat| tenA'munA sukRtamatinA'tulakRtinA solasUnunA tulyaH ko'pyanyo'muSmin kSititale nA'bhUt, na vA bhaviSyati, naivAstIti nizcayaM vidAkurvantu lokaaH| yataH - mIyatAM kathamabhIpsitameSAM, dIyatAM kathamayAcitameva / taM dhigastu kalayapi vAJchAmarthivAgavasaraM sahate yaH // __vyAkhyA - eSAmarthinAmabhIpsitaM manogataM kathaM mIyatAm jAnIyAt, evamayAcitamIpsitArthA'kathane kathaM vA dIyatAM dIyeta, taM dAtAramapi dhigastu, yo'rthinAM vAgavasaraM = yAcanaM dAtumanA api shte| -- -- atastenottamaH sa yAcanAmanapekSamANa eva lokebhyaH prabhUtaM 151 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram / dhanamannaM ca dttvaan| itthamamutrA'vanau tIvrataraM traivArSikaM durbhikSaM prabhUtarairAzikalitaH sakalalokapAlanaparAyaNaH saulo'sau dlyaamaas| arthAttasmin sarvebhyo'nnaM vitarati sati ke'pi lokAstaM prabalamapi durbhikSaM naa'jiignnn| nUnameSa tadAnImasImadAnakAraH surapatipreyasImanohArizRGgAre durbhikSasannipAte trikaTukaupamyamabhajata solabhUrjagaDUH kil| sakalabhuvanazAsiturnalasyApi yena balinA kalinA parAbhavo'kAri, so'pyuccaistaraH kalistena solAtmajena jagatItalaM tyAjitaH sutraamitH| ____ athA'sminmahItale sarvatra bhUyasIM vArivRSTiM viracayya te payomucaH sapadi lokAnAmakhilAnAmurutaradustaradurbhikSasamayodbhUtaM bhayaM shmyaamaasuH| tatrAvasare nartitanIlakaNThAH payodharA nijagarjanacchadmamRdaGganAdAH, saccAtakavrAtamadhurAlApavyAjena jagaDUyazAMsi jagustarAmiti mnye| tadAnIM pramudo'mbhodharA api svagarjanacchalena jagaDUmityAcacakSire-bhoH sukRticUDAmaNe! tvamevAsmin pralayakAlopame duSkAle sakalametajjagatItalaM cintAmaNiriva pracurataradhAnyavitaraNena jIvayAmAsitha, tvAdRzo vadAnyaziromaNistvameva sarveSAM suvidAM dRssttipthmaarohsi| tadanu jAte ca sukAle varSatsu ca meghapaTaleSu samasteyaM mahI dhAnyapravRddhisamRddhiparipUrNA jajJe, pratidivasaM tasya solAtmajasya cArutarayazastatiM gAyan sakalo loko momudyate sm| athAnyadA jagajjIvopakariSNau zrIparamadevasUrau sadgurau surAGganAlocanatarpaNAya svardhAma gacchati sati sa jagaDUmanasi zozucyate sm| athA'sau karAlakAlaH sarveSAM duratikrama evaasti| asau 1. rairAzi = dhnsmuuh| 152 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram mahAntamapi naiva jahAti, iti vicintya manasi dhairyamAdhAya sa sukRtI sakalasaGghasamanvitaH satatasatpAtrapradAnakalayA pavitrIkRtadhanaprakaraH siddhaaclraivtkaaditiirthyaatraarthmcaaliit| tatra gatvA sarva sampAdya zrImadvItarAgapUjanAdinA''tmAnaM saphalaM manyamAnaH sa solanandano jagatrayIvistAriyazAH sundaraM nijanagaramAgatya nijasaGghalokeSu gurutarabhaktiM pratanvAno nItilalitaH zaradindusamujjvalaM svkulmpuniittraam| ____ athaikadA vIsaladevamahIpatIndraprahito mahAmantrI nAgaDo bhadrezvare smaaNgtvaan| tamAgatamAlokya mahIyasA premNA''sanA'zanavacanAdinA solabhUH scckre| tatrAvasare mantrI jagAda-bho mahebhyAgresara! mama rAjJaH satturaGgamavatI tarI samudramadhye marutAtivegataH samantato nimajjya prAvRSi bhnggmaap| mRtAzcaikaviMzatirazvAH, jIvaMstveka eva turago jlaattiirmaap| tamazvaM jighRkSurabhUnnAgaDaH sudhiiH| tadA mantrivaramevamAcakhyau solabhUH-mantrIzvara! mAmakIne'muSmin hayottame jighRkSAM jhiihi| parakIyavastuni kRtinA trapiSNunA ca tvayA kimiti mano nidhIyate? tadanu nAgaDo'vak-kRtin! eSa turago matprabhorevAsti, tatra manAgapi saMzayaM mA kRthAH, anyathA cettatsthAne tubhyamahaM hayavarANAM viMzatiM ddaani| athaivamastviti sa jagaDUH pratipadya tasya vAjinaH kaNThadezAccarmaNA kalitaM nijanAmavibhUSitaM patramAzu jgraah| tadAlokya nyakkRtAnanaM nAgaDaM prasannamanAH sa ityabhidadhe-mantrIzvara! varaprado'sAvabdhirapi mAmikAM zriyaM kvacinnaiva rakSati kim? paNIkRtAn viMzatihayAn khalvahaM bhavato naiva kaamye| AvayoH zreyaskarI bhUyasI prItireva vijRmbhtaam| amunA solatanayavacanena samucitena vIsalakSmAbhujaH saravyuttamaH svamAnase bhUyasI prItimApa, 'vivekinAM guNairudAraiH 1. saravidyAyAM vishessennottmH| 153 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram ke janA na hRSyanti / ' athaikadA kiyanto dhIvarajAtIyA madhUcchiSTamayairiSTakairbhRtaM potaM samudramArgeNa tatra bhadrezvarapuraM ninyire / etAni kva vikretavyAnIdAnImiti vicAraNA teSAmudapadyata, vicArayatAM teSAM manaHpathe zreSThI jagaDUH samAyAtaH / tadanu madhUcchiSTamayAnyetAnISTakAni tasmai dattvA tanmUlyamAdeyamityavadhArya te sarve tatpArzvamAjagmustatrAgatAste nijakRtyaM tamAcacakSire-zreSThin ! madhUcchiSTamayairiSTakairbhUta ekaH poto'smAbhirihAnItastaM zrImAn krINAtviti tanmukhyo jagAda / iti samAkarNya mUlyaM tasmai dattvA tAni madhUcchiSTamayAnISTakAnyasau cikraay| tadaiva tadAdiSTAH puruSAH potAntikaM gatvA madhUcchiSTamayAnISTakAni zakaTe nidhAya gRhamAnIya bahizcatvare kvacidekatra koNe snycitvntH| etaccAnucitatvAcchreSThinaH kuTumbAdivargo nA'nvamodata, ato mAsatrayaM tathaiva tAni tasthuH / pazcAdekasmin dine prajjvalitAyAM sakaTyAM kenacitkautukAdiSTakamekaM tatrA'kSepi / dahanayogAduparitanamadhUcchiSTAnAM drAve tatsvarNamayamacakAt / tadAlokya tatpatnI yazomatI tadaiva jagaDUzAhamAhUya svarNeSTakaM darzayitvA saikthakamazeSaM vRttmvoct| zreSThyapi tatkSaNameva kaSapaTTikAyAM tatparIkSya sakalAni tAni kanakeSTakAni paJcazatAni gRhAntarnyadhAt / itthaM bhAgyodayAdanAyAsenA'dhigatAyAM prabhRtAyAM zriyAM satyAM zreSThI svagurUpadezatastAni sarvANi svarNeSTakAni dInA nAthapaGguraGkAdInAmupakRtaye vyayitavAn / yataH, vivekajanaziromaNiH solAtmaja idamavedIt-yadidamanAyAsena labdhamapi dhanaM mama nAsti, kintvanekA'nAthAdijIvAnAmapi bhAgo'sminnastIti hetoretaddhanaM paropakRtyai vitIryaivAhaM kRtI bhavAmi, ahaM tu nimittamAtramevAsmi / 1. taNDulapacanasambandhi / 154 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram yAvadeva dhanaM dharmArthamahaM vyemi tAvatyeva zrIrmAmakInA, yA ca kozAgAre'mitA saJcitA vidyate sA tu parakIyaivAsti / ekasmin dine sarvametadvisRjya mamApi gantavyamastyeva / iha loke yaH khalu parakIyAzeSaduHkhabhaJjano vikramAdityanarapatirabhavatso'pi sarvamatraiva hitvA gtvaanev| bhojanRpakumArapAla bhUpAlapramukhAH same'pi svAyuSaH pUrNatAyAmito jagmivAMsa eva, naiva ke'pi tsthivaaNsH| ataH saMsAre'tra janma lAtvA ye janA jaganti jIvayanti, dInAnuddharanti, pareSAM duHkhAni vArayanti, ta eva dhanyajanmAno jIvA mRtA api jIvanta eva gaNyante / tatrApi yAvatI lakSmIH supAtrebhyo vitIryate saivAnantaphaladA jaayte| ataH samadhigatAH zriyaH paropakRtyAdidharmakArye'vazyameva vyayitavyAH pratidehamamitakamalAvilAsakAmukaiH supuruSairiti dik / tataH zrISeNasUrivarapAdAravindasevirAjahaMsaH saddAnodbhUtaprabhUtakIrttizriyA vinirjitakalpavRkSaH sukRtijanaziromaNiH sa solAtmajaH svamanasi sadaiva jinAdhipatipraNItatattvavicAramakarot / itazca tatra bhadrezvare bhavyairjanairasaGkhyAtaiH sumaNDitAyAM sabhAyAM prAtaHkAle vyAkhyAne zrISeNasUrIzvaraH sarIsRpANAM svarUpaM samyagvadati sati tatrAgato matsarI kazcana duSTayogI, tena munIndreNa samaM sakalasabhyeSu niSaNNeSu vilakSaNavicakSaNeSu manasi camatkRtiM dadhatsu ca nAgamatoruvAdamakArSIt / tadAnIM tatprahitena kenacinnAgena viSolbaNena nirmalAzayasya tasya zrISeNasUreH kraangguliipeshlpllvaagrmdshyt| tasmin durAtmani nirgate sa tadAnImeva tIvrataraduHkhAkulIkRtacetasastAn bhavyajanAniti jagau yadatra koSThAgAre viSaM ninAzayiSurahaM dhyAtuM pravizAmi / yato'sau durdhIryogI sammohinIM vidyAM sisAdhayiSurmAmakaM kapAlaM kAmayate, bhavadvizcAtra dvAraM niyantryA''kRSTakhaDgaiH sthAtavyam / mama huGkAranAdamAkarNya garbhadhA 155 - Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram mno'sya dvAramudghATya sukRtakAmukairyuSmAbhiH kamalAsanAsIno'haM drAg darzanIyazca / te'pi tathAstviti tadvacaH prapedire / tadanu sa sUrirAD garbhagehAntarAgatya muktadoSaH sadya eva nijaM mano vizuddha varadhyAne nyyuuyujt| atha saddhyAnayogena viSApahairmantrairjAGgulika iva sa nijAGge prasRtaM viSamapasArya hungkaarnaadmkrot| tadAkarNayantaste sarve sabhyA bhavyAH pramodamApedire / tadA teSu sarveSu pazyatsu sa sUriH svayameva nakhalvA chedaM kRtvA karAGgulIpallavadeza bhAjo viSasya bindUn patadgrahAntaH pAtayAmAsa / tadaiva so'pi yogI tatrAgatya viSArttimuktaM taM sUrirAjaM bhaktyA praNamya cArutaraM tadIyamadhyAtmarUpArthayutaM gItamujjagau / tadA karuNAvaruNAlayaH sa sUrIzvaro'pyenaM yoginamityAkhyAtavAn- 'yogin ! adyatanadivasAtsaptame dine'muSmAtsarpAddaSTo mRtimadhigamiSyasi, etatsatyameva vidAGkarotu bhvaan|' atha kanthakoTapuramAgatyA'nyena kenacid yogIndreNa saha vivadamAnaH sa yogI purA sUrivareNa nigadite divase tasmAdeva sarIsRpAtsandaSTo mamAra / tadA zrISeNasUrerityadbhutamprabhAvaM pazyan sa solajanmA mAnase bhUyasIM camatkRtiM dadhAno bhRzamamomudIt / athAmuSya gurorAdezamAdAya bhUyAMsi zrIsaGghayAtrAprabhRtidharmakAryANi cakrivAnasau kalimalapaTalakSayakArI dharitryAzca zRGgArahAraH / itthaM ciraM nAnAvidhadharmakRtyavidhAnena mAnuSyaM saphalIkRtya jagajjanoddhArakaH zrISeNasUrIzvaramukhAravindataH sudhAsyandidharmatattvaM zrAvaM zrAvaM sa solabhUH svAyuSaH kSaye harilocanapAvanAya saMsAramamumasAraM manvAnaH svardhAma ninAya / amuSminnidhanatvamupAgate lokA evamUcivAMsaH - 'hanta ! nUnamadyaiva vairocaniretasmAjjagatItalAdamarapuramiyAya ? kimadyaiva sukRtI rAjarAjezvaraH zibirapi smaraNIyamAptavAn ?, 156 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram jImUtavAhano'pyadyaiva kimazeSaM jagattucchamavagatya suralokamagamat?, kimanyanUnamadyaiva rAjA vikramArko'pi sarvamapahAya suragaNayuvatiriraMsayA yayivAnamaranagaram?, hA! hA! amuSmin jagadivAkare balavatA jagajjighatsunA kAlena sahasApahRte kSaNAdeva jagatIyaM sakalA'pyapagatapramodA zokasAgare nimagnA'jani? iti zazakire kvyH| yaH khalu nijArAtikulakauzikAnAM pramadabharaM nitraamshiishmt| yena jagaDUdivAmaNinA nijairasaGkhyAtairvasubhiH sakaladAridryatamaHstomo niraasi| api ca tasmin divaM gate sati gurjarezo narezastatkAlameva zokAtirekAcchiraso maulimuttaaryaamaas| mahIyAn rAjA'rjuno'pi tanmRtyumAkarNya baaddhmrodiit| evaM sindhupAlalokapAlo'pi tadIyadehAntaM nizamya dinadvayamupavAsaM cakrivAJchokArNave nimagnaH sn| kimadhikaM kathayAmi-asminmahItale ye ye kSitIzvarAstadIyAM paralokavArtA zuzruvuste sarve'pi tadIyodAraguNAvalI smAraM smAraM samudbhUtaprabhUtapraharSAH zokasAgare nipetuH| tadAnImeko mohamahIpatireva kevalaM svacetasi pramodAtizayaM ddhaar| prollasanneSa kalirapi tatra svaryAte prauDhapratApI bbhuuv| dharmastu kSiteramuSyA atyantA'bhAgyodayAttasmin solanandane jagadidaM vimucya surayuvatijanai riraMsati sati nitarAmAtaGkameva bibhraamaas| aho! zrInilayasyA'sya jagaDUkasyA'muSminbhUtale kiM preSThaM zreSTha nAbhUdapitu srvmev| tathAhi-tadIyA satI mahatI sukIrtiH zAradapUrNacandraprabhAbhAsurA varIvRtyate, matirapi tasya zrImadArhatabhASitA'hiMsAmayasya marmagrAhiNI dedIpyate, sAhasamapi tadIyaM sameSAM sumanasAM mahAvIrANAM ca manAMsi samullAsayati vismApayati 157 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritram ca, saddAnamapi vizvambharoddhArakaramabhUt, ojo'pi tasya sarveSAM sapatnapakSANAmakharvagarvadalane pttiiyo'bhvt|| ___ atha guroH sAratarabahutaravacanaistadIyamazeSaM zokamapahAya tadbAndhavau bhUpatermAnyatamau rAjapadmanAmAnau saddharmavidhAne dhurndhraavbhuutaam| punarimau prekacchAradapArvaNendukaranikarAvadAtaparisphuratkIrtizrIpracayena nirmalIkRtA'zeSamahImaNDalau zrISaNasUrIzvarIyacaraNakamalayugalA'navatarasevanatatparau zrIsaGghamukhyau tau zrImadvIsalasatkulaM cirtrmshuushubhtaam| zrImataH zrISeNasUreratulopamopadezAttAvapi bhrAtarau jagaDUvadeva saddharmakRtyeSvamitalakSmI vyayIkurvANau nijajIvanaM sukIrtimayaM saphalaM caakurvaataam| ___ bho bho bhavyAH! amuSmiJjagaDUcarite samyagAkarNite bhavyAnAM manAMsi nitarAM pramodabharamiyati, karNau ca zravaNAdetasya pavitrI jAyete, duHkhatrayaM caitacchravaNAdahrAya vilIyate, antaHkaraNe kazcidavAcya eva harSaH parisphurati satAM sudhiyaam| ata etadAlocya savaireva laukikapAralaukikasukhAtizayalipsujanaistadvadeva svajIvanaM saphalaM karaNIyaM divaanishm| atha prazastiH - sajjainAgamapuNDarIkanikaraprollAsanekaH kSitI, sAkSAddhaMsa ihodiyAya jagadAnandaprakarSapadaH / saudharmorutapaHsugacchavibudhAnandaprade nandanA''rAme, kalpatarurbabhUva vijayI rAjendrasUrIzvaraH ||1|| 158 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jagaDUzAha-caritrama etabimalasadguNodhakusumA''modaM pipAsuH pradhIH, zrImacchrIdhanacandrasUrirabhavadvAdiprabhAjitvaraH / zrAvyA'dabhrasudezanA'mRtarase vyAnanekAanAn, uddaghe jinazAsanonnatikRtAmagresaraH kSamAtale ||2|| etatsarvajagatprasArijanatAjegIyamAnA'malodArA'pAraguNAkarA'tirucirA''rAmaM bhRzaM siJcataH / darbhAgropamazemuSIparilasadbhUpendrasUreH prabhoH sadrAjye jagadadvitIyaviduSastiSThavanalpazriyaH ||3|| (1984) vedASTanabdazazabhRttulite suvarSe, gUDAbhidhAnanagare marudezaramye / sampUrNametadanaghaM mRdgadyapadhaM, cakre yatIndravijayo jagaDUcaritram ||4|| 159 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || zrI dharmanAthajinendrAya namaH / / zrI saudharma bRhattapogacchIya svacchAmbaravihArisuvihitasUrikulatilakasarvatantra - svatantra - zAsana- samrATa - paramayogirAja jaGgamayugapradhAnajagatpUjya gurudeva - zrI - zrI 1008 zrImadvijayarAjendrasUrIzvaracaraNAra-vinda - sevA - hevAka - vyAkhyAnavAcaspatyupAdhyAya - zrI - yatIndravijaya - ( zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI ) saMdRbdhA gadyasaMskRtabhASAtmakaM - zrI kayavannA-caritram zrI kayavannA caritram 160 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram gadyasaMskRtabhASAtmakaM zrI kayavannAcaritram zrImantaM varddhamAnaM jinavaramanaghaM traizaleyaM prapUjyaM, nAmaM nAmaM suvidvatpravaranijagurudvandvapAdAravindam / bhavyAtmasvAntatuSTaye kSititalamahitaM saccaritraM tadetat sadgacaM bodhibIjapradamatilalitaM nirmimIte yatIndraH||1|| ___ iha khalu bharatakSetre prAcyadigvibhAge sakalarddhizAlinI samRddhizAlijanA'zeSabhogyaparipUrNA rAjagRhI nAma prakhyAtanagarI jAgarti, tatra rAmacandra iva nyAyaniSThaH zreNiko nAma bhuujaaniraasiit| amuSya naranAthasya paJcazatapradhAnamukhyaH "zrI-abhayakumAra"nAmA mntriishvro'bhvttmaam| tasyAmeva nagaryA dhanadatta nAmA mahebhyaH pradhAnavyApArI nivasati sm| tAruNye khalvetasya kApi santatirnodapadyata, kintu carame vayasi bhAgyayogAdekaH suunurjaayt| tadA zreSThinaH sUnujA prItiH kAcidasImaiva smutpede| ata eva putrajanmani mahotsavaM nAnAvidhaM vitanvAnaH SaDdinAni bahUni dAnAni ca dadAnaH pramodabharaH zreSThI dvAdaze'hani jAtasya sUnormahatA mahena kayavanneti nAma vydhaat| tasya putrasya lalATaphalake kAcidadbhutaiva bhAgyarekhA diipymaanaasiit| eSa bAlaH sitadale pIyUSamayUkha iva vvRdhe| paJcame varSe pitrA lekhanazAlAyAM prveshitH| alpIyasA kAlenaiva sa sarvAsu vidyAsu naipunnymiiyivaan| ayaM 161 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram khalu pratyahaM vidyAvinodenaiva kAlaM gamayan mAtApitrormAnasamAhlAdayan manasA cAnavarataM zubhaM bhAvayan vairAgyavAsanApravAha eva nimjjnnaasiit| vyAvahArika- laukikakRtye tu stokamapi tanmano no lagati sm| kevalaM sAhityacarcAtadabhyAsayoreva sukhmmnyt| taduktamkAvyazAstravinodena, kAlo gacchati dhImatAm / vyasanena ca mUrkhANAM, nidrayA kalahena vA ||1|| tato'nena kulajA rambhopamA sakalakalAkuzalA nAmnA jayazrIrmahAmahena pitrA pariNAyitA, parametasyAM tAruNyapUrNAyAmapi manovRttirmanAgapi tena nA'dAyi, kevalamAtmIyavairAgyavAsanAyA vighAtinItyeva mene / ata eva kadApi tAM jayazriyaM premabhareNa rahasi nA'zlikSanno luloke, na vA kimapi jjlp| manmatharAjadhAnI jayazrIstu prANanAthamAtmasAtkarttukAmA'navaratakaTAkSekSaNasasmitamadhurAlApAdihAvabhAvAn vitanvAnA''sIt, parametasyAH sakalo'pyupAya USarabhUmau bIjavApa iva bbhuuv| tataH sA sarvametannijazvazrUM nigditumaissiit| yadyapi loke kiyatI zvazrUH paraputrIti matvA divAnizaM vadhUM duHkhIkaroti, dAsyAdikRtyaM duSkaramapi tayaiva kArayate, kalahAyate ca sadaiva tayA saha vadhvA tAdRzI zvazrUH / jagati stokaiva tAdRzI bhAgyazAlinI vadhUrasti, yA tAdRzakalahajA pIDAM nAnubhavati, yadIdRzI bhartturbhrAtA bhaginI vA syAttarhi tAdRzyAM tasyAM kiyantaM sadbhAvaM vadhUH kuryAditi vijJAH svayameva tarkayeyuH / asyAH zvazrUstu tAdRzI nA'sIt, sA khalu sadaiva nijavadhUM madhurayaiva girAbhASata, snehamayenaiva cakSuSA vyalokata, nijaduhitaramiva bhRzaM lAlayati sma, satyavasare sukhaduHkhayorvArttAmapi pRcchati sma, uttamaM bhojyaM tasyai dattvaiva svayaM bhuGkte sma, kupitApi sA tAM kadApi bhruvau krUrAM dRzaM vA nA'darzayat, tasyAM bharturanurAgo manAgapi 162 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram nAstIti jAnAnApi paramanayA vArttayA vadhvA bahuduHkhaM bhaviSyatIti dhiyA tadagre kadApi tAM vAttAM na vyAjahe / athaikadA vicchAyavadanAM cintAturAM jayazriyaM vilokya zvazrUrapRcchat-vatse ! kathamadya tavA'yaM vadanazazI zokasvarbhAnunA grastaprAyo dRzyate? kiM te mAtApitarau smRtipathamAyAtau ? athavA kimapyapUrvaM vasanaM bhUSaNaM vA paridhAtumanA autsukyaM vahasi ?, kApi dAsI dAsero vA tavA''jJAmabhanak ?, athavA matputreNAvajJAtAsi? vtse| sadaiva tavAnanaM prasannamAloki, tadevA'dya cintAturaM vicchAyaM darIdRzyate katham? satyaM viddhi - ahaM khalu tava sukhaduHkhAbhyAmeva sukhinI duHkhinI vA bhavAmi, tvAmahaM putrIto'pi viziSTAM jAnAmi, atastrapAM vihAya zokakAraNaM mAM brUhi / yataH - 'ajJAtasya duHkhasya kApi cikitsA na jAyate / ' iti zvazrUbhASitamAkarNya jayazrIrabhASiSTa - ayi zvazru! bhavatyA anukampayA vidyate me sakalA sukhasAdhanasAmagrI, mAtuH piturvA viyogo manAgapi mAM naiva bAdhate, dAsyAdivargo'pi saharSaM mamAdezaM zirasA vahatyeva, vasanA''bharaNAderapi lipsA naivaasti| duHkhasya kAraNaMtvanyadevAsti, yad bhavAdRzagurujanAgre nigaditumapi trapAM bibharmi, akathane ca manasi kheda eva nitarAmucchalati, tadapi cirAdeva mAmatitarAM nipIDayati / adya bhavatI mamA'navaratamaGgalacikIratyAgraheNa papraccha, ato'haM ciraduHkhinI tatrabhavatIM nigadAmi yanme tAdRzaduHkhaheturanyaH ko'pi nAsti, kintu bhartturaprasAda eva mahAduHkhamasti / mAtaH ! tvAmadhikaM kiM lapAmi, adyAvadhi tadantikaM paunaHpunyena gatAmapi mAmekadApi naa'viivdt| aho! lapanaM tu dUramAstAm, sasnehamapazyadapi na, jJAnAdajJAnAdvA tadIyamavinayamadyAvadhi mayA nAkAri, nirantaraM saprema tadanukUlamevA''carAmi, tathApi vajrAdapi kaThinaM tadIyaM hRdayaM mayi nirAgasyabalAyAmadyAvadhi 163 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram naiva prssaad| bhavadgRhAgamanadinAdadyAvadhi tAvakaH zizurvihasannekavAramapi mAM naa'voct| pUjyatame ! yatsukhaM lipsantI mAtApitarau nijasakhIM ca hitvA bhavatyAH sadanamAgAm, tatsukhasyA'lAbhe kasyAgre pUtkuryAm?, kiM me taM vinA ko'pyanyaH sukhayitA sambhavati ? yasmiMstAdRksukhAzAM kuryAm ?, yadIdRzyeva duHsthitizciraM tiSThettarhi bAlavidhavAto'pyadhikaM duHkhamanubhaviSyAmi / tvaM khalu zirazchatramasi, ato mAmakaM soDhumazakyaM duHkhamavagatya tannivAraNopAyamaciraM vidhAya me navojjIvanaM pradehi / yathAgre punarIdRzaduHkhabhAjanaM na syAm, ito'gre yAvannigaditumicchati tAvadanubhUtaduHkhAtirekAdvidIrNahRdayA kevalamazrudhArAmeva moktuM lagnA sA jayazrIH / itthamAkrozantyAH putravadhvAH zokena zokAkulIbhUtA zvazrUrapi kSaNaM ruditvA vadhvA azrUNi vyapanIya tAmavAdIt - vatse ! mA zocIH, tavedaM duHkhaM zrotRRNAmapi duHsahaM manye, yA te vidveSiNI sApIdRzaM duHkhaM jAtucidapi maa'nubhuut| IdRzaM sarvarddhisadanamAgatyApi tvamantargataduHkhAgninA dandahyase tanno draSTuM zaknuyAm / atastvaM dhIrA bhava, duHkhaM jahAhi / adyaprabhRtyeva tava duHkhavighAtAya yatiSye, etatsatyaM vidAGkarotu bhavatI / yathAcirAdeva sarvaM manoduHkhamapanIya tvAM sukhinIM vidhAsyAmi, tvamidAnIM nizcintA bhv| yAvatte duHkhaM varIvartti tAvadahaM duHkhamevA'nubhavAmi, lezato'pi sukhamadhigantuM nArhAmi / itthaM tAmAzvAsya tadaiva sA nijapaterabhyAzamAgatya zokAturA tasthau / athainAM mlAnavadanAmAlokya dhanadattaH zreSThyapi kiJcit sAzako'bhavat, sApi duHkhAtizayAtstabdhIbhUtA kimapi jalpituM naashkt| tAvaddhanadatto'jalpat-priye ! kathamadya tava mukhaM sakhedamAlokyate ?, kiM kazcidutpAto jAtaH, athavA kimamaGgalamajAyata, yenedRzaM vicchAyaM vadanaM dadhAsi ?, tvAmIdRzIM prekSya mahAnme saMzayo jAyate, ataH satvaraM manogataM duHkhakAraNa 164 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram maackssv| itthaM patyurbhASitaM zrutvA punaH zokavyAkulatAmadhigatA satI bhRzaM rudatI dhairyamAlambya sA'vadat-priyatama! gRhe vadhUH sadaiva dukhaM bhuGkte, tatkiM no jAnAsi? yadyapi tadvijAnataste tadviSaye yanigadAmi tatpiSTapeSaNameva bhavati, parantu tadasahyaM kaSTameva nigadituM bhRzaM preryti| yadyapi mAdRzI buddhivikalA strIjAtIyA bhavAdRzaM matimantaM kimapyupadizediti naiva ghaTate tathApi gatyantaramalabhamAnayA mayA vaktavyameva, no cenmahatI hAniH smbhvissyti| svAmin! pazya pazya Avayoreka eva carame vayasi sUnurutpede, samRddhistu bhUyasI varttate, parantu putrasya kauzalyaM vyavahAre viSaye vA manAgapi naiva vilokyate, divAnizaM vairAgyazAstrameva tyAgIva bhaavyte| yadi tadeva yogyaM manuSe tarhi rambhopamayA kanyayA saha tadudvAhaH kathamakAri? mayA tu vadhvA IdRzaM duHkhaM soDhuM naiva shkyte| tatra bhavatApi vyavahAranipuNena tadupekSaNaM naiva karttavyam, ato'haM prArthaye yathA''zu kayavanA sAMsArike vyavahAre mano dadIta tathA prytsv| atrA''lasyaM mA gAH, yathA ca vadhUTayAM patnyAmanurajyettathA'hAya vidhaatvym| ____ athA'munA lalanAlapitena dhanadattastasyAH kIyatI dhIriti parimAti sma, tathA strISu naisargikaM matimAndyaM pratipAdayatsu nItivAkyeSu ca prAmANyaM jgraah| atrAvasare tatpratibodhanAya zreSThI nyagAdIt-ayi sundari! tavedaM vaco vaiSayikalokAnAmevopayuGkte, parantu AvayoH putraH kayavannA tu tadasArameva manute, vartate ca prmaarthvicaare| yasya lakSmIralpIyasI bhavati sa eva sutaM gRhakRtye vyavahArakRtye ca yojyte| mama tu lakSmIraparimitA tiSThati tarhi kathamAtmakalyANakAripathAduttArya mithyAtvamaye prapaJce taM pAta1. shiighrm| ym| 165 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram yeym?| sa khalu kimapyanucitaM nA''carAti kintu, yadarthaM mahAtmAno yatante tadevAdhigantuM sadaiva purAkRtasukRtanicayodayAdihApi sAdhIyasIM bhAvanAM bhAvayate, atastvaM tadartha mA shociiH| priye! kimetanna vetsi yadekasya gRhasya nirmANe bhUyAn kAlo lagati, tasyaiva bhaJjane tu kSaNamapi na lgti| itthameva nivRttimArge zAzvatasukhaprade pravRttireva ktthinaa| yataH pApIyAMsastasminmArge naiva pravarttante, kintu sukRtina ev| bhAgyayogAttatra pravarttamAnAnAmadhaHpAtanaM tu sarveSAM sukarameva jaaniihi| ata eva sanmArge pravarttamAnaM putraM mA'dhaH pAtayethAH?, kiJca svayaM tatra mArge pravartituM na zaknuyAM cedanyasya zreyasi mArge pravRttasya vighnakaraNe mahApApIyAn, adhamA'dhamazca syaam| ataH subhage! zubhe'smin kRtye prastaraM ca mA kSepIrIdRzamalIkavicAraM mA kRthaaH|| __ itthaM dhanadattena pratibodhitApi sA vasumatI nijAgrahaM na tatyAja kintu roSa evA'dhivavRdhe, tataH kopATopAdavAdItsvAmin! kimidaM bravISi?, kaH pumAn satyAmamitalakSmyAM tvamiva viSayavimukhaM yuvAnamupekSeta tadupAyaM vA na kurvIta, kimetadarthameva suciraM putramacIkamathAH?, hA hA!! divAnizaM navoDhA kAminI gRhe rorudyate, putrastu yauvana eva vairAgyaM nItaH kathametanme dhairya no vilumpet?, ataH kayavannAputraM vilAsijanasaGgatyAM kSipa, yathA''zu vyavahAre naipunnymaapnuyaat| __itthaM patnyA atyAgrahAdasau dhanadatto vijJo'pyajJa iva tathA krtumuriikRtvaan| tataH zreSThI nijaputrasamAnavayaso yUnaH puMso vilAsinaH katipayAnAkArya zikSayAmAsa-bhoH, yathA'sau kayavannA viSayasevane paTIyAn bhavettathA bhavanto ytntaam| tataste viSayavilAsinaH zreSThinaH pArthAtpracura dhanamAdAya prathamaM vasantotsave zreSThinaH putrmaaninyire| tatrAnekataruNyastanuzriyA'psarasa iva 166 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram bhAsamAnA anaGgamapi sAGgaM vidadhAnA munInAmapi manAMsyadhIrANi kurvatyaH sarAgaM gAyanti sm| yadyapi zreSThinaH putraH prAk kadApIdRzIM kAminIjanalIlAM no prekSAJcakrivAn, tathApi saMsargatastatkAlameva manasi caanyclymdhygccht| tataste tAsAM saGgItasthAne taM niitvntH| tatra tAsAM nATyaM tAruNyamadbhutaM lAvaNyaM madhuraM vINAninAdaM tathA''liGgayAdInAM layaM ca zrutvA kayavannAmano vAgurAyAM mRga iva prtibddhmjaayt| uktaJca - subhASitena gItena, yuvatInAM ca lIlayA / mano na bhidyate yasya, sa yogI hathavA pazuH ||2|| vyAkhyA - madhuragAnena strINAM zRGgArajaiH kaTAkSAdiceSTitairyasya manazcittaM na bhidyate = no calati sa pumAn yogI = jitendriyaH, athavA pshuriti| ___ atha tatra vasantotsave kayavannAbhidhasya zrRGgArikatvakaraNe yuvatInAM nRtyaM hAvabhAvAdireva paryAso jjnye| tataH prabhRti vairAgyabhAvanA tu tanmano vihAya dUramagamat, kevalaM zRGgAra eva sadanaM ckrivaan| kiM bahunA, tadAsaktasya tasyA'zanapAnAderapi vismRtirjaayt| tataH sa tairvayasyaiH saha vezyAsadanamAgatya tadIyahAvabhAvAdibhiH kaamkingkro'bhvt| yatohi vezyA vivekayorjJAnA'jJAnayoriva mahadantaramasti, tarhi tasyA vezmani nivasato janasya bhakSyA'bhakSyapeyA'peyAdyapekSaNaM jAtvapi naiva smbhvti| tato'sau vAravilAsinI zreSThiputraM vazaMvadaM vidhAya madhupAnAdinA pramattena tena saha svairamanavarataM rmmaannaa''siit| aho! kusaGgadoSAtkiM kiM nAcarati?, yadAha - bhAnandamRgadAvAgiH, zIlazAkhimadadvipaH / 1. cakRvAn / 167 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram jJAnadIpamahAvAyurayaM khalasamAgamaH ||3|| vyAkhyA - ayaM khalasamAgamaH kusaGgatiH AnandalakSaNamRgasya dAvAgniH, zIlazAkhinaH zIlarUpI yastarustadunmUlanAya mattamAtaGgaH, jJAnadIpasya nirvApaNe mahAvAyurasti, ata eva kusaGgatyA puMsaH zIlA''nandavivekAdayo guNA vinshynti| ato nItivAkyAni paunaHpunyenA''hUyAhUya lokAn bodhayanti yad bho bhavyAH! yUyaM kusaGgAdidoSAtsatsaGgatiM mA tyjt| aho! kva gopIcandrasya maunavatI jananI kva ca kayavannAmAtA vasumatI? etyorubhyormerusrsspyorivaantrmsti| yasmAtsA maunavatI viSayAsaktaM svaputraM gopIcandramevaM prtibodhyaamaas| vatsa! kadAcidekadA jagajjighatsurasau balIyAn kAlastvAmapi kavalIkariSyatyeva, ata eva tvadIyabhogavilAsaM darza darza madIyaM locanayugalaM duHkhAjjalaM jhaati| hanta! eSa eva bhogavilAsastvAM mAnuSyamahattvAdadhaH pAtayati, Arohayati ca balAd durgateH pnthaanm| ata enaM narakayAtanAnAyakaM viSayabhogaM jahAhi, zAzvatasaukhyapradaM vairAgyameva juSasva?, itthaM mAtustathyopadezAttatkAlameva gopIcandro viSayavaimukhyamadhigatya prtibuddhvaan| vasumatI tu nirmale sanmArge pravRttamapi sUnuM mahatA''yAsena garhite durgatidAyake pathi praavrttyt| haMho! sadAcAreNa putrasya mAtApitroH svasya ca mahAneva lAbho jAyate, kumArgapravRttyA tu kiyatI hAnirudetItiprAyaH sameSAM viditmevaasti| ato mAtApitRbhyAmAtmajaH sanmArga eva pravarttanIyaH, na jAtvapi kupathe vsumtiivt| ___ aho! mohamAhAtmyam-yaH khalu kayavanA purA'navarataM zAstracarcAyAmevA'raMsta sa evA'dhunA kusaGgatyA madirAM pAyaM-pAyaM prmaadyti| AsIcca yasya purA kAvyAdivinodaparizIlanaiva sadA 168 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram 'bhUttasyaiva sAMprataM vArAGganA''liGganacumbanagAyanAdivinodenaiva kRtkRtytaa| yasya ca prAg vairAgyAdanyatkimapi naivArocata, sa evA'dhunA zreGgArikasaGgItarase kilA''kaNThaM nirmaangkssiit| yazca purA nijapreyasImapi rAkSasImiva vairAgyavAsitahRdayadUSitakAmamaMsta, sa evA'dya rUpAjIvAvilAsabhUmau pAtaM pAtaM paramAnandaM mnute| yaH purA dharmakathayaiva tRpyati sma, so'yamadya kuTilakAminIbhogavilAsenaivAtmAnaM tRptaM mnute| yataH - Adityasya gatAgateraharahaH saMkSIyate jIvanaM, vyApArerbahukAryabhAranikaraH kAlo na vijJAyate, dRSTvA janmajarAvipattimaraNaM trAsazca notpadyate, pItvA mohamayIM pramAdamadirAmunmattabhUtaM jagat ||4|| vyAkhyA - Adityasya-sUryasya gatAgatairgamAgamaiH, aharahaH= pratyaham jIvanamAyuH saMkSIyate nazyati, ca punaH bahukAryabhAranikaraiH anekakAryasaMkulairvyApAraiH kAlo na jJAyate kiyAn kAlo yAta ityapi no vetti, lokAnAM janma jarAM vipattiM maraNaM ca pazyatAM trAso bhItirnotpadyate, ato'numIyate-yadidaM jagat mohamayIM-mohAtmikAM pramAdamadirAM pramattakarImadirAM pItvA nipIya unmttbhuutmbhuut| ata aihikAmuSmikanAnAvidhAM viDambanAM pazyantaH zRNvantazca lokA dharma eva na prvrtnte| ___ata eva kayavanA zIlazAlinI navoDhAM nijakAminImapi vismRtya vezyAyA eva kiGkarIbhUya tadrAgapAzena baddhaH pazurivaikapadamapi gantuM naa'shknot| yazcAsItprathamo vilAsI so'pi vezyArAgapAze zreSThinaH sutaM gADhamAbaddhya zreSThinaH pArdhAttuSTidAnaM gRhItvA kRtakRtyo jaatH| yasyAM vezyAyAM kayavannA sAnurAgo jajJe, sA devadattA iti nAmnA prsiddhaa''siit| iyaM khalu 169 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram nRtyAdikuzalA bhUtvApi sadAcAriNyevAbhUt / puruSAntaraM nA'bhajata, kevalaM kyvnnaabhidhmev| anayA saha ramamANasyAmuSyA'pekSitAni dravyANi mAtA vasumatI preSayati sma / itthaM tayA satrA ramamANasya kayavannAkasya rAtrindivasyApi bhAnaM nA'bhUt / athaikadA tayA sArdhamaTTAlikAyAM sAnandamAsIna AsIttadA zAradIcandrikApi tadanurAgamedhayantI kilA''sIt / atrAntare kazcidanucaro'dhastAdavocat - svAmini ! kazcidekaH pumAn kayavannAbhidhena satrA militumAgAt, bhavatyA aadeshshceduprissttaatpressyeym| 'athA''yAtu sa pumAn' iti tayokte samAyAtaM bhRtyaM tatrA''nayat / tadA puruSo'vadat-bhoH ! manmukhena tava mAtApitarau yadUcAte tannizamyatAm - he vatsa ! te svastyastu, gRhaM tyaktvA tatra nivasataste dvAdazavarSANi gatAni paramadyAvadhigRhAgamanAya nehase, tvAdRzasya yogyatamasya garIyasi kule sambhUtasya satputrasyaivaM naiva ghaTate, AvAM te mAtApitarau sAmprataM jarayA jarjarIkRtau svaH / ata eva tvAM draSTumatyantamutsuko svaH / ataH zIghramAyAhi, gRhasthitamApaNIyaM ca sakalaM dravyaM sambhAlaya / adya zvaH parazvo vA''gamiSyasIti manorathaM kurvANAvAvAM dvAdazavarSANi vyatyaiSva / tatrAnAgamane mahadevAstyAvayorduHkham, atastUrNamatrAgatya sarvaM gRhakRtyaM vilokya, AvAM sukhinau vidhehi ca, tvadanyaH ko'pi draSTA naivAsti dhanasya gRhasya ceti tvAmAhvAtumAgato'smyaham / ityanucareNa nigadite kayavannA'vAdIt are! kimevaM jalpasi ?, kimatra nivasato me dvAdazavarSANi vyatItAni ?, ahaM tu tAvatIM rajanImeva jAne / mAtA tu premabAhulyAnmAmakaM virahaM ciraM soDhuM naiva zaknoti, atastAvatIM rAtrimapi tAvanti varSANi jAnAti / tadA punaH sandezahArI sacakitamAha zreSThin ! 'tava jananyA dvAdazadineSu dvAdazavatsarasya 170 - Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram vibhramo nAsti, kintu mArapAravazyena divAnizametayA vAravilAsinyA jJAnavivekAdimahAratnamoSiNyA saha ramamANastvameva dvAdazavarSANi gatAnyapi tAvanmAtrANi ghasrANi jaaniisse|' iti dUtoditAM giramAkarNya zreSThisUnurAha-bhoH! astvevameva parantu tvamadhunA yAhi, mama mAtApitarau sapraNAmametatkathaya yadAgamiSyati kiyadbhirdinairvA putraH kAmapi cintAM bhavantau mA kRSAtAm, yuvAM vIkSitumahamapyutsuko varte, kintu samprati sahasA sukhametadvihAya tatrAgantuM manaH khidytetmaam| iti kayavannoktiM lAtvA sa dUto yathAgatastathA pratasthe, Agatya ca sarvamudantaM tau vyaajhaar| __tatrAvasare mahAduHkhaM kurvan vRddhatamo dhanadatto vasumatImAhapriye! purA tvaM maduktiM nAjIgaNastatphalamadhunA pazya, putraM vilAsinaM vidhitsatI sAmprataM putrAdapi nirastA jaataasi| kimadhikaM tanmukhamapazyatorAvayorgateSvapi dvAdazavatsareSu kusaGgAttatraiva trapAM vihAya yadartha tvayA sarvametadakAri tAM vadhUmapi vismRtya nivsti| putrazikSAyai tathA''carantI bhavatI vadhUzca sarva praasvtii| itthaM trayo'pi te tato nirAzAH pazcAttApaM vitenire| kathaM punarayaM tAM vihAya gRhameSyatIti vimRzantAvapi tau kamapyupAyaM naiva lebhaate| tatastau taccintayA'navarataM khidyamAnau jarAjIrNI nIraktakRtau nirazanau bhavantau putrazokAdeva mRtyu ninyaate| tadanantaramekAkinI jayazrIH satataM mahAduHkhaM bhunyjaanaa''siit| itazcApaNIyakozAtte kAryakarttAro yathAbhAgaM sarvamAtmasAccakrire, yadAsItsadane tadapi jayazrIH patyurAdezena tatraiva vezyAlaye pressitvtii| itthaM naSTArthA sA jayazrIrAtmodarapUrtimapi vidhAtuM duHkhmpshyt| tadopAyAntaramalabhamAnA tarkuNA tantUnutpAdya kAlaM gmyaamaas| hanta! kIdRzaM durdaivavilasitamabhUt, yena sukhalipsayA'nuSThitaH sakalo'pi tasyAH prayAsaH kaSTAyaiva yaatH| deve 171 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram prAtikUlyamupagate mahatAmapIdRzyeva duHsthitirjAyate, 'yasmAdamI jIvAH sukhaduHkhe bhAgyAnusArAdeva labhante, yadA yadA patati tadA tadAvazyaM bhoktavyameva srvairpi|' tatra athaivaM svIyAM duHsthitiM vicArayantI jayazrIH zokasAgare mamajja / yadidAnIM mayA kimanuSTheyam, kathaM vA dharmA'virodhena jIvanaM nirvAhyamityAdi bahudhA vicintayantI prAnte sA kiledRzIM yuktiM sasmAra - yadiyaM sArikA pakSiNI patyA ciraM pratipAlitA supAThitA narabhASAbhASiNI gRhe tiSThati, enAmeva sandezaharI vidhAya tadantike preSayeyaM cediSTaM setsyatIti manye / iti nizcitya tadantikamAgatya menAM zikSituM lagnA - ayi priyasArike! bahudivasAdasmin sadmani bAleva suciraM mama bhartrA pratipAlitA tiSThasi, sati ca tasmin bahUn bhogAnabhuGkthAH, ata idAnIM tatpratikAraM vidhehi, mama tava ca pAlayitA samprati vezyAsadane varttate, gaccha, maduktaM yathAvattaM brUhi - 'he nAtha! yA te sahacarI jayazrIrvarttate, sA khalu dvAdazavarSaistava viyogAgninA dandahyate, taddinAdadyaparyantaM tvAmapazyantI nidrAM zRGgAraM zarIrazuzrUSaNaM ca tyaktavatI, kimadhikaM vadAmi tasyA duHsthitiM rasanApi no vaktumuttiSThati, manmukhena tvAmevaM nigadati sm| yat - tvaM khalu madarthaM haMso bhUtvApi kathaGkAraM kAkatAmayAsIH / nUnamahaM svarNadhiyA tvAmupeyuSI, parantu prAnte pittalameva khalvabhUH / prANeza! madIyedRzakarkazayA girA kopaM mA gAH kintu mantumenaM kSamitvA tvadekazaraNAmanAthAmananyagatikAmava, tAvakInadarzanapIyUSapAnakAGkSiNIM mAM ciraM yatkhedayasi kimetaducitaM manuSe ? bhavAn guNavAn vicAravAnasti, ato me jJAnAdajJAnAd vA yAtamapi mantuM kSamethAH / jhaTiti niraparAdhinIM ciravirahiNIM jIvitA''zAmapi tyajantIM dAsIM 1. ava= tvaM rakSa ityarthaH / 172 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram maamvlokyethaaH| bahukAlikatAvakInavirahAnaladandahyamAnA bhavantI sAmpratamadhIrA kathamapi dhairya manasi manAgapi dhattuM naiva paarye| anavarataM nayanayugalasambhUtaprabhUtavAriNA klinnA tiSThAmi, kiJca mahati kule sambhUya kulatrapAyai tilAJjaliM dattvA'tinikRSTavezyAgAre nivasanaM tvAdRzAM zrutizAlinAM puMsAM lajjAmeva janayati, ahaM tu mativikalA kAcidabalA tatrabhavatAM dAsyasmi, ata eva kimadhikaM jlpaami| priyatame! menake! tUrNamuDIya tatra yAhi, sarvametatsandezaM bhartAraM yathAvatkathaya, iti tAM sandizya gavAkSe samAgatya tasthau jyshriiH| tatrAvasare'tyAyataM vizAlaM sadanamAlokya nirdhanatvAtpretAvAsamiva bhayaGkaraM manvAnA paritaH prekSamANA duHkhapUrNahRdayA bhRzaM suciraM rurod| tasminnavasare ko'pyAzvAsanakaro'pi nAsIt, atazvirarodanena tadIyAJcalamapi nitarAM ciklida, sAtatyena rodanAttadIye nyne'pyucchuune'bhuutaam| tatraikAkinI jayazriyamadhikaM krandantIM punaH punaraJcalenA'zrudhArAmapanayantIM vIkSamANA menApi duHkhAturA roditumlgt| asyA rodanena jayazrIradhikaM khedamAyayau, ata eva dhairyamavalambya tasyA azrUNi nijAJcalena pucchyaamaas| tasminnevA'vasare jayazriyAH zubhasUcanAya vAmAkSi tIvaM pusphor| tathA coktam - sItAkapIndrakSaNadAcarANAM sugrIvarAmapraNayaprasajhe / rAjIva hemanvalanopamAni, vAmAni netrANi parisphuranti ||5|| ___ vyAkhyA -sugrIvarAmayoH praNayasya sakhitvasya prasaGge-samaye sItAyAH kapIndrasya-vAleH kSaNadAcarasya dazAnanasya ca rAjIva hemajvalanopamAni-kamalakanakadahanAkArANi vAmAni netrANi parisphuranti sm| etenAyAtaM yatstrINAM vAmAkSisphuraNaM tatkAla1. sphiite| . .. 173 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram bhaavishubhphlsuuckm| duHkhasyAntamavagacchantI jayazrIstadordhvamapazyat, akasmAdeva kazcitpumAMstatrAgataH praikssiH| asau khalu sAdhAraNaveSaM vidadhat savrIDaH sazoko locanAbhyAmazrudhArAM munycnnaasiit| enamAlokya sA manasyevaM tarkayati-yadasau kaH kena hetunA sahasA'trA''yAtaH?, tadA so'jalpat-ayi preyasi! zaGkAM kAmapi mA gaaH| sa evAhaM durdaivavipAkayogAttvAmanuraktAM suzIlAM vihAya kusaGgadoSAdajavad garhitAcArI nistrapaH kyvnnaabhidho'smi| aho! kiyA~ste mayA klezo'dAyi, purA'pyekadApi tvAM sukhinImakRtvA'dyAvadhi duHkhAmbudhAveva nymjjym| nijaM sunirmalamapi kulaM kalaGkayan sa eva nirlajjo'smi, kulajAmapi svIyAM vanitAM tyaktvA vezyAgAre tadanurAgAcciraM nivasannavazyamasmyahaM nraadhmH| mAtApitarau ca viyogAgninA bhasmasAtkurvANo nUnaM narapizAca evaa'smi| evamAtmIyakulAcAradharmAcArAbhyAM jalAJjaliM pradAya durgatipradAyake kumArge pravartamAnaH sa evaahmjnyaanaandho'smi| preyasi! tvaM ca me gRhadevateva pUjyatamA vartase, kulajAsi, dharmavatyasi; dhairya dadhAnA'si, saGkaTe patitvApi nUnamubhayakulanirmalakarI vidyase, nUnamahaM tAvakInA'tisamujjvalazIlapratApAtpunarAgato'smIti jaane| tavedRzapremNaH paripUrNataiva balAdAkRSya maamtraa''niitvtii| devi! yadaparAddhaM mayA tatkSamasva iti bhartuH kathitena sakhedAnunayavacanena vrIDayA kSaNaM namrAnanA jayazrIH patiM kimapi vaktuM nA'cIkamata, kintu kRtAJjaliH satI bhartAramevamavAdIt svAmin! adyApi kimapi no gatam, sakalaM punaruktaM bhavitumarhati tatsatyaM jaaniihi| iyatA vizeSaNena mAM guvI mA kArSIH, yadahaM tAdRzoktyA vrIDAmeva bibhrmi| ahaM te dAsyasmi, atastaducitavacasaiva mAM bhaassethaaH| yaccAdyAvadhi mayA duHkhamabhoji 174 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram tatrApi lezato'pi tatrabhavatAM doSo na dIyate, kintu puraakRtnijkrmnnaamev| ataH kSamAprArthanamapi tava naiva ghttte| daivAdAgato'syadhunA, tenAnumIyate yadavaziSyate mdbhaagympi| yadyapyadhunA tatrabhavatAM gehe durdazA jAtAsti, paramAyatau sarva paripUrNatAmeSyati tatra saMzayo no kaaryH| yadAvayorantarAtmA vizuddhaH zubhabhAvakazca vrvti| itthaM kRtapazcAttApaM bhartAraM sA jyshriiraashvaasyaamaas| itazca sA devadattA vArAGganA kayavanopari bhUyasI prItiM kurvANA''sIt, tarhi kimabhUt, yena tAmanuraktAmapi tyaktavAn kayavanneti? itthaM jAnIta yadA'muSya gRhe niHsvatAM nIte tatpreyasI stokamapi dhanaM tasyai preSituM no zazAka, tadA taM nirdhanaM jAnAnA tadakkA devadattAmevaM prAha-vatse! etasya sadanAtko'pi kimapi naiva preSayati, ata enaM rata jahIhi, sadanAcca niSkAzaya, yA khalu tvAdRzI rUpAjIvA vilasati sA jAtvapi nirdhanaM no bhajate, kintu sadhanaM daataarmev| yathA zAkhApatrAdinA viyuktaM vRkSaM ciramuSitA api pakSiNastatkAlameva jahati, jalairvihInaM saro vA pathikA ujjhnti| vezyA tu dhanalipsayaiva mudhA premANaM bahirAviSkurute, na kadAcid vAstavikam, yAvadevaM dhanaM prabhUtaM prayacchettAvadeva tasminnanurAgiNyA bhavitavyamityeva vezyAnAM kulapaddhatirvarttate, nirdhanatAmupagatasya puruSasya mohe tu naiva patitavyamiti vRddhoktiM sA devadattA sAdhIyasI naa'mNst| yasmAdeSA tena satrA yAvajjIvaM prItimakArSItsA khalvanyAdRzIva dhanamAtrakAGkSiNI nA'sIt, kintu premNa eva kaamukii| ata eva sakopaM tAmAha-akke! yathA bhaNasi tathAkattuM nAhaM zaknomi, manuSyANAmuttamAnAM cittaM dvaividhyaM na dhatte, kintvekaakaarmev| yeSAM manaH pratikSaNaM vividhasaMyogaviyogavidhitsayA cakravatparibhrAmyati, tattu na mAnavIyaM kintu pAzavameva vidaangkuru| 175 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram mayA tu yAvajjIvaM nijamanastasminnekasminnevA''rpitam, tatra vaiparItyaM kadApyahaM naiva kariSyAmi / yA ca tathA cikIrSati, sA'dhamAdhamatAmandhatAM ca loke prathayatitamAm / tato'hamanyaM dAtAraM guNinaM vA naiva kAmaye / itthaM kayavannAM jihAsantyA tayAkkayA saha paunaHpunyena sA devadattA kalahAyamAnA''sIt / yadA'sau vRddhoktaM naiva cakre, tadA sA'kkA tanniSkAzanopAyaM zocantI prAnte caikasmin divase kayavannAM paruSamevamAcacakSe'are! kIdRzo'sau nistrapo manAgapyasya zarIre lajjA nodeti / haMho ! mAtApitrormRtyau satyAmapyasau svagehametuM nehate IdRzasya pazukalpasya janmanA kevalaM kSitireva bhArAkrAntA bobhavIti / ' iti duHsahAM kaTUktiM samAkarNya tatkAlameva svagehaM pratyacAlItsaH / niryAte cAmuSmin sarvametadviditvA cekhidyamAnA sA devadattA akkAyai bhRzaM cukopa / itazcA'sau nijapreyasyA jayazriyA sAkaM yAvadAlapati tAvatsaassbharaNamaNDitA kAcidekA'balA tatrAgatya puratastasthau / abhyadhAcca prANeza! zazAGkaM vinA candrikA cettiSThettarhi tvAM vinA'hamapi tissttheym| tvaM ca mAM sukhenA'tyAkSIH, ahaM tu bhavantaM prANanAthaM naiva tyajAmi, yAvajjIvaM tatrabhavato dAsIbhUyaiva tiSThAsAmi, abhyarthaye caitadeva yatpunaragre'pyevaM mA tyAkSIH / aye sujJAH! sA devadattA akkayA saha kalahaM vidhAya kayavannAM preyAMsamapazyantI tadAlayaM vanamiva duHkhadamavagacchantI sArabhUtAnyAbharaNAni mahArhANi vasanAni ca lAtvA kayavannAsadanamAgAt / tatrAgatya kuDmalIkRtya ca pANI nidhAya ca tadagre tAnyAbharaNAni nyagAdIdevam - jIviteza ! etAni purA tvayaiva dattAni, agre'pi saha dehena caiSAM svAmI tvamevA'si, ata etAni vikrIya gRhavyavasthA vidhIyatAm / ityAzcaryamAlokamAnA jaya zrIryAvaccakitA'bhavattAva 176 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram ttAmapi devadattA sAdaraM jyAyasI bhaginImiva praNanAma, madhurayA girA vyAjahAra ca, tatrAvasare ubhe te sodare bhaginyAviva mithaH kAJcidagadanIyAmeva prItiM prApatuH, sApatnyaM ca vihAya manasAlavamapi nAnIya dve api nitarAM mumudaate| tadA tayoH pramodasAgaraH sImAnamaujjhat, te ca pramudite vilokamAnaH kayavannA'pi nitarAM tutoSa, premamUrtibhyAmAbhyAM saha sukhamanubhavan samayaM vytyetumlgt| athaikadA kayavanA devadattA''nItA''bharaNaM kvacidApaNe vikrIya tadardhaM patnIdvayanirvAhAyA'tiSThipat, ardhena ca vyaaprtumaissiit| athaikasmin divase kasyacidekasya 'sAMyAtrikasya poto jigamiSurastIti zrutvA tasminnevopavizya vyApAravidhitsayA dezAntaraM yiyAsurabhavat, ata eva gRhavyavasthAM vidhAya dve api patnyau samAhUya vaktumArebhe-ayi devyau! samprati dhanopArjanAya dezAntaraM jigamiSAmi, ato yuvAM tAvanmAmakaM viyogaM sukhena sahethAm, nijAcArapAlanatatparAbhyAM bhavatIbhyAmavasare dharmo'pyArAdhanIyaH, yathAvakAzaM sAmAjikAH striya ekatrIkRtya svIyasadvicAraH prvrttniiyH| preyasyau! tvAdRzakalAkuzalacaturataralalanAH kimanyatkathayAmi? itthaM strIdvayamAbhASya sAyakAle sa gehaacccaal| tatrAvasare strIbhyAM bhaNitaH - prANanAtha! 