Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuga pramukha cAritraziromaNi sanmArgadivAkara pUjya AcAryako vimalasAgarajI mahArAja kI hIraka jayantI prakAzana mAtra bhagavajinasenAcArya praNIta pAAMbhyudayam [ yogirAT paNDitAcAryakRta saMskRta vyAkhyA yutam ] hindI anuvAdaka evaM sampAdaka DaoN0 ramezacandra jaina, jainadarzanAcArya ema. e., pI-eca. DI., DI. liT adhyakSa, saMskRta vibhAga, vartamAna kAleja, bijanaura artha sahayoga zrI azarphIlAla azokakumAra jaina sarrApha, indaura prakAzaka bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda bhAcArya jinasena ne saMskRta ke mahAkavi kAlidAsa dvArA racita kAvya meghadUta ke zlokoM ke pratyeka caraNa kI aura kahIM kahIM do caraNoM kI samasyApUrti ke phalasvarUpa 364 zlokoM meM 'pAsvaviya' kI racanA kI hai| pArzvabhyudaya saMskRta sAhitya kI eka utkRSTa racanA hai| isameM jainadharma ke teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha kI tapasyA ke kAla meM aneka pUrva sarvo ke kherI kamaTha ke jIva zambarAsura ke dvArA kiye gaye upasarga ko AdhAra banAkara kA kA prArambha kiyA gayA hai / yadyapi isameM jainadharma yA aMmadarzana ke kisI viziSTa siddhAnta kA pratipAdana dRSTigocara nahIM hotA hai tathApi saMskRta sAhitya kI dRSTi se yaha eka mahattvapUrNa racanA hai | meghavRta zrRMgArarasa pradhAna kAvya hai / yataH pAzvabhyudaya meghadUta ke zlokoM ko AdhAra banA kara likhA gayA eka samasyApUrtyatmaka kAvya grantha hai ataH usameM mevadUta kI taraha hI zRMgArarasa ke donoM pakSoM ( saMyoga aura viyoga zrRMgAra ) kA honA svAbhAvika hai| isase eka bAta jJAta hotI hai ki jahA~ jainAcArya bora rasa yA zAntarasa viSayaka racanA kara sakate hai vahIM ve zRMgArarasa viSayaka racanA karane maiM bhI pUrNa samartha haiM, phira bhI kisI tIrthaMkara kI kathA meM 'jJAtA svAdo vivRta jananAM ko vihAtuM samarthaH ' jaise kathana pAThaka ke mana para kyA prabhAva DAleMge, yaha kahanA kaThina hai / zrI DaoN0 ramezacandra jaina saMskRta sAhitya ke marmajJa vidvAn haiM / ve jainadarzana, alaria Adi viSayoM ke bhI acche zAtA hai / ve aneka pustakoM ke saphala lekhaka, sampAdaka tathA anuvAdaka bhI haiN| unhoMne zrI yogirAT paNDitAcArya kI saMskRta TokA sahita pAyukSya kA sampAdana tathA usake klokoM kA artha auaura saMkSipta vyAkhyA likhI hai| isase saMskRta vidvAnoM ko lAbha to milegA hI, sAtha hI sAdhAraNa jana bhI pArSAbhyudaya kAvya ke kAvyatva kA Ananda ke skeNge| unake dvArA likhita prastAvanA bhI upayogI evaM paThanIya hai| prasannatA kI bAta yaha hai ki aisI utkRSTa kRti kA prakAzana ho rahA hai / isa kRti ke sampAdaka aura sArtha vyAkyA lekhaka tathA prakAzaka badhAI ke pAtra haiM / udayacandra jaina. vArANasI 15 agasta 1991
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sandeza kAvyoM meM pAzrvAbhyudaya kA sthAna sandeza kAvyoM kI paramparA aura pArvAbhyudaya ___sandeza mA dutakAvya likhane kI paramparA bahuta prAcIna hai / upaladha sandeza kAyoM meM kAlidAsa kA meghadUta sabase prAcIna mAnA jAtA hai| usI ke AdhAra para bAda meM aneka kaviyoM ne sandeza kAvyoM kA praNayana kiyA / 8vIM-9vIM zatAbdI IsavI ke AcArya jinasena ne amocavarSa ke zAsanakAla meM pAyamiyacaya nAmaka kAvya kI racanA kI / yaha kAmpa 364 mandAkrAntA vRttoM meM meghadUta ke plokoM ke caraNoM kI samasyA pUrti ke lie likhA gayA hai| vikrama kA nemidUta ( I0 13 vIM zatI kA antima caraNa), mestuga kA jainameghaduta ( san 1346. 1414 I.), paritrasundara gaNikA zoladUta ( 15vIM pAtI), vAdicandrasUri kA pavanadUta ( 17vIM zatI ), vinayavijaya gaNikA induta ( 18vIM zatI), meghavijaya kA meghadUta samasyA lesa ( 18vIM zato) evaM ajJAta nAma vAle kavi kA ceto dUsa jaina paramparA ke pramukha dUta kAvya hai / saMskRta sAhitya meM aba taka 51 dUta kAvyoM kI racanA mAnI gaI hai| inameM bArahavIM zatAbdI ke ghoyo kavi kA pavanaduta, terahavIM zatAbdI ke vedAntadezika kA haMsasandeza, pandrahavIM pAtAndo ke rUpa gosvAmI kA hasata aura satrahavIM zatAbdI ke kRSNAnanda sArvabhauma kA padAchUdula adhika prasiddha hai| inameM se bhI bahuta se kAvya to meghadUta ke zlokoM athavA usake caraNoM kI samasyApUrti ke rUma meM likhe gae haiM tathA anya bahuta se kAvyoM kA praNayanna svatantra rUpa meM huA hai, phira bhI ina para kAlidAsa kA gahana prabhAva lakSita hotA hai| jinasena kA pArabhyuidaya isa paramparA kI eka mahatvapUrNa kar3I hai / pAbhyudaya meM samasmA pUrti ke kAvya kauzala dvArA samasta meghadUta ko prathita kara liyA gayA hai| yadyapi donoM kAvyoM kA kathA bhAga sarvathA bhinna hai, tathApi meghadUta ko paMktiyA~ pAzrvAbhyudaya meM bar3e hI sundara aura svAbhAvika ga se baiTha gaI hai| samasyA pUrti kI kalA kavi para aneka niyantraNa lagA detI hai, tathApi jinasena ne apanI racanA ko aisI kuzalatA aura baharAI se saMbhAlA hai ki pAmyuivama ke pAThaka ko kahIM bhI yaha sandeha nahIM ho pAtA ki usameM anya viSaya va bhinma prasaGgAtmaka eka pRthaka kAvya kA samAveza hai / isa prakAra pApAmyudaya jinasena ke saMskRta bhASA para adhikAra tathA kAvyakauzala kA eka sundara
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya pramANa hai| unhoMne jo kAlidAsa ke kAvya ko prazaMsA kI hai, usase to unakA gyaktitva aura mI U~cA uTha jAtA hai| mahAna kavi ho apanI kavitA meM dUsare kavi kI prazaMsA kara sakatA hai| isa kAvya ke sambandha meM pro0 ke0 bo0 pAThaka kA mata hai ki pAmyuidaya saMskRta sAhitya kI eka adbhuta racanA hai / vaha apane yuga kI sAhityika ruci kI upaja aura Adarza hai| bhAratIya kaviyoM meM sarvocca sthAna sarvasammati se kAlidAsa ko milA hai, tathApi meSadata ke kartA kI apekSA jinasena adhika pratibhAzAlI kavi mAne jAne yogya hai / pArabhyuidaya kI kathAvastu jambudvIpa ke dakSiNa bharata kSetra meM suramya nAmaka deza meM podanapura nagara thaa| vahA~ rANA aravinda rAjya karatA thaa| usa nagara meM vizvabhUti brAhmaNa ke do puSa kamaTha aura marubhUti rahate the| ye donoM rAjA ke mantrI the| eka bAra jaba marubhRti bAhara rAmA ke kArya se gayA huA thA nanna kamala ne usakI strI vasundharA ko balAt apanI patnI banA liyaa| rAjA ko jana yaha jJAta huA to usane kamaTha ko apane rAjya se niSkAsita kara diyaa| kamaTha sindhu nadI ke kinAre sapasyA karane lagA | bar3e bhAI ke niSkAsana se duHkhI choTA bhAI mAbhUti talApa karate karate bhAI ke pAsa pahu~cA / use AyA dekhakara kamaTha ko bahuta krodha AyA / usane namaskAra karate hue marubhUti para pASANa zilA girA dI / isa prakAra kaI janmoM taka una donoM kA Apasa meM baira calatA rahA / anta meM marubhUti kA jIva vArANasI ke kAzyapa gotrI rAjA vizvasena kI rAnI brAhmI ke garbha meM pAravanAtha ke rUpa meM aayaa| devoM ne usake yathAsamapa garbha, janma Adi mahotsava phie / ansa meM vairAgya ke kAraNa unhoMne samasta parigrahoM kA tyAga kara dIkSA le lii| eka bAra jaba ve tapazcaraNa meM lavalIna the to AkAzamArga se jAte hue kramaTha ke jIva vAmbarAsura kA vimAna chA gyaa| usane nibhaMgAvadhi se saba vRttAnta jAnA to apane bairI ko dekhakara usakI krodhAgni bar3ha gii| krodhavaza usane mahAgarjanA ko aura mahAvRSTi karanA zurU kara dii| isa para jaba pAzvanAtha apame dharya se vicalita nahIM hue to vaha unheM yuddha karane kI preraNA dete hue kahane lagA ki yuddha meM tuma mere hAtha mRtyu prApta kara alakAnagarI ko prApta karoge vahA~ para strI Adi bhoga sampadAyeM sulabha hogii| alakA nagarI Adi ke vaibhava kA 1. uttarapurANa (prastAvika ), pR0 11 ( jJAnapITha prakAzana ) 2, janala baoNmbe brAMca, raoNyala eziyATika sosAyaTo, saMkhyA 49, bA0 18, (1892 ) tathA pAThaka dvArA sampAdita meSata dvi., saM0 pUnA, 1966 bhUmikA, pR. 23 Adi
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ALI varNana kara vaha unheM svarga prApti ke lie lAlAyita karane kI ceSTA karatA hai| isa prakAra aneka upasargoM ke bIca jaba bhagavAn dhairya se vyuta nahIM hote haiM to vaha unako mArane ke lie eka pahAr3a uThAtA hai| isI samaya dharaNendra aura pagAvatI bhagavAna kI pUjA ke lie Ate hai| dharaNendra bhagavAna ko gherakara apane phaNoM ke Upara uThA lete haiM aura paThamAvatI vacamaya chatra tAnakara khar3I ho jAtI hai / isI samaya bhagavAn ko kevalajAna ho jAtA hai| AkAza meM suradundubhi bajatI hai, dizAyeM nirmala ho jAtI hai| yaha saba dekhakara zambarAsura bhAgane lagatA hai| kintu dharaNendra use abhaya dekara rokate hai aura usake pUrvajanmoM kI yAda dilAte hai / zambara apane kRtyoM para pazcAtApa karatA hai aura tIrthakara kA guNagAna karatA hai| isa kAthya meM zambara ko yakSa ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| yuga meM mRtyu ko pAta gAya ko samApAra mela ke mA meM kalpanA karatA hai / bhagavAn pAzvanAtha ko yaha parAmarza detA hai ki yuddha meM mRtyu prApta kara meSa rUpa dhAraNa kara ve alakAnagarI jaoNya aura apane pUrvajanma kI patnI vasundharA jo ki isa samaya kinnarI huI hai. se jAkara mileM tathA usakI viyogAgni ko zAnta kreN| pAbhyuidaya meM rAmagiri se alakA taka meSa ke jAne ke mArga kA varNana kiyA gayA hai / rAmagiri se calakara maMghamAla nAmaka kSetra para paaegaa| isake bAda uttara ko ora calakara use AmrakUTa parvata milegA / yahA~ se Age calakara vindhyAcala ke caraNoM meM phailI haI narmadA kA darzana hogaa| anantara parvatoMparvatoM para hote hue medha kA dazArNadeza meM praveza hogA / dazArNa deza meM pahuMcane para vaha vidizA nagarI meM jAyagA / vidizA se kramazaH nIca parvata, ujyajinI, devagiri, dazapura, kurukSetra, kanakhala, krauJcadvAra tathA kailAza parvata jAyagA / 3. sadyaH sIrokaSaNamurabhikSetramAlAmAlam / pArkhAbhyudaya 163 4, bakSatyadhyAzramaparigasaM sAnumAnAnna phUTaH / pAvA0 1166 5. revAM drakSyasyapalaviSame vidhyapAde vizorNAm / pAta 275 6. kAlakSepaM kakubhasurabhI parvate parvate te / pAzvI 186 strasyAsanne pariNalaphalazyAmajamyUbanAntAH / saMparasyante katipayadinasyAyihaMsA dazANA / pArvA 1591, 12 7. nIrAkhyaM girimadhivaseH / pA0 1297 saudhotsaGgapraNayavimukho mA sma bhUrujjayinyAH / / pArvA0 15103 devapUrva girim / pArza0 2 / 30 pAtrIkurvandazapuravadhUne kautUhalAnAm // pAzrvA0 2544
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya kailAza parvata ke aMka meM alakAnagarI basI huI hai| isa alakAnagarI kA varNana kaSi ne mukta ke se kiyA hai| mArga kA upayukta krama meghadUta ke anusAra hI hai| ho sakatA hai ki jinasena koI anya mArga cunate, kintu unheM meghadUta ke zlokoM ke sAre gharaNoM ko apane kAvya meM samAhita karanA thA ata: mArga kA yahI krama unhoMne cunaa| anuzIlana-pAva bhyudaya vizva ke samasta kAvyoM meM apratima hai / AtryAtmika zakti ke sAmane saMsAra kI sArI bhautika zaktiyAM tuccha hai, ve usakA kucha bhI nahIM bigAr3a sakatI hai, yaha darzAnA yahA~ kanni kA abhipreta hai| pAvaM ke prati dagpanara zambarAsura socatA hai ki megha kA darzana hone para sUkhI vyakti kA bho citta anya prakAra kI pravRtti vAlA ho jAtA hai, ataH tiraskAra karatA huA maiM garjanAoM se bharakara dhvani guna hita ko nyo: bhI rAmA zarIra vAle meghoM se isake cipsa meM kSobha utpanna kruuNgaa| manantara prakalpita dharma vAle isa vicitra upAya se mAra ddaaluuNgaa|' aisA socakara usane upadrava prArambha kara diyA / jinasena usakI mUDhatA kA parihAsa karate hue kahate haiM kvA'yaM yogI bhuknamahite dhurviladhyasvazAyinaH, kvA'sau kSudraH kamaThadanujaH kvebharAjaH kva dazaH / kvA''saddhyAna ciraparicitadhyeyamAkAliko'sI, ghUmajyotiH salilamarutAM sannipAtaH kva meSaH / pAzvA0 1 / 17 arthAt jisakI Atma zakti kA ullaMghana karanA kaThina hai aisA yaha yogI kahAM aura adhama kamaTha kA jIva desya kahA~ ? kahA~ to gajarAja aura kahA~ banamakkhI, jisakA dhyeya ciraparicita hai aura pUrNarUpa se jisakA dhyAna zobhana haiM brahmAvarta janapadamathacchAyayA gAhamAnaH / kSetra kSavapradhanapizana kauravaM tadbhajethAH // pArvA0 2145, 46 tasmAdgaccheranukanakhala zaMkarAjAvatIrNAm / jahno phanyAM sagaratanayasvagaMsopAnapaMktim / 2 / 51, 52 iMsadvAra bhagapatiyazovasmai yatkauJcarandham // meghadUta 1160, pA. 2069 tasyotsaGga praNAyina ida sastagaGgAdukUlA nna tvaM dRSTvA na punaralakA jJAsyase kAmacArin / / pA0 2181,82 8. meghastAvatstanitamukharavicakSudyotahAsaH, . cittakSobhAndviradasaurasya kurve nikurvan / pazcAccaina pracalimati hI haniSyAmi citraM, meghAloke bhavati sukhino'pyanyathAvRtti cetaH ||-paarkhaa 1 / 11
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA aisA vaha yogI kahAM aura ghuau, agni, jala tathA vAyu kA samudAya yaha meSa asAmayika ( zIghra naSTa ho jAne vAlA ) kahA~ ? ____vAyu meM dhumeM ke rUpa meM mRkSmAtisUkSma rajakaNa chAe rahate haiN| mAta ke saMgharSa se ye kaNa vidyut se parigahIta ho jAte haiN| sapa vASpa rUpa meM antarikSa meM vyApta jala ko ve apane kAra AkRSTa kara lete haiN| isa prakAra medha banakara jalavRSTi ke yogya ho jAte hai| vAstavika rUpa meM aisA meSa sandezAdi ke kArya ko sampanna karane meM samartha nahIM hai| kintu kAlidAsa yakSa ko kAmuka ke rUpa meM citrita karate hai aura kAmuka vyakti apanI utkaSThA ke kAraNa cetana aghetAna ke viveka meM dIna ho jAte haiM ataH yakSa usI acetana megha se yAcanA karane lagatA hai| jinasena ne Atmika zakti ke sAmane meMgharUpa acetana padArtha kI tucchatA ko pUrI taraha svIkAra kiyA hai ataH pArzvanAtha usako zakti ko kisI bhI rUpa meM svIkAra nahIM karate / bhautika zakti kA Azraya lekara dUsare ko parAbhUta karane kI ceSTA karane vAle ko jinasaina kSudra kahane se nahIM cuukte| kAlidAsa acetana prakRti ko bhI manobhAvoM ke samparka se tana banAne kA kauzala vyasta karate haiM, jinasena Atmika zakti ke sAmane jar3a prakRti kI tucchatA ke yathArtha ko svIkAra karane meM jarA bhI nahIM hickte| sambara ke mAdhyama se meva ke rUpoM tathA usake pratiphaloM ko jinasena ne atyadhika vistAra se kahalAyA hai kintu ve sAre rUpa meM sAre phala pAzrva ko nissAra dikhAI dete haiN| isa prakAra pArzva kA yApaka rUpa nahIM, samartha rUpa sAmane AtA hai / apetana ko vetana mAnane kA bhAva bandhana kA bhAva hai aura iso mithyApariNati ke kAraNa jIva isa saMsAracakra meM bhramaNa kara rahA hai / acetana ko acetana aura cetana ko cetana mAnane kA vika jisake andara jAgrata hotA hai, vaha ratnatraya mArga ke dvArA mokSa ke sammukha pahu~catA hai / isa prakAra kI sAdhanA kA pathika anupameya hai, durjeya hai, isa bAta kA vicAra na kara duSTa puruSa buddhi kI uddhaptatA se usase mAyA yuddha kI yAcanA karatA hai| aisA vyakti yadi deva bhI hai to bhI pazu ke tulya hai, jise jinasena ne 'gurusurapazu' kahA hai| saMsAra meM loga vastuoM aura ghaTanAoM ko apane apane abhiprAya aura sAmadhyaM ke anusAra dekhate haiN| zaMbarAsura pAvaM ke tapa ke abhiprAya ko samAma 1. vAsudeva zaraNa agravAla, meghadUta eka dRSTi, pR06 10. mAyAyusa munipamuSmAkSINako durjayo'ye, yosukyAva-rigaNayan guhyakastaM yayA // pArkhA0 119 11. vahI 118
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya nahIM pAyA / ataH unhIM se pUcha baiThatA hai--mana ko apanI antarAtmA meM rakhakara bAha ( vyAnI rUpa meM prasiddha) Apa kahie / kyA Apa karmoM ke naSTa ho jAne para sikhAvasthA ko prApta Atmatavya meM mana ko lagA rahe hai acadA ( Apake ) kaNTha meM Aligana kI icchA rakhane vAlI dUravatI priyA meM mana lagA rahe hai ? prAyaH zambarAsura yahI socatA hai ki muni pAparva sundara-sundara striyo pAne ke lie tapasyA kara rahe haiN| ataH vaha bAra bAra unheM divya striyoM kI prApti kA pralobhana detA hai| apsarAoM ke lobha se salavAra ke dvArA mRtyu prApta karanA bhI vaha eka bar3e saubhAgya kI bAta mAnatA hai| isa prakAra bamavAda ko sunakara bhI pArSayogI cupa hI rahate hai, dhyAna se kicimmAna bhI yuta nahIM hote haiN| usa samaya unakI dhIratA dekhakara yakSa ko bhI Azcarya hotA hai lekina usake ahaM ko yaha svIkAra karane meM bhI kaThinAI hotI hai aura pratyuttara na dene ke kAraNa pAzca ko strImmanya mAnatA hai : zakSA ko ekara jamA hotA hai ki ni: pArzva ke kAna usake dvArA kahe gae vizada abhiprAya vAle samIcIna bhASaNa ko nahIM munate haiM ata: ve niSphura vAyumoM se duSita hai, striyoM kA gAna isa prakAra ke kAnoM kI acUka auSadhi hai, ata: striyoM kA gAna sunane se prasanna humA yogI avazya hI usakA pratyuttara degaa| isa prakAra strIpralobhana ke aneka prasaMgoM se pAmiyUkSya bharA par3A hai, kintu anta meM hameM jJAta hotA hai ki tIrthakara pAkhaM ko se pralobhana lubhA nahIM sake aura pralobhana dene vAle bairI ko unake samakSa aphanA par3A, unakI zaraNa lenI pdd'ii| isase yaha abhiprAya dhotita hotA hai 12. dhyAyanne munipamabhaNIniSTharAlApa zauNDo, bho bho bhimo bhagatu sa bhavAn svAntamantanirudhan / kSINakle siSiSi mati kiM nighatteGgitastra, kamThAzleSapraNayini jane kiM punarasaMsthe / pAzrvA0 112 11. pAzrvAbhyudama 1 // 27, 29, 4 // 25, 24 14. yAce devaM masihatibhiH prApya mRtyu nikArAt / mukto vIrazrimamanubhava svargalokesarobhiH // pA0 26 15. pAzrvA0 1:32, 4 / 13 16. manye zrotraM paruSapavanaiTUSitaM te maduktAM, vyaktAkUtAM samaraviSayAM saGkathA no zRNoti / tatpAruSyapraharaNamida bheSajaM viddhi geyaM, oSyatyasmAsaramavahitaM saumya ! sImantinInAm // pA. 4019 17. pA . 4.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ki jinasema vAsanAjanya prema ke pakSapAtI nahIM hai / vAsanAjanya kSaNabhaMgura prema kA phala duHsa aura kleza ke atirikta aura kucha nhiiN| kAmavAsanAoM ko jalAe vinA Atmatarava kI upalabidha nahIM ho sktii| binA tapasyA ke Atmasneha pariniSThita nahIM ho sakatA pAhI pAparvAbhyudaya kA amara sandeza hai 1 anya jaina sandeza kAvyoM meM bhI prAyaH yaha sandeza diyA gayA hai| isa prakAra zrRMgAra ke vAtAvaraNa meM zAnta rasa kI avatAraNA huI hai| isI kI ora lazya kara svargIya DaoN0 nemicandrazAstrI ne kahA thA-zRMgAra ke vAtAvaraNa meM calane vAlI kAvya paramparA ko apanI pratibhA se zAnta rasa kI ora mor3a denA kama mahattvapUrNa nahIM hai| tyAga meM vizvAsa rakhane vAle jaina muniyoM ne zramaNa saMskRti ke ucca tattvoM kA vizleSaNa pAzrvanAtha aura neminAtha jaise mahApuruSoM ke jIvana caritoM meM aMkita kiyA hai| jana sandeza kAyoM meM sAhityika saundarya ke sAtha pArzanika siddhAnta bhI upalamya hote haiN| viSaya ke anusAra mana aura zIla ko dUta niyukta karanA paura zItalatA tathA zAnti kA vAtAvaraNa utpanna kara denA sarvathA navIna prayoga hai| saMyama, sadAcAra evaM paramArthatatva kA nirUpaNa kAya kI bhASA aura zailI meM ye kAvya sahRdayajana ke AsvAtha bana gae haiN| dhApa pAzrvAbhyudaya meM niyama ke kisI siddhAnta kA pirzaparUpa se pratipAdana nahIM kiyA gayA hai tathApi meSadUta ke aneka prasaGgoM ko AmAya jinasena ne janamata ke anukUla hAlane kA prayAsa kiyA hai / udAharaNataH meghadUta meM ujjayimI ke mahAkAla mandira kA varNana hai tathA usake andara pazupati ziva kA adhiSThAna batalAyA hai| pAzrvAbhyudaya meM mahAkAla bana meM kalakala nAmaka jinAlayakA varNana kiyA gayA hai / pazupati zabda kA artha yahA~ pazu Adi prANiyoM ke rakSaka bhagavAna jinendra artha vyajita hotA hai| jaina granthoM meM himabana Adi parvatoM se galA Adi madiyoM kA nirgama batalAyA gayA hai| pAparvAbhyudaya meM bhAratavarSa kI gaGgA Adi nadiyoM ko una nadiyoM kI pratinidhi kahA gayA hai / pratinidhi hone ke kAraNa unameM snAna karane meM koI doSa nahIM hai, kyoMki tIrtha ke pratiniSi bhI pApoM ko naSTa karane vAle kahe jAte haiN| meghadUta meM gaGgA ko jahna, kanyA tathA sagara putroM ko jAne ke lie svarga kI sIr3hiyoM ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai / jaina paramparA ina paurANika kahAniyoM kA samarthana nahIM karatI hai ataH 18. 10 micandra zAstrI, saMskRta kAvya ke vikAsa me jaina kaviyoM kA yogadAna, pR0 471-472 19. pAmyuidhaya 28 20. pAyAbhyudaya 2015
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya kavi ne use isa rUpa meM daNita kiyA hai ki vaha laukika rUr3hi ke anusAra janna, kI kanyA ke rUpa meM prasiddha tathA sagaraputroM ko jAne ke lie svarga kI sIr3hiyoM ke tulya hai| laukika zruti ke rUpa meM svIkAra karane para AparamparA se usakA koI virodha nahIM hai| meghaduta meM galA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki gaGgA meM gArvatI ke mukha meM sthita bhra bhaGga ko mAnoM phenoM se haMsaphara taraGga rUpa hAthoM ko candramA ke Upara lagAkara ziSa ke kezoM ko pakar3a liyA / " jaina paramparA mAnatI hai ki himavata parvata ke prapAta para gaGgAkUTa hai vahA~ bhagavAn AdinAtha kI jaTAjUTa yukta pratimA hai usI ke samIpa gaGgA bahatI hai / isI paramparA kA poSaNa karate hue jinasena ne kahA hai--jisa evetavarNa vAlI gaGgara (himavAn parvata ke padama sarovara se nikalI huI ) mahAnadI ne taraGga rUpa hAthoM ko candramA ke Upara lagAte hue zvetavaNaM phenoM se bhoMho kI Ter3hI racanA se yukta striyoM para mAnoM haMsakara athavA gauravarNa striyoM ke prabhaGga para mAnoM haMsakara himavAn parvata ke gahazikhara rUpa kamalakaNikA para sthita prativimbAtmaka athavA sukha svarUpa prapAta para gaGgAkUTa kI nivAsinI devI ke trailokyAdhipati mahanta bhagavAn Adideva ke kezoM ko pakar3a liyA ( arthAt jisane bhagavAn AdinApa kI pratimA ke UparI bhAgoM meM sthita jaTAjUToM ko pakar3a liyA ) usI isa navI ko jAnoM arthAt isa navI ko usa gaGgA mahAnadI ke samAna Adara yo / 22 meSadUta meM carmaNyatI nadI ko gauoM ke mArane se utpanna tathA pRthvI meM pravAha rUpa se pariNata rantideva kI kIrti kahA hai / 23 pApampadaya meM inhIM vizeSaNoM ke sAtha ise rantideva kI akIrtisvarUpa kahA gayA hai / 24 meghavata meM kintariyoM dvArA tripuravijaya ke gIta gAne kA ullekha hai / pAzrvAbhyudaya meM tripura vijaya se tAtparya auSAripha, taijasa aura kAmaM tInoM zarIroM ke vijaya kA gIta hai / 25 meghadUta meM gaurI zabda kA prayoga pArvatI ke lie kiyA gayA hai, pAvA. 21. gaurIvatrakuTiracanA yA vihasyaiva phenaH, zambhoH kezagrahaNamakarodindulagnomihastA / meghadUta 2253 22. tAmevanAM kalaya sarisaM tvaM prapAte himAdreH, gaGgAdevyAH pratinidhigatasyAdidevasma bhatu: / gaurIvakadhrakuTirapanAM yA vihaspeva phenaiH, zambhoH kezagrahaNamakarodindulagnomihastA / / 2 / 53 / / 23. kAlivAsa : meghadUta 145 24. pA . 2036 25. bheSadUta 1156, pArarvAbhyudaya 2017
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA strI athavA IzAna dizA ke svAmI kI patnI ke artha meM meghadUta meM megha se kahA gayA hai ki vaha zivajI ke hAtha calane vAlI pArvatI ke paidala calane para apane bhItara jala kara da kAraNa pUjA karane kI icchuka jaina zarIra ko sIr3hI ke rUpa meM parivartita bhyudaya meM maha gaurI yajita huA hai / kA sahArA dene para pravAha ko rokakara apane zarIra kI sIr3hiyoM ke rUpa meM myudaya meM gaurI ke sthAna para deva bhakti ke mandira ko Ato huI indrANI ke lie apane karane kI megha se prArthanA kI gaI hai / 27 jinasena kA jina bhakti meM aTUTa vizvAsa hai / nAgarAja dharaNendra tIrthaMkara pAnAtha kI stuti karate hue kahate haiM - he bhagavan ! Apake viSaya meM thor3I bho bhakti vipula puNyako utpanna karatI hai | 28 pUrvajanma meM kamaTha ke jIvadhArI tApasa ke dvArA jalAe jAne para hama donoM nAga aura nAginI devayoni ko prApta hue hai isa prakAra thor3I bhI bhakti adhika phala ko detI hai / hama logoM kA aura bhI adhika kalyANa ho aisI jisakI bhakti ke prabhAva se mujhe patnI ke sAtha yaha kaThinAI se prApta karane yogya ( durlabha ) nAgendra pada prApta huA aura jisake mAhAtmya se bhakti ke anukUla AcaraNa karane ke lie maiM bihAra chor3akara ratnatraya dhArI bhagavAn RSabhadeva ke mandira ke zikhara se yukta usa kailAza parvata se lauTA hU~ | vaha (gharaNendra ke pada ko pradAna karane vAlI ) bhakti, Anako sevA karatI huI mere kalyANa ke lie ho / he deva ! utama sampadA ko detI huI yaha Apake caraNoM kI bhakti isa janma meM aura paraloka meM bhI mere lie saba prakAra se sukhadAyI ho| isI prakAra pazcAtAsyukta hRdaya vAlA zambarAsura bhagavAn ke prati apane hArdika udgAra vyakta karatA hai - he bhagavan ! rAzIbhUla athavA vinazvara megha zabda nahIM karake bhI jaise ghAtakoM ko jala detA hai, usI prakAra prArthanA kie jAne para mauna ko dhAraNa kie hue bhI Apa hama logoM ko abhISTa 26. meghadUta 160, pAva 275 27. meghadUta 1160, pAvamudaya 2276 28. zreyaste bhavati bhagavanbhaktirarupApyanatvam / / pAzva0 4054 29. sevA sevAM tvavi vidyataH yase meM durApaM, yanmAhAtmyAtvamadhigataM kAntamAmA mamevam / savanucaraNenA'hamujjhanvihAra, yasmAccaina O tasmAdadra strinayanavRSotkhAtakuTAnnivRttaH // pAva 4255 10. tamme deva zriyamuparimAM tanvatIyaM svapobhaktibhUyAgnikhilamukhayA janmanohA'pyamutra / pA0 456
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAbhyuidaya kalyANa pradAna karate ho / paghi bhavyajIvoM ke ekamAtra mitra mApase bhaSata iSTa phala nizcita rUpa se prApta karatA hI hai to acchA hai arthAt yadi Apa mauna hokara bhI kucha dete haiM aura bhArata iSTa phala prApta karanA hI hai to ApakA mauna zreyaskara hai| pharupayakSa bayA saMsAra ke lie zabdoM se ( uttaroM se ) phalate haiM ? pAyakoM ke abhISTa prayojana kA sampAdana karanA hI sajjanoM kA utsara hotA hai|" he prANimAtra ke prati dayAbhAva rakhane vAle ! vinamra hokara maiM tumase Aja ponalA sahita mAdhanA karatA hai / sauhAda se athavA pApa se bhayabhIta yA du:khAphula hone se athakA mere prati anukampA bhAva rakhakara mazaraNa, nirdaya, atyanta prauDha mAyA yuSata, duSTAbhilASI ( eyaM ) pazcAtApa ke kAraNa caraNoM meM gire hue mujhe pAparahita kro|32 he muni mitra pAI jimendra ! mere bhagavAna ke paraNa kamaloM ke prasAda se mUlatA ke kAraNa nyAya kA ullaGghana kie hue maiMne jo vANI se aneka prakAra kI ca kI bhakti se saraNI na jhuke hue mumA basasura kI vaha beSTA mithyA ho ninditAsmA mere pApakarma mI mithyA hoM / isa prakAra maNabhara bhI merA AtmasvabhAvarUpa zAnase ghiyoga na ho| upayukta vivaraNa se maSita ke sambandha meM nimnalignita kA spaSTa hotI hai(1) thor3I sI bhI jinaSita mahuta puNya utpanna karatI hai| (2) maSita uttama sampadA ko dene vAlI aura kalyANakArI hotI hai / vaha isa loka aura paraloka meM sukhadAyaka hotI hai / 31. zreyo'smabhyaM samabhilaSitaM vAriyAho yathA svaM, niHzabdo'pi pradizasi bala yAcitazcAtakemyaH / / pratyuttIrNo yadi ca bhagavanbhabyalokakamitrAt, svataH zreyaH phalamabhimata prApnuyAdeva bhaktaH / pratyuvataiH kiM phalati jagate kalpavRkSaH phalAni ? pratyuvataM hi praNayiSu satAmIsitArthakriyeva // pA0 4 / 60-61 32. atrAzaM mAmapaghRNamatiaulamAyaM duriih| pazcAttApAccaraNapatitaM sarvasatvAnukampa / pApApetaM kuru sakaruNaM svA'dya sAce vinamaH, sauhAThiA vidhura iti kA mapyamukrozabudhyA 2 pAparvA0 4 / 63 33. yattanmaudayAtabahuvilasitaM nyAyamullaGghya vAyAM, tanme mithyA bhavatu ca mune duSkRtaM ninditasvam / bhaktyA pAdau jina binamasaH pArzva me tatprasAdAs, mA bhUdevaM kSaNamapi sakhe vidhutA viprayogaH // pAzvA0 // 15
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA (3) bhakti kA phala svataH prApta hotI hai| (4) bhakti jIvoM ko pAparahita karatI hai / (5) bhagavAna se prArthanA karate samaya vyakti yaha bhASanA karatA hai ki kSaNa __ bhara ke lie bhI usakA AtmasvarUpa jJAna se viyoga na ho 1 pArvAbhyudaya meM do prakAra ke tapoM kA citraNa prApta hotA hai-(1) sAMsArika AkAMkSA kI pUrti ke lie kiyA gayA tp| (2) karma ke kSaya ke lie kiyA gayA tapa / ina do tapoM meM se jainadharma meM dUsare prakAra ke tapa ko svIkAra kiyA gayA hai ki pahale pApamojana saMsAra hai aura dUsare tapa kA prayojana mokSa hai / AcArya samantabhadra ne kahA hai apatyavittottaralokatRSNayA, tapasvinaH kecana karma kurvate / bhavAn punaH janma jarA jihAsayA, trayoM pravRtti samadhIranAruNat / / he bhagavan ! kitane hI loga sammAna prApta karane ke lie, kitane hI dhana prApta karane ke lie tathA kitane hI maraNosarakAla meM prApta hone vAle svargAdi kI tRSNA se tapazcaraNa karate hai, parantu Apa janma aura jarA kI bAdhA kA parityAga karane kI icchA se iSTAniSTa padArthoM meM madhyastha ho mana, vacana, kAya kI pravRtti ko rokate haiM / pAzvamyuidaya meM isa prakAra ke tapa kA AcaraNa karane vAle bhagavAn pArSa hai, jinake sAmane kaThinAI ke pahAr3a upasthita hote hai, phira bhI jo jarA bhI vicalita nahIM hote haiN| phalataH dAmparAsura ko viphala prayAsa vAlA honA par3atA hai !34 isake viparIta kamaTha RpaTa mana se" tapasyA karatA hai| apane bhAI kI patnI itvarikAtulya basundharA se alaga huA vaha zuSka vairAgya ke kAraNa, jisake pattharoM ke tala bhAga U~ce nIce the, jisake pradeza dhAbAgni se dagdha the, jahA~ vRkSa zuSka hone ke kAraNa upabhoga ke yogya nahIM the, aneka prakAra ke kAMToM se veSTita hone ke kAraNa jo gamana karane yogya nahIM thA aise parvata ke zikhara para garmI ke dina bitAtA hai| itanA saba karane ke bAda 34. evaMprAyAM nikRtimasuraH strImayImAzu kurvan, vyarthodyogaH samajani munI pratyutA'gAtsa duHkham // 4 // 45 35. vahI 113 36. yasmin prAyA sthapuTitatalo dAvadagdhAH pradezAH, zuSkara vRkSA bibidhavRtayo nopabhogyA gmyaaH| yaH sma zreSmAn nayati divasazulkavairAgyahetoH, tasminnahI RtivizvAviprayuktaH sa kAmI / / pApA. 165
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyuSya bhI usakA apane bhAI ke prati baira zAnta nahIM hotA hai aura vaha bhagavAna pArzvanAya para taraha-taraha ke upasarga karatA hai ataH kamaTha ke janma meM kiyA gayA tapa usakI AbhatrApti meM kucha bhI sahAyaka nahIM hotA hai| bhAratavarSa ke sAhitya kI eka pramukha vizeSatA karma tathA usake phala meM vizvAsa hai / pratyeka puruSa ko apane karma kA zubhAzubha phala bhoganA hI par3atA hai| yahA~ ke samasta zAstra andhana se mukta hone kA upAya batalAte haiN| pArva para kiyA gayA dAmbarAra kA upasarga unake pUrvakuta karmoM kA phala thA, jise khIrthakara hone para bhI unheM bhoganA anivArya thaa| inakI sAdhanA bandhana se mukta hone kA upAya thI / pAzrvAbhyudaya kA meSa sAMsArika bAhya AkarSaNa kA pratIka hai / isa AkarSaNa se sabhI sAMsArika prANI AkarSita hote haiM / zambarAsura cAhatA hai ki bAhya AkarSaNoM meM par3akara pAvaM apanI tapaH sAdhanA ko bhUla jAya ataH megha ke mAdhyama se sAMsArika AkarSaNoM, sRSTi kI umaMgoM, taraGgoM, komala saMvedanAoM aura abhilASAoM ko sAmane rakhatA hai| ujjayinI aura alakA kI bar3I-bar3I aTTAlikAoM, udyAnoM, dIpikAoM, paNyasthaloM, manohara ajanAoM, rAste ke uddAma prAkRtika dRzyoM aura lubhAvanI vastuoM ke lalita varNanoM ke bIca pAzva ke hRdaya meM zAnti aura mirAsakti kI eka apUrva mAlAdamayI dhArA hai | AtmA meM nirantara jAgaraNa kA kArya cala rahA hai aura isa jAgaraNa kA phala yaha hotA hai ki usakI zakti se anupama divama sukhoM meM lIna dharaNendra jaise devoM ke Asana bhI kaMpAyamAna ho jAte haiM, zatru ko palAyamAna honA par3atA hai, use apanI bhUla mAnakara harama se kSamA yAcanA karanI par3atI hai| isa prakAra eka apUrva vijaya kI prApti hotI hai / antaraGga aura bahiraGga zatruoM kA aba nAza ho gayA hai| jo kucha bhoganA thA vaha bhoga liyA aba kucha bhoganA bAkI nahIM rahA, saMsAra ke sAre AkarSaNoM kA anta A gayA aura AsmA meM apUrva sukha kI dhArA baha rahI hai / saMsAra ke prANI aisI mahAn bhAtmA ke guNAnuvAda athavA nAma mAtra lene se bhavocchevana' kI AzA bAMdha rahe hai| bhakti ke rasa kA saMcAra ho rahA hai / isa prakAra pAmyuidaya ke bAhya rUpa ko apekSA usakA aAntarika rUpa karor3oM gunA adhika mahattva rakhatA hai| zambarAsura aura pAzrva kA saMgharSe indriyazAna aura asondriyajJAna ke bIca kA saMgharSa hai / zAstrakAroM ne kahA hai ki indriya ke dvArA jo jAnakArI prApta hotI hai vaha tucha hai, atIndriya zAna se jo jAnakArI prApta hotI hai vaha vipula hai, pUrNa hai| eka meM asamanatA hai, dUsare meM samAnatA hai| asamagra ko saba kucha 37. svayaMkRtaM karmayabAsmanApurA phalaM tadIyaM labhate zubhAzubham /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mAnane vAlA saMsAra kI UparI pAkaviSaya meM hI ramaNa karatA hai, use cAhie bAhya prakRti kA manorama vAtAvaraNa, kAma kA uddAma vega aura usakI pUrti kA sAdhana sundara lalanAyeM aura puruSa / dUsarI ora samagratA kI ArAdhanA karane vAlA ina vastuoM ko vairAgyazIla bhikSu kI nigAhoM se dekhatA hai, usakI dRSTi meM ye saba vastuyeM aura manobhAvanAyeM bAhya hai, zArIrika hai, mUrtimAna haiM, kSaNa bhaMgura hai, ina sabake bIca meM jo amUrtika AramA vidyamAna hai vaha usako khoSa karatA hai / kAma, krodha, mada Adi ke Adeza se usa Aramatva kI upalabdhi nahIM ho sakatI hai / kahA bhI hai madena mAnema manobhavana krodhena lobhena sasammadena / parAjitAnA prasabha surANAM vRdhaMtra sAmAgrajAparavAm / / kAmbarAsura kAma, krodha aura mada se yukta hai, usakI dRSTi sarAgI hai ata: indriya pratyakSa se use jo kucha dola rahA hai vahIM usake lie lobhanIya aura alobhanIya hai| jo lobhanIya hai vaha vastu usake lie rAga kA kAraNa hai aura jo alobhanIya hai vaha vastu usake lie veSa kA kAraNa hai| rAga aura dveSa ye donoM saMsAra chor3ane ke lie visarjita karane par3ate hai, vItarAgI bananA par3atA hai, nizchala samAdhi kI ora bar3hanA par3atA hai| pArzva isI vItarAgatA aura nikAla samAdhi kI ora bar3ha rahe hai ataH indriyoM ke mAdhyama se jo kucha dekhA jA sakatA hai, anubhava kiyA jA sakatA hai usakI tarapha unakA lakSya nahIM hai, kyoMki indriyoM kI viSayoM meM pravRtti rAga aura dveSa kI janaka hai| vItarAgatA ke patha ke pathika ko iSTa vastu ke prati na rAga hai aura na aniSTa vastu ke prati deSa hai / jahA~ rAga aura dveSa hai vahA~ saMsAra hai / saMsAra chor3ane ke lie Atmatatva kA sahArA lenA par3egA aura atIndriya jJAna kI upalabdhi karanI hogii| atIndriya jJAna jisake pAsa hai vahI saccA yogI hai| zizapAla vaza meM mAgha ne nArada ko 'atI. ndriyazAna nidhi' kahA hai / kAlidAsa ne pUrva megha ke 55veM zloka meM kahA hai ki ziva ke caraNoM meM bhakti rakhane vAle karaNavigama ke anamtara ziva ke gaNoM kA sthira pada prApta karane meM samartha hote haiM / isa karaNavigama zabda kA prayoga pAyAbhyudaya meM bhI huA hai| vahIM kahA gayA hai ki arhanta bhagavAna ke gharaNa cihnoM ko dekhane para jinake pApa naSTa ho gae hai aise bhakti kA sevana karane vAle 38. nivatyaM so'nunnajataH kRptAnatInatIndriyajJAnanidhirnabhassadaH / samAsadatsAditadaityasampada. pdmhendraalycaaruckrinnH|| zizupAlavadha 11
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya karaNavigama ke anansara siddha kSetra kI sthApanA karate haiM / uparyukta karaNavimama zabda kA artha prAyaH sabhI TIkAkAroM ne zarIra tyAga kiyA hai| AcArya hajArI sAya dvivedI meM isakI 3I mAyA kA hai / unake anusAra karaNavigama kA sopA sAdA artha hai-indriyoM ko ulTI dizA meM molanA, arthAt indriyoM ko bAharI viSayoM kI ora se mor3akara antarmukhI karanA / 50 pAvAmyulya meM pArzva bhI karaNavigama kI isa prakriyA meM lage hue hai| pAbhyuidaya meM prakRti pArvAbhyudaya mAnoM eka dRSTi se prakRti kAvya hI hai| isameM prakRti ke hI eka rUpa megha ko dUta banAyA gayA hai aura usakA jo mArga batalAyA gayA hai, vaha bhI mataH svAbhAvika rUpa se prAkRtika pradezoM meM hokara jAtA hai, ataH isameM svata: prakRti citraNa ko mahatvapUrNa sthAna milA hai| meghamArga meM par3ane vAle sthaloM kI yathAtathya prAkRtika dazAoM kA varNana kiyA gayA hai, jisase kavi kA aisA prakRti sambandhI sUkSma nirIkSaNa prakaTa hotA hai ki usane svayaM Akara ina sthaloM evaM unakI prAkRtika dazAoM ko dhyAna se dekhA hai| bhUtAcala parvata kA tala bhAga pattharoM se UMcA-nIcA thaa| usake pradeza dAvAgni se dagdha hai, vahA~ vRkSa zuSka hone ke kAraNa upabhoga ke yogya nahIM hai| mAlakSetra ra kRSi pradhAna hai| AmnakUTa parvata ke UMce zikhara para vidyAdhAriyA baiThA karatI hai| usake zikhara sundara tathA sikhoM ke dvArA sevana karane yogya hai / vahI phUlI huI latAoM aura gurumoM kI vRddhi ke yogya sthAna haiN| usakA samIpavartI bhAga pake hue AmoM se tukA huA hai| AmrakUTa parvata para jaba meSa baiThatA hai to bholI bhAlI vidyAghAriyoM ko isa bAta kA sandeha ho jAtA hai ki kyA kuNDalI mAre hue sarpa parvata para baiThA hai athavA parvata para nIlakamala se banAyA gayA zekhara suzobhita ho rahA hai| narmadA kA jala jaMgalI hAthiyoM kI sUr3oM ke pratAoM se nirantara madita, 39. yasmindaSTe karaNa vigamAdUrdhvamudhUtapApAH, siddhakSetraM vidadhati parva bhaktibhAjastamenam / dRSTvA pUsastvamapi bhavatA? punardUrato'mu, kalpiSyante sthiragaNapadaprAptaye zraddadhAnAH / / pA 0 rA66 40. kAlidAsa kI lAlitya yojanA, pu0107 41. jinasena : pAzrvAbhyudaya 115 42. vahI 1163 43. vahI za69 44. bahI 1170
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 15 vahIM svaccha jAma ke kujoM se uparuddha vega vAlA, Upara se girate hue bharane ke jala ke tulya, turahita hone se munijanoM ke dvArA prArthanIya, svAda, sugandhita aura botala 45 dazArNaM janapada ke agrabhAga meM vikasita ketakI ke phUloM se pIle prAcIra se yukta bagIcoM sahi, kaluSita jala se bhare hue, zAlidhAnya ke usati kSetroM se yukta tathA ramaNIya udyAnoM vAle haiM / trivizA nagarI meM manohara dhUpa ke dhueM se jinakA zarIra sugandhita hai aisI vedavAe~ suratakrIr3A meM rata rahatI haiN| aura sugandhita bAvar3iyA~ hai / 48 noca nAmaka parvata para siddha striyA~ rati krIr3A karatI haiN| pror3a puSpoM vAle kadamba khile hue haiM tathA nAgarikoM ke latAoM se nirmita bekAra maNDapa hai / usakI ramaNIya adhirikA meM zikhara se girate hue jharanoM kI zobhA bahuta sundara lagatI haiN| 40 ujjayinI kI porAGganAoM ke kaTAkSapAtoM se yukta locanoM se yadi megha ramaNa nahIM karatA to use netravAn hone kA phala nahIM milegA / nirvindhyAnadI ke kinAre baiThe hue pakSI usakI karanI ke samAna laga rahe haiN| vaha apane nAbhi ke sadRza bhaMvaroM ko dikhalA rahI hai / vaha pattharoM para girane ke kAraNa nanoharatA ke sAtha bahatI hai| sindhu nadI veNI ke samAna thor3A jalavAlI tathA kinAre para uge hue vRkSoM ke pattoM ke 'girane se pIle varNa vAlI hai| vaha kAminI ke samAna parityakta vastra vAlI hokara haMsoM kI AvAjoM se mAnoM megha ko bulA rahI haiN| 43 avanti deza meM bUr3he loga unakI kathAoM ke jAnakAra haiM / 54 ujjayinI nagarI lakSmI kI nivAsabhUmi tathA ghaniyoM ko ekamAtra jananI hai| mahAkAla vana ke madhya kalakala nAmaka jinAlaya hai / "" mahAkAlavana meM zvetavastrapArI sAvakamUha hra phuMkAra rUpa 45. jinasena pAdabhyudaya 1 // 78 46. vahI 189 47. vahI 194 48. vahI 195 49. vahI 198-99 50. vahI 1 / 101 51. vaho 1 / 104 52. pAzvabhyudaya 1 / 105 53. vahI 1 / 107 54. vahI 10101 55. vahI 1 / 110, 115, 116, 117 56. vahI 219 '
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ i 16 pAzvabhyudaya bhIjAkSara mantra kA uccAraNa karatA huA zUla lekara bhramaNa kara rahA hai / 17 devagiri parvata para gUlara ke vRkSa haiN| vahIM skandadeva kA nivAsa hai / ' 59 se jAkara girane vAle bharanoM ke kAraNa carmaNvatI nadI kA jala malIna ho jAtA devagiri hai| vahIM para gAyoM kA Alabhana hone ke kAraNa vaha ratideva kI akIrti ke tulya hai 60 himAlaya parvata para sarala (bIr3a ke ) vRkSa hai / " usake zikharoM kA agrabhAga himasamUha se DhakA huA hai| isase usakI zobhA kavaca se Dhake hue zarIra ke samAna hotI hai / vahA~ para aSTApada haiM jo megha ko lA~ghane kI ceSTA kara sakate haiM, unheM meSa ghane oloM kI varSA kara titara bitara kara degaa| kyoMki niSphala Arambha karane vAle kauna haiM jo tiraskAra ke pAtra na hote hoM / 3 ke taTa ke samIpa meM hI krauJcaparvata kA chidra hai jo ki (cakravartI ke) daNDa se himAlaya khole gaye vijayArdhaparvata ke guhAvAra ke samAna hai| koca parvata ke gRhAdvAra se megha kailAApavaMta kI ora jAyagA / kailAzaparyaMta svaccha sphaTika ke samAna kAnti se yukta, cAroM ora bahane vAle jala pravAha sahita tathA kunda ke samAna zubha kAnti bAlA hai / kailAza parvata kI gotra meM alakA basI huI haiN| pAzvasyudaya meM pada pada para prakRti ke vibhinna rUpa prApta hote haiM, jinameM se mukhya rUpa nimnalikhita haiM- 1. vizuddha rUpa yaha yaha rUpa hai, jisameM svatantra rUpa se prakRti ko hI bhAvamayI dRSTi kA mukhya Alambana banAyA gayA hai aura sAtha hI usakA anAlaGkArika varNana karate hue usa para kisI prakAra kA Aropa nahIM kiyA gayA hai / jaise - jaMgalI hAthiyoM kI sUr3oM ke pratAna se jo madita hai, jAmuna ke kujoM se jisakA vega avaruddha hai tathA pattharoM para girate hue bharane ke jala ke kAraNa prakaTa rUpa se jantu rahita hone se jo munijanoM ke dvArA prArthanIya hai / he megha ! usa narmadA ke svAdayukta, sumandhita aura zItala jala ko tuma lekara jAnA 57. pAzrvAmyudaya 27 58. vahI 2230 59. vahI 231 60. vahI 2036 69. vahI 2160 62. vahI 2/61 63. vahI 2/63-64 64. vahI 2067 65. vahI 272
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA satsvAvIthaH surabhi ziziraM prArthanIyaM munInAM, nirjantutvAnupalanipatannirAmbhaH prakAzam / tasyAH zuNaM dhanakarikaraghaTTane ramyamatra, jambUkubjapratihatarayaM toyamAdAtha gacche | pAi0 1276 dezAntara meM gamana karane vAloM kI striyoM ardhavikasita kiMjalkoM se hare aura kRSNalohita varNa se yukta sthalakavamba puSpa ko dekhakara megha ko samIpatA kA anumAna karatI haiM ataH svayaM pratyakSa se nizcita kAryarUpa hetu se kAraNa kA anumAna hotA hai, isa prakAra kA mata adhika upayukta hai, maiM aisA mAnatA hU~kAryAlaGgAt svayamadhigatAta kAraNasyA'numAnaM bhimA yuktarUpeti manye / yamanunimate yoSitaH proSitAnAM, yeSAM tvatsA ni mIpaM vRSTvA haritApirza kesareraka / pA0 181 he megha | jahA~ vana meM utpanna zilIndhrapuSpoM ko aura jalaprAya pradeza meM tumhAre jalabindu girane meM jinameM kaliyA~ pahale pahale prakaTa huI hai aisI bhUkadalo ko dekhakara ve parvatIya manuSya tumhAre Agamana kI jAnakArI meM samartha hote haiM / usa vindhyapavaMsa ke madhya meM sthita bamabhUmi ko tumheM jAnA cAhie madhyevidhyaM vanabhuvamiyA yatra dRSTvA zilanchan, adhyAnanuvanamabhI parvatIyA manuSyAH / svAmAyAtaM kalavitumala svatpayo vindupAta: AvibhUta prathamukulAH kandalI svAnuccham / pA0 1182 17 2. AlaMkArika Alambana rUpa - yaha vaha rUpa hai, jisameM prakRti ko Alambana to banAyA gayA hai, kintu usakA varNana AlaMkArika rUpa meM karate hue use anya kisI aprastuta rUpa meM bhI dekhA gayA hai| pAzvabhyudaya meM prakRticitraNa kA yaha rUpa adhikatA se milatA hai aura isa rUpa meM yahA~ prakRti kA citraNa bahuta ho sajIva evaM sarasa rUpa meM kiyA gayA hai| tela se mAdikRta kezabandha ke samAna varNavAlA megha jaba AmrakUTa parvata ke zikhara para car3hatA hai to AmrakUTa parvata sthA apane zarIra ko maNDalAkAra pariNamita karane vAlA kAlA sarpa isa parvata ke madhya meM baiThA hai athavA yaha parvata kA nIlakamala se banAyA gayA zekhara hai ? isa prakAra kI AzaMkA ko bholI bhAlI vidyAdhariyoM ke sAmane utpanna karatA hai kRSNAhiH kiM valayitatanumadhyamasyAtizete, ki vA nIlotpalaviracitaM zekharaM bhUbhUtaH syAt / ityAzaGkAM janayati purA mugdhavidyAdharINAM tvayyArUDe zikharamacalaH snigdhaveNIsavarNe // pAva0 1270
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 pAbhyudaya indranIlamaNi ko ramaNIya lakSmI kA haraNa karane vAlA megha AmrakUTa parvata ke nikuMja meM kSaNabhara baiThakara svarga chor3akara pRthvI meM Aye hara sUkSma AkAzakhaMDa ke samAna lagatA huA aisI avasthA ko prApta kara legA ki deva yugala bhI use dekhane kI icchA kareMge adhyAsInaH vANamiva bhavAnasya zailasya kucha, lakSmIM ramyAM muhurupaharamindranIlopalasya / manmukto bhuvamiva gataH zlakSNanirmokakhaNDo, nUnaM yAsyatyamaramithuna prekSaNIyAmavasyA | pAvarthI 0 1 / 71. nirvindhyA nadI ko pAra kara megha ke mArga meM veNo ke samAna thor3A jala bAlI, tIra meM uge hue vRkSoM se girane vAle sUkhe hue pattoM se pIle vaNaM vAlI siMdhu nAmaka nadI avinIta, zithila athavA parityakta vastra vAlI kAminI ke samAna haMsoM kI paMktiyoM kI gambhIra AvAjoM se mAnoM megha kA bulAtI huI dikhAI degIhaMsa zreNI kalaviratibhistvAmiyopAlapantI, ghuSTA mArge zithilavasaneSAGganA dRzyate te / veNIbhUta pratanusalilA sAmatItasya sindhuH, pANDucchAyAtarutaruNibhijaNaM gaNaH / pAda0 1 / 107 uddIpanarUpa yaha rUpa hai jisameM prakRti kA bhAvoM ke uddeopaka rUpa meM citrita kiyA gayA hai| pAzvabhyudaya meM meSa ko viyogiyoM kI prema bhAvanAoM kA uddIpaka banAyA hai / jo koI use dekhatA hUM usakA mana kucha aura hI ho jAtA hai / kAlidAsa ne kahA hai ki kSetra ke darzana se sukhI vyakti kA bhI mana jaba kucha aura ho ho jAtA hai to phira dUravartI (viyogI) vyakti kI to bAta hI kyA hai ? vAyumArga se ur3atA huA megha pathika aura unakI vanitAoM ke lie uddIpaka hai / zambarAsura maMtra se kahatA hai- tumhAre gamana ke samaya AkAza mArga meM divyayAna para devAGganAoM dvArA aliGgita sundara mANikyoM ke AbhUSaNoM kI kiraNoM se ghoSita aGga vAle, svargabhUmi para jAte hue tumheM bhUmipradeza para sthita pathikoM kI striyoM nae maMdha ko AzaMkA se utpanna priyAgamana ke vizvAsa se Amandita hotI huI avazya dekheMgI / 7 prakRti ke vibhinna rUpoM meM priyatamA 66. meghAloke bhavati sukhino'pyanyathAvRtticetaH r kaNThAsya praNayini jane kiM punarasaMsthe ( metra 1/3) 67. divye yAne trizcivanitAliGgitaM vyomamArga, sammANikyAbharaNa kiraNadyotitAGga tavAnIm / gAM gacchantaM navajaladharAzayA'dhaH sthitAssyAM prekSiSyante pathikaca nitAH pratyayAdAkya sansthaH // pArzva0 1130
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ke vibhinna maGgoM evaM vyApAroM kA darzana karane meM bhI prakRti uhopana kA kArya karatI hai yogin ! yogipraNihitamanAH kiMtarAM dhyeyazUnya, dhyAyasyevaM smara nanu ghiyAdhyamavarSa mataM naH / zyAmAsvaGga' cakitahariNIprekSitte dRSTipAtaM, patracchAyAM zazini, zikSino bahabhAreSu phezAn / / pAvA. 121 pazyAmuSminnavakisalaye pANizobhA nakhAnA, iyAsmin kuramAne samasne smikilip . lIlAmucakusumitalatAmaarIdhvasmadIyA mutpazyAmi pratanuSu nadIvIciSu cUdilAsAn // pAvA. 4 / 30 arthAt he yogI! dhyAna kI ekAgratA se citta ko vaza meM karane vAle, isa prakAra kauna sI dhyeyazUnya vastu kA dhyAna kara rahe ho ? he yogI! hama donoM ke dvArA bahuta Avara ko prApta pratyakSa se jAnane yogya (sundara strI ke) pArIra ko primagulatAoM meM, duSTipAtako garI haI mamiyoM ke netravyApAra meM, mukha kI kAMti ko candramA meM, kezoM ko mayUroM ke paMkhoM meM mana se yAra karo, vyAmo hamAre (dvArA jAmane yogya) hAtha kI zobhA ko isa naye pallava meM, maukI kAnti isa puSpita maye kurabaka ke bana meM, muskurAhaTa kI zobhA ugate hue phUloM se yukta latAmAriyoM meM, bhauroM ke vilAsa ko nadI kI pasalI taraGgoM meM dekho, ( isa prakAra ) meM tarkanA kara rahA hai| saMvedanazIla yA mAnavIya bhAvanAoM se yukta rUpa meM isa varga meM aise varNana Ate haiM, jinameM jar3a prakRti ko bhI saMvedanazIla pradarzita kiyA jAtA hai / isa prakAra ke varNana meM prakRti mAnava ke sukha-duHkha se sukha-duHkha yukta hotI hai yA bhAvanAmaya mAnava ke samAna vyApAra karatI hai| priyAdarzana ke avasara para premI vArA kI gaI ceSTAoM ko dekhakara vanadevimoM A~sU girAtI hai tAM tAM ceSTAM rahasi nihitAM manmanA'smadane, tvatsamparka sthiraparicayAvAptaye bhAgyamAnAm / pazyantInAM na khalu bahuzo na sthalodevatAnA, muktAsthUlAstarukisalaye bathulezAH patanti / / pAzca0 4 / 38 maryAta kAma ke dvArA hamAre zarIra meM ekAnta meM prasthApita, tumhAre samparka se sthira paricaya kI prApti ke lie prakaTa kI gaI usa usa ( samasta ) ceSTA ko dekhatI haI anadeviyoM kI motiyoM ke samAna sthUla AMsuoM ko DU vRkSoM ke pallavoM meM kaI bAra nahIM giratI hai, aisA nahIM hai| pAzcabhyuidaya meM zrRMgAra pAparvAbhyudaya meM saMyoga aura viyoga donoM prakAra kA prakAra milatA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAbhiyukSya megha ke mArga meM sarvaprathama saMyoga prakAra ke darzana taba hote haiM aba bhauhoM ke vilAsa se anabhijJa kRSaka striyoM megha ko dekha rahI haiM--- jImUtatvaM padanugataH kSetriNAM dRSTipAtaH / skhayyAyattaM kRSiphalamiti avinApAnabhiH / / pAvA0 161 vidyutsamUha ke sambandho, daidIpyamAna indra dhanuSa kI zobhA ke samAna zobhA yukta, prakaTa hotI huI gambhIra garjanA se manohara, tela se AdrIkRta ajana ke samAna kRSNa varNa kI prabhA vAle maidha ko gAMva ko striyAM bhI AdarapUrvaka dekhatI hai| kyoMki meSa ne varSA kI hai ataH janapavadhuoM ko usake sAya proti ho gaI vidyunmAlAkRtaparikaro bhAsvadindrAyubhazrIyannanmandrastanitasubhagaH snigdhanIlAJjanAbhaH / viSaM thAyAH kRtakajaladatvapayobindupAta, prItisnigvainanapadayadhUlocanaH pIyamAnaH / / pAzcasi // 62 meSa ko prANayAtrA ke nimisa vetravatI nadI ke caJcala tara yukta jala ke rUpa meM usake bhrUbhaGgayukta mukha kA pAna karane kA upadeza diyA jAtA hai pAtamyaM te rasika suramaM prANayAtrAnimita, tI sAsustizapharApaTTanarAtapatam / roSaH prAnte vihaGgakalabhaDiNDorapiNrDa, sabhrUbhaGga mukhamiva payo vetrakatyAcalomi / pA. 1396 megha ko usa nIca parvata ke sevana kA upadeza diyA jAtA hai jisako aSisyakA siddha striyoM kI ratikrIr3A ke samaya utpanna mAlAdi ke gandhoM se sugandhita hai|" vaha parvata vezyAboM se ratikrIr3A meM vidita puSa Adi ko suganina ko prakaTa karane bAle ( puSpa Adi ) upahAroM se mukta latAoM se nirmita emAkAra maNapoM ( latA gRhoM ) se nAgarikoM ke bhogoM kI adhikatA ko kahatA hai / maithuna sevana ke samaya jina para mAlAyeM gira gayI hai tathA jinake madhya bhAga phUloM ko zayyA se cyApta haiM aise vilAgRha ( nAgarikoM ke ) utkaTa yauvana ko prakaTa karate hai / " 68. siddhastrINAM ratiparimalIsitApityakAntaM / / pA. 198 69. bhogodreka kathayati lasAvezmaka: sopahAraH yaH pazyastrIratiparimalodgAribhigirAyAm || pAnA0 299 70. momotsaGga parimRjati vA puSpazayyAcitAntIH / khastanabhinidhuvana viSo kohatAM dampatInAM uhAmAni prathasi zilAvezmabhiryAvanAni // pA0 // 100
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 21 meSa ko lAlaca diyA jA rahA hai ki vaha ujjayinI meM paurAGganAoM ke caMcala kaTAkSoM kA Ananda le jevaNaH kusuma dhanuSo duravAta ramoghaH, marmAvidbhiryuparicina anuSTimuktaH vizuddha maskurita cakitaiyaMtra paurAGgamAnAM J I lolApAGgeyaMdina ramase locanavasthitaH syAH // pAi0 11104 kavi ne meSa ko salAha dI hai ki akSaroM ke (uccAraNa ke ) binA bhI vyakta ke samAna megha ke viSaya meM jo utkaNThA ko vyakta kara rahI haiM, kucha kucha lajjA se jo apane zarIra ko vakra banAkara jo Apta ke Agamana ko prakaTa kara rahI hai aisI nivindhyA nadI ke pAsa jAkara vaha usake rasa (zrRMgAra athavA jala ) ko grahaNa karane meM antaraGga bane, kyoMki striyoM kI praNayI janoM meM veSTA hI prathama praNaya vAkya ho jAtA hai / 7 - I sindhu nadI kA eka aisI nAyikA ke rUpa meM varNana kiyA gayA hai jo veNI ke samAna thor3A jala vAlI tathA tIra meM uge hue vRkSoM se girane vAle sUkhe pattoM se pIle varNa bAlI hai / dRSTA vaha parizyakta vastra vAlI kAminI ke samAna haMsoM kI paMktiyoM kI gambhIra AvAjoM se mAnoM megha rUpa nAyaka ko bulA rahI hai / 2 ujjayinI meM taraGgoM ke madhya bhramaNa karane se ThaNDA, jalakaNoM ke samUha ko bahA le jAne vAlA, udyAna ko kaMpAne vAlA, mada se yukta bhramaroM kI madhura guMjAra ko prakaTa karatA huA ramaNa kI prArthanA meM khuzAmada karane vAle priyatama ke samAna zarIra ko anukUla lagane vAlA ziprA nadI kA vAyu striyoM ko ratikrIr3A ke parizrama ko dUra karatA hai kallolAntarvalana ziziraH zokarAsAravADI, dhUtodyAno madamadhulihAM vyaJjayan siJjitAni / yatra strINAM harati suratiglAnimaGgAnukUlaH, ziprAvAtaH priyatama iva prArthanAcATukAraH // 1 / 112 / / 71. svayyotsukyaM sphuTabhitra vinA'pyakSaraM vyaMjayantyAH, lajjAvalitabhitra sandazitAptAgamAthAH / nirvindhyAyAH pathi bhava rasAmyantaraH sannipatya strINAmAdyaM praNayavacanaM vibhramo hi priyeSu // pAdarSA 0 1 1106 72. haMsazreNokala virutibhisvAmivopahvayantI, vRSTA mArge zithilavasanevAGganA dRzyate te | veNIbhUtatanusalilA sAmatItasya sindhuH pANDucchAyAtaruna zibhikarNavarNaH / pAzvI0 11907
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvabhyudaya megha sumdara striyoM ke caraNoM ke lAkSArAga se cihnita vizALApurI ke paniyoM ke bhavanoM meM dahakara mArga kI thakAna ko dUra kara sakatA hai|' jinAlaya meM vaizyAyeM megha se navakSatoM ko sukha dene vAle varSA ke prathama binduoM 3 kalakala ko pAtI hai / " mada meM usakI garjanA se harakara stanoM ko kapAlI huI ye usake Upara bhramaroM kI paMktiyoM ke samAna doghaM kaTAkSoM ko chor3atI haiN| mahAkAla vana ke kalakala minAlaya meM megha kI sandhyAkAlIna kriyAoM ko karane ke bAda nagarI meM rAtrikAlIna sambhoga ke lie priyatama ke nivAsa sthAna ko jAne vAlI dekhate hue bhAge ke mArga meM gamana karane kI striyoM kI zrRGgAra lIlAoM ko salAha dI gaI hai| 22 megha ama AkAzamArga ko AcchAdita kara degA aura sar3aka para atyanta andhakAra ho jAyagA usa samaya puruSa ko pAne ke lie utkaNThita madana vivazA striyAM sambhoga kor3A ke lie sakhta sthAna para jAne meM samartha nahIM ho pAyeMgI / ataH maMca se kahA gayA hai ki he megha ! eka to tuma U~ce svara se garajanA nahIM aura dUsare bijalI se una striyoM ko mArga dikhA denA / * yadi meSa garajane ko hI utsuka hai to use cAhie ki striyoM ke nUpuroM kI dhvani ke samAna hRdayahArI, una striyoM kI ratikrIr3A ke samaya uccarita amajharI dhvani vizeSa ke samAna manohara manda manva garjanA kare / dhArApravAha jala vRSTi maura garjanA se zabdazIla nahIM bane; kyoMki ye striya! Darapoka hotI haiM / 71. hamrmyeSvasyAH kusuma surabhiSvaSvakhinnAntarAtmA / mItvA kheda lalitamitApAdarAgAddhiteSu || pAzca0 1 / 118 74. baddI 2 / 11 75. vahI 2 / 12 76. pA0 2 / 17 77. gaNetyuccairbhavasi pihitavyomamArge ramaNyo, gAThotkaNThA madanavivazAH puMsu saGketagoSThIm / ekAkinyaH kathamiva raso gantumIzA nizI, ruvAloke narapatipathe sUcibhedastamobhiH || pA0 2010 tasmAnnomiSu ca bhavA''DambaraM saMDrAzu, pratyUhAnAM karaNamasatAmAyUsa nonnatAnAM / kartavyA se sujana vidhure pratyutopakriyA''sAM saudAmanyA kanakanikavasmindhayA varzayorvIm // pApava0 2019
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA krIDAhetoyadi cha bhavato garjanotsukaravaM, mandaM manda stanaya vanitA nUpurArAvahRtam / tAsAmantabhaNitasubhagaM sambhRtAsAradhAra, soyotsargastanitamukharo mA ca bhUviklavAstAH / / pA0 2020 jaba megha bIca meM A jAyagA so sUrya dikhAI nahIM degA / jaba taka prakAza dikhAI nahIM detA hai, taba taka duHkha binASA nahIM hotA hai| sUryodaya ke samaya khaNDitA nAyikA ke AMsuoM kA zamana unake premo kareMge, ataH meSa ! sUrya ke mArga ko pIna chor3a de ruddha bhAnI nayanaviSayaM nopayAti svayA'sau, bhAso maGgAdadhanirasanaM mA sma bhUttvagnimittam / tasminkAle nayanasalilaM yoSitAM skhaNDitAmAM, zAnti neyaM praNayibhirato vama bhAnorayajAza / / pAzrvA0 2023 meSa ke bIca meM A jAne para sUrya kA usakI priya kamalinI se paricaya kaka SAyagA / ataH kamalinI ke kamala rUpa mukha se hima rUpa A~sU haTAne ke lie sUrya meSa se kiraNa rUpa hAtha ke roke jAne para adhika IrSyA vAlA hogA, ataH meSa sUrya aura kamalinI ke bIca vAghA na bane, mayoMki mitra kA kartavya hai ki maha dUsare kI vipatti meM duHkhI ho anyamacAnyagyasanavidhureNA''yamitreNa bhAvyaM sammA bhAnoH priyakamapilI saMstavaM tvaM nirundhAH / prAleyAsra kamalaya danAtso'pi hatu naliyAH pratyAvRttastvayi karaSi smAdanalpAbhyasUyaH // pArkhA0 2 / 24 Age jAkara megha gambhIrA nadI ke rasa ( prema, jala ) kA pAna kregaa| gambhIrA nadI ke prema ko vaha kisI bhI prakAra nahIM ThukarA sktaa| dhvani karate hue pakSi samUha ke rUpa meM teja se sphureNa karatI huI karapanI kI madhura dhvani sunakara tathA U~ce retIle taTarUpa phadimAga se yukta gambhIrA nadI ko dekhakara megha ko patA calegA ki ( nadI rUpa nAmikA ke ) maithuna sevana kA udreka kyA hai ? kavi korara hai phi taTa rUpa nitamba ko chor3ane vAle, beta kI zAkhA taka pahuMce hue aura hAtha se kucha pakar3e gae ke samAna nIle jala rUpa vastra ko haTAkara vipula anurAga se jhuksa kAma kI avasthA ko isa prakAra prakaTa karatI huI, phUlI huI vistRta latAoM se jisakA paryanta bhAga DhakA hubhA hai aisI gambhIrA 78. pA. 225 79. vahI 126
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 pAzvabhyudaya nadI kA avalambana lekara viSaya sukha kA anubhava karane ke lie apane zarIra ko bar3A banAne vAle megha kA prasthAna jisa kisI prakAra hogA, kyoMki rasa kA anubhava kiyA huA kauna puruSa khule hue jaghana vAlI strI kA tyAga karane meM samartha hai zAsvatyuccaiH pulinajayanAduccaratyakSimAlA, mAskAccImadhuraraNitAsa kAma sevAprakam tasyAH kiJcitkaraghutamiva prAptavAnIrazAkha hRtvA nIlaM salilavasanaM muktazeSonitambam // pAna 2 / 27 tAmutkurULapratatalatikAgUDhaparyantadezAM kAmavasthAmiti bahuralAM darzayantIM niSadya | prasthAnaM te kathamapi sa lambamAnasya bhAbi, zAtAvAdI vivRttajaghanoM ko vihAtuM samarthaH / pAzrva0 2128 dazapura kI ora jAne para megha vahA~ kI vadhuoMoM ke kAma ko jItane vAle bANoM ke samAna dIrgha netroM kA pAtra banegA, kintu adhika samaya na hone ke kAraNa vaha zIghra hI vahA~ se cala degA | kailAza parvata para pahuMcane para devAGganAyeM meSa ko avazya hI phuhArA banA DAleMgI / " ho sakatA hai ki nIce tAlAba ke jala se bhare hue camar3e ke pAtra ke samAna metra ko idhara udhara khIMcatI huI devAGganAyeM krIr3A kareM | jise ghAma laga rahA hai aise megha kA maMdi una devAGganAoM se yadi chuTakArA na ho to krIr3A meM Asakta hone vAlI unako megha kAnoM ko kaThora lagane vAlI garjanAoM se DarA de / isa prakAra pAzvabhyudaya meM jinameM saMyoga zrRMgAra kI jhalaka milatI hai / aneka aise prasajJa haiM, pArvAyudaya meM viyoga kI vyaMjanA mArmika DhaMga se kI gaI hai| meva kI strI apane priyatama ke viyoga meM nimnalikhita kAryoM meM se kisI eka kArya meM rata hogI kyoMki priyatama ke viyoga meM striyoM ke kAlayApana ke prAyaH ye upAya haiM 83 1. devapUjA meM laganA | 2. vastrokta vratoM kA sevana karanA | 3. priyatama kI pratikRti banAnA / 80 pA0 244 81. pA0 277 82. vahI 2178 83. vahI 3 / 36-41
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 4. mainA ko priyatama kA smaraNa dilAnA / 5. vINA ko goda meM rakha karuNarasa pradhAna gIta ko banAte hue priya ke nAma se yukta gIta ko UMce svara se gAnA athavA gAne kI icchA karanA / 6. dehalI para rakhe hue phUloM se pati ke Ane ke avaziSTa dinoM Adi kI gaNanA karanA | 25 7. svapna meM mana ke sarUpa se priyatama ke sAtha sambhoga karanA / 8. sakhiyoM dvArA bhaya pUrvaka vizvAsa ko prApta honA / megha se isa prakAra kI viyoginI priyatamA ke dekhane kI prArthanA kI gaI hai 1. phaile hue baGga yukta 2. phUloM ko zayyA para sthita hone para bhI sukha rahita / 3. bhUmi para zayana karane vAlI / 4. kAmadeva kI zarIrI avasthA ko dhAraNa kI huI / 5. mana kI vedanA se kSINa / 6. viraha ko zayyA para eka karavaTa se leTane vAlI / 7. candramA kI eka kalA se avaziSTa mUrti ke sadRza / 8. virahajanita ha ke dAha ko dUra karane ke lie vakSaHsthala meM sthApita hAra ko dhAraNa karatI huI / 9. garma A~suoM kI girAtI huI / 10. garma sA~sa chor3atI huI / 11. tailAdi se rahita snAna ke kAraNa kaThora sparza vAle vAloM ko punaH punaH dUra karatI huI / 12. viyoga ke duHkha se duHkhI / 13. svapna meM prANanAtha ke samAgama ko pAne lie nidrA ko cAhatI huI / 14. priya ke dvArA pahale bAMdhI gaI zikhA kI niza karatI huI / 15. veNI ko binA kaTe hue nAkhUnoM se yukta hAtha se gAloM para se bAra bAra haTAtI huI 1 16. candramA kI kiraNoM kI ora se netroM ko haTAtI huI / 17. netroM ko baroniyoM se ukatI huI / 18. meghoM se Dhake hue dina meM sthala kamalinI ke samAna na vikasita aura na avikasita | 84. 0 3 / 42-53
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya 19. AhAra kA tyAga ko huI / 20. alaGkAra syaagii| 21. aumuoM se gole kie hue pANDu varNa ke gAloM se yukt| 22. atyadhika duHkha se zayyA kI goda meM aneka bAra zarIra ko dhAraNa karatI huii| 23. atyadhika duHkha ke kAraNa zayyA ke pAzya bhAga meM machalI ke samAna loTatI huii| 24. jisameM kaMpakaMpI utpanna huI hai aisI svAMsa se vivaza kAmapAtra ke samAnaH AcaraNa karatI huii| isa prakAra kI avasthA vAlI nAyikA ko dekhakara kavi ko vizvAsa hai ki megha avazya hI nUtana jala rUpa AMsU bahAyegA, kyoMki komala vRSaya vAle saka loga AI antarAtmA vAle hote hai / priyatama ke viyoga meM nAyikAoM ke netra kI nimnalisthita dazAyeM hotI hai1. alakoM ne kAra amATa para jAtA hai| 2. netra stinya aMjana se zumya ho jAte hai tathA bhaya kA nirAkaraNa karane ke kAraNa bhUvilAsa ko bhUla jAte haiN|" pAzmidaya ke kartA AcArya jimasana-jaisA ki kahA jA kA hai pAparvAmyudaya pavala grantha ke kartA paMcastUpAndhamI svAmI baurasena ke paTTaziSya senasaMghI. AcArya jinasena svAmI ko amara upanA hai / bAcArya jinasena ke mAtA-pitA, janmasthAna Adi kI koI prAmANika jAnakArI upalabdha nahIM hai| jayapavalA TIkA kI pradAsti ke anusAra karNacchedana se bhI pahale unhoMne vIrasena svAmI ke saMgha meM rahanA prArambha kara diyA thaa| Asanna bhavyatA, mojalakSmI kI samutsukatA aura zAnalakSmI ke varaNa hetu inhoMne bAlyAvasthA se hI brahmacarya vrata dhAraNa kara liyA thaa| unakA zArIrika AkAra adhika sumpara nahIM pA aura na the adhika catura the| zrI, zama aura vinaya unake naisargika guNa the, jisake kAraNa vidvajjana bhI unakI ArAdhanA karate the, kyoMki guNoM ke dvArA kauna vyakti ArAdhanA ko prApta nahIM hotA hai| ve yadyapi parIra se kuza the, kintu tapoguNa se Rza nahIM the| zarIra se durbala vyakti durghala nahIM hotA hai, jo vyakti guNoM 85. pArvA0 3053 86. pA . 3156
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ . prastAvanA 27 se burbala hai vahI vAstava meM durbala hai| zAma kI ArAdhanA meM unakA samaya nirantara vyatIta hotA thA ataH tatvadarzI unheM jJAnamaya piNDa kAhA karate the| jinasena kA samaya-AcArya jinasena ne apane pAzvaryAbhyUdapa ke nimnalikhita loka meM samrAT amoghavarSa kA smaraNa kiyA hai - pati viracitametaskAdhyamAneSTya medha, bahaguNamayadoSa kAlidAsasya kAvyam / malimitaparakAvya tiSThatAdAzazA', bhuvanamavatudevassarvevAmoSavarSaH // pAzvA 470 amoghavarSa kA samaya 814 I0 se 878 I0 taka kA mAnA jAtA hai| amoghavarSa parAkramI rASTra muTa rAjA the aura jinasena ke upadeza se jainadharma meM dIkSita ho gaye the| 851 I0 meM araka saudAgara sulemAna bhArata AyA thA aura usane dIrghAyu balaharA (vallabharAya) nAma se amoghavarSa kA varNana kiyA hai aura likhA hai ki usa samama saMsAra bhara meM jo sarvamahAn cAra samrATa the ve bhArata kA ballabharAya (amoSavaI), cIna kA manAda, bagavAva kA khalIphA aura kama (kustustuniyA) kA samrAT the / alaidrisi, masUdI, imahIkala Adi araba saudAgaroM ne 87. tasya ziSyo'bhavacchUimAjinasenaH samidghadhIH / avidyAvapi pakaNI vihI jAnazalAkayA / / 27 / / yasminnAsanna bhavyatvAnmuktilakSmI samutsukA / svayaM varItukAmeva zrautI mAlAmayUyajat / / 28 / / yenAnubarisa bAlyAvahmavatamakhaNDitam / svayaMvara vidhAnena citramahA sarasvatI // 29 // yo nA'tisundarAkAro na cAticaturo muniH / tathA'pyananyazaraNA yaM sarasvatyupAcarat / / 30 // zrI zamo vinayazceti yasya naisargikA gunnaaH| sUrInArAdhayanti sma, gurNa rArAdhyate na kaH / / 31 // yaH kRzo'pi zarIreNa na kRzo'bhUttapoguNaH / na kRzatvaM hi zArIraM guNarevakRzaH kRzaH // 32 // ghonAgrahIkapilikAnA'pyacittayadajasA tathA'pyadhyAtma vidyAbdheH paraM pArazizriyat / / 33 / / jAnArASanayA yasya mAtaH kAlo nirantaram / tato sAmamayaM piNDa yamAhustasyaviniH // 34 // 88.DaoN0 jyotiprasAda jaina, bhAratIya itihAsa : eka dRSTi pR. 295
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pArzvAbhyudaya amoghavarSa ke pratApa aura vaibhava tathA sAmrAjya kI zakti evaM samRti kI bharapUra prazaMsA kI hai| usakA zAsana bhI sucAru rUpa se vyavasthita thaa| isake atirikta yaha naraMza vidvAnoM aura guNiyoM kA premI, svayaM bhI bhArI bidvAn aura kavi thA / saMskRta, prAkRta, kannar3a evaM tamila ke vividhaviSayaka sAhitya ke sRjana meM usane bhArI protsAhana diyA thA, usakI rAjasabhA vidvAnoM se bharI rahatI thI kucha itihAsakoM ke anusAra AcArya jinasena kI mRtyu 843 I0 meM ho gayI thI / usa samaya rAjA amoghavarSaM siMhAsanArUr3ha thA / anta meM use saMsAra se virakti ho gayI aura 878 I0 meM usane rAjya kA parityAga kara muni dIkSA le lI / " harivaMzapurANa ke racayitA AcArya jinasena me pAyukSya ke racayitA jinasena kI stuti nimnalikhita " zabdoM meM ko hai jinasena svAmI ne pAzvasyukSya kI racanA kI hai- zrI pArzvanAtha bhagavAn ke guNoM kI stuti banAI hai, vahI unakI kIrti kA varNana kara rahI haiN| ina jinasena ke vardhamAna purANa rUpI udita hote hue sUrya kI ukti rUpI razmiyA~ vidvatpuruSoM ke antaHkaraNarUpI sphaTika bhUmi meM prakAzamAna ho rahI hU~ / DaoN0 nemicandra zAstrI ke anusAra uparyukta sandarbha meM prayukta avabhAsate 12, saMkIrtayati, prasphuranti jaise vartamAna kAlika kriyApada harivaMzapurANa ke racayitA jinasena kA inako samakAlIna siddha karate haiN| harivaMzapurANa kI racanA zaka saM0 705 ( I0 783 ) meM pUrNa huI hai / ataH jinasena svAmI kA samaya I0 san kI AThavIM pAtI haiN| jayadhavalA TIkA ko prazasti se jJAta hotA hai ki isakI samApti jinasena ne zaka saMvat 759 phAlguna zuklA dazamI ke pUrvAhna meM kI thii| isa TIkA ko vIrasena svAmI ne pUrA kiyA thA, para ve cAlIsa hajAra zloka pramANa hI likha sake the| apane guru ke isa apUrNa kArya ko jinasena ne pUrNa kiyA thaa| jinasena ne Adi purANa kA prArambha apano vRddhAvasthA meM kiyA hogA, isI kAraNa ve isake 42 parva hI likha ske| ataH jayapavalA TIkA ke 89. DaoN0 jyotiprasAda jaina, bhAratIya itihAsa eka dRSTi pR0 301 90. M. G. Kothari, pAzvabhyudaya -- Introduction pR0 23 91. yAmitAbhyudaye pArzve jinendra guNasaMstutiH | svAmito jinasenasya kausi saGkIrtayatyaso 1140 mAnapurANodyadAdityoSitagabhastayaH prasphuranti girIzAntaH sphuTasphaTika bhittiSu 1 / 41 92. hariNa 1159
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA anantara AdipurANa kI racanA mAnane se jinasena kA astitva I0 san kI mabama zatI ke uttarArdha taka mAnA jA sakatA hai / 3 / / bhimasena kI racanAye--jinasena mahuzruta vidvAn the| inako cAra racanAoM (1) pAmyuidaya (2) jayaghabalA TIkA (3) AdipurANa (4) vardhamAna carita kI jAnakArI prApta hotI hai| inameM se vardhamAna parita kI prati samprati anupalabdha hai / anya tIna racanAoM kA paricaya nimnalikhita hai 1) pAzvabhyudaya-kAlidAsa ke mena dUta ke lokoM ke eka caraNa athavA do caraNoM ko lekara zeSa apanI ora se jor3akara tIrthakara pAzvanAtha bhagavAna aura unake janma ke patra kaha ke joda samsArAmura the. hArA kiye gaye upasarga ko AdhAra banAkara prastuta kAvya kI racanA kI gaI hai| isa prakAra yaha eka samasyApUrvyAtmaka kAvya hai / isa kAmya kI racanA ko preraNA prAcArya jimasena ko zrI bIrasena mani ke ziSya vinayasena nAmaka munirAja se prApta huI thii| jaisA ki nimnalikhita zloka se spaSTa hai zrIvIrasenamubhipAdapayojabhRGgaH zrImAnabhUdvinayasenamunirgaromAn / taccovitena jinasenamanIvareNa, kAvyaM vyadhAyi pariveSTittameghadUtam / / pAzrvA0 4 / 71 isa kAvya meM cAra saga haiM jinameM kramapAH 118,118, 57 aura 71 zloka hai (2) jayaSavalA ThokA-AcArya vIrasena kapAyapAhuSTha ke prathama skandha kI cAra vibhaktiyoM para jayaghavalA nAmaka bIsa hajAra zloka pramANa TIkA likhane ke dAda svargavAso ho gae ataH unake ziSya jinasena ne zeSabhAga para cAlIsa hajAra phloka pramANa TIkA likhI / yaha TIkA jinasena ne rASTrakUTa rAjadhAnI ke nikaTa hI vATanagara (vAramAmapura) meM, jo ki paMcastUpAnvayo svAmI vIrasena kA zAnakendra thA, pUrNa huii| zaka saMvat 759 meM lislo huI jayapabalA TIkA meM svAmI vIrasena, jinasena tathA gajA amoghavarSa kA nAma nirdeza kiyA gayA hai.. iti vIrasenIyA TIkA sUtrAdazinI maTagrAmapure zrImadgujarAryAnupAlite // phAlgunimAsi pUrvAhra vazamyAM zuklapakSake pravardhamAnapUjAyAM nandIzvaramahotsave // amoghavarSarAjendra prAjya rAjya guNovayA / niSThitapracayaM yAyAyAkalpAntamanaspikA // 93.0 micandra zAstrI : AdipurANa meM pratipAdita mArata pR. 31
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 pAzrvAbhyudaya paSTireva sahasrANi granthAnAM parimANataH / elokenAnuSTumenAtra nirdiSTAnyanupUrvazaH // vibhakti: prathama skandho dvitIyaH saMkramodayaH / upayogaca zeSAstu tRtIyaskandha iSyate // ekAnnaSaSThi samadhika sapta zatAbdeSu zakanarendrasya / samatIteSu lAgalAya gAthAsUtrANi sUtrANi pUNisUtra tu vArtikam // TIkA vIrasenImA zeSA paddhatipacikA // zrIvIrasenaprabhubhASitArthaghaTanA nirloThitAnyAgama / nyAyA zrI jinasenasanmunivarairAdezitArthasthitiH // TIkA jayacintoSalA sUtrAcaM saMdhotinI / speyAdAraviSandramujjvalatamA zrIpAlasaMpAditA // jayaghavalA pu0519 jayalA TIkA saMskRta mizrita prAkRtabhASA meM likhI gaI hai| isakA sampAdana muni zrIpAla ne kiyA thaa| dhAvipurANa - AdipurANa mahApurANa kA eka aMga hai| mahApurANa meM 47 parva haiM / inameM se 42 parva aura tetAlIsaveM parva ke tIna loka jinasena dvArA race gae haiN| zeSa parvo ke zloka jinasena ke ziSya AcArya guNabhadra ne rakhe haiM / AdipurANa meM mahAkAvya ke lakSaNa pUrI taraha ghaTita hote haiN| isake sAtha hI sAtha yaha eka purANa bhI hai / ataH zrI mo0 gau0 koThArI ise purANa aura mahAkAvya donoM kahate haiM | AdipurANa ke kAvyazva kI prazaMsA meM unhoMne likhA 4 hai - Adipurana is a store of Apophthemas. It can be said that Adipuran is a Purana as well as Mahakavya, for almost all the characteristics of Mahakavya are found in it. It is full of sentiments and figures of speech. The language and the ideas conveyed by the Language of Adipurana are very pleasant. The flow of the Language is very smooth like that of water having no hindrance. The wonderful imaginative capacity is inherent in the author of the work. " arthAt " AdipurANa sUktiyoM kA bhaNDAra hai / AdipurANa tathA mahAkAvya donoM haiM, kyoMki isameM mahAkAvya ke bho lakSaNa pAe jAte haiN| yaha kalpanAoM 94. pAmmudaya- bhUmikA pR0 32
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 21 aura alaGkAroM se paripUrNa hai| Adi purANa ke dvArA jo bhASA aura jo vicAra vyakta kie gae haiM ve bar3e suhAvane haiN| bhASA kA pravAha apratiruddha jalapravAha ko bhauti bahuta zAnta azyanA mausama hai / kRti ke dekhA meM mArgAnanaka kasanA. pAkti svAbhAvika hai / " AdipurANa kI kathAvastu ke pradhAnanAyaka tIrthakara RSabhadeva aura unake putra bharata haiN| prAyaH vidvAn yaha mAnate haiM ki AdipurANa aura pAzrvAbhyudaya meM pArvAbhyudaya prAcArya ko prapama rakhanA aura AdipurANa asima rakhanA hai| kintu thI mo0 gau0 koThAro AvipurANa ko kavi ko prathama, ayapabalA ko dvitIya aura pAmthivaya ko tRtIya racanA mAnate haiN| unhoMne pAmyuidaya ko bhUmikA meM vIrasena se lekara harivaMzapurANakAra jinasena taka kI rapamAoM ko kAlakramAnusAra nimnalikhita sUcI dI 5- (1) pavala grantha kI pUrNatA kA kAla zaka saM0603 (681 I.) (2) AdipurANa pa , 610 (1680) (3) jayabadalA 624 (702 I.) (4) pAparvAbhyudaya (4) uttara purANa , , 667 (735 I.) (6) mahApurANa (puSpadaMta kRta), 680 (758 I.) (7) harivaMzapurANa 705 (783 I0) ___ uparyukta mantagya ko puSTi meM unhoMne apane tarka pAzrvAbhyudaya kI bhUmikA meM die hai, jo dRSTavya hai| jinasena ne pAzrvAbhyudaya aura mahApurANa kI racanA mAnyakheTa meM kii| jinasena kA citrakUTa se bhI sambandha rahA hai, kyoMki isI citrakUTa meM elAcAyaM nivAsa karate the, jinake pAsa jAkara borasenasvAmI ne siddhAnta granthoM kA adhyayana kiyA thaa| citrakUTa ko pahacAna logoM ne cittaur3a se kI haiN| jinasena ke ziSya guNabhanna-jinamena ke paTTaziSya AcArya guNabhadra the, jinakA amoghavarSa tathA usakA putra kRSNa dvitIya donoM hI sammAna karate the| inheM amoghavarSa ne apane putra kA zikSaka niyukta kiyA thaa| inhoMne guru dvArA prArambha kie gae mahApurANa ko saMkSepa meM pUrA kiyaa| inake dvArA likhA gayA bhAga uttarasurANa kahalAtA hai| isake atirikta AtmAnuzAsana, jinadattacarita Adi mantha bhI unhoMne raghe / uttarapurANa kI prazasti se jJAta hotA hai ki amodha95. pAzrvAbhyudaya bhUmikA pR. 21 96.0 jyotirasAda jaina, bhAratopa itihAsa : eka dRSTi dvi0 saM0 pu0 302
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya varSa jinasena kI paraNavandanA me mAne paDale kina gAnA EME vIrasena jinasena ke guru pe abhavadivahimAyasindhupravAho dhvanikhisakalAmAtsarvazAstrakamUrtiH / udayagiritaTAdvA bhAskaro bhAsamAno munisujinaseno vIrasenAdabhuSmAt / / yasya prAMzunakhAMzujAlavisaratArAntarAvirbhaya pAdAmbhojarajaH pizaka mukaTa pratyArastatiH saMsmartA svamamoghavarSanupatiH pUtohamaya spalaM sa zrImAn jinasena pUNyabhagavatpAdo jaganmaGgalam / / (u0pu0 prazasti 8-9) arthAt jisa prakAra himavAn parvata se gaMgAnadI kA pravAha prakaTa hotA hai athavA sarvazadeva se samasta zAstroM kI mUrtisvarUpa divyadhvani prakaTa hotI hai athavA udayAcala ke taTa se dedIpyamAna sUrya prakaTa hotA hai, usI prakAra una vIrasena svAmI se jinasena muni prakaTa hue| zrI jinasena svAmI ke dedIpyamAna nakhoM ke kiraNa samUha dhArA ke mamAna phalate the aura usake bIca unake caraNa kamala ke samAna jAna pAte the / unake acaraNa kamaloM kI raja se jaba rAjA amoghavarSa ke mukUTa meM lage hue navIna ratnoM ko kAnti pIlI par3a jAtI thI, taba vaha apane Apako aisA smaraNa karatA thA ki maiM Aja atyanta pavitra huvA huuN| una pUjanIya bhagavAn jinasenAcArya ke caraNa saMsAra ke lie maMgala rUpa hoN| jinasena ko kAvya aura kavi viSayaka mAnyatA-kavi ke bhAva athavA kArya ko kAvya kahate haiM / kavi kAvya meM nimnalikhita guNa hone cAhie"-- (1) vaha pratItArya { sarvasammata artha sahita ) ho| (2) grAma doSa se rahita ho / (3) alaMkAroM se yukta ho| (4) rasa aura alaMkAroM se sajIrNa ( aspaSTa ) na ho| kavi ne batalAyA hai ki kitane hI vidvAn artha ko sundaratA ko vANI kA alakSAra kahate haiM aura kitane hI padoM ko sundaratA ko, kintu katri ke anusAra 97. kavarbhAvo'thavA pharma kAvya tajjJa nirucyate // Adi--14 98. ApipurANa 1294
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ayaM aura pada donoM kI sundaratA hI vANI kA alaMkAra hai / 15 kavi bhAravi bhI zabda aura artha donoM ko mahatva denA satkavi ke lie Avazyaka mAnate haiM / jinasena kA kahanA hai ki jo kAvya alaGkAra sahita, rasayukta, sauSTha yukta tathA maulika ( anucchiSTa ) hotA hai yaha sarasvatI devI ke mukha ke samAna zobhAyamAna hotA hai / 101 kAvya meM nimnalikhita doSa nahIM honA cAhie (1) aspRSTa bandha... rIti ko ramaNIyatA na honA ! (2) padoM kA vinyAsa ThIka na honA / (3) rasahita giH upayukta doSoM se yukta kAvya jinasena kI mAnyatAnusAra kAmya nahIM, apitu kAnoM ko duHkha dene vAlI grAmINa bhASA hai |10 jo prAcIna itihAsa se sambandha rakhane vAlA ho, jisameM mahApuruSoM kA paritra asita ho tathA jo dharma, aura kAma ke phala ko dikhAne vAlA ho, use mahAkAvya kahate hai / kisI eka prakIrNaka viSaya ko lekara kucha ilokoM kI racanA to kavi kara sakate hai, kintu pUrvApara kA sambandha dikhalAte hue kAgya kI racanA karanA kaThina hai|03| jo aneka ayoM ko sUcita karane vAle padavinyAsa se sahita, manohara rItiyoM se yukta evaM spaSTa ayaM se udbhAsita pragaSakAvyoM kI racanA karate hai, ye mahAkavi kahalAte hai| sacce kavi ko kavitA karane meM daridratA nahIM karanA caahie| isa saMsAra meM zabdoM ko rAzi aparimeya hai, varNanIya viSaya apanI icchA ke sAdhIna hai, rasa spaSTa hai aura uttamottama chanda sulabha hai taba kavitA karane meM paridratA kyA hai ? vizAla bAda mArga meM amaNa karatA huA jo kavi artharUpI saghana vanoM meM ghUmane se khedakhinnatA ko prApta huA hai use binAma ke lie mahAkavirUpa vRkSoM kI chAyA kA Azrama lenA cAhie / prajJA jisakI jar3a hai, mAdhurya, oja, prasAda Adi guNa jisakI unnata zAlAeM hai aura uttama zabda ho jisake ujjavala patte haiM aisA yaha mahAkavirUpI vRkSa yavArUpI puSpamAjarI ko dhAraNa karatA hai| prajJA hI jisakA kinArA hai, prasAda Adi guNa 99, vahI 1995 100. zabdArtho satkabirityaM vidvAnapekSate // kirAtArjunIyam 101. vahI 1296 102. vahI 196 103. Adi. 1/99.100 104, Adi. 1/98 105. vahI 1/101
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzvabhyudaya hI jisameM lahareM hai, jo guNarUpI raranoM se bharA huA hai, ucca aura manohara zabdoM se mukta hai tathA jisameM muru-ziSya paramparArUpa vizAla pravAha calA yA rahA hai aisA yaha mahAkavi samudra ke samAna AcaraNa karatA hai / 106 isa prakAra kavi ne yahA~ mahAkavi ko vRkSa ke samAna unnata aura samudra ke samAna gambhIra batalAyA hai| ninasena kA pavizya AcArya jinasena dharmazAstra ke jJAtA hone ke sAthasAtha bhAratIya darzana, rAjanIti, kalA, tatkAlIna sAmAjika jIvana Adi ke acche jJAtA the| unakA AdipurANa eka Akara grantha hai jisameM nauvIM zatAbdI ke bhArata kA bhaugolika, sAMskRtika, AdhyAtmika, Arthika aura sAmAjika rUpa citrita karane ke sAtha-sAtha kAvya kA carama rUpa upasthita kiyA gayA hai| AdipurANa meM pratibimbita sAMskRtika jIvana, krIr3A vinoda, goSThiyAM, usaka, prata, upavAsa, zikSA tathA lalitakalAveM jinasena ke sUkSmayAhI dRSTi ko abhivyakta karatI hai| AdipurANa meM kI gaI bhUta caitanyavAda, vijJAnavAna, zUnyavAda, kSaNikavAda, sAMkhyadarzana, nyAyadarzana, yogadarzana, advaitavAda, dvaitavAda Adi kI samIkSA se vidita hotA hai ki unhoMne vibhinna bhAratIya darzanoM kA Alohana kiyA thaa| karmasiddhAnta jaise sUkSma aura kaThina viSaya para unakI cAlIsa hajAra loka pramANa jayaghavalA kI avaziSTa TIkA unake talasparzI zAnako sUcita karatI hai| ina saba kAraNoM se logoM ne unheM jJAnapiNDa kahA, usameM Azcarya aura atiraMjanA ke lie abakAza nahIM hai| unakI eka-eka kRti unake pANDitya kA mUDhAnta nidarzana hai| apanI vidvattApUrNa aura zikSAprada kRtiyoM ke dvArA bhAratIya sAhitya aura samAja meM hI nahIM, vizva sAhitya aura samAja meM agnagaNya rheNge| pAzrvAbhyudaya ke TIkAkAra-pAramdhuidaya kI saMskRta TokA ke TIkAkAra yogirAT paNDitAcArya zravaNavelagolA ke jainamaTha ke guru the| unhoMne pArkhAbhyudaya ke antargata bAI huI meghadUta kI paMktiyoM kI vyAkhyA karate samaya atyadhika rUpa se mallinAtha kA anusaraNa kiyA hai / unhoMne jainendravyAkaraNa aura mAnArtharatnamAlA ko bhI bahuSA uddhRta kiyA hai| nAnAratnamAlA kI racanA itapadaNDanAtha ne kI thI, jo ki jaina the aura vijayanagara rAjya ke rAjA harihara dvitIya (zaka saM0 1321) ke Azrita the| isa prakAra yogirAT paNDitAcArya kA samaya 1321 ke bAda kA baiThatA hai|07 paNDitAcArya jI ne upoSAta meM likhA 106. vahI 14102-104 107. pAmpuikSya-prastAvanA (le. pannAlAla vAkasIvAla)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hai ki eka bAra kavi kAlidAsa baMkApura ke rAjA amoghavarSa kI sabhA meM Ae aura unhoMne bar3e garva ke sAtha apanA meghadUta sunAnA sIpamA meM jima svAmI bhI apame sagharmA vinayasena muni ke sAtha vidyamAna the| vinayasena ne jinasena se preraNA kI isa kAlidAsa kA garva naSTa karanA cAhie | vinayasena kI preraNA pAkara jinasena ne kahA yaha racanA prAcIna hai, isakI svatantra racanA nahIM hai, kintu corI ko huI hai| kAlidAsa ne kahA ki yadi yaha kRti purAnI hai to sunAiye / jinasena svAmI ko eka bAra sunane para koI loka pAda ho jAtA thA ataH unheM kAlidAsa kA meghadUta yAda ho gayA / unhoMne kahA ki yaha prAcIna anya kisI grAma meM vidyamAna hai ataH ATha dina bAda lAyA jaayegaa| amoghavarSa ne ATha dina bAba ukta grantha ko lAne kA Adeza diyaa| jinasena ne apane sthAna para Akara 7 dina meM pAzcAbhyudaya kI racanA kI aura AThaveM dina lAkara use rAjasabhA meM upasthita kara diyaa| isa kAthya ko sunakara sabhI prasanna hue aura kAlidAsa kA mAna bhaMga ho gyaa| bAda meM jinasena svAmI ne saba bAta spaSTa kara dii| paNDitAcArya kA upayukta kathana ThIka nahIM hai, kyoMki aneka pramANoM ke AdhAra para kAlidAsa kA samaya jinasena se bahuta pahale kA nirdhArita ho cukA hai| aihola Adi ke zilAlekha tathA anya sAkSya isa bAta kI puSTi karate haiM / ata: upayukta kathana vizvasanIya nahIM hai| paNDitAcArya jo kA yaha kathana vAstava meM sahI hai ki zrI pAzrvanAtha se bar3hakara koI sAdhu, kamaTha se bar3hakara koI khala aura pAzcAbhyudaya se bar3hakara koI kAvya nahIM hai zrIvArisAvataH sAdhuH kamaThArakhalataH khalaH / pAzrvAbhyudayataH kAvyaM na kvacidapoSyate / / pAmyuidaya ko dUsarI saMskRta TokA kucha varSa pahale jIvarAja jaina granthamAlA, solApura se prakAzita huI hai| isake lekhaka mo. go. koThArI hai, jinhoMne prastAvanA meM samaya 1 agasta 1965 diyA hai| yogirAT paNDitAcArya ko apekSA yaha TIkA adhika vizad aura suboSa hai| isa TIkA para paNDitAcArya jI ke prabhAva ke sAtha-sAtha lekhaka ne bhAvoM ko abhivyakta karane meM svatantra rUpa se acchA prayAsa kiyA hai aura hara prakAra se ise upayogI banAyA hai| -ramezacandra jaina
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudayakAvya saTIkam TIkAkArasya maMgalAparaNAvi zriyaM vidadhyAdvimalA satAM sa zrIpArzvanAtho natasendranAthaH / yaddehamAveSTya rarAja bhogI kSaNabheSAmitanoralAhe // 1 jinasenamunIzena kRtasya kavivedhasA / pAzrvAbhyudayakAvyasya TokAM vakSye svazaktitaH // 2 // nAmUlamAzrayantoSannApi prastutamutsRjam / sarvamanvayarUpeNa vivRNomi muktibhiH // 3 // atha kathAvatAraH kathyate inheMba bharatakSetre suramyaviSaye paudanapure arabindanRpatiH bhuvaM pUrva pAlayati sma / tadA vizvamUtinAmno dvijanmano'nudaryAzca tanayo kamaThamarubhUtisaMjJako tadbhapatermavipadaM prAptau / tayoH krameNa varuNA vasundharA ca bhArya bbhvtH| tayoH kanIyAn marubhUtiH kadAcit vajabIripurAjavijayAya nijasvAminAravindabhUpanAmA' jagAma / tavA labdhAvasaro durAcAro jyAyAn kamaTha svabhAryAvaruNAmukhena vasundharAM bhrAtapatnImaGgIkArayAmAsa kila / rAjA vipakSavijayA'nantaraM svapurA. gamane tatti jJAtvA bhrAtapatnaumitasya kA vAjeti marubhUtti pRSTvA ( zrutvA ) tadvacanAnusAreNa pura pravezAtpUrvameva bhRtyamutrena duHsahAmAnAM kArayitvA asmaccakSuviSayo mAbhUti purAtkamaLaM nirdhArayAmAsa | so'pi bhrAtari .do vanaM gatvA tApasavRtti babhAra / atha marubhUti rAgatya bhrAtRvArtAmAkalayya pazcAttApAdgasthA tamantrima tarakopazamanAya pAdayorAnamastenaiva krodhAgdhenamastakastha zilApAtena mAritaH / evaM bhavAntarepyapi tenaitra matim matvA kazcidabhave tIrthaMkaranAma samvA'va kAzI viSaya vArANasInagaryo vizvasena mahArAjasya brAhmodeyAzca sUnuH paJcakalyANAdhipatiH pArzvanAthanAmA marubhUticarastIrthakaro babhUba / kamaThacarastu cira masAre bhramityA zambara nAmA jyotirindro bhUtvA svaravihArasamaye pariniSkramaNa kalyANA'nantaraM pratimAyogasthitaM tanmunIndraM viloma prAktanavirodhena ghoropamarga cakAretyAdi kathA saGgati vistareNa tarapurANe'vagansabyA / atra jyotirindrasya zambarasyAsya daityandratvaM pakSandratvaM vA tasyAlakApuravAsitvaM varSamAtrAnubhavanIya svabhazApaprabhRti sarvaca parakAvyAnusaraNamAtrasvAtu kAlpanikatayopagamma atItavartamAnabhavayorabhedabhAvana prabanyo'yaM viraciso buddhimadbhiravaseyaH / / atha bhagavAn jinase nAcAyaH prathama pAveSTitAnyupakraman AzornamaskriyA vastunirdezI vA kRtermukham iti vacanAdvastunirdezena kathA prastauti1. amA sahetyarthaH / 2, nirakAsayat / /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya kathAvatAra isI bharatakSetra ke podanapura nagara meM rAjA aravinda pRthvI kA pAlana karatA thaa| usake vizvabhUti nAmaka brAhmaNa se utpanna jinakA nAma kramazaH kamaTha aura marubhUti thA, maMtrI the| una donoM kI kramazaH varuNA aura vasundharA patnI thiiN| unameM se choTA bhAI marubhUti ekabAra vanavIrya nAmaka zatru rAjA para vijaya prApta karane ke lie apane rAjA aravinda ke sAtha gayA / avasara pAkara durAcArI bar3e bhAI kamaTha ne apanI patnI varuNA se kahalAkara vasundharA nAmaka bhAI kI patnI ko aGgIkAra kara liyaa| rAjA jaba zatru para vijaya prApta kara svadeza AyA to use kamaTha kA durAcAra mAluma humA / usane marubhUti se bhAI kI patnI ko aGgIkAra karane vAle kA kyA daNDa hotA hai, pUchakara marubhati ke nagara meM praveza karane se pahale hI sevaka ke mukha se duHsaha AjJA dilAkara, hamArI A~khoM se ojhala ho jAya, aisA kahakara kamaTha ko nagara se bAhara nikAla diyaa| kamaTha bhI bhAI para Rddha ho vana meM jAkara tApasa kA yAcaraNa karane lgaa| jaba marubhUti AyA aura use bhAI kA samAcAra jJAta hayA to use bar3A pazcAtApa huA / vaha use khojakara usake krodha kI zAnti ke lie usake donoM caraNoM meM gira par3A / kamaTha ne krodhita hokara apane mastaka para sthita zilA usake Upara girA dI, jisase vaha mara gayA / isI prakAra dUsare bhavoM meM bhI usI ke dvArA mArA jAkara marubhUti kA jIva vArANasI nagarI ke vizvasena mahArASa kI patnI brAhmI devI ke pAzvanAtha nAmaka tIrthaMkara pada kA dhArI, paJcakalyANAdhipati putra huaa| kamaTha kA jIva cirakAla taka saMsAra meM bhramaNa kara zambara nAmaka jyotiSI deva huaa| eka bAra jaba pArzva dIkSA malyANaka ke anantara icchAnusAra vihAra karate hue pratimAyoga meM sthita ho gae to una munIndra ko dekha kamaTha ke jIva ne una para ghora upasarga kiyA, isa prakAra sampUrNa kathA purANoM se vistArapUrvaka jAnanA caahie| yahA~ para zambara nAmaka jyotiSI deva kA daityendra athavA yakSendra honA, alakApurI meM nivAsa karanA, apane svAmI ke dvArA eka varSa ke lie zApa diyA jAnA Adi dusare kAvya kA anusaraNa mAtra hone se kalpita haiN| atIta aura vartamAna janma meM abheda kI sthApanA karate hue isa prabandha kI racanA kI gaI hai, aisA vidvAnoM ko jAnanA cAhie /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga aba bhagavAn jinasenAcArya AzorvAda, namaskAra athavA vastunirdeza meM se vastunirdeza ke dvArA kathA kA prArambha karate haiM zrImanmUla marakatamayastambhalakSmI vahantyA, yogaikAgryastimitatarayA tasthivAMsaM nidadhyau / pAirva desyo nabhasi biharanbaddhavareNa dagdhaH, kazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikArApramattaH // 1 // zrImanmUtyetyAdi / bharakasamapastambhalakSmIma-marakatasya vikAroM marakatamayaH / 'gArutmataM marakatam' ityamaraH / marakatamayaracAsau stambhaena tathoSaptastasya lakSmI zobhA haritavarNakAntimityarthaH / bahatyA-vahatIti vhntii| 'saluGvatsyaluTo' iti zata pratyayaH / 'zapsyAdinabhandugidaMcosvAdeH' iti / tathA vibhratyeti bhAvaH / yogekAmyastimitatarayA-ekAgrasya bhAvaH aikAyamananyattitA / yogastha dhyAnasyakAyaM tathoktam / prakRSTA stimitatarA / "stimito'caJcale klinne' iti vizvaH / yogakAgrameNa stimitatarA tathoktA / yogaH sannahanopAyadhyAnasaGgatiyuktiSu / ekatAno'nanyavRttirekAmyaMkAyanAvapi' ityubhayatrApyamaraH / tayA dhyAnakatAnatA sthiratarayeti yAvat / zrImagmA -puSpavataH puruSAn zrayatoti zrI lakSmIH zrIrasyAstoti zrImatI / 'astyarthe matuH' / 'naduga' iti / vanaSabhanArAca saMhananasamacaturasra saMsthAnatvasANTazatamahAlakSaNalakSitalAdi mahimAvatIti bhAvaH / zrImatI cAso mUttiraca tathoktA / 'striyAM mUrtistanassanaH' ityamaraH / mAnistryakAryayostryanyatonaH' iti puMbhAvaH / tayA paramaudArika divyadehena / tasthivAsamtasthAviti tasthivAn / 'liTaH navasukAnoM' iti svasuH / 'ugicovedhAdeH' iti nam / tasthivantamityarthaH / pAzrva-pAzrvanAthAmidhAnaM prayoviMzatitama tIrthakara paramadevam / msi-aakaashe| 'nabhontarikSam' ityamaraH / viharata-viharatIti viharan / 'zatusagidacaH' iti nm| svaravihAroti bhAvaH / phAstAvirahaguruNA-kAntAyA vanitAyA jAto viraho viprayogaH kAntAvirahaH / 'mayUrakhyasakAdayaH' iti samAsaH / tena yuvati vipralambhena / guruNA mahadabhUtena / 'gurustu gISpattI gheN garI pitari durbhara' iti zabdArNavaH / baddhavareNa-badhyate sma baddhama tacca tadaraM ghetikasaH / jainendranyAkaraNaparibhASAyAM kasa iti samJA karmadhArayasya / vaira virodhaH ityamaraH / tena / purAnubadbhavidveSeNa / sadhaH-dadhate sma dagdhaH / 'ktavatavatU' iti ktaH / karahRdaya ityarthaH / svAdhikArAta-svasyAdhikAraH svAvikAraH / 'svo jJAtAvAtmani' ityamaraH / tasmAt svakIya prAdhAnyAt / pramattaH-- pramAdyate sma pramattaH anavahitaH / 'pramAvo'navadhAnatA' ityamaraH / 'apAye'va!' iti pnycmii| krissdbrpaa-phopysurH| 'asAphalye tu kiJcana' ityamaraH /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 pArvAbhyudaya pAmbaranAmA deva iti bhAvaH / nivaNyo-prekSAJcakre / 'dhyaM sma' cintAyAm / katari liT / atra kAvye sarvatra mandAkrAntAni vRttAni / 'mandAkrAntA kRhamadIdU' iti ratnamaJjUSikAyAmustattvAt / / 1 / / anvaya-kAntAvirahaguruNA baddhavareNa: dAnaH svAdhikArAta pramattaH nasi biharan kazcit daityaH marakatamama stambhalakSmI vahantyA yogaikAgrastimitatasyA zrImanmayAM tasthivAMsaM pAvaM nidadhyau / artha-priyA ke viraha se duHslI, ( pUrvabhava meM jisakA viraha huA thA, vaha dharmapatnI nahIM, apitu bhAI kI patnI thI, bhAryA ke rUpa meM aGgIkRta kie jAne para usakA usake sAtha rAjA kI AjJA se viyoga huA thaa| rAjA ke dvArA daNDita hone para usa vyakti ne apane bhAI se vaira bA~dhA) pUrvajanma meM bA~dhe hue vaira se prajjvalita kopAgni vAle, apane aizvarya yA sAmarthya ( devasulabha prabhAva ) ke kAraNa unmatta, AkAza meM vihAra karate hue kisI ( zambara nAma bAle ) daitya ne marakatamaNi nirmita stambha kI zobhA ( haritavarNa ko kAnti ) ko dhAraNa karane vAle, dhyAna kI ekAgratA ke kAraNa adhika sthira, zobhAyamAna zarIra se yukta pArzvanAtha bhagavAn ko sthita ( kAyotsarga madrA meM sthita ) dekhA ||1|| vyAkhyA-kisI eka daitya ne jo ki apane purAne vaira ke kAraNa kopAgni meM jala rahA thA ( kyoMki pUrva janma kI premikA se usakA viraha ho gayA thA) tathA jo vartamAna deva paryAya kI sAmarthya ke kAraNa unmatta thA, bhagavAn pArzva ko dekhA / bhagavAn pArzva dhyAna lagAe hue kAyotsarga mudrA meM sthita the| usa samaya unako zobhA marakatamaNinirmita stambha kI zobhA ke samAna ho rahI thI / gahana-samAdhi meM mastiSka kI ekAgratA ke kAraNa ve atyadhika acaMcala the| bajavRSabhanArAcasaMhanana, samacatulasaMsthAna aura 108 mahAlakSaNoM Adi ko dhAraNa karane ke kAraNa unakA zarIra atyadhika zobhita ho rahA thA / / 1 / / tanmAhAtmyAsthitavati sati sve vimAne samAnaH, prekSAJcana bhrakuTiviSama labdhasaMjJo vibhAgAt / jyAyAnbhrAtuviyutapatinA prAkkalatreNa yo'bhUachApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhartuH // 2 // tanamAhAtmyAditi / tammAhAramyAt-mahazciAsAvAramA pa mahAtmA tasya bhAvo mAhAtmyam / 'patirAjAntaH' iti bhAve TayaNa 'ArapovAdeH' iti AkAraH / tasya pArzvanAthasya mAhAtmya tathokta tasmAt / tattapomahimna iti bhAvaH /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga svakIye / svaM viSvAtmIya ityamaraH / vimAne---vyomayAne 'vyomayAnaM vimAnostrI' ityamaraH / sthiti sati-tiSThati smeti sthitavAn / 'ktaktavata' iti ktavatupratyayaH / tasmin / stambhita ityarthaH / astIti san 'zatRtya namaratyoH' ityaraluk / tasmin prAk pUrvabhave / vidyutapatinA vizruto vimuktaH patirbharttA yasya tatheti vasaH / tena / bhrAtuH marubhateH kAlaneNa bhAyaMyA vasundharayA / 'kalanaM zroNibhAryayoH' itymrH| bhartaH arvindraajsy| 'bhartA dhAtari poSTari' ityamaraH / varSabhoggheNa varSa bhogyovarSabhomyaH / 'kAlAvanoH' iti dvitIyA samAsaH / tena zApena AjJayA astaMgamitamahimA astaM nAzaM 'astamadarzane' itthamaraH / gamitaH prApito mahimA mAhAtmya yasya so'staMgamilamahimA / mAnena saha vartate iti samAnaH 'cAnyArthe' iti sahasya sabhAvaH / sAhaMkAraH / garyo'bhimAno'haMkAroM mAnazcittasamunnatiH ityamaraH / yo jyASAn aprajaH / 'varSIyAndazamIjyAyAn' ityamaraH , kabhU ajaniSH / 7 dama-fivirie prajA. vimAna! smAt / vicArAt vibhaMgajJAnAdityarthaH / lampasaMzaH prAptapUrvabhavaramaraNaH san / 'lamdha prApta vintam' / 'sajJA syAccetanA nAma' ityubhayatrApyamaraH / akuTiviSama bhrakuTyoH krodhodbhutabhra vikArayoH viSame kuTilaM yathA bhavati tathA / 'prakuTi kuTina kRSTiH striyAm' ityamaraH / prekSAca adraakssiit| IkSa darzane iti dhAtuH / 'dapAya' ityAm / kumo yoge liT // 2 / / anvaya-tanmAhAtmyAm sve vimAne sthita vati sati vibhAgAt labdhataMjJaH samAnaH, prAk viyutapatinA bhrAtuH kalatreNa yaH jyAyAn ( zAH) mabhUt ( tena ) varSabhogyeNa bhatu: zApena asvaGgamitamahimA bhrakuTiviSaM prekSAJcakre / / artha- bhagavAna pArzva ke mAhAtmya se apane vimAna ke sthita ho jAne para usane vicAra kara vibhaGgAvadhi jJAna se ) unheM pahicAna liyA / pUrvajanma meM jisakA pati triyukta ho gayA thA yA dUra calA gayA thA aimI bhAI marubhUti kI patnI ( vasundharA ) ke kAraNa jise bahuta bar3A bahiniSkAsana rUpa daNDa milA thA aura aneka varSoM meM bhoge jAne vAle rAjA aravinda ke bahiniSkAsana rUpa daNDa se jisakA gaurava naSTa ho gayA thA, aise usa abhimAnI desya ne unheM bhayajanaka dRSTi se ( bhauMha car3hAkara ) dekhaa| vyAkhyA-marubhUti jaba yuddha ke lie gayA thA tantra usakI patnI ke sAtha usake bhAI ne sahavAsa kiyA thaa| jisake kAraNa rAjA ne use bAhara nikalane kA daNDa de diyA thaa| isa daNDa ke kAraNa daitya ke jIva kA pUrvajanma meM gaurava naSTa ho gayA thA 1 ata: usa daitya ne jaba apane bhAI ko 'pArzvanAtha ke rUpa meM dekhA to krodhajanya vikAra ke kAraNa usa para bhauMheM car3hA lii| pArzvanAtha ke mAhAtmya se usakA vimAna AkAza meM ruka gayA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya thA / jinakI AtmA mahAna hotI hai, ve mahAtmA kahe jAte haiM / mahAtmAparne ke bhAva ko mAhAtmya kahate haiM / yo nirbhatsaiH paramaviSamairghATito bhrAtari sve, baddhvA vairaM kapaTamanasA hA tapastrI tapasyAm / sindhostore kaluSaharaNe puNyapaNyeSu lubdho, yakSazcakra janakatamayAsnAna puNyodakeSu ||3|| ya ityAdi / maH yakSaH bhaviSyadevaH kamaThaH / paramaviparmaH paramAzyate viSamAcataH / nirbhaH dhikkAraiH / pAritaH purAgniSkAsitaH / sve svakIye / bhrAtari sahodare / aura vidveSam / athvA vidhAya / sapasvI tApasobhUtvA ! tapo'syAstIti tapasvI / 'tapasnagmAyA-' vin 'tyaH stamatvarthaH' iti padasadhyAyAM bhAvAt rItvotvAbhAvaH / puNyapaNyeSu puNyameva paNyamApaNayogyavastu yeSAM teSu / 'syAddharmamastriyAM puNyam' "vikreyaM paNitavyaM ca paNyaM krayyAdayastriSa' ityubhayavApyamaraH / banakasanayAsnAn puNyodakeSu janakasya rAjJaH tanaghA sItAdevI tasyAH snAnamabhiSecanam tasya puSpANi puNyAnIva puNyAni paramapativatAsaMsparzAt puNyarUpANi udakAni jalAni tathoktAni teSu / atrodaka zamdasya bahuvacanaM kUpasaropISikAvitIrthavizeSa sUcayati / ludhaSa, abhilASakaH / snAnapAnApayogamicchannityarthaH / 'lubdho'bhilASujhaH' ityamaraH / kaluSaharaNe pApApasa raNanimite / 'kalupaM vRjinanoghamaho duritaduSkRtam' ityamaraH / sindhoH sindhunAmanadyAH / tore kUle / 'kUlaM rogharaca tIraM ca' ityamaraH / kapaTamanasA kapaTena yukte manastathonataM tena 'kapaTo'stro vyAjadambhopadhayaH' ityamaraH / tapasyA 'namovarivastapasaH mayac' iti kyaca tyaH / rupasyA tapazcaraNam / cakre vidadhe / hA hanta / hA viSAdAttiSu' ityamaraH // 3 // anvaya-yaH paramaviSamaiH nirbharaH pATitaH / saH arya) yakSaH svabhrAtari vara bavA puNyapaNyeSu janakatanayAsnAnapuNyodakeSu lubdhaH sindhoH taure kaluSaharaNe tapasvI hA ! kapaTamanasA sapasyAM cane / ___ artha-jo atyadhika viSama dhikkAroM se atyadhika duHkha ko prApta huA thA athavA bAhara nikAla diyA gayA thA, aise usa yakSa ne apane bhAI se vaira bAMdhakara lobhayukta ho ( sakAma bhAvanA se ) puNyavAnoM ke dvArA kraya ( grahaNa ) karane yogya, sItA ke snAna karane se pavitra jala kA icchuka hokara sindhu nAmaka nadI ke pApoM kA haraNa karane vAle tIra para kheda kI kI bAta hai, kAmaTa mana se tapasyA kii| bhAvArtha--rAjA dvArA nikAle jAne para duHkhI hokara usa yakSa ke jIka ne tapasyA kii|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 43. tasyAstIremudharupalavAnnavaMzoSaM prazuSyannuvAhassanparuSamananaH paJcatApaM tapo yaH / kurvanna sma smarati jaDadhIstApasAnAM manojJAM, snigdhacchAyAtaruSu yati rAmagiryAzrameSu / / 4 / / tasyA ityAdi / kamaThaH jaDanIH mandabuddhiH / tasyAH sindhunadyAH / tore mAle i maH punaH / budaH zAdI kara mAH' ityamaraH / upalavAna upalo'syAstIti upalavAn 'asyAsti' iti matuH / 'mAntokAntaH' iti vaH / 'ugidaH' iti nam / 'nyaka' iti dIrghaH / dRzadaM dharan / UdhvaMzoSaM prazuSyan / UrdhvazoSa prazaSyatIsi UrvazoSaM prazaSyan / 'zAtatyaH / ' 'tyuiH zuSaH' iti Nam | Atapena santapyamAnamastakAdya vayavaH san / udAhaH udgatI bAhU yasyeti bhuvriihiH| uddhRtabhujaH / "bhujabAhU praveSTo doH' ityamaraH / paruSamananaH parSa kaThinaM mananaM cintanaM yasmeti bhbiihiH| 'niTaraM kaThinam' ityamaraH / paJcatApaM. pazcatApAH yasminniti bahubrIhiH 1 tapaH tapazcaraNam / paJcAgnimadhyasthitirUpaM kAyamAnazoSaNamiti yAvat / kurvan karotIti kurvan sa / ma'dhan / 'zatRtyaH' 1 snimvacchAyAta snigdhAH sAndrAH chAyAtarayaH nameruvRkSAH yeSu neSu / suSavasatiyogyastrityarthaH / 'snigyaM tu mamaNe sAndre' 'chAyAvRkSo nameruH syAt' ityubhayatra zabdArNavaH / rAmaginimeSu girinAmaparvatasthitatApasAya meSu / tApasAnA tapazi niyuktAstApasArateSAm / manozA ramyAm / 'manojJaM maJja majalam' ityamaraH / vasati sthAnam / ma smarati sma na dhyAyati sma / 'sme ca liT' hati bhUtAnathatanerthe liT / manasAbhi nAsmaradisyabhiprAyaH ||4|| anvaya--yaH jar3adhI : upalavAn avazoSaM prazuSyan, tasyAH tIre udvAhaH san pazcatApaMtapaH muhuH kurvan parupAnanaH rAmagiryAzrameSu snigdhacchAyAtaruSu tApasAnAM manojJAM vasati na smarati sma / artha-jo jar3a ( manda ) buddhi vAlA ( mUrkha ) patthara ko lie hue, zarIra ke kArI bhAga meM sthita mastaka Adi avayavoM ko Atapa se santApita karatA hujA, usa sindhunadI ke kinAre donoM bhujAoM ko Upara kara paJcAgni tapa ko bAra bAra bAratA huA, kaThora nintana karatA huA 1. atra tApasAnAM mithyAtapasvinAM sambandhi paMcAgnimadhyasthitirUpaM tapaH kurvan manozA sakalabhogyadravyajAtaritatvena ramaNIyAM vasati sadana "basatI rAtrivezmanoH" ityamaraH // nAsmaravizyapi bhAti /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzvabhyudaya dhanI chAyA vAle ( nameru ) vRkSoM se yukta rAmagiri parvata para sthita AzramoM meM tapasviyoM ke manohara nivAsa sthAna kA smaraNa nahIM karatA thA / vyAkhyA -- vaha mUrkha yakSa prAyaH hAtha meM patthara ko lekara donoM bhujAoM ko Upara kara mastaka Adi UparI ajoM ko santApita karatA huA paJcAgni tapa karatA thA | rAmagiri parvata ke Azrama meM sthita dhanA chAnA yA vRkSoM se yukta tapasviyoM ke ramaNIka nivAsa sthAna kI yAda nahIM karatA thA / rAmagiri parvata prAcIna kAla meM tapasviyoM kA manohara nivAsa sthAna thA | rAmagiri kI pahacAna logoM ne rAmaTeka se kI hai, jo ki nAgapura ke samIpa hai / anya logoM ke matAnusAra rAmagar3ha pahAr3I madhyapradeza meM hai 1 tapaH sAdhanA karate hue kamaTha dhyAna meM itanA lavalIna rahatA thA ki use * apane nivAsa sthAna kI yAda hI nahIM AtI thI / vaidika paramparA ke anusAra anvAhArya, pacana, gArhapatya, AhavanIya aura Avasathya meM pAMca agniyA~ hotI haiM / paJcAgni tapa karane vAlA garmI kI Rtu meM apane cAroM ora agni jalA letA hai aura Upara se sUrya ke tApa kA sevana karatA hai| yasminprAtrA sthapuTitatalo bAvavagdhAH pravezAH, zuSkA vRkSA vividhavRtayo nopabhogyA na gamyAH / yasmAd graSmAnnayati divasA0zuSkavairAgyahetostasminnau katiciva balAviprayuktaH sa kAmI ||5|| yasminnityAdi / yasmin parvate / prAvA upalaH / jAtyaikavacanam | 'grAvANI 'polapASANI' ityamaraH / sthapuTitatalaH strapuTitaM nimnonnata talamavaH pradezo yasyeti bahubrIhi 'sthapuDhaM viSamonnatam' iti ghanaJjayaH / 'adhaH svarUpayorastrI tala syAt' ityamaraH / pravezA: araNyadezAH / dAvadagdhA dAvAgninA asmitAH / 'davadAvo vanAraNye' ityabhidhAnAt / vRkSA staraNaH / zuSyanti sma zukkAH / kalpaH " zuSyacaH km' iti tasya kaH / viviSavRttayaH vividhAzca tAH bRtayazceti bahuvrIhi: / 'vicitraH syAdvavidham' iti / 'prAcInaM prAntako vRtiH' iti ca vacanAt prAntAvaraNAnItyarthaH upabhogyA na sthAtuM yogyA na bhavanti / gampAzca na vihArayogyAzca na bhavanti / tasmin gaho tavAmagirI / yaH amalA viprayuktaH strIvimuktaH san / zuSkavairAgyahetoH niSphalaviraktinimitam / katicit kiyataH / pAna hame graSmAstAn / divasAn vAsarAn / 'klIbe divasavAsarI' izyamara | yati hama yApayati sma / sa kAmI viSayAbhilASukaH / kamaThaH sosAviti navamavRttenAkAGkSAnivRttiH // 5 //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga ambaya-yasmin mAvA sthapuTitatalaH, pradezAH dAvadagdhAH, vRkSAH, zuSkAH na upabhogyAH vividhavRtayaH na gamyAH tasmin adro yaH abalAviprayuktaH sa kAmI zuSkavairAgyahetoH katicit aSmAn divasAn nayati sm| ____artha-jisameM patthara U~ce nIce tala bhAga vAle the, jisake pradeza dAvAgni se dagdha the, jahAM vakSa zuSka hone ke kAraNa upabhoga ke yogya nahIM the, aneka prakAra ke kA~ToM se neSTita hone ke kAraNa gAmA karane yogya nahIM the usa bhUtAcala parvata para apanI bhAI kI patnI itvarikAtulya basundharA se alaga hue usa kAmI ne zuSka vairAgya ke kAraNa kucha garmiyoM ke dina bitaaye| __vyAkhyA-vaha bhUtAcala parvata pattharoM ke par3e rahane ke kAraNa U~cA nIcA thA / vahA~ garmI ke kAraNa vRkSa sukha gae the| ataH unase phalAdi kI prApti nahIM ho sakatI thii| usa pradeza meM aneka kATe Adi par3e hue the, ataH vahIM gamana karanA kaThina thaa| aise sthAna para kamaTha tapasyA karatA thA, kintuM usake vairAgya kA kAraNa zaka thA; kyoki vaha kAma aura krodha se abhibhUta hokara tapasyA kara rahA thA / apane bhAI kI patnI ke sAtha sahavAsa karane ke kAraNa vaha kAmI thA aura cUMki rAjA aravinda ne use dezanikAlA de diyA thA, isa kAraNa vaha krodhita thaa| yahAM vasundharA ke lie abalA zabda prayukta karane kA kadhi kA tAtparya yaha hai ki kamaTha ne usake pati kI anupasthiti meM usake sAtha sahavAsa kiyA thA aura vaha usakI. yojanA ko asaphala karane meM asamartha thI, ataH abalA thii| yaM cAnviSyandhanamatha nadImattarArohazailAnityujhAntazviramanuzayAbhrAtRbhaktaH kanIyAn / zokAddehe katicidavazAvatyanUcAnavRttyA, nItvA mAsAnkanakavalaya_zariktaprakoSThaH / / 6 / / yaM cetyAdi / atha amntre| 'maGgalAnantarArambhaprapanakAtsaryeSvatho atha hatyamaraH / bhrAtRbhaktaH jyeSThabhrAtRyatsalaH / kanIyAn mrubhuutiH| 'kanIyAMstu yuvAlpayoH' ityamaraH / vehe shriire| mavazAt anavInAt / aprimitaadityrthH| barakAta duHkhAt / kanakavalaya aMtariktaprakoSThaH / kanakasya valaya iti tatpuruSaH / 'kaTaka valayo'striyAm' ityamaraH saspa / bhrazAH pAtaH | 'So aMzo yathocisAt' ityamaraH / tena rikto vikalA prakoSThaH kurparAghaH pradezo yasya sa tathoktaH san / 'kakSAnsaraM prakoSThaH syAt / prakoSTha kUparaH' iti zAzvataH / 'spAtlapho.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya Nistu kUparaH / asyopari pragAmaH syAtprakoSThastasya cApyavaH' ityamarazca / atropalakSaNabhUtena valayabhraMpona duHkhAdhiyaM virAgazca vyajyate / aspanUcAmavRspA atyantavinItavataMnena / 'anUcAno vinIte syAtsAGga vedavicakSaNe' iti vizvaH / 'vRttirvartanajIvane' ityamaraH / katicit phiyataH / mAsAna nausyA yApayitvA / anuzayAt pazcAttApAt / 'athA'nuzayo ghogha dveSAnutApayoH' ityamaraH / yaM ca bhAtaram / ganimAtA anvayaH ! TEEL : gopa kAga | uttarAroholAn uttaraH Aroho yeSAM zailAnAM te tathoktAstAn uparibhASapracArayogyAmadrInityarthaH / 'uparyudIcyazreSTheSyapyuttaraM svAdanustaram' itymrH| mantra zailasya uttarArohavizeSarNa naravihArocitAnAma-drINAM niravazeSatvaM vyajayati / ciraM bahavAsarAn / 'cirAyacirarAtrAyacirasyAdyAzivarArthakAH ityamaraH / upabhrAntaH paricamati sma // 6|| anyaya--paMca' anuzayAt andiSyan bhrAtRbhaktaH avazAt zokAt dehe atyanRcAnavasyA kanakavalaya prazarikta prakoSThaH kanIyAn katicitta mAsAn mItvA dhanaM, nadI atha uttarArohIlAn ciraM atyubhrAntaH / / artha-pazcAtApa ke kAraNa jisakI khoja meM bhAI kA bhakta choTA bhAI anadhIna duHkha ke kAraNa zarIra ke prati tapasviyoM jaise vyavahAra ke kAraNa .sone ke kaMkaNa ke girane se rikta kalAI vAlA ho kucha mAha bitAkara vana, nadI aura U~cI car3hAI vAle parvatoM meM cirakAla taka atyadhika bhramaNa karatA rhaa| dhyAkhyA-bhAI ke cale jAne para choTe bhAI ko atyadhika pazcAtApa hamA / duHkha ko sahana na karane ke kAraNa usane zarIra ke prati mamatA tyAga dI aura kevala deha dhAraNa ke lie ho ( rasaddhi ke lie nahIM} annapAna grahaNa karane lgaa| vaha itanA durbala ho gayA thA ki hAtha se sone kA kaMkaNa gira jAne ke kAraNa usakI kalAI sUnI par3a gii| aisI hAlata meM vaha kucha mAsa taka to ghara para ThaharA | anantara apane bhAI kI khoja meM vana, nadI aura U~ce-U~ce parvatoM para bhramaNa karane lgaa| yaM cApazyadigarivananadoH paryaTansopi kRnDrAdadhvanAntaH katipayakaisirairavikuje / dUrAddhUmapratatavapuSaM nIlalezyaM yathogcai rASADhasya prathamadivase meghamAzliSTasAnum / / 7 // yaM cApazyaditi / so'pi marubhUsirapi / girivaranavI: parvatakAntArasaritaH / kRpakrAta kaSTAt / 'syAtkaSTaM kucchUmAbhIlam' ityamaraH / paryaTan paryaTanIti
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa prathama sarga paryaTan / aT gatAviti dhAtoH zatRtya: adhyabhArataH mArgAyastaH / 'ayanaM vamAdhvanyAtaH padavI sRtiH' ityukteH / AvADhasya ASAzyA candropetayA yuktA paurNamAsI ApAThI 'candropetAtkAle' ityaNa / TiThaNi iti GI / ASADhI paurNamAsI asyAstItyAbATho mAsa: / 'sAsya paurNamAsI' ityaN / lasya prathamadivase pratipahine | AzliSTa sAnum AzliSTam AkrAntaM mAnuparvatasa yena sa tathoktastam / 'snuH prasthaH sAnurastriyAm' ityamaraH / uccaH analpam | "mahatyucce:' ityamaraH / medhaM vArivAham / yathA yena prakAreNa / yattadonispasambandhAttatheti gamyate / yattadvaditizeSaH / 'va vA yathA tathaivaivaM sAmye ityamaraH / dhUmaprasavapuSaM dhUmena pratatama AvRtaM vapuH zarIraM yasya sa iti bahupado bahuvI hi vistRtaM pratatamiti / 'gAye vapuH saMhananam' ityabhidhAnAt / pacAgnimadhyagatatvAditi bhAvaH / maulalezyaM nIlA lezyA pariNAmavizeSo yasya tam / paMca kama ca atikuparvatanikuje / adrigoza giriprAyAcalarIla zilovayAH / 'nikukuJjI vA klIve' ityubhayatrApyamaraH / katipayathaH kiyadbhiH 'paTakati payAt yat' iti vyayaH / katipayAnAM pUraNAH katipayathAH ta eva katipaya'cakAstaiH / vAsareH divasaiH / dUrAt daviSThapradezAt / apazyat dadarza / dRzu prekSaNe / iti ghAtalaMDi " pAlAmA" ityAdinA pazyAdezaH 3 // 7 // anvaya --- girivananadI: kRcchrAt paryaTan adhvazrAntaH saH api ASADhasya prathamadivase AriSTasAnu meghaM yathA ghUmapratatavapuSaM nIlalezyaM yaM ca katipayathaH vaasre| -adrikuje dUrAt uccaiH apazyat 1 artha - parvata, vana aura nadiyoM meM atyadhika kaSTa se bhramaNa karate hue, ghUmane se thake hue usa marubhUti ne bhI ASADhamAsa ke prathama dina parvata kI coTI se sambaddha megha ke samAna dhUma se vyApta zarIra vAle, nIlavarNa ( duSTa abhiprAya vAle ) jisa kamaTha ko kucha dinoM ke bAda parvatakuJja meM dUra se U~ce sthAna para dekhA / dhayAkhyA -- pahAr3a car3hakara, nadiyA~ pArakara aura jaMgaloM meM bhramaNa kara mArga ke atyadhika kaSTa ko jhelate hue usa marubhUti ne kucha dinoM bAda ASADha mAsa ke pahale dina kamaTha ko dekhA / dhurye se vyApta zarIra vAlA baha kamaTha parvata kI coTI se sambaddha megha ke samAna laga rahA thaa| vaha nIla lezyA vAlA thA / kaSAya ke yoga se anuraJjita yoga pravRtti ko lezyA kahate haiM / ye lezyAyeM chaha prakAra kI hotI haiM- kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / inameM pUrva pUrva kI apekSA Age Ane vAlI levyAyeM vizuddha hotI 1. prazamadivase /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya haiN| kamaTha ko yahA~ nIla lekSyA bAlA kahA gayA hai| varNa kI apekSA use nIlavarNa bhI kahA jA sakatA hai| kamaTha parvata ke latAkuJjoM se dUra UMce sthAna para tapasyA kara rahA thaa| isa zloka meM ASADhasya prathamadivase ke sthAna para kucha TIkAkAroM ne ASADhasya prazamadivase pATha mAnA hai / ASADhasya prathamadivase kA artha hogAASAka ke prathama dina / ASADhasya prazamadivase pATha mAnane vAloM kA kahanA hai ki Age 'pratyAsanne nabhagi' ke rUpa meM zrAvaNa mAsa kI samIpatA atalAI gaI hai, jo ki prazamadivase pATha mAnane para hI utpanna ho sakatI hai, ataH prazamadivase pATha mAnanA cAhie / prathamadivase mAnane vAloM kA kahanA hai ki aisA mAnane para bhI mAsa kI pratyAsatti to rahatI hI hai, kyoMki ASADha ke bAda avyavahita rUpa se zrAvaNa mAsa hI AtA hai| yazcAbaddhabhrakuTiphuTilabhUtaTo jilavakraH, krodhAvezAjjvalavapadhano bhrAtaraM taM tadAnIm / snehodrekAccaraNapatitaM nApavRSTivirudhe, vaprakroDApariNatagajaprekSaNIyaM dadarza / / 8 // pazcetyAdi / savAmI tadarzanAvasare / 'sadatahma'dhunedAnItAnI sadyaH' iti kAle sAdhuH yaH kamaThaH / ASAbhrakuTi kuTilabhUtahaH bhAbakSA racitA prakuTidarzanavikArajo bhUbhaGgavizeSo yasya tat / 'bhra voeSa kuTikusa' hati hasthaH / kuTile ca te bau ca tathokta namostaTam AbaddhaM bhraphuTikuTilabhU taTaM yasya sa tathoktaH / 'AviddhaM kuTila bhugne bellitaM vakramityapi' ityamaraH / jillAvakra: jinha vakra dhanaM mukhaM yasyeti bahuvI hiH / 'jihnastu ttile'lse|' vakrAsye vadanaM tuNdvam ityubhayatrApyamaraH / krodhAvezAt krodhasya kopasthAvezAt avatArAt / kopakrodhAmarSaroSa' ityamaraH / svalavapaghanaH jvalatIti jvalan / 'zatRtyaH' jvalAnapadhano yasya sa tathoktaH / 'aGga pratIko'vayavopacanaH' ityamaraH / apavRSTiH vimukhadarzanaH san / snehorekAt snehasya premNaH udrakAt prAdurbhAvAt / 'prema snehaH' ityamaraH / varaNapatisaM caraNayoH patita vinatam / padadhicaraNostriyAm ityamaraH / vaprakrIDApariNatantraprekSaNIyaM baprakrIDA utsAtakelayaH / utkhAtakeli. zRGgArabaMprakrIDA nigadyate iti zabdArNavaH / tAsu pariNataH tiryagvantaprahArastu gaSaH pariNato mataH iti hlaayudhH| sa pAso gajapati karmadhArayaH / prelita yogyaH prekSaNIyaH vaprakrIDApariNatagajazvaprekSaNIyo darzanIyastam / 'gauNastena' iti samAsaH tatpuruSaH karmadhArayo vA / # mAtara marubhUti / bhivAm vinaSToskaH
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga aprema yathA bhavati tathA zabdaprada ityAdinA'JcayobhAnaH / sakSasvapremadhyacikaNe' ityamaraH / na varza nA'pazyan / vimukho'bhavati tAtparyam / / 8 / / anvaya-yaTana AbaddhakuTiTilabhra taTaH jinavavatraH krodhAvezAt jvaladapadhanaH apadRSTi: virUkSaM snehotakAt caraNapatinaM vaprakI r3ApariNata gajaprekSaNIyaMta bhAtaraM tadAnoM na dadarza / artha-ba~dhI huI bhrakuTi se kuTila bhrUtaTa vAle, kuTilamukha, krodha ke Aveza se jalate hue aGga yukta tathA anyatra mur3e hue netra vAle athavA burI dRSTi vAle jisa kamaTha ne premayukta sneha ke udreka se caraNoM meM par3e hue vaprakrIr3A meM tirachA dantaprahAra karane vAle hAthI ke sadRza darzanIya usa bhAI marabhUti ko usa samaya nahIM dekhaa| vyAkhyA-jisa samaya marubhUti kamaTha ke nikaTa AyA, usa samaya kamaTha kI bhauMheM car3ha gaI, mukha kuTila ho gayA, krodha ke Aveza se zarIra jalane lagA tathA usane netroM ko dUsarI tarapha ghumA liyA / bharubhUti usake caraNoM meM par3a gyaa| usa samaya usakI zobhA vaprakrIr3A meM tirachA dantaprahAra karane vAle hAthI ke samAna ho gii| kamaTha ne aisI sthiti meM bhI usakI ora nahIM dekhA ! vAkodara hAzI evaM sAr3a sAdi pazaoM dvArA ko jAne vAlI usa krIr3A ko kahate haiM, jisameM ye pazu dA~ta yA mIMgoM se TIle Adi ko miTTI ko ukhAr3ate haiN| so'sau jAlmaH kapaTahRdayo daityapAzo hatAzaH, smRtvA vairaM munimapaghRNo hantukAmo nikAmam / krodhAtsphUrjannavajalamutraH kAlimAnaM dadhAna, stasya sthitvA kathamapi puraH kautukAdhAnahetoH // 9 // so'sAvityAdi / so'so sa ega kamaThacaraH / so'sAvityubhayaprayogo bhUpta. vartamAnabhaveSvAtmkana sAdhakaH / jAlma, guNadoSavicArazunyaH / 'jAlmo'samIpyakArI syAt' ityamaraH / kapaTahukyaH kapaTena yukta hRdayaM yasyati bahuprIhiH / TilatAH / baityapAzaH nindyadevaH / nindye pAzap' iti pAzaptyaH / hatAzaH hatA duSTA AzA abhilASo yasyeti bahumohiH / 'AzA tRSNApi pAyatA' ityamaraH / vairaM prAmbhava virodham / smaravA dhyAtvA ! apaghRgaH apagatA ghRNA yasya saH / kAruNyaM karuNA ghRNA ityamaraH / kroSAt kopAt / muni manyate kevalazAmena lokAlokasvarUpamiti munistam / bhAvini bhUtavaTupacAraH / pArzvanAtham / mikAmaM yatheSTam nikAmeSTA yapepsitam' ityamaraH / hantukAmaH hantu kAmayate
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 pArzvabhyudaya iti hantukAmaH / 'tumo manaskAmaH' iti makArasya luk / sphUnivajAlamukaH sphUrjatIti sphUrjana / TuboraphUvinirghoSa' iti zatRtyaH / jalaM muzcatIti jalamuka / san mokSaNe dinaptyaH / navazcAsI jalamuk ca nava-jalamUk / 'nUtane navaH' ityamaraH / rapharjezcAmau ma ceti punaH pharmadhArayaH / tasya pravanabhinavamaMghakhya kAlimAnaM kAlasya zyAmalasya bhAvaH kAlimAna zyAmalatvam / 'pRthvAdervebhan' iti bhAve imantyaH / 'kAlapAmalamenakAH' ityamaraH / vaSAnaH ghase iti dadhAnaH dadhat / 'sandIti' AnazatyaH / kotukAdhAnahato harSopAdAna kAraNasya | athavA jAsargakAraNena svamanoharSotpAdanimittamiti hetI kaa| 'kautukaM vAbhilASe syAdutmave pamahAyoH' iti vizvaH / tasya muneH / puraH agre / 'syArapuraH purato'grataH' ityamaraH / kathamapi garIyasAprayatnenetyarthaH / 'zAnahetubiThAyAmadhikathamitya nyayam / 'kayamAstithApyantaM yatnagauravabAghayoH' ityabhidhAnAt / svitvA AsthAya / / 9 / / kiJcitpazyanmunipamanaghaM svAtmayoge niviSTa, gADhAsUyAM manasi nidadhattadvadhopAyamicchan / krUro mRtyuH svayamiva vanasvedabindUnsaroSA vansapizciramanucaro rAjarAjasya vadhyo ||10|| kiJcidityAdi / svAtmayoge svasthAtmA tasya yogastathoktA nasmin svaekarUpa yAne 1 'AtmA prasno dhRtibuddhiH svabhAvo mahavamaM ca' ityamaraH / miviSTaM nivizati sma niviSTastam / amacaM na vidyate aghaM pApaM yasya saH sam / 'kaluSa vRjinainotram' ityamaraH / anena niraparAdhakatvaM sUkhyate / munipaM munInpAtimunipastam hitopadezena paramapada prApakamityarthaH / kiSmita ISat / 'kiJcidISanmanAgalpe' ityamaraH / pazyan avalokayan / manasi mAnase / gAvAsyAM dRDhAkSAnnim / 'gAva zatavAni ca / ' 'asUyA tu doSAropo guNeSvapi / ' ityubhayatrApyamaraH / nivapat nidadhAtIti nidadhat sthApayan / svayam Atmaba / 'strayamAtmani' ityamaraH / adhyayatvAtmarvavibhaktiSu prayujyate / mRtyuriva yamabat / karaH vAnakaH / 'nRzaMso ghAtakaH kraH ityamaraH / SopAyam samma muneH baSasya himanasya upAyaH cikitsA tathoktastam / 'upAyaH karma ceSTA pa pikitsA ca navakriyA' ityamaraH / jchan icchatIti ichan / Su icchAyAmiti paatoH| yaMgamiSoH zicchaH' ili zimachAdezaH tasmAt shtrsyH| roSAt krodhAt / sva. bindUna dharmAmdulanAn / 'dharmo nidAdhaH svedaH syAt' 'pRSanti bindu pRSatAH pumAMso vinuSaH striyAm' ityubhayatrApyamaraH / vahA~ paran / antarvASpA antastambhitAbhuH rAjarAjasya rAjAno pakSAH / 'rAjA prabho nRpe candre yo yozacandrayoH'
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga itivizvaH / rAjJAM rAmA rAjagajaH kuberaH / 'rAjarAko dhamAdhipaH' ityamaraH / 'rANAnsajhe ityada / tasya anucaro yakSaH / saH kmtthprH| ciraM bahukAlam / vaghyo cintayAmAsa ! dhye smR nimnAyAm / iti dhAno: niT 'no noNamekozAta pratyaukAraH / yugmam / / 10 / / anvaya----saH asau jAlmaH kapaTahRdayaH daityapAzaH, hatazaH, sphUnnijalamucaH kAlimAnaM dadhAnaH svAtmayogeM niviSTa anargha muniya kiJcit pazyan, manasi gAThAsUyAM nidadhat. ropAta svedavindUna vahana svayaMkrUraH mRtyuH iba apaghRNaH baira smRtvA muni nikAmaM hantukAmaH kroSAt kautukApAnahetoH tasya puraH kathamapi sthitvAtadhopAyaM icchan antabhiH rAjarAjasya anucaraH / / 9-10 // ____ arma-kara ( guNa doSa ke vicAra se zUnya ), kapaTa hRdaya, ninditadeva, nirdaya, ciraMdadhya garjanA karate hue nae megha ke samAna kAlimA ko dhAraNa karate hue usa kamaTha ke jIva yakSa ne dhyAnayoga meM nimagna, niyApa una pArzvanAtha munIzvara ko kucha dekhakara mana meM gADha masUthA ( asUyAH = dUsare ke guNoM meM bhI doSa dekhanA ) ko dhAraNa karate hue, roSa se pasIne ko binduoM ko dhAraNa karate hue, svayaM krUra mRtyu ke samAna nirdaya ho, baira kA smaraNa kara muni ko yatheSTa rUpa se krodhapUrvaka mArane kI icchA kI pUrti ke lie unake samIpa meM jisa kisI prakAra ( bar3e prayatna se ) Thaharakara unake vadha ke upAya kI icchA karate hue AMsuoM ko andara chipAkara kubera ke sevaka ke samAna adhika samaya taka vicAra kiyaa| vyAkhyA-krUra aura kapaTa hRdaya vAle usa yakSa ne pArzvanAtha munIzvara ko dhyAna yoga meM nimagna dekhaa| unake prati vaha gAr3ha asUyA ko dhAraNa kara rahA thA / krodha ke kAraNa usake zarIra para pasInA ubhara AyA thaa| vaha yakSa usa samaya mRtyu ke samAna nirdama ho gayA thaa| usane pUrvajanma ke vera kA smaraNa kara muni ko mArane kI icchA se unheM bahuta dera taka dekhA / viraha vyathA ke kAraNa usane netroM meM A~sU bhare hue the|| kintu prakaTa na karane ke uddezya se usane unheM andara hI andara chipA liyA thaa| usa samaya vaha yakSa garjanA karate hue nUtana megha ke samAna kAlimA ko dhAraNa kara rahA thaa| kamaTha vAstava meM kubera kA anucara nahIM thA, kintu apane vyavahAra se vaha kubera kA anucara laga rahA thA / / 9-10 / / meghestAvatstanitamukharaividhududyotahAsazcittaM kSobhAntiravasadRaurasya kurve nikurvan /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ : pAzvabhyudaya pazcAccainaM pracalita dhRti hI haniSyAmi citraM, meghAloke bhavati sukhinopyanyathAvRtti cetaH // 11 // merizyAdi / sAvat prathamataH / yAvattAvapaca sAkalyevanau mAne'vadhAraNe stanitamukhaH stanitena majinena mukharaM cArTa | 'svanitaM gatiM menirghoSe ' iti / durmukhe kharAbakho' iti cAmaraH / dviravasadRzaiH gajasamAnaH / meghaiH jaladaH / asya muneH / citta kSobhAm svAgatavepathUn / kurve karomi / pazcAca tadanantaram / pratIcyAM carame pazcAt' ityamara: / evaM munim / pracalitati pracalitA prakampitA vRtiH dhairyaM yasya saH tam / 'calitaM kathitaM bute / ' dhRtirdhAraNa maiyo:' ityubhayatrApyamaraH / mikuSm nikarotIti nikurvan nirAkurvantityarthaH / citram adbhutaM yathA bhavati tthaa| ho duHkhaheto 'ho duHkhatAbudiSTo hI vismaya viSAdayo:' iti vizvaH / haniSyAmi ghAtayiSyAmi / atra samarthanamAha / loke hine sukhinoSi mizra janasaGgatasyApi / kiM punare kA kina hRtyapizabdArthaH / cetaH hRdayam / 'cisaM tu deto hRdayam' ityamaraH / anyathAbU si anyena prakAreNAnyathAanyathAbhUtAvRttirvartanaM yasya tat anyathAvRtti vRttirvanajIvane' ityamaraH / bhavati jAyate / pramAdyata ityarthaH // 11 // 52 anvaya- ( yataH ) meghAloke sukhinaH api vetaH anyathAvRtti bhavati ( tataH ) tAvat nikurvan (ahaM) stanitamukharaM vidyududyotahAsa: dviradasadRzaH meghaH sya cittakSobhAn kurve, pazcAt ca pracalitadhRti evaM hI citraM haniSyAmi / artha --cU~ki megha kA darzana hone para sukhI vyakti kA bhI citta anya prakAra kI pravRtti bAlA ho jAtA hai, ataH tiraskAra karatA huA meM garjanAoM se bhayaGkara dhvani yukta, vidyut ke udyota se asamAna zarIra vAle meghoM se isake ( bhagavAna pArzva ke ) citta meM kSobha utpanna karUMgA / anantara prakampita dhairyaM vAle ise ( bar3e harSa kI bAta hai ) vicitra upAya se mAra DAlUMgA vyAkhyA - jaba megha kA darzana hone para ( praNayI janasahita ) sukhI vyakti kA citta bhI vikRta ho jAtA hai to ekAkI vyakti kA to kahanA hI kyA hai ? ataH bhayaGkara garjanAoM tathA bijalI se prakAzamAna zarIra vAle meghoM se meM ( yakSa ) isa pArzvanAtha ke mana ko zubdha karU~gA, jisase isakA dhairya sthira nahIM rahegA aura taba maiM bar3I saralatA se vicitra upAya se ise mAra DAlUMgA / dhyAyanneyaM munipasabhaNInmiSThurAlApa zauNDo, bho bho bhikSobhaNatu sa bhavAnsvAntamantanirmanchan /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga kSINakleze sibidhuSi mati ki nidhatte'Ggitatve, kaNThAzleSapraNayini jane kiM punarasaMsthe // 12 / / dhyAyannityAdi / evaM kathitarItyA / dhyAyan dhyAyatIti dhyAyana cintayan / michurAlApazINDaH niSThurazcAsau AlApazca niSThurAlApastasmin zauSTaH mattaH / 'mase zoNDotkaTakSIyAH' ityamaraH / kaThoravacanapara ityrthH| mugiya pArzvanAtham / abhaNIt avocat / bho bho bhikSo ! hai he mune 1 'bhRzAbhISaNAvicchede prAk diH' iti bho zabdasya siH prayogaH / 'atha sambodhanArthakAH / syuH pyAT SADala ne nai bho'' iti / 'bhikSa' parivAda' iti cAmaraH / athavA bhobhI ityeka padam / 'a tyAmantraNe he he bhobho iti ca kathyate' iti halAyudhaH / svAstasantamidhAman svAntaM cittam / antanirundhana antadaMghAnaH / bhavAn pUjyastvam / bhagatu jalpatu / brahItyarthaH / bhavacchandaprayoge prathamapuruSa iti vacanAt / 'siSiSi siSAthetisiSidhivana / ' liTavasu kva sa us iti us / tasmin siddhe / zINakleze mINo naSTaH 'kSi kSaye' iti ghAtoH ktaH / 'bhUtvAderiH' iti tasya naH / 'kSerItIkAraH / ' kSINaH klezo asya tasmin / aGgisatve aGgamasyAstItpaGgI jovaH sa eva tattvaM pakSArthastasmin Atmadravya ityarthaH / mati budhi / kiM nidhase kimayaM nidadhAtIti praznaH / atrArthAntaranyAsaH / jane baMdhuloke / kaSThAilevapraNayini grIvAliMganAni sati / punaH pazcApi punaraprathameM bheda' ityamaraH / dUrasaMsthe dUre viprakRSTapradeza saMsthA sthitiyasya sasmin vastuni saMsthAcAre sthitI mRtI ityabhiSAnAt / ki kimarthamabhilaSamiti jugupsA / "kiM pRcchAyAM jugupsate' ityamaraH / 'uktasiddhayarthamanyArtha nyAso'nyArthapuraH saram / kathyate'rthAntaranyAsaH' iti vAgbhaTaH // 12 // anvaya- evaM dhyAyan niSThurAlApa zoNDaH muniyaM abhaNIt-bho bho bhikSo! svAntamantanisandhan saH bhavAn bhaNatu / ki kSINaphleze siSidhuSi ajitattve mati nidhatte, ki punaH dUrasaMsthe kaNThAzleSapraNayini jane ( mati nighatte ) ? artha-uparyakta rUpa se socatA haA nirdatha, bhASaNa meM pravINa vaha yakSa munirAja se bolA he he munirAja ! mana ko apanI antarAtmA meM rakhakara vaha ( dhyAnI rUpa meM prasiddha ) Apa kahie / kyA Apa duHkha dene vAle kamoM ke naSTa ho jAne para siddhAvasthA ko prApta Atmadravya meM mana ko lagA rahe haiM athavA ( Apake ) kaNTha meM AliGgana kI icchA rakhane vAlI dUravartI priyA meM mana ko lagA rahe haiN| vyAkhyA-yaha socakara ki pahale maiM bijalI kI garjanAoM se yukta bhayaGkara AvAja karane vAle meghoM se isakA dhyAna bhaMga karUMgA, anantara
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 pArvAbhyudaya vicitra upAyo se mAra DAlUMgA, kaThAra bAta bolane meM nipuNa vaha yakSa bolA- he bhikSu ! tuma karma se vimukta AtmA kA dhyAna kara rahe ho athavA usa priyA kA dhyAna kara rahe ho jo tumhAre kaNTha meM AliGgana karane kI icchA karatI hai, jarA apane mana ko TaTolakara yaha to batalAo / ityuktvAdo muhurupavahanizcitAtmopasargo', baddhakrodhaH sarabhasamasau bhImajImUtamAyAm / mAgasAkSonmunipamabhito no manAgaNyapUriH, pratyAsanne nabhasi vayitA jIvitAlambanA / 13 / / ityuSatvetyAdi / iti pratipAvitaprakAreNa / 'ipti hetuprakaraNaprakAzAdisamAptiSu' ityamaraH / mA punaH / zravaH adaso napuMsakaliGga vitIyakavacanam / savA etaducyamAna stharUpam / upavana gharan / nizcitAramopasargaH AtmanA kriyamANa upasargaH AtmopasargaH nizcitaH prAramopasoM yena sa tathoktaH / ananya klIvamutpAta upasargaH samaMtrayam ityamaraH / anukroSa: baddhaH krodho yena saH kRtakoSaH / asau dezmaH / sambhasaM rabhasena saha vartate yasmikarmaNi tathoksa saharSam / sazIna vA 'rabhaso vegaharSayoH' ityamaraH / munipaM yamIzvaram / mamitaH sarvataH / 'hAnikasamayA' ityAdinA dvitIyA / bhImajIbhUtamAyAM bhImaJcAsau jImUtazca / 'ghora bhIma bhayAnakam' ityamaraH / jImUto'nna balAhakaH 'iti dhnmbyH|' sasya mAyAM kalpanAm / bApha rabhasena / 'sAkSATityajasAhAya prAGbhakSa sapadi sute' ityamaraH / asAmot sRSTimakarot / sRja visarge / luG / batra samarthanamAha / nabhasi zrAvaNamAse / 'nabhAH bhAvaNiphazca saH' ityamaraH / pratyAsAne sannikRSTe / 'samIpe nikaTAsannamalikRSTasanIbavat' ityamaraH / pitAjIvitAsambanAmoM dayitAyAH priyAyAH jIvitaM jIvanaM tasyAsambanam AdhAraH tadarSata ityevaM zIla tathoktaH / 'ramaNI dathitA prithA' iti dhanaJjayaH / vimuktkaantaamiivmopaayaa'bhilaassii| manAgapi ISadapi / 'kizcidISanmanAgalpe' ityamaraH / amarikana sUriH asUriH apaNDisaH 'paNDitaH sUrirAcAryaH' iti dhanaJjayaH / no na bhavati / 'amAve nA no nApi' ityamaraH / nabhaso mAsasya virahaduHkhodrekahetukhAtsvAbhiprelasikhaye zosako na bhavedeti sAparyam // 13 // anvaya-iti adaH uktvA mahuH upavahana aso nizcitAlmopasargaH pavakrodhaH payitAjIvitAlambanArthI nomanAk api asUriH aso pratyAsanne nabhasi muni abhitaH sarabhasa bhImajIbhUtamAyAM nAka manAkSIt / artha-aisA kahakara bAra bAra samIpa meM jAte hue ( yuddha ke lie kaTi
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 55 baddha hote hue ) atyadhika mUrkha usa kamaTha ke jIva yakSa ne apane dvArA upasarga karane kA nizcaya kara, krodha meM ba~dhakara, dayA se yukta una pArzvanAtha bhagavAn ke maraNa ke upAya kI icchA se zrAvaNamAsa ke nikaTa A jAne para muni ke cAroM ora paurvAparya kA vinA vi bAra kie zIna hI bhayaGkara meghoM kI mAyA kA sRjana kiyA / vyAkhyA-apanI kaThinAI ko bhI paravAha na kara usa yakSa ne bhagavAn pArzvanAtha ko mAra DAlane ko icchA se meghamAyA kA sujana kiyaa| kucha logoM ne dayitAjIvitAlambanArthI kA eka dUsarA artha kiyA hai / rAkSa apanI priyA ( basundharA) ke ja.pita ho kA idura thaa| priyo viyukta hone para usake maraNa kI sambhAvanA se vaha Dara gayA thA aura muni ko mArakara zIghra hI apanA sandeza bhejakara vaha priyA ke prANoM kI rakSA karanA cAhatA thaa| vidyunmAlAsphuritarucire meghajAte natAze, sphurjadvanne saTiti kamaTho vRSTipAtaM sasarja / kAlenAsau kila jalabhRtAM yoginaM taM vitanvan, jImUtena svakubAlamayo hArayiSyApravRttim ! 14 // bidyunmAletyAdi / vidyunmAlAsphuritavadhire vidhutAM saudAmanInAM / taGisaudAmano vidyuta' itymrH| mAlA paMktiH / 'mAlA paktiH puSpAdivAmAna' iti bhAskaraH / tasyAH sphuritena prakAzena ruciraM manoharaM tasmin / 'sundara ruciraM pAru suSamaM sAdhu zobhanam ityamaraH / sphUrNa sphUrjat nirghoSat vajamaniryasya tasmin / 'vamo'strI hIrake pI' ityamaraH / meghajAte meghAnAM jAtaM samUhastasmin / 'uhAnnabhUtayorjAtaM vRnda jAtyo stu na dvayoH' isyanekAdharalnamAlA / natAze na tA vyAptA AzA dizo yena tarimasati / 'bAzAzca haritazca tAH' ityamaraH / asau kamaThaH / kAlema kRssnneg| 'kAlazyAmala mecakAH' ityamaraH / jomUtena bheghen| 'jImUtI meghaparvato' itymrH| taM munim / jalabhutA balAhakAnAm / yogirna saMsagiNam / 'yogaH sannahanopAyadhyAnasaGgati yuktiSu' ityamaraH / visatvan bitanotIti vitanvan / tanoteH rAtRttyaH / svakumAkhamayoM sva sya phuzalamayIm puNyamayIm / 'kuzala kSemamastriyAm' ityamaraH / pravRtti pravartanam / pravRtti prakRSTAM vRttimityarthaH / 'vRttirvartanajIvane' ityamaraH / athavA pravRtti vRttAntam / 'vArtA pravRttivRttAnta udantaH syAt' ityamaraH / 'vRtabirsane' striyAM ktin tyaH / hAyiSyan hAyiSyatIti hArayiSyan / 'viharategharSAto. stAsI luroriti sthtyH| 'balAdeH' itoT / 'saMllaDvatsyoTo iti
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArthyAbhyudaya zatRtyaH / nAgAyiSyan / ugasagaMvidhAnAditi yAvat / vRSTipAta varSapatanam / jhaTiti zIghram / 'sAjhaTityajasAlAya' ityamaraH / sasarja nimimIte sma / 'saja visarge / ' liT / kila yAtAyAm / 'vAtAsambhAvyayoH kila' ityamaraH // 14 // anna-jantumAlA rilamire ra vajAre naze satI jImUtena svakuzalamayI pravRtti hArayiSyan saM jalabhRtAM kAlena kila yoginaM vitanvan aso kamaThaH riti vRSTipAtaM sasarja / arma vidyut samUha ke prakAza se dIptimAn tathA vana jisameM garjanA kara rahe the aise meghoM ke samUha dvArA dizAyeM vyApta kara lene para medha ke dvArA apanI kuzalavArtA bhejane kI icchA se una muni ko meghoM ke kRSNavarNa se sambandhita karate hue usa kamaTha ke jIvadhArI daitya ne zIghra vRSTipAta kI sRSTi kI thii| vyAkhyA-kamaTha ke jIvadhArI daitya ne zIna varSA prArambha kii| usa samaya vidyut samUha ke camakane se vaja jisameM garjanA kara rahe the, aise meghoM se dizAyeM vyApta ho gii| apanA kuzala samAcAra bhejane ke lie una muni ko meghoM ke kRSNavarNa se sambandhita karate hue kamaTha ke jIvadhArI daitya ne zIghra hI vRSTipAta kI, sRSTi kara dii| 'svakuzalamayo pravRtti hArayiSyan' kA dUsarA artha hogA-apanA kalyANa karane vAle pArzva ke prayatna athavA vyApAra ko chur3Ane kA icchuka / evaM prAyAM nikRtimadhamaH kartumArabdha bhUyo, mAyAzolazciraparicitAdvairabandhAraprakupyan / siddhastanniSkramaNasamaye yogine bhakti naH, sa pratya. phuTAkusumaiH kalpitAya tasmai / / 15 / / evamityAdi / bhUyaH punH| ciraparicitAta ciraM bahukAlaM parirityate smeti paricitaH tasmAt / bahukAlamabhyastAt / vairavayAt viroSAnubandhAt / prakupthan prakopitaH san / mApAsomaH mAyayA kapaTenayuksa zIla svabhAyo yasya sH| 'zolaM svabhAve sabutte' ityamaraH / aSamaH nikRSTaH / nikRSTa pratikRSTAvarepha yApyAvamASamAH' ityamaraH / sa kamataH / talijakramaNasAraye tasya muneH niSkAmaNasya pariniSkramaNasya samaya kaale| 'kAlo diSTopyanehApi samayo'pi' ityamaraH / bhaksinaH namantItyevaM zolA namrA: bhaktyA guNAnurAgeNa namrAstaiH / siddha devvishessH| 'pizAyI guhAkaH siddho bhUto'bhIdevayomamaH' ityamaraH / pratya: ma. 'pratyagro'bhinako nabhyaH' ityamaraH / buTakusumaiH kuTajAnAM bamamallikAnAM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga kusumaiH puSpaiH / "kuTajo vanamallikA' iti halAyudhaH / kahipatArghAya kalyate ruma kalpitaH arghaH pUjA triviyasya tasmai 'mUlyai pUjAvidhAvaH' ityamaraH / tasma yopine pArzvamUnayaM evaM vakSyamANarotyA / prAyAM bahulAm / 'prAyo bahutne mRtyau gha sukhyAnazanayorapi' ityabhidhAnAt / prAyo bhUmyantagamane ityamaraH / pAntapAThAcyAnadhyayo'yaM zabdaH / niti nirAkRtim 'kusRtinikRtiH zATyam' ityamaraH / 'nikRtirasane kSepe vadanti zaThazAThyayoH' iti vishvH| katu bidhAtum / Arava prArame / 'rabhi rAbhasye' luGAtmanepadam // 15 // anvaya-tanniSkramaNasamaye bhaktinaH siddhaH pratyagraMH kuTajakusumaiH kalpitAyi tasmai yogine ciraparicitAta vairabandhAta prakupyan sa mAyAzIla, adhamaH evaM prAyAnikRti kattu bhUyaH ArabdhaH / artha-mina ' bhagana ke dIkSA kalyANaka ke lie nikalate samaya bhakti se namra siddha nAmaka deva vizeSoM ne nae mallikApuSpoM se pUjA kI thii| una yogI bhagavAn ke prati cirakAla ke abhyasta baira ke bandha se kopa karate hue usa mAyAzIla adhama yakSa ne isa prakAra kA tiraskAra karanA punaH prArambha kara diyaa| vyAkhyA-prANI apane cirakAla ke abhyAsa ke vazIbhUta hokara kArya karatA hai| jina bhagavAn pArca ke dIkSA kalyANaka ke samaya devatAoM ne bhI girimallikApUSpoM se pUjA kI thI, unhIM kA kamaTha kA jIva yakSa uparyukta rIti se tiraskAra karane lgaa| parjanyAnAM nimanusakaH sphAvayan siMhanAvAnAkrozaiH svarmuniparisarAttajayannAzavatyaH / hA dhigmUDha bhagavati munau pUrvabandhau na cauccaiH prota: prItipramukhavacanaM svAgataM vyAjahAra || 16 / / parjanyAnAmiti / saka: kutsitaH saH sakaH kamaJcaraH / nAzavatya: nAzenaprerito daityaH tathoktaH pRSodarAditvAtsamAsaH' aatmnaashaaho'surH| muniparisarA samIpabhUmeH / 'paryantabhUH parisaraH' ityamaraH / parjanyAnAM meghAnAm / 'parjanyo rasadandendrI' ityamaraH / dhvanimana dhvanipratibhAgini ca / 'pratiparyanUbhi' iti dvitIyA / siMhanAvAn siMhadhvanIn / sphAvaman vardhayan / sphAvayatIti sphAvayan / 'sphAyaDa vRddhI' iti dhAtoH 'kathAtipAtisphAyoglalAvamIti' vamAgamaH / zatRtyaH / svaiH svakIyaH / AkrozaH zapanadhvanibhiH / tarjayan sarjayatIti tarjayan bharsyatityarthaH / pUrvamanyo pUrvabhavAnuje / bhagavati mAhAtmyavati / 'bhagaH zrIkAma
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 pAzrvAbhyudaya mAhAtmyavIya yala ki kI tira' ityamaraH / muno mogini ucnaH adhikam / protaH santuSTaH san / prItipramukhatracanaM prItimukhANi prItipUrvANi vanAni yasmin tat prItipramukhavacana yathA bhavati tathA ] svAgataM zojanamAgataM svAgata kSemAgamanam / na pyAjahAra na pravIti sma / vyAGga, pUrvasya halo dhAloliT / mUkhaM mUkham tvAm / hA dhik / prAzivabandhoH svAmino darzane protyA kuzalodantaM na prapancha kintu siMhanAdaprabhUti tarjanameva cakAreti bhAvaH // 16 // anvaya-eka: nAzadasyaH parjanyAnAM dhvani anu siMhanAdAna sphAvayan muniparisarAt svaH AzaiH tajaMyan pUrvabandhau bhagati munI uccaH prItaH san protipramukhAnanaM svAgataM na vAjahAra ( iti ) mUI hA dhik / ___ artha-kutsina ( tathA / nAza se prerita usa daitya ne meghoM kI dhvani ke sAtha siMha ke maa| gAya kI vRddhi karate hae muni ke samIpa se apane AkrozoM dvaar| bhartsanA kara pUrvajanma ke choTe bhAI, ( atyadhika ) mAhAtmya vAle musi. atyadhiH na hI zrIzidare vacanoM se sAmAna nahIM kiyA / hA, usa mUDha ko dhikkAra hai| vyApA-vaha kamaTha kA jIva yakSa kutsita thA aura vinAza ko priya mAnatA thA, ataH usa muni ke sAmane usane joroM se siMhanAda kiyA, meghoM kI AvAja karAI, unakI taraha-taraha se bhartsanA kii| atyadhika prasanna hokara prIti se bhare vacanoM dvArA unakA svAgata nahIM kiyA / hAya, usa mUr3ha ko dhikkAra hai| mAzadainyaH kA dUgarA artha hai-nAza hai priya jisako / kvAyaM yogI bhucanamahitI duviladhyasvazaktiH, kvAsau kSudraH kamaThadanujaH kvebharAjaH kva dNshH| kyA sadhyAnaM ciraparicitadhyeyamAkAliko'sau, dhUmajyotiH salilamarutAM sannipAtaH kya meghaH // 17 / / kvAmiti / bhuvanamahitaH bhuvanaMga lokena mahyate sma bhuvanabhahitaH trilokapUjita ityarthaH / khiladhyasvazaktiH duniladdhyA anivAryA svAdhiyaspeti bahupado bahuvrIhiH / apaM yogI eSa muniH / va kutra / sama, nIcaH / aso kamaThavanujaH ayaM kamaThaca radatyaH / kca imarAjaH gjendrH| kva daMza- dazanAmA jantuH / 'dazastu namakSikA' ityamaraH / kara asat azubham dhyAnaM / pava ciraparicitamyeyaM cirAt paricitagampastaM dhyeyaM dhyAtavyaM vastu yasya tat cireNAmpasta1. kva iti mhdntr|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 59 viSayamityartha: / dhyAnaM zubhadhyAna kva / mAkAlika: akAla bhavaH AkAlikA anvsrjH| dhUmajyotiH salilamayatAM ghUmazna jyotizca sarilaM ca marucca 'jyotiH sadyAtadRSTiSu' ityamaraH / teSAM sanipAtaH saGpAtaH / asA meghaH kAlameghaH kva / / 17 // anvaya-duvilayasvazaktiH bhuvanamAhitaH artha yogI kva, asau kSudraH kamaThadanujaH kvaH, vava ibharAjaH, kva daMzaH, ciraparicitadhyeya AsadhyAna kva asau dhUmajyotiH salilamarutAM sannipAla' AkAlikA meghaH kva / artha-jisakI Atmazakti kA ullaMghana karanA kaThina hai, aisA tInoM lokoM ke dvArA pUjya yaha yogI kahA~ aura nIca kamaTha kA jIva daitya kahA~, kahA~ to gajarAja aura kahA~ vana makkhA, jisakA dhyeya ciraparicita hai aura pUrNarUpa se jisakA dhyAna zobhana hai aisA yaha yogI kahA~ aura dhuA~, agni, jala tathA .. anudAma mA ajAmati mI nA ho jAne vAlA) megha kahA~ ? vyAkhyA-jisakI Atmazakti kA ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA aise tInoM lokoM dvArA pUjya bhagavAn pArzva ke sAmane yaha daitya usI prakAra tuccha hai jaise gajarAja ke sAmane maktI athavA ugakA mAmarthya tuccha hai / bhagavAn pAzvanAtha uttama dhyAnoM se suzobhita haiM, unakA dhye| (aatmtttv| ciraparicita haiM, jabaki meca dhuMbA, agni, jala tathA vAyu se nirmita eka bhautika padArtha hai| bhautika padArtha udbuddha cetana AtmA bA kucha bhI bigAr3a nahIM kara sakatA hai| kvAyaM devo vilasadaNimAdyaSTabhedasthitidhiH, kvAlpardhitvAd gurusurapazuH kvAdvirAT kvopalodhaH / kvAsyodyogaH kya nu muniguNA duvibhedAH kva mUkaH, sandezArthAH kva paTukaraNaH prANibhiH prApaNIyAH / / 18 / / zvArya deva iti / vilasaNimAghaNTrovasthiDhiH aNorbhAyaH aNimA / 'pRthivyAde rimana' ilomantyaH / aNimA AdiryeSAM te tthoktaaH| vilamantazca se aNimAdayazceti maMdhAgyaH / aSTa ca bhedAzcASTabhedAH / vilasadaNimAdayazca te aSTabhevAzca tathoktAstaH sthitAM nityatayA vasantyaH RddhayaH tapaH prabhAvodbhUtaguNAH yasyeti bahupadI bahavohiH / ayaM vevaH svAmI baca | alpavitvAta stokasvayaMtvAt / gurusurapazuH suraH pariSeti surapazuH gurumahApaMcAsI surapazuruca tathoktaH kva / aba adirATha adroNAM rAT tathoktaH 'rAzi rAT' ityamaraH / agendraH / kva upasauSaH upalAnAmarumanAmoghaH smuuhstthoktH| 'pASANaprastaramAvo
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAbhyudaya palAyamAnaH zila: dRSat pati soyodhari karavAtabArasavAtasambhayA: iti cAmaraH / paba asya kamaThavarasya / udyogoM vyApAraH / kva 'na' vibhevAH bhettumazaktyAH / muniguNAH yobhiguNAH / eva 'nu pRcchAyAM vitarke caityamaraH / mUka: ajnyH| ghaktuM zrItumazikSita ityrthH| 'mugdhomUkhojako'nazemUko mUrkharaca kadvadaH' iti dhanaJjayaH / parva paTukaraNa: pani sphuTAni karaNAnIndriyANi yeSAM taH vishdendriyrityrthH| 'karaNaM sAdhakatama kSetragAnendriyeSvapi / ' 'vahArmadA gadeSu ca / padudvI vAcyaliGgo ca' ityubhayatrApyamaraH / prANibhi prANAH santi yeSAM tejIMvaiH / 'prANA nu cetano janmI' itymrH| prApaNIyAH prApayitavyAH / 'bhAla prAptI' iti dhAtoranI pratyaH / samvezArthAH sandizyamta iti sandezAH / 'sandezaH priyayoti" iti dhanamjayaH / teSAm asti va // 18 // anvaya-vilasaNimATabhedasthisaddhiH ayaM devaH baba alpaddhitvAta gubasurapazuH ya? mava adrirAT eva upoSaH ? asya udyogaH kva duvibhedAH muniguNAH nu pava ? mUkaH kva paTukaraNaH prANibhiH prApaNAyAH sandezArthAH kya? artha-zobhAyamAna aNimAdi ATha prakAra ke Rddhi se jo yukta hai aisA yaha deva ( bhagavAn pArzva ) kahA~ aura alpaRddhi vAlA hone se mahA pazu ke samAna yaha daitya kahA~ ? kahA~ to sumeru aura kahA~ pattharoM ( oloM) kA samUha ? isakA udyoga kahA~ aura kaSTa se bhedana karane yogya muniyoM ke guNa kahA~ ? kahA~ to maunI aura kahA~ samartha indriyoM vAle prANiyoM dvArA prApta karane yogya sandeza ke vacana ? vyAkhyA-aNimA, mahimA, garimA, laghimA, prApti,prAkAmya, Izitva aura vazitva ye ATha Rjiyo kahI gaI haiN| ye kisI zreSThatama yogI ko upalabdha hotI haiN| bhagavAna pArzvanAtha ina RddhiyoM se yukta the| kamaTha ke pAsa RddhiyA~ alpamAtrA meM thIM; kyoMki devatAoM meM ye AMzika rUpa se hotI haiN| kamaTha devatAoM meM bhI atyadhika nIcI zreNI ke deva ke tulya thaa| jinasena ne isIlie use gurusurapazuH kahA hai| yahA~ para guru zabda se kamaTha meM pazatA kA Adhikya vyajita hotA hai| bhagavAn pAzca ke sAmane kamaTha vaisA hI thA jaise meru ke sAmane choTe-choTe pattharoM kA samUha hotA hai / mUka pada dene kA abhiprAya yaha hai ki bhagavAn cUMki dhyAnamagna the, ataH unakI indriyA~ apanA kArya karane meM asamartha thIM / yadyapi daitya jora se bola rahA thA, kintu bhagavAn ke kAna una zabdoM ko grahaNa nahIM kara rahe the, detya ke sandeza kA pAzvaM dvArA grahaNa sambhava na thaa| satyapyevaM paribhavapathe yojayansvaM durAtmA, matyauddhasyAsthayamupavahanvArivAhacchalena /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga mAyAyuddha munipamupamAkSINako durjayo'ya misyautsukyAka pariMgaNayangRhyakastaM yayAce // 19 // satyapyevamiti / evaM stypi| durAtmA duSTasvampaH kamaThaH / svam AsmAnam / paribhavapaNe paribhavasyAnAdarasya panthAH gAgaMstathoktastasmin / 'RkyU: pathyapAt' iti atyaH / 'anAdaraH paribhavaH parIbhAvastiraskriyA' ityamaraH / yojayan yojayatIti yojayan / ejaja yoge' iti zatatyaH / sambandhayan / bhanyokhatyAt udghRtasya bhAvaH auddhatya matezaiddhatyaM tasmAt / buddhayahakArAdityarthaH / 'sonmAdastUnmaviSNaH syAdavinItaH samuddhataH' ityamaraH / svayam AtmA / vAridhAhanchalema megha vyAjena / 'vyapadeza nirbha vyAja padaM vyatikaraM chalam / chapa iti dhanaJjayaH / mApAyujhaM mAyArUpa vigraham / upavahan dhagan / protsuNmAt utsukasya bhAvaH autsukyaM tasmAt sveSTrAratatvAt / 'iSTArthoyukta utsukaH' ityamaraH / ayaM muniH 1 apamAkSINakaH sulArahitaH / durjayaH duHsAdhyaH / iti evam | aparigaNayan avicArayan / guhyakaH phamaThacaraH / 'guhAtAH siddhobhUtaH' ityamaraH / taM munipaM / yamAce pAcati sma // 19 // andhaya -evaM sati durAtmA svaM paribhavapathe yojayan matyoddhatpAt svayaM vArivAhacchalena upabahAn ayaM upamAkSINaka: duaMgaH iti autsukyAt aparigaNayam guhakaH taM munipaM mAyAyuddha amaace| artha-aimA hone para bhI usa durAtmA yakSa ne apane Apako vinAza ke patha meM lagAte hue buddhi ke prakSobha se svayaM megha ke bahAne samIpa jAkara yaha bhagavAn anupameya haiM, durjeya haiM, isa bAta kA yuddha ke lie udyata hone ke kAraNa vicAra na kara una manirAja se mAyAyuddha kI yAcanA kii| ___ vyAkhyA-binAzakAla meM prANiyoM kI buddhi viparIta ho jAtI hai| isI viparIta buddhi se prerita ho yakSa ne isa bAta kA vicAra nahIM kiyA ki bhagavAna pArzva anupameya tathA durjaya haiN| pariNAmasvarUpa usane unase mAyAyuddha kI yAcanA kii| jAtA ramyA sapadi viralairindragopaistakA bhUH, sevyAH kekidhvanitamukharA bhUbhRtAM kuJjadezAH / yogistasmijalabasamaye praskhalanAtmadhairyAta, kAmAta hi prakRtikRpaNAzcetanAcetaneSu // 20 // jAteti / tayA tathAcana samaye / bhUH bhUmiH / virala: pelavaH 'pelaba virala tanu' ityamaraH / mAgopeH raktavarNakamivizeSaH / sapavi sadyaH / 'sadyaH sapadi
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzcAbhyudaya tatkSaNe ityamaraH / ramyA mnohraa| 'rabhyaM saumya ca sundarama' iti dhanaJjayaH / jAtA jAyate sma / 'bhUbhRdbhumidhare naye' itymrH| kucha dezAH nikumjapradezAH 'nikuJakubhalo vA klIbe latAdipihilodare' ityamaraH / kekimbanisamukharAH ke kinAM mayUrANAM dhvanitena dhvaninA mugvarAH zabdayutAH 'durmukhe mukharAbaddhamukhI' ityamaraH / segpAH sevituM yogyAH / mAtAH jAyante sma / apaMvazAdvibhaktyA vipariNAma ityubhayatrApyanvayaH / yogin mo mune tvaM tasmin jaladasamaya tAdRze varSAkAle AramaryAta sthamanobalAt / ' zaurya ca pauruSam' iti dhanamnamaH / na prastrale na caleH / tathA hi ! kAmArtA hi vAJchitArthapoDitA hi tanAvetaneSu cetanAzcAcetanAzca cetanAcetanA iti dvantaH / teSu vicidrUpapadArtheSu / prakRtikapaNAH svabhAvadInAH / svabhAvaH prakRti. zola nisargo vilasrAnijam / ' kInAzaH kRpaNo luSo gunnurdiino'bhilaassukH|' ityubhayatrApi dhanaJjayaH / hi sphuTam / 'hi hetAvavadhAraNe' ityamaraH / kAmArtAnAmeva jaladasamaye cetanAcetanadravyeSu dainyaM gamite kAmAderiti tAtparyam // 20 // anvaya-tadA bha- viralai: indragopaH sapadiramyA jaataa| bhUbhRtAM kidhvanitamukharAH kuJjadezAH sevyAH ( jaatraa)| tasmin jaladasamaye Atma yAt yogI na prAssalat / prakRtikRpaNA hi cetanAcetaneSu kAmArtAH / artha-usa samaya pRthvI sukumAra indragopoM se zIghra hI ramaNIya ho gii| moroM kI dhvani se vAcAlita ( zabdayukta ! parvatoM ke kulapradeza sevana karane yogya ho ge| usa mAyAnirmita varSAkAla meM yogI Atmaverya se skhalita nahIM huaa| svabhAva se dona athavA kAyara vyakti cetana aura acetana padArthoM meM vikAra ko prApta hote haiN| vyAkhyA-mAyAnirmita meghoM ke Agamana ke phalasvarUpa pRthvI para indragopa ( lAla raMga ke eka prakAra ke kIr3e ) utpanna ho gae / parvatoM ke kuJjoM meM moroM kI dhvani hone lagI / aise samaya bhI yogI apane dhairya se vicalita nahIM huA | jo svabhAva se dhIra hote haiM, unakA mana cetana aura acetana vastuoM meM vikRti ko prApta nahIM hotA hai| jo svabhAvataH dhairya se cyuta ho jAte haiM, unake hI mana meM vikRti kA prAdurbhAva hotA hai bhagavAn cUMki svabhAva se dhIrodAtta prakRtti ke the ataH unake mana meM vikRti nahIM ho sakatI thii| isI kAraNa ve AtmadhyAna meM lavalIna rahe / Urdhvaju taM munimatighanaiH kAlameghaiH prayukto, dhArAsAro bhuvi namayituM nAzakadduHsaho'pi /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga jAsyAzvAnAmiva bahuguNe bhUbhRtAmugranAmnAM, jAtaM vaMze bhuvanavivite puSkalAvartakAnAm // 2 // UvaMzumiti / atidharnaH prmsaandrH| ghanaM nirantaraM sAndam' 'prakarSe lAnepyatti' itya bhayatrApyamaraH / kAlameghaH kRssnncnH| prayumatA vihitaH / pArAsAraH dhArANAmAsArasta thoknaH / prkRssttyssttirityrthH| 'dhArAmbatAne cotkarSoM' 'gAgAro vegavadvapam' ityubhayatrApyamaraH / bhuki bhubane / duHsaho'pi somo mulA malA : jAvoM gaMSAM teSAM devamaNyAdiyogyAvartakAnAm / jAtyAzyAmA jAto bhavAH jAtyAH / 'jAta: kulajakAntayoH' ityamaraH / jAtyAzcate azvATca jAtyAzcAsteSAm / bhuvanavidite lokaprasiddha viziSTa vA / 'buddha budhila viditaM manitaM pratipannamaya gatAbasitam' ityamaraH / mANe bahavo guNA azvayogyA yasmin tasmin / vaM anvaye / 'vaMzo'nyavAyaH sanlAnaH' ityamaraH / prAtamiva sambhUtamira viziSTavAjinamivetyarthaH / puSkalAyasakAnAM pRSphala: vizuddhaH Avata: lakSaNavizeSo yeSAM teSAm / 'vizave puSkalAmalam' iti dhanamjayaH / upanAmnAm ugravazAbhiSAtAnAm bhUbhusAM rAjJAm / bahuguNe audAryAdibahulaguNayukta / muvanaSivite jigadvikhyAte . vaMze gomeN| bAta utpanna / arzva arve jAnunI yasyeti Unajastam UryajAnu ma 1 'vo'vatti' iti jAnuno jujJAvAdezI / 'UrdhvazurUrvajAnuH syAt' ityamaraH / kAyotsargasthitamityarthaH / taM mani pAlayatIndram 1 namavita nasIkata nAyakat na zaknoti sma / taddhyAnavRtti calayitu samartho nAbhavaniti tAtparyam / / 21 // anyaya-aniyanaH kAlamaitrai: prayaktaH pArAsAraH duHsahaH api puglAbasakAno jAtyAzvAnAM bhuvanavidine bahuguNe vaMze jAtaM Urdhvaja iva puSkalAvartakAnA bhavanavisi bahagaNe vaMze jAnaM taM kaz2a' muni bhuti namayitu na azakat / ___ artha-atyanta ghane kAle raMga ke meghoM se kI gaI vegaktI varSA kaThinAI se sahana karane yogya hone para bhI nirdoSa Avarta ( lakSaNa vizeSa vAle kulIna azvoM ke sAre saMsAra meM vidita bahuta guNa vAle vaMza meM utpanna UrdhvajAnu vAle azva ke samAna zuddhAtmA kA ciMtana karane vAle ugra nAmaka loka prasiddha aneka guNoM vAle deza meM utpanna una UrdhvajAnu muni ko bhUmi para namAne meM samartha nahIM ho skii| bhUyaH kSobhe gamayitumanAH sthAntattimunIndo cATatvaM pracikaTayiSu/rameva ja zambha / bho bho vIra sphuTamiti bhavAn mayyagAvalpamRtyu, jAnAmi tvAM prakRtipuraSa kAmarUpaM maghonaH // 22 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - pArvAbhyudaya bhUya iti / bhUyaH punaH / mumIvoH induritra induH munImAmindu sasya municandrasyetyarthaH / svAntavRtti vittavartanam / 'pattivatanajIvane' ityamaraH / zobhaM sambalam / garmAyatumanAH prApayitumicchan 'tumo manasvAmaH' iti sumo makArasya lopaH / vAcaraTaravaM bahugAvAkyam / 'vAgA plATo' ityATalyaH / 'syAjjallAkastu vAcAlo yAcATo bagAvAm' ityamaraH / praciyiSuH prakaTayitumicchuH 'samikSAzaMsvindicchAduH' ityutyaH / evaM vakSyamANaprakAreNa dhIraM dhIratvam yathA tathA jajambhe jambhate sma bhANetyarthaH 'ma' mAninAme' litt| bho bho vIra he he zUra / bhavAn tvam / mayi kamaThacare / alpamastham mAlpazcAsau mRtyuzcatam / skRtaM vyaktam / 'sphuTa pratyaktamuSaNam' ityamaraH / agAt 'iNu mato' iti dhAtoH lur3i gaityoriMgAdezaH / agamavityarthaH / iti evam / tyo munim / maghonaH indrasya / "indro marutvAmmaghayA' ityamaraH / kAmarUpa icchAdAnavigraham / icchA manobhavo kAmI' ityamaraH / durgAdisaJcArakSamamityarthaH / prakRtipuruSa pradhAna puruSam / 'prakRtiH sahaje ponAvamAtye paramAtmani' iti vizvaH / jAnAmi manye // 22 // anvaya-manIndoH svAntavRtti bhUmaH kSobhaM gamayitumanAH kAbATatvaM prarikaTa. piSuH bho bho vIra ! ( yaH ) bhavAn mayi alpamRtyu sphuTaM agAt / taM ) tvAM maghonaH kAmarUpaM prakRtipuruSaM sphuTaM jAnAmi iti evaM dhIra jammai / artha-candramA ke samAna muni kA mana kI pravRtta ko punaH vikRti ko prApta karAne kI icchA se apanI vAcAlatA ( bakavAdopana ) ko prakaTa karane kI icchA karate hue ( yakSa ne ) he he vIra ! jo Apa mere dvArA akAla mRtyu ko pahu~cAye gae the, aise tumheM indratulya mahArAja aravinda athavA logoM ke dvArA Adara ko prApta mahArAja aravinda ke kAmadeva ke samAna rUpavAle pradhAna puruSa ke rUpa meM spaSTatayA pahacAnatA hU~ / isa prakAra dhIratApUrvaka kahane ke lie muMha kholA | vyAkhyA-muni ke mana ko kSubdha karane ke lie yakSa ne pUrvajanma kI smRti dilAI ki tuma mere dvArA pUrva janma meM asamaya meM hI mAre gae the| tumheM rAjA aravinda pradhAnapuruSa mAnate the / usa samaya tumhArA rUpa kAmadeva ke samAna sundara thaa| yenA'muSminbhavajalanidhau paryaTannaikathA mAM, sthyartheyarthe paribhavapadaM prApipastvaM prmttm| kucchAllabdhe punarivi cirAddharaniryAtanAyAM, tenAyitvaM tvayi vidhiyazAdUrabandhurgato'ham // 23 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga yeneti / yena kAraNena / amuSiman bhavajalabhiSo jaslAni niSIyante'sminniti jalaniSiH / bhavaH saMsAraH 'mAvo bhavazca saMsAraH sarapyaM caiva saMsRtiH' iti dhanaJjayaH / sa evaM jalanidhistasmin / paryaTana man / svaM bhavAn / syarthe vyarthe / bhAbhIkSapaye dviH| strInimittama / pramatta pramAdyati sma pramattaH taM pramAdaantam / mAM kamaThacaram / nekadhA anekaprakAreNa / na ekaghA anekAvetyaluSasamAsaH / paribhavaparva paribhavasya padaM tathoktam / tat tiraskRtisthAnam / 'padaM vyavasinabANasthAnalakSmAjhivastu' itymrH| prApipaH prApayasi smAM 'Amla vyAptI' iti dhAtoH Nidhi luG / tena kAraNana / punaH ghirAta bahukAlAn / iti evam / kucchAt kaSTAt / syAtkaSTaM kRcchamAbhIlam' ityamaraH / rUpaye prApta / svAya bhavati / yiSivazAt karmavazAt / 'niyatividhiH' ityamaraH / dUrabandhuH dUro viprakaSTo bandhubandhivo pasyeti bahuvrIhiH / viyuktasvajana ityarthaH / 'bandhuH svasvajanAH samAH' ityamaraH / aham araniyatinAyAM varavizuddhinimittam / 'varazuddhiH pratIphAro raniyatinaM ca sA' ityamaraH / athitvaM yAcakatvam / gataH prAptosmi // 23 // anyaya-yena amuSmina bhavajalanidhI paryaTana tvaM snyatheM sthyarthe pramattaM mAM paribhavapadaM ekadhA na prApipaH / tena iti punaH vidhivazAt kRcchAta cirAt labdha tvayi dUrabandhuH ahaM varaniyatinAyAM athitvaM gataH / ___ artha-cUMki isa prakAra saMsArasamudra meM bhramaNa karate hue tumane strI ke lie atyadhika janmatta mujhe apamAna kI avasthA ko eka ho prakAra se prApta nahIM karAyA / usa kAraNa isa prakAra punaH daivavaza atyadhika kaSTa se cirakAla meM prApta hone para tumhArA purvabhava kA bhAI maiM kamaTha kA jIva yakSa vaira kI zuddhi ke lie yAcakapane ko prApta huA hU~ // 23 // bhAvArtha--yakSa yAda dilAtA hai ki pUrvajanma meM strI ke kAraNa unmatta ho merA tumane aneka prakAra se apamAna kiyA thA ataH usa vaira kA badalA lene ke lie maiM tumame kucha yAcanA kara rahA huuN| tasmAdvIraprayamagaNanAmAptukAmastvarpha ce, tpUrvaprItyA subhaTa saphalAM prArthanAM me vidhatsva / kAlAdyAce paramapuruSaM tvAbhiyAyAdha yuddha', yAJcA moghA baramadhiguNe nAdhame labdhakAmA // 24 // sasmAditi / tasmAsa phAraNAt / paramapuruSa utkRSTapuruSa / tvAM bhavantam / 'vAmau dvitiiyaayaa'| iti yuSmadasvAdezaH / kAlAt kAlavazAt / abhiyAya
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzvAbhyudaya abhigamya / madha idAnIm / 'adyAvAni' ityamaraH / yukhaM saGgrAmam / yAce prArthaye / subhaTa he mahAvIra / pakaM tvameva tvakaM bhavAn / boraprathamagaNamAm koreSa zareSu prathamAmAdyAm gaNanA sArUpAm / AptukAma: Aptumicchan / cet yadi bhavaH / 'pakSAntare caidyadi ca' ityamaraH / pUrvaprItyA kamaThamAbhUtimavapremNA / me mama / 'te mayAyakatye' iti asmado me ityAdezaH / prAyamo yAcanAm / saphalA phalasahitAm / viSama phuhAva / 'DuvAna dhAraNe' ca leT / tathAhi / adhiguNe adhikaguNe puruSe yAcA prArthanA mogho nirarthakApi / 'mo, nirarthakam' ityamaraH / varaM samyak / 'klIve tu kuMkuma zreThetriSyeteSvavyayaM varam' iti bhAskaraH / aSaye nikRSTe / laruSakAmA prAptAbhilASApi / 'kAmo'bhilASastaSazca' ityamaraH / na varaM na sampA .17 // andhaya-tasmAt ( hai ) subhaTa ! khaka vIraprathamagaNanAM AptukAmaH cet pUrvaprItyA meM prArthanA saphalAM vidhatsva / tvaM paramapuruSaM aba abhiprAya kAlAt suddha yAce / adhiguNe yAcA motrA na, adhame landhakAmA na / yahA adhiguNe moSA yAcA vara, adhame lavakAmA vara n| artha-ataH he subhaTa ! dayAlu yadi tuma yadi vIroM meM prathama gaNanA prApta karanA cAhate ho to pUrvabhava kI proti se merI prArthanA ko saphala kro| tumheM mahApuruSa jAnakara Aja samaya pAkara yuddha ko prArthanA karatA huuN| adhika guNa vAle vyakti se kI gaI prArthanA viphala nahIM hotI hai, noca vyakti se kI gaI prArthanA saphala nahIM hotI hai| athavA adhika gaNa vAle vyakti se kI gaI prArthanA viphala ho jAya to bho acchA hai, kintu nIca vyakti ke prati kI gaI prArthanA saphala bhI ho jAya to bhI ThIka nahIM hai| vyAkhyA--yadi vAstava meM tuma zUravIra ho to merI yuddha kI prArthanA ko svIkAra kro| maiM yakSa tumheM bar3A mAnakara ho tumase yAcanA kara rahA hU~, kyoMki adhika guNa vAle ke prati kI gaI prArthanA viphala nahIM hotI hai| athavA viphala ho jAya to bhI acchA hai| nIca vyakti ke prati kI gaI prArthanA saphala nahIM hotI hai aura saphala ho jAya to bhI ThIka nahIM hai| jetuM zakto yadi ca samare mAmabhIka prahatya, svargastroNAmabhayasubhagaM bhAvukatvaM nirasyan / pRthkhyA bhaktyA ciramiha vahana rAjayuddhvetirUliM, santaptAnAM tvamasi zaraNaM tatpayovapriyAyAH // 25 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 67 jetumiti / abhIka na vidyate bhImayaM yasyetyabhokaH tasya sambodhanaM he saptabhayaviprayukta / 'abhIkaH kAmuke gare kavI ca bhayavajite' iti vizvaH / samare raNe / 'astriyAM :... ' mara | it : zahatya vaayaa| jetu jayanAya / yadi ca vApata: tvaM samarthosi cet / 'yattaya tastato heto' ityamaraH / baha asmina jagati / rAjapuSvA rAjAnaM yoSitavAniti rAjayuvA rAjasahA 'kRSyAdibhyAmiti kavanipa / kavI yuge bhRgAGge ca zakre rAjAvibhApitaH' ityabhidhAnAt / 'yamayodhakaH' ityamaraH / iti evam / saMDha prasiddhim / vahan dharan / santaptAnA virahasaMjvalitAnAm / 'santApaH samvaraH samau' ityamaraH / svargastrIrNA devastrINAm / abhayasubhagama abhayena tvaprApaNadhairyeza manoramaM / bhAvukatvaM kSematvam / "bhAvuka bhabika bhavyaM kuzalaM kSemamastriyAm' ityamaraH / nirasyan nirAkurvan / papovapriyAyAH payodasya priyA tathoktA tasyAH payodanAmmaH svasyAsurasyakAntAyAH / 'ramaNodayitA priyA' iti dhananjayaH / purakhyA mahatvA / bhavasyA bhajana bhaktiH tayA anurAgaNa / ciraM bahukAlam / tvaM bhavAn vAraNaM rakSakaH / 'zaraNa gaharakSitroH' ityamaraH / asi bhavasi / munejaye bharaNAbhAvAyeba strINAmakSematA ! yakSasya hatau natpriyAyAmunIndrazaraNyatA ca bhavatIti bhAvaH // 25 // anvaya-(he ) abhIka samare ( mAM ) prahatya santaptAnAM svargastrINAM abhayasubhagaM bhAvukatvaM nirasyan puNyAbhaktyA rAjayuddhvA iti sahiM iha ciraM vahna mAM jetu yadi zaktaH tat payodapriyAyA tvaM zaraNe asi / ___ artha he kAmuka ! buddha meM mujhe astra se mAra kara tumhAre viraha se jinheM duHkha utpanna huA hai aimI devAGganAoM se tumhAre samAgama meM kisI prakAra kA bhaya na hone se yobhana mukhIpane kA parihAra karate hue atyadhika prema se 'yakSa ke mAtha yuddha kiyA' isa prakAra ko prasiddhi ko isa pRthvI para cirakAla taka dhAraNa karate hue yadi mujhe jItane meM samartha hote hoM to bhagavAna para upasarga karane ke lie megha ke AkAra ko dhAraNa karane vAle mujha yAkSa kI priyA ke Apa rakSaka ho jaayeNge| byAkhyA-digambara veSa ko dhAraNa karane para tuma mere Upara talavAra Adi kA prahAra nahIM kara sakate ho ataH tumhArA maraNa avazyaMbhAvI hai| aura marakara davAGganAoM kA sukha prApta karoge / kintu yadi tuma mujhe mAroge aura Apano rakSA karoge to tumhAre sAtha samAgama hone meM kisI prakAra kA bhaya na hone se jinheM mula utpanna huA hai aisI devAGganAoM ke sukha kA samAgama tumheM prApta nahIM hogaa| yadi aisI sthiti ho gaI to strI kI prApti na hone se tumheM duHkha hI hogA /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya yAce devaM madasihatibhiH prApya mRtyu nikArAnmukto vorazripamanubhava svargaloke'psarobhiH / naivaM dAkSyaM yadi tava tataH preSyatAmetya tUSNI, sandeza meM hara dhanapatikoSavizleSitasya // 26 // pAca ini / devaM tvAm / yAce prArthaye / masihastibhiH mama candrahAsapAtaH / 'candrahAsAliriSTayaH' ityamaraH / mRtyu maraNam / prAya gatvA / nikArAt tiraskArAt / 'nikAro viprakAraH spAn' ityamaraH / muktaH tyatatsan / svargaloke devaloke / apsarobhirdevastrobhiH saha / 'striyAM bahucapsarasaH' ityamaraH / vIradhima vIravIga / tuma tuma kisI maI: myavA taka te / evam iti / vAkSya samarthatA / yavi na na bhavati cet / tataH tasmAt dhanapatikoviyateviptasya dhanapateH berasya krodhena kopena vizleSitasya vanitayA viyojitasya / me mama / preSyatAM bhRtyasvam / 'niyojpakiGkarapreSyabhujiSyaparicArakaH' ityamaraH / sUSNI joSam / ezya prApya / sandeza vArtAm / hara naya / priyAM pratiprApayetyayaH // 26 // asvaya-madasihatibhiH mRtyaM prApya nikArAt muktaH (tvaM ) svargaloke apsa. robhiH vIrazriyaM anubhava ( iti ) devaM yAce / yadi taka ena dAkSyaM na tataH tuSNI preSyatA etya dhanapattiko vizleSitasya me sandeza hara / martha-merI talavAra ke AghAtoM se mRtyu ko prApta kara tiraskAra meM mukta hae tuma svargaloka meM apsarAoM ke sAtha vIra lakSmo kA anubhava karo, aisI maiM Apase prArthanA karatA huuN| yadi tumameM isa prakAra kI sAmarthya nahIM hai to cupacApa sevakapane ko prApta hokara kubera sadRza arabinda mahArAja ke krodha se viyoga ko prApta mA yakSa ke sandeza ko / merI priyA ke pAsa ) le aao| vyAkhyA-dumare mata vAle yaha mAnate haiM ki yuddhasthala meM marane para mukti hotI hai / yakSa ko samyanatya utpanna nahIM thA, ataH pArzvanAtha bhagavAn ko pralobhana detA huA vaha kaha rahA hai ki merI talavAra ke prahAra se mRtyu ho jAne para apsarAoM ke sAtha vIralakSmI kA upabhoga karoge / yadi isa prakAra mRtyu ko prApta karane kI tumhAre andara sAmathrya nahIM hai to mere mevakapane ko prApta hoo, tAki kubera ke samAna aravinda mahArAja ke krodha ke kAraNa alaga huA maiM apanI priyA ke pAsa sandeza bheja sakeM / AdyaH kalpaH sava na sukaro durghaTatvAnnacAntyaH, zlAghyo dainyAnmunimata tato madhyakalpAzrayaste /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga zreyAstasminsukhamanubhaverapsarobhistaduccegantavyA te vasatiralakA nAma yakSezvarANAm // 27 // prAka palokatrayeNa vikalpa trayaM pratipAdya tadeva krameNa vivRNoti Adha iti / munimata munibhi nuna / taSa ne / Adha; AdI bhavaH dyaH prathamaH / kalpaH vikalpaH / 'kalpaH syAtprasaya nyAye zAstra brahmadina vidhI' iti vikaH / purSataraSAt dAsAyazvAt / suphara sukha kAryo na na bhavati / azyAca caramavikalpadaya / vaigyAt bInatvAt / ilAdhyaH pUjya: na bhavati / tataH nasmAtkAraNAt / ve nava / 'te mayAkarave' iti puSbhavasta ilAdezaH / madhyakAlpAmayaH madhyakallAzrayaNaM / aMpAna yogyaH / 'zreyAzreSThamukala: syAtmasamavAsizobhate' ityamaraH / tasmin madhyavikalpa / apsarobhiH devastrobhiH / usaH sukhaM mahAsukhaM / anubhavaH anubhUyAH / tat tasmAt kAraNAt / yodhaparANAm vanadendrANAm / alakA mAma alaketi prasiddhA / alakApurIpti nAma prAkAzyasambhAvyazodhopagamakutsane' ityamaraH / vasatiH sthAnam / 'vasato rAtriyazmanAH' ityamaraH / tatra se / gantavyA yAtavyA tvayA prApaNIyetyarthaH // 27 // yasyAM rAtrairapi ca vigame dampatInAM vidhatte, prIti prAptastananidhuvanaglAnimuccAharantI / vRSTA sAlaM satatavirahotkaNThitaiSacakravAke, hihmodyAnasthitahazirazcandrikA dhautahA // 28 // pasyAmiti / yasyAmAlakAyAM puryAm / satatacirahorakaNvita: satatamanavarataM 'viraheNa viyogena unakagiTataH putkalitaH / 'satAnAratAnAntasantatA'viratA'nizam / 'utkaNThAtkAlika same' ityubhayatrAyamaraH / 'viyogo madanAvasthA virahoyallaka viduH' iti dhanam jayaH / cakravAkaiH rathAGga pakSibhiH 1 'kokarapakanA bAkoramAnAvayamAmakAH / ' unyamaraH / sAlam azruvAtaMna saha / 'rodana dhAsamadhu ca' hanyamaraH / puSTA lkssitaa| dhotaham chaunAni vimalI kRtAni hamyANi yayA sA tathoktA / "hAdi dhaninA zAsaH' ityamaraH / vAhyodyAnasthita zivadhagikA bahivaMbAhya tacca tAna ceni karmadhArayaH / vAzothAne tiSThati sma vAhyocAnasthitaH sa bAsau raca tasya IzAna digindamya ziro mastakaM tasmin sthitA candrikA jyotsnA / 'candrikA ko do jyotsnA' ityamaraH / rAtra: nizAyAH / vigopi virAmeti / kiM punaH rAtrAvipi zabdArthaH / dampatInAM jAyApanonAm / 'sampatI ampato jAyApaptI bhAryAphtI ca tI' ityamaraH / prAtastamanimuvamaglAni prAtabhavA 'prAtastanA / 'sAyaM cirra prAGgai prage'vyAt' iti nanaT / nighuvanasya ratampa glAni rAyAsaH tathoktaH / "nidhuvana ratam' ityamaraH / prAtastamA cAso niyamaglAnizveti karmacArayaH / tAm / upaH para haramsI moSayantI / proti pramobam / 'mutprItiH
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyadAH pramado harSaH pramodAmoda sammadAtyamaraH / viSase karoti / panadasya tryambakasakhatyAt caitrarathamAmabAlodyAnasyAtiramaNIya tvena kroDAhetorAgatasya zazizekharasya paramadikpAlakasya tatra vasatirUpapannaba sallASThanAtmakasya candrasya candrikayA kokadampatIvirahAdirucyate // 28 // andhaya-durghaTatvAt AdyaH kalpaH tava sukaraH na, danyAt ca antyaH zlAghyaH na / tataH he munimata ! madhyakalpAzrayaH te zreyAna / tasmin apsarobhiH umacaiH sukha anumatraH / tat yasyAM ( yA ) rAtrai vigame api dampatInAM prAtastana nidhuvanaglAni uccaH haramto prIti vidhatte sA ghautahA vAdyodyAnasthitaharazirarucandrikA satatavirahoskaNThitaH cakravAkaH sAna dRSTA yakSezvarANAM alakA nAma vasati. te gntvyaa| artha- kaThinAI se sampanna hone ke kAraNa pahalA prastAva tumhAre lie AsAnI se karane yogya nahIM hai| dInatA ke kAraNa anta kA prastAva bhI pratinAva nahIM hai| ata hai muniyoM ke dvArA mAne gae ! tumhAre lie madhya ke prastAva kA Azraya lenA kalyANakara hai| madhya ke prastAva ko svIkAra kara lene para apsarAoM ke sAtha atyadhika sukha kA anubhava kroge| ataH jisa alakA nagarI meM rAtri ke vyatIta hone para bhI dampatiyoM kI prAtaHkAlIna murata krIr3A ke parizrama ko atyadhika rUpa se haratI huI prIti utpanna kI jAtI hai, vaha prAsAdoM ko dhavala karane vAlI aura bAharI udyAna meM sthita ziva ke sira kI cA~danI nirantara biraha se uskaNThita cakravAkoM ke dvArA azrapUrNa nayanoM se dekhI gaI hai| aisI usa yakSezvaroM kI usa alakA nAmaka vasati ( nivAsa sthAna ) ko tumheM jAnA cAhie / dhyAkhyA he pAva ! tuma mujhe mAra sako yaha kArya to kaThinAI se sampanna ho sakane ke kAraNa tumhAre lie sugama nahIM hai | Apa hamAre sevaka bhI nahIM bana sakate haiN| kyoMki usameM Apako dIna honA par3egA ata: merI talavAra se mRtyu kA varaNa karane rUpa jo madhyavartI prastAva haiM vaha Apake lie zreyaskara hai; kyoMki isase tuma alakA nAmaka nagarI meM devAmAnAoM ke sAtha atyadhika sukha kA anubhava kroge| alakA ke bAharI udyAna meM sthita ziba ke sira ke candramA kI cA~danI jaba prAtaHkAlIna suratakrIDA se thake huye dampatiyoM para par3atI hai to vaha unake sambhogajanya parizrama ko naSTa kara prIti ko utpanna karatI hai / rAtri bhara cakaviyoM se bichur3e hue cakavAka A~khoM meM A~sU bharakara usa cA~danI ko dekhate rahate haiM / mattomRtyu samadhigatavAnyAsyasoSTA gati tAM, yasminkAle vidhutasakalopaplavastvaM sukhena /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 71 dRSTA'dhoniyamitavRzo didhyayoSAstatoSAsvAmArutaM pavanapathavImudgRhIsAlakAntAH ||29|| matta iti / yasmin kAle samaye / evaM bhavAn mataH matsakAzAt / mRtyu maraNam / samadhigatavAn prAptavAn / vidyutasakalopaplavaH vidyuto nirAkRtaH sakala upa upadravo yena sa sathoktaH / muna Anandena / 'zazAtasukhAni ca' ityamaraH / iSTAm abhoSTAm / iSTaM kSemA zubhAbhAve' ityamaraH / tAM gatim uttaragatim / yAsyasi prApsyasi / 'yA prApaNa' lRT papa vacanasya mI mArgam AkAzam ' panthAnaH padavI sutiH' ityamara: / ArUDham AkrAntam / tvAm bhavantam 1 vivyoSAH devastriya: / 'strI yoSidaDalA yoSA' ityamaraH / saptoSAH santoSeNa sahitAH udgRhItAlakAntAH uddhRtakuntalAyAH / alakAzcUrNa kuntalAH' ityamaraH / ayoniyamitavRzaH adhaH adhobhAge niyamite nizvalokRte dRzau yAbhistAH tathoktAH satya: draSTAraH / dRzerloT prekSamANAH bhaviSyanti / tvAM labdhumutsukA drazyantItyarthaH // 29 // anvaya -- mataH mRtyR samadhigatavAn vidyutasakalopaplavaH tvaM yasmin kAle tAM iSTAM gati sukhenayAsyasi ( tasmin kAle ) pavanapadavIM nAtaM tvAM udgRhItAlakAntAH santoSAH divyayoSAH adhoniyamitadRzaH (satya ) dRSTAraH / artha- mujhase mRtyu ko prApta samasta upadravoM kA vinAza karane vAle tuma jisa samaya usa iSTagati ko AnandapUrvaka jAoge | ( usa samaya ) pavana ke mArga (AkAza) meM ArUDha tumheM bAloM ke agrabhAga ko U~cAkara, santoSa se yukta devAGganAyeM nIce kie hue nizcala netroM se avazya hI dekheMgI / vyAkhyA - mere dvArA mRtyu ko prApta karane para tumhAre sAre upadrava samApta ho jAyeMge aura tuma svarga meM jaaoge| usa samaya AkAza meM jAte hue tumheM devAGganAyeM nIce kI ora dRSTi kara dekheNgii| apane mu~ha para bikhare hue bAloM ke chora ko ve Upara kareMgI / divye yAne tridivarSAnitAliGgitaM vyomamArge, sanmANivayAbharaNakiraNadyotitA tadAnIm / gAM gacchantaM navajaladharAzaGkayAjyaH sthitAstvAM prekSiSyante pathikavanitAH pratyayAvAzvasantyaH ||30|| I divya iti / tadAnIM gmnaavsre| 'tadA tadAnIm ityamaraH / vyomamArge nabhovatrtmani / 'vyoma puSkaramambaram' ityamaraH / viSaye divi svarge bhavaM divyaM tasmin / yAne vimAne / trivimitAliGgitaM devastrIbhirAliGgitam / sammANikyAbharaNa L