'yAhi' iti nigadituM jihvA kathamapi nottiSThati, parametarhi mAGgalike'vasare'pazakunaM mA bhUditi tadapi sukhenaiva jalpAvaH-idAnImAnandajAtamapi nayanajalamamaGgalamiti bhiyA tadapi naiva munycaavH| kevalameSa evA''ntaraharSodgAro vilasati, yad bhavAn kuzalIbhavan nijeSTasiddhiM vidhAya tUrNamatrAgatyAvAmAlAdayatu, zAsanadevatAzca te panthAnaM sukhamayaM kurvantu vighnAMzca nighnantu, dezAntare ca sadaiva sAvadhAnena tvayA sthAtavyama, manAgapi 1. jalapotadvArA vyApAra krnevaalaa| 177 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram asmadarthamunmanA mA bhUH, gRhAdyarthamapi cintA no kAryA, AvAM jAtvapi mA vismArSIH / jAne tadetatsAkSAllakSmIsarasvatyorAziSamiva manvAnaH kaJcanA'nanubhUtamevAnandamiyAya, ata eva pramudito'sau kayavannA tadAnandakallolitastataH prayayau / potazca prabhAte yAsyati nizAyAM kvacitsthitvA vizrAntiH kAryeti dhiyA nagarAd bahirekatra devAlaye prAvizat / tatra caiko bhagnaprAyo maJcako jIrNatarA kanthA ca praikSi, tatastAmeva kanthAM maJcakopari saMsthApya suSvApa / athA'sau sukhasuptaH svapne gRhalIlAM vyApAraM cAlokamAna aasiit| athArdharAtre paritastamisranicaye prasRte sakaleSu manuSyeSu nidrAdevyA utsaGge prasuteSu viluptalokArave'tibhItiprade madhyarAtrisamaye kiJciddUre samAgacchantIH paJcastriyaH prekSAJcakre, tatraikA kare dIpaM dadhAnA''sIt / itastataH prekSamANAstAH kAntAH paJcApi tanmandirAntikaM samAyayuH, tAsvekA vayovRddhA catasrazca tAruNyaparipUrNA aasn| vRddhA ca dhRtapANidIpA tatra devAlaye samAgatya maJcakopari suptamekaM puruSamadrAkSIt, AkRtyA ca taM pumAMsaM kulinaM bhavyaM cA'budhyata / tadanu sA vRddhA tAzcatasro'pi taruNIrAkAryAssjJApayAJcakAra-aye taruNyaH ! adya bhagavAn prasasAda, siddhazca me manorathaH, yUyaM tUrNaM sakhaTvamenaM puruSaM sukhasuptamutpATya svIyaM sadanaM nayata, vilambaM mA kRSata ( kuruta ), iti vRddhoktimAkarNya tatkAlameva tAstathA vidadhire, sA vRddhA ca dIpena mArgaM darzayantyagre ccaal| tAzca tAM khaTvAM manAgapyakampayantyo maunameva bhjntystaamnujgmuH| vRddhAyA bhItyA drutameva tAstaM maJcakaM sapuruSaM svasadanaM ninyire| bho bhavyAH! tA yuvatyaH kA Asan ? iti nivedanamantarA vaH kathAsvAdo nodeSyatIti matvA tAsAM paricaya dIyate - imAH khalu tasyA vRddhAyAH putrasya patnya Asan / tasyAmeva rajanyAM dvitriSaTyAH 178 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram prAgeva tasyA ekastaruNo nirapatyazca putraH sarIsRpeNa daSTo mamAra / gRhe ca tasyAH samRddhirmahIyasI vavRte / tadAnIntanarAja bhItyA mRte ca nirapatye sute sarvaM dhanaM rAjA''tmasAt kariSyati, luNTAko vA sarvametadapahariSyatIti bhiyA sA vRddhA kilaivaM prAyatata / sA khalu strIjAtIyA bhUtvApi nijaujasA matyA caikavAraM mahaujasamapi puMmAMsaM jayantI samAsIt / putravadhUSvapi nijapratApaM tathA pAtayAmAsa yathA tadAdezamantarA padamekamapi calituM na zekustAH, tasyAH purastAt kimapi vaktumapi tA naiva prabhavanti sma, asyA AdezAdeva tA idmpyaaceruH| asyA mArjAranayanamiva nayanaM, rAkSasIsamamAnanaM vilokyaiva tA yuvatyo nitarAM bibhyati sma, ata eva dAsya iva tAstadAdezamazeSamakAryamapi kRtavatyaH / tataH prabhAte jAte bhAnau nijaiH kanakatulitaiH karairazeSAM kSitiM svarNAbhAM vitanvAne kayavannA jjaagr| tadA dRzamunnIya caturdikSu pAtayannaikasminnatibhAsure manohare divyAgAre svaM sukhAsInamapazyat paryaGkA'dhastAdupaviSTAzcatasro yuvatIranimeSaM svameva prekSamANA adarzat / yato hi sA vRddhA tena sahAlApAdi karttuM tA AdiSTavatI / ekamapUrvaM devavimAnopamaM bhavanaM, dvitIyAM tatrA'dbhutavidhAyicitrAdizobhAM ca vilokya vilokyA'sau cakito jAtaH / tadA dadhyau kimayaM svapnaH satyaM, asatyam vA? arthAdahaM jAgarmi ?, nidrAmi vA?, purA kadApi yA nAlokitAstAstaruNya etAH kAH? bhavanaM cAdaH kasya?, iyatI sampattiH, etAH kAntatamA manoramA vimAnakalpaM bhavanaM ca mama naivAsIdityevaM yAvadvimarzaM karoti tAvattatrAgatya sA vRddhA jagAda - vatsa! adya te jAgaritumiyAn pramAdaH kathaM jAtaH ? pratyahaM sUryodayAt prAgeva kilotthAya prAbhAtikaM karma kurvannAsIH, kathametAste kAntA api kAmavilAsAyAsazithilAstvAM na jAgarayAJcakruH ?, putra! 1. usa samaya ke rAja niyama ke bhaya se / 179 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram uttiSThottiSTha, AhnikaM karmAzu vidhehi ? itthaM vRddhAyAH prapaJcakalpanA tu kayavannAmanaHprodbhUtAzcaryodadhimucchAlitavatyeva, ata eva sa gambhIravicAre papAta yadahaM sadanasyAsya na prbhuH| nigadati ceyaM vRddhA mAM putram, parametajjAtvapi naiva ghttte| kathametAM rambhopamAM strIcatuSTayIM svIyAM maMsye, mama tUbhe pantyAveva staH / te api tAbhyo bhinne eva / kathamIdRzo vyatyAsaH sahasaivA'jani ?, kimahaM sa eva kayavannAkhyo'smi, anyo veti saMzaye samudite katipayAtmIyavinirNItalakSaNadarzanAnnizcIyate-yatsa evA'smIti, parantu kimarthaM kena vedRzamahAdbhutA mAyAracanA'kArIti no jJAyate, suSupsau khalu tAdRzasvapnAvalokanAdbhaviSyataH kalpanAM kuryAM cettadapi no ghttte| yataH svapno hi nidrANasyaiva saMbhAvyate, ahamadhunA prabuddho'smi bhrAntirvA'jJAne jaayte| nAhamajJAnI, itthaM nAnAvidhakalpanayA yatsamAdheyaM tadabodhi kayavannAkhyaH / itazca tAzcatasro yuvatayo rahasi gatvA kimapi mantraNAM mithaH kartuM lgnaaH| tAsu prathamA jagAda - 'bhaginyaH! eSA raNDA sarvA api naH svasadRzIreva vidhitsati kim ?, kathamAnItamenaM puruSaM patiM kartumarhAmaH? dvitIyA nyagAdIt ' - are ! evaM jAtucidapi na bhavitumarhati kimekasmin bhave bhavadvayena bhavitavyam, kulajAnAM lalanAnAM tu kadA'pyevaM no yujyate, yAzca nIcakule jAyante tAsAmevaivaM ghaTate, vayaM tu satkule samutpedimahe tarhi yena kenApi puMsA satrA patisambandhaM kathaM kurmaH, tRtIyA jalpitavatI - 'sakhyaH ! sarvametatsatyamasti parameSA raNDA yadvakSyati tadeva sarvAsAM karaNIyaM bhaviSyati, tadviruddhaM tvekapadamapi calituM naiva prbhvaamH| na vA tasyA agre kiJcidapi vaktuM zaktiM bibharAma [bibhRmaH ] / ' caturthI jagAda-'vayasyaH! eSA narapizAcI tvasmAkaM hRdayamapi kRntettadApi 180 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram tadane kimapi kattuM na paaryaamH|' itthamAlapantISu tAsu sA vRddhA tatrAgatavatI, tAmAlokya tA maunaM bhejire| parameSA tAsAM mukhAdiceSTayA jJAtavatI, yadetAH kimapi parAmRzantIti tena pracaNDatAM vitanvatI sA tA ityAkhyatamatra militvA kiM vaNTayathaH! satyaM jAnIta yanmatparokSe bhavatIbhiH kRto'pi vimarzaH kadApi naiva phaliSyati, yadanuSTheyam, tanmatsamakSa eva mntryt| madAjJAmRte bhavatIbhirekapadamapi gantuM naiva shkyte| adyAvadhi mameva vastAvanti varSANi naiva jAtAni, ata eva vyAvahArika kauzalyaM bhavatInAmidAnIM kathamudIyAt? adya yadyayaM panthA mama na sphurettarhi zvarbhoktumapi vaH kAThinyameva jAyeta, sakalaM dhanabhavanAdikaM rAjasAdeva syAt, ata eva mayA yadakAri tadvimRzyaiva, tatra lezato'pi mA saMzayIdhvam, na vA zirAMsi dhunata, kintu mAmakImAyatI zreyaskarI zikSA saharSamurIkRtya yUyamAnIte yogyatamapuruSe'smin bhartRdhiyaM kuruta, amuM bahvImatigADhaprItiM drshyt| ahamapi putrasnehameva vitaniSyAmi, yathA'yamAzu bhavatInAM ciratarabahutaraparicayena gADhapremNA nijamatItaM sarvameva vismariSyati, parakIye sadane varte, vijAtIye vA nivasAmItyAdikalpanA sakalApi mAnase kadApi nodessyti| yatra gRhe purA''saM tadidaM nAsti, ete madIyakuTumbavargAdanye santItyAdi sarvApi bhAvanA yathA svapnavad bhAseta, tathA bhvtiibhirvidhaatvym| eSa eva mamopadezaH pariNAmahitakaraH sarvAbhiravazyameva grAhyaH, no cedAyatau mahatI hAni|bhaviSyatIti tathyaM jaaniit| itthaM zvazrUvacasA tAzcatasro yuvatayastadbhItyA navanItamiva mArdavaM nItAH zanaiH zanaiH pravRddhaparicayarAgodayAdinA kayavannAkhye tasmin puruSe dAmpatyabhAvaM vitenire| tato bhavitavyayogaprAbalyAdasau pumAn paripUrNatAruNyalAvaNyAmbuvApikAbhistAbhizcatasRbhiH sArdha 181 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram bhogaM bhuJjAno dvAdazamuhUrtavad dvAdazavarSANi vyatyaiSTa, jajJire ca tAsu tasya catvAraH putrAH, eSu caidhitvA lekhanavAcanAdau pATavamupagateSu sA vRddhA manasyazocat-yanme satsu caturSu yogyeSu pautreSu kathamapi mAmakaM dhanabhavanAdikamavanIjAnirlAtuM nArhatyataH pumAnayaM gRhAbahireva karttavyaH, ityavadhArya tA Akhyat vadhvaH! yadarthamayamAnItastattvasedhIt, samprati yAteSu bhavatInAM putreSu puMso'syApekSaNaM naivAstIti hetoryataH sthAnAdyathA'rkavarSAtprAgayamAnItastathaiva tasminneva sthAne'sau moktvyH| tadA tA Ucire-aye zvazruH! kimevamaghaTitaM bhASase? yaM nijagRhamAnIya pati manyamAnA vayaM putravatyo'bhUma, dhanasadanayo rakSAM ca kRtavatyaH, yena satrA'rkamitAni vatsarANi patyeva nistrapAH sukhamanvabhUma, tamidAnImadhamA iva kathaM tyajAmaH?, itthaM tAbhirnigadite sA vRddhA mahAkopATopaM darzayantI jagAda-are! kimevaM bhavatya eva mamApi zvazrvo'bhUvan? yadyenaM ciramatra sthApayiSyatha, tarhi nUnamayameva sakaladhanabhavanAdernAyako bhaviSyati, atastUrNamevA'sau niSkAsanIyaH sadanAdasmAttathA karaNe manAgapyAlasyaM mA vidhtt| kintvasyAM rajanyAmevaitad viddhiidhvm| tatastAstathaiva kariSyAma iti tAmAbhASya guptyA cAntaH kSisamahArharatnA~zcaturo modakAnnirmAya tA~zca taduttarIye badhvA nizIthe gADhanidrAyAM magnamenaM tasyAmeva khaTvAyAmAropya tAmutthApya tasminneva devAlaye gatvA mumucuH| uSasi devAlaye saJjAtaghaNTAravazravaNAtkayavano'jAgarIttamAm, tUrNamutthAya tatrA''sInaH parito vilokamAnastasyAmeva khaTvAyAmatimalinajIrNakanthAyAM patitaM svmpshyt| tatrAvasare dadhyau-kimayaM svapnastathyo'tathyo vA? yadidAnIM tA me catasraH preyasyo na dRzyante, na vA te catvAraH zizavaH prekSyante? prAgahaM sAMyAtrikena sArdha dezAntare vyApattuM rAtrau gRhAnirgatyAtraivA'svApsam, 182 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram tadapi nAlIkaM, kintu tathyameva, tarhi yadabhUnme manoramAcatuSTayIsukhAnubhUtiH putraizcaturbhiH saha ciramAhlAdastadetatsvapnopamameva manyeta kim? nahi nahi svapnAvalokitaM jAgratko'pi no vIkSate, mayA tu jAgratApi tAH kAntAH putrAzca ciraM lAlitAH, tarhi bhrAntirvA kathaM manyeta? itthamutkaTakoTikayA kalpanayA bhrAnto'sau kayavannAstaddevAlayArcakenopalakSitaH svsdnmaaniitH| tatrAgatya sadanAntaH prAvizannekaM dvAdazavarSIyaM ddimbhmdraakssiit| vAcakAH! ko'yaM zizuriti yuSmAbhi vedi| ato vedayAmiyadA'sau kayavannA videzamagamattadA jayazrIrantarvatnI kilA''sIt, saiva kAle putraM prAsoSTa, sa evAdya dvAdazavArSiko jaatH| samAyAtaM kAntamAlokya pramudite te dve patnyau tadabhimukhamAgatya stkRtvtyau| tatrAvasare mahatA''nandena nijAnubhUtamatyadbhutamudantaM patnyagre vaktuM pravavRte sH| tAvacchAlAM yiyAsuH shishubhojnmyaact, tadA'sau granthimunmucyaikaM modakaM tasmA adaat| taM nItvA zizurlekhanazAlAmAyayau, yAte ca madhyAhnAvakAze dvitIyena chAtreNa sAkamekatropavizya modakamabhanak, tanmadhyAdekamamUlyaM mahAratnamucchalya kinyciduure'pst| atibhAsuraM tadratnaM gRhItvA ko'pi kAndavikazizuH palAyazcakre, tadanupadaM svakIyaM tadAdAtuM kayavanAtmajo'pi ddhaav| kiyadUraM gatvA sa zizuH svApaNe prAvizattadA tatrApaNe'sau rorudyamAno'tiSThat, kutazcidAgataH kAndavikastatkAraNaM viditvA nijaputrasya pANI bahumUlyakamalabhyaM ratnamAlokya tallAtvA guptasthAne nyasya rudantaM taM bAlakaM pracuramiSTAnnadAnena praasiisdt| itazca madhyAhnavelAyAM patnIbhyAM sahitaH kayavannA cikhAdayiSayA modakA~stAnabhAMkSIttadA tanmadhye ratnatrayIM bhumuulykaampshyt| tadanu tAni ratnAni vikrIya nAnAvidhAnmahato vyApArAn prakurvan bahUni dravyANyarjayannatyalpenaiva dinena mhebhypdviimiyaay| athaivaM sakala 183 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram ddhikastAbhyAM suzIlAbhyAM patnIbhyAM paramaM sukhamanubhavan sukhena kAlaM vyatyetuM lgH| athAnyadA rAjJaH zreNikasya preyAn secanakanAmA dvipendraH sarasi jalaM pipaasissuraayaatH| tatrAntaH pravizannekena balIyasA jalajantunA gaaddhmaakraami| tadavasthaM tamAlokya tanmocanAya lokairanuSThitAH sakalA apyupAyA mudhaiva jjnyire| tataH khidyamAnena naranAthena praticatuSpathaM tatra nagare paTaho vAditaH-yaH ko'pi secanakamenaM gajendraM tato mocayiSyati, tasmai bahUni dhanAni nijAM putrIM ca daasyaami| tacchrutvA sa kAndaviko dadhyau-yanmayA mahArha ratnaM labdhaM tadasminnavasare samupayujyeta cenme mahAneva lAbho jaayet| iti nizcitya tadratnaM lAtvA tatrAgatya tadratnaM jale praakssipt| tatprabhAvAdvArINi dUramupagatAni, tadanu gajapAdhaiM tnmumoc| tatprabhAvAttato'tidUraM gate nIre tatkAlamevainaM muktvA sa jantuH plaayt| yato yAdasAM balaM payasyeva tiSThati, tato'nAmayaH secanakaH svasthAnamAgAt, naranAthazca tadupari bhUri prsiidttraam| parametadatyAzcarya prekSya kuzAgradhIrabhayakumAro vyamRzat-'yadIdRzasAdhAraNakAndavikaukasi kiledRzamahArharatnena jAtvapi naiva sambhavitavyam, dhanvabhUmau klpshaakhinev| kintvamuSya ratnasya kenacidanyenaiva prabhuNA bhAvyam' ityavadhArya tamanviSyamANaH prAnte tannAyakaH kayavannAkhya ityabodhi sH| ata eva rAjakanyAM tenaiva paryaNInayat, prabhUtaM dhanAdikaM ca ddivaan| tato'sau sarvatra kayavanAzAha, iti nAmnA'paprathat, mAnyazca sarveSAM pauraannaamdhyjaayt| tadanu ratimapi lajjayantIbhistisRbhiH preyasIbhiH satrA kayavanAzAhaH svairaM bhogaM bhuJjAnaH praamomodiittmaam| tataH prabhRti pradhAnamantriNA'bhayakumAreNa sAkaM gADhaM sauhaardmpydhisstttmaametsy| 1. parA+a+ay (1 gaNa aatm.)| 2. mrubhuumau| 184 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram athaikadA kayavannAzAhasya prAgbhUtAnAM catasRNAM ramaNInAM tAvatAM putrANAM smRtirjAtA, tadavalokanAya nitarAmautsukyamapyajAyata, paraM tadAlaye tiSThannapi dvAdazavarSANi gRhAbahiH kadApi naa'gaat| tadAvAsamajAnAnaH sarvametadabhayakumArAya suhRttamAya vyaackhyau| tadainaM kumAra evamavAdIt-sakhe! dhairyamAdhehi kiJcitkAlamapekSasva, avazyamahamacirAdeva tvAM tatputrakalatrAbhyAM snggmyissyaami| yadyapyetadatIvaduSkaraM jAnAmi tathApi kenApyupAyena ttsaadhyissyaamyev| taduktam upAyena hi yatkuryAttanna zakyaM parAkramaiH / kAkyA kanakasUtreNa, kRSNasarpo nipAtitaH ||1|| tatkathA caivam-kasmiMzcittarau vAyasadampatI nivstH| tayozcApatyAni tarukoTarAvasthitakRSNasarpaNa khaaditaani| tataH punargarbhavatI vAyasI brUte-svAmin, tyajyatAmayaM truH| atra yAvat kRSNasarpastAvadAvayoH santatiH kadAcidapi na bhvissyti| vAyaso brUte-priye! na bhetvym| vAraM vAraM mayaitasya mahAparAdhaH soDhaH, idAnIM punarna kssntvyH| vAyasyAha-kathamanena balavatA sAddhaM bhavAn vigrahituM samarthaH? vAyaso brUte-alamanayA cintyaa| vAyasI brUte-tarhi yad kartavyaM tad bruuhi| vAyaso'vadat-priye! atrAsanne sarasi rAjaputraH satatamAgatya snAti, snAnasamaye tadaGgAdavatAritaM tIrthazilAnihitaM kanakasUtraM caJcvA dhRtvA''nIyAsmin koTare dhaaryissyaami| atha kadAcitkanakasUtraM dRSadi saMsthApya snAtuM jalaM praviSTe rAjaputre vAyasyA tdnusstthitm| atha kanakasUtrAnusaraNapravRtaiH rAjapuruSaistatra koTare dRzyamAnaH kRSNasarpo vyaapaaditH| ato'haM bravImi, upAyena hi ytkuryaadityaadi| tadanantaramabhayakumAra ekaM ramaNIyatamaM bhavanaM susajjitaM 185 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram kArayitvA tanmadhye samucitAsane kayavannAzAhasyAnurUpAM manoharAM mUrttiM saMsthApya sarvatranagare paTahaM vAditavAn yadayaM caturvadano mahAvIraH sAkSAccintAmaNiriva sakalamanovAJchitaM dadAti, ataH sarvairevA''bAlavRddhastrIpuruSairatrAgatya draSTavyaH / tadaikaM pratyakSaphaladAtRtvaM tatrApi rAjazAsanamiti sakalA api bAlavRddhastrIpuruSAstatragamAgamau karttuM lagnAH / tasminnavasare prAgevAbhayakumAraH kayavannAzAhazca ttraagtyopaavishtaam| kramikAgatAMllokAnprekSamANaH kayavannAzAhaH prathamaM tAM vRddhAM, tadanu tAzcatasraH kAntAH sasutAH samprekSya samupalakSayAmbabhUva, parametAH kimapi nA'bhASiSTa, maunameva zizrAya / tA api tAM mUrttimAlokya kiJcidvihasyaudAsyamApedire / tatraivAvasare te catvAraH sUnava Alokya samAzliSyantaH pitAjI pitAjIti jalpantastadIyaM vasanamAkraSTuM prArebhire / tatraiko'vaktAta! adya kimabhavat, yena na bhASase na vA hasasi ?, dvitIyo jagAda - pitaH ! purA tvaM kSaNamapi nijotsaGgAnmAM no pRthak kurvIthAH, etAvanti divasAni kvA'gAH ? tRtIyo'vadat, aye pitaH / pitAmahI mAM pratyahaM bhISayate, tAM kathaM na vArayasi ?, turIyo'vak-mayA vinA purA jAtvapi nA'bhuGkthAstarhi sampratyekAkinA tvayA kathaM bhujyate ? itthaM lapantaste catvAraH zizavastAM mUrttimutthApayituM lagnAH / tAta ! uttiSTha, nijagRhe cala, atraivamupaveSTuM na dAsyAma ityucire ca / etadAzcaryavilokanena vismito'bhayakumAraH satyamete zizavaH striyazcaitAH kayavannAzAhasyaiveti nizcikAya / tadanu tAM vRddhAM tAH kAntAzca pRthagekatra bhavane lAtvA sakopaM papraccha-are! kasyaite zizavaH, imA vanitAzca kasyeti ? tathyaM brUhi, asatyaM vadiSyasi cecchUlikAM dAsyAmi / iti zrutvA sA vRddhA yathAjAtaM tatsarvaM satyamavAdIt ! tataH sa kumAro dhanabhavanAdisahitAH sasutAstAH kAntAH kayavannAzAhAya dApitavAn, paraM kRpAluH 186 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kayava zrI kayavannA-caritram kayavannAzAhaH 'vRddheyaM duHkhaM mA'dhigacchatvitidhiyA dhanAdikaM tasyA eva muktvaan| tataH sasaramaNIbhiH satrA sukhamanubhavan kayavanA pratyahaM satAM prItimiva smpttimedhynnaasiit| yatra puNyamasti tatra sarvamitthameva jaajaayte| uktaM ca - sukulajanma vibhUtiranekadhA, priyasamAgamasokhyaparamparA / nRpakule gurutA vimalaM yazo, bhavati dharmataroH phalamIdRzam // vyAkhyA - yena puMsA dharmatarurAropya prAvardhi tasyedRzaM phalaM bhvti-kilotpdyte| tathAhi-sukule janma, anekadhA-bahuprakArA vibhUtiraizcaryam, priyajanasamAgamena saukhyaparamparAsAtatyena sukhAnubhUtiH, nRpakule-rAjasabhAyAM gurutA-mAnyatA, vimalaM yazaHkIrtiH, ato dharmaH srvairaaraadhniiyH|| ___ athaikadA caramatIrthaGkaraH zrImahAvIraprabhuH sakalaM mahItalaM pAvayan rAjagRhe nagare samavasRtastatra devatayA samavasaraNaM vircitm| tadaiva vanapAlo vIrAgamanaM zreNikakSitipatiM vyjijnypt| tadAkarNya harSAtirekAtpulakitatanuruho rAjA vardhApanAya pAritoSikaM pradAya sahAntaHpuraiH, sAnucaraH pradhAnAdivargAnugaH prabhorvandanAyai ccaal| tadanugaH puravAsI naranArIgaNa AbAlavRddhaH sasapreyasIsahitaH kayavanAzAhazca prmudaa'caaliit| tatrAgatA nRpAdayaH kramazaH prabhu triH parikramya vavandire, yathocitasthAne smupaavishNshc| tato meghagambhIrayA girA dharmadezanAM prArebhe bhagavAn aye bhavyaprANinaH! amuSmin saMsAre srvmsaarmevaasti| yadapi putrakalatradhanaparivArAdi lokaM lokaM dehinaH pramodante, tadapi pariNAme duHkhanidAnameva vitt| ata IdRze vidyudAbhe jagati bhavajaladhipotaprAyaM svargApavargapradaM dharmameva prshNsnti| asmiMlloke mahAsAgarAkAre ye prANinaH punaH punarbhrAmyantaH sukRtazatairmahatA'' 187 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram yAsenApi durApamidaM mAnuSyaM nirdhanA bhUgataM nidhimiva samAsAdya svakalyANaM na kurvanti, nUnaM te jIvAH prAnte pazcAttApaM labhante / ata evA'tibhISaNadahanajvAlAvalIDhe sadmanIva zokamohajarA''dhivyAdhisamAkule'smin saMsAre bhavyAzayaiH prANibhiH kSaNamapi naiva stheym| tatra cintAmaNiratnamivAtidurApamidaM manuSyajanuritvA vijJaiH kadApi naiva pramAdo vidhAtavyaH / mahatA kaSTena labdhaM koTidravyamekasyAH kAkiNyA arthe yathA mahAmUDhAstyajanti tathA kiyantaH prANavantastIrthezvaraprarUpitaM zAzvataM vizuddhaM nityAnandasukhapradamArhataM dharmaM hitvA kSaNikaM vaiSayikaM sukhaM vAJchanti / yeyaM vizvamohinI lakSmIH preyasI bhAti, sA tu jaladhijalakallolalolA darIdRzyate, Ayurapi dehinAM kuzAgralagrajalabindukalpamasti, saundaryamapi vidyudvilAsasodaramevAsti, evamAdhipatyamapi svapnalIlaiva bhaaste| yacca-sAMsArikaM sukhaM tadapi sandhyAbhrarAgamiva kSaNabhaGgurameva varIvRtyate, ataH sarvaiH sarvaprapaJcaM vihAya zarmaprado dharma eva samArAdhanIyaH / bhagavato'mRtamayIM dharmadezanAM pAyaM pAyaM dvAdazaparSadaH pramodaM kamapyagadaMnIyameva lebhire, yathAzakti bhUyAMso bhavyA vrataniyamAdikamapi jagRhuH / dezanAnte ca kayavannAzAhaH prabhumevamapRcchat - svAmin! mayA bhavAntare kimakAri sukRtaM yenAtra janmani mamedRzI sampadudabhavat? tadA'bravId bhagavAn - - " zreSThin! sarvametatsupAtradAnasyaiva prabhAvamavehi / purA janmani zAligrAmanagare kasyacidAbhIrasya putra AsIH pitaryuparate tava mAtA raGkatAmupagatA, ekadA kutracitparvadivase sarveSAmokasi kSIrapAko jajJe, tvamapi mAtaraM pAyasaM yayAciSe / yadyapi nirdhanatvAtki - mapi karttuM na zazAka tathApi putravAtsalyAllokAnAM pArzvavarttinAM 188 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA - caritram sadanAttatsAmagrIM payaH zarkarAdikAmAnIya saMpacya sthAlyAM pariveSya tvanmAtA kutrApi kasyApi hetorgmt| tatrAvasare kazcinmuni gacaryai tatrAgatya dharmalAbhaM dattavAn / tamAlokya mahatA harSeNa tasmai tatkSIrapAkaM pracuraM pradattavAn, payaso bAhulyAd drutaM tadadhikaM tatpAtre papAta, tadapi tava manasi manAgapi khedo nA'bhUt, pratyuta mahAn harSa eva jjnye| dharmalAbhaM pradAya gate tasmin samAyAtA mAtA tatpAtraM lihantaM putramavalokya manasyazocat - are ! mama putrasya kiyatI kSudhA''sIt, yadetatsarvamaznAt / tadanu stokenaiva kAlena svAyuSaH kSaye mRtvA bhave'smin dhanadatta zreSThinaH putro'bhUH / sa tvaM kayavannA purAkRtasupAtradAnamAhAtmyAdihA'parimitAM zriyamalabdhAH / itthaM bhagavata AsyAdAtmanaH pUrvabhavavRttAntamAkarNya saJjAtavairAgyaparipUrNatamaH kRtAJjaliH kayavannA bhagavantamityAkhyatbhagavan! ahamidAnIM saMsAramasAraM mahAghoraphaladAtAraM jAnAmi, ata etasmAdyathA'haM sukhena tareyaM tathA kRpAmAnIya tUrNaM vidhehi / prabhurapi yogyaM matvA saMsArakAntAravicchedavidhAnadakSA'bhirUpAM dIkSAM dAtumurarIcakre / tataH pramodabhAgasau prabhumabhivandya gRhamAgatya putrebhyaH sarvaM samarpya preyasIsamIpamAgatya jagAda - preyasyaH ! asmin saMsAre mahAneva klezo dRzyate, ato'haM sakaladuHkhakSAyikAM zivasukhadAyikAM dIkSAM lAtumanA asmi, tadA tA Ucire-svAmin! vayamapi tAmeva kAmayAmahe / itthaM dIkSAM jighRkSuH saptapreyasIyuktaH sakaladInAnAthebhyo bhUri dAnaM dadatkayavannA mahotsavena vIraprabhupArzve dIkSAM lalau / niraticAraM saMyamaM paripAlya vividhaM duSkaraM tapaH samAcaran prabhuNA saha viharan dhyAnAnalena citakarmakASThaM bhasmasAdvidhAya kayavannAkhyo mahAmuniH kaivalyajJAnamApa / tataH shivsukhmnvbhuuditi| aho! IdRzA'dbhutaprabhAvazAlisupAtradAnaM 189 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kayavannA-caritram sarveSAM zlAghyaM namasyamiti savaireva sukhalipsubhirbhavyaistadavazyaM saharSa vidheyameveti shm| bANASTanandadharaNImitavikramA'bde, zukle dvitIyanabhasi pratipatsurejye / khyAtaM caritramanaghaM paripUrNametaccakre, yatIndravijayaH kRtinAM sukhAya ||1|| [vi. saM. 1985 dvitIya zrAvaNa zukla pratipadA guruvAra divase] 1. surANAmijya iti bRhaspatiH guruvaasrH| 190 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram prathama-prastAvaH / / zrIsaudharmabRhattapogacchasvacchAmbaravihAri-suvihitasUrikulatilaka sarvatantrasvatantra-zAsanasamrAT-paramayogirAja-jaGgamayugapradhAna jagatpUjya-gurudeva zrI zrI1008 zrImadvijayarAjendrasUrIzvaracaraNAravinda-sevAhevAka-vyAkhyAnavAcaspatyupAdhyAya zrImadyatIndravijaya-nirmitam / / [zrIyatIndrasUrIzvara-nirmitam] gadyapadyasaMskRtA''tmakaM zrI-campakamAlA-caritram 191 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama- prastAvaH zrI campakamAlA - caritram gadyapadyasaMskRtA''tmakaM zrI campakamAlA - caritrama yasyodAraguNAvalImanupamAM lokatrayIvyApikAM, gAyaM gAyamakalmaSAH zivapadaM prApuH kiyantaH pare / tejaHpuJjamayaM praNamya tadahaM bhAsvatprabhAjitvaraM, kurve campakamAlikAsucaritaM saddhImatAM prItaye ||1|| athAdau ziSTAcAraparipAlanAya vighnavighAtAya ca nijagurugauravapadanamaskArAtmakaM maGgalamAtanvAnaH sUcIkaTAhanyAyena prAripsitakathAyAH pradhAnAGgatvena ca prathamaM zIlamAhAtmyaM varNayati yadyapi prAktanA vidvattamAH ziSTAzcaturvidheSu dharmeSu sarvajIvopakAritvAd dAnasya prAdhAnyamAcacakSire / tathApi sakalazAstrapAradRzvAno mahAnta AsatamAstato'pi duSkaraM zIlamevocire, dhruvamamuSya garIyasaH zIlasyA'vanAyaiva navadhA guptIrnirmamire ca te / varIvRtyate ca yeSAmakhaNDitamAbAlyAcchIlamadaH samujjvalam / bobhUyante ca ta eva jIvA dhanyavAdArhAH paratra cAmutra ca / kiJcAdaH zIlameva cAritryavapuSaH preyaH prANamasti / prANaM vinA zarIraM yathA na zobhate, tathA zIlaM vinA sadapi cAritryamakiJcitkarameva jaayte| api cAnyeSAM vratAdInAM bhagratve'pi punaH sandhAnaM jAtucijjAyatetamAm, etacca bhagnatAmupagataM cet paripakvatAM nItaM mRNmayabhANDamiva punaH sandhAtuM kenApi naiva zakyate / kiM cAmuSya zIlasya samyagArAdhitasya lokottaro'tyadbhutaH prabhAvo jagattraye sameSAM bhavyAnAM supratIta eva jAgartti divAnizam / itthamamuSya sacchIlasyApi 192 - Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram prAdhAnyaM jagatyAmAptatamAnAM mukhAdAlokamAno'pyahamapi yathAmati saMkSiptamupavarNya samprati prastutAM kathAM varNayAmi / tathAhi asmin jambUdvIpe bharatakhaNDe lakSmIdevyA manoharAgAramiva sakaladezalalAmabhUto mAlavo nAma janapado varIvartti / yasyA'nupamavibhUtilavalezo'pi divA nA''lambhi / bhRzameSa svIyayA'tulayA dhiyA'marapuraM hrepayamANo vicakAsti / ataH svargAdapi garIyAneSa mAlavo janapadaH sadaiva cAcakItitamAm, svarge yathA vimAnAni zobhante, tadvad yatra nagarANi mahattarANi nilimpAnAmapi cetoharANi zozubhyante / kiJca yatra nagarANi vizAlatarANi sakamalAni zazvadamalajalaparipUrNAni sarAMsyasaMkhyAni darIdRzyante / lasanti ca teSu nagareSu sakalazAstrapAraGgatA 2 vidyAcaNAH karmaThAH surA iva bhUyAMso bhUsurAH / vibhrAjante ca teSu gaganacumbIni saptASTabhaumAni saudhAni / madayanti ca yeSu nagareSu vaimAnikA apsarasa iva saundaryagarvitAH sacchIlamaNDitAH susthirayauvanAH sakalAzca kAntAH / dhruvamatra deze 4 grAmaTikA api dezAntarIyanagarAd dIrghatarA eva samullasanti viSayagrAmA iva / viSayagrAme yathA vividhaviSayAH sukhArhA atisundarAH santi, tathaiva yatra mAlavIyapuryAM kiyatyaH kAntA bAlAH sukomalAH kiyatyastaDidgauravarNAH sutAruNyaparipUrNA yUnAM manoharAH susajjitAH sadaiva virAjante / kiJca nAnAvidhakamanIyArAma - vApI-kUpa-taTAkAnekamaNimayajinezvarIyagaganalihacaityaiH sumaNDitA laghugrAmA api viduSAM cetaHsu drutataramAhlAdaM janayituM paTIyAMsaH santi cettatra mahAnagarANi suranagarato'pyadhikAni syustatra kiM citram / kiM bahunA, yatra yAtAH kavayo momudyamAnA dyAmapi naiva kAmayante / tanmanye surAsuragaNairmA1. devAnAm, 2. vidyayA jJAtAH, 3. bhuvi surA iva, 4. tucchagrAmAH 193 prathama-prastAvaH Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram mathyamAno ratnAkarastadbhItyaivA'ntargatAni sAratarANi ratnAni pIyUSaM ca tatraiva sthApayAJcakrivAn [ckRvaan]| taddezIyAH pumAMso'lpavidyAbhyAsenApi prakaTitakuzAgradhiyaste jhaTityeva pareGgitajJAH sannItiyuktisUktinipuNA vidynte| yatrodbhUtA lokAH parasparamaitrIbhAvameva samAzrayantaH sarvaprANiSu sAdhava iva kAruNyameva drshyntitmaam| upekSante ca durjnsnggtim| sevante ca mahIyasAM sadgurUNAM vcaaNsi| cekriyante ca sarvadA nijdevgurubhktim| samuddharanti cAtidInajanAn duHkhsntteH| pAlayanti ca zazvadArhataM dhrmm| tyajanti ca nitarAM saavdykrmaanni| AkarNayanti ca pratyahaM gurumukhaatsddhrmyvaakyaani| tatra mAlave bhUdevyAH zirazchatramiva niHzeSabhUjAtatApamapAharantI surapurImapi jayantI khalUjjayinI nAma mahIyasI rAjanagarI shoshubhytetmaam| yAmabhitaH surasaridiva vividhajanmajAtadurita-kSayakarI sakalasukhakarI vimuktinagarI sahacarIva manoharA ziprA- nAmamahAnadI smullstitmaam| tAM parita AnandakandajanakAni nandanavanAni bahUnyupavanAni cetoharANi snti| manye svasmAdadhikAni tAnyAlokyaiva vrIDAM bhUyasIM vidadhattannandanaM vanaM merumshishriyditi| kayAcitprItimatyA yuvatyA juSTaH prItimAn pumAniva yasyAM pramattAlikulasujuSTakamalakulavilasitazItalA'gAdhajalasaMbhRtAbhiH parikhAbhirdurddharSAbhiH pareSAmabhizritaH prAkAro nitarAM shobhaamaadhtte| yatra puryA svarNakalazalakSitazikharazobhamAnamuccaistamamAkAzalehinaikajinamandiraM navoditajagaccakSuH saMspRSTakanakAcalAnukAri bhaatitmaam| yasyAM nagayAM mahebhyAnAM prAsAdazikharoparisaMsthApitA koTIzvaratvamanumApayantI samullasantI vaijayantI prisphurtitmaamsNkhyaataa| dAtAro'pi tatra nagare bhUyAMso mahIyAMsazca yAcakagaNAya prArthitA 194 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram prathama-prastAvaH dapyadhikaM tathA vitarantitamAM yathA kalpataruzcintAmaNirvA no ddyaat| tasyAM nagA nijaujasA mahIyasA sahasA vitrAsitAzeSavipakSapakSaH samastajagatItalaprasArinaidAghabhAnukalpA'nalpatejA raNavikramI 'vikramAdityo' nAma kSitipati-ranvarthanAmA dharAmetAmazeSAM shaasti| asau kila dhIratayA balabuddhiyogena cA'gnivetAlanAmAnaM vyantaradevaM vazaMvadaM vyadhAdupAsanayA mahatyA, sarvadaiva sa devastadAdezaM sampAdayati, tatprabhAvAdagamyadeze'pyeSa sukhena gacchati, ajayyamapi vidviSAM kulamanAyAsena jayati, divyamapi sukhaM matrye'smin (loke) bhungkte| sa kilAjanmanirmalamakhaNDitaM zIlaM paripAlayan, ripukulaM paribhavana, dInAnuddharan, sevakAn kuTumbAMzca sukhayan, guNijanAn satkurvan, kalikAle'pyamuSmin parastriyaM bhaginIM jAnan bhuvaM nayena shaasti| itthaM viziSTasyAsya bhUjAnerAntaraM mithyAtvatamastomaM nirAkRtya mahAdbhutaprabhAvazAlI zrImAn siddhasenadivAkarAcAryaH samyaktvarUpabhAnUdayaM tadantaSkaraNabhavane bhaavitvaan| ayaM hi nija viracitA'pUrvapavitrastotramahimnA zivaliGgamadhyAcchrIpArzvanAthaprabhormanoharaM bimbaM prkttyaamaas| tacca bimbaM pratyahaM vikramArko rAjA samarcayan bhUyasI camatkRti lebhe'syAM jgtyaam| sa hi khalu suvarNamayapuruSAdutpannaM kRtsnaM svarNa lokebhyo vittaar| tathA jagajjIvasadanAmimAM pRthvImanRNAM vidhAya svanAmnA samvatsaraM sarvatra sthaapyaanyckaar| kiM cAyaM svayaM nAnAvidhAM klezaparamparAM sahamAnaH pareSAM duHkhAni sAkalyena dUrIkurvaJjImUtavAhanAdikathAM styaapyaamaas| kalAcArya ivA'zeSakalApAradRzvA bhavannapi svalpakalAjJAnavato'pi jnaandhikmaadrynnaasiit| ityAdibahuvidhasadguNagaNagarIyAn zrImAn vikramAdityabhUjAniH sakala 195 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram zAstravittavidyAvajjanamaNDitAyAM samagraguNagaNavibhUSitAyAM sabhAyAM sukhAsInaH sudharmasabhAsInaH surezvara iva viraajtetmaam| tasyAM sabhAyAM kiyantaH paNDitAH kalAviSayiNImatidurgamAM caca kurvantaH kSitipatiM sabhyAJjanAMzca modayanti sma / apare vidvadvarAstarkakarkasatattvavicAraNayA samagrasabhyAn raJjayantaH zuzubhire / evaM zastrA'strAdiviSayiNImativiSamAM vicAraNAM zRNvan rAjocivAn"bho bhoH paNDitAH ! yUyaM kathayata, yadahaM kAM viSamAM kalAM no vijaanaamiiti?|" IdRzIM nRpoktimAkarNya mukhyAH sabhyA Ucire / svAmin! yAH kalAH suragururdaityAcAryoM vA no vetti, tA api viSamAH kalA bhavAn veda, kiM cAtra loke zastrajAH zAstrajAstathA buddhikalpitAH sakalA api kalA bhavadantaSkaraNe sukhena nivasantitamAm / ityAkalayya kazcitpaTIyAn suvidvAn zizire kAle zirasyabhiSikto nara iva ziraH kampayannavasarocitAM giraM jajalparAjan ! amI sakalA api paNDitAH satyaM naiva nigadanti, kevalaM madhurAlApasaMlApena mataM mana eva raJjayanti / yataH - prathama- prastAvaH avAstavairvAstavairvA, saMstavaiH saMstavaiSiNaH / ye priyoktipriyAn nAthAn, raJjayanti jayanti te || 1 || vyAkhyA - samyak stotumicchanti svAminamiti yAvat, IdRzAH svAmistutikarttArau janAH, priyoktipriyAn=madhurAlApamAtratuSTAn nAthAn = svAminaH vAstavairyathArthaiH, avAstavairayathArthaiH, saMstavaiH = stotraiH - prazaMsanairye raJjayanti = modayanti te janA eva jynti| ataH, jalArthI cAtako nIradamivaite dhanArthino vidvAMso madhuroktyA bhavantaM raJjayanti, tattvaM kimapi na vimRzanti / deva! satyaM pRcchasi cedahaM vAcAlatayA taduttaraM samucitaM dadAmi / yataH - 'vAcAlaM vihAya ko'pyanyaH kSitipateruttaraM dAtuM 196 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram prathama-prastAvaH tatra 1 naiva shknuyaat|' prabho! sakalA api kalA bhavAn vetti, nAsti sandehastathApi strINAM cAritryakalAyAmanabhijJatAmeva bibharSi / yaH khalu sarveSAM tarkAlaGkAraprabhRtizAstrANAmatigUDhArthamavagacchati, vyavahAreSu cA'sImaM cAturyaM dhatte, tenApi strINAM mAnasIvRttirjAtvapi naiva jnyaayte| yo'pi "vidvAn pumAn nijabuddhicAturyA devAnapi vaJcayati, so'pi mano'nukUlaM vividhaM ramamANayA yuvatyA liilyaivaa'vnycyt|" idamatra tAtparyam-viSayakrIDayA mahAntamapi kiyantaM dhIraM naraM sAdaraM vaJcitavatI yuvatiH, tAzca nijavividhavilAsacAturIkalAkalApenaindrajAlikavanmahatAmapi manAMsi saMmohayanti, dhIrAnapi kiGkarIbhUtAn kurvanti, tarhi ye khalu svarUpato mUDhAH santi narAsteSAM kiyatI zaktistaccaritramavagantumiti ?, "striyo hi kSaNAdeva pItA satI madireva janAnunmAdayanti / ' yaduktam - " saMmohayanti madayanti viDambayanti, nirbhartsayanti ramayanti viSAdayanti / etAH pravizya sadayaM hRdayaM narANAM, kiM nAma vAmanayanA na samAcaranti ||2|| tathA sati yathA marubhUmau jalapUrNA nadI durlabhA vidyate, tathA tayonmattIkRtAnAM puMsAmantaSkaraNe tattvavicAraNAyAH prAdurbhAvo'pi durApa eva saMbhAvyate / tasmAd he nAtha! gagane samutpatatAM khagAnAM caraNau yathA kenApi jJAtuM na zakyete, jaleSu ca saJcalatAM mInAnAM caraNapaGktirjJAtumazakyAsti, tathA strIcaritramapi dhImatApi puMsA jJAtumazakyameva / ato mayA jalpyate yad bhavAn kalAntareSu vijJatamo'pi strIcaritre'nabhijJatAmeva bibharttitamAm / ato'mI sabhyA bhavadagre priyaM ruciraM vaca AlapantastatrabhavatAM mano rnyjynti| ityetannizamya tadvacasi zraddhAlU rAjA manasyevamacintayat-yadasau 197 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram pumAnakhilanItivAkyavidAmagresaro varttate, ayaM khalu sarva tathyamAcaSTe, nItizAstre yathA bhaNitaM tAdRzameva kthytysaavpi| "apArasyApi pArAvArasya matimantaH pAraM gantumupAyena zaknuvanti, kintu kulaTAyAH pAraM ke'pi nApuriti sakalA api nItijJA aahuH|" yadIdaM tathyamasti tarhi myaa'vshymevaittpriikssnniiym| yataH loke khalUttamasya svarNasyApi parIkSaNaM kiM no kurvanti? parIkSitAnyeva tAni santo gRhnti| tathA coktam yathA caturbhiH kanakaM parIkSyate, nigharSaNacchedanatApatADaneH / tathA caturbhiH puruSaM parIkSyeta zrutena zIlena kulena karmaNA ||3|| vyAkhyA - yathA khalu lokaiH kanakaM svarNa caturbhiH prakAraiH parIkSyate sadasaj jJAyate, nigharSaNaM = kaSoparivilekhanaM, chedanaM =vedhanaM, tApo'gnisantApanam, tADanaM = kuTTanam, etaizcaturbhiH parIkSya yathA sadasaditi lokA vidanti, tathA zrutena zAstreNa jJAnena vA, zIlena = brahmacaryeNa svabhAvena vA, kulena = vizuddhavaMzena, karmaNA''cAreNa ca puruSa = pumAMsaM striyaM vA parIkSyeta = tatparIkSAM kurviit| ___ tathA'hamapi parIkSiSyAmyevaitadityavadhArya sa pRthvIpati vikramArkaH samAgatAM bhojanavelAmAlokya sabhAM visRjya manohare snAnAgAre snaatumgmt| tatra vidhivatsnAtAnuliso nRpo mandiramAgatya jinezvaramabhyarcya bhojanAlaye yathAruci bubhuje| punaH sabhAmAgatya vidvadvandena satrA samAlapan divasaM vytyait| itthaM dine'tIte patyA candramasA saGgantumautsukyavatI rajanImabhilakSya gaganalakSmIrapi sandhyArAgacchalenAGgarAgamiva nitraamshobht| 198 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram prathama-prastAvaH yasyaikadA khalUdayo jAyate tasyAnyadA'vazyamastamapi jAyata eveti sUcayanniva tatra samaye divasamaNirapi zanaiHzanairastAcalazira aaruroh| astamitaM divAnAyakamAlokya tadviyogaduHkhamasahamAnA vihagA api pritshckrushuH| jagadAhlAdakAriNi bhAnAvastaM gate cauravallokApakArI gADhAndhakAraH sarvAsu dikSu nitarAM prssaar| tadA tatkAlameva preyAMsaM sahasrAMzumastamupeyivAMsamAlokya tadIyavirahakhinnAH kamalinyaH suSamojjhitAH satya iva mmluH| ____ atha sAyantanI kriyAmazeSAM vidhivadvidhAya vikramAdityo mahIjAnirantaHpuramAgatya shyyaamlngkRtvaan| tatra vAravilAsinIgaNairupacarito'pi manasi sadasi paNDitoktastrIcaritragocaropAyaM vimRzan manAgapi nidrAmalabhamAnaH so'cintayat-yaduktaM sabhAyAM tena vipazcitA strIcaritraM jJAtuM mahatAmapi duSkaramastIti tatkatividhamasti, kathaM vA tadahaM jJAsyAmi? athavA mAdRzAM puMsAM tadavalokanAdi no yujyte| yataH 'khalA eva pareSAM chidrANi draSTumIhante, ziSTAstu tato vimukhA eva bhvnti| taduktam - ___ guNadoSo budho gRhNannindukSveDAvivezvaraH / zirasA zlAghate pUrvaM, paraM kaNThe niyacchati ||4|| vyAkhyA - yathA khalu Izvaro = mahezvaraH samudramanthanAdutthitaM candramasaM zirasyadhatta, sakalalokaparAbhavadAyinaM garalaM = viSaM tu kaNThamadhya evaatisstthipt| budhaH = sajjano janaH pareSAM guNadoSau gRhNan = pazyan guNaM zirasA zlAghate stauti, doSaM tu kaNTha eva sthApayate, kadAcidapi naivodghaattyte| ___ tathApi tasya vidvattamasya tathokti-parIkSAyai mayaitadavazyaM priikssnniiym| yadyapi tAdRzAM viziSTapuMsAM vacasyalIkatA kadApi no bhavitumarhati tathApyahametatparIkSiSye "yasmAcchutasya sAkSAtkAre 199 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama- prastAvaH zrI campakamAlA - caritram kRte sati prAmANyaM khalvadhikamutpadyate mahatAmapi / " ityavadhArya deva iva zaktimAn nIlAmbaraM dadhAna ekAkI tIkSNAsipANiH sa rAjA zayyAM vihAya tatparIkSAyai guptyA nagare sarvatretastataH paryaTan kvacidekatra krIDantyau, rUpalAvaNyAdiguNotkare, caturatare, dve knye'pshyt| tatrAvasare tayormithaH sambhASaNAdizuzrUSayA yAvadrAjA sthairyeNA'tiSThat, tAvattayorekA prakRtyA saralA kanyakA provAcasakhi ! yadAhaM pariNItA satI zvazurAlayaM gamiSyAmi, tadA sotsAhena preyAMsamanavaratamasImayA prItyA bADhaM seviSye / yataH "strINAM patisevanaM mahAphalaM sukhAvahaM svargApavargajanakamityuvAca niitiH|" kiJca gRhakRtyAdi yadyadAdekSyati patistadazeSaM zirasopanIya sukhena kariSye, atyuccairvRttimatisvAnte ca sthApayiSyAmi sarvadA / yasmAtpativratAyAH striyAH patireva devo nyagAdi, ataH svAmina AjJApratipAlanameva strINAM sAdhIyAn dharmaH pratyapAdi nItizAstre / uktaM ca - na dAnaiH zuddhayate nArI, nopavAsazatairapi / avratApi bhavecchuddhA, bhartRhRdgatamAnasA ||5|| andhaM vA kubjakaM vAtha, kuSThaM vA vyAdhipIDitam / jIvitAvadhi bharttAraM, pUjayetsA mahAsatI ||6|| tyajetputraM ca mitraM ca pitarAvapi zobhanau / jIvitAvadhibharttAraM, na tyajet sA mahAsatI ||7|| itthaM naitikavacanamantrAkSara zravaNapraNaSTadhATya'haM svaprANanAthamAjanma bhajiSye khalu / ityAkarNya zAThyaprakRtikA dvitIyA kanyA nyagAdIdevam-sakhi ! nUnamahametatkathanena tvAM mugdhAM jAnAmi, yadevamabhidhatse, dhruvameSA te samuktistvayi jADyamAlasyaM ca 200 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram prathama-prastAvaH vynkti| yAH khalu vivekAdivikalAH sAlasA bhavanti yoSitastA eva tvamiva stiitvmushnti| mAdRzI dakSatarA kAminI tu mano'nukUlameva kRtyaM sNsaadhyti| yadAhaM vivAhitA patyuH sadane vatsyAmi, tadA sakalayuvajanamanomohananAnAvidhahAvabhAvAdivividhaceSTayA bhartAramekAntamAsaktaM vidadhatI svIyacAturyayogAdatiramaNIyataruNatamapuruSAntaraiH satrApi svairaM raMsye khlu| yataH"vividharasAsvAdanamIhamAnA bhramarI khalvekameva taruM na juSate, kintvanekAMstarUneva bhajamAnA nijecchAM piprti| tadvadahamapi vividhaviSayarasAsvAdacikIrSayA bhUyAMso guNavato yuvajanAn sevamAnA nijayauvanaM sAphalyaM nyissye| yataH "striyo hyekasminneva prItikaraNAccAturya no labhante, kintvanekadakSAnurAgitaruNajanaiH sAkaM maitrIkaraNAdeva strIcAritryavaicitryamApnuvanti" yuvatInAmihodbhUtaprabhUtakAmAgniH kathaGkAramekena puMsA zAmyet, naiva zAntimetIti rhsym| vane kila pravardhamAno dAvAnalo ghaTamAtravArisekAdiva kazcitkAmazAstrapUrNo balIyAn pumAnapyekayA kAminyA no tRpyati tarhi sakhi! tvameva kathaya? yatpuMso'pekSayA'STaguNAdhikamArasAravatI yuvatiH sarvAGgasaJjAtakAmA satyekena puMsA kathamAtmana icchAM pupuuryaat| yaduktam - nAgnistRSyati kASThAnAM, nApagAnAM mahodadhiH / nAntakaH sarvabhUtAnAM, na puMsAM vAmalocanAH ||6|| vyAkhyA - yathA'gniH kASThAnAmindhanAnAM rAzinA na tRpyati-tRsimupaiti, yathA vA mahodadhiH = saritpatiH, apagAnAM saMyogena na tRpyati, antako = yamo vA sarvabhUtAn = sarveSAM prANinAM nAzanAnno tRpyati-santuSyati tathA vAmalocanAH = striyaH khalu puMsAM = bahUnAM puruSANAM bhogAnna tRpyanti = santuSTA 201 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama- prastAvaH no jaaynte| zrI campakamAlA - caritram yA dakSA kAminI tAruNyaparipUrNA satItvaM bibhartti sA khalu guNavatAM yUnAM puMsAmalAbhAdeva, nAnyathA jAtvapi sA tdvibhRyaat| yathA nadyo hi tadAzrayalAbhavazAttUrNameva sAgareNa milanti, tathaiva nAryo'pi prArthayituH sadbhAvAttena sArdhaM milntyev| ataH sakhi ! 