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArthyAbhyudaya kiraNalotisAmAjika ra sAmAbharaNAni sanmANikyAbharaNAni santi ca tAni ceti karmadhArayaH / 'satye sAdho vidyamAne prazaste'bhyahite'pisan' 'ala hArastvAbharaNam' ityubhayatrApyamaraH / seSAM kiraNaH mayUkhA ghotitAni prakAzitAnyAnyavayavA asya tam / gAM divam / 'svargaSu pazuvAgvanadiGletra ghRNibhUjale / lakSyadRSTyA striyAM si gauH' ityamaraH / gacchantaM prasthita svAm / navajaladharAzaGkayA nUtanajaladharasandehena / adha: sthitAH bhamiSThAH / pathikavanitAH panthAnaM gacchantaH pathikAsteSAM amitaaH| 'padaSThaT' iti ThaT / 'pAnthaH pathika ityapi 'vanitA mahilA tathA' ityubhayatrApyamaraH / pratyayAt priyAgamana vishvaasaat| 'pratyayo'dhInazapathajJAna vizvAsahetuSu' ityamaraH / Azvasansya: AGa,pUrvakasya zvasadhAtoH zatRtyaH / prINantyaH satyaH / ziSyantai drakSyanti // 30 // anyaya-tadAnIM vyomamArge divye yAne tridivanitAlikSitaM sanmANikyAbharaNakiraNadyotitAGga, gAM gacchantaM bhavaH sthitAH pathikavanitAH navajaladharAzayA pratyayAt AzvasaratyaH tyAM prekSiSyazte / artha-tumhAre gamana ke samaya AkAzamArga meM divya yAna para devAGganAoM dvArA Aligita, sundara mANikyoM ke AbhaSaNoM kI kiraNoM se dyotita aGga vAle svamaM bhUmi ko jAte hue tumheM, bhUmipradeza para sthita pathikoM kI striyA~ nae megha kI AzaGkA se utpanna priyA gamana ke vizvAsa se Anandita hotI huI avazya dekheNgii| vyAkhyA-jaba Apa AkAzamArga meM divya yAna para savAra ho devAGganAoM se AliGgita hokara jA rahe hoMge, usa samaya tumhArA aGga nae AbhaSaNoM kI kiraNoM se ghotita ho rahA hogA / aisI avasthA vAle Apako pathikavanitAyeM nayA megha smjheNgii| nae megha ke Ane para priyAgamana avazya hogA, aisA socakara Anandita honevAlI pathikavanitAyeM Apako avazya dekheNgii| sthAdAkUtaM mama na pUrataH svasthavIrAnaNIryastiSTheveka kSaNamiti na ta sAmprataM hantumIzaH / nanveSo'haM bava bhaTamataH kIrtilakSmIpriyo vA, ka: sannave viraharidhurI svapyupekSeta jAyAm // 31 // syAdAkUtamiti ! mama yakSasya / purataH agrataH / yaH kazcana puruSaH / svasthavorAtamIH vIrANAmagraNIstathoktaH bhaTAgresaraH / svasthaH parAnapekSI sa dhAsau vIrAmaNIzceti karmadhArayaH / saGgrAmarasikaH san / eka aNam ekakSaNaparyantam /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jasiSThata na vaseta / taM taM puruSam / sAmpratam idAnIm / etahi sampratIdAnImadhunA sAmprataM tathA' ityamaraH / hantu hananAya / nezaH ahe kamaThacaraH meM samarthaH / ityAkUtaM etAvAnabhiprAyaH / 'AkRtaM syAdabhiprAyaH' iti vyaariH| syAt tahi / eSo'haM pratyakSabhUto pakSaH / bhaTamataH bhaTamanyate sma bhaTamataH vIravaryaH / bA athavA / 'upamAyAM vikalpe vA' ityamaraH / kotilakSmIpriyaH kIrtizca lakSmIzca tayoH priyo ballabhaH tathoktaH / nanu na kim / 'praznAvacAraNAnujJA'nunayAmantraNe nanu' ityamaraH / baba tvaM hi / tvayi bhavati / sannaI sajjIkRte sati / 'sannaddho barmitaH samaH' ityamaraH / virahaviSurA vihareNa vidhurA vivazAm / 'vidhuraMtu pravizleSe' ityamaraH / jAyAM kAntAm / 'bhAryA jAyA' ityamaraH / kA upota kAkuH / na kopyupekSA kuryAdityarthaH // 3 // anvaya-yaH svasthavIrAmaNI- mama purataH ekaH kSaNaM tiSThet / sAmprataM hantu IzaH na iti na ( iti ) AkUtaM (te ) syAt ( cet ) eSaH ahaM nanu ! kaH vA bhaTamataH kIrtilakSmI priyaH virahavidhurAM jAyo tvayi samnace ( sati ) upekSeta ? artha-jo dhairyavAn ( dUsaroM kI apekSA na rakhane vAlA ) zUroM meM agraNI mere sAmane eka kSaNa Thahare use zIghra hI mArane meM maiM samartha nahIM hU~, aisA nahIM hai ( arthAt maiM avazya hI use mArane meM samartha huuN)| yadi ApakA yaha abhiprAya ho to yaha maiM Apake sAmane pratyakSa khar3A hai| zroSTa yoddhAoM ke dvArA Adara ko prApta kauna kauti aura lakSmI ko priya mAnane vAlA vyakti viraha se duHkhI kAntA ko tumhAre sajjita ( yuddha ke lie taiyAra ) rahane para upekSA kregaa| vyAkhyA-maiM ( pAva zreSTha zura ko bhI zIghra hI mArane meM samartha haiM, yadi ApakA yaha abhiprAya ho to maiM Apake sAmane khar3A huuN| Apa jaise logoM ke yuddha ke lie sajjita rahane para kIti aura lakSmI ko priya mAnane vAlA maiM viraha se duHkhI apano kAntA kI upekSA nahIM kara sakatA huuN| zrutvApyevaM bahunigaritaM joSameyAyamAste, yogI yogAnna calatitarAM pazya dhoratvamasya / strImanyo vA bhayaparavazaH so'yamAste dhigastu, na syAvanyo'pyamiva jano yaH parAdhInavRttiH // 32 // zrutvApIti / evam ukta prakAreNa / ghanidhitaM bahunA bhASitam zrutvApi zrutiviSayaM karavApi / mayaM yogI eSa muniH / orSa tRSNIm 'tUSNImartha sukhe joSam ityamaraH / mArate vartate / poyAt jyAnAt / ma balatitarAma na kampatetarAm /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya 'dvayovibhajye va taram' iti tarayaH / 'AdhayokitijosastayAm'i iti asyaina / asya muneH / dhIravaM dhairyam / pazya prekSasva / vA athavA / so'yaM sa eva muniH / strImanyaH AtmAnaM striyaM manyate iti strImanyaH / bhayaparamazaH bhayAdhInaH / mAsse vasate / vigastu nindyo'stu / 'ku ghiGa nirbhatsana nindayoH' ityamaraH / yaH janaH yaH kazcana puruSaH / parAdhInavRttiH pareSAmadhInA vRttivaMtanaM yasya tathoktaH / 'paratanvaH parAdhInaH paravAnnAthavAnapi / 'vRsirvatana jIvane' ityubhayatrApyamaraH / sa: anyopi janaH itaro'pi puruSaH / ayamiva etanmatiriya / na syAt na bhavet / parAdhInajIviteSu ayamapantaparAdhIna iti tAtparyam / anvaya-evaM bahunigaditaM zrutvA mapi ayaM yogI joSameva Aste; yogAt na calatitarA, asya dhIratvaM pazya / strImmAyaH vA ayaM / ghigastu / yaH arya iva: parAdhInavRttiH saH anya; janaH bhayaparavazaH strImmanyaH vA Aste / ghigastu / yaH anyaH janaH parAdhInavRttiH api ayaM iva na syAt / artha-isa prakAra aneka prakAra kA kathana sunakara bhI yaha yogI cupa. hI hai, dhyAna se kiJcitmAtra bhI cyuta nahIM huA hai, isakI dhIratA ko dekho / athavA yaha apane Apako strI mAnatA hai| vikkAra ho| jo isake. samAna parAdhInavRtti hai, vaha anya manuSya ( kyA ) bhayAdhIna nahIM hotA hai ? athavA baha yaha bhayAdhIna athavA apane Apako strI ( ke samAna ) mAnane vAlA hai | usa anya vyakti ko dhikkAra ho jo parAdhIna hote hue bhI isake samAna nahIM hai| __ vyAkhyA--yakSa dvArA vistAra se die gae bhASaNa ko sunakara bhI bhagavAn pArzvanAtha cupa hI rahe, yoga se raMcamAtra bhI vicalita nahIM hue| yakSa kahatA hai ki isakI dhIratA ko to dekho / saMsAra meM jo vyakti dUsare ke adhIna hotA hai, vaha bhavAdhIna hotA hai| cUMki yaha aisA nahIM hai ataH parAdhIna vyaktiyoM ko isakA anusaraNa karanA caahie| parAdhIna hone para bhI unheM bhayAdhIna nahIM honA caahie| athabA yaha pArzva bhayAdhIna hokara apane Apako strI ke samAna nirbala mAnatA hai| usa vyakti ko dhikkAra ho jo parAdhIna hote hue bhI isake samAna nahIM hai| vittAnighnaH smaraparavazAM vallabhAM kAMcidekAM, dhyAnajyAjAtsmarati ramaNI kAmuko nUnameSaH / ajJAtaM vA smarati suktI yA mayA dUSitA'sI tAM cAvazyaM divasagaNanAsatparAmekapasnIm // 33 // vittAninma iti / eSaH ayaM muniH| vittAnighnaH AsamantAt nimnaH
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 79 jAnighnaH vitteSu dravyeSvAbhighnastathoktaH / dravyaM vittaM svApateyam' 'adhImI nighna AyattaH' ityubhayatrApyamaraH / 'AGISadarthe'bhivyApto' iti ca / kAmukaH viSayAbhilASukaH san / 'kAmuke kamitAnukaH' ityamaraH / vyAmavyAjAt dhyAna chAt 'vyAjopadeza:' ityamaraH / smaraparavazAM kAmArttAm / vallabhAM priyAm 'vallabhA preyasI preSThA' iti dhanaJjayaH / ramaNa sundarAGgIm / 'sundarI ramaNI rAmA' ityamaraH / kAcideAM kAmadhye striyam / nUnaM nizcayena ! 'nUnaM tarke'rthanizcaye ityamaraH 1 hamarati cintayati / yA athavA mayA kamaThena / yA suktI zobhanA vantA yasyA iti sudatI 'striyAM nAmni' iti dantasya datAdezaH / naSTum iti ho / basundharAbhidhA kAntA / hUSitA ninditA AsIt abhavat / tAM ca priyAM divasa gaNabhAtasparam avaziSTa divasAnAM gaNanAyAM saGkhyAne tatparAmAsaktAm / 'tatpare prasitAsaktI' ityamaraH / aravindakRtazApakalite pare avaziSTa dinAnAmatyaye patirAgamiSyatIti cintayantItyarthaH / ekapatnom eka patiryasyAH sA tathoktA tAM pativratAm / 'satI pativratA sAdhvI pativallye kapasyati' iti dhanaJjayaH / avazyaM nizcayena / 'avazyaM nizcaye jayam' ityamaraH / ajJAta paraMrabuddha yathA bhavati tthaa| smarati dhyAyati // 33 // anvaya - nUnaM eSaH vittAnighnaH dhyAnavyAjAt kAmukaH smaraparavazAM kAcit ekAM vallabhAM ramaNI smarati / vA yA sudato mayA dUSitA AsIt tA divasa gaNanAtatparAm ekaparanI ajJAta avazyaM smarati / artha -- nizcita rUpa se yaha pAzrva sampatti ke adhIna nahIM hai aura kAmuka hokara dhyAna ke bahAne kAma ke adhIna kisI viziSTa strI ko smaraNa karatA hai / athavA sundara dA~toM vAlI jA mere dvArA dUSita kI gaI thI, usa zApa ke zeSa dinoM kI gaNanA karane meM tatpara pativratA strI ke samAna ( apane kI ) prakaTa karatI huI dUsare ko jJAta na ho, isa prakAra nizcita rUpa se smaraNa karatA hai / 1 bhAvArtha -- samasta parigraha ko chor3ane para bhI dhyAna ke bahAne yaha pArzva kisI vikaTa priyA kA smaraNa karatA hai athavA pUrvajanma meM jo strI mere dvArA dUSita kI gaI thI use apane pativratA ke samAna prakaTa karatI huI kA dhyAna yaha dUsaroM se chipAkara karatA hai / jAnAsi tvaM prathamavayasi svIkRtAM tAM navoDhA, tyaktvA yAsyasya nipatinA sAkamekAkinoM yat / pratyAvRttaH kathamapi satoM jIvitaM dhArayantImayyA pannAsavihatagatirddhakSyasi bhrAtRjAyAm // 34 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ '76 pArvAbhyudaya jAnA 'ma yasmAna mAraNAna : manAta prathamavayati bAlyAvasthAyAm / 'khagabAlyAdinArvayaH' ityamaraH / svokRtA prAgasvA idAnIM svA kRtA svIkRtA tAM nayotAm / uhayate sma hA navAcAso UdA ca tayoktA tAm / ekAkinIm asahAyAm / ' 'ekAkI vayeka ekakaH' ityamaraH / to vasundharAm / tyaktvA mutratvA / abanipatinA arvindbhuuptinaa| sApha sh| 'sAkaM satrA samaM saha' ityamaraH / yAsyasi agamaH / avihatagatiH saphalagamanaH san / sAcitavanavIyaM ripunRpassan ityarthaH / pratyAvRsaH punarAgataH / kathamapi kenApi prakAreNa / joditam AyuSyam / AyurjIvitakAlo nA' ityamaraH / dhArayantI dhArayatIti dhArayantItAm zatRtyaH / 'ugidacaH' iti nam / 'nRdumiti' DI / priyAgamanapratyAzayA jIvantomityarthaH / adhyApanAma aprAptavipadam | "Apanna ApatprAptaH syAt' ityamaraH 1 aprAptamU dyavasthAmityarthaH / satI pativratAm / 'satI sAthI pativratA' ityamaraH / bhAtamAyo bhrAturjAyAM bhrAtumaMma jAyA priyA kamaThasyApyanakalelyAzayaH / tAm / athavA bhrAtRjAyAM putravatIm / 'prajAvatI bhrAtRjAyA' ityamaraH / so basundharAm / prakSyasi apazyaH / jAnAsi manyase / tatpUrvabhavaprapaJca smaretyarthaH / atra yAsyasi prakSyasIti ghAtudayasya smRtyarthe "yadhi TUT' iti bhUtArthasmaraNaviSaye smRtyathaMghAto nAterUpapadatvena sRT // 34 // andhayajAnAmi vaM prathamavasi svokRtAM navohAM ekAkinI tyakttA avanipatinA sAkaM yat yAsyasi avihatagatiH pratyAvRttaH kathamapi jIvitaM dhArayantI ( ataeva ) abyApannAM satI bhrAtRjAyAm vRkSyasi ? artha-kyA tumheM smaraNa hai ? bAlyAvasthA meM svIkRta usa navoDhA (jisakA vivAha hue adhika dina nahIM hue ) ko akelA chor3akara rAjA aravinda ke sAtha tuma cale gae the| saphala gamana vAle tumane lauTakara kisI prakAra prANoM ko dhAraNa karane vAlI, matyu ko na prApta haI, bhAI ke dvArA patnI ke samAna svIkAra kI gaI strI ko dekhA thA / vyAkhyA kamaTha yAda dilA rahA hai ki apanI navoDhA paranI ko, jisakI bAlyAvasthA thI, chor3akara tuma ( yuddhAdi kArya ke lie ) mahArAja aravinda ke sAtha cale gae the| tumane lauTakara bar3I kaThinAI se prANoM ko dhAraNa karane vAlI usa strI ko dekhA thA, jise bhAI ne patnI ke rUpa meM svIkAra * kara liyA thaa| citraM tanme yadupayamanAnantaraM viprayuktA, tvattaH sAdhvI suratarasikA sA tadA jIvati sma / manye rakSatyasunirasanAddhAtumApadgatAnAmAzAalpaH kusumasadRzaM prAyazo hyaGganAnAm // 35 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga oo, citramiti / pat / tadA tadbhave / upayamamAnantaraM vivAhAnantaram / 'vivAhopa yamI samau' ityamaraH / svasaH bhavataH / viprayuktA vimuktA / suratarasikA nibhuvanaprItA / sAdhvI plintaa| sA vasundharA / jIvati sma ajIvat / tat tadetat / me mama / citram Azcaryam / "vismayodbhasamAzcarya citram' ityamaraH / avabhAsata iti zeSaH / tathAhi / ApadgatAnAm ApadaM gacchanti sma tathoktAsteSAm / 'vipattyAM vipadApadI' ityamaraH / asamAnA nAroNAm / AzAvAdha; badhyate anenetibandhaH bandhanamiti yAvat / AzevabandhastathoktaH prAyazaH prAyeNa / prAyazo bahuzaH param / kusumasadRzamapi kusumamUkUmAramapi atikomalamityarSaH / SAsuprANadhAtum / 'zavAdI haritAlAdI vAtazleSmAdika'ni ca / manaHzilA hiraNyAyo zrotAce bhUtapaThanake / bhUvAdizabda yonau / syAddhAtu raktarasAdike' ityabhidhAnAt / asunirasanAt asUnAM prANAnAM nirasanaM tyajanaM tasmAt / 'duTi yasaraH gA: pratyAdezo nirAkRtiH' ityubhayatrApyamaraH / rAti pAlayati / 'pAye'vaghau' iti paJcamo / prANAn gantuM na syjtiityrthH| mamye evamahaM vemIti yAvat / anvaya-upayamanAnantaraM svataH viprayuktA sA suratarasikA tadA sAndhI sati yat jIvati sma tat me citraM / ApadgatAnAM aGganAnAM hi kusumasadRzaM dhAtu asunirasanAt prAyazaH AzAbandhaH rakSapti iti manye / artha-vivAha ke pazcAt tamo viyukta vaha sUrata meM rasika usa viyogAvasthA meM sadAcArI hokara jIvita rahI thI, vaha mere lie vismayAvaha hai| Apatti ko prApta striyoM ke phUla sadRza mana kI prANa parityAga se rakSA prAyaH AzA kA bandhana ho karatA hai, aisA maiM mAnatA huuN| ___ vyAkhyA-vivAha ke anantara sambhoga kI abhilASA hone para bhI vaha vasundharA tumhArA viraha hone para bhI durAcAra kA AcaraNa na kara jo jIvita rahI, vaha mere lie vismaya kI bAta hai| vivAha ke pazcAt virahakAla meM kAma se santapta hone para bhI vaha maraNa ko prApta nahIM huI, yaha bar3A Azcarya hai| usI samaya use durAcArI ho jAnA cAhie thA, kintu vaha sadAcArI hI rahI / anantara kAmAgni ke dAha ko mahana meM asamartha ho tumhAre nirantara viyoga ke kAraNa usane durAcAra kA sevana kiyaa| saccAzcayaM yadahamabhajaM tvadviyogepi kAmAn, prANairAtaH phimanukurute jIvaloko hatAzaH / puMsAM dhairya kimuta suhRdAM kiM punaH saGgamAzA, sadyaH pAti praNayi hRdaya viprayoge raNaddhi // 36 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ -78 pArkhAbhyudaya tacceti / yat aham / svaniyogepi bhavachi rahe'pi / kAmAn abhilASAn / *kAmo'bhilASastaSazca' ityamaraH / prabhaja seve sma / tapana Azcaryam adbhutam / prANeH asubhiH / AtaH duHkhitaH / hatAzaH naSTrAbhilASaH / 'AzAptaSNApi jAyate' ityamaraH / jIvalokaH saMsArijanaH / kibhanukukse ki kAryamanukUlaM vidadhAti ca kimapItyarthaH / prANabhayAkAmAnamabhajaditi bhAvaH / kimata athavA / 'Aho utAho kimuta vikalpe ki kimUta ca' ityamaraH / puMsAM puruSANAm / 'syuH pumAMsaH paJcajanAH' ityamaraH / dhairya dhIrakham / syAditi zeSaH / tathAhi / suhavA mitrANAm / "atha mitraM sakhA sahRda' ityamaraH / viprayoge virahe / 'vipralambho viprayogaH' ityamaraH / saGgamAzA saMsargAbhilASA / sadhaH pAti sadyaH patati ityevaMzIlaM tathoktam / pAtra premayum / prAvaNApatyAra epa jIvitam / 'havayaM jIvite citta bAhyasyAkUtajIvayoH' iti zabdArNavaH / ki punaH ruddhi punaH kathaM stambhayasIti praznaH / ki pacchAyAM jugupsane' ityamaraH / mitraviyoge kAma viSayAnu bhavanaM jIvitadhAraNaM ca dhairyAdeveti tAtparyam / / 36 // ambaya-pacca ahaM vadviyoge'pi kAmAn abhajaM tat Azcarya / prANaH Ata: hatAzaH jIvalokaH pusA gherya ki anukurute ? kimuta suhRdAM ? viprayoge punaH saGgamAzA pAti prANihRdayaM sadhyaH ruNaddhi kim / artha-jo maiMne tumhAre viyoga meM bhI kAma kA sevana kiyA vaha Azcarya hai / manobala se duHkhI aura jisakI AzA viphala ho gaI hai aisA saMsArI jana kyA sAmAnya puruSoM ke dhairya kA anukaraNa karatA hai ? arthAt nahIM karatA hai, aisA vyakti jaba sAmAnya puruSoM ke bhI dhairya kA anusaraNa nahIM karatA hai, taba acche mana vAle mahApuruSoM ke anusaraNa kI to bAta hI kyA hai ? viyoga meM punaH milane kI AzA patanazIla premI ke hRdaya ko kyA zIghra roka sakatI hai ? arthAt nahIM roka sktii| vyAkhyA-Apase milane kI AzA yadyapi mere hRdaya meM utpanna huI thI, kinta vaha bhI mere mana ke adhaHpAta ko rokane meM samartha na ho skii| isa prakAra kamaTha kA jIba yakSa apane durAcAra kA samarthana karane kA prayatna kara rahA hai| ityuktvA'tho punarapi suraH sAmabhedo dhyatAnIchontaH snehastvayi ghiramabhUtpUrvabandhostadA me / dhikkArastaM tirayatitarAM tvatkRto'smAnsa hantuM, manvaM mandaM nuvati pavanazcAnukUlo yathA tvAm // 37 / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 79 itpuratveti / ityuksthA evamabhidhAya / atho anantaram / punarapi bhUmopi / 'suraH devaH sAmabhevI sAmabhevayacane / 'sAmadAne bhedadaNDAvityugAyacatuSTayam' ityamaraH / upasAnIta vistAramakarota / pUrvabandhoH prAmbhavanAtuH / me mama / tayA tajjanmani / svayi bhavati / yaH antaH snehaH antarale bhavaH snehastayoktaH / antaHprItiH / "pira sthiram / abhUt abhavat / taM sneham / svaskRtaH bhannatA vihitH| dhikkAra: "tiraskAraH / tirayatitarAm atyanta tiraskaroti / pumaH anukUlA anurUpaH / pavanaH vAyuH / 'nabhasvadvAtapavana' ityamaraH / meghamityAzayaH / yathA ca nuvati yatprerayasi / yattadolityasambaddhatvAt / tadarasaH svatkRtadhikkAraH / vo bhavantam / hantuhananAya / mAdaM manvaM zanaiH yAna: atimandamityarthaH / atha kathaMcidvIpsAyAM dviruSitaH / asmAna maH / nurasi prerayati / prAgbhavasnehasAvepisvarayAravindanRpamukhena kAritadhikkAra-thazAt tvaM hantavya iti tAtrayam // 37 // azya-iti uktvA suraH punaH api sAmabhedI vyatAnIta apo pUrvabandho me antaH yaH snehaH tvayi tadA ciraM abhUt taM tvatkRtaH dhikkAraH tirayatitarAM / ma (1) anukUla: pavanaH yathA tvAM hantu' asmAn mandaM manda nudati / ___arya-aisA kahakara zambarAsura ne punaH sAma aura bheda kA vistAra kiyA / pUrvabhava ke bhAI mere mana meM jo sneha Apake prati usa samaya dIrghakAla taka huA thA usa sneha kA tumhArA kiyA huA dhikkAra atyanta tiraskAra kara rahA hai aura vaha anukUla pavana manda-manda gati se cala rahA hai, mAnoM tumheM mArane ke lie hameM prerita kara rahA hai| ___ vyAkhyA-tiraskAra karane vAle tumheM zIghra hI mAranA cAhie, kintu pUrvajanma kA sneha aisA karane se roka rahA hai| tumheM mArane ke lie yaha vAyu bhI dhIre-dhIre calakara prerita kara rahA hai / / tasmAdyogaM zithilaya mune dehi yuddhakSaNaM me, vAnAdanyanna khalu sukRtaM dehinAM ilAdhyamasti / zaMsantIdaM nanu vanagajA dAnazIlAstathAndA, vAmazcAyaM nuvati madhuraM cAtakaste sagandhaH // 38 // tasmAdisi / tasmAt kAraNAt / mune bho yogin / yoga dhyAnaM zithilaya zithilaM kuru / me mama / yuddhakSaNaM saGgrAmotsavam 'abakSaNa uvarSo maha uddhava utsavaH' ityamaraH / dehi vitara / dehinAM jInAm / bAnAt tyAgAt / anyAta bhinnat / zlAghya puNyam / sukRtaM puNyam / na khalu nAsti hi / tathAhi / bAna1. navati /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArkhAbhyudaya zIlAH / 'vAnaM gajamade tyAge zuddhikhaNDanaporapi' iti nAnArthamAlAyAm / dAna gajajalaM tyAgovA sadeva zIla svabhAvo yeSAmiti bahuvrIhiH / 'zIlaM svabhAva sadvRtte" magara bAga. ll :ma: * nagaavat / ambA apo davati ityabdAH mevAraNa / idaM dAnameva zlAdhyamityetat / zaMsanita nanu stubanti skhalu / te tava / saganyaH sabandhuriti kecit / 'gandho gandhaka Amode dekhe sambandhamarvayoH' iti vizvaH / vAmaH vAmabhAgasthaH / 'bAmastu rucake ramye savya vAmasthite'pi va iti pAhArNavaH / ayaM cAptakaraca pakSivizeSo'pi / 'aba sAraGgastokakazcAtakaH samAH' ityamaraH / madhuraM zrAvya yathA tthaa| nuvati prerayati / vAmabhAge zAsakadhvani: zubhanimittamityarthaH // 38 // anvaya tasmAt ( hai ) mune ! yoga zithilama, mai yuddhakSaNaM dehi / dAnAta anyata dehinAM ilAdhyaM sukRta nAsti khalu / idaM mamu pAnazIlAH vanagajAH tathA (tAdRzAH ) abdA- zaMsanti / ( yaH ) madhuraM navati / saH ) ayaM te yAmaH sagandhaH cAtakAca ( idaM zasatti ) / artha-ata: hai muni ! dhyAna ko zithila karo, mujhe yuddha kA utsava { Ananda ) do / nizcita rUpa se prANiyoM kA dAna se bhinna koI prazaMsanIya puNyakarma nahIM hai / isa bAta ko dAnazIla jaMgalI hAthI tathA dAnazIla megha prakaTa kara rahe haiM / jo madhura zabda karatA hai, vaha yaha tumhArI bAyIM ora sthita Amodayukta athavA gabharA cAtaka yahI bAta prakaTa kara rahA hai / yakheM zauNDo yadi ca bhagavAnvIrazayyAM zritaH syAH, svargastrINAmahamahamikAM saMvidhAsyaMstadA tvAm / vidyAdharyo nabhasi vRNate puNyapAkAdvinaGkhyadAdhiAnakSaNaparicayAnnanamAbaddhamAlAH / / 39 / / yuddhe ceti / yadi ca yathA / bhagavAn mahAtmA lam / yukhe sAmparAye / zauNDaH bhAsaktaH / 'mase zauNDotkaTakSItrAH' ityamaraH / svargastroNo tridivanitAnAm / AhamahamikAm ahamadhikA'hamadhikatyakAro'vAsti tathoktA tAm parasparAhatAram / 'ahamahamikA tu sA syAtparasparaM yo bhavatyahaMkAraH' ityamaraH / saMvidhAsthan samyaka kariSyan man / vIrazayyAM vIrazayanIya Sisa: aathitH| 'cilAdibhiH' iti dvitImAtatpuruSaH / sthAH bhaveH / tadA tatsamaye / nabhasi AkAze / bAbamAlAH viracitapar3a ktayaH / vidyAparyaH khecarasImantinyaH / puNyapAkAs sukarmapAkAt / vinA payat garbhAdhAnakSaNaparicayAt garbhaH kukSisthajantuH / 'garbhe paJcakrake nagne sute pvnskhutte| phujhau kubhisthajantI ca' iti yAdavaH / vinakSyazvAso garbhakSa tathoktaH tasmAdhAnamupAdAnaM tadeva kSaNaH utsavaH / 'nirvyApArasthitI kAlavizeSotsavayoH kSaNaH' ityamaraH /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga tasmimparicayAvabhyAsAt / 'puNyapAkAvinaLyadgarbhAvAnakSaNaparicayAt' iti pAThaH samyak / tatpakSe vina vyatIti vinakSyan / 'nA pradarzane' laT / 'tAsyo luloH' iti spaH / 'nasbharajasomam' iti nam / na vinai kSyannavinazyan puNyasAkenAvinaddayan puNyapAkAbinayan / anyatra pUrvaviyaratagamasvIkArAdityarthaH / nUnaM nipacayana / svAM bhavannam / vRgate maMbanne / / 39 / / anvaya-yadi ca yuddhaM zauNDaH, svarga-trINAM ahamahamikA maMvidhAsman bhagavAn vIramAcyA zritaH sthAH tadA puNyapAkAt binaGa zyAdgarbhApAnakSaNaparicayAta nami AvazcamAlAH vidyAdhayaH tvAM vRNate / ___artha-yadi yuddha meM pravINa ho to svagaM kI striyoM meM maiM pahale, maiM pahale isa prakAra kI spardhA karAte hue he bhagavAn yadi Apa vIrazayyA kA Azraya prApta karoge to Apake puNya ke udaya meM naSTa hote hue garbhAdhAna ke utsava meM paricaya me AkAza meM paMkti bAMdhe hue vidyAriyAM tumhArI sevA kreNgii| vyAkhyA-yadi Apa yuddha meM pravINa haiM to devAMganAoM meM Apako pahale pAne kI spardhA hogI / yadi buddha karate hue maraNa ko prApta hoge to AkAza meM vidyAriyA~ ApakI sevA kreNgii| unase sevita hone para Apako sukha hogA, jo ki ApakI tapasyA kA uddezya hai| ataH samAdhibhaMga hone para yuddha bhUmi meM maraNa hone para sukha utpanna nahIM hogA, aisA mata mAno, apitu namAdhi ke dvArA jisa sukha ko pAnA cAhate ho, raNa kSetra meM marane para vaisA ho sukha tumheM prApta hogaa| yogirAT paNDitAcArya ne puNyapAkAvinakSyadgarbhAdhAnakSaNaparicayAt pATha ko ThIka mAnA hai| aisA mAnane para artha hAMgA-( tumhAre ) puNya ke pariNAmasvarUpa naSTa na hote hue garbha ke AdhAna kA utsava manAne kI abhyAsI vidyApariyA~ AkAza meM paktiyAM bA~dha bA~dhakara tumhArI sevA kareMgI / tAtparya yaha hai ki garbhAdhAna ke bAda garbha kA pahale patana ho jAnA thA, kintu aba pArzva ke darzana se garbha sthira ho gayA hai / ataH vidyAdhariyoM ke Ananda kI vRddhi ho rahI hai tathA Anandita hokara vidyAriyAM sevA kara rahI haiM / yaha saba pArzva ke puNya kI hI gahimA hai| mUrchAsuptaM vivazanihitAmlAnamanvAra mAlaM, tUryadhyAnastanitamukharaM divyayAnAdhirUDham / khAmugrantaM sajalajaladAzavayA'baddhamAlAH, seviSyante mayanAsubhaga se bhavantaM balAkAH // 40 //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyukSya mRti / mUsa supta mUcchaMyA zayitam / tridazanihitAsAmadAramArsa tridarzanirjaraiH nihitA nikSiptA sacoktA mandArasya kalpavRkSasya mAlA sapha tathoktA / 'mandAraH parijAtakaH / santAnaH kalpavRkSazya' iti 'mAlyaM mAlAstrajo' iti cAmaraH / amlAnA cAsau mandAramAlA ca tathoktA tridazAnihitA amlAnamandAramAlA yasya maH tam / tUryadhyAnastAnasamukharaM tUryANAM nRtyagItavAdhAnAm 'tauryatrika mRtyagItavAnaM nATyamida trayam' ityamaraH / stanitaM payoSarasvanaH / 'stanitaM gajitaM meghaniSe' ityamaraH / mana musvaraH AbaddhamukhaH tathoktastam / 'durmuskhe mukhagavaddhamukhau' ityamaraH / taM vivyayAnAghisakam divyaM ca tat yAne ca divyayAnaM tadadhirUsam / divam / chodivau dve striyAm' ityamaraH / udyantam udgacchantam / nayanasubhagaM nayanAnAM netrANAm / 'locanaM nayana netram' ityamaraH / prItisubhagam AnandakaraM / bhavantaM tvAm / khe AkAze / 'ananta guravatmaM khaM' ityamaraH / mAvamAlAH vihitaNayaH / balAkA: pakSivizeSAH / 'balAkAvisakASThakA' ityamaraH / sajalajalavAzar3hayA janahitameghAzaDyA / seviSyanta bhajiSyate / / 40 / anvaya-maccha sutaM tridazanihitAmlAna mandAramAla divyayAnAdhirUna nayanasubhagaM tusaMdhvAnastanitamukhara dyAmudharataM bhavantaM sajalajaladAzayA AramAlAH balAkAH se seviSyante / ____ artha-mUrchA se soe hue, devatAoM ne jisake gale meM navIna kalpavRkSa ke phaloM kI mAlA rakhI hai| divyayAna para ArUDha, netroM ke lie sundara lagane vAle, dundubhitulya AnaddhavA kI garjanA se vAcAlita, AkAza mArga meM Upara kI ora jAte hue ApakI jalasahita megha kI AzaMkA se paMkti bAMdhe hue baguliyA~ sevA kreNgii| bAlyA--yakSa kaha rahA hai ki he pArzva ! mere prahAra se utpanna marchA ke kAraNa soe hue, yuddha bhUmi meM mRtyu ko prApta karane ke kAraNa devoM ne jisake gale meM mAlA pahinAI hai, netroM ko sundara lagane vAle, divya vimAna para ArUDha, AkAza meM Upara kI ora jAte hue Apako jalayukta maMgha samajhakara baguliyA~ paMkti bA~dhakara sevA kreNgii| yoginyazyastvastuladhRterbhaGgahetUnpayodAstadgambhIradhvanitamapi ca zrotumarhasyakAle / kekodgrovAhizakhariSu ciraM nartayedyanmayUrAn, phata yasca prabhavati mahImucchilondrAmavandhyAm // 41 // yogimmiti / yogin bho yate / bhakAle anvsre| svAtulate taka bhasulA asamAmA dhRtirSIratA tapoktA tsyaaH| 'tirdhAraNadhairyayoH' ityamaraH / bhaGgAhezana
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga parAjayakAraNabhUtAn / payoSAn stanayitnun / pazyan prekSamANaH san / ziriSu bhUdhareSu / 'mahIne zivariSmAbhata ityamaraH / kekozIvAna kephayA svakoyavANyA 'kekA mAstra' hA ' samA gayA yeSA meM tathoktAH 'atha grIvAyo zirodhiH kandharetyapi' ityamaraH / tAn mayUrAn nIlakaNThAn / ciraM nataMyet mATayet / yacca mahI bhuvam / avandhyAM saphalAm ! 'banthyophalo bakeSoM ca' ityamaraH / ucchilIndro 'kandalyAmucchilIndrA syAt' iti zabdArNavaH / udgatAH zilondrAH aGguravizeSAH yasyAH sA tathoktA tAm / usannasasthArAmityarthaH / kata vidhAtam / prabhavati samartha bhavati / tacana gambhIrastanitamapi zrotu pravaNAya arhasi yogyo bhavasi / idaM gajita gvityarthaH / / 41 // anvaya--api ca yogin ! svadasulaghRteH bhaGgatam payodAna pazyan yat kekAdgrImAn mayUrAn zivariSa ciraM nartayet ca mahIM upichalInnAM avandhyAM katu prabhavati tat gambhIradhvanitaM akAle zrotumarhasi / ___ artha--dusarI bAta yaha hai ki he yogI! tumhAre atula dhairya ke nAza ke kAraNa meghoM ko dekhate hue jo dhvani karate hue U~cI gardana kie hue moroM ko parvatoM para cirakAla taka nacAego evaM pathvI ko zilIndhra puSpoM meM bAnata aura saphala karane meM samartha hogI usa gambhIra dhvani ko varSAkAla meM bhinna samaya meM sunane yogya hAge arthAt sunoge / mAkhyA--tamhAre dhairya ko naSTa karane meM jo samartha haiM aise maMgha ko dekhakara parvatoM para mAra nAca uTheMge / pRthvI zilIndra puSpoM se yukta hokara dhana-dhAnya se samRddha ho jAyagI aura megha ko gambhIra garjanA ko Apa varSAkAla se bhinna kAla meM sunoge| pazyotstA dhavalitadizo mandamandaM prayAnto, dRzyante'mI gaganamabhito mandasAnAH svanantaH / baddhotkaNThodvirgAlatamadAH prAvRSeNyAmbudAnAM, tacyA te zravaNasubhagaM jitaM mAnasokAH / / 42 / / pazyati / prAvRSeNyAmbubAnA prAvRpi bhavAH prAvRSeNyAH 'prAvRSeNyaH' iti sAcuH / "striyAM prAvaTa striyAM bhUmni bargaH' ityamaraH / varSAkAlodbhatA ityarthaH / taM ca te ambudAica teSAm / zravaNasubhagaM thotrapriyam / tat gajitaM stanitaM vA ustrastAH bhotAH / boskaNThoDigalitamAH baddhA utkaNThA viyogaduHkhama 'utkaNThotkAlike same' ityamaraH / tayA udvigalitaH zipilito mado harSo yeSAM te tathoztAH / svArastaH yamantaH / mAnasokAH mAnase mAnasAbhidhAne uttaradivisthate sarasi utkAH unma
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya nasaH / prAptumicchata ityarthaH / 'syAdutka unmanAH' ityamaraH / pacalitaviza: zubhrIkRtakakubhaH / 'balo dhavalo'rjuna: / ' "dizastu kakubhaH kASThAH' ityubhayatrApyamaraH / dhavalavarNA ityarthaH / gAnaM vyoma / abhitaH samasAt / madhamarca zanaiH zanaiH / prayAntaH gacchantaH / te'mI manvasAmAH / te ene haMsAH vRzyante prekSyante / pazya avalokaya / anvaya--prAvRSeNyAmbudAnAM zravaNasubhagaM tat gajita zrutvA mAnasokAH baddhokaNThoDigalitamadAH usvastA- mandamandaM prayAntaH pAlasadizaH amI mandasAnA: gagana AbhataH sthamagAH dRzyAta gazya / artha-varSAkAlIna meghoM kI kAnoM ko sundara lagane vAlI usa garjanA ko sunakara mAnasarovara ko jAne ke lie utkaNThita, utkaNThA ke kAraNa naSTa harA Ananda vAle, bhayAkula, manda manda gali se jAte hae, dizAoM ko dhavalita karate hae ye haMsavizeSa AkAza meM cAroM aura dhvani karate hue dikhAI de rahe haiM ( inheM / dekho| bhAvArtha-varSAkAla hone para haMsa mAnasarovara kI ora jAne lagate haiN| kRtrima megha ko dekhakara varSAkAlIna samaya jAnakara haMsa mAnasarovara kI ora jAne lge| te cAvazyaM navajaladharairunmanIbhUya haMsA, matprAmANyAttava jigamiSordhAma yakSezvarANAm / sAcchante pathijalamucAmApatantaH samantAdAkailAsAdibasakisalayacchevapAyavantaH / / 43|| se ceti / maprAmANyAt pramANasyabhAvaH prAmASpaM 'pramANaM hetumaryAdAzAstra yattApramAtRSu' ityamaraH / mamaitra prAmANye matprAmANyaM tasmAt / macanaprAdhAnyAt / rakSezvarANAm gupakAnAm / vAma sthAnam / 'gRhadehatviTprabhAvA ghAmAmi' ityamaraH / jigamiSoH gamsumimahatIti jigamiSuH tasya / saba te / jalamacAM tanitvatAma / pathi varmani jyomnItyarthaH / AlAsAt 'maryAdAyAmAi,' iti paJcamI / 'bhAhISada 'bhibhyAptI sImA ghAtuyogaje' ityamaraH / kailAsanAmaparvatamaryantam / samantAt sarvataH / ApatarataH gacchantaH / visakisalayacchedapAyeyapanta. nisakisalayAnAM muNAlAgrANAm 'nAlo nAlamayA striyAm / mRNAlaM bimam' iti pallavo'strI kisalayam' ityadhyamaraH / chetraH zakAlaM sa eva papi sAdhu pAtheyam / 'paNyAdaNa' iti hatyaH / tadastyeSAmiti visakrisalayacchedapAyavantaH / te ca haMsAH marAlAH / navAjaladhare. nusanAmbudharaiH / ummamIbhUSa prAganummanasaH idAnIm unmanaso bhavanam unmanIbhavanam tatpUrva pazcAkicidityunmanIbhUya klezino bhUtvetyarthaH / avazya nizcayen / sAcchante saGgatA bhavanti / 'saMviprAyAt' iti taGa // 43 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga anvaya----mAtrAmANyAta yakSezvarANAM dhAma jigamiSoH tava AsamantAt jalamucAM pathi ApatantaH vikisalayachedapAzreyavantA se ca hasAH navajaladharaH sAmanIbhUya AkelAsAt saGgacchante / ___artha-mere prati vizvAsa ke kAraNa kubera ke nivAsa sthAna ko jAne ke icchaka tumhAre cAroM ora meghoM ke rAste meM A par3ane para mArga meM khAne ke lie mamAla ke anabhAga ke Tukar3oM ko mArga ke bhojana ke rUpa meM lie hae ve hama nae metroM se unkaNThita hokara kailAza parvata taka Apake sAthI ho jaayeNge| sphotoskaNThA vigalitamadA mandamandAyamAnA, mUkIbhUtAH skhalitagatayo'nunmukhAssantatAzAH / svAmanyete pavanapadadhImAzrayanto'nurUpAH, sampatsyAle ti mato rAjahaMsA: manAyAH // 44 // sphIteti / sphItotkaNThA: pravAsAbale zAH / vigalitamamAH kRzIbhUtaptoSAH / bhannamanvAyamAnAH mandamandamAcarantIti tathoktAH / mUkobhUtAH prAgamUkAH idAnIM mUkA bhavanti smeti tathoktAH / 'abAci mUkaH' ityamaraH / skhalitagatapa: kampitagamamAH / bhamugmukhA: udgataM mukhaM yeSAM se unmukhA: na unmukhAH anunmukhAH adhomukhA ityrthH| santaptAyAH sanlatA vistRtA AzA abhilAyo dimvA mepAM yairvati bahuvrIhiH / 'vistRtam tatam' / AzA tRSNApi cAyatA' ityubhamatrApyamaraH / bhavataH tava / anurUpAH anukUlAH / ete rAjahaMsA: haMsa vishessaaH| rAjahaMmAstute pancucaraNoMhitaH mitAH' ityamaraH / svAmanu bhavantaM pari / 'bhAginI ca pratiparyanubhiH' iti dvitIyA / 'pazcArasAdRzyayosu' ityamaraH / pavanapadayom ambaram / bhAbhayamtaH prApnuvantaH / nabhasi khe| bharata te sahAyAH syaatraaH| 'sahAyastu sayAne syAt iti zabdArNa / samparaspAte rasmate / / 4 / / anvaya-sphItotkaNThASigalimamadA: mantramandAyamAnAH mUkIbhUtAH skhalitagatayaH anunmukhAH sannatAzAH tvAM anu pavanapadavI AdhavantaH anurUpAH ele rAjahaMsAH bhavataH mahAyAH mampatsyante / ___ artha-vRddhi ko prApta utkaNThAoM se naSTa madavAle, manda manda gati vAle, mauna hue, mAlita gati vAle, Upara kI ora mukha na kie hue (nIce kI ora mukha kie hue maba ora se dizAoM ko vyApta karane vAle, tumhAre sAtha AkAzamArga kA Azraya lene vAle, tumhAre anurUpa ye rAjahaMsa AkAza meM Apake sAthI ho jaayeNge|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAyAbhyudaya vyAkhyA-isa samaya pArzva aura haMsoM kI sthiti eka sI hai / haMsa vRddhi ko prApta utkaNThAoM se naSTa Ananda vAle haiM aura bhagavAn pAzvaM bhI mokSa kI prApti hetu utkApaThata hone ke kAraNa kAma krodhAdi madoM ko naSTa kara cuke haiN| bhagavAn ne mokSa ke lie munivrata dhAraNa kara rakhA hai ataH ve sAMsArika kriyAoM ke prati atyadhika manda udyama vAle haiN| haMsa bhI kAmonmAda ke kAraNa manda manda gati vAle haiN| dhyAnanimagna hone ke kAraNa bhagavAn vacanavyApAra se virata ho cuke haiM athavA unhoMne indriyavyApAra kA tyAga kara diyA hai aura rAjahaMsa kAma santapta hone ke kAraNa zabdoM ko vyakta nahIM kara rahe haiN| bhagavAn mokSasamIpa hone ke kAraNa nArakAdi gatiyoM ko naSTa kara cuke haiM, usI prakAra rAjahaMsa kAmonmAda ke kAraNa skhalila gati vAle haiN| bhagavAna dhyAna meM lavalIna hone ke kAraNa Upara kI ora mukha nahIM kie haiN| rAjahaMsa hatavIrya hone ke kAraNa nIce kA ora mukha kie hue haiN| bhagavAn ne parigraha ko chor3a diyA hai| ataH unhoMne AzA tRSNA kA tyAga kara diyA hai| isa rAjahaMsoM ne dimaNDala ko vyApta kara diyA hai| jaise bhagavAn ne ratnatrayarUpa zuddha mokSamArga kA Azraya liyA hai, usI prakAra ina rAjahaMsoM ne bhI AkAza kA Azraya liyA hai| isa prakAra kavi ne zlepa ke mAdhyama se rAjahaMsa aura bhagavAn meM samatA dikhalAI hai / tulyaguNavAle hone ke kAraNa anurUpa rAjahaMsa AkAza meM bhagavAna ke sahAyaka ho jAyeMge, yakSa ke kahane kA yaha abhiprAya hai / bhoktuM divyazriyamabhimatAM yAtukAmo zuloka, kAlakSepAbuparama raNe mAkSu sannA bhikSo / penAmutra spahasi dive yazca saMrakSati tvA, mApRcchasva priyasakhamamuM tuGgamAliGgaya zailam // 45 // moktumiti : bhilo he vAcayam / abhimatAm abhilaSitAm / vivyabhiyaM devasampattim / 'sampattiH zrIzcalakSmIzca' ityamaraH / bhoktum anubhavanAya / dhuloka viditam / yAtukAma: pAsugantu' kAmayate iti tathoktaH san / mena amutra bhvaasre| 'pretyAmutra bhavAntare' ityamaraH / vive svargAya / 'suraloko godivI dve' itya. maraH / spRhayasi bAJchati / yasadonityasambanvAditi / tasmina raNe / maMgrAmanimitta hato / 'hatvarthe sarvAH prAyaH' iti saptamI / mabhu zIghraNa / sambAhya saJjIkRtya / mAlapAt samayayApanAt / uparama ahi kAlavilambanaM mA kuvityarthaH / yaH svA bhavantam / saralati pAlayati pAzrayo bhavatItyarthaH / saM suGgam unnatam / priyasakhaM priyamitram / 'rAjan samneH' ityada samAsAntaH / amuMzalam etacitrakUTAbayaM parvatam /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga AliGgya AliSya / prAcyastha sAthayAmina veti / sabhAjaya 'atha ve Anandana sabhAjane ApRcchalam' ityamara: / 'nudAJ praccha' hyAtmanepadam // 45 // anvaya- he bhikSo ! divyathiyaM natu dhulo ra ma kAlakSepAta uparama / yena amutra dive shyasi yazca tvAM saMrakSati ( taM ) am priyasakhaM tuGga zailaM AliGgya Apa sva artha- he bhikSu ! divya lakSmI kA bhoga karane ke lie svargaloka ko jAne ke icchuka (tuma) yuddha ke lie zIghra ho taiyAra hokara bilamba se virata hoo arthAt vilamba mata kro| jisake dvArA tuma agale janma meM svarga kI abhilAvA karate ho aura jo tumhArA saMrakSaNa karatA hai usa isa priyamitra U~ce citrakUTa nAmaka parvata se gale milakara jAne ke lie pUcho yA vidA lo / 87 bhAvArtha - he pArzva ! jisa parvata kA Azraya lekara tuma svarga meM jAne ke lie tapasyA kara rahe ho aura jo parvata nivAsa dekara manuSyoM kI bhIr3a se utpanna kolAhala se prAdurbhUta mana ke kSobha se tumhArI rakSA karatA hai, usakA AliGgana kara svargagamana kI AjJA lo | bhUyazcAnusmara siSiSaH kAryasiddhyai prayatya, prAyeNeSTA mahati vidhure devatA'nusmRtinaH / siddhikSetraM zaraNamathavA gacchataM rAmazailaM, vandheH puMsAM raghupatipadelaM mekhalAsu || 46 || bhUyati / kAryaMsidhye saMgrAmavijaya niSpattaye / prayattha prayatnaM kRtvA / sivikSuSaH siddhA devatAvizeSAH / bhUyazca mahurapi / anusmara anucintaya / maH asmAkaM / mahati vidhure mahAvipadi / devatAnusmRtiH minendrasmaraNam / prAyeNa bAhulyena / iSTA abhimatA / syAditi zeSaH / athavA no cet / puMsAM vanyaH / 'bAnAkaH' iti sssstthii| satpuruSastutyairityarthaH / raghupatipade: rAmasya pAdanyAsaH / kaTake 1 'mekhalA zreNikaTake kaTibandhanibandhane' iti yAdavaH / aGkitam siddhikSetraM zreyaH sthAnam / taM rAmazailam / rAmamiyaM parAbhidhAnaM citrakUTam / zaraNaM zaraNyam / gaccha yAhi / saMgrAmabhIruzcettatpRSThato bhavetyarthaH // 46 // snAto dhautAmbaranivasano divyagandhAnuliptaH, khagvI dantacchadaviracitAraktatAmbUlarAgaH / khaDgI yuddhe kRtaparikaraH kSAlitAgaH parAgaH, kAle kAle bhavati bhavato yasya saMyogametya // 47 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ -alue pAmyuidaya samAna iti / yasya yuddhasya / saMyoga sambandham / etya prApya / kAle kAle samame samaye / bhavataH nava / kutaparikaraH kRtaH parikaraH prAbhavam yena saH / 'vRnda prAbhavayozcaya parpalU parivArayoH / Amme ca paristAra bhavetparikarastayA' ityabhighAnAt / guNagaNa iti vA pAThaH / guNagaNaH guNasamUhaH / mAlitAgaH parAgaH AmaH doSaH / 'AgorAyaH' ityamaraH / tadeva pagagaH rajaH / 'dhandane puSvarajasi dhUlisnAnIcarNayoH / upag2age'sta zele ca parAgaH parikathyate' ityabhidhAnAt / kSAlitaH parizodhitaH AgaH parAgo yasyAsau tathoktaH / bhavati / tasmin yuddhe saMgrAmanimittam / snAlaH kRtama lamajanaH / posAmbaranivasanaH parizuddhavastrAcchAdanaH ! 'ambaraM vAsasi jyomni kApIse ca sugandhake / ' 'vasana chAdanezuke' ityubhayavApi viztraH / vivyagandhAnulipta: malayajakalkenAnucitaH / nako nayasyAstIti sagyo mAlAbAn / 'mAlyaM mAlAstrajau' ityamaraH / vastAda viracitAraksatAmbUlarAgaH dantacchadayoroSThAdharayoH 'oSTAdharau tu rakhanacchadI' ityamaraH / viracitaH vihitaH AraktaH tAmbUlasya rAgo yasyAso tathoktaH / khaDgI khaDgo'sthAstIti / bhava tvam yuddhasamnado bhavetyarthaH / / 47 // anvaya-bhUyazca kAryasiddhyaM prayatya simidhuSaH anusmara / naH mahati vidhure / prAyeNa devatAnusmRtiH iSTA athayA kAle kAle bhavataH yasya saMyogaM etya yuddhe kRtaparikaraH khaDgI lAlisAgaH parAgaH stAtaH dhautAmbara nivasanaH divyagandhAnuliptaH sragbI dantacchadaviracitArapasatAmbUlarAgaH bhavati taM puMsAM vaMdyaH raghupatipadaiH mekhalAsu ati siddhikSetraM taM rAmazailaM zaraNaM gcch| artha-punaH kArya kI siddhi ke lie prayatna kara siddhoM kA dhyAna kro| mahAn vipatti Ane para hama logoM ko prAyaH tumhAre lie devatAoM kA anusmaraNa iSTa hai athavA samaya samaya para jisake saMyoga ko pAkara manuSya yuddha meM baddhaparikara khar3aga dhAraNa karane vAlA, pApa rUpa parAga kA upazama, kSayopazama athavA kSaya karane vAlA, snAna kiyA huA, dhoe hue ( svaccha ) vastroM ko pahine hue, divya gandhoM se anulipta aGgoM vAlA, mAlAdhArI tathA adharoSTha meM lage hue kucha lAla raMga se suzobhita ho jAtA hai, usa logoM ke vandanIya, rAma ke caraNoM ke dvArA tulAnoM para cihnita siddhikSetra rAmagiriparvata kI zaraNa meM jaao| pazcAttApAvyuparatimaho mayyapi prItimehi, bhrAtaH prauddha praNayapulako mAM nigRha svadauAm / tatte sniAdhe mayaki janitA zlAghanIyA janaHstAt, snehavyaktizciravirahoM muJcato bASpamuSNam || 48 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga pazcAttApAditi / aho bhauH| bhrAtaH sahodara / pazvAsApAt vapuparati virAmam / apAdAne paJcamI / bhayi prAtari / prItimapi snehaM ca / ehi gamcha / prauDhapraNayapulakaH praudena praNayena jAtaH punakaH romAJco yasyA'so tathoktaH san / svadobhyAM nijabhujAmbAm ! mAM jyeSThabhrAtaraM nigaha 'gaha saMbo' laTi 'gohocetRtyU' AzleSaya / tat tasmAddhenoH / ciravirahaja bahukAlaviyogasambhavam / u kamANam / bASpaM netrajalam / 'bASpaM netrajaloSmaNoH' ityabhidhAnAt / mukhyataH pAtayataH / te tava / sinagdhe vizvasta andhau maki / tiG sadirazAntyAtsUboMgirayakatyaH / ' jamitA utpnnaa| snehavyaktiH premAvirbhAvaH / jane: lophaiH / zlAghanoyA zlASituM yogyA kIrtanIyetyarthaH / stAt astu / snigdhAnAM hi ciravirahArasaGgatAnA bAnapAnAdirbhavatIti bhAvaH // 48 // anyaya-aho bhrAtaH pazcAttApAt yurarati ehi, mayi api prIti (gahi) prauDhapraNayapulakaH (laM) svadobhyAM mAM nigRha 1 tat cirabira hija uSNaM vAyaM muzcataH te snigye manaki janatA snehayaktiH janaH zlAghanIyA syAt / ___ artha-he mAI ! pazcAtApa se birAma lo arthAt pazcAtApa mata kro| (tumhArI patnI ke sAtha samAgama karane ko apakAra se gahita ) mere prati bhI prIti ko dhAraNa kro| utkRSTa rUpa se vRddhiMgata praNaya se utpanna romAJca vAle tuma apanI donoM bhujAoM se merA AliGgana kaaro| cirakAla ke viraha se utpanna, garma zvAsa chor3ate hae tumhArA sneho mere prati utpanna huA sneha kA prAdurbhAva logoM ke dvArA prazaMsanIya ho / samprati tasya gantavyapadAni vaktumupakramatekiyA vairIndhanadahi mayi prauDhamAnastvameta, nAbhipreyAH kimaparamaho no vilambena tiSTha / svAmacaivAntakamukhabilaM prApayAmi svakaM me, mAgaM mattaH zRNu kathapatasvaraprayANAnurUpam / / 49 / / ki veti / vairIndhanayahi vairiNa eva indhanAni kAThAni 'kASThaM dAvidhanam' ityamaraH / taddahatIti varodhinadhak nAsmin / mayi yazendre / tvaM bhavAn prauhamAna: pravRddhagarvaH san / mAnazcittamamunnatiH' ityamaraH / etat etAvaduditaM sarvam / kiM vA nAbhipreyAH kimiti nAbhijAnIyAH / aho bho mune / aparaM kima anyat kim vaktavyamasti / vilambana kAlaharaNena no tiSTha ra vasa / svA bhavantam / aAMpa idAnImeva / antakamutravilaM kRtAntasya vakra vivaram prApayAmi nayAmi / tvatprayAyAnurUpaM tava gamanAnukUlam yathA tathA kadhapataH bruvataH / mattaH matsakAzAt / sthaka
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvabhyaH ninditastvaM svakam / me mArga mama panthAnam / 'mArgo mRgavadhe mAse somyarthedhvani' iti yAdavaH / zRNu zrutiviSayaM vidhehi // 49 // anyaya- vA prauDhamAnaH mayi vairIndhanadi etat na abhiyAH ki? ki aparaM ? no vilambena tiSTha / tvAM adya eva antakamukha bilaM prApayAmi / me kathayataH tvatprayANAnurUpaM mArga mattaH tvakaM zRNu / artha -- athavA vRddhigata mAna vAle Apako vairI rUpI IMdhana ko jalAte vAle mujhameM kyA iSTa nahIM hai ? aura kyA ? vilamba mata kro| tumheM Aja hI yama ke mukha rUpI bila meM pahu~cAtA huuN| mere kahe hue tumhAre prayANa ke anurUpa mArga ko tuma mujhase suno| zreyomArgAnnihi jinamatAbhraMzitasyaika eva, mArgo'sahyAvasukhaviSantarikAttArako yaH / taM muktyA te zrutisukhaparaM bacmi yatra priyAyAH, sandezaM me taktu jalada zroSyasi zravyavandham // 50 // zreya iti / jalaba bho payoda yogin / jinamatAt manyate sma mataH jinena arhatA mataH jinamatastasmAt / zreomazargAt ratnatrayAtmakAt mokSamArgAt / bhraMzitasya vvaMsitasya / mithyAdRSTerityarthaH / mArgaH svAbhipretapradeza |pterupAyaH / eka eva nahi na bhavati hi / yaH mArgaH / asahyAt duHsahAt / nArakAt narakasyAyaM nArakastasmAt / asukhaviSadhe na mukham asukham duHkhaviSANi jalAni 'nIraM jIvanamantrim' iti dhanaJjayaH / tAni ghoyalle'sminniti viSabhiH viSadhiriva viSadhiH asukhamevavipaSistasmAt / tArakaH uttaraNahetuH bhavedeti zeSaH / taM mArga muktvA vimucyate tava / zrutisukhaparva zrIzrAnandAspadam / yathA tathA / acmi bravImi tadanu pazcAt / yatra satmArge / me mama priyAyAH kAntAyAH / zravabandhaM zramyaH zravaNIyo bandhaH zabdaracanA yasyeti tathoktastam / sandezaM vAcikam 1 'sandezavAgvAcika spAt' ityamaraH / zroSyasi zravaNaviSayaM kariSyasi / svasya mithyAdRSatvAt strayogyaM bhuvanatrayamAnaM bravAtIti tAtparyam ||5011 anvaya he jalada | janamatAt zreyomArgAt bhraMzitasya yaH asahmAt te nArakAt asukhaviSayeH tArakaH ( saH ) mArgaH ekaH eva na hi / taM mullA zrutisukha ( mArga ) vacmi ma tadanu me priyAyAH zravyavandhaM sandezaM zroSyasi / artha -- he metra ! tIrthakara bhagavAn ke dvArA abhimata zreyomArga se patita 1. zrotrayam ityapi pAThaH / I : /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga vyakti ke asahya naraka janya duHkha rUpI vie sAgara se pAra utArane vAlA vaha mArga eka ( advitIya ) hI nahIM hai| ume chor3akara / upase bhinna ) tumhAre kAnoM ke sukha ke kAraNabhUta mArga ko kahatA hai. jisa mArga meM prasthAna ke anantara merI preyasI ke sunane yogya zabdavinyAsa se yukta sandeza ko sunoge| vyAkhyA-yakSa kA vizvAsa hai ki bhagavAn pArzva marakara avazya hI meSAkAra ko dhAraNa kreNge| isa kAraNa naigama naya athavA dravya nikSetra kI apekSA bhagavAna ke lie jalada ( megha ) vizeSaNa lagAyA hai| jinokta mArga se bhinna jainetaroM ke kalyANa bhAjahata haiN| sayabharakA ke dukha se tArane vAle unameM se kisI eka dharmamArga kA upadeza detA huuN| jinokta mAga ko chor3akara mere kahe hue mArga se calane para tumhAre duHkha kA parihAra athavA sukha kI prApti hogI / ma jinokta mArga ko chor3akara yuddha ke lie sannaddha hoo| tumheM yuddha meM marane para bhI kalyANa kI prApti hogI, yaha zambarAsura kA abhivAya hai| tatrApyeko'nujuRjurataH kopi panyAstayoryo, vakro'pi tvA nayati sukhaptastaM zRNu procyamAnam / nAnApuSpadramasamanasAM saurabheNAtateSa. khinnaH khinna: zikhariSu padaM nyasya gantAmi yatra ! 51 / / tatrAtIti / tatrApi manmArgeki / ekaH panthAH / anujaH vakraH / kopi nyAH / ' ataH asmAt / RjuH saralaH / bhavatItizeSaH 1 tayoH tadadhvanoH / ya: mArgaH / vakropi asaralopi / tvA tvAm / 'svAmI dvitIyAyAH' iti tvaadeshH| sukhataH anAyAsaina / nayati prApayati / procyamAnaM vadhamupakrAntam / taM panyA bhrUNa / yatra mAnApuSpanumasumanasA nAnAvivAmi puSpANi yeSAM dramANAM nayoktAsteSAm / sumanasaH kusumAni / striyaH sumanasaH puSpaM prasUnaM kusuma subham' ityamaraH / tAsAM saurabhaNa surabhireva saurabha 'mubhitANatarpaNaH ityamaraH / tena sAtateSu nicineSu / zikhariSu paryateSu / jinna: khinnaH sINavAlA san kSoNavalaH lan / vopsAyAM dvigaviH / parSa pAdam / nyasya gibhipya | gantAsi gamiSyAmi / 'tAsyaulustroH' iti luTi sAs // 51 // yasminmyAH kRtakagirayaH sevyasAnupradezA, nAnAvIrutitatisubhagAH puSpazayAcitAntAH / tena prajyA tava sukhakarI tatra yAyAH sukhena, kSINaH kSINaH pariladhupayaH srotasAM copabhujya / / 52 / /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAbhyudaya yasminnati / yasminmArga sebhyasAnupravezAH sevyAH sevituM yogyAH sAnUnAM tAnAM pradezA yeSAM te tathoktAH / mAnAvIrudvitatisubhagA : vividhAH vIrudhaH gulmAH 'latA pratAninI vIrudgulmislapa ityapi ityamaraH / tAsAM vittatiH maGghAtaH 'saGghAtaH samitistatiH' iti dhanaJjayaH / tayA subhagA : rucirAH tathoktAH / puSparA yAcitAntAH puSyaiH kRtAH zayyAH zayanatasyAni tAbhirAcitAH prasAritAH antaH antarbhAgAH yeSAM te tathoktAH / 'mRtAvasite ramye samAptAvante' iti zabdArNave / 'ansI vyavasite mRtyo svarUpenizcayentake' iti vaijayantI / ramyAH rantu yogyA: manoharA ityarthaH / kRtakagirayaH krIDAdrayaH / santIti zeSaH / tena pathA / vrajyA gatiH / ' vrajyAzayAparyaTanam' ityamaraH / tavase sukhakarI saukhyakAriNI syAt / srotasAM pravAhAnAm / 'sroto'mbusaraNaM svataH' ityamaraH / parighu gurutvadoSarahitam / upalAsphAlana ke litvAt paSyamityarthaH 1 payaH pAnIyam / upabhujya upayogaM kRtvA / sukhema azrameNa 1 yAyAH gaccheH / ' yA prApaNe' liG // 52 // 92 anvaya-tatra api ekaH panthAH anRjuH / kaH api ataH RjuH / tayoH vakraH api yaH vA sukhataH nayati / yasmin tebhyasAnupradezAH nAnAvorudritatisubhagAH puSpazayAvitAntAH ramyAH kRtakagirayaH yatra ca khinnaH khinnaH nAnApuSpadrumasumanasAM saurabheNa AteSu zikharinu padaM nyasya gantAsi taM proSyamAnaM zRNutena ta vrajyA sukhakarI (syAt) tatra kSINaH kSoNa: ( tvaM ) srotasAM parilaghu payaH upabhujya sukhena yAyAH artha - jinokta mArga se bhinna mAgaM yadyapi aneka hai; kintu unameM eka mArga kuTila hai| koI eka dUsarA mArga isa kuTila mArga se sarala hai| una donoM mArgoM meM se eka mArga vakra hone para bhI tumheM sukhapUrvaka abhISTa sthAna meM pahu~cAyegA / jisa mArga meM sevana karane yogya zikharoM ke pradeza aneka prakAra kI latAoM kI paMktiyoM se manohara puSpoM se banAI huI zayyAoM se Dhake hue prAnta pradeza vAle manohara kIr3A ke lie banAe gae parvata haiM aura jahA~ atyadhika thakakara aneka prakAra ke puSpapAdapoM ke phUloM kI sugandha se cAroM ora vyApta parvata pradeza meM caraNa rakhakara jaaoge| usa kahe hue kaThina mArga ke viSaya meM suno| kuTila usa mArga se tumhArA (pArzva kA ) gamana sukhakara hogaa| usa kuTila mArga meM atyadhika kSINa jharanoM ke jala kA upabhogakara (tuma) sukhapUrvaka jAo / kAmaM yAyAH pathi nigavite kAmagatyA vimAnaM, prItyArUDhaH prathitamahimA vArivAhIya banyo /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga bRSTodyoga masiha raneH zRGgaM harati pavanaH kiMsviviyumukhIbhiH // 53 // kAmamiti / bandhI mahobhrAtaH / pavamaH tvatsahacaro vAyuH 1 ma citrakUTasya / umarcaH tuGgam / bhRGgam zikharam 1 'kUTo'strI zikharaM zRGgam' ityamaraH / harati kiscit utpApyati kim / kiM pucchAyAM jugupsane / ' svitprazne ca vitakeM va ityubhayatrApyamaraH / iti evam zaGkayati zeSaH / unmukhIbhiH udgataM mukhaM yAsAM tAstathoktA stAbhiH unnamitaya krAbhiH / khecarIbhiH vidyAdharavanitAbhiH / dRSTodyoga : IkSitavyApAraH / nabhasi AkAze viharan / vimAnaM vyomayAnam / prItyA pramAdena / ArUDhaH ArUDhavAn / pratimahimA prasiddha sAmarthyaH / tvam / pratIte prathitakhyAtavittavijJAtavizrutAH' ityamaraH / vArivAhIya meghavat nigavite mayA kathite / pathi mArge / kAmagasyA abhISTa gamanena 'icchA manobhavA~ kAma' ityamaraH / kArma svairaMm / 'kAmaM prakAmaM paryAptaM nikAmeSTaM yathepsitam ityamaraH / yazvAH gaccheH // 53 // I anya -- bambo ! patranaH madreH zRGgaM harati kisvit ? iti unmukhIbhiH robhiH dRSTodyogaH svaM kAmagatyA vimAnaM bArUhaH prathitamahimA vArivAhI iva nabhasi viharat nigadite pathi kAmaM mAyAH / : artha- he bandhu ! vAyu parvata ke zikhara ko kyA ur3A le jA rahA hai ? isa prakAra Upara kI ora mukha kI huI vidyAdhariyoM ke dvArA jisakA Urdhvagamana dekhA gayA hai aise tuma icchAnusAra gati se vimAna para ArUr3ha hokara prasiddha mahimA vAle hokara megha ke samAna AkAza meM bihAra karate hue pUrvapratipAdita mArga meM icchAnusAra jAo / bhAvArtha - - tumheM Ate dekhakara vidyAdhariyAM yaha socakara ki kyA pavana parvata kI coTI ko ur3A le jA rahA hai ? tumhArI ora dekheMgI / isa prakAra prasiddha kIrtibAle Apa AkAza meM apanI icchA ke anusAra bihAra karanA / mayyA muktasphuritakavace nIlameghAyamAne, manye yuktaM madanukRtaye vArivAhAthitaM te / meghIbhUto vraja laghu tataH pAtazaGkAkulAbhiH, vRSTotsAhazcakitazvakisaM mugdhasiddhAGganAbhiH // 54 // mayIti | Ayukta sphuritakAyace AmuktaH sannaddhaH sphuritaH prasphuram kavaco yasya tasmin / 'muktaH pratimuktavapinaddhazcApinaddhavat' izyamara / --uracchadaH
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya kachuTako'jagaraH kavayo'striyAm' itymrH| mayi pakSe / nIlamedhA yamAme naulacAso meghazca sa ivAparatoti nIlameghAyamAmastasminsati / bhavanukUtaye mama svarUpAnusaraNAya / te tana / bArivAhAyitaM vArivAha vAcaratIti vArivAhAyate vArivAhAyase sma tathoktam / yuktaM yogyam / magye jAne / tasaH tasmAt / meghIbhUtaH payodharUpaM vahan / pAtazaGkA kulAbhiH patanasandehavyAkulitAtmabhiH / mugdhasiddhAna nAbhiH mugdhAH mUDhAH siddhAnAM deva vizeSANAm aGganAstAbhiH / 'mugdhaH sundaramUvayoH' ityabhidhAnAt / cakitacakita bhayacakitaprAraM yathA tathA 'ridguNaH sadRdona' iti dvirbhAvaH / vRSTotsAha: abalokitasvArambhaH san dRSTodyoga iti vA / 'utsAho'yavasAyaH syAtsavIryamatizaktimAk' ityamaraH / laghu zIghram / prama gaccha 154 // ___anvayaH-Amukta skuritakavace mayi nIlameghAyamAne ( sati ) madanukRtaye te vArivAhAyitaM yuktaM manye / tataH meghIbhUtaH pAtazaGkAkulAbhiH mugalasivAnanAbhi cakticakitaM dRSTIssAhaH vj| ___ artha-ba~dhe hue camakadAra kavaca vAle mere naula meSa ke samAna AcaraNa karane para merA anukaraNa karane ke lie tumheM megha hone ke yogya mAnatA haiN| isa kAraNa megha hokara tumhAre girane kI AzA se vyAkula bholIbhAlI siddha striyoM ke dvArA AzcaryapUrvaka dekhe gae utsAha vAle tuma zIghra hI jaao| tasmAdvidyutprasavasamaye prApyasiddhi vadhUnAM, sadyaH kRtvA samucitamado divyjiimuutruupm| divyAbhogAnsamanubhavitu kAmukaH kAmacAre, sthAnAdasmAtsarasaniculAdutpatovamukhaH kham // 55 // tasmAditi / tasmAt tptH| vicaramasabasamaye tajivutpattyabasare / badhUnAM yoSitAm / siddhi sAdhanaM siddhihasta manovijayam / prApya lAnA / vidyutpatteryoSinmanovikArahetutvAdityarthaH / abaH etat / samucita suyogyam / divyajImUtarUpa divyameghAkRtim / sadyaH tadeva / 'sadhaH sapaditatkSaNe ityamaraH / kRtvA vidhAya / zivyAn divibhavAn / bhogAm viSayAn / 'bhogaH sukhaM sTyAvibhUtAnahezca phaNakAyayoH' ityamaraH / khaM vyoma 1 utpata udgamcha / alakApuryA udozyatvAduttaramukho bhUtvA gaccheti bhAvaH // 55 // anvaya-tasmAt adhaH samucita digdhajomUtarUma kRtvA vidyutprasabasamaya badhUnAM siddhi prApya digyAn bhogAna samanubhavituM kAmabAre kAmukaH sarasaniculAt * asmAt sthAnAt udaGa mukhaH ( san ) khaM sadyaH basata /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga artha-ataH prokta suyogya divya megharUpa AkAra banAkara bijalI kI utpatti ke samaya ( kAntA kI icchuka ) vadhuoM ke saGketAbhiprApaNa rUpa kArya ko niSpatti karAkara divyAMgoM kA bhoga karane ke lie icchAnusAra vihAra ke bhivarSa tuma jahA vela phehare par3a vAle ina sthAna se uttara ko ora mukha karake AkAza meM zIghna ho ur3a jaao| bhAvArtha-divyarUpa megha banakara tuma bijalI ke dvArA abhisArikAoM ko unake premiyoM ke milane kA sthAna dikhlaao| pazcAt divyabhogoM kA bhoga karane ke lie apanI icchAnusAra vihAra karane kI abhilASA vAle tuma uttara dizA kI ora AkAza meM ur3a jaao| digbhyo'bibhyatkathamiva pumAnbhIluphastatra gacchedulladhyAdronviSamasarito durgamAMzca pradezAn / tanmArovIna ja sunipuNaM vyomamArgAnusArI, viGnAgAnAM pathi pariharansthUlahastAvalepAn // 56 // dimya iti / tatra mAgeM / bholuka: 'maH krukrukavAlukatyaH 'mIrubhIruka molukAH ityamaraH / pumAn puruSaH / digbhyaH kakumbhyaH / bibhyata bhItimamacchas / prona parvatAn / viSamasaritaH vaiSamyayupatA nadIH / durgamAna gantumavAkyAn / pravezAzva kAntArAdisthAnAndhapi / uralAdhya atItya / kamiva vena prakAreNa / iva sAmdo vAkyAlaGkAre / gacchet prajet / tat tasmAtkAraNAt / mA robI: rodanaM mA kuru / pathi maarge| viGnAgAnAM vigajAnAm / sthUlahastAvalepAn pIvarANAM zuNDAnAM daryAn / 'abaleSastu garva: syAlalepane dUSaNe'pi ca' iti vizvaH / pariharan durIkurvan / yomamArgAnusArI AkAzamArgAnuyAyI san / sunipurNa suSThucaturo yathA bhavati tathA / baja gaccha / tanmArge pumAnbhorupacedgantuna samarthaH / tasmAsoroM bhavan yuktyA bajeti tAtparyam // 56 // __ anvaya-digbhyaH bibhpat bhIlukaH pumAn adrIn viSamasaritaH dugaMmAn ca pradezAn ullA ghya tatra kathamiva gacchet : tat mA rokSoH / vyomamArgAnusArI ( tvaM ) payi diGa nAgAnAM sthUlahastAvalepAn pariharan sunipuNaM dhaja / ____ artha-dizAoM se DaratA huA bhIru manuSya parvatIya viSama nadiyoM aura durgama pradezoM kA ullaGghana kara vahAM jAne meM kisI prakAra samartha hotA hai ? arthAt kisI bhI prakAra samartha nahIM hotA hai ataH mata roo / AkAza mArga kA anusaraNa karate hue tuma rAste meM diggaoM kI bar3I-bar3I sUr3oM ke AkramaNa se bacate hue nipuNatA pUrvaka gamana kro|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pAAbhyudaya vyAkhyA--yadyapi Darapoka hone ke kAraNa usa durgama mArga meM calane meM Apa asamartha haiM, tathApi Apa AkAzagAmI haiM ataH kisI bhI prakAra se usa mArga meM bhaya nahIM ho sakatA / kevala itanA prayatna karanA ki diggajoM kI bar3I-bar3I sUr3oM ke AkramaNa se apane Apako bacAnA aura jisa prakAra se kalyANa ho usI prakAra jAnA / prasthAne te viracitamitastoraNaM nUnamuccaiH, kAJcIdAma ilathitamathavA svargalakSmyAH kimetat / varNopaghnaM dhanuruta samAvirbhavatyatyudagnaM, ralacchAyavyatikara isa prekSyametatpurastAt / / 57 // nUnaM bhUmyAntaritavisara bhogimUrdhanyaralajyotizcakraM viyati kimitI vRzyate bhUmirandhrAt / prAyeNedaM dinakarapharAzliSTameghAzritaM yadvalmIkAgAtprabhavati ghana: khaNDamAnaNDalasya // 58 // prasthAna iti / valmIkAnAt vAmalUravivarAt / vAmalUrazca nAzca yamakaM punasakam' ityamaraH / prAyeNa bAhulyena / 'prAyo bhUmanyanta gamane' ityamaraH / dimakarakarAzliSTameghAzritaM sUryakiraNasamAnAntabArivAhAzritam / yavidha yadetat / bAmaNDalasma indrasya dhanuH khaNDaM cApadaNDam / prabhavati Avirbhavati / etata indradhanuH khaNDam / te tatra / prasthAne pramANe / 'prasthAna gamanaM gamaH' ityamaraH / itaH puraH / viracitam Aracitam / usameM mahat / nabhaM nizcayena / toraNaM bhavatIti zeSaH / ayathA na t / svargalamyAH svaH dhiyaH / ilathitam kAlastam / kAmdhIbAma razanA / ki bhaveda kimiti praznaH / uta athavA / 'vikalpa ki kimata ca' ityamaraH / etat indradhanuH / ratanchAyathatikare ratnAnAM chAyAH ratnachAyAH 'ana tatpuruSa senAchAyAzAlA murAnizA' iti vaijayantI strI napusaka zeSaH / ratnapachAmAnAM pArAgAdikiraNAnAm / 'chAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAta ityamaraH / vyatikaro mizraNaM tasmAt / Adhuvanam asyulasam / 'upaprAMzUnnatodagronchitAstu' ityamaraH / vargopalna 'syAdupanontikAzrayaH' ityamaraH / dhanuH cApaH / samAvirbhavatIva prAdurbhavatIya / purastAt purobhAge / 'prAcyA purastAtprathama ityamaraH : prakya darzanIyaM syAt / itaH sabanaH / bhUmirammAt tasmAdbhagilAt / 1. svargalakSmIH tavAgamanamAlakSya tvadIyaparirambhaNAmyavahitopsarakSaNa evAsamazara kalirAraMbha NIyeti kAMcIdAma palathAyitA vartata iva bhAti atasvayA laghugansamiti preraNAkRtetyApAyaH /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga bhUmyA bhUtalena / antaritavisaram antaritaH vyavahitaH visaraH prasAraNaM yasya tat / bhogimUrvanyaratnajyotizcakram nAgendrasya mastakastharatnAnAM kAntivandam / muni bhavAni mUrddhanyAni / 'hiMgAcaMzAdhaH' iti yatyaH / jyotistArAgnibhAjvAlAdRkSutrArthAdhvarAtmasu 'cakraM sainye balAvarte rathAGga cayarASTrayoH' ityubhayatrApi vaijayantI / viyati vyAga nikama dRzyate 'kam avaloDa ki-yuprNkssaa| // 57-58 // pugmam / anvaya--( yat ) etat purastAt ratnazcachAyA vyatikara iva samAvirbhavati tat se prasthAna uccaH virucitaM nuna toraNam ? athavA etat svargalavamyAH elIyattam kAmdhIdAma kim ? uta ( etat ) atyuSamaM varNopanaM dhanuH nUnaM ( yat ) itaH bhUmiramnAta viyati dRzyate ( tas ) bhUmyA ataritavisaraM bhogimUrdhanyaratnajyotizcakra kim ? yada idaM valmIkApAt prabhavati tat prAyeNa dinakarapharAkliSTamedhAdhita AkhaNDalasya dhanuH khaNDam / ___artha--yaha Age maNiyoM kI kAntiyoM ke mizraNa ke samAna jo prakaTa ho rahA hai, vaha tumhAre prasthAna ke samaya U~cA banAyA gayA kyA toraNa hai ? athavA yaha svarga lakSmI kI zithilIbhUta mAlA ke samAna mekhalA hai athavA yaha atyanta U~cA aneka prakAra ke raMgoM vAlA dhanuSa hai / nizcita rUpa se jo yahA~ bhUmi ke bila se AkAza meM dikhAI detA hai kyA vaha bhUmi ke dvArA rokA gayA hai prasAra jisakA aisA phaNIndra ke mastaka ke ratnoM ke teja kA samUha hai ? jo yaha bA~bI ke agrabhAga se utpanna ho rahA hai| vaha bAhulya se sUrya kI kiraNoM se AkrAnta megha para Azrita indra kA dhanuSaslaNDa hai| bhAvArtha-ratnoM kI kAntiyoM ke sammizraNa ke samAna darzanIya vastu dikhAI dene para jise saMzaya utpanna ho gayA hai, aise jijJAsu ke ye prazna haiM / khaGgasyakaM kathamapi dRDhaM me sahasva prahAraM, vakSobhAge kulizakaThine procchaladraktadhAram / vidyuddaNDasphuritarucinA bArivasyeva bhUyo, yena zyAmaM vapuratitarAM kAntimApatsyate se // 59 // khaDgasyeti / vidyuyasphuritacinA vidyudyasTivat prajvalitakAntinA / yena khar3agena / vArivastheva meghasyeva / te tava / zyAma nIlaharitam / vapuH tanuH / bhUyaH punarapi / atitarAm prakRSTAm / kAnti zobhAm / 'zobhAkrAnti tizkaviH' ityamaraH / bhApatsyate prApspati / me mama / saGgasya karavAlasya / dRDha niSThuram / 'kaThora niSThuraM dRDham' ityamaraH / eka prahAraM ghAtam / kulizakaThine vanakaze / "hlAdinIvasamastrI syAt kuliza viduraM paviH' ityamaraH / basomAge bamaH sthale /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya 'uro barasa gha vakSazca' ityamaraH / propacalanaksapAraM proccalantI raktasya dhArA yathA bhavati tathA / kathamapi mahatA kaSTenApi sahasva kSamasva / / 59 / / anvaya-kulizakaThime vakSobhAge progchaladraktadhAraM me khaDgasya eka dRDhaM prahAraM kathaM api sahasva, yena te zyAmaM vapuH vidyuiNDasphuritarucinA vAridasya vayuH va atisarA kAntim Apatsyate / artha-vaca ke samAna kaThina vakSaHsthala para nikala rahI hai rakta kI dhArA jisase aisI merI talavAra ke eka prahAra ko kisI prakAra sahana karo, jisase tumhArA zyAmala zarIra daNDAkAra bijalI ke prajvalita teja ke kAraNa megha ke zarIra ke samAna atyadhika zobhA prApta kara legaa| zaGkorevaM prahatamathavA dhatsva zUrAgraNorme, picchopAgrapratatiruciraM yena zobhA'dhikA se / krIDAhatovirahimorindranIlasvikSaH syA, heNeva sphurisarucinA gopaveSasya viSNoH // 6 // zaGkoriti / athathA / kroDAheto: lIlAnimittam / viracitatanoH nirmitazarIrasya / indranIlarivaSaH indranIlaratasyeca vid kAntiryasya tasya / gopaveSasma gopAlaveSavataH 1 viSNoH kRSNasya / sphuritacinA proccalabutinA / baheMgeva piccheneya piNDavaha mapusake' ityamaraH / yena ghaTanA / te tada / adhikA utkRssttaa| zobhA kAntiH / syAt bhavet / zUrAprapIH bho viiraanesr| ye mama zo nArAcaspa / 'vA pusi zalya zaGkaH' ityamaraH / praharsa prahAram / pinchopApapratatiruciraM picchasya zalyAnasthitabahasya agrasya samIpabhupAna tasyaH pratatiH pratAnam 'pratativistutI balyAm' iti vizvaH / tayA ruciraM suSamaM yathA bhavati tthaa| evaM daryamAnaprakAreNa | dharasya dhehi // 60 / / andhaya--athavA zUrAgraNoH pichopApratItarucira me pAyoH eka prahRtaM yatsva, yena sphuritaSimA maheNa krIDAhetoH viracitatano: indranIla tviSaH gopaveSasya viSNoH iva te adhikA zobhA syAt / arya--athavA he zUrAgraNI ! picchoM ke agale bhAga ke samIpavartI pradeza ke samAna viziSTa racanA se zobhAyamAna mere bAga ke eka prahAra ko dhAraNa ( sahana ) karo; jisase ujjvala kAnti yukta mayUra paMkha se koDA ke lie jinakA zarIra banAyA gayA hai aura jinakI vAnti indranIlamaNi ke samAna hai aise gopaveSadhArI viSNu ke samAna ApakI adhika zobhA ho jAyagI / 1. shorek|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga AstAM tAvatpaharaNakathA svaryayAjyaM tavA'yaM, mArgaH sva| viyadabhipateH prAgamuSmAtpradezAt / jIvamUtatvaM dadhadanugataH kSetriNAM dRSTipAsassvayyAyattaM kRSiphala miti zrUvilAsAnabhijJaiH / / 61 // AstAmiti / pathA katha yA svaH svarga: 'svarga pare ca loke straH' ityamaraH / ayaM sampadyaM bhavati sA praharaNakathA prghaatoktiH| athavA praharaNakathA AyudhavArtA / 'AyudhaM tu praharaNam' ityamaraH / tAvadAstAM tadA tiSThat / tava te / arya dRzyamAnaH / svarjaH svar svarge jAyate iti tayoktaH / svargaprApaka ityarthaH / mArgaH ganyAH bhavati / jImUtatvaM meghasvarUpam / vayat vahan / kRrSahalakarmaNaH phalaM saspam ravayi bhavati / adhikaraNavivakSAyAM sapsamo / ApasaM 'adhInI nighna Ayata ityamaraH / iti asmAt hetoH / 'iti hetu prakaraNaprakAzAdisamAptiSu' ityamaraH / kSetriNAM kRSovala.mAm / adhilAsAnabhiH bhUvikArANAM dhruvovilAsAnAm anabhiH prazAtrikAleH / pAmaratvAditi yAvat / dRSTigataiH dugvyaapaaraiH| anugataH anuyAtaH san / amuSmAt pradezAt etatsthAnAt / prAk pUrvam / viyat vyoma / abhipate: abhigaccheH / / 61 / / azyaya-yA straH tatra ajyaM sA praharaNakayA tAyata AstAM / ayaM svarjaH mArgaH / kRSikalaM vayi AyattaM iti aghilAsAnabhiH kSetriNAM dRSTipAvaiH anugataH jomUtatvaM dadhat amuSmAt pradezAta viyata abhipateH / artha--jisake dvArA tumheM svarga kA arjana hogA, vaha yuddha ko kathA isa samaya rahane do| yaha tumheM svarga pahuMcAne vAlA mArga hai| 'kRSi kA phala tamhAre AdhIna hai' isa prakAra bhauMhoM ke bilAsa se anabhijJa kRSaka striyoM ke dRSTipAtoM se anusaraNa kie gae aura meghapane ko dhAraNa karate hue isa pradeza se pahale AkAza pradeza kI ora abhimukha hokara jaao| vidyunmAlAkRtaparikaro bhAsvavindrAyudhazrIrudyanmandrastanitasubhagaH snigdhanIlAJjanAbhaH / zIghra yAyAH kRtakajalada tvatpayobindupAta prItisnigdhainapavavata locanaiH poyamAnaH // 62 // vidyunmAleli / kRtaja lA bhI vikalpitamegha / tvaM vidyunmAlAkRtaparikaraH saudAminIbhiH kRtAribAraH / 'naDisozAminovidyut' 'parikaraH paryazaparivArayoH' ityubhayaprApyamaraH / mAsvavinAyuSI: bhAsvanto indrAyudhasya zrIryasya saH / 'indrA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya yughaMzanadhanuH' upagmAstamitasubhagaH mannaM ca tatstanitaM pa udyadbhavacca tas mandrastanitaM ca tena subhagaH ruciraH / snigpanIlAmanAmaH snigdhaM masRNaM tacca nIlA janaM ca tavidha AmA yasyeti tathoktaH / 'cikaNaM masUrNa snigdham' ityamaraH / svalpayocinchupAtaprItisnigdhaH tava jalabindapatanena jAta pramodena vizvastaH / janapavavadhUlo camaH dezastrINAM netraH pIyamAnaH pIyate iti pIyamAnaH atitRSNayA nirIkSyamANaH sannityarthaH / zIghraM tvaritam / yAyAH gacche: / / 62 // anvaya hai kRtajalada ! vidyunmAlAkRtaparikaraH snigdhagelAjanAbhaH, svalpayovindupAtaprItisnigdhaH jana padavadhUlocanaiH pIyamAnaH (svaM) zIghra yAyAH / artha he kRtrima megha ! vidyut kI mAlA se Apane zarIra kA sambandha karane vAle dedIpyamAna indra dhanuSa kI zobhA ke samAma zobhA se yukta, prakaTa hotI huI gambhIra garjanA se manohara, taila se AkRta aJjana ke samAna kRSNavarNa ko prabhA vAle tumhAre jala kI varSA se utpanna prIti ke kAraNa jinameM prema utpanna ho gayA hai aise gA~va kI striyoM ke netroM se AdarapUrvaka dekhe jAte hue ( tuma ) zIna hI jAo / bhAvArtha he kRtrima megha ! cUMki gAMva kI striyA~ apane locanoM se tumhArA Atithya kareMgI, ataH tuma vahA~ para adhika samaya na bitAkara zIghna hI Age bar3hanA / vRzyAndezAJjalada saphalAraprekSya siMhAvalokAtatratyAnAM janapadabhuvAM tApamAhutya pazcAt / pratyAsalaM janapadamimaM ladhyA'laM vilambya, sadhaH soroskaSaNasurabhi kSetramArahAmAlam // 63 // dRzyAnI ti / jalaba meSa / dAyAn draSTa yogyAn / sakalAna dezAn sarvatriSayAn / siMhAvalokAt siMhadaSalokanAt / prekSya dRSTvA / tatratyAnA tatrabhavAstatratyAsteSAm / "kvehAmutasnAtyac / janapadabhuSAM janapade bhavantoti anapadabhuvasteSAM janAnAm / tApaM santApam / zAhRtya parihatya / pazcAt anntre| ghisamvya kAlamApanaM kRtvA 1 alaM paryAptam / 'alaM bhUSaNAryAptizaktivAraNavAcakam' ityamaraH / kAlakSepo mA bhUdityarthaH / bhAlaM zaMlabadunnatasthalam / 'mAlamunnata kSetram' ityutpalaH / 'mAlamunnatabhUH' iti nAnAryaratnamAlAyAm / kSetraM bhUpradezaM / 'kSetraM zarIrekedAre sikhasthAnakalatrayoH' iti vizvaH / sadyaH tatkSaga eva / sorotkaSaNasurabhi sIrahale rulkapaNena surabhi prANatarpaNaH mathA bhavati tathA / ISadvRSTi vitanyanniti bhAvaH / mArahmA utplava / protyA pramodena Asanna samopa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga gatam / imaM janapadam etaddezam / 'novRjanapado dezaviSayo' itymrH| samaya atyahi / / 63 // anvaya-he jalad ! sakalAn dRzyAm dezAn siMhAvalokAta prekSya tatyAmA janapada bhuvAM tApaM Ahutya pazcAt sadyaH sIrotkaSaNasurabhi kSetra mAlaM Aruhya ima Asanna janayada mIrAcya vilaya jalam / / artha-he meSa ! dekhane yogya samasta dezoM ( pradezoM) kA siMhAvalokana kara tathA una sthAnoM ke dezavAsiyoM ke Atapa kA nivAraNa karane ke bAda tarakSaNa hala calAye jAne se khuzabUdAra mAla nAmaka kSetra para ArohaNa kara isa samIpavartI deza ( pradeza ) ko prItipUrvaka pAra karo, isameM vilamba mata krnaa| yaurasukyaM tava janapavaprekSaNe dIrghakAlaM, pratyAvRttasvaviSayaraterasti bhikSA kadAcit / tatpapIyasva parisaritaM dakSiNAzAM bhramityA, kiJcitpazcAvanna laghugatirbhUya evottareNa / / 64 / / yaditi / tava bhavataH / vIrghakAla bahukAlaparyantam / anapavaprekSaNe dezavazaMne / autsukya lAmpaTyam / yavi bhavati cettahi / prasyAptasvaviSadharate: pratmAvRttA punarAgatA svaviSayaratizcakSurAdondiyAsaktistasyA iti karmadhArayaH / sAratiryasyeti bahumohi / yabAcit citkAle / bhikSA prAptiH asti / tat tasmAt / pazcAt punaH / kiJcit kiyat / vakSigAzAm avAcodhizam / bhramityA pliyaa| parisaritaM sagti sagniM pari tathoktam / pIyasva atyadhaM pAna vidhehi / 'pI pAne' iti dhAtoH yaDileT / bhUyaH punazca / uttareNeva uttaramArgeNaiva / laghugatiH prAk tatra niva'STayAna kSipragamanaH man / 'laghu kSipramaraM ghRtam' ityamaraH / praja gaccha // 64 // ___ anvaya-bhikSA, yadi dAdhakAlaM pratyAvRttasvaviSayarateH saba janapavaprekSaNe kadAcit autsukyaM asti tat parisarita nizcita bhramitvA dakSiNAzA pepIyasva / pazcAt laghagatiH bhUya. uttaraNa eva aja / artha-he bhikSu ! yadi adhika samaya taka viSayAkAMkSA binaSTa hone se tumhArI janapada ko dekhane ko kadAnita utsukatA hai to nadI ko chor3akara kucha bhramaNa kara dakSiNa dizA kA cakSu ke dvArA punaH punaH pAna karo ( dekho ) / pazcAt zIghragAmI hokara punaH uttara dizA kI ora hI jAo / 1. bhiksso|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pAzrvAbhyudaya vakSyatyuccaiH pathagataparizrAntitAntaM nitAntaM, tuGgo'driH svairbahuvilasitainiharairAttakAntiH / pratyudyAto dhutataTabanopAntadezaimadbhiH , svAmAsAraprazAmitavanopadravaM sAdhuH bhUrnA // 65 // vakSyatIti / umma: pathagatiparimAptitAntam uccaH pathagatyA vyomagamanena jAtA parizrAntiH parizramaH tayA tAntaH khinnastam / mAsArapradhAmitavamopadravam mAsAreNa vegavadvarSaNena 'AsAro vegavarSam' ityamaraH / prazamito vanopadravovanAgniryena saM kRtopakAramityarthaH / tvAM bhavantam / suGgaH unnataH / aviH bhUbhRt / kopyadviritivA pAThaH / svaH svakIyaH / baha vilasitaiH bahudhA nimitaH niraiH jlprvaahaiH| 'pravAho nijharo jhara' ityamaraH / vAsakAntiH patatiH / dhutataTabanopAntaveza: ghuttAH kampitAH saTavanasya upAntadezA yastaiH / madbhiH vAyubhiH / prAyudhAta: pratyudagataH san mitAntaM gAlam / 'tIvakAntanitAntAni gADhavADhavAni ca' ityamaraH / sASa samyak / munA zirasA / vakSyati ucariSyati / 'yahi prApaNe' laT / dattapAsaH kRtA'bhyAgatapratipattiH san mAnayiSyatIti tAtparyam // 65 / / andhaya-bavilasitaH svaH nira: AttakAntiH ghulataTabanopAntadezaH maddhiH pratyudyAtaH nitAntaM tuGgaH adriH AsAraprazamitaghanopadrava pathagatiparizrAntitAntaM svA murmA utraH sAghu vakSyati / ___ artha aneka prakAra kI zobhAoM se yukta apane jala pravAhoM se prApta kAnti vAlA, kinAre ke vana ke samIpavartI pradezoM ko kaMpAne vAlI vAyuoM ke dvArA Adara satkAra ke lie uThA huA, atyadhika U~cA ( koI ) parvata dAvAgni se utpanna duHkha ko ( apanI) dhArApravAha jala varSA se dara karane vAle tathA mArga meM gamana karane se utpanna parizrama ke kAraNa thake hue tumheM zira se UMcAI para bhalI prakAra dhAraNa kara legaa| bhAvArtha-sajjana loga kie hue upakAra ko nahIM bhUlate haiN| kisI parvata para dAvAnala jala rahI thI / ume megha apanI dhArApravAha jala varSA se bujhA degaa| isa kAraNa kRtajJa parvata avazya hI usa megha kI bhalIbhAMti agavAnI karegA aura upakArI ko jisa prakAra loga apane sira para uThA lete haiM, usI prakAra jo parvata bhI maMgha ko (jo mArga meM calane ko thakAna ke kAraNa duHstrI hai ) bhalIbhA~ti apane Upara dhAraNa kara legaa| tvayyAsanne biralaviralAnprAvRSeNyodabindUn, vastraknopaM visRjati tthaa'pyshmveshmodriissu|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga ___103 siddhavandvaM suratarasikaM prAntaparyastavINaM, vakSyatyAdhyazramaparigataM sAnumAnAmrakaTaH // 6 // tvayoni / Asanne samIpagane / tvayi bhavati / yiralaviralAn mAnarasAntagan / zrIptAyAM dvi: / prAvRSeNyovacintUn prAvaTa kAlabhavajanakaNAna / vastraklopaM yAvatA vastra banopitamA bhavati tAyata visRjati varSati sati / 'calArthAt knopIH' iti vikalpito Nam / tathApi AmrakUTa: AmrAntA: vRdeSu zikhareSu yara ya maH / AnakUTo nAma sAnumAnparvataH / azmavezmodarI zilAsAmadhyeSu gRhAsvityarthaH / suratarasikaM nighuvanaprItam / prArataparyastaSINam prAnte samIpe paryastA visTA vINA yasya tapta / adhyAparigataM prAptam siMha devizeSAmiyanam / vakSyati bhaNivyakti / meghAgamanasya ratihetutvAt muratapriyaM siddha mithunaM sUcayatIti bhAvaH // 66 // andhaya-tathA api Asanne tvayi viralaviralAna prArUpeNyodabindunu vastraphnoga visRjati sati ArakUTa: sAnumAna aSvakSamaparigataM prAntAryastavINaM muratarasikaM sidvantuM apamatrezmodareSu vakSyati / artha-usI prakAra tumhAre samIpa meM jAne para tathA atyadhika virala dharSAkAla ke samAna jalavinduoM ko bastra ko gIlA karane mAtra varSAne para AmrakUTa parvata mArga ke parizrama se vyApta ( arthAt mArga ke parizrama se khinna), samIpavartI pradeza meM vINA nAmaka vAdya ko sthApita kie hue. surata ke rasika siddhoM ke jor3e ko zilAgraha ke madhya dhAraNa kara legaa| svAmuttu zikharatarubhiH saGgrahISpratyavazyaM, vizrAntyathaM priyamupagataM so'calastula vRttiH / prAptaM kAle praNayinamaho kartumarhatyapAzaM, na kSudro'pi prathamasukRtApekSayA saMzrayAya // 67 // svAmiti / tuGgavRttiH tRGgAvRttirgasya so'nalaH sa AmrakUTaH / vizrAntyartha vizvamaNAya / upagataM samIpagatam / priya mitram / tvAM bhavantam / uttuGgaH unnanaH / zikharatarabhiH kUTasthavRkSaH / avazya nizcayena ! saGgrahoSyati manmAnaM kariSyati / tathAhi / kAle samye / saMzrayAya AthayAya / prAptam Agatam / praNayinaM vizvastam / kSudro'pi kRgaNo zudA daridre hAze nRzaMge' iti yAyaH / ki punarudAra ityapi zabdArthaH / prathamasukatApekSayA pUrvopacAra paryAlocanayA / apAzaM niSphalAbhilAyam / katu vidhAtum / nAtyahI yogyo na bhavati hi| kintu mammAnayatyeveti tAtparyam / / 67 / /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzvabhyudaya anvaya - vizrAntyarthaM upagataM tvAM priyaM saH tuGgavRttiH anala: uttuGga zikharatarubhiH avazyaM saGgrahISyati / kAle saMzrayAma prAptaM praNayinaM aho ! zutraH api prathama sukRtApekSayA apAzaM tu na arhati / artha - vizrAma ke lie priyamitra Apako pAne para unnatAvasthA ko prApta ( mahApuruSoM ke AcAra ke samAna jisakA AcAra hai ) vaha AmrakUTa parvata U~ce apane zikhara para uge vRkSoM dvArA avazya hI svAgata karegA / yogya samaya meM Azraya hetu prApta ziva ko aho ! ke upakAroM kI apekSA nirAza karane yogya nahIM hotA hai / 104 vyAkhyA - megha ne dAvAnala bujhAkara AmrakUTa parvata kA upakAra kiyA hai| isa pUrva upakAra ko yAda kara AmrakUTa parvata avazya hI megha ko apanI coTI ke Upara sthita vRkSoM para jagaha dekara agavAnI karegA / kSudra vyakti bhI apane upakArI ko samaya par3ane para kabhI nirAza nahIM karatA hai, unnatAvasthA ko prApta AmrakUTa parvata kI to bAta hI kyA hai ? mahApuruSoM ke samAna AcAra vAlA vaha avazya hI megha kA svAgata kara AzAnvita karegA / manye maitrIM gurubhiracalairvAridAnA mahAyA~, yaM pratyete vidadhati pUti tasyate bandhukRtyam / kuryAdadrirbhUzamasuhRdo'pyuttama snigdhavRttiH, prApte mitre bhavati vimukhaH kiM punaryastathoccaiH // 68 // manya iti / jarivAnAM meghAnAm / gurubhiH mahadbhiH / aJcale giribhiH / AhAryAm atisnigdhAm / maMtrI mitratvam / manye jAne / tathAhi / eve vAridAH / yaM prati yamuddizya / ghRti santopam / 'yogAntare dhAraNe ca saptatantau sukhepica / santoSayozvatra pratizabda udAhRtaH / ityabhidhAnAt / vidadhati kurvanti / te acalAH / tasya vAridaiH santoSitasyaitra / bandhukRtyam / suzam atyantam 'ativelabhRzAtyarthAtimAtrodgAta nirbharam' ityamaraH / kuryAt vidadhyAt / sA tena prakAreNa / ucca mahati / mitre suhRdi / prApte Azrite sati / yaH punaH yaH kazcana / bhavati kim parAGmukho na bhavatyevetyarthaH // 68 // anvaya-vAridAnAM gurubhiH acala maMtrI AhAryAM manye / yaM prati etaM dhRti vidadhati, tasya te asuhRdaH api uttamasnigdhattiH adriH bhRzaM bandhukRSyaM kuryAt yaH punaH tathA ucca ( sa ) mitre bhavati prApte vimukhaH kim ? artha- maiM mAnatA hU~ ki meghoM kI bar3e-bar3e parvatoM ke sAtha jo mitratA hai, usakA parihAra karanA zakya nahIM hai arthAt vaha atyanta snehamayo hai |
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 105 jisa Apake prati ye parvata santoSa ko dhAraNa karate haiM, mitrabhAva ko aprApta usa ApakA mahApuruSoM ke samAna snehAcaraNa karane vAlA AmrakUTa parvata tyadhika rUpa se bandhu ke dvArA karane yogya svAgata satkArAdi ke kArya ko karegA / jo AmrakUTa parvata punaH pUrvokta prakAra se unnata hai, vaha mitra ke rUpa meM Apako pAkara kyA vimukha hogA ? bhAvArtha - cUMki meghoM kI unnatakAya vAle parvatoM ke sAtha mitratA hai, ataH ve parvata megha jaise vyaktiyoM kA avazya hI svAgata kreNge| AmrakUTa parvata jo zatruoM ke prati bhI mahApuruSoM ke samAna vyavahAra karatA hai, mitra ke rUpa meM Apako pAkara avazya ho svAgata karegA | tAtparya yaha ki AmrakUTa parvata yadi Apa mitra na bhI hote to bhI ApakA svAgata karatA, mitra hone para to karegA hI / sevyaH so'driH khacaravanitAdhyAsitovagrazRGgastvavidhAnye tvarayati purA ramyasAnupravezaH / siddhopAsyaH kusumitalatAvIrudhAM sannivezyaH, chanmopAntaH pariNataphaladyotibhiH kAnanAtraiH // 69 // sevya iti / khacaravanitAdhyAsitaprabhRGga vidyAdharastrIbhiradhiSThita munnatazikharaM yasya saH / ramyasAnupradeza: ramyaH sAnUnAM pradezo yasya rAH / siddhopAspa: siddhadeva rArAdhyaH / kusumitalatAvorughAM puSpitalatAgulmAnAm / drAkSAdayo latAbhedAH / dhustakAdayo gulmabhedA iti yAvat / sannivezyaH AzrayaNIyaH / pariNataphaladyotibhiH pariNataiH paripaSaH phalaiH dyotanta iti dyotinastaiH / ApADhe va vanabhUtAH phalanti pacyante ca meghavAsthAvAdaH / kAmamAtraiH vanacUtaiH / mnopAntaH samAvRta pAdaH / 'sevapaH sevituM yogyaH / sotiH AmrakUTAcalaH / pUrA agrataH / nikaTAgAmike purA seamaraH / vidhvAntyai vizramaNA / bhavantam / varayati sambhramayati // 69 // anvaya - khacaravanitAdhyAsitodayazRGga ramyasAnupradezaH siddhIpAsyaH kusumitalatA arari mannivezyaH pariNataphalayotibhiH kAnanAmrai channopantaH sevyaH sa adriH purA vAM vidhAnye kharayati / 1 artha - vidyAdhariyAM jisake U~ce zikhara para baiThA karatI haiM, sundara zikharoM ke agrabhAga se yukta siddhoM ke dvArA mebana karane yogya phUlI huI latAoM aura gulmoM ke Azraya ke yogya pake hue phaloM ke dvArA dyotita vana ke AmoM dvArA jisakA samIpavartI pradeza DhakA huA hai ( isa prakAra ) * sevana karane yogya vaha parvata tumheM nikaTa bhaviSya meM vizrAma karane ke lie jaldI karAegA |
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 pArvAbhyudaya kRSNAhiH kiM balayitatanumadhyamasyAtizete, kiM vA nIlotpalaviracitaM zekhara bhUbhRtaH syAt / ityAzaGkAM janayatipurA mugdhavidyAdharINAM, tvayyArUDhe zikharamacalaH snigdhaveNI savarNe // 50 // kRSNAhiriti / snigdhavegosavaNe maNakezandhanasacchAye yAmavarNa ityarthaH / 'veNI tu keSAbandhane / jalasRtI' iti yAivaH / svapi bhavati / zikhara zRGgam / mArale sati / 'yadrAvo bhAvalakSaNam' iti saptamI / acala: sodriH / mugdhavidhAparagaH mundhAna vipara bila alavirAsana parikAmAyaH / kRSNAhiH kRSNasarpaH / asya parvatasya / madhyamasyAdhizete ki madhye miSThati kim / 'vIsthAsodherAdhAraH' ityAdhAre dvitIyA / athavA bhUbhRtaH gireH / nIlotpalaviracitaM kuvalaya paTitam ! zekharaM mAsyam / 'ziyAsvApIra zekharAH' ityamaraH / syAtikam / itpAzAkhA evam AzaGkAm / purA agre / janayati utpAdayati // ankya-snigyaveNI savarNa yi zisaraM ArUle { mati ) acala: balapisatanuH kRSNAhiH asya madhyaM adhizete kim ? vA bhUbhutaH nIlotAlaviracitaM zaikharaM syAt kim ? iti ApAyA mugdhavidyAdharINAM purA nanayati / artha-tela se ArdrAkRta kezabandha ke sadRza varNa bAle tuma jaba ( AmrakUTa parvata ke ) zikhara para car3hoge to AmrakUTa parvata kyA apane zarIra ko maNDalAkAra pariNamita karane vAlA kAlA sarpa isa parvata ke madhya meM baiThA hai athavA yaha parvata kA nIlakamala se banAyA gayA zekhara hai ? isa prakAra kI AzaMkA ko bholI bhAlI vidyAriyoM ke sAmane utpanna karatA hai| bhAvArtha-jaba megha parvata ke madhya virAjamAna ho jAtA hai to tela yukta kezabandha ke samAna kAle varNa vAle megha ko dekhakara bholI bhAlI vidyAriyoM ke mana meM yaha zaGkA ho jAtI hai ki kyA yaha kuNDalI mAre hAe kAlA sarpa parvata ke madhya meM baiThA hai athavA nIlakamala se banAyA gayA yaha parvata kA hAra hai ? adhyAsInaH kSaNamiva bhavAnasya zailasya kuja, lakSmI ramyA muhurupahannindranIlopalasya / khenonmukto bhumiva gataH zlakSNanirmokakhaNDo, nUnaM yAsyatyamaramithunaprekSaNIyAmavasthAm / / 71 //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 107 adhyAsIna iti / bhavAn tvam / asya zailasya bhAnakUTasya / kuja nikuJja / maNamiva / itra zavo vAkyA'laGkAre / adhyAsomaH / 'joGsthAmoH' iti dvitiiyaa| nikujaniviSTaH san ityarthaH / mahaH punaH / inamIlopalasya indranIlamazaH / ramya lakSmI / zobhA tulAmityarthaH / upahAran upavahana / khena gaganena 'anantaM sarakarma kham' ityamaraH / unmuktaH vyaktaH san / bhuvaM bhUmim / gataH prAptaH / ilakSaNanirmokakhaNDa eSa dabhrakaJcukalezavat / 'ilaNaM ubhaM kucha tanu 'samau kaJcakanirmoko' ityamaraH / amaramithunaprekSaNIyAM devamizrunaidarzanIyAM / avasthA dazAm / nUnam avazyam / yAsyati gamiSyati / bhavacchandaprayogAt prathamapuruSaH / / 7 / / anvaya-indranIlopalasya ramyA lakSmI mahaH upaharan asya zalasya kuJja kSaNa iva adhyAsAna: bhavAn khena unmubalaH bhuvaM gataH zlakSaNanikAlaNhaH eka amaramithunaprekSaNIyAM avasthA nUna yAsyati / artha-punaH indranIlamaNi kI ramaNIya lakSmI ( kAnti ) ko bAra bAra dhAraNa karate hue isa parvata nikuJja meM kSaNa bhara baiThakara svarga se parityakta hokara pRthvI meM Ae hue sUkSma AkAza-khaNDa ke samAna Apa deva yugaloM ke dvArA dekhane yogya avasthA ko avazya prApta kroge| svayyAnIlatviSi girirasau zekharatvaM dadhAne, zobhAmeSyatyamaramithunazlAghanIyAM tadAnIm / nAnApuSpadrumazanalitopatyakaH so'timAtra, madhye zyAmaH stana iva bhuvaH zeSavistArapANDuH // 72 // svayoti / tavAmoM tatsamaye / AnolaviSi nIlaghutI / svapi bhavati / zekharatvaM pokharatAm / "zikhAsvApADazekharauM' ityamaraH / vadhAne dahamA sapti parvatasya zikharopame stiityrthH| mAnApuSpagumazavalitopatyakA nAnAvidhAni puSpANi yeSAM te te va te drumAzvata: zavalitA mizritA "citra kirmIrakalmASa zabalatAzca karbure' ityamaraH / upatyakAnagAsanna bhUmiryasya saH / 'upatyakAberAsannA bhUmiH' ityamaraH ! madhye zyAmaH madhye zikhare zyAmaH kRSNavarNaH / 'alukmamAmaH' / zeSavistArapANDuH madhyAdanyatravistAre paritaH pradezo 'vistAro vigraho vyAsaH' ityamaraH / aso giriH eSa AmrakUTaH / bhuvaH vasundharAdevyAH' / stana ina payodhara ina / amaramithunAlAghabhoyAM nirjaradvandvaiH stutyAma / zobhAM chavim / 'zobhAkrAnti 1. bhUzabdasyalakSitalakSaNayA vasundharatyarthakaraNena bhavadabhimatAyAH bhUtapUrvabhavenu muktAmAH madIyapalyAH stana ivAmrakUTagiriraya bhAsate koleti marmatodakavacanam /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 pAzvabhyudaya dyuddhiviH' ityamaraH / atimAtraM nirbharam / 'atimAtrodgADha nirbharam' ityamaraH / eSyati yAsyati / anvaya- madhye zyAmaH nAnApuSpadrumazana litopatyakaH zeSavisgarapANDaH mAnIlaviSa tvayi zekharasya davAne bhuvaH stanaH iva saH aso giriH tadAnIM jamaramithuna- zlAghanIyAM zobhA atimAtraM eSyati / artha -- madhyabhAga meM kRSNavarNa, aneka prakAra ke puSpa vRkSoM se citrita ( mizrita ) paryanta pradeza bAle avaziSTa bhUvyAsa meM pANDuvarNa vaha parvata cAroM ora se nIlavarNa ( meghAkAra pariNata ) tumhAre zekharapane ( mAlyAvasthA ) ko dhAraNa karane para pRthvI ke stana ke samAna pratIta hotA huA yaha AmrakUTa parvata usa samaya deva yugaloM ke dvArA prazaMsA ke yogya zobhA ko atyadhika rUpa se prApta kara legA | bhAvArtha- parvata ke madhyabhAga meM megha hone ke kAraNa usakA vaha bhAga kAlA kAlA dikhAI degaa| aneka prakAra ke puSpoM se citrita nicale bhAga meM pANDuvarNa hogaa| isa prakAra usakI zobhA devayugaloM ke dvArA bhI prazaMsA - karane yogya ho jAyagI / ramyazroNIvikaTavazanAH prothinIrvIrghaghoNAH, pInottu stanataTabharAnmandamandaM prayAntoH / grAvakSuNNaprazithilamakhA vAjivakrA : prapazyestasmisthitvA vanacaravadhUbhukta kuH khe muhUrtam // 73 // ramyazreNIti / anacaravadhUbhUmatakuje bame carantIti vanacarAste vadhUbhiH bhuktaH anubhUtaH kubjaH latArUyo yatra tasmin / etena tatra vinodostotyarthaH / tasminnAnaphUTe | muhUrtaM svalAkAlam / na tu cirakAlaM svakAryavirodhAditi bhAvaH / ' muhUrtaH sva pakAle syAdudghaTikA dvitaye'pi ca' iti zabdArNave / sthitvA vizramya / ramyakSoNI: ramyA manoharA zroNiH kaTiyasAM tAH / kaTinitambaH zroNizca jaghanam' iti dhanaJjayaH / vikaTavazanAH vikaTA : asadRzAH dazanAradanA yAsAM tAH / ' radanA dazanA dantAH' ityamaraH / provinIH prothostyAsAmiti tathoktAstAH lamboSThIH / vIrghaghoNA : dIrghanAsA: / 'ghoNA nAsA ca nAsikA' ityamaraH / pono stanataTa bharAt uttuGgI ca to stanau ca tathoktoM ponoM sa tAbuluGga stanau ca tathoktI 'pIna paunmI tu sthUlapovare' ityamaraH / 'ucca ruccAvacaM tuGgamucyamunnatamucchritam' iti ghanaJjayaH / tayostaTaM pradezastasya bharo bhArastasmAt 'bharo'tidAya bhArayoH ' iti bhAskaraH / mandamanvaM zanaiH zanaiH / prayAntoH gacchantoH prAvaraNaprazithila .
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 109 H makhA: grAmNA zilayA kSuNNAH kavitA ataeva prazithilaH adRDhAH nakhAH nakharA yAsAM tAH / vAjivakA: vAjima iva kkka' yAsAM tAH muravizeSakAntAH / prapazyeH premasva // 73 // anvaya-vanazvarayabhUmukta je tasmin muhUrta sthitvA ramya zroNI: vikaTadazanAH prothino dIrghaghoSNAH pInosuGgastanataTabharAt mandamandaM prayAntIH grAvaNaprazithilanavA vAjivastrAH prapazyaiH / artha - vanacara vadhuoM ke dvArA bhoge gae kubja vAle una AmrakUTa parvata para kSaNamAtra Thaharakara manohara nitamboM se yukta, vizAla dAMtoM vAlI, ghor3e kI nAka ke samAna lambI nAka vAlI puSTa aura unnata stanataToM ke bhAra se manda manda jAtI huI, patthara se kucale jAne ke kAraNa zikSita natroM vAlI azvamukhI kinnariyoM ko dekhoge / tasmAda H kathamapi bhavAnmuktakuJjaH prayAyAt, ramyasthAnaM svajati na mano duvidhAnaM pratIhi / kAlakSepaM visRja garimAlambanaM yAhi sacastoyotsargadra tataragatistatparaM vas tIrNaH // 74 // tasmAditi / tasmaravadhaH AmrakUTAt / bhavAn kham / kathamapi kaSTenApi / muktakuJjaH muklaH kujo yena saH san prayAyAt gacchet / manaH citram | duvidhAnaM kartumazakyam / labdhumazakyamityarthaH / ramyasthAnaM manohara pradezam / na tyajati na jahAti / iti pratIhi jAnIhi / 'iN gatI' leT / kAlakSemaM velAvilamvanam / visUja tyaja toyoratargata raNasiH jalamocanena zIghragamanaH san laghubhUta iti bhAvaH / tatparaH AmrakUTAduttaram / vartma adhvAnam / to: prasthitaH / garimAlambanaM gurorbhAva garimA 'pRthvyAveviman' iti mAve iman / 'priyasthira' ityAdinA guru pAdasya garAdezaH / garimNaH Alambanam Azrayo yathA tathA / toyotsargeNa laghutvepi mAhAtmyamanuttamaM nauyamityAzayaH / sadyaH satkSaNa evaM | yaha gaccha // 74 // anya - muktakuJjaH bhavAn tasmAt adreH kathaM api prayAyAt / duvidhAnaM manaH ramyasthAna tyajati ( iti ) pratIhi / toyotsagaM drutatara gatiH tasaraM nat tIrNaH garimAlambanaM kAlakSepa visRja / sadyaH yAhi / artha - ( AmrakUTa parvata ke ) kukhoM ko chor3akara Apa usa parvata se jisa kisI upAya se Age bddh'naa| jo duHkha se vaza meM kiyA jAtA hai aisA mana ramaNIya sthAna ko nahIM chor3atA hai, aisA jAno / jala kI vRSTi
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pArvAbhyudaya se atizIghra gati vAle hokara AmrakUTa ke anantaravartI mArga ko pAra karate hue apane bhArIpana ke kAraNa vilamba ko chor3akara zIghra ho jAnA gatvodIcIM bhuva iva pRthuM hArayaSTi vibhaktA, vanyebhAnAM atri radanahatibhibhinnaparyantavaprAm / vRndermadhuravirutairAttatIropasevAM, parNAm // 75 // 1 gati / udIcIM kauberoM dizam / uttarA digudIcI syAt' ityamaraH / gayA / bhuvaH bhUdevyAH / vibhaktAM vidvizvitAm ? pRthu mahatIm hArayaSTimiva upalaviSameM upalaM: pASANe 'pASANaprastarabhAvopalAzmAnaH ' hAralatAvat / ityamaraH / vivame vikaDe vindhyapave vindhyanAmno'ddheH pAde pratyantaparvata / pAdAH pratyanta parvatAH' ityamaraH / vizINAM samantato vistRtAm / ete na kasyAzcit kAmukyAH priyatamacaraNe pAto'pi svanyate / vanyebhAnAM kAntAramataGgajAnAm ranatibhiH dantAvAH / bhinnaparyantavanA sphuTisa samIpakUlAm / madhuravicataiH zrutisubhagadhvaniyutaiH vInAM dakSiNAm / 'vipakSiparamAtmanoH' ityabhidhAnAt / vRndaiH nikaraiH / 'striyAM tu saMhattivRndam' ityamaraH / AsatoropasevAM vyAptatIrapradezAm / revA narmadA nadIm / 'revA tu narmadA somodbhavA mekalakanyakA' ityamaraH / bradayasi prekSiSyate // 175 // I avaya- udIcIM gatvA vanyebhAnAM rathanatibhiH bhinnaparyantavatrAm bInAM madhukaravirutaiH vRndaiH AttatIropasevAM upalaviSame vindhyapAde vizINa revA bhuvaH feet pRthu hArayaSTi iva pati / artha -- uttara dizA kI ora jAkara jaMgalI hAthiyoM ke dAMtoM ke prahAroM se phaTe hue samIpavartI kinAre vAlI, jisake kinAroM para madhura dhvani karane vAle pakSiyoM ne nivAsa banA liyA hai, pattharoM se U~ca-nIca vindhyAcala ke caraNoM meM phailI huI revA nadI ko bhUdevI kI viziSTa racanA svarUpa ( bhUdevI ke dvArA vizeSa rUpa se race gaye ) vizAla hAra ke samAna dekhoge | tAM tasyApataTabarna viprakIrNapravAhAM, tIropAntaskhalanaviSamovRttaphenAM samInAm / pazya prItyA giritaTagajakSobha bhannomimAlAM, bhakticchevairiva viracitAM bhUtimaGga gajasyaH // 76 // tAmiti / tasyAH vindhyasyAnalasya upalaTananaM taTavanasya samIpam upataTa
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sagaM vanam tasmin / 'adantAvyayIbhAvatvAtsaptamyAH" iti am / taTavananikaTe hRtyarthaH / viprakIrNapravAhAm ativistRtanirjharAm / 'pravAhI nirjharI jharaH' ityamaraH / samInAM mInairmatsyaiH saha vasaMta iti tAm / girigajazobhabhinnomimAlAm gireH nagasya sadasya gajAnAM ca kSobheNa saGghahanena bhinnA vidAritA UrmimAlA tara paMktiryasyAstAm / tAM narmadA / gajasva nAgasya / aGgaM zarIre | bhakticcheH bhaktama racanA rekhA iti yAvat 'bhaktiniSavaNe bhAge racanAyAm' iti zabdArNave / tAsA chedaH bhaGgibhiH / viracitAM bhUtibhiya zrRMgAramiva bhasmeva vA / "bhUtimatiGga jAtIsammati sampati' iti vizvaH / pratoSeNa pazya prekSasya ||76 || anvaya--tasya adreH upavanaM viprakIrNapravAhA tIronAnsaskhalanaviSamod-vRttaphenA, sImAnA giritaTagajakSobha bhinnomimAlA bhakticchedaH gajasya aGge viracitAM bhUti iva ( lakSyamANAM ) tAM zrIcyA pazya / J artha - vindhyAcala ke taTa ke vana ke samopa ativizAla pravAha vAlI, kinAre ke samIpavartI bhAga meM ( patthara Adi kI rukAvaTa se utpanna ) skhalana se UparI bhAga meM prApta viSama phena vAlI machaliyoM se yukta parvata ke kinAre athavA hAthiyoM ( athavA parvatIya taTa para utpanna hAthiyoM ) ke kSobha se viracita taraGgoM kI paramparA vAlI, raMgoM se nirmita manohara citrAkRtiyoM ke vibhAgoM se hAthI ke zarIra para vinirmita zRMgAra ke samAna usa narmadA nadI ko prItipUrvaka dekhoge / 111 vyAkhyA- mujhe AzA hai ki tuma protipUrvaka usa narmadA nadI ko * avazya dekhoge, jisakA pravAha vindhyaparvata ke kinAre atyanta vizAla hai, 'patthara Adi kI rukAvaTa ke kAraNa jisake UparI bhAgoM meM phena utpanna hote rahate haiM, jisameM machaliyA~ rahatI haiM, jo parvatIya kinAre aura hAthiyoM ( athavA parvatIya kinAre para utpanna hAthiyoM ) dvArA kie gae kSobha se taroM ko utpanna karatI hai tathA jo aneka prakAra ke manohara raMgoM se aisI mAlUma par3atI hai jaise hAthI ke zarIra para zRMgAra kiyA gayA ho / dattaM vanyeriva kalabhakaiH puSkareNotkSipadbhiH, prAyogyaM te munimataciraM vAsanAvAsitastha | grAvakSuNNoccalitamathavA tvaM harevaryavArya, tasyAstiktaivaM nagajamadairvAsitaM vAntavRSTiH // 77 // dattamiti / munimala bhI sunibhiH sammata / ciraM bahukAlina / vAsamASAsitasya vAsanayA saMskAreNa sAmyatayeti yAvat / vAsitasya saMskRtasya / se tava / prayogya
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pAzrvAbhyudaya midha prayogayogyamiva / puSkareSa puSkarAneNa / 'puSkara karihastAne vAcabhAle makhe jale' ityamaraH / utmipati uparisecabhiH / asamityabhijJAyate / bamyaH bane jAtaH / kalabhakaH kalabhA evaM kala bhakAsta: / svArthaka: / hastiyo ta / 'kalabhaH karizAvakaH' ityamaraH / vatta vitINam / athavA na cet / prAyazuNyomacalita grANijapalekSuNNam AsphAlitaM tacca saduccalitamudgataM ca tamoktam / tiktaH sugandhibhiH tiktarasavAdibhazca 'sikto rase sugandhau ca' iti viznaH / banagamamave: dhanyebhamadajalaH / vAsitaM surabhIkRtam / 'bhAvita vAsita triSu' ityamaraH / avArya parairahAyam / tasyA. namAnadhAH / vAri abhaH / tvaM bhavAn / vAntavRSTiH udgIrNavarSaH san / prAktanaM jalaM pariharagnisyarthaH / anena pramo vyajyate / hareH svIkuru / liGa / prakArAntareNApyanvayakriyate-munimata bho yatIndra / ghiraM bahakAlam / cAsanAbAsitasya saMskAraNa saMskRtasya / te tava / prAyogyaM prayogocitam / puSkareNa nijakarAgreNa / utkSipaddhiH utseSabhiH / vanyaH kalabhakaH banakarizAvakaH / battamiva vittIrNavata / prAvalaNNocvalitaM zilA sphAlitodgatam / atra sAmya lakSyate / athavA na cat / tiktaH sugandhibhiH zirasAdaya : gataH vipinakarimadajalaiH / bAsitaM bhAvitam / avArya nirUpadravam / tasyAH narmadAyAH / vAri udakaM / rakhaM bhavAn ! vAntavRSTiH udgIrNavarSaH san / hareH gRhANa ! ubhayatrApi prAsukatvaM vyajyate / / 77 // anvaya-bho munimata ! tiktaH vanagajamadai dhAsitaM puSkaraNa urikSabhiH dhanyaH labhakaH dattaM itra (vAri ) ciraM dAsanAvAsitasya te prAyogya / athavA grAvakSuNNocalina avArya tasyAH vAriH vAntavRSTiH tvaM hareH / __ artha-he muni ke rUpa meM mAne gae athavA hai muniyoM ke dvArA mAne gae / sugandhita vanya hAthiyoM ke madoM se utpanna sugandha vAlA (sugandhita) tathA sUr3oM ke agrabhAga se jala Upara kI ora uchAlane vAle vanya hAthiyoM ke baccoM dvArA mAnoM diyA gayA (jala) cirakAla se vAsanA ko dUra kie hae ( athavA cirakAla se jala kI abhilApA kie hae) tumhAre yogya hai athavA ( vaha bhI grAhya na ho to) pattharoM dvArA vidita kie jAne se Upara kI ora uchalatA huA nirupadrava usa narmadA nadI kA nirdoSa jala grAhya hai ataH usake jala ko varSA kie hue tuma grahaNa kro| bhAvArtha-he mAne hue muni ! cUMki (megha ke rUpa meM ) varSA karane ke kAraNa tuma khAlI ho gae hoNge| ataH jaMgalI hAthiyoM ke mada se sugandhita aura hAthiyoM ke baccoM dvArA sa~r3a se uchAle gae jala ko unhIM ke dvArA diyA gayA mAnakara grahaNa kara lenaa| cUMki binA dI huI vastu kA lenA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 113 ke baccoM dvArA die gae narmadA ke isa yadi yaha jala bhI na lenA cAho to uchale hue jala ko avazya hI grahaNa Apake lie niSiddha haiM ataH hAthI jala ko lene meM koI doSa nahIM hai| caTTAnoM se TakarAne ke kAraNa Upara kara lenA / tatsvAdIya: surabhi ziziraM prArthanIyaM bhunInAM, nirjantutvAvupalanipatannirjharAmbhaH prakAzam / tasyAH kSuNNaM vanakarikarAdhaTTanairapyajatraM, jambUkujapratihatarayaM toyamAdAya gaccheH // 78 // taditi / sthAnIyaH prakRSTaM svAdu / 'triviSTaM madhuraM svAdu' ityamaraH / surabhi sugandhi / ziziraM zItalam / 'suSImaH ziziro jayaH' ityamaraH / upalanipatanirAmbhaH prakAzam upale dRSadi nipatatIti nipatat nirjharasya pravAhasyAmbhaH jalam upalanipatacca tad nirbharambhazca tasya prakAzo vyaktiryasya tat / vanakarikarASTTamaH vipinadviradakarA sphAlanaH | akSannam anabaratam / 'nityAnavaratAjanam' ityamaraH / kSuNNaM maddatam / jambUkujapratihatarayaM jambUnAM jambUvRkSANAM kujaiH pratihataH pratibaddho ratho vego yasya tat / 'raMhastarasI tu rayaH syavaH' ityamaraH / sukhavegamityarthaH / anena laghutvaM kaSAya bhAvanA ca vyajyate / nirjantutvAt nirgatA jantavaH prANiko yasmAt tat tathoktam / tasyabhAvo nijantutvaM tasmAt prAkatvAt / munInAM yatInAm / prArthanIyaM prArthituM yogyam / tasyAH narmadAnadyAH / tatoyaM nIram / 'ambhostoyapAnIyanI rakSorAmbu zambaram' ityamaraH / ASAya gRhItvA gacche yAyA: / / 78 // anvaya-vanakarikaraghaTTanaiH ajasra kSuNNaM api jambUkujapratihatarayaM upalanipatannirkSarAmbhaH prakAzaM nijetutvAt munInAM prArthanIyaM tasyAH tat svAdIyaH surabhiziziraM toyaM mAdAya gaccheH / artha -- jaMgalI hAthiyoM kI sUMr3oM ke pratAr3anoM se nirantara mardita, jAmuna ke kukhoM se uparuddha vega vAle, patthara para girate hue jharane ke jala ke tulya, jantu rahita hone se munijanoM ke dvArA prArthanIya usa narmadA nadI ke svAdayukta (madhura), sugandhita, zItala jala ko lekara jAnA / hRtvA tasyA rasamapahRtAzeSamArgazramastvaM, vyomavrajyAM punaravitaprakramAM saMvadhIthAH / prAptasthairyaM sapadi jalavAnapyasau yadgarIyAn bantaH sAraM dhana tuLayituM nAnilaH zazyati svAm // 79 // 8
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 pAzrvAbhyudaya hRtvedi / dhana he medha / yat yasmAt / asAvanila: eSa pavanaH garImAn balavAnapi baliSThopi / prAptasthaya prApta stharya sthiratvaM yena tam / antaHsAraM antaHsAraM balaM yasya tam / vA bhavantam / tulayitu calayitum / sapani zInaNa / 'dvAgmakSu sAdi drute' itymrH| na zakSyati zakto na bhaviSyati / 'zaphlU zaktI' TuT / tasmAt kAraNAt / tasyA revAyAH / rasaM toyam / 'zRGgArAdau viSe voyeM guNe rAge drave rasaH' ityamaraH / hUtvA svIkRtya / apahatAzeSamArgamamaH mArge jAtaH namastayoktaH 1 apahRto'rAkRtaH azeSo mArgazramo yena sH| tvaM bhavAn / punaH pazcAt / avihata prakramAm avihataH apratibaddhaH prakramaH Arambho yasyAstAm / 'prakramaH syAdupakramaH' ityamaraH / vyomabajyAma abaragatim / 'jyATaTyA paryaTanam' ityamaraH / saMraSIyAH samyak dhatsva ! ayamabaniH-AdI bamanazodhiptasya narasya pazcAt mAnaH koya .. yunikatAvAsalAvalA bAptaprakopopi na syAditi bhAvaH / yadAha vaagbhttH| kaSAyAH / snehamAstasya vizuddhe esaSmaNoH hitAH / kima tiktAH kaSAyA vA yena saMbhAH kaSAvahAH' iti / 'kRtAsa: kramAzitapeyAdeH pathpabhojanaH / vAtAdiminiSitaH syAdindriyariva moginaH' iti // 79 // agyayahe pana ! apahRtAzeSamArgapramaH svaM tasyAH rasaM hatvA avihata prakamAM vyomavajayAM punaH sandadhIdhAH, pat jalavAn garIyAn api asau anila: ansaHsAraM prAptasthaya tvAM sapadi tulayituM na zazyati / ___ artha-he megha ! mArga kI samasta thakAna ko naSTa kara tuma usa narmadA nadI ke jala ko lekara ( pIkara ) nirantara zIghragamana vAlI AkAzagati ko punaH bhalI prakAra dhAraNa karo, kyoMki jala se yukta bhArI ( balavAn / bhI vaha vAya bhItara sAra (bala) vAle ( jala yukta) tathA sthiratA ko prApta tumheM zIghra le jAne meM samartha nahIM hogii| mArge mArge punarapi jalAnyAharessvaM dhunInAM, yena sthamA bhavati bhavato vora dUraM pryaatH| utsRjyAlaM laghimaghaTitAM riktatAmedhi pUrNo, riktaH saryo bhavati hi laghuH pUrNatA gauravAya // 80 // mArga iti / bIra bho gara ! vUraM prakuSTadezam / prAtaH praghAtIti prayAn tasya prayAtaH / bhavata stava 1 bena sthemaa| 'priyasthira ityAdinA sthirazabdasya sthAdezaH / 'pRthvyAdeviman' iti trimantyaH / sthiratvamityarthaH / bhavati / tena prakAreNa / mArge mArge papi pathi / 'copsAmA ti:' punarapi muhaH / dhunonAm nadI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 115 nAm / 'taTini hrAdinIdhunI' ityamaraH / jalAni apaH / tvam / bhAreH svIkuryAH / laghimaghaTitA laghobhatriH laghimA tena ghaTitAM racitAm / riktatAM daridratvam / utsabhya tyaktvA / alaM zavatyA / 'alabhUSaNaparyAptizaktivAraNavAcakam' ityamaraH / pUrNa: puSTaH / eghi bhava / 'asa bhuvi' iti ghAtoleMTi / 'sAdhyecijaha' iti nipAtanAdedhibhAvaH / madhyamapururSakavacanam / riktaH antaHsAravAnyaH / sarva / laghuH aguruH / bhavati / prakampyoH bhavatItyarthaH / pUrNatA sAravattA / gauravAya aprakampyatvAva bhavatItyarthaH / / 8 / / __ anyaya-bora ! mArge mAgeM tvaM punaH api zunInAM jalAni AhareH, laghima'ghaTitAM riktatAM alaM utsRjya pUrNaH eghi, yena daraM prayAtaH bhavataH sthamA bhavati / -sarvaH riktaH hi laghu bhavati, pUrNatA gauravAya bhavati / artha-he vIra / pratyeka mArga meM duna puta: naniyoM ke jala ko grahaNa karanA, laghutA se racita riktatA ko paryApta rUpa se chor3akara paripUrNa jala vAle hoo; jisase dUra kie jAne vAle ApakI sthiratA hogI, kyoMki sabhI rikta padArtha ( sArarahita padArtha ) halakA ( gaurava zUnya ) hotA hai aura pUrNatA ( sAravattA ) gaurava ke lie hotI hai / kAryAlliGgAsthayamadhigatAtkAraNasyA'numAnaM, rUr3ha yeSAM taviyamabhimA yuktarUpeti manye / svatsAnnidhyaM yavanumimate yoSitaH proSitAnA, nIpaM dRSTvA haritakapizaM kesarairapasTaH // 8 // kAryAditi / yat yasmAt / ava ekadezodbhavaH / saraiH kiMjalkaH / mijalka: kesaro'striyAm' ityamaraH / harisakapiNaM haritaM haritavarNa zyAtram aruNamiti bhaavH| 'pAhANo harito harita' 'zyAvaH syAtkarizaH' iti cAmaraH / haritaM ca tatkapizaM ca haritakrapizam / 'vargaNaH' iti samAsaH / nIrSa sthalakadamba kusumam / atha sthalakadambake / nIpaH syAtpulakA zrImAnprAvRgaNyo haripriyaH' iti zabdArNave / dRSTvA khAdinyA / proSitAnAM yoSitaH nAryaH svatsAnidhyaM tvatsAmIpyam / anumimase anumAnayanti nizcinvantItyarthaH / kAraNaspa kAraNarUpasya sAdhyasya / anumA parizAnam / ruhaM prasiddham / yeSAM tAkimANAM svayaM svana adhigatAt' nizcitAta kAryaliMgAta kAryarUpAliGgAn kArya hetorityartha: / bhavatIti zeSaH / tat tasmAt / iyamabhimA ayamabhimAnaH / yuktarUpati viziSTeti / manye jaane| anvaya-yat proSitAnAM yoSitaH adharUda: phesaraiH haritakapi zaM nIpaM dRSTvA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 pAzvabhyudaya 7 matsAraMgadhye anumite tat svayaM abhitAt kAryAt liGgAt kAraNasya anumAnaM yeSAM rUDhaM teSAM iyaM abhimA yuktarUpA iti manye artha - cU~ki dezAntara meM gae hue logoM kI striyA~ ardhavikasita kibjalkoM se hare aura kRSNalohita varNa se yukta sthalakadambapuSpa ko dekhakara tumhArI samIpatA kA anumAna karatI haiM, ataH svayaM ( dUsare hetu ke Azraya ke binA arthAt pratyakSa hetu se sAdhya ke avinAbhAva kA svayaM nizcaya karake ) pratyakSa se nizcita kArya rUpa hetu se kAraNa kA ( kArya ko utpatti ke hetu kA) anumAna hotA hai, isa prakAra kA mata jinake yahA~ prasiddha hai, nyAyazAstravidoM kA yaha abhiprAya atyadhika yukta hai, aisA maiM mAnatA hU~ / madhyevindhyaM vanabhUtamiyA yatra dRSTvA zilondrAnadhyArUDhAna'nuvanamamI parvatIyA manuSyAH / svAmAyAtaM kalayitumalaM svatpayo bindu pAterAvibhUtaprathamamukulAH kanvalozcAnukaccham // 82 // madhyevindhyamiti / yatra parvale / amI ete / parvatIyAH parvate bhavAstathoktAH 'parvatAdantaraH' iti vatyaH / manuSyAH mAnuSAH 'manoryANyak sa' iti pagAgamayukto yasyayaH / payovandupateH tava soyabindUnAM patanaiH / avanam vataMtramanu tathoktam / 'bhAginIya pratiparyanubhiH' iti vIpsAyAM dvitIyA / adhyAruvAn utpannAn zilIkhAn aGkura vizeSAn / 'kandalyA mUcchilandrasyAt' iti zabdArNave / anukaccham kaSvanUpeSvanu anukaraNam / 'dIrghenuH' ityabdavI bhAvaH / 'jala prAyamanUpa rUpAtpusi kacchastathAvidhaH' ityamara: / AvibhUtaprathamamukulAH AvirbhUtAH prAdubhUtAH prathamaH prathamotpannAH mukulA yAsAM tAH / kuDmalo mukulostriyAm' ityamaraH / kambalI bhUkandalIrapi / 'droNaparNIsnigdhakandhI kandalI bhUkavatyapi' iti zabdArNave / surakSA prekSya AyAtamAgatam / svAM kalayitu nizcetum / kala iti dhAtuH kavInAM kAmadhenuriti vacanAt prakRtArthapradaH / a samarthA bhavanti / satra madhyevindhyaM vindhyasyamadhyaM tathoktam / 'pAraM madhyentaH SaSTyAH" ityavyayIbhAve nipAtaH / vanabhuvaM vanabhUmim / iyaH yAyAH // 82 // anvaya-yatra anubanaM adhyAruhAn zilIndAn anucchaM ca tvatpayo bindupataiH AvibhUtaprathamamukulAH kandalI dRSTvA abhI parvatIyAH manuSyAH tvA AyAta kalayituM alaM (sAM) madhyevindhyaM vanabhuvaM imAH / 1. zilInghrAn /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 117 artha-jisa vindhyAcala parvata para vana meM utpanna zilInna puSpoM ko aura jalaprAya pradeza meM tumhAre jala vindu girane se jinameM kaliyoM pahale pahale prakaTa huI haiM aisI bhUkadalI ko dekhakara ve parvatIya manuSya tumhAre Agamana kA anumAna karane meM samartha hote haiM ( tumheM ) usa bindhyaparvata ke madhya meM sthita vanabhUmi ko jAnA caahie| sthAmAsannaM sapadi pathikA jJAtumarhantyakAle, zrutvA kekAdhvanimanuvanaM ke kinAmunmadAnAm / barhakSepaM naTitamapi ca prekSya teSAM salolaM, dagdhAraNyeSvadhikasurabhi gamdhamAnAya coAH // 8 // lvAmiti / / anuvanam anuvanAnyanuvanam anuvaneSu / ummadhAma santuSTAnAm / kephinAM mayUrANAm / kAni kekA iti dhvanistaM kekAravam / 'kekA bAgI mayUrasya ityamaraH / azvA teSa mayUrANAm / salIla lIlayA saha prati hati tathoktaM tat / hopaM vahANAMkSepaH prasAraNaM yasmin sat / naTitamapi nartanamapi / prekya ca dRSTvA / gyAraNyeSu bagdhAni ca tAnyaraNyAni ca teSu / uA: 'du : abhikaragiH adhika pramANa | parijaran / AnAtha va gRhItvA ca / ethikAH pAnthAH / 'pAnyaH pathika' ityamaraH / akAle anavasare / Asanna samIpagatam / tvAM bhavantam / sapadi maGkSu / jJAtum ahanti yogyA bhavanti jAnapatItyartha: / / 83 / / / ___ anvaya-anuvanaM unmadAnA kekino kekAdhvani zrutvA api ca teSAM salIsa bahopa naTitaM prekSya dAdhAraNyeSu ca uAH adhika surabhi gandha AvAya tvAM akAle AsannaM sapadi jJAtu pathikAH ahanti / ___ arSa-vanoM meM unmatta mayUroM kI vANI sunakara tathA unake lIlApUrvaka picchoM ke phailAne se yukta nRtya ko dekhakara aura dagdha jaMgaloM meM pRthvI ko adhika sugandhina gandha ko sUcakara asamaya meM hI Ae hue tumheM (megha ko) pathika zIghra hI jAnane ke yogya hoNge| puSpAmoderaviralamamI sampatanto banAnte, baddhautsukyAtsarasavivalatkandalaizcAnukujjam / dagdhAraNyasthalaparimalaizcAnukRSTA yathAsvaM, sAraGgAste jalalaSabhuvaH sUcayiSyanti mArgam / / 84 // puSpAmodairiti / puspAmodeH puruSANAmAmodaiH parimalaiH / 'AmodaH soktinihArI' ityamaraH / sarasabivalaskandaleica sarasaH vivAdaH kandalaMraGkaravizeSaH /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 pAzvabhyudaya 'kandalI vRkSa madayoH kandastu navAGkure' iti nAnArthamAlAyAm / kaSAraNyasthalaparimale vagdhakAnana pradezagandhaizca / yathAsvaM yathAsvarUpam / anukRSTAH AkRSTAH / bvautsukyAt saMbaddhalAmpadyAt / vanAle vanamadhye / 'anto'strInizcaye nArI svarUpe'gre 'ntikentare" iti bhAskaraH / anUkujaM kuJjAnanu anukuJjam teSu 'derSyAnu:' iti samAsaH / 'saptamyAH' iti vAm aviralaM nibiDam / pelavaM triralaM tanu' ityamaraH / sampatantaH gacchantaH / anI sAraGgAH mAtaGgA kuraGgAH vA 'sAraGgazcAtake bhRGga kuraGga e ca mataGgaje' iti vizvaH / jalalavamUcaH jalasya lavAn kaNAn muJcatIti jalalavamuktasya / te tava / mArga padavIm / sUcayiSyanti dyotayiSyanti / yatra yatra vRSTikArya bhImakusumAdikaM satra tatra vRSTiriti viSTivibhisumIyata iti tAtparyam // 84 // anvaya-votsukyAt puSpAmodaH ( anukRSTAH ) vanAntaM avirale sampatantaH amI sAraGgAH aDhotsukyAta sarasavidalatkandale (anukRSTA ) anukubjaM ( aviralaM sampatantaH amI sAraGgAH ) baDhotsukyAt dagdhAraNyasthalaparimala ( anukRSTAH daggha (raNyasthaleSu avirale sampatantaH amI sAraGgAH ) jalalavamuSaM taM mArga yathAsva. sUcayiSyanti / : artha - autsukya utpanna hone ke kAraNa phUloM kI gandha me AkRSTa bana ke madhya pradeza meM nirantara ur3akara jAte hue ye bhramara, sarasa ( tathA ) prAdurbhUta hue nae aMkuroM se AkRSTa ye mRga, dAvAnala se jale hue bana ke sthaloM kI sugandhi se AkRSTa hokara jale hue araNyasthaloM meM nirantara 'ur3akara jAte hue ye papIhe jalakaNoM kI varSA karane vAle tumhAre mArga ko yathocita rUpa se sUcita kareMge / gambhIratvaM yadidamadhunA lakSyate dhyAnahetoH, saMkSobhANAM viracanazatairapyadRzyaM madIyaH / taddRSTvA'haM tava dhanatayA mAnyamevAtiSairyAyutpazyAmi drutamapi sakhe matpriyArthaM yiyAsoH // 85 // gambhoratvamiti / sabbe bho mitra / adhunA idAnIm / majIrghaH mayA kRtaiH // pAnahetoH yoganimittasya / saMkSobhAgAm saMcalanAnAm / viracabhazataM viraMcanAna karaNAnAM zatairapi anekairapi / madRzyam ayocaram / yadivaM gambhIraevaM gAmbhIryam / lakSyate dRzyate / tat gambhIratvam / dRSTvA / matpriyArthaM madvanitanimittam / vrataM zIghram miyAsopa yAtumicchorapi / sava te / yatidhIrAt bahudhIratvAt / ghanatapA 1. aSRSyaM /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga jar3atayA / 'cano medhe mUttiguNe triSu mUte nirantara' ityamaraH / mAnyameva mandatyameva / aham utpazyAmi ahaM takrayAmi 185 / / anvaya-sakhe ! dhyAna hetoH yat ida gambhIratvaM adhunA lAyA ta joyA saMkSobhANAM virazcanazataH adhi adhRSyaM dRSTvA matpriyArtha ghanatayA atidhairyAt drutaM api yiyAsoH tava mAndyaM eva ahaM utpazyAmi / ___ artha-he mitra dhyAna ke lie jo yaha gambhIratA isa samaya lakSita ho rahI hai, vaha mere vicalita karane ke saikar3oM prayojana ke dvArA bhI tiraskAra na hone yogya dekhakara merI preyasI ke lie megharUpa dhAraNa karane se atyanta dhairyapUrvaka zIghra jAne ke icchuka hone para bhI ApakI jaDatA ( mandatA ) ho hai, aisI maiM mambhAvanA karatA huuN| bhAvArtha-he mitra ! Apako vicalita karane ke saikar3oM prayojana haiM, inakA tiraskAra nahIM kiyA jA makatA hai| yaha jAnakara merI preyasI ke pAsa megharUpa dhAraNa kara atyanta dhairyapUrvaka zIghra jAne ke icchuka bhI Apa derI kara rahe haiM, yaha ApakI dhyAna kI gambhIratA se patA cala rahA hai| bhUyazcAhaM navajaladharAdhautasAnupradeze, nRtyatkekidhvanimukharite svAgataM tanvatova' / pAcaM coccairvahati zirasA nirjharAmbho'bhizaGke, kAlakSepaM kakubhasurabhI paIte parvate te // 86 // bhUya iti / bhUyazca punarapi / navajalaparAdhotasAnapradezo navadhArivAheNAdhIta: sAnorvaprasya pradezo yasya tasmin / natyatvekidhvanimukharite nRtyanmayUrAraveNa mukharite vAghATite / nirAmbha: pravAhodakam / pAI ca pAdodakam / 'pAdhaM pAdAya vAriNi' ityamaraH / zirasA mastakena / umaH param / vahati bahatIti vahana tasmin / kakubhasurabhI aNunavRkSaparimale / 'rudaduH kakubho'rjunaH' ityamaraH / svAgatam abhyAgata pratipattim / sanmati tanAMtIti sanvan tasmin / iva yathA tathA / parvate parvate girau girI / te tatra / kAlopaM kAlavilambanam / aham abhizaka AzaGkAM karomi / / 86 // anya- bhUyaH ca navajaladharAdhauta sAnupradeze nRtyatkeki dhvanimukharite svAgataM tanvati iva zirasA ca pAdyaM nijhasambhaH ucana: vahati kakubhasurabhI parvate parvate te kAlakSapaM abhivaachu| 1. utprekssaa|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAbhyudaya artha -- punazca navIna megha ke dvArA jisake zikhara kA bhUbhAga dhoyA gayA hai, nAcate hue moroM kI dhvani se vAcAlita mAnoM svAgata karate hue, paira dhone ke lie jharane ke jala ko zira para dhAraNa kie hue, arjuna ke phUloM se sugandhita aise pratyeka parvata para Apa samaya bitAyeMge, isa prakAra kI maiM zaMkA karatA hU~ / bhAvArtha - he meva ! jaba nae-nae jaladharoM ke dvArA parvatoM ke zikhara dhoe jAyeMge taba tumhAre pahu~cane para pratyeka parvata para ApakA svAgata hogA / parvata moroM kI dhvani se svAgata kreNge| paira dhone ke lie jharane ke jala ko mAnoM sira para dhAraNa kara parvata tumhArA svAgata kreNge| isa prakAra arjuna ke phUloM se sugandhita pratyeka parvata para Apa kucha na kucha dera avazya kareMge, aisI maiM sambhAvanA karatA hU~ / niHsaGgo'pi vrajitumanalaM tatra tatra kSiti, labdhAtithyaH priya iva bhavAnudyamAnaH zirobhiH | abhyudyAtaistvadupagamanAdunmanIbhUya bhUyaH, zuklApAGga sajala nayanaiH svAgatIkRtya kekAH // 87 // niHsaGga iti / bhUyaH punarapi / svadupagamanAt taba smopgtaat| abhyudyAteH pratyAgataiH / sajalanayanaiH vAorter sahita locanaH zuklApAGgaH zuklo'pAGga kaTAkSo yeSAM taiH mayUreH / kekAH tadvanIna svAgatIkRtya sukSemAgamana pradana kRtvA / unmatIMbhUya utkrIbhUya / 'syAduraka unmanAH' ityamaraH / zirobhiH maslakaiH / udyamAnaH udyata iti uhyamAnaH aherAnaz / triyamANaH / bhavAn tvam - saGgare'pi nirdhArigraho'pi / priya iva suhRdiva / tatra tatra kSisidhe kSitiM pratIti kSitistasmin parvate / 'mahIghraH zikharikSmAbhRt' ityamaraH / lambAtiyyaH prAtithyarthamAtithyaM labdhamAtithyaM yena saH 'thyo tiyeH' iti dhyaH / prAptAtithikAryaH san / 'atithirnA gRhAgate' 'kramAdAtithyAtitheye atithyarthe'tra sAdhuni ' ityamaraH / zrajitu N gantum / analam asamarthaH / zyopacAratvAt tatra tatra kAlakSepo bhaviSyatIti sAtparyam // 87 // anvaya-- bhUyaH tatra tatra kSiti ladhAtiSyaH tvadupagamAt unmanobhUma kekAH svAgatIkRtya abhyudyAtaiH sajalanayanaH zuklApAja priyaH iva zirobhiH udyamAnaH bhavAn niHsaGga san vajitu analam / artha - punaH pratyeka parvata para Atithya prApta kara tumhAre samIpa meM Ane se utkaNThita hokara jinakI A~khoM se azru nikala rahe haiM aise moroM dvArA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 121 priyamitra ke samAna mastaka para dhAraNa kie hue Apa ( bAhya aura Abhya. ntara parigraha kA tyAga karane ke kAraNa ) nirAsakta hone para bhI Age bar3hane meM samartha nahIM hoNge| tasyotkaNThAvirutimukharasyotpatiSNoH kathaJcit, pratyAsannatvayupagamanasyAnsarA svabhAve / snehavyakti svayi ghanayata: kephivRndasya manye, pratyucAtaH kathamapi bhavAnAstumAzu vyasyet // 88 // tasyeti / antarAI svabhAve antarbhAvasvabhAve / antamAdasvabhAve iti vA svayi bhavati / snehayaSita premavyaktim / ghAyasaH ghana karotIti banayana sasya eDayasaH / sAmAvaM baddhapata ityarthaH / urakaNThAvirutimukhAraspa duHkhAraveNa vAghATasma / jatpatiSmo- uttatitu mizchuH utpattiSNuH utsatanazIlasya / kathaMcit kenacitprakAreNa / pratyAsammasvarUpagamanasya tava upagamanaM tathoktam / pratyAsanna samIpa tvadupagamana yasya tasya / phekivasya manikAyasya / pratyudyAtaH pratyAgataH / bhavAn kham / kayamapi nenApi prayuktena / AnA zIghraNa / 'aSilambitamAzu pa' ityamaraH / gantugamanAma / vyavastheta nizcinupAta / bhavachandaprayogAt prathamapuruSa iti / maye jAne / anvaya-utkaNThAvirutimukharasya kazcit utpatiSNoH pratyAsanna tvakSagamanasya tasma kekidhundasya AsvabhAve tvadhi snehayamita canayata: pratyudyAta: * ( sataH ) api bhavAn Azu gantu vyavaspet ( iti ) kathaM manye / martha-- utsukatA se utpanna dhvani se vAcAlita jisa kisI prakAra Upara ur3ane kA icchuka moroM kA samUha tumhAre samIpa meM pahuMcane para mRdusvabhAva vAle tumhAre prati prema ke AvirbhAva ko ghanA karatA huA svAgata ke lie jaba tumhAre samIpa meM AyagA, usa samaya bhI Apa zIghra hI jAne kA nizcaya kareMge, yaha meM kaise mAna lU~ ? __vyAkhyA-he megha ! jaba tuma samIpa meM pahu~coge to moroM kA samUha dhvani karatA huA komala svabhAva vAle tumhAre prati prema ko gAr3ha karatA huA svAgata ke lie AyagA / usakA anAdara karake tuma zIghra hI jAne kA nizcaya karoge, yaha maiM nahIM mAna sakatA huuN| vidhyopAntAsaba gatavato nA'tidUre dazArNAH, ramyArAmA nayanaviSaye saMpatiSyanti sadyaH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 pArvAbhyudaya svatsAnnidhyAtkaluSitapayaH pUrNazAleya vaprAH, pANDulchAyopavanavRttayaH ketakai; sUcibhinnaiH // 89 // vindhyopAntAditi / visyopAntAt vindhyAcalasamIpAt / gatavataH yAtayataH / taka bhavantaH / sUvibhinnaH sUcyA bhiyanle sma sUcibhinnAni taiH nivicabhUtarityarthaH / ketaka ketakakusumaiH / pAchAyopavanavRtayaH upavanAnAM tayastayoktAH 'prAntatI vRtiH' ityamaraH / pANvIchAyA kAntiH yAsA sAstathoktAH pANDucchAyA upavanavRtayo yeSAM teM tathoktAH / tvatsAgnidhAt tava meghasma sAmIpyAt / kaluSitapayaH pUrNazAleya abhA: kaluSitapayasA patA vinodakena pUrNAH zAlonAmudbhabocitAH zAleyAH 'zrIhi jhAlerdaNa' te ca te banAH bArAzca tathoktAste yeSAM te kaluSitapayaH pUrNazAleyavaprAH / 'phalaSo'naccha AvilaH' 'kSetra paheyazAleya prohiyAlyu bhayocitam / ' punapusakyovanaH kSatraM kedAra ityapi' ityamaraH / rampArAmAH ramyA ArAmA upavanAni yeSAM te tathoktAH / 'ArAmaH syAdupavanam' ityamaraH / bazorNA: dazANakhyiA dezAH / nAtivUre smiipe| aluksamAsaH / nayanaviSaye neragocare / saca: tadeva / saMpatiSyanti saMprApsyanti / / 89 / / ____ anvaya-sUdhibhinnaH ketaka: pANDumachAyopavanavRtayaH tvatsAnnidhyAt kaluSitapayaH pUrNazAleyatraprA: ramyArAmAH dazArNAH vidhyopAntAt aptidurai na gatavataH tava nayanaviSaye sadyaH sampatiSyanti / artha-agrabhAga meM vikasita ketako ke phUloM ke dvArA pole prAcIroM se yukta upavana bAle tumhArI nikaTatA ke kAraNa kaluSita jala se bhare hue zAlidhAnya ke utpatti kSetra tathA ramagIya udyAnoM vAle dazArNa nAmaka janapada vindhyAcala ke samIpavartI pradeza se atyanta dUra na gae hue tumhAre nayana viSaya ko zIghra hI prApta hoMgeM (tumheM dRSTigocara hoMge ) / teSAmAviSkRtajalalave tvayyupAsannavRtau, sImoddezA nayanasubhagAH sAmisaMskRtasyAH / sajjAyeranavaparikarA mUkapuMskophilApatra, nIDArambhaMguhabalibhujAmAkulapAmatyAH // 10 // teSAmiti / teSAM dazArNAnAm / mAvikRtajalalave prakaTIkRtajalakaNayuSate / / tvayi bhavati / upAsannavRttI upAsannA vRttiryasya tasmin atyAsannavRtta yati / somozAH sImnAM pradezAH / 'sAmAnta upazalyaM syAssImasIme striyAmubhe' ityamaraH / nayanasubhagAH netra godharAH / sAmisaMhAsasyAH ISatsamutpannasasyAGkarAH / mUkaskokilAH pumAMzyate kokilAzca tathoktAH / 'avAci mUkaH' ityamaraH /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 123 mUkAH puskokilAH yeSAM te tathoktAH / varSAkAle kokilAnA mukabhAvatvAdisyarthaH / gRhalibhujAM gRhakAkAnAm 'malibhagvAyasA api' ityamaraH / noDArambhaH kulAyaprArambhaiH 'kulAyo noDamastriyAm' ityamaraH / AkulaprAmasyAH AkulAH AkIrNAH grAmANAM tyAH rathyAvRkSAH yeSu te tathoktAH 'caityamAyatane janabice coddezapAdape' iti vizvaH / navaparikarAH navaH parikaraH proktarUpaH parivAro yeSo te tathoktAH / navIno nUtano navaH / parikaraH / 'payaMjaparivArayoH' ityubhayatrApyamaraH / saMjAyeran sambhaveyuH / / 90 // andhaya- sangavRttI vaya AyitajasapA sonoI, samisaMrUhasasyAH mUkapRskokilA: gRhabalibhujAM nIDArambhaH mAkulayAmacaMtyAH cha nayanasubhagAH navaparikarAH majAyegn / ___ artha-tumhAre dazArNa pradeza ke nikaTa pahu~cane para tathA jalakaNoM kI varSA karane para dazArNa deza ke sImAntapradeza kiJcit utpanna dhAnyAGkaroM se yukta, mUka koyaloM vAle, kAka Adi grAma pakSiyoM ke ghosaloM kI racanA se saGkIrNa vRkSa vAle netroM ko AkarSita karane vAle aura nae parivAra vAle ho jaayeNge| bhUyasteSAmupavanabhuvastuzAkhAgraghRSTavyomotsasainijataruvarairAttazobhAH phalAdayAH / sampadyeranvividhavihagarAkulA noDakRbhiH, tvayyAsanne pariNataphalazyAmajambUvAntAH // 11 // bhUya iti / bhUyaH punaH / teSAM dazArNadezAnAm / tvapi bhavati / mAsAne samopa gate sati 'samIpemikaTAsanna' ityamaraH / TuGgazAkhAgraghRSTappomotsaGga unnata zAkhA : ghRSTaH vyomotsaGgo gaganatalaM yeSAM taH / nimasaravara, svakIyavRkSosamaH / 'devAbRtta varaH zreSThe viSu klIve manAka priye' ityamaraH / zAsazobhAH prAptadyutayaH / phalADhyAH phalabharitAH / upavanabhuvaH AgamabhUmayaH / ArAmaH syAdupavanam' ityamaraH / mojakRbhiH nokhaM kurvantIti nIskRtastaiH / vividhaSihamaiH nAnApakSibhiH / 'khage vihaGgavihagavihaGgamavihAyasaH' ityamaraH / AkulAH sngkiirnnaaH| parigataphalazyAmajambhUbanAnsA: pariNataH paripakvaH phalaMH zyAmAni pAni jambUvanAni tairantAramyAH / 'mRtAvasite ramye samAptAvante' iti zabdArNave / / sampadheran bhaveyuH / / 91 | anvaya-bhUyaH tvayi Asanne pariNataphalazyAmajambUbanAntAH, tuGgazAmbAna ghRSTavyomotsaGga nijataruvaraH AttazobhAH, phalADhyAH teSAM upavanabhuvaH naujakRbhiH viviSavihagaH AkulAH samporan /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvAbhyudaya artha - punaH tumhAre samIpa meM pahu~cane para pake hue phaloM ke kAraNa zyAmavarNa vAle jAmunoM ke vRkSoM se ramaNIya, U~cI zAkhAoM ke agrabhAga se AkAza ke tala pradeza ko chUne vAle apane zreSTha vRkSoM se prApta zobhA vAlI dazArNa deza kI udyAnabhUmiyA~ ghoMsalA banAne vAle aneka prakAra ke -pakSiyoM se vyApta ho jAya~gI / ityabhyarNe bhavati vilasadvAmahAse muktAsAraprakaTitarave ke kinAmutmadAnAm / nRtyArambhaM ghaTayati muhurnU nabhUtapaGkAH, sampatsyante katipaya dinasthAhiMsA dazArNAH // 12 // itIti / vilasadviSuddAmahAse vilasadvidyudeva uddAma utkaTo hAso yasya tasmin / muktAsAraprakaTitara muktaH pAtitaH AsAro ghArAvRSTiH tena prakaTito vo dhvaniyaMsma tasmin / 'AsAro vegavaturSam / ' 'dhvaniSyAna rakhasvanAH' ityapyamaraH / unmavAnAM santuSTAnA / kekinAM mayUrANAM / muzyArambham nartanavyApAram / 'syAdabhyAdAnamuddhAta Arambha:' ityamaraH / muhaH asakRt / ghaTayati ghaTayatIti ghaTayan tasmin sambandhaM kurvati / bhavati tvayi / iti evaM prakAreNa // abhyaNaM samIpagate / dazArNAH dezAH / uSbhUtaH uttamnakardamAH / paGko'strI zAdakardamI' ityamaraH / katipaya vinasthAhiMsAH katipayeSviva dineSu sthAyino vartanazIlAH haMsAH yeSAM te tathoktAH / 'poTAyuvatistokakatipaya' ityAdinA katipayazabdasyottaratvepi vinazabdasyottaratvamatra zAstrasya prAyikatvAt / nUnaM satyam / samparasyante bhaviSyanti / / 92 / 124 anya - iti vilasadvidyududdAmahAse muktAsAraprakaTitarave unmadAnAM ke kinA nRtyArambhaM muhuH ghaTayati bhavati abhyarNe ( sati ) udbhUtapaGkAH dazArNAH nUnaM katipayadinasyAhiMsA sampatsyante / T artha - isa prakAra zobhAyamAna bijalI hI jisakA hAsya hai, vegavatI varSA ko chor3ane ke kAraNa jisake dvArA dhvani prakaTa kI jA rahI hai tathA jisane santuSTa mayUroM ke nRtyakArya ko bAra bAra sampanna karAyA hai, aise Apake ( megha ke ) samIpavartI hone para kIcar3a yukta dazArNa deza meM haMsa nizcaya hI ( varSA ke prArambha ko dekhakara ) kucha hI dinoM taka ThahareMge / gatvA pazyeH pavanavicalatketu' hastairabhokSaNaM, dUrAdurbhavana zikhare rASTrryantImiva svAm / 1. ke tuhastairityatra rUparka / 2. utprekSAlaMkAraH AhvayatImivetyatra, zriyamivetyatrApi ca /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 125. sAlokYAM zriyamiva bhuvoM rUpiNI nAbhibhUtAM, teSAM vikSu prathitavivizAlakSaNAM rAjadhAnIm / / 93 // gatveti / pavAvisalatketuhastaH vAyunA vicalaketava eva hastA yeSAM taH / 'grahabhede dhvajeketuH' ityamaraH / uccabhaMcanazikharaiH unntaagaarshRnggH| abhISaNam anavaratam / dUrAt daviSThadezataH / tvAM bhavantam / AparatImiva AkArayantImitra / he a sprdhaayaam|' 'vAci dhAtoH' zatRtyaH / 'nudug' iti DI / masAt iti nam / sAloSanA prAkArolatAM / 'prAkAro baraNaH sAlaH' ityamaraH / rupiNI rUpamasyAstIti rUpiNI tAM / matvartha chan / 'g' iti ho| bhuvaH bhUmeH / rUpiNI mUrtI / zriyamitra sampattimiva / 'sampattiH zrIzca lakSmIca' ityamaraH / teSAM dazANAnAm / nAbhibhUtAM nAbhibhavati syeti tathoktA tAma madhyagatAmityarthaH / vinu AzAsu / prathitaSivizAlakSaNa prathitaM prasiddha vidizAlA mAmadhaMya yasyAstAma | 'lakSaNaM nAmni pille ca' iti vizvaH / rAjadhAnI dhIyate sma pAnI rAjJAM dhAnI tathoktA / karaNAghAre cAnaT / 'TiTTha' iti DI / kudyogAcaca sssstthii| tAM pradhAnanagarIm / 'pradhAna nagarI rAmA rAjadhAnIti kathyate' iti zabdArNathe / gatvA prApya / pazyeH avalokyaH / / 93 // anvaya-pavanavicalaketuhastaH bhavana zikharaH tvAM dUrAta abhIr3A ucca: AhvayantI iva, bhuvaH rUpiNI iva sAlodanA zriyaM, nAbhibhUtAM dikSu prathitadivizA lakSaNAM teSAM ( dazArNAnAM ) rAjadhAnI gatvA pazyaiH / artha---(jo) vAyu ke dvArA hilAe hue dhvajA rUpa hAthoM se yukta bhavana ke zikharoM dvArA tumheM dUra se nirantara mAnoM U~ce svara se bulA rahI hai, jo pRthvI kI prazasta AkRti ke samAna prAkAra se unnati ko prApta zobhA athavA lakSmI hai, zarIra sthanAbhikamala ke samAna dazArNa deza ke madhya meM sthita sabhI dizAoM meM vidizA nAma se prasiddha ( usa ) dazAreM kI rAjadhAnI meM jAkara use dekhnaa| sauthotsajhe kSaNamupaniSattRSNa tUSNIM niSaNNo, jAlodagINaiH surabhitatanu pdhmaimnojnyaiH| vArastrINAM nidhuvanarati prekSamANastvamenA, gatvA sadyaH phalamapi mahaskAmukatvasya labdhA / / 94 // 1. rAjadhAnI zabdasya kAkAkSi golakanyAyena gasveti svApratyaye 'pazyaH' ityatra . cakramaravenAlayaH /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 pAzvabhyudaya saudha iti / upaniSattRSNa upaniSantI tRSNA yasyAsau tasya sambodhanam hai sambhava manoratha | kotukArthAlophanAbhilASinnityarthaH / tvaM bhavAn / enAM vidizApurIm / gaSA prApya sodhotsaGge rAjabhavanapradeze 'sodho'strI rAjasadanam' ityamaraH / kSaNaM kSaNaparyantam / 'kAlAyopsI' iti dvitIyA / sUSNIM joSam / niSaNNaH niSIdati sma niSaNNaH upaviSTaH san / jAlodgIrNeH jAlAt gavAkSAt 'jAlaM samUha AnAmo gavAkSa ArakeSvapi ityamaraH / udgIrNeH nirgataH / manojJaH manoharaiH / dhUpadhUmaiH yakSa dhUmaiH surabhitatanuH parimalitazarIraH / ' saMjAtaM tArakAdibhyaH' iti itastyaH / varastrINAM gaNikAnAm / vArastrI gaNikA bezyA' ityamaraH / nidhuvanati suratakIDAm / prekSamANaH pazyan / kAmukatvasya vilAsitatvasya / 'bilAsI kAmukaH kAmI strI parI rati lampaTa : 1' iti zabdANaM mahat phalamapi u prayojanamayi / sadyaH tatkAla eva / labdhA prApsyasi / 'DulabhaS prAptau luT / / 94 / / avyaya - upaniSattRSNa tvaM enAM gatvA soghotsaGgaM kSaNaM kRSNI niSaNNaH jAnokSIrNe bhAjI vidhuvara prekSamANaH kAmukatvasya mahat api phalaM sadyaH labdhA / artha ---- samutpanna abhilASA vAle Apa vidizA nAmaka rAjadhAnI meM jAkara bhavanoM ke UparI bhAga meM thor3e samaya mauna baiThakara khir3akI se nikalate hue manohara dhUpa ke gharoM se jisakA zarIra sugandhita hai aisI vezyAoM ko suratakrIr3A ko dekhate hue kAmukapane ke bahuta bar3e bhI phala ko zIghra ho prApta kara loge / vizrAntiste subhaga vipulA tatra yAtasya manye, kalArAGkaM surabhi ziziraM svacchamutphullapadmam / vAtAkIrNeH kuvalayadalairvAsitaM dIrghikAmbhastIropAntastanitasubhagaM pAsyasi svAdu yatra // 95 // vizrAntiriti / subhASa bho manoharAGga / yatra puryyAm / kahlArAGkAM kArA- deva aGka cihna yasya tat / 'saugandhikaM tu kalAraM halla ke raktamandhya kam 'utsaGgacihnamora' ityubhayatrApyamaraH / surabhi prANatarpaNam / ziziraM zItalam 'subIma: ziziro jahaH / tuSAH zItalaH zIto himaH saptAnyaliGgakAH' ityamaraH | svacchraM suSThu acche nirmalam / triSvAyAdhAtprasanno'cchaH' ityamaraH / utphullapadmam utphullAni vikasitAni padmAni yasmin tat / vAtAkIrNeH mArutAkulitaiH / kuvaladhavalaiH / 'dalaM parNaM chadaH pumAn' ityamaraH / vAsitaM parimalitam / yn
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 127 'bhASitaM vAsitaM triSu' ityamaraH / svAvu madhuram / dIrghikAmbhaH krIDA saraH khalilam / 'bApI tU dIdhikA' ityamaraH / tIropAntastanitasubhagaM kUlasamIpe svanitena garjitena subhagaM manoharaM yathA bhavati tathA pAsyasi pAnaM kariSyasi / tatra vidi zArthyAm / yAtasya gatasya / te tatra vipulA mahato vibhAntiH vizrAmaH / * syAditi zeSaH / manye evamahaM jAne / / 95 / / anvaya - ( hai ) subhaga ! yatra kahlArAGka surabhizikhiraM svacchaM utphullapadmaM vAtAkIrNaiH kuvalayadaH vAsitaM svAdudIrghikAmbhaH tIropAnta stanita subhagaM pAsyasi - taMtra yAtasya te vipulA vizrAntiH ( iti ) manye / artha - he sundara yaza athavA mAhAtmya vAle ! jisa vizAlanagarI meM sapheda kamaloM se cihnita, sugandhita, zItala, svaccha, vikasita padmakamaloM se yukta, vAyu se vyApta, nIlakamaloM ke samUha se sugandhita ( evaM ) svAdayukta bAvar3I ke jala ko kinAre ke samIpavartI pradeza meM garajane meM sundara lagate hue piyoge / vahA~ ( vidizA nagarI meM ) jAne para tumheM bahuta vizrAma milegA, aisA maiM socatA hU~ / pAtavyaM te rasika surasaM prANayAyAnimittaM, tasyAM lIlAsphuritazapharA ghaTTanairAttapaGkam / roSaH prAnte vihagakalabhe dvaDiNDorapiNDaM, : sabhrUbhaGga mukhamiva payo vetravarayAzcalIyaH // 96 // pAtavyamiti / rasika bho sarasa tasyAM rAjaghAnyAm / lomrmyAH calA UrmayogI yo yasyAH sA tathoktA tasyAH / 'bhaGgataraGga Urmika striyAM vIciH ' ityamaraH / bhavasthAH vetravatInAma nadyAH / roSaH zate tIranikaTe / lolAsphuritapharAne: lIlayA sphuritaH prabuddhaH zapharANAM matsyAnAmAghaTTanaiH saGgharSaNaiH / 'zakaro nimiSaH slimiH' iti dhanaJjayaH / AttapaGka prAptakardamam / vikalabhai: pakSipataiH / baddha DiNDIrapiNDaM baddho racitaH DiNDIrANAM phenAnAM piNDaH yasya tat / 'DiNTIro'dhikaH phenaH' ityamara: / surasaM suzobhamo rasaH svAdu zRGgArAdirvA yasya tad 1 payaH toyam / payaH kSIraM payAmbu ca' ityamaraH / zrUbhaGge bona racanA sahitam / mUkhamitra Ananavat / te tava / prANapAtrAnirmitaM prANarakSArtham / yAta pAnAhi bhavatIti zeSaH / kAminAma gharAsvAdanaM suratAdatiricyata iti tAtparyam // 96 // anvaya - ( bho ) rasika ! surasaM lIlAsphuritazapharAghaTTane AtapaGka, 1. calomiH / :
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 pAzrvAbhyudaya vigakalarbha rodhaHprAntai baDiNDIpiNDaM vetravatyAH sabhra bhaGga mukhaM iva palomiH payaH tasyAM prANamAtrAnimitta se pAsaNyam / __ artha- he rasika! acche AsvAda vAle, krIr3A karane ke lie utpanna caMcalapane vAlI machaliyoM ke saMgharSa se kIcar3a yukta, pakSiyoM ke baccoM se kinAre ke samIpavartI pradeza meM viranita phena samaha vAle, betravatI (nadI) ke bhrakuTI vAlI nAyikA ke mukha ke samAna caMcala taraMgoM vAle jala ko uma vetravatI nadI meM apanI prANa-rakSA ke lie tumheM pInA cAhie / potvA tasyAM salilamamalaM jIvikAMkRtya kiJci, nnItvA'hastvaM kvacidanumate harmyapRSThe niSaNNaH / dRSTvA dRzyaM vilasitamado nAgarANAM dinAnle, nocairAkhyaM girimadhivasaMstatra vizrAmahetoH // 17 // pAlveti / tasyA devatyAm / amale nirmalam / 'mo'stropApapaGkayoH' ityamaraH / salilaM jalam / 'salilaM kamale jalam' ityamaraH / pItvA pAnaM kRtvA / kiJcit Ipat / jovikAM kRtya jIvanaM kRtvA / 'jIvikopaniSadiva' iti ti sammA / 'ktA nana; pyaH' iti pyAdezaH / anumate sammate / kvacit karimazcit / harmyapRSThe ghaninAmAvAsapRSThabhAge / 'hayAdi dhaninAM vAsaH' ityamaraH / niSaNNaH upaviSTaH / mahaH dinam / vighAhadivase' iti vanajamaH 1 nItvA yApayitvA / mAgarANAM nagare bhavAH nAgarAsteSAM nAgarajanAnAm / dRzyaM dRSTa yogyam / ada: etat / bilAsataM vartanam / dRSTvA prekSya / simAnte sApAle / tatra vidizAnagarI samIpe 1 vidhAmahetoH vidhAntinimittam / 'vizramo dhana' iti vA dIrghaH / pathanamApanayanAryamityarthaH / nIrAmayaM noriti AkhyA yasya tam / giri adrim | tvaM bhavAn / adhibaseH 'sonUpAdhyAG' iti AdhAre karma / girI vasetyarthaH // 17 // anvaya-naM tasyAM amalaM salilaM jIvikAMkRtya kizcit pIsvA kvacita anumate hayaMpRSche niSaNNaH ahaH novA nAgarANAM adaH dRzya vilasitaM dRSTvA dinArate vizrAnti hetoH naucarAvya giri aghibaseH / artha-tuma usa vetravatI nadI meM nirmala jala ko jIvana ke sAdhana ke samAna mAnakara kucha pIkara apanI icchAnusAra kisI dhanI ke nivAsa ke UparI bhAga meM baiThakara dina bitAkara nAgarikoM ke usa dekhane yogya vilAsa ko dekhakara dina kI samApti ke samaya vizrAma ke lie nIca nAmaka parvata para nivAsa kro|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga svaM sevethAH zikhariNamamutAM nizAM muktazako, vidyuddaamsphuritcimdiipikaayotitaashH| siddhastrINAM ratiparimalAsitAdhityakAntaM, tvatsamparkAspulakitamiva prautapuSpaiH kamdavaH / / 98 // tvamiti / vizuddAmasphuritacimahIpikAyotitAzaH sphuritA cAsau rUdhizca tathoktA sAspAstIti sphurita rucimatI sA cAsau dIpikA ca tathoktA vidyutAM tavitA dAma mAlA vidyudAmaba sphuritatrimaddIpiketi pharmadhArayaH / tamo dyotitAH prakASitAH mAzaH dizo yasmeti bahuvrIhiH / muktazA muktA tyaktA zaGkA bhAzA menA sAviti bahuvrIhiH / tvaM bhavAn / svarasampati bhavatsaGgamAt / proDapuSpaH pravRta kusumaH / 'pravRddhaM prauDhameSitam' ityamaraH / karamya) nIpavRkSaH / 'nopadhiyapha kampAstu haripriyaH' ityamaraH / pulakitamiva pulakAni asya sammAtAnoli pulakizamiya samAtapulakavat / sibAstrINAM surayoSitAm / ratiparimale bhogocitagandhadravyavAsanAbhiH / 'vimardotye parimalo gandhe janamanohare' ityamaraH / vAsitAdhirapakAratam adhityakAyAH parvatovabhUmeH amtIvasAnastathoktaH / 'bhUmirUvamapityakA' ityamaraH / 'anto'strI nizcaye nAze svarUpe'ntike'stake' iti nAnArthamAlAyAm / vAsito'dhityakAnto yasyeti banIhiH / pramu' zikhariNam / morabhi, bhUdharam / tAM mizA rAtrim / 'nizA nizodhinI rAtriH' ityamaraH / sevAH bhajasva / / 98 // anvaya---sivastrINAM ratiparimala, vAsitAdhityikAntaM prauThapuSpaiH kadamba: svatsampati pulakita iva amuzikhariNaM vizudvAmasphuritarucimadIpikA ghottitAzaH muktazatavaM tAM nizA sevethAH / artha-siddha striyoM kI rati krIr3A ke samaya utpanna mAlAdi ke gandhoM se sugandhita parvata ke UparI bhAga se yukta pradeza vAle, prauDha puSpoM vAle kadamboM dvArA mAno tumhAre samparka se pulakita isa parvata ko vidyunmAlA ke camakAne se kAntiyukta dIpa se diGmaNDala ko prakAzita karane vAle tuma niHzaGka hokara usa rAtri kA ( pUrI taraha ) sevana kro| noTa-isa parvata ko usa rAta sevana kro| so'sAvadrirbhavatu nitarAM prItaye te samagragrAvopAgnairgrahagaNamiyopagRhItuM khamudyan / bhogodrekaM kathayati latAvezmaH sopahAraiyaH paNyasthIratiparimakovagAribhinagirANAm // 19 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvabhyudaya 1 sosAditi / yaH bhorabhikhyo giriH / paNyastrIratiparimalovRNAribhiH paNyastriyo ne 'bArastrI gaNikA vezyA strI rUpajIvinI' iti zabdArNave / tAsAM ratiparimalo gandha vizeSastaM 'vimardotthe parimala:' ityamaraH / gatyA virbhavantItiranirimalodgAroNitaiH / sopahAraiH puSpahArAdiyutaH / lasAna latAmayAni vezmAni tathoktAni rusAvedamAnyeva chatAvezma kAni taiH latAgRhaH / nAgarANAM nagara jamAnAm / bhogoI kaM bhogotvam / kapayasi bravIti | soDalAvadriH sa eSa nocairadriH samagragrASopAnaM sampUrNalAma bhAgaiH / 'samagra saphala pUrNam' ityamaraH / prahRgaNaM navagrahRnikAyam / upagraho svIkaraNAya / evaM vyoma | udyan udgacchavi / te tava / prItaye premNe / nitarAm adhikam / bhavatu apyunnatatvAt premakarostivati tAtparyam / atrI dugArivAbdasya gauNArthasvAt na jugupsAbahavaM prastuta kAvyasyAyaM zobhAkaraNa eva / taduSalaM daNDinA 'niSThyUto govA ntAdi gauNavRttivyapAzrayam / atisundaramanyatra AbhyAM kakSAM vigAhate' iti // 99 // anya - papastrIratiparimAdgAribhiH sopahAraH chatAvezmakaiH nAgarANAM bhogodrekaM kathayati saH samApArI grahagaNaM upagRhItu zva khaM udhan aso ahniH se nitarAM proye bhavatu / artha - jo nIca nAmaka parvata veNyAoM se ratikrIr3A meM vimaMdita puSpa Adi kI sugandhi ko prakaTa karane vAle ( puSpa Adi ) upahAroM se yukta latAoM se nirmita bezyAkAra maNDapoM (latA gRhoM) se nAgarikoM ke bhogoM kI adhikatA ko kahatA hai, samasta pattharoM ke agrabhAgoM se mAnoM tArAgaNoM ko bandI banAne ke lie hI AkAza meM Upara kI ora jAtA huA yaha parvata tumhAre atyadhika Ananda ke lie hogA arthAt tumheM atyadhika Ananda degA / 130 premAmuSmistava samucitaM viddhi zaile zilApre, motsaGgaM parimujati vA puSpazayyA citAntaiH / trastatra grbhAinadhuvanavidhau krIDatAM dampatInAmuddAmAmi prathayati zilAvezmabhirjIvanAni // 10ou premeti / zilApreH pApANAH / yomAtsaGgam AkAza pradezam / parimRjati parimASTIti parimRjan tasmin / 'sUjI zukhI' zatRsya yA athavA | zrI viharatAm 1 vampatInAM strIpuruSamithunAnAm / 'dampatI jampatI jAyApatI' ityamaraH / niSuvanavidhau suratavidhAnaM / 'niSuyanaM ratam' iti 'vidhividhAne dekhe ca' ityapyamaraH / vastra vibhaH srastAH zithilatAH srajo mAlAyeSu tAni sta jitaiH / 'staM dhvasta bhraSTa skaltaM payutaM galitam ityamaraH / puSpavAyyA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 131 pitAta: puSpazayyAbhiricato nicitotto madhyapradezo yeSAM tAnIti bahudhohiH / hai: 'zilAmabhiH guhAbhiH / uvAmAni utkaTAni / 'gRhabhedaviTprabhAvAdhAmani' ityamaraH / yovanAni yUnAM bhAvAn / prathayati prathamasIti prathayan tasmin prakaTayati / amuSiman zaile nIcarage / sava bhavataH / prema smahaH / samucitaM suyogyamiveti / viddhi evaM jAnIhi / utkaTayauvanAH kvacidanuravatA vArAGganA vidhabhavyabahArakAhisaNyo mAtrAdibhayAt nizIthasamameM vivikta samaya dezamAzritya ramata iti bahulamasti prasiddhiH / / 10 / / anSaya-zilAnaH myomotsana parimrajati krIDA dampatImA nidhuvanavidhI sastastragbhiH puSpazayAcitAntaH zilAzmibhiH uddAmAni yauvanAni prathayati vA amusmin zaile taba samumitaM prema viddhi / artha-pASANoM ke agrabhAga dvArA AkAza pradeza ko chane vAle, athavA krIDA karate hue dampatiyoM kI maithunako sidhi meM huI mAlA vAle tathA jinake madhyabhAga phUloM kI zayyA se vyApta haiM aise zilAgahoM ke dvArA ( parvata kI zilAoM meM ukere gae gRha ) utkaTa ( amaryAdita ) yauvana ko prakaTa karane vAle isa parvata para tumheM samucita prema kA anubhava ho arthAt isa parvata para tumhAre lie prema prakaTa karane kA avasara hai| athAveSTitAni ramyotsane zikharanipatannirjharArAvahuce, paryArUDha drumaparigatopatyake satra shaile| vidhAntaH santraja bananadItIrajAnAM niSiJcannudhAnAnAM navajalakarNapikAjAlakAni // 10 // ramyotsaGga iti / zikharanipatagmirArAbahAce zivarAnnipatanniti kAsaH / sacAsau nijharaeveti karmadhArayaH / tasyArAtro dhvaniriti tatpuruSaH / hRdayasya priyo hRdyaH 'papathya' ityAdinA yatyaH / 'hRdayasya hudhApalAsaH' iti hRdAdezaH / tena hRdya iti bhAsaH / tasmin / paryArUDhagumaparigatopatyake paritaH bAldAH pravRddhAste ca te dumAtra karmadhArayaH / taiH parigatA paritsA upatyakA uparibhUmiyasyati bahumohiH / tasmin / ramyotsale ramya utsaGga pAryo yasyeti bahudhohiH / tasmin / tatra zaile nIcara cale / vizrAntaH san adhvazramarahitaH san / vamanavItIrasAnAM bane araNye yA nadyaH tAsAM tIreSu jAtAni rUhAni atikramaNetyarthaH / udyAnAnAm 1. kAsa iti sUtIyA satpuruSasya saMjJA / 2, bhAsa iti tRtIyA tatpuruSasma saMjJA /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ AmANAm / pikAjAsavAni mAgatrImukulAni / 'maya mAgadhare / ganikAH yUpikAvaSThA' ityamaraH / 'korakalAlakakalikA kumalamukulAni tulphrAni' isa halAyudhaH / navajhalakaNeH nUtanajalavinyumiH / niSiJcan Akurvan / vraja gaccha / agnaya-ramprotsaGge zikha nipatagnirmarArAdhahRvaM paryArUdrumaparimatosatyake tava zaile vizrAntaH san vatanadItIrajAnA udyAnAnAM pikAjAlakAni nabanalaka: sikAna baja / ___ arpa-ramaNIya uparitana pradeza vAle, zikhara se girate hue jharanoM kI dhvani se manohara, saba ora se uge hue vRkSoM dvArA saba ora se vyApta paryanta bhUmi vAle usa nIca nAmaka parvata para vizrAma karake kna kI nadiyoM ke taToM meM utpanna bagIcoM ke juhI ke mukuloM ko nae jala ke vinduoM se secana karate hue jaao| adhyAro lapati tapane puSpagulmAvakoNA~, tasyAstorakSitimatipateAtidhegAhayAluH / gaNDasvedApanayanarajAklAntakospalAnA, chAyAvAnAkSaNaparicitaH puSpalAyomukhAnAm / / 102 // adhyAta iti / adhyAse uparyAlle / sapane sUrye / tapatotisapan tasmin / iti zatRtyaH / yasapanayanavajAksAtakarNotpalAnAm gaNDayoH krayolayoH svevasyApamayanena pramArjanena vA pIDA tayA klAntAni malAnAni karNotpalAni yeSAM teSAm / puSpalAyograjAnAM puSpANi lunantIti puSpalAgyaH puSpAvadhAyikAH striyaH 'karmaNo'Na' "TiTThaNThe' ityAdinA kii| sAsA bhuvAni teSAm / chAyAbAnAsa anAtapasya dAnAt / kAntivAnAmyati dhvanyate / 'chAyA svanAplaye kAntI' isyamaraH / kAmukadarzanAkAminAM mukhavikAso bhavatIti bhAvaH / aparicitaH jhaNaM saMspRSTaH / bayAluH kAruNyazIlaH san / "nidvAsandrA' ityAdinA dayAzavAbAlutyaH / tasyAH nadyAH / nadyA ityeva kA pAThaH puSpagulmAzkIrNA puSpayutA gurumAstaH latAsAtaH abakINI vikoNam / tIrakSita saTabhuvam / nAsivegAt mandagamanAt / atipaseH gaccha / / 102 / / avaya-badhyArUDhe tapane tapati ( sati ) gaNusvaMdApanayanarulAlAntakoMtpalAnAM puSpalAvImukhAnAM chAyAdAnAt kSaNaparicitaH vayAluH () tasyA puSpagulmAvazINI tIrakSiti nAtivegAt atipateH / ___arthaganamaNDala ke madhya meM sthita sUrya ke tapane para ( prakhara kiraNoM se yukta hone para ) gAloM para pasInA haTAne se utpanna pIr3A se jinake
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 133 karNabhUSaNa kamala murajhA gae haiM aise phUloM ko tor3ane vAlI una striyoM ke mukhoM ko chAyA dene se samaya taka evaM mamAlu hote hue huna usa bana nadI kI puSpa, latA, tRNAdi se AcchAdita taTabhUmi para atyanta vega se nahIM jAnA / vakro'pyadhvA jagati sa mato yatra lAbho'syapUrvI, dhAtuM zakyaM na vanapathAtkA sikAgrArju nAntAt / vakraH panthA yadapi bhavataH prasthitasyo tarAzAM, praNamukha mA sma bhUrujjayinyAH // 103 // vana iti / yatra mArge / apUrva: alabdhapUrvaH lAbhaH prAptiH / asti vartate / saH adhyA mArgaH / vo'pi Ajavara hito pi / jagati loke / mataH aGgIkRto bhavati / phAsikAgrAju mAntAt kAsikA evaM agram Adiryasya kAsikAH arjuna evaM anto yasya arjunAntaH kA sikAgrazcAsAvarjunAntazca tathoktastasmAt mArgaHvizepAt / vanapathAt anasya panthAH vanapathastasmAt 'RSapUpathyavodityazsamAsAntaH' kAntAramArgAt / yAtuM gantum / nanu bhavaSayam / dhalaM bhavatIti zeSaH / sarA kauberIdizam | prasthitasya gantumudyatasya / bhavataH tava / pazyAH ujjayinI mArgaH / - anujuH / yadapi yadyapi bhavati cedItyarthaH / ujjayinyAH vizAlAnagarasya 'vizAlojjayinI same' ityamaraH / sodhotsaGga praNayavimukhaH saudhAnAmutsaGgeSuparibhAgeSu praNaya- paricayaH tasya vimukhaH parAGmukhaH / mA sma bhUH na bhavetyarthaH / 'laT ca smena' iti dhAtormAsmayogena luG / 'laGa luGa ca' ityAdinA mAhItyamaniSedhaH / alakA prasthitasya ujjayinogamane mArgo vakro'pi ujjayinyAM prekSaka sambhavAdavazyaM gantatyameveti bhAvaH // 103 // I anvaya-patra apUrvaH lAbhaH asti sa manyA vakraH api jagati mataH / uttarANAM prasthitasya bhavataH panthAH yadyapi vakraH ( tadapi ) kAsikAgrArjunAntAs vanapathAt nanu yAtu N zakyam / ( tataH ) ujjayinyAH sauvotsaGa gapraNayavimukhaH mAlmabhUH / artha -- jisa mArga meM apUrva lAbha hai vaha mArga Ter3hA hone para bhI saMsAra meM Adara ko prApta hai| uttara dizA kI ora jAte hue yadyapi tumhArA mArga Ter3hA hogA, phira bhI kAsoM kA agrabhAga jisakA prArambha hai tathA arjuna vRkSa jisake aMta meM haiM aise jaMgala ke rAste se jAnA sambhava hai / ( jaMgala pAra karane ke ) amansara ujjayinI ke prAsAdoM ke Urdhva bhAgoM se paricaya karane meM (tu) parAGmukha na honA /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyuTara jatraiNiH kusumadhanuSoM dUrapAtairamodhemarmAvibhiThaparicitabhrUdhanuryaSTimuktaiH / vidyudAmasphuritacakitaiyaMtra paurAGganAnAM, lolA'pAGga yavi na ramase locanairvaJcitaH syAH // 104 // riti / ya: opanyAm / kusumadhanuSaH kusumAnyava dhanumaMsya tasya manmathaspa / 'puSpadhanvA ratipati' ityamaraH / kSetra: jayanazIlarmANaiH / dUrapatiH durapAtaH patanaM yeSAM taiH / amodha: na moSAH amodhAstaH / 'moghaM nirarthakam' ityamaraH / saphalairityarthaH / marmAvidbhiH marmasthAnam AsamantAbhedadbhiH / dRDhaparicitabhUSana: yaSTimuksaH duI gAI paricitagabhyasta bhra vAvevadhanuH dRDhaparicitaM ca tat dhanuzva tapokta / tadeva vA yaSTidaNDastasyA muktA naM: madanAvasthodrekarityarthaH / vizuhAmasphuritacakitaiH vidyudvAmno vidyamAlAmAH sphuritaM sphuraNaM tena cakita : kmpitH| lolApADne lolaekaJcalopAGago yeSAM yaiH 'lolazcalasataSgayoH' bapAGgo netrayoraGge' ityubhayatrApyamaraH / paurAGganAko pUre bhavAH paurAH paurANAmalAnAstathoktAH / paurAzca tAH baGganAzceti vA tAsAM / locanaH nayanaH / yadi ma ramase na krAyasi / cetahiM / vaJcita: pratAritaH / syAH bhaveH / sadapAGganirIkSaNAbhAve janmavaiphalyaM bhavedeti tAtparyam / / 104 // anvaya-yatra paurAGganAnAM vidyuddAmasphuritacakitaH lolApAna kusumadhanuSaH dRDhaparicitabhra dhanuSTimuktaH marmAdhibhiH amoghaH dupAta: jainaH bANaH yadi na ramase ( tayA ) lopanaH baJcitaH syAH / artha-jisa ujjayinI nagarI meM nAgarikoM kI sundara striyoM ke bijalI ke camakane se pradIpta caMcala netrAnta vAle, kAmadeva ke atyanta paricita bhrakuTi rUpa dhanuryaSTiyoM se chor3e gae, mamaM kA chedana karane vAle, acaka, dUra girane vAle aura jayanazIla bANoM se yadi ramaNa nahIM karate ho to netroM se vaJcita ho jAoge arthAt donoM netroM ke hone kA phala tumheM prApta nahIM hogaa| bhAvArtha-yahA~ bANoM kA artha striyoM ke netroM se hai| idAnImujayinI gacchatastasmAntare nivindhyAsaritaH sambandhamAhasrotaH pazyanvaja pathi luThanmonalolA yatAkSyAH, nivindhyAyAH kimapi kimapi vyajjitAkRtavRttiH / voSikSobhastanitavihagaNikAcIguNAyAH, saMsarpaspAH skhalitasubhagaM varzitAvartanAH // 105 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saga srosa iti / papi vizAlApurImArge / luTagmImalolApatAzyAH luThantaH sphurataH mInA evaM lole campale Ayale dIrSe akSiNI yasyAH sA tasmAH / zrIvikSobhastanitavihagaNikAcIguNAyA: bocikSobhena taraGa gavalanena jAtaM stanitaM ghoSaNaM vihagAnAM pakSiNAM zreNiH paMktiH 'ghaNo rekhAstu rAjayaH' ityamaraH / vIci kSobha nitena sahitA vihagaNistathoktA saiva kAJcoguNo rasanAdAma yasyAstasmAH ! 'strIkaTyA mekhalA kAJcI saptakIrasanA tathA' ityamaraH / svalisasubhagaM gamana. skhalanena subhagaM yathA tathA / saMsapaMntyAH gacchantyAH / dazitAvartanAbheH darzitaH AvatoMmobhramaH sa eva nAbhiyasyAH sA sasyA 'syAdAvartI bhAsA bhramaH' ityamaraH / nivimyAyAH bidhyAdacalAt niSkrAntA nivinadhyA nAma nabI / 'gatAdiSu prAdayaH' iti samAsaH / tasyAH srotaH / 'srotomvusaraNaM svataH itpamaraH / pravAhamityarthaH / kimapikimapi bIpsAyAM dviH| yatkimani / pyammitAkatavRttiH paJitA prakaritA AkRtasye abhiprAyasya battirvartanaM yasya tathoktaH san / 'AphUtaM spAvabhiprAyaH' iti dhyAliH / pazyan avalokayan / braja gaccha / anyaya-pathi lubamInalolAyatAkSyAH vIcikSobhastanitavihagaNikAndhI guNAyAH darzitAvartanAmaH svalitamubharga saMsarpasyAH niviSyAyAH kimapi kimapi bhyajisAkUtavRttiH srotaH pazyana prA / artha--(Apa) rAste meM loTatI huI machaliyA~ hI haiM netra jisake, taraGgoM ke calane se zabda karane vAle pakSiyoM kI paMkti hI hai karadhanI jisakI, dikhalAI hai Avata rUpI nAbhi jisane tathA jo skhalita gati se manohara rUpa se jA rahI hai aise nirvindhyA nadI ke pravAha ko dekhate hue, kucha apane abhiprAya ko bhI prakaTa karate hue jAo / svayyautsukyaM sphuTamiva vinApyakSareya jayansyAH, kicillajjAvalitamiva saMvarzitAmAgamAyAH / nivindhyAyAH pathi bhava rasAmpataraH salipalpa, strINAmAcapraNayavacana vibhramo hi priyeSu // 106 // tvayoti / pathi ujjayinImArge / tvayi bhavati / ausmukya lAmpaTyam / prAraH vinA aNeH uccAraNamantareNApItyarthaH / 'pRthagnitAntareNateM hiruGnAnA ca varjane' ityamaraH / sphuTa vyaktam 'sphuTaM pradhyaktamuttraNam' ityamaraH / vyakjayatyA iva vyaktIkurvantyA iva / phiJciAlajAvalita kiJcidISat lajjayA hiyA AvalitaM vanasanasvaM yathA bhavati tathA / saMzisAptAgamAyAH saMzitaH vyajitaH Aptasya priyastha AgamaH AgamanaM yayeti bahumohiH / tasyA igha / evaM bhAsamAnAyaH niviSyAyAH vanitAyA iti dhvanyate / samipatya samIpaM gatvA / rasAbhyantaraH raso
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyukya jalaM zRGgArAdivI abhyantare yasya saH / 'zUlArAdo jale vIye suvarNa viSazuklayoH / AsvAde ramane ahaH' iti zabyANaye / bhava samyaka sadrarAmanubhavetyarthaH / atrArthAntaranyAsamAha / strINAM priyeSu vallabheSu / vibhramo vilAsaH / 'strINAM vikAsaviyokavibhramAlalitam' ityamaraH / sa evAcamAdimam / praNayavacanaM priya vAkyam / hi sphuTam / syAditi nirdevAH / vibhramareba ratiprakAzanaM na tu vacanataH / vinamazcAtra nAbhisandarzanAdireveti tAtparyam // 106 / / / anvaya-pathi sannipastha akSaraH vinA api sphuTaM itra svayi autsukyaM vyamajayantyAH kiJcillajjAvalita iva sandazilAptAgamAyAH nirviAdhyAyAH sannipatya rasAbhyansaraH bhava, hi ( yataH ) strINAM priyeSu vibhramaH Adya praNayavacanam / artha-ujjayinI ke mArga meM usa nivindhyAnadI ko pAkara akSaroM ke (uccAraNa ke ) vinA bhI vyakta ke samAna Apake viSaya meM utkaSThA ko vyakta karatI huI kucha kucha lajjA se apane zarIra ko bakra banAtI huI Apta ( vizvasta vyakti) ke Agamana ko prakaTa karatI huI nivindhyA nadI ke pAsa jAkara usake rasa (jala athavA zRGgAra) ko grahaNa karane meM antaraGga bano, kyoMki striyoM kI praNayIjanoM meM zrRMgAra ceSTA hI prathama praNaya vAkya ho jAtA hai| bhAvArtha- kAminI apane premI ke prati abhiprAya ko bacana ke binA hI vyakta kara detI hai, nivindhyA ne bhI nAbhi pradarzanAdirUpa vilAsoM se abhiprAya ko vyakta kara diyA hai| usane yadyapi megha se vacana dvArA prArthanA nahIM kI, phira bhI usake rasa (jala, zrRMgAra ) kA anubhava megha ko avazya karanA cAhie, kyoMki nAbhi Adi dikhalAne se apane abhiprAya ko vacanAdi ke uccAraNa binA hI usane prakaTa kara diyA hai| haMsazreNokalavirutibhisvAmivopAhvayantI, dhRSTA mArge zithilabasanevAsAnA dRzyate te / veNIbhUtapratanusalilA tAmatItasya sindhuH, pANyucchAyAtaTarUhatarubhrazibhi|rNapaNaH / / 107 / haMsazreNIti / tA nivindhyAnadom / atItasya atikrAntasma / te tava / mArge pathi / taTasahatarunAzibhiH taTayoruhantIti taTamhAH 'jJAkRprigupAntyAtkaH' iti ka pratyayaH / tIrakhamo avAstaradaH temyaH bhraMzatItyevaM zIlAni bhrazAni taiH ptnshiilH| jorgapaNeH zuSkadalaH / pANDachAyA pANDuvarNA virahAvasthayeti 1. salilAsAbatItaspeti pAThaH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 137 dhvanyate / veNIbhUta pratanusalilA prAgadheNo ivAnI veNI bhavati smeti tathokta gheNyAkAra palitapravAhaM pratana prakarSeNa stokaM salina yasyAH sA tathoktA / simyuH sinbhunAma nado / 'nade sindhuzabhada' iti vjntaa| zithilavasanA vizliSTa vasthA / pRSTA nirlajjeti yAvat / aGganeva vanitAvat / haMsazreNIkalAvipatibhiH IsAnAM zreNyAH saje. kalA: 'kalo mandrastu gambhIre ityamaraH / virutayaH zabdAstAbhiH / tvAM bhavantam / upADapaMtIya samIpamAvArayantIce / dRzyate lakSyate 1 atra svalpajalasvAta zithilavamanamutprekSyate iti tAtagaryam / / 107 anvaya-tAM asInasya se mArge veNIbhUnapratanumalilA taTaruhataruma mibhi: jIrNapaNaiH pANDucchAyA sindhuH dhRSTA zithilavasanA aGganA iva haMsazreNI kasTa virutibhiH tvAM upAhayantI iva dRzyate / artha-nivicyA madI ko pAra karane vAle, athavA pArakara jAne vAle tumhAre mArga meM thor3A jala hI hai veNI jisakI, tIra para uge hue vRkSoM se bhirane vAle sukhe hue pattoM se pIle varNa vAlI sindha nAmaka nadI avinIta tathA zithila vastra athavA parityakta vastra vAlI kAminI ke samAna haMsoM kI paMktiyoM ko gambhIra AvAjoM se mAnoM tumheM bulAtI huI sI dikhAI degii| kSAmApANDuH pratanusalilA veNikAM dhArayantI, haMsasvAnariva vidadhatI prArthanAcATumeSA / saubhAgyaM te subhaga virahAvasthayA vyaJjayantI, kAzya yena tyajati vidhitA sa tvayopapAcaH // 10 // kSAmeti / he subhaga mnormaangg| mAmA kRshaanggii| pAgaH pANDuravarNA / 'hariNaH pANDura pANDaH' ityamaraH / pratanusalilA stoktoyaa| beNikA baNyAkAraM dhArayantIti veNIkRtaphezapAzA vA |nnii ca veNI bandhe jalalanoM' iti vaijayantI / dhArayanto haMsasvAneH manda sAnaraH / prArthanAcA prArthanA priyavacanam / astrI nAH caTu zlAghA premNA' ityamaraH / vivadhatIva vidadhalI / tatpaH / 'nadugdhati ho| 'acchozatuH' iti nam / kurvanIva virahAvasthayA yallakadazanayA 'viyogo madanAsasthA niho yallaka biduH' iti dhanaJjayaH / 'dalAvasthAne nidhA' ityamaraH / te tatra / saubhAgyaM subhagatvam / 'hRdbhagagindhoH' / ubhayapada spArac / jya jayantI prakAzayanto / eSA sindhuH bAminIti vanyate / yena vidhinA yena 1. abhUtatadabhAve ni: 'pI' iti yoghaH / 2. paannddH|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 pAbhyuidaya vidhAnena / 'vidhividhAne daivepi' ityamaraH / kAryam dhAtvam / tyati jahAti / sa: vidhiH / svayaMva bhavataiSa / upapAyaH kartavya ityarthaH / iyaM paJcamyavasthA saka bidhireka vRSTiranyatra sambhogaH / tatkAzyasya tadabhAva nibandhamatvAditi bhASaH / anvaya-he subhaga ! kSAmA ApANDuH pratanusa lilA veNikA ghAramantI hesasvAnaH prArthanA cA? vivadhatI iva virahAbasthayA te saubhAgyaM yajayantI eSA yena vidhinA kAya tyati saH tvayA eva upapAyaH / ___ artha-he manohara aGga vAle ! durbala zarIra vAlI, kucha-kucha pANDuvarNa, thor3e jala rUpa veNI ko dhAraNa kI huI haMsoM kI AvAja se ramaNa hetu prArthanA rUpa cATukArI so karatI huI viraha kI avasthA se tumhAre saubhAgya ko prakaTa karane vAlI yaha sindhu nadI jisa vidhi se kRzatA ko chor3e, usa vidhi ko tumheM hI karanA caahie| satyapyevaM pathi bahuvidhe saMvidhAnAnuSar3e, mukhya svArthapratihatibhayAdAzu gatyAvazeSam / prApyASantInuvayanakathAkovivagrAmavRddhAn, pUrvoddiSTAmupasara purIM zrIvizAlA vizAlAm / / 109 // satIti / papi maageN| bhaviSe aneka prakArake / evaM kathitarItyA / saMvidhA. mAnuSaGga anuSajanamanuSaGga samparkaH saMvidhAnasya kAryAnsarasya anuSana stasmin / satyapi tathApi / mukhya svArthapratihatibhapAta pradhAnabhUta svaprayojanabhAbhIte / 'arthobhidheyaraiva stuprayojana nivRttiSu' ityamaraH / avazeSam abaziSTamArgam / Azu zIghram / gyaa| upayanakathAkoSivanAmavRddhAn vimdatIti vikSAH 'zAkugaprIgupAntyAkaH' iti ka pratyayaH / okaso ghedyasyAnastha vidhAH kovidAH 'pRSodarAditvAdokAro luptaH sAdhuH / ' udayanasya vatsarAjasya kathAnAM vAsakyatApaharaNAdhupAzyAnA kovidhAH parijJAnina: grAmeSu meM zraddhA vIrghavayaskAH tapoktAH udayanakathAkovidAH grAmavRkSAH peSu tAn / avamtIma avantInAma janapavAn / prApya gatvA / pUrvoddiSTA prAguktAm / bhISikSAlo sampatizAlAm / vizAlA ujjayinI purIm / 'vizAlojayinI samA' ityabhidhAnAt / upasara graja // 109 / / andhaya-pathi evaM bahuvice saMvidhAnAnuSahage sati api mukhyasvArtha pratihatibhayAt avazeSa Azu gatvA udayanakathAkovidagrAmavRddhAn avantIn prApya zrIvizAlA pUrvoddiSTAM purauN| upasara / artha-rAste meM isa prakAra ke aneka karane yogya kAryoM meM lage rahane para bhI pradhAnabhUta apane prayojana kA nAza hone ke bhaya se zeSa rAste kI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 139. jaldI pAra kara jahA~ ke gAMva ke bUDhe loga udayana kI kathA ke jAnakAra haiM, aise avanti deza meM pahu~cakara vizAla sampatti vAlI pUrvokta ujjayinI ko jaao| dhyAvAlaM bhuvanahitAM tAM purImuttaddhi, lakSmyAH zazvannivasanabhuvaM sampadAmekasUtim / svarupIbhUte sucaritaphale svargiNAM gAMgatAnAM, zeSaH puNyaiH kRtamiva vivaH kAntimatkhaNDamekama // 11 // dhyASaNeti / svaNi devAnAm / sucaritaphale sambaritaphana rakhopabhogalakSaNe / svaspIbhUte alpe stiityrthH| go gatAnAm ilAmitAnAm / punarapi bhUlokabhAjAni tyarthaH / 'garilAkumbhinI kSamA' ityamaraH / yo svargopabhogAvaziSTaH / puNyaiH sukRtaH / kRtaM vihitam / kAntimat kAntirasyAstItikAmtimat sArabhUtamityarthaH / eka mukhyam / 'eke mukhyAsyakevalAH' ityamaraH / nivaH svargasya maNamiva bhAgAmivetyutprekSA / pratibhAsanAnAmiti zeSaH / bhuvanahitAM lokapUjitAm / uttamaddhim uttamARdimavarya yasyAstAm 1 lazmyAH ramAyAH / zazvagnivasanabhuvam anavaratanivAsabhUmim / sampadA sampattInAm / ekasUti mukhyaprasava sthAnam / tAM purom vizAlAkyanagarIm / vyAvarNya varNayitvA / bhalaM paryAptam / bhavAgocara mahimatvAta niHoSaM varNayitu na zakyetyarthaH // 110 // anvaya-tAM bhuvana mahinA uttamaddhiM lakSamyAH zazvannivasanabhuvaM, sammakA ekamUti, suparitaphale svarUpIbhUte gAM gatAmA svargiNAM poSaH puSpaH divA hRta eka kAntimat khaNDaM iva tAM purI vyApamaM alam / artha-lokapUjita, uttamaRzi vAlI, lakSmI kA sadAkAlika nivAsasthAna, sampattiyoM kA advitIya utpatti sthAna, puNyaphala ke kSINa ho jAne para pRthvI para Ae hue devoM ke avaziSTa puNyoM dvArA svarga se lAe gae, svarga ke eka ujjvala Tukar3e ke samAna usa ujjayinI nagarI kA varNana ( itanA hI ) paryApta hai| pasyAmuphacarupavanatanAmayanmAtarizvA, vIcikSobhAvadhikaziziraH saJcaratyakaNaudhaH / voghokurvanpaTu mavakalaM kUjitaM sArasAnAM, prAyUSeSu phuritakamalAmovamaitrIkaSAyaH // 111 / / 1. hamiva /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya yasyAmIti / yasthA pUryAm ! ucca udagrAn / upavanatarUna ArAmadumAn ! mAnayan saMzleSaM vitanvan / Anamanniti iti pAThe samaMtA saMpatana ucca namipen prahIkurvan / baudhikSobhAt taraGgakampanAt / adhikaziziraH atIvazItalaH / sArasAnAM pakSivizeSANAm 'sArasI maithunA kAmI gomI puSkahayaH' iti yAdavaH / athavA sArasAnAM haMsAnAm / 'pakrasArasayohaMsaH' iti zabdArNave paTumayakalaM paTu prasphuTaM madenAbyaktamadhuram / 'dhvanau tu madhurAsphuTe kalaH' ityamaraH / kUjitam / akagauryaiH jalabindunicaryaH / dIrghAkurvan sambhAvayan / pratyUSeSu prabhAteSu / 'pratyUSohamukham' ityamaraH / sphuTitakamalAmodhamatrokaSAyaH sphuTitAnAM vikasisAnA kamalAnAm Amadinaparimalena maizyA saMsargeNa kaSAyaH surabhiH / rAgadravye kaSAyo'strI niyAse rase' iti yAdavaH / 'mAtarizvA sadAgatiH' ityamaraH 1 samvarasi viharati // 11 // andhaya---ucca: avanatarUna nAmayat dhInikSobhAt aSikaziziraH sArasAnAM paTumadakalaM kUjitaM dIrghAkurvan sphuTitakamalAmodamaitrIkavAyaH mAtarizvA yasyAM pratyUSeSu akaNodhaH saJcarati / ___ artha-U~ce upavana ke vRkSoM ko jhukAtA huA taraGgoM ke kSobha se atyadhika ThaMDA, sArasoM ke spaSTa aura bhada adhyaSata marAja ko phailAtA haA aura vikasita kamaloM ke parimala ke samparka se sugandhita vAyu jisa ujjayinI nagarI meM prAtaHkAla bhI jala vinduoM ke samUha se yukta hokara bahatA hai| kallolAntaryalanaziziraH zokarAsAravAhI, dhRtodyAno madamadhulihAM vyaJjayansijitAni / patra strINAM harati surataglAnimAnukUlaH, ziprAbAtaH priyatama iva prArthanA cATukAraH // 112 / / kallolAntariti / yatra puryAm / kallolAntavalanaziziraH taraGgamadhyebalanena bhramaNega ziziraH zItalaH / zokarAsAravAho zIkarANAmAsAraM vegavadvaSaM bahatItyevaM zIlastathoktaH dhUtocAnaH yAmpitodyAnapavanaH ! madamadhulihAM mattamadhukarANAm / sijilAni anyaratadhvanIn / pammapan prakAzayan / ziprAvAsaH ziprAnAm tatpurikAcit samIpagatA nadI tasyAH bAtaH / prArthanA cATukAraH prArthanA surattayAcanA tatra cATUni priyavacanAni karotIti tathoktaH / punaH suratArtha priyavacanayojaka ityarthaH / 'karmaNo'm' ityaNtyaH 1 priyatama iva vallabha iva / strINa aGganAnAm / aGgAnukUla: zarIrasya sukhasparzaH / anyatra gAhAliGgana sparza sukhaprada ityarthaH / surasaglAni prAktananithubanaravedam / harati numati // 112 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarva 141 asya yatra kallolAntasamma ziziraH zIkarAsArakhAhI bhUtodyAnaH madamadhulihatAni vyajayam priyatamaH ina prArthanAcATukAra : aGgAnukUlaH ziprAvAtaH strINAM surataglAni harati / jisake karane se ThaNDA, aari ke samUha ko bahA le jAne vAlA, udyAna ko kaMpAne vAlA, matavAle bhauroM kI madhura jArako prakaTa karatA huA ramaNako prArthanA ke lie priyavacana bolane vAle priyatama ke samAna aura zarIra ko anukUla ( sukhakara sparza se yukta ) lagane vAlA ziprAnadI kA pavana striyoM kI ratikrIr3A ke parizrama ko dUra karatA hai / draNayAksa kila kalahe yuddhazauNDo 'muruNDaH, pracotasya priyaduhitaraM vatsarAjo'tra jalle / haimaM tAla bhavanamabhUtra tasyaiva rAjJo, hAsAlApairiti ramayati strIjamo yatra bAlAn // 113 // I tIkSNasyeti / atra dRzyamAna pradeze / yuddha zauNDa: yuddhe mattaH / 'maste kSauNDotkaTa klIkhAH' ityamaraH / sudaNDaH saH vatsarAjaH / 'vaMzarAjaH' ityapi pAThAntaram / udayanarAja ityarthaH / kalahe raNe / pradyotasya pradyotanAmnaH urjAyanIpateH / tIkSNasya krUrasya / mareH zatroH priyaduhitaraM vAsavadattAbhidhAM priyaputrIm / jalaM kila jahAra kila / matra etatpradeze / tasyaiva rAjJaH vatsarAjasya / hemaM suvarNamayam 'hemAdibhyo'J' iti anRtyaH / tAlabrumavarbha tAlavRkSAraNyam / abhUt abhavat / iti evamupAkhyAnena / yatra ujjayinI nagarthyAm / strIjanaH / bAlAn arbhakAn / 'bAlastu syAnmANavakaH ' ityamaraH / hrAsAlApaiH hrAsyavacaneH / ramayati krIDayati // 113 // zailaM zailapratimavapuSA poDayantunmadiSNU, nighnanvyAlA kupita samavartIya meghaM marut / atrobhrAntaH kila nalagiri: stambhamutpATaya darpAdivyAgantUn ramayati jano yatra bandhUnabhijJaH // 114 // zailamiti / atra sthale / zaila pratimavapuSA kSmAbhRtsadRza zarIreNa balavade hemedhyarthaH / girim / pIDayan marvayan / ummaviSNUn unmaditumiva unmadiSNavastAm / atimattAnityarthaH / ' janmadiSNustunmaditA' ityamaraH / kAlAn duSTabhRgAn / 'vyAlaH sarve duSTa gaje zvApadenA zaThe triSu' iti nAnAratnamAlAyAm / kupitasamadarzI kupittAntakavat / 'samavartI paretarAd' ityamaraH / nighnan nihitan 1. narendra iti pAThAntaraM /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pArvAbhyudaya meghaM vArivAham / maJjat vAyuriva / nalagiristambha nalagirinAma zilAstabhaM / daryAt balavattvAhaMkArAt / utpATya mAmaludadhRtya / uddhAMsaH kila udbhamati sma kila / bhUtAnihAyakathAbhiriti zeSaH / yatra vizAlA puryAm / abhitaH kathAkovidaH / ano lokaH / AgansUna Agammate haThAvanenAgantuH 'sthAvAvezika AgantuH' ityamaraH / vezAntarAdAgatAn / bandhUna bAndhavAn / ramayati vinodayati // 114 / / akSaya-priya ! saH yuddha zauNDa: muruNDaH vatsarAjaH kalahe pradyotasya tIkSNasma are duhitara mantra kisa jahna / yatra strIjana: bAlAn hAsAlApaH ramapati (tasmin) atra ( pradeze ) sasya eva rAjJa: hemaM tAladrumavanam abhUta, iti zaila pratimavapuSA zala pIDyan megha maruddhat unmadiSNUn jyAlAn kupita samavartI eva nimnana nalagiriH daryAt stambha utpAdana anna udghAntaH kila 'iti ca yatra abhijJaH janaH AgantUn bandhUn ramayati' / / 113-114 // artha-he priya mitra! vaha yuddha meM pravINa mahaNDoM aura vatsoM ke rAjA (pAzvanAtha vo samaya kA koI kauzAmbI kA rAjA udayana ) ne yuddha meM prakRSTa teja vAle ugra zatru kI putrI ko iso ujjayinI meM haraNa kara liyA thA / jahA~ striyA~ hAsya aura vArtAlApa dvArA bAlakoM kA vinoda karatI haiM isa pradeza meM usa rAjA kA sunaharA ( athavA zItayukta ) tAlavRkSoM kA vana thA / yahA~ parvata ke samAna zarIra dvArA parvata ko pIr3A pahuMcAtA huA vAyu ke samAna megha ko naSTa karatA huA unmatta duSTa hAthiyoM ko krodhita yama ke samAna naSTa karatA huA nalagiri nAmaka hAthI abhimAna se bandhanastambha ko ukhAr3akara ghUma rahA thaa| isa prakAra se kathA kA jAnakAra puruSa ( dUsare deza se ) Ae hue bAndhakoM kA manovinoda karatA hai| vyAkhyA-nalagiri eka parvata kA bhI nAma hai| damayantI kI khoja meM ghUmate hue rAjA nala ke caraNavinyAsa se yaha pavitra huA thA, ataH isakI nalagiri nAma se vaisI hI prasiddhi ho gaI jaise rAma ke caraNavinyAsa se rAgagiri kI prasiddhi ho gaI thii| yahA~ nalagiri kA tAtparya hai nalagiri ke zarIra ke AkAra rUpa Adi ko dhAraNa karane vAlA gajavizeSa / nalagiri indra ke hAthI kA bhI nAma hai, usake samAna nalagiri nAmaka gaja vizeSa se yahA~ tAtparya hai| yasyAM bibhratyavanipapathA ratnarAzInuknAm, zUrponmeyAjaladhaya ivApItatoyA yugAnte /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga hArAMstArAMssarala 'ghuTikAnkoTizaH sa zuktoH, zaSpazyAmAnmarakatamaNInunmayUkha prarohAn // 115 // yasyAmiti / yasyAma ujjayinyAm / avanipapayA: rAjamArgAH / samAsatvAdRkpUH padhyayodityadantakham / yugAnte kAlAvasAne / 'pAnAdhaGga yugaH yusi yuga yugme kRtAdiSu' ityamaraH / ApIsatoyA ApIta toyaM yeSAM te zubhakajalA ityarthaH / jalamaya iva jalAni dhoyante yeSviti jalazrayaH samudrAH / ucanAn ucchitAn / 'uccaprAMzUnnatodagrojitAstu" ityamaraH / zUrponmeyAn zUH prasphoTanaH unmAtu yogyAH unmeyAstAn pramANAhan i / 'prasphoTanaM zUrpamastrI' ityamaraH / ekAdigaNanayA saGkhyAtumazakyAmityarthaH / ratnarAzIn maNipRthjAn / 'pujarAzI tUkaraH' ityamaraH / tArAn zuddhAn / 'tAro muktAdisaMzudhau tarale zuJjamauktike' iti vizvaH / taralaghuTiMkAn taralA dhuTikA yeSAM tAna madhyamaNibhUtamahAratnavutAn / 'taralo hAramadhyagaH' ityamaraH / 'piNDe maNI mahAratne ghuTikAnadavAraNe' iti zanyArNave / hArAn muktAvalIn / koTizaH anekazaH / koTiH prakarSacArAnasaMkhyA pakSAnta reSu' iti bhAskaraH / zaGkha zuktIH zaGkhazca zustayazya tathoktAstAH / unmayUkha prarohAn udagatakiraNAkurAna / zaSpazyAmAna zaSpavanaddhayAmavarNAn / 'zaSya bAlatRNaM cAsa:' ityamaraH / bibhrati ghArayanti / / 115 // anvaya-masyAM avanipapathAH yugAnte ApItatomAH jaladhayaH iva zUrponmeyAna sadagrAn ratnarAzIna taralaguTikAn tArAn hArAn koTizaH pAzazustIH unmayUkha'prarohAm zabhazyAmAn marakatamaNIn vibhrati / ___artha-jisa ujjayinI nagarI meM rAjamArga pralayakAla meM zuSka jala vAle samudroM ke samAna sUpoM se nApane yogya U~ce U~ce ratnoM ke DheroM, madhyamaNibhUta mahAratnoM, zuddha motiyoM, hAroM, karor3oM zaMkha aura sIpiyoM tathA Upara kI ora jAne vAlI kiraNoM se sampanna navona ghAsa ke samAna hare varNa vAle marakatamaNiyoM ko dhAraNa karate haiM ! bhUyonAnAbharaNaracanAyogyaratnapravekAJ, jyotilekhAracitarucimacchakacApAnukArAn / dRSTvA yasyAM vipaNiracitAntidrumANAM ca bhagnAna, saMlakSyante salilanidhayastoyamAtrAvazeSAH // 116 / / bhUma iti / yasyAM vizAlAyAm / bhUyaH punaH / vipaNinitAn vipaNiSu pagyavIthikA su racitAn prasAritAn / 'vipaNiH pAyabIpikA' ityamaraH / jyoti- .. 1. taralaguTikAn !
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAyAbhyudaya lekhAramitacimacchakacApAnukArAn jyotikhAracitaM ca tat zakrayA pa tayoksa tadanukurvantIpti tathoktAstAn 'jyotibhiyoladRSTiSu' ityamaraH / nAnAbhaeparacanA yogyaratnaprakSekAna nAnAbharaNAnAM vividhAlaGkArANAM racanAyA nirmANasya yogyAni sAni ca tAni ratnAni ca teSAM pravekA uttamAstAna 'pravekAnuttamottamAH' ityamaraH / vimANAM pravAlAnAm / 'aya vidmaH pusi pravAla punapuMsakam' ityamaraH / bhAMzca khaNDAnapi / aSTvA prekSya / toyamAtrAkoSAH toyamAtreNa avazeSAH sahitAH / salilaniSayaH samudrAH / saMlakSyamse janarUpamIyante rasnasampadbhiratnAkarApyatiricyate iti bhAvaH / / 116 // ___ anvaya-bhUyaH yasyAM vigiracitAna jyotilakhAracita rucimacchAvApAna kArAn nAnAbharaNaracanAyogyaratmaprakAn vidrumANAM bhaGgAm ca dRSTvA saliNanidhayaH toyamAtrAvazeSAH saMlakSyante / ____artha---punaH jisa vizAlA nagarI meM bAjAroM meM rakhe gae jyotilekhAmoM se racita, kAntimAn indradhanuSa kA anusaraNa karane vAle aneka prakAra ke AbhUSaNoM kI racanA ke yogya ratnottamoM ko tathA mUMgA ke Tukar3oM ko dekhakara samudroM meM rAlo jasa pAnaze? ra nAma, aisA pasUma par3atA hai| bhASArtha- usa urjAyanI ke bAjAroM meM jaba loga aneka prakAra ke ratnoM aura mUgoM Adi ko dekhate haiM to aisA mAlUma par3atA hai ki ratnoM Adi kA apaharaNa ho jAne ke kAraNa samudra meM kevala jala hI raha gayA hai| vizramyoparvalabhiSu purIM prApya tAmuttaddhi, svargAvAsapraNayamurIkRtya sodhastathA'spAH / jAlogINarupacitavapuH kezasaMskAradhUpaibandhu prItyA bhavanazikhibhidaMttanuttopahAraH // 117 / / vizrabhyeti / usamabim uttamA RddhiyasyAstA pravRddha sampattim tA purIm vizAlAm / prAya gatvA / valabhiSu bhavanAcchAdaneSu 'AcchAdanaM syAtulabhihogAm' iti hlaayussH| uccaH param / vizvamya mArgazramamapanIya / saudhaH rAjasavanaH / 'saudho'strI rAjasadanam' ityamaraH / svargAvAsapraNayaM svagaMnilayavatpramodam / urarI. kRtya aGgIkRtya / "karasUrI ghorarI ca vistoraGgI kRte trayam' ityamaraH / tathA tadvat ! jAlongauNaiH gavAkSamArganirgataH / 'jAlaM gavAkSamAnAye jAlake ca bhaTAgaNe' iti yAdavaH / kezasaMskAradhUpaiH yuvatikezavAsanA prayukta dhupaghUmaH / upacitavapuH saJcitazarIraH / 'tidigdhopaSite' ityamaraH / bhavanazikhibhiH gRhamayUraiH / 'pikhAbala: zikhI kekI' hatyamaraH / 'manyu protyA bandhoH bandhuriti vA prItyA bandhuprItyA / 1. zuklApAnasantoSapharatvAnmeghasya bandhutva mukta /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama sarga 145 vatsanasopahAraH yaso nRtsameva upahArI upAyanaM yasmai tathoktaH / upAyanamupagrAhyamupahArastathopadA' ityamaraH / syAH bhaveH // 117 // svaH saudheSu praNayamacirAtsaMhariSyasyavazyaM, mandrAtodyadhvaniSu satatArabdhasaGgItakeSu / haryeSyasyAH kusumasurabhiSyadhvakhinnAntarAtmA, notvA' khedaM lalitavanitApAdarAgADUiteSu // 118 // svaH sauSviti / asthA: ujjayinyAH / mandrAtocaNvaniSumandro gambhIra AtoyAnAM dhvaniH zamyo yeSu teSu / satatAraprasaGgItakeSu satatamArabdhaM saGgIta yeSa teSu / kusumasurabhiSu sumanaH sugandhiSu / lalitavanitAyAvarAgAsteiSu lalita. vanitAH sundharastriyaH 'lalitam sundaram' iti pAbdArNave / tAsA pAdarAgaMNa lAkSArasena aGkiteSu cihniteSu hayeSu sodheSu / adhvanminnAntarAtmA adhvanA mArgeNa khinnaH antarAlamA yasya saH tathoktastvam / khevaM zramam / nItvA apanIya / svaH saudheSu svargahamryeSu / praNayaM sneham / acirAt zIghrAt / avazyaM nizcayena / saMhariSyasi apahariSyazi : svarga sodhebhyopi vizApArANi paramotkRSTa nIti tAtparyam / / 118 / / __ityamoghavarSaparamezvaraparamaguru zrIjinasenAcAryaviracitameghadUtaveSTitarvoSTate pAyAbhyudaye tavAnyAyAM ca subodhikAkhyAyAM prathamaH sargaH // 1 // ambaya-tA uttamaddhi purIM prApya, balabhiSu ucca H vinamgha tathA asyAH saudhaH svargavAsapraNayaM urarIkRsya jAlodgIrNaiH kezasaMskAradhUpa : upacitavapuH, bhavanazikhibhiH andhuprItyA dattanRttopahAraH mandrAtoyadhvaniSu satatArabdha saGgotakeSu kusumasurabhiSu lalitavanitApAdarAhizeSa asyAH hammeSu avakhinlAntarAtmA ( tvaM ) kheda nItrA svaH sodheSu praNayaM acirAt ayazyaM sahariSyasi / / ___artha- uttama Rddhi vAlI usa vizAlA nagarI meM jAkara bhavanoM ke uparitana bhAgoM para pUrNa vizrAma kara tathA isa ujjayinI ke mapheda prAsAdoM se svarga meM nivAsa karane kI AkAMkSA svIkAra kara gavAkSoM se nikale hae striyoM ke kezoM ko sugandhita karane bAle, dhUpoM se paripuSTa zarIra vAle tathA bandhu ke Agamana kI prIti se bhavana ke mayUroM natyarUpa upahAra prApta karate hue, mRdaGgoM kI gambhIra dhvani vAle, jinameM sadA saGgIta hotA rahatA hai, phUloM se sugandhita, sundariyoM ke caraNoM ke lAkSArAga se cihnita isa vizAlApurI ke dhaniyoM ke bhavanoM meM mArga para calane ke parizrama se khinna mana vAle tuma zrama ko dUra kara svarga ke bhavanoM meM tIvra AkAMkSA kA parihAra nizcaya se zIghra karoge / iti prathama srgH| 1, adhvakSedaM nayethA ityapi pAThaH / 2. lakSmI pazyan, ityAdayo'pi pAThaH /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIyaH sargaH itaH pAdaveSTitAnivizramyAtha kSaNamiva bhavAnparyaTesaMdivRkSuH, zobhA tasyAH zatamakhapurI hepayantyAH svabhUtyA / snigyazyAmaM vapurupavahannAgarANAM phaNAbhU dbhaH kaNThasaviriti gaNaiH sAdaraM vokyamANaH // 1 // vizrabhyeti / atha ujjayinIgamanAnantare / bhavAn tyam / maNamiya alpakAla miva / ina zabdo vAkyAlaGkAre / viSamya zramamapanIya / snigyazyAmaM masRNazyAmalam / vapuH gAtram / upavahana strIkurvan / mAgarANAM nagarajanAnAm / gaNe: samahaH / 'samavAyazca yo gaNaH' ityamaraH / phagAbhRbhartuH phaNAM vibhrati te phaNAbhutasteSAM bhanAthasya 1 kaNThamchaviH kaNThasya galasya chaviH kAntiH / 'bhAechabidyutivIptayaH' ityamaraH / iti evam abhiprAyeNa / sAvaram / bIpamASa: dRzyamAnaH sam / zatamApurIM zatamalasya purI nagarImamarAvatIm / 'nagarI vamarAvatI' ityamaraH / svabhUtmA nijasampayA / bhUtibhaMsitamampadi ityamaraH / payArayAH vizambayantyAH tasyAH vizAlAyAH / zobhA kAntim / saMbilaH saMdRSTumicchuH / paryaTeta paritaH samAcaret / bhavAdaprayogA vaM viharetyarthaH // 1 // ambaya-atha kSaNamiva vinamya snigdhazyAma vapuH upavahan phaNAbhRdbhatuH kaNThacchaviH iti nAgarANAM gaNeH sAvaraM vokSyamANaH svabhUtyA pAtamanapurI hapayantyAH tasyAH zobhaM saMdivRkSuH bhavAn paryaTet / / artha-anantara kSaNabhara vizrAma kara teja se yakta zyAmavarNa zarIra dhAraNa karate hue nAgoM ke svAmI ke kaNTha kI chavi ke samAna hai chavi vAle isa prakAra nAgarika samUhoM ke dvArA Adara pUrvaka dekhe jAte hue, apane aizvarya se indra nagaro amarAvatI ko lajjita karane vAlI usa ujjayinI kI zobhA dekhane ke icchuka Apako nagara ke cAroM ora bhramaNa karanA caahie| pUrvaM tAvaddhayalitanabhobhAgamabhraMlihAgraM, kailAsAvidhiyamiva hasanmohazatronihantuH /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 147 karmArINAM vijitamadanasyArhataH saMcicISuH, puNya yAyAstribhuvanagurordhAma caNDezvarasya // 2 // pUrvamiti / pUrva nAthat prathamaM tAvat / tAvacchando vidhivAcakaH / yAkttAvacca sAkalye'vadhI mAne'vadhAraNe' ityabhidhAnAt / kArINAM karmANyaSTavidhAnitAnyevArayaH zatrasteSAm / mohazatroH mohAparanAmaka kamavazavastasya / nihantuH vinAzathitaH / vijisamavanasya vijito madano manmathoM yena tasya / majezvarasya ISTaM jagaduddharaNe samarthoM bhavatItozvaraH nAyakaH maMDaH kAryAtItakaH tIkSNa ityarthaH / 'caMDastvatyaMta kopanaH' ityamaraH / cAcAsAvIzvararuceti karmadhArayaH / athavA caNDAntam usatapodIptatapastapta tapodhoratapomahAsapaH pratinirupamatapaH zUrANAM mahAmunInAmIzvaraH prabhustasya / tribhuvanaguroH trayANAM bhuvanAnAM samAhArastribhuvanam / "digadhIti' sajJA taddhitottarapadasamAsaH / 'pAvasamitAdayaH' iti strItvaniSezvaH / tribhuvanagurostriloka nAthasya / arhataH sahajAdyatizayavizeSamananta catuSTayaM pa prAptumahatIramahan zatRtyastasya jinendrasya / palitanabhobhAgaM dhavalito nabhasa AkAzasya bhAgo mena tat / alihApam ahitItyana liham / 'bahAnAhilAhaH' iti stram / ana lihamagraM yasya tada / kailAzAniziyama aSTApadagirisampadam / hariva upahAsa kubadiva / dhAma sthAnam / baityAlayamityarthaH / puNyaM sukRtam / 'sthAnamama striyA puNyadheyasI sukRtaM vRSaH' ityamaraH / saMcitI: saJcetumicchussAyoktaH / sampAdanarataH san / yAyAH galeH / atrAhata: karmAgeNAM nihanturiti sAmAnyavizeSaNena siddhamapi mohAkrAntezvarAdha viSayaM mohazatrunihastRtvaM parAjitezvarAdermadanasya vijayamapi vizeSeNa prakaTIkatu punarvizeSaNadvayamAheti bhAvaH / karmArINAM mohabozca nihantuSijilamadanasyAhataH caNDezvaratvaM na durghaTam / taduktaM samantabhavasvAmibhiH'svadoSamUla svasamAdhitejasA ninAya yo nirvayabhasmasArikayAm / jagAva tara jagate'pimenasA babhUva ca brahmapavAmRtezvaraH' / yo ma ca yAti vikAra yuvatijanakaTAkSabANavito'mi / sa tyeva zUraro raNazUro no bhavecchUra' iti // 2 // __ anyaya-puNyaM sacicoSaH (svaM ! pUrva tAvat kArINAM mohazatroH tribhuvanaguroH arhataH dhalitanabhobhAgaM abhra lihAna kalAsAdiniyaM hasat iva dhAma yAyAH / ____ artha -puNya kA saMcaya karane ke icchuka ( tuma ! pahale karma zatruoM meM mohAtru ke nAza karane vAle, kAma ko jItane vAle, una tapa karane bAloM meM agraNI tInoM lokoM ke guru arhanta bhagavAna ke maMdira meM jAo, jo mandira AkAza ko bacala karane vAlA hai, jisakA agrabhAga AkAza ko chU rahA hai aura jo kailAza parvata kI zobhA para mAnoM ha~sa rahA hai| 1. caNDIzvaraspetyapi pAThaH /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 pAbhyuidaya vyAkhyA-TIkAkAroM ne caNDezvara ke kaI artha kiye haiM jaise--(1) ugra tapa karane vAloM meM agraNI / (2) krodhAdi dravyakarma tathA bhAvakarma kA nAza karane vAle / (3) caNDa (kaSAyoM) kA Izvara jItane vAlA (4) zIghra gAmI megha kA svAmI / (5) tIkSNa rUpa se jagata kA uddhAra karane meM samartha / ta sevethAH kRtaparigatiyAkiranpuSpavarSa, stotrIkurvanstanitamabhito dundubhisvAnamandram / vAtoddhRtaranibhutatarairuttaGgaH payobhi- . dhUsoyAnaM kuvalayarajogandhibhirgandhavasthAH // 3 // tamiti / kuvalaparazoviniH jasala ga i| gotAnAt' igi i pratyayaH / thAtIyUtaH vAyunA kampitaH / anibhRtataraiH attrH| uttaraGga unnatataraGgo yeSAM taiH / gaNyavatyAH gandhavatonAmanadyAH / payobhiH vAribhiH / pUtodhAmaM dhUtamukhAnaM yathA bhavati tathA / kutaparigatiH parilo gamanaM parigatiH / pradakSiNam kRtA parigatiryena sH| puSpavarSa puSSANAM varSa puSpavarSa vA puSpavRSTim jyAphiran prakiran / amitaH sarvataH / 'samIpobhayanaH zoghnasAkalyAbhimukhe'bhitaH ityamaraH / yubhisthAnamandraM dumnubhomA bherINAM sbAna iva mAndraM gambhIram / 'bherI strI dundubhiH pumAn' ityamaraH / skhanitaM gajitam / stotrIkurvan prAgastotram ivAnI stotra karotIti stotrIyan stuti dadhAnaH san / tam ahaMntam / seveyAH bhadhAH / / 3 // anvaya-(straM ) kRtaparigatiH puSpavarSa vyAkiran dundubhisvAnamandraM stanita stotrIkurvan gandhadarayAH vAtodbhUsaH anibhasataraiH uttaraGgaH kuvalyarajogandhibhiH payobhiH taM todyAna sevethAH / artha-(tuma ) pradakSiNA dekara phUloM kI taraha pAnI kI varSA karate athavA udyAna ko hilAkara pUthyoM ko varSA karate hae, bherI ko dhvani ke samAna gambhIra garjanA se stuti karate hue, gandhavatI nadI kI vAyu se prerita atyadhika caMcala taraGgoM se yukta, nIlakamaloM ko parAga se sugandhita jaloM se usa udyAna ko kampita kara arhanta bhagavAn kI sevA karanA / satyanyasminsurabhizizirasvacchatoyalavAvI, nAnAsvAdau payasi pavite potinastvadvinodaH / dhyAdhUtastaiH kathamiva bhavedvAribhirgandhavatyAstoyakrIDAniratayudatisnAnatiktamarudibhaH // 4 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIpata satIti / anyasminnaparasmin / surabhizizirasvacchatoyalavAvI surabhi sugandhi zizira zotala svaccha nirmalaM surabhi ca tat ziziraM va surabhiziziraM ca tat svaccha va surabhizizirasvaccha khrajakuMDAdivadanyatara prAdhAmyena vizeSaNaM vyabhicAre kAryamiti karmadhAraya / toyaM yasya sa tathoktaH laMda Adiryasya sa havAdiH sa bAsau hRdAdizca tasmin / nAnAsvAyo nAnAvitraH svAduryasya tasmin / nAnArasa ityarthaH / pavite pavitrIbhUte / pUGa, pabane / 'zlazoH' iti vivikalpaH / pUta pavitamiti vivAsiddhamityarthaH / sati yogye / pasi slile| potinaH pItamanena pUrva pItI piitvaanityrthH| tsypotinstd| ktinoDamoH subitti payasaH saptamI / toyakrIDAniratayuvatisnAnatiyate: toyakrIDAsu niratAnAm AsavatAnAM yuvatInAM snAnaM snAnIyaM candanAdi dravyaM / 'snAnIyabhiSave snAnam' iti yAdavaH / tena tiSataH surabhibhiH / kaTutikta kaSAyAdyAH surabhIpti prakIrtitAH' iti halAyudhaH / marudbhiH pvnaiH| vyAdhUtaH AkampitaH / gandhavasyAH saritaH sevAribhiH salileH / salinovaH jalakrIDAghinodaH / kamiva bhavet kiMvatsyAt / pazyati zeSaH // 4 // anbaya --anyasmin surabhizizirasvacchatoyaladAdI nAnAsvAdau pavite sati pani potinaH svat vyAdhutaH toyakrIDAniratayuvati snAnatiktaiH taH gandhavatyAH pAribhiH vinodaH kathamiva bhavet / artha-gandhavatI me bhinna dUsare sugandhita, pItala tathA svaccha jala vAle sarovara Adi meM atyadhika svAdayukta, pavitra tathA samIcIna jala kA pAna karane vAle tumako vAyuoM se atyadhika kampita, jalakrIr3A meM Asakta, yuvatiyoM dvArA prayukta snAna kI vastuoM se utpanna sugandhoM se yukta gandhavatI ke una jaloM meM santoSa kaise hogA? arthAt kisI bhI prakAra se nahIM hogA ? bhAvArtha-tumheM vahA~ vilamba nahIM karanA caahie| draSTuvAJchA yadi ca bhavati pretagoSThI vicitrAM, tiSThAtiSThannuparinipatadgadhrabandhAdhikAre / doSAmanyepyahani nitarAM pretagoSThIti rAtrerayasmiJjalapara mahAkAlamAsAjha kAle // 5 // dRSTumiti / he jaladhara he megha / vicitro vividhAm / presagoSTho paretagoSThIm / *parata pretasaMsthitAH / ' samajyApariSada goSThI' itbhayatrApyamaraH / vRSTu avalokitum / bhavata: tava / vAJchA abhilASaH / yadi bhavati cet tahiM 1 mahAkAla mahAkAlAbhidhAnam tatpurosama pagatamaraNam AsAba garavA / anyasminnapi kAle