1 tAnavamAlinyahAriNAM kAminAM yUnAM manAMsi vazIkartuM tAruNyapuNyamayaM siddhamantramadhigatA satyahaM tricaturazcaturAMstaruNAn puMsaH kAmaM sevitvA svIyamadastAruNyamabandhyaM vidhAsyAmi / itthaM tayorAlApamAkarNya naranAyako dadhyau - aho! atyAzcaryametat, anayoH parasparAlApo viruddhAbhAsaH pratibhAti / aho ! mahadadbhutametat, yadanayorekA sAdhvIyasI lakSyate, dvitIyA ca zAThyavatI pratIyate / kathametayoH zaizave'pi prakRtipariNatirbhidyate ?, kiM vA drAkSAyAM naisargikaM mAdhuryamiva tumbyAzca svAbhAvikIkaTutevaitayoH kumAryoH zaizavAdeva prakRtivaicitryaM jAyate khalu ?, yadyapi jyAyasIyaM satItvAtprakRSTatamAsti, tathApi mAmakInacikIrSitakAryopayoginIyaM dvitIyaiva mayA varaNIyA / yataH kasyApi padArthasya nirNayaM vidhitsUnAM lokAnAmeSa sarala evAstyupAyaH, yasmAlloke hi svarNaparIkSAM nikaSopala eva kartuM zaknoti mauktike naiv| tena hetunA kilainAM kanyAmudvAhya zanaiH zanaiH svacikIrSitaM sAdhayiSyAmi / yatastvarayA kriyamANaM kAryamAyatAvApattereva nidAnaM bhavati / aparaM ca mayA khalu yuktyA parito'varuddheyaM svairaM kimapyAcaritumapi no zakSyati / tadAvazyaM khalvasyAH khalatApi cAturyAbhimAnena sahaiva gamiSyati / itthaM mAnase nizcitya gRhabhittau carvitatAmbUlaM niSThIvya svaM kRtakRtyaM 1. tanoridam = tAnavam 202 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram manyamAno rAjA sAnandamAtmanaH sdnmaagaat| nisargAdevAtyalpaM nidrAlU rAjA guNasthAnabhUtAM divyAM zayyAM kSaNamAtraM niSevya kiJcitsuptvA nizAvasAne punrjaagriit| tatrAvasare nijArAtidinezAgamanaM saMbhAvya palAyamAnamAtmatanayamandhakAramanugantuM nizApi samutsukA jaataa| tadAnI rajanyAH svavallabhAyA bhaviSyatA viyogenAdhikaM khidyamAnazcandramA api satvaraM klezamApat, no cetkathaM tatkAlameva vicchAyatAmAyiSTa sH| kiJca nijabharturdurdazAmAlokituM nirAsayituM vA prabhavanto grahagaNA api vIDitA iva kssiinntejso'ciraadevaa'dRshytaamaapedire| tadAtiraktA'ruNodayAvalokanena pUrvaparicayAtpramuditA khalu prAcI dik suprakAzacchalAddhasantI sandhyAmiSeNa vyaktataraM rAgaM vahamAnA nitraamckaat| samuditanijakiraNapaTalaiH praNAzitA'zeSatamasstomaH sakalatejasvinAM 'khe'TAnAM ca prabhAbhimAnaM hrAsayan sahasrakiraNastadodayagirizikhare maannikymivaa'shoshubhyt| yathA prItimAn patiH prItyA nijapreyasI kuGkumAdilepena maNDayate, tathA divApatirapi mRdukaranikaraiAvApRthivyau vybhuussyt| tatrAvasare preyasaH sUryasya karasparzAtpramuditAH kamalinyo vickaashire| khagA api sakalA madhuravANyA divAkarasya svAgataM kRtavantaH, udayamadhigatametamAdareNa kuzalAdisamAcAramaprAkSuH khlu| itazca suprabhAte jAte mahIyasA tejasA jAjvalyamAnaM sAgarAdiva prAsAdAd bahirAyAntaM vikrama rAjAnaM bhAskaramiva sarve lokAH stotuM lgnaaH| atha prAbhAtikaM kRtyaM sarva vidhivadvidhAya mahAmahimazAlI rAjA divaaptikommnnddlmiv sbhaamlngkRtvaan| tadanu kaJcana sevakamAkArya tamevamAdiSTavAnnarendraH- bhoH! tvamadhunaiva tatra yAhi, 1. khe'Tanti = grahAH 203 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram yasya bhittau carvitatAmbUlasya SThIvanaM pazyestasya gehasyAdhipatimAnaya?, atha nRpAdiSTaH so'nucarastadaiva tatrAgatya nRpAdezaM tasmai nigadya sahaiva taM zreSThinaM sadasi nRpaantikmaanyt| tadA samAyAntaM tamAlokya rAjA'bhyutthAnAdinA taM bhRzaM smmNst| yogyAsane tamupAvezya 'saprazrayaM madhuravacasA rAjaivaM nigaditumArabhata-zreSThin! yA te putrI strIjanocitacAturyapaTIyasI zrUyate, tasyAH pANipIDanaM mayA sAdhaM vidhehi| vartante ca me baDhyaH patnyastathApi te putrI prinniniissaami| yataH-"satISvapi mauktikamAlAsu kimiti guNavAn pumAn puSpamAlAM no paridhatte?" iti nRpoktamAkarNya zreSThI jagAdasvAmin! saharSamahaM te putrIM ddaami| yatastvamasmAkaM svAmI nyAyI vinayI varttase, eSa sambandhastu vidyata eva, putrI pradAnenA'nyo'pi ghaniSTha AvayoH saMsargo janiSyate ca, ata evaitanmahAnandadAyi lAbhakAri ca mnye| prabho! yAM kumArImabhilaSasi, tAmapi sakalAsu lalanAsu garIyasIM manye, ziveneSTAM gaurImiva bhaviSyati caiSA samastAsu rAjJISu te mAnyA, yatastvamenAM svayameva kAmayase khlu| iti vyAhRtya svasadanamAgatya tAM kanyAM mahArhavibhUSaNavasanAdinA sarvAGgabhUSitAM vidhAya vikramArkAya tadaivAnIya tathA samArpayat, yathA purA kSIrodadhiH svasutAM lakSmI viSNave smaarpipt| tadA naimittikanigadite sulane tAM sAlaGkArAM kanyAmudavoDha vikramArkaH kssitiptiH| ramyeSTakanirmitaikastambhake saudhe taamtisstthipcc| ekastambhAdhAre sudhAlepanAdatikomale tatra bhavane kITAdayo'pyupari caTituM praveSTuM vA no zaknuyustarhi manuSyaH kathaM praveSTumISTAm?, atyantAnurAgaM bibhrANo rAjA'gnivetAlabalena tatra bhavane naTarAja iva svayaM yaatumlgt| samastasajjanaziromaNiH kSitIzastasyai 1. saadrm| 2. Iz = saamrthye'pi| 204 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram prathama-prastAvaH navoDhAyai kalpavRkSavad divyAnIcchitAni nAnAvidhabhojanAcchAdanAdIni tadyogyamahArhakauzeyavasanAni divyAni vibhUSaNAni ca dAtuM lagnaH, kiM bahunA yAM yAM sAmagrIM kAmayAmAsa tAmazeSAM sAmagrIM narapAlastasyai vitatAra / atha tatrAtikamanIye saudhe sA navoDhA manasyevaM vivecayitumalagat-aho! ! akAraNamevaiSa kSoNIzaH zatruriva sArikAmiva piJjare mAmatra saudhe kArAgAra iva nyviivstkhlu| athavA balAdapi mAmIdRze janAntaraiH praveSTumazakye bhavane nirudhya satItvaM cikIrSatyasau pRthvIpatiH yasmAdasyAntaHpure santi khalvanyA api striyastAstvevamIdRgbhavane jAtvapi naiva sthApayati / > haMho! mayA jJAtametannidAnam ? "yasyAM rajanyAM sakhyA satrA ciraM sarvaM hRdyamahamAlapam, tadazeSameSa naSTacaryAyai paryaTannUnamazRNot / ata eva tatpratIkartumanA asau rAjA vicAravatAmagresaro bhavan dAkSiNyaziromaNi mAmAzritya kAminIjanacAritryabubhutsayaiva mtpaannimgrhiit| " tenaiva hetunA'hamanuminomi - " yadeSa rAjendrastIvrabhAvAmatikAmukIM +-cAturyacaNAM mAM pariNIya koze kRpANamivedRzAvaruddhAgAre mAM rakSitumeva kila nyvaasyt| " AstAmetat, yadyevameSa vijAnAti, tarhi jAnAtu, parantu vastusvabhAvamajAnanneSa mahIbharttA yadyetadicchayA vA kilaivamudyamamakRta, tathApi kadAcidapi mAmeSa rakSituM naiva prabhavet / yadadhunApi kimapi no gatam, alamidAnImamunA vicAreNA'sAreNa sampratikAle yanme zreyaskAri tadeva mayA cintanIyamahamavazyameva vA vicAritaM kRtyamagre kariSyAmItthaM manasi nizcitya nijakArya - siSAdhayiSayA kAlamapekSamANA yatamAnA kapaTavAripUrNA vApikA sA navoDhA nijA'sIma 1. naSTacaryA - adRzya guptacaryA. 2. caturAI meM kuzala 205 - Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram cAturyakalayA rAjani bahiH prItimAviSkurvatI, antazca kapaTa vidadhatI, caturataranarezvarasya manoraJjanAya manoharANi vacanAni nartayantI sarasavacanavAridhArAM varSituM lgnaa| itthaM svasvabhAvaM prakaTayantImenAM dakSo'pi rAjA tasyAH kapaTapremNA mugdhIbhUya saralaprakRtikAmeva vived| pUrvaparicitAM tadIyadakSatAM sarvathA vissmaaraiv| strINAM bharturAnukUlyadhAraNameva mahIyAn raso'stIti nizcayaM svAnte bibhratI sA nRpeNA'preritApi narapaticittAnukUlAcaraNena tanmanaH prINayituM lgnaa| tasyA niHsImAnukUlavRttyA raJjito rAjA tadanukUlIbhUyaiva taamsevt| yasmAddhetoH "sakalaM lokaM vazIkartuM mantraM vinaivAnukUlAcaraNaM kArmaNaM bibharti yuvtijnH|" athaikadA sA navoDhA kAminI rAjAnamityuktavatI-svAmin! ahamatra bhavane parivArahInA zarIramAtrasahAyA kathamekAkinI divasAn gmyaaniiti| bhavAnapi tricaturdivasAnantaraM matsannidhAvAyAti, tadeva dinaM gaNayAmi, tAmapi rajanI kSaNamAtramahaM jaanaami| tvadaGgasaGgaM yasyAM rajanyAM no labhe, sA rajanI tu vatsaradezyaiva prtibhaati| ato bhavatA prANakalpena viyuktA'haM yathA sukhena dinAni yApayAmi, tathA mayi kRpAmAdhAya vidhiiytaam| lekhanasAmagrI lekhinI masIpAtrAdikaM ca mahyaM dehi, yena tvadvirahakhinnA'pyahaM tatkarmavidadhatI kAlaM ksspyeym| ata Aha kazcitkaviH gaNayati dinamapi kalpaM, virahapIDitA nirudyamA nArI / manute saiva hi varSa, bharturaGkagatA kila ghasam ||9|| vyAkhyA - viraheNa-pativiyogena pIDitA-duHkhitA, nirudyamA= lekhanapaThanAdisadudyogarahitA dinamekamapi kalpaM = sRSTi-pralayavat gaNayati=jAnAti, saiva nArI bhartuH priyasyAGke 206 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram prathama-prastAvaH gatA tasthuSI satI hi nizcayena varSamapi ghA=dinaM mnute| itthaM tayA'cirapariNItayA kAminyA prArthito rAjA tasyai lekhnaadyshesssaamgriimdaat| sApyantaraM rAgaM vinaiva bAhyarAgeNa rAjAnamAlAdayantI nitraammodt| itthaM kSoNIpatistAM vidagdhavanitAM sarvecchitapradAnena sntrpitvaan| sApi tadiGgitajJAnadakSA bAhyopacAraistamAnandayituM lgnaa| zrIsaudharmabRhattapAkhyabhuvanakhyAtA'cchagacchAdhipa zrIrAjendrajagajjayiSNucaraNAmbhojadvayAntesadA / etasmin racite yatIndramuninA gadyaprabandhe mudA, jajJe campakamAlikIyacarite prastAva bhAdyo hyayam ||1|| 1. accha-nirmala. 207 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritrama atha dvitIyaH prastAvaH prArabhyate athaikadA prastAve tatra nagare rUpeNa mAropamaH zrIvinirjitakuberaH kazcid gaganadhUlinAmA sArthavAha aagaat| sa ca prazastAni mahArhANi vastUni rAzIkRtya rAjJa upAyanaM ddivaan| amunopahAreNa babhUvAMzca rAjA tasmin kamalAkozAdhIzakalpe prasedivAn, kRtavAMzca vyaaprtumaaniitvstujaatshulkmocnm| dattavAMzcA'smai nivAsAya prAsAdamekamuttamaM prjeshvrH| tatra saudhe sArthavAhaH sukhena nyvaatsiit| tamekadA nijasadananaikaTikena pathA rAjasabhAyAM yApyayAne niSadya yAntaM gavAkSasthA sA navapariNItA rAjJI prekssaashckre| tamuvIkSya sA nijasvAnte vicintayituM lagrA'ho! asau rAjasammAnamupeto'sti pumAn, mAmake locane cakore pUrNapIyUSAMzuriva tarpayati, mano'pi me 'kairavamiva nitraamullaasyti| varNo'pyasya mAninImAnanirAsadakSiNo'tIvakamanIyo varNanIyo driidRshyte| saubhAgyamapyetasya lokottaraM vijnyaayte| advitIyaM rUpamamuSya puNsshcetohrmaalokyaami| taSeSa pumAn sarvAsAM sImantinInAM manasi kathaGkAramadbhutaM camatkAraM notpAdayeta? ahamubhe locane saphale manye, yadadya pareSAmatidurApaM mAropamaM saundrysaagrmenmpshytaam| kimadhikena, yA yuvatiH subhagaziromaNiM mahApuruSamamuM nA''luloce, tasyA janirmudhaiva gateti mntvym| vilokyApi yA vadhUTI gADhamenaM nAliliGga, tasyAstu janmaiva vaiphlymaayisstt| ata eva, vidhe! satvaraM mAM pakSavatIM vidhehi| yasmAtkSipramuDDIya puMso'syAGke kamalopame kilopvishaani| re citta! prasIda, dhairyamAdhehi, bhujayugalaprasAriNI 1. zveta kumuda ke samAna. 208 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH vidyAmarpaya, yayA bAhudvayaM prasArya zIghraM nijamanorathIkRtamenamAliGgaya sukhinI bhvaani| yathA'muSya darzanAdubhe nayane saaphlymyaanyckraate| tathaitadaGgasparzAdaGgamapi mAmakaM kadA saphalIbhaviSyati?, itthaM vicintayantI tameva pumAMsamekAgramanasA pazyantI sA rAjJI tasminnalakSyatAmupagate'pi yanmArgeNa gatavAn, tameva panthAnaM vilakSabhAvena vilokituM lgaa| punaH kSaNAntarAdeva sAvadhAnahRdayA sA manasyevaM cintayituM lagA-yadahametatpuMsA yogamantarA kSaNamapi jIvituM naiva zaknomi, ata eva madIyajIvitadhArakIbhUtasyAmuSya puMso gADhAzleSaM yathA''pnuyAM tathA mayA ytitvym| yataH "svaprANadhAraNAya yaH khalvAlasyaM vidhatte, vilambayati vA sa prAnte mhaakssttmaapnoti|" ato mamaitadarthasAdhane vilambakaraNamanarthakAryeva syaat| ityavadhArya sA taruNI tasmai dhanavate sArthavAhAya svAbhiprAyaM bodhayituM nistrapA'kutobhayA tadaivaikasmin patre zlokayugalamidamalekhIt nAtha! pradoSasaMruddhasaJcArA padmasAgA / bhRGgI samIhate cintA-vyAptA mitra! tavAgamam ||1|| vyAkhyA - he nAtha! pradoSe sAyaGkAle saMruddhaH saJcAro = gamanaM yasyAH sA nizAvaruddhagamanA, punaH padmAnAM = kamalAnAM sadane gatA prAptA, ata eva cintAvyAsA = cintAkulA bhRGgI mitra! = sUrya! tavAgamanaM samIhate-kAmayate, pakSe kAcinnAyikA puruSAntaraM nigadati - nAtha! yathA niSiddhanaizikagamanA, kamalabhavanagatA, cintAkulA, bhRGgI svazreyase sUrya vAJchati, tathAhaM sadane niruddhA'timadanadahanadagdhIkRtAzeSagAtrA, tvAmeva kilecchaami| tadupekSAM bhavAn bhAsvan!, kartA cettadabhAgyataH / 209 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram hatAzA'ntasaMyogaM tadA sA lapsyate dhruvam ||2|| vyAkhyA - bhAsvan! = he sUrya! cedyadi tadabhAgyataH = tasyA abhAgyataH = karmadoSAt, bhavAn tadupekSAm = tasyA upekSAm kartA = kariSyati, arthAnnAgamiSyati, tadA = tarhi, avazyameva hatAzA = viphalecchA satI sA bhRGgI, antasaMyogam = kRtAntasaMparkam lapsyate, arthAnmariSyatyeva tatra manAgapi saMzayaM mA kRthaaH| pakSe madIyA'bhAgyayogAnmadupekSAM vidhAya nAgamiSyasi cettarhi naSTAzA'vazyameva mariSyAmIti viditvA mayi kRpAM nItvA'vazyamatra tvmaayaahi| ___pazcAdetaddalaM parNavITikAntaritaM vidhAya gavAkSasthA tadAgamanakAkSiNI sA rAjJI pazcAttatrAgatasya sArthavAhasyAGke'ntaya'stadalAM tAM parNavITikAM kssiptvtii| tadA gaganAtpatitAM tAmAlokya kimenAM kAciddevatA'pAtayaditi dhiyA sArthavAho nijAM dRshmuprykrot| tatrAvasare'dhaH pazyantIM gavAkSasthAM tAmudvIkSya tasyA rUpalAvaNyatAruNyAvalokanena pramatto mahAchAga iva gatavrIDaH sa nimeSazUnyayA dRzA tAmavalokituM lagno, yasmAdIdRzAM kAminAM lokalajjA rAjabhItirvA kathamutpadyeta? tAmevAvalokamAnaH sa manasyevaM dhyAtumalagat, nUnameSA rAjJI snigdhayA dRzA mAM pazyantI mAnasaM rAgaM darzayati, yasmAdAntararAgamantarA kAcidapyabalA kamapyevaM naivaa'vlokte| jAne sAkSAnmUrtimatI prItimevaiSA parNavITikAmimAM mAmArpipannu?, ata evaitadantaH kimastIti vITikAmudghATya mayA smygvlokniiym| yataH "rAgijanArpitaM sAdhAraNamapi bahumAnAhaM jaayte|" ityavagatya tAmunmucya tadantarmUrtimato madanasyA''dezamiva manorame patre karakamalAGkitaM shlokdvymdraakssiitsaarthvaahH| tasyA mAnasikarAganidherbIjakalpaM zlokadvayaM 210 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH vAcayitvA tadIyamanogatamAzayaM jAnAnaH sArthavAhastayA satrA saGgantumatyautsukyaM bibhryaamaas| evaM dhyAtavAMzca mAnase aho! atyAzcaryajanaka raterapi rUpA'kharvagarvApahAri kilaitasyA ruupmsti| lAvaNyamapyasyA lokottaraM pshyaami| tathaivA'syA adbhutaM dAkSiNyamasAdhAraNameva vibhaati| mayyanurAgamapyeSA kamapyagadanIyameva dhtte| evmnyoktilekhnkthnkaushlympylaukikmevaa'stysyaaH| itthaM tAM rAjJImAliGgituM yatheSTamAlokituM samutsukastasyAmatyantAnurAgI sArthavAhazcintayati-nUnameSA mayyanurAgiNI pratibhAti, ato hyasyA upekSaNaM mamocitaM no prtibhaati| satyupekSaNe madanazarajAlaparipIDitAGgI, hatAzA satIyaM rAjJI cedamariSyattarhi taddhatyA mamaivAlagiSyadato mayA yena kenopAyena tatsannidhau gntvym| tatra gatvA yaducitaM drakSyAmi tathA krissyaami| iti vicintynijsdnmaagaat| tatra kaJcidekaM matimantaM premapAtraM sakhAyaM sarvametadavocatmitra! ettkaarymtiivduHsaadhymsti| yasmAdekastambhe sadane sthitAyAstasyAH saMyogaH sukaro nAsti, kintvatIva dusskrH| yadyahaM tatra no gaccheyam, tarhi sA'vazyameva paJcabANapAravazyamitA rAjJI mRtiM lapsyate, ato mayA kiM karaNIyamadhunA, ekatra viSamA nadI paratra vA vyAghro'stIti nyAyo me smupsthitH| athavA bhavataH sAhAyyena duSkaramapi kRtyaM saulabhyenAzu setsyatIti mnye| yasmAdavarodharakSitRkaJcukinaH prabhAveNa kauliko'pi rAjakanyAmasevata khalu, kiJca dhUlikaNikApi vAyoH saMyogAtparvatasyApi shikhrmaarohti| pareSAM sAhAyyataH khalvasAdhyamapi sukaratAmabhyupaiti, maNiryathaikapadamapi gantuM neSTe, tathApi parakIyasAhAyyenAgamyamapi smupaiti| tathaitanmatkAryamasAdhyamapi matimatAmagresarasya te sAhAyyena jhaTityeva setsyti| iti sArthavAhoktamAkalayya 211 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram tadIyaduHkhena khidyamAnaH sa sakhA tamevamagadat-sakhe! avajJAtaH kazcijjano yathA jalpettathA tvametatsakhedaM jjlpith| etacca vRddhAn sevamAnasya mamAsAdhyaM kaSTasAdhyaM vA naivaa'sti| mayaikadA purA vRddhamukhAdazrAvi-yatkhalu mahAbalIyAn bhavati candanagodhA, asAvagamyArohaNasadane'pyanAyAsena jhaTityevA''rohati khlu| ata Azu kutazcitsa aaniiytaam| yadasau jalena viyuktaM mInamiva tayA kAminyA viyuktaM tvAmatidukhinaM tasyA antikamacireNaiva nessyti| ata eva vAtapraNunno dahano yathA''zu kAnanaM dahati, tathA he mitra! tvatpremaprerito'haM sarvametadanAyAsena krissyaami| yasmAdadhunaiva tAvakImenAM cintaampaahraami| yataH-"balavantaM matimantamapi pumAMsaM samutpannA cintA citeva nirdhtitmaam|" yadAha - citA-cintA-samAyoge, cintevAsti garIyasI / citA dahati nirjIvaM, sajIvaM sphuTameva sA ||10|| vyAkhyA - citAcintayorubhayoryoge cintaiva garIyasI = klezAdhikyapradAnAdatigurvI vidyte| yataH-citA nirjIvam-mRtaM dahati, cintA tu jIvantameva prANinaM htthaaihtiiti| __ itthaM taM sArthavAhamAzcAsya svayaM tadaiva kamapi grAmaM gatvA pUrvaparicitacaurapArdhAtsuzikSitaM candanagodhAmAdAya kvacitkalaze nidhAya sArthavAhena sArdhamekaikahastoparidattagranthikAM DorikAM mahIyasI draDhIyasI ca gRhItvA tasyAmeva rajanyAmekastambhabhavana smiipmaayaatH| tatrAgatya ghaTAccandanagodhAM niSkAzya tatkaTyAM tAM DorikAM baddhvA vaMzadaNDoparyAropya taamuurdhvmudkssipt| sApi tatkSaNameva caTantI satI tatsaudhIyavAtAyane gADhamAzliSya tsthau| tadanu sa sArthavAhastena sakhyA prerita ubhAbhyAM karAbhyAM DorikAM 212 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH gRhItvA padAGguSThamaGgulIzca DorikAmadhyabhAgakRtagranthiSu saMsthApya vaMzAgre mahAnaTa iva durArohamapi tadekastambhIyasaudhamAruhya gavAkSe nirbhayaM tsthivaan| tatpazcAttadIyasakhA phUtkArasaGketena tAM candanagodhAmadha AnIya ghaTe saMsthApya tatraiva kvcidgussthaane'tissttht| tatrAvasare mahatA dIpakena pradyotamAne bhavane tAmekAkinImAlokya tasyA manasi pravizannivAntaH praavisht| purA dRSTatvAtsApi rAjJI manasi mahAharSa dadhAnA pulakitagAtrA satI tatkAlamutthAya tadagramAgatya kamaladalaistamarcayantIva bhRzaM kaTAkSaM pAtayantI smerAnanA tamevamapRcchat-prANapriya! svAgataM bhavatAmabhUt?, ahaM tu tAvakAgamanameva kAGkSantI kilaasmi| ehi, nidrAtumasyAM zayyAyAM tiSTha, manasI saGkalpavikalpo jhiihi| satvaramidaM zayanIyaM punIhi, cirakAlikaM prematarumenaM sphliikurussv| tadanu tatra zayanIye samupaviSTaM sArthavAhaM sudhAdhikamadhurayA girA sA nigadituM lanAprANezvara! yaddine yAntamanena pathA tvAmahamapazyaM tatkSaNAdanaGgo mAM nitarAM bAdhate, tAM baadhaamgdniiyaamevaa'vehi| madanazarajAlaviddhA'zeSA'vayavA tvAmeva kAmayamAnA na svapimi, no khAdAmi, na vA pibAmi, kevalaM tAvakasamAgamA'mRtapipAsaiva vriivRdhiiti| etasmAdeva manasi mAM saMsmRtya tvamadhunA'trAgato'si, ttsaadhvkaari| yadetadbhavanaM rAjabhItyAspadaM durApamapyasti tathApi tatsarva vihAya yatkRpAM vidhAya samAgato'styatra tdtiivshreyskrmjaayt| yathA tvamatrAgatya mAmakI prArthanAM phalavatImakRthAstathA tvamadhunA drutataraM gADhaM mAmAzliSya yauvanaM ca me saphalaM naya? tadanu sArthavAhastAmevamavocat-sundari! taddine nAgavallIvITikAyAM nyastazlokadvayA'bhiprAyaM viditvA tvaccintApahArAya samAyAto'smi tavAntike, parantu tvayakA satrA viSayakrIDanaM kartumadhunA'tra naagto'smi| yataH-"dharmazAstrIyanaitikavacanAni 213 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram smaratA puMsA parakAminI nopabhujyate jaatvpi|" tvaM tu rAjadArAH stha, tarhi kathaM mayopabhujyethAH?, yadi paralokaviruddha viSaye ziSTA na pravartante tarhi lokadvayaviruddhe bhavatprArthite kRtye kathamahaM pravarteya? yadyapi bhavatyAH kathanenAnurAgeNa ca paralokabhItimadRzyatvAnna gaNaye, parantu yadetallaukikaM darIdRzyate pratyakSaM rAjabhayaM tatkathaM tiraskuryAm?, yena rAjJA'nyAyakartAro mahAnto'pi janA badhyante, sa nyAyaniSTho rAjA svadArAbhoktAraM pumAMsaM kathaGkAraM no hanyAt?, hiNsyaadev| mahAntaH puruSA mitrAderapIdRzaM doSaM jAtvapi phaNIndrA iva na sahante, kadAcitsajjanA maitrikamaparAdhaM kSamante'pi rAjAnaH sarpAzca kasyApyaparAdhaM naiva kSamante, sadya eva taducitaM daNDaM viddhtyev| ataH-akAlamRtyunidAnaM tvatsambhogaM mAmakaM manaH kathamicchet?, kimajJA api stanandhayAstadazanaparipAkaphalamajAnantaH kimpAkaphalamaznanti?, naivaa'shnnti| ato'haM sAdaraM tvAM prArthaye sundari! mAM praavrtitumnujaaniihi| yato'hametasmAtvatpremapAzAnmukto bhavan sukhena jIvituM shknuyaam| yaduktam - tAvadeva sukhaM yAvanna ko'pi kriyate priyaH, priye tu vihite sadyo, duHkheSvAtmA niyojyate||11|| vyAkhyA - yAvatkAlaM kenApi puMsA ko'pi priyo mitraM na kriyate = vidhIyate, tAvadeva = tAvantaM kAlameva tasya puMsaH sukhaM zreyo vidyte| tu = punaH priye vihite kRte sati sadyastatkAlamevA''tmA duHkheSu = kaSTeSu niyojyate = sthaapyte| arthAdanyasminprItiM kurvatA puMsA dRDhatararajjubaddhena pazuneva kevalaM duHkhameva bhujyte| __iti sArthavAhena nigaditaM zrutvA rAjJI jagAda-priyatama! tvaM madIyaduHkhajihAsayA'trAyAto'si, tarhi taDidgauravarNA tAruNyapUrNA 214 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH taDillatAmiva dedIpyamAnAM paJceSu bANajAlanitAntaparipIDitAmativihvalAM duHsthitAmekAkinI mAM bhajasva, gADhamAliGgaya sukhinI kuruSvA'laM vilambaM mA kRthaaH| yataH "yAvattvaM mayA satrA no raMsyase tAvadahaM svAsthyaM naiva lapsye," iti stymvehi| yathA khalu tRSAkulo jano yatheSTaM vAri pItvaiva tAM zamayati, bubhukSito janaH khAditvaiva svasthIbhavati naanythaa| tadvadeva tvadupabhuktA satyevAhaM svasthA bhavitumarhAmi, itarathA gatAsureva bhvissyaami| svAsthye satyeva jano nItivAkyAni cintayati, paNDitoktiM shrdddhaati| vaiparItye tu niSiddhamapyAcarati, avAcyamapi jalpati, kartavyA'kartavye naiva jaanaati| yaduktam - niSiddhamapyAcaraNIyamApadi, kriyAM satI nA'vati yatra sarvathA / ghanAmbunA rAjapathe'tipicchale, kvacibudherapyapathena gamyate ||12|| vyAkhyA - yatra = yasyAmApadi samAgatA''pattikAle janaH sarvathA kenApi rUpeNa satIM vidyamAnAmucitAM kriyAM sthiti maryAdAM nAvati = avituM = rakSituM na zaknoti, tatrApadi tena janena niSiddhaM = lokaviruddhamapyAcaraNIyamanuSTheyamiti yaavt| tadeva dRSTAntena dRDhayannAha - ghanAmbunA = vRSTyAdhikyena rAjapathe = rAjamArge'tipicchale kvacibudhairapi nirupAyatvAdapathena gmyte| ataH- Avayorapi nirupAyatayA niSiddhAcaraNaM no dUSaNaM, kintu bhUSaNameveti tttvm| tathA ca - svasthAvasthe zarIre hi, niSiddhaM sadbhirauSadham / viparyaye tu taireva, tadaSyAdriyate dhruvam ||13|| 1. atipicchale = atIva cikanA mArga-phisalane vAlA mArga 215 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH __zrI campakamAlA-caritram vyAkhyA - zarIre = dehe svasthAvasthe = nIroge satyeva sadbhiH = paNDitairauSadhaM niSiddhaM = nyaSedhi, viparyaye = vyatyAse rogasadbhAve tu taireva = paNDitaireva tadapi =auSadhamapi Adriyate = sevyte| anyadapi zrUyatAm - zAstre khalu sarvatrotsargA'pavAdau darzitau staH, iti hetoretasmin prastute'rthe sArtheza! tvayApyapavAdamArga evaa''lmbytaam| tathA sati kApi kSatirna syAt kiJca, yaH pumAn kAmukIM paJceSuparipIDitAM prItyA paunaHpunyena rantumabhyarthayantIM svayamupagatavatI yuvatimupekSate, tAM no ramayatIti, sa pumAn mahApApIyAn bhavati tanmukhAvalokanAdapi lokAnAmagha utpadyate, cANDAlatAmevAdhigacchati sH| ityAdi nAnetihAsasmRtinItivAkyAni jAnatA tvayA kathamahaM vaJcaye, yatparadArAgamanaM no kaarymiti| sArtheza! yadUcivAn bhavAn preyAn paralokayAtanAbhayAnnedRzamakAryamanutiSThAmyahamityapi zobhanaM no pazyAmi, yadahaM pAralaukikaklezApekSayA tAvakaviyogajaM duHkhamevA'sahyaM mnye| yataH pAralaukikaM tadadRzyaM laghIyaM ca, ito'pi bhavadvirahajanyameva duHkhaM gurutaraM soDhumazakyaM cAstIti satyamahaM nigdaami| bhavAntare yadbhaviSyati tattu sukhena sahiSye, paramadhunA tvadIyavirahamahaM kathamapi soDhuM naiva prbhvaami| prANeza! prathamaM paraloka eva sandigdho varttate, tarhi tatra jAyamAnaM duHkhaM ko nAma matimAn zraddadhIta?, itthaM paralokasya sandigdhatve sati tatratyA yAtanApi sandigdhaiva mntvyaa| ata eva saMzayitapAralaukikaklezabhiyA ko matimAn pumAn ihatyaM pratyakSamIdRzaM sukhaM jahyAt?, ko'pi netyrthH| tadapyagAdIH pratyakSamihatyaM rAjakIyaM bhayamiti, tattu dvayorapi samAnamevAsti, yadAvayorIdRzamanyAyakarma rAjA jJAsyati cedAvAmeva haniSyati, nokaM tvaamev| ahaM jAne-yatte mayyanurAgaH svalpIyAnevA'stIti manasi rAjabhItiM dhatse, ahaM tu tvayyanurAgiNI 216 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH nitarAmasmi, atastadbhayaM manAgapi naiva gnnyaami| kiJca yo hi bhayAdinA vihvalatAmupaiti sa eva pumAnAtmarakSaNAya nikaTavartino'pi sajjanasya susnehaM jahAti, yaH punaH zauryazAlI vikramI vartate sa tu sajjanakRtasnehavivardhanAya 'nijAsUnapi tRNAya mnute| uktaJca bhavatkRte khaJjanamaJjulAkSi!2, ziro madIyaM yadi yAti yAtu / dazAnanenApi dazAnanAni, nItAni nAzaM janakAtmajArtham ||14|| vyAkhyA - khaJjanasya = khaJjarITasyeva majhule'kSiNI yasyAstatsaMbodhane he khaJjanamaJjulAkSi! bhavatkRte = tava hetoryadi madIyaM = mAmakaM ziro mastakaM yAti = nazyati tarhi yAtu = nazyatu, nAhaM tato lezato'pi khidye| yataH dazAnanena - rAvaNenApi janakAtmajArtha = sItAyAH kRte dazA''nanAni - dazApi zirAMsi nAzaM nItAni tarhi tava hetorekasya me ziraso nAze kimAzcaryamiti bhaavH| yadyapi prANinAM lokAntare'pi prANA durApAH kIrtitAH, parantu tebhyo'pi satA satrA maitrI sarvathaiva durlabhAsti, ata eva nijaprANarakSaNakRte sajjanasya prema ko nAma dhImAn pumAn ujjhet, ko'pi netyrthH| rAjA tu jAtvapyAvayoretatkRtyaM naiva jJAtuM shknuyaat| jAnIyAccedathApi kadAcitkSameta, parantu bhakSayitumudyato'sau puSpadhanvA hatAzAM mAmidAnImeva dhakSyedarthAnmRti prApayettarhi kimahaM kuryaam| ataH sukRtin! vaNigjAtIyasvAbhAvikI bhItiM jahIhi, araM mAM madanAturAM bADhaM mardaya, mAmakaM duHkhamapAkuruSva, myynukmpaamaany| 1. asUn-prANAn , 2. khaMjana pakSI jaisI netravAlI 217 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram tasyA itthamuktimAkarNya sArthavAho'vadat-sundari! loke hi kAminIjanakRtaM prema parvatAgrAnnirgacchato jalapravAhAdapi capalaM bhvti| yatastAH kSaNamanurAgiNyo bhavantyo'pi kSaNAdeva vimukhyo bhavantyo mhaantmevaanrthmaapaadynti| api ca raktAstA dravyamAtramapaharanti, viraktAstu prANAnapi ghaatynti| evaM sati tatkRte prANApahAri kiledRzamakRtyaM ko nAma matimAn karoti, ko'pi netyrthH| kiJca kAminIcaritraM na kenApi jJAtuM zakyate, lokoktiriya styaa| tathA coktam - ____no bhavanti, sarve puruSA api gADhasnehA naiva jaaynte| yasmAdekajAtIyeSvapi sAMsargikamantaraM pratyakSameva lkssyte| yataHAliGgatyanyamanyaM ramayati vacasA vIkSate cAnyamanyaM, rodityanyasya hetoH kalayati zapathairanyamanyaM vRNIte / zete cAnyena sArdhaM zayanamupagatA cintayatyanyamanyaM, strI vAmeyaM prasiddhA jagati bahumatA kena dhRSTena sRSTA ||15|| vyAkhyA - yA strI anyaM = puruSamAliGgati = zliSyati, punaranyamaparaM vacasA = madhurAlApena ramayati = krIDayati, ca punaranyamanyaM vIkSate = vilokate, anyasya hetoranyenaiva hetunA roditi = krandati, zapathaistatkaraNenA'nyaM kalayati = brUte, anyaM ca vRNIte= svIkurute, anyena ca sAdhaM zete = svapiti, zayanamupagatA = zayyAM prAtA satI yA'nyamanyameva cintayati = dhyAyati, seyaM vAmA = strI pratikUlA jagati = loke prasiddhA bahumatA = sarvairAdRtA kena dhRSTena = vivekavikalena puMsA sRSTA = niramAyIti no vidmH!| etacchrutvA rAjJI jagau - sajjana! bhavaduktiryadyapi sAdhIyasI 218 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH vidyate, tathApi sarvAH striya ekAkArA naiva santi, na vA puruSA eva sarve samAnA jAyante, kiyantazca puruSA vajrasodarakaThoratarahRdayA dRzyante, amI khalu mantumantaraiva svIyaprANapriyAprANApahartAro bhvnti| kiyatyaH striyo'pi svaprANapriyasya viyogaM soDhumasoDhAH satyo bhvnti| yatazca jAjvalyamAnamahAjvAlAyAM citAyAM patitvA kRtabhasmasAdAtmanaH kiyatyaH striyo jagati driidRshynte| ataH sarvAH striyastAdRzyaH premyuktaaH| vAjivAraNalohAnAM, kASThapASANavAsasAm / nArIpuruSatoyAnAM, jAyate mahadantaram ||16|| ataH saGkalpavikalpAdikaM vihAya matprArthanaM sphliikriytaam| kAnta! kiyannigadAmi - tvadAyattajIvitAmanaGgavyathitAmanAthAmatidInAM mAM bhajasva, vilambaM mA kaarssiiH| itthaM tasyA premAmRtabharaM bhASaNaM zrutvA sArthavAhasyApi manastasyAmanurAgi jjnye| yataH"nIrasasyAtikaThorasyApi puMso manAMsi kAminyo lIlayaiva bhindanti, tarhi ye sarasAH kAmazAstravettArasteSAM mano bhedane kimaashcrym| tadanu samujjhitaziSTajanapaddhatirvivekAdisamujjvalaguNatyaktahRdayaH sa sArthavAhaH sAdaraM tAM rAjJI nijakror3e smaaropitvaan| uktaM ca - jIvavyomni jJAnabhAnustAvaduddyotatetamAm / kAntAkAdambinI yAvadrAgA'bhaiHsthagayenna tam ||17|| vyAkhyA - yAvatkAntAkAdambinI = yuvatirUpA meghamAlA rAgAtmakairabhaiH = payodairjJAnAtmakaM sUryaM na sthagayet = nA''vRNoti, tAvadeva jIvAtmake gagane jJAnalakSaNaH sUrya uddyotatetamAm = prkaashtetmaam| arthAt - kAminIrUpayA meghamAlayA rAgAtmakaiH 219 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram premalakSaNairabhaizchanno jJAnasUryastirohitIbhUya nuunmdRshytaamupaiti| anyacca - tAvatkrIDanti hRtsaudhe, vinayAdiguNA'rbhakAH / yAvannAyAti tatrogro, ramaNIrAgarAkSasaH ||18|| vyAkhyA - yAvantaM kAlaM tatra ramaNyAM yuvatyAM jAto yo rAgastadrUpo mahAn rAkSaso nA''yAti = nodgacchati, tAvat = tAvatkAlameva hRtsaudhe = hRdayaprAsAde vinyvivekaadigunnruupaaH| arbhakAH = zizavaH krIDanti = rmnte| arthAt = balavati kAminI-rAgalakSaNarAkSase samAyAte lokAnAM cetasi vivekAdayo guNA arbhakA rAkSasA''lokane sati tatkAlameva tataH plaaynte| atyAzcaryametat - vyAkIrNakesarakarAlamukhA mRgendrAH, nAgAzca bhUrimadarAjivirAjamAnAH / medhAvinazca puruSAH samareSu zUrAH, strIsannidho paramakApuruSA bhavanti ||19|| vyAkhyA - vyAkIrNa = utkSisaH kesaro 'graivaH kaco yeSAM te vyAkIrNakesarA ata eva karAlamukhA=bhISaNavadanA mRgendrAH siMhAH, bhUri vipulo yo madarAji nanikarastena virAjamAnAH = zobhamAnA nAgA madamattadvipAzca medhAvina = AzugrAhiNaH samareSu zUrAH= parAkramiNazca ye puruSAste sakalA api strIsannidhau = yuvatijanA'gre paramamatyantaM kApuruSAH pauruSaprahINA bhavanti = jAyante, arthAd balavato'pi puMsaH kSaNAllIlayaiva tA vshynti| tadanu madanAturayA kAmadevagADhAndhakAratyAjitavrIDayA tayA 1. grIvAyAM jAtAnAm samUhaH 220 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH rAjyA sAdhaM sa sArthavAhaH kAmazAstroktAnekavidhinA rntumaarebhe| asau balIyAn kAmakalAkovidaH sArthavAhastAM tathA'rIramata yathA sA tataH prabhRti nRpatau svapatau nIrAgiNIbhUya tamevamAlapituM lanA - sArtheza! tavA'munA sakRtsamAgamenaiva mAJjiSTharAga iva tvayyanurAgiNI jaataasmi| yathA tvamAlAdayAmAsitha me manastathA purA kadApi rAjApi naa''hlaadyt| yathA khalu vidhuntudena grasto'mRtAMzuH kSINatAmupaiti tathA tvadIyaviyogena durbalIkRtAhaM kSaNamapi taM soDhuM naiva shkssyaami| svAmin! ata eva mayi prasadya kRpAM cAnIya tUrNameva punadarzanaM daatvym| tvadekamanasaM mAmanAthAM mA vismArSIH, ityeva zatazaH sAJjalistvAM praarthye| nRpo'tra kadAcit paJcame divase samAyAti, atastadIyabhItyA mAmakaM prema mudhA mA tyaakssiiH| iti tadbhASitamaGgIkRtya svasadanaM jigamiSurazrupUrNadRzA tayA'nugataH saarthvaahstdgvaakssopryaayaatH| tadanu puroktasaGketamadhastAtsthitamitraM prtykrot| tacchrutvA so'pyAzu pucchabaddhadRDhatararajjukAM candanagodhAM tatsaudhoparyArohayatpureva, tatastatpucchabaddharajju gRhItvA sArthavAho nIcairuttIrya cetasi bhuktAmativallabhAM tAmeva ramaNIM dhyAyan sakhyA satrA nijsdnmaayaatH| atha sArthavAhe nirgate sati tadvirahamasahamAnA sA rAjapatnI kapikacchuspRSTeva sarvAGgasaJjAtakaNDUtivyathAkulA lezato'pi zAntiM naapnot| tasyA manaHkAnane sArthavAhaviyogA'grau jAjvalyamAnatAmupagate cintArUpayA tacchikhAvalyA tadIyasukharUpo mhaatrurbhsmsaadjaayt| tatsArthavAhasamAgamatRSNodbhUtAdabhraduHkhavyathitA'ta eva yUthabhraSTA hariNIva mahatA kaSTena divasamapi varSamiva gamayituM lagnA sA raajnyii| tatpazcAtsa sArthavAho nasi nyastarajjuko balIvarda iva tatpremapAzAkRSTaH punA rAtrau tasyA abhyaashmaagaat| tadanu yathA nija preyasyAramate tathA tayA sAkamazaGkamazeSAM rjniimrNst| 221 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram punarasau nizAvasAne svmaaly-maayyau| ittham pratirAtraM gamAgamaM kartumalagadasau saarthvaahH| evaM nayanA''rAmikeNa ropitaH, sarasAlApavAridena siktaH, sambhoga-manorathenAtigADhatAM nItastadubhayoH premavRkSaH krmsho'vriivRdhyt| nizAnizAkarAviva tAvubhAvanyo'nyavirahA'sahiSNU kSaNamapi viyuktau na shushubhaate| atha tasyAH kathanAtsArthavAho vizvastapuruSairAtmagRhamArabhya tatsaudhIyamUlastambhAvadhikAM mahatI surnggaamciikhnt| tatra bhittau kRtadvArataH samAkRSyA''nIya tanmadhyabhAge smaapipt| tatparitaH sopAnAni kAritAni, stambhasya mUladvAramadhyabhAge zayanasthAnaM sundaraM kArayitvA gRhamadhyabhAge (stambhAgrabhAge) ko'pi no jAnIyAdIdRzaM dvaarmkaari| "dravyeNa vazIkRtAH kAravastasya sArthavAhasyAdezataH sarvametattUrNameva guptyA viddhire| dravyeNa kiM na jAyate?, duSkaramapi sukarameva jaayte|" tadanu vRkSopari bhramara iva stambhopari nivasan sArthavAhastatra gRharUpe sarasi gatvA rAjahaMsImiva tAM vikramoDhAM nityaM bhoktumlgt| athaikadA prabhAte'kasmAdeva rAjA vikramArkastatrAgAt, tatkAlavihitasambhogacihnalakSitAM tAmavalokya manasi rAjA'cintayat-aho! kirAtIvA'saMyatAM veNI kathameSA bibharti, tathA vAnarANAM krIDAbhUmirivA'syAH patrAvalI kathaM chinnA darIdRzyate?, tathA praphullitayorgallayostAmbUlarAgAGkaH kathamajAyata, tathA suratA''yAsasamudbhUtaprabhUtasvedabindujAlavibhUSitAGgA naizikajAgaraNajAtaraktataralocanayugalA evamazeSacyutatAmbUlarAgasandaSTA'dharapallavA kathaGkArameSA lakSyate? iti| haMho! ihaikastambhaprAsAde puruSAntarapravezA'sambhave sati sthitApyeSA kathamanyapuruSeNa sambhuktA jAtA, itthaM surakSitApi khaNDitazIlA yadeSA kAmakiGkarI jajJe, ata etAM dhigstu| 222 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH asyA manovAJchitaM phalaM kalpatarAviva mayi pUrayatyapi yadeSA puruSAntaramasevata, tadadbhutaM jjnye| anumIyate ca yatkAminISu duHpUrataiva tisstthtiiti| eSA yadi satI manyeta tarhi zarIre'syAH suratacihnAni tAtkAlikAni kathaGkAraM dRzyante?, kiJcaikAkinyA bhavane'tra tiSThantyA asyAH kapolayozcumbanajanyastAmbUlarAgo dantakSataM ca kathaM jAyeta?, tasmAdavazyameSA kenApi rasikena puMsA sAkamanavarataM raMramyate khlu| IdRzImasatImapyahaM satI jAnAmi?, aho! mamApi bhItiM vimucya yaH pumAnatrA''yAti sambhoktumenAM, so'pyahamiva siddhAJjanAdividyo bhaviSyati?, no cetkathamatra prANApahAristhale smaagtyedRshmkRtymaacretko'pi| tena jAreNApIdAnImatraiva kvacidUra eva bhAvyam, yasmAdeSA tatkAlakRtasambhogalakSaNA smiikssyte| itthaM vitarkayan vikramArko rAjA tajjArapuruSAvalokanAya tatra sarvatra dRzaM prasArayAmAsa, parantu kASThamadhye kITo yathA kenApi no lakSyate, tathaiva stambhAgre sthitaM taM jAraM naivaa'draakssiit| tadanu nidrAbhaGgAnnimIlitAjhyA rAjyA'viditAzaya eva rAjA nijastrIpremapayaHpAyinaM jAramArjAraM 'bubhutsuH svsdnmaayaatH| punA rAtrau veSaM parAvartya nAnAvidyAsampannazchannatayA paryaTan, ekaM yoginmaalokt| jIrNatarakanthAchannasAkSAtkapaTamUrtimiva bhAsamAnaM jIrNakanthA''vRtagAtraM karadhRtamanoharAnekavidhamiSTAnnaphalapuSpAdikaM yoginamudIkSya manasi jAtazaGko rAjA vikramArko guptarItyA tdnupRsstthmcaaliit| tatra maThe gatvA kamaTha ivAvRtAzeSagAtro'tiSThadalakSitaH kvApi raajaa| tasya yoginazcaritraM jijJAsU rAjA kilaikAgracitto yAvadatiSThattAvatsa yogI sarvatra prasRte tamaHstome nijajaTAkalApata ekAM SoDazavarSIyAmatisundarI yuvati 1. bodbhumicchAvAn 223 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram maavirkrot| tadanu prathamaM laghukaraNavidyayA laghIyasI kRtAM tAM vidyAntareNa taruNIM vidhAya miSTAnnAdikaM bhojayitvA tAmbUlAdikaM samarpya tato rntumaarebhe| tayA yoginyA saha ciraM svairaM ramitvA suratazramAtsa yogI sussvaap| atigADhanidrAmupagate tasmin yogini sA yoginyapi nijAtilambaveNIta ekAmatilaghu DibbikAM niSkAzya tanmadhyataH sUryaprabhA padminIkozamadhyAdalimivAtilaghu puruSaM prakaTIkRtya vidyayA taM taruNamatisundarAkAraM vidhAya tena satrA kAmaM rantuM praavrttt| yathA kazcid vyAlagrAhI bhoginaM ramayitvA kRtakuNDalAkAramenaM karaNDake kssipti| tathA sA yoginI 'cirayabhanAtkRtakRtyatAM nItA satI vidyayA tamupapati laghu kRtvA tasyAmeva DibbikAyAM sthApayitvA tAM veNyAM dhRtavatI, tadanu bharturyoginaH pAcaM gatvA shissye| AzcaryavahaM kautukametadvilokamAno rAjA vismayamAnazcintayAmAsa aho! yAmeSa yogI puruSAntaramaithunabhiyA vidyAyogAdrUpAntaravidhAnena zirasi guptyA rakSati, sApi jAreNa sAkamevaM svairaM krIDati, tItarAsAM kAminInAM satItvaM ko matimAn pumAn zraddadhIta?, yataH satataM nijazarIre vidyAprabhAveNa rUpAntaraM vidhAya saMrakSitA kAminI yadi jAraM bhajamAnA pratyakSamaikSi, anyAsAM tarhi kA vArtA?, svapatisannidhAvahanizaM yA tiSThati sApi kAminIyaM bhItimapahAya jAraM bhajate tarhi kathamenAM nisargato bhIrumiti jalpanti? athavA, tribhuvanavijitvarakusumadhanvanaH sAhAyyena nisargAdeva yuvatayo bhymujjhnti| kimathavA "supto jano mRtakalpo jAyate" iti kiMvadantyA susaM svapatiM mRtaM jAnAnA nirbhIkA satIyaM puruSAntaraM sevate?, kiJceyaM "kamapi puruSAntaraM mA seveta" iti dhiyaivAsau yogI jAgaritaH sannetAM vidyAmahimnA vazIkRtya tato laghIyasI 1. dIrgha viSaya sevanAt 224 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram dvitIya-prastAvaH vidhAya sadA''tmapArzva eva rkssti| asyAH striyA IdRzAdAcaraNAditare mahAntaH santo'pi laghutAM prapadyante, IdRzA'nyAyatatparayoranayorvidyA'pyavidyeva zobhAM no dhtte| kiJceyaM "kAminI puruSakamale saGkocavikAzau janayati," tena jJAyate yathA bhAnorbhAnuH samAno no jAyate, tathA vidyApyeSA samAnA no bhavitumarhati, kizca yathA'syA vidyAprabhAvataH sadapi kulaTAtvaM durjeyamasti, tathaivAhamapyAtmastriyA duzcaritraM jJAtuM na zaknuyAM jaatvpi| tasmAdadyAvadhi lokairajJAtamasyA dauHzIlyamatigusaM mahArogaM bhiSagiva prakAzya svIyarAjyA api cirakAlikaM kauzalyaM yathA tathA'vazyamahaM prakaTayiSyAmyeva, no cedagre zobhanaM na syaat| yadyapi mAdRzAM paradoSodghATanaM no ghaTate, pApajanakatvAttathApi mahAdhUrtAnAM dhauryodghATane kathamapi doSo naiva lagati, pratyuta dharma evodeti, ityavadhArya nijasadanaM samAgatya rAjA shishye| ___punargatAyAM kSaNadAyAM prabhAta utthAya, tatra maThe sametya taM yoginamatyAgraheNa nimantrya tena satrA tatraikastambhabhavane smaagaadraajaa| tatrAgatya SaNNAM divyAM rasavatI bhojanasAmagrI paktumAdizadrAjJI kssitiishvrH| teSAM bhojanAya ramyapradeze pRthakpRthak paJcAsanAni tAvanti jalabhRtanIrapAtrANi, tAvatIH sthAlIzca sthaapyaanyckr| tataH kSitIndrastatra bhavane nizreNikA-prayogeNA''rUDhaM yoginaM supayasA snapayitvA prathamAsane samupAvezayattadanu yoginaM rAjA''khyadevam yogin! yA te preyasI varttate sApi kSudhAparipIDitA''sIditi tAmabhojayitvA kathaM bhokSyase?, api ca tasyAM kSudbAdhitAyAM? satyAM tvAM bhojayato mamApi paGktibhedajo doSo lgissyti| ataH svajaTAtastAM striyaM prakAzya dvitIye'sminnAsane sthApaya?, yataH sA mayA nijadRzaivA''loki, ato mAmetadviSaye mA vaJcaya?, jhaTiti tAM prakaTya bhojaya?, etadevA'dhunA 225 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram yuktaM mnysv| atyAgrahAtkSitipateretadvacanamAkarNya yogyevaM mAnase dadhyau-haMho? yAM sUryo'pi draSTuM no zaknoti tAmeSa kthngkaarmpshyt| nUnamasau bhUjAnirnizi gusacaryAyAmitastataH paryaTan kadAcittAmadarzat, ata eva sAmprataM guptabhedamenaM rAjJA jJAtaM vaJcayeya cedvaraM na syAditi vicintya maGkSa jaTAkalApatastAmAviSkRtya vidyayA ca prauDhAM vidhAya dvitIyAsane smupaaveshyt| tatrAvasare tAmapyavak rAjA bhadre! tvamapi nijaveNI-sthitAyA laghuDibbikAyAH preyAMsaM jAraM prakaTaya?, yataH svavallabhaM kSudhAturaM hitvottamAnAM janAnAM bhojanakaraNamanucitaM bhvti| tvAM bhajamAno yogyasau yathA yogAbhyAsasya jalAJjalimadAttathaiva jAraM sevamAnA tvamapi pAtivratyAya jlaanyjlimdithaaH| ata eva jAraprakaTane bhartuH kA'pi bhItistvayA naiva kaaryaa| yo doSo dvayostulyo'sti tatraiko dvitIyaM no dUSayatIti nyaaymtm| tathA ca naiyAyikaH yatrobhayoH samo doSaH, parihAro'pi tatsamaH / naikastatra niyoktavyastAdRgarthavicAraNe ||20|| vyAkhyA - yatrobhayoH samaH-samAno doSastatra parihAro'pi taddoSavAraNamapi tayorubhayoH samAna eva bhavati, tatradvayormadhye tAdRgarthavicAraNe - taddoSaparihArAyaiko naiva niyoktavyaH, ubhayoH smtvaat| kiJcAtikAmuko yogyasau SaDbhirlocanaistvAmaharnizaM gopAyati, tathApyahaM tadIyametadvRttaM yathA'jJAsiSam, tathaiva tAvakInamapi caritramatiguhyamahaM vedmi, ata eva bhayaM vrIDAM vA vihAya madvacanamAdRtya veNInyastaDibbikAsthaM jAraM bhisskuru| itthaM nRpAgraheNa bhItimujjhitvA prathamaM DibbikAto'tihasvaM puruSaM prakaTya pazcAdvidyAyogena yathocitaM taM kRtvA tRtIya Asane smupaaveshyt| tadanantaraM rAjA rAjJImityAcakhyau-sundari! tvamapi yoginIva 226 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram dvitIya-prastAvaH madvacanaM matvA satvaraM svakIyaM jAraM prakAzaya ?, iti rAjJa AdezamAkarNya manasi sAhasamAnIya sakopaM nigadituM lagnA"svAmin! kimahaM kulaTAsmi, yajjAraM seveya?, IdRzamayogyaM kimAttha ?, ahaM satyamAlapAmi yanme prANAdhAraH prANapriyastvamevA'si ko'pyanyo naivAsti / api ca mama rakSaNe vipadi vA zaraNabhUtastvamevA'si, kiJca, manmano'bhISTaphalapradAnAttvaM cintAmaNikalpo'si, matpoSaNAcca jIvitavyamapi tvamevA'si / kimanyannigadAmi - kalpatarumiva sakalamanorathapUrayitAraM tvAM vimucya karIramuSTrIva puruSAntaraM kathaGkAramahaM svapne'pi seveya, jAtvevaM naiva sambhavatIti tattvam / kiJcAnyApi kulAGganA jAraM manasApi naiva bhajate, tarhi satkulajAtA mahIyasaste kulavadhUrbhUtvA'haM puruSAntaraM seveyeti kadAcidapi naiva ghttte| tasmAdvidvacchiromaNe ! tava mukhAdIdRganRtA'sabhyavacanodgAraH kathaM niHsarIsarIti ? | tasyA IdRzaM vaca AkarNya rAjA manasi dadhyau - aho ! mahAdbhutametatkIdRzIyaM sAhasa bhUmiH, mAmevA'nRtabhASiNaM prathayantI vilasantamapi dossmplpti| haMho! strIcaritravedinAM mahatAM vacanamiyaM svIyaduzcaritraM jAnAnApi satyApayati / arthAt strIcaritratAyA durjJeyatAmeva sarvathA vyanaktIyaM tathA tadvedinAM viduSAM bandhanamapi spaSTameva satyApayati / kIdRgasyA vaidagdhyaM sAhasaM ca vrtte| mahadAzcaryametattathApyahaM kenopAyenainAM pratibodhya jAraM prakaTayiSyAmyeva, iti manasi nirdhArya tAmityAkhyadrAjA - ayi kAmini! kadAcidapyahamanRtametanno jalpAmi, na vA'sabhyaM kamapi bhASe / yato'haM gate'hani prabhAtakAle'trAgato'haM tAtkAlikasuratacihnalakSitAM tvaamdraakssm| 'yabhanaM ca puruSamantarA naiva smbhaavyte| tasmAtpratyakSIkRtamarthaM mudhA kimapalapasi ?, ahaM satyameva vdaami| tasmAdAtmopaparti darzaya?, vRthA mAM mA pratAraya ?, 1. yabhanaM viSayasevana = 227 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH ___ zrI campakamAlA-caritram mattazca taddarzane manAgapi bhayaM mA kRthaaH| yatastvAM jAraM vA nAhaM hnissyaami| svayameva cettaM darzayiSyasyadhunA tarhi yuvayorlezato'pi matto bhItirno bhvissyti| anyathA vidyayAhaM prakaTIkariSyAmi ced yuvAmasaMzayaM nihaniSyAmyeveti satyaM vidAGkarotu bhvtii| __iti nRpoktimAkarNya bhayapavanavidhvastagADhakauTilyameghamAlA rAjJI gaganavatsuprasannA satI vacanalakSaNatArAgaNamuddyotayitumalagat-sarvasaha! svAmin! AvayorugrataramasahanIyamapi mantuM kSamasva, kriyatAM ca nigaditA vAk satyA, arthAt-"yatpratijJAtavAn mahIyAn bhavAn yuvAM naiva haniSyAmIti" tadavazyamastu satyameveti nigadya tatkAlameva saGketaM tasmai sArthavAhAya dttvtii| so'pi jhaTityeva tatra prakaTIbhUya rAjAnaM vilokya sAgaro'gastimunimiva vittraas| tatrAvasare tryAhikazItajvarajAtA'tivepathumiva sarvAGge kampraM dadhAnaM tamAlokya rAjA nyagAdIt-are! mA bhaiSIH, tavAparAdhaM puraa'hmkssmissi| tadA sArthavAho manasi dhairyamApadya prathamaM rAjAnaM nmshckre| tadanu harSAmbudhau nimagratAmupanItaH sagadgagirA kSoNIzaM nigaditumArebhe-prabho! mayA durAcAriziromaNinA yadIdRzamakAryamakAri tarhi sajjanaziromaNinA tvayA prabhuNA tatkSantavyameva, yataH-"pratikartumazaktasya loke kSamaNaM bhavatyeva tatra kiM citram?, yo hi tatpratikriyAM kartumarhati, sa yadi kasyacidajJasya mahAntamapi mantuM saheta, tarhi tatsamo kSamI nAnyaH ko'pi| anyaH kSitipatistu mantumantarApi kravyAda iva lokAn kRtAntA'tithIn vidhtte| bhavAMstu-asahanIye'pyaparAdhe kSamAsAgara iva mAM lezato'pi naa'piiddyt| tasmAdyasyA'lpIyasI zaktirbhavati sa eva vRzcika ivA'nyaM piiddyti| IdRzA durjanA yamunAsodarAkArAH pRthivyAM bhUyAMsaH santi, parantu phaNirAja ivA'tulasakalazaktimAn kRtAgasyapi jane krodhalezamapyakurvan bhavAdRzastu virala eva smbhvti| 228 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-prastAvaH zrI campakamAlA - caritram ayamabhiprAyaH-zeSo yathA bahuzaktimAn bhUtvA kSamAM pRthvIM dharate, tatrasthA lokA asahanIyAnapyaparAdhAn kurvate, tAnapi sahate, kadApi dhRtAM pRthvIM naiva jahAti / tathaiva ye rAjAnaH kSamAM zAntiM dadhate, prajAzca pAlayanti, te tu kRtAgasAmajJAnAmupari krodhamapahAya prasAdameva darzayanti / kiJca sarvavidAM zaktimatAM kSamaiva sarvasvaM bhavati, ataste mahAtmAnaH kSamAkAle teSAM doSAnazeSAn vismrntyev| yadyapi jagati zaktimatAM kSamA kutrApi na dRzyate, tathApi tvayi zaktizAlinyapi yadanupamA sahanazIlatA vidyate tatprazaMsanIyamevA'sti / iyaM jagatI tvAdRze kSamAkAriNi puruSaratne satyeva "ratnagarbhA' ityucyate / tAmanvarthaM tvameva kuruSe, nA'nyaH ko'pIti satyaM manyAmahe / itthaM cAturyeNa jalpantaM sArthavAhaM rAjA turyAsane samupAvezayat, tataH kApaTyaparipuSTatAM nItAM tAM svakIyAM rAjJIM paJcamAsane smupaaveshitvaan| tadanu rAjA svayameva tAn paJcApi sarasaM bhojyaM bhojayitvA svayamabhuGkta / tatastaM yoginaM satkArapUrvakaM visasarja, sArthavAhaM cAntike samasthApayata hArdikapremA'mRtarasanirbharaNa / zrIsaudharmabRhattapAkhyabhuvanakhyAtA'cchagacchAdhipa zrIrAjendra- jagajayiSNucaraNAmbhojadvayAnte sadA / etasmin racite yatIndramuninA gadyaprabandhe dvitIyaH zrIcampakamAlikIyacariteprastAva eSo'naghaH ||1|| 229 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya- prastAvaH zrI campakamAlA - -caritram atha tRtIyaH prastAvaH prArabhyate athottamottamacchavI rAjA sarvAGgakamanIyasya tasya sArthavAhasya pratyaGgopAGgaM snigdhayA dRzA paripazyan sauvarNikAM campakamAlAmiva sArthavAhamUrdhnisthitAM cmpkmaalaammlaanaampuurvaamdraakssiit| tAmAlokya manasyudbhUtamahAzcaryo rAjA tamaprAkSIt sArtheza ! madaGgasaGgAtkusumasragacirAdeva mlAyati, bhavanmUrdhanyeyaM kusumamAlA kathaGkAramamlAnA lakSyate, kimiyaM devArpitA yanno mlAyatIti satyaM nigd?| ityAzcaryavahaM kSitipatervacaH zrutvA sArthavAho rAjAnamavocat prabho ! yadahaM tatkAraNaM nigadAmi, tadavitathameva jJAtavyamalIkaM mA vedIH / mama mUrdhani sthiteyaM mAlA matpatnyA akhaNDazIlaprabhAvAdeva na jAtvapi mlaanimaavhte| punarAha rAjAzreSThin ! sampratikAle strINAmakhaNDaM zIlaM zaza-viSANavadeva pratibhAti, mayA tu kAcidapyakhaNDitazIlA kAminI naivA''loki, tarhi kathametatsatyaM manyAmahe ? / sArthavAha uvAca svAmin! zrUyatAmetadAmUlataH aGgadeze sAkSAcchrIsadanamiva sarvarddhizAlinI campA nAmnI nagarI mahIyasI cAcIti / tatra kuberopamo dhannAbhidhAnaH zreSThyabhUt / tasya dhanakeli nAmA putro'smyaham / so'haM bAlacandramAH pratighasraM varddhamAno bhavan kalayA paripUrNIbhavaMzca yathA sAgaramAhlAdayate tathA kramazaH pratyahaM navanavAH kalA gRhNan, zaizavaM tyajan, sallAvaNyapIyUSaiH pUrNIbhavan, tAruNyenollasaMzca nijakulodadhiM praidhayitumalagam / itazca kauzAmbyAM puryAM vimalavAhamahebhyasya 230 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram tRtIya-prastAvaH sAkSAllakSmIriva rukmiNI nAmnI tnyaa''siit| pitrA ca mahatAmahena tasyAH pANipIDanaM myaa'kaari| tatastAM prANato'pyadhikapriyAM svsdnmnaissmhm| tato'haM tayA sAkaM nirbhAgyaprANidurApamanupamaM bhogaM bhoktumlgm| athaikadA prastAve paNDitoktaM niitivaakymhmshraussm| tathAhi-yaH khalu piturlakSmI bhuGkte sa pumAnmahA-pApIyAn devadArutaruriva pituH sukhAya naivaarhti| yaduktamjanakArjitA vibhUtirbhaginIti sunItivedibhiH sadbhiH / satpAtra eva yojyA, na tu bhogyA yauvanAbhimukhaiH ||21|| vyAkhyA - janakena = pitrA'rjitopArjitA vibhUtiraizvaryaM bhaginI = svaseti sunItivedibhiH = sannyAyajJaiH sadbhirmahAjanairnigaditAsti, ata eveyaM bhaginIrUpA vibhUtiH satpAtre = yogyatame puMsyeva yojyA = pradeyA, yauvanAbhimukhaistaruNaiH puMbhiH svayaM, natu - naiva svayaM bhogyA jAtvapIti bhaavH| anyacca - stanyaM manmanavacanaM, cApalamapahetuhAsyamatrapatAm / zizurevArhati pAMzukrIDAM bhuktiM ca pitRlakSyAH ||22|| vyAkhyA - loke hi stanyaM = stanyadugdhapAnaM, manmanavacanaM yAdRzatAdRzajalpanam, cApalam = capalatAm, apahetuhAsyam = akAraNahasanam, apanapatAm = lajjArAhityam, pAMzukrIDAM = dhUlIramaNam, pituryA lakSmIrbhaginI tasyA bhuktiM bhogaM ca zizurajJa evArhati kartumiti zeSaH, naivetaraH ko'piiti| iti nItivAkyamAkarNya jalamArgeNa dravyopArjanAya yiyAsuM mAM kadAcijjalAdupadravaH sUnorme syAditi zaGkayA pitA nyssedhiit| tato'haM vividhavikreyavastUni vRSabhopari kRtvA sthalenaiva vyApartuM 231 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram deshaantrmgaam| tatra gatvA tAni vikrIyA'cintitaM lAbhamalapsi, tadanu taddezIyanAnAjAtIyakrItavastujAtabhRtalakSavRSabhAn nijagRhamAnIya nijapitaraM smtuutussm| itthaM deze videze ca paunaHpunyena vyApattuM gamAgamau kurvannahamaparimitAM lkssmiimupaarjitvaan| tadA madIyavRSabhayUthakhurakSuNNA dhUlIpaTalotkSepAdvarSa bhinnakAle gaganamandhIkRtaM vilokamAnA dine'pi sUryamapazyantaH khamanavarataM meghA''cchAditamiva jAnAnAH sarve lokA mAM gaganadhUliriti vaktuM lanAstataH prabhRti sarvatrAhaM gaganadhUli nAmnaiva prkhyaatimgmm| tatrAvasare campAnagAM kAcidekA sakalakAminIjanamUrdhanyA rUpalAvaNyA'varNyasaundaryasadanaM kAmapatAkA nAmnIrUpAjIvA nyvaatsiit| athaikadA gavAkSe sukhAsInA sA vezyA tenaiva pathA gacchato me manaH shsaivaa'phRtvtii| yA khalu munInAmapi susthiraM manazcAlayitumurvazIva loke prathitAsti, mAmakaM cetaH kuTilakaTAkSAdipAtena kSaNAjjahe tatra kimAzcaryam, tato'haM zarIrasadane sthitaM manovittamamUlyamapi tayA coritamAlokya nindanIyametaditi jAnannapi tadanurAgAdhikyAttAM preysiimkrvm| tadanu yathA balIvardo gAmanugacchati tathAhaM tatpremarajjusamAkRSTastasyA antikmyaasissm| tatrAvasare paGkajA''sInA lakSmIryathA nijA'sImatanuzriyA dazadizo vidyotayate, tathA sApi kAmapatAkA manoramasvIyasaudhAntaH siMhAsanoparisukhAsInA nijaniravadyA'zeSagAtracchavizriyA dazadizaH prakAzayantI, sarvAGge ratnAbharaNAni manoharANi dhArayantI, tribhuvanayuvajanamano vijetuM ratipateH sAkSAdasramiva bhAsamAnA, menakA rambhAdinilimpAGganA api tanutviSA hepayantI, zirISapuSpAdadhikatarapezalAGgI, taDidgauravarNA, sutAruNyapUrNA, nijAgaNyapuNyalAvaNyayogAdAsIkRtanRpendrAdizrImajjanA, madirA 232 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram tRtIya-prastAvaH vadunmAdakAribimbAdharoSThI, daladaravindadalAyatAkSI, myaa''loki| athA'zeSavezyAzreyasI sApi sarasayuvazrImaJjanena saha prItiM kAmayamAnA tAdRzamanurAgiNaM mAmavalokya smeramukhI kaTAkSayantI nijAsanAdutthAya kuDmalIkRtapANipallavA jalpitumArabhata-sundara! atrA''gaccha, mayi dAsyAM kRpAdRSTivRSTiM kuru, nijavAJchitaM kathaya?, yaccikIrSasi tadvidhehi, mAmakaM yauvanaM tavAdhInameveti satyaM jaaniihi| rAjan! tasyA itthaM vacanaracanA AkarNya tadIyaguNagaNA'gaNyatAruNyarUpalAvaNyamohito'hamapi tasyAH sadane nyvaatsm| rambhAdivezyayA satrA devateva tayA sAkamanArataM krIDituM lagnazca / pratidinaM ca yAvanti dhanAni sA'cIkamata, tAvanti pitrArpitAni dhanAni tasyai dAtumalagam, itthaM dvAdazavarSANi mama tatra vytiitaani| athaikadA dhanajighRkSayA svadAsI matpituH pArzvamapreSItparantu kRpaNAlayAd bhikSukamiva dhanaM vinA pratyAgatAM dAsImudIkSya mativikalA'rthamAtralolupA sA vezyA mAmityavocat-aye pAmara! tvamadhunA nirdhanatAM yAto'si, ata evA'taH paraM madIyabhogAzAM jahIhi, mama vAsaM tyaja, nijAlayaM vrj| yataH mAdRzAM sadane nirdhanA naiva sthAtumarhanti kssnnmpi| yAH khalu rUpAjIvAH santi tAH samastAH sadhanAnAmaudAryazIlAnAM puMsAmeva vazyAstiSThanti jAtvapi tvAdRzAn raGkAn naiva kAmayante, iti sarve jaannti| nirdhanatAM gatavati tvayi mama prema kathaGkAramataH paraM jAyeta?, nirdhanapuruSaM tu sakhA'pi vairIva pshyti| tatra hetuHjalahInaM kamalavanaM padmabandhurbhUtvApi sahasrAMzuH kiM na zoSayati?, api tu shossytyev| kiJca kalAvantamapi zriyojjhitaM pumAMsaM matimanto janAH kadApi 1. 1.2.17 siddha. pUrva a lopa vikalpe / 233 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram norarIkurvate, kintu kSINacandraM daivajJA iva tyjntyev| ataH, ito yAhi, mayi cirAdyathA''sIdanurAgastathA'gre cikIrSasi ceddhanAnyupAyaM satvaraM punaratrA''yAhi, naanythaa| itthaM dhanamAtralolupAyAstasyAH kadvacaH saMzrutyA'hamityazocam-haMho! nUnameSA dhanamAtraM kAmayate, dAkSiNyato manAgapi naiva trapate, yasmAdiyaM cireNa kRtAnurAgiNaM dattabhUridhanamapi mAmevaM jalpantI smujjhti| yA khalu dhanalobhAtkuSThinamapi madanamiva manyamAnA pariSevate, tasyAmarthamAtrasArAyAM tathyAnurAgaH kutaH sambhavet?, na kdaacidpi| tathA coktam - jAtyandhAya ca durmukhAya ca, jarAjIrNAkhilAnAya c| grAmINAya ca duSkulAya ca, galatkuSThAbhibhUtAya ca // yacchantISu manoharaM nijavapurlakSmIlavazraddhayA / paNyastrISu vivekakalpalatikA-zastrISu rajyeta kaH? ||23|| vyAkhyA - jAtyandhAya = janmAndhAya, durmukhAya = kurUpAya, jarayA = vArdhakyena jIrNAni = zithilIbhUtAnyakhilAGgAni yasya tasmai balarahitAya, grAmINAya = cAturyAdiguNavihInagrAmyajanAya, duSkulAya = nIcaistamakulajAya, galatA = kSaratA kuSTharogeNAbhibhUtAya = paripIDitAya, itthaMbhUtAya puMse'pi lakSmIlavasya = stokadhanasya zraddhayA = lipsayA manoharaM nijavapuH = svazarIraM yacchantISu = dadAnAsu viveka eva kalpalatikA = kalpavallI tasyAH zastrISu= kartarISu paNyastrISu = vezyAsu kaH pumAn rajyeta = rAgaM bibhRyAt, na ko'pIti bhaavH| iti manasi vimRzya svIyavasanA''bharaNAni sahasaivA''dAya kiJciddInamanA bhavaMstadAlayAdahaM nirgcchm| bahudhA khidyamAnaH 234 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram ___ tRtIya-prastAvaH prasvedabinduvibhUSitagAtraH pathi vrajan pratipadaM skhalaJchIghramahaM svsdnmaagaam| tatra cAraNyamiva zUnyaM naSTA'zeSabhavanaM sthalamAtramavaziSTamAlokya locanAbhyAmazrudhArAM moktuM lgnH| tadAnIM vezyApamAnaduHkhAgnidagdhopari nijasadanadhanaparijanAdikSayodbhUtA'sahanIyaM duHkhaM vraNopari sphoTakamiva mmaadhyjaayt| tadAnIM me yadabhUd duHkhamavAcyaM tat khalu paramAtmaiva jaanaati| tadanu kathamapi svAsthyamavApya pArzvavartilokAnapRccham-yanme mAtApitarau kva gatau?, gRhAzca mamA'trA''san, te kathamatra no dRzyante?, tathA mAmikA patnI kvA'gAt?, lokA avocan-bho Arya! tvAM vezyAsaktaM viditvA putradhanaviyogenAtyantaM duHkhamanubhUya ca tava mAtApitarau mRtau| yato hi "loke putraviraha eva duHsahaM duHkhamarpayati tarhi dhanaputrayorubhayorviyoge tAdRzI dazA jAyeta, tatra kimAzcaryam?, tadanu tvatpatnI "yanme bhartA vezyAsaktastadgRhe nivasati, gRhakRtyadakSAmapi mAM gRhAn lakSmI copekSate, kadApi sadane nAyAti, zvazrUzvazurau ca me mRtyumadhijagmatuH, ata eva bhartari satyapi tena vinA mamaikAkinyA atra vAso na yujyate?, samprati pitrAlaya eva duHkhinyA mama nivAsaH zreyAniti" nizcityA'vaziSTA''bharaNavasanAdikamAdAya krandantI, naSTaprAyamAlayamidaM jalAJjalimarpayantIva, yUyamasmadetatsadanaM nipatitaM rakSateti nijasambandhivarga sAdaraM muhurmuhurbodhayantI kaJcanaikaM bhRtyaM sAdhaM nItvA kauzAmbyA nijatAtasadanamagAditi tava pitroH patnyAzca vAttA jaaniihi| vayasya! bhavitavyaM balavadasti, ye khalvatra mahIyAMso narottamA nalarAmAdayo jajJire te'pi tadUrIkartumalaM naiva bbhuuvaaNsH| tathA coktam - netA yasya bRhaspatiH praharaNaM vajaM surAH sainikAH, 235 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram svargo durgamanigrahaH kila harerairAvato vAraNaH / ityaizvaryabalAnvito'pi balibhirbhagnaH paraiH saGgare, tadvyaktaM varameva devazaraNaM ghidhivRthA pauruSam ||24|| vyAkhyA - yasya harerindrasya bRhaspatirvAgIzo netA = nAyako mantrayitA, vajraM = prahvaraNamastram, surAH sainikAH = senAH, anigrahaH= parairapyadhigantumazakyaH, svargo durgam, airAvatastannAmA vAraNo vAhanam, itIdRzaizvaryabalAnvito'pi sa haririndro balibhibalavadbhiH paraiH = zatrubhiH saGgare = saMgrAme bhagnaH = parAjitaH, tasmAdevazaraNaM = bhAgyaM = bhavitavyameva zaraNaM varaM = zreSThamiti vyaktaM = sphuTam, vRthA kriyamANaM pauruSamudyamaM dhig dhigstu| tathA ca - majatvambhasi yAtu meruzikharaM zatru jayatvAhave, vANijyaM kRSisevanAdisakalAH puNyAH kalAH zikSatu / bhAkAzaM vipulaM prayAtu khagavatkRtvA prayatna paraM, nAbhAvyaM bhavatIha karmavazato bhAvyasya nAzaH kutaH||25|| vyAkhyA - iha = saMsAre kazcidambhasi = jale majjatu, meroH zikharamupariSTAd yAtu tatra gatvA tiSThatu vA, Ahave = raNe zatru jayatu, vANijyaM = vyApAraM vA puNyAH = pavitrAH kRSisevanAdikAH sakalAH kalAH zikSatu = samabhyasyatu, athavA paramanyaM zreSThaM vA prayatnamudyogaM kRtvA khagavat = pakSIva vipulamativistIrNamAkAzaM prayAtu, kintu karmavazataH = karmayogAd yadabhAvyaM tannaiva bhavati, yacca bhAvyaM tadanyathA no bhavati bhavatyeva, yato bhAvyasya = bhavitavyatAyAH nAzaH kutaH = kathamapi naiva jAyate, iti tttvm| svAmin! itthaM gRhAsannavartilokAnAmAsyataH pitrorvAttA nizamyA'gadanIyamananubhUtameva duHkhamabhUt, tadA'hamazocam-hanta! 236 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram tRtIya- prastAvaH mAtApitrorIdRgduHkhadAtAraM, vyasanA''saktyA samudbhUtaprabhUtaduHkhasadanaM, candrAvadAtamapi nijakulaM mAlinyaM nayantaM mAM dhigastu / haMho! mahati satkule samutpadyAhamIdRzaM nIcaistamaM vyasanamaseviSi, ato mAM dhig dhigastu, yato mayA kulakalaGkinA pUrvArjitamapi vittaM mahattvaM ca vynaashi| yathA vyomni navodito nabhomaNistamaHstomaM nirasya suSamAM dadhAti, tathA kiyantaH santaH putrA duHkhalakSaNaM dhvAntanicayamavadhUya nijavaMzA''kAzaM bhRzamuddyotayante, yAvajjIvaM nirmalIbhUya zobhante ca / nisargato dedIpyamAne kule samudbhUto'hami - vA'paraH ko'pi kulAGgArakalpaH piturnAmadhAmarakSaNA'zakto naivAsti, yadahaM pitrormaraNamapi nA'vediSaM veshyaasktcitttvaat| ato me vivekaM gADhasnehaM dAkSiNyaM vinayaM ca dhigastu dhigastu / haMho ! vyasanIbhUya pUrvasaJcitA'zeSadhanavinAzI pitroratiklezotpAdI sujanavarge kathaGkAramAtmamukhaM darzayiSyAmIti / athavedAnIM yadabhUttasya zokenA'lam, yataH " zoko hi matimatAmapi matiM vinAzayati tena hi pazcAtkSayaH samutpadyate, tasminnutpanne kramazaH kSINaM bhavadidaM zarIrameva nazyati / " ata eva bAlizeneva mayA tadarthaM naiva zocanIyam / kintu lakSmIlAbhanidAnaM vyApAraH ko'pi karttavyaH / yato " dravyavatAmitare sakalA apyanAyAsena sidhyanti manorathAH / sati ca dravye punarapi mahattvAdikaM svayameva bhaviSyati / " uktaM ca nItizAstre - = yasyAsti vittaM sa naraH kulInaH, sa paNDitaH sa zrutavAn guNajJaH | sa eva vaktA sa ca darzanIyaH, sarve guNAH kAJcanamAzrayante ||26|| vyAkhyA iha saMsAre yasya puMso vittaM dhanamasti vidyate sa naraH kulahIno'pi kulInaH = satkulavAn manyate, sa dhanavAn mUrkho'pi paNDitaH = vidvAn kathyate, sa zrutavAn = zAstrajJaH, matihIno'pi matimAn nigadyate, sa guNajJaH = guNAna - 237 = Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram jAnannapi guNagrAhItyucyate, sa eva vaktA, darzanIyaH = draSTuM yogyo jAyate, kimadhikaM jalpAmi sarve guNAH kAJcanaM = svarNamAzrayante = tamevAzritya vrtnte| yathA khalu bIjamantarA'Gkurotpattirna sambhavati, tathA'rthamantarA kazcid vyApAro mayA kattuM naiva paaryte| mUlaM vinA yad vyApriyate pareSAM sevanAdikaM tattu paratantratvAhuHkhanidAnamevAsti, nA'haM tathA cikIrasmi, mamedAnImanyaH kazcidapi dhanaM no dadiSyate, zvazurapArthAdeva milituM sambhAvyate?, nUnameva nijaputrIsnehAnmAmakImimAM duravasthAmAlokya samudbhUtA'dabhraduHkhapracayo dAsyatyeva vyApattuM dhnaani| yadyapi matimanto lokAH zvazuraM jAtvapi dhanaM naiva yAcante, tdyaacnsyaa'vhelnhetutvaat| tathApIdAnImupAyAntarA'sattvAdanucitamapi tdvidhaatvymev| tadAha - akAryamaNyAcaraNIyameva, dhanevihInairadhikaM cikIbhiH / trailokyanAtho'pi baliM yayAce, kRtvA tad kharvatarAM hiM viSNuH ||27|| vyAkhyA - adhikaM = mahattvaM cikIrbhiH = kartumicchubhiH puMbhirdhanairathairvihInairakAryamanucitamapyAcaraNIyameva = krttvymev| yataH- trailokyanAtho viSNurapi tribhuvanA''dhipatyecchayA kharvatarAM nIcaistarAM tanuM = zarIraM kRtvA baliM yayAce = yaacitvaan| ____ ata eva nijastrImilanavyAjena tatra gatvA zvazurAddhanamadhigatya striyamatrAnIya vyApAra karavANi cedvaramityavadhArya prathamaM patnImAnIya gRhadurdazAmapanIya pazcAllakSmyupArjanena dAridryamapahAryamiti nizcitya zarIramAtrasahAyazcaraNamAtravAhanaH, prayANodbhUtaprabhUtaprasvedalagadhUlipaTalavilisA'zeSagAtrastathA'saMyatA'tivikIrNamUrdhajacchatrastarupatrabhojanapAtro'hamanukrameNa mahatA kaSTena kauzAmbImAsAdya zvazurAlayamAgAm, kintu raGkocitaveSadhAritvAttatra ke'pi mAM naiva 238 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram tRtIya-prastAvaH lkssitvntH| nahyetAvadeva, kintu dvAri gataM mAmantaH pravezAya pratihArI raGkamiva nississedh| rAjan! kiM te nigadAmi?, tatrAvasare durdaivaH kiGkarttavyatAmUDho'haM bhikSuveSadhArIbhUya taiH sahAntaH praavishm| tadAnIM sarvebhyo bhikSAM dadAnA matpatnI me'pi bhikSAM dattavatI, kintu bhartA'yamiti na jAnAti sm| cirAdarzanAdrakocitaveSAcca bhikSumadhyagataM mAM naiva pratyajAnIta yadA matpatnI, tadA'hamAtmaparicayamasyai dadyAmiti yAvadaicchaM tAvad bhrakuTyA vilakSaNamukhazAradapUrNacandrA sA mAmevamavocat-bhikSo! labdhAyAM bhikSAyAM tvamatra ciraM kathaGkAraM tiSThasi, kiM cikIrSasi?, kiM vilokase vA?, svasthAnaM yAhi?, iti taduktimAkarNya tadgRhAnnirgatya kvacidAsannabAhyapradeze samupavizya manasi khedamadhigacchannatiduHkhitamanA vyacintayam-hanta! kIdRzaM me prArabdhamudait, yadahaM sarvatra tiraskRto bhavannatrApi matpatnyA'pi jJAnAdajJAnAdvA hatabhAgyatayA'pamAnito bbhuuvaan| aho! kIdRzI karmaNo gahanA gatiH, yadA puMsAM bhAgyaM jAgaritaM vilasati, tadA vipakSo'pi sammanute sarvatraiva sukhmnubhvti| tadvyatyaye tu hito'pyahitAyate, pade pade duHkhameva bhungkte| yataH-"tribhuvanajiSNo rAvaNasya vilasati zubhAvahe prArabdhe sarve'pi devAH sevAyAmatiSThan, tasyaiva yadA punarazubhA dazA samait, tadA nirbhAgyaM dazagrIvaM nijabandhurapi bibhISaNaH pratipakSIbhUya ttyaajaiv|" ata evA'dhunA mayA kimAcaraNIyam?, atraiva katiciddinAni stheyamathavA svasadane gantavyam?, athavA strIlakSmyAvubhe vinA gRhaM gatvApi kiM kariSyAmi?, tasmAllakSmIstriyorubhayormadhyAdekasyAmapi maddhastagatAyAM satyAmeva mayA svagRhaM prati gantavyamanyathA dezAntara eva nivasanaM shreyskrm| yataH-"autsukyAtkAryANi na sidhyanti, api tu nshynti|" yadAha 239 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram yazo'dhigantuM sukhalipsayA vA, manuSyasaMkhyAmativartituM vaa| nirutsukAnAmabhiyogabhAjAM, samutsukevAGkamupaiti siddhiH ||28|| vyAkhyA - ye khalu mahattaraM yazaH = kIrtimadhigantumuzanti, sarvAdhikaM sukhaM vA lipsanti = labdhaM vAJchanti, manuSyasaM - khyAmativartituM = yatkenApi nA'kAri janmavatA tatkartumicchanti, teSAM nirutsukAnAM gRhaputrAdyutsukatAM hitvA tadudyoginAM tatsiddhaye prayatamAnAnAM puMsAmaI samutsukeva = samautsukyAdiva tatsiddhirupaiti, anAyAsena sidhyatIti bhaavH|| iti hetorahamatraiva tiSThAni, kadApi mAmabhijJAsyati cedabhISTaM setsyti| yataH sA me patnI mAM cirAnnA'pazyadataH kramazazcirAdeva lakSituM shknuyaat| cirAdadRSTamAtmIyamapi janaM jhaTiti pratyabhijJAtuM ko'pi naivaa'rhti| paricito'pi janazciraM vismRtazcedaraM' smRtipathaM naivaa''rohti| itthamanekavidhacintAsAgare nimanasya vidhiprAtikUlyayogAdrakocitadazAmApannasya me dinaavsaanmdhyjaayt| tanmanye jagaccakSurapi madIyaM duHkhamAlokamAnaH prAtarudayamadhigacchAmi, sAyaM punarastamupaimIti hetoH karmagatiM bhukSva, manAgapi mA zocIriti mAmAzvAsayanniva crmaaclmaaruuddhvaaniti| yAte ca sUryAste kAntAvirahajanyA'dabhraklezabhiyA cakravAko'pi mayA satrA priyatamAviyogAdatiduHkhamanubhavannatitarAM cukrosh| tatrAvasare vezyArAga ivA'sthiraH sandhyArAgaH srvtraa'pusphurt| kintvahamiva kamalAkaro vicchaaytaamyaasiit| mama duHkhamiva timiranikaraH sarvatra prssaar| mAmAlokya madvipakSA iva kairavakulaM samudite nizAkare nitraamhRssyt| kiJca nivAritA'zeSasAravyApAralokasaJcArA triyAmApi mAmikA durdazeva niHzrIkA tsthau| udayama1. araM-zIghra 240 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritrama tRtIya-prastAvaH dhigacchanmAmakamazubhakarmeva pApIyasAmAhlAdakaraM tamasaH parisphuraNaM jjnye| tadanu naizike prathame prahare'pagate dvAri kapATaM pidhAyArgalaM dattvA dvArapAlaH svasthamanAH sussvaap| kapATato bahirevA'hamapi shyitvaan| kintu cintAturatvAnmanAgapi nidrA me naa''gtvtii| tato madhyarAtre mAmikA strI tatrAgatya dvArapAlamavak-Arya! kimapyAvazyaka prayojanaM me'jani, atastatrAhaM jigamiSAmi, satvaraM dvAramudghATaya, yAvadahaM tataH parAvarte tAvad dattArgalaM mA kRthaaH| tAvadapramattena tvayA jAgaritavyamasmin kArye ziro mA dhunIhi, iti nigadantyAM tasyAM pracaNDatAmupanIto dvArapAlastAmevamuvAcaidAnImanavasare rajanyAM kva yiyAsasi?, kiJca te kArya vartate tad brUhi?, yataH-"etarhi taskarapramukhA eva pracaranti, kulInAstu sadanAntareva tisstthnti|" ata idAnIM yaccikIrSasi tatprabhAte karaNIyamidAnI praavrttsv| yadahaM nizIthasamayAdazeSarAtraM jAgarituM naiva zaknomIti taduktimAkarNya nirastAtiduHkhitA, krandantI manasi samudbhUtaprabhUtakrodhAgnijvAlAjaTilA, vicchAyavadanA svasthAnaM prtyaavrttt| tadAnIM vinidro'hamubhayoruktipratyuktI samAkarNya vyacintayam-haMho! yA kAminI nirantaramardharAtre kvacidanyatra bahiryAti sA nUnaM vyabhicaratyeva, tasmAdeSA kva yAti kimAcaratIti mayA yena kenopAyena vedanIyamityavadhArya svasthIbhUya kinycidsvaapsm| atha yAte ca prabhAte kamalena sahaiva praphullamanA utthAya gagane karmasAkSIva jagacceSTitavilokanAya nijastriyAzceSTitavilokanAyA'mbaraM dhriymaannsttpro'bhvmhmpi| svAmin! tatrAvasare tatra bhavatAmarAtigaNa iva tamaHpaTalo nnaash| bhavadrAjye taskarA iva tArA api tiroddhire| tvayi 241 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya- prastAvaH zrI campakamAlA - caritram samudite tvatsevakA iva samullasati divAmaNau rathAGganAmAnaH pakSiNo'titarAM prAmodanta / tAvakA vairiNa iva ghUkAH plaayisst| nAtha! tadAnIM tAvakInaM dhairyamiva kanakagirAvudayamadhigataM divAkaraM paNDitA upasthAtumArebhire / bhavataH sevakA iva kamalavanAni nitarAM jhRssuH| asminnapi vAsare bhikSAyai tdgRhmaagaamhm| atha bhikSAM dadAnA sA me patnI mAmityapRcchat - bhikSo! ko'si ?, kA ca te jAtiH?, tadA'vocamaham - sundari ! vaNikkulajAtimavehi / tadAkarNya punaravocat sA, bho bhadra! tvaM me gRhasya dvArapAlo bubhUSasi ?, tadvacanaM kSudhAturasya bhojanamiva pipAsAkulasya zItalamatimiSTaM vArIva bhRzamarocata taccaritraM bubhutsave mhym| tadanu taduktisvIkAre pUrvasmin rakSake naizikaroSAt kiJciddUSaNaM pituragre samAropya tadaiva pitrA taM dvArapAlaM pRthakkArayitvA tatsthAne mAM niyojitavatI / taddine sA svasamIhitasiddhaye yatheSTaM sarasaM maamaashisht| " yasmAtsvArthasiSAdhayiSayA loko hi gardabhamapi pitaraM jlpti|" ato mAmapi sarasabhojanamadhuravacanAdinA vshymkrot| rAtrau ca sakale loke supte sati sarvAbharaNavasanavibhUSitA pramuditA madanAturA modakAdisarasa bhojyapUrNasthAlaM karakamale dadhAnA sA madantikamAgatya samUce - bhadra! tvarayA dvAramudghATaya?, ahamapi tUrNameva kapATamudghATitavAn / tadanu tadvacasA taddattasthAlamAdAya tayA satrA'hamacalam / atha sA svavAJchitajArasvarNakArasya haTTe samAgatya maddhastAttatsthAlaM gRhItvA mAmuktavatI - bhoH ! yAhi, dvAraM rakSa, yAvadahamAgacchAmi tAvajjAgaritenaiva tvayA sthAtavyam ?, tadA tasyA vizvAsotpAdanAya gRhAbhimukhaM vrajitvA punarguptarItyA taccaritrAvalokanAya tatrAgatya 1. parA+ay 242 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram tRtIya-prastAvaH tsthivaan| naizikAndhakArabAhulyAttatraiva cauravatsthitamapi mAM sA naiva vidaanyckaar| tatrAvasare tasyAH saGketena tadAgamanamavagatya sa jArastatrAgAttUrNameva kapATamunmucya kopAtizayena kampitagAtrastAmitthaM nigaditumArebhe-are! kRtasaGketApi tvaM gatAyAM rajanyAM kathamatra nA''yAsIH?, kiM te ko'pyanyo balIyAMstaruNaH kAmukaH pumAnamilat?, ahaM tu tava kRte zaGkaro'tidurdharaM kAlakUTamiva jAgaraNaM seve, tvaM tu kenacibalIyasA sarasena yUnA kAmukena saha sukhena ramase ciraM nidrAsi c| tasmAd re pApiSThe! yAhi, yAhi, satvaramito'pasara?, pRSThaM darzaya?, aho! yena tAvakalehadahanena samedhamAnena madaGgasadanaM bhasmasAccakre tenA'lamidAnIm, ityudIrya tasyAH ziraso vasanamAkRSya krudhA prajvalitena tena svarNakArajAreNA'ntaHpraviSTavyantareNeva bhAsamAnena capeTA'dAyi, tatprahAreNA'tijIrNatarasUtra-grathitaM vadhUkAlikaM cUDAmaNiratnaM truTitvA'dhastAnyapatat, sA naiva vived| parantUcchalattadratnaM mAmakacaraNA'dhaH samAgAttajjAne madbhAgyodayAdAkRSTazcintAmaNirevA''gAditi hetostacchiroratnamahaM yuktyA jgraah| sA kulaTA ca svarNakArapAdayoH patitvaivamabhyarthayitumalagat-nAtha! kopaM jahAhi, mayi prasIda, yathAsthitaM madvacaH samAkarNaya?, nirAgasaM tvadekamanasaM mAM mudhA hantuM kathaGkAraM pravarttase?, gatarajanyAmAgantuM calitA dvArapAlena nyavAri, bahudhA prArthito'pi sa durdhIH kapATa naivodaghATayata, purA sa madanukUla AsIt, idAnImeva daivAtprAtikUlyaM ninaay| vidhau pratikUle vidhAviva sadaivAnukUlo bhavannapi sa pumAn vaipakSyameva niitvaan| tenA'haM tatrAvasare jale kSiptA hastinIva vAgurAyAM patitA mRgIvA'vAcyaM dukhaM yadanvabhUvaM tadvipakSo'pi jAtvapi maa'nubhuuditi| tasmAdeva doSAt prAtaHkAle kimapi tadIyadUSaNaM pitaraM nigadya taM niSkAzya tatsthAne kaJcidaparaM 243 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram vaidezikamanukUlaM dvaarpaalmkrvm| tata eva tvaddarzanavirahAkulA'tyantaduHkhitA mahatA kaSTena divasaM nayantI madanAturA tvdntikmhmaagtvtii| prANapriya! ata evA'naparAdhinI mAmurarIkuru?, tiraskAraM mA kRthaaH| yathA bhaktyArpitAnmodakAn prasannamanA gaNezo gRhNAti, tathA premNA''nItAnetAnmodakAn sarasAn gRhaann| mayi mA saMzayIthAH, yadahaM tvadanyaM kamapi svapre'pi naiva kaamye| tasmAtsaumyadRzA mAM vilokya punIhi ca, madIyaM duHkhaM darbhamiva chindhi, itthaM tasyAH sasnehaM vaco nizamya sa jAraH svarNakArastasyAM prssaad| tadAnItaM modakairbhUtaM sthAnaM saharSamaGgIkRtya tAmavocat sundari! ajJAnAnmayA tvayi yadakAri tiraskArAdi ttkssmsv| rAjan! svastriyA etadAcaraNamAlokya manasi jAtavairAgyaH sakhedamahaM svasthAnaM prtycaalissm| cintayituM lagazcaivam-re jIva! yAmIhamAnastvamatrAyAto'si, sA tu dAsamakarot, jAraM ca nissevte| aho! svapreyasIM bhuJjAnaM jAraM nihantuM zaktiM kimiti na bibharSi?, tathA vidhAtuM klIbAyamAnamAtmAnaM kimiti no hiMsasi?, re daiva! mama pitrAdiparivAradhanagRhAdikaM vinAzya tajjanyamasahyaM kaSTaM darzayitvA kiM nA'tuSyaH? yadadhunA nijastrIparAbhavajaM duHkhamado darzayasi?, aho! sadvaMzajA'pIyaM me strI kulaTA kathaGkAramajAyata?, athavA yA khalu viSNunorvazI niramAyi sApi suranagare devAnAM vezyA kiM no jajJe?, tIyaM me patnI kulaTA'jani tatra kimaashcrym| haMho! mAmakenaiva doSeNa kulajAyA api striyAH kulaTAtvaM lakSmyA vinaashshcaa'bhuut| yato'hamubhAvapyupekSya dvAdazavarSANi gaNikAmaseve, sarvo'pyayaM mamaiva dossH| athavA madviyuktAyA api striyA etadAcaraNaM no yujyte| yataH "sUryavikAzinI kamalinI sUrye'staMgatavatyapi 1. yato'hamubhe apyupekSa / 244 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram tRtIya-prastAvaH candramasaM jAtvapi naiva kaamyte|" iyaM tu mayi jIvatyeva gatatrapA satI nirantaraM jAreNa saha rmte| eSA'munA jAreNaikenaiva nopabhujyate, kintvanekena puMsA sArka kriiddtiitynumiiyte| yataH, "yA kAminI bhartAramatikramya pareNa riraMsAM vahate, sA khalvekena puMsA naiva tRpyati, kintu pratyahaM navanavena yUnA kAmukena sAkameva ybhitumiihte|" ata evA'nAcAravArikulyA tulyeyaM strI sadvaMzajA kthmucyet?| yataH- "kulavadhvo hi sadAcArazAlinyaH zIlapAlinyo'vazyameva bhvnti|" uktaM ca bhASAkavitAjJena - khAna ru pAna vidhAna nidhAna, nimA sadA sukhakI taranI meM; yauvana jora bhayo tara, kanta milyo nahiM cUka parI karanI meM / rUpa kI rAzi prakAzita deha, nahIM tiya tA sama nirajaranI meM; to puni dhIraja dharma tajI nahiM, thabya pravIna satI dharanI meM ||29|| asyAM tvekamapi kaulInyalakSaNaM naasti| iti hetoranAryAyA asyA ataH paraM saGgamaH zreyAn no bhaati| yena hetunA durAcAriNI kAminI bhujaGgIva mRtyunidAnaM bhvti| yadyapyadhunA mAmaka eSa vRttAntastathA'syAzcaiSa vRttAntaH kasyApyagre laghutvahetutvAnnaiva vaacyH| tathA mama duHkhasmRtikAraNabhUtA sthitirapyatra sAdhIyasI na bhavitumarhati, tathA svanagare'pyadhunA gamanaM me nitAntaduHkhasmArakatvAducitaM na pratibhAti, kintvadyaiva daivAdyazcUDAmaNiH prAptastameva vikrIya pAtheyaM sampAdya dezAntarameva gntvym| itthaM nizcitya ttraivaa'hmshyi| prage ca kvacidanyatra gatvA taM cUDAmaNiM samyagavalokyopalakSya cAhamityacintayam-aho! eSa eva cUDAmaNiH purA me mAturmUrdhanyazobhata, sa evAyaM kulaparamparayA surakSito myaa'dyaa'lmbhi| bhramAdapyeSa putryai naivArpaNIyaH, kintu vadhvA eva dAtavya iti pitroH zikSApi smRtipathamAyAti sm| tasmAd bhikSayodvignacetA durdazAmadhigato'hamenaM cUDAmaNi bhanajAnIti nizcityA'zrupUrNalocano 245 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram yadA tamabhanajaM tadaiva tanmadhyAduttamAkSaramAlaikA patrikA nirgaat| vismayopaviSTacetAH praphullanayano'haM jhaTityeva tAM lAtvA vAcayitvA cetyabodhi-"ahaM hi gRhAntare laghvyAM guptakoThayAM vAmabhAge dInArANAM catasraH koTIratiSThipam" iti paThitvA mahAsiddheH pAThasiddhamahAmantramivA'tyugraM vAGmanasoragocaramasImaM hrssmlpsi| yadyapi tadAnIM tatra mamA''gamanaM mukhyatayA prathamaM klezA'tizayakAryabhUt tapasvina iva, parantUttarakAle niratizayasukhadAyakameva bbhuuv| kiJca "putryA eSa cUDAmaNiH kadApi no deyaH, vadhvA eva dAtavya iti" yA mAtApitroH paunaHpunyena zikSA''sIttasyA api tattvaM tdaivaa'bodhi| tadanu taccUDAmaNivikrayAjjAtazambalo'haM mahatotsAhana campAnagarIMprati clitvaan| krameNA'cirAdeva tatra puryAM svgRhmaagaam| tasyAmeva rajanyAM patrAntarlekhAnusAreNa manasi sAhasaM vidhAya pRthvIM khanituM prAvarte, nirAlasyena khanaMzca samudbhUtaM svIyaM sukRtapuJjamiva tnnidhimpshym| jijIviSumriyamANaH prANamiva locanAbhyAM vihIno nayanamiva tamAsAdya nirvdhimaanndmdhygcchm| atha tannidhAnA''kRSTalakSmIprabhAvAdacirAdviziSTAni sadanAni vasanAnyAbharaNAni ca ckrire| kimadhikaM jalpAmi-tadAnIM devAlayamapi jayanti, zozubhyamAnAni ca me sadanAni bbhuuvuH| itthamanekaM gaganacumbisaptabhaumapaJcabhaumamanekavicitracitracitritaM surezabhavanopamaM sadanaM nAnAdAsadAsIgaNasusevitaM paramarddhikamatyujjvalaM vihitvaan| anekamadasrAvigajAlI bahUnuttamAn sulakSaNAnazvAn rathAMzca ckrivaan| athaikadA mahAsvarUpairlekhakagaNaiH parivRtaH surarAja iva, kiyadbhiH sulakSaNaturaGgamArUDhaH parivArairanunIyamAnaH, zvetamahAjavazAlituGgatamAzvopaviSTaH, sevakavargaH zirasi dhriyamANAtiprauDhamayUrabarhacchatro, madasrAvI gajarAjo madagandhalolupai 246 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram tRtIya-prastAvaH guJjabhiralikulairiva bandigaNaistoSTrayamAno, mahArhasuratnajaTitasauvarNAbharaNairdivyAmbaraizca zozubhyamAnaH, zatazaH pattibhiranugamyamAnaH, parazriyaH suSamAM dadhAnaH, pathi ca nAnAvAdyADambarabadhirIkRtAmbaraH, kauzAmbyAM puyAM kamalAyAH sadanaM zriyaHpatirivA'haM shvshursdnmiiyivaan| madAgamanamAkarNya mAmakazyAlAdayaH sammukhamAgatAH kalpatarumamarA iva, mAmadhikaM manyamAnA mahatotsavena puraM prAvezayan, evamajalpaMzca-Avutta! tvamAtmIyAnapyasmAniyanti dinAni visasmartha?, tAvakametad darzanaM no nayanAni kaumudIva kathaGkAramiyadbhirvaH zizirIcakre?, jImUtaM kalApina iva tatra bhavantaM draSTumautsukyavanto vayamadya zrImantaM bhavantamAlokyA'mandAnandasAgare nimagrA jjnyimhe| iti taduktIH zrutvA'haM dadhyauaho! sarvo'pyayaM satkArAdirmadIyo no jAyate, kintu lakSmyA ev| yasmAtpurA raGkarUpeNA'trAgataM mAM ke'pi kimapi naiva papracchuH, na vA ke'pi paricitavantaH, kimadhikaM pratIhAro'pyantaHpravizantaM mAM nyvaarydev| sampratyetAdRzaM satkAramete vitnvnti| tadanu te sarve mahatA''dareNa nAnAvidhadivyasarasasvAdiSTapakvAnnAdi mAM bhojyaamaasuH| tataH zyAlavargaH sAkamanekavidhaM sarasaM sazleSamAlapan kriidditumaarbdhvaan| yato hi-"dhImanto janAH zAstracarcayA kAvyanATakAdivinodena vA kAlaM gmyntiiti|" taduktam kAvyazAstravinodena, kAlo gacchati dhImatAm / vyasanena ca mUrkhANAM, nidrayA kalahena vA ||30|| durAcAriNI manmanaso bahiSkRtAM tAM matpatnIM tvahaM dRzA nA'pazyam, yasmAllokAnAM mano'nusAriNyeva dRSTiH priptti| mano hi yatra rajyati tatraiva ruddhApi dRm yacchati, yatra mano viraktaM 1. Avutta-jIjAjI 247 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram tRtIya- prastAvaH bhavati, tasmiMstu muktApi sA naiva yAti / vidyamAne ca rAge viziSTamapi rUpaM cakSuSoramRtAJjanasAmyaM jAyate, anyathA tadeva lavaNAJjanamivodvegakAryeva jAyate / nizAyA AdyayAme gate sati susajjitAyAM zayyAyAM nidrayA nimIlitaprAyalocano'haM yAvatsuSupsAmi tAvadantarviraktA bahiranuraktA suvasanA parihitasarvAbharaNA samAgatya sAmarSasya me caraNau parimardituM lagnA / tadA'haM jAgarita iva bhavaMstAmapRccham-" tvaM kAsi ?, kimidaM kuruSe ?" tayoktam"ahaM te patnI, tvadIyacaraNakamalayorbhaktiM kurve / " punarahamavAdiSam - sundari ! tvayedaM sAdhu nA'kAri, yatsvapnaM vilokamAnaM mAmajAgarIH? "tadA tayoktam- prANanAtha! tvamadhunA yaM svapnamapazyastaM mAmapi brUhi ? yadahaM te prANapriyA'smi, mattaste'vAcyaM kimapi nAsti / " tadAhaM nyagadam - yadyevamasti tarhi sAvadhAnatayA''karNaya? - ahaM hi tava sadmani dvArapAlo'bhUvam tvaM ca modakaiH pUrNa sthAlaM mayotpATayAmAsitha, tadanu tvatpRSThe'hamapi tatsthAlamAdAya cacAla, tato yatra te jArastiSThati tasya svarNakArasya haTTe tvamagAH, tatra gatvA tvaM mAM nyavIvRtaH proktavatI ca yAvadAgacchAmi tAvajjAgaritena tvayA sthAtavyamiti, tadanu sa svarNakAro mahatA krudhAare! gatarAtrau saGketaM kRtvA punastvamatra kathaGkAraM nA''gatavatItyAkhyAya te capeTAmadAt, tadIyacapeTA tADitA, ( tadA) te ziraso'dhastAtpatitaM cUDAmaNi yAvadahamagrahISi tAvadeva tvaM mAmajAgarIH, iti / " dRSTArdhasvapna Ayatau mahAlAbhakArIti pratibhAti / tasmAnmadhye yattvaM jAgarayAJcakarthaM tadazobhanamajAyata / maherSyAlurahaM svapnavyAjena tatsarvaM suucitvaan| sA'pyabodhi yanmadIyaM duzcaritraM sarvamayaM vettIti marmavedhamadIyavAkyA'titIkSNabANavidIrNahRdayA lajjAbhIti 248 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram ___ tRtIya-prastAvaH mApannA tatkAlameva kadalIstambhamiva bhUmau nipatitA vysurjaayt| yena kAraNena marmavAkyaM nUnaM mahA'narthamApAdayatIti kathayanti sudhiijnaaH| tato'hamadhaHpatitAmadhomukhImaceSTA'vayavAmucchvAsarahitAM tandritanayanAM tAM striyaM prakAzamAnIya vilokya mRteyamiti nishcikaay| ahamapi tadaiva kopAvezAdullasitA'tivIryadhairya ekAkyeva vyAghro gAmiva tAM 'vyasumutpATya gRhdvaarmaagaam| tatra ca grAmAntarA''gatajJAtIyajanatAbAhulyAd dvAramanargalaM tadrakSakA'bhAvaM caa'pshym| tadA zanaiH kapATamudghATya laukairalakSitastajjArasvarNakArahaTTamAgatya haTTasya dvAre tathA tAmatiSThipaM yathA'dho na patet, prAgAgatya yaM saGketaM sA karoti sma, tameva saGketaM kRtvA yathA ko'pi na vidyAttathA kiyad dUraM gtvaa'tisstthm| so'pi jArastadaiva saGketena pureva tadAgamanamavagatya jhaTityeva kapATamudghATya hasannityavaktAm-are! idAnImardharAtre mAmakI nidrAM bhaktuM kathaGkAramAgAH?, aho! kIdRzaM te dhAya'm?, snehe ca gADhaniSThatA kIdRzI vartate, etad dvayamapi vacanA'gocaratAM gatavaditi lakSyate?, tvamantaH kimiti nAgacchasi?, kupiteva cirAbahiH kathaM tiSThasi?, kapATe samudghATite purA kadApi vilamba no kRtavatI?, adya kimabhUt, yena no bhASase?, kiM te manasi roSa udapadyata?, madIyahAsyavacaH sahasva?, maddhaTTamadhye samAgatya matpAghe gRhAntaH kathaM nA''gacchasi?, itthaM bahudhA tena svarNakArajAreNa nyagAdi, tathApi zavatAM gatavatI sA yadA nA''gatavatI tadA sa ehItyudIrya tasyA vsnmkraakssiit| tadA niSprANA sA strI kASThamUrttiriva bhUmau nyapasat, tAmakasmAnmRtAmavagatyA'tyantaM vismayaM manasi so'dhrt| kimiyaM madanazarajAlanipIDanamasahamAnA vyapadyata?, kiM vA kenApi duSTahiMsakena kadarthitA satI paJcatva1. vigatAni asUni yasyAH sA tAm 249 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram / miyAya?, iti gadgagirA jalpan sa haTTAntastaM zavaM nItvA'tigambhIraM gataM khanitvA tatra tacchavaM nikSipya nidhimiva punarmUdA''pUrya cirakAlikamatighaniSThaM tatpremANaM smAraM smAraM ciraM rudacchuzoca sH| tasya jArasvarNakArasya sakalamudantamudvIkSya pazcAnnijasthAnamAgatya srvmettsvmitrmbhyaahrm| so'pyetatsarva tasyAH pitaramavAdIt, itthaM sarvatrAntaHpure tadvArtA prasasAra, ata eva sarveSAM teSAM manasi mahatI cintA prAdurabhavat, kintu mahatAmetaddhAnikArIti vicAryaitadvRttaM samudro vADavAgnimiva gopAyAJcakAra ttpitaa| tenA'nye ke'pi na vidaanyckrivaaNsH| duHkhahetubhUteyaM vArtA tasya gRhe sarvAMllokAn vyaapt| yato hi "lazunasya gandha iva gutIkRtApyanAcAravArtA gusA naiva tiSThati, kintu praakaashymdhigcchtyev|" tatazcintitAnAmeSAM sadane mayA na sthAtavyamiti nizcitya khinnacetA yAvadahaM svanagarI prati yiyAsAmi tAvanmAM varItukAmA karakamalayozcampakasrajaM dadhAnA, campakamAlA'bhidhAnA, matpatnyAH kanIyasI svasA samAgatya mamAgre tasthau, mahIyasA harSeNa mayi kaTAkSamAlAM muJcamAnAtitvarayA madadhigrIvaM tAM varamAlAM prydhaapytsaa| Akhyaccaivam-mahAbhAga! tvAM bhartAraM krtumhmtraagtaasmi| ato me bhartA bhava?, matprArthanaM viphalaM mA kRthAH?, yataH"mahAjanAH khalu kasyApi prArthanAM bhaktuM manasi bibhytyev|" tadanantaraM mayaivaM bhaNitA-sundari! yA te jyAyasI bhaginI mAmakI patnyAsIttasyAH svabhAvaM jAnannahaM tvAM kathaGkAramurarIkuryAm?, yatastasyA eva bhavatyapi laghIyasI bhaginyasti tadanurUpaprakRtikaiva bhaviSyatIti nishciiyte| tacchrutvA tayA punayaMgAdi-mahAbhAga! iti kazcidekAntaniyamo nAsti, yatsarvA api svasAraH prakRtyA guNAdinA 250 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram tRtIya- prastAvaH vA tulyA eva jAyeran / bhrAtaro vA sarve samAnaprakRtikA eva na bhvnti| taduktam ekodarasamutpannA, ekanakSatrajA api / na bhavanti samAcArA, yathA badarikaNTakAH ||31|| ekasmAdudarAtsamutpannAH, tathaikasminneva nakSatre jAyanta ityekanakSatrajA badarikaNTakA yathA samAcArA = ekAkArA na jAyante, tathaikamAturjAtA bhrAtaraH svasAro vA samAcArA = tulyAcAravicArAH sadRzasvabhAvA naiva bhavanti / vyAkhyA - anyadapi matiman! jagatyAmasyAM phala-puSpa-patra - puruSa - danti - turagopala - kamalapramukhA ekasthAnajAtA api nAnAprakRtikA jAyante, tadanye'pi bahuzaH padArthAH prakRtibhinnA darIdRzyante cettarhi strIjAtau sA prakRtiH kathaM no bhidyeta?, bhavatyeveti nizcayaM vidAGkurvantu tatra bhvntH| guNAnAM pravAsasaMvAsAbhyAmarthAttadIyA'vaguNasaMsargAcciraparicayAdvA yathA sA duHzIlA''sIttathaiveyamapi tadanujA bhaviSyatIti mA saMzayIthAH / yataH - sajjano jano durjanAnAM goSThyAM tiSThannapi tatparicayaM kurvannapi lezato'pi tadIyadurjanatAM naiva bhjte| yathA''janma- mahAbhogibhogasthito maNiH sa iva duHsvabhAvaH pareSAM pIDAkArI na jAyate / yadyapyahaM tasyA anujAsmi tathApi tattulyasvabhAvavatIbhUya sevA'kRtyaM naivA''cariSyAmi svapne'pi / athavA yathA kvacitkUpe patitamAtmIyamapi janaM vilokya tatpRSThe matimAn naiva patati tathaivA'hamapi tadanukAriNI naiva bubhUSAmi / ata eva jyAyasIM meM svasAraM durAcAriNIM vilokya tadanujAM mAmapi mA jahAhi ?, "kSIrAdviraktaH kazciddadhi jahAti kim?" etadviSaye nistrapeva bahu kiM jalpAmi - " bhavadadhigrIvaM yA campakamAlA mayA nihitA saiva mAmakaM satItvaM bodhayiSyati, yAvanme zIlama 251 - Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA - caritram khaNDitaM sthAsyati tAvadiyaM srak tava kaNThe sadyo jAteva bhavantamAmodayantI suSamAM dhariSyati, manAgapi naiva mlAsyati / yadaiva manasA vacasA kAyena vA nijazIlaM malinIkariSyAmi tadaiva madarpitA bhavatkaNThasthitA sragiyaM mlAsyati / yadeyaM mAlikA mlAyettadaiva matsatItvamapi khaNDitamavagantavyamitarathA naiveti tathyaM jAnIhi / " ityAdi taduktizravaNena smudbhuutprbhuutaashcrysttpraarthnmnggiikRtvaanhm| tataH zubhe dine mahatA mahena tatpitA tAM campakamAlAnAmnIM mayA satrodavAhayata / tadanu pitrArpitakautukotpAdidAsadAsyAdigajaturaGgAdisamRddhiyutAM tAmudvAhitAM kanyAM sacchIlAmahaM nijagRhamAninAya / saivaiSA campakamAlikA tadakhaNDitazIlasUcikA tadarpitA'dyApi sadyo gumphiteva dRzyamAnA mama kaNThe vicakAsti / gateSvapi dvAdazavatsareSu tasyAH satItvamAhAtmyAdadyaparyantaM devatArpiteva na zuSkatAmadhyagacchat, kintu tAtkAlikIva zozubhyate / rAjan! etadAzcaryamasambhavaM vA mA maMsthAH / yataH - zIlAnubhAvAdeva sItAyAH parIkSAkAle dahanakarmA'pyagnirjalavacchItalo jajJe / kamalAvatyA api chinnau karau zIlaprabhAvAtpunarlokasamakSameva jjnyaate| sudarzanasya zreSThinastanmAhAtmyAdeva pazyatsu nRpAdilokeSu zUlikA svarNasiMhAsanamajAyata / mahAsatI damayantI khalu zuSkatAM gatAyA nadyA vAriprakaTanamakarot / prAphullayacca nijabhartre'rpitaM kamalaM zIlamahimnaH zIlavatyapi / subhadrA''matantuyogAccAlinyA kUpAjjalamakrAkSIcca / tathA mama striyAH sacchIlamAhAtmyAttAvakInA vimalatarA satkIrttiriva matkaNThasthA mAleyaM jAtucidapi naiva zuSyati / jagati zIlaprabhAvo vacogocaratAM naiva vrajati / yataH-"zIlazAlinAM vacanamacetaneyaM sragapi nollaMghayituM prabhavati, 252 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram tarhi cetanAnAM kA kathA?,"ata AhuH = sImA khAniSu vajramagadaGkAreSu dhanvantariH, karNastyAgiSu devatAsu kamalA dIpotsavaH parvasu / OMkAraH sakalAkSareSu guruSu vyoma sthireSu kSitiH, zrIrAmo nayatatpareSu paramaM brahma vrateSu vratam ||32|| vyAkhyA - khAniSu = AkareSu yathA vajramazaniH sImA, agadaGkAreSu = vaidyeSu dhanvantariH, tyAgiSu = dAtRSu karNaH, devatAsu yathA kamalA = lakSmIH, parvasu lakSmIH, parvasu = puNyatithiSu yathA dIpotsavo dIpamAlikA, sakalAkSareSu = sakalavarNeSu yathA OMkAraH, guruSu mahattveSu yathA vyoma = gaganam, sthireSu = nizcaleSu yathA kSitiH = pRthvI, nayatatpareSu = nItizAliSu yathA zrIrAmaH, tathA vrateSu paramaM = sarvotkRSTam, brahmavratam = brahmacaryamasti / anyaccazIlaM pradhAnaM na kulaM pradhAnaM, kulena kiM zIlavivarjitena / naike narA nIcakule prasUtAH, svargaM gatAH zIlamupetya dhIrAH ||33|| vyAkhyA iha loke zIlameva pradhAnaM = mukhyamasti, kulaM na pradhAnamasti, zIlavivarjitena = zIlaM vinA kulena kim = akiJcitkaraM mudhaiva / yataH - nIcakule adhamakule prasUtA = utpannA apyaneke narA dhIrAH = matimantaH zIlamupetya = paripAlya svargaM gatAH = svrgmaapedire| ataH zIlasyaiva prAdhAnyaM nA'nyasyeti tattvaM jAnIhi / - tRtIya-prastAvaH = 253 rAjan! amuSyA mAlAyA amlAnatAyAM yo'yaM hetustavAgre mayA nyagAdi, taM tathyameva vijAnIhi / yataH - "svAmino'gre'lIkabhASaNamanarthaheturbhavatIti satyameva bhASitavyamAzritaiH puruSaiH / " itthaM sArthavAhoktamAkarNya vikramArko rAjA vihasya tamevamuvAca Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH __ zrI campakamAlA-caritram sArtheza! tvamevaM zIlaprabhAvaM jAnAsi cetsvayamIdRzAnAcAraM kathaM cakartha?, arthAdanyastrIgamanena svIyazIlaM kathakAramabhAGkSIH ?, IdRze jJAne tvayi vidyamAne sati kathaM mahApApajanake cirakAlikadurgatiprade tAdRze'kRtye prAvarttathAH?, karakamale dIpake dhriyamANe kiM dRSTimAn pumAn garte patati?, naiva nipatatIti haardm| dakSiNAnAM puMsAmavazyaM tadeva jJAnaM phalegrahi nigadyate, yathA yena 'sRNinA madamattamapi mAtaGgaM hastipako vazaM nayate, tathA pramAdinamunmArgagAminamAtmAnaM yadi svavazaM nayetatamAm, taddeva khalu dhIrapuMsAmapi jJAnaM phlvjjaayet| athavA matimAnapi pumAn rAgAndhIbhUya jAnannapi cedIdRzamakArya kuryAttarhi tadapi ghaTate, yataH "vivekino'pi janA narakajanakajJAnadazAyAmapyutkaTecchayA'nyAye pravarttamAnAH sadasadvivecayituM naiva prbhvnti|" yataH- "ekadA kutracidramyakAnane samAdhau samAsIddharaH, tatraiva kiyatyo mAnuSyo yuvatayaH krIDitumAjagmuH, tAH sundarIravalokamAno'samAptasamAdhiko haraH saJjAtakAmavikArastAzca gagane nItvA tAbhiH saha reme, prAnte pArvatyA tA adhaH pAtitAH zivazca samAdhau yojitH"| "viSNurapi kasyacid balIyaso jalandharAsurasya tanayAM chalayitvA samupAbhuGkta, tatastaM sA shshaap"| "indro'pyekadA gautamarSeH patnImahalyAM rUpAntaravyAjena bubhuje| tadviditvA gautamo dattavAMstasmai zApaM tena mahendrasya karasahasraM bhgnaatmtaamiyaay|" "ko'pyeko yavIyAMstapasvI kvacinmandire kilaikAkI nyavasadasau khalu jitendriyatayA sarvatra prkhyaatimaanaa''siit| daivAdekadA kAcidekA kAminI manoharA''bharaNavasanavibhUSitA tadagratazcacAla, tadrUpavimohitastapasvI pnycessupripiidditaa'shessgaatrstaamnvgccht| yadA sA nijasadanamAgatavatI tadA sa yogI tAM ratimayAcata, tasya yAcanaM zrutvA dvAraM pidhAtuM yadaicchattadA sa balAnnijazirasA 1. aGkuzena, 254 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram tRtIya-prastAvaH kapATamanargalaM vidhaatumytt| tatrAvasare sA javena tathA kapATa dattavatI yathA tanmadhyapAtitapasviziraH kapATasaMghAtAttatkAlameva vicchinnamabhavattadaiva sa mamAra c|" yadIdRzayoginAM vazinAM manAMsi kAminImukhapaGkajavilokanena mArakiGkaratAM nayeraMstarhi pAmarANAM kA vaartaa?