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 pArvAbhyudaya aparasmimmiti samame / asiSchan abasan san / uparinipata bhayavAndhakAre upari nipatanti tathomatAH te ca te pradhAzca tarbaddho racitondhakAro yasmin tasmin / nitarAma atyantam / bokAmanyapi rAtrisadazeopa / 'kassakhaH' iti satyaH / sisvAtazyaH / anamyamasmeti vacanAnna mama hasyau / mahani vivase / 'sro dinAhamI' ityamaraH / rAtre nizAyAH / pretagoSThIti paretagoSThIti budhveti zeSaH / siSTha Assva / nizAyA atibhayaGkarasvAt tadA avasan divasa evaM sthitvA pazyeti bhAva / / 5 // anyaya-he) jalaghara | yadi ca vicitrAM pretagoSThI dRSTu vAJchA bhavati uparinipasadgudhra bAndhakAra doSAmanya ahani api nitarAM pratagoSThI iti rAtre anyasmin api kAle mahAkAle AsAtha atiSThan tiSTha / artha-he megha ! yadi Azcarya ko utpanna karane vAlI pretoM kI goSThI dekhane kI icchA hai to mahAkAla bana ke Upara AkAza meM ur3ate gIdhoM ke dvArA kiyA gayA hai andhakAra jisameM isa kAraNa rAtri samAna dina meM bhI atyadhika rUpa se preta goSThI hotI hai ataH rAtri se bhinna samaya meM bhI mahAkAla vana ko pAkara ( adhika ) samaya na bitAte hue Thaho / tasmAjjIrNadrumazata bRhatkoTarAntaH prabaddha, dhvAnolaka pratibhayarave pretazokAtiraudre / tasyopAnte pariNatazivArabdhasAMrAviNogne, sthAsaSya te nayanaviSayaM yAvatyeti bhAnuH // 6 // tasmAditi / tasmAt kAraNAt / joNaMdrumazatavRhatkoTarAntaH prabaddhavAnolakApratibhayarake jIrNAnAM drumANAM vRkSANAm anekAnAm bRhataH pRthulAH koTarA: niSkuhAsteSAmantamadhyaM tatra prabaddho dhvAno yeSAmulUkAnAM tebhyaH prati bhayo bhayaGkaro kho dhvaniyasmin tasmin / 'niSkuhaH koTara vAnA' 'ulUkastu vAyasArAtipecako / 'bhayadhuraM pratibhayam' ityamaraH / pretayophAtiro pretAnAM zabAnAM zAphena evamathunA 'zophastu svayathuH zozaH' ityamaraH / atiraudre 'raudraM tUyam' ityamaraH / pariNatazivAraspasArAviNopne zivAbhiH kroSTrobhiH Arampa kRtaM sArAviNaM niH sapUrvasma zabdasya iti pAtoH vyAptI bhAve najiniti jin / 'ajino'N' ityaN / 'JNispasyA' ityAt / 'ArabodavAdeH' ityAre / 'divA harItako kroSTro zamInadyAmalakyumA / zivo ghore padmarAgeM harakolaM zivaM jale' iti vaijayantI / sasya mahAkAlabanasma / upAste samIpe pretabane / yAvata yAvatkAlena / bhAnuH sUryaH / nayanaviSayaM dRSTigocaram / atyati atikramati asta gantItyarthaH / uttadonitya smbndhaat|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 151 tAvat AsamayAt / 'pAvattAvana sAphalya baghaumAnevadhAraNe' ityamaraH / te sthAtavyam / vAnAkakta dhyapa prAptaH katu riti vikalpitA sssstthii| svayA sthAtavyamityarthaH // 6 // atyaya-tasmAt yAvat bhAnuH te nayanaviSayaM atyati ( tAvat ) tasya jINaMdrumazatabRhaskoTarAntaH prayuddhyAmoglUkapratibhayarave preta zophAtiraudre pariNata zivArabdhasArAviNoye upAnte sthAtavyam / artha-ataH jaba taka sUrya tumhAre netroM ke viSaya kA ullaMghana karatA hai arthAt jaba taka sUrya asta nahIM hotA hai taba taka usa mahAkAla bana kI purAne saikar3oM ( bahuta se ) bar3e koTaroM ke madhya ruke hue ulluoM ke zabda se yukta bhayotpAdaka zavoM ke sUjane se atyanta bhayaGkara zRgAlioM dvArA kI gaI vRddhiMgata digantavyApI dhvaniyoM se bhayAnaka samIpavartI bhUmi meM tumheM ThaharanA caahie| vidyAsiddhi prati niyamino dhautavastrasya mantrahUM phukAraiH pitRvanamabhibhrAmyataH svaivizagdai / pUjAmAptAsyanadhamadhuraiH sAdhakaughasya tasmin, kubaMnsaMdhyA balipaTahatAM zUlinaH zlAghanIyAm // 7 // vidyAsiddhimiti / tasmin mahAkAle / vidyAsiddhi mantrAdisAdhanam / prati uhi zya niyaminaH niyamo'syAssIti tasya / 'niyamonatam' ityamaraH / Sotavastrasya dhautaM yastra yasya tasya / hUpukAraiH evaMbhUtabIjAkSara saMyuktaH mantraiH / pitRvarma zmazAnam / abhibhrAmyataH pritcltH| zUlinaH trizUlavataH / 'astrI zUlaM rugAyudham' ityamaraH / sApakoSasya mantrasApakasamudAyasya kApAlikanivahasyetyarthaH / anaghamadhuraiH niravapriyaH / svaH svakIyaH / vizamvaiH dhvanibhiH / 'kSubdhasvAntadhvAnta' ityAdinA zvano vizabdesi ktAnte sAdhuH / sampAyalipaTahA sandhyAyAM yo bhUtabalistaSIyate tasya parahatAM bherIninAdarUpam / kurvan sambhAvayan / zlAghanIyo prazasyAm pUjA sammAnam / AptAsi labdhAsi / 'Apa vyAptI' luT madhyamapuruSaH // 7 // anvaya---tasmin vidyAsiddhi prati niyaminaH dhautavastrasya haphakAra mantraH pitRvanaM abhinnAmyataH zUlinaH sAdhakIcasva svaiH anaghamadhuraiH viridhaH sandhyAbalipaTatAM kurvan lAdhanIyAM pUjAM AptAsi / artha-usa mahAkAla vana meM vidyAsiddha karane rUpa vrata meM lage hue, 1. viribdhH|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya zvetavastradhArI, hrakAra bIjAkSara svarUpa mantroM ke sAtha zmasAna meM bhramaNa karate hue, zaladhArI sAdhaka samUha ke apanI nirdoSa aura priya dhvaniyoM dvArA sandhyApUjA ke avasara para mRdaMga kA kAma karate hue tuma prazaMsA ke yogya sammAna prApta kroge| bhAvArtha he megha ! usa mahAkAla bana meM mRdaMga ke samAna dhvani karate hue Apa sAdhaka samUha dvArA prazaMsanIya pUjA prApta kreNge| sAdhaka samUha usa samaya vidyA siddha karane rUma vrata meM lagA huA hraphukAra svarUpa bIjAkSara mantroM ke sAtha umasAna meM bhramaNa karatA huA tathA trizUladhArI hogaa| tatrAstyantarvaNamapabhiyAmAsitaM sanmunInA, janaM vevama stutikalakalAdAttatannAmarUDhi / taM sevitvA stanitapaTahairuccarabristvamuccai - samandrANAM phalamavikalaM lapasyase gajitAnAm // 8 // tati / tatra antarvaNaM mahAkAlavanasya madhyapradedo / vanasyAntaH antarvaNam "pAremadhyAntaH SaSThayAH' ityavyayIbhAvaH / 'prAntaH' ityAdinA banazabdasya NatvaM nipAtyate / apabhiyAm avagatA bhIbhaye yeSAM teSAm / 'bhiitibhoH sAdhvasaM bhayam' ityamaraH / sammunInAM santazca te manamazca teSAm / Asitam / 'phtasya sadAdArasa' iti SaSThI / manibhiH saMzritamityarthaH / stutiphalakalAt stotrakolAhalAta / 'stavaH stotraM stutirnu tiH / 'kolAhala; kalakala:' ityu bhayatrAyamaraH / AttasammAmahaDi AttA prAptA tannAma phalakalajinAlaya ityabhidhAnasya rUr3hi: prasiddhiyena tat / jaina binasyedaM janam ahaMdIzvarasambaddha / vezma Alayam / asti vartate / upacabhiH dhvadbhiH / stnitpttheN| stanitAye ptthaastH| jinam / sevityA ArAdhya / tvaM bhavAn / AmAhANAm ISadgambhIrANAm / gajitAnAM stanitAnAm / avikalaM akhaNTham / phalam iSTaprAptim / ucaH sphuTam / lapsyase prApsyasi / 'mulabhiS prAptI' iti dhAtolRT / 'yaralAbhyaH' itINa niSeSaH // 8 // anvaya-- antarvaNaM apabhiyAM sanbhunInAM AsitaM stutiphala kalAt AttatannAmahahiM jaina vezma asti / taM ucca rabhi stanitaparaha: sevitvA gajitAnAM avikalaM phala lAsyase / artha-mahAkAla vana meM vana ke madhyabhAga meM nirbhaya aura Agama ke anusAra AcaraNa karane vAle muniyoM kA nivAsasthAna tathA munIzvaroM kI stuti janita kalakala ( kolAhala ) ko dhvani se 'kalakala' isa nAma
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 153 se prasiddhi ko prApta huA jaina mandira hai / una jinendra bhagavAn kA uccAraNa karate hue jita dhvani rUpa mRdaGgoM se sevAkara gaMbhIra garjanAoM ke sampUrNa utkRSTa phaloM ko tuma prApta bAra loge| sAyAhna cettadupagatavAnmAra tatkAlapalAsaGgItAnte zramajalakarNarAcitAnIH sukaNThIH / mandaM yAntIzcaturagaNikAH zokaraiH sannayestvaM, pAvanyAsakya NitarasanAstatra lIlAvadhUtaH // 9 // sAyAta iti / tatra vane sAyAle sAyaM ca tat aharaca' sAyA tasmin / 'saMkhyAvyayasAzAt' iti aT / alAdezazca tabAma / tajitanazma ! upagatavAn gatazcet yadi tIhaM / tatkAlapUjA saGgItAnte sa bAsau kAlaca tasmin kRtA thA pUjA tasyAH saGgItaspAnta sndhyaapuujaavsaane| zramajalakarNaH svedajalalavaH / AcitAGgIH bhAjitaM vyAptamaGga' yAsAM nAH / mandaM zanaiH / yAntIH pAntIti yArayastAH / zatRtvaH / "nadug' iti Dro pAvabhyAlaNitarasanA: pAdamyAse: caraNakSepaH kvaNitA raNitA rasanA kAJcIdAma yAsAM lAH / 'svIkaTyA mekhalAkAJcI saptakI rasanA tathA 'ityamaraH / kvaNantaratatkarmatvAt 'gatyakarmaNyAdhAre' iti katariktaH / sukaNThI: caturagaNikAH prauDhadezyAH / tvaM bhavAn / lIlAvataH vilAsAvakINe: / 'helAlIletyamI hAvAH' ityamaraH / zokaraH ammaNaH / samnaH lAlayeH / / 9 / / anvaya-tatra sAyAhna tat dhAma upagatavAn cet tatkAlapUjA saGgAtAnte zramajalakarNaH ASitAGgI: sukaNTI; mandaM yAntIH pAdanyAsakyagita ra sanAH caturagaNikAH lIlAvadhUtaH zIkaraH tvaM sannayeH / artha--mahAkAla vana meM sandhyA ke samaya vaha kalakala jinAlaya nAmaka mandira yadi tumheM prApta ho to sandhyAkAlIna pUjA ke saGgIta ke anta meM zrama ke jalakaNoM meM vyApta aGgoM vAlI, sundarakaNThoM se yukta, dhIre dhore. gamana karane vAlo tathA caraNanikSepoM meM jinako karaniyoM kA zabda ho rahA hai aisI caturagaNikAoM ko kror3A ke lie prakSipta ( vikoNaM ) jala binduoM se sikta kro| bhAvArtha-he megha ! mahAkAla vana meM yadi saMdhyA ke samaya tuma jaina maMdira meM pahu~co to saMdhyAkAlIna pUjA ke bAda svedabinduoM se bhoMgo huI, dhIre dhIre calatI huI, apane caraNanikSepa ke sAtha karadhanI kA zabda karatI huI, komala kaNTha bAlI caturagaNikAoM ko tuma lIlA meM bikhare hue jalakaNoM se sikta karanA / 'MD":"AL
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya tAstatrAharmaNimayaraNannapurAH paNyayoSAH, prodgAyantIH sulalitapadanyAsamudbhUvilAsAH / pazyotpazyA navajalakaNadvisiktA vilolA, rattacchAyAcitavalabhizcAmaraiH phlAntahastAH // 10 // tA iti / tatra jinAlaye / ahaH tvadgamanasamayo divA ceditya syAhiyate / maNimayaraNannapurAH raNannazcate nupugazca tathoktA: majIro nUpuro'striyAm' ityamaraH | maNimayA raNanapugaH yAsa taaH| sulalitapadanyAsaM padAnAM zabdarUpANI caraNAnAM vA / 'padaM vyAjAnita ghisatrANalakSmasu' iti bhAskaraH / nyAsa: racanAvizeSaH tathoktaH / sulalita: padanyAso yasminkarmaNi tat / progAyatI: gAnaM kurvansIH / uddhRSilAsA: 5 bobilAsaH sUvilAsaH udgato 5 vilAso thAsAM taaH| ratnacchAyAkhamitAlIma yAsaraH ravAnA kamAnA chAyA yatyA khacitA mizritA valayazyAmaradaNDA yeSAM teH / 'balizcAmarada carmaNi iti vizva: / cAmaraiH prakIrNakaH / 'cAmaraM tu prakIrNakam' ityamaraH / palAmtahastAH zrAntapANayaH / etena dezikana zitam / taduvataM nutyasarvasve-'khagaphandukavastrAdiNDikA cAmara vajaH / droNAdi dhutvA yatkuryAnnatyaM taddezika bhavet' iti / navajalakaNavisiktAH navInalilazIkarANAM ho vA trayo vA dvitrAH 'sRjvArthaH' iti samAsaH / 'pramANe satyAntaH' iti upratyayaH / 'DityantyAprAde:' ityantyodalakataiH siktAH / strayati shessH| vilolA: cnyclaaH| utpazyA: utpazyantIti tathoktAH / 'pAnAdhmA' iti pakSyAdezaH / tAH pathyayoSitaH gaNikAH / pazya avalokaya // 10 // anvaya-tatra aharmANamayaraNannUpurAH sulalitapadanyAsaM prodgAyantIH uddh - vilAsAH utpazyAH navajalakaNikAdviasiktAH vilolAH ratnacchAyA khacitavasibhiH cAmaraH klAntahastAH tAH paNyayoSAH pazya | artha-mahAkAla bana ke aMdara sthita kalakala jinAlaya meM sUryakAntamaNi se nirmita zabda karate hue nUpuroM vAlI, manohara padanyAsa se yukta, U~ce svara se gAna karane vAlI, caramasImA ko prApta bhauhoM ke bilAsa vAlI, kAra kI ora dekhane vAlI, nae jalakaNoM se do yA tIna bAra sIMcI gaI, caJcala athavA atyadhika zobhAyamAna, ratnoM se khacita daNDa vAle cAmaroM dvArA jinake hAya thaka gae haiM, aisI una nRtya karane vAlI vesyAoM ko dekho| bhAvArtha--he megha ! yadi tuma jina maMdira meM pahuMcI to tumheM vahA~ maNiyoM
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 155 se yukta tathA bajate hue nUpuroM vAlI, sulalita padanyAsa ke sAtha gAtI huI, bhrUvilAsayukta, ratnajaTita daNDa vAlI, cAmaroM se thake hue hAthoM vAlI, varSA ke navIna binduoM se sikta tathA caMcala aura Upara kI ora dekhatI huI gaNikAe~ dekhane ko mileNgii| tvAM tatrAhadbhavanavalabherUz2abhAge niSaNNaM, sandhyArAgacchuritavarSa vidhudubhAsivaNDam / brakSyante tA viracitamiva byomti lIlAvitAnaM, vezyAsvatto nakhaevasukhAna prApya varSAgranindana // 11 // svAmiti / tatra jinAlaye / svasaH svatsakAzAt / nakSapadsukhAn nakSapadeSu. suratajanitanakhakSateSu sukhAnu sukhakarAn / 'sulaheto sukhakaraH' iti zabdArNave / varSAgajindUna ghRSTi prathamajalakaNAn / prApya labdhvA / etAH vezyA: paNyastriyaH / bhAI-babanavalabhaH jinAlayasyabalabheH bakradAraNa: / 'gopAnasautuvalabhI chAdane vakradAruNi' ityamaraH / UbhA aura mAge 1 aNNam pani / sAsana tavapurSa sandhyAyA rAgeNa churita mizritaM vapuH zarIraM yasya tam / vidyukudbhAsidA vidhudevobhAsI prabhAsvaro daNDo yasya tam / vyomni aakaashe| viracitaM nimitam / lolAvitaranamiva bilAsaSyamiva / 'astrIvitAnamulloco duSpAJa vastravaizmani' ityamaraH / prakSyanti prekSiSyante / / 11 // anvaya--tatra tAH vezyAH tvattaH na rakhapadasukhAn varSAna vinduna prApya arhavanabalabheH Urca bhAge niSaNNaM samdhyArAgasaritavarSa vicamAsi daNDaM lAM yomni viracita lIlAvisAnaM iva dayanti / artha-kalakala nAmaka jinAlaya meM nRtya karatI huI ve vezyAyeM tumase nakhakSatoM ko sukha dene vAle varSA ke prathamavinduoM ko pAkara arhanta bhagavAn ke maMdira kI chata ke UparI bhAga meM baiThe hue saMdhyA kI lAlimA mizrita zarIra vAle, vidyuta ke dvArA apane zarIra ko prakAzita karane vAle tumheM AkAza meM race gaye lIlA maNDA ke samAna dekheNgii| bhUyazca svastanitacakitAH kisvidityAttazaGkAH, kiJcittiryagvalitavadanAstatra paNyAjanAstAH / baddhotkampastanataTaluThallolahArAH salIlAnAmokSyanti tvayi madhukaraNivIrghAnkaTAkSAn // 12 // bhUya iti / bhUyazca pazcAt / tatra jinaalye| svAstamita aSitAH sava
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 pArvAbhyudaya gajitena kampitAH / kisviviti kimidamiti / AttazA gRhItA zaGkA yaabhistaaH| kiJcit Igat / limvalitabadanAH tiyaMgvalita vanitaM vadanaM yAsAM tAH / baDo. kampastanataTaluillolahArAH baddho racita utkrampI yayostI ca to stanau ca tayozvalasatRSNayoH' ityamaraH / salolAH lIlayA saha vartanta iti tathoktAstAn / tA: paNyAmanAH / svapi bhavati / madhukarazraNiyordhAn madhukarANA bhUzANAM zraSiH mAleba dostAn / kaTAkSAn apAGgAn |'apaanggomtryornte kaTAkSopAGgadarzane" ityamaraH / Amozyanti Avajili / pauruSakRtAH satyaH samaH pratyupakurvantIti bhAvaH / ___ anvaya-bhUyazca tatra vastamitacakitAH kisvit iti AttazaGkAH kiJcittiryagvalitabadanAH baddhotkampastanasaTaluThallolahArA tAH paNyAGganAH tvayi salIlAn madhukaraNivIn kaTAkSAn AmokSyanti / artha-punazca usa kalakala nAmaka jinAlaya meM tumhAre garajane se DarI huI yaha kyA hai ? isa prakAra zaGkA ko prApta huii| muMha ko kucha tirachA ghumAe huI. bhava se utpanna kapapI ke kAraNa jinake stana ke taTavartI hAra loTane se caMcala ho rahe haiM aimI ve vezyAyeM tumhAre Upara bhramaroM kI paMktiyoM ke samAna dIrgha kaTAkSoM ko chodd'eNgii| ityaM bhaktiprakaTanapaTustatra cAtoyagoSThI, kRtvA mandrastanitamuravaradhvAnamAvivitatvan / vandArUNAM zRNu sunibhUtastotrapAThaM munInAM, pazcAbuccairbhujataruvanaM maNDalenAbhilInaH // 13 // ityamiti / ityam anena prakAreNa / tatra caityAlaye / bhaksiprakaTanapaTuH bhakteguNAnurAgaspa prakaTana prakAze pazcataraH / mandastanitamukhavAnaM mandra stanitA metra mukhasya murajasya dhAne dhvanim / Adhivitamvan prAduH kurvan / 'prakAze prAdurNavaH spAta' ityamaraH / AsodhagoDI ca vAghragoSThImapi / kRtvA vidhAya / pazcAta bAdha goSThyanantaram / uccaH mahat bhujata havanaM bhujatarUNAM vRkSavizeSANAM vanaM sadupavanam / maNDalena maNDalAkAreNa | abhilInaH abhito vyAptaH san / kartari ktaH / vArUNA bandanazIlAnAm / 'vamdAruH' ityAmaH / munInAM yatInAm / sunibhUtastotrapAThaM sunizcalastutipaThanam / zRNu ati viSaya vidhehi // 13 // anyaya-pazcAt ca tatra ityaM bhakti prakaTanapaTTaH AtodhagoSThI kRtvA mandrastamitamuravaradhvAnaM Avivitantran ucca jataruvana abhi maNDalena lInaH bandAraNA munInAM stotrapAThaM sunibhRtaH ( sam ) zRNu /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 157. artha - anantara usa kalakala nAmaka jinAlaya meM isa prakAra bhakti ko prakaTa karane meM samartha bINA Adi cAra prakAra ke vAditroM ke saMlApa ko karake gambhIra garjanA bAlI mRdaMga kI dhvani ko prakaTa karate hue U~cI DAloM se yukta vRkSoM ke jaMgala ko maNDalAkAra vyApta karate hue vandanA karane vAle muniyoM ke stuti pATha ko cupacApa tunoM tasminkAle jaladharapathe svaM vitatya praharSA, dvidyuddIpajinamupaharanbhaktibhArAvana traH draSTAse tvaM dadhadiva muhuH svAmisevAnurAgaM, sAndhye sejaH pratinavajapApuSpa raktaM vadhAnaH // 14 // jine tasminniti / tasminkAle stotra atraNasamaye / jaladharapathe AkAge / praharSAt santoSAt / svaM svarUpam / vitara vistRtva | bhaktibhArAvanaH bhaktyatizayenAvanamraH namanazIlaH | namakamyajaskana iti raH / vidyudIpaiH vidyut eva dIvAstaH / enaM pratyagrajapAkusUmAruNam / sAndhyaM saMdhyAyAM bhavaM sAndhyam / tejo dIptim / 'tejaH prabhAvaM dIptI ca bale zuktastriSu' ityamaraH / vaghAnaH vahan / muhuH punaH / svAmisevAnurAgaM svAminaH jinezvarasya sevAnurAgaM prItim / dadhaviva dadhAtoti dadhatu dadhAna iva / tvaM bhavAn vRSTAse dakSinyase / karmaNi luT // 14 // 1 anvaya - tasmin kAle jaladharapathe svaM vitatya bhaktibhArAvanamraH prat vidyuddIpaiH jinaM upaharan pratinavajapApuSparaktaM sAnyaM tejaH dadhAnaH svAmisevAnurAgaM dadhat iva muhuH dRSTAsi | artha-stotra sunate samaya apane Apako AkAzamArga meM phailAkara, bhakti ke bhAra se namra hokara atyadhika harma ke kAraNa vidyut rUpI dIpakoM dvArA jinendra bhagavAn kI pUjA karate hue nae japAkusuma ke samAna lAla sandhyAkAla ke teja ko dhAraNa karate hue mAnoM bhagavAn jinendra ke prati sevA ke anurAga ko dhAraNa kie hue ke samAna tuma punaH punaH dikhAI doge / bhakti kurva'zatamakha ivAvirbhavAddavyarUpacitrAM vRtti svarasaracitAM zaikhinoM vA manojJAm / kaNThacchAyAM svavapuSi vanmAsmayan sAdhuvAda, nutArambhe hara pazupaterAInAgAjinecchAm // 15 // 1. dRSTAsi /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pAzvabhyudaya 1 bhaktimiti / zatamata va devendra iva / zrAvirbhavadiSyarUpaH divi bhavaM divyaM tacca tat rUpaM ca tathoktam AvirbhavatIti prAdhirbhavat divyarUpaM yasya saH tathoktaH / bhakta guNAnurAgam / kun / svarasarathitAM svasAmarthyaMkRtAm / zRGgArAdI viSe bImeM guNe rAge drave rasaH' ityamaraH / citrAM nAnAratnaviziSTAm / si vartanam / vA athavA | zaikhinoM zikhino mayUrasyeyaM zekhinI tAm / manozAM manoharAm / kaNThacchAyAM grIzacutim / kevalanIkAntimityarthaH / vapuSi nijazarIre / vahan zraran 1 sAdhuvAdaM prekSakajanazlAghanoktim / 'janodAharaNaM kIrti sAdhuvAdaM yazo vidu:' iti dhananjayaH / mAsmayan akutsayan / pazupateH IzAnadikpateH rudrasya nRtArambhe jinendradarzanAntarakRte AnandanartanaprArambhe / ArdrabhAgAjinecchAm ArdrA zoNitAda yannAgAjinaM gajavamaM / 'ajinaM carmakRttiH strIH ityamaraH / tatrecchAM kAGkSAm / hara vyA . bhaveti tAtparyam / / 15 / / 158 anvaya- zatamakhaH iva pazupateH bhakti kurvan AvirbhavaddivyarUpaH svarasa racitAM divyAM vRtti manozAM zekhinIM kaNThacchAyo vA svavapuSi vahan nRttArambha sAdhuvAda yan AnAgAjinecchAmA sma hara athavA zatamata iva AvirbhavadivyarUraH bhakti kurvan svarasa racitAM citrAM vRtti vA dakhinoM manozAM kaNThacchAyAM svayapuSi bahun bhAsmayan pazupateH nRtArambhe bhAdraMnAgAjineAm hara / artha -- saudharmendra ke samAna mRga Adi prANiyoM ke rakSaka bhagavAn jinendra kI bhakti karate hue, divya rUpa ko prakaTa kara apanI icchA se racI gaI divya avasthA athavA manoja mayUra ke kaNTha kI kAnti ko apane zarIra meM dhAraNa karate hue nRtya ke Arambha meM prazaMsA ko prApta kara apanI nae nAgakesara ke phUloM (se jina pUjana karane ) kI icchA ko viphala mata karo athavA nae nAgakesara ke vRkSoM kI jo tumheM ( megha ko ) prApta karane kI icchA hai, use viphala mata karo yA tumhAre sadRza anya medhoM kI jo jinapUjA kI abhilASA hai, use viphala mata kro| athavA devendra ke samAna jisakA divyarUpa prakaTa huA hai aise tuma bhakti karate hue apanI sAmarthya se ratrI maI nAnA ratnoM se viziSTa avasthA ko yA mora kI manohara kaNTha kI dyuti ko apane zarIra meM dhAraNa karate hue, bure bhAva na kara IzAna dizA ke svAmI rudra kI rakta se gIle gajacamaM ko dhAraNa karane kI icchA ko dUra karo arthAt ukta gajacarma ke samAna hokara tumhIM usakA sthAna grahaNa karI / nATyaM tanvansuruciratanurnATaya vyomara, sArApuSpaprakararucire saumyavidyunnarTI tAm /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga nAyaM raudro muriti ciraM sAdhuvAdaiH priyAnte, zAntodvegastimitanayanaM dRSTabhakti dhaanyaa|| 16 // mATyamiti / bhavAnyA bhavasya paralyAH / 'varuNendrabhava' ityAdinA kI AnacAgama- apam eSaH / raudraH sadrasambandhaH / athavA bhayaGkaraH / na na bhavati / kintu / madhuriti madala iti / 'komalaM mRlaM mRdubhatyaparaH / ciraM dodhakAlam / sAdhudhAvaH balAghoMktibhiH / priyAnte priyasyezvarasya dinindraspa anne samope / zAntochaigastimilanayanaM zAntaH udvego gajAjinadarzana bhayaM yayostaM ataeva stimite nizcite nayane yasminkarmaNi tat / 'udvegastvarite kleze bhaya mantharagAmini' iti kAmadANave / vRSTabhaktiH bhaktiH pUjyeSvanurAgaH dRSTrA bhaktrisya saH 1 suciratanaH surucirA manoharA tanuryastha saH tathoktaH san / tArApuSpazkararucire tArA eva puSpANi seSAM prakaraH samUhastenaruciraM tasmin / anena prAk puSpA mali vidhAyeti 'vamyate / vyomaroM vyomaivaraGga nATyasthAnaM tasmin 'raGgayuNi raGgo nA roge nRsasthale raNe' iti bhAskaraH / nATyaM nartanam / tanvan kurvan / tAM prasiddhAm / somyavidyumnaToM saumyA ramyA vidyut taDit saiva naTI nataMkI tAm / tAM nAdaya nataMya / / 16 // anvaya-nATya tatvan na ayaM raudraH (apitu) mRduH iti priyAnte sAdhuvAdaH 'bhavAnyAzAntodvegastimitanayanaM ciraM dRSTa bhaktiH suruciratanuH tArApuSpaprakara rucire vyomaraGge tA saumpavidyunmIM nATaya / artha-gIta aura vAdya se yukta nRtya karate hue yaha nRtya karane vAlA bhayaMkara nahIM, apitu mRdu hai, isa prakAra apane pati ke samIpa meM prazaMsA paraka vacanoM se indrANI se bhaya rahita aura nizcala netroM se jisakI bhakti cirakAla taka dekhI gaI hai, aise manoja zarIra vAle tuma tArArUpa bikhare hue phUloM ke samUha se manojJa AkAzarUpa raGgasthala meM usa prasiddha manojJa yA manohara bijalo rUpI naTI ko ncaao| AlokyaivaM zriyamathamahAkAladevAlayAnAM, kRtyA sAndhyaM samucitavidhiM dhAtra bhUyo nagaryAm / lolAM pazyanvihara zanakai rAtrisambhogahetogacchantInI ramaNavasati yoSitAM tatra naktam // 17 // Alokyeti / apa AnandanartanAnantaram / evamuktaprakAreNa / mahAkAladevAlayAmAM mahAkAlavanaspatyAlayAnAm / dhiyaM sampattim / Aloya prekSya / atra caityAlayanikaTadeze / sAndhyaM sandhyAkAla sambandhinam / samucitavidhim - svayogyA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pAzvAbhyudaya nuSThAnamapi kRtvA vidhAya / bhUyaH pazcAt / tantra nayA vizAlAyAm ! nAsaM rAtrI / 'naktaM ca rajanAviti' ityamaraH / rAtrisambhogahetoH rAtrI kriyamANasambhogaH tathoktaH tasya hetuH tasmAt / ramaNavasati priyasadanam / 'vasatiH sthAnanizamonijokmani vezmani' itti nAnAryaratnamAlAyAm / gacchantInAM gacchantIti gacchantyastAsAm tRtyaH / 'mRdug' iti chii| ghoSito nArINAm / lolA zRGgArAdibhAvam / pazyan pazyatIti pazyan san / zavakaH mandagarjanAdirahitaH sannityarthaH / vihara saJcara // 17 / / anvaya--atha eva mahAkAladevAlayAnAM zriyaM Alokya atra bhUyaH sAdhyaM samucitavidhi ca kRtvA tatra nagaryA naktaM rAtrisambhogahetoH ramaNavasati zanakaiH gacchantInAM yoSitAM lIlAM pazyan vihara / artha-nRtya ke bAda pUrvokta prakAra se mahAkAla vana meM sthita jinendra mandiroM ko zobhA dekhakara yahA~ ( jinamandira meM ) punaH sandhyAkAlIna bhagavAn arhanta ke yogya ( stutyAdika kriyA karake usa nagarI meM rAtri ke samaya rAtrikAlIna sambhoga ke lie priya ke nivAsasthAna ko dhIre { dhIre ) jAne vAlI striyoM kI zRGgArAdi krIr3AoM ko dekhate hue vihAra kro| garjatyuccairbhavati pihitavyomamArge ramaNyo, gADhotkaNThA madanavivazAH pusu sakepsagoSThIm / ekAkinyaH kathamiva ratau gantumIzA nizIthesvAloke narapatipathe sUcibhestamobhiH / / 18 / / garjantIti / pihitavyomamArga AcchAditAkAzamArge / ' dAna nAperupasargasyA kArasya laka' bhavati lagi / uccAdhikam / garmati ghoSayati sasi / nizIthe rAtrau / sUdhibhedyarati sAndarityarthaH / tmobhirndhkaaraiH| lAloke rUddhadRSTiprasAra / narapatipathe rAjamArge / ekAkinyaH niHsahAyAH / 'ekAdAki svAsahAye' iti Akin pratyayaH / 'nRdum' iti ho| gAvotkaNThAH priyasamAgama cintAkalitAH / mavana vivazA: manmathavazagatAH / 'vivazoriSTadaNTanIH' ityamaraH / ramanyaH nAvyaH / rato suratanimittam / 'heto hetvarthaH sarvAH prAyaH' iti saptamI / pusu puruSeSu / satagoSThIm uddezasthAnam / 'saMtastu samayaH' ityamaraH / kathamiva kena prakAreNa / gantu' yAtum / IzAH samarthAH samarthA na bhavantIti yAvat / / 18 // azvaya- pihitavyomamArga bhavati upacaH garjati nikSIthe narapatipaNe sUvibhavaH tamobhiH saddhAloke pusu gADhotkaNThAH madanavivazAH ramabhyaH ratau sakatagoSThI ekAkinyaH gantuM kathamiva IzAH /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 161 artha-jisane AkAzamArga ko AcchAdina kara diyA hai aise tumhAre dvArA U~ce svara se garjanA karane para rAtri meM rAjamArga para atyanta gahana andhakAra ke dvArA prakAza ke roke jAne para puruSoM ke viSaya meM jinheM tIna utkaNThA utpanna ho gaI hai aisI kAma se zivAi~ sambhoga kIr3A ke lie saGketa sthAna para akelI jAne meM kaise samartha hoMgI? arthAt samartha nahIM hoNgii| tasmAnnocce+niSu ca bhavADambaraM saMharAzu, pratyUhAnA karaNamasatAmAdRtaM nonnatAnAm / karttavyA te sujanavidhure pratyuto pakriyA sA, sodAmanyA kanakanikasnigdhayA vayovIm // 19 // tasmAditi / tasmAt kAraNAt / dhvaniSu gajiteSu / umpaiH mahAn / na bhava tvaM mA bhUH / AjambaraM gajitam / 'ADambaro'strIsaMrambhe gajita tUrvanisvane' iti bhAskaraH / Azu zIghraNa / saMhara nivartaya / asatAM durjanAnAm / prasmUhAnAM vighnAnAm / "bighnontarAyaH pratyUhaH' ityamaraH / pharaka vidhAnam / zrAvRtaM priyaM bhavati AdRta sAdarAcitam' ityamaraH / unnatAnA sajjanAnAM na mAvRtaM na bhavati pratyuta ki tahi / sujana bhI sajjana / thAsAM vanitAnAm / vidhure vipadi / upakriyA upakRtiH / te tava / kartaNyA vidhyaa| 'cA nAkasya' iti vA SaSThI / tvaraNa vidhaatvyetyrthH| kanakanikaSasnigghayA kamakasya nikaSo niSyata iti vyutpattyA nikaSopalagatarekhA tasyeva snigdhaM tejo yasyAstayA / "viyu snigdhaM tu masUrNa sAndre klIDa tu tejasi' iti zabdArNave / saudAmAyA sudAmno'driNaH ekadika saudAmanI vidyut 'ekadizA' ityaN / tayA uvA mAgaMbhunnam / varzaya prakAzaya / / 11 / / / andhadha-tasmAt dhvani ucca na bhava, ADambaraM ca Azu saMhara / pratyUhAnAM karaNaM amataM AdRtaM na unnatAnAM / pratyuta (he ) sujana bAsA vidhure upakiyA ta kartavyA / kanakanikaSasnigdhayA saudAmityA unI darzaya / artha-ataH dhvani uccAraNa ke viSaya meM UMce na hoo arthAt manda svara se garjanA karo / vighnoM kA karanA durjanoM ko priya hai, unnatoM (U~ce) yA mahAn vyaktiyoM ko nahIM / balki he sajjana ! ina striyoM kI Apatti ke samaya tumheM upakAra karanA cAhie / sonA jA~cane kI kasauTI kI rekhA ke samAna teja vAlI bijalI se bhUmi ( mArga ) dikhlaao| krIDAhetoryadi ca bhavato garjanenotsukatvaM, mandamandaM stanaya vanitAnUpurArAvahRdyam /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 pAzrvAbhyudaya tAsAmantamaNitasubhagaM sambhRtAsAradhArastoyotsargastAnatamukharo mA ca bhUyiSalavAstAH // 20 // krIThAhetoriti / yadi ca pakSAntare / 'pakSAtare cedi ca' ityamara / bhavataH tava / krIDAhetoH vilAsanimittam / garjanena stanitena / utsukaravaM lAmmaTyam / 'iSTArthoyukta tatsukaH' ityamaraH / tahi ! vanitAnapurArAvahudhaM vanitAnAM nArINAM napurasyArAva isa ivanirida 'AravArAvasaMrAvavirAvA' ityamaraH / hRdyaM hRdayasya priyam tathIvatam yayA bhavati tathA / 'pazyapatha' ityAvinA nipAtanA pratyayaH / 'hRdayaspa hRdyApalAsa' iti hRdAvezaH / 'abhISTebhIpsitaM hRdyam' ityamaraH / tAsA mArINAm / antamaNitasubhagam antarmaNimiva anakSitakUjitamiya subhagaM mno| haraM yathA bhavati tathA / mandamanda zanaiH zanaiH / vIpsAyAmiti dviH' / stanaya gajaMya / tAH striyaH / ciAlavA: bhIravaH / viSalavovihvalaH' ityamaraH / bhavatIti tapta iti zeSaH / sambhUtAsAradhAraH sambhRtA AsArasya dhArA vegavavarSasya dhArA mena saH / topotsargastanitamukharaH somasya utsargo varSaNaM tamnimittaM yat stanitam uccagajitamityarthaH / na mukharo vAcAlaH | mA pabhUH na bhavetyarthaH / / 20 / / anvaya-yadi va krogahetoH bhavataH marjanena utsukavaM vanitAnapurArAvaSya tAsAM antarmaNita subhagaM manvaM mandaM stanaya sambhRtAsAradhAraH toyotsargastamitamukharaH kamA bhUH tAH vivalayAH / ___ artha-yadi krIr3A ke lie Apako garajane kI utsukatA hai to striyoM ke nUpuroM kI dhvani ke samAna hRdaya ko priya, una striyoM kI rati krIr3A ke samaya uccarita akSararahita dhvani vizeSa ke samAna manohara manda manda garjanA kro| vegavatI varSA kI dhArA ko niSpatti karane vAle tuma jala vRSTi ke lie kie jAne vAle garjana se zabdazIla mata bano, kyoMki ve striyA~ Darapoka hotI haiN| itoveSTitAni- . bhrAntvA kRtsnA puramiti ciraM rAtrisambhogadhUpailebdhAmodaH sukhamanubhava svaM garIyAnazeSAm / tAM kasyAMvinavalabhI suptapArAbatAyA, nItvA rAtrI ciravilasanAssinna vidyutatkalanaH // 21 // bhrAntyeti / rAtrisambhogadhUpaiH rAtrI nikSiptasambhogadhUpaH / labdhAmoyaH sandhaH Amodo manoharaparimalo yasya saH / garIpAn prakRSTo guruH 'guNAGgAt' iti Iyas / 'priyasthira' iti garAdezaH / vaM bhavAn / nt sakalAm / 'vizvamazeka kRtsnam
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga ityamaraH / puraM purIm / 'pU: stro purInagayauM vA' ityamaraH / iti evam / ciram / bhrAntvA bikRtya / ciravilasamAt cirasphuraNAt / binavidyutkalanaH khimnA malAntA vidyudevavAla kAntA yaspa maH / 'kalayaM zroNibhAdhyayoH' ityamaraH / hupsapArAbatAyo muptAH pArAtratA parasparaviyuktAH kalaravAH yasyAM tasyAm / 'pArAvataH kalaramaH' ityamaraH / anena pArAyatakAntAyAM sukhAnubhavo dhvanyate / kasyacit kvacit / bhavanavalabhI bhavanasya balabhAvAcchAma ne uparibhAga ityarthaH / 'AcchAdana smAdalabhiH gRhANAm' ipti phlAyudhaH / azeSAM sampUrNAm / tAM patrI nizAm / nautvA yApayitvA / sukhaM viSayasukhaM / anubhava anubhUyAH / / 21 / / anvaya-rAtrisambhogadhUpaiH lamdhAmodaH ciravilasanAta khinna vidyutkAlatraH garIyAn tvaM iti kRtsnA puraM bhrAntvA suptapArAbatAyAM kasyAJcit bhavanavalabhI to azeSAM rAtrI nItvA samva anumava / artha-rAtrikAlIna sambhoga ke samaya prayukta dhUpoM ( dhUpa, candana, aguru Adi sugandhita drakSyoM ke cUpoM ) se prApta sugandhavAle badata dera taka camakane ke kAraNa thako huI bijalI rUpa patnI vAle gurutara Apa isa prakAra sampUrNa nagara meM bhramaNa kara soe hue kabUtaroM se yukta kisI bhavana kI chata para usa sampUrNa rAtri ko bitAkara sukha kA anubhava kro| padyapyasyAM kSaNaparicayaH svargavAsAtizAyI, tatrAsakti sapadi zipilIkRtya baraM ca yogAm / dRSTe sUrya punarapi bhavAnyAhayevadhvaziSTa, manvAyante na khalu suhRdaambhyupetaakRtyaaH|| 22 / / pavIti / alpAm ujjayinyAm / agapariSayaH kSaNasyotsavasya pariSayaH paricaryA / kAlavizeSotsavayoH kSaNa:' ityamaraH / svargavAsAtizApI svargavAsAvayAsazayeta ityevaM zIla tathoktaH / svargasukhAdapi prakRSTaH / madyapi bhavati ghetamApi / satra nagaryAm / Asakti lAmpaTyam / iSTe udite / sUrye bhAnau / yogAt saJjateH / sadudRye bhogavigamAdityAzayaH / 'yogaH sannahanopAyadhpAnasaGgatiyuktiSu' ityamaraH / varaM ca virodhamapi / sapadi zIghraNa / zithilIkRtya parihatya / punarapi bhayopi / bhavAn tvam / avaziSTam avazeSamArgam / vAhyet gacchet / tathAhi muhavA mitrANAm / 'atha mitraM sakhA suhRt' ityamaraH / abhyupetArthakRtyAH abhyupetA aGgIkRtA arthasya prayojanasya kRsmA kriyA yaste tathoktAH / aGgIkRtamitra prayojanA ityarthaH / 'arthobhidheyaraivastuprayojananivRttiSu ityamaraH / 'kRtyA kriyA devatayoH kAryestrIkupite triSu' iti yAdavaH / na khala maMgAyAte maMdAna bhavanti hi maMtram iva mAcaratIti maMdAyate / sundhAtuH 'niSedhavArapAlaMkArajizAsAnunaye salu' ityamaraH // 22 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzvabhyudaya anvaya- yadyapi asyAM kSaNaparicayaH svamaMtrA sAvizAyI ( tathApi ) takra Asakti yogAt vairaM ca zithilIkRtya punarapi sUrye dRSTe bhavAn adhvaziSTaM vAhayet 3. suhRvAM abhyupetArthaM kRtyAH na khalu mandAyante / artha- yadyapi isa nagarI meM kSaNabhara kA paricaya svarga meM dIrgha samaya taka ) nivAsa karane kA bhI atikramaNa karatA hai tathApi usa nagarI meM Asakti (tIvra anurAga ) ko zithila ( kama ) karake tathA mere sAtha mitratA ke kAraNa zatrubhAva ko chor3akara punaH sUrya dikhAI dene para Apa zeSa mArga ko pAra kareM, (kyoMki) mitra ke kArya ko aGgIkAra karane vAle sajjana vilamba nahIM karate haiM / 164 bhAvArtha - isa nagarI meM eka kSaNa kA nivAsa svarga meM sAgaroM paryanta nivAsa se adhika acchA hai / ruddhe bhAnau nayanaviSayaM nopayAti tvayA'sau mAso' bhaGgAdaghanirasanaM mA sma bhUyannimittam / tasminkAle nayanasalilaM yoSitAM khaNDitAnAM, zAnti neyaM praNayibhirato va bhAnotyajAzu // 23 // ruddha iti / tvayA bhavatA bhAno sUrye / ru tirohite sati 'saMtrotaM svamAvRttam' ityamaraH / asau bhAnuH / nayanaviSayaM janAnAM netragocaram / nopayAti nopagacchati / mAsaH mAsasya paddannomAs' ityAdinA mAsazabdasya mAsityAdezaH / bhaGgAt apUraNAt / svannimittaM tvameva nimittaM kAraNaM yasya tat tathoktam / adhanirasanaM du:khanivAraNam / 'aho duHkhabhyasaneSvadham / 'pratyAkhyAnaM nirasanaM pratyAdezo nirAkRti' iti cAmaraH / mA sma bhUt mA janiSTa / sUrye adRSTe divasagaNanAyA abhAvaH / tadabhAve mAsapUrtijJAnAbhAvaH / tadabhAve kAntAyAH saMvatsara pramitasya virahaduHkhasya nivAraNam / tvatsamparkAdi nAbhAvi na bhavatu / kintu mAsapUraNAdeva jAyatAmiti tAtparyam / kintu / tasmirakAle prAgukte sUryodayakAle khaNDitAnAM yoSitAm nAyikAvizeSANAm / 'jJAte'nyAsaMgacikRtepyAkaSAyeti' dazarUpake / nadhanasalilam anajalam / praNayibhiH priyatamaiH / zAsti zamanam / neyaM netatryam / NIJ dhAtuH vikarmakaH / ataH kAraNadvayAt / bhAnorakasya / vatmaM mAgaMm / Azu zIghram | tyaja muJca / tasya roghako mA bhUdityarthaH / I anvaya ---vamA bhAna ruddha e asau nayanaviSayaM na upayAsi / tvannimittaM bhAsaH bhaGgAt apanirasanaM mA sma bhUt / tasmin kAle khaNDitAnAM yoSitAM nayanasalila praNayabhiH zAnti neyam / ataH bhAno varamaM Azu syaja / 1. mAso /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoya sarga artha--Apake dvArA sUrya ruddha ho jAne para yaha ( sUrya ) netroM ke viSaya ko prApta nahIM hotA hai arthAta A~khoM se dikhAI nahIM par3atA hai| Apake kAraNa prakAza kA vinAza ho jAne se duHkha kA vinAza nahIM hogA ! usa samaya arthAt sUrya darzana ke samaya khaNDitA striyoM ke netroM kA jala praNayI vyaktiyoM ke dvArA zAnti ko prA ..yA jAnA hae / dUdha ke mArga ko zIna hI chor3a do| vyAkhyA-jaba megha bIca meM A jAyagA to sUrya dikhAI nahIM degaa| jaba taka prakAza dikhAI nahIM detA hai, taba nakA khaNDitA nAyikAoM kA du:kha vinAza nahIM hAtA hai| sUryodaya ke samaya khaNDitAnAyikA ke A~suoM kA zamana unake premI kreNge| ataH hai megha ! tuma sUrya ke mArga ko zIghra chor3a do| bhAso bhaGgAt ke sthAna para mAmo bhaGgAt pATha mAnane para artha isa prakAra hogA-he megha ! Apake dvArA sUrya tirohita hone para yaha / sUrya ) logoM ko dRSTigocara nahIM hotA hai / mAsa ke pUrNa na hone se tumhAre kAraNa duHsva kA nivAraNa na ho arthAt sUrya jaba dikhAI nahIM degA to divasa kI gaNanA kA abhAva hogA / dina kI gaNanA ke abhAva meM mAha kI samApti ke jJAna kA abhAva hogA / isa abhAva ke kAraNa kAntA ke eka varSa pramANa viraha duHkha kA nivAraNa hogA, kintu yaha tumhAre dvArA na hokara mAsa pUrA hone para hI ho / sUryodaya ke samaya khaNDitA nAyikA ke A~suoM kA zamana unake premI kareMge, ataH he megha ! tuma sUrya ke mArga kA zIghra hI chor3a denA / khaNDitA nAyikA kA lakSaNa mAhityadarpaNakAra ne isa prakAra diyA haipArzvameti priyo yasyA anyasambhogacihnitaH / sA khaNDiteti kathitA dhIrarIkiSAyitA / / 3 / 75 / / anya strI ke saMmarga-cihnoM se yukta nAyaka jisake pAsa jAya vaha IryA se kaluSita strI khaNDitA kahalAtI hai| anyaccAnyavyasanavidhureNA''rya mitreNa bhAvyaM, tanmA bhAnoH priyakamalinI saMstava tvaM nirundhAH / prAleyAstra kamalayavanAtsopi hatu nalinyAH, prAyavRttastvayi karadhi syAdanalpAbhyasUyaH / / 24 // anyaccati / anyantra tanmArgarAMdhe dUSaNAntaramityarthaH / Arya bhI pUjya / mitreNa 'bhAnunA / suhRdA vA / 'suhRdAvityazAstragrandha nirdezeSu mitra' iti nAnAtharatnamAlA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvabhyudaya yAm / anyamyasanavidhureNa anyaduHkhaduHkhitena / bhASyam avazyam / 'orAvasyake iti paNa / tat tasmAt / mAnoH aruNasya 1 priyakalinI saMstavaM priyA cAso kamalinI ca tasyAH nalinyAH saMstavaM paricayam / 'saMstanaH sthAyaricayaH' ityamaraH / tvaM bhavAn / mA nivandhAH mA sma nivArayasva / sopi inaH / nalinyAH nalAni ambujAmi asyAH santIti nalinI padminI ! tUNe'mbuje nala nAtu rAzi kAle tu na striyAm' iti zabdAve / tasyAH kAntAyAH / kamalabadanAt kramalaM svakusumameva vadanaM mukhaM tasmAt / bhAleyAnaM prAlepameva akhaM nAmbu / 'rodanaM cAnam' ityamaraH / ham apanayanAya / pratyAvRttaH pratyAgataH / bhAnordezAntarAgamanAmmalinyA- khapiData amiti bhAvaH / tvayi bhavati / karadhikarAnazUna hastAnyA ruNaddhi iti kara vivap / tasmin karadhikaranivArake sati / 'balihastAM zamaH karAH' ityamaraH / amalpAbhyasUyaH adhikadveSaH / syAt bhavet / / 24 // anvaya-anyat / Arya mitreNa anyazvasanavidhuraNabhAvyaM, tat tvaM bhAnoH priyakamalinI saMstava mA nirundhAH / nalinyAH kamalayapanAt prAleyAna hata pratyApRtaH saH api tvayi kararudhi analpAmpasUyaH syAt / ___ artha he Arya ! dUsarI bAta yaha hai arthAt sUrya kA mArga rokane para dUsarA doSa yaha hai ki mitra ko dUsare kI vipatti se duHkhI honA caahie| ataH tuma sUrya kA priya kamalinI se paricaya mata roko / kamalinI ke kamala rUpa mukha se himarUpa AMsU ko haTAne ke lie punaH AyA huA vaha sUrya bhI tumhAre dvArA kiraNoM ke roke jAne para adhika IrSyA vAlA hogA / gambhIreti sthamapi subhamAM sAM dhunI mAnamaMsthA, gatvA tasyA rasamanubhavatvayyatisvacchavRttaH / gambhIrAyAH payasi saritazcetasIva prasanne, chAyAtmApi prakRtisubhago lapsyate te pravezam // 25 // gambhIrani / gambhIrAyAH saritaH gambhIrAnAmataTinyAH udAttanAyikAyAzceti dhvanyate / prasanne anuraktavAnmalazanye / cetasIya manasIva / prasanne nirmale / pati padake / prakRti subhago prakRzyA svabhAvena subhagaH sundaraH / 'sundare'dhika bhAgyAMza ukleiM taTavAsare / turIyAMze dhImati ca munamaH' iti zabdArNave / te tava / chAyAsmApi chAyArUpa AtmA tathoktaH so'pi / bimbaM zarIraM ca / pravezam / lapsyate prApsyati / sAkSAtpravezanamanicchorapi / chAyAdvArA vA tadrasAnupravezasyAvazyaM bhAvivAdityAzayaH / svamapi bhavAnapi / subhagA manoharAm / to dhunIm gambhorAkhyAM nabom / gasthA prApya / gambhIreti nimnavatIti gAmbhIryaguNavatIti vA / mAvasthAH avasa
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vitIya sarga 167 mA kuru / tyapi bhavati / pratisvacchavRtte atisvAchA nirmalA puttirAdharaNam ambhasA pramo vA yasyAstasyAH / tasyAH gambhIrAyAH / rasama badakam / zRGgArAvirasa vaa| anubhava anubhavaH // 25 // anvaya-vaM api nA subhagA dhunI gambhIrA iti mA avasthAH / gatvA svayi atisva kachavRtteH tamyAH rasa anubhava / gambhIrAyAH saritaH ghetasi iva prasamle pasi taM prakRtisubhagaH chAyAsmA api prazaM lAte / ___artha-tuma bhI usa manohara nadI kI atyadhika gaharI hone ke kAraNa : avajJA mata karo 1 ( vahA~ ) jAkara tumhAre viSaya meM atyanta nirmala buddhi vAlI athavA sunirmala AcAravAlI usa gambhIrA nadI ke rasa (jala-prema') kA anubhava karo / gambhIrA nadI ke mana ke samAna nirmala jala meM tumhArA svabhAva se sundara chAyA rUpa prativimba ( parachAhIM) bhI praveza ko prApta kregaa| tasmAdevaM praNayaparatAM svayyabhinyajjayantI, lolAhAsAniva vidadhatI sA dhunI zIkarosthAn / tasmAvasyAH kumudavizavAnyAhasi tvaM na dhairyA moghIkatu baTulazapharotamaprekSitAni / / 26 // tasmAviti / tasmAt nataH / zIkarospAna jalakotpannAn laulAhAsAnu lIlAmukatA hAsAstAn / vipatIva kurvatIva sA mI sA nahI / svapi bhavati / evam ukta prakAreNa / praNayaparato rAga paratvam / abhiSyamjayamtI prakAzayantI / bhavedeti zeSaH / tasmAt praNayaparatvamyanAdeva / asyA: gambhIrAyAH / aba vinAvAni kumuvAnIka vipAdAni kuvalayanirmalAni / baTulazapharonikSitAni car3hakAni zIghrANi pharANAM mInAnAm udattanApulavitAnyeva prekSitAni lopanAni / 'pAzvavaMcaTala zIghram / ' idhi / etadeva gambhIrAyAH svayi anurAgam / bAta pATyAt / modhIta nirarthakakaraNAya / evaM bhavat / mAhA~sa yogyo na. bhavati / saphalA kuviti bhAvaH // 26 // anvaya tasmAt zIkarotthAna lIlAhAsAn vivaratI iva sAdhu nI evaM svapi praNayaparatA kamajayantI ( bhavet ) tasmAt asmAH kumupavizavAni caTulamApharodvatanaprekSitAni dhairyAt modhIkAtuna ahasi / artha-prema prakaTa karane ke kAraNa jalakaNoM ko utpatti dvArA mAnoM lIlApUrvaka hAsya karatI huI vaha nadI isa prakAra yadi tumhAre prati prema ko vyakta kare to ( tuma) gambhIrA nadI ke kumudoM ke samAna ujjvala aura
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 pAzrvAbhyudaya machaliyoM ke caMcalatApUrvaka loTane rUpa avalokanoM ko dhRSTatA ke kAraNa niSphala karane ke yogya nahIM ho / jJAsyasyuccaiH pulinajaghanAduccaratpakSimAlAbhAsvatkAJcImadhuraraNitAtkAmasevAprakarSam / tasyAH kiJcitkaradhRtamiva prAptavAnora zAkha, hutvA' nIlaM salilavasanaM muktaroponitambam // 27 // jJAsmasIti / tasyAH nadyAH / kiJcit karatamitra kiJcidoSat kareNa ghutaM hastAvalambitamiva / prAptavAnorazAstra prAptA vyApsA vAnIrasva vRkSavizeSasya zAkhA pena tat / mumatarodhonitamyaM muktastyaktI roSastaTameva nitambaH / 'pazcimaNibhAge ve kaTIkaTI' iti yAdayaH / nIla kRSNam / salilavasanaM salilameva vasanam / vastra nIlAmbaradharaNaM virahatApanivAraNamiti prasiddhiH / huskhA apanIya / usabaraspakSimAlAbhAsvarakAJcImavaraNitAta upadaratAM svanasA pakSiNA mAlA saiva bhAsvaskAJcI spharanmekhalA tasyA madhuraM atipriyaM raNitaM niryasya sat tasmAt / pulina jaghanAt pulinameva javana tasmAt / 'toyosthita tatpulinam' ityamaraH / kAmisevAprakarSa manmathasevanotkarSam / uccairadhikam / zAsyasi maniSyAga / tAmutphullapratatalatikAgUDhaparyantavezAM, kAmAvasthAmiti bahurasAM darzayantI niSadha / prasthAnaM te kathamapi sakhe lambamAnasya bhASi, jJAtAsvAdo vivRtajaghanA ko vihAtu samarthaH // 28 // tAmiti / sakhe he mitra / baharasA bahulo raso jalaM zRMgArAdiramo yasyAstAm / kAmAvasthA manmayAvasthAm / iti evaM rotyA / varzayantIm prakaTayaMtIm / utphulla pratatalatikAgajaparyantakezAm udgatAni phallAni puSpANi yAmAM tAstAbhiH / pratatAmitikAbhiH vallarIbhiH gar3haH saMvRttaH paryantadezI sasyAssAm / 'pratativistRtI vallyAma' iti vizvaH / to gambhIra nadIn / niSadha Azritya / lambamAnasya avalammyamAnasya / jaghanamAruhya sthitasyaili damyate / te tava / prasthAna prayANam / 'prasthAna gamanaM gamaH' ityamaraH / kathamapi kRNApi / bhASi bhaviSyati / atrakRcchrave kAraNamAha / nAtAsvAdaH anubhUtarasaH / vivRtajaghanA vivRtaM prakaTisa jadhana karistapUrvabhAgovA yasyAstAm / 'japanaM syAtkaTi pUrva zroNItAMgAvarA sthAt' iti mAdayaH / vipulaapanAmiti pAThaH / vihAtu tyaktuma / kaH pumAn / samaya: dakSaH / kopi na zAkta iti bhAvaH / 1. nIsvatyapi paatthH|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga anvaya--uccaratyakSimAlAbhAsvarakAmcImapurANitAt ucca: pulinajadhanAt yasyAH kAmasevAprakarSa jJAsyasi / sakhe! muphtarodhonitamba prAptavAnIrazAkha kiJcit karata iva nIlaM salilavasana hutyA bahurasAM kAmAvasyAM iti darzayantI utphullapratasalatikAgRtaparyo saniSadya bhabamAnasya se prasthAna kathapi bhAvi ? kaH zAsAsvAdaH vivRtajaghanAM bihAtu samarthaH ? ___ artha-Upara ur3ate hue athavA dhvani karate hue pakSi samUha ke rUpa meM teja se sphuraNa karatI huI karadhanI kI madhura dhvani se ( tathA ) UMce retAle taTa rUpa kaTibhAga (pakSa meM-U~ce taTa ke tulya kaTi pradeza se yukta) gambhIrA nadI ke saMbhoga krIr3A ke prakarSa ko jaanoge| he mitra ! taTa rUpa nitamba ko chor3ane vAle, beta kI zAkhA taka pahu~ce hue aura hAtha se kucha pakar3e gae ke samAna nIle jalarUpa bastra ko haTAkara vipula anurAga se yukta kAma kI avasthA ko isa prakAra prakaTa karatI huI, phalI huI vistRta latAoM se jisakA paryanta bhAga DhakA huA hai aisI gambhIrA nadI kA Azraya pAkara jala ko grahaNa karane ke lie apane zarIra ko lambA banAne vAle ( pakSa meM-viSaya sukha kA anubhava karane ke lie apane zarIra ko bar3A banAne vAle ) tumhArA prasthAna kisI prakAra hogA ? saMbhoga zrRMgAra rasa kA anubhava kiyA huA kaoNna puruSa jaghana ko prakaTa karane vAlI strI kA tyAga karane meM samartha hai ? bhAvArtha-yahA~ gambhIrA nadI kI nAyikA ke rUpa meM kalpanA kI gaI hai| jisa prakAra kisI nAyikA ke prema meM anurakta vyakti vastra ko chor3akara apane nitamboM kA pradarzana kara kAma kI avasthA ko vyakta karane vAlI usa nAyikA ko nahIM chor3a sakatA hai, usI prakAra megha bhI jalarUpa vastra ko chor3atI huI, taTarUpa nitamba kA pradarzana karane vAlI gambhIrA nadI ko chor3ane meM samartha nahIM hogaa| uttIryA kathamapi tato gantumudyacchamAnaM, svAmunneSyatyanuvanamasau gandhavAhaH sugandhaH / tvaniSpandocchavasitabasudhAgandhasamparkaramyaH, srotorandhradhvanitamadhuraM dantibhiH pIyamAnaH // 29 // uttAsi / tvagnivyanyochvasitavasudhAgandhasamparkaramyaH tava niSpando niSpandana tana varSaNena ucchvasitAyAH ujjRmbhitAyAH vasudhAyAH bhUmergandhasya parimalasya samparkaNa saMgena rammaH manoharaH / pantibhiH gajaiH / srotorandhradhyamitamadhuraM srota zabdenendriyavAdhinAtadviziSTaM ghrANaM lakSyate / 'srotomvuvaigendriyayoH' iti vizvaH / sosolneSu nAsAkuhareSu / yadyanita zalyaH tena subhagaM rudhiraM yathA bhavati tathA /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 pAzvabhyudaya zrIyamAnaH pIyate iti tathoktaH / vasudhAgandhalobhAdAtrAyamANa ityarthaH / sugandhaH surabhiH / tvatsuhRdvA / 'ganghogandhakasambandhAmodalezasmayeSu ca' ityubhayatrApi bhAskaraH / aso gamdhavAhaH eSo'nilaH / amU gambhIrA nadIm / kathamapi kaSTenApi / utto ullaGghya / tataH taspradezAt / gantu N yAtu / udyacchamAnaM prayatamAnam / bhavantam / anuSanaMdanadaryeNa / 'daMye'tuH' ityatyayIbhAvaH / unneSyati. gamiSyati // 29 // anvaya- a kathamapi uttIyaM tataH gantu udyacchamAnaM svAM tvannidhyando. cchvasita vasugandhasamparka ramya dantibhiH srotorandhra nitamadhuraM pIyamAnaH asau. sugandha gandhavAhaH tvAM anuSana unnaSyati / artha-usa gambhIrA nadI ko kisI prakAra ( bar3e kaSTa se ) pArakara vahA~ se jAne kA udyama karanevAle Apako, tumhAre barasane se bhUmi ke gandha ke samparka se sugandhita hAthiyoM se sUDa dvArA zabda pUrvaka acchI taraha saMghA gayA yaha sugandhita vAyu bana meM pahuMcA degA | gatvA kicicchramaparijuSastayatmalamacchedakSaH, priyasuhRdiyArUda saugandhyayogaH / giri le, zIto vAtaH pariNamayitA kAnanodumbarANAm // 30 // pratyudyAsuH nIcairSAsyatyuSa jigamiSorveva galveti / kicit kiyaddUram / gatvA yAvA / zramaparijuSaH zramayuktasya / priyasuhRdiva priyamitramiva / pratyuvAsuH pratyudyAtumicchuH abhigantumicchuH / vapUrNa deva pUrve yasthatam / giri devagirimityarthaH / upajigamiSoH upagantumicchuH upajigamiSustasya samopaM yAtumiccho: / te tava / priyasuhRdiva priyamitravat / svasvalamaccheyaH taka klamastha amasya chede nivAraNe dakSaH samarthaH / Asvasandhya yogaH zobhano gandhaH sugandhaH sugandhasya bhAvaH saugandhyaM tasya bandhutvasya suramitvasya vA yogaH saugandhyayogaH ArUDa : saugandhyayogo yena saH / gandho ganbaka Amode leze . sambandhagarvayo:' ityubhayatrApyamaraH / kAnano dumbararANAM kAnaneSu vaneSu vidyamAnAnAM udumbarANAM jantuphalAnAm / 'udumbarI ansuphalo yakSAGgo hemadugdhakaH' ityamaraH / pariNatira paripakvaM kArayitA / zIto vAtaH zItalovAyuH | 'tuSAraH zItalaH zItaH ityamaraH / nIryaH zanaiH / 'alpe nIrghaH' ityamaraH / vAsyati 'vA gatigandhanayo:' luT // 30 anvaya - kiJcit gatvA devapUrvam giri upajiga bhiSoH zramaparijuSaH te 1. zoto vAyurityapi pAThaH /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga priya suhat iva pratyudyAsuH svatvasamacchedapakSaH ArUDha saugandhyayogaH kAnanotumnarANAM pariNamayisA zItaH vAtaH nIcaH bAsyati / ___ artha--kucha dUra jAkara devagiri ko jAne ke icchuka, zrama se yukta tumhAre priya mitra ke samAna prayatna karatA huA tumhArI thakAna ko naSTa karane meM dakSa, jisakA sugandhi ke sAtha sambandha samutpanna huA hai tathA jo. jaMgala ke gUlaroM ko pakAne vAlA hai, aisA zItala vAyu dhIre-dhIre bhegaa| IzomAbhyAmapacitapadaM taM puputrIyiSubhyAM, pUjA jainI viriracayiSu svaukasi prAjyabhaktyA / tatra skandaM niyatavasati puSpameghIkatAramA, puSpAsAraiH snapayatu bhavAnthyomagaGgAjalAnaH // 31 // izomAmmAmiti / tatra devIgirI svIkAsa svAzraye / 'aukaH samAzrayaH' itymrH| niyatavasati niyatA niItA vasatiH spiptiryasya tam / tameSa / puputrIyiSamyA putra katuMm putrayitu vA icchU puputroyiSa tAbhyAm / IzomAbhyAm aSTadiSapatita-patnayAma pAvasoyA ! 'hAmarozaH patiH / ' mA kAsyAyanI gaurI' ityubhayatrApyamaraH / apavitavam apacite aghite pade caraNe yasya sam / 'syA dahite namasthitanamasitamapacAyitAci tApacitam' ityamaraH / anIma arhatsambandhinIm / pUjA arcanAm / prAjyabhakrayA bhajanaM bhaktiH prAjyA cAso bhaktizca tayA / biriracayiSu viracayitumicchu: viriracayiSuH taM kartu mizchus / skanvaM skandAbhiSAnaM kacidevavizeSam / bhavAn svam / yomagaGgAjalAI AkAzagaGgAnadyAH jlenaa:| puSpAsAra: kusumasampAtaH / 'dhArAsampAta AsAraH' izyamaraH / puSpamedhokatAramA puSpANAM meSastathokta: puSSameghokRtaH AtmA svarUpaM yasya tathoktaH san / snapapatu abhiSicatu / / 31 / / __ anvayaH-- puputrIyiSumyAM IzomAbhyA apacitapadaM svIkasi prAjyabhaktyA janI pUjAM virirIya tatra niyatavasati skanda puSpamedhIkatAlmA bhavAn vyomagaGgAjalAne: puSpAsAraiH snAyatu / / artha-( skandadeva ko ) apanA putra banAne kI icchA vAle Iza ( uttara pUrva dizA ke pati ) tathA usakI strI umA ke dvArA jisake caraNoM kI pUjA kI gaI hai, apane bhavana meM atyadhika bhakti se jo jainI pUjA ko karane kA itrachuka hai tathA devagiri para jisakA nizcita nivAsa hai| aise skandadeva para phUloM kI vRSTi karane vAle megha ke samAna zarIra ko dhAraNa karate hue AkAzagaGgA ke jala se bhIge hue phUloM kI vRSTi se abhiSeka kreN|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 pArvAbhyudaya pUjyaM devaijinapatimajaM pUjayantaM sadainaM, vRSTvA pUtaM tvamapi bhavitAdevavande divAnayam / rakSAhatAnAzabhUtA vAsayonA canAmatyAdityaM hutavahamukhe sambhRtaM taddhi tejaH // 32 // pUjyAmiti / vevaiH divijaH / pUjyam aya'm / aja na jAyata ityajaH janmarahitastam / upalakSAdalakAdirahitatvamanumoyate / jinapatim aneka bhavagahanaviSamavyasanaprAraNahetUn durjayakarmaThakarmAgaptIn jamantIti jinAH pramatAdiguNasthAnabattinaH / edejinAsteSAM patistam / ahaMdIzvaram / sadA sarvasminkAle / pUjayantam / pUtaM satpUjanAdiva pavitram / 'pUrta pavitraM medhyaM dha' ityamaraH / enaM skandam / tvamapi dRSTvA avalokya navazakSimatA navaM nUtanaM zazinaM bitti athavA pAzinaM vibhIti zazibhata somavizvAla: navaH zazibhata yasyAH sA tathoktA tayA / vivA AkAzena athavA svargeNa 'codivoM dve striyAmabhram' dyo vivo ke striyAM klIvam' ityubhayatrApyabharaH / vAsabobho pAsavasyendrasyamA vAsabyaH 'prArijatAvaNa' tAmAM zakrasambandhinInAm / 'vAsako dahA pRSA' ityamaraH / camanA senAnAm / rakSAhetoH rakSAyA hetuH tasmAt / pAlanArthamityarthaH / itavamukhe huta bahatIti hutavahaH 'bulballihAvebhyaH' ityan / tasya vahamukha agnimukhe / athavA agnIda. mukhe / sambhataM saJcitama / asyAnityam AdityamatikAntam AdityAdapi prakRSTam / 'gatAdiSu prAdapaH' iti samAsaH / revanda amaranikAye / ayam agne bhavamagrya zreSTham / 'parAAgraprAgrahara prAgrAmyAgrIyamaniyam' ityamaraH / tataH tat prasihaM tejorUpaM paitanyam / hi sphuTam / bhavitA / 'tra' iti pratyayAntaH tatsAmarthya'rUpo bhavitAsItyarthaH / vizreSaprAdhAnyAnnanapuMsakanirdezaH / / 32 / / ___ anvaya-devaH pUjyaM ajaM jinapati sadA pUjayantaM pUtaM enaM dRSTvA ( yat ) devavRgde agraye ( yat ) hutavahamukhe ( vidyate ), ( yat ) vAsavInAM pamUnAM rakSAhetoH navazazibhUtA divA sambhUta tat atyAditya tejaH tvaM api bhavatAt / artha-devatAoM ke dvArA pUjya, janma rahita jinendra bhagavAna kI sadA pUjA karate hue pavitra skandadeva ko dekhakara jo deva samUha meM utkRSTa hai tathA jo agni ke mukha meM vidyamAna haiM evaM indra ke sainthoM kI rakSA ke lie athavA pRthvI ke prANiyoM kI rakSA ke lie nae candramA ko dhAraNa karane vAle AkAza ke dvArA saMgrahIta haiM, aise sUrya ko bhI atikramaNa karane vAle athavA devatAoM ke teja ko bhI atikramaNa karane vAle teja Apa meM hoveN| 1. bhavatAddevavRnde /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 173 vyAkhyA aneka bhavoM meM duHkha pahu~cAne ke nimita kramaTha Adi tathA karmazatruoM ko jItane vAloM ko hI jina kA mA hai : paMtADa guNasthAnavartI haiM, una ekadeza jinoM ke svAmI jinapati haiN| so'pi tvattaH zrutipathasukhaM gajitaM prApya bI, tuSTaH kekAH pratiSikurute vAhanaM tasya bhartuH / jyotirlekhAvalayi galitaM yasya vaha bhavAnI, putrapremNA phuvalayadalaprApi karNe karoti // 33 / / sopoti / yasya mayUrasya / posilekhAvalIya jyotiSAM tejasA lekhA rAjayaH sAsAM klayaM maNDalamasyAstIti tathoktam / galitaM cyutam / svayaM nipatitamityAzayaH / baha piccham / 'picchabarhe napusake' ityamaraH / bhavAnI pArvatI / punapremNA sutasnehena / kuvalayapanaprApi kuvalayasya dalaM patra tayogitprApi yathA tathA / kaNe zrogre / karoti vivadhAti / dAlena saha vArayatItyarthaH / yaddhA dalaprApi dala prApnoti dalapApa tasmin / elahi karNe karoti / kvibantAtsaptamo / palaM parihatya tasthAne baha dhatte ityarthaH / so pi sa ca tasya bhartuH skandAbhidhAnasya vibhoH| vAhanam AviziSTaliGgatvAt napuMsakazyam / mAnabhUTa: yahA~ mayUraH / tvatta: bhavataH sakAzAta / zrutipayamukhaM zrulyoH zrotrayoH gathasya vivarasya sukhaM yathA tathA / gajitaM stanitam / prApya ladhdA / tuSTaH santuSTaH san / kekAH kevAravAn / prativikurute gajitasya pratidhvanIm kurute // 33 // anvaya-asya galitaM jyotirlekhAvalapi mA~ bhavAnI pu premNA karNa kuvalayaprApi karoti saH api tasya bhatu: vAhna bahIM tvattaH zruti sukhaM majitaM prApya tuSTaH kekAH pratiyiphurute / artha-jisake / zikhA kalApa se) gire hue taja kI rekhAoM se yukta maNDalAkAra paMkha ko rudra kI patnI bhavAnI putra ke sneha se kAna meM sthita nIlakamala ke pattoM se saMyukta karatI haiM athavA kAna meM jahAM nIlakamala sthApita kiyA jAtA hai, vahA~ rakhatI hai vaha skanda nAmaka deva ke svAmI kA vAhana mAra tumase zrotravivara ko acchI lagane vAlI garjanA pAkara santuSTa hotA huA pratyukti ke rUpa meM dhvani karatA hai| yaH saddharmAtsakalajagatAM pAvakAllabdhajanmA, tasya prItyA prathamamucitAM satsaparyAm vihi / dhautApAMga harazazisthA pAvakestaM mayUraM, pazcAvadrigrahaNagurubhijitenaMtayethAH // 34 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ ya iti / sakalajagatAM sarvalokAnAm / tAsthyAttadvayapadezostralokya bhanya janAnAm iti yAvat / pAyakAt punIta iti pAvakastasmAt / 'pUJ pavaneSvanac' havaH / saddharmAta saMzcAsau dharmazca tasmAt / sahizeSaNAdahiMsAdilakSaNavaM lakSyate / yaH / landhajanmA prAptodayaH / sasya sAthaMkanAmnaH pAvakeH pAvakAt bhavaH pAvakasmasya / 'ata ij' jhIn / prathama prAk / ucitA yogyAm / satsaparyA samIcIna pUjAm / 'sapazciAhaNAH samAH' ityamAH / protyA anurAgaNa / vidhehi kuru / pazcAt tadanu / hAziracA IzAnacandra kiyA / dhautApAGgaM sasvopizcatyAditi ghalite netrAnta yasya tam / taM mayaraM tadyAnabhUtaM zikhinam / avigrahaNagubhiH madreH devagireH grahaNena gurubhiH mahadbhiH pratidhvAnapravRtarityartha: jisa stanitaH / mataMyeSAH nATayaH / mAGgikabhAvana nataMyetyartha : 33 34 // anvaya-yaH sakalajagatAM pAvakAt saddharmAta labdhajanmA sasya prItyA udhitAM satsaparyA prathamaM vidhehi / pazcAt harapAzirucA dhautApAGga pAvake taM mayUra pazcAdadrigrahaNagurubhiH gajitaH natayethAH / ___ artha--jo skanda nAmaka deva saMsAra ke samasta prANiyoM ko pavitra karane vAle saddharma se utpanna huA hai, usa deva kI anurAga ke sAtha yogya samIcana pUjA ko pahale kro| anantara manohara candramA ke udyota athavA zivajI ke sira ko cA~danI yA pUrvottara dizA ke svAmI ke candramA kI kAnti se ujjvala netra prAntoM se yukta dharmaputra ( skanda ) usa mora ko devagiri kI guphA meM pratidhvanita hone se dIrgha ( apane ) garjanoM se ncaao| hRdye svacche sarasi vipule dharmasamjhe bhavatvAllabdhAbhikhyaM bhuvanajanatAmAnanIyaM bajAzu / ArAdhyainaM zaravaNabhavaM devamullayasAdhyA, sidvandvaijalakaNabhayAdvINibhimuktamArgaH // 35 // hRdya iti / huye manohare / 'abhIpTe'bhIpsitaM hRdham' ityamaraH / svaccha nirmalaM vimale / vipule ruNDe / 'iNDrovipula ponam' ityamaraH / dharmasamze dharma iti saJjA nAma gasya tasmin / 'sajJA syAcyetanA nAma hastAzcArthasUcanA' ityamaraH / sarasi saraspAm / bhavatvAta udabhUtatvAt / labdhAbhisyaM prAptAbhidhAnam / 'amighAnam / abhikhyA nAmazobhayoH' ityamaraH / zaravaNabhaSaM zarANAmudakAnAM vanaM saMdhayaH zaravaNam / 'prAntanniyoH' ityAdimA Natvam / 'zaro dadhyAyanasAre bANe 1. vINibhirityapi pAThaH /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga kAkhe tRNAntare / paraM tu nIre' iti nAnArtharatnamAlAyAm / 'pravapravAsanivAsvArikAntareSu vanam' iti nAnA ratnamAlAyAm / bhuvana janatAmAnanIyaM bhuvanAnAM jagatAM janAsteSAM samUho bhuvanajanatA 'grAmajana' ityAdinA tala / tathA mAnanIya pUjanIyam / evaM prAkkathitam / vaivaM svaaminm| ArAdhya pUjayitvA / ullayitAdhyA ucalitamArgaH / veNibhi vINAstyeSAmiti tayoktAstaM voNayA kalitaH / siddhaH siddhamithunaH / jalakaNabhayAt khannIrabindupatanabhItaH / jalasaMkrasya vINA 175 pratibandhakatvAdityAzayaH / muktamArgaH tyaklAbhvAsan / Azu zINa braja gancha | atra caturvvapyatIteSu padyeSu parapakSapratipakSatayA tattvarthAnusAreNa kalpanAkathA kAcitkalpanIyA vAdArthaparatvAdasya kAvyasyetyabhimantavyam / / 35 / / anyaya---huye svacche vipule dharmasaje sarasi bhavatvAt labdhAbhikhyaM bhuvanajanatAmAnamIyaM enaM zaravaNabhavaM devaM ArAjya ullaGghitAcyA jalakaNabhayAt vIgibhiH siddhadvandvaH suSamArgaH Azuvraja / artha- hRdaya ke lie sukhakara, svaccha, agAdha, dharmanAmaka tAlAba meM janma lene se prasiddhi ko prApta karane vAle, saMsAra ke jalasamUha dvArA mAnanIya, jharane meM utpanna isa ( skanda ) deva kI ArAdhanA kara, kucha Age jAkara jalakaNoM ke girane ke bhaya se vINA se yukta siddhadampatiyoM dvArA mArga ko chor3a dene para zIghra jAo / gatvA tasmAdaviralagalannirjharAntarmalAM tAM prApyAkItiM janavadanajAM kSAlayanpuNyatoyeH / *pAlambethAH surabhitanayAlambha mAmayiSyan, lotoya bhuvi pariNatA rantidevasya kIrtim || 36 || gatyeti / tasmAddevagireH sakAzAt / gatvA calitvA / aviralagalanirjharAtalAm aviralaM nirakhataraM galan nirgacchan nirbhareNa pravAheNAntarmalAmantaH kalu SitAm / tAM prasiddhAM cazvatonAmanadIm / prApya AsAca / surabhitamavyAlambhaja surabhitanayAnAM gavAm Alambhanena sapanena jAyate iti jAtAm / 'AlambhapijavizarabAtonsAya vA api' ityamaraH / bhuvi loke strotomUrtyA pravAharUpeNa / pariNata mAntaramavAptAm rantidevasyatadabhidhAnasya / dadApurANAmadhipasya nRpasya / kIrti yazaH / janavadananAM evaM lokamukhajanitAm akIti rantidevasyAyazaH / - puSpatoya: tIrthodakaiH / kSAlayan prakSAlayat / mAnayiSyan pUjayiSyan / vizuddhayanantaram samAnaM kariSyana ityarthaH / vyAlambeSAH AzrayethAH avataretyarthaH / / 36 / / anvaya--tasmAt gatvA aviraUgalagnirsa rAmtalAM surabhitana pAlambha
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 pAzrvAbhyudaya janavadanajAM bhUvi srotomA pariNatA rantidevasya atitA prApya puNyatoyaH kSAlayana ( tai ) kauti mAnayiSyana myAlambethAH / artha--devagiri se jAkara nirantara girate hue jharanoM se andara kAI Adi mala vAlI, gAyoM ke mArane se utpanna, logoM ke mukhoM se utpanna, pRthvI meM pravAharUpa se pariNata rAjA rantideva kI akIrti svarUpa usa carma vatI nadI ko pAkara puNyajaloM se prakSAlana kara ( use ) rantideva kI kIrti mAnate hae usa nadI kA Azraya lo| itaH pAdaveSTitam-- tasyA madhyejalamupacitAmbhonikAye muharta, chAyAM kRSNAjinamadaharAM sandadhAne samagnAm / manye yuktaM sariti sutarAM tatra carmaNvatIti, tvayyAvAtujalamabanate zAGgiNo varNacore // 37 // tasyA iti / upacitAmbhonikAye sakriyatajalapraje "nidagdhocite' ityamaraH / idamevakRSNavasApakatvam | kRSNAjinamabaharI kRSNAjinasya amitacarmaNaH madahA bhaGgaphIm / tasmAdapyatikRSNatvAnmadaharatvam / samagro sampUrNAm / chAyAM krAntim / 'chAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAtapaH' ityamaraH / samvaSAne samyak mizcati / pAGgiNaH kRSNasya / 'pItAmbaro'cyutaH zAGgoM' ityamaraH / varNadhore varNasya kAntazcoraH / aucityAdarthanirNaya iti / prAhI tasmin tarasamAnavarNa ityarthaH / tvapi bhavasi 1 jalam udakam / Arastu' grahItum / tasyAH camaNyAtInazaH / madhyemalaM jalasya madhya madhyejalam / 'pAramadhyaSaSThyAH ' ityavyayIbhAva nipAtanAdelvam / 'saptamyAH ' iti vAm / jalasya madhyapradeza ityarthaH / mahata mahataparyantam / avanate avalambite sati / tatra sariti samnadyAm / carmaNyatI carmAsyA astIti crmnnvtii| 'maSThIvata' ityAdinA matemikArasya vatvam / nadug' iti kii| iti evaM nAmati zeSaH / yuktaM vyutpattiyogyam / sutarAma atyanta madhye jAne // 37 // anvaya-tatra sariti zAGgiNiH varNadhAre tvayi jala AdAtu' avanate tasyAH madhyejalaM upacitAmbhonikAye kRSNAjinamabaharAM samanAM chAyA muhUtaM sanda pAne (sati tasyAH) carmaNvatI iti [abhidhAna) sutarAM yuktaM manye / artha-usa carmaNvatI nadI meM zrIkRSNa ke varNa ko curAnevAle tuma jaba jala ko lene ke lie jhukoge to usa dharmaNvatI ke jala ke madhya meM jala samUha ke saMcita hone para kAlevarNa ke camar3e ke mada ko harane vAlI sampUrNa chAyA yA pratibimba ko kSaNa bhara ke lie dene para arthAt jala meM apane ko
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 177 pratibimba karane para usa nadI kA carmaNvatI yaha nAma atyadhika yogya mAnatA huuN| svayyabhyarNe harati salilaM tatra rAhossavaNe, nUnaM jyotsnAksiravimalaM tarkayeyurnabhogAH / madhye nIla sitamiva dukUlotarIyaM pRthivyA. stasyAH sindhoH pRyumapi tanudUrabhAvAtpravAham / / 38 // tvapIti / rAhoH rAhugrahasya / savarNe namAno varNo yasya tasmin / saH samAnasya dharmAdimmiti samAnasya sakArAdezaH / abhyarNe samIpagate / tvapi bhavati / tatra nadyAm / salilaM jalam / harasoli hara / tasmin sIkuvaMti sati / nabhogAH nabhasi gacchantIti nabhogAH khecarAH / pRthamapi palamapi / irabhAvAt dvaratvAt tanu sUkSmatathA pratIyamAnam / tasyAH sinyoH tannadyAH / pravAhaM nirjharaM / jyotsnA visara vimala jyotsnAcandrikAyAH visara ina prasaravat vimalaM nirmalam / madhye madhyapradeze / mIlaM kRSNam / sitama anyatra dhavalavarNam / paSiSyAH bhUdevyAH / kukUlottarIyamiva kSaumasaMkhyAnavastramitra 1 'kSAmaM bukUlaM saMvyAnamunnarIyaM ca' ityamaraH / nUnaM nirupayena / tarphayeyuH jahameyuH // 38 // anvatha- -rAho: savarNa tvayi tatra abhyANe salilaM harati (sati) tasyAH sindhoH pRthu api dUrabhAvAt tanu jyotsnAbiralavimala pravAha nabhogAH pRthivyAH madhye nIlaM site dukUralottaroyaM iva nUnaM tayayuH / ___ artha-rAhu ke samAna varNa vAle tumhAre carmaNvatI nadI ke samIpavartI pradeza meM jala ko grahaNa kara lene para usa nadI ke bahuta bar3e hone para bhI durI ke kAraNa choTe dikhane vAle pravAha ko vidyAdhara pRthvI ke madhya meM nIle ( tathA anyatra / sapheda rezamI vastra ke dupaTTe ke rUpa meM nizcita rUpa se sambhAvanA kreNge| vidyuta vittatavapurSa kAlikAkarburAgaM, svAmAmandradhvanitasubhaga pUryamANaM payobhiH / krIDAhetoH sitamiva dati svarvadharbhAivamuktAM, prekSiSyante gaganagatayo nunamAvayaM dRSTIH // 39 // vidyuditi / vidvadhrIvitatavarSa vizudeva yaunaprItamA vitataM naI vapuH zarIraM yasya tam / 'nadhI vadhI varatrA syAt' ityamaraH / kAlikAkayurAGga kAlina vaina meghamAleca kAlika-yA yA kaburaM zavalaM aGga yasya tam / 'meghamAlA va 12
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 pArabhyuidaya kAkikA / ' 'zabalatAzca kAbure' ityamaraH / sAmanta dhvanisasubhaga ISad gambhIradhvaninAsundaram / payobhiH nIraH / pUrvamANaM paryata iti pUryamANastam / jala svIkurvantamityarthaH / tyo bhavanam / svarvabhiH triviSTapakAlAbhiH / koDAhetoH lIlAnimittam / vimuktA bhuvaM kssiptaaN| siti mecakavarNAm / 'sitI dhavAlameko' ityamaraH / vRsibhitra dharmapAtramiya 'dRtizcarmaghaNTe rUpe' iti vizvaH / gagana gatayaH gagane nyomni gatirgamanaM yeSAM te tathoktAH vidyAparAdayaH / dRSTIH netrANi / AvajyaM AsamantAdubhIlyaH / nUnam avazyaM / prekSiSyante drakSyanti // 39 // anvaya-vizudvIvitatavapurya kAlikAkabugaGga AmandradhvanitasubhagaM payobhiH pUryamANaM sAM svabaMdhufi: krIDAhetoH vimuktAM sitiM dRti hara gaganagatayaH dRSToH AvajyaM nUna prekSipyate / ____ artha-bijalI rUpI camar3e kI paTTI se byApta zarIra se yukta, kAlepana ke kAra" nAre zarIra nAne, kala gabhIra dhvani se manohara aura jaloM se bhare hue tumheM svarga kI striyoM ke dvArA kor3A ke lie chor3A gaI, kAle varNa kI camar3e kI mazaka ke samAna AkAza meM vicaraNa karane vAle siddha vidyAdharAdika netroM ko nIce lagAkara avazya dekheNge| adhyAsIne tvayi kughalayazyAmabhAsi kSaNaM vA, sindhArasyAH zazadharakaraspaddhinaM tatpravAham / drakSyAtyagnAdhruvanimiSA dUrabhAvajyaM vRSTIrepha muktAguNamiva bhuvaH sthUlamadhyendranIlam // 40 // adhyAsIna iti / asyAH sindhoH / carmaNvasyAH / zazadharapharaspaSinaM candrakiraNavijayinaM tasmAdapyatimravalamityarthaH / tatpravAhaM sa cAsau pravAhazca tam / kuvalayazyAma bhAsi nolotpalaspeva zyAmA bhAH yasya tasmin / 'nIlotpalaM kuvalayama bhAzchavicatidIptayaH' ityamaraH / tvayi bhavati / kSaNaM vA kSaNaparyantamapi / adhyAptIne Asthite sati / zoGsthAso'dhegadhAriNa' iti AdhAre I / animiSAH surAH / 'suramatsyAvanimiSI' ityamaraH / bhuvaH bhuukaantaayaaH| sthUlamadhyendranIla sthUlo mahAn madhyo madhyamaNibhUtaH indranIlomaNiyaMsyatam / ekAt ekayASTikam / muktAguNapiva mustAhAravat / apAta uparibhAgAt / 'agraM puraH zikhAmAnazreSThAdika phlAdiSu' iti bhAskara: / dRSTIH nayanAni / dUram AbhUparyantam / ASaya vyApArya / pravam avazyam / vrakSyanti lokipyante / atra nolameghasaGgatasya pravAhasya bhUkaNThagatamuktAguNatvenotprekSemiya zabdena vyajyate // 40 // 1. samIkSA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga anyaya-asyAH sindhoH zazagharakaraspadhina taspravAhaM kuvalayazyAmabhAsi strayi kSaNaM vA adhyAsIne sthUlamadhyendranIlam bhuvaH eka muktAguNam iva animiSAH dRSToH daraM Avarya anAt dhruvaM drakSyanti / artha-isa carmaNvatI nadI ke candramA kI kiraNoM se spardhA karane vAle usa pravAha meM nIlakamala ke samAna svAmakAnti bAle tuma kSaNamAtra ke lie baiThane para madhya meM sthUla indranIlamaNi se yukta pRthvI kI eka lar3I vAlI motiyoM se banAI gaI mAlA ke samAna ( tumako ) deva dRSTi ko dUra se DAlakara U~ce AkAza pradeza se nizcita rUpa se dekheNge| ___ vyAkhyA-nIlakamala ke samAna kAnti vAle he megha ! jaba tuma usa carmaNvatI nado ke pravAha ke madhya kucha kSaNa ke lie baiThoge to usa samaya nadI eka lar3I vAlI motiyoM kI mAlA ke samAna dikhAI degI aura tuma sthUla indranIlamaNi ke samAna mAlama par3oge / aisI sthiti hone para AkAza se deva avazya hI tumheM isa rUpa meM dekheMge / evamprAyAM salilavihnati tatra kRtvA muhUrta, vArAM puNyAM suragaja iva vyommaargaanusaarii| lIlAM pazyanprajavipavanoddhRtavIcIcayAnAM, tAmuttIrya vraja paricitabhUlalAvibhramANAm // 41 // evamapi / tatra nadyAm / evaM rospA / prAyAM baTulAma / vArAmukkAnAm / "vAri jalam' iti dhanaJjayaH / puNyA puNyamiva puNyA tAm / tIrya vizeSatvAtsukRtarUpAm / salilAvAti viharaNaM vihatiH salilAnA vitistAM jalakrIDAm / suragaja isa airAvata i / mataM svalpakAlaparyantam / kRtvA viracya / vyomamArmAnusArI aakaashmaargaanusaarii| paricita bhUlatAvibhramANAM abolatA iva 5 rUtAH upamita samAsaH / tAso vibhramAH vilAsAH paricitAH klattAH dhra vilAsAH peSu teSAm / prajavipayanobatadhIcIcayAnAM prajAvimA pravegavatA pavanena vAyunA ulUtAH utkampitA: 'prajavIjabano javaH' ityamaraH / dhIcInAM cyAH bIcIcayAH te ca te vIsIcayAzca teSAm / lolA vilAsam / pazyan avalokayan / tAM dharmapatratIm / uttIyaM ullaGya / baja gaccha || 41 / / anvaya-satra evamprAyAM suragaja iva salila vihati muhUrta kRtvA vyomamArgAnu-sArI prajAvipavanomRtabopIcayAno paricita latAbibhramANAM pArA puNyAM lIlA pazyan tAM usIya aj| artha-carmaNvatI nadI meM isa prakAra airAvata hAthI ke samAna jalakor3A
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! : I {o pAzvabhyudaya ko kucha kSaNa karake AkAzamArga se jAte hue atyadhika vegavatI pavana ke dvArA jisake taraGgoM ko ur3AyA gayA hai tathA bhrUlatA ke vilAsoM ko jAnate haiM aise jaloM ke sundara bilAsa ko dekhate hue usa carmaNvatI nadI ko pArakara jAo / lAyAH khiyostumulabhAjAM latAnAmutphullAnAM tatamadhulihAM muktadhAraM pravardhat / sItApuraM vraja laghu tato jAtahArdastu mAnAt, pakSmotkSepAparivilasat kRSNasAra prabhANAm // 42 // tasyA iti / tasyAH sindhoH tannadyAH / anuSanaM vanadedhyem 'zrI'nuH' ityadhyayIbhAvaH / uvastorabhAjAm utsaratIrAzritAnAm / utphullAnAM vikasitAnAm / tatamadhuliha tatA AvRtA madhuliho yAmAM taasaam| 'madhumilitaH' ityamaraH / latAnAM varularINAm / 'ballI tu vratatilaMtA' ityamaraH / muktadhAraM muktAdhAnarAjalasampAto yasminkarmaNi tat pravarSa vRSTi vitanvan / jAtahArveH hRdayasya bhASa: hArdam 'hRdayapuruSA dasamAna' ityaN / 'hRdayasya hudyAnIsa:' iti hRdAvezca 'premAnA priyA hAI prema snehaH' ityamaraH / jAtaM hardi yasya saH tathoktaH san / tataH tatpradezAt / pakmotpAt pazmaNi maMtralomAni 'pakSmasUtrANi sUtrAMdI kilke netralomani' iti zAzvataH / teSAmutkSepAt unnatamanAddhetoH / uparivilasatkuSThaSpasAraprabhANAm / kRSNAzca tAH sArAzca kRSNasArAH nIlazabalAH / varNeH varNaH' iti samAsaH / ' kRSNaramatasitaH sAraH' iti yAdavaH / upariklisantyaH kRSNasArAH prabhAstAsAm / sAravAdAdeva sikha kArye punaH kRSNazabdopAdana] kAvyaMprAcAnyAthaMm / mAnAt prabhANAt / 'mAnaH strINAM korabhede gavicisognatAdapi 'mAne pramANe prasthAnam' iti bhAskaraH / padamatkSepaNA sthitane tInAm / utsarpaNApasarpaNapramitakAlAdityarthaH / laghu zIghram / sItApUraM mItAnadIpravAhaM / vraja gaccha / / anvayaH -- tasyAH sindhoH udaku anucanaM tIrabhAjAM utphullAnAM tatamadhulihAM latAnAM mukhasAdhAraM solApUraM pravardham tataH tu pakSamokSepAt upari vilasara kRSNa sAraprabhANAM mAnAt jAta hArdaH laghu vraja / artha--- usa maNvatI nadI kI uttara dizA ke bana meM taTa pradeza meM utpanna, vikasita bhramaroM ke vistAra se yukta latAoM para jala dhArA chor3akara, jisameM khetoM ke kUMDa bhara jAya~ aisI varSA karate hue usa sthAna se palakoM ke Upara uThAne se UrdhvaM bhAga meM jinake locanoM kI kRSNa, rakta aura sveta prabhA zobhAyamAna hai aisI dazapura kI striyoM ke mAna ko pAkara Anandita ho zIghra hI jAo /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 181 vizeSa-yogirATa paNDitAcArya kI TIkA ke anusAra sItApura kA artha sItA nado kA pravAha hai| unhoMne megha ko sItA nadI ke pravAha kI ora jAne kA nirdeza kiyA hai| gacchAmArge priyamupahareH prANanAthopadhAna, pratyAzvAsAdviyati sudRzAM kRSNasArodarAgAm / lakSIkurvanpathikavanitAlocanollAsakAnAM, kundakSepAnugamamadhukarazrImuSAmAtmabimbam / / 43 / / gacchamniti / viryAta yoni / mArga pathi / gacchan prayAn / kRNasArobarA kRSNasArasyeva mRgatrize rasyeva udaraM yAsA tAsAm / 'kRSNasArarurunmakaraGka zambara rohiSAH' ityamaraH / taloparINAmityarthaH / sRvA zobhane : zo yAsa tAsAMkAntAnAma / 'dagdaSTiH' ityamaraH / prANanAthopavAmapratyAravAsAt prANanAthasya bhata: upathAna mAgamanaM lasya pratyAzvApo vizvAmaH tasmAt / priyaM protikaram / 'dayisa ballabha priyam' ityamaraH / AtmabimbaM nijapratibimbam / kummakSeparanugamamadhukarazrImaSAM kundAni mAdhyasamAti 'mAdhya nandama' ityamaraH / teSAM kSepaH itastatazcalanaM tasya anugama anumAriNo ye madhurA saiSAM zriyaM zobhA muSNanti apaharantIti tathoktAnAm / pathikavanitAlocanollAsakAnAM pathikavanitAnA pAnthastrINAM locanAnAM cakSuSAm ullAsa eva ullAsakAsteSAM vilAmAlAm / samIkurvan viSayIkurvan / 'lakSa lakSyaM zaraTha 'gha' ityamaraH / upahareH upanaya // 43 // anvaya-viyati mArge gacchan kRSNasArodarANAM kundakSapAnugamamadhukarazrImuSAM pathikavani nAlocanollAsakAnAM Atmabimba lakSokurvan sadazA prANanApamAnapratyAzvAsAt priyaM upahareH / artha-AkAza mArga meM jAte hue jinake madhya bhAga kAlI aura raMgaviraMgI kAnti se yukta haiM athavA kRSNa sAra nAmaka mRga ke udara ke samAna jinakA udara hai tathA jo banda pUSpa ke cAroM ora dhamane vAle bhramaroM kI zobhA ko curAto haiM aisI pathikoM ko striyoM ke netroM ke vilAsoM se apane ( maNDalAkAra ) zarIra ko lakSya banAte hue proSitabhartRkA striyoM ko prANanAtha ke Agamana kA vizvAsa dilAkara (unakA) abhISTa kArya kreN| tasminnadhvanyanaticirayannadhvanInaH prayAyA, yasminyAtrAphalamavikalaM lapsyase daivayogAt / jazreSaNAmiva hudizayasyAyattAnAM svabimbaM, pAtrIkurvandazapuravadhUnetrakautUhalAnAm // 44 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 pArvAbhyudaya tasminniti / yasminmArge / daivayogAt vidhivazAt / 'daivaM diSTa bhAgagherma bhAgya strI niyatividhiH' ityamaraH / avikala sampUrNam / yAtrAphala pryaannpryo| janam / 'yAtrA sthAdhArane gau' ityamaraH / sapsyase prApsyasi / tasminnadhvani tanmArge / amaticirayan aticiraM karotpaticirayan na alicirayan anaticirayan / adhvanInaH pAndhaH / 'AdhvAna yambo' iti khapratyayaH / 'adhvanIno'zvagoDayanyaH pAnyaH pathika ityapi' ityamaraH / hRvizayasya hudizete iti hRdizayastasya manmathasya / AyasAnAM dIrghANAm / 'sudure dIrghamAyato' ityamaraH / meSUNAmiva jayazIlAnA bANAnAmiva / 'janastu jetA / kalaMbamArgaNArAH patrI roga iSuIyoH' ityamaraH 1 bazapuravadhUnetrakotahalAnA bazapuraM rantidevapattanam tatra vidyamAnA vadhvaH striya stAsAM netra kautUhalAnA netrAbhilASANAm 'kutukaM ca kutuhalam' ityamaraH / sAbhilASaSTInAmityarthaH / svabimba svamUrti pAtrIkurSan viSayokurvan / 'yogya noH pAtra' lyamaraH IzamA sAta !! 44 !! ___anvaya-hRdizayasya zreSUNAM iva pAyatAnAM dazapuravadhUnetrakautUhalAnAM svabimba pAtrI kurvan yasmin daivayogAt avikalaM yAtrAphalaM lapsyase tasmin acani adhyanotaH ( vaM) anasicirayan pramAyAH / artha-kAma ko jItane vAle bANoM ke samAna dIrgha dazapura kI striyoM ke netroM ke kutUhala kA apane zarIra ko pAtra banAte hue jisa mArga meM bhAgyodaya se ( zubha karmodaya se ) sampUrNa yAtrA ke phala ko pAoge, usa mArga meM zIghragAmI tuma adhika dera na karate hue jaao| itaH pAdaveSTitAni pazcAdardhA veSTitAniramyAndezAniti bahubidhAnsAdaraM dhIkSamANo, vezAtithyaM dhajatu sa bhavAMstatra tatrApi varSan / sasyakSetre giriSu saritAmantike ca sthale ca, brahmAvataM janapavamajhAyayA gAhamAnaH // 45 // ramyAniti / iti evaM prakAreNa / bahuvidhAn bahuprakArAn / ramyAn manoharAn / vezAn janapadAn / sAvaraM prItisahitaM yathA tathA / vIkSamANaH bojhate iti bIkSamANaH avalokayan / tatra tatra tasmin tasmin / sasthakSetre kedArAdI / giriSu parvateSu / saritA nadInAm / antike samIpe ca sthale p| anyatra bhUtale'pi / abhivarSan abhiSiJcan / atha anantaram / brahmAvataM brahmAvattamapi / janapavaM dezam / 'nIjanapado dezaviSayau' ityamaraH / chAkyA anAsapamaNDalena / gAhamAnaH pravizan na tu svarUpeNa / sa bhavAn gam / zAtithyaM dezapratyAgata pratipatim / vrajatu gacchatu // 45 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga anvaya-atha iti bahavidhAna ramyAn dezAn sAdaraM vIkSamANa : tatra tatra api saspakSetre, giriSu saritA antike ca sthale ca vapana brahmAvataM janapadaM chAyayA gAhamAnaH sa bhavAn dezAtithyaM vrajatu / artha-anantara isa prakAra aneka prakAra ke ramaNIya dezoM ko AdarapUrvaka dekhate hue una una khetoM, parvatoM tathA nadiyoM ke samIpavartI sthaloM meM barasate hue brahmAvarta janapada meM chAyArUpa se praveza karate hue ( vaha ) Apa (brahmAvarta ) deza ke atithi satkAra ko prApta hoN| yasmithaH tamAlapAH kauravoNa camUnAM, prAvartanta pratiyuyudhire yatra cAmoghazastrAH / pANDoH putrAH pratihananataH pApabhItAH sazastra, kSetra kSatramadhanapizunaM kauravaM tadabhajethAH / / 46 / / yasminniti / yasmin kurukSetre / kaurayINAM kurusambandhitInAm / 'ghamUnA senAnAm / atajakaluSAH raktAvilAH / 'rakta kSatarja zoNitam' ityamaraH / madyaH saritaH prAvartanta pravarttante sma / patra ca kurukSetre / amoSazastrAH saphalAyudhAH / pratihananasa: prANihisanAt / pApabhItAH pApabhInAH / pANDoH pANDurAjasya / 'pANDaH kuntIpatI site' iti vizvaH / putrAH dharmAditanayAH / saza zarUyA saha vartate masminkamaNi tat / pratiSire prayudhyante sma / tat sanapradhanapizunam / kSatriyasagrAmasUcakam / 'pradhanaM dhAraNa yuddha' iti bhAskaraH / 'pizuno jhalasUcako' ityamaraH / kauravaM kurUNAmidaM tathoktam / kSetraM viSayam / bhanepAH sevethAH / / 46 // anyaya-yasmin phauravINAM camUnAM kSatajakaluSAH nadyaH prAvatanta, yatra ca amoghazastrAH pratihananataH pApabhItAH pANDoH putrAH sazaGka pratiyudhire tat matrapradhanapizunaM kauravaM kSetra bhajeSAH / ___ artha-jisameM kauravoM kI senA ke rudhira se kaluSita nadiyoM prakaTa huI, jahA~ para saphala AyudhoM vAle, prANihiMsA ke pApa se bhayabhIta pANDavoM ne zaGkA yukta hokara yuddha kiyA usa kSatriyoM ke yuddha kI sUcanA dene vAle kurukSetra ko (tuma ) jaao| vIrakSoNI bhuvanaviditAM tAM kSaNena vyatIyAH, kSAtraM tejaH pratibhayabhaTastambhanaiH sUcayantIm / rAjanyAno zitazarazatairyatra gANDIvadhanvA, dhArApAtastvamiva kamalAnyabhyavarSanmulAni ||4||
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya vIrakSoNImiti / patra raNabhUmau / gADIvadhanya gANDIyamiti dhanurmasya saH gANDIpradhanvA arjunaH / 'ajunasmA kI mAnalakA yAra / dhanuzcApo dhanvazarAsana kodaNDakAmaMtra m 'ityamaraH / zitazarazAnizitabANabahulaH / "zito bANatanUkRtI' iti vaijayantI / rAjanyAnAM rAjAmapasyAni rAjanyAH / 'jAto rAmaH' iti yaH / ye novye' ityanonaluk / teSAM rAjaputrANAm / 'mUrdhabhiSikto rAjanyaH' ityamaraH / mukhAni vadanAni / tvaM bhavAn / dhArApAtaH dhArANAmudakaghArANAM pAta: pravarSaNaH / kamasAnoSa pakhumAnIva / abhyavarSayat apAtayat / abhimukhaM dRSTvA zaravarSeNa zirAMsicchedayitvA tavabhima zaravaSTimatanoditi vArtha: pratibhayabhastambhaneH bhadAnAM stambhanAni nizcalIkaraNAni tathoktAni pratibhayAni bhayaGkarANi bhaTastambhitAni teH / bhAtra kSatrasambhavam / teka prabhAvam / 'tejaH prabhAye vIptau ca bale zukraSyata striSu' ityamaraH / zrayamtI darzayantIm / bhuvanavivitA loka prasiddhAm / sa borakSoNoM raNabhUmin / zaNena kSaNamAtreNa / vyatIyAH ullaya: bhamasUratvAditi bhAvaH / / 47|| anvaya-yatra dhArApAta:kamalAni tvaM ca gANDovapanyA zitazarazataH rAjanyAnAM mukhAni abhyamaSaMta, tAM prati bhayabhaTastambhaneH kSAtraM tejaH sUcayamtI bhavanaviditAM vIrakSoNI kSaNena vyatImAH / artha-jisa prakAra kamaloM ke Upara tumane pravAha rUpa se varSA kI thI, usI prakAra jisa kurukSetra meM gANDIva dhanuSadhArI arjuna ne tIkSNa saikar3oM bANoM se kSatriyoM ke mukhoM ke Upara varSA kI thI arthAt mukhoM kA chedana kara diyA thaa| usa bhayaMkara yoddhAoM ke Age bar3hane ko rokane se kSatriya jAtiviSayaka teja ko sUcita karatI huI pRthvI maNDala meM prasiddha vIroM ko utpatti sthalI ko kSaNa mAtra meM pAra kro| puNyakSetraM tadapi bhajanIyaM hi tasyopakaNThe, yasminsosthAttapasi hlbhRtpraattraassivRsH| zAGgiNyastaM gatavati mahIniHspRho manmayIyAM, hitvA hAlAmabhimatarasAM revatIlocamAGkAm / / 4 / / puNyakSetramiti / tasya kurukSetrasya / upakaNThe samIpe / 'upaNThikAntikAbhyamyinA' ityamaraH / pasmin pradeze / zAdimaNi vAsudeva / astaM gatapasi maraNaM gate sati / saH prasiddhaH / halabhUta padmabaladevaH / 'revatIramaNo rAmaH kAmapAlo halAyudhaH' ityamaraH / mahonispRhaH bhUmau nirgatAbhilASaH / revatIlosamA revatyAH 1. varivaspesi pustkaaNtre|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvittIya sarga svabhAryAyAH locane eva maGka yasyAstAm / abhimatarasAra abhimato:bhISTo ramaH zRGgArAdiryasyAyAstAm manmathIyAM manmathasyeyaM mammathIyA nAm / hAlAM surAma / 'surA halipriyA hAlA' ityamaraH / manmathAvarathava sureti phutsitopamA / hityA tyvaa| prAttarASivRttaH rAjA cAso RSizca rAjarSi : prAttaM prApta gajarSemunIndrasya vRttaM vartanaM yena toksaH san / tapasi tAzcaraNe / asyAt atiSThat / tadapi puNyakSetram / tatoryasthAnamapi hi sphuTam / bhajanIyaM bhovatu vomyaM bhajanIyaM sevanIyam / tvayeti zeSaH / / 48 // anvaya-zAGgiNi asptaM gatayati saH mahoniH spRhaH prAnta rAjapivRtaH halabhUta amimasarasA revatIlocanAvAM manmathIyAM hAlAM hitvA yasmin tasi asthAt sat tasya ja kaNThe puNyakSetraM api hi bhajanIyam / ___ artha-nArAyaNa ( kRSNa ) ke vilaya ko prApta ho jAne para vaha pRthvI ke prati niHspaha, manIndra ke AcAra ko svIkRta karane vAle balarAma ke abhISTa svAda vAlI revatI ke netroM ke pratibimba se yukta, kAmuka madirA ko chor3akara jisa ( puNya kSetra ) meM tapa ke lie baiThe, prasiddha usa kurukSetra ke samIpa meM vidyamAna ( vaha ) puNyakSetra avazya hI sevana karane yogya hai / tAste puNyaM vivadhati purA bhUmayo dRSTamAtrAH, vanyAH puMsAM parigamanatastvAM punantyeva sadyaH / pRthvomena sa kila viharannAttabIkSaH prajAsu 'bandhusnehAtsamaravimukho lADalI yAH sidheve / / 49|| tA iti / saH sAGgalI pabaladevaH / prajAsu janeSu / 'prajA syAtsantatI 'jane' ityamaraH / bandhusnehAt bannAvidha snehastasmAt / samatAbhAvAvityarthaH / samaravimukhaH sAmparAmaparAka mukhaH jIvahiMsAvimukha ityarthaH / AttavokSaH strIkRta parivrAjya: enA pucom etami / vihAn paryaTan / yAH bhuumiiH| siSeve se ite sma kisa tAH / pusA puruSaH banyAH vandanIyAH / 'vAnAkasya' iti karaNe SaSThI / bhUmayaH bhuvaH / purA pUrvam / dRSTamAtrAH dRSTA eva iSTa mAtrAH / 'mAtra kAtsyatrapAraNe' ityamaraH / te tava / puNyaM zriyaH vidaryAta kunti / parigamanataH tatra gamanAt / tvAM bhavantam / sayaH sapadi punasyevaM pavitrI kurvantyeti nirdhAraNam / / 49|| anvaya-prajAsu bandhusnehAt samarabimukha: AttadIkSaH enAM pRthvii| yiharan saH lAgalI yAH siSeve tAH pusAM bandhAH bhUmayaH dRSTamAyAH pusate puNyaM vidadhati pariMgamanataH tvAM sadyaH punamti eva / 1. bandhaprItyespapi pAThaH / - : - - .