| ___ ata eva tubhyamarpitAM tvadanurAgiNImimAM kaaminiimnggiikuru| yathA tvaM bhRtAM svastrIM tadiSTapuMse'rpayAmAsitha, tathaivA'hamapi tvayi rAgiNImabhISTAM ciramupabhuktAmenAM kAminI te'rpyaami| tAmazaGkamanA gRhANa, yataH ubhayomitho'nurAgiNornavayauvanayoryuvayoH parasparavirahajaM duHkhaM kathaM dadyAm?, yadiSTAnAM viyogaH sameSAmasahanIya eva bhvti| strINAM caritraM matimatApi puMsA duHkhenaiva jJAtuM zakyate, iti pnndditgnnairbhaanni| tadeva parIkSitumenAmahamudavakSi na tu rirNsyaa| ahametatpANipIDanakAla eva nizcikAya nijasvAnte cediyaM kenApi puMsA vyabhicariSyati, tarhi tasmA eva jArapuruSAya daasyaamyenaam| puruSAntareNa kathameSA cAturyeNa milatIti didRkSayaivaikastambhe tatra saudhe parairagamye tAmatiSThipam, yadyatkAmitamanayA tatsarvamapUrayaM c| tathApi tena viduSA'dhisabhaM yadabhANi-rAjendra! adyAvadhi strIcaritrabodhinI kalA tvayA naivA'vedi iti taduktiM satyApayitumahaM yathA ramAkAnto lakSmI kamalamadhye sthApayAmAsa, tathA tAM striymupyuktbhvne'sthaapym| uktaJca - kalloleH saha pAMsukhelanatayA loleyamityAzayAdekastambhasarojasodhakuhare sindhoH sutA zoriNA | yanmuktApi pitAmahapraharake chekeyamindoH karairniryAtyaMzukarairupaiti ca namo nArI-caritrAya tat ||34|| vyAkhyA - yadasmAtkAraNAdiyaM lakSmIH kallolairjalataraGgariva, pAMsukhelanatayA = bAlakartRkadhUlikrIDanamiva lolA = caJcaletyA 255 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-prastAvaH zrI campakamAlA - caritram zayAdabhiprAyAcchauriNA = viSNunA ekastambhasarojasaudhakuhare eka eva stambho nAlo yasmin saikastambhaH sa cA'sau sarojaH kamalaM sa eva saudhaH prAsAdastasya kuhare madhye muktApi = sthApitApi sindhoH = sAgarasya sutA putrI - lakSmIH pitAmahapraharake pitAmahasya brahmaNaH prahare = brAhme muhUrtte chekA = catureyaM kamalA indozcandramasaH karaiH = kiraNaiH saha niryAti = nirgacchati, punaH sAyaGkAle aMzukaraiH = sUryAMzubhiH sahopaiti samAyAti c| tasmAnnArIcaritrAya = svIcaritrAya jJAtumazakyAya namo namaskAro'stu / = = 256 = yadyapi paNDitoktaM jAtvapi mithyAtvaM no vrajati, tathApi taduktopari vizvAsamakurvannIdRkceSTamAnAmapi kAJcidviduSIM nArImAnIya parIkSaNIyaM taditi manasi nirdhArya yadveditumenAmagrahISaM tattu sarvametatprasAdAdabodham / ataH kRtakRtyo bhavannahamidAnImenAM nirAgiNIM tvayyevAnurAgiNIM kathaM bhajeyam, anurajyAmi vA katham? / yataH- "pratikUlatAmupagatA nArI vairiNIva pumAMsaM vythytyev| madIyapurAkRtapratijJAyAH satyatvAttAvakAGgAni madIyakrodhAvezo na bhjte| arthAttavAGgacchedanAdidaNDaM dAtuM nehate, na vA tvAM dezAdasmAnniSkAzayituM kAmayate, na vA te sarvasvamapajihIrSati, sutarAM matto bhItiste kAcidapi naivodeti / tasmAdenAmupabhuktAmanurAgiNIM strIM gRhANa, svagRhaM yAhi, samprati yuvAM yuvAnau punadRzamakAryaM mA kRSAtAm / yena mArgeNa purA tvamatrA''gAstenaiva gusena tathA'nayA sAkaM vraja / yathA ko'pi tAvakametadakRtyaM mAmakIM kSamAM ca no jAnIyAditthamiSTabhiSannigaditavAJchitapathyamiva nRpAloktamabhISTaM matvA sa sArthavAhaH zivo gaGgAmiva tAmurarIkRtya nijAparAdhaM kSamApayitvA rAjAnaM namaskRtya suraGgamArgeNa tayA svairiNyA striyA saha svasadanamAyAtaH / tatrAvasare kSamayA pRthvIsamaH, kanakagiririva dRDhataraH, vinaSTA'kharvagarvaH, paramakAruNikaH, sAhasikaziromaNiH pRthvIjAnirapi nijbhvnmaagaat| sakalasahAya Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram tRtIya-prastAvaH samApannaH prajAH paripAlayan sujanAnAmodayan khalAnniSkulIkurvan jagajjanAnAnandayan sukhena raajymciikrditi| zrIsodharmabRhattapAkhyabhuvanakhyAtA'cchagacchAdhipazrIrAjendrajagajjayiSNucaraNAmbhojadvayAnte sadA / etasmin racite yatIndramuninA gadyaprabandhe tRtIyaH zrIcampakamAlikIyacarite prastAva eSo'naghaH ||1|| 257 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram atha caturthaH prastAvaH prArabhyate satyAzcampakamAlAyAH, satItvasya parIkSaNam / prastAve'smiMzcaturthe hi, varNayAmi suvistarAt ||1|| athaikasminprastAve kamalabhUrivA'dhisabhaM siMhAsane sukhA''sInaH smerAyamANazAradazarvarIzasahodaravadanaH, ata eva dADimIbIjAnukAridantAMzukAzitA'zeSAzo hAsyakrIDanatatparo mantricatuSTayaparivRtaH vikramArkakSitipatiH purA sArthavAhamukhAdyathA zrutaM campakamAlAyAH zIlamAhAtyamakhaNDitaM mahAzcaryakAri tatteSAM mantriNAmagre vditumaarbht| nRpoktaM tadAkarNya mahAdbhutametaditi cakitAste rAjAnamevamavocanta-svAmin! nahyetattathyaM pratibhAti, srvthaa'liikmevaitnmnyaamhe| yadyapi zAstrakArAH zAstre sarvavyApinaH sarvasiddhimato brahmaNo jJAnamiva strINAM caritramapi durjeyamityAhuH yathA vA'ticapalAnAM matsyAnAmAlayAni jalAni na zuddhyanti tathA capalataraprakRtikAnAM strINAM manaH zuddhatAM sthairya vA kathamApadyeta?, sarvathaitadAkAzakusumameva prtiiyte| bhavAniva vizuddhamanA akhaNDitazIlazAlI pumAn yadyapi kazcidanyaH sambhavati, kintu nisargacapalAH kauTilyapriyAH kAminyastvakhaNDitazIlAH kadApi naiva smbhvnti| yadyapi kAcidabalA sthAnasya prArthayiturvA virahAnnijaparijanabhItyA vIDayA vA kAyikaM vAcanikaM ca zIlamavatyapi, manastu tasyA api zuddhaM naiva jAtvapi bhavitumarhati, tAsAM manasA zIlapAlanaM zazazRGgatulyameva jaaniihi| yataH-"kAminInAM cittamanavarataM caJcalameva vrvti|" ataH strINAM trikaraNavizuddhaM 258 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram caturtha-prastAvaH zIlamasambhavameva sampratikAle prtibhaati| taduktam sthAnaM nAsti kSaNaM nAsti, nAsti prArthayitA nrH| tena nArada! nArINAM, satItvamupajAyate ||35|| vyAkhyA - he nArada! nArINAM, sthAnaM = tadyogyasaGketasthalaM nAsti = na milati, kSaNaM = samayo vA nAsti, ko'pi prArthayitA naro vA na milati tAsAmeva nArINAM satItvamupajAyate tiSThati, nAnyatheti bhaavH| rAjan! yathA mandurAyAM pratibaddho'zvo manaso viSayA''saktatve'pyagatyA zIlamavati, tathA yA lalanA manasi viSayariraMsAyAH sadbhAve'pi lajjA-bhItyAdinA zIlaM paalyti| manoyogaM vinA tasyAH zIlapAlanaM vAstavikaM bhavituM nA'rhati, na vA zAstroktaM mAhAtmyaM saa'nycti| saha manasA yA viSayasukhamanIhate saiva satItvamupaiti, tAdRzI tu kApi na dRssttipthmaarohti| kiJca yadabhANi prabhuNA sArthavAhasya strIzIlaprabhAvAdeva kaNThasthA campakamAlA na mlAyati, tatkAlaniSpanneva bhAtIti tadapi vicArasahaM na manye, na vA tatra tatpatnyA akhaNDitaM zIlaM hetuH, kintu kasyAzciddevatAyA anubhAvAdeva tatkaNThasthA sA vikasvarA vriivRtyte'nvrtm| nizcayametadavehi-yatsA campakamAlA mudhaiva mAyayA tAdRzaM kapaTaM vidhAya bhartAraM taM saarthvaahmvnycyt| nUnaM kenApi yUnA kAmukena svairaM ramate sA, yasmAt - "aindrajAlika iva mAyAvinI kAminI vicitrameva mAyAM viracayya pumAMsamavidvAMsaM chalayati, satItvaM ca prthyti| rAjA jagAda-mantriNaH! evaM mA vadata? yadIyaM sAgarAmbarA ratnagarbhA nigadyate, ata evA'syAM bahulA lalanA yathArthazIlapAlinI 259 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram bhaveccetkimAzcaryam?, adhunApi yathA puMsu kazcidyathArthA'khaNDitazIlavAn vidyate tathA nAriSvapi kayAcidAjanmA'khaNDitazIlavatyA kimiti na bhAvyam?, satyevaM yadi yUyaM tasyAM sArthavAhapatnyAM sacchIlaviSaye saMzedhve cettadAzu parIkSyatAm, parIkSayA sadasadabhivyaktiravazyaM bhvissyti| sarveSAM parIkSA khalu tttvmbhivynktyev| yataH-"svarNamapi parIkSaNAdeva sarveSAM mUrdhanyatAmakalaGkatAM ca dhaatumrhti|" __ itthaM kSitijAninA nigadite durbuddhinidhayaste catvAro mantriNaH prabhorAdezaH pramANamityudIrya svasvasadanaM ninyuH| tadanu tyaktanyAyamArgA anyAyamArgA'rpitAjhyastathA bakavRttayaste catvAro mantriNa ujjayinInagaryA nirgatya parairakampitAyAM campApuryA paurvAparyeNa nijanijastokaparivArayutA Agatya pRthak pRthak sthaane'tisstthn| teSAM prathamaH kapaTanIrAmbudhirmUladeva nAmA mantrI tat sArthavAhagRhA'bhyAza eva kasyacidekasya vRddhasya puMsaH sadane bhaattkenodtrt| tata ekAmativRddhAM dautyakarmaThAM nArI dAnAdinA vazIkRtya sarva zikSayitvA svArthasiSAdhayiSayA campakamAlAyAH pArzva pressiit| sA kulaTA tadantikamAgatya tAmitthamabhyadhAdekAnte-bAle! tava bhartA cirakAlataH paradeze tiSThati, bhUyAMzca kAlo yAtaH, parantu nAyAtaH, tvaM tu taDidgauravarNA sutAruNyapUrNA ratiriva sakalalalanAsaundaryA'kharvagarvajitvarI, dRzyase, hA hA!! kathamIdRgrUpalAvaNyatAruNyamadhigatA tvamidAnImekAkinI tadvirahaM sahase?, yA khalu sAdhAraNI ramaNI tAmapi pativiraho durvahaM duHkhaM nayate, tarhi sudakSavidagdhakAminIjanamUrdhanyAM navayauvanAM tvAM bharturviyogaH paritApayedatra kimAzcaryam?, sundari! tava bhartApi lobhinAmagresara eva prtiiyte| yataH zrImAn sannapi dhanArjanakRte tvAM sarvathA 260 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram ___caturtha-prastAvaH vismRtya pRthivyAM yatra tatra pryttti| kamalAyAmekAntamAsaktacetAste bharttA yatra kutra bambhramIti cedanyAyAmapyAsakto bhavedeva zaThatvAditi hetostatra bhartari tavedRzI gADhaprItiH pratibandho vA ghaTate kim?, yazcA'naGgapaJcAnanAtibhISaNe yauvanamahAkAnane tvaamekaakiniimblaamjhaat| gatavAMzcAnyatra tarhi tadanyaH zaThazca ko nAma dvitIyo nigdyet| ata eva sumukhi! tadanurAgaM vijahAhi?, hitaM madvacaH zRNu?-tvanmano'nukUlena kenacidanurAgiNA yUnA puMsA satrA svairaM vihara, yauvanaM cAdaH saphalaM kurussv| bhogaM vinA nirupamamapIdaM tava yauvanaM nUnamAkAzakusumamiva mudhaiva yaati| yathA "puMsAM prAdhAnyena sukhasAdhanaM kAminI vartate tathaiva yoSitAmapi tadasAdhAraNaM sAdhanaM pumAneva bhvti|" tadAha kazcitkaviH pratyAgamiSyati bhaviSyati saGgamo nau, saMdRzyate ca bhavato hRdaye'nurAgaH / eSA gatA na punareSyati jIviteza?, vidyuddhilAsacapalA navayauvanazrIH ||36|| vyAkhyA - he jIviteza! bhavAn pratyAgamiSyati = dezAntarAtparAvaya'ti, tato nau = AvayoH saGgamo melanamapi bhaviSyati, tatra manAgapi naiva sNshye| yato yasmAd bhavatastava hRdaye = manasi mamA'nurAgaH saMdRzyate = vilokyate, kintu eSA = iyaM vidyutastaDito vilAsa iva capalA'sthirA navayauvanazrIH gatA'tItA satI puna vaiSyati, ata eva yauvanazriyamupabhogena saphalIkRtvaiva videzaM yaahi| __ tAdRzaH zreyAn guNavAn pumAn dRzaM na rohatIti tu naiva vAcyam?, yathA tvaM suSThuzrIH sRSTau guNai rUpaistAruNyairekA'si 261 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram tathA pumAnapi kazcidastyeva, iti tthymvehi| yaH khalu guNavAnasti, sa pumAnavazyameva guNagaNamaNDitasajjanasaGgatyai svayameva pravarttate, na hi kasyacinnodanamapekSate, sajjigaMsayA kamalinI prati kenApya'preryamANo haMsa iv| guNavatAM tAdRzI prakRtireva varttate, yayA guNinA saGgantuM svayameva pravartate guNavAn, anyadA''stAM taavt| subhage! guNavatAM saGgatyai bahudUrato'pi guNI smaayaati| ataH, guNavatyA bhavatyA saha sajjigaMsAM vahan mahIyAnujjayinItaH kazcidatra mahAmantrI smaayaatH| tadAha - guNini guNajJo ramate, nA'guNazIlasya guNini pritossH| alireti vanAtkamalaM, na hi bhekastatra saMstho'pi ||37|| vyAkhyA - guNAJjAnAtIti guNajJaH = guNagrAhI jano guNiniguNavati jane ramate = hRSyati, aguNazIlasya = nAsti guNasyazIlaM yasmiMstasya nirguNasya guNavati paritoSaH = prItinoMdeti, yathA alirdhamaro vanAdvanaM vihAya kamalaM = sarojaM pratyeti samAyAti tatra saurabhyaguNasya sattvAt, tatra jale tatraiva sthAne saMstho'pi bheko maNDUko naiti, kmlgunnaanbhijnytvaat| sa ca rAjamaMtrI kAmuko yuvA sakalakalA vidvAnmahIyAn pumAn kAJcidadbhutAmeva suSamAM dhtte| rUpeNa sAkSAnmadana iva cakAzan mahAcaturaziromaNirmadhurAlApI, mAMsalA'vayavaH, saccihacihnitamukuTamaNDito mUladevAbhidhAnaH surAcArya iva matimAn, vikrmaarknrnaathkulprmpraagtvrtmaanmntrignngriiyaan,| vikramarAjasya prAdhAnyenA'bhimataH, kadAcitkasyacijjanasya mukhena tAvakInalokottarasphArajagatprasAraguNAvalImAkarNya bhavatyA saGgantumatyutsuka ihaagto'sti| tenaiva mantriNA svAzayaM tvAmabhidhAtumahaM tavAntike pressitaa'smi| yasmAdatyugrarAgavAnma 262 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram caturtha-prastAvaH hAnmativAn pumAn nijAzayaM kasyApyagre prakaTayituM no zaknoti / tadanurUpaM bhAgyasya saundaryasya ca nidhAnaM mahatA puNyodayena prApyaM; tamAgataM mantrivaraM sevasva, tatsaMyogenA'naghamidaM yauvanaM sAphalyaM naya?, kimadhikaM nigadAmi-sakalasImantinIjanamanomohanadakSiNena satatasaukhyakAriNA tena sAkaM yA kAminI nA'raMsta tasyA yauvanaM vanyaM kusumamiva mudhaiva jAnIhi / yadabhANi samupAgatavati daivAdavahelAM kuTaja ! madhukare mA gAH / makarandatundilAnAmaravindAnAmayaM mAnyaH ||38|| - vyAkhyA he kuTaja ! daivAd = bhAgyAt samupAgatavati nijasadanamAyAte madhukare = bhramare avahelAmanAdaraM mA gAH = mA kArSIH, yadayaM makarandatundilAnAm = kusumarasairADhyAnAm, aravindAnAm = kamalAnAM mAnyaH = mAnArhaH bhavatIti bhAvaH / - 263 = dUtIkathitamatigahyaM vRttaM nizamya sA satI manasi dadhyauyadenaM vyasanAsaktamunmattamadhamaM mantriNaM dhig dhigastu / hanta ! kathamenamanItiparAyaNaM mantripade nyayukta?, yo hi pumAn sadAcArI nyAyapathAnucArI bhavati tAdRza eva jane tAdRzAdhikAraH zobhAM ddhaati| tadanarhapuruSe so'dhikAraH pradAturajJatAmeva vyaJjayati / yadyapi vikramo rAjA sadAcArI paropakArI nyAyavicchUyate, paramIdRzamakRtyakarttAraM yadakaronmantriNaM tena tasmin santamapi sadAcAritvAdiguNagaNaM kathaGkAraM mahIyAJjano vizvasitutamAm ?, tanmanye kulapAramparyeNa mohAdathavA'muSya khalatA'jJAnatAdidurguNajijJAsayA'thavA tIvramatimatvAdenaM mantripade niyuktvaan| asau bahudUradeze nivasanmayi svapne'pyadRSTAyAM kathaM rAgavAnajAyata?, azRNodvA kathamadRSTAmatidUravartinIM mAmayam ?, athavA vyavasAyasya Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram hetorujjayinImIyivAn vizuddhadhIta nirantaraM rAjasabhAyAM gamAgamau vidadhadAsIt, tatraiva madakhaNDitazIlajJApikAM matpatyuradhigrIvaM sthitAmamlAnAmanavaratavikasvarAM mAlAmAlokamAnaH kSitipatistatparIkSAyeM kautukAdamumatrAdhamaM prAhiNot?, yathA vidhuntudo vidhoH pUrNA kAntiM na sahate, pavano vA meghaunnatyaM cikhaNDayiSati tathA''ryamapi prakRtyA'nAryadhIrayaM mantrI mAmakaM satItvaM bhaktumihA''yAto'sti, kintu tadbhaktuM kadAcidapyeSa nArhati, mhaabhogibhogsthmnnimiv| svapre'pyeSa madamUlyaratnaprAyamidaM zIlaM vihantuM naiva prbhvissyti| ata idAnImasyai dUtyai tadIyadurAzayalakSaNaM mahAgadazAntiM kariSyantyA mayA tadanukUlamevottaraM daatvym| nUnameSa yauvanadhanAdhikAralakSaNatridoSadUSito'jAyata, ata eva tadudbhUtA'bhimAnAdunmattatayA mAmIdRzamayogyaM dUtImukhena nigadanmadvAkyarUpamahauSadhaM nipIyA'pi hyada vivekalakSaNaM pATavaM manAgapi dhattuM naarhti| yato'yaM sannipAto mahIyAn rogaH kaThinataracikitsayA vinA jAtvapi taM naiva haasyti| yataH samyagAcaryate yAvannA'nurUpA pratikriyA / tAvannevA''mayo yAti, pratipakSa iva kSayam ||39|| vyAkhyA - yAvat anurUpA = taducitA pratikriyA = pratIkAraH samyag = vidhivat nA''caryate = na vidhIyate, tAvadAmayo rogaH pratipakSaH zatruriva kSayaM = nAzaM naiva yaati-vrjti| adhunaivA''tmIyayathArthamabhiprAyamahaM bodhayAni cedasau durthIH pratibodhaM naivA'dhigamiSyatIti taducitaphalaM darzayitvaiva svAbhiprAyaH prkaashniiyH| idAnIM- tu taducitamAyayaiva vnycniiystossnniiyshc| yasmAdavasare samupasthite ca saGkaTe prAJco'pi mahAjanAH kApaTyaM vidadhire, "yathA tribhuvanaparitApino balervazcanAya viSNumana 264 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram caturtha-prastAvaH taamiyaay|" itthaM nizcitya sA satImatallikA campakamAlA tAM dUtImitthamArebhe nigaditum / dUti ! atIvasamyagabhUt, yadadhunA tvamatra samAgatavatI / strINAM manastu prAyaH sadaiva mInaketanabAdhitamiva tiSThati, tAM bAdhAM nirasituM bhiSagiva bharttRsAnnidhyameva kalpate / yA khalu ciravirahiNI varttate kAminI, sA tu prANAntakarImeva tatpIDAM sahate, tAtapyate ca tasyAH sarvagAtram / grISmarttI vallIva kathamapi lokalajjAM kulAcArAdisamujjhitumakSamA divAnizamasahanIyaM klezamanubhavAmi madanazaranikaravyAviddhahRdayA / kimanyat, davadahanasantaptA hariNIva nidAghe'titaptasikatAnipatitA matsIva madanabAdhayA vyAkulIkRtAhamekadA'cintayamittham - yanme bharttA mAM vihAya lobhAddezAntare tiSThati, sadane kadApi na samAyAti, tarhi kiyantaM kAlaM durvaheyaM prANAntAdapyadhikA kAmapIDA soDhavyA ? / ato mayA kazcinmahAkAmI balIyAn sakalakalAvAn yuvA viSayadahanadAhaprazamanapaTIyAn gaveSaNIya iti nirdhArya cirAdetadvidhitsayA samutsukA'hamAsameva, paramadya madIyasukRtanicayasamAkRSTA tadabhISTasAdhanI tvamihA''gataiva mdbhyaashe| mAtaH ! sakalajanahitaiSiNI zubhakAryasamutpAdinI paropakRtividhAyinI bhAti bhavatI, ato mAmupakurutAm / mamA''sIdevaitadvidhAtuM mahatI cintA - yatkazcana guNavAn saraso yuvA milettena satrA svairaM sukhamanubhaveyamiti / paramadya tAM cintAM pavano dhUlIpaTalamiva tvamanInazaH, kiJcA''lavAlAropito vRkSastanmUle jalasekAdaraM vRddhimupaiti, navapallavitazca sampadyate yathA, tathA kulyAtulyA hRdayAlavAle sthitaM mAmakamanorathalakSaNamamuM taruM tatpuruSasamAgamanavArttayA sudhayA'bhiSicya nvpllvitmkRthaaH| kimadhikAlApena, yathA nidAghe sUryasantaptAM sAgarAmbarAM meghamAlA prINAti, tathaivA'trAgatA tvamidAnIM 265 - - Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram ciravirahiNI viSayasantasAM mAM zazinaH kaleva sushiitlaamkaarssiiH| tena puMsA sAkaM saGgantuM mano me nitarAmautsukyaM dhatte, samutsAhi ca varvati, tathApi kasyacitkAryasya hetoH kinycidvilmbyissye| adyatanadivasAccaturthe divase tamAgataM mantriNamekAkinaM nizAyAH prathame prahare'tra pressyeH| yathA loke'rthamantarA bhogyasAmagrI na sampadyate, tathA dAnena vinA tasyaudAryaparIkSApi no jAyeta?, iti premNo dAnameva prathamamAhuH zAstre pnndditaaH| ataH prAgeva lakSadInArAnme preSayatu, tvaM hi sarvametattamAcakSva?, mayA saGgantumutsukaM tamAzvAsaya shiighrm| itthaM zrutvA sA dUtI taM mantriNaM srvmvoct| tacchrutvA so'pi svaM kRtArthaM manyamAnaH praamodt| itazca zemuSIkhanikalpA sA satI gRhAntaH kvacidekatra koNe dhAnyasthApanavyAjenaikAntopavezanasthale nIcaistamaM grtmekmciikhnt| tatra ca dayAzAlinI sA'dhastAd gAGgeyaM saikataM nipAtya bahulaM komlmciikrt| tadupariSTAcca sUkSmA''matantusyUtA''staraNasusajjitaM nirmalaramaNIyavasanavibhUSitaM plyngkmpytisstthipt| atha taddine yathoktasamaye preSitalakSadInAraH kAmadevamahAgadoddIpakaH, kupathyaveSadhArakaH, karpUravAlukalavaGgAdimizritatAmbUlapUrNavadanaH kastUrIkAzmIrakardamapraliptagAtraH, puSpadhanvanazcApatulyayA sumAlayA vibhUSitagrIvaH, kastUrIpramukhalepasurabhIkRtazmazruH, surabhiviziSTadhUpasuvAsitatanuvAsAH sa mantrI rajanyAH prathame prahare tasyAH satyAH sdnmaagaat| tatraivAvasare tayA karAmulyA darzitazayyopari pramattakalpo mantrI sadasadvivekaM vinaiva tvarayA yAvadupavizati tAvattadIyamanorathena sahaiva palyakoparyAstIrNatantustome truTite sahasaiva sa durdhAmantrI tadadhastAnmahAgarte ppaat| 266 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram caturtha-prastAvaH ____athaivamanye'pi vikramAdityabhUpatermantriNaH sahasradeva-zrIsArabuddhisAra-nAmAnastrayo'pi prAk tatrAgatya tathaiva dUtyA campakamAlAM nijanijAzayaM vyajijJapan dUtImukhAttadAdiSTasamayamavagatya tasyAmeva triyAmAyAM kramazaH dvitricatuHprahareSu tdaalymiiyuH| prathamavadete'pi tatpalyakoparyupavezanAnantarameva tadadhastAtkRtamahAgarte nipetuH, tajjAne ciraviprayuktA mithaH sajjigaMsayA samutsukA iva mimiluH| atha tatra garte te catvAro nipatitA atisUkSmasaikatamAlokamAnA mitha itthamAlepuH-aho! nUnameSA satImatallikAsti, dayAlutApyasyA mahatyeva vartate, yadanayA mahAgarte ghoranarakopame no nipAtayantyApyaGgAni naa'bhjynt| yadatra garte nipatatAM naH prathamamatiklezo jAyate, paramAyatAvetallAbhakAri zikSaNameva bhvissyti| amuyA satyA yadakAri no durdazeyaM sApi zikSaiva mntvyaa| yataH satI prakANDeyaM kIdRzI matimatI vartate, kiyaccAsyAzcAturyamasti, sarvathA saddhiH kavibhiH prazasyatamA bhAti, yasmAnmativaizadyazAlino'pyasmAMstathA chalayAmAsa bAlizAniva nijAtulacAturIkalAkalpanayA, yathA khalu dIpake nipatantaH pataGgAH svadoSeNa bhsmiibhvnti| tathA vayamapi viSayaparipIDitAH kAmakikaratAmupanItAstayA caturANAmagresarayA cchalitA ghoranarakAkAre nIcaistare grte'sminnptaam| ato'tra mahAgarte nipatitAn durmadairdurdamAn mahAgajAniva viSayA''zAruGnaSTajJAnanayanAn madonmattAnasmAnastu dhik shtshH| mAMsapiNDacikhAdayiSayA durdhiyAM mInAnAM galabandhAd durdazA yathA jAyate tathA viSayapalAzanagRdhnUnAM durdhIziromaNInAmasmAdRzAmIdRzI duHsthitirupatiSTheta, tatra kimaashcrym| tena hetunA guNavarNAbhyAmeSa viSayo viSAdapyadhiko jAgarti, 267 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram yataH-viSaM tu bhakSitaM sadeva paripIDayati lokAn, ayaM tu darzanAdinA'pi janAnadhikaM pribhvti| hanta! satyA amuSyAH zIlapalamazituM gRdhrAtmatAM gatA vayamatrA''gatAH parantu durdaivayogAdapUrNamanorathA madhya evedRzAM zocyAM dazAmupagatA abhUma, kUpopame'smin garte naH purAkRtA'zubhakarmANyeva nyapAtayan, bhISaNe narake nArakA jIvA iva vayamatra garte yAvajjIvaM kathaM sthAsyAmaH?, yAvadanyaM kimapi na brUyAma tAvadajJAtaitahurdazAn saMlabdhakukarmaphalakAn kazciddAseyAdirapi kathamatra saMzodhayejjAnIyAdvA'viditaH saH?, yathA khalu sAgare mahA''varte patitAyAzcakravattatraiva bhramantyA nAva uddhAraH kattuM na pAryate, tathA gaddamuSmAdasmAkamuddhatirapi na bhAti, itthaM mitha AlapantazcintA''turAH zocantaste tatraiva garte'gadanIyaM duHkhamanubhavantaH kSuttRSAkrAntA atisstthn| tataH pratyahaM zikyena mRNmayapAtre kodravAdikadannaM bhojanAya nikSipya jalaM ca kamaNDalau nidhAya bho mantriNaH! sAvadhAnA bhavata, bhojyAdikaM gRhNIta? iti vyAhRtya sarva khAdyapeyAdikaM dadAnA satI taanrksst| yasmAdupoSaNamiva laghvazanaM guNakAri bhiSajAM gnnaiy'gaadi| tasmAdeva hetoralpAzanenApi zarIramavantaste mantriNo mumudire| itthaM mitho bhRzamanavarataM zocantaH, pazava iva tatraivA'zranto visRjantazca malamUtrAdikaM kAyikaM kaSTamapi durvacaM sahamAnA, rasatyAgAditapo'pi bhAvamantarA smaacrnte| dInAnanAH samprAptapAratantryAste catvAro mantriNaH palyopamamiva SaNmAsAMstatra garne mahatA kaSTena vytyairn| ___ atrAvasare kamapi zatru jitvA gaganadhUlisArthavAhena satrA rAjA vikramAdityaH sasainyastatra campApuryAM smaayyau| tato rAjJa AjJayA sArthezaH svasadanamAgAttadAvasare saMprAse sA satI mantrikathAmazeSAM nijbhrtaarmaackshau| rAjApi yAvatpUrva campaka 268 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram caturtha-prastAvaH mAlAzIlaparIkSAyai ye mantriNaH preSitAstAn smAraM smAraM tacchuddhikRte smutsuko'bhuut| tAvad buddhikhanyA satyA nijastriyA preritaH sArthavAhaH sabalaM rAjAnaM nijagRhe bhojanAya nimantrayAmAsa, tasyAgrahA''dhikyAnnRpo'pi tadvaco mene| tatastaducitanAnAvidhabhojyasAmagrIsampAdanAya sodyamaH sa nijniketnmaayaatH| asau khalu pakvAnnAdinAnAvidhabhojanasAmagrI guptyA parakIyabhavane smpiipct| tadA kSitipatirapyatuSyat, vyacintayacca-yadiSTaM kAryamatrAvazyameva setsyati, yadamunA sArthapatinA sampAditAM bhojanasAmagrI tadAlayaM sametya sasainyo'haM bhuJjIyeti yujyte| sArthavAho yadyapi sabalameva mA pramodAtirekAd bhojanAya nyamantrayata, tathApi tAvatIH sAmagrIH sampAdayituM sa kadApi na zaknuyAdityavadhArya matimAn rAjA kamapi nijasevakaM tatra sadane praahinnot| so'pi tadIyasadanamAgatya, tataH parAvRtya rAjAnamityAcakhyausvAmin! tasya niketane sAmarayAH kA kathA?, pAkazAlAyAM dhUmo'pi nAloki, tadanucarAzca nizcintA eva dadRzire, kimanyadvadAmi ekaH zizurapi yAvad bhuJjIta tAvatyapi sAmagrI tena nAkAri, punaH kathameSa sasainyaM zrImantaM nyamantrayata?, iti sevakoditamAkarNya kSamezo'pi tatkAlameva krudhA jajvAla, abhyadhAccaivam-aho! yadeSa sasainyaM mAM nimantrya kimapyakurvan nirudymstisstthti?| tenA'numIyate yadasau mahAdhUrto'sti, athavA kimeSa ghAtakaH?, vaJcako'laso vA?, yo'stu so'stu| saparivAro'haM tadAlaye samAgatAyAM velAyAM bhoktuM vrajiSyAmi, sAmarayA vinA kathametAnme parivArAn bhojayatItyapi drkssyaami?| asminnevAvasare'sthicarmAvazeSAMstAn garttasthAn mantriNaH svastriyA zikSitaH sArthavAha Aha khalvevam-mantriNaH! madAdezama 269 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram saMzayaM yUyaM kariSyatha ced yuSmAnahaM narakAd ghorAndhakArAjjIvAnivA'vazyamuddhariSyAmi grtaadmussmaat| lezato'pi tato viparItaM kariSyatha cedatraiva garte punrnidhaasyaami| taduktimAkarNya te samUcirebhorabhayaprada! yathA nigadiSyasi tathaivA''cariSyAmaH, tadullaGghanaM naiva kariSyAmo vayamiti tathyaM jAnIhi, parantvasmAd gartAttUrNameva cirpribhuktpaapphlaantiduHkhitaansmaanuddhr| tvaM mahIyasAmapi zlAghyo'si, sameSAM namasyo'si, yataste satImatallikeyaM viduSI prANavallabhA vidhinaa'kaari| athAcirAdeva tanmadhyAttAnniSkAzya zuddhena vAriNA susapya teSAM gAtreSu sakaleSu raktacandanaM krpuuraadisurbhiikRtmlis| tatastAn yakSAniva tadgAtreSu yakSakardamamanulipya bahuvidhaiH kusumaiH saMzobhya mahatI mAlAM ca pridhaapitvaan| tatastAn gRhamadhyabhAge sthApayAmAsa, tatsannidhau tAH sakalAzca bhojyasAmagrIH sthaapitvaan| punastebhya evaM zikSAmapyadAt-samAgatA lokA yadA vaH pazyeyustadA bhavadbhirdevairiva nimeSazUnyaireva bhaavym| bhojanArtha nijanijAsane nRpAlAdilokeSu sakaleSu samupaviSTeSu yA yA bhojanasAmagrIstvattaH prArthayeya tAstAH satvarameva dAtavyA, bhavadbhirmanAgapi vilambo naiva kAryaH, tato'haM vo mokSyAmi, vaiparItyakaraNe tu kadApi no mokSyAmIti satyaM vdaami| itthaM sArthavAhoktamazeSamapi te shrssmurriickrivaaNsH| tadanantaraM sArthavAho nRpAntikametya namaskRtyaivamabhyarthitumArabhata svAmin! nItimatAM zrImatAmadvitIya! samprati bhojanavelA samAyAtA, ataH zrImatprabhucaraNAH saparivArA mamAlayamAgatya punantu, tadA nisargAnmahaujA biDaujA iva zobhAmAvahan satyapi sandehanikare dAkSiNyacetA rAjA ssainystsyaavaasmupeyivaan| 270 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram caturtha-prastAvaH tatrAvasare gRhadvAramupAgate rAjendre surabhIkRtaiH kuGkumAktaistaNDulaiH surabhisumaiH suvarNairmauktikaizca sArthavAhapatnI narapAlamabhyarcya vrdhaapyaamaas| tato rAjendramuccaistare zubhAsane manohare samupAvezya zatapAkAdimahAsurabhitailaM tadaGge mardayAmAsa yathAsthAnaM laghumadhyamottarahastavyApAreNa rAjJaH sarvagAtraM saMmardya tanmanaH praasiisdt| tatastadaGge yakSakardamAdiviziSTaM cUrNaM vilipya pazcAduSNodakena snapayAJcakre / tadanu svacchena pezalakauzeyena vasanena tadaGgaM nirjalIkRtya, karpUrakastUrikAdimizritacandanaM rAjAGge sulipya, karpUrAgurudAhajAtasurabhidhUpena tadIyaM sImantaM dhUpayitvA, surabhipratyagrasumajAtamAlayA vibhUSya gaGgAvArimizritayAmunaM kallolamiva cUDAmabadhnAtsa sArthavAhaH / tato jAtimatsvarNavarNakAzmIrajakezarakardamena bhAgyalakSmyAH zreSThapaTTopame narapAlavizAlabhAle tilakaM rcyaashckre| tadanu nRpasya manaHsadane nivasantInAM dhIhI zrINAmAndolanAya jhUlanakhaTveva kaNThArpitA sumAlA zuzubhetarAm / tadanantaraM yatra yakSIkRtA mantriNa Asan, tatraiva sadane raajaanmsaavnyt| mudhA yakSIkRtAMstAnmantriNo namaskRtya sArthavAho'bhyadhAt - bho yakSAH! ete me prabhavaH saparikarAH bhojanAya samupAgatAH, ato yUyaM tUrNameva tatpariveSaNAya sAmagrIH samarpayata ? / atha te'pi kRtrimayakSAstatkAlamevA'gaNitAni tadarhAsanAni svarNamayAni rAjatAni ca sthAlAni laghUni gurUNi ca pAnapAtrANi kalpatarava iva tasmai ddire| tadanu supakvAnyatimiSTAni drAkSAkoTA'kSoTajambIrA''mrAdidivyAni rAzIkRtAni phalAni tiraskRtAmRtasvAdUni, sukomalAni mAdhuryabharANi ghRtapUrANi, zaSkulIH, apUpAn siMhakezariyAmodakAn prItikarAn kharjAdimiSTapadArthAn, puJjIkRtA'mRtatulyarasAn kamanIyatamAn zarkarAghRtacUrNapUrNapA 1. puSpa / 271 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram citAn saMpUrNacandramaNDalAkArAn ghRtapUrAn, tathA svAdiSTaviziSTAdhikaghRtapAcitavividhapakvAnnAdisarasarucikarapadArthAn viterustsmai| punaste bahuvarSIyA'tisUkSmasurabhizAlyodanAn sUpAMzca bhuJjAnAMstAn pulakAJcitAn kattuM dAkSiNyavahAn, surabhINi nUtnAni pauSTikAni prabhUtAni ghRtAni, vividhAn nRpAzanArhabahUJchAkAn dttvntH| tataste lavaGgalAjayapatrAdisurabhimayatAmbUlapUrNamanekaM pAtram, kaGkolAdicUrNam, pUgIphalAni nAnAjAtIyAni, bahUni dugdhAni zarkarA mizrANi, dadhIni cAtipicchalAni, tAvanti cInAMzukAni rAjAANi, divyAni nAnAvidhAbharaNAni cAhamahamikayA samarpituM lgaaH| ye ye padArthAstatrAvasare riktatAmupagatAste punarapi gusarItyA gUDhacAripuMbhirAnIya tatsannidhau sthaapitaaH| athaitatpradattavividhAtisvAdupadArthAn yathAkAmaM bhuJjAnaH saparivAraH kSoNIpatirbADhaM prssaad| tatastatsadanAntaH kalpatarUniva manovAJchitaphaladAtRn, tatrA'dhiSThAtRtayA saMsthitAMstAMn yakSIkRtAnAlokya manasi camatkRto rAjA dadhyau-aho! eSa sArthezo bhAgyavAnasti yadasya dAsera iva vazamvadIbhUya sarvAn kAmAnamI yakSAH sadaiva pUrayanti, yadyadAdizatyasau tadazeSaM sampAdayanti c| yasya puMsa IdRzA vazyAstiSThanti devAH sa zatasahasrAdInapi bhojayituM kathaM pAcayennAma? duravasthAnalakSaNadvipavibhaJjanapaJcAnanakalpAH sakalamanorathAvAptikRte kalpazAkhina ete yakSA yadi mama gRhe tiSTheyustarhi kRtArthaH syaamhmpi| ata eva bhojanAnantarametAn yakSAn sArthavAhaM yAciSye?, yadyapyete sarvathA'deyA eva santi, tathApi sa audAryAtsnehAdezcAvazyameva dAsyati, kadApi yAcanAM viphalaM na krissyti| eteSAM yakSANAM prabhAvAllokebhyo yatheSTanAnAvidhasubhojanapradAnena jagatyAmakhaNDaM yazaH praapsyaami| parantvahaM rAjAsmi, ayaM tu 272 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram caturtha-prastAvaH sevako'sti, ata enamahaM kathaM yAceya?, yato hi "mahatAM mAdRzAM sevakaM pratiyAcanamavazyaM laghutvasyaiva heturbhvissyti|" yaduktam yAcanaM mahatAM tatra, laghutA kAraNaM dhruvam / tato na yAcitavyaM hi, jAtvapi bhramato'pi vA ||3|| vyAkhyA - atra = saMsAre mahatAmunnatAnAM puMsAM yAcanaM = yAcA laghutAyAH kAraNaM dhruvamavazyaM bhavati, arthAt-yAcanAnmahIyAnapi laghIyAn bhavati, tatastasmAtkAraNAt jAtvapi kadApi bhramato'jJAnAt vA'thavA apinA jJAnato hi-nizcitaM na yaacitvym| anyaccabali bhabbhatthaNi mahu-mahaNu lahuI hUmA soi / jaha icchaha vaDappaNauM, dehu ma maggau koi ||39|| vyAkhyA - (soi) saH (mahumahaNu) madhumathanaH = zrIkRSNaH (baliabbhatthaNi) balerabhyarthanAdyAcanAt (lahui) laghuH (huA) abhUt, ataH kAraNAt (jai) yadi (vaDappaNauM) mahattvaM (icchaha) icchatha, tarhi mahyam (dehu) dehi iti (koi) kamapi (ma) mA (maggau) yaacsv| athApi sajjanAH pareSAmupakRtaye yAcanta eva, meghAH sAgaraM vaariiv| itthaM cintAkulIbhUto yakSagrahaNasamAsaktacetA vikramArko naranAtho mahatA''graheNa sArthavAhamavocat-mitra! ahamidAnIM tAvakInAmIdRzImalaukikImadbhutAM yakSakRtAM sampadamAlokamAna etAn yakSAMstvAmabhiyAce?, yadyapi cintAmaNikalpAnetAn yakSAn dAtuM na prabhaviSyasi, tathApi lolupyAdabhyarthaye, tanmudhA mA kRthaaH| iti kSitipatau nigadati sati sArthavAha Aha sma-svAmin! kathamevaM bravISi?, ahaM khalu kasyApi yAcanaM no bhanajmi tarhi sevyasya 273 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram prabhorjiSNoste kathaM tad bhkssyaami?| yaduktam mIyatAM kathamanIpsitameSAM, dIyatAM kathamayAcitameva / taM dhigastu kalayannapi vAJchAmarthivAgavasaraM sahate yaH ||4oll vyAkhyA - eSAmarthinAmIpsitaM hRdyaM kathaM mIyatAM = jAnIyAt, athavA'yAcitameva svavAJchitaprakAzanamantarA kathaM dIyatAM = dIyeta?, evaM sati yo dAtA vAJchAM = ditsAM kalayan = darzayannapi, arthinAM vAgavasaraM = tadIyA''bhyarthanAM sahate taM= dAtAraM dhigastu, ya IpsitaM = dAtumanA api tasmin yAcamAne dAsyAmIti vilambayati sa satAM zlAghyo na bhavitumarhati, ato yAcakayAcanAM vinaiva tadIpsitaM daatvym| prabho! kimadhikaM nigadAmi-sevakAnAM yadasti tatra svAminAM svAmitvamanyathA siddhameva tatra manAgapi mA sNshyiithaaH| ahaM sevakaH, tvaM tu sevyo'si, atastvAdRzebhyaH prabhubhyo mAdRzAM sevakAnAmadeyaM kimasti?, naivaasti| prANA api satyapekSaNe dIyante tarhi yakSANAmarpaNaM kiM citram?, ata eva yadrocate tadasaMzayaM gRhANa?, etA yakSA bhavatAmabhISTasiddhikaraNena saaphlymigrtutmaam| samprati prabhoste caraNapaGkajAH sainygnnmlkurvtaam| ahamacirAdeva yakSAnetAn peTikAntarnidhAya tAmAdAya zibire samAgacchAmi, iti sArthavAhena vyAhRtaM zrutvA prahRSTaH kSitIzaH saparivAraH kttkmaayaatH| tadanu mahatyAmekasyAM candanAdisurabhitailayogena surabhIkRtAyAM viziSTAnekacitracitritAyAM sarasasumiSTanAnAvidhAhAranibhRtAyAM maJjUSAyAmekamaparasyAmIdRzyAM tasyAmaparaM tRtIyasyAM tRtIyaM caturthyAM peTikAyAM caturthamiti rItyA caturastAMstAsu nikSipya mukhaM sArgalaM 274 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram caturtha-prastAvaH vidhAya nijasevakaistAzcatasro'pi maJjUSA utpATya sadasyAnIya nRpAgra upahRtavAn, vyAhRtavAMzcaivaM-svAmin! yeSAM jighRkSA bhUyasI kilA''sIt, ta ete'timahAntaH sakalAbhISTaphaladAH peTikAntasthAH yakSA AnItAH, tiSThantvete sadaiva bhavataH sannidhAveva, pipuratu ca vaH smiihitaanyshessaanni| yathA vA vidhAturbhujadaNDaH sRSTiM racayati tathaite prabhuNA mArgitAnarthAn sarvAn saadhyntutmaam| parantvete yakSAH kAryakAla eva sadavasare pUjyante, taditarakAle'rcAdividhAnena phalamadadAnAH kupyantyeveti satyaM jaaniihi| ___ iti nizamya rAjA tamevamAkhyat-sArtheza! tvaM khalu mahAduravApAnetAn' yakSAn pradAya yAvajjIvaM gADhamidaM nehamacalaM ckrth| iha loke bAhyavRttyA kRtrimaM nehaM bhUyAMsaH svArthakasAdhanaratA manujAH kurvantyeva, IdRzAlIkasakhAnAM saMkhyA tu jagati bhUyasyeva varti, kintu AntarabAhyobhayavRttyA'kRtrimasnigdhapremakArI tvAdRzo jano virala eva mAmakI dRshmaarohti| yadyapi cirAdAgamanAnnijagRhadArAdimohAdadhunA'traiva te sthitiyujyate, tathApi manaso vAtsalyAttvAM sahaiva niniissursmi| yasmAd guNAnuraktaM sadbhAvabhAjamatisnigdhasakhaM tvAM kSaNamapi pRthakkattuM madIyaM hRdayaM naiva prbhvti| premNaH kimakAryamasti?, yadAha - kimakaraNIyaM premNaH, phaNinaH kathayApi yA bibheti sm| sApi girIzabhujaGgaphaNopadhAnena nidrAti ||41|| vyAkhyA - premNaH = nehasyAkArya kimasti?, kimapi neti| etadeva darzayati - yA bhavAnI purA phaNinaH = sarpasya kathayApi= nAmnApi bibheti sma = abibhet sApi = saiva bhavAnI sAmprataM girIzaH = zivastasya bhujaGgaH = zeSastasya phaNAmupadhAnIkRtya 1. duHkhena avApyante 275 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA - caritram nidrAti = zete divAnizam / bhASAkavitAkAreNApyuktam - jaladhAra ke saMga kalA capalA, aru nIra ke saMga kumodanarI, ahibhacchana saMga halAhala ko bala, premala pona lagI viharI / visatAra hutAsana saMga dhruvAM, yaha rIta pravIna banAya dharI, virahA dukhadAna saneha ke saMga, baDhe manuvA manakI lakarI ||42 // premahu ko madapAna kiyo bahu, jo karave kI nahiM so karego / zauca vicAra kiye kI kahA, jarave marave se kachU na Darego / cAtura ke gati vAure kI gahiM, dIpaka lekara kUpa parego / teja sabe saTake ghaTake vaha, sAgarajU bhaTakoI phirego ||43|| atastvAdRzA sumitreNApi mdrthmkaarympyaacrnniiymev| sati ca viprayoge guNavataH sakhyuH punaH saGgatiH syAnna veti ?, ko jAnIyAdatastvamidAnIM mAmakaM saGgamaM mA tyAkSIH ?, nijastrIkRte kadAcitte manasi samautsukyamudbhaviSyatyatastAmapi sahaiva nItvA cl?| sArthezo jagAda prabho ! janmabhUmestyAgaH sarvasyApi klezAdhikyajananAdduSkara evAsti, tathApi tvatpremapAzabaddho'hamavazyaM tvatsatrA''gamiSyAmi / yataH - "manuSyAH pativratAM striyaM, sampadi vipadyapi tulyakriyaM sakhAyaM, satyapremavAn svAmItyetattrayaM ca bhAgyaM vinA naiva labhante / " itthaM vyAhRtya nijasadanamAgatya kamapi sakalaguNasaMyuktaM sakhAyaM gRhAdinibhAlanAdi karttuM nigadya kiyadbhiH sevakaiH saha satImacarcikayA campakamAlayA sahitaH sArthapatistatra rAjJaH zibire smaayaatH| atha jAte ca prabhAte sasainyaH kSitipatimukuTamaNivikramo naranAthastataH pratasthivAn / madhyAhnavelAyAmati zrAntasainyaiH saha kvacidekatra ramyasthale zibiraM vyadhatta / tatra paktumudyatAn pAcakAn narapAla evamAkhyat-pAcakAH ! alamidAnIM pAkena, ete yakSA 1. satISu zreSThayA / 276 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram caturtha-prastAvaH eva sakalAM bhojanasAmagrImiSTAM paryAptAM dAsyanti / tadanu yathAvadarcanaM vidhAya jJAnapaTIyAn naranAtho vidhivatsnAtAnulipsaH peTikAmunmudrya tatsthAn yakSAn dhUpadIpAdisakalopacArairabhyarcya kRtAJjalI rAjA jagAda - bho yakSAH / prasIdata, pUjAM me gRhaNIta, yathA purA sArthavAhAya rasavatIM bahuvidhAM paryAptAmadiSata tathA'dhunA sasainyasya bhojanaparyAptAM rasavatIM me'rpayata?, tvadarpitayA rasavatyA sarveSAM kSudhAM zrAntiM ca vyapanIya paribhojya ca tvacchaktiM nijavivekaM ca sAphalyaM nayeyamiti / atrAvasare trapayA pIDayA ca vyAkulIkRtAste yakSarUpadharA mantriNaH, vikramAdityaM vyAhattuM lagnAH- svAmin! na santi kepyatra yakSAH, ye tava rasavatIM dadyuH, vayaM tu tava sevakA ye purA'trAgatAste smaH, tAnasmAn kiM no lakSayasi ?, prabho! ye purA'tra sArthezapatnIzIlaparIkSaNArthamAyAtAsta eva vayaM bhavatA satrA ramamANA mantriNaH smaH / yathA kSetre dhAnyarakSAyai gRhopariSTAccolUkanirodhakRte caJcAM sthApayati, tathAyaM saghanaH sArthavAho naH kRtavAn yakSAn kSetrasthAM caJcAmiva / naH satyabhUtayakSAnmA vedIH, kintu kAryavizeSatastena mudhaiva yakSIkRtA vayamatra tiSThAmaH / nAmamAtreNa jAtvapyasadvastu satyatAM nApnoti, holikAparvaNi janaiH kRtA nRpAkRtiriva tAttvikarUpaM vAstavikaM tatkRtyaM vA nAdhigacchati / prabho! tvatprasAdaphalabhUtadAsadAsyAdisakalasukhasAmagrImApannA api vayamamuSya sArthezasya sadmani kiGkarA iva purAkRtakarmayogAdananubhUtamazeSaM kssttmshaamhi| tasmAnna vayaM devatAH smaH, kintu pUrvapracitagRhazrIvinAzakA nUnaM tatrabhavatAM sevakA eva smaH / ato bhAgyavazAtkathamapi prANAn dadhato'smAn gRhANa, kRpAM vidhehi, pureva prsiid| prAgapi yadaparAddhamasmAbhistadapi kssmytaam| atrAvasare 277 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram premAnukampanAbhyAM pUrNaH kSitidhavastAnAlokya nizamya ca tadazeSayathAjAtavRttaM, niSkAzya ca maJjUSAtastAn, pAcakAn pktumaadidesh| ye khalu purA kSitipateH pradhAnapremapAtrANyAsan, yAMzca premadRzA vilokamAna AsIdrAjA tAnidAnImIdRzI durdazAmApannAnAlokya madhurayA girA rAjA'pRcchat-sakhAyaH! atibhISaNadauSkAlikA'nnAbhAvAdrakA ivAsthimAtrAvaziSTA atidurbalAH kathamajaniDhvam?, purA bhavanto mArasundarAkArA Asan, sAmpratamasAdhyadurvyAdhijAtAGgalAvaNyahrAsAH kathaM dRzyadhve?, kena kutra cedRzIM zocyAM dazAM nItAH?; itthaM rAjJA pRSTAste mantriNaH pUrvAnubhUtaM sukhaM smAraM smAraM sandhyAvelAyAM rathAGgapakSiNa iva locanAbhyAmazrUNi muJcantastUSNIM tsthuH| __ punaste kSitipateH preraNayA trapAM vihAya gadgadayA girA sarva vRttamAdyantaM rAjAnaM nyagAdiSuH-svAmin! kAcidajJA strI trijagatIM punAnAM bhAgIrathImAvilA cikIrSati, tathA sacchIlazAlinImimAM satI duHzIlAM vidhAtumanasastadIyaprakhyAtimasahamAnAstadasUyayA pApIyAMso vayaM svayameva tatra mahAgarte nipatitAH kenApi naiva kSisAH, amuSyAH satyAstu tatra lezato'pi doSo naiva dIyate tatrApi yadeSA satIprakANDA samudbhUtaprabhUtakAruNyena nirantarA'nnapAnapradAnena no jIvitamadIdharat, tattu mhaashcrymjaayt| yattatra narakopame garte patitairasmAbhiH kadannamakhAdayatsA satI ziromaNistanmanye prabalatarasaJjAtamArarogopazamo'kAri, tathA kusumazarajAlonmAdApahArakAritatkRtopacArapracayena yadabhUnnaH zarIre kAyaM tadapyAyatau guNakAri zikSaNameva mnyaamhe| itthaM teSAM mantriNAmAsyAccampakamAlAyA guNagrAmastutimAkarNya vismayA''viSTacetAH sAragrAhI guNavidrAjA pramoda 278 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram __ caturtha-prastAvaH bharAttAmastAvIt-aho! astIdAnImapi strIjAtAvIdRzI matinicayanidhiH kauzalyapaTIyasI mahIyasI satI kaaminii| prazasyatamamastyasyAzcAturyam, dhanyA khalveSA trikaraNavizuddhamuttamaM shiilmvti| iha hi jagatyAM kAyenApi zIlapAlanaM kaThinamasti, tasmAdapyatikaThinaM vAcA zIlapAlanam, amUbhyAmapi manasA tatpAlanaM sarvathA lokottrmevaa'sti| yataH-"manovikArAGkurodgamanavarddhane meghatulyA, yasyAzcetasi svAsthyAvasthA praNanAza, yAM cAnArataM bhartRviyogA'nalo nitarAM santApayati, sphurati ca yasyAstaDidgauravarNAyAstAruNyamatimanoharaM darzanAdeva yuvajanamanovilobhanakSamaM nUtnam, vidyante ca yasyAM sarve sadguNA azeSAH kalAzca, vilasanti ca bahulAH kamalAH, prArthayanti ca kAmakiGkarIbhUtAH samIpamAgatAH kAminaH, sati ca zvazrvAdigurujanAnAmasadbhAve darbhAgramatizAlinIyaM campakamAlA yadanupamaM vizuddhaM zIlaM dadhAti, kA parA tathA zIlaM dadhIta?, kApi netyrthH| ata eva dhanavAn dhanyavAdAhazcA'yaM sArthavAhaH, yasyedRzI kAminI zIlazAlinI jagajjanapAvinI vickaasti| yA kAminI zIlapAlanAtsItAdipuNyavanitAyAH sAmyamaJcati, rUpazriyA ratimapi Drepayate, buddhyA sarasvatIkalpAsti, tAmenAM satIziromaNimAlokamAnA janA api dhanyA iti nizcayaM vdaamH| itthaM prazasya tatkSaNaM taM sArthavAhamAkArya vihasya nRpastamavocat-sakhe! atyadbhutAn yakSAnme samarpayAmAsitha?, yA khalvamUn durmatikAJchaThAn nistrapAMzca mantriNo nijadhIcAturyeNA'zikSayatsA te preyasI zreyasI satI ciraayurstu| api ca yasyA mahAsatyA vANImacetanAstarulatAdayo'pyullaGghayituM naiva zaknuvanti, tasyA atulaprabhAvatazcA'mI mantriNaH svIyAM zaThatAM muJceyustatra kimaashcrym| 279 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram evaM vikramAdityo narapatistaditare'pi sabhyAstAM satI bahudhA prshshNsuH| yujyate caitat-"guNayogAtke sadbhirna prazasyante" tayA parIkSayA sarvAzAvistRtazobhAzAlinI satImatallikA campakamAlA satIgaNanAyAM praathmymyaanyckre| taddinAdasyAH satItvamAhAtmyaM sarvatra loke samaidhata, zItAMzoH sudhAmayI kaleva lokAnAmAhlAdikA sukhAvahA ca jajJe satI cmpkmaalaa| tadanu vasantau kAnanaM kAma iva saha tena sArthavAhena vikramArko raajaa'nukrmennojjyiniimaayyau| sakhedAste catvAro mantriNo'pi tAM satI campakamAlA kRtA'parAdhaM kSamayitvA svasvasadanaM gantumutsukAstadA dAtRNAM ziromaNizcampakamAlApi saharSapUrvamaGgIkRtaM dhanaM tebhyaH prtyaarpyt| api ca sudhAsyandinyA girA tAnmantriNaH sA tathopadiSTavatI yathA te tatkAlameva prstriirirNsaamtyaakssuH| aho! "mahAsatyA viduSyA mahimA mahIyAnbhavati, yena te'nAryA api mantriNa aaryaashckrire|" tataH kuladevImiva tAM satI campakamAlAM vAramvAraM namaskRtya tasyA udArAM guNAvalI kIrtayantaste catvAro mantriNaH svasthAH santaH nijnijaalymaapedire| sArthavAho'pi tasyA mahAsatyAH saGgatyA saushiilymupeyivaan| athaikadA tatrojayinyAM puyA~ bhavyajIvAnAM pAvanAya sukhAya ca zrIsiddhasenadivAkaraH sUrIzvara AgAttadAkarNya meghAgamena kekIva prahRSyan pulakitaromarAjI rAjA nitraamtussyt| tadanu mahA zubhabhAvabhAvitamanA naranAtho guruvandanAyai niragAt, itare'pi mahAnto janAstatrAvasare tadarthaM tena satrA sahasrazo yyuH| asminnevAvasare nijasujanajanamaNDalamaNDitaH priyayA sahitaH sArthavAho'pi dharmadezanAM shushruussusttraagaat| tadA sUridivAkaro bhavyajIvapadmavanaM vibodhayantIm, ajJAnatimiranirasyantI, sudhA 280 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram caturtha-prastAvaH syandinIM dharmadezanAM praarebhe| tathA hi arthAH pAdarajaHsamA girinadIvegopamaM yauvanaM, mAnuSyaM jalabindulolacapalaM phenopamaM jIvitam / dharma yo na karoti nizcalamatiH svargArgalodghATanaM, pazcAttApahato jarApariMgataH zokAgninA dahyate ||4|| vyAkhyA - bho bhavyAH! iha duHkhadAvAnalasantase saMsAre arthAH= sampattayaH pAdarajaH samAH = pAdayozcaraNayorlagnAni yAni rajAMsi dhUlayasteSAM samAstadvatkSaNikAH, yauvanaM = tAruNyaM girinadyAstadudbhUtAyAH sarito yo vegastasyopamA sAmyaM ysmiNstaadRshmsti| arthAtparvatodbhUtasarito vego mahAn bhavannapi yathA cirasthAyI na bhavati tathA jIvAnAM tAruNyamapi ciraM sthASNu no jaayte| yadidamatidurApaM mAnuSyaM = manuSyajanma tadapi jalabinduvallolacapalamaticaJcalamasti, evaM jIvitaM = lokAnAmAyurapi phenopamaM - abdhikaphenasyopamA tulanA yasmiMstathA vartate tadvadeva vinazvaramasti, asmAddhetoryo naraH = pumAn nizcalaM dRDhaM cittaM yasya sa dRDhamanAH svargA'rgalodghATanaM = svargArgalasya devalokAdiprAtipratipanthina udghATanaM vArakaM dharma na karoti sa naraH pazcAttApena hataH = kRtapazcAttApo jarayA parigataH = zithilIkRtA'zeSA'vayavaH zokAninA dahyate = duHkhiikriyte| bhujantA mahurA vivAgavirasA kiMpAgatullA ime, kacchUkaMDUyaNaM va dukkhajaNayA dAviti buddhiM suhe / majhaNhe mayatihi avva niyayaM micchAbhisaMdhippayA, bhuttA diti kujoNijammagahaNaM bhogA mahAveriNo ||3|| vyAkhyA - ime kimpAkaphalatulyA Adau madhurA vipAke'vasAne 281 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram virasA = nIrasAH bhogA = viSayAH bhuJjantAM = sevyantAm, paramete kacchUsamparkAjjAtakaNDUyanamiva duHkhajanakAH suhe = vAstavikasukhaviSayiNI yA buddhistAM dAviti = dApayanti - kRntanti, majjhaNhe = madhyAhne mayatinhi avva = mRgatRSNikAvat micchAbhisandhippayA = mithyAbhisandhiprabhAH-mithyA'lIkamabhisandhestabuddheH prabhA cchAyAM yeSu te tathAbhUtA viSayA bhogAH mahAveriNo = mahAvairiNaH prabalAH zatravaH bhuttA= bhuktAH-sevitAH santaH kujoNijammagahaNaM = kuyonijanmagahanam-kutsitA yonayaH kuyonayaH-nIcakulAdau yajjanma gahanaM bhavaparamparA tat dinti = dadati bhoginAM prANinAmiti bhaavH| ata etAdRzA mahAzatrukalpA bhogA naiva bhoktavyAH sadbhiH kadApIti tttvm| arthArthaM nakracakrAkulajalanilayaM keciduccastaranti, prodyacchanAbhighAtotthitazikhikaNakaM janyamanye vishnti| zItoSNAmbhaHsamIraglapitatanulatAH kSetrikAM kurvate'nye, zilpaM cAnalpabhedaM vidadhati ca pare nATakAcaM ca kecit||44|| vyAkhyA - arthArtha = dhanArjanAya kecit = kiyanto janA uccairagAdhaM nakrAdibhISaNajalajantusamUhenA''kulIkRtajalarAzi samudraM taranti = samudramapyuttIrya vyApriyante, prodyanti yAni zastrANi teSAM ghAtena prahAreNotthitAH zikhinaH kaNA yatra tAdRzaM janyaM yuddhamanye itare vizanti, arthAtkiyanto dhanalipsayA prANApahAryapi yuddhaM kurvnti| anye tu zItenA'mbhasA - vAriNA samIreNa = vAtena glapitA = mlAnA tanulatA lateva komalA tanuryeSAM te tatkRtaM klezaM sahamAnAH kSetrikAM = kSetrANi kurvate = kRSanti, ca punaH pare'nalpabhedamanekabhedasahitaM zilpaM vidadhati = prakurvate, 282 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA-caritram caturtha-prastAvaH kecicca nATakAdi kurvate, itthaM dhanopArjane'pi mahAneva klezo dRzyate, sukhaM tu manAgapi naivaa'vlokyte| ata evahiMsAmajiSu mA kRthA vada giraM satyAmapApAvahAM, steyaM varjaya sarvathA paravadhUsaGgaM vimucAdarAt / kurvicchAparimANamiSTavibhave krodhAdidoSAMstyaja, prIti jainamate vidhehi nitarAM saukhye yadIcchAsti te ||45|| vyAkhyA - bho lokAH! prANiSu =jIveSu hiMsAM taddhiMsanaM mA kRthAH = mA kuru, apApAvahAm = pApAnanubandhinI satyAm = satyabhUtAmeva giraM = vAcaM vada = brUhi, steyaM = caurya varjaya= tyaja, AdarAd = yatnataH pareSAmanyeSAM yA vadhvaH striyastAsAM saGgaM muzca = jahAhi, iSTavibhave = vAJchitadhane cecchAparimANaM mamaitadeva syAttadadhikaM neti parigrahaparimANaM kuru, kiJca ye khalu krodhAdayo mahAnarthakarA dossaastaaNstyj| yadi nitarAmatizayena saukhye = sarvAdhike saukhye icchA = vAJchA te = tavAsti varttate, tarhi jainamate = vItarAgaprarUpite dharme prIti = rAgaM, vidhehi = vidhatsva, iti| __ yathA digbhrAntyA naizikatimirAdhikyAdvA patho vismRtyA kazcinmUDhadhI nAvudite praNaSTe ca tamaHpaTale bhrame vA samyagmArga vidan nitarAM hRSyati, tathA tasya gurogirA pradhvastamohAndhakArA bhavyA jIvA yathAvaddharmamArgamavabudhya niHsImamAnandaM prpedire| tadAnIM praNaSTamohAndhakAro'tiviziSTA''zayo vidvAn paTIyAn laghukarmA ca sArthavAho gurUnevaM vyAhartumArabhata-prabho! ahamadyAvadhitattvAvabodhamantarA AtmAnaM mudhaiva paNDitaMmanyamAna aasm| yataH-kalAsaritAM pAraM ganturapi jIvasya tattvAvabodhaM vinA mUrkhatA 283 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritrama no vijhaati|" adyaiva tatra bhavatA sudhAsahodaropadezAdajJAnaroganirAsimahauSadhermama tattvajJAnalakSaNanairujyamudapadyata, arthAdajJAnamanazat, samutpannaM ca tttvjnyaanmiti| yadyapyahaM sakalasAvadyaheyalakSaNaM sarvottamaM sAdhumArga jighRkSurasmi tathApi tadavanAya mayi tAvatI zakti sti| ata eva samyaktvamUlakaM dvAdazavratalakSitaM zrAddhadharma mamopari prasadya sastrIkaM mAmupadizata?, itthaM bhaktibhareNa taduditaM nizamya sa sUridivAkaro bhaktimantaM zraddhAluM vinItaM suziSyaM mantramiva taM sabhAyaM sArthavAhaM shraavkiiymrkvrtmupdissttvaan| tadanu svaM kRtakRtyaM manvAnaH sArthezaH sabhAryaH svasadanamAgatya nijeSTadevamiva dharma kartuM lgH| ___ tato'sau sArthapatiH zaGkAdidoSamuktamujjvalaM samyaktvasahitaM nirduSTA'NuvratAtmakaM zrAddhavrataM pAlayan, sAdhUMzca vizuddhA'nnapAnavasanapAtrAdIni pratilAbhayan, saddhyAnaM dharan sakala zrAvakamUrdhanyo bbhuuvaan| tatpatnI campakamAlA mahAsatyapi sacchIlasaurabhyeNa shushubhe| prakRtyodAracetAH sannapi paramodAroktipreritaH pramodabhAgasau sArthezaH sadupArjitAM nijalakSmI saptakSetreSu vapan sArthakyaM ninaay| bahulArthavyayena nava caityAni nirmAya teSu bahunA dravyavyayena mahIyasotsavena cAhatIH pratimAH praatisstthipt| kiyatAM jIrNatarANAM caityaanaamuddhtimciikrt| tathA jinshaasnopyoginaanaapustkaanyliilikht| cturvidhshriisngghbhktirpykaari| athA'munA dharmamatinA sArthavAhena jIvAMzciraM jijIvayiSayA mInajIvinAM duSTatamAnAM ghAtukAnAM mInaghAtavRttirapi nRptstyaajitaa| arthAdyathA kazcidapi jAtvapi mInAdInabalAJjIvAn no hanyAditi raajniymmkaaryt| nijavizAlabhAlapaTTe saGghAdhipatyatilakamuttamamadhAri caamunaa| 1. arka = dvAdaza / 284 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI campakamAlA - caritram caturtha- prastAvaH akAri ca siddhAcalaraivatAdimahAtIrthagamanaprabhudarzanasunamanAdi / itthaM sastrIkaH sArthezaH zrAddhadharmamAzrityA''rhacchAsanavarddhanatatparaH kRtAbhigrahaM yathAvat paripAlayan prAnte tau dampatI samAdhimRtyunA sadgatiM lebhAte / yato "bhagavadarhaccaraNakamalasevinAmIdRzyeva gtirjaayte|'' tasmAtsarvaireva bhavyAzayaiH zIlarakSAyai prayatitavyam / etaddhi samyagavitaM satprANinAM cintAmaNiriva laukikaM sarvaM sukhAdikaM sAdhayati, prAnte cA'jarAmaragatiM prApayatIti / svastyastu / AjanmapratipAlya zIlamanaghaM satyagragaNyA bhave, hyasmiMzcampakamAlikA nirupamaM lebhe yazonirmalam / tadvad yaH paripAlayiSyatitamAM zIlaM kilA'khaNDitaM, satkItrtyAH sadanaM bhaviSyatitamAM mAmahAmAno hi saH ||46 || vyAkhyA - yAvajjIvamanaghaM nirdoSaM zIlaM = satItvaM pratipAlya =saMrakSya satInAM = pativratAnAM strINAmagragaNyA mukhyA satI, asminbhave = janmani sA campakamAlA nirupamam = nirnAstyupamA yasya tadanupamaM nirmalaM yazaH kIttiM lebhe = prAptavatI / tadvad = campakamAlAvad yaH = ko'pyanyo'khaNDitaM zIlaM = brahmacaryavrataM pAlayiSyatitamAm, sa naro hi nizcitaM mAmahyamAnaH = lokairazeSaiH stUyamAnaH satkIrttyAH = suyazasaH sadanaM bhaviSyatitamAmiti / - bhRzaM zrIsaudharma bRhattapAkhyabhuvanakhyAtA'cchagacchAdhipa zrIrAjendrajagaJjayiSNucaraNAmbhojadvayAnte sadA / etasmin racite yatIndramuninA gadyaprabandhe mudA, jajJe campakamAlikIyacarite prastAvaturyo'naghaH // 285 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-prastAvaH zrI campakamAlA-caritram campakamAlAcaritaM, (1985) zaravasunavabhUtulitavikramAbde / caitrikasitadvitIyozanasi samApayAmAsaitat ||2|| caitra zukla dvitIyA zrIsaudharmabRhattapogacchagaganAGgaNadinamaNisuvihitasUrizakracakra-cUDAmaNi-jaGgamayugapradhAna paramayogirAja-vizvapUjya-bhaTTAraka zrImadvijayarAjendrasUrIzvaracaraNapaGkajabhRjAyamANa vyAravyAnavAcaspatyupAdhyAyazrIyatIndravijayasaMdRbdhA gadyapadyasaMskRtabhASAtmikA zrI campakamAlA - kathA samAptA | 286 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI / / zrI goDIpArzvanAthAya namaH / / zrI saudharmabRhattapogacchIya svacchAmbaravihArisuvihitasUrikulatilakasarvatantra svatantra zAsana samrATa-paramayogirAja jaGgamayugapradhAnajagatpUjya gurudeva zrI zrI 1008 zrImadvijayarAjendrasUrIzvaracaraNAravindasevA-hevAka-vyAkhyAnavAcaspatimupAdhyAya zrIyatIndravijayena (zrIyatIndrasUrIzvareNa) saMskAritA || zrI bRhadvidvagoSThI // 287 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI jagatpUjya : / / zrImadvijayarAjendrasUrIzvarapAdapadmebhyo namaH / / gadyapadyasaMskRtabhASAtmikA bRhadvidvadoSThI vibudhaM me matI rAjayajanIyaM guruM parA / jetAraM saMsmaredindra-sUryakalpaM sadA'nerim ||1|| athaikadA dhArAnagarIpati-bhojanRpatiH svasaMbhIyazRGgArabhUtAkhilazAstravicAravicakSaNAM vipazcitpaJcazatImimAM pRcchAmapRcchat - yatsaMsAre ye nirguNA naraste kIdRzo jJeyAH ?, atha teSu vidvacchiromaNistilakamaJjaryAdyanekasaMskRtaprAkRtagranthapraNetA 3 dhanapAlanAmA paNDito vyAharat - yeSAM na vidyA na tapo na dAnaM na cApi zIlaM na guNo na dhrmH| te martyaloke bhuvi bhArabhUtA, manuSyarUpeNa mRgAzcaranti ||1|| arthAt - ye janA asyAM jagatyAM janma dhRtvA na vidyAmadhIyate, na tapastapasyanti, na hInadInaduHkhijanAnAM sAhAyyaM pradadate, svAcAraM na pAlayanti, vIryarakSAM na vidadhate, sahanazIlatvAdiguNAnna dadhate, nijadharme ca na ramante, te janA manuSyAkArA mRgA eva bodhyAH / yathA hi mRgo ghAsAdi gharsitvA svajIvanaM nirvahate, tathaiva nirguNaH pumAn khAditvA pItvA cAmUlyaM duSprApyaM ca svajIvanaM vyarthameva 1. nAsti ariH yasya saH / 2. sabhAyAH sambandhinaH 3. praznaM / 4. khAditvA / 288 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI gmytiiti| athA'sya viduSo vAcamAkA'nyaH kazcidvipazcinmRgapakSamAzrityAbhyadhAt-yadavAcyaM kila sarvathA sabhAyAM nItiviruddhaM vcH| nirguNino narasya mRgasAdRzyamiti svalpazemuSINAmeva kthnm| yato mRgeSvapi bhavanti bhUyAMsaH prazasyA gunnaaH| tathAhi - svare zIrSa jane mAMsaM, tvacaM ca brahmacAriNi / zRGgaM yogIzvare dadyAM, mRtaH strISu sulocane ||2|| vyAkhyA - mRgA eva sugAyanazrAvayitRbhyo nRbhyo nijaziraH, mAMsAdebhyo mAMsam, varNibhyo'jinam, yogibhyaH zRGga dadati, kiM bahunA, taccakSubhireva striya upamIyante'ta eva tA mRgaakssyo'bhidhiiynte| tathA mRgANAM kastUrikA sukAryeSu samAyAti, balapuSTaye cAtIva sAhAyyaM vidhtte| ata eva bahUpadezakA vyAcakSate caivam durvAvaratRNA''hArA, dhanyAste ve vane mRgAH / vibhavonmattamUrkhANAM, na pazyanti mukhAni ye ||3|| ato na mRgatulyA nirguNino nrH| atha dhanapAlapaNDito vimRzyaivamAha-yadyevaM tarhi nirguNino janAH 'manuSyarUpAH pazavazcaranti' ityevaM vaacyaaH| athA'nyo vidvAnuvAca-etadapyanucitaM naitacchobhate sabhyasabhAyAM nItiriktaM bhvdvcH| asyAM saMsRtau nahi pazumantarA kimapi kArya bhavitumarhati, taccharIrAvayavAdibhireva bahUni kAryANi smpaadynte| pazava eva sarveSAM janAnAM paramopakArakAraNaM jIvanaM c| teSAM zarIrAvayavA na nirarthakAH, kiJca sArthakA ev| tathAhi - 1. crm| 2. sNsaare| .. 289 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI kastUrI pRSatAM radAH karaTinAM kRttiH pazUnAM payo, dhenUnAM chadamaNDalAni zirikhanA romANyavInAmapi / puccha-snAyu-vazA-viSANa-narakhara-vedAdikaM kiMca na, syAtkasyApyupakArazUnyavapuSo mAnuSyakaM bhoH! punaH ||4|| pazuSu gopakSamAzritya - tRNamatti rAti dugdhaM, chagaNaM ca gRhasya maNDanaM bhavati / rogApahAri mUtraM, pucchaM koTidevatAsthAnam ||5|| gozca darzanamapi mngglaaspdm| saMsAre prAyo yAvanti zubhakAryANi, teSu godadhidugdhasapISi sarvotkRSTAni balabuddhivarddhakAni ca bhvnti| gomUtramapyanekarogApahAri, azuci-vinAzakaM c| gomUtre karpAsamArdIkRtya kSetre saMvapeccenna kadApi niSphalaM yAti, na ca kathaJcana shttti| ato'yaM sarvapazubhyaH zreSThatama iti| vRSabhamapi - guruzakaTadhurandharastuNAzI, samaviSameSu ca lAgalApakarSI / jagadupakaraNaM pavitrayonirnarapazunA, kimu mIyate gavendraH ||6|| ato nirguNino nurna pshostulytvm| athA'yaM dhanapAlo vidvAn pazuguNAn zrAvaM zrAvaM babhASeyadvastusArA'sArabodha-vicArazUnyA nirguNAH pumAMsaH 'manuSyarUpeNa zunaH svarUpAH' ityevaM vijnyeyaaH|| tataH punaH prativAdI zvapakSamAzrityA''ha - svAmibhaktaH sucetanyaH, svalpanidraH sadodhamI / svalpasantoSo vAkzUraH, tasmAttattulyatA katham ||7|| 1. mRgaannaam| 2. dntaaH| 3. hastinAM 4. crm| 5. picchaani| 6. ghettu| 7. crbii| 8. shiiNgddu| 9. nkh| 10. ddaati| 11. chaann| 12. hl| 12 290 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI bRhadvidvadgoSThI sArameyA hi yeSAM dAnazUnyau karo, dharmavacanazravaNazUnye zrutI, asatyodgArA'pavitramAsyam, sAdhudRSTizUnye dRSTI, tIrthamArgarajaHzUnyAvaGghI, anyAyopArjitavittapUrNamazucikamudaram, teSAM pizitamapi naa'dnti| tathA te zubhA'zubhasUcakAnyaGkAnyapi kurvate, ityAdi zvasvapi bahavo gunnaaH|| atha dhanapAlo nirguNAnnarAn 'manuSyarUpeNa kharAzcaranti' ityaah| tataH pratipakSI kharaM pakSI-kRtyA'vak zItoSNaM neva jAnAti, bhAraM sarvaM dadhAti ca / tRNabhakSaNasantuSTaH, pratyahaM bhadrakAkRtiH ||8|| kiJca yAtrAdikAryeSu khrdhvnirmngglhetuH| yaH kazcana pumAn taddhvanizakunaM vimRzya kArya vidhatte, sa svakArye sAphalyaM labhate'to nirguNino naiva raasbhtulnaa| __ zrutvaivaM dhanapAlo'pi nirguNAn 'manuSyarUpeNa bhavanti coSTrAH' ityvaadiit| prativAdI, uSTra maNDayannAha - vapurviSamasaMsthAnaM, karNajvarakaro ravaH / karabhasyAzugatyeva, chAditA doSasaMhatiH ||9|| ekasyAM ghaTikAyAM, yojanagAmI sadA nRpatimAnyaH / bhArodahanasamarthaH, kathaM samo nirguNaiH sArdham ||10|| kiJca jagati zIghragamanamapyuttamo gunnH| yo hi gamanAlasastasya kAryamapi zithilam, yadyapi sarvatra savaireva calanaiH kArya kriyate, tathApi pratikAryeSu bhUrizaH shiighrgmnsyaivaa''vshyktvm| kiJcoSTro'ttumapi svAminaM na bahu pIDayati, sAmAnyenaiva bhojanena sntussyti| nirguNino narAduSTrA lkssto'dhikaaH| 1. smuuh| 291 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI atha dhanapAlo guNariktAn 'manuSyarUpeNa bhavanti kAkAH ' itygaadiit| prativAdI kAkamapi maNDayannAha - " priyaM dUragataM gehe prAptaM jAnAti tatkSaNAt / na vizvasiti kaJcApi, kAle cApalyakArakaH ||11|| kAcana yuvatirekaM kAkaM jAmbUnadapaJjare prakSipya nijagRhAGgaNasthedrau proccikSepa / atha kadAcittasyAH sakhI paryapRcchat yalloke zukasArikAdipakSiNastu bahavo janAH paripAlayanti, kintu na ko'pi kAkam, nahi kSudrapakSibhiH gRhazobhA / atha yuvatiH samuttatAra atrasthaH sakhi ! lakSayojanagatasyApi priyasyA''game, vettyAkhyAti ca dhik zukAdaya ime sarve paThantaH zaThAH / matkAntasya viyogarUpadahanajvAlAvalezcandanaM, kAkastena guNena kAJcanamaye vyApAritaH paare ||12|| arthAt - ayaM kAko lakSayojanagatasyApi mama bhartturAgamanaM jAnAti, AkhyAti c| ataH zukAdIn dhik, yato'mI zukAdayaH paThanacaturA na tu priyvaarttaa''khyaankaaH| ayaM kAko mama bharturviyogAgnijvAlAyai candanasamaH, yathA gharmArttaM puruSaM candanaM svazaityena zItayati, tathaivA'yaM kAko madbharttRviyogA'gnijAyamAnabahuzokadukhAttAM mAM bhattRzubhA''khyAnakena zItalIkurute / ata eva kAraNAnmayA'sau kAkaH svarNamaye paJjare kSipta iti / atha dhanapAlo vijJatamaH punarapi nirguNAn 'manuSyarUpeNa hi tAmracUDAH' ityabhidhatte sma / pratipakSI tAnapi prazaMsayannAha - naitadapi bhavatkathanaM rucikaram, yataste'pi sUpadezakAryaM kurvate, te 1. vRkssH| 292 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI pazcimAyAM rAtrau dvidvicatuzcaturghaTikAnantaraM svagrIvAmuccaiH kurvANA vadanti - saMsAre bahurogazokajanake sAre mahAnarthade, tiryaktvAmaranArakAdigatiSu zreSThaM tathA durlabham / bho lokAH! sukRtodyatA bhavata vo labdhaM bhavaM mAnuSaM, mohAndhAH prasaratpramAdavazato mA''hArya mA hAryatAm ||13|| __kiJca tAmracUDavacanaM cAkarNya kecana bhagavaddhyAnalInAH, kecana nijavidyAbhyAsalInAH, kecitprabhubhajanalInA nijaM nijaM mAnuSaM januH saarthynti| ata evA'smin jagati taamrcuuddo'pyupdeshkH| so'harnizaM manujAn sacetayati-yad bho lokAH! AlasyaM samujjhitya sadodyamino bhavata, prAsakAlaM ca sphlyt| ye pumAMsaH prAsA'vasaraM samupekSante, te tUnnateruccasiMhAsane sthAtumanoM ev| gate cA'vasare te rAjJIvat pazcAttApabhAjo bhavantIti na sndehH| tathAhi - athA''sIt kasyacidrAjJaH ssssttydhikstriishttryii| tato rAjA dezAntaraM gatvA yasmiMzca dine pratinivRtya gRhamAgamat, taddine sarvapAzcAtyAyA rAjyA vAra aasiit| ataH svadAsIH saMbodhya sA'cakathata-yadahaM zaye, yadA hi rAjA''gacchettadA tvaM mAM jaagryH| atha yadA nRpatirAjagAma tadA tA dAsyo bhayaM lAtvA tAM rAjJI naa'jaagryn| rAjA tu jagAma, rAjJI cotthAyA'pRcchatkiM rAjA samAjagAma?, tAzca procuH 'OM' kiJca, vayaM sabhayA bhavatIM naa'jaagryaam| sA tu rAjJI bahu ruroda pazcAttatApa c| itthameva ye prAptasamayaM gamayanti, te pazcAttApabhAjo bhavanti, ye durlabhaM manuSyajanma labdhvA dharma vinaiva bhavaM gamayanti, te catura1. jnm| 2. jAgR-preraka 2.pu.e.| 3. vismybodhk-avyy| 293 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ zrI bRhadvidvadgoSThI zItilakSayoniSu bhrAmyanto'pi naitAdRzamavasaraM lbhnte| ataH sarvopAdhiM tyaktvA mukhyatvena dharma eva karttavyaH, kSaNamAtramapi niSphalaM na gamayitavyamityeva puMso mukhyaM karma dhrmshc| ato na nirguNAnAM taamrcuuddsaamym| ___atha kazcidavasarajJo vipazciduparyuktamanumodayannAha-yat satyameva viduSo vcH| yataH 'AhAranidrAbhayamaithunaM ca, sAmAnyametatpazupakSinRNAm' kiJca manuSyApekSayA'pi pazupakSiNazcaitAH kriyAH samaryAdaM sAvadhAnatayA smaacrntiiti| tathAhi-te'khAdyaM na khAdanti, apeyaM na pibanti, svalpanidrAlavo bhavanti, bhayajanakagahanAraNyeSvapi nirbhayAH samayaM vyatyayante, akhilavarSe ca dvitricaturvArameva kAmaM kaamynte| ata eva teSu susvAsthyaM naanaavidhprshsygunnaashcotpdynte| ataH pazupakSiNo'pi saMsAre guNinazcopakArakAzca vartante, idaM ca pUrvoktasaMvAda eva samyak suucyti| ato manuSyaiH svamanuSyatvasampAdanAya pazupakSibhyo'pIme guNA avazyaM zikSyA ev| yathA - prabhUtamalpakAryaM vA, yo naraH kartumicchati / sarvArambheNa tatkuryAt, siMhAdekaM prakIrtitam ||14|| sarvendriyANi saMyamya, bakavatpatito janaH / kAladezopapannAni, sarvakAryANi sAdhayet ||15|| bahAzI svalpasantuSTaH, sunidraH zIghracetanaH / prabhubhaktazca zUrazca, jJAtavyA SaT zuno guNAH ||16|| avizrAmaM vahebhAraM, zItoSNaM ca na vindati / sasantoSastathA nityaM, trINi zikSeta gardabhAt ||17|| gUDhamethunadhASTarye ca, kAle cAlayasaGgraham / 294 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI apramAdamanAlasyaM, paJca zikSeta vAyasAt ||18|| yuddhaM ca prAtarutthAnaM, bhojanaM saha bandhubhiH / striyamApadgatAM rakSeccatuH zikSeta kukkuTAt ||19|| atha punarapi dhanapAlenA'vAci-yadyevaM tarhi 'manuSyarUpAH khalu makSikAH syuH' ityeva sviikriytaam| zrutvaivaM vAdinApi makSikApakSamAzrityA'bhyadhAyi - sarveSAM hastayuktyaiva, janAnAM bodhayatyasau / ye dharma no kariSyanti, gharSayiSyanti te karI ||20|| kiJca nirguNA upakArazUnyAH, makSikAstu srvessaamupkaarkrtyH| tadIyamadhuno'mRtavanmAdhuryam, tacca rogaM vinAzayati, balaJca vrddhyti| makSikA api svahastagharSaNayuktyaiva janAn bodhayantiyad ye pumAMso lakSmI kevalaM saJcayantyeva, na paropakArAya na ca svabhogAya vyayIkurvate, te cA'ntakAle vayamiva hastau gharSayanta evA'smAd bhavAd mRtvA bhavAntare'pi riktahastA evaa'vshissynte| ataH kRpaNo mA bhUt, yatkimapi labdhaM tatparopakArAya nijabhogAya ca vyayIkuruta, sadguNopArjanAya ca sodyamA bhvt| yatazcaikaikaguNamantarApi pumAn sarvatrA'nAdaradRSTyaiva vilokyte| tathA coktamrAjA dharmavinA dvijaH zucivinA jJAnaM vinA yoginaH, kAntA satyavinA hayo gativinA bhUSA ca jyotirvinaa| yoddhA zUravinA tapo vratavinA chando vinA gIyate, bhrAtA snehavinA naro vibhuvinA zIghraM budhestyjyte||21|| ato bho janAH! idaM samyaktayA nibodhata-yad zarIreNa saha rogaH, sampattyA vipattiH, janmanA mRtyuH, saMyogena viyogaH, sukhena duHkham, tAruNyena ca vArdhakyam, itthaM saMsAre vividhA vinAzakArakA 295 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI hetavo vidynte| evaM bhUtAyAM dazAyAM yatkimapi sAdhu kArya kariSyatha, tadeva sArdhamAyAsyatIti nishcyH| ato na guNahInAH puruSA makSikA smaanaaH| atha punarapi paNDito babhANa-yadyevaM tarhi 'manuSyarUpeNa bhavanti vRkSAH' ityvgntvym| vAdI tu tamapi maNDayannAha - __ chAyAM kurvanti te loke, dadate phalapuSpakam / pakSiNAM ca sadA''dhArAH, gRhAdInAM ca hetavaH ||22|| kiJca vRkSA uSNakAlInabhayaGkaratApaM, cAturmAsye bhUmibASpajaladhArAprAdurbhUtaduHsahavedanAM, vane sarvatra prasRtadAvAnalapIDAM, chedanabhedanatADanAdiduHkhaM sahitvApi parebhyaH susvAdumiSTAni phalAni prddte| pRthak pRthak rogopazAntaye yAvanto vRkSANAmavayavA hitakRtaH, na taavnto'nyessaam| saJjIvinI-kuSThavinAzinIprabhRtiguTikA vRkSajAtyaiva nirmiiynte| uttamottamavAdyAnAmAnando vRkSareva bobhviiti| ato guNahInAH kathaM vRkSavanmAnyAH? atha punarapi dhanapAlo guNavihInAn 'manuSyarUpeNa tRNopamAnAH' iti vyaajhaar| pratipakSyapi tRNaM pakSIkRtyA'bhaNat gavi dugdhaM raNe grISme, varSAhemantayorapi / nRNAM trANaM tRNAdeva, tatsamatvaM kathaM bhavet? ||23|| kiM ca saMsAre sarvAneva prANinastRNAnyeva gopAyantIti nizcayaH, yadyekasminnevAbde tRNAni na prAdurbhaveyustIsaMkhyAH prANino niyern| devAyatanAdinirmANakriyAdikaM sarva tRNasAhAyyenaiva jaayte| yadi tRNAni na bhaveyustahi sudhAmayaM madhuraM payodadhyAdikaM kuto labhyeta? kiM bahunA tRNaM vinA saMsAre kimapi kArya na sidhyti| ata eva tRNaM cA'haM varaM manye, narAdanupakAriNaH / 296 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI ghAso bhUtvA pazUn pAti, bhIrun pAti raNAGgaNe ||24|| ___ tato bhUyo'pi dhanapAlo vidvAn 'sulekhanIvA'guNino narAH syuH' ityvaadiit| prativAdI lekhanImapi samyaktayA maNDayannAha__ satpAtre sAdhudAnaM ripujanasuhRdAM copakAraM kurudhvaM, saujanyaM bandhuvarge nijahitamucitaM svAmikArya ythaarthm| zrotre te kathyametatkathayati satataM lekhanI bhAgyazAlin!, no cebaSTAdhikAre mama mukhasadRzaM tAvakA''syaM bhaveddhi||25|| ___ato'smin saMsAre lekhanyapi mahadupakArakaM vastu, yA patrAdilekhanAdikAryeSu sAhAyyakI bhUtvA bahuvidhaM lAbhaM vidhApayati, bahumAnaM ca rkssti| etAvadeva nahi kintu, jagati naitAdRzaM kimapi kArya vidyate, yattAM lekhanImantaraiva bhvet| ato nirguNino narAH kathaM lekhanItulyA? iti| tato dhanapAlena viduSA proktaM yat 'rakSAsamAnAH kila te manuSyAH' iti| vAdI rakSAmapi maNDayannA''ha-tasyAmapi bahavo guNAstathAhi - mUDakamadhye kSiptA, karomyahaM sakaladhAbyarakSAm / drAG mAM vandate manujo, mukhazuddhikarI sugabdhA''DhayA ||26|| iyaM hi rakSA saMsAre nahi nirupayoginI, yataH sahasrazaH strIpuruSairbhojanAnte svocchiSTapAtrANi rakSayaiva shuddhiikriynte| prabhubhaktilInA viraktayogino svAGgeSu rakSAdhAraNayaiva mahAyogino nigdynte| teSAM dhUnikAsu rakSaiva pavitrabhUtA mnyte| saMsAravAsinAM jIvAnAM jIvanabhUtadhAnyAdisurakSaNaM rakSaiva viddhaati| mRtpAtrANi ca prAyazo rakSAyA melanenaiva pauSTyaM ddhte| ata eva nAnAguNa1. aahaar| 2. shiighrN| 297 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI saMpannarakSayA sArdhaM nirguNino narasya tulyatvaM srvthaa'yogymiti| tato dhanapAlaH 'manuSyarUpeNa hi dhUlitulyAH' ityeva niracaiSIt / prativAdI dhUlimapi maNDayannA''ha - kArayanti zizukrIDAM, paGkanAzaM ca kurvate / rajastAtkAlike lekhe, kSiptaM kSipraM phalapradam ||27|| iyaM dhUlikApi saMsAre na nirarthikA, yato bIjavapanodyAnavApIkUpavapramaThamandiraharmyagRhAdikAryeSu vividhamRtpAtranirmANAdiSu ca dhUlikaiva kaarysaadhikaa| ye pumAMso'nAcAriNo dambhinaH kuTilAzca bhavanti, teSAmanAdarakaraNAya tadupari dhUlikaivotkSipyate / ato dhUlikA'pyanekaguNasaMpannA, kiM ca nirguNI pumAMstu sarvato nyUnaH, sa ca nahi dhUlikAsamAno'pIti / atha dhanapAlo vidvAnagAdIt-yadetAvatkAlaparyantaM mayA sarvasAdhAraNajanatAyai vizeSavastuno guNAnAM bodhAyaivaitAvAn vistRto lambasaMvAdaH, kiM cAnte'vazyamidaM kathanIyaM syAt / yannItikarttRbhirvidvadbhiH saMsAravAsino janAzcaturdhA vibhktaaH| tathAhi eke satpuruSAH parArthaghaTakAH svArthaM parityajya ye, sAmAnyAstu parArthamudyamabhRtaH svArthA'virodhena ye / te'mI mAnuSarAkSasAH parahitaM svArthAya nighnanti ye, ye nighnanti nirarthakaM parahitaM te ke? na jAnImahe ||28|| arthAt - svArthamagaNayitvA ye parArthaM sAdhayanti, te'vazyaM satpuruSA eva, ye svArthena saha parArthaM sAdhayanti te madhyamA bodhyAH, ye tu svArthAya parArthaM vinAzayanti, te'dhamA manuSyarUpA rAkSasA jJeyAH, ye ca vRthaiva parArthaM vinAzayanti, 'te ke syuH ?' iti vayaM na jaaniimhe| 298 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI kiJca vastuto yairna vidyA'dhItA, na tapastatam, na dAnaM dattam, na saccAritryamAptam, na ko'pi prazasyo guNo'bhyastaH, na ca dharmo'nuSThitaste nirguNino naraH saMsAre svaparahAnikarttAra eva / ato nirguNAnAM janAnAM viSaye nItijJAH 'te ke? na jAnImahe' ityevamuktvA viremuH| ato'yaM saMvAdaH sarvAn sUcayati-yannirguNine narAya saMsRtau na kA'pyupamA, ataste'dhamA'dhamA eva vijJeyA iti / atha pratipuruSairguNopArjanAya sotsAhakairbhavitavyameva khlu| guNAptizca satsaGgamantarA naiva bhavati / yataH satsaGgatyAmanantaguNAH prApyante, durjanasaGgatau ca bhUyasI hAnirbhavati / yathA - jJAna bar3he gunavAna kI saMgata, dhyAna bar3he tapasI saMga kIne, moha bar3he parivAra kI saMgata, lobha bar3he dhana meM citta dIne / krodha bar3he nara-mUDha kI saMgata, kAma bar3he tiya ke saMga kIne, buddhi viveka vicAra bar3he, kavi diin| susajana-saMgata kIne ||29|| satsaGgatyA ca nirguNino'pi rAjavezyAvatsaguNA bhavantIti / tathAhi - kadAcideko mahAtmA tapasvI klinnagAtraH paGkalitazca kasyacid harmyatale gatvA tasthau / tacca bhavanaM rAjJo vezyAyA AsIt / atizaityena kampitagAtraM taM tapasvinaM prekSya kAcanavezyAceTikA svasvAminIM sarvaM vRttaantmcktht| atha vezyApi 'gaccha zIghraM taM tapasvinaM samAnaya?' ityuktavatI / ceTikApi zIghrameva taM samAnaiSIt / tato vezyA sAdaraM taM saMsnapya vAsAMsi ca paridhApya sapremA'bUbhujat, tataH svayamapi bhuktvA tadantikametya taM ca paryaGke suSvApya ttpaadaavmiimRdt| avIvahaccA'tha mahAtmApyekadRSTyA tAM vilokyaiva taddhRdaye vairaagypiiyuussdhaaraam| sa ca 1. nR ( bahu . ) / 2. saMsAre / 299 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI suSvApa, sA tu rAtrau tatpAdau campitavatI, kizcAntimanizAyAM saa'shyisstt| sa tapasvI cotthAya ccaal| pratyUSe cotthitA vezyA nijadAsIM 'mahAtmA kvA'gamat?' ityevmpraakssiit| tayA cottaritam- 'sa tu gataH' iti| tatastadAnImeva sA vezyA gRhAnirgatya tapasvinI bhUtvA nagarAbahiH kasyacid vRkSasyA'dho gtvaa'sthaat| nRpatizcedaM vRttAntaM zRNvanneva tAM samAnetuM karmakarAn pressiit| sA'vadat-nAhamidAnIM 'bhavadgRhasthagUthazodhikA' iti gaditvA sA kvA'pyanyatra vijhaar| ataH satyaM mahAtmanAM kSaNakAlikyapi saGgatirmahApApAni vinAzayati, kArayati ca paramAM smunntim| athAtmikonnatirapi kevalaM pavitramahattvAkAGkSAdibhireva jaayte| sa eva manujo, yo'navaratamuccavicAreSu pribhraamyti| yeSAM hRdAtmamanassu sadA zuddhAH svArthazUnyAzca vicArA bobhuvati, nizcitaM te madhyAhnakAlInabhAnuvajjAjvalyamAnAH, pUrNacandra iva mAdhuryapIyUSapUrNAH, jJAnavantaH sdaacaarinnshc| te tatsthAnaM labhante, yato'smin saMsAre bahupratApazAlinaM prakAzaM prakAzayanti, zAntisudhAM cApi vrssnti| svArthatyAgaM vinA na kathaJcidapyunateH prAsina cApi saaphlypraaptirbhvitumrhti| manuSyasya sAMsArikaviSayeSvapi tadanusAreNaiva sAphalyaM bhaviSyati, yadanusAreNa sa svaviSayavikArAdivicArAn saMhariSyati, svamanazca nijaprayatnopAyeSu sthirIkariSyati, svapratijJAtasya ca dADhyaM pradadAnaH svAvalambI bhvissytiiti| ___yo nijavicArAn yAvadevoccaiH karoti, tAvadevAdhikamanuSyatvadRDhatvadharmaparAyaNatvAdi prApnoti, tasya ca sAphalyamapi tAvadeva zlAghanIyaM bhvti| evaMbhUtasya zreSThamanujasyonnatizcirakAlaM sthirAyate, sa pumAnapi dhanyo bobhuuytetraamiti| 1. visstthaa| 2. bhU. (yaGlup) 3 pu. bahu. vrtH| 300 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI striya eva saMsAre gRhazriyaH, apUrvapremNo mUrtayaH, puruSamAtrasya praathmikaadhyynshaalaashc| svabAlakabAlikAnAmAdarzarUpavidhAnam, svasahacAriNAM sadAcAritvakaraNam, svagRhonnatirakSaNam, tasya ca svargasAdRzyavidhAnAdyakhilakAryabhAraH striissvev| ata eva strINAmapi guNAya tAvatyevAvazyakatA, yAvatI puruSANAM sdgunntvaay| tathA yAH striyo nirlajjAH, kalahapriyAH, kaTubhASiNyaH, krodhavatyaH, snehazUnyAH, sAlasA, vAcAlA, azikSitA, vyabhicAriNyazca bhavanti, tAH svasya svasahacArivargasya ca hAnikartya ev| yAzca kSamAzIlAH, pativratAH, suzikSitA, gRhadakSAH, salajjAH, premamUrtayo, mitabhASiNyaH, sadAcAriNyazca bhavanti, vastutastA eva suvidyAdevIvat svasya parasya ca samunnatikaraNAya saubhAgyavatyaH sAhasikAzca bhavantIti nAtra sndehH| tathAhi - __ athA''sItkasmiMzcit supattane'rimardano nAma nRpatiH, suvidyAdevI nAmnI ca tasya pttttraajnyii| sAtIvacaturA viduSI gRhakAryaprabandhAdiSu mahAdakSA c| atha kadAcitsA salagne sumuhUrte putraM praasuut| zrutvaiva sa medinIjAnirbhUyAMso jyotirvidaH samAhUya grahAdivicAraM kaaritvaan| te cAtmajamatitejasvinaM pratApinamaizvaryavantaM ca vyaajhuH| sa ca bhUpatisteSAM jyotirvidAM tadvacaH samAkarNya bahu sAzcaryoM babhUva-kiM sAmprataM saMsAre nAnyasyotpAdaH syAt?' astu, svIyaM mAnasIyaM vicAraM saGgopya sa mApo nijAdezakarAn samAdideza-yad yo maryo'sminneva lagne muhUrte ca samutpanno bhavet, taM zodhayitvA'vazyaM maGkSu smaanyt| atha te'pyanviSyantaH kaJcanaikaM mahAniHsvaM kASThavikretAraM gRhItvA smaaninyuH| tataH punarapi bhUpo jyotirvidAM saMsadaM viracaMyyAprAkSItyadasyApi puMso janistasminneva lagne jAtaM yasmin raajkumaarsy| 1. raajaa| 2. raajaa| 3. shiighrN| 4. nirdhnN| 5. jyotissii| 6. vi+rac+Nig+yap 7. jnm| 301 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI punarasmin kuto vaiparItyaM yadasau mhaadridrH| atha tairbahudhApi samuttarito nRpatirna samatuSat, kiM cedameva vimRzan sa suvidyAntaHpure jgmivaan| suvidyApi yathocitaM sAdaraM sasatkAraM sakaTAkSaM pUrvavad bhuupmnHsmaahlaadyitumaissiit| kiJca bhUpAlaM sodAsInaM kasmiMzcidapAravicArAkUpAre nimagnaM vijJAya parIpRcchayate sm| bahudhopekSamANamapi rAjAnaM kathaJcitkathitAkhilavRttAntaM, punaH samuttatAra-yadidaM tu svAbhAvikaM yatastadgRhe tadIyA strIrmUDhA syAt, ata eva sa sarvadA nirdhanaH scintaaprshc| yadgRhe striyo nahi gRhazodhanako bahuzayanazIlAH, nijabhartukathanapratikUlAH, pratikAryakaraNakAle tallAbhahAnisAdhvasAdhuvicArA'nabhijJAH, svagRhasya suvyavasthA tathA nijagRhIyavastUni ca nahi samyaktayA saMrakSanti, tadgRhasthanarAH prAyo duHkhabhAja eva bhvntiiti| naitadviSaye kasyApi sulagnasya sumuhUrtasya vA ko'pi doSaH, kiJca yadi gRhe striyaH supaThitAH suprabandhavidhAtryazca bhaveyustarhi tadgRhastha-manujo'pi nahi duHkhabhAg mUDhatvabhAg ca bhvennaam| uktaM ca - yasyAsti bhAryA paThitA suzikSitA, gRhakriyAkarmasusAdhane parA | svAbhAvikaM dharmadhanArjanaM ca, karoti nizcintamatho hi mAnavaH ||30|| ___ athaivaM suvidyAdevIvacaH samAkarNya sa bhUpo'tIvasaMkrudhya 'bhAvatkaM rAjyAdikaM mabuddhyadhInameva' iti sagarvA tAM svsdnaannisskaashyaamaas| naitadAzcarya yato nRpANAmiyameva dshaa| tathA coktam - rAjAgniyogitoyAnAM, viparItaM hi vartanam / yo vasennikaTe teSAM, svalpA prItirbhavediha ||31|| atha suvidyApi tasyaiva kASThavikreturgRhe gatvA sthAsyAmi, 1. smudr| 302 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI darzayiSyAmi ca rAjJe svavacanasaMstavamityevaM bahu vicintya tadgRhe gatavatI, gatvA ca tatra saprazrayaM vyAjahe-bho pitaH! tvaM mAM svagRhe rakSa, bhavacchuzrUSAM kurvatI zuSkarUkSAdibhojanenaiva svanirvAhaM vidhaasye| sa Aha-ahaM svayamevaikAdazI kurve, yasmin dine kASThAni vikrIyante, tasmin dine kathakAraM roTikA lbhe| yasmiMzca dine tAni na vikrIyante, taddine tu bahudhA''khavo'pi viddhtyekaadshiim| sA jagAda-yatkiJcanApi madbhAgyasya bhaviSyati tadavazyaM prApsyati nAtra sndehH| etAdRzIM tasyA vAcamAzrutya kASThavikretA'bhaNan-yadevaM tarhi yathAhaM santiSThe, tathA tvamapi mayA saha sukhaduHkhabhAk santiSThasva, vidhistvadbhAgyasyApi kavalaM daasytyev| ko vA jAnIte yattvadbhAgyenaiva mamApi kavalaM syaaditi| athaivaM rAjaputrI mahAnipuNatvAt kASThavikretRsadRzaM bhaarmektriickaar| anyadine tu sa kASThavikretA kASThAnAmANakaikamalabhata, kintvadyatvANakadvayaM labhate sm| yadyeva sa kASThabhAramAdAya pratasthe, tarkheva sApi svazirasi kASThabhAraM saMsthApya prclitvtii| yA ca kASThavikretuH strI sAtIvasvabhAvakrUrA, aharnizaM gRhe kalahAyate'ta eva tasyA nAma kubuddhiriti| dUrAdeva samAyAntIM tena sArdhaM tAM samIkSya 'adyaitAvAn kathaM lambo vilamba iti, vayaM hi kSutkSAmakaNThA bhavAmo'mUni tvadapatyAni ca bubhukSayA pIDyante' ityabhidhAya citte kimpynydevaa'cintyt| sarva tasyA bhAvasthaM viditvA sA suvidyA saprazrayamUce janani! adyAnyadinApekSayA kASThAnyapi tvadhikAni varIvRtyante'ta evAdya lambo vilmbH| anena matpitrA ca mayi dayAM vidhAya mahyaM jIvadAnaM pradAya tvacchuzrUSAyai cAhaM nItA, asmin kopaM mA kRthAH, vilmbheturhmev| itthaM mAdhuryavacobhistAM yathAvacchamayitvA''nItakASThabhAraM tridhA vidhAya 1. aakhu-cuuhaa| 2. durbl| 303 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI pitRputrayormUrdhni saMsthApya vikretuM pressiit| bhAratrayItvAcca tAnyeva kASThAni tvadya dazapaNairvikrIyante sm| atha teSu dazapaNeSu SaTpaNairbhojanasAmagrI samAnAyyA''NakaikaM peTikAyAM praakssipt| dvitIyadine ca sA subuddhiH suvidyA tadIyAtmajadvayImapi kiJcid dattvA pralobhya tenaiva pitrA sAdhaM kASThAni saJcetuM vikretuzca sampreSya svayaM ca svasamIpasthagRhe cUrNapeSaNAya sNlgnaa| ayaM ca kASThavikretA pratidinaM pakvAmeva roTikAM samAnayati, kiM ca taddine'pi yadaikaikaM paNaM pradAyApyANakaikamavaziSTam, gRha eva bhojanasampAdanAtsarveSAmudarapUrtizca jaataa| tadA'vaziSTapaNAnAM tUlikA samAnAyya svapArzvasyagRhe tasyAstUlikAyAH sUtraM niSpAdya vykressiit| itthaM vidadhatyAstasyAstasminmAse ruupykaikmvshissttm| atha gate kiyati kAle sA tena rUpyakeNa kASThavikretre caikAM kuThArikAM mUlyenAnAyyA'bhyadhAt-yatpratidinamekaikalaghukASThasaJcayena laghUni svalpAni ca kASThAni samAyante, kizcA'nayA kuThArikayA chedaM chedaM mahAntyedhAMsyAnaya, yatastAni mahAnti kASThAni bahumUlyena vikrIyeran, svayaM ca svapArzvasthagRhataH sUcikAkarttarikAsuvastrAdyAnIya zirastrANAdi krtumaarbht| tataH katipayagRheSu melanaM vidhAya yasya vastuna AvazyakatA bhavettadvastu yAcitvA, svakArya ca kRtvA pshcaatsmrpyti| kasyacid bAlasya zirastrANaM sIvyati, ksycidnggrkssnnm| kAzavirecanAdirogANAmauSadhi nirmAya nirmUlyamevArpayantI sarveSAmeva mAnyA'tivallabhA caajnisstt| evamidAnI pratidinaM paJcaSaDANakAnAM kASThAni vikrIyante, dvitricaturANakAnAM zirastrANAdIni vikrIyante, svalpadinaireva katipayAni ruupykaannyektriikRtaani| itthameva matimatyA tayA katipayAni rasavatIpAtrANi krItAni, svavAsagRhamapi saMlipya svcchiikRtm| svayamapi sA zirastrANAdikArya kurvatI pArzvasthajana 304 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI kumArikA api nirmANAdikArya shikssyaamaas| athaitannirmitabahuvidhavAsAMsi bahumanohAritvAdanalpamUlyena vikrIyante sm| yadA kiJcidadhikaM mUlyamekatritaM tadA tayA dharmapitrarthameko rAsabhaH kriitH| uktaM ca - 'asmin kASThAni samAropyAnaya, mA ca vikraiSIH, kiJca rAziM vidhehi, yadA varSAkAlaH syAttadA vikrINIyAH, yato'dhikaM muulymaayaaste| sAdhaM gRhItvA ca mA bhramIH, kintu rAzi vidhAya varSAkAle caikatraiva santiSThamAno vikriinniiyaaH|' ___ atha tenApi kiJciddhRdi vivicya nizcikye-sAdhu caitasyA vaca iti| itastadIyA kalahapriyA kubuddhirbhAryApi pratidinaM praseduSI manasyacintayat-sAdhu caitasyAzcAturya buddhiprAgalbhyaM ca, yA yadinAnmadgRhamAyAtA tadinAkimaH kiM jaatm| ekAhaM yatpratidinaM kalahAye, ekeyaM kIdRzI matipragalbhA sarvakAryanipuNA c| yadinAdiyaM samAyAtA taddinAtkazcanApi pumAn madgRhe kalahanAmApi na jAnIte, itthaM bahuvimRzantI svalpairevAhobhiH sA kubuddhirapi subuddhirjaataa| yadA kASThavikreturgRhe iyAn mahattvAtizayo jajJe, tadA tayA suvidyayA'nyadapi svabuddhivaibhavaM prsaaritm| tadidam-bahuzaH strINAM bAlakabAlikAnAM cauSadhidAnAdikriyAM kartumArabdham, kiJca svamahiSItvAnijamatipaTutvAccAribale pattane nijAM khyaatimpprtht| pratigRhatastasyA AhvAnaM bhavati, prathamaM tu tasyA auSadheH suSThutaratvAd, dvitIyaM vAGgAdhuryazIlasvabhAvadayAnamratvAcca paramano jhaar| yadgRhe caikavAraM gacchati tad gRhAd bahudhA''hvAnaM samAyAti, kimbahunA bahubhireva puMbhirnijanijagRhAd bhUyo vstujaalmupaayniickre| athA'syA gRhaM sarvathA smbhRtm| tathA pArzvagRhasthabAlikAH svapArthe saMsthApyAdhyApayAmAsa, kiM ca sArdhameva nijadharmapituH putrdvyiimpydhyaapyaamaas| kiJcitkiJcitsvadharmapitaramapi caa'shikssyt| 1. hRdi| 2. pra+sad+vas (kvsu)| strI. pra. e. 305 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI asyAzcAkhilapattane tvetAdRzI khyAtirabhavat yenottamajanavadhUbAlikAnAM gRhe gacchantI katipayottamagRhebhyo mAsikaM vetanaM cApi lebhe, zreSThiprabhRtigRhagamanAdasyAH pratItirapi vavRdhe / cetpaJcAzacchatAdimudrANAmAvazyakatA bhavettallA bhe'pi yogyaa'bhvt| atheyaM yadedRzI saJjAtA tadA katipaya zreSThikAn militvA svanAmno vastujAtaM tadrUpyakairgRhItvA taireva ca puruSairekaM saMlekhakaM bhRtyIkRtya svapitaraM tena sArdhaM kRtvA''ha - 'idamakhilaM vastujAtaM dUradezAntaraM gatvA vikrINIhi tatratyAni ca svalpamUlyakAni samarghyANi vastUni samAnaya' iti vyasarjayat / atha dharmabhrAtarAvuvAca- 'yuvAmidAnIM zreSThyAdisatpuruSeSu tiSThatha uttiSThathazca, yuvAbhyAmitthaM varttitavyaM yatko'pi pumAn nijacitte kathaJcanApi kAJcanApi ghRNAM mA kArSIt, svapArzve ca yuvAM saMsthApayan mA saGkocIt, ata itthaM vidheyam pUrvaM tu vAsArthamuttamagRhasyAvazyakatvam, yasmiMzca yAH kAzcanoccakulastriyaH samAgatya suSThutayA sabhyatayA cAvatiSTheran, ataH prathamaM kasyacicchreSThino hamrmyaM bhATakena grAhyam, yena matsthitirapi yogyastrIpuruSeSu prazasyA syAditi' tata ekaM zreSThihamrmyaM bhATakena grAhayitvA tasmin same tasthuH / atha kASThavyApAro yadyapi sarvathA'dhamaH, tathApyayaM sarvathA'tyAjya eveti manasi nidhAya suvidyAdevI punaruvAca- 'asmin kASTharAzI tu svalpo lAbhaH kASThavikretAraM ca 'kASThavikrayAH ' evAbhidhIyante / ata eva katipayA rathakArA rakSitavyAstaizca zAlanimbaprabhRtipAdapAnAM kASThairmaJjUSAdivastUni nirmApyANi, rUpyakANAM ca yAvatAmA - vazyakatA bhavettAvanti kAryAlayAdudhArakeNa grAhyANi / nadItIrasthamahAvanAd sukASThAni cchittvA chittvA samAnAyayitavyAni yeSAM ca kASThAnAM vastUnyapi zobhanAni bhaveyuH' iti vivicya kasmAccicchreSThino rUpyakasahasradvayImudhArakeNA'gRhvAt / tato'mIbhI 306 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI rUpyakaiH kASThAni krItvA tAni vastUni nirmApitAni yAni dviguNacaturguNamUlyena vyakraiSuH / itaH sa kASThavikretA vastUni dviguNamUlyena vikrIya tatratyAni ca bahuvidhAni vastUni samAninAya, yAni sahasaiva dviguNacaturguNena vicikriye| yAni ca rUpyakANi janAnAmudhArakeNa gRhItAni tAni savyAjakAni tebhyaH samarSyAvaziSTAni svagRhe rakSitAni / atha svalpairevAhobhirdazaviMzatisahasrarUpyakANi gRhe saJjAtAni, tato'nyato grahaNasyAvazyakatA nAbhavat / 'kiJcitkAlAnantaramidAnIM svarUpyakairvyavahAro na vyavaharttavyaH, ekadetthameva punarapi nijadharmapitA dezAntare preSyaH, yadA bhUyo'pi lAbhaH syAttadA tatpazcAnna