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 pAzvabhyudaya artha - prajAoM ke prati bandhu ke samAna sneha ke kAraNa yuddha se vimukha.. muni dIkSA ko grahaNa kie hue isa pRthvI maNDala para bihAra karate hue una balarAma ne jinakA sevana kiyA va puruSoM ke dvArA vandanIya bhUmiyA~ dikhAI dete hI pahale tumhArA kalyANa kareMgI aura pradakSiNA karane se tumako avazya pavitra kareMgI hI / sadbhistIrNAH pravimalatarAH puSkalAH suprasannAH, hRdyA sadyaH kalimalamuSo yAH satInAM savRkSAH / kRtvA tAsAmadhigamamapAM saumyasArasvatInAmantaHzuddhastvamasi' bhavitA varNamAtreNa kRSNaH ||50|| saddhiriti / zrAH Apa | satInAM pativratAnAM strINAm / sakSAH samAnAH 'sadRkSaH sadRk' ityamaraH / sadbhiH satpuruSaH tIrNAH plAvitAH / prabhilatarAH prakRSTAH pramilA : pravimalatarAH puSkalAH pUjyAH / 'pUrNa zreSThau tu puSkalaH' iti bhAskaraH / suprasannAH dyA hRdaya priyAH / hRdyaM dadhitaM vallabhaM priyam' ityamaraH / saH tatkAla eva / kalimalamRSaH duSTapApaharAH / tAsAm / saumya sArasvatInAM sarasvasyAH sara svatonAmanaJcAH imAH sArasvatyaH saumyAH sundarAH 'saubhyaM tu sundare somadevate' ityamaraH / saumyAdaca tAH sArasvatyazva tAmAm / apAm ambhasAm 'ApaH strI bhUni vAri' ityamaraH / adhigamaM sevAm / kRtvA vidhAya evaM bhavAn // varNamAtreNa varNanaM kRSNaH zyAmaH / na tu pAyenetyAzayaH / antaH zuddhaH antaH Atmani zuddhaH nirmalI nirdoSaH / bhavitA / ''vulalihAdibhyaH' iti kRtyaH / asi bhavasi / sa eva pavitrabhUto bhavaSyasotyarthaH / 'vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA iti vartamAna pratyayaH // 50 // anvaya- sadbhiH sIrNAH avimalatarAH puSkalAH suprasannAH hRcAH saH kamalamuSaH satInAM sadA yA tAsAM sArasvatInAM apAM adhigamaM kRtvA ( hai ) saumya varNamAtreNa kRSNaH api tvaM antaH zuddhaH bhavitA / artha - sajjanoM ( graha, nakSatra, prakIrNaka tathA tArA Adi ke pratibimboM) se vyApta, atyadhika nirmala, atyadhika zreSTha, atyanta vizada, priya, tatkSaNa ho kalikAla ke mala ko haraNa karane vAlI tathA jo satiyoM ke samAna haiM, aisI (una) sarasvatI nadI ke jala kA sevana kara he sundara ! varNamAtra se kAle hone para bhI tuma antaHkaraNa se zuddha ho jAoge / 1. tvamapi /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga yAstA nazAH kulagiribhadhAH svadhunIrUhibhAjastAsAmetAH pratinidhitathA tatsamAkhyAH kunadyaH / tIryAloke tvamupasara tAM jAhnavIM yanmayoktaM, tasmAvagacchu nukanakhalaM zailarAjAvatIrNAm / / 51 // yA iti / yAH kulagiribhAH kulaparvata samubhUtAH / namaH taraGi gaNyaH / lAH tA eva / svadhunIrusibhAjaH devanAH iti rUvi traaptaaH| tAsAM nadInAm / pratiniSitayA upamAnatayA / 'pratinidhiApamoSamAna syAt' ityamaraH / tatsamAkhyAH tAsAM samAkhyA nAma yAsAM saaH| etA: imAH / kuna: kSullakanadyaH / bhavantIti ghossH| tIrthAloke tIrthasthAna saMdaryo / tvaM bhavAn / mayA kamaThagharadaityena / yat kurukSetram / upataM prA'bhASitam / tasmAt tatkSetrAt / anukanakhalaM kamAkhalasya tantAmnodreH samIpe anukanakhalam / 'samIpe' ityavyayIbhASaH / mArga sUcanamidam / ganchaH yAmAH / zela rAjAvatoNI zailarAjAsa himavadabhidhAnAt kSullaka gireH avatIrNA pravRttAm / kSaH jAhavIM gaGa gAnadIm / upasara gaccha / / 5 / / andhaya-yAH nadyaH kulagiribhavAH tAH svadhunIrUhibhAjaH / etAH kunadhaH tAsAM pratinidhitayA tatsamAkhyA: / 'tIrthAloke tvaM upasara' iti yat mayA uktaM tasmAt anukanakhalaM vIlarAjAvatINI sAM jAhnavI gaThaH / artha-jo nadiyA~ himavana' nAmaka kUlAcala se utpanna huI ve svarga nadiyoM ke rUpa meM prasiddhi ko prApta huii| ye choTI nadiyA~ una nadiyoM kI pratinidhi hone se unake samAna nAma bAlI huii| tIrtha ke darzana ke lie tuma jAo, yaha jo maiMne kahA usa kAraNa kanalakha ke samIpa himAlaya se utarI huI usa gaMgA kI ora jaao| mopekSiSThAstvamupanadikatyAzagatvA pravizya, prAhustIrthapratinidhimapi kSAlanaM kazmalAnAm / sA sevethAH subhaga surasA lokarUH pratItAM, jahoH kanyA sagaratamayasvargasopAnapaGktim // 52 // meti / subhaga he sumahiman / tvaM bhavAn / upanabiketi nadIti ghopaikSiSThAH upekSA mA kRthAH / tIrthapratinidhimapi tIrthapratikRtimapi / kaimalAno pApAnAm / kAla mighAra!Namiti / pAda: avanti / prAzA iti zeSaH / pAzu zIghraNa | garavA praviSya / lokala laukika janaprasiddhaH / pratIto syAtAm / sagaratanayasvarga
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 pArthyAbhyudaya sopAnapavita sagarasya rAjJaH tanayAnAM svargasopAnaM paMkti svargArohaNarAjim / "ArohaNaM syAnopAnam' ityamaraH / svAsAnabhUmAbhityarthaH / jalIH jahaM nurAjasya / kanyAM sunAm / surasA zobhano raso jalaM zRGgArAdi yasyAstAm / tAM gaGgAnadIm / sevesa: ArAdhaya / lokaH prasiddhAmitvanena rAgaratanayasvargasopAnapaM ki tvam jaha nukanyAtvaM ca parasamamaprasiddhamitya gantavyam / / 52 / / anvaya(he) mubhaga ! upanadikA iti pravizya Azu gatvA tvaM mA upekSiSThA- ( yataH ) tIrthapratinidhi api kazmalAnAM kSAlanaM prAhaH / lokarUDhaH pratItAM jaha noH kanyAM magaratanayasvargasopAnapakti suramA tA sevethAH / artha-he sundara zobhAvAle ! ( svarga nadI ke sAdRzya ko dhAraNa karane para bhI mahattva kI apekSA choTI yaha ) upanadI hai, aisA mAnakara praviSTa hue (pratibimba par3ane se avagAhana kie hue ) Apa zIghra jAkara ( usa nadI kI) upekSA mata karo; kyoMki tIrtha ke pratinidhi bhI pApoM ko naSTa karane cAle kahe jAte haiM / lokarUr3hi se jaha nu kI kanyA ke rUpa meM prasiddha tathA sagara putroM ko jAne ke lie svarga kI sadiyoM ke tulya acche jala vAlI usa gaMgA kI sevA ( ArAdhanA ) kro| tAmevainAM kalaya saritaM svaM prapAte himAnnegaGgAdevyAH pratinidhigatasyAvidevasya bhtuH| gaurIvakanakuTiracanA yA vihasyeva phenaiH, zambhoH kezapraNamakarobindulagnomihattA // 53 // tAmiti / himAdreH himavatparvatasya / prapAte nirjhare / 'prapAto nijharo bhRgau" ityamaraH / pratinidhigatasya gaGgAdevIgRhazikSarakamalakarNikAsthitasya pratibimbAtmakasya / zambhoH zaM sukham asmAtsarveSAM bhavatIti zambhuH / zaM sukhasvarUpo bhavatIti vA zambhustasya / "ahItpannakinI zambhUH" iti dhanalayaH / bhatu: trijagatsvA. minaH / "bhartA dAtari poTari" ityamaraH / Avidevasya AdibrahmaNaH / "hariNIrohiNI zoNI gaurI zyenI pizaGgayapi" iti dhanaJjayaH / yA mahAgaGgAnadI / gaGgAdevI nAma hAsidevatAyAH / vakramakuTiracanA vakA yA bhraphuTiracanA bhUbhaGgakaraNaM tAm / pheH DiNDIraiH / DiNDoro'dhikaphaH phenaH ityamaraH / vihasyeva hamitveda / phenAnAM dhAvalyAhAsatvenotprekSaNam / iMdulAnonihastA indau candre lagnAH sambaddhAH UrmamaH vIcayaH eva hastAH yasyAH sA tathoktA matI / kezagrahaNaM ziroruha svIkRsim | akarot aracayat / tAmeva saritam tanmahAgaGgAMnadImeva / ekA saritam etallaghugaGgA nadIm tvaM bhavAn / kalapa bhAvayAM tayorbhedabuddhirmAbhUdityAzayaH // 53 //
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 189 anvaya-yA indulagnobhihastA gaurI pherne cakra kuTiracanAM vihasya iva himAdreH prapAte gaGgAdevyAH pratinivigatasya zambho Adidevasya bhatuH kezagrahaNa akarot tAM eva evaM maritaM kalama / artha -- jisa zvetavarNavAlI gaMgA nAmaka ( himavAn parvata ke padma sarovara se nikalI huI ) mahAnadI ne taraMga rUpa hAthoM ko candramA ke Upara lagAte hue, phenoM se bhauMhoM kI Ter3hI racanA se yukta striyoM para mAnoM ha~sakara athavA gauravarNa striyoM ke bhrUbhaGga para mAno ha~sakara himavAn parvata ke prapAta para gaMgAkUTa kI nivAsinI devI ke gRhazikhara rUpa kamalakaNikA para sthita pratibimbAtmaka arhanta bhagavAn athavA sukhasvarUpa trailokyAdhipati Adideva ke kezoM ko pakar3a liyA ( arthAt jisane bhagavAn AdinAtha kI pratimA ke UparI bhAga meM sthita jaTAjUToM ko pakar3a liyA ) usI isa gaMgA kI pratinidhisvarUpa ) nadI ko tuma jAno arthAt isa nadI ko usa gaMgA nAmaka mahAnadI ke samAna Adara do / svAdu svacchaM zuci himazilAsambhavaM hAri noraM prAptAmodaM saTavanapatatpuSpa kiJjalkavAsaiH / adhvazrAnti ilathayitumadhaH prAptamAtro'dhyayasye tasyAH pAtu suragaja iva vyogni pazcAdhaMlambI || 54|| svAdviti / tasyAH gaGgAyAH / svA madhuram / svacchaM nirmalam / zuci pavitram | himazilAsambhavam / himA cAso vilA ca himazilA " tuSAraH zItaH zIto hima:" ityamaraH / yadvA / himayuktA zilA himazilA tavAM sambhavaM sambhU tam / hAri manoharam / " hAri manoharaM ca ruciram" iti halAyudhaH / laSTavanapatapuSpa ki jala kavArI: taTe tIre vidyamAnAdvanAtpatatAM puSyakikhakAnAM kusumakesarANAM bAsai minAbhiH / "kiJjalkaH kaimaro'striyAm" ityamaraH / prAptAmovaM labdhaparimalam / noraMjalam / adhyayAnti mArgazrabham / ilayayitu N zithilIkartum / suraNa va devadantivat / vyomni antarikSe pazcArdhalambI pazcArdhamiti pRSodarAditvAtmAdhuH / tena lambate iti paracArjalambI / aSaH adhastAt / prAptamAtraH prApta eva prAptamAtraH san / pUrvabhAgena vyomni sthitvA agrabhAgena jonmukhaH sannityarthaH / pAtu pAnAya / adhyavasyeH nizcinuyAH ||14|| anvaya---azvazrAnti zyayituM tasyAH svAdu, svaccha, zuci, himazilA sambhavaM hAri taTavanapatatpuSyakiJjalkavAsaH prAptAmodaM nIraM aH prApta mAtraH yoni paracA lambI suragaMjaH iva pAtuM adhyakSasyeH /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 pAzrvAbhyudaya artha--mArga ke parizrama ko zithila karane ke lie gaMgA nadI ke svAdayukta, svaccha, pavitra, himazilAoM se utpanna, manohara, kinAre ke vana se girate hae phUla ke parAgoM kI gandha se prApta sugandhi vAlA jala jisa kSaNa nIce se prApta ho usI samaya AkAza meM pichale Adhe bhAga ko lambA kara airAvata hAthI ke sanAna pone kA nizcaya kro| tIkhodanyAzramaparigato na svakaM ghettadAnIM tuSNoM sthitvA kSaNamiva gatAcazramo jAsavarSaH / madhyega hudamadhivasebhUri tasyAH prapAtu, tvaM caivacchasphaTikavizadaM tarkastiryagambhaH // 55 // tInati / tadAnI tatsamaye / svakaM tvameva tvakam / 'yuSmadasmadIH supo'sobhItpaka" mAlamapatiyA boTApAmAzraya pAregA: praat.| "zattuDazanodanyadanAyam' iti tujANaM udanyA ini nAyuH / 'udagyA tu pipAsA tRT tapA" ityamaraH / na cet bhaveccat / kSaNamiva kSaNAparyantam / tUSNI joSam / sthitvA mAsthAya / gasAvadhamaH vigatamArgaklamaH / jAtavarSaH jAtaM varSa yasmAtmaH kunavarSaH san ityarthaH / tvaM bhavAn / tasyAH gaGgAyAH / acazasphaTikavizada nirmalasphaTikavizuddham bhUri bahulam / 'adanaM bhUri bhUyiSTham' iti dhanaJjayaH / ambhaH noram / tiryak tirazcInaM yathA nathA prapAtu prakarSaNa pAnAya / lakaMghezveta nizcinuyAzcet / madhyega gaGgAyA madhye madhyegaGgam | avyayIbhAvatvAtsaptamI / huvam agAdhajalam | "tatrAgAdhajalo hadaH' ityamaraH / "vasonUpAdhyAG" iti AghAra hilIyA | sanmadhyAhUde liSThatyarthaH / / 55|| anvaya-vakaM tInodanyAzramapariMganaH na cet, kSaNaM iva tRSNI sthitvA gatAmvanamaH jAtavarSaH tvam tasyAH acchakaTikazidaM bhUri ambha: niryak prapAta takayeH cet tadAnIM madhyegaGga hada adhivaseH / / artha-tuma yadi tIna pyAsa se utpanna duHkha kI bedanA se AkrAnta na ho to kSaNabhara cupa baiThakara mArga ko thakAna ko dUra karane vAle tuma barSA kA gaMgA ke nirmala sphaTikamaNi ke samAna ujjvala vipula jala ko tirache hokara (pAnI) pIne kA vitrAra yadi kare to usa samaya gaMgA ke boca ke agAdhajala ( hrad ) meM ThaharanA / tiSThatyeka kSaNamiva bhavAnindranIlasya lakSmImAtanvAnaH svavapuSi bhRzaM pItatoyopi yena / saMsarpantyA sapadi bhavataH sotaticchAyavA sA, lyAvasthAnopagatayamunAsamevAbhittamA // 56 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 dvitIya sarga tiSThatviti / yena kAraNena / khotIsa pravAhe / sapadi zIghram / saMsapanatyA saMkrAmantyA / bhavataH tapa / chApayA pratibimbena / sA gaGgA / asthAnopagatayamunA sakameva asthAne prayAgAta' anyatra upagataH prApto yamunAgaGgamo payAsA nathAktA tadvaH komA mana ho / sa n : zena -raNe zam atyartham / "atibelabhanAlyarthAtimAtrod gahinibharam' ityamaraH / pInatoyopi gRhItamalilopi / indranIlasya indranI laralasya | lakSmI zobhAm / svavaNi nijavigraheM / AtanvAnaH viracayan / bhavAn svam / ekakSaNamitha ekakSaNaparyantam / izvazabdo vAkyAlasAre / tiSThatu AstAm / / 56|| anyaya-svavapuSi indranIlasya lakSmI AnanvAnaH bhavAn bhRzaM pIttatorAH api eka kSaNaM eva tigTatu yena srotami mapadi samarpannyA bhavattaH chAyayA sA asthAnopagatayamunAsaGgamA iva abhirAmA smAt / ____artha-apane zarIra meM indra nIlamaNi ko lakSmI kI racanA athavA vistAra karate hue Apa adhika jala die hue hone para bhI eka kSaNabhara ke lie ThahareM, jisase gaMgA nadI ke pravAha meM tIna par3atI huI chAyA ye vaha prayAga se bhinna sthAna meM yamunA se milI huI ke sadRna manohara pratIta ho| puSyAmbUnAmiti bhRtitaraM carmapUraM prapUrNaH, kiJcidgatvA himavadacalasyAnupAdaM niSIda / tatparyante vanaparikaraM prekSaNIyaM prapazyaglAsonAnAM surabhitazilaM nAbhigandhaMgANAm // 57 // paNyeti / ipti evaMprakAraMNa | puNyAmbUna puNyodakAnAm / bhUtitaraM prakRSTaM bharaNaM yathA tathA / barmapUraM carma pUrayitvA / prapUrNaH mampUrNaH / "carmodarAt pUre." ini Nam / himavatralasya himavatyavatasya / amupAgam anupAdAt pratpannuparvatAdAyatamityanapAdas / 'vaivarSenuH" ityavyayIbhAvaH / kiyit kiyadram / gatvA himavatparvata mamIpe / AlitAnAm upaviSTAnAm / mRgANAM vasturImRgANAm / anyathA nAbhigandhAnapapateH / nAbhigandhaH kastUrIgandhaH / teSAM naalvAta / ataeva maganAbhisaMjJA ca mRganAbhibhUgamadaH kastUrI" ityamaraH / athavA nAbhayaH kastUryaH / 'nAbhiH praghAne kastUyA~ made na kAcidauritA'' iti viznaH / tAmA gandhaH / surabhitatalaM surabhitAH zilAH yasya tam / prekSaNIya darzanIyam / vanaparikaram aggayaprAbhavam / 'vRndaprAbhavayozcaiva paryava parivArayoH Arambhe ca paristAre bhave parikara stathA" ityamaraH / pazyan prekssmaannH| nivIda tiSTha / Sala vizaraNagatyava sAdabheSu "iti dhAtoH" pAtrAmA iti sIdAdezo leT // 17 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 pAzrvAbhyudaya anvaya-iti puSyAmbhUnAM bhRtitaraM carmapUraM prapUrNaH kiJcit gatvA himavadacalasya anupAvaM tatparyante AsInAnAM mRgANAM nAbhigandha- surabhitazIla vanaparikara prapazyan nissiid| argha-isa prakAra puNyajaloM se bhare hue carmapAtra ke samAna tuma pUre bharakara kucha ( Age ) jAkara himAlayaparvata ke caraNa pradeza meM baiThe hue kastUrI mRgoM kI kastUrI kI gandha se sugandhita zilAoM vAle vana ke bisAra ko dekhate hue baiN| vizrabhyAtho ghana ghanapathollaGghikUTaM himAtra, pazyogaH zikharatarubhistvAmiyopAntayantam / svasyAH koriva vidhurudhonAkabhAjAM stravantyAstasyA eva prabhavamAnalaM prApya gauraM suSAraiH // 18 // vizrampeti / atho anannare / athakSA atho punaH / pana bho megha "bhaGgalAnantarArambha praznakAryeSvatho atha" ityubhayatrApyamaraH vizrabhya aJcazramamapanIya / panapathollakhikUTam AkAzAlA zikharaM yasthatam / 'chorAkAzamantarikSa medhavAyupathe'pi'' ini dhanakajayaH / upaprainnataH / "uccaprAMgarannatodagronchitAH" ityamaraH / zikharatarubhiH zimbarasthavRkSaH / tvAM bhavantam / upAntayantamiva upAntaM samIpam etIti an tamiva mamI gacchantamiva / yadvA upAntaM karotIti upAntayatti upAntayayIti upAnnayana tamiva samIpamAvasantabhitra / svasyA: svakIyAyAH vighuruSaH vidhoriva ruka kAntiryasyAstasyAH / "syuH prabhItarucistvihabhA" ityamaraH / kIrtariya yazasa iva / tasyAH prasiddhAyAH / mAphabhA devAnAm / zrayamsyA eva / "sadantI nimnamApagA' ityamaraH / Apa gAyA eva / prabhavaM prabhavatyasmAditi prabhavastam uddhaba sthAnam | "syAjjanmahetuH prabhavaH sthAnaM cAdhopalabdhayaH" ityamaraH / gauraM zubhram / "sito gaurI balakSaH' ityamaraH / himA himanAmadheyam / acalaM nagam prApya : pazya prekSasva // 58|| anvaya-ayo ghana ! vizramya ghanapatholaphUiTa uda: zikharatarubhiH svaM upAntayantaM iva svasyAH kIrteH iva vidhurucaH tasyAH nAkabhAjAM savantyAH eva prabhavaMsupAraH gauraM himA apalaM prApya pazya / artha-anantara he mena ! vizrAma kara AkAza kA ullaMghana karane vAle zikhara se yukta, U~ce zikhara ke vRkSoM se tumheM mAnoM samIpa bulAte hue apanI krIti ke samAna sapheda varNavAlI prasiddha devanadI gaGgA ke utpatti sthAna, himasamuha se gore raMga vAle himAlaya parvata para jAkara (use dekho) /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga AruhmAdhirmadakalamayUrAravaiH kRSyamANaH, kuJjakujje dadhi ghanamiva prekSamANo himAnIm / pakSyasyadhvazramavinayane tasya zRGge niSaNNaH, zobhA zubhratrinayanayaSosvAtapajopamethAm // 5 // Aruhoti / mAzrmivaphalamayUrAradai AvirbhUtaH madaH AdhimaMdaH tena kala: madhurAtyaktataraiH / "svanau tu madhurAsphuTe kalaH" ityamaraH / mayUrANAm AravaH zabdaH / kRSyamANaH preryamANaH gan / Ava upari gatvA / tamiti zeSaH / kunne kubne nAbhavana latAbhavane / vIpamAyAM dviH / dharma piNDIbhUtam / vAva dadhivat / himAnoM mi saMhatim / 'himAraNyAdRro" iti hI / AncAnnAdezaH / prekSamAgaH avalokana mAnaH / adhvazramavinayaneneti binayanam / karaNAghAre cAnaT / adhyanamaspa vinayane / tasya himAdreH / zRGga zikhare / niSagNaH niviSTaH san / zubhatrinayanapUSokhAsapanopameyAm zubhro yaH vinayanasya IzAna digauzasya vRSaH vRSabhaH / 'sukRte vRSabhe vRSaH' ityamaraH / tenotthAtana avattAritena paGkana zRGgAgrasthena / taM himAdra / mahopameyAm upamAtumahIm / vRSabhaGgAgralagnapalavadityarthaH / zobhI kAntim / vakSyasi dohAsi / bahatelu / trinayane tyatra "pUrva padAtsaMjJAyA mitti" NatvaM na kSumnAdiSu niSedhAt // 59 // sambaya-AvirmadakalamayUrAkSaH kRSyamANaH kuje kumje ghanaM daghi iya himAnI prekSamANaH adhvazramabinayane tasya zRGge Amhma niSaNNaH zubhratrinayanagotsAtapopameyAM dobhA vakSyasi / artha-prakaTa hote hue Ananda se madhura aura avyakta zabda karane vAle mayUroM ke zabdoM se AkarSita pratyeka kuMja meM piNDIbhUta dahI ke samAna hima ke samUha ko dekhate hue, mArga ke parizrama (thakAvaTa) ko dUra karane ke lie himAlaya parvata kI coTI para car3hakara baiThe hue tuma rudra nAmaka IzAnadikSA ke indra ke sapheda sA~r3a se vidArita kIcar3a ke samAna ( arthAt sAr3a ke sIMga kI noMka meM lagI huI kIcar3a ke samAna ) zobhA ko dhAraNa kara loge| adhyakSArma zithiliptatanu zailamArgAdhirohAsvAmaullaGghaye ghayittumasau zaknuyAdeva-valiH / dhUmaiH sAnrvanavipijAtivarSannupeyAstvaM cedvAyau sarati saralaskandhasaGdhajanmA // 6 // adhvakSAmamiti---bAyau pavane / sarasi maratIti saran tasmin rAti vAti
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya mati / ativarSan ativRSTi kurvan / tvaM nopeyAzcet nagacchedi tahiM / athavA nAtivarSam ityaluksamAsaH / ISatarpannityarthaH / upemAzcet yadi yA yAstahi / ativarSasyAgnipratibandhakatvAditi bhAvaH saralaskandhasabadvajanmA saralAnAM devadAravizeSANAm skandAH pradezavizeSAH "astrIprakANDaH skandhaH syAnmUlA cAkhAvaghistaroH ityamaraH / teSAM sAdRtena saGgharSaNena janma yasya sa tathoktaH / janmotaratvAdvaryAprakaraNopi bahuvrIhiH sAdhurityuktam / asovahniH dAvAnala / vanakipijaiH phAntArataruprabhavaH / "viTapI phalinonagaH" iti dhanaJjayaH / sAndraH nirantaraiH 1 ''ghana nirantaraM sAndram" ityamaraH / dhUmaH ghUmapaTalaH / azvasAmaM mArgAthA sakazIbhUnam / zailamArgAdhirohAt giripathArohaNAt / zithilatAtana zlathita zarIram / tyo bhavantam / maulAdhye ullaMghasya bhAvaH aullaGghyaM tasmin uccalanIyaraye / ghaTastui' racayituM / zayanuyAveSa samartho bhavedeva / meghasya dhUmayonitvAddha mena puSTi vidayAdityarthaH / / 60 / / ___ anvaya-stra dhAyau sarati ativarSan na upeyAH cet saraLaskandhasaMghaTTajanmA asau vahniH bana viTa pijaH sAndraH dhUmaH adhyakSAmaM zailamArgAdhirohAn zithilitasana tvAM aullaGye ghaTayituM zaknuyAt eva / / ___ artha-tuma vAyu ke bahane para atyanta varSA karate hue yadi himAlaya parvata ke samIpa meM na pahu~co to sarala ( cor3a ) vRkSoM ke tanoM kI ragar3a se utpanna yaha Aga jaMgala ke vRkSoM se utpanna dhane kuoM se mArga ke prayANa se kSINa zarIra evaM parvatoya mArga para car3hane se durbala zarIra vAle tumheM avazya ullaMghana karane yogya mArga meM preraNA dene meM samartha hogI ho / AzRGgAgnaM kavacitamivArUDhabhUti himAnyA, svatsAnnidhyAdupahitarasaizcauSadhInAM shsrH| AphontiM sarasagahanaM zailarAjaM na cenaM, bAdhetolkAkSapitamamarIbAlabhAro davAgniH // 6 // AzRGgAmiti / himAnyA himamahatyA / ApApam AzRGgAdAzrRMgAyam / kacitamiva karacukitamiva / ArUkhamUttim AsamantAd vyAptadeham / svassAnnidhyAt tatra sAmIpyAt / uhitarasaiH upadhRtArdIbhAvaH / oSadhInAM phalapAkAntadrumAdInAm / sahasra se haiH / AkorgAntaM vyAptaparyantam / sarasagaTTanaM sarasaM rarAyutaM gahanaMdanaM yasyatam / 'gahana kAnanaM vanam" ityamaraH / enaM zailarAjam ena zailarAjam himavantam / ulkApApitamamarIbAlabhAraH ulkAbhiH skuliGga kSapitA; nirdagyAH camarINAM mRgANAM bAlabhArAH kezapamUhAH yena sa tamoktaH / "kuntalI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 19.5 cAlaH kacaH khaH" / ityamaraH / vavagniH dava ityamiH davAgniH vana vahniH / dhane navau ca devo dAba iveSyate " iti zAzvataH / na ca bAdheta na pIDayet" / anvaya- himAnyA AzrRGgAgraM kannacitaM iva ArUDhamUrti upahitaraH auSabInAM rAha va AkIrNAnti, garagahanaM na enaM zailarAjaM unakA kSapita namarIbAlabhAra: datrAgniH tvammAnnidhyAt na bAdhate / artha - hima mamUha se zikhara ke agrabhAga ko vyApta karane vAle kavaca se Dha~ke hue ke samAna cAroM ora se vyApta deha vAle tathA jala ko dhAraNa karane vAlI hajAroM auSadhiyoM se vyApta paryanta pradeza vAle aura sarasa tathA gahana isa parvatarAja ko ulkAmoM se camarI gAyoM ke bAla samUha ko jalAne vAlI bana kI Aga tumhArI samIpatA ke kAraNa pIr3ita nahIM karegI / tvatto nirdhansa yadi sahasA vidyuto jAtavedAH, prAleyAdri satuhinavanaM nirdiSakSettavA svaiH / arhasthenaM zamayitumalaM vAridhArAsahasre rApannAtiprazamanakalAH sampado hyattamAnAm // 62 // I vatta iti / svataH svanmakAzAt / sahasA sIdhreNa niyaMtra nirgacchan / saH prasiddhaH / vidyutaH taDitaH / jAsadevAH agniH / " jAtavedAstanUnapAta" ityamaraH / maMtrajyotirityarthaH / satuhinavanaM mahinnaM himarAhilaM vanaM yasya tam / prAleyAdri himam / yadi niSikSet nirdagdhumicchecvet / "daha bhasmIkaraNe " iti dhAtoH mannantAlliG / tavAlatsamaye / svaH svakIryaH / vAridhArA sahasraM vAridhArANAM saharakaiH / evaM vahnim / zamayituM upazamanAya | azaktyA arhasi yogyo bhavasi / uktaM cadityAha / uttamAnAM mahatAm / sampanaH samRddhayaH / apannAtiprazamanaphalA ApannAnAm AnInAm ataH pIDAyAH "ttiH pIDAnukoTadho: " ityaggaraH / prAmanam upazamanameva phalaM yAmAM tAH tacoktAH / hi sphuTam / bhavezruriti zeSaH / ato himAcalasya dAvAnalastvayA zamayitavya iti bhAvaH // 62 // anvaya-tvataH sahamA niryana vidyutaH jAnavedAH yadi nidivikSet tadA svaH vAridhArAmahaH enaM alaM zarmAyanaM uttamAnAM sampadaH ApannItiprazamanaphalAH / tuhinavanaM prAleyAdri arhama (hi) yataH artha - tumhAre nikaTa se zIghra nikalatI huI bijalI ko Aga yadi tuSAra yukta vanoM vAle himAlaya ko pUrI taraha jalAnA cAhe to (tuma ) apanI hajAroM pAnI kI dhArAoM se isa himAlaya ko atyadhika rUpa se
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 pAzrvAbhyuTara ( jaMgala kI Aga se ) zAnta karane ke yogya ho; kyoMki zreSTha vyaktiyoM kI sampadAyeM ApadgrastAM kI por3hAyeM dUra karane mpa phaloM se yukta hotI haiM / ito'rdhaveSTitAni moccastatra stanininavAnanikuJja tathAstvamaiSAM tvavabhUbhayamasuharaM zauryadarpodhurANAm / ye saMrambhotpatanarabhasAsvAGgabhaGgAya tasmin / muktAmyAnaM sapadi zarabhA lamayeyubhavantam / / 63 // moccati / tasmin himavani / saMrambhospatanarabhasAH saMrambhaH kopaH "sarambhaH mambhrama kA' iti zabdArNava / tena jAnane uccATane rabhago vaMgI yeyAM te nathophAH / "rabhago baiMgatarpayoH" ityamaraH / ye zarabhAH aSTApadamRgAH / "bharabholTApada mRgAntara'' iti vidavaH / svAGgabhaGgApa stragAM garIrAvamadanAya / musAdAnaM mukkovA mArgo yena mam / bhavantam tvAm / sapariNItam / layayuH ullaGghanaM kuryuH / sambhAvanAyAM li / zauryarodarAgAM bhIyagarbodaghutAyAm ! ekA dhArabhamRgANAm / svat bhannataH makANAt / asuharaNa prANahANam / ''mi bhUnyasavaH prANAH' ityamaraH / bhayaM bhItiH / mA bhUta na bhavatu | tasmAt satra tannage | agnikumne parvatAlalAvaNDe | tvaM bhavAn / stanitaninavAla garjitadhvanIn / "zabda ninAdaninadadhvanidhyAna radasvamAH' ityamaraH / upaH adhikam / mA sapA: mA kRthAH / "tana vistAra "lAtmanepadam / "tanbhyastrAsthaH" imi servAluk / "hanbhayam' iti na luk / 'luGluDiityadAgamaniSedhaH / / 63 / / andhapa-smin saMrammotpattanaramamAH ye zarabhAH muktAvAna bhaSanta svAGga bhaGgAya sapadi lakhayeyuH ( teSAM ) zauryodhurANAM eSAM svat amuhara mayaM mA bhana ( iti ) satra ani kuruja ujvaH staninimadAt tvaM tathAH / artha-himAlaya parvata para kopa pUrvaka vaMga se uchalane vAle jo anApada nAmaka mRga haiM, ve unake mArga ko chor3ane vAle Apako apane aGgoM kA vinAza karane ke lie zIghra la na kareM to zorya ke abhimAna se uddhRta ASTApadoM ko tumase prANaghAtaka bhaya na hove ataH himAlaya ko parvatoya. guphA meM tuma gambhIra garjana ko dhvani mata mrnaa| yathapyete stanitarabhasAvutpateyubhavantaM, tairyagyonA bhRzamapadhiyaH svAbhakaniSThAH / tAnkurbothAstumulakarakAvRSTipAsAvakIrNAn, kevo na spuH paribhavapada niSphalArambhayatnAH // 64 //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 1967 yadIti / yadyapi yadA kadAcit / tairyagyonnAH niryagyonibhavAH / apaSiyaH apagatA yeSAM te tathoktAH / svAGgabhaGga kamiSThA svAGgAnAM bhaGgatena mardanena niSThA udyuktAH / "niSTA nitinAgAMnA:" ityamaraH / ete garabhAH / stanitaramasAt tvadgajitagAt / ubhayo begaharSayoH" ityamaraH / bhavantam svAM / bhRzaM atyarthaM / utpateyuH laGkameyuH / tAn varabhAn / tumulakarakAvRSTipAtAkIrNAn tumulAH karakA pagalAnAmA vRSTistasyAH pAtIna avakIrNAn adhaH kSiptAn kurvIthA kuruSva / vidhyarthenD i / kSudropyavicipan vipakSammadayaH prakSepya iti bhAvaH / tathAhi niSphalArambhayatnAH Aramyata itya raMbhA karmANi neSu udyoga rA niSphalo yeSAM te tathoktAH triphalakAryopakramA ityarthaH / keSAM puMsAM / paribhavaparva tiraskArAspadaM / na syuH na bhaveyuH / bhaveyurityarthaH / "ghanodhanastu karakaH" iti yAdavadacanAt karakazabdasya niyata pullimAbhiprAye karakANAmavRSTiriti keSAM cinmataM / tadanyenApyanu manyate " varSopalastu karakA" ityamaraH / tadvyAkhyAne " kamaMDalau ca karakaH" iti nAnArthe puMsyapi vacanAt pulliMgatAvidhAne tAtparya na tu strIliMga niSedhayati / na tadvirodhaH / karakastu karaMDe syAdAkroze ca kamaMDala | pakSibhede kare cArita karakA ca dhanopale" iti vizvaprakAzacanena tUbhayaliMgatA pyuktaveti na virodhaH ||6411 anya -- yadi testai apadhiyaH stanitarabhasAt bhavantaM ulateyuH api ( tathA ) tAn sumulaka rakAvRSTipAtAvakona kurvIthAH / niSphalArambhayatnAH kepAM paribhavapadaM na syuH / artha - apane aGgoM ko naSTa karane rUpa advitIya vyApAra se yukta tiryaMca yoni meM utpanna ye zarabha ( aSTApada | yadi atyadhika hatabuddhi hokara ( tumhArI ) garjanA ke vega ke kAraNa Apake kamara uchaleM to una aSTApadoM ko paryApta rUpa se oloM kI dRSTi kara titara bitara kara denA / niSphala karma meM prayAsa karane vAle kauna puruSa tiraskAra ke pAtra nahIM hote haiM / tatra vyaktaM vRSadi caraNanyAsamardhendumauleracyaM bhatu stribhuvanagurorarhataH satvapayaH / zarasiddha rupahRtabala bhaktinamraH parIyAH, pApApAye prathamamuditaM kAraNaM bhaktireva // 65 // ta eti / tatra himavati / vRpachi zilAyAM / " zilA dupad" ityamaraH / tribhuvanaguroH tribhuvanAnAM guruhitopadezakastasya bhartuH svAminaH / ambumole indora ad duH samerdhamiti tatpuruSasamAse sukRtvAtpUrvanipAtaH maulikhi mauli: andomaukhi
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 pArvAbhyudaya tasya / "cUDAkirITakevAzva saMyatAmaulayastrayaH / '' ityamaraH / upAhatamalim upahataH kRtaH baliH yasmai nayoktastam / aAm acina, yonyastaM pUjanIyam / vyaktaM vyajyate sma vyaktastaM nivRttam / caraNabhyArbha nyAnaM nyAsaH caraNa yonyagisnam ! 'padaDinacaraNo'striyAm / " ityamaraH pAdanyAmapratibimbamityarthaH / bhaktinamraH bhaktyA namanazIlaH sana / 'namakamyajaskaMpora: 2' parIkSiNI 'ripUrvAdiNagau" iti bAtoliG / tadAhi pApApAya karmanivAraNa / bhaktireva guNAnurAga evaM / prathama mukhyam / kAraNaM nidAnam / uvitaM bhASitam / upanaM bhApittamuditam' ityamaraH / ekAMtaritAryaveSTitamidaM / / 65|| anvayanatra, dRpadi, vyaktaM, arghandumauleH, nacyaM satyaparva: middhaH zazvat upahana bali bhartuH tribhuvanaguroH arhataH caraNa nyAsaM bhaktinamraH / man ) parIyAH ( mataH ) pApApAye bhaktiH eva prathama kAraNa udita / argha-himAlaya parvata para zilA para prakaTa ardhacandra ke cihna se aMkita mukuTadhArI deva vizeSa ke pUjya samacIna paricaryA athavA suzrUSA karane vAle siddha nAmaka devatAoM se nirantara pUjita tInoM bhuvanoM ke guru, svAmI ahaMnta bhagavAna ke pratiSThita donoM caraNoM meM bhakti se namra hokara pradakSiNA karo, kyoMki pApa kA naSTa karane meM bhakti hI prathama. kAraNa kahI gayI hai| yasmindRSTaM karaNavigamAdhvaMmudhUtapApAH, siddhakSetraM vidadhati parva bhaktibhAjastamenam / dRSTvA pUtastvam bhavatAdvai puna(rato'mu, kalpiSyante sthiragaNapatra prAptaye zraddadhAnAH // 66 // yasminniti / yasmin caraNanyAse / dRSTe prekSite sati / bhaktibhAja; bhaktikapanA- / upatapApAH nirmUlinapApAH santaH / karaNavigamAt karaNasya gAtrasya vigamAt tyAgAt / Urdhvam anantaram 1 "karaNaM saadhktmkssetrgaa|ndriyessypi" ityamaraH / siddhakSetra muktisthAnam / vivati kurvanti / tvamapi bhavAnapi / tamenaM parva tadeva caraNam nyAsam / dRSTayA abalokya / pUtaH pavitraH / "pUtaM pavitra mayaM cha" ityamaraH / bhavatAt bhava / punaH pazcAt / amucaraNanyArAm / athavadhAnAH avizvasannaH puruSAH / spiragaNapakSaprAptaye sthiraM zAzvata yadgaNAnAM padaM sthAne samavadhAraNaM tasya prAptaye labdhaye / atra gaNapadasya sthira vizeSaNaM maprasthajIvAnAM adhAdidoSA bhAvAtparamasvAsthyaM sUcayati / dUrataH daviSThadezAt / vai sphuTam / 1. zraddadhAnaH /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 199 kahi payale samarthA bhaviSyanti / "klapoDi sAmarthye / karmaNi luT / taccaraNanyAmamAbhAve midhyAdRSTitvaM syAt samavazaraNaM prAptuM samarthAna bhavantIti tAtparyam / idaM prapannagnirbhaveSTitaM // 66 // anvaya-smin dRSTe udyUtapApAH bhaktibhAjaH karaNavigamAt Umbe mitrakSetraM vivati / etaM padaM dRSTvA tvaM abhitaH bhavanAt / na dUrataH zraddadhAnAH svAda prAptayaM kalpiSyante / artha - jina caraNacihnoM ke dekhane para jinake pApa naSTa ho gaye haiM aine bhakta zarIratyAga ke anantara siddhakSetra ko sthApanA karate haiM arthAt siddha kSetra ko prApta karate haiN| isa arhanta bhagavAna ke caraNacihna se yukta sthAna ko dekhakara tuma bhI pavitra hoo| ina caraNacihnoM ke prati atyanta zraddhA karane vAle loga ( tIvra tapasyA karane vAle ) muniyoM ke sthira sthAna (mokSa) ko pAne meM samartha hoNge| atarevagoSThI vAditragoSThIm // tasyopAnte riracaSiyo nUnamAtoya goSThI, zabdAyante madhuramabhi: kIcakA: pUryamANAH / tatrAseSAM dititanuSubhirlokabhatu jinasya, saMraktAbhistri puravijayo gIyate kinnarobhiH // 67 // sarUpa caraNanyAsasya / upAnte samIpe / "catuvidhamidaM vAdyaM vAditrAttoghanAmakam ityamaraH / nUnaM niSayaMna / rizvayivaya: racitumicchavaH / anila vAyubhiH / pUryamANA dhyAyamAnAH / koSakA : veNuvizeSAH / dhanile vAyubhiH / pUryamANA dhyAyamAnAH / kImakAH veNuvizeSAH / "veNayaH kIcakAstesvarye svanantya niloddhatAH" ityamaraH / madhuraM manoharaM yathA tathA / zApa dAdadaM kurvanti anantItyarthaH / " zabdAdi kRGi cA" iti kyaG / anena vaMzavAdyasampattitA / tatrapavitrasthAne / lokabha trilokasvAminaH // jinasya arhataH / asivAm ArAdhanAm / vititamuSubhiH vitanitumicchubhiH vistaritumicchubhirityarthaH / saMraktAbhiH rajakaNThIniriti vA saMmatabhiriti vA pATha: / vAdyAnuraktAbhiH kinnarIbhiH kinnarastrIbhiH / tripuravijayaH trayANAM purANAm bhaudArika tejamakArmaNazarIrANAM samAhAraH tripuram / 'didhikamAdvitottara pada" ityAdinA samAhArasamAsaH / " puraM pATaliputre syAd gRhoparigRhe puram / " "puraM pure zarIre va guggule kathitaH puraH | purAvyayaM pUrvakAle" iti vizvaH / tasya vijayo'bhiracaH goyate stUyate / ekAntaritArthaveSTitamidam / / 67 / / 1. saMmanabhiriti vA pATha: / "
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya anvaya-nasya upAne AtAdyagoSTI riyiSavaH anila: pUryamANAH koSakAH nUnaM madhuraM gndaapnt| natra lokabhatu : jinasya AmevA vininanupubhiH saMgkAbhi kinnarIbhiH piravijayAM gIyate / artha- bhagavAna ke caraNanyAsa ke samIpa meM vAdAgoSThI ko racane ke icchuka, vAyuo se bhare hue bA~sa nizcita rUpa se madhura pazabda karate haiN| vahAM para lokAdhipati arhanta bhagavAna kI bhakti karane kI icchuka rakta. phaNThI athavA sAtizayakti vAlI kinnariyoM ke dvArA audArika, tejasa aura kArmaNa ina tInoM zarIroM ke vijaya ( mokSa ) kA gIta gAyA jAtA hai| veNuSveSu sphuTamiti tavA mantratAraM vanassu prodgAyantISvatikalakalaM tajjayaM kinnaroSu / mihAvI' te mukha va skanvarISu dhvaniH syAt saGgItAryoM nanu pazupatestavabhAvI samastaH // 6 // veNuSvili / tavA tatsamaya / epa pe / teva vazeSu / "zataparvA yavaphalo veNumaskaratejanAH' ityamaraH / sphuTa vyaktam / magAtAraM gambhaurocaH svaravayaM yathA tathA / 'mandrastu gambhIra tArotyuccaH" ityubhayatrApyamaraH / iti: ukta prakAreNa / pvAlAnu phUjatsu massu / kinnaropa kinnarastrISu / tannaya tripuraNapam / atikalAla prakRSTakalakaladhvani yathA tathA / progAyamsI gAyanaM kurvantISu satISu / kandarISu varISu / "darotu kandaro vA svI" ityamaraH / te taka baniH zabdaH millaviI dhvanibhAn / ''svAnanirghoSanihAvanAdanisvAna nisvanAH" ityamaraH / murana pa murajavat / syAt yadi bhavettahi / tatra maccaraNamamIpe / padApateH pazUna mandabuddhIn pAni rakSani ini padApatiH / tasya hinopadeSTuH jinezvarasyetyarthaH / kathamarhataH pazupaninAmani nAmAGkanIyam / ''sarvazaH sugalo jinaH pazupatiH" iti bahulamapalambhAt / samastaH sakala: / saGgItAH saGgItavastu "artho'bhidhemaraMvastu prayojananivRttiSu'' ityamaraH / nanu nizcaryana / bhAvi bhaviSyan / gamyAdirvatsyattIni mAdhuH / idamanantaritA veSTitaM / / 68 / / anvaya-tadA epa. baMguSu iti sphuTaM mandrasAraM dhvanatsu, kinnarISu lajjayaM 1. mArunaraMdhapUrNaveNuyodhakakIraphapadenaiva vizeSaNajanyArthalAme vizeSaNasya vayaryamiti naiyAyikA viSiSTavAcakAmA padAnAM sati pRthagvizeSaNe vidhoSya bhAvaparastra mili nyAyAditi vadanti / nihAdaste ityapi pAThaH / 2. muraja ityapi pAThaH /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 201 alikalakalaM prodgAyatISu te dhvaniH mukha, iva, kandarISu nirbAdI sthAt cet, tatra, pazupateH saGgItArthaH nanu samastaH bhAvI / ___ artha-bhagavAna ke caraNacihnoM kI ArAdhanA ke avasara para ina bA~soM ko isa prakAra spaSTa, gambhIra aura ucca dhvani karane para tathA kinnariyoM dvArA tripuravijaya atyanta kolAhala pUrvaka gAne para yadi mRdaMga ke samAna tumhArI dhvani kandarAoM meM pratidhvanita hogI to prANiyoM kI rakSA karane vAle bhagavAn arhanta kA saMgIta pUrNa ho jAyagA / prAlayAnerapasTamAsikampa tAMstAvizeSAn, tasyAdUre kukadhikavitAkalpitaM tatpratIyAH / haMsavAraM bhagupatiyazovarma yatkocarandhra, daNDenAviSkRtamiva guhadvArakaM vaijayArdham // 69 // zAleyAdreriti / prAlayA: himavadgireH / upasaTa taTasamIpe / "zabdaprayA" ityavyayIbhAvaH / sAMstAna pradezAn / 'vIpsAyAm" iti dviruktiH / vizeSAn praSTavyArthAn | "vizeSo'vayava dravye praSTavyottamavastuni / " itizabdArNave / atikampa darzadarza gatvA / tasya himaadreH| bhakUre samIpe / pat bhagapati pazovarana bhRgupateH jAmadagnyasya yazasaH korteH vartma pravRttikAraNamityarthaH / haMsadAraM haMmAnAM dvAraM mAnasaprasthAyino haMsAH krauJcarandhraNa saJcarantIti sadAgamaH / kocarana krauJcaspAdeH randhra vivaraM tat kukavikaSitAkalpitam kutsitakavitvaracita laukikajanaH kalpitamityarthaH / baMjamArya cakriNAM vijayasya artha vijayAthaH rajatAdreH vijayasmArthasthedaM vajayArdham | guhAdvAraka miva bArameka dvAraka gulAyAH dvAraka kandaradvAramiva / prasoyAH prativizeH / atra krauJcaranyamiti kvacidguhAvibAsma vijayA guhopamayA mahattva lakSyate / / 69 / 3 / / anvaya-prAlayAdreH upataTa tAn tAn vizeSAn atikramya tasya adUre kukavikavitAkalpitaM, haMsadvAra, bhUgupatiyazovarma yat krauznaran tat daNDana AviSkRta baijayA guhAdvArakaM ina pratIyAH / ____ artha-himAlaya parvata ke tada ke samIpa meM saba dekhane yogya padArthoM kA atikramaNa kara usake ( himAlaya ke samIpa meM kukavi kI kavitA se kalpita haMsoM kA dvArabhUta aura parazurAma kI kIrti kA mArga svarUpa jo kocaparvata kA chidra hai use ( cakravartI ke ) dADa se khole gaye vijayA parvala ke muhAvAra ke samAna aano|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya ekAntaritArdhaveSTitAnItaHbahvAzcarye himavati kRtAlokanatvAvasamastenodIcI vizamanusarestiryagAyAmazobho / kRSNaH sarpo gururiva giregahvarAnnidhyatAzu, dhAmaH pAdo baliniyamanAbhyudyatasyeva viSNoH // 70 // balliti / bahAzvarya bahu Azcarya yasmin nasmin / himavati himAcale / kusAlokanatvAt vihiladarzanatvAt / asaGgaH maGgahInaH / tiryagAyAmazobho tiryagAyAmena kSiprapravezArtha tirazcInadaiccaNa zobhata iti tiryagAyAmazobhI man / tAcchIlye dhinaJ / "dedhyamANA ma ArohaH" itymrH| gireH krauJcagireH / gavarAt guhAdvArAta / "darI tu kandaro vA strI revasAtabile guhA / gahvaram" ityamaraH / gurumahAn / kRSNa: sarpa iva kAloraga iva / baliniyamanAmyudyatasya daliniyamane bale: balinAmaviprasya niyamane bandhane / abhyudyatasya pravRttasya / viSNo: viSNumuneH / / zyAmaH kRSNavarNaH / pAra iva caraNa ida | Azu zoghnam / niSpata nirgaccha // 70 / / anvaya-vahvAzca himayati kRtAlokanatvAt mamaGgaH tiryagAyAmazobhI (tvaM ) tena udIcI dizaM anusareH / guruH kRSNaH sarpa iva baliniyamane amyudha tasya viSNoH TyAmaH pAdaH iva gireH gahvarAt Azu niSpat / artha-bahuta se vismayAvaha dRzyoM se sampanna himAlaya parvata ko prApta karane kA nizcaya karane ke kAraNa nirAsakta tirache vistAra se zobhita tuma krauJca nAmaka parvata ke vivaramArga se uttara dizA kA anusaraNa kro| bila se nikalane vAle mahAkAya kAle sarpa ke samAna tathA bali ko bAMdhane ke lie tatpara vikriyA Rddhi ko prApta viSNu kumAra nAmaka munirAja ke kAle varNa vAle paira ke samAna tuma parvata kI guphA se zIghra nikala jaao| tasmAddhamapracaya ina niHsRtya zailasya randhrAyugaravA cordhvaM vshmukhbhujocchvaasitprsthsndheH| zubhrAdabhrasphaTikaghaTanAzobhigaNDopalasya, kailAsasya trivazavanitAdarpaNasyA'tithiH syAH 371 // tasmAditi / zailasya kraunAcalasya / tasmAt rasmAt tadvigharAt / dhUmapracaya pada dhUmasamUha iva / miHsRtya niSkramya | UcaM vyomamArgam / gatvA ca calisvApi / vazamukhabhujocchvAsitaprasthasandheH dazamukhasya rAvaNasya bharucchvAsitAH vizleSitAH prasthAnAM sAnUnAm "kaTakontrI nitambo'H stuH prasthaH sAnurastriyAm" ityamaraH / sandhayo yasya tathoktasya / "randhra saMzleSayo sandhiH" iti dhanaJjayaH / etatkathAva
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 203 21 tAraH puNyAnave dRSTavyaH zubhrAsphaTikaTamA zobhi gaNDopalarUpa zubhrANAM nirmalAnAm avabhrANAM sthUlAnAM sphaTikAnAM ghaTanayA zobhino manoharAH gaNDopalAH yasya tathoktasya / " adanaM bhUri bhUyiSTham" iti dhanaJjayaH / gaNDazailAstu cyutAH sthUlopA gireH" ityamaraH / tridazavanitAvaNasya videzasya svargasya vanitAnAM darpaNam yadarthaM tasya / svassImantinInAM saMmukhInIno pamasva rAjatvAdvimbagrAhitvAdvedamuktam / kailAsasya aSTApadagiraiH kailAsAcalasva prAntaM vrajeti tAtparyam ||31|| kSIrAvacchacchavibhirabhisaH proccalagnirjharaughaiH, kumudavizadeya vitatya sthitaH kham / nUttArambhe pratikRtigatasyAdibhartuH purastAvrAzIbhUtaH prativitamida bakasyAdRhAH // 72 // kSIrAditi / yaH kailAzAcalaH / kSIrAtpayaseopi / accha chavibhi: nirmala-kAntibhiH / triSvAgAdhAtprasannocchaH' ityamaraH / abhitaH paritaH / proncalannirzaraughaiH proccatAM udgacchatAM nirbharANAM pravAhANAm oghaH samUhaH / kumudavizavaiH / "site kumudakara vizadazyetapANDarAH" ityamaraH / zRGgocchrAyaH zikharANAmunnatibhiH / "nagAdyAroha ucchAya utsevadatrocchrayazca saH ityamaraH / kham AkAzam / "suravartma svam" ityamaraH / vitathya vyApya / pratikRtigatasya / pratimAtmakasya / . "pratikRti ravI puMsi pratinidhiH " ityamaraH / AvibhartuH Adijinezvarasya / purastAt magrataH / tryambakasya IzAna dizpateH / nRtArambhe AnandanartanaprArambhe / "zAstraM nRttaM ca nartane" ityamaraH / aTTahAsa hA sabhedaH / " maTTo'tizayabhUmI" iti yAdava: / " aTTahAso mahattare" iti vidagdhacUDAmaNI / hAmAdonAM ghAvalyaM kavi samaya siddham pratidinaM dinaM prati / rAzIbhUta iva puJjIbhUta iva / sthitaH tiSThati 44 sma // 72 // anvaya---- zailasya tasmAt rannAt dhUmapracaya iva niHsRtya UrdhvaM ca gatthA kSIrAt acchacchadibhiH abhitaH procvalannirzarotraH kumudavizadeH zRGgocchrAyaH pratikRtigattasya AdibhartuH purastAt pratidinaM nRttArambha rAzIbhUtaH vyambakasya aTTahAsaH iva khaM vitatya yaH sthitaH tasya dazamukhabhujo nvAsitaprasthasandheH zubhrAdasrasphaTikaghaTanAzobhi gaNDopalasya, tridazavanitAdarpaNasya kailAzasya atithi , syAH / artha -- krauJca nAmaka parvata ke usa vivara se dhurve ke samUha ke samAna nikala kara tathA Upara (AkAza mArga meM) jAkara dUdha se bhI adhika svaccha
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 pAzvabhyudaya sphaTika ke samAna kAnti vAle cAroM ora bahate hue phena se yukta jala pravAhoM tathA kumuda ke samAna zubhra kAntivAlI U~cI coTiyoM dvArA (jo kailAza parvata) Adi jinezvara kI mUrti ke Age pratidina nRtya ke Arambha meM pujIbhUta hokara IzAna dizA ke rudra ke aTTahAsa ke samAna AkAza ko vyApta kara jo sthita hai usa rAvaNa kI bhujAoM se viyojita prasthasandhiyoM se yukta zubhra varNa aura sthUla sphaTika ke saMsarga se zobhita sthUla pattharoM vAle aura devastriyoM ke dAMNa ke samAna kailAza parvata ke AMtathi ho jaao| utpazyAmi tvayi taTaga snigdhabhinnAmanAbhe, zobhAmaneTatarumato maNDalabhAjitasya / sadhaH sahiravastamamvarastha tasya, prAlayAMzograMsitumanasA rAhaNevAnitasya // 73 // utpazyAmIti / libhinnAmjamA snigdhaM masRNaM bhinnaM maditaM ca yadaJjana nasya Abheva AbhA yasya tasmin / tvapi bhavati / sahagate sAnugate sati / baTatakamataH vaTavRkSavataH / malabhrAjitaspa bimbena vRttena rAjitasya / "bimbo'strI maNDala viSu" ityamaraH / sa dyaH natmaNe / tirivaravamagArasya kRttasya zivasya viradaradanasya gajadantasya chaMdavat bhAgavatgaurasya zubhrasya / "avadAtaH mito gaurovalakSo dhavalo'rjunaH ityamaraH / idaM vizeSaNatrayamubhayatrApyanvIyate / prasimanasA grasituM mano yasya tena rANA svarbhAnunA / bAmitasya saMyuktasya / prAsayAzoni candrasyeva / tasyAH balAzasya / bomA dyutim / utpazyAmi utprekSe / zobhA bhaviSyatIti tarkayAmItyarthaH / / 73 / / andhaya-snigdhabhinnAJjanAbha tvayi taTagate (mati) vaTatarumataH maNDalabhAjitasya, sadyaH kRtadviradanacchedagaurasya, prasitu manasA rAhuNA Athitasya prAleyAMzoH iva tasya aH zobhA utpazyAmi / artha-sudhama aura pIse gae kAjala ke samAna tuma jaba himAlaya ke taTa pradeza meM pahuMcoge to vaTavRkSa se yukta paridhimata bhUpradeza se zobhita (pakSa meM prabhAmaNDala se zobhita) usI kSaNa kATe hue hAthI dA~ta ke Tukar3e ke samAna sapheda aura grasane ke icchuka rAhu dvArA Azrita (saMyoga vAle) candramA ke samAna usa himAlaya kI zobhA ho jAyagI, aisI meM sambhAvanA karatA haiN| bhAvArtha-megha rAhu ke samAna hai aura himAlaya candramA ke samAna hai / jaba megha himAlaya para pahu~cegA taba vaha aisA pratIta hogA jaise rAhu ne candramA ko grasa liyA ho|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga tvayyArUThe zikharamabhito'dhityakA tasya manye, pAzrvAgre vA punarapi vazAsyAvatAraprapaJcam | lIlAmastimitanayanaprekSaNIyAM bhavitrImaMsanyaste sati bhUto mekhake vAsasIya // 74 // 205 tvayati / tasya kailAsasya zivaramabhitaH zikharasya sarvataH "hAdhiksamayA" ityAdinA dvitIyA / avizvakAn UrzvabhUmim upatyakA rAmannA bhUmimadhityakA" ityamaraH / svayi bhavati / Ake niviSThe sati / punarapi prAgiva pazcAdapi / dazAsyAvatAraprapatraM dazAsyasya rAvaNasya avatArasya prapaJcaM vistAram | "viparyAsa vistare ca prapaJcaH" itmamaraH / manye jaane| pAzvarya vA pArzvaparibhAge vA | yA zabdaH pakSAntare / "upamAyAM vikalpe vA" ityamaraH / svayi tadadhityikAyAmArUke rAtIti punaranvayaH / maica ke syAmale | "kAlazyAmala me cakA" ityamaraH / vArsAsi vastre / " vastra mAcchAdanaM vAsaH" ityamaraH / halabhRtaH balabhadrasya / " musalI halI" ityamaraH / aMsanyaste ase bhujazirasi / nyasyate sma tathoktaM tasmin / "skandhe bhujaniroMso'strI' ityamaraH / sati astIti san tasmin sati / iva yadvat tadvat / adreH kailAmasya / bhavitra bhAvinIm / stimitanayana prekSaNIya stimitAbhyAM nirnimivAbhyAM nayanAbhyAM prekSaNIyAm darzanIyAm atiprakRSTAmityarthaH / sIlA zobhAmiti vA pATha: / manye jAnAmi / "buddhimati jJAne' / tvayi agrabhA ye balabhadrabhujaziraH sthitazyAmavastreNotprekSyate ityarthaH // 74 // to anvaya-tasya zikharaM abhitaH adhityakAM tvayi bArU (sati ) dazAsyAdatAraprapaJcaM manye / punaH api pAine vA tvayi Ale) mecake vAsasi aMsanyaste sati bhRtaH eva stimitanaya prekSaNIyAM baje: lIlAM bhavitrI ( manye ) | artha - kailAza parvata ke zikhara ke cAroM ora pahAr3a ke Upara kI samatala bhUmi meM Apake ArUr3ha hone para dazAnana (rAvaNa) ke AkAra kA AvirbhAva mAnatA hU~ / tuma ArUr3ha hokara bagala meM athavA kandhe para kAle raMga vAlA vastra rakha loge to kailAza parvata kI balarAma ke samAna nizcala netroM se darzanIya zobhA ho jAyagI / ekAntaritArthaveSTitam --- tasminhitvA bhujagavalayaM zambhutA vattahastA, samprApyonceviracita ivAnIlaratnaistvayIyam / krIDAzaile yadi ca viharetpAdacAreNa gaurI mA sma sphUrjaH sitiphaNibhayAnmA sma saMkledinI bhUt // 75 //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 pAbhyuidaya nasminnitti / tasmin vailAse / bhujagavalayaM bhujaga eva valayaM tat / "kaTaka valayo'striyAm" ityamaraH / hitvA muktvA / zambhumA IzAtadigozena / vattahastA datto hasto yasyAH sAvitIrNakarAlambA / iyaM gorI pArvatI / saMprApya samAgatya / AnosarasneH indranIlamaNibhiH / viracite kalpite / uccaiH mahati / kroDAzaila ina krIDAdAviva / tvayi bhavati / pAdacAreNa caraNagamanena yAnAdi hitvetyarthaH / yadi ca biharet rAcarettahi | 1. mAra: / "mAskA '' vananirghoSa / laG sisiphaNibhayAt mitizcAmI phaNina miniphaNiH kAloggaH / "siti dhabalamecako" ityamaraH / iti bhayAt bhiiteH| saMghalevinI manaH khedavatI / mAsma bhUt ma bhakta / krIDAzaila iti tvadapari viharaNetvaM garjayami cet tasyAH kAloraga iti bhItirbhavet chali tAtparyam / / 5 / / anvaya---bhujagavalayaM tasmin hitvA zambhunA dattahastA iyaM gaurI samprAgya AnIlaratnaH uccaiH viracite krIDAzaile zva tvayi yadi ca pAdacAreNa viharet sitiphaNabhayAta maledinI mA sma bhUta (iti) mA sma sphUrjaH / / arya-sarparUpa kar3e ko athavA maNDalAkAra pariNamita apane zarIra ko kailAza parvata para chor3a kara rudra ke tulya IzAna dizA ke svAmI dvArA hAtha kA sahArA do huI yaha gaurI ke sadaza maura aMga vAlI strI athavA IzAna dinA ke svAmI kI patnI Akara atyadhika nIlavarNa vAle ratnoM se atyanta U~ce race gae krIr3A parvata ke samAna tumhAre Upara yadi paidala vihAra kare (taba) kAle sA~pa ke bhaya se (vaha) mAnasika duHkha se yukta na ho ataH garjanA kI dhvani mata kro| vizeSa-yogirAT paNDitAcArya ne gaurI kA artha pArvatI kiyA hai| indrANI cedupagatavato jainagehAnupAtaM, tasminnijyAM racayitumanA devabhavasthA tadAsyAH / bhaGgIbhavasyA viracitavapastambhitAntarjalaughaH, sozanatvaM kuru maNitaTArohaNAyAyacArI' // 6 // indrANoti / / tasmin kalAse / inprANI zacI mahAdevo "varuNendramR'bhavazarvadrAn" ityAn / 'nRdug" iti Do ijyAM jinendra puujaam| racayitumanA: kartumanAH sanI / devabhaktyA arhadbhaktyA / jainagehAnupAtaM caityAlayamamIpam / upagatavatIcet mAgatAnet' / tavA narAmaye / tvaM bhavAm / maGgobhaktyA malInAM parvaNAM bhaktyA rcnyaa| viracitamapuH kalpinazarIra- san / ktiniSevaNe bhAge racanAyAm" iti shbdaarnnve| stambhitAratarjaloSaH stambhito ghanIbhAva gabhino1. agrayAyItyapi pAThaH /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 207 ntarjalaughaH prabAho yasya tathAbhUta san / maNitaTArohaNAya maNInA taTaM tasyArohaNAya / apracArI purogaH san / asyAH indrANyAH / sopAnatvaM' sopAnabhAvam / kuru vidhehi / T-vA', jANaM ca bhAgaH indrANo jaina gehAnupAta upagatavatI cet tadA stambhitAnta lodhaH bhaGgo bhaktyA viracitavamuH agracAro maNitaTArohaNAya asyAH mopAnatvaM kuru / ____ artha-devabhakti ke kAraNa pUjA karane kI icchuka indrANI pratyeka jaina mandira athavA eka ke bAda dUsare jainamaMdira ko AtI haI prApta ho to (tama) bhItara jalapravAha ko rokakara apane zarIra ko sor3hI ke rUpa meM pariNata karate hue Age jAkara maNiyoM ke taTa para ArohaNa karane ke lie isako ( indrANI ko ) sIdo kA kAma kro| anantaritArthaveSTitam--- antastoyoccalanasubhagA bhAvinoM tAna vasthAmanvAnAstAssunibhRtataraM sAnudeze niSaNNam / tatrAvazyaM valayaphulizoTTanovagoNatoyaM, neSyanti tvAM surayuktayo yantradhArAgRhatvam / / 77 // antastAya iti / antastovoccalamasubhagAm antarjalasyodgamanena sundarANAm / bhAvinI bhavitrIm / tAmavasyAM prAkkurva vRSTisvarUpAm / manyAnAH manyate iti mandhAnAH jAnantyaH / tAH surapuvatayaH tridivavanitAH / tatra kailAse / sAmudeze taTapradezo / sunibhRtatara sunizcilataram / niSaNNam upaviSTam valayakalizoSavanodagorNatoyaM valayakali zAni kaNakoTayaH zatakoTivArinA kulimAzabdena koTimAtra lkssyte| tamaghaTanAni prahA rAstarudIrNamRtsRSTaM toyaM yena tam / svAM bhavantam / yantradhArAgRhatvam kRtrimadhArA gRhatvam / avazyaM nUnam / meSyanti prApamiSyanti / / 77|| anvayaH-antamtoyojcalana subhagAM tAM bhAvinI avasthA mantrAnAH tAH murayuvatyaH sunibhRkAraM tatra sAnu deze niSaNNa balayakulizodmanodgIrNatoyaM tvAM yantradhArAgRhatya avazyaM neSyanti / artha-andara ke jala ke uchalane yA bAhara nikalane se manohara usa Age hone vAlI avasthA ko vicAra meM lAtI huI be devAGganAyeM kailAza parvata ke zikhara ke UparI bhAga meM nizcala baiThe hue bajramaNi jar3e hue kaGkaNa ke prahAra se jala chor3anevAle tumheM avazya ho phuhArA banA ddaaleNgii|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 pArabhyuidaya AkarSasyo vRtimiva sarastoyapUrNAmadhastAt, krIDiSyanti tridazavanitAstvAmitazcAmutazca / tAbhyo mokSo yadi tatra satve dharmalabdhasya na syAt, kroDAlolA: zravaNaparuSairgajitairbhoSayetsAH // 78 // AkarSantya iti / sarastareya pUrNAM kAsArAmbhaH sampurNAm / vRtibhitra carmapatramiva / " dRtizca ghaTe ruSe" iti vizvaH / adhstaat| adhobhAge / itazcAsatra asmAccAmuSNAcca / eSAM bhavantam / AkarSanpaH nayasyaH / trivanitA: tridivamaraNyaH / krIDiSyanti kroSThAM kariyanti / " krIDa" viharaNe / luT / jhe bhI mitra / dharmasya dharme nidAghe "dharmo nidASaH svedaH syAt " ityamaraH / labdhasya prAptasya / taba bhavataH / tAbhyaH surayuvatibhyaH / mokSaH cinam / skrIDAsakAH pramattA ityarthaH / tAH surayukttIH / bhavaNapatre zravaNAnAM karNAnAM parudhaiH niSThuraH / "niSThuraM paruSam" ityamara / gajitaiH stanitaH / bhISayeH / "bibhItebhikhi" iti bhISAdezaH / tarjayetyarthaH ||38|| anvaya---adhastAt sarastoyapUrNA dRrti iva itaH ca amRtaH ca tyA AkarSantyaH tridazavanitA krIDiyanti sakhe ! tAbhyaH dharmalaghasya tava mokSaH yadi na syAt tAH krIDAkolA: zravaNaparuSaH garjitaH bhISayeH / artha - nIce tAlAba ke jala se bhare hue camar3e ke ghaTa ke samAna idharaudhara se tumheM khIMcatI huI devAGganAyeM krIr3A kreNgii| he mitra ! ghAma kI avasthA ko prApta tumhArA yadi una devAGganAoM se chuTakArA na ho to kIr3A meM Asakta hone vAlo unake kAnoM ko kaThora lagane vAlI garjanAoM se DarA dI | kRcchrAnmukto vividhakaraNastatra raMtvA'tha tAbhi bhUyaH zaile vihara gamito vAyunAptavraNAm / hemAmbhojaprasavi salilaM mAnasasyAvadAnaH, kurvankAmaM kSaNamukhapadaprItimai rAvaNasya // 79 // kRcchrAditi / atha anantare / tatra dazaile / tAbhiH devanArIbhiH vividhakaraNaH vividhendriyaH nAnAkrIDAsAdhanaM / "karaNaM mAdhakata makSetramA cendriyeSvapi " ityamaraH / khAkrIDitvA / kRcchrAt kaSTAt / muktaH tyaktaH / "GasibhyAMbhyasto - kAlpakatipayakRcchrAdasatvaM" iti paJcamI / bhUyaH punaH / vAyunA vAtena / AptavraNAGga N prAptakSaNAvayam / "aGgaM pratIko'vayavopaghanaH " ityamaraH / grabhitaH /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga mAnasasya mAnasasarovarasya / hemAmbhojaprasavi hemAmbhojAnAM prasava prasavanamasyAstIti prasaghi 'spAyutpAde phale puSpaprasave garbhamocane" ityamaraH / salilam jalam / prAvadhAnaH svIkurvANaH / pibannityarthaH / airAvaNasya indragajasya / "airAvato'bhramAtaGgarAvaNA'bhrama vallabhAH" ityamaraH / bhaNamukhapaTa prIti kSaNe mAnasajalAdAnakAle mukhApaTena yA prItistAm / kurvan vitanvan / minendrapUjAmAgata zakrasya rAjendra mukhAgrabhAgepi kSaNaM tiSThannityarthaH / kAmaM yathecchayA "kAma prakArma payapti nikAmeSTaM yathepsitam' ityamaraH / zole kailAmanageM / bihara saJcara / / 79 // anvaya-- atha taba tAbhiH vividhikaraNaH ratvA kRyAt muktaH vAyunA AptavaNAGga gamitaH, mAnasasya hemAmbhojaprasavi salila AdadAnaH airAvaNasya kSaNamukhaghaTaprIti kAmaM kurvan zaile bhUyaH vihara / / ___ artha-anantara kailAzaparvata para devAGganAoM ke sAtha ( tAlI se tAla denA Adi) nAnA prakAra kI kriyAoM se krIr3A kara ( unake dvArA kaSTa se mukta huye yA chor3e gaye vAyu dvArA zarIra meM vraNa ghAva) kI avasthA ko prApta mAnasarovara ke svarga kamaloM ko utpanna karane vAle jala ko na grahaNa karate hue kSaNabhara airAvata ke mukha para DAle gaye vastra ke Ananda ko icchAnusAra karate hue kailAzaparvata para punaH vihAra kro| krIDAbINAM kanakazikharANyAvasaMssatra pazyan, svargastrINAM nidhuvanalatAgehasambhogadezAn / dhuvakalpamumakisalayAnyaMzukAni svayAtanAnASTalakSa lalitanivizestaM nagensam / / 80 // krIDAdrINAmiti / jalada bho megha / tatra phailAse / kokhAmINa krIDAparvatAnAm / kAmakazikharANi svarNakUTAni 'vasonUpAdhyAGa : ityAdhAre dvitIyA / Avasan AsthitavAn / svargastrIrNA devastrINAm / mighuvanalatAgehasambhogadezAna suratalattAbhayanasambhogapradezAn / pazyan IkSamANaH / kalpavamakisalayAni kalpagumANAM kisalamAni pahalavabhUtAni 'pallavo'trI kirAlayam" ityamaraH / aMzukAni sUkSmavastrANi | "aMzukaM vastra mAtra syaatprighaanosriiyyoH| sUtre vastre sAnu dIptau" iti zabdANaye / bhAnAveSTeH nAnA vividhAceSTA yeSu taH 1 lalita: krIDitaiH / "nAbhAvabhede strInRtyaM lalitaM triSu sundare / astriyAM pramadArAme krIDite jAtapallave'' iti zabdArNave / svavAtaH nijavAyubhiH / dhundhakampayan / taM nagegnaM taM kalAsam / nivizeH upabhukSva / "niviMzo bhRtibhogayoH" iti vizvaH / meghaparvatayorabipandrayoH zikhijI mUtayordaSTiramyayoH / svayadarzanAnmitratA bhavediti bhAvaH // 8 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvAbhyudaya ambaya - jalada ! krISTAdrINAM kanakazikharANi yAvasan, natra svargastrINAM nighuvana latAge hamambhogadezAn pazyan nAnAceSTaiH lalitaiH svavAtaiH azuMkAni kalpakisAna dhunvan taM nagendraM nivizeH / artha - he megha ! krIr3A parvatoM ke svarNazikharoM para ArUr3ha hokara vahA~ svarga kI striyoM ke sambhoga ke lie race gaye latAgRharUpa saMbhoga ke sthAnoM ko dekhate hue nAnA prakAra kI ceSTA vAlI aura zarIra ko priya apanI vAyuoM dvArA sukSma vastroM ke samAna kalpavRkSoM ke komala pattoM ko kaMpAte hue usa parvatarAja kailAza kA upabhoga karo / itaH pAdaveSTitAni - 210 vidyuddAmnA balayitatanustatra badhyeva' ruddho, dIrgha sthitvA sarati pacane mandamandaM dinAnte / tasmAdadvezvatara purIM sveSTakAmo dhanIzAM tasyotsaGga praNayina iva astagaGgAnukUlAm ||81 // vidyuditi / tatra kailAse / bayA nadyA "banI namrI vastrA syAt" ityamaraH // yaca vRSa AvRtavat / vidyuddAmnA taDinmAlayA / valabitatanuH AveSTita zarIraH / doghaM ciram / sthitvA vizvAmaM kRtvA / vinAmle sAyAhne / pavane vAyo manyamanvaM zanaiH zanaiH / vIpsAyAM dviH / sarati nAti sAti / praNayina hava priyatamasyeva / lakSya kailAsasya jansaGga Urdhvataye | "utsaGgo mukta saMyoge sakthinyUrdhvataTe'pi ca" iti mAlAyAm / astagaGgAnukUla vizliSTaM gaGgA eva vukUlaM zubhravastraM yasyAstAm / '"dukUlaM sUkSmavastre syAduttarIye sitAMzuke" iti zabdArNave ghanIzAM dhaninAmIzasteSAM yakSANAm / purIM alaphAsyAm / sveSTakAmaH svaSTAbhilAbI / tasmAvatra e : kailAsaparvatAt / avatara upagaccha // 81 // anvaya - vidyuddAmnA valayitatanuH vardhayA ruddhaH iva tatra dIrghaM sthityA dinAnte pacane mandamandraM sarati tasmAt adreH praNayinaH iva tasya utsaGge strastagaGgAdukUlAM dhanIzAM purIM sveSTakAmaH avatara / artha - bijalI kI ( rajju ke samAna ) rekhA se AveSTita zarIra vAle, camar3e kI rassI se bAMdhe gae ke samAna usa kailAza parvata para bahuta dera taka Thahara kara dina ke anta samaya meM havA ke manda manda calane para priyatama ke samAna usakI ( kailAdA parvata kI ) goda meM ( kAminI ke samAna } gaGgArUpa zubhra vastra ko zarIra se pRthak karatI huI yozvaroM kI nagarI 1. vardhameva /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitIna 211 { alakA ) meM apanI abhilASA ko pUrNa karane kI icchA se usa parvata se jIne utro| vRSTAdhyAtmasthitiradhigatAzeSavedyaH savidyaH, yogAbhyAsAdbhavanamakhilaM snycrnduurdrshii| lakSamyAH sUti bhuvanaviditAM tAM purI tatra sAkSA na tvaM vRSTyA na punaralakA zAsyase kAmacArin // 82 / / dRSTeti / kAmacArin bho yatheSTavihArin / svaM bhavAn / yogAbhyAsAt cyAnaparicayAt / vRSTAdhyAtmasthitiH Atmanya bhikRtyavartamAnamadhyAtma dRSTA adhyAtmasthitiyena sH| AtmasvarUpaM dRSTvAnityarthaH / aSigatAzeSavedhaH jJAtAkhilapadArthaH / savidyaH vidyAbhiH mahitaH / dUradarzI vidvAn / "dUradarzI dIrghadarzI" ityamaraH / khilaM nikhilam / bhuvanaM jagat / saJcaran vihan / lakSmyAH sampatteH / satim utpattigRham / bhudhanaviyitAM loka prazritAm / sAmalakAm alakAbhiSA purI puram / dRSTvA vIkSya / punaH pazcAt' / patra puryAm / sAkSAt pratyakSeNa / ma tvaM zAsyasi na vetsyasi iti na kintu zAsyasyevetyarthaH / kAmacAriSaste pUrvamapi bahukRtyo darzana sambhavAt ajJAnamasaMbhAvitameveti nizcayArtha nam dvaya prayogaH / taduktam / nizcayasiddhArtheSu naddhayaprayoga iti / / 8 / / manbaya-kAmacArina ! yogAbhyAsAta dRSTAdhyAtmasthitiH aghigatAzeSavedyaH maviznaH akhilaM bhuvanaM saJcaran dUradarzI tatra lakSmyAH sUti bhUvanaviditAM alakA purIM tvaM punaH sAkSAt na dRSTvA tAM na jJAsyase na / artha-he icchAnusAra dihAra karane vAle ! yoga ke abhyAsa se zuddha svabhAva kA anubhava kara samasta jAnane yogya vastuoM ko jAnakara kevalajJAna se yukta ho samasta bhUmaNDala para vicaraNa karate hue ( sUkSma, antarita aura ) dUravartI padArthoM ko dekhane vAle Apa himAlaya parvata ke zikhara para lakSmo kI utpatti sthAna bhUmaNDala para prasiddha alakA nagarI ko sAkSAt na dekhakara usako nahIM jAna sakoge / arthAt sAkSAt darzana ke binA usakA zAna nahIM ho sakatA hai| nirvANArthaM titapasiSayo'mI svayaM klezayanti, vyarthodyogA mayi tu vitRSaH kinnu matto'dhikaM tat / ityAkUtAvihasitamivAmbhomucAminduzubhra, yA vaH kAle vahati salilogAramantravimAnA // 83 //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 pAzrvAbhyudaya nirvANArthamiti / amI imaM yoginaH / nirvANArtha mokSArtham / "muktiH kaivalyanirvANam" ityamaraH / tisapasiSavaH tapasyitu micchavaH nitapasipavaH tapaH kartumicchinaH / ''sApa santApai" iti dhAtoH mannannAdRtyaH / tu punaH / mayi alakApuyam / bitaSa, vigatA tad abhilASo yeSAM te vinuSaH / "icchA kAnA spahehA saDvAJchA liA sA manorathaH' ityamaraH / uparyodyogAH niSpalavyApArAH santaH / svayam AtmAnam / balevAryAmsa aAyAlayanti / tat nirmANam / mattaH matsanAzAt / adhikam utkRSTam kiM na bhavet kiMsvit / "ma pRcchAyAM vittaka " ityamaraH / ityAkUtAt ebamabhiprAyAt / yA purI / ucca vimaanaa| unnatasaptabhUmikabhavanA / "vimAna pidive yAne gAnabhUmau ca majjane" ini pAdavaH / maMghavAha sthAna sucanArthami vizeSaNAm / ambhomacA meghAnAm / baH payodharAtmanA / yuSmArka yoginAm / kAle vakAla ityarthaH / bihasitamiva bihAmamiva / mupabhraM candra yad gauram / salilodgAra parilalAnAdgiraNam vati dharati // 833 anvaya-yA uccavimAnA nirvANAya titamiSatraH vyarthodyogAH amI svayaM phlezayanti, mayi tu vitRSaH, ki nu tat mattaH adhikam : iti AkRtAta va ambhomacA kAle induzubhaM palilodgAra vitsitaM eva vahati / artha-sAta maJjila vAle U~ce bhavanoM se yukta jo alakAnagarI nirvANa ke lie tapa karane ke icchuka viphala prayatna vAle ye pAva Adi yogI apane ko kaSTa pahu~cAte haiM, mere prati abhilASA se rahita haiM kyA vaha nirvANa mujhase utkRSTa hai ? isa prakAra ke abhiprAya se Apake ( meghoM ke ) varSAkAla meM candramA ke samAna sapheda jalavarSA ko upahAsa ke samAna dhAraNa karatI hai| bhAvArtha-ye pAzrvAdiyogI mujhase bhI adhika utkRSTa nirvANa kI prApti ke lie prayatna karate haiM, isa prakAra ke abhiprAya ko mana meM rakhakara jo alakA candramA ke samAna sapheda jala kI varSA ke bahAne mAnoM una para ha~satI hai| saudheyAnagaganapariSatketumAlAvalAkaM, ratnovapradyutiviracitendrAyudhaM prAvRSeNyam / dhatte pAsau sajalakaNikAsAramabhraMlihaH svaimuktAjAlapathitamalakaM kAminIvAbhravRndam // 44 // sIdheyAriti / yAisau 3 lkaapurii| abhaMlihe: AkAzaspRSTaH / "vahAbhAllihaH iti khac / ''khityuH" isi mam / svaiH svkiiyH| saudhepA: sodhAnAmimAni sauMdheyAni tAni ca sAni agrANi ca taiH / "agaM puraH zikhAmAna
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 213 zreSTAdhikaphalAdiSu" iti bhAskaraH / gaganaparipatketumAlAvalA gagane paritaH sIdantIti gamanapariSantaH "Sadala dhAtorgatyarthatvAt' vicalantaH te ca ketavazca tathoktAsteSAm mAlApaGkiriva balAkAH pakSividoSAH yasya tat / ratnovaprathatiH liecitenAyuSam / ratnAnAmudaprathA unniyA khulyA kAntyA viracitaM nirmitam / indrAyuSaM suradhanuryasya nan / "indrAyudhaM zakradhanuH' ityamaraH / sajalakaNikAsAra jalAnAM kaNikAH jalakaNikAH jalabindavaH jalakaNikAnAmAstareNa vegavadrareNa sahita sajalakaNikAsAram / prAvRSezya prAvRSi bhavaM prAvaSeNyaM 'prAvRSeNyaH iti pama pratyayaH / abhravRndaM meghajAlam / kAminI pramadA / muktarajAlagrathitaM munAjAle mauktikabAlakaH prathitaM pratyuptam / "puMzcalyAM mauktike mukte iti yAdavaH / "aSita pranthitaM dRndham' ityamaraH / alakamiva cUrNakuntalamiva / jAsAbekavacanam / "alakAzThUrNakuntalA." ityamaraH / patte dharati / atra kAlasya anukUlanAyakatvamalakAyAzca svAdhInapatikArupAnAyikAtvaM ca dhvanyate // 84|| anvaya-yA asI muktAjAlagrathitaM alaka kAminI va svaH analiha: saudheyAH gaganaparipatketumAlAbalArka madhutiyarAyarAndrAvRSaM pAkSiNa sajalakaNikAsAraM abhravRndaM ghatte / ___artha-jisa prakAra koI strI motiyoM ke samUha se prathita ( gumphita ) dhuMgharAle bAloM ko dhAraNa karatI hai usI prakAra alakApurI AkAza ko chUne vAle prAsAdoM ke agrabhAgoM se AkAza meM phaharAne vAle dhvajAoM ko paMkti hI hai bagulA jisake tathA ratnoM kI Upara jAtI huI kAnti se jisameM indradhanuSa kI racanA kI gaI hai aise ratnoM ko varSAkAlIna jalakaNoM ko varSA vAle meghasamUha ko dhAraNa karatI hai / bhAvArtha-varSAkAla meM balAkA tathA indra dhanuSa hotA hai| alakA meM varSA ke samaya balAkA kyA haiM tathA indradhanuSa kisa prakAra kA hai, yaha batalAyA gayA hai| patrAnIlaM harimaNimayAH kSudrazalAnabhoga, prodyavadrumaparisarakhUpadhUmAnubandhAH / prAsAvAzca prayitumalaM sarvadA meghakAlaM, vidyutvantaM lalitabanitAH sencApaM sacitrAH / / 8 / / yatreti / yatra puryAm / harimaNimayAH indra nIlaratnarUpAH / "yamAbhilendra candrAH viSNumihAzuvAjiSu / zukAhika pibhekeSu harirnA kapile viSu" ityamaraH / samazelA: krIDAdrayaH / progrAdeSahamaparisarabUpadhUmAnubayAH dhUpasya dhUmaH ghUpadhUmaH
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 pAzrvAbhyudaya paritaH saratoti parisaran devadArumAArisasa tathoktaH devadAru drumaparisarAtI dhUmaghUmazca tathoktaH prodyan prodgacchaMdazAsau ma ceti punaH karmadhArayaH / tasyAnubandhaH sambandhI yeSAM te tathoktAH / lalita vanitA lalitA ramyA vanitAH striyA~ yeSu te / sacitrAH sahRcitrairvartante sacitrAH / prAsAdAica hamyazci / AnIlam AsamantAnnIlavarNam | nabhogam AkAzagatam / "gamaH khaDDA" iti utpaH / vidyutvantaM kSaNarucimantam / " staM matvarthe" iti padatvAbhAvAnna jaztvam / sendra cApaM sendrAyudham / mekAet varSAkAlam / sarvayA anavaratam / prathayituM prakAzayitum / samarthA bhavantIti zeSaH / atra kartRkarmavizeSaNAnAM parasparasamyabimbapratibimbabhAvena tatropamA dRzyate // 85 // 3 anvaya-ra yaNimaga devabrumaparisaranuSanumAnubandhAH prAsAdaH anIla, na bhogaM, vidyutvantaM sendrANaM meghakAlaM sarvadA prathayituM alam / artha -- jisa alakA nagarI meM nIlamaNiyoM se racita krIr3A parvatoM se yukta, sundara striyoM sahita, citrakArI sahita devadAru vRkSoM se Upara kI ora nikalate hue dhUpa ke dhuyeM se saMyukta bhavana cAroM ora se kRSNavarNa, AkAza meM sthita bijalI se yukta tathA indradhanuSa sahita varSA Rtu ko sadaiva prakaTa karane meM samartha haiN| bhAvArtha - alakA nagarI ke bhavana varSARtu ko sadeva prakaTa karane meM samartha haiN| jisa prakAra varSARtu cAroM ora se kRSNavarNa hotI hai, usI prakAra bhavana nIlamaNiyoM se ratrita hai| jisa prakAra meghakALa AkAza meM sthita hotA hai usI prakAra bhavana bhI kor3AzailoM se yukta haiM, jaise varSAkAla meM bijalI hotI hai usI prakAra bhavana meM sundara-sundara striyA~ haiM, jaise varSA - kAla meM indradhanuSa dikhAI par3ate haiM usI prakAra bhavana bhI sacitra haiM / proccaiH kekAravamukharitAnnartayanto mayUrAn, haMsAnudyatkaruNa virutAnmAnase bhalAnayantaH / yatrAkAle vidadhatitarAM devadhiSNyeSu sandhyA, saGgItAya prahRtamurajAH snigdhaparjanyadhoSam // 86 // proccairiti / yatra nagaryAm / vevadhiyeSu caityAlayeSu / "vipaNyaM sthAne gRhe bhe'gnau" ityamaraH / sandhyAsaGgItAya sandhyAsu yadvidhIyate saGgItaM tasmai / prahRtamurajAH tADitamRdaGgAH / kekAravamukharitAna ke kAraNa mayUradhvaninA sukharitAn vAcAditAn / mayUrAn barhiNaH / "bhayUro bahiNo bahIM" ityamaraH / proi
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga nayantaH nAgantaH / mAnane ' zeyara / raNapistAm nigacchatkaruNakRjitAna / haMsAn marAlapakSiNaH mlAnayantaH glAmavantaH / aphAle aniyatAvasare / snigyaparjanyaghoSa snigdho masRNaH parjanmaghoSo meghavyanistam / "parjanyaurasadabdendrI" ityamaraH / snigdhagambhIra ghoSamiti vA pAThaH / vivadhatitarAM kumsitarAm / / 8 / / anvaya-yatra kekAravamukharitAn mayUrAn proncaH nartayantaH, udyatkaruNabirutAn haMsAn mAnase mlAnayantaH devaSiSpyeSu gandhyAsaGgItAya, prahRtagurajAH snigdhajanyaghoSa akAle vidadhatinarAm / ___martha-jisa alakAnagarI meM mayUra dhvani se vAcAlita mayUroM ko atyadhika rUpa se nacAte hue, karuNAjanaka zabdoM ko bolate hue haMsoM ko mAnasarovara meM jAne ke lie duHkhI karate hue, devamandiroM meM sandhyAkAlIna saMgIta ke lie bajAye gaye mRdaGga megha kI gambhIradhvani ke samAna dhvani ko varSAkAla se bhinna kAla meM ( bhI ) atyadhika rUpa se karate haiN| yatrAkIrNa vitatazikharAH sAnakA mantraghoSaM, vidhubhAsA vicitatanu ratnadIpAnuyAtAH / saudhAbhogAstulayitumalaM zazvadoghaM ghanAnA mantastoyaM mnnimybhuvstunggmbhNlihaagraaH||8|| yati / yatra yakSapuryAm / vitatazikharAH vistRlazuGgAH / sAnakAH Anakena paTahena sahitAstathoktAH 'AnakaH paTaho'strI syAt' ityamaraH / raladIpAnuyAtAH ratnadIpairanugatAH / maNimayabhuSaH maNimayyaH maNivikArAH bhuvo yeSu te / 'nAbhakSyA chAvane mayaT' iti mayaT / adhalihAprAH anaM lihAyAH a lihantIti abhralihAni manakaSANi / 'bahAbhrAklihaH' iti khac / "khityarUH' ityAdinA mam ana lihAnyANi yeSAM te tathoktAH / sauSobhogA: prAsAsarvadezAH / 'AbhogaH paripUrNatA' ityamaraH / AkogaM prAptam / mantrayovaM gambhIradhvanim / 'mandrastu gambhIre' ityamaraH / viyupAsA thilkaantyaa| viracitatanu vihitazarIram / anta. stoyaM antargataM toyaM yasya tam / tuGgam unnatam / ghanAnAm meghAnAm / orgha samUham / 'stobhaudhanikaravAtavArasaGghAtasaJcayAH' ityamaraH / zazvat ghiram / tulayitu samIkatum / alaM samarthA bhavamtAMti zeSaH / atra kartRkarmaNoH pratipadaM bimbapratibimba bhAvana sAmya lakSyate / / 87 // anvaya-yatra vitatazikharAH sAnakAH ratnadIpAnupAtAH, maNimayabhuvaH, abhralihAnA, sodhAbhogAH bhAkIrNa mandraghoSaM vidyutabhAsA viracitatanu antastoyaM tujhaM ghanAnA boghaM zazvat tulayitu alam /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 pArvAbhyudaya __ artha-jisa alakA nagarI meM vistRta agrabhAgoM vAle, mRdaGgakI dhvaniyoM se yukta, ratnamaya dIpakoM sahita maNimaya bhUmiyoM vAle tathA jinake agrabhAga AkAza ko chUte haiM aise bar3e vistRta prAsAda varSAkAla meM cAroM ora phaile hue, gambhIra garjanA karane vAle, bijalI ke prakAza se zarIra ko alaMkRta kiye hue, aMdara jala ke samUha ko dhAraNa karane vAle meghoM ke samUha kI nirantara barAbarI karane ke lie samartha haiN| kUTocchAyaistuhinavizadaiH zAradAnam daughAn, mandrAtodmadhvanibhiruvadhInuccatnadvArivelAn / ratnodaMzuprasararuciraibhitibhAgaH kulAdrIn, prAsAdAstvAM tulayitumala yantra taivizeSaH / / 88 // bUTAcchAyariti / yatra dhanavanagaryAm / prAsAdAH saudhAH / tuhinavizavaH tuhinaM himamiva mimii| phUTokApaH zikharAnatimiH / zAravAn zaratkAlabhavAn / ambadauyAna meghasamahAn / mandrAsonibhiH mandragambhIrarAtodyAnAM vAdyAnAM canibhiH zabdaH / usanaladvArilAn uccalarakampamAnaM vAri yasyAH sA uccaladvAriH sA belA yeSAM tAnIti punarvahuprIhiH / bahumohe rAzrayaliGgasAritraliGgyAM rUpaM nIyate / udayon samudrAn / ranovaMzumasararuciraiH ratlAnAmudaMzUnAmudgaphiraNAnAM prasareNa pravAheNa ruciraimanoharaiH / bhittibhAgaH kRDyapAca / 'bhittiH strIkuDyameDUkam' ityamaraH / kulAton kulaparvatAn / testaivizeSe. dharmaH / tvAM bhavantam / tusapitum upamAM katuMm / alaM samarthA bhavanti / / 88 // ___ anvaya-tuhinavizadaH kUTocchAyaH zAradAn ambudoghAna mandrAtoradhvamibhiH uccaladvArivelAn udaghIn, ratlodaMza prasararuciraH bhittibhAgaH kulAdraun, taiH taH vizeSaH tvAM tulayituprAsAdAH alam / ___ artha-jisa alakA nagarI meM hima ke samAna sapheda zikharoM kI U~cAI se zarat kAlIna meghoM ke samUhoM ko bAdya kI gambhIra dhvaniyoM se jinake taToM se pAnI Upara kI ora uTha rahA hai aise samudroM ko, ratnoM se nikalI huI kiraNoM ke vistAra se manohara bhittibhAgoM se parvatoM ko tathA aneka kI vizeSatAoM se tumheM apane barAbara karane meM prAsAda samartha haiM / palobhUtAH zramajalakaNerAdvitaprastarAntA, baddhotkaNThastanataTaparAmRSTavarNAvizIrNAH / sambhogAnte zramamupacitaM sUcayansyaGgarAgAH, yatra strINAM priyatamabhujocchAsitAliGgitAnAm // 89 //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ vitIya sarga 217 palobhUtA iti / yatra alakApuryAm / sambhogAgse suratAvasAne / miyatamabhujo. svAsitAlijitAm / priyatamAmAM prANamAdhAnAM bhujaiH ucchavasitAni zrAntyA jalase kAya vA prazithilatAnyAliGgitAni yAsA tA sAm / strINAM nArINAm / zramajalAgaiH surtbhrmanitjlbidhubhiH| parIbhUtAH prAgapakA idAnI paGkA bhavanti smeti tthoktaa| 'karmakrata myAM prAgatasvecciH' / ccI cAsyAnamdhaya syaH' itIkAraH / zrAvitaprastarAntAH bhAdrIbhUtazayyAvasAnA: 1 basokaNThastana taTaparAmuSTavarga: racilaromAJcitastanataTema saMghaSTa varNAH / vizorNAH zithilatA / agaragAH aGgaveSAH / 'samAlambhogarAmazca prasAdanavilepanam' iti dhananjayaH / ucita saJcitam / zramam AyAsam / sUcayanti prakAzayanti // 89 // anvaya-yatra priyatamabhujocchvAsitAliGgitAnA strINAM zramajalakaNeH pakhIbhUtAH AditaprastarAntAH baddhotkaNThastanataTaparAmRSTvarNAvizorNAH aGgarAgAH - sambhogAnte upacitaM zrama sUcanA artha-jisa alakApurI meM apane priyatamoM kI bAhupAza se jinakA gAr3ha AliMgana kiyA gayA hai aisI striyoM ke ( ratikrIr3A ke ) parizrama se utpanna jala kaNoM se paGkabhAva ko prApta hue, jinhoMne zayyA pradeza ko gIlA kara diyA hai, dabAne se para Aye hue samIpavartI stana taToM se ragaDa khAe hae motiyoM ke kAraNa cAroM ora vikIrNa prasAdhana ke vilepana // aMgarAga ) sambhoga ke anta meM vRddhiMgata thakAvaTa ko sUcita karate haiN| yasthAmindoranaticarito nAtisAndhra patanto, gaurIbhaviracitajaTAmaulibhAjo mayUkhAH / netuM sadyo vilayamamalAH zaknuyurdampatInAmaGgaglAni suratajanitA tantujAlAvalambAH // 90 / / yasyAmiti / yasyAm alakAyAm / gaurIbhatu: IzAnasya / viracitajaTAmaulibhAjaH / viracitA prathitA jaTava maulistaM bhajatIti viracitajaTAmaulibhAka tasya lAJchanAtmakasmetyarthaH / anatidharatA aticaratotpaticaran na alibarana anaticaran tasya anatiSarat tasya anatikAmana: / hanyozcandramasaH / nAtisAmbram / anuka samAsaH / viralaM yathA tathA / patantaH patantoti patantaH nirgadhadvantaH / amalAH na vidyate mala, kalaGkaH sparzo yeSAM te tathoktAH / tantujAlAbalambA: dinAlambi sUtrapujAdhArA, / tudguNagumphitA ityarthaH / mayUkhAH / 'mayUkha sviTkarajvAlAsu ityamaraH / kampanImA vayitavayitAnAm / surataanito nighuvanasaMbhUtAm / anagalAni zarIra zramam / sanaH taskAla eva / vilayaM nAzam / ne' prApayitum / samaH samarthA bhaveyuH // 90 / /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pArzvabhyudaya anyaya-yasyA gaurIbhatu': viracitajaTAmolibhAjaH anatiparataH indoH nAlisAndaM patantaH amalA; santujAlAvalambAH mayUkhAH dampatInAM suratajanitA aGgaglAni sadyaH vilayaM netu zaknuyuH / / artha-jisa alakAnagarI meM jo nizA kA nAtha hai, jo vizeSa rUpa se racita jaTA ke samAna mukuTa ko dhAraNa kie hue hai athavA vRkSoM ko zAstAoM ke AkAra nAle biloM kA muhara ko dhAraNa kiye hue hai tathA jo apane mArga kA atikramaNa nahIM karatA hai athavA bahuta zIghra nahIM jAtA hai aise candramA kI atyadhika dhanI na par3atI huI nirmala tantu samUha se viracita Agamana dvAra se praveza karatI huI kiraNeM dampasiyoM ke sambhoga. janita zArIrika thakAna ko zIghna hI naSTa karane meM samartha hoMgI / ekAkinyo madanavivazA nIlavAso'vaguNThAH, prAptAkalpA ramaNavasattIryAtukAmAstaruNyaH / yatrApAste tamasi vipaNIrAzrayantyutpathebhyastvatsaMrodhApagamavizaderinyupAnizIthe // 91 // ekAkinya iti / yatra pakSadhAmani / nizIthe arddhraatre| 'ardharAtranizIthoM ho dvau yAmapraharI' ityamaraH / svarasaMrodhApagamavizadaiH / sarasaroSasya meghAvaraNasyApamena vizanimala: indupAyaiH candrarazmibhiH / 'pAdA sampaDi dhaturyAza' ityamaraH / tamasi timire / 'tamisra timiraM tamaH' ityamaraH / apArate nirAkase / ekAkinyaH asahAyAH / madanavivA: manmathavavAgatAH nIlavAsozvaguNThAH nIla sobhiH vastraravaguNTA antahitAH / 'bastramAcchAdanaM vAsaH' ityamaraH / prAptAkalpAH labdhabhaNDanAH / 'AkalpaveSau nepathyam' ityamaraH / ramaNadhasatIH priyAvAsAn pAtukAmAH gansukAmAH / tavaNyaH yuvttmH| 'taruNI yuvatisame' ityamaraH / utpathenyA udgtmaargebhyH| vipaNIH paNyaH vIthikAH / 'viNiH paNyavIthikA' ityamaraH / / mAzrayanti prApnuvanti / / 91 / / anvaya-yatra nizIthe svatsaroSApagamavizadaH indupAdaH tamasi apAste ekAkinyaH madanavivakSA: mIlamAsovaguNThAH prAptAkalpAH ramaNavasatIH pAtukAmaH taruNyaH utpazrebhyaH vipaNIH Azrayanti / ___ artha-jisa alakA nagarI meM AdhI rAta ke samaya tumhAre dvArA koI pratibandha na rahane se nirmala candramA kI kiraNoM se andhakAra ke dUra ho jAne para akelI, kAma se vivaza, nIlavastra se zarIra ko Dhake hae aura AbhUSaNoM ko pahine hue priyatama ke nivAsasthAna ko jAne kI icchuka
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 219 yuvatiyA~ galata mArgoM ko chor3akara paNyavIthikAoM ( bAjAra kI sar3akoM ) ko pAtI haiM / bhASArtha - megha ke haTa jAne se candramA ke dvArA prakAza hone para yuvatiyA~ galata mArga ko chor3akara apane icchita mArga ko prApta kara letI haiM 1 unheM bhaTakanA nahIM par3atA hai / tAsAM pAdyaM vitaritumivopare niSkuTAnI, dhautopAntA bhavanavalabherindupAdAbhivarSAt / yasyAM rAtrau zramamapathake prastutAH kAmukInAM pAlumpanti sphuTajalalavasyandinazcandrakAntAH // 92 // tAsAmiti / yasyAmahakAryAm / rAtrI nizAyAm / tAsAM taruNInAm / pArthaM pAdodakam | para vAriNi ityapara dikhA ku dArmA gRhArAmANAm / 'gRhArAmAstu niSkuTA:' ityamaraH / upahareH antarbhAge samIpe vA / upahnaraM samIpe svAdekAnte vApyupahvaram' iti viSayaH / 'ara viSAne samope cApi kathyate' ityabhidhAnAt / zrautopAntAH prakSAlitasamIpapradezAH indupAdAbhivarSAt candrarazmyabhise vanAt / sphuTajalalaSasyagvinaH ulvaNAmbukaNAsrAviNaH / bhavana valabheH gRhavakradAruNaH / ' gopAnasI tu valabhI chApane vakradAruNi' ityamaraH / candrakAntAH candrakAnta zilAH / apacake abhAgeM / 'apatyAstvaSayaM tulye' ityamaraH / prastutAH prakRtAH / kAmukInAM kAminInAm / vRSasyantI tu kAmakI' ityamaraH / zramam AyAsam / vyAlumpanti apaharanti ||12|| anvaya-- masmA tAsAM upahnare pAdyaM vitarituM iva indunAdAbhirthAt sphuTajalalavasyandinaH, niSkuTAnA bosopAntAH bhavanabalabheH prastutAH candrakAntAH rAtrIapathake kAmukInAM zramaM bhyAlumpanti / P artha - jisa alakA nagarI meM yuvatiyoM ko ekAnta meM pAdodaka dene ke lie hI candramA kI kiraNoM kI varSA ke kAraNa nirmala jala binduoM ko TapakAne vAlI, jinake dvArA gRha udyAnoM ke samIpavartI pradezoM kA prakSAlana kiyA gayA hai aiso gRhodyAna ke bhavanoM ke UparI bhAga kI prazasta candrakAntamaNiyA~ rAtri meM rAjamArga se bhinna pathoM meM bhI kAmI striyoM kI mArga kI thakAna ko dUra karatI haiN| saMlakSyante cirayati manovallabhe kAminInAM, gacchantInAM skhalitaviSamaM rAtrisambhogahetoH /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya saubhAgyAMkariva vilasitairAtatA rAjamArgA, gatyutkampAdalakapatisairyatra maMdArapuSpaiH // 93 // saMlakSyanta iti / yatra alakAnagaryAm / manovallabhe prANakAnte / cirapati vilambamati sati / rAtrisambhogahetoH rAtrI surasakrIDAnimittam / skhalitaviSama svalitena pAdaskhalitema viSamaM yathA bhavati tathA galchantInA yAntInAm / kAmimonA mAmalocanAnAm / vizeSAstvaGganAbhIruH kAminI vAmalocanA' ityamaraH / visasitaiH racitaH sobhAgyAriSa subhagatvasya cihna righa / 'kala khokI lAgnaM ca cihna lakSya ca lakSaNam' ityamaraH / gatyuskampAt gatyA gamanenolkampazcalana tasmAt hetoH / alakapattitaH alakemyaH patitaH / manbAra puSpaH surataskusumaH / AtatAH vikIrNAH / rAjamArgAH janapatipathAH saMlakSyante saMdRzyante // 93 // anvaya-yatra manovallabhe cirayati rAtrisabhogahetoH skhalitaviSama gacchansInAM kAminInAM gatyurajhampAt alakapatitaH, vilasitaH saubhAgyAca iva mandAra puSpaiH rAjamArgAH AtatAH saMlakSyante / artha-jisa alakApurI meM priyatama ke dera karane para rAtri saMbhoga ke lie jAte samaya lar3akhar3Ane ke kAraNa viSama rUpa se jAtI huI striyoM ke gamana meM kampana hone ke kAraNa alakoM (ghugharAle bAloM ) se gire hue mAnoM zobhAyamAna saubhAgya ke cihna mandAra ke phUloM se rAjamArga ( sar3akeM ) vyApta dikhAI dete haiN| yatrodyAne kusumitalatAmaNDapeSu sthitAnA, zayyopAntavitatamadhupairAtasambhogagandhaiH / nolottaMsainidhuvanapadaM sUcyate dampatInAM, kluptacchedaiH kanakakamalaiH karNavibhraMzibhizca // 14 // yati 1 yatra nagaryAm | udyAne AkroSTe / 'pumAnAkrIsa udyAnam' ityamaraH / kusumitalasAmaNDapeSu kusumAni satAmyA sviti kusumisAH 'sajAta sArakAdibhyaH' iti itatyaH / sAraca sA latAca sAsAM maNDapAsteSu / sthitAno basatAm bampatInAm mithunAnAm / AttasambhogagandhaiH sambhUtabhogagandhaiH / vitasamadhupaiH AvRtamadhukaraH / zayyopAnte zayanopAntapradezaH / palaptacchedaiH racitakhaNDeH / nolottaMsaH nIlotpalalalAmaH / karNanizibhiH karNAmA vibhra zyantIti krnnvibhrshiititH| kanaphakamaleH kanakavargaH kamalezca / SaSTyA vivakSitAryAlA sati madivagrahe'dhyAhAraH zeSaH / evamanyatrApyanusandheyam / niSuvanaparva sustasthAnam / sUcyate jJApyate / / 94 / /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 221 anvaya-yA udyAne kusumitalatAmaNDapeSu sthitAnA dampatInAM AttasambhogagandhaH vitatamaghupaiH nIlorAMsaH ghaTyopAntaH karNavibhrazibhiH yasasamchevaiH kanakakamalaiH ca midhuvanapada sUcyate / artha-jisa alakAnagarI meM udyAna meM pupita latAmaNDapoM meM sthita dampatiyoM ke mathuna sevana kA sthAna nimna kAraNoM se jAnA jAtA hai-- phele hae bhramaroM se, sambhoga kAla meM prayukta gandha dravyoM ke grahaNa karane se, nIla kamaloM se racita zirobhUSaNa jahA~ hai aisI zayyA ke samIpavartI sthAnoM se tathA kAnoM se girane ke kAraNa khaNDa khaNDa hue svarNakamaloM ( sone ke samAna kamaloM ) se| mandAkinyAstaTavanamana koDatAM dampatInAM, puSpAstIrNAH pulinaracitA patra sambhogadezAH / saMsUcyante bahutaraphalaiH kuGkumAraktazobhamuktAjAlastanaparisaracchinnasatrazca hAraiH // 95 // mandAkinyA iti 1 yatra alakAyAm / mandAkinyAH gaGgAyAH / 'mandAkinI viyadgaGgA' ityamaraH / taTabamamanu sIravana prati / koDatAM viharatAM / bampatInAM mithunAnAm / puSpAsto puSiphoH pulinaradhitA: sikatAnimitAH / sambhogavezAH kAmakelipradezAH / kurUkumAraktazobhaiH kukumena lohitamanoharaiH / bahutaraphaleH badakramukAdiphalaH / mumatAjAla: mauktikasara / ziroMnivezitariti zeSaH / stanaparisaramiyama sUtraH stanayoH parisaraH pradezastatra chimmaM sUtra yeSAM taH / 'smRtaH parisaro mutyo devopAstapradezayoH' iti vizvaH / stanaparicitacchinnasUvariti pAThe / stanayoH paristeinAmyAsena chinna sUtraM yeSAM taiH| mauktikahAreraca muktAhArayaSTibhirapi / saMlagyante suSTha zApyante // 95 / / anvaya-yatra kuGkumArayatazobhaiH bahusaraphalaH muktAjAsaiH, stanaparisaramichannasUtraH hAraiH ca mandAkinyAH saTavanaM anukrIDatAM dampatInAM puSpAstIrNAH pulinaracitAH sambhogadezAH saMsUcyante / artha-jisa alakA nagaro meM kuGkuma ke samAna lAla zobhA se yukta vipulatara phaloM se, motiyoM se nirmita hAroM se tathA kucapradeza dvArA TUTe hue dhAgoMvAle hAroM se gaMgA ke taTavartI vana ke samIpa krIr3A karate hue dampatiyoM ke phUloM se AcchAdita reta meM nirmita saMbhoga sevana ke sthAna acchI taraha jAne jAte haiN|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ -222 pAzrvAbhyudaya gatyAyAsAdgalitakabarIbandhamuktaH sabhI, koNaH puSpaiH kusumadhanuSo bANapAtAyamAnaiH / lAkSArAnI caraNanihitarayaSimA basyA, naizo mArgaH saviturudaye sUcyate kAminInAm // 96 // gatyAmAsAditi / yasyAm alakAyAm / savituH sUryasya / uvaye udgame sati / adhikSoNi zoNimadhikRtyAdhikSoNi tasmin bhUtale / kAmimInAm svINAm / gatyAyAsAt gamanAjjAtazramAt / galitakArobandhamuktaH galitAta zithilAt kabarIbandhAt kevAmanyAt muktAni cyutAni taH / 'kavarI kezaveze' ityamaraH / sabhRGgaH bhRGgasahitaH / kusumadhanuSaH kusumAnyeva dhanuryasya tasya kAmasya | bANapAtAamAnaH dhArapAtasadRzaiH / kIrNaiH AstIrNaH / puSpaiH kusumaiH / paranihitaH pAdaviliptaH / lAkSArAgaizca lAkSArajanairapi / 'lAkSArAkSAjatuklIya bhAvo'lakto drumAdayaH' ityamaraH / nezaH nizi bhavo nezaH / mArgaH panthAH / sUcyate jJApyate / mArgapasita mandArakugumAdiliGgarayamabhisArikANAM panthA ityanumIyata iti bhAvaH / / 96 // agSaya-tasyAM gatyAyAsAt galita kabarIvandhamustaiH kIrNaiH sabhRGgaH kusumadhanuSaH bANanAtAyamAnaH puSpaiH adhikSoNi caraNanihitaH lAkSArAgaiH api kAminInAM nazaH mArgaH savituH udaye sUcyate / artha-jisa alakA nagarI meM gamana se utpanna parizrama ke kAraNa zithila kezaveza kI racanA se gire hue, bhauroM se sahita, girate hue kAma ke bANa ke samAna phUloM se tathA pRthvI para paira rakhane se aMkita mahAvara ke raMga se kAminI striyoM kA rAtrikAlIna mArga sUryodaya hone para sUcita hotA hai| bhAvArtha-kAminiyoM ke gamanajanya parizrama ke kAraNa unakA kabarIbandha zithila ho jAne se unase gire hue phUla mArga para gira par3e the| phUloM ke sAtha una para baiThe hue bhauMre bhI gira par3e the| ve gire hue phUla aise laga rahe the jaise girate hue kAma ko bANa ho / jahA~ jahA~ striyoM ne paira rakhe the vahA~ usake mahAvara kA raMga aMkita ho gayA thaa| ina saba kAraNoM se sUryodaya ke samaya striyoM kA rAtrikAlIna mArga sUcita ho rahA thA / manye yasyA jati sakale pyAsti naupamyamanyassavauMpamyapraNihitadhiyA vedhasA nirmitaayaaH|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 223 yAmadhyAste kamalanilayA sampavazca prajAnAmAnandotthaM nayanasalilaM yatra nAtyanimitaH / / 97 // manya iti / sarvopampapraNihitaSiyA sarvopamAnatvasAvadhAna dhiSaNena / geSasA brahmaNA / nimitAyA rajitAyA: / gamyA asAmAnA: 'ra' / manoni I.pa. nnapi / ati loke / anyat aparam / aupamyam upameyavastu / nAsti manye na vidyata ityevamaha jAne / kamalanilayA lakSmIH / 'lakSmIH padmAlayA padmA' ityamaraH / pAm alakAm / avyAste adhivasati / prajAnAM janAnAm / sampadazca dhiyazca / pAm alakApuram / adhyaaste| arthavazAdvibhaktyAdhi pariNAmaH / 'zIsthAsorAdhAraH' ityAdhAre dvitiiyaa| masye iti padamAtra vA sambamdhanIyam / yatra alakAyAm / mayatasalilaM netrAmbu / AnandotyaM Anandajanyameva / nimitta aparaiH zokAbihetubhiH na na bhavati / / 97 / / manbaya-sauMpanya praNihitadhiyA vaivasA nimitAmAH yasyAH sakale api jagati aupamyaM nAsti ( iti ) manye / yAM kamalanilayA adhyAsta / ( yAM) ca prajAnAM sampadaH ( adhyAsate ) yatra nayana salila AnandotyaM, na anyaH nimittaH / ___ arya-sabhI upamAnoM ko dhyAna meM rakhakara brahmA se nirmita jisa alakA nagarI kA samasta saMsAra meM bhI koI anya upamAna nahIM hai aisA meM mAnatA huuN| jisameM lakSmI nivAsa karatI hai tathA jisameM prajAoM kI sampatti nivAsa karatI hai, jahA~ para AMsU Ananda se hI mirate haiM, anya nimittoM se nahIM girate haiN| patrasyAnAM na paraparatA cittabhartuH paratra, nAnyo bhaGgaH praNayini jane mAnabhaM vihAya / nAnyo bandhaH priyajanatayA salamAzAnubandhAnnAnyastopaH kusumazaramAviSTasaMyogasAdhyAt // 98 // yatratvAnAmiti / patrasyAnAM yatra bhavA yatratyAsteSAm alakApurajanAnAm / 'cittamaH prANanAthAt / paratra anyatra / cittabhartAraM vihAyAnyatretyarthaH paraparatA paravazatA / na nAsti / praNayini jane praNayavajjane / mAnabhaGgam abhimAnacyutim / vihAya muktvA / anyo bhaGgaH / mAsti priyajanatayA priyajanasamUhena / saMgabhAzAnubaMdhAt saMsargAbhilASAnubandhAt anyo baMdhaH anyabaMdhanaM nAsti iSTasaMyogasAdhyAt iSTa saMyogena priyajanasamAgamena sAdhyAnnivartanIyAt / tatpratikAryAbityarthaH / kusumazarajAt madanena anyAttApAt / anyastAro'parastApaH / nAsti // 18 // 1. tApo na kusumazarAditi pAThAMtaraM /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 pAzrvAbhyudaya anSaya-matratyAnAM cittabha: paratra paraparatA na, praNayini jane, mAna bhaGgaM bihAya anyA bhagaH na, priyajanatayA samamAzAnubandhAt anyaH bandhaH ne, iSTa saMyogasAdhyAta kusumazarajAt anyaH tApaH na ! ____ artha-jisa balakApurI meM nivAsa karane vAle logoM ko manohara vastu ke atirikta dUsarI jagaha paravazatA nahIM hai arthAt manohara puruSa aura manohAriNI strI ko chor3akara anyatra paravazatA nahIM hai| priyatamoM ke prati mAnabhaGga ke atirikta anya mAna bhaMga nahIM hai| priyajanoM ke milana ko mAzA ke bandha se bhinna bandha nahIM hai| iSTa vyakti kA saMyoga siddha na hone ke kAraNa jo kAma saMtApa hotA hai, usase bhinna koI saMtApa nahIM hai| yatrAkalpAnnidhiSu sakalAneva sampAvapassu, nArthI kazcinna khalu kRpaNo nApi niHsvo janosti / dharmaH sAkSAnnivasati satI yAmalaGkRtya yasmAannApyanyatra praNayakalahAdviprayogopapattiH // 99 // pati / yasmAtkAraNAt / emaH nItidharmaH / satoM yA purIm / bAlakasya vibhUSya / sAkSAt pratyazeNa / nivasati vartate / tasmAtkAraNAt / yatra alakApuryAm / niSiSu nidhAneSu / saphalAmeSa AkalpAn bhUSaNAni | 'AkalpaveSau nepathyam' ityamaraH / sampAvatsu mAneSu / kavidhavoM yAcakaH / na nAsti / kRpaNaH kSudaH / 'kadarye kupaNazudrapicAnamitampacAH' ityamaraH / na khAna nAsti hi / ni:svIpi ano daridrajanazca / 'niHsvastu duvidho dIno daridro durmato'pi saH ityamaraH / nAsti praNayakalahAt praNayajAta kalahAt / anyatra parataH / viprayogopapattirapi virahamAptirapi nAsti / / 19 // anvaya-catra nidhiSu sakalAn eSa mAkalpAna sampAdayatsu kazcit janaH arthI nAsti, na khalu ( kazcit ) kRpaNaH asti, nA'pi ( kazcit ) niHsvaH ( asti ) yasmAt pAM satI alA kusma dharmaH sAkSAt nivasati ( tasmAt tatra) praNayakalahAt anyatra viprayogopapattiH api nAsti / artha-jahA~ navanidhiyoM se samasta saMkalpoM ke pUrA ho jAne ke kAraNa koI bhI vyakti yAcaka nahIM hai, na koI dIna hai aura na koI nirdhana hai. kyoMki usa zobhita alakA ko alekRta kara dharma pratyakSa rUpa se nivAsa karatA hai ataH vahA~ praNaya kalaha se bhinna kisI avasthA meM viraha kI prApti bhI nahIM hai| 1. nApyanyasmAdityapi paatthH|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 225 yaspai zamA spatisarAmiTasarvazibhAje, yatrAsInAH zatamakhapurI vismaransyeva sadyaH / nAnyaccintyaM viharaNabhayAdyatra mRtyujayAnAM, vittezAnAM na ca khalu vayo yauvanAvanyadasti / / 100 / / yasyA iti / iSTasaDibhAne iSTAH sarlIH samastasampado bhajatIti tathokkA sasyaM / yasyai alakAya / zakraH indraH / 'zAnaH zatamanyuH' ityamaraH / spahasita vAJchatisarAm / 'spRhervati' caturthI / yatra masmAm / AsInAH sthitAH jnaaH| hAtamakhapurIm amarAvatIm / saH sapadi / vismaranyeva na smarantyeva / tatopyamiti bhAvaH / yatra puri / viharaNabhayAt / vihaarbhiiteH| anyazciAtyam apara cintanIyam / ma-nAsti / mRtyunjayAnAM mRtyu jayantIpti mRtyujayAsteSAm / vita zAlA makSANAm / 'visAdhipaH kuberaH syAstrabho nikayakSayoH' iti zamvANave / pauvanAt tAruNyAt / anyAyazca vAkya vayazca / 'khagabAlyAvinotrayaH' ityamaraH mAsti khalu na bhavati hi / / 100 // anvaya-3STasakhibhAje yasya zaknaH spayatitarAM yatra mAsInAH sadyaH eva zatamakhapurI vismaranti, mantra viharaNabhayAt, anyata na cintya, yatra mRtyuMjayAno vittezAnAM yauvanAta anyat payaH na khalu asti / ___ artha-abhilaSita samasta aizvarya se mukta jisake lie indra atyadhika abhilASA karatA hai jahAM para Thaharane vAle zIghra hI indrapurI ko bhUla jAte haiM / jahA~ anyatra jAne ke bhaya se anya kucha bhI cintA yogya nahIM hai arthAt alakA ko chor3akara anyatra jAne meM duHkha kA amubhava hone se loga dusarI jagaha jAne meM Darate haiM, alakA ko chor3akara anya kisI kI yAda nahIM karate haiN| jahA~ mRtyu ko jItane vAle yakSoM kI yauvana se bhinna bur3hApA Adi avasthA nahIM hai| nUnaM kalpanumasahacarAstatsadharmANa ete, sajAtAH syuH SaRtukusumAnyeka zo yatpradadhuH / akSIddhi dhruvamupagatAH pallaghollAsitA ye, yatronmattabhramaranikarAH pApA nityapuSpAH // 101 // nUnamiti / yatra nagaryAm / akSINazi sampUrNasampattim / tapovaiziSTyaguNa vizeSaNam / pravaM nizcayena / upagatAH upayAtAH / pallaSollAsitA kisalayaH 1. bhramara mukharA ityapi pAThaH / 15
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 pAebhyuidaya shobhitaaH| unmattabhramanikarA: janmatAH santuSTAH amaramirA: bhaGganivahAH yeSAm te 1 nityapuSpAH nityaM puSpANi yeSAM te tathoktAH / nivRttakAniyamAdityarthaH / ye pAvapAra vRkSAH / pAdapaugovanaspatIH' iti dhanaJjayaH / pazakusumAni SaTsa RtuSu AtAni kusumAni tathoktAni / yat yasmAt / ekazaH ekadava / prakaTuH vitareyuH / tat tasmAtkAraNAta / ete vRkSAH / kalpamasahasarAH suragubhasahakAriNaH / tatsagharmANa: 'dharmAH puSpayamanyAyasvabhAvAcArasomapAH' ityabhidhA. nAt / 'saH samAnasma' iti samAvaH / 'dharmAvan' iti bahuvrIhApatya ra sarasamAna svarUpAH / mUna nizcayena sajAsAH samudabhUtAH / syuH bhaveyuH / / 101 // masvaya-yatra akSI dhruva upagatA: pAlayohalAsitAH unmatsanamaramukhAH nityapuSpAH ye pAdapAH yat SaDRtukusumA ni ekazaH pradadhuH (tas ) ete kalpachumasahacarAH nUnaM tatsamarmANaH sajAtAH syuH / artha-jisa alakApUrI meM akSINaRddhi ko nizcama se prApta hue, komala pattoM se utpanna saundayaM se yukta, bhramaroM se vAcAlita sadA phUloM se mukta jo vRkSa yataH chaha RtuoM ke phUloM ko eka hI samaya meM dete haiM ataH ye kalpavRkSoM ke sAtha nivAsa karane vAle unake ( kalpavakSoM ke) samAna svabhAva vAle hone caahie| tatsAnnidhyAdiva banalatAH zikSitAstanniyogaM, mAnAbhevaM vivaritumala tAzva divyaM prasUnam / tAbhiH spardhAbhidha ca gamitA yantra bhUgopagItA, haMsazreNIracitaracanA nityapaSamA nalinyaH // 102 // tarasAnnidhyAditi / yatra alakAyAm ! bamalatAH vipinavallayaH tatsAgnimpAt savRkSasAmIpyAt / zikSitA iva amyAsaviziSTA iva / nAnAbhera bahuvidham / sammiyogaM tatkaimyam / vivarituM vivaraNAya kantumityarthaH / ala samarthAH / tAbhiH banalatAbhiH / spardhA vivAdam / gamitA iva prApitA iva / tAztra salimpaH paminyaH / visinIpazminImukhAH' isyamaraH / bhaGgopagItAH bhUjalapakajitAH / haMsazreNIracisaracamAH haMsazreNIbhiH marAlarAjibhiH racitA rakamA yA sAM tAH racita ravAnA ityapi pAThaH zreyAn / tatra haMsazreNyA racitA razanA kAJcodAma gA tA: 'strokadayAM mekhalA kAJcI saptako rasamA tathA' ityamaraH / nityahaMsapariveSTitA ityarthaH / nityapadhAH nitya padmAni yA sAM tAH / nityA padmA lakSmIryA sAM nA iti ca tathoktAH / vivayaM manoharam / prasUnaM kusumam / viparitumalamityatrApyanvayaH // 10 // 1. vitaritumarla / 2. razanA /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 227 anSaya-yatra tatsAnidhyAt sanniyogaM zikSitAH iva tAH ca banalalA nAnAbhedaM divyaM prasUna vitaritu alam / yatra ca maGgopagItAH haMsazreNIracita razanAH nityapadmAH nalinyaH tAbhiH sardA iva gamitAH / artha-jisa alakA nagarI meM kalpavRkSa ko samIpatA se mAnoM abhila'Sita pradAnarUpa kartavya kI zikSA prApta huI ve ( kalpavRkSoM se AliGgita ) bana latAye aneka prakAra ke divya puSpa pradAna karane meM samartha haiM tathA jahA~ bhauroM kI guJjana se yukta, haMsoM kI paktiyoM dvArA jinameM razanA ( maNDalAkAra racanA ) banAI gaI hai aisI sadaiva kamala se yukta kamaliniyoM vana latAoM ke sAtha mAnoM spardhA ko prApta karAI gii| bhAvArtha-haMsoM dvArA banAI gaI maNDalAkAra racanA kamaliniyoM kI karadhanI ke samAna pratIta hotI thii| yasyAM nityapratamukhAmbhovamAnaH protA, nRtyantyucceviracitalayaM tANDavaMzcitrapicchAH / nAnAratnariva ca nidhayo nimitA janamAste, keko kaNThAH bhavanazikhino nityabhAsvarakalApAH // 103 / / yasyAmiti / yasyAM puryAm / nisyAhatamukhAmbhovanAva: nityaprahatAnA mukhANAM paNatrAnAm ambhodAnAmiva mAdanibhiH / prtiitaa| prapitAH / 'pratIteH prathitAyAta visavijJAtavizrutAH' ityamaraH / nAnArala: viviSamaNibhiH / nimitA: rcitaaH| majhAmAH saJcAriNaH / niSaya iva nidhAnayat / 'nidhi zeSadhiH' ityamaraH / citrapiTAH citre picchaM raha yeSAM te tathoktAH kekorakaSThAH kekAbhiH udgataH kapar3A yeSAM te tathoktAH / nityazAsvakalApAH nityaM bhAsvantaH phalApAH bANi yeSAM te tathoktAH / 'kalApI bhUSaNo baheM tUNIre saMhato kace' ityamaraH / te bhavanazikSimaH krIDAmayurAH tANDa: nartanaH / 'tANDavaM naTana nATyam' ityamaraH viracitalayaM viracito lapastAlasAmyaM yasminkamaNi tat / sAlaH kAlakriyAmAnaM lapaH sAmyam' ityamaraH / ucnaH param / nRtyanti nartana kurvanti / / 103 / / anvaya-yasyAM nityaprahata mukhAmbhodanAdaiH pratItAH, vipicchAH, nAnAratnaH nirmitAH jaGgamAH nidhayaH iva ca te nityabhAsvarakalAsaH ke kolkaNThAH bhavanazisvinaH tANDavaiH viracitalayaM usaH nRtyanti / artha-jisa alakAnagarI meM nitya bajAe gae megha ke samAna nAda vAle mRdaGgoM kI dhvaniyoM se Anandita adbhuta athavA aneka raMgoM ke picchoM se yukta aneka prakAra ke rastoM se nirmita jaGgama nidhiyoM ke samAna