kathaGkAramapyanyato rUpyakANi grahISye' iti suvidyA samyag vicArya mAsadvayAnantaraM saMlekhakena sArdhaM svapitaraM pUrvavad bahuvidhAni vastUni sambhRtya saMpreSayAmAsa / tato'sya zreSThasAdhukAreSu mahatI pratiSThA samajani, kathanamantaraiva sarve'nekavidhAni vastUni yAneSu smbbhruH| itaH kasmiMzcid dvijakule nijadharmabhrAtrorvivAhAya sambandhaM saMyojya tau vivAhayAmAsa / yadA'syAH kASThavikretA dharmapitA videzato nivRttastadA prathamato'pyadhiko lAbho bobhavIti sma / tataH katipayapattaneSu mahatyo vipaNikA udghATitAH, suvidyAprabhAvatazcAtIvaprakhyAtaH zanakairjagacchreSThipadavIvibhUSito bobhvaamaas| athA'vasarajJA suvidyA nijahRdi 'avasaro'sau rAjJo nijavacanaprakhyApanAya yanmadvacasaH satyatvamasatyatvaM vetItthaM bahudhA vicintya nijadharmapitaraM babhANa- 'idAnIM bhavakAn loke' 'jagacchreSThI' iti nigadyate lokaiH, dezadezAntarasya cA'labhyAni vastUni bhavadgRhe samAyante, kAnicicchobhanAni vastUnyAdAya rAjJe copAyanIkarttavyAni yato'yaM svIyo dharmaH, yatsvadezAdhipaH 1. bheNtt| 307 - Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI buhadvidvadgoSThI prsaadyo'smkaabhiriti| etAvatkAlaparyantaM vayaM kasmiMzcidapi viSaye'gaNyA Asma, kiJcedAnIM mhaanto'bhuum| ato'mukAnamukAn kAyakartRnmilatu bhavakAn, teSAM saGgatyaiva rAjamelanamapi bhaavi|' atheyaM rAjJI sarvarAjaniyamajJAtrI cAsIt, ataH sA suvidyA mahiSI sarva rAjaniyamaM sambodhya kathaJcittaM rAjAntikaM pressyaamaas| yathA suvidyayA pUrva bodhitastathaiva rAjAnaM militvA pazcAtsvabhavanaM pratinivRttya sarvavRttAntaM taamaah| tato gatAyAM kiyatyAM velAyAM tayA punarapi sa preritaH, itthaM katipayavAraM taM so'milat, yenAkhilavRttAntajJo bhUtvA rAjJo'dhikaM paricito jaatH| tato bhUyo'pi sA pitaramavAdIt-yadekavAraM rAjAnaM svagRhe bhojaya? vaktavyazca sa bhUpastvayA-yadanucarasyApi gRhaM kadAcid gatvA suzobhitavyaM, pAdapadmena ca pvitritvym| iti nivedite kASThavikretari bhUyo bhUyo'pi, svIkRtya tadvaco'mukadine samAyAsyAmIti taM sNvyaajhaar| tataH so'pi gRhamAgatya suvidyAdevI ythaavduvaac| atha sApi svacAturyeNa svabhavanametAdRk susajjitaM cakre, yad rAjJo mahArAjasyeva vA pratibhAti, tathaivAkhilA sarvasAmagrImapi praguNIcakre, svabuddhimattayA ca rAjJo rucikaraM bhojanaM nirmme| tataH kSmApo'pi tadbhavanamAgatya tatratyAM zobhAM samIkSya sambhujyAtIva prasasAda, visiSmiye c| yatkAlAtsA suvidyA rAjabhavanAd gatA, tataH prabhRti bhUyo'pi svagRhe na tAdRzAni bhojanAni bubhuje| ata eva bahu prasadyAprAkSIt-jagacchreSThin! kiM tavApatyam? tenApyuttaritam-rAjan! asti putradvayamekA dharmaputrI ca bhavatkRpAtaH, kiJca bhavaddarzanArthaM te saabhilaassaaH| rAjAhayadyevaM tarhi samAkAraya tAn, zrutvaivaM putradvayI samAgatya taM prnnnaam| atha bhUpatiH putrImapyapRcchat, zreSThinoce-svAmin! sA tvapavarake varttate'to bhavatA tatraiva gatvA tasyai darzanaM dattvA sA 308 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI kRtaarthyaa| zrutvaivaM rAjA samutthAya tatra jagmivAn, sApyutthAya nRpatiM sASTAGgapraNAmaM sAdaraM snyckre| tato narapAlasya tasyAH svarUpamavalokayata eva nijamahiSyAH suvidyAyAH smRtiraajgaam| yata iyamapi tatsvarUpA, iyaM suvidyeva pratibhAti paramiyaM svAtmAnaM jagacchreSThino hi putrIti bhaNati tatkathaM saMghaTate?, kiM cedamavazyaM yato'syA vayaHsuvidyayA sammilati jagacchreSThinazca vayastatputrasamAnaM prtibhaati| putrI hi pitRto hrasvA mAtRsvarUpA ca, ato neyaM kadApi tatputrI, avazyaM cAtra ko'pi hetuH| itthaM vicintayata eva nRpateH pAdapadme suvidyA'pasat, agadacca-mA sarvathA kRta sandehaM bhavAn, nAhaM zreSThiputrI, kizca bhavata eva pAdapadmasevikA, sarvamidaM nijavacanakhyApanAya satyakaraNAya ca mayaivAcarito vyAjaH, sa evAyaM kASThavikretA daridraH pumAn, saivAhaM suvidyA nAma bhvnmhissii| dAsyAzcAparAdho bhavadbhiH kSAmyo rakSitavyazca sarvathA sevAyAma yamabalAjanaH, iyanti ca dinAni bhavadviyogenAhaM mahatA kaSTena samaryAdaM dharmapUrvakaM vytyaississm| tato rAjJApi zrutvaivaM tadIyaM vaco bahu trepe, rAjJI ca gRhItvA svagRhaM saJjagme, jagacchreSThine ca svarAjyAdhaM samarpya svasamAnaM viddhe| athAnte sa bhUpatiH sA rAjamahiSI, sa ca jagacchreSThI kASThavikretA saparicchado bhAgavatI dIkSAM jagRhe, nirdoSaM ca saMyamaM prapAlya zAzvatasukhena villaas| ayi bhavyAH pAThakAH! yatheyaM rAjamahiSI svaM svasahavAsinazca samuddadhAra, tAMzca sadguNino vidhAyeha paratra ca sukhiickre| evamevehA'nyA sadguNA strI bahuvidhA vyaktIH sukhenaiva samuddhattuM zaknoti, nAtra kairapi kathaJcana sandeho dhArya iti| - bhUyo'pi dhanapAlo jagAda-yadavasarocitavacanakathane'pi vividhAH prazasyA gunnaaH| strIpuruSAH kiyatImapi vidvattAM kalAkauzalyaprAptiM ca kuryurnAma, kiJca yAvatteSu nocitAvasaravacana 309 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI kathanarUpA guNA bhavanti, tAvatte sarvatrA''darA'narhA ev| ata evaitadguNasampAdanAya tAvadevA''vazyakatvaM yAvad gunntvaay| kazciddhindIkavitAkAro'pyAha --- sIkhyo saba rItabhAta, gIta jJAna nAda chaMda, jotisa hu sIkha mana rahata garUra meM / sIkhyo saba sodAgarI bajAjI sarAphI sAra, lAkhana ko phAraphera vahI jAta pUra meM / sIkhyo saba jaMtra, maMtra, taMtra, citra zilpakArI, piMgala purANa veda sIkha bhayo nUra meM / sIkhyo saba vATaghATa, nipaTa sayAno sUra, bolavo na sIkhyo tAko saba sIkhyo dhUra meM||32|| bAta hI kahese jJAna dhyAna meM pravINa bane, bAta hI kahese saba loka meM pUjAta hai, bAta hI vakhAna tIna loka meM sujAna hota, baDe baDe yogI yati bAta hI kahAta hai| bAta kahese viSa vAsaka ko utara jAta, jAne vina bAta mUDha kete duHkha pAta hai, maMtra aru taMtra saba bAta hI ke pATha bane, bAta kara jAne to bAta hu karAmAta hai ||3|| ye'vasarocitakathanaM samyaktayA jAnanti, teSAM prativAkyeSu cAmUlyopadezAH santiSThante, tathAtikRpaNAnyAyyanAcArodyatAn strIpuruSAn sumArge cAlayituM zaktizAlino bhvntiiti| tathA hi___ athA''sIt kazcanAtIvalobhavAn bhUpaH, sa ca prabhUtaM vittaM saJcikye, kiJca sa taddhanaM svaputrasyApi sukhabhogAya na dadAti, na 310 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI ca dravyavyayabhayAnijakanyAmeva vivaahyti| tataH kadAcideko naTo naTI ca tatsabhAyAM samAjagAma, sa cA''gatyaiva nijanATyadarzanAya nRpaM praarthyaamaas| atha rAjApi sAdhu, kadAcid drakSyAmIti taM visasarja, kintu sA naTI muhurmuhurAgatya rAjAnaM vijnypyti| bhUpo'pi tAmupekSate, paramante naTI kadAcid mantriNaM vijJapayAmAsa-'yadi mahArAjo madIyaM nATyaM na pazyettadahaM vrajAni, yataH svadravyaM khAdantyA me bhUyAMsi dinAni vyatIyuH' ityevaM zrutvA mantrI rAjAnaM prArthayate sma svAmin! bhavAnnATyamavazyaM vilokatAm, vayaM ca sarvebhyaH kiJcitkiJcid dApayitvA tAM naTIM naTaM ca ythaavtsntossyissyaamhe| yadi ca bhavAnnATyaM na drakSyati tarhi loke mahatI bhavato'pakIrtiH syaat| tato rAjJApi mantrivacaH svIkRtam, nATyamapi prArebhe, yadA tasyA nATyaM kurvatyA ghaTikAdvayAvaziSTAyAM rajanyAmapi kiJcidapi bhUpatiH pAritoSikaM na dadAti, tAvannaTI naTamAha - ghaTikekA'vaziSTAyAM, rAtrau zrAntA ca mattanuH / naTI naTamathovAca, tAlaM dhairyeNa vAdaya ||1|| naTIvAkyamAkarNya naTa Aha - vIteyaM bahudhA rAtrI, kizcinmAtrA'vaziSyate / naTastadA naTI proce, tAle bhaGgaM hi no kuru ||2|| atha tatraiva ko'pi tapasvI nATyaM vilokayannAsIt, sa ca naTanaTyoH praznottaramAkaNyaiva nijaratnakambalaM tAbhyAM smrpyaamaas| sa rAjakumAro hIrakAdijaTitAM nijakaTakadvayIM, sA rAjakumArikApi ca nijakaNThasthahIrakamayaM sundaramamUlyaM suhAraM prddau| rAjA caivaM sarvamavalokya sAzcaryo bhUtvA sarvataH prAk tapasvinameva procivAnyad bhavatpArzve tveka eva kambala AsIt, tad bhavAn kiM jJAtvA 1. kddaa| 311 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI tAbhyAM taM pradattavAn, tatastapasvI vyAjahAra - 'bhavadaizvaryaM vIkSyaiva mama cetasi bhogavAsanA prAdurbhUtA, kintu naTanaTyorupadezAnmama ceto vaiparItyaM lebhe, mayA hi tAbhyAmayamevopadezo'grAhi yatprAyo'dhikaM vayastapasA kSINameva, kiJcedAnIM svalpamevAvaziSTaM, tadapi bhogavAsanAbhiH kiM vinAzayAni ?, amumevopadezaM gRhItvA''bhyAM sarvasvabhUtaM nijaikamAtraM kambalamevA''rpayam / tato nRpatiH kumAramaprAkSIt tvayA hi kiM jJAtvA''bhyAM hIrakakaTakadvayaM dade ?, sa covAca-'yadahaM pratyahaM duHkhIbhUtaH, yato bhavAn mahyaM na kimapi vyayArthaM datte'ta evA'tIvaduHkhIbhUtvA'haM vyacintayam kasmiMzcid dine rAjJe viSaM dattvA ghAtayiSyAmi / kintvetayorupadezAd mayaitadeva gRhItam - yadrAjJo'dhikaM vayastu gatameva parantvidAnIM vArdhakyamApanno hi katipayavarSAnte'vazyaM mariSyatyeva, ato janakahatyayA'lam'asmAccaivopadezAdahaM hIrakavalayau praaddaam|' athA'nte rAjakumArikAmapi tathaivA'prAkSIt-tvayA kimarthamamUlyo hArastAbhyAM prAdAyi?, sApyavAdIt- 'ahamidAnIM tAruNyalAvaNya-pUrNA'bhavam, bhavAMzca dravyavyayabhayAn mAM na vivAhayati, manobhavo'dhunA mAM vidhUnayati / ato'haM kAmaprAbalyavazAt pradhAnaputreNa sArdhaM gntukaamaa'bhuuvm| kiJcaitayorevopadezAn mayA vicintitam - yadAdhikyena rAjJo'vasthA tu gataiva, avaziSTAyA apyantaH kadAcid bhaviSyatyeva, ataH svalpadinebhyo rAjJo nAma kimarthaM kalaGkayAnItyamUlyopadezo mayA tAbhyAmevopAttaH, ata eva ca mayA bahumUlyo'pi haarstaabhyaamrpitH| 'ayi pitRdeva ! 'tayorupadeza eva bhavajjIvitaM yazazca jugopa / ato bhavatApi tadarthaM ko'pi sarvottamapAritoSiko deya ev| tato bhUpo'pi sarveSAM samIcInamuttaramAkarNya samyag hRdi vicArya ca kimapi sArabhUtaM pAritoSikaM dattvA tau visasarja / 1. kAmaH / 312 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhadvidvadgoSThI atha mantriputreNa sAdhaM nijakanyAM vivAhayitvA, rAjakumArAya rAjyaM dattvA, svayaM ca vairAgyavAn bhUtvA nijAvaziSTamAyuzcAdhyAtmavicAre niyojayAmAseti shm| ___ayi viduSAM variSThAH! sarvo'yaM me prayAsasteSAmevopayogI hitakRcca syAt, ye guNeSvanurAgavanto guNasampAdanAyA'harnizaM prytnvntshc| ye ca svasya pareSAM cA'hitakRto vighnamAtrasantoSavantaH kRtaghnAH kAryA'kAryavimarzazUnyA nirguNAzca santi, teSAM svabhAvaparivartanAya tu zAstrakRto'pi na kamapyupAyaM vidntiiti| yathA hi - zakyo vArayituM jalena hutabhuk chatreNa sUryAtapo, nAgendro nizitAkuzena samado daNDena gogardabhau / vyAdhirbheSajasadgrahazca vividhermanbaprayogairviSaM, sarvasyoSadhamasti zAstravihitaM mUrkhasya nAstyauSadham || ___ astu| athetthaM dhanapAlaviduSaH sayuktikamakhaNDanIyaM pariNAmasundaraM sarvopayogi cottaraM zrAvaM zrAvaM, sarve te sabhyavidvAMso vidvadvarIyAMsaM taM dhanapAlapaNDitaM dhanyavAdAspadaM viddhuH| sa vidvajjanagoSThikA''rAmaviharaNo nRpaticakracUDAmaNimahArAjAdhirAjo bhojabhUpatizca sAdaraM sasanmAnaM taM dhanapAlavidvAMsaM mahatA pAritoSikadAnena scckre| itylmtivistrenn| || vyAkhyAnavAcaspatyupAdhyAyasaMvarddhitA bRhadvidvagoSThI samAptA || 313 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram / / zrI goDIpArzvanAthAya namaH / / zrI saudharma bRhattapogacchIya svacchAmbaravihArisuvihitasUrikulatilakasarvatantra - svatantra - zAsana - samrAT - paramayogirAja jaGgamayugapradhAnajagatpUjya gurudeva - zrI - zrI 1008 zrImadvijaya-rAjendrasUrIzvara - caraNAravinda - sevA - hevAka - vyAkhyAnavAcaspatyupAdhyAya zrI yatIndravijaya (zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI) saMdRbdhA || zrI haribaladhIvara - caritram // 314 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram zrI haribaladhIvara - caritram prabhuvaravIrajinendraM, dayAlumabhinamya yatIndravijayena / haribaladhIvaracaritaM kriyate dayAdarzakaM citram ||1|| ayi ! vidAGkurvantutarAM nitarAM, suhRdayAH, sajjanamahodayAH ! yadasyAmasArabhUtAyAM jagatyAM bhUrizo dharmAH zAstrakRdbhirmaharSibhibhaNitAH santyeva sutarAm, kintu teSu 'mA hiMsyAtsarvabhUtAni ' 'ahiMsA paramo dharmaH' 'sarveSu vai jIvadayApradhAnam' ityAdi mahatAM mahAvAkyairjIvadayAdharmaH kathita eva, sa ca kIdRzaH ? karhi karttavyaH ? kathaM karttavyaH?, ityAdi jAyamAnAyAM, supRcchAyAM, dRSTAntamantarA dAntabodhasyA'zakyatvAdavazyaM kimapi dRSTAntaM vaktavyamiti hRdi nidhAya prakRte jIvadayAdharmaviSayikAM haribaladhIvarakathAmeva prabruve tAvat / yAmAkaNryaiva nirdayo'pi sadayo jAyatetarAmeva / sA cettham asti bhUrirajatakanakAdipadmAlayAparipUritaM kAJcanapuraM supurm| tatra ca sakalasarpatnanRpatisainika bhItipradAyako vasantaseno rAjA rAjyaM kurvANo nivasati sma, tadIyA ca zacIsurUpA vasantasenAnAmadheyA paTTarAjJI samajAyata / atha putrAdirahitayostayorbahukAlAnte kadAcit sakalamanorathaguNasampannA vasantazrInAmnI putryekA prAdurbabhUva, yAM taruNapuruSacittonmAdakartrI nirvarNya tajjanakena vasantarttumUrttaye tasyai vasantazriye yogye vare bahugaveSite'pi yogyaH kathaGkAramapi nAlambhi / 1. zatruH / 2. indrANI / 3. kAmadevaH / 4. katham / 315 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram athAsminneva pattane nijaprakRtibhadraH payojAlaprasAraNadakSaH kazcid haribalAbhidho dhIvaraH prativasannAsIt, tasya cAnAryaziromaNiH pariNAmaduHkhabhAvA satyA nAma bhAryA tato haribalo'harnizamudvegatvamApannaH svapne'pi zarmA'labhamAna aasiid| yathAhikugrAmavAsaH kunarendrasevA, kubhojanaM krodhamukhI ca bhAryA / kavyAbahutvaM ca daridratA ca, SaD jIvaloke narakAni santi ||1|| atha jAtu haribalo nadItIre kaJcana muniM vilokya 'namaskAro'stu' iti vydhaat| munirUce-bhadra! ko dharmo vijJAyate tvayakA?, sa covAca-yo vai mAmakaH kulAcAradharmastameva vijAnImo na ca dharmAntaraM vijAnImaH, ataH sa eva dharma ekAgracittena samArAdhyate mykaa| zrutvaivaM munirvyAjahAra-yat sa dharmastu kathanamAtrameva, tvaM tameva dharma mukhyaM manyase, kintu nAyaM mukhyo dhrmH| ko nAma vai kuladharmaH? iti nizcayaM tvyaa| yadIyo janako durbhAgyavAn durAcAravAn durvinIto dAsatvena go hInaH kulAcArasevI c| yazca tadIyo DimbhaH sa kiM vijAnIyAt? so'pi tAdRgeva karma kuryAt? kintu matimAn jano nAmuM kulAcAradharma jAnIyAt / kiJca mukhyo dharmastu sa eva yo jIvadayAdharmaviSayako bhvet| yo'harnizaM jIvarakSakaH sa eva mno'bhilssitprdmndaardrumH| yazca pumAn prANino hanyAt, sa zAzvataduHkhabhAgbhavatIti nizcaya ev| kevalA jIvadayA tvanekaduHkhApasArikA, tathA'nekasukhapradAyikA c| atastvaM sukhAvAptimIhase, tarhi re dhIvara! jIvadayAyAM sodyamena bhavitavyaM tvyaa| zrutvaivaM sa dhIvaraH parAM prItimAvahan muniM provAca-svAmin! sevyo'yaM dayAdharmaH, paraM kiM karavANi, madIyaM mAtsikaM kulaM, yathA raGkagRhe bhojanA'nyonyaM tathA dhIvaragRhe jiivdyaa'nyonymiti| 1. kalpavRkSaH / 2. matsyAH paNyaM yasya (ikaN) 316 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram tadIyAM vAcamAkaryetthamAha muniH-yadi sarvathA tyaktuM nArhastvaM tItthamavazyameva vidhAtavyaM tvayA, yatpUrva yo matsyastadAnAye samAgacchet, sa jIvanneva heyastvayA, yadasau niyamaH surItyA svIkariSyate, tarhi yathA'mbhasAM secanAd nyagrodhAGkuro vistAramApadyate, tathA vratamayo vRkSaH shuddhbhaavruupjlsecnenaanntaatulphlprdH| IdRzIM maunI giraM zrutvA tanniyamaM suyogyaM manyamAno haribalastavrataM saharSa sviickre| tato nijAtmAnaM kRtArtha manyamAno nadIgambhIrajale naijaM jAlaM prasArayAmAsa ydaiv| tadAnImeva taniyamAtulaphalapradarzanAyaiko mahAn matsyo jAle smaaptitH| atha lobhasamUhaM hAtvA jAle samAgataM matsyaM tadAnImeva nijaniyamaparipAlanAya matsyagale DorikAmekAM baddhavA jale prcikssep| kSepaNAnte ca sa eva mIno jAle prasAryamANe punarapi smaaptt| dRSTvaiva sa dhIvaro haribalo bhUyo'pi taM jale vissrj| evaM yAvadvAraM vAraM jAlopari jAlaM praakssipt| paraM tameva mInaM vijJAya tatsthAnaM vihAyA'nyatra jAlaprasAraNAyodyukto bbhuuv| punarapi sa eva mIno jAle samAyAtaH, punaH punaretAdRgduHkhamanubhavannapi kiJcinmAtraM pazcAttApamanApnuvan niyamaM ca svIyaM dRDhIkartumApattAvapi dhairyamatyajan sandhyAkAle yAvattamevaM mInaM jale sampAtayati tAvatsa mIno manuSyavAcovAcaayi sAhasika! sAhasAttvayi prahRSTo'hamato mano'bhilaSitaM mAM yaacsveti| tadIyaM vacaH samAkarNya haribalo vismayAnvitaM itthmcktht| yanmatsyo bhavaMstvaM mahyaM kiM dAtumarhasi? sa covAca-mA mAM matsyameva viddhi, lavaNasamudrAdhiSThAtRdevaM mAM jaaniihi| idAnIM tAvakInAM dRDhaniyamamaryAdAM vylokym| yato bhUyAMsaH supumAMso vrataniyamaM svIkurvantyeva nahi, bhUyAMso gRhItvA'pi 1. tasmin AnAye = jaal| 317 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram na paalynti| kiJca svIkRtya ye paripAlayanti te dhnyaaH| etAdRzo jagatyAM viralA ev| ato hi tvaniyamadADhyaM vilokyAtIvAhaM prhRssttH| ato'bhISTaM varaM varaya? yadeva tvaM yAciSyase tadevAhaM daasye| atha zrutvaivaM saharSo haribalo'pi varaM prAha-deva! 'yadyeva mayi kAcidApattiH samApatet tadAnIM tato'haM haapyH|' alamanenaiva suvareNa, devo'pyada urarIkRtya varaM pradAya tiroddhe| tato haribalo matsyAlAbhAt svastriyA bhIto nagarAbahiH kasmiMzcid devAlaye samAgatyetthaM vyacintayat, yad mayi zaGkAdvayaM samupajAyate, tayoH pUrvaM tvahaM jAtyA dhIvaraH, athAnyaddhIvarasyApi sato mama drAgeva niyamaphalAvAsiH tatkatham? yathA-cakravartI nRpo'harmukhe palANDu vapet sAyaM cAharet, tathaikajIvadayAto devaH prahRSya mahyaM vacaH praadaat| tad yadi sarvajIveSu dayAM kuryAm tarhi kiyan me phalaM praadurbhuuyaannaam| ato dhanyeSu dhanyatamaH saH, yo jiivaanuddhret| aho dhiG mAM yo'haM sarvathA jIvAn hanmi, yadi kathaGkAramapi me jIvikA nirvAho bhavennAma tadahaM sukRtavinAzinImimAM hiMsAviSalatAM tadAnImeva prijhaami| yo hyasminsaMsAre dharmaphalamadrAkSIt, nijaprakRtibhadrazca sa eva klyaannbhaak| atha yAvaddharibala evaM vicintayati tAvat kimAzcaryajanakamabhUdityAha. atha jAtu rAjaputrI gavAkSa upaviSTA''sIt, etadyeva rUpeNa mAropamo haribalastadgavAkSasyAdhastAd bhraamynnisssaar| dRSTvaiva taM sA rAjaputrI, tasmin sarAgA'jani vyacintayacca svIye hRdiyadayaM haribalo mAmako bhartA bhavatu cet, me mano'bhISTasiddhiH syAditi vicintya cetthaM nijamano'bhISTabhAvaM sudale vilikhya tadgantavyavartmani taddalaM praakssipt| patitaM dalaM vilokya vyavahAriputro haribalo hyupari vylokyt| tadAnIM tayordRSTimelanaM 1. hA+Nig = chuDAne yogya hai| [kRtya] p aagm| 2. kaamdevopmH| 318 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram jAtaM, pazcAtsA rAjaputrI manmathavadhUrUpA kaamotpaadikaussdhirivaa''siit| evaMbhUtAM tAM prekSya tayomitho rAgaprAbalyaM samajAyata, saGketaM ca cakratustau - 'yat kAlIcaturdazyAM tithau dvAvavazyaM dUradezAntaraM gcchev|' rAjaputrI coktavatI-ahaM kRSNacaturdazyAM naktaM kaJcana vyAjaM vidhAya devIdarzanAya devIniketane samAyAsye tvayA ca tatra gatvA'vazyaM stheyam iti saGketaM nishcikytuH| tataH kAmarAgAdvinItaH ziSya iva yad rAjaputryAha-tanmanyamAno vyavahAriputro haribalo nijagRhamAvrajya saGketadivasaM vijJAya samAgate taddine dhIvaro haribalo devAlaye samAgatya sacintaH sapIDaH sussvaap| atha karmAnusAriNI buddhirbhavatIti sa (vyavahAriputraH) nijacetasItthaM bahu vicintayAmAsa- "yadiyaM bAlA manobhavagrahagrastA, kiJca nAhaM kAmagrastaH, balavatI strI pracchannakAryakI bhavati, sAmprataM ca rAtryavasaraH so'pi pApakarmasAhAyyakaH pazcAnme sukhaM syAditi kenA'darzi? kiM vAhamaparAdhakRtsyAm, matpitrozca viprayogaH syAt, yadi bhUpatizcAvagacchet, mAmavazyaM saGghAtayet ityAdi bahu vimRzya satyAmapi bahvabhilaSitAyAM manasi bhUyasI bhItiM manvAno pazcAtsvagRhe smaayyau| vaNigjAtau svAbhAvikI bhiitirev| uktaM ca - strIjAto dAmbhikatA, bhIlUkatA bhUyasI vaNigjAtau / roSaH kSatriyajAto dvijajAto syAtpunarlobhaH ||1|| ato vai yaH sa bhIkaH sa iha saukhyabhAG na syAt, paratra ca svAtmahitakRtau nAlaM bhvet| tasya cedRk kva bhAgyam yaH pUrNabhAgyo yasya ca tayA sArdhaM prAgjanmasambandhaH sa eva tAM prinnyet| asminnevAvasare dhIvaro haribalo'pi tad devIdevAlayamadhye samAga1. madanapIDitA / 2. bhiirutaa| 319 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram tyaikAntapradeze sukhsupto'bhuut| atha sA rAjaputrI nijakAryasaMsAdhanAya svapitRbhyAM kalahamApAdayantI pRthgevaavaatsiit| pazcAt saGketitadine nAnAvidharatnAbharaNavAsomukhyavastujAtaM saGgrahyAzvamAruhya dvaarmaayaanyckre| tataH prAgadvArarakSakAya ratnamudrAdi samarpya kpaattaadhudghaattyaanyckre| devImandire ca gatvA nirvAcaM harSamudvahantI haribalamAhvayAzcakreayi! astIha kazcit puNyavAn hriblaabhidhH| devyA iva divyAlaGkArabhUSitAyA ghoTakAdhirUDhAyAH kumArikAyAH sudhAmayIM vAcamAkarNya so'pi bahu harSa manvAnaH savismayaH saharSacetA mandirA'dhiSThitakanyA santoSAya huGkArazabdaM provaac| zrutvaiva sApi priyaprANanAtha! jhaTityeva sajjIbhUya sametu? adya hi videzagamanAya saphalIbhUto nau mano'bhISTa iti taM sNvyaajhaar| atha haribalo nijahRdItthaM niracaiSIt-yanmannAmA kazcid dvitIyo haribalastu nAsti yattadartha saGketa iti pratibhAti me, kiM ca parizramamantarA strIprAptiH, mAM ca prItyA''kArayati atastayA saha kuto naimi| puNyodayAdevaitAdRzI ghaTanA bhavatIti me nishcyH| itthaM bahu vimRzya mandirato nirgacchan tadAnanapratyakSIbhUyAgre clitumaarbdhvaan| atha sa dhIvaro nijacetasItthaM vicintayati-etanikhilameva kevalaM jiivhiNsaa'krnnaadev| yathA tannirvAhAya hiMsAM vidadhAno hi yastAM vijahAti, sa eva pazcAd daridro'pi rAjyaM labhate, tathAhamapi pUrva mInavadhAya jAlopari jAlaM prasArayan tamajahAmata etAdRk sukhmnubhvaamiiti| atha haribalaM gajAzvarahitaM prekSya sA rAjaputrI tamitthamAha-kathamIdRzastvaM?, kiM tAvakaM vAso vAhanAdikamapAhArSIcchrutvaivaM sa vyamrAkSIt-idAnIM me maunAvalambanameva varIyaH, iti nizcitya huGkAramAtrameva vyaahaarssiit| nijasa1. nishcitvaan| 2. na emi| 3. ap+a+h+siit| 320 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram rvadravyavinAzI asau, iti nizcikAya saa| atastadarthamanuzocan hukAramAtramevAyamabhidhatte, iti svIye hRdi vimRzya tasmai vAsolakArAdi pridhaanaarthmrpyaamaas| atha tAM so'bhyadhAt, yatkenApi gaNayitumazakya etAvAn me pArzve drvynicyo'sti| madviSaye sarvathA cintA'kAryA bhavatyA, bhAvinI khalu nau mno'bhiissttsiddhiH| yathA vimarzI janaH svapne gataM dhanaM na zocati tathA tvaM madartha mA'zocIritthaM vicintya tena satrA vinodArtha premAnvitavaco vidadhatI sA yat kimapyabhidhatte, tacchrutvA vicintayati saH, sarvatraiva me huGkAramAtrameva phaladamiti vimRzya bhUyo bhUyo hungkaarmaatrmevottryaamaas| sApi zaGkAmadadhAnA svahRdi vicArayati-yat kimasAvajJaH? utAhaMyuH, yato huGkArameva muhurmuhuaahrti| yadvA saroSo mayyeva, kimarthaM mAM samyag na bruute| kiM ca bhUyo'pi sA vicArayatiyato'yamunmArgagantato'sya sthAne ko'pyanya eva nAsti kim? asya lakSaNAya (jJAnAya) nopAyAntaraM kiJcidapi, itthaM zaGkayA vyathitahRdayA yAvad +dhuri saMkrAmati tAvaddhimAMzudhutimekaM nijamano'nabhISTadaM kaJcana pumaaNsmdraakssiit| nirIkSya cainam, hA heti zabdAyate sm| vajrAghAtatADiteva bahuvidhAM vyathAM labhamAnA sA rAjaputrikA vicintayate - hanta! aho dhig vidhAtAraM yenAhamubhayato bhraSTIkRtA, sAmprataM pngkptithstiniivaahm| yataH - nidAghe hA! dhAtaH pracurataratRSNAtaralitaH, saraH pUrNa dRSTvA tvaritamupapAtaH karivaraH / tathA paGke magnastaTanikaTavartibyapi yathA, na tIraM no nIraM dvayamapi vinaSTaM vidhivazAt // tathA me pUrva nijapitRto viprayogo rAjyazrItyAgo lokaviruddhA 1. sh| 2. athavA 3. ahngkaarii| - uddhatagatyA gntaa| 4. mArge'gre gacchati sti| 5. viyogH| 321 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram caraNAtpUrvoktapaGkapatitahastIvAhamabhavam / kiM bahunA maNisthAne mRdeva haste samAyAtA / etannikhilaM svacchandAcaraNAdeva samajaniSTa / ataH strI syAtpuruSo vA?, yo vai svecchAcArI sa caitat phalabhAk syaat| tatrApi striyo'tizayena, ato durmaterrAzaM dhiG mAm / athavA'gatirme bhAvinI, aho yaavjjiivmhmtiduHkhaa'bhvm| hanta ! mRtizcenme sAdhu / itthaM bhUriduHkhavArddhivIcimagnA mRtimIhamAnA maarge'cetniibhuuyaapsait| svalpasamaye cotthAya susthirA kumbhinyAM samatiSThata / ito haribalo vicintayati yadetayA satrA gRhavAsAdisukhAzA durAzaiva, iyaM tu mAM nirvarNya kRzAnupatanotkA prtibhaati| aho! kimatra mayA kAryam / devo madvrataniyamaphalato me sahAyakazcedvaraM syAt / itthaM svIye hRdi bahudhA vyacintayat / sApItthaM vicArayati sma - yad gatapuMsaH zucA'lam, nijaprazaMsayA naijaiva hAniH asmAd yaH zucyAtsa mUDha eva, prAdAyi kilAyaM me bharttA daivena ! ato'muM vizeSatayA nizcinuyAm - yatko'sau, kAsya jAtiH, kiM cAsya svarUpaM, kenAdarzi yadagre'sau bhAgyavAn syAt, yadvAhameva mandabhAgyA pUrvaM kimapi na niracaiSam / ataH pRSTvAmuM nizcinuyAmeva, yAvaditthaM vicArayati bAlA tAvatkhe'zarIrA vAgabhUt " - ayi kumAri ! samRddhispRhA cettvamenamevAGgIkurvIthAH / yuvayormahAnevodayo jAtaH, etAdRzIM devagiramAkarNya nijahRdayajAtAgadyamahAnandamupalabhamAnA sasnehA sanamrA madhuravAcA tamacIkathat / pUrvaM zuSkakaNThA jAtA'tastRSNayA taM toyamayAcata, so'pi drutameva gatvA rAtrau payaHsthAnaM saGgaveSyAmbhaH samAnIya samapIpayat / prItau jAyamAnAyAM kaSTasAdhyo vidhiH kaSTaheturna pratibhAti / atha 1. samudrataraGgAH / 2. pat no pasa Adeza (adyatanI) / 3. pRthvI / 4. dRSTvA 5. agni - patanena naSTa utsAhaH yasyAH sA / 322 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram sA nijacetasi vicintayati-rAtrau vevidyamAnAyAM ghaniSThe'ndhasi aviditAdhvani gatvA drAgeva madarthaM jalaM samAnayat nahi svalpo'pi kAlo vytiitH| tato'yaM balIyAn parAkramI saahsikshc| atha so'pi vyacintayat-yadavazyaM nau kArya bhAvi, ityevaM vicArayatostayoH kalyakAlaH smjni| tataH sA kumArI prabhAtakAlaM vijJAya haribalIyaM sumanohArirUpaM sasuprasannA muhurmuhustadIyaM saubhAgyAtizayaM cAvalokya smbhydhaat| yad, ayi subhaga! avasaro'yaM khalu nau lagnavelAyAH, ato mAM patnItvenorarIkuryAH, yato'haM pUrvamavadhAritavatI sa cAyamavasaro jAta eveti zrutvaivaM tadIyAM vAcaM sa haribalo vicintayati-'yadaho'cintanIyo niyamamahimA' ityAdi bahudhA vimRzya saharSo gAndharvavivAhena hariH zriyamiva sakalazobhAzriyaM vasantazriyaM prinniitvaan| tad dinAdeva haribalIyaH puNyapadmodayo bobhavIti smeti| tatastato viharantau kaJcanaikaM sugrAmamupalabhya tatra gatvA salakSaNakaM ghoTakaM cikraay| katipayAMzca dAsIdAsAn svAntike sNsthaapyaamaas| yataH 'sati dravyavyaye ko nAma dehkleshaadikmupshte|' tataH sadAsAdiko calantau bhUridezAn samullaGghayantau kramazo lakSmyA vizAlaM vizAlapuraM samupalabhya zubhazakunena tasmin supattane prvivishtuH| tato gate kiyati kAle kasmAccid vyavahAriputrAtsaptabhUmyAvAsaM mUlyataH saMkrIya tasmin gRhe zubhamuhUrte sthitiM ckraate| tato haribalo vicintayati-'kvAhaM nIcavaMzyo dhIvaraH?, kvAsau puNyavatI rAjaputrI?, kvedaM vittasAmagrIbAhulyaM? kva cAhaM nirdhano janaH? astu sarvamapi daivayogato'lAbhi myaa| ataH padmAM prApyApi kimarthaM na lakSmIphalaM lbheyaahm|' itthaM vimRzya hInadInaduHkhijanebhyo bahudAnaM pradatte sm| atastadIyaM 1. praatH| 323 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram saubhAgyAtizayaM yazazca suvistAratAmagAt / athAnte nagare kiMvadantIyaM jAtA-yat kazcanaiko vaideziko rAjaputraH samAgAt, sa cAkhaNDaM dAnaM dediiyte| mahAguNavAnudAracetAzca / yato dAnAt kiM kiM na bobhUyate khalu kintu srvmev| tathAhi pAtre dharmanibandhanaM parajane prodyaddayAkhyApakaM, mitre prItivivarddhanaM ripujane vairApahArakSamam / bhRtye bhaktibharAvahaM narapatau sanmAnapUjApradaM, bhaTTAdau ca yazaskaraM vitaraNaM na kvApyaho niSphalam ||1|| kiMvadantyetthamAkarNya tannagarAdhipatirbhUpatiH sabahumAnaM haribalaM sabhAyAM samAkArya bahumAnAdibhiH satkRtya nijAntike saMsthApya goSThyAdikaM vihitavAn / atha haribalo'pi taddivasamArabhya zAzvatikAM rAjasevAM karttumArabdhavAn / 'yasya hi puNyodayaH syAt sa sarvamanorathaphalabhAk syAt' / ata eva sa nRpatirharibalAya bahuprasannatAmApya tadarthaM kAmadhug jAtaH / itthaM jAte kiyatyapi kAle sa haribalo jAtu vyacintayat-yadrAjJA sAkaM navyAsau prItiH, ataH kadAcid nimantrayitavyo nRpatiH, vicAryaivaM bhUpatiM nijagRhamAnIya bahubhaktipUrvakaM bhojayAmAsa / sa ca bhUpatirbhuJjAnaH pakvAnnamiSTAdi samarpayantIM haribalIyAM bhAryAM vasantazriyaM vilokyaivaM kAmAturIbhUya vimRzati sma - yatkathaGkAramapi haribalaM saMmArya kvacit kSipAmi cet strIyaM madadhInA syAt / aho dhigetAdRzaM kAmAturaM jnmiti| atha kumArgamApatantaM kAmAturaM rAjAnaM tadIyaH sa kumAtyo bhUpatiM kumArgAdanivArayan rAjJo'bhiprAyamavagatya serNyaH prairayat ! hanta ! dhigetAdRzaM mukhyAmAtyaM yena rAjA'narthagartte pAtyate / aho satyameva 1. kutsitA mati ryasya (mntrii))| - 324 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram sarvatra sulabhA rAjan, pumAMsaH priyavAdinaH / apriyasya kupathyasya, vaktA zrotA ca durlabhaH ||1|| atha sa rAD haribalamAraNAya kumatimantaM mukhyAmAtyamAhayad bhoH! karaNIyo'sti mayA sutAyA utkRSTavivAhamahotsavaH, ato varttate kazcidetAdRzaH sattvavAn pumAn, yo laGkApurIM gatvA sakuTumbaM rAkSasAdhipaM vibhISaNaM smaakaaryet| sabhAsthitaistAdRzamaghaTitaM rAjavacaH samAkarNya sarvaloko'dhomukhIbhUtaH, nAlaM ca ko'pi rAjasaMmukhI bhvitum| atha duSTamatiH sa rAjamantrI rAjAnamitthamabhyadhAt-svAmin! sarvabhUpatilalAmabhUta! kIdRzo bhAvatkAH sevakAH, yad bhAvatkaM vacaH zrutvA sarve'pyasamarthA iva kRtanIcairmukhA bbhuuvuH| na ko'pi saMmukhottaradAyI, kiM cAhaM jAnAmi yazcaitAdRkkArye sAmarthyavAn sa ca sAhasikaziromaNiharibala eveti| sa ca bhAvatkaM kAryamavazyaM vidhAsyatIti me vinizcayaH yato bhavatA sammAnyaH, mAnyo, bhavAMzca tenApi, satyabhUtAM tadIyAM vAcamavadhAryAbhANi rAjJA sa hriblH| lajjAvazIbhUtaH so'pyomiti sviickaar| "yato hi salajjAya puMse vAkyamevonnatAdunnataM karma, trapAvazIbhUto jano'kAryamapi kAryamaGgIkRtya svIyamaraNamapi sviikrotyev| tataH sa dhIvaro haribalo nijagRhametya tadIyaM vaco nijabhAryAyai vasantazriye sNshraavyaamaas| zrutvaiva saviSAdA sA rAjJo durabhiprAyaM vijJAya svIyaM bhartAraM haribalaM saMbodhayAmAsapriyaprANanAtha! rAjagRhagamanAd bhavataH kiidRsho'nrtho'jnisstt| bhavadanAyaiva sarvametadvihitaM ten| ato bahu vicArya bhavatA vidhAtavyaM kAryametadyato'vicAritaM kAryamanAyaiva bhvtiiti| zAstrAdinA zrUyate - sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / 325 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram vRNate hi vimRzyakAriNaM, guNalubdhAH svayameva saMpadaH / etAdRkkAryanaipuNyena kiM? etAdRg lajjayApi kiM? yena yayA vA svIyaiva hAniH sNpdyet| nedAnIM kimapi jAtam, ato rAjJe kaJcana vyAjaM dttvaihi| evaMbhUtavasantazrImukhanissRtavAcamAkarNya sa haribalo'pyAha-priye! mA bhaissiiH| dharmo'yaM khalu matimatAM, yat sAhasiko janaH pratijJAM kRtvA punaH pazcAt pAdaM mA viddhyaat| prANA vrajeyuH, kiM ca pratijJAbhaGgo mA bhvet| yathA candro vipattiM prApyApi mRgalAJchanaM naiva jahAti' ato'muSmai kAryAyAvazyaM gantavyaM myaa| yad bhavitavyaM tad bhAvi mA, madIyA cintA naiva kintu tvdiiyaiv| 'yathA siMho hariNI harettathA tvAM rAjeti' haribalIyAM vAcamAkarNya saharSikA sA vasantazrInijabharne zubhamIhamAnA tadviyogAtsabASpanetrA romAJcitagAtrA vyAharat-zubho bhavate bhUyAt panthAH, kArya saMsAdhya zIghramevAgantavyaM, bhavatA naiva zocyAhaM, nItirasau, 'yaduttamA nijajIvaM pAtayet kiM ca nijasadAcArazIlaM sarvatraiva saMpAlayet' kintvetadeva bhavantaM vacmi svIyA rakSitavyA avazyaM praannaaH| avicAritaM karma kRtvA pataGgavanna mrttvym| yato hi - jIvan bhadrANyavApnoti, jIvan puNyaM karoti ca / mRtasvadehanAzasya, dharmAdhuparamastathA ||1|| prANezvara! bhadrapuruSAya zikSeyaM khalu striyAH kiM ca bhavati, premAdhikyA na sthirAyate me cetH| ato bhavakantaM bhnnaamyev| iti sudhAmayI premavatIM tadIyAM vAcaM pAyaM pAyaM sa haribalo dakSiNasyAM dizi praatissttht| kevalaM sattvarUpasuhRdA saha bhUrigrAmadezavikaTATavIH samullaGghayan sa smudraantikmaayaatH| gatvA ca tatra bahubhayAnakaM 1. chala, bhaanaa| 2. aa+i+hi| 3. mRgii| 4. ka svaarth| 5. pra+sthA (aatmne)| 326 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram vAddhiM dRSTvaiva sacintacetasA cintyate sm| yatkathaM vilabhyo'sau vArdhiH? kathaM vA gamyA laGkA, na cAtra varttate kAcana nauH, kAryasAdhanamantarA kathaM pazcAtpAdanidhAnaM, yato'haM dhIvarastatrApi iyatI me mahatI pratiSThA! aho! idAnIM kAryAkAryavimUDhasya me ko vA hitakRt sahAyyakaH syaat| yadadhunA madarthamuccapratiSThAnadAyI maddhIvaratvApahArI yo devaH sa caitAdRkkAle mama sAhAyyakazcedvaraM syAditi samudrAbhyAze kSaNaM vimarza vimarza hRdi dhairya cAvalambamavalambaM he jIva! kAtaratve kAryasiddharAzA durAzaiveti bhUyo bhUyo vicAraM kAraM kAraM madIyaM maraNaM syAjjIvanaM vA yadbhAvi tadbhAvi, mRtirapyekavAramavazyaiveti, avadhAramavadhAraM sahasaiva vAjhai jhmpaapaatmkrot| atha yAvattena jhampApAto vidhIyate tAvat vAyadhiSThAtRdevaH pUrvapradattavaraprabhAvatastadantike samAgatya sapraNAma tamUce-yattvaniyamaphalaprabhAvAttuSTo'haM tAvakaM sAhAyyaM kariSye, iti tadIyaM vaco'bhijJAya so'pyAha-yanmayA laGkApurI gntvyaa'stiiti| so'pi zrutvaiva tadIyaM vaco'GgIkRtya haritulyaM haribalaM zeSanAga iva sa devastaM svIyapRSThe samAropyAmbhodhimArge saMcalan vAyudevavadalpakAlenaiva taM laGkodyAne smpaatyt|| ___ atha haribalo'lpakAlaM vidyAdharavanAni, sarvartuphalAni, tatratyagumAMzca vilokayan pratisthAne paribhrAmyan suvarNamayyAM laGkApUr2yA praavisht| sa ca laGkAzriyaM tatratyakautukAMzca saMprekSya tRtiM naapt| atrAntare kimapi kanakamayaM subhavanaM smpshyt| tacca kIdRgAsIt-kvacinmerusadRzA ghaTitA svarNarAziH, kvacit pASANatulyA rajatarAziH, kvaciddhAnyarAzivanmaNirAziH, kvaciccaNakAnarAzivatpravAlarAziH, kvacitsphaTikaratnarAziH, kvacinmarakatAdimaNirAziH, kvacinnIlaratnarAzirityAdivividhamaNi1. smiipe| 2. Apa (adytnii)| 327 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram rAzIn vyalokayat / prajvAlanArthaM sthApitAM kASTharAzimiva sugandhimayIM candanarAziM kvacit, kvacitsabahumUlyadevaduSprApyAmbararAziM kvacicchItakAlocitaratnakambalasadRzaM bahujAtyUrNavastrakambalarAzim, kvacinmRtpAtramiva maNikanakabhAjanAni kvacidbahuvidhayogyAsanatalpAdi darza darza bahuzaH sAzcaryo jAtaH / athaitAdRksamRddhiyutaM gRhaM nirjanaM kathamiti vicArayan gRhAntarAle pravizya saubhAgyAdiguNayutAM surUpavatIM navayauvanAM mRtaprAyAM bhUmau zayAnAM kAJcana sukanyAM dRSTvaiva savismayo vyacintayat-aho ! ko jAnIte daivagatiM, kva bahusamRddhipUritaM gRhaM, kva ceyaM zavatulyA kumArIti bahukhedamAvahaMstatra sudhApUrNAM tumbikAmekAM prekSya tato'mRtaM kiJcinnissArya taccharIre paatitvaan| tato'mRtasparzAdeva devazayanotthiteva jhttityevodtissttht| tato'gre haribalaM dRSTvaiva kRtapraNAmA sapremAhaayi sujana ! yattvayAhamupakRtA, ato nizcinomi 'yaduttamo bhavAniti, tathApi kastvaM kaste'trAgamanahetuH ? kva ca nivAsIti sarvaM svIyaM vRtAntamAvedaya ?' tataH sa brUteyadAste vizAlAdhipatirmadanaveganAmA rAjA, tadIyo'haM sevako haribalanAmA ca, tatratyarAjasyAtipriyo laGkAdhipatirvibhISaNastadarthaM nimantraNadAnAya saMpreSito'hamatra, kiMcAhamahiMsApratApato devena matsyarUpaM dhRtvAtra pAtitaH / atha svakIyaM vRttamAkhyAhi, zrutvaiva tadIyaM vaco harSamAvahantI kumArikA naijaM vRttamAha yadrAjJo vibhISaNasya puSpabaTukanAmA mAlAkAraH, sa ca me pitA, kintu pariNAmahIno duSkarmakArI / kusumazrI nAmnI cAhaM tasya tanayA / vidyAdharaviSayahArikAM viSadhara bhogimaNimiva mAM vilokya kadAcinme pitA sAmudrikazAstrajJaM kaJcana daivajJamAkArya sa pRSTastena / 'kIdRzaM patiM lapsyate me tanayA?' lapsyate'nayA rAjyAdhipatibharttA / iti zrutvA matpitA 1. manoharA / , 328 - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram rAjyalubdho'nabhijJa iva matpANigrahaNAya zithilamanA bbhuuv| satyameva lobhavazIbhUto jano'ndha iva kiM kimanarthaM na viddhaati| tathAhi - rattiMdhA dIhaMdhA accaMdhA mAyagANagobaMdhA / kAmaMdhA lohaMdhA ime kameNaM visesaMdhA ||1|| atastadIyametAdRgaduSkarmAbhijJAya me jananI tathA'nyasvajanaparijano bahUdvegatAmApya sarvo jano mama tAtaM pathikaH smazAnadumamiva smjhaat| sa ca duSTakarmakRcchvapaca iva mAM pratidinaM duHkhayati, atiduSkarmakArI so'tra vidyAdharagRhaM nirmaayaavtisstthte| yadA ca duSkarma vidhAtuM kutrApi gacchati bahistadA mAM mRtaprAyAM kRtvA vrajati, pazcAccAgatya pIyUSabindubhiH sa cetayati, duHkhabharaM dRSTvA maraNodyatA bhvaami| yato'nAryakAryAnmRtireva varIyasI, idAnIM tvatto me prArthanaikA tvaM cAvazyaM mano'bhISTaphaladAyI kalpavRkSa iva saamrthyvaan| atastvaM tvadanurAgikAM mAM ptniitvenaanggiikuru| mama pUrvapuNyodayAdeveha te smaagmH| mama jIvanadAnasyAsAveva hetuH| Aste cedAnIM sulagnavelA'to vilambaM mA kuryaaH| itthaMbhUtakanyAvacaH samAkarNya haribalo vicaaryti| sarvamado mahattvaM kevalaM jIvadayAyA ev| yato devAGganeva saundarye vidyAdharIvendrANI tiraskurvatIyaM kanyA vidyAdharamapahAya maamevaanggiikroti| ato me mahadbhAgyaM, mayi prasanno devH| itthaM bahuzo vimRzya tadIyaM vacaH svIkRtya paannigrhnnmkrot| tataH snehaM darzayantI sA kumArI tamevamAha-ayi prANeza! yadi jIvanecchA syAttarhi heyamavazyamado gRhaM, ihAvAso'narthakara eva, yadi puSpabaTuko'bhotsyattarhi bahvanathaM vydhaasyt| iti svacitte nizcityAtaH 1. zvapaca = cnnddaal| 2. budh (kriyaattiptti)| 329 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram sthAnAt kvacidanyatra stheyaM, vibhISaNAya nimantraNamapi rundhi, yato vidyAdharendraH kutrApi svIyaM sthAnaM nAnyatra kuryAt / tAvakamihAgamanaM jAtamato nimantraNamapi jAtameva / pazcAd vizvAsArthaM kumArI gatvA rAjJazcandrahAsa khaDgamAnIya hriblaayaarpyt| samarpya cAha khaGgato'smAdbalavAnapi ripuH sAdhyo bhavatyeva, tad buddhvA camatkRto haribalaH khaGgaM kusumazriyA gRhasArabhUtAni suvastUni sudhAtumbikAM ca samAdAya yogIndra ivAdbhutazaktirlaGkAto nirgatyAnimeSadRSTi bhUtavRSabhamandire santiSThamAnau zivAviva sa devo vRSabharUpaM dhRtvA dvAvapi nijaskandhe samAropyAdhvani bahukautukaM darzayan vizAlApurIvane samuttArayAmAsa / atha yadA haribalo nijagRhAllaGkAM jagAma; tadAnIM tadgRhe kiM kiM jAtamiti varNyate - > sa kuTilamatirbhUpatiH savikAro haribalIyAM striyaM grahItumeva dAsyAdibhiH saha tadgRhe kuzalapraznAya tasyAH prasAdAya ca navAni zobhanAni vastUni preSayati sma / atha kadAcitsA haribalastrI 'kimarthaM me navAni suvastUni preSyante rAjJeti dAsIM pprcch| rAjJA pUrvameva pratibodhitAstA dAsyo na vijJAyate tvayA tAvakInaH patI rAjJaH prasAdabhAjanaM rAjJA tvadarthameva preSitAni, atastvaducitakAryANi rAjaiva vidadhAti' itthamuttarayAmAsuH / kiM ca sA vasantazrIH rAjJo durabhiprAyaM jJAtvApi rAjapreSitasarvavastujAtaM svIkRtya 'rAjJo mayi mahatI kRpeti' daasiirmdhurvaacovaac| sa ca durmatiH kAmAndho nRpatiH pratidinaM navaM navaM vastujAtaM preSayatItthaM bahukAlaM vyatIyAya / atha kadAcit kAmavazIbhUto nRpo dAsIbhirvasantazriyaM smvedyt| 'mayA tava bharttA kapaTaM vidhAya laGkAyAM praiSi, ato mAM tvaM bhajeH / aho yasya kAmavAsanA vardhate sa kamanarthaM vidhAtuM na zaknoti!' atha dAsImukhAdetAdRgvacanAni zrutvA zrotre samutpannabahuvyatheva tadvaco'sahamAnA kathaJcid dhairyamavalambya 330 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI haribaladhIvara-caritram kaSTavAddhiM tarituM bADhaM navA bADhamiti kimapi dAsI ha-tatastA dAsyo rAjAntikaM gatvA srvmudntmvocn| tenApi svIye hRdi vinizcitaM, yattayA neti noce, ato vijJAyate sA'vazyaM me svIkRtAzayA'bhUditi bahudhA vimRzya pramuditamanAH kAmAturaH puSpadhanvano dhanuriva sa rAtrau caura iva hriblgRhmaajgaam| atikAmAturo nRpatirvasantazriyaM dRSTvA parAM priitimaapt| atha patipriyA satI, haribalapriyA, nainaM viSAdamantargopayantI, rAjAnamAlokya yuktAyuktaM vaco vidadhatI, sasaMbhramA''sanAdibhI rAjAnaM sammAnyAvocat-yad bhavadAgamanAnme mahAn hrsso'jniiti| zrutvaitat sa nRpatirbahu prjhrss| pAtivratyAnvitA sA manovacanakAyAdibhiH svazIlarakSaNAyAsatIvA''caratIti sAdhAraNeyaM jagato dshaa| ataH saapystiivaa''ccaar| sa ca svAtmAnaM bahu kRtArtha manyamAnastAmitthamAha-yadayi vasantazri! tvadAkAraNAya me'traagmH| ato mayA sAkaM zIghrameva vrj| yathA kanakamantarA ratnaM na bhAti tathA tvAmantareNa me'ntaHpuraM na bhaati| itthaM zrutanRpativAgjAlA jAtAntabahuroSA sA yuktyA taM nRpatiM sambodhitavatI-rAjan! yadAttha tadvaraM hitakRtsatyaM c| paraM madgRhacintako madbhartRsvAmI bhUtvA nArhasyetAdRzaM vaco vktum| yAvat khalu sUryodayastAvaccandraprabhAyAH prakAzaM ko nAma smiihet| zrutvaivaM sa vihasyAha tvadarthameva khalu tava svAmI mAraNAya gahanasaGkaTe preSito myaa| tataH sa kiM jIvanneva samAyiSyate, kiM samudrapatito jIvo jIvan samAyate? atha jAtu pratijJAM samujjhitya samAyeta jIvanneva, tadAhaM ghAtayiSyAmi kenApi vyAjena tm| aho dhigetAdRzaM kAminaraM yo gopyamapi nijAbhiprAyaM vdtyev| tathAhi1. sundaraM, tthaastu| 2. vRttaantH| 3. kaamdevsy| 4. brU 2.ga.para. dvi.pu.e.vrtmaan| 331 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram kuviyassa Aurassa ya, vasaNAsattassa Ayaratassa | mattassa maraMtassa ya, sabbhAvA pAyaDA huMti ||1|| ayi candramukhi ! yaddine bhojanArthaM tvadgRhe samAyAtastaddinAttvadIyaM manohArirUpayauvanalavaNimAdi dRSTvaiva kAmAgnipIDito'bhavam / sundari ! madIyagAtraM dandahyate, zarIrAvayavAH savyathA bobhUyante, zvAsa uSNo nissarati, jihvA zuSyati, kaNThaH zuSyati / ahaM ca nirutsAhI jAtaH, mahyaM nAnAvidhAH krIDA api na rocante / akhilaM vasanabhUSaNAdikaM sArabhUtamasahyaM pratibhAti / bandijanaissArdhaM kIdRzamapi goSThyAdikaM na rocate / mandabuddhizcAhaM jAtaH / yAvadekaM kimapi vastu smarAmi, tAvadvitIyaM vismarAmi / aharnizaM kAlavatpratibhAti / rAjanagaramadhivasAmi uta vanaM vrajAmi / yahova pravrajAmi, tarhyeva tvadAkRtiM puraH pazyAmi / ayi vallabhe! naktaM tava manoharaM nAma saMsmaran talpe itastato bhavan vasantazrIH kA vasantazrIH, aho saiva vasanta zrIrityapUrNanidrAta eva samutthitaH / itthaM pratikSaNe tAvakaM nAma saMjapan sonmAdo jAtaH nijarAjJInAM hAsyo'bhavam / priye! sthiterasyAstvameva mukhyabIjamato mayi dayA kaaryaa| kAmajvarArttasya me rogarogitarogiNo bhiSag bhUtvA premauSadhiM pAyayitvA jIvaya mAm / tAvakaM zItalAGgaM samAliGgaya sazItalamanA bhaviSyAmi, ayi kamalalocane! sakalasaundaryasadane ! adya nau navo bhAgyodayastvadadhInaH / priye! tavaikamadhuravaco'khilaM rAjyAdikaM tAvakInameva / madIyamanoharaharmyAmUlyavasanA'laGkArabahuvidhasuratna jaTitasvarNahastyazvAdipradhAnarAjapuruSadAsIdAsa bhRtyAdinikhilavastujAtaM tvdaayttmev| adyArabhya tubhyaM paTTarAjJIpadaM samarpayAmi, yadi caitAdRzo vicAraH syAttvayi / yadadya prasanno mayi mAmevaM 1. lAvaNyam / 2. yatra, yadA / 3. rogeNa rogitasya rogiNaH / 4. samUha / 5. adhIna / - 332 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram vakti, pazcAcca kiM