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 pArkhAbhyudaya satata prakAzamAna paMkhoM se zobhita tathA dhvani karane ke lie gardana ko U~cA karane vAle gRhamayUra laya ( nRtya, gIta Adi kA sAmya ) utpanna kara atyadhika rUpa se nRtya karate haiM / jyotsnaMmanyeSvamaravasati vyAhasatsu svabhUtyA, hAla bhiSu sudhApaGkadhateSu yasyAH / nirviSayante nidhibhurAdhipaiH strIsahAya vitantranitya jyotsnApratihata tamovRtiramyAH pradoSAH / 104 || jyotsnaM manyeSviti / yasyAH alakAyAH / jyotsnaMmanyeSu jyotsnAM manyante iti jyotsnaM manyAni teSu / 'kartuH svaH' iti vatyaH / jyotsnApuJjAyamAneSvityarthaH / svabhUtyA nijaizcaryeNa | amaravasati devavAsam / vyAhasatsu hAsaM kurvnsu| udyalabhiSu dhanarASSui bhUteSu tanvannityajyotsnA pratihatalamovRtiramyAH vittanvannityajyotsnayA prasarpantyA sArvakAlika candriyA pratihatA tamasAM vRttirvyAptistayA ramyAH subhagAH / atra jyotsnAyA nityatvaM mahezasya tadAzrayasvAditi bhAvaH / praghoSAH rAtripravezakAlAH / 'pradoSo rajanImukham' ityamara: 1 strIsahAyaH vanitAsahaparaH / nidhipadhipaiH nidhIna bhujantIti niSibhujasteSAmadhipai: yakSanAyakaH / niSidhyante anubhUyante // 104 // anvaya- sudhAvarSAyeSu jyotsnamanyeSu svabhUtyA amaravasati vyAhasatsu calabhiSu yasyAH yeSu vitanvannityajyotsanA pratitatamovRttiramyAH pradoSAHstrIsahAyaiH nidhibhurAdhipaiH nirvizyante / artha-cUnA se sapheda pute hue, apane Apako cA~danI ke samAna mAnane vAle, apane aizvarya se devoM ke nivAsa sthAna svargabhUmi para ha~sate hue, U~ce UparI bhAgoM se yukta jisa alakAnagarI ke bhavanoM meM prasaraNazIla nitya cA~danI ke dvArA andhakAra ke naSTa ho jAne se nArIrUpa sahacariyoM se yukta yakSapati karate haiM / ramaNIya rAtoM kA anubhava bhAvArtha - rAtoM kA anubhava apanI ramaNiyoM ke sAtha yakSoM ke adhipatiyoM dvArA kiyA jAtA hai / dRSTvA yasyAH prakRticaturAmAkRti sundarINAM, trailokye'pi prathamagaNanAmIyuSAM jAtalajjA manye lakSmIH sapadi visRjedeva saMlacyakezAn, haste lIlAkamalamalake bAlakundAnuviddham // 105 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 dvitIya sarga dRSTvati / yasthA puryaH / sundarINo ramaNInAm / 'suzvarI ramaNI rAmA' ityamaraH / traloSaye'pi trilokA eva cailokya tasminnapi meSAdi' iti Tayam / prathamagaNanA prathamopanAm / mukhyatAmityarthaH / IpRrSI gatavatIm / 'liTaH kvasukAno' iti vasuH / 'nadug' iti DI / prakRticaturAM prakRtyA caturAM nipuNAm / AkRtim AkAram / dRSTvA bokssy| jAtalajjA utpannavIsA / 'mandAkSaM hrIstrapA bItA' ityamaraH / lakSmI: zrIH / sapavi zIghraNa / 'drAG maJjaH sapadi drute' ityamaraH / kezAn ziroruhAn / saMyuSya utpATya / haste pANau / lIlAkamala lolArtha kamalam / lIlAravindaM haste sthitamityarthaH / 'alakAzcUrNakuntalAH' ityamaraH / jAtAyekavacanam / bAlakunvAnuvikha' bAlakundaH pratyagramAnnyakusumaiH anuviddham anu. ghedho grathanam / napusake bhAve ktaH / alakamiti pATe bAlakundAnuvidham abhinavamAdhyakusumagrathitam / alakAzcUrNakuntalam / kramaNi ktaH / visRjeviya pariharediva / manye jAne // 105 // azvaya-yasyAH trailokye api prathamagaNanAM IyuSI sundarINAM prakRticaturAM AkRti dRSTvA jAsalajjA lakSmIH kezAn saMlucya haste lIlAkamala, alake bAlakundAnuvidya sapadi visRjet eva ( iti ) manye / artha-jisa alakApurI kI tInoM lokoM meM bhI utkRSTa gaNanA ko prApta huI striyoM kI svabhAva se manohara AkRti ko dekhakara jise lajjA utpanna ho gaI hai aisI lakSmI kezoM kA loMca kara hAtha meM zobhAyukta kamala tathA alakoM meM ardhavikasita kundapuSpoM kA gumphana avazya hI chor3a deMgI, aisA maiM mAnatA huuN| yatra strINAM smitarucilasajjyosnayA bakhazobhA, prAleyAMzoH zriyamupahasatyastadoSA'kalaGkA / bhUyo lakSmI himamahimajA mAnayantIbhirAbhi bhotaa lodhraprasavarajasA pANDatAmAnanazrIH // 106 // yati / yatra alakAyAm / strINAM vanitAnAm / smitacilasayosnayA smitasya ISatAhamasya ruciH kAntiH vilasantI cAsau jyotsnA ca smitaruciriva vilasajjyotsnAtayA / bazobhA racitadyutiH / astaroSA asto naSTo dopo astagamanoparAgAdidUSaNaM yasyAH sA vinaSTa rAtrizca / 'sAyaM nizavayaM doSo'stro vA nA dUSaNAcayoH' ityubhayatrApi bhAskaraH / akalapa kalarahitA / etadvizeSaNadvarya candrApyadhikaguNavaM sAdhayati / bhUyaH punaH / himamahimajA himasya hemnttomhimmaa 1. nazobhA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pArkhAbhyudaya sAmadhyena jAtAm / sajmIm udyAnazobhAm / mAnayantobhiH satkurvantIbhiH / AbhiH strIbhiH / lodhraprasavarajasA lodhraprasapAnAM lodhapuSpANAM rajamA parAmeNa | lonaprasavarajasA lodhraprasavAnA lodhapuSpANAM rajasA parAgaNa / 'gAlavaH zAbaro lon|' syAdutpAde phale puSpe prasavo garbhamocane 'pAMgurnA na dayA rajaH' ityamaraH / pANDatA goratvam / nItA prApitA / AnanazrI: maskhalakSmIH / prAleyAMzI: candramasaH / 'himAMzuzcandramAmacandraH' ityamaraH / SiyaM sampatim / upahasati pariharati / / 106 // anvaya-yatra smilarucilasajjyosnayA AbaddhazobhA, astadoSA, akalA, himamahimajAM lakSmI mAnayantIbhiH AbhiH lodhraprasavarajasA bhUyaH pANDutA nItA,. strINAM AnanazrIH prAleyAMzoH zriyaM upahasati / -jisa alakA me mada hAsya kI kAntirUpa zobhAyamAjha cAMdanI se viracita, saundarya se yukta, doSa rahita, ( candrazrI rAtri ke sambandha se sahita hai|), niSkalaGka (candrazrI sakalaMka hai), hemanta Rtu kI mahimA prakarSa se utpanna udyAna kI zobhA kA sammAna karatI huI usa nagarI meM rahane vAlI striyoM ke dvArA lona pUSpoM ke parAga se punaH punaH zvetavarNa ko prApta karAI gaI ( striyoM ke) mukha kI zobhA candramA kI zobhA ( cA~danI ) para ha~sato hai| yatrAkalpe svaruciracite kalpavRkSaprasUte, satyeva syAtpriyamabhinavaprItimAdRtya kiJcit / yakSastrINAM yadupanihitaM tAbhirAttAnurAgaM cUDApAze navapurabakaM cAra karNe zirISam // 10 // yatrAkalpa iti / yatra alakApuri / svaciracite svacchantakRte / kalpavRkSaprasUse kalpavRkSeSu jAte / Akalpe AbharaNe / satyeka vidyamAna eva / tAbhiH yakSastrIbhiH / dApAze kezapAze / naSakurabarpha ityaprakurakhakaprasUnam / 'amlAnastu mahAsahA' tatra zoge kurabakam' ityamaraH / karNe shrotre| jAtAvekavacanam / ghAra pezalam / 'sundara ruciraM cAra ityamaraH / zirISa puSpavidoSam / zirISastu kapAtanaH / bhaNDilo'pi ispamaraH / AttAnurAgaM AttAnurAgaM AttaH prApto'nurAgo yasmin karmaNi tat / yat yasmAt kAraNAt / upanihitaM saMdhRtam / tasmAt kAraNAt / abhinavaprotim abhinavasya prItistAm / AvRtya gRhItyA / yakSastrINAM yakSanArINAm / kiJcit Icadvastu tucchamityarthaH / priyaM prItikaram / yakSastrINAM kalpavRkSa dattAnA bharaNe satyapi lokobhinavapriyaH' iti vacanAt puSpANyapi pramodakarANi bhaveyuriti bhAvaH / / 107 / /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvittIya sarga 231 anvaya-patra svaruciracite kalpavRkSaprasUte Akalo sati eSa tAbhiH cUnApApo AttAnurAga navakurabaka, kaNe cAra zirISaM yat upanihitaM tat yakSastrINAM abhinavaprIti AvRtya kiJcit priyaM syAt / ____ ama. mimI meM apanI ruci se racita aura kalpavRkSa se utpanna AbhUSaNa hone para bhI [alakAnagarI kI ] striyoM ke dvArA kezapAza meM lAlimA ko prApta kiyA huA nayA kurabaka kA phUla hai, kAna meM manohara zirISa kA phala sthApita kiyA gayA hai ataH yakSastriyoM ko abhinava padArtha meM prIti kI apekSA se koI zirISa puSpa Adi tuccha vastu bhI priya hotI hai| bhAvArtha-vahA~ kI striyoM kI nUtana padArtha meM prIti lakSita hotI hai| samprati sarvadA sarvat sampattimAhapANI padma kurabakayuta svocite dhAmni kundaM, laudho reNu stanaparisare hAri karNe zirISam / vyaktivyaktaM vyatikaramaho tatra pagNAmRtUnA, sobhante ca tvanupagamajaM yatra nopaM badhUnAm / / 108 / / pANAviti / yatra puri / vadhUnAM nArINAm / pANI haste / 'paJcazAsaH zayaH pANiH' ityamaraH / pamaM pazujam / zaralliGgametat / svocite svayogye / dhAnti syAne kevApAza ityarthaH / kuraNakayutaM kurabakapuSpasahitam / vasantaliGga metat / kuncha kundakusumam / kundAnAM yadyapi 'mAdhyaM kundam' ityabhidhAnAt / zizirakhamasti tathApi hemanta prAdurbhAvaH / zizire prauDhatvamityavasthAmedene hemanta kAryatvam / kRndapuSpamapi kezapAze / stanaparisare payodharapradeze / 'smataH parisarI mRtyudevopAntapravezayoH' iti vizvaH / lodhraH lodhasambandhI / reNuH dhuliH 1 'reNuddhayoH striyAM dhUliH' ityamaraH / ziziraliGgametat / karNe shrotre| hAri ramyam / zirISa zirISakusumam / grISmaliGgametat / sImante ca shiroruhpddhtii| 'strINAM pusi ca sImantaH' ityamaraH / tvayupagamaje tavopagamanena meghAgamanena jAyate iti tathoktam / nIpaM kadambaprasUnam / 'atha sthalakadambake / nIpaH syAtpulakaH zrImAnprAvRSeNyo halipriyaH' iti zabdArNave / varSAliGgametat / tatra alakApuri / SaNAM RtUnAM SaTkAlAnAm / vyatikaraM parasparasyAnupravezanam / 'vyattikaraH samAkhyAto asanavyatiSaGgayoH' iti vizvaH / vyaktivyaktaM prakAzena prakaTitam / aho Azcarya bhavediti zeSaH // 108 / / andhaya-yatra baghUnoM pANI padma, svocita dhAmni kuramayutaM kunda, stana
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 pAzrvAbhyudaya parisare lodhI reNuH karNe hAri zirISaM, sImante ca tvadupagamajaM nIpaM, tatra paNNAM RtUnAM vyatikaramahA vyaktivyaktam / ___ artha-jahA~ para ( jisa alakApurI meM ) striyoM ke hAthoM meM kamala hai, apane yogya sthAna ( kezakalApa) meM karabAka ke phUloM se yukta kundapuSpa hai, stanapradeza meM lodhra puSpoM kA parAga hai, kAna meM manohara zirISa kA phUla hai tathA mAMga meM tumhAre Agamana se utpanna kadamba puSpa hai| usa alakA nagarI meM chahoM RtuoM kA pArasparika milana utsava spaSTa rUpa se vyakta ho gyaa| zakramanyAH pariNatazaraccandrikAnirmalAni, prosukAni praNayavivazAH sthApateyomavanti / AkrIDante priyayuvatibhiH sarvakAmAbhitRptA, yasyAM yakSAH sitamaNimayAnyezya harmyasthalAni / / 109 // zakraMmanyA iti yasyAm alakAyAm / zakamanyAH indramanyAH zakramanyate AtmanaH zakra manyAH / 'katuH svaH' iti khtyH| praNayavivazAH prItivamagAH / sarvakAmAbhitRptA sarvAbhilAstuptAH / yakSAH vittezAH / pariNatazaramikAnirmalAgi sampUrNazaratkAla jyotsneva nirmalAni / protumi unnatAni / svApateyomavanti svApateyasya uSmavanti uSNavanti / 'dravyaM vittaM svApatayaM' ityamaraH / sitamaNi mayAmi sphaTikamayAni candrakAntamaNimayAni ca hayaMsthalAni etya gatvA priyayavatibhiH strobhiH saha / Akojante ramante / / 109 / / ____ anvaya-yasyAM zakramamanyAH praNayavivazAH sarvakAmAbhisRptA yakSAH priyayuvatibhiH pariNatazaracacintakAnirmalAni prottanAni svApateyoSmavanti sitamaNimayAni haryasthalAni etya saMkrIhante / / artha-jisa alakAnagarI meM apane Apako indra mAnane vAle, praNaya se vivakSa tathA samasta abhilASAoM ko saphala karane vAle yakSa priya aGganAoM ke sAtha, pUrNatA ko prApta zaratkAlIna caudanI se nirmala, atyadhika U~ce, dhana kI USmA ( garmI ) se sampanna, sphaTikamaNiyoM se banAe hue bhavanoM meM Akara kIr3A karate haiN| yatra jyotsnAvimalitatalAnyAzritAH kuTTimAni, prAsAdAnAM harimaNimayAnyAsavAmovayanti / raMramyante draviNapatayaH pUrNakAmA nikAma, jyotizchAyAkusumaracanAmyuttamastrIsahAyAH // 110 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga yatreti / yatra alakAyAm / prAsAdAnAM harSyANAm / jyotsnAvimalAni patrikA hirinirdhana nIlaratna nirmitAni / AsavApoSayanti Asevana puSparasena Amodavanta paribhavanti / jyotichAyA kusumaracanAni jyotiSAM jyotiSkANAM chAyAH pratibimbAtyeva kusumAni taM racitAni pariSkRtAni / jyotiSkArAgnibhAjyA putrArthAdvazatmasU' iti vaijayantI / kuTTi mAti adhiSThAni / AzritAH saMzritAH / uttamastrIsahAyAH lalitAGganA sahacarAH / pUrNakAzaH sampUrNAbhilASA: 'kAmo'bhilASastarSazca' ityamaraH / braviNapatayaH yakSAH / nikAmaM yatheSTam / ramyate bhRzaM ramante / / 110 / / anvaya-yatra jyotsnAmilitatalAni harimaNimayAni AsavAmodavanti jyotiSAmA kusuma racitAni prAsAdAnAM kuTTimAni AzritA pUrNakAmAH uttamastrIsahAyAH draviNapatayaH nikAmaM ramyante / 233 artha - jisa alakA nagarI meM cAMdanI se nirmala talabhAga vAle, indranIlamaNi se nirmita, uttejaka sugandha dravyoM se yukta athavA phUloM ke rasa se sugandhita ( yA madya kI gandha se yukta ) tArAoM ke prativimba rUpa puSpoM se alaMkRta bhavanoM ke aginoM kA Azraya lekara bar3hI huI kAmavAsanA se yukta, yakSa uttama striyoM ke sAtha apanI icchAnusAra atyadhika rUpa se ramaNa karate haiM / lolApAGgAH surasarasikAH pronnata bhrUvikArAH, prANezAnAM rahasi madanAcAryakaM kartumIzAH / svAcIne'ryeviphalamiti vA vAmanetrA na yasyAmAsevante madhu ratiphalaM kalpavRkSaprasUtam // 111 // I lolApAGgA iti / yasyAM nagaryAm / lolApAGgAH caJcalApAGgA: / 'lolapaMca satRSNayo:' 'apAGganenayorante' ityamaraH / surasarasikAH surasena zuGgArAdirasena rasikAH / progmama bhUvikArA: proJcaladbhrUbhaGgAH / prAgezAma prANanAthAnAm / rahasi rahasye / trivijanacchannaniHzalAkAstathA rahaH / rahAvomAMzucAliGge' izyamaraH / arSe prayojane / svAdhIne sAdhite sati / viphalaM na niSphalaM na bhavati / iti vA evameva 'umAmAM vikalpe vA' ityamaraH / mabanA cAka mahamathAcAryazvam / 'yo gantyAdgurU gottamAvuJ' iti vuJ 'vorakaH' ityakaH | kAma rahasyopadezamityarthaH / kartuM vidhAtum / IzAH samarthAH / vAmanetrAH kAminyaH / 'kAminI vAmalocanA' ityamaraH / kalpavRkSaprataM pAnAGgasuramasambhUtam / ratiphalaM rateH kAmakelyAH phalam / madhuM vRkSarasam / prAsevante AdRzyAnubhavantItyarthaH // 1111 anvaya-yasyAM lolApAGgA surasarasikAH pronnata vikArAH rahasi prANe
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 pAzrvAbhyudaya zAnA madanAcAryakaM katu IzAH vAmanetrAH arthe svAdhIne [ sati madanAcAryaka' ] viphalaM iti vA kalpavRkSaprasUtaM ratiphalaM matru na Asevanle / artha--jisa alakAnagarI meM caMcala netra prAnta vAlI, saMbhoga zRMgAra rasa kI jJAtA, unnati ko prApta bhauMhoM ke vikAra se yukta, ekAnta meM athavA ratikrIr3A ke samaya prANanAthoM ke kAmazAstra ke AcAryoM ke karma ko karane meM samartha sundara netroM vAlI striyA~ 'kAma sevana rUpa phala meM svAdhIna hone kA nAmAcArga kA kAma kiyA isa kAla se hI kalpavRkSa se utpanna aura kAmottejaka madya kA sevana nahIM karatI haiN| gehe gehe dhanavasacivaryatra dharmAnurAgAdivyargandhaiH surabhikusumaiH sAkSatedhUpadIpaiH / saGgItAcairapi jinamaho vaya'te puNyakAmarutvadagambhIradhvaniSu madhuraM puSkareSyAhateSu // 112 // gehe gehe iti / yatra yakSaghAmani / gehe gehe gahe gahe / bIpsAyAM dviH / dharmAnurAgAt saddharmabhaktyA / puNyakAmaiH puNyAbhilASibhiH / panavasaciH kuberamagnibhiH / vigyaH divi bhavaH svargasdharityarthaH / gandhaiH malayajaH / sAmataH akSatasahitaH / surabhikusumaiH surabhiyuktaH kusumaiH / dhUpadIpaH dhUpAzca dIpAzca tathoktAstaH / saGgotArapi saGgIta pramukhazca / svadgambhIradhvaniSu / tava gambhIradhvanirika dhvaniryeSAM teSu puSkareSu vAdyabhANDamukheSu / 'puSkaraM karihastAne vAdyabhANDamukhe jale ityamaraH / madhuraM zrutisubhagaM yathA tayA / AhateSu prahateSu satsu / jisamahaH ahaM. sUjA / vaya'te vidhIyate / / 112 / / / anvaya-yA gehe gehe dharmAnurAgAta puNyakAmaiH dhanabasacivaH svadgambhoradhvaniSu puSkareSu madhuraM AhateSu divyaiH gandhaH surabhikusumaiH sAkSaptaH dhUpadopa: saGgItAcaM api jinamahaH vaya'te / ___ artha-jahA~ para ghara ghara meM dharma ke anurAga ke kAraNa puNya kI abhilASA karane vAle kubera ke sacivoM [ mantriyoM] athavA bhRtyoM dvArA tumhAre samAna gambhIra zabda bAle puSkara vAdyoM ke karNapriyarUpa se bajAe jAne para divya gandha, sugandhita phUla, cAvala, dhUpa, dIpa tathA saMgIta Adi ( nRtya, gIta, vAditra ) se jinapUjA kA utsava kiyA jAtA hai / vAsaH kSaumaM jigaliSu zanainamAdeSTukAmaM, yUnAM kAmaprasayabhavanaM hAri nAbheradhastAt / 1. zanakarityapi paatthH|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235. dvitIya sa L kAJcIvAnA kimapi vivRtaM lakSyate kAminInAM, nIvIbandhocchvasita zithilaM yatra vizvAdharANAm // 143 // vAsa iti 1 yatra kuberapuri / bimbAdharANAM vimbamiva adharaH zroSTho vAsAM tAH tAsAm / 'pratibimbe pratikRtI pratikRtyA ca maNDale / lAJchane'pi ca bimbostrona dvayobimba kAphale' iti bhAskaraH / kAminIrnA kAntAnAm / nIvIbandhocchva zithilaM nIvIcantrasya ucchvasitena truTitena zithilaM sastam / 'novo paNe granthibhede stroNAM jaghanavAsasi' iti vizvaH / kAJcIvAnA razanathA / kimapi kiyat / vighRtam avalambitam / kaumaM vAsaH dukUlaM vastram / 'zrImaM dukUlam' 'vastramAcchAdanaM vAsaH' ityubhayatrApyamaraH / nAbheradhastAt nAbheraghobhAge / hAri subhagam 'dUdha' hAri manoharaM ca daciram / iti ilAyudhaH / kAmaprazrabhavanaM kAmotpattisthAnam / nUnaM nizvayena yUnAM taruNAnAm | 'vayasthataruNI yuvA' ityamaraH / AveSTukAmam upadeSTukAmam / zanaiH sandam / jigaliSu galitumicchu lakSyateM viSayIkriyate / / 113 / / P anvaya-patra bimbAdharANAM kAminInAM nIvIbandhocchvasitazithilaM yUnAM hAri kAma prasava bhavanaM nUnaM AdeSTukAmaM nAbheH adhastAt zanaiH jigaliSu kSaumaM vAsa: kAJcIdAna | kimapi vibhUtaM lakSyase / artha --- jisa alakAnagarI meM bimbAphala ke samAna lAla) adhara vAlI striyoM kA nIvI kI gAMTha ke TUTane se zithila taruNoM ke mana ko haraNa karane vAlA aura kAma ke utpatti sthAna ko nizcita rUpa se pradarzana karane kI icchA se nAbhi ke nIce dhIre-dhIre girane kA icchuka rezamI vastra karadhanI ke dvArA kisI prakAra dhAraNa kiyA huA dikhAI detA hai / yasyAM kArmAdvapamukhapaTacchAyamAstrastanIvi, zrImacchroNIpulinavaraNaM vAri kAJcIvibhaGgam / pUrva lajjA bigalati tato dharmatoyaM vadhUnAM kSaumaM rAgAdanibhUtakareSvAkSipatsu priyeSu // 114 // yasyAmiti / yasyAM rAjarAjapuryAm / vadhUnAM somantinInAm / kAmadvipamukhapaTacchAyaM kAmagajamukhavastrasadRzam / 'chAyA pratibimbamanAkAntiH pratibimbamanAtapaH / ityamaraH / zAstrastanIvi IpachipalitA nIvI yasya tat / 'novo paripaNe grantho strINA jaghanavAsasi' iti vizvaH / zrImaNipulinakaraNaM zobhAvannitambameva pulinaM tasyA'varaNam / kAzIvibhaGgaM kAJcI razanaiva vibhaGgastaro yasya tat / 'bhaGga khaGge parAjaye / tarage rogabhede ca' iti bhAskaraH / vAri vArIva vAri jalopamam / somaM dukUlam / anibhRtakareSu bhavanapAravazyena capalahasteSu 1
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 pAzrvAbhyudaya priyeSu prANakAnteSu / rAgAt mohAt / pAkSipatsu mAharatsu sassu / pUrva prAka / lajjA zrIDA / vigalati / tasaH pazcAt / SarmatIya svedAmbu / vigalati nipatati // 114 / / anvaya- yasyAM kAmadvipamukhapaTa chAya, AlastanIvi zrImat zroNIpulinavaraNaM kAJcIvibhaGgaM bAri, bhauma anibhutakareSu priyeSu rAgAt AkSipatsu vadhUnAM lajjApUrva vigalati, tataH dharmatoyam / / artha-jisa alakAnagarI meM kAmarUpI hAthI ke mukha ke ( alaMkAra svarUpa ) vastra ke samAna kAnti yukta, khulI huI gA~Tha vAlA, zobhAyukta, (U~cA hone ke kAraNa) jaghana ke samAna taTa kA Avaraka ( Dhakane vAlA) karadhanI ke AkAra ke samAna va lAkAra aneka prakAra kI taraMgoM se yukta ( athavA jahA~ para karadhanI kI vizeSa racanA hai) jala ke samAna rezamI vastra caMcala hAthoM vAle priyatamoM ke dvArA anurAgapUrvaka khIMce jAne para striyoM kI lajjA ke pahale hI vilaya ko prApta ho jAtA hai, anantara pasIne kA jala vilaya ko prApta hotA hai| AkSipteSu priyatamakarairaMzukeSu pramodAdantIlAtaralitavRzo yatra nAlaM navoDhAH / zayyotthAyaM badanamastA'pAsituM dhAvamAnA, adhistuGgAnabhimukhamapi prApya ralapradIpAn // 115 // AkSipleSyiti / yatra ailavila dhaamni| pramorAt prakRSTo modaH pramobastasmAt / priyatamakaraiH prANezapANibhiH / amukeSu vastreSu / 'cailaM vasanamaMzukam' ityamaraH / AkSipteSu avahRteSu sassu / nabotAH navapariNItAH striyaH / mantalIlAtaralitazaH antakliAsena paJcalA dazo yAsA tAH / adhistumAna adhibhimaMmUkhastuGa gAn / 'adhirmayutazikhayoH' ipti vizvaH / ralavIpAn ratnAnyeva pradIpAn / bAyosthAya shvyaayaa| utthAya zayyotyAyam / yattUpAvAnemetiNamantasvAdavyayam / abhimukhaM sammukham yathA tathA / SAkmAnAH palAyamAnAH / prAdhyApi ladhyApi / vacanamastA mukhavAyunA / apAsi' nAzayitum / nAlaM samaryA na bhavanti / atrAi gAnAnAM ratnapradIpa niryApaNapravRtyA mogya vyajyate / / 115 // ___ anvaya-yatra priyatamakara: pramohAt aMzukeSu AkSipteSu antalIlAtaralitadRzaH nabolA: zayyotyAyaM dhAvamAnA: acistuGa gAn ratnapravIpAna abhimukhaM prApya api ( tAn ) badanamastA apAsituna alam / 1. pramohAt /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga 237 artha-jisa alakAnagarI meM priyatamoM ke hAthoM dvArA moha ke kAraNa mahIna rezamI vastra haTAe jAne para lIlA ke kAraNa andara jinakI A~kheM caMcala ho gaI haiM aisI navavadhueM zayyA se uThakara daur3atI huI U~cI lau vAle ratnadIjoM ko sAmane kara bhI (unheM / muza ko vAyuse bujhAne meM samartha nahIM haiN| vastrApAye jaghanamabhito dRSTipAtaM niroddha, yUnAM kluptA surabhiracitA yatra mugdhAGganAnAm / kampAyattAtkarakisalayAvantarAle nipatya, hrImUDhAnAM bhavati viphalapreraNA cUrNamuSTiH // 116 // vastrApAya iti / matra ghanaznagaryAm / vastrApAye vasanApagame sati / lomUdAnA lajjayA mUDAnAm / mugdhAGgamAnAM mumcastrINAm / jaghanamabhitaH jaghanasya sarvataH ! yUnAM taruNAnAm / dRSTipAtaM dUra vyAputim / mirokhum AdaraNAya / zlUptA kspitaa| surabhicaritA surabhinirmitA / cUrNamuSTiH cUrNasya kukumAdemuSTiH / kmpaayttaat| 'adhIno nimna AyattaH' ityamaraH / grIDAvazAdityarthaH / karakisalayAt hastapallavAt / 'pallavostrI kisalayam' ityamaraH / ansarAle madhye / nipatya patitvA / viphala preraNA vyarthavyApArA bhavati / / 116 / / anyaya-yatra vastrApArya hImUDhAnAM mugghAGganAnAM jaghanaM abhitaH yUnAM dRSTipAtaM niroddha valuptA surabhiracitA pUrNamuSTiH kampAyattAt karakisalayAt antarAle nipatya viphalapreraNA bhavati / artha-jahA~ para kaTi vastra ke haTAe jAne para lajjA se kiMkartavyavimUr3ha bholI bhAlI striyoM ke kaTi pradeza ke cAroM ora yuvakoM kA dRSTipAta rokane ke lie pheMke gaye sugandhita dravyoM se nirmita muTThI bhara cUrNa kampanayukta kisalaya ke samAna komala hAtha se bIca meM hI par3akara dRSTipAta rokane rUpa kAma meM viphala ho jAtA hai| pratyAsannaiH zikharakhacitairunmayUkhaivicitrazcitrA ratnairnabhasi vitatAH zakracApAnakAraiH / vibhratyuccaiH sajalajalavA sadvitAnasya lIlA, netrA nItA satatagatinA yadvimAnAnabhUmIH / / 117 / / pratyAsantariti / pratyAsamnaH samIpasthaH / vikSaracitaH zRGgeSu savitaiH / unmamUjheH udgatA mayUkhA yeSAM taiH / udgatakiraNaiH / vicitraH bahuvidhaH / ratnaiH
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 pAvAbhyudaya maNibhiH / citrAH AzvayaMbhUtAH / nabhasi sukhayama ni / zApAmRkAraiH indrAyadhAnukaraNaiH / vitatAH vistRtAH / yadvimAnAprabhUmiH yasyA alakAyA vimAnAnAm aprabhUmiH aribhUtalAni / netrA napatoti netA tena prerakeNa / satatagatimA satata gatiryasya tena vAyunA / 'mAtarizvA sadAgatiH' ityamaraH / mestA prApitAH / sajalajalA: jalasAhitamedhAH / sabitAnasya samIcInasya ulloSasya / 'astrI vitAnamullocaH' ityamaraH / lIlA vilAsam / uccaiH param / vimati gharanti // 117 // agvaya-netrA satatagatinA yadimAnAprabhUmIH nItAH, zikharakhacitaH pratyA* sannaH zakravApAnakAraH ratnaiH vicitraH unmayo : bitatAH pitrA: sajalajaladAH nabhasi sahitAnasya lIlA vibhrati / artha-preraka vAyu ke dvArA jisa alakA nagarI ke sAta khaNDoM vAle bhavanoM ke agrabhAgoM meM pahu~cAe gae megha bhavanoM ke agrabhAga meM nibaddha, agrabhAga meM vartamAna megha ke samIpa meM sthita indradhanuSa kA anukaraNa karane vAle, nAnA raMga vAle aura Upara kI ora jAne vAlI kiraNoM se yukta ratnoM dvArA vyApta aura vividha raMga vAle jala yukta bAdala AkAza meM samIcIna vitAna ko zobhA ko dhAraNa karate haiN| adhyAsonA bhavanavalabhi zAradI meghamAlA, yatrAmuktapratanuvisaracchokarAsAradhArA / bhItvevAlaM jati vilayaM pazyatAmeva sAkSA vAlekhyAnAM sajalakaNikAoSamutpAla sadyaH // 118|| ityamoghavarSaparamezvaraparamagurutrIjimasenAcAryaviracitameghadutaveSTitaveSTite pAvAbhyudaye bhagavatkaivalyavarNananAma dvitIya sargaH // 2 // ___ adhyAsInA iti / yatra alakAnagaryAm / bhagavAna gahopariSTha bakra dANi / adhyAsonA adhiSThitA / 'zIsthAso'dherAdhAraH" iti AdhAre dvitIyA / AmuktapratanuvisaralIkarAsAravAsa visaraMlazca se zIkarAraca teSAmAsAro vemavarSa tasya dhArA tathoktA AmuktA pratandhI visaracchI karAsAradhArA yasyAH sA tathoktA / 'AsAraH syAtprasaraNe vegavRSTI suhavale' ili vaijayantI / zAravI saravi bhavA zaratkAla sambandhino / meghamAlA jomUtapaddhatiH / mAlepAnA sacitrANAm / 'citre likhitarUpAdyaM syAdAlekhyaM prayatnataH / nirmitAstasya' iti shbdaarnnve| sajalakaNikAboSam sajalajala knnikaabhiH| doSaM varNamizravAdidoSam / utpApa jana 1. amAvaraNe pazya'sa banAvaTameva ityarthaH /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sarga yitvA / alaM param / bhotyeva bhayamAnityeva / pazyatAmiva prekSatAM janAnAmiva / sAkSAt pratyakSataH 1 vilayaM nAzam / sadhaH tatkSaNa eva / ati gacchati / / 118 // isyamoghavarSaparamezvaraparamaguruthojinasenAcAryaviracitameghadutaveSTita veSTite pAmpuidaye tavyAkhyAyAM pa mubodhimyAkhyAyAM dvitIyaH sargaH // 2 // anvaya-patra bhavanavalabhi adhyAsInA Amukta pratanuvisarasaThIkarAsAradhArA zAradI meghamAlA sAkSAt pazyatAM eva AlelyAnAM svajalakaNikA doSa utpAdya alaM bhIravA iva sadyaH vilayaM vrajati / ___ artha--jahA~ para bhavana kI chata para sthita chor3ane para svalpapramANa meM phailate hue jala kaNoM ko nirantara giratI huI dhArA vAlI zaratkAlIna meghoM kI paMkti logoM ke dvArA prAya pase rakhe jAne kI janoM kI bhittiyoM para bane hue citroM ko apane jala ke binduoM se dUSita kara mAnoM atyadhika rakara zIghra hI vinAza ko prApta hotI hai| iti dvitIya sarga:
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIyaH sargaH ito'rdhaveSTitAnivegAdantarbhavana valabhaH sampraviSTAH kathaJcit, sUkSmIbhUtAH suratarasikau dampatI tatra dRSTvA / zaGkAspRSTA iva jalamucastvAdRzA yatra jAladhU modgArAnukRtinipuNA jarjarA niSpatanti // 1 // vegAditi / yatra rAjapuryAm tvAdRzAH bhavAdRzAH / tvamiva dRSyante te tvAdRzAH / tvatsadRzA ityarthaH / jalamukhaH meghAH / bhavamavalabhe gRhavakradAruNaH sakAzAt / antaH gRhAntaram / vegAt kSetra yeNa sUkSmIbhUtAH stokIbhUtAH / kathacit kenApi prakAreNa / saMpraviSTaH kRta pravezAssantaH / tatra gRhAntare / suratarasika nidhuvannapriyo dhampatI strIpuruSau / vRSTvA vilokya / zaGkAspRSTA it bhAryAvasayI iti zabdArNave / bhUmagArAnukRtinipuNAH dhUmodgArasya dhUpadhUmanirgatasyAnukRtAvanukaraNe nipuNAH kuzalAH / jarjarA vizIrNAH santaH / jAlaiH gavAkSaH / " jAlaM samUha AnAyau gavAkSakSArakAvapi' ityamara: : niSpatanti niSkrAmanti // 1 // anSaya - vatra vegAt bhavana valabheH antaH sampraviSTAH kathaJcit sUkSmIbhUtAH dhUmodgArAnukRti nipuNAH tatra ( bhavanavalabhau ) suratarasiko dampatI dRSTvA zaGkAspRSTAH iva tyAvRzaH jalamucaH jAlaiH jarjarAH ( santaH ) niSpatanti / artha - jisa alakA nagarI meM zIghratA se bhavana kI aTArI ke andara praviSTa hokara jisa kisI prakAra sUkSma AkAra dhAraNa kie hue jAlamArga ( jharokhoM) se nikalate hue ghuyeM kA anukaraNa karane meM kuzala tumhAre samAna megha vahA~ para ( bhavana kI aTArI para ) rati kIr3A meM magna dampati ko dekhakara mAnoM zaGkita se hote hue gavAkSoM se Tukar3e-Tukar3e hokara bAhara nikala jAte haiN| strIbhiH sArdhaM kanakavaloSa NDabhAjAmupAnte, krIDAdrINAM nidhibhugadhiyA yatra doSyantyabhIkSNam / mandAkinyAH salilaziziraiH sevyamAnA maryAr`imandArANAM taTabanarAM chAyayA vAritoSNAH // 2 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 241 strIbhiriti / yatra alakAyAm / mandAkinyAH gaGgAyAH / salilaziziraiH udakena piitH| mAyaH mArutaH / segyamAnAH sevyanta iti sevyamAnAH / taTavanakahA~ taTayaneSu rohantIni taTavana rUhAsteSAm / kthim / mambArANAM suradrumANAM / chAyayA anAtapena / dAritoSNAH zamitatApAH / niSibhugadhirAH yakSendrAH / kanakadaloSaNDabhAjo suvarNakadalISaNDa mutAnAm / kroDAdrINAM kRtakAcalAnAm / upAnte samIpe / strIbhiH svarvanitAbhiH / sAdhaM sAkam / abhIkSa zazvat / dIvyanti krIDanti / / 2 / / / anyaya-yatra mandAkinyAH salilaziziraH marudbhiH sevyamAnAH taTavanaruhAM mandarANAM chAyayA cAritoSNAH nidhibhugadhipAH strIbhiH sA kanakakadalISaNDabhAjA kroDAdrINAM upAnte abhIkSNaM dIvyanti / artha-jisa alakA nagarI meM gaMgA ke jala se zItala vAyuoM dvArA sevita aura taTavartI bana ke mandAra vRkSoM kI chAyA ke dvArA jinakA Atapa dUra kiyA gayA hai aisI yakSa striyoM ke sAtha svarNa ke samAna raMga vAlI kadaliyoM ke samUha se yukta krIDAparvatoM ke samIpavartI pradeza meM nirantara kIr3A karate haiN| saundaryasya prathamakalikA strImayoM sRSTimanyAM, vyAtanvAnA jayakadalikA mInaketojigISoH / anveSTadhyaiH kanakasikatAmuSTinikSepagar3haH, saGakrIDante maNibhiramaraprANisA yantra kanyAH // 3 // saundaryasyeti / patra alakApUryAm / jigoSoH jetumicchajigISuH tasya jayazIlasya / bhImaphetI makaradhvajasya jayakalikA jayapatAkikAH / amara prArthitA amaradivijaH prArthitAH kAGkSitAH sundarya ityartha: / phamyA yazakumAryaH / "kanyA kumArikA nAryaH" iti vizvaH / saunvaryasya subhagatvasya / prayabhakalikA prathamakorakabhUsAm / "kalikA korakaH gumAn" ityamaraH / strImapI ramaNIrUpAm / anyAm apUrvAm / saSTi sarjanam / byAtanvAnAH prakaTIkurvantyasmatyaH / kanakasikatAmuSTinikSepa: kanakasya mikatAsu muSTInAM vikSepaNena saMvRtaH / athavA kanakasikatAnA muSTiSu vikSapeNa gUDhaH / ataeva anveSTavyaH mugyaiH / / maNibhiH rsnH| sar3akIDante ramante / 'krIGktokUd" iti taG / gUhamaNisaJjayA dezikakrIDayA mamyak krIDanta itparthaH / "ratnAdibhirvAlukAdI guptidRSTavyakarmabhiH / bAlikAbhiH kRtA krIDA nAke guTamaNiH smRtA' kAmakrIDA gUThamaNiguptikelistulAyanam / piNDa kaJcuka daNDArthaH smRtAditikakelyaH" iti zabdArNave // 3 //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 pArzvabhyudaya anyaya-yatra saundaryasya prathamakalikA strImayoM anyAM sRSTi vyAtanvAnAH jigISoH mInaketoH jayakadalikAH amaraprArthitAH kanyAH kanakamikatAmuSTinikSepagUr3haH anveSTapaH maNibhiH saGkIrNante / __ arma-jisa alakApurI meM saundarya kI advitIyakalI strI rUpa apUrva sRSTi ko prakaTa karate hue, jItane ke icchuka kAmadeva kI jayapatAkArne, devatAoM se prArthita yakSa kanyAyeM svarNamaya bAlukAoM kI muTTiyoM ke nikSepa ( pheMkane ) se gar3ha ( DhaMke yA chipe ) hone ke kAraNa daMr3hane yogya maNiyoM se zojha karatI haiN| bhAvArtha-pahale maNiyoM para kaI mudrI bhara bAlU pheMka dI jAtI thI, jisase ve baiMka jAtI thiiN| taba unako khojA jAtA thaa| isa prakAra ve guptamaNi nAmaka kor3A kiyA karatI thiiN| iSTAnkAmAnupanayati yaH prAktanaM puNyapAkaM, taM zaMsanti sphuTamanucarA rAjarAjasya tuptAH / akSayyAntarbhavananiSayaH pratyahaM raktakaNThairugAyaryAvardhanapatiyazaH kinnarairyatra sArdham // 4 // iSTAniti / matra alakAyAm / akSayyAtarbhavananiSayaH bhavanasyAntarantabhavana akSamyAH kSayarahitA. antarbhavananidhayo yeSAM te tathoktAH / yatheSTabhoga sambhAvanArthamidaM vizeSaNam / pratyahaM pratidinam / saptAH sarvaviSaya sntptaaH| rAjarAjasya ailavilasya / anucarAH bhRtyAH / "bhRtyonujIvyanucaraH" iti dhanaJjayaH / dhanapatiyavAH ekapiGgasya kIrtim / jadagAryAndraH uccairgAmatiH / devagAnasya gAndhAragrAmasvAttArataraM gAyadbhirityarthaH / raktakaNThe rakto madhuraH kaNThadhaniryeSAM taiH / kinnaraiH devavizeSaiH / sAdhaM satrA / "sAyaM tu sAkaM satrA sama saha' ityamaraH / yaH punnypaak.| iSTAn abhISTAn / kAmAn kAmabhogAn / japanapatti prApamati / prAktana prArabhavam / puNyapAkaM sukRtaparipAkam / smuda prasphuTam / zaMsanti stuvanti / / 4 // ___anvaya-yatra' akSayyAntarbhavanidhayaH tRptAH rAbarAjaspa anucarA: raktakaNTha: dhanapatiyazaH udgAdbhiH kinnaraiH nArdhaM yaH iSTAn kAmAn upanapati taM prAktanaM puNyArA sphuTa zaMsanti / artha--jisa alakA nagarI meM bhavana ke bhItara akSayanidhiyoM se sampanna, santoSayukta kubera ke sevaka madhura svara se kubera ke yaza ko U~ce svara se gAte hue kinnaroM ke sAtha jo iSTa kAmayoga prApta karAtA hai usa pUrva janma meM utpanna puNya ke phala kI spaSTa rUpa se prazaMsA karate haiN|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 243 yasyAM mantrAnakapaTuravairbodhitA vittabhartumuMtyA bhUla samamupahitaprotayaH kAmadAyi / vaidhAjAkhyaM vibudhavanitAbAramukhyAsahAyAH, baddhAlApA bahitpavanaM kAmino nirvizanti // 5 // yasyAmiti / yasyAm zaraNama / malAnamaH AranAnAM paramAH sathoktA mandraH gambhIraiH AnakapaduravaiH boSitA: jJApitAH / upahitaprotayaH vidhuta santoSAH / viSubhavanitAdhAramukhyA sahAyAH vibudhavanitAH apsaramaH tA evaM vAramukhyAH vezyAvizeSAH mahAyAH yeSAM te yathoktAH / "vArasthI gaNikA vezyA rUpAgovA'tha mA janaH / satkRtA vAramulyA syAt" ityamaraH / azAsApAH sambhAvita saMllApAH / ''baddhApAGgAH" iti vA pAThaH / kAminaH kAmukAH / vittabhartuH dhanapateH / bhRtyAH anucarAH / kAmavAyi manorathapradam / vANAspaM caivarathasya nAmAntaram / mahimavAnaM bAjhopabanam / bhujaH bhramaraiH / samaM maha / nivizanti pravizanti / sugandhadehasya bhramara muhAntIti bhAvaH / __ anvaya-yasyAM mandAnakapaTuravaH bodhisAH, bhRGgaH samaM ahita prItayaH vibudhavanitAvAramakhyAmahAyAH, baddhAlApAH, kAminaH vittabhartuH mRtyAH kAmadApi binAjAkhyaM bahirupavanaM nirvizanti / / artha-jisa alakA nagarI meM mRdaGgoM ko gambhIra aura tIkSNa dhvaniyoM se jagAe gae, bhauroM ke sAtha mitratA ko prApta hae devastriyoM rUpa gaNikAoM ko sAtha lie hue aura bAtacIta karate hue kAmuka kubera ke sevaka kAmavAsanA ko prakaTa karane bAle athavA abhISTa vastu ko pradAna karane vAle vaibhrAja nAmaka bAhya udyAna kA anubhava karate haiN| anvaya-yasyAm mandrAnakapaTuravaH boSitAH upahitaprItayaH vibudhavanitAvAramakhyAsahAyAH vaddhAlApAH kAminaH vittabhartuH mRtyAH kAmadIyi vaibhrAjAkhyaM bahirupayanaM bhRGgaH samam nirvizanti / artha-jisa alakA nagarI meM gambhIra mRdaGgoM kI samartha dhvaniyoM se jJApita santoSa ko dhAraNa kiye hue apsarA rUpa vezyAyeM jinakI sahAyaka haiM aise bAtacIta karate hue kAmI kubera ke anucara caitraratha nAma vAle bAharI udyAna meM bhauroM ke sAtha. praveza karate haiN| yasminkalpadrumaparikaraH sarvakAlopabhogyA niSTAnbhogAnsukRtini jane zaMphalAnpamphuloti / 1. pamphulIti /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArvAbhyudaya vAsazcitraM madhu nayanayovibhramAvezavakSa, puSpodbhava saha kisalaye bhUSaNAno vikalpam // 6 // yasminniti / yasmin vitraradhavanoda ze / kalpA mArakaraH muradumaninamaH / "banda prAmanagrovatra prvprivaaryoH| Agambhe ca paristAra bhave parikarastathA" ityabhijAnA / citraM nAnAvarNam / kSaumamiti vA pAThaH / vAso varAnam / nayamayoH agoH / vibhramAdezarakSa vibhramANAmAdeo dakSa mamartham / vibhramadAyakamityarthaH / puSpodbhavaM puSpodabhavam / madhuvRSyarasam' / vibhramAdAna dvArA madhuno maNDanatvaM kisalayaH parulacassaha amA bhUpaNAnAM vikalpa vizeSe iSTAn evaM rUpAnabhilaSitAn / sarvakAlopabhogyAn sarvakAleSUpabhoktuM yogyAn / zaMphalAn zaMsukhameva phale yeSAM tAn / bhogyAn indriyaviSayAn / sukRtini sukRtamasyAstIti sukRtI tasmin puNyavati / bhane loke / pamphalIti bhRzaM phalani "calA'' iti mam / / anvaya-yasmin kalpadmArikaraH citraM bAmaH, nayanayoH vibhramAdazadakSaM madhu, kimalayaiH maha puSpoddhada, bhapaNAnAM vikalpa, iSTAn sarva kAlopabhogyAn samphalAn bhogAn sukRtini jane pamphuloti / artha--jirA vaibhrAja nAma vAle vana pradevA meM kalpavRkSoM kA samUha manohara vastra ko, donoM netroM ko vilAsa kA upadeza dene meM catura madirA ko, kisalayoM ke sAtha puSpoM ke AvirbhAva ko, aneka alaGkAroM ko, abhilaSita, saba samayoM meM upabhoga ke yogya aura sukhajanaka bhogoM ko puNyavAn vyakti ke lie atyadhika rUpa se niSpanna karatA hai| bhAvArtha-jahA~ kalpavRkSoM ke dvArA vastra, alaMkAra Adi samasta vastuyeM prApta hotI haiN| rucyAhAraM rasamabhimataM stragvikalpaM vipaJcAmAhAyoNi svarUciracitAnyaMzukAnyA rAgam / lAkSArArga caraNakamalanyAsayogyaM ca yasmin, ekaH sUte sakalamabalAmaNDana kalpavRkSaH // 7 // rucyAhAramiti / yasmin vabhrAjabane / eka: kalpavRkSaH ekaH suradrumaH / ruNyAhAra svAdamAhAram / abhimataM sammatam / rasaM rarAvizeSam / prANadhAryametat / samvikalpa mAlAprabhedam / kaNThyArthametat / vipannI vINAm / karNa zrAvyametat / svaruviracitAni svecchAkAnipatAni / AhAryANi manoharANi / aMzakAmi vastrANi kaTidhArya menat / aGgarAga lepanam avadhAryamenat / caraNakamalanyAsa yogyaM caraNa1. vRSyagma ityukte madajanakapAnamityarthaH /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 245 kamalayoAsasya samarpaNasya yogyam / lAkSAgaM rajyate'neneti rAgo raJjanadravya lAjaiva rAgastam / idaM ca pAdAnulepanamaNDanopalakSaNamiti / sakala samastamapi / abalAmaNDanam vanitAprasAdanam / sUte janayati // 7 // andhaya-yasmin ekaH kalpavRkSaH rujyAhAraM, abhimata rasaM, sagnikalpa, vipaccIM svaruciracinAni mAhAryANi aMzukAni, aMgarAga, caraNakamalanyAsayogya lAkSArAgaM makalaM ca abalAmaNDanaM sUte / artha-jisa vaibhrAja vana meM eka kalpavRkSa svAda ke yogya AhAra ko, iSTa rasa ko, aneka prakAra kI mAlAoM ko, vINA ko, svecchA se nirmita manohara vastroM ko, sugandhita vilepana ko, caraNa kamaloM meM samarpaNa karane ke yogya mahAvara ko tathA striyoM ke samasta ala kAroM ko utpanna karatA hai| bhUmi spraSTuM brutamukhakhurA gallamAnA ivAmI, patrasyAmA binakarahayalpadhino yatra bAhAH / mandAkrAntAdigibhavibhubhiH spardhamAna hogaa| zailovagrAstvamiva kariNo vRSTimantaH prabhavAt // 8 // bhUmimiti / yatra rAjadhAnyAm / patrayAmAH patramiva zyAmalA haridvarNA ityarthaH / dinakarahayaspaSinaH sUryasya yaravaH spadhinaH sUryasya hupairaevaiH svarSinaH sparghAzIlAH / amI bAhA azvAH / 'vAhozyasturago bAjI" iti dhanajayaH / bhUmi bhuvam / spaSTU sparzanAya / gahalamAmA iva galante iti galamAmAH jugupsAvanta ica / drutamukhakhurAH mukhaM va khurAzca mukhakhurAH trutAH tasya parasya vegino mukhakhurA meSAM te tathoktAH / zIghragAminaH bhavantIti zeSaH / tvamiva bhavAmiva / pRSTimantaH varSantaH / zailovaprAH parvata ivonnatAH / kariNaH gaNAH / prabhevAt prakRSTobhedaH prabhedastasmAt / mahattontarAt tebhyopyasi zayAt ityarthaH / vigibhaSimubhiH diggajendraH / umraSikam / sparSamAnA isa spardhante va samAnAH spardhA kurvanta iva / mandAkrAntAH mandamAkramanti sma tathoktAH manvagAminaH / bhavantIti zeSaH / 'vRttanAmApi dhvanyate / ambaya--yatra drutamukhakhurAH bhUmi spaSTu galamAnAH iva patrazyAmAH amI vAhAH dinakarayaspadhinaH, prabhedAt tvaM iva vRSTimantaH zailodanAH mandAkrAntAH kariNaH digibhavibhubhiH uccaH spardhamAnAH iva / artha-jisa alakAnagarI meM caMcala zArIra aura vegavAna khuroM se yukta, mAnoM bhUmi ko chUne kI nindA karate hue pattoM ke samAna dhyAmavaNaM vAle ye sUrya ke ghor3oM ke sAtha spardhA karane vAle ghor3e haiN| mada ke udreka ke 1. muSTrAlaMkAraH /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 pAzrvAbhyudaya kAraNa tumhAre samAna varSA karane vAle ( paraspara meM eka dUsare ke pratipAta se megha varSA karate haiM ), parvata ke samAga U~ce aura manda gati vAle hAthI. diggaja yA se spadhA karate hue vidhamAna hai| manye tepi smaraparavazAH kAminodRSTibANa yiranye tvamiva munayo thopanA yatra ke'mI / yodhAgnaNyaH pratidazamukhaM saMyuge tasthivAMsaH, pratyAviSTAbharaNazcayazcandrahAsaghaNAGa kaiH // 9 // manya iti / yatra alakAyAm / svamiva bhavAniya / ye kecit / dhIpanA. dhIreva dhanaM yeSAM te tathoktAH / manamaH yatyaH / te'pi tAdRzA api / kAminISTivANaH / kAntAjananayatazaraiH / smaraparavazAH manmadhayamAgatAH / jAyema bhanuH / manye pati buthye / saMyuge rAGnAme / prativazamukhaM pratidazagrIvam / tasthivAMsaH tasthuriti tasthivAMsaH / rAvaNasya purastAta sthitavanta ityarthaH / pahAsavaNAH cndraayudhvnncihnH| "candrahAsAmiriSTayaH' itpabharaH / pratyAriSTAbharaNarucayaH pratyAhatabhUpaNakAntavaH / amI ghoSAnaNya: ete bhaTAsarA / kiM kiyantaH / iti kutsokteH / smaraparavazAH kathaM na bhavedurityarthaH / / 5 // Avaya-patra anye munayaH ye tvaM ica ghIghanAH te amI kAminISTibAma: smaraparavazAH jAyaran (taMtra ) candrahAsanaNAre pratyAdiSTAbharaNarucayaH saMyuge prasidazamukha' tasthivAMsaH amI yodhAgaNyaH ke ? ___ artha-jisa alakApurI meM dusare muni jo tumhAre samAna jJAna sampatti se yukta haiM, ve kAminI striyoM ke dRSTibANoM se kAmadeva ke vazIbhUta ho. jAte haiN| [vahA~ ] candrahAsa nAmaka ( rAvaNa kI ) talavAra ke ghAvoM ke cihnoM ke kAraNa AbhUSaNoM kI icchA kA sthAga karane vAle tathA yuddha meM rASaNa ke sammukha Thaharane vAle ina zroSTha yoddhAoM kI to bAta hI kyA karanA hai? bhAvArtha--jaba jJAnadhana sampanna muni bhI kAmavAsanA se byAkula ho jAte haiM taba kaSAyayukta yoddhAoM kI to bAta ho kyA hai ? kAmasyevaM prajananabhuvaM tAM puroM pazya gatvA, mithyAloko vadati jaDadhonanvidaM lokamUDham / matvA ghevaM dhanapalisakhaM yatra sAkSAvasantaM, prAyazcApaM na bahati bhayAnmanmathaH SaTpadajyam // 10 //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 247 kAmasyeti / yatra rAjadhAnyAm / sAkSAtpratyakSeNa / vasantaM vidyamAnam / patimukhaM Duberasa hA "rAjansakheH" ityaT / veSam Izvaram / matthA avabudhya / manmathaH kAmaH / bhayAt bhayotpAtakSaNabhIteH / SaTpadajyaM SaTpadA eva jyA mauryo yasya lam" / SaTpadabhramarAlayaH / "maurvojyA siqhimI guNaH f" ityubhayatrApyamaraH / cAdhanurdaNDam | prAya: bAhulyena / mavati na dharati / iti jI mandabuddhiH / midhyAloka: mithyAdRSTijana: / mata tUne / idaM mithyA zrgvacaH / lokamUDhaM nanu lokamUka eva hi / evam iti / kAmasya manmathasya / prajananabhuvaM janmabhUmim / "janurjana najanmAni " ityamaraH / sa purIm | alakApurIm / gatvA / pazya prekSasva // 40 // anvaya-yatra dhanapatisakha' devaM sAkSAt vasantaM manvA bhayAt manmathaH SaTpadajyaM cApaM prAyaH na vahati ( iti ) jaDaghI: mithyAlokaH vadati / namu i lokamUDham / evaM kAmasya prajajanabhuvaM tAM purIM gatvA pazya / artha - jisa alakApurI meM kubera ke mitra rudra ko sAkSAt rahtA huA jAnakara kAmadeva bhaya se bhauroM kI pratyaJcAvAle apane dhanuSa ko prAyaH dhAraNa nahIM karatA hai, aisA jar3abuddhi mithyAdRSTi vyakti kahatA hai (athavA loka: mithyA vadati - loga asatya kahate haiM / nizcita rUpa se yaha logoM kI mUr3hatA hai| isa prakAra kAma kI utpatti sthaLI usa alakAnagarI ko prApta kara ( jAkara ) pratyakSa dekho| syAdvA'satyaM kukaviracitaM kAvyadharmAnurodhAt, satyapyevaM sakalamabitaM jAghaTI:yeva yasmAt / bhahitanayanaH kAmilakSyeSva moghe - stasyArambhazcaturavanitAvibhramereva siddhaH // 11 // syAditi / phukaviracitaM kutsitakavikalpitam / asatyaM vA bhiSyA yA syAdbhavet / evaM satyapi tathA cedapi / kAvyadharmAnurodhAt kAvyadharmasya kavitAsamayasya amRrodhAnukUlyAt / sakalaM sarvam / utim udayitam varNanAtrika mityarthaH / yasmAt kAraNAt / ayaTItyeca bhRzaM ghaTata eva / tasmAt kAraNAt / tasya manmathasya bArambhaH kAmijana vijaya prArambhaH / sabhrUbhaGga pratinamanaiH sabha bhrUbhaGgeNa sahitaM yathA tathA / prahitanayanaH prahitAni prayuktAni nayanAni yeSu taiH / kAmilakyeSu kAmina eva lakSyANi teSu / abhoSaiH saphalaH sArthaka prayogerityarthaH / cApaM kadAcinmodhamapi syAditi bhAvaH / cakSuravanitAvibhrameriva caturAca vanitA tAsnaM tribhramerikAmaireva / siddha: niSpannaH / yadanarthakaraM caihikaphala
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 pAzrvAbhyudaya tadaprayogo varam nizcita sAdhanaprayogaH paraM nizcitasAdhana prayogaH kartavya isparthaH // 11 // anvaya-yA sabhaGga prahitanayanaH kAmilakSyeSu amoghaH caturavanitAvibhramaH eva tasya ArambhaH siddhaH iti evaM api yasmAna' kukaviracitaM sakalaM uditaM kAvyadharmAnurodhAt jAvaTIti evaM ( tasmAt tat ) matya spAt / artha-athavA bhrUbhaGgoM ke sAtha dRSTipAtoM se yukta, aura kAmuka rUpI lakSyoM kI prApti meM saphala aise vidagdha sundariyoM ke vilAsoM se hI usa kAma kA vyApAra siddha hai| aisA hone para bhI caki kukavi ( alpajJa kavi) ke dvArA racita samasta varNana kAvyazAstra ke niyamoM kI anukUlatA se atyadhika rUpa se ghaTatA hI hai ataH kAma ke abhAva kA pratipAdana kaJcit satya ho hai ( sarvathA saspa nahIM hai / bhAvArtha- alakA meM jo kAmadeva kA abhAva batalAyA hai, vaha kAvya. zAstra ke siddhAntoM kI apekSA se hI hai, paramArtha se nahIM / / kAvyazAstra meM kAma kI sattA ko siddha karane vAlo bAteM alakA meM nahIM haiM / jina kaviyoM ne alakA meM madana kA abhAva batalAyA hai unako isa bAta kA jJAna nahIM hai ki kAma ke abhAva meM puruSoM meM kAmitva kese sambhava hai / ataH vahA~ vAstava meM madana hI hai| sthAvArekA bahunigavitaM kastavevaM prasIyAt, sadvA'savA taditi nanu bhoH pratyayaM te karomi / tatrAgAraM panapatigRhAduttareNAsmadIyaM, tUrAllakSyaM surapatiSamuzcArumA torana // 12 // syAviti / tava bhavataH / tavedaM puravarNanamityarthaH / bahunimirta bahunA bhASitam / sahA'sadA satyaM vA asatyaM vA / ka: pratIyAviti / ArekA AzaGkA / syA bhavet / nanu bhoH nanu bhavan | "vo zanozana" ityAdinA mavacchandasya bhorAdezaH / se bhavataH / pratyayaM vizvAsam / pratyayo'dhona dApathanAnavizvAsaheteSu' ityamaraH / karomi vidadhAmi / tatra alakAyAm / dhanapatigRhAta rAjarAjAnilamAt / uttareNa uttarasminnadUrapradeze / "eno'dUre" iti enatyaH / avyayamidam / asmadoyam asmAkamidam asmadImam / "dozchaH' iti chaH / agAraM gRhma / surapatidhanuzvAruNA maNimayatvAdabhraMkaSatvAJcendra cApasundaraNa tvadamarasvanirisi vA pAThaH / tabendradhanuriva sundareNa / tauragena lambamAnatoraNena / rAt atidurAt / lakSyaM prekSyam / anenAbhijJAnena dUrata eva jJAta, zakyamityarthaH // 12 // anvaya-'idaM tava bahunigaditaM kaH pratIyAt ? tat sat vA asat vA ?
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 tRtIya sarga iti arikA syAt / nanu bho te pratyayaM karomi / tatra surapatidhanuScAruNA uttareNa toraNena dhanapatigRhAt dUrAt lakSyaM asmadIyaM agAra ( vartate ) | ? artha -- isa tumhAre bahuta kahe hue para kauna vizvAsa karegA ? vaha saca hai athavA jhUTha isa prakAra kA sandeha Apake mana meM utpanna ho sakatA hai / nizcaya se he muni ! tumheM vizvAsa dilAtA huuN| usa alakApurI meM indradhanuSa ke samAna sundara evaM atyadhika U~ce bAharI dvAra ke kAraNa kubera ke ghara se dUra se dekhane yogya hamArA ghara hai / puSpodnandha kisalayo bhUtasaGgItahArI, sAnkhacchAyaH saliladharaNopAnta pustaiNazAvaH / yasyodyAne kRtakatamayo vaddhitaH kAntayA me, hastaprApyastavakanamito bAlamandAra vRkSaH // 13 // puSpodgandhiriti / yasya asmadIyagRhasya / udyAne upavane / puSyogandhiH "puSpANAmudgato gandho yasya saH / bhaGga saGgItahArI / sAndracchAyaH / mRtukisalayaH mRdUni komalAni kisalayAni pallavAni yasya saH / "dhanaM nirantaraM sAndram " : ityamaraH / saliladharaNopAntapussaina zAvaH salila dharaNasya jalAdhArasya upAnte sthitaH pustaiNazAvaH pratimArUpo mRgazizuryasya saH / "pRssaM lepyAdikarmaNi" iti / "pRthukaH zAvakaH zizuH " iti cAmaraH / hastaprApyastavakazamitaH haste prApyaH hasnApaceyaH stabakaiH guruH mritaH namrIkRtaH / " syAdgucchkastu stabakaH" ityamaraH / me mama / kAnyA kAminyA / vadhisaH poSitaH / kRtakatanayaH kRtrimaputraH putratvenAbhimanyamAna ityarthaH / bAlamandAravRkSaH bAlakalpavRkSaH / astIti zeSaH / 1 anvaya-yasya udyAne puSpodgandhiH, mRdukisalayaH bhRGgasaGgatahArI sAndra cchrAyaH saliladharaNopAntapustaiNazAvaH me kAntayA vaddhitaH kRtakatanayaH hastaprApyastabaka namitaH bAlamandAravRkSaH ( asti ) / " J artha - jisa hamAre ghara ke udyAna meM phUloM kI gandha se yukta, komala kisalaya vAlA, bhauroM ke saGgIta se manohara, ghanI chAyA bAlA kyArI ke samIpavartI pradeza meM lepya karma se nirmita (pratibhArUpa ) mRga ke zizu se - yukta merI priyA se putra ke samAna bar3hAyA gayA aura hAthoM se tor3e jAne -vAle gucchoM se jhukA huA choTA sA mandAra kA vRkSa ( kalpavRkSa ) hai / nAhaM tyo na khalu divijaH kinnaraH pannago yA, vAstavyo'haM dhanavanagare guhyako'yaM madIyA / bApo vAsminmarakatazilAbaddha sopAnamArgA, haimaiH sphItA vikacakamalairdhavaidUryanAleH // 14 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 pAzrvAbhyudaya nAhamiti / ahama vaityaH rAkSarAH / na na bhavAmi / vivikSaH svargajaH / kilara: kinnaradevaH / panango vA nAgadevo prA / na khalu na bhavAmi / banagamagare alakApuri / pAstavyaH vastaM yogyo vAstavyaH sthAtavyaH / ayamaham eSo'ham / "svasminparokSanirdezogamako madardanyayoH" iti vacanAt / yasminmadenAyamiti prayogaH / guhyakaH yakSadevaH / asmin gRhopayane / marakatazilAbaddhasopAnamArgA marakatamaNibhiH Abaddha pAnabhAgI yastAH sA thAnA / vopaca DrayanAla: bichare bhavo baMDUrvaiti sAdhuH / vaDUyaNA vikArANi vaiDUryANi / 'vikAre'' ityam / dIrghANi snigdhAni vaiDUryANi nAlAni yeSAM taiH / hemnaH hemno vikArANi hamAni taH knkmyrityrthH| vikavakamale: vikasitasaramijaH / sphItA channA vA / mabIyA mamedaM madIyA / "dozchaH' vApI ca dIdhikApi / "vApI tu dIpikA" ityamaraH / / astIti zeSaH // 14 // savaya--ahaM na datsaH, na khalu divijaH, kinnaraH pannagaH vA, acaM aha ghanadanagaraM vAstavyaH guhyakaH asmina ca marakatazilAbaddhasopAnamArgA, dIrghabaDyanAla: hamaH vikacakamala: sphItA madIyA vApI (asti) / __artha-maiM detya nahIM hU~, na deva, kinnara athavA nAgadeva / yaha maiM kubera kI rAjadhAnI kA nivAsI yakSa huuN| hamAre ghara ke udyAna meM marakatamaNi ke pattharoM se banAe gae sopAna vAlI, dIrgha vaidUryamaNi (billaura) ke nAloM vAle vikasita svarNa kamaloM se vyApta merI vAvar3I hai| tAM jAnIyAH kamalarajasA dhvastatApAM tatApAM, matpuNyAnAM sRtimiva satI vApikA vistRtomim / yasyAstoMye kRtavasatayo mAnasaM sanikRSTa, na dhyAsyanti dhyapagatazudhastvAmapi prekSaya haMsAH // 15 // tAmiti / asthAH bApyAH / toye salile / "ambhorNastoyapAnIyam" ityamaraH / kRsavasatayaH kRtanivAsAH / tvAmapi meghamapi / prekSya dRSTvA / dhyapagata zukaH nyapagatAH zucaH zokAH yepA te / "manyudoko tu zak striyAm" ityamaraH / varSAkAle'pi akalapajalatvAdi rAhAyAdvigataduHkhAH mantaH / haMsAH marAlAH / saghikRSTa mannihita sugamamityarthaH / mAnasaM mAnasarovaram / na dhyAsyanti na smariSyanti / kamalarajasA payareNunA / vyastatApAmtatApA dhvasto naSTaH tApAntasya grISmasya tApastapanaM yasyAstAm / vistRtami vistRtA Urmayo yasyAsnAm / 'bhAlasnara Umircha'' ityamaraH / satI samIcInAm / tAM vApiko 1. naamyaashynti|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatIya sarga dIpikAm / matpuNyAnA mama sunAnAm / sutimiva maraNamiva ''sRtistu gatimArgayoH" iti bhAskaraH / jAnIyAH jAnIhi / / 15 / / anvara-pasyAH toye kRtavasatayaH vyapagata zucaH haMgAH tvAM prekSya api sannikRSTaM mAnasaM na adhyAsyanti tA kamalaramamA dhyastatApAM vistRtomi natoM dhApikA matpuNyAnAM sRti iva jAnIyAH / artha-jisa bAvar3I ke jala meM nivAsa karane vAle tathA zoka rahita haMsa tumheM dekhakara bhI nikaTa sthita mAnasarovara ko yAda nahIM kareMge / kamala ke parAga se grImAtapa ko naSTa karane vAlI vistRta jala se yukta, vizAla taraMgoM ke samUha se vyApta aura zobhita usa vApikA ko mere puSpoM kI paramparA ke samAna jaano| anyaccAsminnupavanadhane madgRhopAntadeze, sthAvAkhyeyaM maya ki sutarAM pratyayo thena te syAt / tasyAstIre vihitAMzakhara: pezalaradhanIlaH, krIDAzailaH kAnakrakavalIveSTanaprekSaNIyaH // 16 // anyacceti / asmilnetasmin / upanapane upavana nirantara madgRhopAntadeze mama gRhapArthapradeze / yena kenacit / maki mayyeva makki kuline mayi bhayaki 1 tava / sutarAm atyartham / pratyayaH vizvamaH / syAdbhavet / tat anyacca aparamagi cilam / AsyeyaM bhASaNIyam / syAdbhavet / tasyAH vApikAyAH / tIre taTe / pezala: cArubhiH / mola: rtnH| vihitazikSaraH kRtshRnggH| indranIlamaNi maya ityrthH| kArakakavaloveSTana prekSaNIyaH kanakakadalInAMveSTanena AvaraNena prekSaNIyaH darzanIyaH manohara ityarthaH / krIDAzalaH kRtakagiriH / astIti zeSaH // 16 // andhaya-asmin upakmaghane madgRhIpAntadeze anyat' ca prAkhyeyaM syAt yena maryAka te sutarAM pratyayaH syAt / tasyAH tIre pezala: indranIlaH vihitazikharaH kanakakadalIveSTanaprekSaNIyaH krIDArzalaH (asti)| artha-isa kRtrima vRkSa samUhoM se bane mere ghara ke samopa ke pradeza ke viSaya meM eka dUsarI bAta bhI kahane yogya hai jisase ajJAta mere viSaya meM tumhArA atyadhika vizvAsa hogaa| usa bAvar3I ke kinAre sundara indranIla maNiyoM se banI huI coTiyoM se sampanna aura sunahalo kadaliyoM ke AvaraNa se darzanIya eka kor3A parvata hai| ratyAdhAro ratikara ibottuGgamUtivinolaH, zailo mUle kanakaparidhi mano'dhAnuzAsat /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pAzrvAbhyudaya mahinyA priya iti sakhe khetasA kAtareNa, prekSyopAntasphuTitartADanaM tyAM tameva smarAmi // 17 // ratmAdhAra iti / sakhe bho mitra / ratyAdhAraH krIDAdhAraH / ratikara va ratikarapata evaM uttamUrtiH unnatamUttiH / vinIla: nIlavarNaH / mUle tale / kanakaparidhiH suvarNaprAkAraH "paridhiryaziyakASThe syAtprAkArapariveSaNe" iti vaijayaMtI | zailaH krIDAdri / atha izanIm / me mama manaH cisam | anuzAsat boi tila dRSTaH / iti hetoH / kAtareNa bhrAntena / sasA manamA / upAntasphuTitatatim upAnteSu sphuTitA ujjvalitAsto yasya tam / tvAM megham / prezya dRSTvA / tameva krIDAzailameva / smarAmi cintayAmi / evakArAdviSayAntaravyavacchedaH / sadRzastvanubhavAdiSTArthasmRtirjAyata ityarthaH / atra gireH kanakaparidhitva vinIlamUttitvAbhyAM sphuTitataDito meghasya sAmyamutprekSate ||17|| anvaya-- sakhe ! upAntasphuritaDitaM khAM prekSya (ya) ratyAdhAraH ratikaraH iva uttuGgamUrtiH, vinIla: mUle kanaka paridhiH me manaH adya anuzAstu taM eva bha mahinyaH priyaH iti kAlareNa cetasA smarAmi | J artha - he mitra ! prAnta pradeza meM camakane vAlI bijalI se yukta tumheM dekhakara (jo) ratikrIr3A ke sthAna ratikara nAmaka parvata ke samAna atyanta U~cA hai, jisake mUla meM sone ko paridhi hai, jo vizeSa nIlA hai tathA mere mana ko Aja khIMca rahA hai vaha krIr3A parvata merI gRhiNI kA priya haiM isa kAraNa maiM kAtaracitta se usI kA smaraNa karatA rahatA hU~ / -atha tasyAH sAbhinaM vaktumupakramate- tanme vAkyAdapagatabhayastvaM vyavasyAtmanInaM, tIrthe dhvAGkSaM sthitamapanudatsyAH sthirAtmA madukse / tatraivAste tava ca vayitA lapsyate labdhajanmA, tanvI zvazamA zilarikSazanA pakyabimbAdharoSThI // 18 // taditi / sat tasmAt kAraNAt / me mama / vAkyAt / tvaM bhavAn / avagatabhayaH rahitabhItiH san / AtmanInam AtmAne hitamAtmanInam / "bhogottarapadAbhyAM IP sva:" / vyavasya nizcitya / madukte bhayovale mayA praNIte / tIrthe tIrthasthAne / "tortha pravacane pAtre snAye vidAMvare / puNyAraNye jalottAre mahAsatyAM mahAmunI" iti dhanaJjayaH / sthitaM tiSThati smasthitastam / dhvAGkSaM vAyasaM bakaM yA / --" svAda kSaH kAkabeko" iti nAnArtharatnamAlAyAm / apanukn tiraskurvan /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 253 sthirAsmA nizcalAtmA / sthAH bhaveH / saba te / dayitA - vasundharA nAma pUrvabhanakAntA'pi / tava alakAyAmeva / savajanmA prAptajananA / tanvIkRzAGgI / "zlakSNaM dabhraM kRzaM tanu" ityamaraH / "amana vidyamAnAn" ityAdinA kI / iyAmA yuvatiH / "zyAmA yauvanamadhyasthA" ilyupAlamAlAyAm | zikharivAnA zikharANyeSAM santIti zikhariNaH koTimantaH / "zikhara zaila vRkSArakakSApalina koriSu' ityamaraH / zikhariNo dazanA yasyAH sA zikharidazanA / etenAsmA bhAgyavatvaM pattyurAyuSmatvaM ca sucyate / taduktaM sAmudrike "snigdhAH gamAnarUpAH syuH pahaphAyaH zikhariNaH zilASTAH / dantA bhavanti yAsA tAsAM pAde jagatsarvam / tAmbUlarasarakteNi sphuTabhAsaH samodayAH / yasmAH zikhariNo dantA dIrgha jIvati tatpatiH' iti / paramapimbAdharoSTho pakvaM pariNane bimbaM bimbaphalamivA dharoSTI adhastanoparitanadAcchadau yasyAH sA tathoktA satI / "amahanam" ityAdinA kii| Aste vidyate / lapsyate tvayA prApsyane / "DulabhaSa-prAptau" karmaNi luT / / 18 / / anyaya-tat me vAkyAta apagatabhayaH tvaM AsmanInaM vyavastha tIrthe sthita dhyAdaM apanudana madukte sthirAtmA syAH / tanvI zyAmA zikharidazanA pakvabimbAgharoSThI tava dayitA tatra eva Aste / tyayA tatra evasA ) lapsyate ca / artha-isa kAraNa mere vAkya se nATabhayavAle tuma apanA hita nizcita kara tIrtha rUpo mana meM sthita kaue ke samAna maMzaya kA nirAkaraNa karate hue mere vacanoM meM sthira mana vAle hoo| kRza zarIra vAlI, yuvatI, pake hue dADima ke bIjoM kI AbhA vAle mANikya ke Tukar3oM jaise athavA nukole dA~ta vAlI, pake vimbaphala ( kuMdarU ) ke samAna lAla adharoSTha se zobhita tumhArI priyA vahIM { alakApurI meM ) tumheM prApta hogii| yasyA hetostava ca mama ba prAgbhave'bhUvirodhastatrotpannA nivasati satI sAdhunA kinnarANAm / dRSTA saumyaM sajalanayanA svAM smaranto smarAtA, madhye kSAmA cakitahariNIprekSaNA nimnanAbhiH // 19 // yasyA iti / yasyAH vasundharAnA makAntAyAH / hetoH kAraNAt / prArabhake kamaThamarubhUti bhave / tava ca bhavato'pi / mama ca mamApi / viroSa: vidveSaH / abhUta abhavat / sA vasundharA / aSumA idAnIm / kinnarANAM yakSANAm / tatra nivAse alakApuri / utpAnA satI jAtA satI / niSati vartate / svAM bhavantam / smaransI cintayantI prAptabhava smaraNetyarthaH / smarAta kAmAta / madhyezAmA madhye kaTayAM kSAmA kRzIbhUtA tathokkA / alakmamAsa: / kitahariNIprekSaNA bhamakampitAyAH hariyAH prekSaNe iSa prekSaNe dRSTI yasyAH sA tathoktA / etenAsyAH
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 pAzrvAbhyudaya padminItvaM sRcyate / taduktaM padminIlakSaNa prastAve...'cakitamRgadRzAme prAntarikte ca netre" iti / nimnAbhiH gambhIranAbhiH anena nArINAM-'nAmirgambhIraH kAmaragAtirekaH' iti kAmasUtrArthaH sUcyate / sajalanayanA sAzrunetrA / saumya zAntaM yathA tathA / vRSTA dRzelaT (prekSitA ) bhaviSyati / / 19 / / andhaya-prAgbhave yasyAH hetoH tava ca mama ca virodhaH abhUt / sA adhunA kinnarANAM satI utpannA tatra nivasati / madhye zAmA, cakitahariNI prekSaNA, nimnanAbhiH, smarAtA saumyaM tvAM smarantI sA majalanayanA DATA / ___ artha-pUrva janma meM jisa ( vasundharA ) ke lie tumhArA aura merA virodha huA thA vaha aba kinnara devoM kI jAti meM utpanna hokara alakAnagarI meM nivAsa kara rahI hai| patalI kamaravAlI, DarI huI magI ke samAna caMnala netroM se zopita mAni kAjI, kA se hita, tumheM smaraNa karatI huI vaha sajala nayanoM vAlI mere dvArA dekhI gaI hai| dRSTA bhUyaH smaraparavazA candrakAntopalAnte, dhyAyantI tyA sahasahacaraM saMdidRkSulikhitvA / yAntI tasmAnnayanasalilaidRSTimArge niruddha cchoNIbhArAvalasagamanA stAkanamrA sanAbhyAm // 20 // dRSTeti / bhUyaH punaH / smaraparavazA manmathapIDitA / ra bhavantam / sahalAhacaraM sahacareNa sahavartate iti sahasahacarastam / 'vAnyAsaH" iti vikalpitaH sakArAdezaH / saMdivRkSaH samyak dRSTimicchuH / patrakAratopalAte candrakAntazilAtale / "anto'strI nizcaye nAze svarUpegentarentakaH" iti bhAskaraH / likhityA vilirUpa / dhyAyantI pazyantI / naenasaliyoH netrAzrubhiH / vRSTimArga darzanamArge / nica Avate sati / zroNIbhArAta nitambabhArAt / alasapamamAna su javAdoSAt / stanAbhyAM pInottuGga payodharAbhyAm / stokanamA IpadavanatA / na tu abalagnadopAt / tasmAt candrazilAtalAt / yAntI gacchanto / vRSTA dRzelRT / prekSitA bhaviSyati / / 20 / / . __ anvaya-zroNIbhArAt alasagamanA, stanAbhyAM stokanamrA, smaraparakzA sahasahalara khAM sandhisaH candrakAntopalAnte likhitvA vyAvanno nayanasalila: ghRSTi mArga niruddha tasmAta yAntI ( sA ) bhUyaH dRSTA / ___ artha-nitamba ke bhAra se dhIre-dhIre calane vAlI, ( unnata ) stanoM se kucha jhukI huI, kAmasevana ke adhIna, sahacara ( mitra ) ke sAtha tumheM dekhane kI icchuka aura candrakAnta maNi ke pRSThabhAga para tumhAre AkAra ko racanA kara dhyAna karatI haI, netroM ke jala se netroM kA mArga eka Ane
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga para vahA~ se ( candrakAnta pASANa se ) nikalatI huI vaha punaH punaH "dekhI gii| kAmAvasthAmiti bahutithIM dhArayanto svayAsau, jJeyA sAkSAdatirica manohAriNI tatra gatvA / nAnAvaSe bahAvalasita kinnarastrIsamAja, yA tatra sthAna vativiSayA sRSTirAdheSa dhAtuH // 21 // kAmAvasthAmiti / tatra nivAse / nAnAveSa nAnA vividhASA asatArA yasya tasmin / bahuvilasise bahuvilAse / kinnarasvosamAje kinnarastrINAM samULe / yA kAminI / dhAtuH brahmaNaH / yuvativiSayA yuvatya eva viSayo yasyA- saa| AdhA Adau bhabA AdhA prathamabhUtA / sRSTiriva. srjnmiy| svAbhavet / prati utta vakSyamANa prakAreNa / bahutiyoM bahuprakArAm / "bahugaNapU: saGghAt ptirthaT" . "TiTulne" iti kI / kAmAvasthA manmadhAdasthAm / zarayantI vibhratI / sAkSAt * ratiriva pratyakSatA ratidevIya | manohAriNI manoharA / asau epA kanyA / vaSA bhavatA / tatra tatpuram | gatvA prApya / seyA jJAtavyA // 21 // andhaya-tatra nAnAveghe bahuvilasite kinnarastrImamAje yA dhAtuH yuvakti viSayA AyA sRSTiH iva syAt sA asau iti bahutithI kAmAvasthAM dhArayantI sAkSAt ratiH iva manohAriNI taba gatvA tvayA jnyeyaa| artha-alakA nagarI meM aneka prakAra kI vezabhUSA se bhUSita aneka prakAra ke hAvabhAvoM se yukta kinnara striyoM ke samAja meM jo (basundharAcarI) brahmA kI taruNI sambandhI prathama racanA ke samAna hai, vaha yaha isa kAraNa atyadhika rUpa se kAma kI avasthA ko dhAraNa kie hue sAkSAt rati ke samAna manohAriNI hai, alakA nagarI meM jAkara tumheM ( yaha ) jAnanA caahie| sAdhvI citte vidhiniyamitAmanyaposne nirAzAM, kanyAvasthA svacupagamane baddhakAmAM sakhonAm / bhrAturvAkyAtpraNayavivazAM tvaM vitAnyathAlaM, tAjAnIyAH parimitako joSitaM me dvitIyam // 22 // sakhyAnItaH sarasakadalIgarbhapatropavIjya - labdhApayAsAM kimapi kimapi zilaSTevaNaM lapantIm / -1. mliSTavarNa /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra5 pArvAbhyudaya zIrNaprAyAM virahaviSurAmAyayorbaddhasAmyAirIbhUte mayi sahavare cakravAkomivaikAm // 23 // yugmm|| sAdhvImiti / sAdhvI pativratAm / ''satI mAdhvI pativratA'' ityamaraH / anyaposne anyapuruSamamUhe / anya ca te pumAMsazca anyapumAMsaH teSAM samUhaH anyaposna tasmin / "strIpu sAt na snavataH" iti tad vyaH / nirAzAma AzArahisAm / kamyAvasthA kumAryavasthAm / salonAM vayasyAnAM madhya iti zeSaH / "AlissastrI ayasyA ca" ityamaraH / tvayupagamame tavAgamanaM / maDakAmA racitAbhilASAm / praNayavivaza prItyaghInAM / citta antaraGga / vidhimimitAM vratarUpavidhAnanirmitAm / parimitakayAM stokavAmityarthaH / to vasundharAm / salonA kyasyAnAm / bAsyathA anyena prkaaregaa| visAya vicArya / yahAM paryAptam / bhrAtuH sahodarasya kamaThacarasya / vANyAta cancanaprAmANyAt / me mama dvitIyaM vipUraNam / jIvita prAgAn / tvaM bhavAn / jAnIyAH jAnIhi // 22 // makhyAnItariti / AvayoH tatra mamApi / payasAmyAta vihitasamAnatvAt / sahacare sahAye / mayi pakSe / dUrIbhUte dUradezasthite sati / virahavidhurAM virahapIDisAm / zIrNaprAya jarjarAGgayaSTim / saMsthAnotaiH sakhIbhirvayasyAbhirAnItaiH / sarasakavalIgarbhapatropavaujya: sarasarambhAntargata patraracitavyajanaH / lAvAya mAsajIvitam / kirA kiyA ki / zilaSTa varNa sliSTAkSaraM yathA tathA / lapantI yuvatIm / pakrayAkomiSa sahabaracakravAke durIbhUte cakrayAkAntAmiva | "jAtarastriyazUdrAt" iti DI / ekAm ekAkinIm / tA tvaM jAnIyA iti kartRkarmakriyANAmatrApyanvayaH / yugmam / / 23 / / __ anvaya-sAdhvI citteM vidhiniyamitA, anyaposne nirAzA sakhInAM kanyAvasthAM, madupagamane baddhakAmI, praNayavivazA, parimitakathA, sakhyAnItaH sarasakadalIgarbhapatropatrIjvaH labdhAzvAsA, kimapi kimapi mliSTa varNa lapantI, zIrNaprAyAM, bAvayoH zvaddhasAmyAt' sahavara dUrIbhate ekA cakravAkI iva mayi dUrIbhUte virahAyadhurAM ekA tAM tvaM jAnIyAH / 'jIvitaM me dvitIyaM' iti bhAtuH vAkyAta anyathA vitayaM alam ! artha-sAdhvI, mana meM zAstrokta vidhi se vikAroM para niyantraNa karane vAlI, apane pati se bhinna puruSa ke prati nirAza, sakhiyoM meM kumArI avasthA se yukta, tumhAre Agamana para abhilASA yukta, praNaya se vivaza ( prIti ke adhIna ) alpabhASiNI, sakhiyoM ke dvArA lAe hue nUtana kadalI ke garbha (bhottarI bhAga) ke pattoM se havA karane para prApta caitanya vAlI, kucha kucha avyakta varNa bolatI huI, durbalazarIra ko dhAraNa kI huI, tumhAre aura mere AkAra meM sAdRzya hone se sahabara ke dUravartI hone para akelI cakavI
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga ko taraha mukSa zambarAsura ke dUra hone para viraha se duHkhI akelI tuma use jAno / ( vaha ) merA dUsarA jIvana hai / isa prakAra ke bhAI ke vAkya se bhinna prakAra mata soco / arthAt ume vyabhicAriNI strI mata mAno / mayyAyAte karakisalayatyastavakrenyumugdhA, svAmevAhanizamabhimanAvicantayantI viyogAt / yAtA nUnaM bAta taba mAla hAta poSAM, gADhoskaNThA guruSu divaseSveSu gacchatsu bAlA ||24|| mapIti / mayi yakSe / ApAte Agate sati / tava bhavataH / biyogAt virahAt / eSu virahaguruSu virahmahassu / vivaseSu dineSu / gacchatsu atIteSu / gAlA sA kAminI / kara kisalapanyastavAnumugdhA pANipallavo parinyasta musvenduH sA cAso mugdhA ca tathoktA / mahAnizam ahorAtham / abhimanA: unmnaaH| svAmeva bhavantameya / cintayanto dhyaayntii| gAvotkaNThA prblbirhvNdnaa| mataSyazeSAM maraNAvaziSTAm / pazAm avasthAm / anu zIghraNa / nUna nizcayena / yAta gtaa| bata hansa | "khedAnukampAmantoSavismayAmantraNe bata ityamaraH // 24 // anvara--mami AyAte eSu gAr3hotkaNThAgaruSu divaseSu gacchatsu karakisalayanyastavakvendumughA, abhimanAH tvAM eva anizaM cintayantI bAlA tava viyogAt bata martabyazeSAM dazAM nUnaM yAtA ( bhavet ) / artha-mere alakA ko chor3akara yahA~ Ane para gAr3ha utkaNThA ke kAraNa bhArI ye dina bIta jAne para kisalaya ke samAna komala hAthoM meM rakhe hue mukharUpI candra ke kAraNa manohara, uslANThAyukta mana vAlI tumhAre viSaya meM hI socatI huii| vaha ) yuvatI tumhAre viyoga ke kAraNa kheda hai ki jisameM maranA hI zeSa hai aisI avasthA ko nizcitarUpa se prApta ho jaaymii| lasyAH pInastanataTabharAssAminamrAgrabhAgA, nizvAsoSNapradavitamukhAmbhojakAntivirukSA / cintAvezAttanurapacitA sAlasApAsavIkSA, jAtA mAye ziziramathilA pavibhanIvAnyarUpA // 25 // tasyA iti / pInastanaTabharAt paunayoH stanayostaTasya bharAt bhArAt / "bharotibAya bhArayoH'' iti bhAskaraH / sAminanAprabhAgA mAmi ISata "sAmi varSa jugupsite' ityamaraH / nanaH namanazIla: "namkampajaskabhyaH' ityAdinA raH / agrabhAge yasyAH rAA tathoktA / vizvAsoSNa pradaSitamukhAmbhojakAntiH nizvAsa
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 pArvAbhyudaya syoSNena avinA lAmA mantrakragalasya kAntirvasyAH sA tathoktA / virakSA apragannA / "manastvampyacikkaNe" ityamaraH / cintAmA cintAkrAnteH / apacitA viziSTA kazIbhUtetyarthaH / sAlasApAnabImA alasasahitA sopekSA apAGgasya vIkSA vIkSaNaM yasyAH sA tathoktA / sasyAH ynitaayaaH| tanuH bhUtiH / ziziramayitA zizirega zizirakAlena mathitA poDitA / padminova nalinIva / anyalpA pUrvAkArarahitA / jAtA jAyate sma / manye enamahaM budhye / himana padminIva viraheNa sasyAstanirvilAseti tarkayAmIti bhAvaH // 25 // anvaya-ponastanataTabharAt rAminamAgrabhAgA, nizvAmoSNapradavita mukhAmbhojakAntiH cintAvazAt apacitA lAlagAGgavIkSA rikSA tasyAH tanaH ziziramathitA pazminI iva anyarUpA jAtA ( bhavet iti ) manye / artha-pUSTa stana rUpa taTa ke bhAra se kucha jhuke hue Urdhva bhApa vAlA, lambI sA~sa kI garmI se jisake mukhakamala kI zobhA dAha se yukta hai, cintA meM magna hone ke kAraNa durbala, Alasya se yukta kaTAkSanikSepa yukta naSTa saundarya vAlA usakA zarIra vAle se pIr3ita kamalinI ke samAna dusare hI rUpa ko prApta ho gayA hogA, aisA maiM taka karatA huuN| ito'rdhaveSTitAninidrApAyAvaniSu muhustAvakaM samprayoga, didhyAsoH syAdvadanamaparaM vindubimbAnukAri / nUnaM tasyAH prabalaruditocchUnane bahUnAM, nizvAsAnAziziratayA bhinnavarNAdharoSTham // 26 // nidreti / rajaniSu rAtriSu / mitrApApAt nidrAvirahAt / mahaH punaH punaH / sAyakala vAyaM tAvakastaM nava bhambandham / "puNadasmado'vo vAkaka smistavakamamakam" ityaJ tabakAdezazca / samprayo / saGgamam / vidhyAsoH zyAtumicchoH / tasyAH vanitAyAH / indubimbAnakAri vandramaNDala sadRzam / vadanaM lAnam / prabalaruditocchUnanetraM prabalaruditena bahusarodanena banne sthASTite neo yasya tat nayoktam / locaTTatenizvayateH" kartari kanaH / 'radAdyoH' iti tasya naH / 'pazyAditi' yaz2a ik | "bhuvonunAgike cetyA v|" bahUnAMnizvAsAnAma aghikAnAM aziziratayA antastApoSNatvena bhinnavargAdharoSThaM bhinnavaNI vicchAryo agharoSThI UryAghodantavAsamI yasya tat lathoktam / nUnaM nizcayena / aparam anyarUpam / syAt / anvaya-rajaniSu muhuH tAva samprayoga didhyAsoH nidrApAyAt indubimbA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 259 nukAri, prabala ruditocchUnanetraM bahUnAM nizvAsAnAM aziziratayA bhinnavarNA su tasyA' r mUrta -A artha - - rAtriyoM meM punaH punaH tumhAre saMyoga ko dhyAna karane kA icchuka nidrA vilIna ho jAne ke kAraNa candrabimba kA anukaraNa karane vAlA, adhika rone se sUje hue netroM se yukta aura niHzvAsoM kI uSNatA se kAntihIna adhara aura oTha bAlA athavA bhinna varNa ke adhara aura oSTha vAlA usa kinnarI kA mukha nizcita rUpa se dUsarA ho gayA hogA / dhyAyantyA virahazayanAbhogamuktAkhilAGgyAH, zake tasyA mRvutalamavaSTabhya gaNDopadhAnam / hastanyastaM mukhamasakalavyakti laMbAlakatvAdinborvainyaM svadupasaraNa vilaSTakAntevirbhAta ||2aa sva bhavantam / dhyAyantyAH mukutalaM komaltalam / svAmiti / virahzayanAbhogamuktAkhilAyAH virahAyanAbhogAt virahAMSita zayanasthAnAt muktamakhilAGgaM yasyAstasyAH / smarantyaH / tasyAH kAminyAH / " amahanan" iti zrI rAdhA gaNDapabarham / "upaghAnaM tupabarham" ityamaraH / hastanyastaM haste kare nyasyate sma tathoktam / lambAlakatvAt saMkArAbhAvena lamba mAnakuntalatvAt / asakalavyakti asaMpUrNA vyaktiH yasya tat / mukhaM vadanam / vabhya abalamdhya | pasaraNakliSTakAnte tavAnusaraNena meghAzrayeNa kliSTA'tIkSNA kAntiH yasya tasya / indoH candrasya | vainyaM zocyatAm / virbhAta / zaGka evaM zaGkayAmi ||27| anvaya --- virahaNamanAbhogamuktAkhilAGgyA mudutale gaNDopadhAnaM avaSTabhya tvAM dhyAyantyAH tasyAH lambAlakalyAt asakalavyakti hastanyastaM mukhaM rakhadupasaraNakliSTakAnteH indoH dainyaM virbhAta [ iti ] za artha - biraha ( se utpanna duHkha ) ke kAraNa zayyA para zarIra ke samasta aMgoM ko rakhane vAlo komala tala vAle takiye kA gAr3ha AliGgana kara tumhArA dhyAna karatI huI usakA lambe bAla hone ke kAraNa apUrNa darzana vAlA hathelI para rakhA huA mukha tumhAre AvaraNa se kSoNa kAnti vAle candramA kI dInatA ko dhAraNa kara rahA hogA, aisI maiM sambhAvanA karatA hU~ / tasyAH pIDAM rahamitumalaM tau ca manye mugAzyA, madgehinyAH saha sahacarI sevate yo dvitIyA /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 pAirvAbhyudaya ratAzokAcAlakisalayaH kesaracAtra kAntaH, pratyAsannI kurabakavRtermAdhavImaNDapasya // 28 // tasyA iti / atra gRhopavane / sahasahacarI vikalpitaH mamAtraH / "vayasyAlI mahacarI" iti dhanaJjayaH / dvitIyA dvayoH pUraNA dvitIyA / yo vRkSau / sevate bhajate / kurabakavRteH kurabaka eva vRtirAvaraNaM yasya tasya / 'sareyakastu ziTI sthAttasminkurabakoruNe'' ityamaraH / mAStrImaNDapasya madhau kamante bhavA mAdhavI nasyAH maNDapastasya animuktalatAgahasya / "atimuktaH puNDakaH syAdapAsannI mAdhavIlatA' ityamaraH / pratyAsannI sannikRSTau / calaphisalayaH balAni kittalayAni yasya yaH / anena vRkSasya pAnalAineSu prAJcalinvaM vyajyate / raktAzoka: raphtAravAsAvazokazca mH| raktavizeSaNamasya smaroddIpakatvAtkRtam | "anyUnakarazokastu vitarakta ini viSA / bahumiddhikaraH zvato raktaH smaravivardhanaH / ' ityazokakalpe darzanAt / kAntaH kamanIyaH / "kAmsaM manoharaM rucyaM manozam" ityamaraH / kesarama bakulazca / "atha kesare bakulaH" ityamaraH / to ca vRkSau c| magehimyAH / "kalatraM gahinI gRham iti dhanaJjayaH / mRgAkSyA. mRgasyevaH akSiNI yasmAH sA tathoktAyAH / tasyAH vanitAyAH | pozA duHkham / "poDA bAdhA vyathA duHkham" ityamaraH / rayita nivArayitum / "rh-tyaage'| ala zaktI bhavata pati manye jAne / anvaya--atra calakisalayaH raktAzokaH kAntaH kegaraH pa [iti ] yo kurabakavRteH mAdhavImaNDapasya pratyAsannI magahinyAH mahadharI [ tava ca ] dvitIyA. saha sevate tI gha tasyAH mugAkSyAH pIr3A rahayituM ala [ imi ] manye / arya-yahA~ ( ghara ke udyAna meM ) caJcala pallavoM se yukta lAla azoka aura sundara bakula ( maulasirI ) ye do vRkSa haiN| jinheM kurabaka. vRkSoM ke AvaraNa se yukta vAsantI latAgRha ke samIpa merI gRhiNI kI sahacarI ( sakhI ) aura tumhAre pUrvajanma kI strI vasundharA ( jo ki isa samaya kinnarI rUpa meM hai), ke sAtha sevana karatI hai| ve donoM azoka. aura bakula mRganayanI ke duHkha kA parihAra karane meM samartha haiM / aisI maiM saMbhAvanA karatA huuN| kAmasyaikaM prasavabhavanaM viddhi tau manniveze, madAhinyA viracitatalau sevanIyo priyAyAH / ekaH sadhyAstava saha mayA ghAmapAvAbhilASI, kAGkSasyanyo vayanamavirA bohavasavamanAsyAH // 29 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 261 kAmasyeti / maniveze mama madane / mahinyA bhdbhaaryyaa| virakSitatalI saMskRtAdhiSThAnau / priyAyAH bhaaryaayaaH| sevabhoyau shrynniiyau| to raktAzokakurabako / kAmasya manmathasma / eka mukhyam / "eke mukhyAnyakevalAH" itymrH| prasavabhavanam utpattisadanam / 'prasatro jananAnujJAputreSu phanAmuSpayoH" iti vaijayantI / vidhi jAnIhi / "vida jJAne" laT / ekA nayoranyataraH azokaH / mayA saha taba sakhyAH kAntAyAH / vAmapAdAbhilASI vAmapAdamabhilapati ityevazIlaH tathonha . mahaicchaho : pa nAma to gAbhiSAmityarthaH / anya kemaraH / bauhabachAnA dauhuI vRkSAdInAM prasavakAraNaM saMskAradravayaM tarugulbhAdInAmakAle / "puSpAyutpAdaka dravyaM drauda spAttanaH kriyA' iti zabdArNavAt / tasya chAnA vyAjena / "kapaTo'strI jyAjavambhopadhayazchapakaitave" ityamaraH / asyAH sakhyAH / badanamadirA gaNDUSavRSarasam / kAmati vAJchati / mayA mahatyatrApi sambandhanIyam / azoka bakulayoH strI pAdatADanagaNyamadire dauhada iti prasiddham / / 29 // ___ anvaya-manniveze mayA maha madgahinyA viracitatalau, tava priyAyAH sakhyA sevanIyoM to kAmasya ekaM prasavabhavanaM viddhi / [ tayoH ] ekaH dauhRdacchaSyanA amyAH vAmapAdAbhilASIH, anyaH [ asyAH ] badana madirA kAmati / ___ artha mere ghara ke upabana meM mere sAtha merI strI ke dvArA jinake talabhAga ( vedikA) kI racanA kI gaI hai aura jo tumhArI priyA ko sakhI ke dvArA sevanIya haiM aise una azoka aura bakUla ke vakSoM ko kAma kA ekamAtra utpattisthala jaano| unameM se eka ( lAla azoka ) dohada ( vRkSa Adi meM puSpoM kI utpatti kA kAraNa saMskAraka dravya ) ke bahAne isa kinnara kanyA ke bAyeM paira ke tAr3ana kA abhilASI hai| dUsarA bakula kA vRkSa isake mukha kI madirA ko cAhatA hai| vyAkhyA-azoka do prakAra kA hotA hai-eka sapheda phUla vAlA aura dUsarA lAla phUla vaalaa| inameM se sapheda phUla vAlA bahuta siddhi karane vAlA aura lAla phUla vAlA kAmavarddhaka hotA hai| nimnalikhita zloka se isa bAta kI puSTi hotI hai prasunakarazokasta zveto rakta iti dvidhA / bahusiddhikaraH zveto rakto'tra smarabarddhanaH / / asamaya meM vRkSoM ke puSpa vikAsa ke viSaya meM kASya jagat meM aisI prasiddhi hai strINAM sparzAstriyaGagurvikasati, bakulaH sIdhugaNDUSasekAt, pAdAcAtAdazokassilakapUracakrI bIraNAlimAyAm / /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 pArvAbhyudaya mandAronarmavAkyAt, paTumRduhasanAccampako vaktravAtA cchUto gItAnnameruvikasati ca puro nartanAkagikAraH / __ arthAt priyaGgu vRkSa sundarI striyoM ke sparza se cakUla (bhaulasirI) sundarI ke mukha sthita madya ke sevana se, azotra vRkSa / bAyeM / caraNa ke AghAta se, tilaka sundarI ke dekhane, kurabA AliGgana se, mandAra ha~sImajAka ke bAkya se, campaka sundara tathA komala hAsya se, Ama kA per3a mukha kI havA se, nameru gAnA se aura kaNikAra vRkSa sAmane sundarI strI ke nRtya karane se vikasita hotA hai| mUlaM voccairmanasi nihitaM lakSyate svaviyogAtasyA saadhaadhysitmterbhinnaadhisstthitaanaa| tanmaya kalikA kAmalI nArAja-le baddhA maNibhiranatimaulavaMzaprakAzaiH // 30 // mUlamiti / kica tAmadhye tayovRkSayomadhye / bahiNA mayUraNa / apiSTitAyA adhiSThitamagraM yasyAH mA / sphaTikaphalakA sphaTikamayaM phalaka pIThaM yasyAH sA tathoktA / manasiproDavaMzAprakAzaH anatiprauDhAnAm anatikaThorANAM vaMzAnAM prakAza iva prakAzo yeSAM taiH / taruNa veNumamaccAya: 1 maNibhiH marakatazilAbhiH / male baDA kRta. vediketyarthaH / kAmacano kAJcanasya vikAraH kAJcanI mauvarNA / sA prsiddhaa| bAsapaSTi: nivApadaNDaH / "yaliMdardaNDe hArabheda mRdukayAcudhAnnara" iti bhAskaraH / sAtha idAnIm / tasyAH kAminyAH / manasi cittaM / tvaviyogAt tava virahAt / adhyavasitamataH adhyavasinA nizcitA mRtimaraNa yayA tasyAH / nihitaM pratiSThinam / ucca: mahat / mUlaM vA mUlamiva lakSyate dRzyate // 30 // anvaya-tanmadhye ca [ yA ] tvadviyogAt tasyAH manasi adya uccaiH nihita adhyayasitamRteH mUlaM vA sA anatiprIta vaMzaprakAzaH maNibhiH mUle baddhA, bahiNA aSiSThitAmrA sphaTikaphalakA kAJcanI vAsayaSTiH lakSyate / artha-azoka aura bakulavRkSa ke madhyabhAga meM tumhAre viyoga ke kAraNa usa kinnarI ke mana meM Aja marane ke nizcaya ke mUla (jar3a yA vedikA) ke samAna sthApita kI gaI yA gAr3A gaI komala bA~sa ke samAna kAnti se yukta ( pannA nAmaka ) magiyoM kI vedikA bAlo, mora ke dvArA adhiSThita UrzvabhAgoM se yukta aura sphaTika maNimaya poTha sahita svarNamayI bAsayaSTi ( nivAsasthAna kA daNDa ) dikhatI hai| tAM kAminyaH kusumadhanuSo vaijayantImikA, masthArcanti prabalaruvitA sApi sAdhvI tadApatya /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 263 sAle zijjAva layasubhagaH kAntayA nartiso me, yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRdaH // 33 // tAmiti / me mama | kAntayA bhAryayA / zijAyalayasubhagaiH zikSA bhUSaNadhvaniH ''bhaSaNAnAM tu zikSitam" ityamaraH / "bhi dAdayaH kvacit' ityaG / zikSApradAni valayAni taiH subhagAH ramyAstaH / tAlaH karatAlaH karatalatADanaH / "tAlaH kAla kriyAmAnam' ityamaraH / natita: nATitaH / ba yuSmAkam / suhad sakhA / nIlakaNTho myuurH| 'nIlakaNTho bhujaGgabhaka" ityamaraH / vivasapigame sAyaMkAle / yAM yA saSTam / adhyAste vAsayaSTamA madhyAsta ityarthaH / zITsyAsodherAdhAraH' ityAdhAre dvitiiyaa| tAM nivAsayaSTim / kusumadhanuSaH kAmasya / ekAM mukhyAm / baMjayantImitra patAkAmiba | matvA buddhvA / kAminyaH vanitAH / arcanti pUjayanti / pracalaruvitA prblduHkhitaa| sAdhvI satI / ''satI mAdhvI patitratA'' ityamaraH / sApi nimApi / tvAvApye tava prAptyaM / carcati apizabdena arthavazAdvibhaktipariNAmaH iti nyAyAdaryatIti kriyAvyAhAraH // 31 // anyaya-me kAntayA zijAvalayasubhagaiH nAle, natitaH vaH suhRdanIlakaNTaH divasavigame yAm adhyAsta tAM kusumadhanuSaH ekA vaijayantI ina malvA kAminyaH arcanti / prabalaruditA sA sAdhvI api tvadApya ( tAM arcati ) / ____ artha-merI kAntA ke dvArA zabda karane vAle kaGkaNoM se manohara karatAla bajAkara nacAyA huA tumhArA mitra mayUra sAyaMkAla jahA~ baiThatA hai, usa vAsayaSTi ko kAmadeva kI advitIya patAkA ke samAna mAnakara kAmAkula striyA~ arcanA karatI haiM / bahuta rone vAlI yaha [ vasundharA ke jIva ko dhAraNa karane vAlI kinnarakanyA ] sAdhvI [ pativratA ] bhI tumheM pAne ke lie usa vAsayaSTi ko pUjatI hai| prItistasyA mama ca yuvatenivivekA tato'haM, jAnAmyenAM vyasanapatitAM madgRhe taccaroham / ebhiH sAbho hRdayanihitalakSaNelakSayeyAH, dvAropAnte likhitabapuSau zaGkhapadamau ca dRSTyA | // 32 // prItiriti / tasyAH yudhateH yauvanastriyaH / "yUnastit" iti tityaH / mama va mamApi / prIti: snehaH / nivivekA nivibhinnA vivekazUnyeti vanmate / tasyAH mama yudatezca / nivivekA prItiriti vA sambadhyate / tat tasmAt / enAm etAm / anvAdeze 'idamaH" ityenAdezaH" | mAhe mama sadane / vyasanapatitAm duHkhena nipatitAm / ahaM jAnAmi ahamami / ahaM taccaraH ahaM tasyAH bhRtyaH / atisnehita iti yAvat / bho sAco he nipuNa / "sAdhuH samarthe nipuNe ca" iti
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 pAzrvAbhyudaya kAzikAyAm / he bhune iti vA / "tapasvI saMyamI yogI aNI sAdhuzca" iti dhanaJjayaH / havayanihitaiH atismRtariyarthaH / ebhiH lakSaNe: pUrvoktalakSaNaH / toraNAdibhirabhijJAna: / dvAropAnte / ekavacanamavivakSitam / dvAropAnlayorityarthaH / likhilabaSI likhataM vI AkRtA yayorato tathokto / zaGkaraprau zaGkhadaca padmazca tI tannAmanidhivizeSau / "nidhirvA zevadhirbhedAH padmazaGkhAdayo nidheH' ityamaraH / vRSTa vA lAye thAH nizcinuyAH / tatrAgAramityAdi SvatisamRddha vastuvarNanAdadAtAsakAraH // 32 // anvaya-tasyAH mama ca yuyate: nivivekA prItiH [ asti ]. tasaH ahaM enAM madgRhe vyasanna patitAM jAnAmi taccaraH aham [ tataH bho] sAgho ebhiH hRdayamihitaH lakSaNaH, dvAropAnte likhitvayuSo zalapayau ca dRSTvA ( madagRhaM ) lakSayeyAH / artha---vasundharA ke jIva ko dhAraNa karane vAlI usa kinnara kanyA kI aura merI bhAyoM ko abhinna prIti ( mitratA ) hai / ataH maiM isa kinnara kanyA ko apane ( mere ) meM duHkha nimagna jAnatA huuN| maiM usa ghara kA nivAsI hU~ (ataH) apanI patnI ke kahane ke anusAra meM usakI duHkhI avasthA ko jAnatA hU~ / ataH he megha ke mAkAra ko dhAraNa karane vAle muni ! citta meM rakhe gae upayukta toraNa Adi lakSaNoM se aura dvAra ke donoM ora likhe gae dAla aura padma nAma vAlI nidhiyoM ko dekhakara mere ghara ko pahacAna loge| tasyA duHkhaprazamanavidhau vyApate matkalana, mUkIbhUte'pyanucarajane mnvmndaaymaane| mAmasa chAyaM bhavanamadhunA madviyogena nuna, sUryApAye na khalu kamalaM puNyati szamabhikhyAm ||33! tasyA iti / tasyAH priyAyAH / duHsaprazamamaviSo duHkhopazamanakArye / matkRne / mama priyAyAM dhApusAyo salyAm / anucarajanepi paribArakajanepi / mUkIbhUte malAparahile / bhandhamanyamAne manda vyApArayati sati / adhunA idAnIm / "etarhi sampratIdAnImadhunA sAmprataM tathA" ityamaraH / maniyogena mama prayAsena / bhavanaM gRham / mAmachAyam utsavoparamAt kSINakAnti / nUnaM nizcayena syAditi zeSaH / tathAhi / sUryApAye aruNavigame / kamala pamam / svAm AtmIyAm / abhilyAM zobhAm / "upasargApAtaH" ityaGa / ma puSyati khala nopacinoti dvi / sUryavirahita paabhiva / gRhapatirahitaM gRbhapi na zobhate iti tAtparyyam // 33 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 265 abanya-matkalo tasyAH duHkhaprazamanI vyApate, mandamandAyamAne anucarajane api mUkIbhUte adhunAbhavana madviyogena nUnaM zAmacchAyaM [ syAt ], sUryApAye kamala svAM abhisyAM na khalu puSyati / artha-merI strI ke usa kinnaro kI duHstra ko zAnti ke vyApAra meM lage rahane para ( tathA ) atyadhika manda ke samAna AcaraNa karane vAle arthAt ati manda gati se kAma karane vAle anucara janoM ke mona ho jAne para isa samaya ( merA) bhavana mere khiyoga se kSIga kAntivAlA hogA kyoMki surya ke asta ho jAne para kamala bhI apanI zobhA ko nahIM bar3hAtA hai / pazyAmuSyAmupavanabhuvi preyasI tAM dadhAnAmAdhi tvatto virahavidhurAM manucaH pratyayena / gatvA sanaH kAlamatanutAM zIghra sampAtaheto., krIDApole prathamakathite ramyasAnau niSaNNaH / / 34 // pazyeti / zIghrasarUpAsa hetoH zItrasampAta eva hetustasya zIghrapravezArthamityarthaH / "hatI zletvArthaH sarvAH prAyaH" iti enntthii| 'sampAninaH patite yogepraveze vedasaMvido." iti zabdArNave / sadhaH sapadi / phalabhatanutAM kalabhasya karipotasya tanukhi tanuryasyatasya bhAvastanutA tAm alpazarIratAm / gattrA gamitrA / prathamakathita tasyAstIra ityAdinA pUrvopadiSTe / ramyasAnI niSadanayogya ityarthaH / krIDAzale kRtakagirI / niSaNNaH upaviSTaH san / amuSyAm aspAm / upavanabhUvi udyAnabhUmau / svataH bhavataH / virahavidhurI viyogaduHkhitAm / Adhi manaHpIDAm 1 "pusyAdhimanisI 'yathA" ityamaraH / pAnA dhArayantIm / to preyasI prakRSTapriyAm / mAcaHprasthayena mama vacanavizvAsena / pazya prekSasva / / 34 / / azvaya-zIghasampAtahaloH sadyaH kalabhatanutAM gatvA prathamakathite ramyamAnI krIDAle niSaNaH virahavighurAM tvattaH Adhi dadhAnAM tAM preyaso madvacaH pratyayena amuSyAM upavanabhuvi pazya / artha-zonna gamana karane ke lie tatkSama hAthI ke bacce ke samAna zarIra ko dhAraNa kara pUrvokta ramaNoya zikhara vAle krIr3Aparvata para baiThe hae, viraha se duHkhI tumhAre kAraNa mAnasika pIr3A ko dhAraNa karato huI usa kinnara kanyA rUpa preyasI ko mere vacanoM para vizvAsa kara isa udyAnabhUmi meM dekho| no cevantargahamadhivasetsA dazAmuvahantI, gUr3ha daSTu samabhilaSitAM tAM tadA tatstha eva /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 pAzvabhyudaya mahaMsyantayanapatitaH karttuM mahaNAlpabhAsaM, losAlIvilasitanibhAM vidyunmeSa vRSTim // 35 // nocediti / no cet athavA upadane nAsti cedityarthaH / sA priyA / daza virahAvasthatA | adhivaset liSThet / "vasonU pAdhyAG" iti dvitIyA / tasa tahi / tatsya evakrIDAzailastha eva / samabhilaSitAm abhikAGkSitAm / to priyAm / gUDhaM guptaM yathA tathA / sRSTu N darzanAya / alpAlpabhAsam alpAlpA alpaprakAza bhAH prakAzoyasyAstAm / tadguNasadRzeneti dvirutiH / sAvilasitamabhAM khadyotAnAmAlistasyA vilasitena sphuritena nibhAM sadRzAm / vidunmeSavRSTi vidyudunmeSastaDitprakAzaH sa eva dRSTistAm | antarbhavanapatitAM bhavatasyAntarantarbhavanaM tatra patitAM praviSTAm / karaNAya / ahaMsi yogyo bhavasi / vidyudRSTi guhAntaravyApArayetyarthaH / yathA kazcit kicidanviSyan kvacidunnate sthitvA zanaiH zanaiH dRSTimiSTadeze pAtayati. tadvadityarthaH // 35 // anvaya--no cet tadA dazAM udvahantI mA antargRhaM adhivaset / samabhilaSitA tAM gRhaM dRSTu' tatsthaH eva alpAlpabhAsaM khadyotAlIvilasitAnibhAM vidyadunmeSadRSTim antarbhuvanapatitAM tu ahIMsa / artha - yadi vaha udyAnabhUmi meM na ho to viraha ko avasthA ko dhAraNa karatI huI vaha kinnarakanyA ghara ke bhItara sthita hogii| abhilaSita ( abhISTa) use pracchannarUpa dekhane ke lie vahIM krIr3Aparvata para Thahakara alpaprakAza vAlI tathA juganuoM kI paMkti ke prakAza ke samAna bijalI kI vilAsa rUpa- camakane rUpa dRSTi ko bhavana ke andara DAlo | itaH SaDbhiH kulakam dvayantaritArthaveSTitam - Aloke se nipatati purA sA balivyAkulA vA tvatsamprAptye vihitaniyamAndevatAbhyo bhajantI / buddhyArUDhaM ciraparicitaM svadgataM jJAtapUrva, matsAdRzyaM virahRtatu vA bhAvagamyaM likhantI // 36 // ardhaveSTitam AlikhyAto bhavadanukRti cakSurunmIlya kRcchrApazyantI vA sajala nayanaM prAktanoM manyamAnA / pRcchantI vA madhuravacana sArikA pajarasthA, kaccidbhaH smarasi rasike tvaM hisasya priyesi // 37 // :
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267. tRtIya sarga ekAntaritam utsaGge vA malina basane saumya nikSipyavINAM, gADhotkaNThaM karuNavirutaM vipralApAyamAnam / madagotrAGka viracitapada geyamudgAtukAmA, svAmuddizya pracaladalakaM mUrchanAM bhAvayanto // 3 // dvaghantaritam tantrIrAjJaH nayanasalile: sArayitvA kaJcit, svAmulyanaiH kusumabhUbhirvallakomAspRzantI / dhyAyaM dhyAyaM tvadupagamanaM zUnyacittAnukaNThI bhUyo bhUyaH svayamapi kRtA mUrchanAM vismarantI // 39 // ekAntaritam zeSAnmAsAn viraha vivasasthApitasyAvadhervA, janmAnyatve'pyadhigatimitAndevabhAvAnubhAvAt / vinyasyantI bhuvi gaNanayA behalImuktapuSpaiH, smRtyArUDhAnsphuTayitubhidha svAtmano mRtyusandhIn // 40 // buddhyadhyAsAtsvapana iva vispaSTabhUyaM tvaM yAmA, saMbhoga vA hakyaracitArammamAsvAvayantI / musuptA samayamayanAzvAsyamAnA sakhIbhiH, prAyeNaMte ramaNaviraheSvAganAnAM vinovAH // 41 // sarvavirahiNI sAdhAraNa lakSaNAni sambhAvayanti-Aloka iti / vara athavA / "upamAyAM vikalpe vA'' ityamaraH / tvarasamprApamaM tava samprAptinimittam / vihitamiyamAn viziSTatavizeSAn / "niyamastu sa yatkarma nityam gantusAdhanam" ityamaraH / bhavantI senamAnA / devatAbhyaH baliyAkulA baliSa nityaM proSitAgamaneSu ca devatArAdhaneSu ca vyAkulA aaaptaa| bA athavA vRSyArUI cittArutam / paricitaM cirAbhyastam / jJAtapUrva pUrva jJAtaM tathoktam / kA iti bahunAhI pUrvanipAtaH / virahatanu viraheNatanU kRtam / bhAvagamyaM jJAnajJeyam / tarakAryasyAdRSTataratvAdasya bhAvanavAvagamyata ityarthaH / svagataM tvAM gatam / svayi vidyamAnamityarthaH / massAdRzya madAkArasAmyam matpratikRtimityarthaH / likhamtI phalakAdau racayannI / sA vanitA / tatha sAloMke varzane / pUrA pUrvam agraM vA / "syAtprabandha cirAtIte nikaTAgAmike purA" ityamaraH / mipatati dRSTigocarA bhaviSyatItyarthaHyantaritA. veSTitamidam // 3 //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 pAzrvAbhyudaya Alikhyeti / vA athavA / ataH anantaram / bhavavanukRtim tadAnukRtim kvacit phlvaadii| Alihapa likhitza / prAyatI prAgana bhUtaviSayAm / manyamAmA manpane iti manyamAnA budhyamAnA / kuSyAta kaSTAt / catuH nayanam / jAtyakavacanam / unmIlya utpATya | sajAlanayanaM sAzrunetram / pazyantI avalokayansI / vA athavA / rasike bho bharane / tvaM bhavano / tasya bhartuH / pravAsinaH svAminaH / priyA hi iSTA khala smarasi kaccit dhyase / kaccitkAmapravaMdane" ityamaraH / "smRtyartha dayezAM karma" ti karmaNi sssstthii| bhari smarasi krimityarthaH / iti evam / ekjarasthA hinebhyaavihitrkssnnaamityrthH| sAriko strI pakSivizeSAm / madhuravacanaM maJjulabhASaNaM yathA tathA / pRyantI vAjayantI sati / AlevepurA nipatatItyatrottaratrApyanvIyate // 37 // utsaGga iti / vA athavA / he saumya he saadho| malinavalane malImamatrastra / "proSite malinAkRtiH' iti zAstrAdityarthaH utsajhe karI / vINA nikSiNa | tvAM bhavantam / uddizya saGghIyaM / viracitaparva viracitAni padAni yasma tattathokam / magovA mama gonAma aDUH cihna yasmin tanmadagotrAMkaM mannAmAkSaracitra madacyAGka vA / "gotraM tu nAmni ' ityamaraH / geyaM gotAha prabandham / gItamiti vA pAThaH / gADhotkaNThaM gAThA utkaNTA yasminkarmaNi tat / karaNavihataM karuNasvaraM yathA nadhA / viprasApAyamAna pralApa samAnam / udgAtukAmA ucnairgAtuM kAmo'bhilASo yasyAH mA tthoktaa| devayonitvAdgAndhAragrAmam / gAtukAmetyarthaH / tadutAm... SaDjamadhyamanAmAnI grAmI gAyanti maanussaaH| na tu gAgvAranAmAvai sa labhyo devayonibhiH iti / pracalabalaka pracalantolakA yasminkamaNi tat / manahAnA kramavizeSaviziSTasyarasthApanAm / "namageSu dilomena svAkSyasvarapUrvagAH / purANAsthApanau strAtAmUrTanAH sapta saptahi' iti gItaratnAkare / bhAvatI dhyAyantI / anyAnvayaH prAgvavedha / ekAntaritamidam // 38 // tantrIriti / aththaa| nayanasalilaH priyatamasmutijanitaH netrAzrubhiH / Arga: saaH| "maAI klinnam" ityarthaH / saurSINAtantUn / kusumamRyubhiH puSpavanmRdubhiH / svAvagulyagaH nijAGgulInAmagratalaH / kathayit kRcakreNa / sArapitkA pramRjya anyathA kvaNitAsambhavAdityayaH / barulakoM ghINAm / aspRzantI sparzana kurvanto / svayupagamanaM tavAgamanam / dhyAyaM dhyAyaM dhyAtvA dhyAtvA / ''pUrvAgra prazramAbhIkSNye chamun" ityAbhIkSNye khamun / zUnyabintAnukaSThI naSTacintayA anukUla phaNTo yasyAH sA / bhUyo bhUyaH punaH punaH / svayamadhikRto svayam AtmanA'dhikRtAmArabdhAm / mamInAM kramadhizeSaviziSTa svarasthApanAma / vismaramsI sthala sI anyonvayaH prAgbat / vismaraNaM mAtra dayitaguNasmRtijanisamUrchApadedAAdeva / tathA rasAkare "viyogAyoga yoriSTa guNAnAM sadA kIrtanAtsmRtiH / sAkSAtkArojyavA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 talIya sarga bhUchA jAyate dazA" iti / marasAdRzyamityAdinA manaHsaGgavRttiH sUcitA / tyantaritamidam // 39 // zeSAniti / vA athavA / janmAmyatvepi / atIsavartamAnabhASibharvapi / virahadivasasthApitasya birahasya prathamadivasAt divase yA sthApilasya nizcitasva / avadhe; pramANakAlasya / devabhAvAnubhAvAt devabhAvo devatvaM tasya anubhAvaH prabhAvastasmAt / "anubhAgaH prabhAve ca satAM ca matinizcayaH" itymrH| adhigatimitAnapramitAn / zaMSAn mAsAn gatAvaziSTAna / sarvAnmAyAn / dehalImuktapuSpaiH dehalI hAra zAstrAyAH dAru "grahAvagrahaNI dehalI" ityamaraH / tatra dattAni rAzitvena nihitAni te: puSpaiH kusumaH / smRtyAlvAn smaraNadvAn / sthAtmanaH svajIyasya / mRtyusandhAna maraNasya santhIn / "randhasaMzleSayoH sandhiH" iti dhanaJjayaH / skuTayitumiva vyaktIkamiya gaNalyA eko nAvityAdisAyAnena / bhuvi bhUmitale / vimyasyantI vikSipantI / kumumatrinyAsavirahAvadhermAmAna gaNayantItyarthaH / / 4 / / baddhayadhyAsAditi / vA evaM nAsti cet / svapane svapne / vispaSTabhUyamiva spaSTasarasvamida / 'hatyAbhayaM bhAve" iti mAdhuH / budhyadhyAsAt matinizcayAta / tvayAmA tvayA rAha / ''amA saha samIpe ca' ityamaraH / hRdaya racitArambha hRdaye manami nihitaH maGkalpitaH ArambhaH upakramaH yasya nam / yadA hRdaye nihitAzcumbanAliGganAdayo vyApArA yasmin tam / sambhoga ratim / AsvAvayamto anubhavantI / athavA vaa| mUcha sustA mUcrchayA zayitA / sobhiH vayasyAbhiH sabhayaM bhayarahitaM yathA tathA / AzvAsyamAnA viSebhyamANA sA vnitaa| te tava / Aloke darzane / nipatati mocarA bhavatIti pUrveNAnvayaH / arthAntaranyAsena pariharati / prApeNeti / maGganAnA striyAm / ramaNaviraheSu / ete kathitArthAH / prAyeNa prAcuryaNa / vinovA: kaalyaaphnopaamaaH| etena sngklpaaysthoktaa| tathoktam-saGkalponAthaviSayoM manoratha udAhataH / " iti SaddhiH kulakam / / 4 / / anyaya-saumya ! baliyAkulA, tvatmamprApya devatAbhyaH vihitaniyamAna bhajantI vA, vRdhyArUr3ha ciraparicitaM jJAtapUrva tvadgataM virahatanu bhAvagamya matsAdRzyaM likhintI thA, anaH bhavadanukRti Alikhya cakSuH ummIlya sajalanayanaM pazyantI vA, pArasthA mArikA prAktanIM manyamAnA rasike ! bhartuH kavita smarasi, tvaM hi tasya priyA' iti madhuravacanaM pracchantI bA, malinavasane utmale vINAM nikSipya gAr3hotkaSTha RNavistaM vipralApAyamAnaM viracitapadaM gaivaM madragotrAta tyA uddizya udgAsakAmA mUrcchanAM pracaladalakaM bhAvayantI, kusumamadubhiH strAgulyame nayanasalile: ArdrAH tantrIH kathaJcit mArayitvA ballakI AspRzansI, tvadupagamanaM dhyAyaM dhyAyaM zUnyacittAnukaNTI svayaM kRtAM api mUrcchanA bhUyaH bhUyaH visma