brUyAdityAdi zaGkAnvitahRdayA cedvinaSTazaGkA bhv| kiM bahunA'dyArabhya pratijJAyate khalu myaa| yadyAvadasmin dehe mama jIvanaM tAvattannidezato madanavegito'sau kSaNamAtramapi tvattaH pRthagbhUya naiva vitiSTheta! itthaM vAcaM samarpya sakumatiM bhUpatiM yugapatkaraM prasArayantaM vilokya vicArasAgaramagnA hAribalIbhAryA rAjavazaM gatA'dhaH pazyantI kimapi vicArayantI niHzvAsAn tyajantI dRgbhyAM bASpaM pAtayantI sA vasantazrIH sakaruNaM videzinaM nijaM priyapatiM dhyAyantI vicArayati-prANanAtha! tava videzapreSaNe'sau durmatirnRpatiretaduHkhe saGketamantarA kimanyatsyAt, iha cAhaM vaidezikI ko me cAtra sAhAyyavAn, bhUpatizcAyaM durmatiH, patirahitAyAM nirbalAyAmabalAyAM mayi chadmanA'nucitaM kAryaJcikIrSati, zIlaM ca me cikhaNDayiSati manAgapi tasya nA''yAti vriiddaa| tataH sAbravIt aho! dhik te rAjyAdikaM, kiM me prayojanaM tebhyaH, necchAmi te paTTarAjJI bhavituM, kiM kartavyAni mayA te rtnvstraabhuussnnsvrnnaani| kSaNabhaGgure'smin dehe na me vittecchA kaacit| akhaNDitaM me zIlaM syAdetadeva hiicchaami| re pApAtman! na soDhuM zaktA te durvAcaM, svamArgamavalambaya? yadiha yathA''yAtastathA vraja? yato'haM kSatriyavaMzajA, khaNDayAmi te'mumakharvagarva kssnnaadev| kiM ca, kiM kuryAm jIvahiMsayA bibhemi, ityAkarNya rAjA'vadat-sarvamadaH sAdhu, kintu mAdRzo narapatistvAdRzImabalAM prApya rAjyAdikaM kiM kuryAt? ata eva priye priye! iti bahuzaH samAhvayAmyato na kAryoM lambo vilambaH, zIghrameva vraja, gacchAmIti om, no vA kimapyuttaraya, kIdRzI te matiH, na jAnAsi tvaM yattvamiha kevalA tAvakInazca patiH kiM jIvaniha samAyAsyati? ko nAma jAnIyAtsa mahodadhau patan kadA mRtaH syAt, kA nAmaitAdRzI hyanAthA syAt yA 1. atynt| 333 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram pRthvIpatiM mAdRzaM patiM prApya sanAthA na syAt / na zobhate te mRganetrAyAH zubhe'smin kArye caaruckssussorbaasspdhaarnnm| tvaM mUrkhameva yadalamatizucA vraja vrajeti jalpasi ? bahirAste ca me syandanaH / adyArabhya macchayanAgAramAgatya mano'bhilaSitAM svecchAM pUraya ? sukhAni bhuGkSva duHkhAdvA prapaJcAnmayA tAvako bharttA videze praiSi, no cetpratyakSa eva tava bharttuzzirazchedanaM kArayeyaM cetko nAma mAmavarundhIta, tvAM ca svazayanAgAre saMsthApayeyam / ato me vaco'GgIkuryAH / na hi ko'pi lAbhaH khalu bahuvAdavivAde / tvaM ca matimatI tAvakaM ca kiM dhyeyaM zreyastadvicAraya / sa ca haribalaH kiM kuryAt, tadapekSayA rUpaguNAdibhirnyano'haM kiM ? madanavegavegitAnAM kAminInAM kAmavegazAntAvanabhijJo'haM kim ? tvadbhartrapekSayA kAmazAstrAbhyAse'pakvo'haM kim ?, ataH priye ! me mandiramehi / nikhilamanorathaiH pUritA syAH, macchayanAgArazobhanAM zobhAM vilokyaiva devAlayaM tucchaM mNsyse| vasaMta zrIrvasantarttI mAdRzenaiva puMsA zobhate / aho ! nindanIyaH khalu vidhiH yatpratikAryeSu tasya mauryameva darIdRzyate, kiyatI cAsyApUrNatA / no cennirdhanAyAyogyAya haribalAya ratnamayIM vasantazriyaM smrpyet| ratnAdikaM kiM lohapAtre suzobhate / ratnasthAnaM tu svarNAdikameva / evaM cetkazcin mUrkho jano ratnAdi lohapAtrAdiSu pAtayet, sujJo janastatastannissArya susthAna eva yojyet| atha nija bhartrayogyagarhAmasahamAnA sA vasanta zrIrUrdhvamukhI mukhe loharaktatAM pradarzayantI kopAddhRdayaM kampayantI svagAtraM coSNaM kurvatI samabhyadhAt - rAjan ! vacanAntaraM vivakSuzced brUhi / kintu tvAM satyaM bravImi -ita Arabhya mAmako bharttA matpArzve'nindanIyastvayA, kIdRzo'pi syAt surUpo vA kurUpo vA guNI syAnnirguNI vA, dhanI vA syAnnirdhanI vA / kSaNabhaGgure'smiJjagatItale madIyaM 334 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram sa eva srvsvm| rAjAha - sarvasvaM cette kutrAste / sa tu kadaiva / maraNaM praaptvaan| yacca jagato bahirvastu, yaccA'saMbhavaM tatsarvaM naiSphalyameva vrjti| 'vijJo jano gatavastu naiva zocati / ' ato mithyAvaco'pahAya maccharaNamehi, karttavyaM caitattAvakInam / no cecchiro dhRtvA sahasaiva me bhaTAstvAM macchayanAgAraM prApayiSyanti / na hi ko'pyatra te saahaayyvaan| tatra hi madicchAdhInA bhaviSyasi / yataste bhAvikAlo varIyAn syAttadvidhehi / atha kaThinavipattivAddha nimajjantI, sA'nAthA'balA, paradezagataM, nijapatimanuzocantI, duSTabhUpatito me zIlarakSaNaM kathaM bhavediti bahuzo vicintayantI, kiJcidUrdhvamukhIbhUya rAjAnaM vilokayantI, mandaM mandaM jahAsa / hasantIM tAM vilokyaiva so'pi vikasitamanA babhUva - aho cirakAlAdvAritAyA me vAJchAyA adya pUrttirjAtetyAzayA'dhIro bhavannAha yatstrIjAtiH svabhAvAdeva caJcalA bhavatIti nigadya bhadre madrathe samAruhyatAmiti yAvattatkaraM grahItuM samuttiSThati tAvatsnehavacobhirabhidhatte sma sA rAjan! vyAkulI mA bhUyAH / idAnIM vraja, nAhametAdRzI kilA'dhamA nArI yA svIyaM zIlaM jahAmi sahasaiva / adyArabhya mAsaM yAvanmadbhartRkuzalAdikaM na lapsye cettvAmavazyaM prApsyAmi / tataH kAmAturaH so'pi vyacintayat-kutrA'syA bhartRlabdhiH sa tu kadaiva mRto bhavet ? kutaH samAgamanaM tasya mAsaikAvadhistu sahasaivAntameSyati / mAsAnte cAgamanAya vacanaM prddaatyev| tadarthamudyamAdervaiyarthyameva bADhamiti samabhidadhAno nijakAryasiddhiprahRSTaH saharSaM nijagRhaM samAgAt / atha kAmAndhamadanavegavegitanRpatigamanAnte nijacittavyAsacintAturA sA kiyantaM kAlaM samapat / mAsaikAvadheH pUrtirjAteti vicintya 'aho! kathamahamidamanucitaM kuryAm' zvaH pratyUSa eva sa 1. praaptiH| 2. vyarthatA / 3. atyanta / 4. pUrNaM kRtam / 335 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram zvapaco duSTamatirbhUpatiH kAmAgnau hotuM zreSThamacchIlaratnaM smaayaasytyev| aho! dhiGmAM madrUpaM madyauvanaM c| yAni madIyottamazIlasaMhArAya durmati-rAjAnaM prerynti| ataH zIlaratnarakSaNArtha yatno vidheyo mayaketi me mukhyo dhrmH| iti nizcinvAnApi sA vyacintayat-yatkathaM zIlaratno rakSitavyo'balayA mayA sblaatpuNsH| sa madanavega AgAmidine pratyUSa eva sabalasainyamAdAya madIyAGgaNaM samAgatya mAM vkssyti| samehi me gRhaM yadyahaM vakSyAmi naiva saMgaMsye cet kiM bhavet? tadAnIM sa durmatI rAjA nijabhaTAn samAjJApayiSyati yad gRhNItemAM badhnItemAM baddhvA ca macchayanAgAraM praapytemaam| aho! tadavasare nijaprANapatimantarA ko mAM sNrksset| zayanAgAraM samAnIya mAM sa durmatiH kiM kuryAt, hanyAdeva vA jIvatyAzca me zIlavrataM mossissyti| aho! pApinyAzca me kimarthaM jnmaabhvt| prAdurbhavantyAzca me kimarthametAvatIsurUpatA jaataa| idAnIM paryantamapi duHkhamanubhavantyA me zAntaye kAcanauSadhirna jAtA, ata evAhaM suzocAmi nirAdhArA stii| striyA yadi kAcitprajA zIlavataM parikhaNDayettarhi rAjA zaraNaM bhvet| yadi ca rAjaivaitAdRzo bhavettadA kRtAntameva zaraNaM bhvet| ato'haM tameva zaraNaM kuto na vrajAmi, idAnIM cAtmaghAtamantarA na kAcidanyA kRtirvriiysiiti| ___athedAnImeva haribalo'pi navInodvAhitAM nijastriyaM kusumazriyamudyAne saMsthApya nijagRhasvarUpAvalokanAya zanairAgatya kvcidrhsyevaavaatissttht| tatra satyA nijastriyAH sAhasaM dRSTvA sahasaivAvAdIt-aho! naitaducitamAtmaghAtAdikurvatyA bhvtyaaH| na dvitiiymaatmghaataadnyaayym| iti vAcamabhyadadhaddharibalena vasantazriyAH samakSe samAgatya samupasthitenA'bhAvi, dRSTvaivAmuM sagadgadvAcA vasantazrIH prAvocat-aho ko'yaM me svAminAthaH kiM, priyaprANanAtha! sa kuzalI bhvkaan| atha so'pyAha-priye! 336 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram asmi tAvatkuzalI, kiM ca patiprANAyai satyai striyai kimrthmdo'yogyaacrnnm| iti bhartRvacaH samAkarNya sAha-svAmin! ayogyaM viddhi yogyaM vA, yadadya bhAvataM darzanaM na syAccet, zvo vasantazrIna syaat| haribalo'gAdIt-yadvemyahaM tAvakaM samyak satItvaM, duSTo'sau bhUpatistvayi duSkarmakartumudyataH 'adharma kurvANo'dharmaphalaM sahasaiva lpsyte|' atha nijasvAminaM vilokyaiva saromAJcA vasantazrIstadIyaM kuzalAdikaM pRSTvA raajnyo'khilvRttaantmcktht| atha haribalo nijagRhe samAgatya tatratyamakhilavRttAntaM vasantazriyaM smvoct| 'yatra hi vAstavikaM prema tatra kiM nAma gopyaM bhavati puMsAM suvidussaam|' atha kusumazrIsulagnavRttAntamAkarNya tayA vasantazriyA nijabharnA straa''raame'vaaji| tatra bahu harSa manyamAnA tayA saha muhurmuhurmilitvA dve api sahaiva santiSThamAne sukhamanubhavataH sm| yathedAnIntano jano jAyAdvayaM pariNIya svAtmAnaM duHkhavantaM vidadhAti na tathA haribalo jaatH| tadIye dve'pi premapUrvakaM santoSAnmilitvA nijabhartRsevAtatpare jaate| kvedAnIntanA mUrkhAH striyaH, kva ca tadAnIntanA vidussyH| tato haribalo nijapriyA-dvayasahito gRhaM gacchan rAjJaH sUcanArtha kaJcana janaM pressiit| tadIyaM samAgamanasamAcAra zrutvaiva sa durmatirhatAzo bobhvaamaas| "pUrva hi taM samAcAramanAdRtavAn pazcAcca svIyabhAgyaM vigarhayannadya naSTA me mukhprsaadcchviH| adya hi paripakvA me'pyAzA bhUmau prvissttaaH| dhanino yathA dhanaM dhUlilitaM bhavettathA me sarvANyeva parizramAdIni vaiyrthymaapuH| prAvRSi yathA'bhrAgamo vAyuvazAt kSaNa eva vainAzyamApnoti tathAdya me nikhilA manorathAH kSaNa eva vainaashymaapuH| kiM bahunAdya bhAgyadevI mAM meruM samAropya niicairevaapaatyt| adya me vinaSTaM saukhyaadi|" 1. bhU dhAtu yaGlup prokssaa| 2. vyarthasya bhaavH| 337 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI haribaladhIvara-caritram itthaM bahuzo vicintya pazcAt sameSAmanyeSAM vinizcayArtha svasthIbhUya parijanAnAha-yad bhoH! adya me svAnandadinamato rAjabhavanaM sazRGgAraM sattoraNamalaGkuruta, gajAzvarathaprabhRtibahuvidhanikhilavAhanAdikaM sajjIkRtya saMsthApayata, rAjapuruSAMzca smaajnyaapyt| yat same'pi nijadivyavAsobhUSaNAni paridhAya raajdvaarmaagccheyuH| adya mayi paramapremavAn hitecchurharibalaH samarpitaM kArya satvarameva vidhaayehaayaatH| adya me cirakAlIno vinaSTo viyogH| ataH same'pi susajjitAH zIghraM samAyAntu, nagarapravezaM ca kArayantu tasya vai| ___atha rAjAjJAM zrutvA vAdyAdikaM smvaadyt| nagare sarvatrAnandAdikaM smjaayt| nagarapravezArtha sa haribalo bhUpatinA vizAlAdhipatinA satrA raajbhvnmaagaat| rAjApi taM sasanmAnaM yogyAsanaM samAropya kuzalAdikaM saMpRcchaya kathaM sAdhitaM kArya tvayA tatra gatvA? zrutvA ca so'pyAha-rAjan! lakAdhipativibhISaNaM samAkArayituM gRhAnirgatya kaThinAtikaThinaM mArga samullaGghayan vArdhitIraM gtvaan| tatra gatvA'mbhodhigAmbhIrya vilokya vyacintayam-kathaM mayA lakApurI gantavyA? tato bahuvicArAnte khAdAmi, khAdAmi, iti vaco bruvantaM samIpamAyAntaM vicitracitravikarAlamUrti bhayaGkarAkRti kaJcana rAtriMcaraM vilokya tamabhyadhAm-aho! mahAbala! matkhAdanAttvattRptyA mahAntaM paropakAraM mnye'hN| yato nAsti me jIvanazokaH, kiJceyameva cintA, yadahaM kRtapratijJApUrtimakRtvaiva mRti lpsye| zrutvaivaM vyAkulIbhavan sa rAkSasaH sakopamAha-re mAnava! kaitAdRzI kRtA pratijJA tvayA, yanmaraNakAle pratijJA pratijJeti vadasi? uttiSTha kRtapratijJAM mAM drutaM bruuhi| tatpUrtaye sAhAyyante'haM krissyaami| iti rAkSasIyamAzAyutaM vacaH samAkarNya dhairya cAvalambya prahRSTacetasA'hamabravam-ayi mahAbhAga! vizAlA1. srvessaam| 338 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram dhipatimadanaveganAmno rAjJo'haM samAjJAGkitaH sevakaH, sa ca nijasutAvivAhamahotsavaM karttumudyato varttate / tadIyAjJAM svIkRtya laGkAdhipativibhISaNAya nimantraNaM dAtuM gamyate mayA tatra, kaThinAtikaThinaM caitatkAryaM nikhilasabhAmadhye mayaiva svIkRtam / karma caitadyadi matto na syAttarhi pratijJAbhaGgI bhaviSyAmi / zrutvaivaM sa rAkSasazcakSuSI raktIkurvan mAmAha - re mAnava ! etatpratijJAsaMsAdhanAya naivA'sti kasyApi sulabhA zaktiH / na caiva mahAsAgarasantaraNAya mAnavAnAM karma, tathApi te'haM kAJcanaikAM suyuktiM vacmyeva, yato mAmakaM kAryaM siddhayettAvakaM c| AkaryaivaM cAJjaliM baddhvAhamabhaNam bhoH ! drAgeva mAM tAM yuktiM vaktukAmo bhavAn bhavatu / matsvAmikAryasaMsAdhanAya yadeva tvaM vakSyasi tadevAhaM karttumudyato vrtte| zrutvaiva sa rAkSasaH praharSaM praharSaM kSudhApIDito bahuvidhavaicitryAdi pradarzayan mAmavocat- ayi mAnuSa! yadi laGkAM gantumanAH, yadi vibhISaNaM nimantrayitumanAH, yadi ca nijasvAmyAjJAM vidhAtumanA starhi vane'smin yA''ste'sau kASThanicayaracitAcitA, tasyAM patitvA drutaM mriyasva / mRtimantarA laGkAgamanAya mArgAntaraM nAsti / evaMbhUtAM rAkSasIyAM yuktiM zrutvA pUrvamanutsukamanA abhavam / pazcAtsvAmikAryAya kRtaghno'pi sevako nijAsUnapi smrpyet| iti bahudhA vicintya pratijJApUrtaye rakSovacasi vizvAsaM kurvANo vahnau ptitumbhydhaavm| patitvA ca tatra bhsmiibhuuto'bhvm| tataH sa rAkSaso madbhasmanicayamekIkRtya vibhISaNAya samarpayat / madvRttAntamacakathat / sa ca mama svAmini bhaktiM vilokya mayi smtusst| madbhasmanicayaM sudhayA niSicya mAM sajIvamakArSIt madIyAdbhutaM rUpaM cAvalokya mahyaM kanyakAmekAM smrpyt| kanyayA sAkaM bahumUlyabahuvidhavAsobhUSaNahastyazvakhapAsulAdyanekavastunicayaM smrpyt| parantu tatsarvamapi gRhItvA'trAgamanAya kAThinyaM nizcitya 339 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram nAGgIkRtaM mayA tdvstujaatm| dRSTvaivaM tenApi madarthamatyAgraha kRtvA tvamihaivAvatiSThasveti caahmvaacissi| bhujyantAM svaceSTitAni RddhisamRddhyAdIni vastUni, ramyatAM ca navayauvanAbhI rUpavatIbhiH striibhiH| zrutvaivaM mayA'bhihitaM-na bhavitavyaM mayA cetthm| yato'haM vizAlAdhipatimadanavegAjJayA tvnimntrnnaarthmihaayaatH| bhUpatizca mahAntaM nijasutAvivAhamahotsavaM kartumudyato vartate, ato mayi kRpAM kRtvAgantavyaM tvayA ttr| sa ca vibhISaNaH kiJcidvicArya mAM vyAhArSIt-haribala! mAmakI putrIM svIkRtya pUrva tvayA gantavyam vivAhadinadvayazeSe caahmaagmissyaami| itthaM tadIyaM nizcitaM vacaH shrutvaahmihaayaatH| pratyayArthaM ca nijacandrahAsanAmakaM svIyakhaDgaM mahyaM samarpayat, sastriyaM mAM smutthaapyaaciraadevehaaniitvaan| rAjan! tava duSkarakAryasaMsAdhanAya mayA caitAdRzI vyathA soddhaa| yato'haM svAmisevAM svIyaM mukhyaM sukRtaM vemi| atha puNyapratApato hAribalIyAM kRtrimA vAcamRtAM manyamAno mUDho nRpatI rAjasabhA cAzcaryatvamApya prazasya ca taM smbruvn| aho! mahApratApazIlo'yaM haribalo no cedasmAtkaThinakAryAt kathaGkAraM punaH smaayaatu| ___ itthaM gacchatsu katicidivaseSu tadIyavAkye saMzayamApanno mukhyo rAjamantrI vyacintayat-yatkenApi satrA chadma kRtvA''nIte'nenAmU khddgknyke| atha tasmin haribale so'marSAgninA dandahyamAno rAjasabhAyAM tadIyAM bahukhyAtiM zrAvaM zrAvaM bhRshmtaapsiicc| tadanu rAjJastasminnadhikasnehamAne cAvalokamavalokaM durmatinA bhUpamantriNA cintAturIbhUyAharnizaM vicAraM kurvataikasmin dine haribalagRhe rAjJo nimantraNArthaM nishcikye| nijapreyasyoH striyoH zIlasvarNasantApanAya dandahyamAnAM nUtanAM bhastrikAM dRSTvA haribalo nijahRdi bahu smtaapsiit| parantu tatkAle kiM kuryaat| atha nizcitadine 340 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram vizAlAdhipatirmukhyAmAtyAdisarvasambandhinaH samAkArya haribalagRhe bhojnaarthmaayaatH| sa haribalo'pi bhUpatimanaHprasAdArthaM bahuvidhAM sAmagrI smkaaryt| yadaiva vizAlAdhipatirbhojanazAlAM samAyAtastadaiva vasantazrIkusumazriyau sundarAn vasanAlaGkArAn paridhAya svarNasthAlapatre pakvAnnAdi saMsthApya smaagtvtyau| campakavarNacaturacapalAvalayostayormanoharaM gAtraM darza darza tayormanoharAM madhurAM vAcaM ca zrAvaM zrAvaM sa madanavego mUDho jAtaH, bhojanAdau mano na sNlgnm| madanavege madanavegaH smutppaat| tatkAlameva tadIyakAmAgnirbahu prjjvaal| kathaGkAraM mayA te praapye| atha sa rAjabhavane smaayaatH| samAgataM taM vIkSya dAsIdAsaprabhRtayaH svAgataM ckruH| paraMtu tadA tasmai kimapi naaroct| yataH - 'parastrIdIpazAlAyAM viSayagandhaM madanavegavegitamadanavegamanaHpeTikayA satrA ghRssttvaan| atha kAmAgniH praadurbbhuuv| ayi pAThakAH! vicArayantAM nitarAM nijacetassu yat sadAcAravRkSasuyazaHpuSpaM kRzAnujvAlAyAM pradIpyamAnAyAM dAhamantarA kathaM nAma sntisstthet|' agnito'smAd raajnyo'ntHkrnnrudhirmutppaat| tacca nikhilazarIre prasasAra, zarIraM ca prjjvaal| sa nRpatI rogasyAsya nivAraNAya svIyaM prdhaanmntrinnmaahuutvaan| rAjanItinipuNo hi sa pradhAnamantrI avasaraM vijJAya nijapratispardhinaM haribalaM nissAraNAya yatnaM ytitvaan| sa cAgatyAJjaliM baddhvA sanamrastaM provAca-ayi rAjan! tava kAmajvaraH shaantimaapdyet| etadartha kA nAmauSadhiH, madvicAre tu haribalapArzve ye vasantazrIkusumazriyau staH, te eva bhvdiiyaussdhirbhvitumrhntyau| te vai vicitraguNavatyau, dRSTigocaramAtrAdeva mahAviSayo'pi kAmajvaro nivRttimaapnuyaanaam| evambhUte hi te dve api| avazyaM rakSitavyA sA bhavatauSadhiH, bhavato manovikAraM zAmyetsA, hRdayAravindaM samAnandayet, jagavRddhiM vitanuyAt, 341 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram aihilaukikasukhAni ddyaat| ato dharAdhipa! mAGgalyasampAdayitrImavazyaM tAmurarIkuryAH [aussdhiN]| itthaM pradhAnAmAtyavacaH zrAvaM zrAvaM sa madanavego vyAkulIbhava'stamAha-mantrin! hInadaivAya me kathaM labdhA nAma saussdhiH| durlabhyeyaM mayA, madapekSayA sa haribala eva mahApuNyazIlo nA, kiM ca sa me hitakRt suhRt, mAmakaM duSkAryamapi kArya karotyeva, evaM satyapi nUnamahaM manye yadasya mAraNAt kArya me sidhyet| zrutvaivaM sa durmatirmukhyAmAtyo'bhANIt raajn| kimatra vAcyaM yadeva bhavAn tamAjJApayayiSyati drutameva ttkuryaatsH| ato nijakumArikAvivAhakArye bhavatA yamaH smaakaaryitvysten| yamanimantraNAya ca sa haribala eva niyoktavyo bhavatA, tasmin kArye ca svIyAM mRtiM labheta sH| pazcAcca bhogye te hriblstriyau| zrutvaivaM madanapIDApIDito mUDho madanavego hi garvitAM pradhAnadussammatiM svIkRtya tadAhvAnAya nijabhRtyAnAha-yad gatvA hriblmaakaaryt| te'pi gatvA tathaivocuH-tataH samAyAte haribale bahumadhurayA vAcA taM saMbhASya satkRto hriblsten| tadIyaguNAMzca varNayitvAha-haribala! madIyamukhyaH suhRdbhavAneva, no cedvibhISaNanimantraNAya kaThinAtikaThinaM kArya ko nAma sNsaadhyet| idAnImapi kAryamekaM varttate mm| nizcIyate mayA tadarthaM matkaThinAtikaThinakAryasaMsAdhane'nutsukamatirna syaaH| kartavyAni ca tvayA mdvcaaNsi| ityuktvA nivedayAmAsa kaaryaanni| atha haribalaH zrutvA tadvacAMsi zirasi dhRtvA'santuSTacetA gRhamAgatavAn, nijastriyau ca vRttAntaM tnniveditvaan| te ca durmate rAjJo duHsaGkalpitaM kArya caturayA nijmtyaa'cetissttaam| dhairya cAvalambyAgAdiSTAm-svAmin! nirbhIkena niHsaMzayena bhavitavyam, puNyaprabhAvAcca te nirvighnaM kAryasAphalyaM bhAvi, nau zIlAdi 1. nR (pra.e) 2.- 3. cit gad dhAtu adyatanI 3. pu.dvi.| 342 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram saMpatennAma! atha rAjA tatkAla eva nagarAbahiH kASThAnAM saJcayaM kArayitvA tasya mRtyumayIM citAM ca kArayitvA tAmagninA prjvaalyaamaas| haribalo grAmyajanasamakSe tasyAM patitvA bhasmasAd bbhuuv| te ca grAmINA hRdayavidArakaM hAheti zabdaM vicukrushuH| same'pi janA rAjAnaM mukhyAmAtyaM ca vigrhyaanyckruH| aho kiyaanaashcryvissyH| rAjA'sau pratApinaM haribalaM chdmnaavdhiit| atyanucitaM vydhaat| yAdRzo vai no nRpatirna tAdRzo'vanyAM ko'pyanyaH syaat| atha te same'pi rAjAnaM mukhyAmAtyaM ca vigarhayanti haribalaM ca bhRzaM prazaMsanti, kiM ca siMhamiva parAkramiSNuM balinaM viSNumiva zakramiva yazasvinaM pratApinaM mahAntaM puruSaM haribalaM, durmatirAT pradhAnazca lalanAlampaTau chadmanA taM ghAtayataH smeti mahad duSkRtaM krm| ato naitAdRzau kAvapyadharmiNau syaataam| itthaM yathA mRtadehAd durgandhAdhikyaM nissarettathA'khilapattane rAjJo'dharmApakIrttidaurgandhyaM vitene| atha sa haribalo vahnau saMpatanneva susthitadaivataM ssmaar| tatsAnnidhyAttaccharIre kiJcinmAtramapi vyathA na vyApat, kiM ca yathA svarNatApanAttasmin pradIserAdhikyaM jAyate tathA haribalo'pi kAntyA prdidiipe| aJjanasiddhiriva tatkSaNa eva citAto nissRtyAdRzo bhavan rahasi vytissttht| rAtrau ca nijagRhe praatissttht| haribalaM ca dRSTvaiva tadIye striyau harSavatyau bbhuuvtuH| vismayamAvahantyau ca dhanyammanyamAne sudhAtumbIto'mRtaM nissArya tasmin pracikSepa (prcikssiptuH)| tatprabhAvatastaddehaH shkrkaantirbhvt| 'puNyodayAt kiM kiM na sambhavati, durjano janaH puNyavantaM sujanaM kaSTavArkI pAtayeccettadarthaM saukhyvaarddhissNpdyet| yathA'garauSadhiM vahnau pAtayati kazcittadA tataH sugandhireva nissarati, tathaiva puNyavate puMse khalatAkRtA vipattirapi saMpattirUpaiva bhvti|' 343 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram atha haribalo nijastrIbhyAM satrA premavArtA ckaar| tadavasare sa durmatI rAjA'naGgajvarapIDito'mandonmatto hriblgRhmaajgaam| samApatantaM rAjAnaM vijJAya haribalamavocatAM te, svAmin! bhavAn gRhe rahasi sthitvA nau cAturya sAhasaM ca vilokayatu, kiM karoti sa duSTo nRpH| zrutvaivaM so'pi tathaiva vihitvaan| yadaiva samAyAtastadaiva dve api rAjJe AdarapUrvakaM sanmAnaM kRtvA viSTarAdikaM ca samarpya vyAhArSiSTAm-rAjan! asminnavasare bhavadAgamane ko hetuH? itthaM strIvacaH samAkarNya mUDhamatiH sa nRpatirvihasan bhRzamullasamudvahan te cAha-ayi kAminyau! kimatenna jAnItho yuvAM, vAM samAhvAnAyaiva me smaagmH| ato drutameva vrajatam, itthaM rAjakIyaM vacaH samAkarNya dve apyAvabhASAte-rAjan! na zobhate'do vaco vaktuM, tvaM hiM sevakAnAM taattulyH| anarthakRte puruSAya daNDaM dAtumarho bhvaan| yadi ca tvamevAnathaM kuryAstarhi tvAM ko nAma nivaaryet| devastrIvat surUpavatImapi parastriyaM dUrataH prihret| tatrApi bhRtyastriyaM putrImeva putravadhUmiva vizeSatayA prihret| yo vai rAjA sa cA'nyAyakurvatI prajAM dRSTvA tasyAmucitadaNDaM dattvA tato nivartayet tAM, yadi rAjaiva svayamanyAyaM kuryAt tannivArayituM ko vA'laM bhavet, yo vai rAtrau cauryanivArakaH sa eva yadi caurakarma kuryAt, satyapi jale vahnayutthApanake, satyapi bhAnau tamovyAptau kamupAyaM kurviit| ataH kimidaM jAtaM tvayi, yathAvAmIhase'smAtprayAsAt nau prANA vinazyeyuzcettAvatApi svIyazIlaM na vinaashyaavH| yataH - varaM zRGgottuGge guruzikhariNaH kvApi viSame, patitvAyaM kAyaH kaThinadRSadantarvidalitaH / varaM vyasto hastaH phaNipatimukhe tIkSNadazane, varaM vahro pAtastadapi na varaM zIlavilayaH ||1|| 1. aasn| 2. vi+A+ha=adyatanI 3pu.dvi.| 3. rAjJaH smbndhi| 4. uccprvtsy| 344 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram ___ ataH - ayi rAjan! mahadanucitaM kaarymetd| yaH parastrIbhogaM kAmayeta, tato na virmet| 'sukRte satyapi karmaNi durgatirevAntarA zriyaM harati, taileAdbhukte'pi hi dIpazikhAM harati vaataaliH|' ato'nyAyamArgamapahAya nyAyamArgo hi svIkAryoM bhavatA, nyAyamArgo hi sarvasaMpadAM hetuH' tathA coktaM nItizAstre - drumeSu salilaM sarpinareSu madane manaH / vidyAsvabhyasanaM vyAyaH, zriyAmAyuH prakIrtitam ||1|| zrutena buddhiH sukRtena vijJatA, madena nArI salilena nimgnaa| nizA zazAGkena dhRtiH samAdhinA, nayena cAlaMkriyate narendratA ||2|| itthaM surItyA haribalastriyau nUtnayApi yuktyA prabodhitavatyau kintu yathA'tisAre sadauSadhirmithyAtvamApadyeta, tathA tasmiMstayoH prabodho'pi vaiphlymaap| atha kandarpadarpapIDApIDitaH sa durmati rAjAha-aho kAminyau! ahaM dharAdhipatirbhavannapi yuvAM bahvarthaye, tathApi yuvAM na mnyethe| kiM ca kiJcidvicArayataM yadyauSmAko bhartA jIvanneva samAyAdityAzA vAM duraashaiv| vAM prAsaye eva mayA pUrvameva sa bhsmsaatkaaritH| ato drutameva yuvAM mAM bhartRbhAvena praapnutm| yato'hamevedAnIM vAM duHkhsukhhetuH| yuvAM ca me vshye'vshyNbhaavye| yadi matkathanaM na svIkurvAtAM bhavatyau, tadA'haM balAdapi yuvAM gRhnniiyaam| yato'haM yuvayorAsaktaH, ato svecchayaiva madgRhAgamane zobhanaM bhavatyormama c| itthaM rAjavacaH samAkarNya haribalastriyau bahuroSamAvahantyau taM bhaNitavatyau-re durmate! dhik tvAM yadvAyasa 1. nviinyaa| 2. yuvyoH| 3. kR 3.pu.dvi.-aatmne-aajnyaarth| 345 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram ivAbhyAM niSiddho'pi chadmaprauDho hyAvAmevaM vdsi| pApAtman! dUramapasara no cetpApaphalaM zIghrameva lpsyse| ityevaM tayoH kaTuvacaH samAkarNya yAvatsa rAjA tayorbalAtkAraM kartumutsahate tAvatkusumazrIH sahasaiva nijavidyAbalena rAjAnaM caurvdvbndh| baddhvA ca yathA tasya sakalApi daMSTrA santruTya patettathA bhUmau taM paatyaamaas| tena tadAnIM rAjJo dntmekmpst| ekaM tu nijabandhanaM, dvitIyaM dantapatanaM, tAbhyAM ca mahApIDA praadurbbhuuv| tayA ca tadAnIM mhtiidurdshaamaap| itthaM sa duSTo rAjA mUDha iva shnaiHshnairaackrnd| rAjJo mukhAjjalapatanamAkrandanaM dantapatanaM dyutivinAzanamityAdidazAmApanastaruNo'pi vRddha iva ddRshe| itthaM yathA kazcanalAbhamicchannijadhanAdi vinAzya duHkhI bhavettathaiva rAjA bbhuuv| atha dInavanmukhaM kurvantaM muhurmuhurAkrandantaM rAjAnaM vilokya dayAsamudrayostayormadhye kusumazrIstamAha - re durmate! tvaM hi bahupAparatastathApi tvayi bahudayAM kRtvA duHkhAdamuSmAttvAM vimunycaami| parantu paratrAnena karmaNA ghoranarake patitvA duHkhAntaM mokSyasa ev| bhUyo'pi naitAdRzaM kArya kadApi kuryaaH| ityevaM taM bahu prabodhya nijavidyAbalena kusumazrIrbandhanAttaM vimumoc| sa rAjApi svAGgaM svasthIkRtya sAvadhAnamanA bhUtvA bhUmimadhiSThito'vAdIt-haribalastrIprasAdataH kiM na labhyate sarvameva, kiM duSprApyaM? na kimapIti bahuzo vadan bhRzaM zocan nijacakSuSI vAsasA samAchAdya kathamapi ttshccaal| mArge ca bahu pazcAttApaM vidadhad bahudhA vicArayan gusarItyA nijgRhmaajgaam| Agatya ca gRhe bahuvidhasukhapradAyikAM rAtriM kathamapi vyatItya pratyUSe nijadantapatanAllajjApanno bahuvyAjAn vidhAya nijamukhaM cA''cchAdya raajsbhaamaagtyopsthitvaan| nijavRttAntaM ca sarva mntrinnmuucivaan| so'pi nRpatitaH sarvamudantaM jjnyivaan| tadAnIM yathA tattvaM vijJAya saMsArasvarUpaM vicaaryti| tathA so'mAtyo'pi kadAcidbhayaM 346 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram kadAcitkautukaM kadAcitkaruNeti tribhireva yukto yugapad bbhuuvaan| atha haribalo'pi tadAnIM nijstriikRtaativividhcritrmdraakssiit| tato gRhAd gate rAjani nijapriyAvavAdIt-yuvayoraghaTitakAryakarte rAjJa etdevocitmaasiit| mUrkhajanAya daNDamantarA'nyat kiM syAt? yathA hInaH sArathI rathaM kumArge caanyti| tathaiva kapaTI amAtyo'pi tasmai rAjJe durmatiM pradAya kumArge pAtayatyeva khlu| tathAhinRpatirnarazca nArI, turajastantrI ca zAstramathazastram / cArutvA'cArutve, syAtAmeSAmanyasaGgAt ||1|| vallInariMdacittaM, vakkhANaM pANiyaM ca mahilAo / tacchayavaMcaMti sayA, vacchayadhuttehi nizaMti ||2|| ete same'pi 'nIcajanasaGgatyA nIcaistvaM lbhnte| sujanasaGgatyA ca saujanyaM lbhnte|' ata eva duSTo'yamamAtyo rAjAnaM kumArge paatitvaan| ataH pUrva pradhAnA'mAtyArthameva kazcanopAyo vidhAtavyo mayA, kiM ca yAvad duSTo'yaM jIvati, tAvatsvIyaM durbhAvaM naiva haasyti| ato'yamevAnyAyavidhAyako'mAtyaH kathaGkAraM maarnniiyH| yato durjanAya damaH sujanAya ca pratipAlanamityAdi zAstreSu niitiruktaa| ato'mAtyavinAzAya kazcidupAyo vidhaatvyH| yadasau mantrI mayA saha bahuchadma viddhaati| ato mayApyetena saha chadma vidheymev| uktaM ca - vrajanti te mUDhadhiyaH parAbhavaM, bhavanti mAyAviSu ye na mAyinaH / pravizya hi mnanti zaThAstathAvidhA, na saMvRtAhAnizitA iveSavaH ||1|| athetthaM vimRzya sa haribalo nijAbhISTadevaM ssmaar| tatsmaraNAdeva sa devaH zIghramevopasthAya haribalIyazarIramadbhutAkAraM divyasvarUpaM ca vidhAya tasyaivAnyabhayaGkarayamadUtaM nirmitvaan| taM ca sahaiva gRhItvA pratyUSa eva haribalo rAjasabhAyAM gatvA rAjAnaM 347 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___zrI haribaladhIvara-caritram prnniptyopsthitvaan| tata indropamaM haribalaM svargasamAgataM vilokya camatkRto rAjA rAjabhRtyAzca bahuvismayaM lebhire| rAjA ca hRdi vyacintayat-aho! dhig paapaanvitmntrivcaaNsi| yad yadartha mayA'sau haribalaH sAkSAdvahrau bhasmIkRtaH, sa cAyamAgataH kutaH? rAjA haribalaM parIpRcchyate-yattvaM yamagRhAtkathamihAyAtaH? tvayA satrA ca ko'yaM pumAn? sa Aha-rAjan! yadAhaM citAmadhiSThAya bhasmIbhUtastadaiva yamadvAramagaccham, gate ca mayi tatra yamabhaTA madIyavRttAntaM ymmaahuH| nijakiGkarAsyAnmadIyavRttaM nizamya jAtadayo mayi santuSTIbhUya mAM sajIvitaM vydhaat| atha yamaprasAdAnmadIyadehazobhAdi smaidhisstt| 'ekataH kaSTaM dvitIyataH satyam, iti dvaye sampanne sati kiM durlabhaM syAnna kimpiiti| kaSTAtsatyAcca tuSTIbhUto devaH satpuruSAya kiM kiM na dadAti?' atha dharmarAjo mayA vaktumazakyAni tathA manasApyagocarANi bahuvidharddhisamRddhivastUni smdrshyt| ahaM ca kiM pazyAmi kinna pazyAmIti cintAyuto'bhavam, yAvadvitIyaM pazyAmi tAvatprAthamikaM vismarAmi, yAvattRtIyaM pazyAmi tAvad dvitIyaM vismraamyetaadRsho'bhvm| rAjan! tatra zakranagarIvijetrI saMyamanI nAma yamanagarI mahIyasI vartate, tasyAM dharmarAjo yamo rAjyaM kroti| tatra ca puNyavanto janA nivsnti| tatraiva tejasI nAmnI zubhakAriNI sbhaa| tasyAM ca sabhAyAM tAmracUDo nAma dnndddhrH| sa ca lekhanAya caturhastaparimitamekaM pustakaM sthaapyti| zakrAdayo devAH susevayA taM susevnte| brahmezaviSNavo yamadevatuSTaye zarmaNe ca kaSTaM shnte| paramayogIndrAstadanumatyA yogAbhyAsaM bhajante! ye ceme trayo lokAste taM susevnte| gADhatamo vinAzako hi tadutpAdayitA sUryo nAma tdiiytaatH| yad vai jIve'smin saMjJAvanmukhyaM, tadeva saMjJAvatI nAmnI tadIyA jnnii| zanaizcaro nAma bhrAtA, yo jagatyAM vajravaduHsahastathA 348 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram shyaamvrnnH| sakalalokapAvayitrI yamunA nAma tadIyA bhaginI / sakaladveSakartrI dhUmramukhI dhUmorNA nAma tadIyA paTTarAjJI / mRtapuruSotthApayitRdhIrapuruSANAM yogyaM tadIyaM vaahnm| trijagadAdarapradAtA vaidyuto nAma yASTiko dUtaH / caNDamahAcaNDa nAmAnau dvau dAsau / citragupto nAma tadIyo lekhakaH yo jagattrayajananamaraNAdisukarmakukarmAdi vilikhti| ityetAdRzo yamastuSTIbhUtaH kalpavRkSa iva bhAti / ruSTe'pi yame yama eva bhavati saH / itthaM yamIyAM samRddhiM vilokyAhaM svAtmAnaM kRtArthaM mene / tathA loko'yaM vadati yajjanma samupalabhya bahu jIvedbahu ca pshyet| athetthaM gate kiyati kAle dharmarAjAya bhavatpradattaM nimantraNaM mayA tasmai niveditm| tadAnIM sa mayi santuSya mAmavocat yadrAjJo vai matkRte mahAnAdaraH / ato'hamavazyaM samAyiSye, kiM ca tadviSaye kimapi tamahaM vakSyAmi yadi tAvako rAjA mama suhRt, mayi premavAn snehAdikaM karoti, tarhi vAramekaM sakuTumbaH sAmAtyaH saseno madantike samAyAtu tadAhaM tamanubhaje, ityahaM vimRzAmi / itthaM sa mAM bahuzo'bhyadhAt - haribala ! tvaM tatra gatvA'vazyaM taM madantike kadAcitpreSaya, ityevaM mAM bahuzo'bhidhAya mahyaM divyAlaGkAravAsobhUSaNAni pradAya divyarUpadharA devAGganAH pariNetuM smrpyt| kiM cAhaM tA norriikRtvaan| tataH prAnte mAmAha - etA hi kAJcanakAntIstvavazyaM svIkuru ? yenAhaM kRtArtho bhavAmi / tadAhaM tamabruvam nAhamekAmapIcchAmi, mama svAmivivAhasambandhikAryamata evehAhamAgacchaM tvadAkaraNAya / deyAzcemA bhavatA matsvAmine rAjJe mantriNe caitenaiva me santoSaH / yato hImA bAlAstayorevArhAH / yato bandhane vadhe yuddhe durgagrahaNe gRhotsavayozca yatra yatraiva bhRtyaH kaSTAyate! tatkaSTasya phalaprAptI rAjJe bhavati / zrutvaivaM so'pyAhaastu, tvaM vraja, kiM ca rAjAdayo'trAvazyaM preSyAH / itthaM mAmabhidhAya 349 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram sAdaraM vysrjyt| ata eva tvadAhvAnAya madarthaM mArgAvalokanAya tava bahumAnAya ca nijo yaSTikAdhArako vaidyuto nAma bhRtyaH praiSi mayA sArddham, ata idAnIM tena saha saharSo vraja, tatra gamanaM suyogyameva / atha sa yASTiko haribalakathanAnusAraM sabhAsthitAn sarvAnevamevAha itthaM tadvacAMsi satyAni manyamAnAH sadasyA narAH satyamevaitadityAhuH-kAryaM caitantra duSkAryaM, sarvameva satyaM khalu / mahAkaitavI so'mAtyo'pi devavAkyaM satyamevAmaMsta / 'yatazchadmakAriNAmantaM brahmApi naiva jAnAti / ' athA'mAtyAdayo'pi yamarAjagRhaM gantumanaso babhUvuH / yasya yamarAjasya smaraNAdeva bhItimanto bhavanti sujanAstasminneva yame te same'pi sotsAhacetaso jajJire / tadAnIM tatkautukAvalokanAya same'pyutsAhavanto jAtAH / 'yato vai lubdho janaH kiM na kuryAt ?' sarveSvapi teSveko'vAdIt - yatpUrvamAhaM saGgaccheya, dvitIyo naiva purAhameva gacchAmi, evamabhidadhatsu teSu sarva eva gantumutsukA babhUvuH / rAjJazca pUrvaM yA vai dantapatanapIDA sedAnIM "dharmarAjAntike'haM nikhilAH samRddhIH prApsyAmitIcchayA" sarvApi vainAzyaM lebhe / dharmarAjagRhagamanAya cAtIva sotsAhamanA babhUva / tadapekSayA ca pUrvamamAtyaH sajjito jAtaH, tathA tasyApekSayA pUrvaM sadasyA nAgarIkAzca sajjitA babhUvuH / kiM ca sameSAmapi devaprabhAvataH kramazo buddhirvainaashymvrjt| kiyanto devabAlAH pariNetuM, kiyanto divyadravyAbharaNAni vilokituM, kiyantazca kautukAnyavalokitumeva nRpatinA satrA nagarAdbahirnirjagmuH / aho ! kIdRzaM lobharAjyAdikam / ityevaM vicAranizciteSu teSu rAjAnumatyA nagarAdbahirbahu bhItyutpAdikAM mahatIM citAM viracitAmagninA yojayAmAsuH / samRddhyAdiprAptistu kutraiva kiM ca bhasmIbhavanameva nizcitam / tathApi te sAvadhAnacetasotsukamanaso jajJire / aho ! akSarazaH satyameva yatkIdRkSaM nAma 350 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram sNsaarsvruupm| tathAhi - jA davve hoi maI, ahavA taruNIsu khvamaIsu / tA jai jiNavara dhamme, karayalamanaM ThiyA siddhi ||1|| ____ atha sarve'pi te pItamadyA iva saMsArasukhAbhilASukA lobhavazaM gatA navavacAMsi kurvanto jagarjuH, kiyanto nartanaM, kiyanto gAnaM, kiyantazca hAsyaM krtumaarebhire| vahnau patanAyotsukA bbhuuvuH| ityevaM dRSTvA dayAIcetAH sa haribalastadAnIM vyacintayat-yadaparAdhaM cAmuM kRtvA nirayekAM gatiM lapsye'to'dhunA ko vidheyo mmopaayH| yasmAtsarve narA nivrtern| patecca kevalaM vahnau mukhyo'maatyH| ityevaM vicArayati haribale jhaTityeva yamayASTiko dUto haribalAdInAha-bhoH! yAvanto vai yUyaM vahnipatanAyotsukA vartadhve, te same'pi yUyaM kinycidvtisstthdhvm| madvacAMsi ca pratizRNudhvamyad yUyaM phalAbhilASukAstarhi vyAkulacetaso mA bhvt| yato me svAmI yamo viSamaH, ato, yo rAjAtimAnito bhavetsa eva pUrva mayA sAdhaM vahnau ptet| tato rAjA, tataH prajAdItthaM daivikaM vacaH zRNvan sa mukhyo'mAtyo manasyevaM vicintayati sma-yadahaM pUrva gacchAmi tarhi svamano'bhISTaphalaM prApnuyAm, ityevaM vicArya so'mAtyo rAjAnamAha-svAmin! yadi bhavatAmAjJA syAttarhi pUrvato'haM gaccheyaM, rAjApyAha-yathecchaM vraja, itthaM rAjAjJayA yathA kazcitsvargasukhabhogAya gacchettathA svAtmAnaM kRtakRtyaM manyamAno manasi harSa dadhat so'mAtyo yamayASTikena saha prajvalitakRzAnau jhampApAtamakarodeva bhsmiibhuutH| itthaM pApabuddhiramAtyo nijamanorathAya yamarAjagRhaM sakaSTaM jgaam| atha gate tasmin sa rAjA sarAgaH zalabha iva pAvakapatanAyodyuto bbhuuv| tadanImeva jAtakaruNo haribalo rAjakaraM gRhItvA niSiddhavAn, niSiddhazca tamAha-haribala! 1. narakasya smbndhinii| 351 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram sukArye kathamantarAyabhUto bhavAn bhavati / rAjJo vacazca zrutvA so'pyAha - rAjan ! yadahaM tvAM bravImi tatsAvadhAnamanAH zRNuyAH / yo hyavicAritaM kAryaM vidadhAti, sa aihilaukikapAralaukikaduHkhAnyeva sarvathA shte| yazca vicAravAn nipuNo jAtaH sa bahu vicArya kAryaM vidadhAtu / rAjan! yamaprAptau madvacAMsi satyAni mA viddhi / mRto janaH kadAciddRSTo bhavatA / mriyamANo janaH kena vArayituM zakyaH, etatsarvameva mayA chadmA''viSkRtam / yataH kumatiyutenA'mAtyena hi prapaJcaracanAM vidhAya muhurmuhuH kaSTanadyAM kSiso'haM tena, tenaiva bhavAnapi duHkhe pAtitaH, bhavaddantastenaiva pAtitaH / yatastvayi mahatI vednaa'jaayt| ityAdi mahAntyeva duHkhAni pradattAni tena, bhavAdRze sujJavare kubuddhiradAyi / tvAdRzaH satpuruSaH paradrohaparastrIlampaTo vihitaH / yato vai duSTamantriNA rAD duHkhamevAnubhavati / ato vai chadmaracanAM vidhAya durmatI rAjamantrI pAvake bhasmIkRto mayA / yato nItiriyaM - 'edhamAnaM vyAdhiM vairiNaM ca zIghrameva vinAzayet' tatrApi tvaM me svAmI, ato vahnipatanAd bhavantaM kuto na niSedhAmi / kathitamapi zAstreSu yatsvAmino drohAnmahatpApam / anyena kenacitsAmAnyenApi saha drohAnmahatpApaM bhavati / tatra suhRdA svAminA guruNA ca saha drohAnmahattarameva pApaM bhAvi, itthaM haribalAsyaniHsRtaM vacaH zRNvan sa naravaro'tisarAGko vyacintayat - bahu vicintya ca nijamanasyeva vyamrAkSIt - aho ! madIyaM sakalameva durvicAritaM jAnAtyasau / ityAdi bahu vimRzya tadAnIM mahatyA trapayA'dhomukhIbhUya bahukAlaM zUnyatAM ddhdivaavaatissttht| yathA kazcid mUrcchito janaH syAttAdRzo babhUva / athaitAdRzaM nRpatiM vilokya madhurayA vAcA ca bahu prabodhya tadIyaM duHkhmpaahaarssiit| sa rAjApi haribalIyamAnanaM devopamaM tadIyAdbhutacaritrANi ca dazaM darzaM savismayo nijamUrdhAnaM vikampayan vicintayati sma - 352 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram aho! sAparAdhamapi mAM bRhacchaktiyuto'sau dayayA jhau| ato'sau mahAn sAmarthyavAn madIyarAjyamapi norriickaar| sarvathA'samartho'haM caitasya lakSmyau grhiitumudyto'bhvm| ato'dhamAdhamo'haM paramopakAriNo'smAtkathamahaM mukto bhvaami| ityevaM haribalasya prazaMsAM kurvan svAtmAnaM vigarhayan bhavodvegamAvahan cirAd bahukaSTena nijabhavanamagamat, dharmarAjagRhagamananaiSphalyAnvito jaatH| yamagRhagamanAya samupasthito lokazca kautukAnvitaM haribalacaritraM varNayan nijagRhaM jgaam| tadAnIM tatrAkasmikanimittakAraNena sa bhUpativairAgyacetA bbhuuv| atha sa rAjA gate kiyati kAle vairAgyarAgaraJjito haribalAya nijAM duhitaraM patnItvena samarpya svakIyarAjyaM ca tasmA eva dattvA pUrvasaJcitapApavinAzAya zubhe muhUrte sadgurupArzve dIkSAM gRhItvAnte'nuttamAM gtimaap| atha tatra kAJcanapurAdhIzvaro'pi nijagRhAdvinaSTAM svIyAtmajAM vijJAya duHkhIbhavan pratidizaM samAcAraghoSaNAM kRtvaan| tataH zanaiH zanaiH pathikajanamukhAddharibalIyaM vRttmshraussiit| athAtiharSAnvito nRpatirharibalaM nijajAmAtaraM vijJAya kAryavijJAtRn mukhyAmAtyAdimahato nRn preSya bahumAnaM nijatanayamiva hriblmaaciikrt| haribalo'pi pRthivyAM puruhUta iva nikhilarddhisamRddhiyutaH sasainyaH sastrIko'khilalokebhyaH kautukaharSAdi dadAnaH kAJcanapuraM smaagaat| tadAnIM rAjA rAjJI ca duhitaraM svaamitvmbhiddhtuH| ayi priyavatse! tvayA svecchayA varo vRtastaccAghaTitaM karma, kiM ca bhAgyaM te mahattaraM, yattvaM lokapUjitaM bhrtaarmlbhthaaH| ityAdi jananI nijAtmajAM prshshNs| bhUpatizca haribalAya rAjyaM samarpya dvAvapi bhagavadbhajanAdi kRtvAnte sadgatiM lebhaate| __ atha vairikaTako vairibalo darpasarpanivAraNavinatAsuto bhAgyo1. indraH 2. grudd'| 353 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara-caritram dayavipularAjyaparipAlako'pyatipriyaprajApremavAn rAjJI trayIyuto haribalo'nyanRpatitanayA api prinninaay| yadyapIzvaro janAyA'tulaM phalaM dadAti, tathApi tatphalaM tajjanmanyeva na labhyate puMsAM, kintu janmAntare labhyata eva, tathaiva haribalo jIvahiMsAparityAgAdatulaM phlmlbht| tathAhi sudhAsutAsUtracAmararatnachatraprabhRtivaTadumaphalavatprabalaH zobhate sm| tato haribalo nijaniyamAdiparipAlayan kadAcid vyacintayat- aho kva me dhIvarakule janiradhamatvaM daridratvaM ca kva ceyaM rAjyasamRddhiretatsarvamapi sarvasampatsukhAdiprAtiH, kevalaM jIvadayAta eva me'jni| itthaM zazcaniyamAnumodaM kurvan niyamAna vissmaar| athetthaM gate kiyati kAle jAtu haribalo vyacintayat-yad yo gurumA dezanAmayaM piiyuussmpaayyt| yatkRpAtazcAhamidAnI samRddhiyuta indropamo varte, sa eva gururidAnIM samAyAtu cet kimapi taM pRcchaami| kRtakRtyo bhvaami| ityevaM yAvadvicArayati tAvadeva haribaladhyAnAkarSitaH samAyAto gurustaM smaahvyt| so'pi samAgataM gurumavagamya jAtacittAtiharSoM gurusamIpe gatvA gurupAdau vvnd| vanditvA ca tanmukhAravindagalitadezanAphalAni smsisvdt| dezanAM nizamya pramuditamanAH saprazrayo'vAdIt-aho! sukRtapoSin! bhvtprsaadaadevaahmdbhutlkssmiibhoktaa'bhvm| pUjyavara! ahaM tu pApAtmA sadA gardAzcAto mayi dayAM kurvantu dayAvanto bhvntH| vidadhatutarAM mAM mokSAdhikAriNaM yaddhitaM ca tadupadizatu nijacetasi sthApayatu, mayi tussytu| ityAdi gaditvA guruM prnnnaam| pazcAcca sukRte lagnamanasaM haribalaM dRSTvA gururbabhASe-rAjan! tvameva dhanyatamo yasyetAdRzI draDhIyasI dharmaratiH sumtiH| saMsAre bhinnarucimanto janAstathAhi - 1. jnm| 2. nirntr| 354 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram kecidbhojanabhaGginirbharadhiyaH kecitpurandhrIparAH, kecinmAlyavilepanaikarasikAH kecicca gItotsukAH / kecidyUtakathAmRrgavyamadirAnRtyAdibaddhAdarAH, kecidvAjigajokSayAnarasikA dhanyAstu dharme ratAH ||1|| itthaM dvaividhyamApannaH sa dharmastatraiko hi sAdhudharmo dvitIyo gArhasthyadharmazca / tatrApi nizcaladharmamUlaM jIvadayaiva / yazcAnyo dharmaH so'pi tasyA eva vistAraH / evaM ca yo jIvadayAdharmaparipAlanadakSaH sa sarvaviratisAdhutvaparipAlane ratimIhate / kiM ca cAritryamantarA dayApAlanaM surItyA na saMbhavati / yazca vai sAdhudharmapAlane'zaktaH sa pumAn gArhasthyadharmaparipAlanAya prAvINyaM labhate / sarvadharmApekSayA kevalameSa eva samArAdhyo jIvadayAdharmaH / pramAdamapahAya dayaiva smaaraadhniiyaa| ityAdi dezanAM zrutvA gurvantike ssmyktvmnnuvrtmgrhiit| anyAnyapi vratAni yathAzakti gRhItvA nijagRhamAjagAma. yathA nirdhano jano mandAradrumaM labdhvA harSavAn bobhavIti, tathA haribalo'pi gArhasthyadharmaM labdhvA harSavAn bobhavAmbabhUva / sarvasvavinAzakAni narakapradAni ca saptavyasanAni nijadezAdbahiH kRtavAn, nijAmRtatumbAcca bahUn rogiNo nIrogAn vihitavAn, ityAdi bahuvidhapuNyAni vidhAya nyAyanaipuNyadharmaikacchatrarAjyaM hriblo'paalyt| atha vyatIte kiyati samaye haribalo nijaguruM punaH sasmAra / gururapi susamayaM vijJAya kAJcanapurodyAne samAjagAma / haribalo'pi saparivAro vandanAya pratasthe / vanditvA cocitasthAne samupavizya dezanAM zuzrAva / gururapyupadizati - rAjan ! tvaM jIvadayAprabhAvAdeva sakalasamRddhiko bhUtaH kevalaM jIvopakArAdiyatphalaM jAtaM / yacca * 1. pttttraajnyii| 2. shikaar| 3. bhU yaGalup prokss| 355 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribaladhIvara - caritram tvaM jIvAnupakuryAstarhi mauktikasukhaM labhethAH / sarvajIvadayAM kaH paripAlayet, yazcAritraM pAlayituM zaknuyAt / atastvayedAnIM yatidharmo grAhyaH yena mohAdiduHkhaM vinAzyAtmIyarAjyaM labhasva / guruvacaH samAkarNya paramavairAgyavAn haribalo gRhamAgatya svarAjyaM jyeSThApatyAya dattvA satristrIko dIkSayA dIkSito babhUva / dIkSito'harnizaM duSkaraM tapaH kRtvA karmANi kSiptvA zAzvatasukhamayaM mokSaM prApa / ato'yi bhavyAH! jIvadayAviSaye haribalacaritraM lakSyIkRtya vizeSato jIvadayAparipAlanodyatamAnasA bhaveyuriti / 356 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-pUjya-vyAkhyAna-vAcaspati-AcAryadeveza zrImad-vijaya-yatIndrasUrIdhareNa saMdRbdham // caritrasaptakam // zrI ratnasAracaritram zrI aghaTakumAracaritram zrI jagaDUzAhacaritram zrI kayavanAcaritram zrI campakamAlAcaritram zrI bRhadvidvadgoSThI zrI haribaladhIvaracaritram Page #369 -------------------------------------------------------------------------- Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MULTY GRAPHICS 1022) 2387322223884 222