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 pArzvabhyudaya rantI, dedabhAvAbhAvAta janmAnale agi adhigati itAn virahadivasasthApitasya avadheH zeSAn mAsAn smRlyAsavAna svAtmanaH mRtyumadhIna sphuTayitu ica dehalImuktapuSpaiH gaNanayA bhuvi vinyasyantI yA, svapne hRdayaracitArambhaM sambhogaM buddhyadhyAmAt tvayA amA vispaSTabhUyaM iva AstrAdayantI vA athavA musuptA sakhIbhiH sabhayaM AzvAsyamAnA purA te Aloke nipatati / ramaNa vihareSu aGgamAnAM prAyeNa ete vinodaaH| artha-he saumya ! devapUjAoM meM lagI huI athavA Apako pAne ke lie devatAoM ko prApta karake zAstrokta vratoM kA sevana karatI huI athavA mana meM sthita ciraparicita, pahale se jJAta Apa sambandhI viyoga ke kAraNa darbala aura abhiprAya se jAnane yogya merI pratikRti ke samAna tumhArI pratikRti ko banAtI huI athavA ApakI anukRti ko banAkara netra kholakara azrapUrNa netroM se dekhatI haI piMjar3e meM sthita mainA ko basundharA ke samaya kI mAnatI huii| he rasike ! kyA tU svAmI kA smaraNa karatI hai ? kyoMki tU unakI pyArI thI / isa prakAra madhura vacana se pUchatI huI athavA malina bastrayukta apanI goda meM vINA ko rakhakara gAda utkaNThA sahita karuNa svara ko karuNa rasa pradhAna gIta ke samAna banAtI huI tumako lakSya kara U~ce svara se gAne kI icchA karatI huI, mUrchanA (svaroM ke utAra aura car3hAva ke kama vAle gIta) ko alakoM ke calana pUrvaka andara hI andara uccAraNa karatI huI, phUla ke samAna sukomala apanI a~guliyoM ke agrabhAgoM se netroM ke jala se gIle vINA tantuoM ko jisa kisI prakAra poMchakara vINA kA kucha sparza karatI huI, tumhAre Agamana kA nirantara dhyAna kara nissAra mAnasika santApa se yukta kaNTha svara vAlo svayaM racI huI bhI manchanA ko punaH punaH bhulatI huI, athavA devatva se utpanna mAhAtmya se anya janma meM bhI jAne gae viyoga ke dina nizcita (sthApita) avadhi ke avaziSTa mahInoM ko, apane zarIra ke smRti meM sthita maraNa kAla ko mAnoM prakaTa karane ke lie dehalo para rakhe hue phUloM ko gaNanA ke lie jamIna para rakhatI huI athavA svapna meM mana ke saGkalpa se prArambha kie hue sambhoga ko buddhi se utpanna bhrAnti ke kAraNa Apake sAtha mAnoM spaSTatA ke sAtha anubhava karatI huI athavA mUrchA se soI huI sakhiyoM ke dvArA bhayapUrvaka vizvAsa dilAI jAtI huI pahale tumhAre dRSTi patha ko prApta hogI, kyoMki priyatama ke viyoga meM striyoM ke virahanita duHkha ko dUra karane ke liye ye upAya haiN|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga sakhyAlApaiH sukhavirutibhistadvinodaistathA'nyaiH, samyApArAmahani na tathA pIDayadviprayogaH / / svApApAyAdahRdayanihitaM tvAmajasraM smarantoM, zaGka rAtrI gurutarAcaM nivinovAM sakhIM te // 42 // sadhyAlApairiti / rAmro nizAyAm / svApApAyAta nidrAyA AyAt abhAvAt / havayanihita hRdaye smRtam / tyo bhavantam / prajAm anavaratam / 'nityAnavaratAjanam' ityamaraH / smaramtIm / te tava / sakhI priyAm / gugatarazudhaM guruta zuka yasyAH sA tA bahuzo kAm / nirvinovAM niryApArAm / zaGke tarkayAmi / 'zaGkAbhavitarkayoH' iti zabdAve / ahanni divA / sasthAlApaiH sakhyA bhASaNaH / sukhavitimiH sukhakathAbhiH / agvinodeM: mAlAvinodaH / tathA anyaiH vilAsaH / savyApArAM pUrvoktacitralekhanAdivyApAra sahitAm / viprayogaH virahaH / tathA rAdhA. viva na pIDayen na bAcet // 42 // ___ anvaya--[ yathA ] rAtrI svApApAyAt hRdayanihitaM svAM ajala smarantI guruttarazucaM nivinodAM te sara: viyogaH pIta tathA bahani sukhavirutibhiH sarUpAlAmaH tathA anyaH tadvinodaiH samyAgarAM viprayogaH na pIDayet [iti shngk| artha-jaisA rAta meM nIMda ke na Ane se hRdaya meM sthApita tumako nirantara smaraNa karatI huI duHsaha zokavAlI aura virahajanita duHkha ko dUra karane ke vinoda se rahita tumhArI sakhI ko triyoga pIr3ita karegA vaisA dina meM sukhotpAdaka zabdoM se yukta sakhiyoM kI bAtacIta se tathA anya vinodoM se virahajanita duHkha ko dUra karane ke kAma meM vyasta usako viyoga pIr3ita nahIM karegA, maiM aiso sambhAvanA karatA huuN| evaM prAyaistvayi subhagatAM pajjayadbhiryathArthamatsandezaiH sukhayitumataH pazya sAdhvI nishiithe| paryastAGgoM kusumAyane nissukhAmAdhiruddhA, tAmunnidrAmavanizayanAM sadamavAtAyanasthaH // 43 / / citranyastAmiva savapuSa manmathIyAmavasthAmASikSAmA viraha zayane sanniSaNNakapAzrzam / tApApAstyai hRdayanihitAM hArayaSTi dadhAnAM, prAcImale tanumiva kAlAmAtrazeSAM himAMzoH // 44 // .1. smarantI /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 pArvAbhyudaya matkAminyA praNayarasikaiH sannidhau tyatpriyAyA, nItA rAtriH kSaNamiva mayA sArdhamicchAratairyA / nidrAdvibhimuhurupacitaiH pakSmarudbhirgalaGgi, stAmevoSaNavirahmahatomazrubhiryApayantIm // 45 // antastApaM prapizunayatA svaM kavoSNena bhUyo, niHzvAsenAdhakisalayalezitA vikSipantIm / zaddhasnAnAspAnalamAgadalapnaM vizliSTa vA hariNaracita lAbha tAndoH // 46 // mazleiSAdupahitazuco dUradezasthitasya, prANezasya svayamanucitA'naGgabAdhasya jAtu / matsaMyogaH kathamupanayetsvapnajo'pIti nivAmAkAGkSantI nayanasalilotpIDaruddhAvakAzAm // 4 // Aya addhA virahadivase yA zikhA dAma hitvA, janmanyasmAdvyavahitatare veNikA smaryamANA / zApasyAnte vigalitazucA to bhagoSTanIyAM svAM nindantI virahavapuSAM saGgama vA vidhAya // 4 // tAM vakrandugrasanarasikAM rAhumUti zritAM vA, vyomacchAyAM madanazikhino dhUmayaSTIyamAnAM / sparzakliSTAmayabhitanakhenAsakarasArayantI, gaNDAbhogAskaThina viSamAmekaveNI kareNa / 3.9 // pAbAnindoramRtazizirAjAlamAgaMpraviSTAniSTAnbandhUniva mRgayitu saMzritAn saMgrahItum / pUrvaprotyA gatamabhimukhaM sannivRtta tathaiva, pratyAhRtya svanayanayugaM cetasA dhUyamAnAm // 50 // bhUyobhUyaH zizirakiraNe svAnkarAjjAlamArgarAtanvAne punarapi gatAbhyAgataiH klizyamAnam / khedAcyakSuH salilagurubhiH pakSamabhizchAntayantI, sAne hrIva sthalakamalinI naprabuddhAM nasupsAm // 51 / /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 273 evamiti / ata: kAraNAt / tvapi bhavati / subhagatAM ramyatAm / vyajabhiH prakayabhiH / evaM kathitarItyA / prAyebahubhiH / yathArthaH tathyabhUtaiH / mahasandezaiH mama vAcikaiH / sutazvim Anandayitum / nizIthe ardharAtre / 'ardharAtranizIthau dvau ityamaraH / sabhavAtAyanastha: sauva gavAkSAn / kusumazadhane puSpazayyAm / paryastAgIm pAtitazarIzam / niHsukhAM sukharahitAm / AdhirAM manaH pIDArtAm / pusyaci maniso vyathA' ityamara: / ugnidrAm utsRSTasvAnAm | avanizayanAm avanireva zayanaM yasyAstAM niyamArtha bhUzAyinIm / sA pativratAm / tAM tvatsakhIm / pazya prekSasva / taduktaM ramAkare- sukhAyane ca pitarIko mitradUta zukAdayaH / sukhayanto kanasukhopaviyoginAm' iti / anena jAgarAtrasthonA // 43 // citrayastAbhiti / citranyastAM citralikhitAm / svavapuSaM zarIramahitAm / manmathIyAM madanasammanyAm / avasthAniSa dazAbhiva | adhikSA manokathAm kRzIbhUtAm / khyAteH karttariktaH / aH iti kvasya maH / virazayane virahocita zathyAm / gallavAdiracita talpa ityarthaH / sanniSapaNaikapAirSAm sanniSaNNaNaM nyastam eka pAda yasyAstAm / ataeva tApApAsyaM tApanivAraNAya vayamihitAM hRdaye nikSiptAM / hArayaSTiM hAratAm ' yaSTirdaNDe hArabhede madhukepyAdudhAntare' iti bhAskaraH / vAnAM vahantIm / prAzrImUle prAcyAH pUrvadizo mUle / udayagiriprAya ityarthaH / prAcIgrahaNaM zrINAtrasyAdyotanArtham / mUlagrahaNaM dRdhyatvArthaM / kalAmAtrazeSAM kalaivazeSo yasyAstAm / suSazoracandrasya / tanubhika mUrtimiva sthitAm / to pati pUrveNaivAnvayaH / anena kAsmatristhoktA // / 44 / / J 1 marakAminyA iti / tvapriyAyAH tava bhAryAyAH / samidho mamIpe / mayA sArdham / matkAminyA madvallabhayA / praNavara sikaiH prItirasavizeSaH / icchAra abhISTanidhuvanaiH / yA rAtriH nizA kSaNamiva samayabhitra | nItA yApitA / tAmeSa tAtrimeva virahamatoM viraheNa pRthubhUtAm / mahatvena pratIyamAnAmityarthaH / mitrAbhiH nidrAvirodhibhiH / mhaH punaH punaH / upacitaiH avatIrNeH / pakSmarubhiH marodhamabhiH / pathamA siroNi kiJjalke tatvAca zepaNIyami' ityamaraH / garUdbhiH sravadbhiH / uSNaiH ziziraM / mazrubhiH anaM / 'netrAmburodane cAlamanu 'ca' ityamaraH / yApayantIM gamayantIm / yAterNyantAcchanRtyaH hrImlI riknApi ' ityAdinAm / tAM pazyaityanvayaH / sa eva kAlaH sukhinAmalAH pratIyate duHkhitAM tu kisa iti bhAvaH / etena lajjAtyAgI vyate / / 45 / / antastApamiti / evaM svoyam / antastApam virahRtAm / pravizunayatA prakarSeNa sUcayatA | kona mandodhyo / 'koSNaM kavoSNaM mandoSNam' ityamaraH // vara kisalaya kalezinAdAna nivAdhinA / bhUyaH muhuH / mizvAsena 18
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA 274 pAzrvAbhyudaya nizvasanaina / tanmukhendoH tasmAH badanacandramasaH / hariNacaritaM mRgavihitam / vihilaSTa zithilitam / lAJchanaM vA cillamiva / zukhasnAnAt virahiNIkhAdgamdhasnehAdirahitamnAnAt / pacaSaM jharkazam / gaMDalaMyam 'supsupA' iti samAsaH / gaNDaparyastAvalambi / alarpha cUrNakuntalam / nUnam avazyam / vikSipantI cAlayantIm / tAM pazyetyanvayaH // 46 // mavizleSAviti / maTiyA mama kiyA / pahazuSaH prApta pusa / varadezasthitasya daviSThadezasthasya / anucitAmA bASasya anucitA ayogyA anaGgasya madanasya bAdhA yasya tasya / prAbhezasya vayitasya / svapnajopi svapnAvasthA. janyo'pi sAkSAsambhogAsambhavAditi bhAvaH / masaMyogaH mama sammogaH / svayaM jAtasvakIyam / kathaM kena prakAreNa / upanaditi bhAganchediti Azayati zeSa / 'prArthanAya liG 1 nayanasalilotpIDarudAvakAzA nayanasalilotpIunAn adhuvatyA sadbhAvakAzAm AkrAntAvasthAM durlabhAmityarthaH / nidrAM svApam / 'smAnidrAzayanaM sthApaH' ityamaraH / AkAGa kSantIm abhilaSantIm / svapnahetustrAditi bhAvaH tAM pazya || 47 // ____ Adya iti / Aye prAktane / virahaSivase viyogadine / vAma puSpamAlyam / hiravA tyaktvA yA zislA n| 'zikhA vahA kezapAzaH' ityamaraH / basA grathitA 1 asmAtasmAjyanmanaH / vayavahitaptare antaritatare / nammani bhave ! smayaMmAgA cisymaanaa| yA vegikA praveNI / vaNiH praveNo zIrSaNyazirasyo vizade kace' ityamaraH / zApasya aravindarAjakRtadhikArasya / mate avasAne / vigalitazucA vyapagatazuceti vA pAThaH / zatazophema mayA / aSTanIyAm uSTuyogyAm / to zilA NikAM ca / vA athavA virahaSapuSAM viyogamUrtInAm / saGgAma saMsargam / viSAya kRtvA / svAm bhAtmAnam / nindantI kutsayamtIm / tAM pazya !48 // tAmiti / banduprasamarasikA vaktramivendustasya prasane svIkAre rasikA prItAm / zritAm mAgatAm / rAti rAideham / pA iva vyomAchAyAm AkAza chavim zyAmalAmityarthaH / madanazizinaH manmayajvalanasya / "zikhino balihigo' ityamaraH / mayaSToyamAmA ghUmayaSTIyate'sau tathoktAm dhUma daNDopamAmityarthaH / sparzavilaSTa snehanavyAyogAt sparza sati balezamUleSu satpayAmityarthaH / kaThinAviSamAM kaThinA cAso viSamA ca' nimne nasA tAm / 'khAkunAdivadanyasarampa prAdhAnya. vivakSAyA~' vizeSaNaM yabhicAryekArtha karmadhArayazca' iti mamAsaH / tAm ekaveNIm ekIbhUtapraveNIm / 'pUrvakAle' ityAdinA tatpuruSaH / tayAbhUtAM zivAm / amitamalena 'yama japarameM' yamyante sma yamitA zamitA ityarthaH / na yamitAH iti nan samAsaH / ayamitAH pratakilopAntA nakhA yasya tema / karega hastena : gAbhogAt
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sagaM 275 kapopadezAt / 'gaNDau kolavisphoTau' ityamaraH / asakRt muhurmuhuH / sArazlIm apasArayantIm / tAM pazya / asakRtsAraNena sivibhramadazA sudhyate // 49 // pAdAniti / iSTAn abhimatAn / bandhUn bAndhavAn / mRyitum anveSayitum ! saMsthitAniya AzritAniva / jAlamArgapraviSTAm gavAkSavivazayatAm / amRtazi'zirAn amRtamiva zizirAn / * sAvadatihitasparzAn / igyoH suSAMzoH / pAdAt razmIn / pAdA ramyaGi prama zAH ityamaraH / pUrvaprItyA pUrvavadAnavakarA bhaviSyantItyarthaH / sagrahItu saGagrahaNAya / abhimukhaM sammukhaM yathA tathA ga yAtam / tathaiva tatprakAreNaiva sannivRta pratyAgatam svanayanayugaM nijanetradvayam / asyAsya apahRtya | khetasA manasA dhUpamAbhAM kampamAnAm / tAM pazya / candraramisparza virahiNAM duHkhameveti bhAvaH / / 50 / / bhUya iti / zizirakiraNe zizirAH tuSArAH kiraNAH yasya tasmin candre | bhUyo bhUyaH punaH punaH / svAn svakImAt / kAn kiraNAn / jalamArgaH gavAkSavivareH / punarapi AtatvAne punarapi vistAryamANe sati / gatAbhyAgataiH yAtAbhyAyAtaH / vivazyamAnaM vivAdhyamAnam / cakSuH dRSTiH / leAt viSAdAt / salilagurubhiH abhirataH / pazmabhiH netra lomabhiH / chAyaparasoM vArayantIm / ataeva / sAmevasahite / ahna dise / duvina ityarthaH / na prabuddha na vikasitAm na su na mukulitAm / ubhayatrApi natra / na zabdasya 'supsupA' iti samAsaH / svalakamafontma sthalapadmanImiva / sthitAm / to svarasakhIm / pazya prekSasyeti pUrveNAmyayaH / etena viSayadveSAkhyaM sUcitam / navabhiH kulakam // 51 // anvaya - ataH paryastAGgoM, kusumazayane niHsukhAM, badhiruddhAM avanizayanAM citranyastAM iva, mammIyAM savapuSaM avasthA, avikSAyAM virahaand after prAcImUle himAMzoH kalAmAtrazeSAM tanuM ddaSa, tApApAstye hRdayanihito hArayaSTi dadhAno tvatpriyAyAH sannizrI mayA sArddhaM praNayarasika: icchAtaH yA rAtri matkAminyA kSaNaM iva nItA sa eva virahamatI' [ zatra ] nidrAhidbhiH muhuH upacitaH pakSmarudbhiH galadbhiH kaNaiH azrubhiH yApayantI, stra antastApa prapizunatayA koSNena adhara kisalayabalezinA niHzvAsena tanmukhenyoH hariNaracitaM vizliSTaM lAJchanaM vA zuddhasnAnAt parupaM AgaNDalambaM alakaM nUnaM bhUyaH vikSipansa, madvizleSAt upahitazucaH duradezAsthitasya anucitAna gabAdhasya prANezasya svapnanaH api matsaMyogaH kathaM jAtu svayaM upanamet iti nayanasalilopIDAvakAzAM nidrAM AkAGkSantI, yA asmAt vyavahitatare janmani Aye viha divase dAmahitvA veNikA zikhA baddhA ( iti) mayA smaryamANA tAM svAM zApasya ase viSahavapuSA vaH saGgame vidhAya vigalitayucA ( svayA) udveSTanIyAM nindantI dugrasamarasikAM zritA rAhumUrti thA, vyomacchAyAM madanazikhinaH dhUmayaSTrIya , J 7
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 pAzrvAbhyudaya mAnAM, spazaMkliSTAM kaThinaviSamAM tAM ekaveNIm ayamitanakhena kareNa gaNDAbhogA asakRt sArayantIM saMzritAn iSTAn bandhUna mRgayituM iva jAlamArgapraviSTAn amRtazizirAn indoH pAdAn pUrva protmA saGagrahItu abhimukhaM gataM tathaiva nivRttaM sat svanayanayugaM pratyAhRzya cetasA dhUyamAnA zizirakiraNe svAn karAn jAlamArgaH bhUyobhUyaH AzvAne gatAbhyAgataiH khedAt punaH api klizyamAnaM cakSuH salilagurubhiH pazyabhiH chAdayantIM [ ataeva ] ani sthalakamalinI iva namabuddha na tAM sAdhvI evamprAyaH tvayi mubhagatAM vyajayadbhiH yadArthaH massaMdezaH sukhayituM niza| sadmavAtAyanasthaH pazya / artha -- ataH phaile hue ( avyavasthita rUpa se rakhe gae ) aMga vAlI phUloM ko zayyA para sukha rahita duHkhI mana se yukta ho bhUmi para sone bAlo, citralikhita ke samAna kAmadeva ko sArIrI avasthA ko [ arthAt sAkSAt zarIra dhAraNa karane vAlA kAma kI avasthA kI ] dhAraNa karane vAlo, mana ko vaMdanA se kSIna, viraha ko zayyA para eka hI karavaTa se leTane vAlo, udaya parvata ke samIpa meM candramA ke avaziSTa eka kalA vAle zarora ke sadRza, virahajanita deha ke dAha ko dUra karane ke lie vakSasthala meM sthApita hAra ko dhAraNa karatI huI tumhArI ( marubhUti ke jIba pArzva ko) priyA ke samIpa meM mujha zambarAsura ke sAtha prema ke rasa se yukta icchAnusAra rati sevana se jo rAtri merI ( kAnAkulacisa ) bhAryA ke dvArA kSaNa bhara ke samAna bitAI gaI thI, usI viraha ke kAraNa dIrgha rAtri ko nidrA ke dvevI, bAra bAra vRddhi ko prApta netra kI baroniyoM ko rokane vAle, girate hue garma A~suoM se yukta hokara bitAtI huI, apane hRdayagata saMtApa kI sUcanA dene vAle kucha garama adhara pallavoM ko kleza pahuMcAne bAle niHzvAsa se usa kinnarI ke mukhacandra ko hariNa ke zarIra ke AkAra vAlI racanA vizeSa se yukta pRthak rUpa se avasthita lAJchana (cihna) ke samAna zuddha snAna (tailAdi se rahita snAna ) ke kAraNa kaThora sa vAle tathA kapoloM para phaile hue alakoM ko avazya hI punaH punaH dUra karalI huI, mujhase viyoga hone ke kAraNa bar3he hue duHkha se yukta dUradeza meM sthita aprazasta kAmavAsanA ke udeka se utpanna pIr3A vAle prANanAtha kA svapna meM hone vAlA bhI mere sAtha saMyoga se sampanna hogA, isa kAraNa A~suoM ke nikalane se avaruddha ( rokI gaI ) nidrA ko cAhatI huI, jo isa dina se dUravartI pUrvajanma meM viyoga ke prathama dina puSpamAlA ko utAra kara eka zreNI ke AkAra kI coTI bAMdhI gaI thI tathA mujha kamala ke jIvadhArI zambarAsura ke dvArA smaraNa karAyI gaI, bApa ke anta meM viyoga kI mUrti
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 277 tumhAre sAtha maMyoga kara zoka dUra hone ke kAraNa tumhAre dvArA kholI jAne vAlI, usa apanI zistrA kI nindA karatI huI, mukha candra ko grasane ke rasika pramukha candra ke samIpa meM Ae hae) rAha ke samAna, AkAza kI kAnti ke samAna ( zyAmala ) kAnti bAlo, kAmAgni kI daNDAkAra dhUmarevA ke samAna, bAra bAra chane se avyavasthita kaThora aura viSama ( nIcI, U~cI) eka hI coTI ke rUpa meM vidyamAna usa veNI ko binA kaTe nAkhUna se yukta hAtha se kapola sparza se bAra bAra haTAtI haI, Adhita iSTa bandhuoM ko mAnoM khojane ke lie khir3akiyoM se praveza karatI huI amRta ke sadRza ThaNDI candramA kI kiraNoM kA pahale ko prIti se svAgata karane ke lie sAmane gaye hae kintu tatkSaNa ho lauTe hue apane donoM netroM ko haTAkara mana se kA~patI huI, candramA ke dvArA apanI kiraNeM jharokhoM ke mArgoM se punaH punaH vistAra karane para gamanAgamana ke duHkha se punaH posita hote hue netra ko azrarUpI jala se bhArI barI niyoM se ha~katI haI, meghoM se DhaMke hae dina meM syalakamalinI ke samAna na jAgatI huI aura na sotI huI usa sAdhvI ( zIlavatI) ko isa prakAra ke Apake viSaya meM saubhAgya ko prakaTa karane vAle yathArtha mere sandezoM se sukha pahu~cAne ke lie AdhI rAtri meM prAsAda kI khir3akI para rahakara dekho| sA saMnyastAbharaNamabalA pelavaM dhArayantI, cItAhArA nayanasalilairAplutApANDugaNDam / zayyotsano nihitamasaHkhaduHkhena gAtra, svAmapyantarvicalitati tAM dazAM netumarhet // 52 // seti / abalA na vidyate balaM yasyAH sA durbalA / pItAhArA tyaktajemanA / 'jemanaM leha AhAraH' ityamaraH / saMnyastAbharaNaM tyaktAbharaNam / pelaba kRzam / 'pelavaM vila tanu' ityamaraH / pezAlamiti vA pAThaH / pezAlaM komalam | 'komala mRdu pezasama' iti dhnnyjyH| nayanasalila: azrUSakaH / jhAplutApAyugaNDam AplutAvAdritI ArANDa ISasANDU gaNDo yasya tat tathoktam / 'AplataH snAtake snAne' iti vizvaH / zayyotsaGga zayanatale / duHkhaduHkhena daHkhaprakAreNa / "ridaguNassadRzaH' ityAdinA dvibhaktiH / asakRt banekazaH I nihita vinyastam / gAtraM zarIgm / dhArayantI vahantI / sA svrskhii| antapicalitatim antaH prakampita dharyam 'dhatirdhAraNadhairyayoH' ityamaraH / tvAmapi bhavAtamapi / tA bazA tadavasthAm / ne prApayitum / ata yogyA bhavet / tAM dRSTvA tvamapi du:khito bhavasItyarthaH / / 52 // ambaya vAtAhArA, sanyastAbharaNaM pezavaM nayanasalileH AplutApANDagaI,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 pAdarvAbhyudaya duHkhaduHkhena zayyotsaGga asakRt nihitaM gAtraM pArayantI sA abalA antavicalitamUrti tvAM api tAM dazAM netum arhet / artha - AhAra kA tyAga karane vAlI, alaGkAroM se rahita, kRza, A~suoM se gIle tathA kucha pANDuvarNa ke gAloM se yukta, atyadhika duHkha meM zA ke Upara aneka bAra raste hue zarIra ko dhAraNa karatI huI vahu abalA aMdara se vicalita dhevAle tumhe bhI usI ( kinnara kanyA ke samAna dAra ko prApta karAne meM samartha hogI / anAtyantAzaktayA mUcrchAvasthA sUcyate zayyopAnte bhRzamapasukhA matsyalolaM lulantI, baddhotkampazvasitavivazA kAmapAtrAyitA sA / svAmapyalaM navajalamayaM morcAyeSyatyavazyaM, prAyaH sarvo bhavati karuNAvRttirArdrAntarAtmA // 53 // zayyopAnta idi ! shossaan| rulimAyakheDI matsyAnAM loNaca N yathA tathA / 'lolavalasatRSNayoH' ityamaraH / bhRvAs atyantam / sutI luThantI / baddhorasampazyasi tabiyA sambaddhAtkampanA samora bImA / kAmapArathitA kAmapatrAyate sma tathoktA manmathAvasthAspadA / sA dayitA | svamapi bhavantamapi / navajalamayaM navAmburUpam / yatraM vASpam / 'asaM' yAtrazca pulliGgau kleze ca rudhirezruNi iti vaijayantI / avazyam sarvadA / moSayiSyati muyissyti| muceH dvikarmakatvam / tathAhi / prAyaH prAyeNa 'prAyo bhUmni' ityabharaH / yAvantirAtmA mRduhRdayaH / meSastu dravAntaH zarIraH sarvaH sarvajano' karuNAvRttiH karuNAmayA vRttirantaHkaraNavartanaM yasya saH / bhavati / asminnavasare sarvAMcA svayA zIghramanantarA parihArAya gantavyamityabhiprAyaH / sambhogo viprayogadasi zrRMgArI dvidhA / vipralambhe strINAmavasthA daza / taduktaM zRMgAra saJjayamdRk prItizca manaspatiH saGkalpo jAgarastathA / aratirlajjAtyAgo moho mUrcchA mRtideza' iti / atra citralekhanatavIkSaNAdyabhiprAyeSu cakSuH prItyAdyavasthAbhedo buddhimadbhiravaseyaH // 53 // -- anvaya- bhRzaM apasukhA zammopAnte matsyalola lumantI baddhItkampazvasitavikzA kAmapAtrAyitA sa navajalamayaM asa' tvAM api avazyaM mocayiSyati / karuNAvRtti sarvaH prAyaH antarAtmA bhavati / artha - atyadhika duHkhI, zayyA ke pArzvabhAga meM machalI ke samAna loTato huI, jisameM kaMpakapI utpanna huI hai aisI ivAMsa se vivaza aura kAmapAtra ke
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sagaM Ara. samAna AcaraNa karane vAlI vaha naye jala se yukta A~suoM ko tumase bhI avazya chur3AegI arthAt use dekhakara tuma bhI nUtana jalarUpa A~sU avazya girAoge kyoMki dayAlucitta vAle pratyeka jana kA antaHkaraNa prAyaH AI ( sajala ) hotA hai arthAt karuNA sahita hone ke kAraNa usakI vaisI avasthA ko dekhakara tumhArI A~khoM se azrudhArA nikalegI / mantrIdRzIM dazAM prApteti kathaM khayA nirNItamityAzayenAha - bandhuproti gurujana ivAdRtya kAntAdvitIye, jAne salyAstava mayi manaH sambhUtasnehamasmAt / saMvAsAcca vyatikaramimaM tattvato vedmi tasmAbityaMbhUtAM prathama virahe tAmahaM tarkayAmi || 14 || bandhuprItimiti / gurujana iva / mAtra pitrAdAviva / kAntAdvitIye dvitayakAntAjane / asya strIjane ityarthaH / bandhutrIti bAndhavAnurAgam / jAne jAnAmi / asmAt kAraNAt / seAsAcca saMbasanaM saMtrAsastasmAdapi / ima vyatikaraM vyasanamidam / vyatikaraH samAkhyAto vyasanavyatiSaGgayoH' iti vizvaH / tattvataH paramArthataH vedhi jAne svAt kAraNAt aham prathamaMhei Adya vipralambhe / prathamagrahaNaM duHkhAtizaya dyotanArtham / tAM tvatsakhom / ityaMbhUta pUrvoktarapannAvasthAm / tarkayAmi nizcinomi // 54 // J i anyayAntAdvitIye mayi gurujane bandhuprIti iva AdRtya taka sakhyA manaH sambhRtasnehaM jAne | asmAt saMvAsAt sa imaM vyatikaraM tattvata: vedhi; tasmAt prathamavirahe to ahaM itthambhUtAM tarkayAmi / artha - kAntA ke sAtha mujha jyeSTha jana ke prati bandhu kI prIti kI bhA~ti Adara karake tumhArI sakhI (preyasI ) kA mana ( mere prati ) sneha se bharA huA hai, aisA maiM jAnatA huuN| isa kAraNa ( sneha kI jAnakArI ke kAraNa ) tathA sAtha meM rahane se ( maiM ) isa vipatti ko yathArtha rUpa se jAnatA haiM ataH advitIya viraha meM usa kinnara kanyA ko aisI (pUrvokta ) avasthA vAlI mAnatA hU~ / nanu subhagamAninAmeSa svabhAvaH yadAtmani strINAmanurAgaprakaTanaM tatrAha --- tanme satyaM sakalamuditaM nizcinu svArthasiddhyai, snigvAM vRtti manasi ghaTayan yena sAdhyAnuviddham / vAcAla mA na khalu subhagaM manyabhAvaH karoti, pratyakSaM te nikhilamacirAd bhrAtaruktaM mayA yat // 55 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 pAdabhyudaya 1 : tati / bhrataH bho mahodara / yat yasmAt kAraNAt mayA yakSeNa unase kathitam / nikhilam / acirAt kSiprakSetra / pratyakSaM dRSTiviSayam / bhaviSya nizeSAH subhamanyabhAvaH subhagamAtmAnaM manyate iti subhagaM manyaH / 'Rtu svaH' iti drazyaH / khityaya' ityAdinA mam / tasya bhAvaH tathoktaH / sundaramAnitvam / sAdhyAnuSiddham sAdhyAnusyUtam / mAM kSam / vAcAlaM bahubhASiNam / 'bAgAlApI' itpAlasyaH / 'syAjjalpAkastu vAcAlo bAcATo bahu vAkU' ityamaraH / na karoti khalu na vidadhAti hi / vRSAsaundaryAbhimAnAH pralApinaM na karotItyarthaH / tasmAddhaM tAH svAyaMsidRSya svArthasya divya bhogAnubhavasya sidRSya sAdhanAya / manasi cittaM snigdhAM vizvastAm / bhUti varttanAm / ghaTayan racayan / me mama saphalamuditaM samastaM vacanam / 'uktaM bhASitamuditam' ityamaraH / madhyam / nizcinu nizvinuyAH // 55 // anvaya---[he] bhrAtaH yat sAdhyAnuviddhaM nikhilaM mayA te pratyakSa svArthasiddhaye acirAt uktaM tat meM sakala uditaM manasi stiSAM pUrti ghaTayam satyaM nividha yena subhagamyanyabhAvaH mAM vAcAlaM na karoti / artha- he bhAI! jo sAdhya se otaprota sampUrNa mere ( mujha yakSa ke ) dvArA tumhAre samakSa apane iSTa prayojana ( divya bhogoM ke anubhava ) kI siddhi ke lie abhI-abhI kahA hai usa mere samasta kathana ko mana meM snehamayI pravRtti racate hue satya kA nizcaya karo; jisase ki nizcita rUpa se apane ko saubhAgyazAlI mAnane kA bhAva mujhe vAcAla nahIM banAtA hai| arthAt maiM mahAna haiM, aisA bhAva mujhe vAcAla ( adhika bolane vAlA ) banane se roka rahA hai| adhika bolane se mere mAhAtmya kI hAni saMbhava hai / bhUmaH prItye bhavatu sudatI sA madAjJAkRtaste, snigdhaM cakSustvayi nibadhato dRSTamA purA yat / dadvApAGgaprasaramalakai rajjama snehAbhyaM, pratyAdezAdapi ca madhuno vismRta bhrUvilAsam // 26 // bhUya iti / yat yasmAt purA pUrvam / vRSTamAtre AlokitamAtre / svayi bhavati / alakecUrNakuntalaH / vAmAGgaprasara ruddhAGgo pramaro vistArI maha saH tathoktam | adhjanasnehazUnyam aJjanasya snehaH snigdhatyam tena zUnya kilam / api ca kiJca / madhUna vRSya ramasya / pratyAdezAt pratiSedhAt / " pratmAdezo nirAkRtiH" ityamaraH / vismRtabhUvilAsaM vismRto movilAso yena tathoktam / snigdhaM snehayutam / cakSuH nayanam / nivatI nikSipantI / sA sumatI zobhanAdantA yasyAH sA sudatI "vayati dantasya dat" iti patrAdezaH / mAtAkRtaH madAzAM
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya sarga 281 karotIti madAjJAkRt tasya sandezaharasyetyarthaH / te tava bhUyaH punaH / prItye -santoSAya / bhavatu astu ityAzIH // 56 // anvaya-svayi dRSTimAtre purA yat alakaH ghApAGgaprasaraM, aJjanasnehazUnyaM api ca, madhunaH pratyAdezAt vismRta vikAsa [tat snigbaM] cakSuH nidadhatI sA sudatI madAzAkRtaH te bhUyaH prItyaM bhavatu / artha - marubhUti ke jIva ko dhAraNa karane vAle tuma pArzva ko dekhane mAtra se hI pahale jisakA cUrNa kuntaloM se kaTAkSa vyApAra ruka gayA hai, ajana kI snigdhatA se zUnya madya kA tyAga karane ke kAraNa vilAsa ko bhUlane vAlA aise prema se yukta netra kI nizcala karatI huI vaha sundara dA~toM ko dhAraNa karane vAlI kinnarI ( sandeza le jAne rUpa ) merI AjJA ko (purI) karane vAle tumhAre punaH prema thA Ananda ke lie hove / matprAmANyAvasunirasane nizcitAtmA tvamenA, bhoktuM yAyA dhanadanagaroM tatpramANAya sajje / zvasyAsanne nayanamuparipanthi zaGke mRgAkSyA, manakSobhAcala kuvalIlA medhyatIti // 57 // ityamoghavarSa paramezvara paramaguru zrI jinasenAcAryaviracite meghadUtaveSTitaveSTite zrIpAdabhyudaye zaThakamaThakRta bhagavadupasargavarNanaM nAma tRtIyaH sargaH // 3 // maprAmANyAditi / zraprAmANyAt ahameva prAmANyaM tasmAt madvacana prAdhAnyA dityarthaH / asumirane prANanirAkRtau / "puMsi bhUnyasavaH prANAH " / " pratyAkhyAnaM nirasanam" ityubhayatrApyamaraH / nizcitAtmA nirNItasvarUpaH / evaM bhavAn / ena priyAm / bhoSa anubhavanAya / dhanavanagarauM alakApurIm / yAyAH gaccheH / svaya bhavati / tatpramANAtasya vacanasya nizvayanimittam / samme mannada / "saghraddho varmitaH sajjaH" ityamaraH / Asanne samIpagate sati / svakuzalavArtAmiti satItizeSaH / uparispadi upari UrdhvabhAge spandate sphuratItyuparispandi tathA ca nimitta nidhAne / "spandAnmUni cchatralAbhaH" sAtipaduzubhaM bhUyiSTha prAptiH / dRzorUrdhvamapAGge hAnimAdizet iti / mRgAkSAH eNalocanAyAH / nayanaM locanam / vAmaniti zeSaH / vAmabhAgazca nArINAM zreSThaH puMsazca dakSiNaH / dAne devAdipUjAyAM -spande'laGkaraNe'pi ca" iti vAmabhAga prazaMsanAt / mInakSobhAt zapharAghaTTa nAt / calakuvalayazrIlAMcalasya kutralayasye zriyA zobhayA tulAM sAdRzyam / evyati gamiSyatyeva zaGkha zaGkhamAmi / tulArtho hi tulo pamAnAbhyAmityatra sahAparyyAyasyaiva - sulAvaJcasya pratiSedhAt / asAdRzyavAvitvAttadyoge'pi tRtIyAsamAsaH // 57 //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 pAzvabhyudaya ityamoghavarSaparamezvaraparamaguru zrI jinasenAcAryaviracite meghadUtaveSTita veSTitaM pAdabhyudayeM tadvyAkhyAyAM ca subodhikAkhyAyA zaThakama kRtabhagavadupasarga nAma tRtIyaH sargaH 113|| avadha-asunirasane nizcitAtmA tvaM enAM bhoktuM matprAmANyAt ghamadanagarIyAyAH tatpramANAya sajje tvayi Asanne [ sati ] mRgAkSyAH uparispandanayanaM mInakSobhAt calakuvalayatulAM eSyati iti zaGka / artha - apane prANoM kA viyoga karane kA nizcaya kie hue tuma isa kinnara kanyA kA bhoga karane ke lie mere vacanoM ko pramANa mAnakara kubera kI nagarI alakA ko jaao| mere bacanoM kI satyatA kA nirNaya karane ke lie taiyAra tumako samIpa meM pAkara mRganayanI kA Upara kI ora phar3akatA huA netra machaliyoM ke dvArA kie gae kSobha ke kAraNa caMcala nIlakamala kI zobhA kI samAnatA prApta kara legA, meM aisI sambhAvanA karatA hU~ / iti tRtIyaH sargaH
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturthaH sanaH itaH pAdaveSTitAni saMdiSTaM ca praNayamadhuraM kAntayA me dvitIyaiH, prANaH prANA navanavavaraH sanniti tvAM prasIdam / tatkartuM sva tvaraya laghu naH kiM kimevaM na kuryA, vAmazcAsyAH karavapadaimucyamAno madIyaiH / / 1 / / saMdiSTamiti ! ye mama / visIyaiH dvayoH pUraNaH / prANaH asubhiH niyataliGgatvAtprANabhUtayetyarthaH / kAntayA ca priyayApi / prANAH agavaH / prANA iti sarvatra pustvaM bahutvaM prANabhUta ityarthaH / navanavavaraH abhinavapriyaH / bImAyAM dviH / sammiti satpuruSa iti / tvAM prati / evam etan / praNayAmadhuraM prItisubhagaM yathA nayA | saMviSTa saMdizyate sma saMdiSTaM bhASitam / na kevalamahamaMca pravImi kAntayApi ivaM saMdiSTamiti bhAvaH / tat kAryam / katu vidhAtum / syam AtmAnam / laghunaH zIghrAt / "laghukSipramare drutam' ityamaraH / iti napuMsakatvAt / paJcamyekavacanarUpamidam / svaraya sambhramaya / madIya : mtsmbddhH| kararahaparvaH nakhapadaiH / "punarbhavaH kararuhA nakho'strI nakharo'striyAm' padaM vyavasitatrANasthAnalakSmAnivasnuSu" itpubhayabA yamaraH / mucyamAnaH parihipamANaH yuddhe adhyApannaH ityarthaH / masyAH priyAmAH / vAmAca manoharopi san / "yAmo vanaM manohare" iti dhanaJjayaH / tAmapi prApyetyarthaH / evam uktarItyA / ki kina kuryA: ki ki kArya na kurvIthAH / sarvaM kuryA eveti yAvat / / 1 / / anvaya-meM dvitIyaH prANaH kAntayA (tvaM asyAH ) prANAH navanavavaraH man iti tvAM prati idaM praNayamadhuraM mandiSTaM / tat katu" svaM tvaraya / madIyaiH kararuhapadaH mucyamAnaH bAmaH [ tvaM ] naH asyAH kiM kiM evaM laghu na kuryAH / ___ artha-mere dUsare prANoM ke tulya kAntA ke dvArA [ tuma isa basundharA ke jIva ko dhAraNa karane vAlo kinnarI ke ] prANa [ke rUpa meM mAne gaye ] ho, tumheM naI-naI vastu priya hai tathA tuma sajjana ho, ataH tumheM yaha praNaya se yukta hone ke kAraNa madhura sandeza kahA gayA thaa| use tuma karane kI zocatA kro| mere nakha padoM se zArIra se rahita kie gae athavA talavAra ke dvArA kie gae ghAvoM ke dvArA zarIra se pRthak kiye gaye megha kA zarIra dhAraNa kiye hue marubhUti ke jIva tuma hamArA hamArI sambandhI isakA
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 pArvAbhyudaya ( vasundharAvarau kA ! kyA-kyA kArya ukta prakAra se zIghra nahIM karoge arthAt sabhI kArya avazya hI karoge / etAva jalpamAno pa dhyAnakatAnaM yoginaM prati punAraTati-- bho bho bhikSo mayi saharuSi kva prayAsyasyavazyaM, tvAmukhetipraNipatanakaiH sArayiSye tadanam / na prANAnsvAndhayitumala sApako nirNayo mA, muktAjAlaM ciraparicitaM tyAaito devagatyA // 2 // bho bho iti / bho bho: bhikSo haiM yate / "bhAbhIkSNye' iti dviH| mayi yksse| sahaSi roSasa hite sati / "dhAnyArtha" iti vikalpena sahasya sabhAvaH / kva kutra / prayAsyasi eNyasi / tvAM bhavantam / ukhetipraNipatanake: udgatakhaDgapAtanaH / tadanam khaDgAgram / avazyaM nizcayena / sAramiSpe yApayiSyAmi | ciraparicita cirAbhyastam / mumatAjAlaM maunikabhUSaNam / devagatyA debavazena / tyAjitaH / tvajadhAtoyantAtkarmaNi kaH / parihAritaH / tAvakaH taba sambandhI / yuSmadasmade am tabakAdezazca / nirNayo kA nizcayo vA / ahaM mukkAjAlAdivibhUSaNa rahita ityarthaH / sthAn nijAn / prANAn asUn / ghaTayitu sambandhayitum / nAlaM na zaktaH // 2 // anvaya-bho bho bhikSo mayi saharuSi [ sati ] kva prayAsyasi saddheni praNipatanaka: tadamra tvA avarya sArayiSye / ciraparicita muktAjAla devagatyA zyAjitaH tAvakaH nirNayaH sthAna prANAn ghaTayituM na vA alam / artha-he bhikSu ! mere sAtha kopa hone para kahA~ jAoge? uThAye hue zastra ke prahAroM se una zastroM ke agrabhAga ko tumhAre pAsa avazya bhejUMgA arthAt sumhAre andara zastroM kA praveza avazya hI kraauuNgaa| ciraparicita motiyoM se race gaye AbhUSaNa ko bhAgya kI avasthA vizeSa se tyAgane kA tumhArA nirNaya (tumhAre) apane prANoM ko zarIra meM eka jagaha sthApita karane meM samartha nahIM hai| vyAkhyA he bhikSu ! mere Rddha hone para tuma kahA~ jAoge ? maiM tumheM apanI talavAra kI noMka kA zikAra avazya banAU~gA / cirakAla se abhyasta mauktika AbhUSaNoM ko devavaza chor3a dene kA tumhArA nirNaya bhI tumhAre prANoM ko banAe nahIM rakha sktaa| ki te vairidviradanaghaTAkumbhasambhedaneSu, prAptasthemA samaravijayI vIralakSamyAH karo'yam /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 285 nAsmalkhaDgaH zrutipathamagAvaktapAnotsavAnA, sambhogAnte mama samucito hastasaMvAhanAnAm // 3 // kimiti / variti rakhanaghaTAkumbhasambhedaneSu riMgajAnAM samUhasya kumbha sthalavidAraNeSu / prAptAthemA rughasthirabhAvaH / "varNa TATimyaSTyANa bANa ca" iti bhAve i mana / "priyasthira" ityAdinA sthAdazaH / sAbijayI vinAzIlaH / 'astriyAM samarAnIkaraNAH" ityamaraH / sambhogAnta anubhavanAvamAne / mama yakSasya / hastasaMvAhanAnAM karamardanAnAM / ''saMzAhanaM mardanaM syAt'' ityamaraH / samucitaH suyogyH| vIrasvatamyA kara: jayalakSmIhastabhRtaH / ayamasmaHkhahaMgA eSo'smatkaravAla: / se tuva / zrutipartha zrutirandhram / nAgAskima nAyAmIskim / tanmahimAnaM nA'zRNoH krimiti praznaH ||3|| ___ andhaya--vairidviradanaghaTAkumbhamambhedaneSa prAptasthemA, mamaravijayI vIralakSmyAH karaH, raktapAnotsavAnAM sambhogAnne gama hasta saMvAhanAnAM gacitaH ayaM asmalkhaDgA- te zrutigathaM na agAta kim / ___ artha-vairiyoM ke hAmitroM ke gaNDasthaloM ke bhedane meM sthiratA ko prApta, yuddha vijayI, vIra lakSmI ke hAtha rUpa, raktAra ke icchuka logoM ke zarIra kA nArA hone para ( marane para ) mere hAthoM ma mardana ke yogya yaha merI talavAra kyA tumhAre karNapatha meM nahIM AI arthAt uparyukta guNoM se yukta merI talavAra ke viSaya meM kyA tumane nahIM sunaa| bhAvArtha-he bhikSo ! vairiyoM ke hAthiyoM ke kumbhasthala ko vidIrNa karane meM abhyasta, samaravijayI, yuddhakArya karane ke uparAnta mere hAthoM dvArA saMvahana karane yogya tathA vIra lakSmI kI bAhusvarUpa isa khaDga kA tumane nAma nahIM sunA hai ? asyudgIrNe mayi surabhaTAste'pi bibhyatyasabhyaH, kastvaM sthAtuM bhaNa mama puraH kiM na jihaSi bhiksso| bhAvatko'yaM masivitatAkhaNajanAttatpurastAcAsyatyUraH sararukavalIstambhagaurazcalatvam // 4 // asyudgIrNa iti / mayi yo / asyadgINe udgIrNaH nikozIkRtaH udgIrNo'siryasya yena sosyudgINastasmin / "praharaNAtmaptamI" iti vikalpita pUrva nipAtaH / asyadgIrNaH udgIrNAsirityapi bhavatItyarthaH / khaDge mayi nIte sati / te surabhaTA api prasiddhA- dezyodhAzca / bibhyati bhayasthA bhavanti / asammaH sabhAyAmasAdhuH mabhAbhIrityarthaH / mama puraH mamAgre / sthAtuM sthAnAya / kaH kiyA
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAcabhyuidaya nityarthaH / svaM bhavAn / bhaNa bhUhi / bhikSo bho mumuksso| "bhikSuH paritrAT" ityamaraH / kina jillaSi lajjA kina cepami / "hrI lajjAyo" sannantAllaT / mavasivitatarakhaNDamAt mama khaDgavistRtAni dhAraNAt / sarasakavalostaMbhagauraH paripakvo na zukazca ma vivakSitaH tava pANTimamadbhAvAt sa cAso kadalI . stambhazca sa ina gauraH / "gauraH zarIre siddhArthe zuklapote sineruNe" iti mAlAyAm / bhAvaskaH bhavadIyaH / "bhavataSThapachasi" iti ThaN / "dosisus' ityAdinA kAdezaH / aru: / "sakthi klIve pumAnuruH" ityamaraH / tatpurastAt tasya khaDgasya purastAt agrataH / balaravaM kampanam / yAspati eSyati / / 4 / / anvaya-aspudgINe mayi te surabhaTAH api bibhyatiH asabhyaH kaH bhikSo ! bhaNa. mama puraH sthAtuM tvaM na jihvesi kim ? mada sivitAkhaNDanAt ayaM saramakadalIstambhagauraH bhAvatkaH UraH tatpurastAt calatvaM yAsyasi / artha-mero talavAra ke dvArA kie gae vidoraNa se ve devayoddhA bhI bhayabhIta hote haiM, nirvIryoM kI to bAta hI kyA hai ? he bhikSu | kaho mere . sAmane Thaharane para kyA tumheM lajjA nahIM AtI hai ? merI talavAra ke dvArA kie jAne vAle khaNDana se yaha rasa se AI kele ke stambha ke samAna sapheda tumhArI talavAra ke Age kampana ko prApta hogo yA phar3aka utthegii| yasminpuMsA paribhavakalaGkAnaM syAdvipakSAdvIrAlApe sati madavato vIragoSThIsu vakram / vidvanmanyo bhaNatu sa bhavAneva mAnonnatAnA, tasminkAle jalava yadi sA lampanidrAsulA syAt // 5 // yasminniti / jalada bhI megha / yasmin pasminkAle / pauragoSThISu zUragoSThISu / vIrAlApe sati vIrakathAbhASaNe mati / 'syAdAbhASaNamAlApaH" ityamaraH / mavavataH garvayutAra / vipakSAt pratipakSajanAt / sa puruSANAm / yakatre mukham / paribhavakalavAna tiraskArakalaGga cihnam / syAdbhavet / tasminkAle tadavasAre / sA lanidrA labdhA nidrA yayeti bahuvrIhiH / prApta svApAM / asukhA ahitaa| yadi syAt bhaveccattahi / mAnonnatAnAM mAnena abhimAnena unnatAnAM utkRSTAnAm / 'mAnazcita samunnatiH' ityamaraH / madhye iti zeSaH / vinmAyaH vidvAMsamAtmAnaM manyate iti tathoktaH / sa bhavAneva tvameva / bhaNatu bRhItyarthaH / bhavacchandaprayoge prathamapuruSaH / anvaya-- yasmin bIragoSThISu vIrAlApe sati madavataH bipakSAta paMsAM vaktraM paribhayakalasAnaM sthAna tasmin kAle jalada / vidunmanya: bhavAna eva bhaNatu padi mAnonnatAnA sA labdhanitA sukhA syAt /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 287 artha - jisa samaya bora goSThiyoM meM vIra viSayaka kathAyeM hone para madayukta zatru se puruSoM kA mukha tiraskAra ke kala se cihnita ho usa samaya he megha ! apane Apako vidvAn mAnane vAle Apa hI kahie, yadi abhinAna se unnata vitta vAle ( ghamaNDI ) logoM kI vaha bIra lakSmI nidrAsukha ko prApta ho| [ to isameM kyA Azcarya hai ] / bhAvArtha -- jo bIra vArtAlApa meM tiraskRta ho jAya use yuddha karake apanI sAma dilAnA chie| maiMne kI hai| mere sAtha yuddha karane ke lie tumheM taiyAra ho jAnA cAhie / yA se buddhimaMdupacaritAdvibhyatI luptasajJA, mUkAvasthA tvayi vidadhatI rundhatI sattvavRttim / sAvaSTambhaM bhava bhaTataro vArdhayuddhesthiraH sa anyAsyainAM nitatrimukho yAmamA sahasva // 6 // yeti / te tava / yA buddhiH yajjJAnam madupacaritAt mamevavaraNAt / kartariktaH / bibhyatI bhayamApnuvantI / luptasamA naSTacaitanyA / "saJjA syAccetanA nAma hastAdyaizcArya sUcane" tyamaraH / tvayi bhavati / mukAvasthAm atrAdadam / "avAci mUkaH" ityamaraH / viSatI vidadhAtIti tathoktA / zatRtyaH / "nuduk" iti GI / satvavRti balavadvarsanam / rundhatI AvArayantI / syAditizeSaH / ena buddhim / stanita vimukhaH garjitaparAGmukha san bhayAdakUjanniti dhvanyate / yAmamA praharamAtram | " yAmapraharI sama" ityamaraH / sahasva kSamasva / prArthanAyAM loT / yAmamAtrAdeva yuddhapUrtirbhaviSyatIti bhAvaH / avA asA vA / sthiraH san dRDho bhavan / STam avaSTambhena sahavartanaM yasminkarmaNi tat / andhAsya sthitvA / bhaTataraH prakRSTabheTaH / bhava raNabhIrurmAbhUrityarthaH // 6 // anvaya- madupacaritAt vibhyatI, luptarAMjJA tvayi mUkAyasthAM vidadhatI, sattvavRtti ruvatI yA te buddhi [ tAM ] enAM sAvaSTambha anvAsya stanitavimukhaH ardhazuddha sthiraH san bhaTataraH bhava, vA yAmamAtraM sahastra | artha- tumhAre samIpa meM mere Ane se DaratI huI, naSTa cetanA, tumhArI maunAvasthA ko karatI huI prANoM ke vyApAra ko rokatI huI jo tumhArI buddhi hai usa buddhi ko dhairya se tyAgakara garjanA ko chor3akara saMgrAma ke madhyavartI kAla meM nizcala hote hue utkRSTa vIra hoo athavA eka prahara - taka pratIkSA kro|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 pAzrvAbhyudaya mA bhUDrotistaka surabhaTatrAsigojite'si, prApte yoddhumayi kimabhiyAne mRti:ralakSmyAH / vIraMmanye svayi mayi tathA'nyatra vA premabhaGgo, mA bhUvasyAH praNayinijane svapnalabdha kathaJcit // 7 // mA bhUditi / surabhaTatrAsiMgoMgjite devabhaTAnAM bhItikaragarjanena jite baliThaM mayi / yovarSa grovanAya / asiprApse prApto'miH mena mo'miprAptastasmin / atrApi vA pUrvanipAtaH / ma nidhAna mahimA gamam / magara mA sma jani / boralakSyAH jayazciyaH / abhiyAne abhigamane rAti / matiH maraNam kim / maraNaM sambhavatItyarthaH / voraMmanye vIramAtmAnaM manyate tasmin svayi meghe | mayi yakSa tathA / anyatra vA puruSAntara vaa| kathaJcit kRcchreNa | svapnAlale svapnaprApte / praNayini premavani / jane loke / asthA: vIralakSmyAH / premabhaGgaH prItibhaJjanam / mA bhUt / 'mAGi luGa" iti mAGa yoge luG // 7|| anvaya-surabhaTatrAsiMgojite mayi yoddham asiprApte tava bhItiH mA bhUta / abhiyAne vIralakSmyAH mRtiH kim / vIrammanye dati tathA mayi anyatra vA praNayini jane svapnalace asyA premabhaSTaga kazcit mA bhUt / artha- deva yoddhAoM ko DarAne vAlI garjanAoM ke dala se yukta mere yuddha karane ke lie talavAra le lene para tumheM bhaya na ho / AkramaNa ke samaya kyA vIralakSmI kI mRtyu hotI hai ? apane Apako vIra mAnane vAle tumhAre tathA mere athavA anya kisI premI vyakti ke svapna meM A jAne para vIralakSmI ko prIti kA vinAza kisI bhI prakAra na ho / nissazastvaM nahi bhuvi bhayasyAGgamanAGga sanAta, kiM vA jIvanmataka bhavato'pyasti bhIrakSa nAnAm / kRtvA yuddha vivadhati mati nanvime yodhamukhyAH, sadyaH kacchacyutabhujalatAnandhi gADhopagRham // 8 // nismaGga iti ! jIvanmanyata iti jIvanmataH ajJAto jIvanmato jIvanmatakaH tatsambodhana he aspasTacaitanya / "kutsitAlpA jJAteM" iti kapapratyamaH / svaM bhavAn / missanaH saMsargarahitaH / bhuSi bhUmau / bhayasya bhIneH / aGgam avayavaH / mahina bhavasi / mahAsaGgAt parassarAGa gasaMsagati / bhIH bhItiH / baGganAnAM strINAm / asti vidyane / bhavato'pi taghA'pi / asti kiM vA vidyate kimu / yatatstrINAM saGgabhInirbhavati tavat / ime pratyakSabhUtAH / yoSamuSpAH bhaTApaNyaH / "bhaTA yodhAzca yoddhAraH" ityamaraH / yudhe pAyodhane / masi buddhim / huvA vidhAya /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga sadyaH tadeva | kaThayutabhujalatAgranthi kaNThAcyutaH srasto bhujalatayogranthimantrI yasya tathoktam / gopagUDhaM gADhAliGganam / "napuMsake bhAve ktaH / " namu nizcayena 289 kurvanti ||8|| anvaya - aGga ! tyaM nimaGgaH / bhuvi (te ) bhayasya agaM na hi / vA jIvaramataka! aganAnAM aGagasaGgAt bhavataH api bhIH asti kim ? ime yodhamukhyAH yuddha mati kRtvA kaSThacyutabhujalatAgranthi gAr3hopagRhaM sacaH nanu vidati / artha - acchA zrImAn jI tuma Asakti rahita ho / pRthvI meM tumhAre bhaya kA upAya nahIM hai / athavA he prANiyoM ke dvArA Adara ko prApta ! striyoM ke zarIra sparza se bhI kyA tumheM bhaya hai ? ye zreSThavIra yuddha meM vijaya prApta karane kA nirNaya kara apanI priyAoM ke ) kaNTha meM bAhu latA ke bandhana se yukta zrama ho rahe haiN| bhAvArtha - yuddha karane kA nizcaya karane vAle zreSTha yoddhA yuddha meM maraNabhaya ko chor3akara bhI striyoM ke AliMganAdi se yukta mAnasika bhAva rUpI taraMgoM meM Asakta rahate haiN| he pArzva ! yadi Apa mRtyu ko prApta karate haiM to maraNottarakAla meM sundara striyoM ke AliMgana kI prApti avazya hogI, ataH maraNabhaya kA parihAra ho gyaa| yadi Apa aisA nahIM karate hai to nirAsakta hone para bhI Apako aGganAoM ke addhoM ke prati Asakti kA bhaya hai, isa prakAra kA doSa prApta hogaa| ataH Apako avazya hI yuddha ke lie taiyAra ho jAnA caahie| lakSmoM kSINAM svayapuSi satomudyamAkhyena doSA, protthApyAlaM bhava yudhi satAmAzritAnugrahorthaH / zaMsantIva nanu navadhanA dharmasaptazatAM kSmAM prosthAnAM svajalakaNikAzIsa lenAnilena // // lakSmImiti / svapuSi svazarIre / satauM vidyamAnAM sAdhvIM vA / kIgAM kRzAm / tAM lakSmIM zriyam / udyamAdhyeta udyama eva AkhyA yasya tena prayatlAyena / bobA bhujena / "bhujabAhU praveSTo do" ityamaraH / pratyApya prabodhya / pudhi yuddha | "samityA jisamivaH" ityamaraH / alaM samarthaH / bhava tathAhi / satAM satpuruSANAm / AzritAmugrahaH AzritajanarakSaNam | arthaH prayojanam / syAditi zeSaH / " athobhidheyaraivastu prayojananivRttiSu" ityamaraH / navaghanAH navIna meghAH / dharmatatakSa dharmeNa taptA sA cAsau kSatA ca tAm / ena kSmAM tAM bhUmim / "dhamAva nirmedinI mahI" ityamaraH / svakaNikAzIsalena svajalabindu 1 19
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. ". 290 pAzrdhAbhyudaya zItalena / amilena vAyunA / prosthApya AlAdya / vaM mayukta kAryam / manu sphuTam | zaMsanti sUcayanti / anvaya- svavapRthi satI kSINAM lakSmI udyamAkhyena doSA protthApya yudhi ala bhaSa / navadhanAH dharmataptakSatAM enAM mAM svajalakaNikA zItalena anilena protthApya 'AzritAnugrahaH satA arthaH / [ iti ] idaM nanu zaMsanti / artha-apane zarIra meM vidyamAna athavA samIcIna kSINa lakSmI ko udyama nAmaka bAha se jagAkara yuddha meM samartha hoo| nae megha ghAma se tapane ke kAraNa santrasta isa pRthvI ko apane jalakaNoM se zItala vAyu ke dvArA Anandita kara "Azrita vyaktiyoM para anugraha karanA samjanoM kA kartavya hai" yahI sUcita karate haiN| koti ca svAM kuru kusamitA strodyamAmbuprasekeH, sahalloM vA pradhanaviSayairunnatAnAM kramo'yam / kuryAtkinlo navajalamukhAM kuM kSatAntAmanehA, pratyAzvastAM samamabhinavailikarmAlatInAm // 10 // kotimiti / prapanaviSayaH maprAmaviSayaH / "yuddhamAyodhana janyaM pradhana pravidAraNAma" atyamaraH / svodhamAmbupraseke: svaprayatnajalasecanaiH / svAM nijAm / kIsi mazaH / sallI vA sallatAmiva / kusumitA kusumAni saJjAtAni asyAmiti kulumitA sAm / 'saJjAtaM tArakAdibhyaH" itItatyaH / kucha vihi / ayam eSaH / unnatAno mahatAm / kAmaH paripATI / syAdipti zeSaH / namajalamukhAM nUtananIradAnAm / anehA kAlaH / 'kAlo diSTopyanehA'pi" ityamaraH / sasAtA zAntasvabhASAm / 'anto'strI nizcaye nAze svarUpe'gnasare'stike" iti vaijayantI / ku. bhuvam / AmA dharitrI kSitieca kuH" iti dhanaJjayaH / mAlatomA jAtInAm / "sumanA mAlatI jAtiH" ityamaraH / abhinave prtykssH| 'pratyagro'bhinavo natyaH'' ityamaraH / mAlaka: mukula: / 'kSArako jAlajhaM klodhe kalikA korakaH pumAn' ityamaraH / sArka samam / pratyAravasto svazirAnilamampatpunarujjIvitAm / vaseH karitaH / nanu nizcayena / Apase dharati / phutki no iti vA pAThaH / ki na karoti // 10 // anvaya-svA kauti ca sadrallI vA prabanavipaH syAbamA bunamekaiH kusumita kuru unnatAnAM namaH / natrajalamayAM anehA kSatAntoM ke mAlatInAM abhinavaiH jAla: sameM pratyAzvastAM no kuryAt kim ? artha-apanI koti ko sabhIvona lA ke samAna yuva sambandho ase
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ t caturtha sarga 291 prayatna rUpI jala se sIMcakara puSpita kro| "yaha UrdhvagAmiyoM kI paripATI hai| nae meghoM kA samaya arthAt varSA Rtu kA prArambhika kAla jisakA manohara rUpa naSTa ho gayA hai aisI pRthvI ko camelI kI navIna kaliyoM ke sAtha kyA punarujjIvita nahIM karatA hai ? matprAtIyaM samazirasi prApya dRSTAvadhAnaH, kSINAyustvaM kuru suravadhU kAJcidApUrNakAmAM / thAmArohansahaja maNibhAbhUSitombhoda yAne. vidyudgarbhe stimitanayanAM tvatsanAye gavAkSe // 11 // matprAtIpyamiti / samazirasi saGgrAme / madhyAtIpyaM mama pratikUlyam / prApya lanA / vRSTAvadhAnaH AlokitamAhasaH / "avadhAnaM tu sAhasam" iti dhanaJjayaH / svaM kSINAyuH kSINamAyuryasya sa mRtaH sannityarthaH / vidyudgarbhe vidhudeva garbho'ntaHstho yasya tasminnantarlona vidyutItyarthaH / " garbhopavarake'ntasthe naukukSisthArbhakottameM" iti zabdArNave / ambhodayAne jalavAhane / hyAM divam / "dyodinI dve striyAmantram" ityamaraH / Arohan udgacchan / sahajamaNibhAbhUSita: sahajamaNInAM bhAbhiH kAntibhiH bhUSito maNDitaH san / svasanAce tvayA sahite " sAnAkaprabhamityAhuH sahine cittavApini" iti zabdArthave / gavAkSe vAtAyane / stimitanayanAM komAviti vismitanetrAm / kAcit suravadhUm / kAJcana deva striyam / apUrNakAma sampUrNAbhilASAm / kuru vidhehi / vRNISvetyarthaH || 11|| I anvaya-ambhoda ! samazirasi matpratIpyaM dRSTAvadAnaH kSINAyuH yAM Arohan sahajamapibhAbhUSitaH tvaM vidyudgarbhe yAne tvatsanAye gavAkSe stimitranayanAM kAJcit suravadhUM pUrNakAmAM kuru / artha - he megha ! raNa ke agrabhAga meM merI pratikUlatA pAkara merI talavAra dvArA kie jAne vAle khaNDana karane ke kArya kA anubhava kara (merA sAhasa dekhakara) kSINa Ayu vAle arthAt mRta svargArohaNa karate hue, janma ke samaya meM hI maNiyoM kI AbhA se bhUSita tuma (pAva) bijalI hai garbha meM jisake aise vimAna meM tumhAre hone para, khir3akI meM nizcala netroM (ko lagAne) bAlI kisI devAGganA ko saba prakAra se saphala icchA bAlI karo | yadyetatte'dhyavasatisatiprauDhamAnoddhurasya, dhyAnAbhyAsaM zithilaya tato yoddhukAmo nikAmam / 1. dRSTAvadAnaH //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavayudA asyutkhAtaH paTutaragiraM projmaya vAvaMyamatvaM, vaktuM dhoraM stanitavacano mAninI prakramethAH // 12 // yadIti / atiprauDhamAnoburasya aticatureNa mAnena prabRddhasya te bhaktaH / etat idaM vacaH / yadi cet / adhyayasitaM nizcinaM syAt / tataH tasmAt / nikAmaM yatheSTam / ghobukAmaH yodhanAya yoddha' kAmayata iti tathokaH / dhyAnAbhyAsa dhyAnaparicayam / zithilaya zamanaM kuru | pAnayamitva maunityam / 'nAcaM yamobrato" iti khajanto nipAtaH / projasya vyatsRjya / asyuttrAtaH utsvanyate / sma utkhAtA udagINAH utsnAto'miryasyAsAvasyutkhAtaH / vikalpitaH pUrvanipAtaH / ghorastanitabacana dhIraM ssanilameva pacanaM yasya sa tapokaH san / mAninI mAno'syAstIti mAninI tAM gavaMzAlinIm / paTutaragiram asiSaTuvAcam / pAtu bhApitum / prakrameSAH upakramasva / "propAbhyAM namabhyAm" iti ta / / 12 / / avaya-yadi asitaulamAnoddharasya te etat adhyabasinaM tataH nikAma yo - kAmaH asyutkhAtaH dhyAnAbhyAsaM zithilaya; pAcaMyamatvaM projya stanitavacanaH mAninI paTutaragiraM dhIraM vaktaM prakramethAH / ___ artha-yadi atyanta vRddhi ko prApta mAna se nirbhaya tumhArA yaha nizcaya hai to paryApta yuddha karane ke icchuka (tuma) talavAra myAna se bAhara nikAlakara dhyAna zithila kro| mauna ko chor3akara garjanA rUpa vacana se yukta (tuma) praNaya ke kAraNa kopa karane vAlI stro se catura bhASaNa nirbhayatA se Arambha kro| bhIte zastra yadi bhaTamate vAvahomyastrazUnye, strImanye vA caraNapatite kSoNake vA sa kazcit / pAdaspRSTayA zapathapati vA jAtu hiMsA bhujiSyaM, bhamitra priyamabhivaye viddhi mAma yuvAham // 13 // bhota iti / bhaTamarsa bhaTa zreSThe / bhIte jibheti sma bhotaH tasmin bhayamApta / astrazUnye zastrahIne / "AyudhaM tu praharaNaM zastramastram" ityamaraH / strImanye striyamAtmAnaM manyate tayocastasmin vA ayatrA / caraNapatite pAdayoH patite / bhoNake kSINakAntaH / dhA athavA / pAvaspRSTadhA pAdasparzena | zapathayati pratijJA kurvati / sa kazcit kazcidaham / jAtu kadAcit / vaizyaM karonItyarthaH / vA athavA 1 "kadAcijjAtu ityamaraH / yadi cet zAstram asya dAbahomi bhRzaM yahAmoni tathoktaH zlagantaH / tarhi / hiMsAM prAgihisAdopam / abhivathe pravImi / kevala jIvahiMsadhana zUratvamiti atraH / mAM yakSam / bhata: rAjarAjasma / adhAham
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 caturtha sarga ambuvahatItyaM dAhastam kambuvAnAmAnam / bhujiSyaM bhUtyam / "niyojyakiGkirapreSyabhujiSya paricArakAH" ityamaraH / priyaM hitam / mizra sacAyam / vizi jAnIhi | ambuvAhA dhanadAnucaro'ham / tatrApi priyamitra miti nizcinviti bhAvaH // 13 // anvaya-bhIte astradhUnye bhaTamane strImmanye vA caraNapati, kSINake bA pAdassRSTyA pApayati vA yadi jAtu zastraM sa kazcit (ahaM) vAdahImi bhartuH tri mitra mAM hiMsA bhujiSyaM viddhi iti abhidadhe / artha - bhaya se vyAkula, astrazUnya hote hue bhI yoddhA ke rUpa meM mAne gae athavA apane Apako strI mAnane vAle, caraNoM meM par3e hue, kSINa teja vAle athavA pairoM ko chUkara zapatha khAne vAle ke prati yadi meM kadAcit kSudra maiM zastra ko punaH punaH dhAraNa karatA hUM to svAmI (kubera) ke pyAre meghAkAra ke dhAraNa karane vAle mujhako hiMsA ke doSa kA bhAjana jAno, maiM aisA kahatA hU~ arthAt zastra rahita maiM tumhAre Upara prahAra nahIM karU~gA; kyoMki mujhe hiMsA kA doSa lagegA, ataH tuma yuddha ke lie taiyAra ho jAo / tanmA meSIvitagarimA hastamutkSipya pAdAvAzliSya evaM mama yadi ca te jIvanestyutsukatvam / fest prayuvatito mAnyathA tvaM gRhIma tasandeze manasi nihitairAgataM tvatsamIpam ||14|| taditi / tat tasmAca to mA bhaiSIH mA vibhIhi / te tava / zoSane jIvite / utsukatvaM tatparatvam / yadicAsti vidyate cetahi / evaM bhavAn / vitagarimA rahitagurusvabhAvaH san / "varNadRDhAdibhyaH" ityAdinA imantyaH | "priyasthira" ityAdinA gurorgarAdezaH / hastaM pANim / utkSipya uddhRtya / mama me / pAva caraNI / zAkliSya AliGgya / priyayubatitaH prANakAntAyAH sakAzAt / kivi ISat / prIpre / mana citte / nihitaiH sthApitaH / tatsambezaH muSativAccikaiH / samIpaM / bhavannikaTaM prati / Agatam Agacchati sma Agatastam / mAM yakSam / svaM bhavAn / anyathA aparaprakAreNa mA gRhI: mA gRhANa ! tasyAH mandezaharatvAt na virodhIti vibhAvayetyarthaH ||14|| anvaya - priya yuvatisaH prItyai yadi jIvane ne kicit utsukatvaM asti tat tvaM hastaM utkSipya mama pAdI AliSya vitagarimA mA bhaiSIH / manasi nihitaH tatsandeza: svAmI AgataM mAM tvaM anyathA mAM gRhIH / artha-priya yuvatI kI prIti ke lie yadi jIvana ke prati tumhArI kucha
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 pAzrvAbhyudaya utsukatA hai to hAtha uThAkara mere caraNoM kA AliGgana kara vinaSTa mAhAtmya vAle tuma mata Daro | mana meM sthita una sandezoM ke sAtha tumhAre samIpa meM Ae hue mujhe tuma anyathA mata smjho| sazaH klupto jalavasamayo yo maghA kAlamegherAbaddhAngravadhi sahasA sopyanenAtmazaktyA / dhvAntasyaiva pratinidhiraho yoSitAM jIvanArtha, yo vRnyAni tvarayati pathi prAmyatAM proSitAnAm // 15 // sadya iti / mayA yakSeNa / kAlameghaH kussnnjldaiH| Aravadhu ArakSA dyaurnabho yasminkarmaNi tat / yaH jaladagamayaH / pathi mAgeM / prAmyatAM vidyamAnAnAm / proSitAnAM pravAminAm / vRndAni nikurambAni "striyAM tu maMhativRndai nikurambaM kadambakam" ityamaraH / jIvanAtha prANadhAraNArtham / svarayati mAtramayati / dhyAnasthava andhakArasva / pratinidhiH pratikRtiH / "pratikRnirarcA pagi pratinidhisapamopamAnaM syAt" ityamaraH / so'pi tAdRzo'gi jalavasamayaH / anena maninA / bhAmAzArayA nijamAmadhyena / sahasA zINa / "atakile tu nahA" ityamaraH / maho Azcaryam / vyaSi acchedi / "vipUrvasya baghU hiMsAyA' ghAtoDhuMcha // 15 // anvaya--aho ! ma yoSitAM jInArtha yi mAtA propitAnAM sundAni varayAta, yaH ( ca ) dhvAntasya eba pratinidhiH ArUDhadyuH jaladamamayaH mayA kAlameghaH sadhaH kluptaH saH api anena AtmazaktyA mahasA vyavadhi / artha-mahAn Azcarya hai ki jo varSAkAla striyoM ke prANadhAraNa ke lie rAste meM thake huai pravAsiyoM ke samUha ko ( ghara jAne ke lie ) jaldI karAtA hai tathA jo andhakAra kA hI pratinidhi hai, meghoM ke dvArA jisane AkAza ko vyApta kara diyA hai aura mujha zambarAsura ke dvArA kAle varNa vAle meghoM se satkSaNa racA gayA hai vaha varSAkAla dhyAna meM lona isa muni ke dvArA apanI sAmarthya se acAnaka vilaya ko prApta ho gyaa| so'yaM yogI prakaTamahimA lakSyate vibhevo, vidyAsiddho dhruvamabhimanA yanmamApyAttanAzA / kattuM zaktA navadhanaghaTA yA manAMsyadhvagAnAM, mandrasnigdhaidhyanibhirabalAveNimokSotsukAni // 16 // sa' iti / yA adhyagAnAM pathikAnAm / mAsi cittAni / mandasnigdhaiH mandrAzca te snigdhAzcataH / khamakumjAdivat anyataraprAdhAnyena vizeSaNamityAdinA. pharmadhArayaH / dhvanibhiH zabdaH / abalAveNimokSotsukAni abalAnAM strINAM veNayaH
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 295 tAMnA mokSa mokSage mocana ityarthaH / utsukAni tu vidhAtum / zaktA samartha | mama matsambandhinI / navadhanaghaTA pratyagrameghamAlA / yat yasmAtkAraNAt / AttamAzA prAptaliyAbhRt / tasmAt 1 so'yaM yogI sa eSa muniH prakaTamahimA prathitaprabhAvaH / suvibhedaH abhedyaH / vidyAsiddha: vidyayA sidhyati smattathoktaH / abhimanAH kAcidatyA maktatAH / nivacalam / lakSyate dRzyate // 16 // anvaya-yA adhvagAnAM manAMsi mandrasnigdhaH zranibhiH abalAveNimokSokAni kartuM zaktA (sA) mama api navadhanaghaTA yat AsanAzA ( tat ) ayaM gaH mahimA vidyA siddhaH dhruvaM abhimanAH yogI durvibhedaH lakSyate / artha- jo nUtanamegha kI ghaTA pazcikoM ke mana meM gambhIra aura zrutimadhura dhvaniyoM se ( virahiNI ) striyoM kI coTI ko kholane ke lie utkaNThita karane meM samartha hai, vaha mere dvArA racita dhanaghaTA bhI ki vinAza ko prApta huI hai, ataH yaha vaha prakaTamahimA vAlA, jJAnasvarUpa, mokSa ko prApta karane kA icchuka yogI kaThinAI se vicalita karane yogya mAlUma par3atA hai| ityAdhyAyanpunarapi muni sobhaNIyuddhazauNDo, vIrazrIsvAmiha yanatarau manmathAklezamuktA / pazyantyAste dazamukhapurodyAnavRkSe sati sthAvizvAsapAte pavanatanayaM maithilIyonmukhI sA // 17 // r: itIti / sa daityaH / yuddha zauNDaH yuddha mattaH / "mattaM zauNDotkaTakSIvA" ityamaraH / iti evaMprakAreNa / AdhyAyan cintayan / punarapi / mUni moginam / abhaNIt abravIt / iti kathitarItyA | AdhyAte AbhASite sati smAditi arrained bhavediti / vAkhapurodhAnavRkSe dazamukhasya rAvaNasya purodhAnasya vanasya vRkSe pAdape / viSayasaptamI " vaTe gAvaH suzerate" itivt| methilI sInA | pavanatanaya mitra hanumantabhitra chaha vanasarau vanavRkSe / manmayA klevAmuktA madana syAmalezena rahitA / sA vIrazrI: jayalakSmIH / unmukho udgatamukhI satI / svA' bhavantam / yazyanta prekSamANA / grAste vartate / vIrazrIprekSAbhidhAnAt yuddhaso bhaveti dhvanyate // 17 // // anvaya --- ( yA ] manmathaklezamuktA tvAM pazyantI iTTa vacanarI Asne sA vIrazrIH AkhyAnaM dazamukhapurodhAnavRkSe pavanatanayaM ( pazyantI) unmukhIsatI maithilI iya svAt iti adhyAyana yuddha zauNDaH saH punarapi muniM amaNIt / artha-jA ( voralakSmI ) mana kI sthiratA ko naSTa karane vAle duHkha se rahita hokara tumheM dekhatI huI isa vana ke vRkSa ke nIce sthita hai, vaha
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 pAzvabhyudaya vIralakSmI laukika purANoM meM prasiddha lAnagarI ke udyAna ke vRkSa ke nIce hanumAna ko dekhakara U~kI duI sahIrodA ke samAna ho jAyago isa prakAra sobatA huA yuddha meM pravIna bahu zambarAsura punaH muni (pArzva ) se bolA / saGkhye saGkhyAM subhaTaviSayAM pUrayannasmadIye, hitvA bhIti svamaziyito vIrazayyAM yadA syAH / pratyAsIdatyapihitarasA vIralakSmIstaveSA, tvAmutkaNThocchvasitavayA vIkya saMbhAvya caiva // 1 // sasya iti / asmadIye asmAkamidamasmadIyaM tasmin / sakhye yuddha e / " mRdhamAskandanaM saMrUpam" ityamaraH / subhavaviSaryA suyodhRgocarAm / sa gaNanAm / pUrayan sampUrNa vitanvan / zvaM bhavAn / bhIti bhayam / "bhItibhIH sAdhvasaM bhayam" hiravA muktvA / thathA yadavasaraM / bIrazayyAM bIrazayanam / aghizayitaH suptaH / syAH bhaveH / tadA tatsamaye / eSA vIralakSmI aso vIrazrIH / apahitarasA prakaTitavaGgArarasAM / utkaNThoSchvasitavayA utkaNThayA autsukyena ucchvasitaM vikasitaM hRdayaM yasyAH sA tathoktA "utkaNThotkalike same" ityamaraH / tvAM bhavantam / vIkya dRSTvA / sambhAvya caiva satkRtyApi / pratyAsIvati Asanna mAgacchati // 18 // ambaya - - asmadIye saGkhye subhaTaviSayAM saGkhyA pUrayan tvaM yadA bhIti hitvA vIrazayyAM adhizayitaH syAH tadAtvAM vIkSya sambhASya ca utkaNThova'sitahRdamA apihitaramA eSA pratyAsIdati / artha --- hamAre yuddha meM zUra sainikoM sambandhI gaNanA ko pUrI karate hue tuma jaba bhaya chor3akara vIrazayyA para sooge taba tumheM dekhakara aura satkAra kara utkaNThA se vikasita citta bAlI tathA anurAga ko prakaTa karane vAlI yaha voralakSmI avazya hI ( tumhAre ) samIpa meM AegI / atha mAyAmayI strIsaMhati kalpayan gAnamAvibhaviyati-manye zrotra paruSapacanedUSitaM te maduktAM, vyaktAkUtAM samaraviSayAM saMkathAM no zRNoti / tatpAruSyapraharaNamidaM bheSajaM viddhi geyaM, zroSpatyasmAtparamavahitaM saumya sImantinInAm // 19 // manya iti / te taya zrotraM zravaNam / padavapavanaiH niSThurAnilaH / "niSThuraM paruSam" ityamaraH / DUSitaM ninditaM sat / "UdduSo NoM" ityUt / vyAkU
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 297 prakaTitAbhi prAyAm / samaravizyAM saGgrAmagocarAm / "astriyAM samarAnIkaraNAH " ityamaraH / mayukta bhayoktA zi manye jAne / somba bho sAgho / athavA somyaso mantinInAM saumyAca tAH sImantinyA tAsAM sundara strINAm / somyaM tu sundare saumyadevate" "nArI sImantinI vadhUH" ityamaraH / iyaM shrmmaannmett| zreyaM gAnam / tatpAdapraharaNaM pavanaparuSatva doSanivAraNam / bheSajam aussdhm| "bheSajopadhabhaiSajyAni" ityamaraH / viddhi jAnIhi / aspAvetad gAnAt / ahitam prazastaM sat / paraM - sphuTam / moSpati AkarNamiSyati // 19 // anvaya--somya! te zrotraM maduktAM vyaktatatAM samaravipayAM saGkrAMno zRNoti ( iti ) paruSapavanaH dUSitaM manye / sImantinInAM avahitaM idaM geyaM - pANyapraharaNaM paraM bheSajaM viddhiH asmAt tat zroSyati / I artha- he saumya ! tumhArA kAna mere dvArA kahe gae, vizada abhiprAya vAle yuddha sambandhI samIcIna bhASaNa ko nahIM sunatA hai, ataH ( use ) niSThura vAyuoM se dUSita mAnatA huuN| yaha striyoM kA gAna sunane para kaThora vAyu ke AghAta se utpanna kAnoM ke pAruSya (niSThuratA ) ko dUra karane - vAlI utkRSTa auSadhi jAno / isa auSadhi se tumhArA kAna sunegA / zravyaM geyaM nayanasubhagaM rUpamAlokanIyaM, peyastAsAM vadanasurabhiH spRzyamAprAyamaGgam / kAmAGgaM te samucitamivaM saGkramaM sAnubandhaM, kAntopAntAtsuhRdupagamaH saGgamAtkiJcidUnaH // 20 // zravyamiti tAsAM sImantinI nAm / maM gItam / te tada / zradhyaM zravaNIyam / sAmundhaM sambandhasahitam / nayamasubhagaM netraramaNIyam / rUpaM dehasaurUpyam / AlokanIyam darzanIyam / vavanasurabhiH mukhasugandhaH / peyaM pAtu yogyaH / aGgam avayavaH / spRzyaM spraSTu yogyam / anAya aghAnuM yogyam / kAmAGga kAmAvayavabhUtam / sAnubandhaM sambandhasahitam / anukUlamityarthaH / hRdabhetat / "saGgamaM zatamAnA saMbalAvyayatANDavam / " ityamaraH punnapuMsaka zeSaH / te tava samucita suyogyam / bhavatIti zeSaH / tathAhi kAntopAntAt / kAntayA upAntastasmAt / suhRdupagamaH mitratgamanam / "kAntodantaH suhRdupanataH" iti vA pAThaH suhRdupanataH suhRnmukhena upanataH prAptaH / kAmtovanta kAntAyA udanto - vRttAntastayoktaH / vArtApravRtti vRttAnta udantaH syAt" ityamaraH / saGgamAt samparka | ciDUnaH kimanyUnaH / tadvadevAnandakara iti bhAvaH // Ca ambadha -- tAsAM zrayaM gertha, nayanasubhagaM AlokanIyaM rUpaM peyaH vadanasurabhiH, J
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 pAzvabhyudaya AnAya aGga te samucitaM kAmAGga i sAnubandhaM saGgamaM kAntovAntAt suhRdupagamaH saGgamAt kiJcit kanaH / artha - tumhArI kAntA ko samIpavartI striyoM kA sunane yogya gAna, netroM ko sundara lagane vAlA darzanIya rUpa pAna karane ke yogya mukha kI sugandha, sparzana karane aura sUMghane ke yogya zarIra, tumhArA atyadhika yogya kAmotpatti kA sAdhana hai / yaha gevAdi rUpa nirantarAya paraspara meM milana kAntA ke pAsa mitroM ke Agama rUpa hai jo ki sAkSAt milana se kucha hI kama hai| tAtparya yaha hai ki kAntA ke pAsa mitroM ke Agama svarUpa yaha jo. geyAdi kA sunanA Adi hai vaha sAkSAt milana jaisA hI hai / tasmAdvAsaH kila divyaM tAmbUlaM ca praNayamacirAdyoSitAM mAnayoccaiH / vyarthaklezAM visRja virasAmAryavRtti munInAM, tAmAyuSmanmama ca vacanAdAtmanazvopakartum // 21 // tasmAditi / tasmAt kAraNAt / Arya bhI pUjya | AyuSman prazaMsAya manuH / hai paropakArazlAdhya jIvana ityarthaH / mabhavacanAcca me prArthanAyAzva / aramana svasya / upatu ca paropakAreNAtmAnaM kRtAdisumapItyarthaH / upakArakriyAyAM pratikarmatve'pi rotyAdivat / sambandhamAtravivakSAyAmAtmeti SaSThIvacanaM na virudhyate / klezA niSkalA yAsAm fereet rasarahitAm / sa muninAM vRtti tadyativartanam / visRja tyaja / kisalayamuku paerest | vAsa vastram / 'vastra mAcchAdanaM vAsa: ' ityamaraH / mukhasvANi vadanasyAyi / sukheM sthApyate ityevaM zIlam / kim anardham / tAmbUlaM vITikAm / poSitAM strINAm / praNayaM ca prItimapi / acirAt zIghraNa svaM bhavAn / uccairadhikam 1 mA 1 sambhAvaya / / 21 // anvaya-- AyuSman ! mama vacanAt ca AtmanaH upakasu ca tasmAt yoSita kisalayamRdu vAsaH mukhasthAyi divyatAmbUlaM praNayaM ca acirAt uccaiH mAmaya, munInAM vyartha klezAM tAM virasAM AryavRtti visUja | artha - he AyuSman ! mere vacana ke kAraNa tathA apanA upakAra karane ke kAraNa ( kAntA ke samIpa mitroM ke Agamana rUpa sAkSAt samAgama se kucha kama hone ke kAraNa ) striyoM kA kisalaya ke samAna komala vastra, mukha meM satata vidyamAna divya tAmbUla tathA praNaya kA zIghra hI atyadhika rUpa se.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299. caturtha sarga Adara karo / muniyoM ko usa loka prasiddha vyartha ke kleza se yukta Anandarahita AryavRtti ( sadAcaraga-tapasyA Adi ) ko chor3a do| zreyomArgaH kila munivaraiH sevyate saukhyahetoH, saukhyaM dvadhA surayubatijaM muktilakSmyAzrayaM ca / dUre muktiH sulabhamitaratsevyamanyo'pi vidvAn, khU yAdeyaM tava sahacaro rAmapiryAzramasthaH / / 22 // zreya iti / munivaraiH yatiSThaH / saukhyahetoH sukhanimittam / meyomArgaH mokSamArgaH / zreyo niHzreyamAmulam' ityamaraH / sevyate Agadhyate / kila 'vArtAsambhAvyayoH kila' ityamaraH / tathAhi / maulyaM mukhameva saukhyam / surasusija devavamitAjanitam / muktilasmyAzrayaM ca mokSalakSmI samAzrayaM pati / viSA dvividha bhavatoti zeSaH / mukSi se dUre visr| prsN| iti zeSaH / pAra anyat / sutyuvatirja sukham / mula sukhena lamyate tat / sevyamArAdhyam / evam ityam / tava bhavataH / sahayaraH sahAyaH munIndra ityarthaH / rAmagizrimasya. rAmagireH citrakUTasya Azrame nivAsa tiSThatIti tathovataH / anyopi aparo'ni / na kevala ahamevetyapi zabdArthaH / vijJAna viparivat / ayAta vadet / / 22 / / anvaya-zreyomArga: munivaraiH saukhya hetoH kila sevyate / saukhyaM suravAsija muktilamyAzraya ca ( iti ) dvidhA / TUre muktiH itarat sulabhaM savyaM ( ca ) anyaH api rAmagiryAzramasthaH tava vidvAn sahacaraH evaM dhUvAs / artha-zreyomArga kA zreSTha muni sukha ke lie sevana karate haiN| sukha devAGganAoM ( ke sAtha sambhoga ) se utpanna tathA mokSalakSmI ke Azraya se utpanna ( isa taraha ) do prakAra kA hotA hai / mukti dUra hai / dUsarA devAGganAoM ke sambhoga se utpanna sukha sulabha aura sevanIya hai| rAmagiri parvata para sthita Azrama kA nivAsI tumhArA dUsarA vidvAn mitra( muni ) bhI yahI khegaa| vidyuddhallovilasitanibhAH sampavaracaJcalatvAt, labdhAbhogAH niyatavipadastakSaNAdeva bhogAH / tasmAllokaH praNayini jane sthAsnubhAvavyapAyAvaSyApannaH kuzalamabale pachati tvAM viyuktaH // 23 // vidhuditi / sampanaH zriyaH / caJcalasyAt / vidyuharulIvilasitamibhA: tahielatA dilAsamAnAH / lagyAbhogAH labdhaH Abhogo meSAM te| 'AbhogaH paripUrNatA'
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzmyu daya ityamaraH / bhopaH indriyaviSayAH / tatsamAveSa tatsamayAdeva / nipatavipanaH niyatA vipa dvipattiryeSAM te sathAktAH bhavanti / tasmAt kAraNAt / mamale na vidyate balaM yasya tasmin durbala / prathini praNayo'syAstIti praNasI tarimana premabati / jane loke / syAsnubhAva vyapAyAta sthiratarabhAvastha vyapagamAt / tiSThatItyevaMzIlaH sthAmnuH / 'glAsgrastuH' iti stutyaH / 'sthAsnuH sthirataraH syAn' ityamaraH / avyApama: aprApmavipattiH / 'Apamla ApatyAptaH syAt' ityamaraH / triyuktaH viyogduHkhii| niyukta iti vA pATha: / lokaH janaH / svAm / suzalaM kSemam / 'kuzala kSemamastriyAm' ityamaraH / pRcchati zRNoti / 'dahi yAci kapi pranchi' ityAdinA pRcchatedikarmakatvam // 23 // __anvaya-( yasmAt ) caJcalalAt sampadaH bidyudallIvilasitanibhAH, sandhAmogAH bhogAH tarakSaNAt eva niyatavipadaH, tasmAt abale praNayini bane sthAsnubhAva jyapAyAta amApannaH viyuktaH lokaH khAM kuzalaM pRcchati / ___ artha-[ cUMki ] caMcala hone ke kAraNa sampadAyeM vidyullatA ke sphuraNa ke sadRza haiM, prApta anubhava vAle bhoga usI kSaNa se ho nizcita vinAza ko prApta hote haiM, ataH balarahita aura vasundharA se prema karane vAle Apake citta kI sthiratA na hone ke kAraNa ( tumhAre nAza kI AzaMkA se) atyadhika duHkhI, viyogI vyakti arthAt pUrvajanma kI patnI Apase kuzala pUchatI rahI hai| tabhoktavye svayamupanate zItakaravaM samujomRtyuAghro drutamanupavI vAmamanvicchattItaH / AyuSmatvaM kuzalakalitaM nanvihAzAdhi nityaM, pUrvAzAsyaM sulabhavipadA prANinAmetaveva / / 24 // taditi / itaH etasmAt / mRtyumyAnaH mRtyureva vyAghraH / mRtaM zoghram / anRpavI anupadyate ityevaMzIlastathoktaH anugAmI / vAma pratikUlam / 'vAma pratikUle'pi' iti halAyudhaH / 'vAmo vakra manohare' iti dhanajayaH / avischati abhilaSati / tat tasmAta / svayabhUpanate svayamevApne bhoktavye anubhavanIye vastuni / srotakatvam audAsInyam / samajale vyutsRja / nanu bho sAdho / vaha asminnavasare / kumAlakalitaM kSemayutam / nityaM sthiraM / sAyujmaravaM dIrgha jIvitvam / mAzASi prArthaya / tathAhi sulabhaviparva sulabhAvipado yeSAM teSAM calasampadAm ityarthaH / prANimAm masubhRtAm / etadeva AyuSmasvameva pUrvAzAya pUrvamabhilaSagIyam / syAmiti zeSaH / anvayanyat moktavye svayaM upanate zItakasya samujoH / druta anupavI mRtyU
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 301 dhyAnaH vAmaM adhinchati / itaH kulakalitaM AyuSmatvaM iha nanu ApAdhi / mulabhabipadAM prANinAM etadeva nityam pUrvAzAsyam / ____ artha ki bhogane yogya vastu ( kinnaro) svayaM samIpa A gayI hai, ataH Alasya ko chodd'o| zIghna hI padAnusaraNa karane vAlA mRtyu rUpI vyAghra viparIta abhilApA kara rahA hai| isa kAraNa kuzalatA se yukta dIrghajIvana kI yahA~ nizcita AzA kro| sulabha vipatti vAle logoM ko nitya yahI sarvaprathama AzA karanA cAhie | mA yayA nArIrUpaM darzayati-ito'rdhaveSTitAni saMvA bAlA prathamakathitA pUrvajanmapriyA te, pazyAyAtA rahasi parirasvAnumAI nayasvAth / aGganAGga tanu ca tanunA gADhataptena taptaM, sAreNAstradravamadhiratotkaNThamutkaNThitena // 25 / / seti / te tava / pUrvajanmapriyA prAmbhavakAntA / prathamapitA prAmASitA / saiSA seyam / vAlA yuvatiH / 'nitambinyabalA bAlA' iti dhanajayaH / ApAtA AgatA / pazya prekSasva / 'pAnAmA' ityAdinA dRze: pazyAdezaH / samunA kRzena / magena dehena / tanu ca kRzaM ca / maga deham / gAvataptena bhuzaM saMtaptena zastreNa bApAmbunAH / taptaM virahaduH kho'gAm / asmanavam azruSArAm / 'rodanaM cAsamaya ca' ityamaraH / utkaNThitena utkRSTavedanayA 1 aviratotkaNTham avicchinnavedanAm / anyathAntrayo pAyaH / tanunA kRzena / gAyataptena uSNanareNa / sAlega aneNa sahitaM sAsaM tena / uskaNThitena sajAtotkaNTena / aGgena nijadehena / tanu ca kuza ca / tapta virahadagdham / manAvam azruklinnam / aviratotkaNTham avicchinnasevanam / aGga tvatdeham / ehasi ekAnte / pariramya AliGgya / tvA bhavantam / anumodaM AnukUlyam / nayet prApayet / atra samAnAnurAgiravajJApanAt nAyake nAyikAyA: svasamAnAvasthAtvam / / 25 // anvaya-[yA] prathamakavitA [mA] te pUrvaanmapriyA sA eSA vAlA AyAtAH pazya (sA) tanunA gALataptena sAmraNa utkaNThitena (svena) ana tanutapta anaevaM aviratotkaNThaM [ta] aGga rahasi pariramya tvAM anumodaM nayet / ___ artha-jisake viSaya meM pahale kaha cuke haiM tathA jo tumhArI pUrvajanma kI strI hai, vaha yaha navayauvanavatI strI AyI hai, dekho ! ( vaha durbala ) gAr3ha santapta, azrusahita, utkaNThita apane zarIra dvArA durbala, tape hue, A~suoM se gIle, nirantara tIna abhilASA se vyApta Apake zarIra kA ekAnta meM AliGgana kara tumheM Anandita kregii|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 pAzrvAbhyudaya bUrAgADhapraNayadivaso manmathenAtibhUmi, nIto bibhyattvadabhisaraNAvutsukaH strIjanastvAm / uSNocchvAsaM samadhikatarocchvAsinA dUravartI, sagulpaistaviMzati vibhinA vairiNA ruddhamArgaH // 26 // dureti / dUrAgAhapraNadivasaH dUrAgADho punaH praNayasya vizvAsasya divaso yasya tathoktaH / manmathena madanena / atibhUmi vipattim / mItaH prApitaH / vimyat svadabhisaraNAt tayAbhigamanAt / utsuka: lAlasaH / dUraSatI dUrasthaH navAgantuM zakyata ityarthaH / vairiNA virodhinA / vidhitA devana / 'vidhividhAne devapi' ityamaraH / ruddhamArgaH pratibaddhabA / strIjana: abalAlokaH / samadhikatarocchavAsinA dInizvAsayatA / tAcchIliko gIja / uSNompAsa tInavirahavAsam / "tigma tIkSNaM kharaM tau caNDamuNavazasmRtiH' iti halAyudhaH / tvA bhavantam / taiH saGkalpaiH svasaMvedyamanorathaH / vizati ekIbhavatItyarthaH / / 26 / / anvaya-dUrAgAhapraNavadivasaH samadhikatarocchvAsinA manmathena anibhUmi nItaH svadabhisaraNAt bibhyat, utsukaH, dUravatoM vairiNA ruddhamArgaH strojanaH uSNo cchvAsaM tvAM taH saGkalpaH vizati / / artha-jisakA praNayadivasa sudUra atIta meM nimagna hai, atyadhika rUpa se vRddhi ko prApta kAma ke dvArA jo maryAdA ke atikramaNa rUpa nirlajja avasthA ko pahuMcAyA gayA hai, tumhAre prati abhisaraNa ( gamana ) karane se DaratA huA, utsuka ( vilamba ko na sahane vAlA ), dUra vidyamAna tathA vairI bhAgya ke dvArA jisakA mArga roka diyA gayA hai aisA strIjana virahajvara se santapta hone ke kAraNa uSNa zvAsa bAle tumako (tumhAre andara) una anubhUta manorathoM se praveza karatA hai / so'yaM tvattaH praNayakalikAmAyalabdhvA vilakSA, varAtsevAM taba vitanute pazya sArthoM vadhUnAm / zabdAkhyeyaM yadapi kilate yaH sakhInAM purastAta, kaNe lolaH kathayitumabhUdAnanasparzalobhAt // 27 // sa iti / ya: sakhInAma vayasyAnAM / purastAdage / AmanasparzalobhAta lanmukhasamparka lobhAta madani / zamdAspeyaM zabdena kSeNAkhyeyam uccayimagi / yattadvacanamapIti zeSaH / te taya / karNe zrotre / kathayituM vaktum / losa: alasaH / amRta phila abhavat khasnu / 'lolupe lolubhI lolo lampaTe ghAlase'pi ca' iti yAdavaH / / so'yaM badhUnA strINAm / sArbhaH samUhaH / 'saGghasAryoM tu antubhiH' ityamara
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 303 * tvattaH svatsakAzAt / praNayakaNikAmapi premalezamapi / alabdhvA amavApya / vilakSa vismayopetaH / 'vilakSo vismayAnvita:' ityamaraH / tava bhavataH / sevAM sevanam / dUrAt daviSThAt / vitanute kurute / pazya prekSastra // 27 // anyadha-- yat kila sakhInAM purastAt zabdAkhyeye api ( tat ) Anana sparzalobhAt te karNe kathayituM yaH lolaH abhUt saH ayaM vadhUnAM sArthaH tvattaH praNayakaNikAM api alavA vilakSaH dUrAt eva sevA vitante pazya / artha---jo sakhiyoM ke dvArA zabdoM se kahane yogya bhI hai vaha mukhasparza ke lobha se tumhAre kAna meM kahane ke lie jo caMcala huA vaha yaha striyoM * kA samUha tumase prema kA lezamAtra bho na pAkara vismaya se yukta ho kucha dUra se tumhArI sevA kara rahA hai, dekho / yo'sau strINAM praNayamadhuro bhAvagamyo'dhikAraH, kAmAbhikhyAM dadhadavirataM lokarUDhA prasiddhiH / so'tikrAMta aNaviSayaM locanAbhyAmadRSTasyAmuskaNThAviracitapavaM manmukhenedamAha // 28 // I ya iti / yo'sI / strINAM vanitAnAm / praNayamadhuraH praNayena premNA madhuraH manoharaH / kAmAbhiyAM manmathAbhidhAnam | avirataM santatam | 'satatAnAratAcAntasantatAviratAtigam' ityamaraH / varSAt gharat / bhAvagamyaH cittamaH / adhikAra: niyogaH | lokarUDA laukikI prasiddhiH / prathA strIpuMsayorbhAvavizeSasyaiva kAmasamjheti lokarUvirityarthaH / zravaNaviSayaM zrotragocaram / atikAntaH atItaH | locanA nayanAmyAm / aSTa avalokitaH / atidUratvAntu vilokitu vA azakya ityarthaH / saH adhikAraH / khAm / utkaNThAviracitapavam utkaNThAviracitAni padAni suptiGantazabdAni vAkyAni vA yasya tathoktam / padaM zabde ca vAkye ' iti vizvaH / ivaM vadhyamANaM yoginItyAdikam / sammukhena mama mukhena / Aha bravIti / sa eSa vyavadhAne bUta ityarthaH // 28 // anvaya-yaH asI strINAM kAmAbhisyAM dadhat zravaNaviSayaM atikrAntaH, locanAbhyAM dRSTaH praNayamadhuraH adhikAraH ( yasya ca ) bhAvagamyaH ( iti ) avirataM lokarUtA prasiddhiH maH manmukhena utkaNThAviracita daM idaM Aha / artha - striyoM meM jo yaha kAmadeva isa saMjJA ko dhAraNa karane vAlA, kAna ke viSaya se dUra, netroM se nahIM dekhA gayA aura prema se madhura mAnasika pariNAma hai, aura jisake viSaya meM sadA aisI lokapracalita prasiddhi hai ki vaha kAminiyoM ke abhinayoM se gamya ( jAnane yogya ) hai vaha mAnasika
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 pArvAbhyudaya samAma mere mukhadvArA utkaNThA se race gae padoM se yukta vakSyamANa vAkyasamUha ko kahatA hai| yoginyogapraNihitamanAH kiMtarAM dhyeyazUnyaM, dhyAyasyevaM smara nanu dhiyAdhyakSavedyaM mataM naH / zyAmAsvaMgaM cakitahariNIprekSite dRSTipAtaM, yavatrachAyAM zazini zikhinA bahaMbhAreSu kezAn // 29 / / yoginniti / pogin bhA mune / yogipraNihitamanAH dhyAnakatAnamanAH san / evam evaMvidham / dhyeyAnyaM dhyAnaviSayazanyam / vijJAnAdvaitamityarthaH / kiMtarAma ISadasamApta kiM kiMtarAm / 'agyabaskiliGH' iti tijAm / tasvannityAdinA:vyayam | dhyAyasi smarasi / savAvastudarzanamAha / zyAmAsviti zyAmAtu priyamutAsu / 'zyAmAmahilapAlamA / lasAgobindinIgundrApriyaGgaH phalinI phalI' ityamaraH / aGga vArIm / tathA ca / cakitahariNIprekSita bhItaNIprekSaNe / dRSTipAtaM nayanabyApAram / 'pAtastu erinetunA' iti bhAskaraH / vAzini candra / pakAcchAyAM mukhavAnnim / tathA zikhimAM bahaMbhArepicchasamUheSu / kezAn kacAn / piyA dRSyA / nanu nizcayena / adhyakSavedhaM pratyakSa viSayam / naH asmAkam / mataM pAkimatamityarthaH / smaraH cintaya / saukumAryAdika strIviSayaM dhyAyetyarthaH / anvaya-yogin ! yogiNihisa manAH evaM kiMtarAM dhyeyazUnyaM dhyAyasi ? nanu naH mataM adhyakSavedyaM aGga zyAmAsu, dRSTipAta patisahariNIkSite, vAcchAyAM zazini, kezAna zikhinAM vahabhAreSu dhiyA smara / ____ artha hai yogI ! dhyAna kI ekAgratA se citta ko kyA meM karane vAle tuma isa prakAra kauna sI dhyeyazabhya vastu kA dhyAna kara rahe ho ? he yogI ! hama donoM ke dvArA bahuta Adara ko prApta aura pratyakSa se jAnane yogya (sundara strI ke ) zarIra ko priyaGgulatAoM meM, dRSTipAta ko urI huI magiyoM ke netra vyApAra meM, mukha kI kAnti ko candramA meM aura kezoM ko mayUroM ke paMkhoM meM mana se yAda karo, dhyAna kro| itaH pAdaveSTitAni pazyAmuSminnavakisalaye pANizobhA nakhAnA, chAyAmasmin kurabakavane saprasUne smitAnAm / lIlAmudyatkusumitalatAmaMjarISvasmadIyAmutpazyAmi pratanuSu navIdhIciSu bhrUvilAsAn // 30 // pazyeti / amuSmin etasmin / kurayakavane / bhavakisalaye pratyagraparalave /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga / 'pallavo'strI kisalayam' ityamaraH / pANizobhA istakAmtim / asmiAn sAsUne / etasmin puSpasahite / 'prasUna kusumaM sumam' ityamaraH / kurakhakarane karaNTakavane / nakhAmA kara rahANAm / chAyo dyutim / upakusumitalatAmanjarISu udgacchatpuSpitaklorayu / 'vallarimambarI striyo' ityamaraH / asmavoyAm asmAkaM sambaddhAm / smitAnAm ISajJahisatAnAm / lIsAM bilAsam / pratanuSa svalpA / nISIciSa nadItaraGgaSa / bhUvilAsAn abhaGgavidhIn / atra vAcInAM vizeSaNopAdAne ayuktaguNagrahaNa doSaH / bhU sAmyanirvAhAyamahatvadoSanivAraNArthatvAttasya / tamuphte rsaakre| "dhvanyutpAde gha sotkarSe bhAvoktA doSavAraNAH / ' vizeSaNAdiSaTya nAga muktaguNagrahaH' iti / dhra patAkAnIti paatthe| bhraSaH patAkA havetyupamitapamAsaH / utpa. zyAmi tayAmi / pazya tvamapi prekSasvetyarthaH // 30 / / ambaya-asmadIyo pANizobhAM amugmin navakisalaye ( pakSya ), nakhAnA chAyAM asmin saprasUne navakurabakravane ( pazya ) smitAnAM lIlA udyatkusumitalatAmajaroSu ( pazya ) 5 bilAsAn pratanuSu nadIvIciSu pazya, utpazyAmi / artha-hamAre hAtha ko zobhA ko isa nae pallava meM, nakhoM ko kAnti ko isa puSpita naye kurabaka ke vana meM, muskurAhaTa kI zobhA ko ugate hue phUloM se yukta latA maMjariyoM meM aura bhauhoM ke vilAsa ko nado ko svalpa taraGgoM meM dekho, aisA maiM samajhatA huuN| sAdRzyaM naH sphuTamiti yathA dRzyate sarvagAmi, dhyeyaM sAkSAtsukhaphalamidaM yoginAM kAmadAyi / mithyAdhyAtermuniSu viSaye he tapolakSmi tadvasakasthaM kvacidapi na te caNDi sAvRzyamasti / / 31 / / sAdRzyamiti / caNDi kopane / gaurAditvAt ddo| 'caNDI praNayinI sathA' iti dhananjayaH / 'caNDI kAtyAyanI hinA kopanA strISu sammatA' iti vizvaH / upamAnakathanamAtreNa na kopitatyamityarthaH / hai tapolakSmi tapa evaM lakSmIstatsamvRddhi yoginAM munInAM / kAmavAyi abhISTapradam / sAkSAtmukhaphalaM pratyakSasukhaphalam / isam etata / dhyeyaM dhyAnAham / sarvagAmi mayaMjIvagamanazIlam / iti evam / naH asmAkam / sAvazyam etaddASTAntikasvam / sphuTa vyaktam / yaSA yavat / dRzyate sadata tadiva / muniSu mithyAdhyAte: atattvaSmAnasya / viSaye vidhAnAya / vidhividhAne deve ca' ityamaraH / kvavipi vastuni / ekastham ekatrasthitam / te taba / yuSmadasmadoliGgatvAstriliGgaSu samAnatvam / sAdRzyaM sAmyam / nAsti hanta / 'hana harSe'nukampAyAM vAkyArambhaviSAdayoH' ityamaraH / ato na trivRNomotyarSaH / etAvadana dhyAnavinakaraNe'pi tad dhyAnasya bhaGgo nAstIti vanyantareNAheti bhAvaH // 3 //
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya anvaya - he caNDi tayolabhima ! iti dhyeyaM sAkSAtsukhaphale yoginAM kAmadAyi idaM naH sAdRzyaM yathA sphuTaM sarvagAmi dRzyate tadvat muniSu mithyAdhyAte: vidhaye te sAdRzyaM kvacit ekastham api hanta na asti / artha-he santApanikA tapolakSmI ! (pUrvavartI zloka meM kahA huA) dhyAna ke yogya, sAkSAt sukharUpa phala se yukta, yogiyoM ko abhISTa vastu dene vAlA yaha hamArA sAdazya jisa prakAra spaSTa rUpa se saba jagaha (samasta bAhya padArthoM meM) dikhAI detA hai / vaisA muniviSayaka dhyAna kI viphalatA ko batalAne vAlA tumhArA (tapolakSmI kA) sAdRzya kisI eka bhI bAhya vastu meM nahIM hai| hA dhimmUDhi yadayamRSipaH tvamasAdhyomajAnan, tvayyAsakti muharupagato'smAsvanAdaryabhUccha / cetomayyAM yadanukamitAM dhyAyati preyasI vA, tvAmAlikhya praNayakupitAM dhAturAgaiH zilAyAm // 32 / / heti / yat asmAt / ayam eSaH / RSipaH munIndraH / 'RSiyaMtima nirmokSuH' iti dhanajayaH / tvAM bhavantI / asAdhIm asatIm / ajAnan anavabudhyamAnaH / svayi bhavatyAm / Asarila kAjhAm / mahaH punaH punaH ! upagataH upapAtaH san / almAsu iSTa sambandhiSu / banAsarI apremavAn / abhUt AsIt / ca punaH yat yasmAt / praNayakupitA praNayakopinIm / so bhavantIm / sapolakSmI preyasI vA / prakRSTapriyAmiva ! anumitA anuvAJchitAM san / 'vutam' iti tatyAntaH / ghetomadhyAM khetovikArAmAm / zilAyo zilApaTTe / dhAturAgaiH dhAtaba eva vATavAdaya evaM rAmA ramjanadravyANi / 'ghAturvAtAdi zabdAdi gariphAditvagAdiSu' iti yAdayaH / citrAdirajakadravye lAkSAdI prnnyecchyoH| sAraGgAdo va rAgaM syAdaruNe rakajane pumAn' iti zabdArNave / taH / AlikSya nirmAya / dhyAyali cintayati / tasmAdatoH / mUhi maur3hayam / hA bhika hA viSAdzugatiSu' ku ghigabhartsananindayoH' ityubhayatrApyamaraH / cetaH zilAyo kupitAvasthAyuktA tapolakSmI prakRti prANaghAtubhiviriya dhyAyatIti bhAvaH / / 32 // anvaya-hA | bhUhiM dhik ! yat acaM RSipaH tvAM asAdhvI ajAnan tvayi muhuH zAsakti ugagataH asmAsuH ca anAdarI abhUta, yat (pa) anukamitAM praNayakupito preyasI vA tyA dhAturAgaH cetomayyAM Alikhya dhyAyati / artha-hAya ! mUrkhatA ko dhikkAra ho ! jo ki yaha RSi tuma (tapolakSmI) ko asAdhvI (hona AcaraNa vAlI) na jAnakara tumhAre prati punaH
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 307 punaH Asakti ko prApta huA hai tathA hama logoM (striyoM ke samUhoM ke prati Adara se rahita ho gayA hai, kyoMki prema meM ba~dhI, praNayapita preyasI ke samAna tumhArA dhAnurAga ke samAna anurAgayukta mAnasika pariNAmoM dvArA manonirmita zilA sadRza manobhUmikA para citrita kara pAna kara rahA hai / itaH katicidbhiH pauvighaparavazAyAH striyA dainyaM prAdurbhAvayati--- bho bho sAdho mama kuru bayAM dehi dRSTi prasIda, prAyassAdhurbhavati krunnaardokRtsvaantvRttiH| yoga tAvacchithilaya manAk prArthanAcATukAra rAtmAnaM te caraNapatitaM yAvadicchAmi katum / / 33 / / bho bho ipti / bho bho sAdho bho bho mune / 'mazAbhIkSNyAH ' ityAdinAdiH / mama meM / bayAM kAruNmA / kana, vidhehi : f dAm / . : *damAno bhava / sAghuH muni: sajjanI vA / prAyaH prAcuryeNa / karaNAryAkRta svAntavRttiH prAganA idAnImA kriyate sma AdrIkRtA karuNayA kRpayA prAkRtA madubhUtA svAntasya cittasya vRttirvartanaM yasya saH / kAruNyopazAntacittavRttirityarthaH / bhavati yAvat yatparyantam / prArthanAcATukAra: priyavacanakaraNaH / AtmAnaM mAmabalAm / te muneH pUrvabandhoH / caraNapatitaM pAdayovinitam / katu karaNAya / icchAmi vAJchAmi / tAvat tAvara kAlaparyantam / manAka ISat / yoga dhyAnam / zithilaya vizleSaya // 33 // anvaya-bho bho sAdho ! prasIda, mama deyAM kuru, dRSTi dehi / sAghuH prAyaH karuNAdrIkRtasvAntavRttiH bhavati / yAvat prArthanAcATukAraiH AsmAnaM te caraNapatitaM katu icchAmi tAvat yogaM manAk zithilaya / artha-he sAdhu ! prasanna hoo, mere Upara dayA karo, mere Upara dRSTi 'ddaalo| sAdhu prAyaH karuNA se komala antaHkaraNa ke vyApAroM vAlA hotA hai / jaba taka ( surata kArya ke lie kie jAne vAle ) priya bacana ke prayogoM se apane Apako tumhAre caraNoM meM praNata karane kI icchA karatI hU~ taba taka dhyAna ko thor3A zithila kro| svatsAdRzyaM manasi guNitaM kAmukonAM manohat, kAmAbAdhAM laghayitumatho draSTakAmA vilikhya / yAvatprotyA kila bahurasaM nAtha pazyAmi koNarastrastAvanmuharupacitaiSTirAlupyate me // 34 // tvaditi / ayo anantare / nAtha bho priya / pAvat ydvsre| yAvattAyaJca sAkalye'vadhI mAne'vadhAraNe' ityamaraH / baharasa bahavo rasAH zRGgArAiyo yasmin
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 pArvAbhyudaya tat / kAmukInAM kAminInAm / 'vRSasyantI tu kAmuko' ityamaraH / manohara manoharam / manasi cite| guNitam abhyastam / 'abhyaste guNitAhate' ityamaraH / ) svatsAvRSyaM bhavatsAmyam / STukAmA AlokitukAmA nato / kAmayAdhI kAmagoDAm / lapayitu laghukatum / biliNya likhitvA / prItyA samhASeNa / pazyAmi prekSya / tAvat tadaSama / citaH puna: punaH prdh:| koha: IpaSNa / 'koNaM kanojyAM mandoNaM kaduSNaM triSu tadvati' ityamaraH / atre: adhubhiH / atramaNi zoNita' iti vizvaH / me mama | dRSTi: cakSuH / Alujyate kila niyate kika / tato dRSTi pratibandhAsvapadarzanaM pratibadhyata iti bhAvaH / / 34 // anvaya--azro nAtha ! kAmukonAM manohat manabhi guNitaM tvatpAdRzyaM kAmAbAbA laghayinadaSTrakAmA vilikhya yAvat protmA baharasaM pazyAmi tAvat muhuH upacitaH koSNaH asra me dRSTi: kila Alupyate / artha-anantara he nAtha ! kAminiyoM kI manAhAro mana meM cintita ( abhyasta ) tumhArI pratikRti ko kAmapIr3A ko kama karane ke lie dekhane kI icchA se citrita kara jaba prItipUrvaka bahuta Ananda saM dekhatI hU~, taba taka bAra bAra vRddhi kA prApta garama A~suoM se merI A~kheM Dhaka jAtI haiN| totrAvasye tapati madane puruSabANairmadaGga, talpenalpaM dahati ca muhaH puSpabhedaiH praklapte / tIvApAyA tvadupagamanaM svapnamAtrepi nApaM, rastasminnapi na sahate saGgama bhau kRtAntaH // 35 / / tozreti / / tiivaavsthe| tIvAvasyAyukte / makane manmathe / mabarga mama zarIram / puSpavANaH kusumazaraiH / tapati santApayati sati / puSpabhevaH kupumacchedaiH / pralapse ranita / tatpe zayanatale / muhaH zazvat / amalpaM bahulaM yathA tathA / bahati ca pratapati sati / toSApAyA tIna: agAyo yasyAH sA tapoktA stii| svapnamAnne svapne eva svapnamA tasminnapi / jAyadavasthAyAM tu na cepapIti zeSaH / svapagamanaM taba saGgamam / mApaM nAgamam / Apla vyAptI' iti ghAtolIDa matizAsti' ityAdinA aG / Rro cAtukaH / 'nRzaMso ghAtukaH krUraH' ityamaraH / kRtAto daivam / 'kRtAnto yamasiddhAntadevAkuzalapharmas' ityamaraH / tasminnapi svapnamAtre'pi no ASayoH / 'vAmnAvau hitva' ityasmado nAvAdezaH: / saGgama saMyogam / / sahate na marSati / svapnasaGganirapyAnnayorasahamAnaM devaM mAkSAt saGgati na sahata eveti ani zabdArthaH / / 35 / / anyaya-tIvAvasthe madane madana puSpamAH tapati puSpabhedaiH ca praklAse
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 309 talI analpaM muhuH dahati ( sati ) tIbrApAyA ( ahaM ) svapnamA api tvayupagamana na ApaM / krUraH kRtAntaH nau saGgamaM tasmin api na sahate / / artha-tIna avasthAvAle / marmabhedI ) kAmadeva ke dvArA mere zArIra ko puSpabANoM se tapAne para aura nAnA prakAra ke phUloM se racita kAyyA para bArabAra atyadhika jalAne para marmavyathA janaka biyoga vAlo maiMne svapnamAga ne bhI tumhAre samIpa ne jAgamana prApta nahIM kiyaa| krUra bhAgya hamArA svapna meM bhI milana sahana nahIM karatA hai / itaH pUrvAdhapAdabeSTita pazcAdhaMveSTitAnimAmAkAzapraNihitabhujaM nirdayAzleSahetottiSThAsu svadupagamanapratyayAsthapnajAtAt / sakhyo dRSTvA sapharuNamRduvyAvahAsoM vadhAnAH, kAmonmugdhAH smarayitumaho saMzrayante vibuddhAM // 36 // mAmiti / svapnajAtAt svapnasambhatAt / tvayupagamanapratyayAt tavAgamanavizvAsAt / nirvayAzleSahetoH nirdayAzleSo gAhAliGga sa eva hetustasya dRDhasaMpleSArthamityarthaH / 'hetau hetvathairaH' iti SaSThI / AkAzapraNihitabhujam AkAze niviSaye praNihitI prasAritau bhujo yasminkamaNi tat / uttiSThAsum utyAtumiccham / mo kAminIm / dRSTyA prekSya / sakarANamadhyAvahAsI karuNAsahita mRdu ghyAvahAsi hAsyam | baghAnAH dadhatIti vdhaanaaH| kAmonmugSA: kAmena mUDhAH / salyA vayasthaH / vibuddhA prabuddhavatIm / smayitu svapnAvasthAM zApayitum / saMzrayamte samIpamAgacchanti / aho Azcaryam // 36 / / manvaya-svapnajAtAt sadupagamanapratyayAt nirdayAzleSahetoH AkAzapraNihitabhujaM uttiSThAsu mAM dRSTvA kAmonmugdhAH sakaruNamRduvyAvahAsIM dadhAnAH sakhyaH smarayitu aho mAM thibuddhI saMzrayante / artha--svapna meM utpanna tumhAre samIpa meM Ane ke vizvAsa se gADha AliGgana ke lie AkAza meM hAthoM ko 'phailAe hue, uThane kI icchuka mujhe dekhakara atyadhika vimUr3ha, karuNA se yukta mRdu upahAsa karane vAlI sakhiyA~ Azcarya hai ki smaraNa dilAne ke lie jAgI huI merA Azcaya letI haiM arthAt mere samIpa meM A jAtI haiM | nidrAsanAdupahitaratergADhamAzleSavRttelaMbghAyAste kathamapi mathA svapnasaMvarzaneSu /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 pAzvabhyudaya vizleSarasyAdvihitaruditai rAdhijairAzubodhaiH, kAmossahya ghaTayatitarAM vipralaMbhAvatAram // 37 // nivAsaGgAditi / nidrAsaGgAt nidrAsambandhAt / svapnasandarzaneSu suptasya vijJAnaM svapnaH / suptasya vijJAne / 'darzanaM samame zAstre dRSTI svapnekSaNe savit' iti zabdArNave / svapna iti darzanAni vijJAnAni tathoktAni / khUtavRkSavat sAmAnya vizeSabhAvena sahaprayogaH / teSu / mayA kAntamA / kathamapi mahatavi yatnena / labdhAyAH gRhItAyAH dRSTAyA iti yAvat / upahitarateH pravRddhaprIteH / se tava / gADhaM dRDham / AzleSase AliMganavRtteH / mASajeH punaH pIDAprabhaH / 'pu'syAdhirmAnasIvyathA' ityamaraH / vihitaruvitaiH vihitarodanaiH / lAzubodhaiH zI prabodhaH kSaNanidrAbhaGgairityarthaH / voSaH prabodhe jAgaraNairityarthaH / Azu zIghram | vizleSaH bigamanam / syAdudbhavet / tathAhi / kAmaH manyayaH ru tIna vipralambhAvatAraM viprayogAvataraNam / ghaTayatitarAma utkRSTaM sandarbhamati / AzuprabodhavazAtsvapnajo myAzleSI dRDhaM na prApyata iti bhAvaH / / 37 / / anvaya - nidrAsaMgAt svapnasaMdarzaneSu kathaM api lAyAH upari te gA vizleSaH syAt iti vihitaruditaH bAdhijaiH kAmaH vipralambhAvatAraM ghaTayatitarAm / artha- nIMda ke samparka se svapna darzana meM bar3e kaSTa se prApta, premayukta tumhAre gAr3ha AliGgana vyApAra kA biyoga hogA, isa kAraNa se kie gaye rodana se tathA mAnasika pIr3Ajanya zIghra jAgane se kAmadeva biyoga kI anubhUti ko atyadhika asA karatA hai / tAM tAM ceSTAM rahasi nihitAM manmathenA'smadaGge, tvatsaMparkasthiraparicayAvAptaye bhAvyamAnAm / pazyantInAM na khalu bahuzo na sthalIdevatAnAm, muktAsthUlAstara kisalayedhvathulezAH patanti // 38 // . tAmiti / rahasi ekAnte / asmadaGga asmAkaM zarIraM / manmathena kAmena nihitA sthApitAm kRtAmityarthaH / tvatsamparkasthiraparicaya prAptaye / tatra saMsargasya virAbhyAsaprAptaye / bhAvyamAnAM to tAm vIpsAyAM dviH / ceSTAM vyAvRttim / pazyantInAM sAkSAtkulInAm / spatrovevatAnAM sthaladevatAnAm | 'vAvapyanyaliGgI sthalaM sthaLI' ityamaraH | vanadevatAnAmityarthaH / muktAsthUlAH mauktikAnAMva sthUlAH bhUlezAH vASpavigdavaH / tadakisalayeSu vRkSavallaveSu / Anana calAcalam | azru dhAraNasamAdhiSyate / bahuzo bhUrizaH / na patantauti na khalu kintu patantyevetyarthaH / nizcayenadrayaprayogaH / tathA ca smRtinizvayasiddhArthenan dvayaprayogaH iti / 'mahAtma
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga gurudevAnAmagrupAtaH kSitau yadi / devabhraMzo mahAduHkhaM maraNaM ca bhaved dhruvaM' iti / / 8 / / anvaya-manmayena asmadalne nhasi nihitAM tvatsamparka sthiraparicayAvAptaye bhAgyamAnAM tAM tAM ceSTAM pazyantInA sthalI devatAnAM muphtArathAlA: azule zAH tarukirAla meM pu skhalu bahuzaH na patanti ( iti ) na / artha--kAma ke dvArA hamAre zarIra meM ekAnta meM prasthApita tathA tumhAre samparka se mithara parita' kI prApti meM lie kI gaI usa usa ( samasta ) ceSTA ko dekhatI haI vanadebiyoM kI moliyoM ke samAna sthala A~suoM kI badeM vRkSoM ke pallavoM meM kaI bAra nahIM giratI haiM, aisA nahIM hai arthAt giratI hI hai| bhAvArtha-vRkSoM ke pallanoM meM azrubindu ke girane se kAmukI kA maraNAbhAva sUcita hotA hai / azruoM ke pRthvI para girane se maraNasUcita hotA hai| saMkSipyeta kSaNamiva kathaM doghaMyAmA triyAmA, prANAdhIze vidhivighaTite dUravartinyabhISTa / ityaM kAmAkulitahRvayA cintayanto bhavantam, prANArakhaM zvasimi bahuzazcakravAkIva taptA // 39 // saMkSipyetati / vidhiviTise vidhiSiyojite / abhISTe samohite / prANAdhIyo prANanAyake / varavattini sati / dIrghayAmA dIrghAyAmAH prahAH yasyAH mA birahavevanayA tathA pratoyamAnetyarthaH / triyAmA rAtriH / triyAmA kSaNavA kSapA' ityamaraH / AjhusarayorayAmayodinanyavahArAtkSapAyAstriyAmatA / samiva kSaNakAlaparimANa miva / karya phena vA prakAreNa / saMmipyeta laghukriyet / pratyam anena prakAreNa / kAmAkulitahazyA kAmena AkulitaM bhAntaM hRvayaM cittaM yasyAH sA / pakrayAkoSa ppakavAkavAnileva / taptA virahadagdhA / praraNArakSAstam asupAlakam / bhavanta svAm / cintayansI smarantI satI / bahuzaH bahuvAram / avasimi ucchvAsaM vidadhAmi / / 39 / / __ anyaya-viSivighaTite abhISTe prANAdhIze dUravatinI dIrghayAmA tripAmA kSaNaM ca kathaM sakSipyeta ? itya kAmAkulitahRdayA prANarakSa bhavantaM cintayantI taptA cakravAkI ina bahuzaH svasimi / ___ artha-daiva se alaga kie gae abhISTa prANanAtha ke dUradeza meM sthita hone para lambe paharoM vAlI rAta kSaNamAtra kI taraha kaise choTI kI jAya ? isa prakAra kAma se AkUlita hRdayavAlI prANarakSaka ApakA dhyAna karato huI virahAgni se tapta cakavI kI taraha bAra bAra zvA~sa le rahI huuN|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 pAzvabhyudaya jyotsnApAtaM mama viSahituM notarAM zaknuvasyA:, sarvAvasthAsvaharapi kathaM mandamandAttaH syAt / AcittezaprathamaparirambhodayAditya bhIkSNam, dhyAyAmIvaM madanaparatAsarvacintA nidAnam // 40 // jyotsnApAtamiti / ANi te prathamaparirambhovayAt prANezasya prathamasya parirambhasyAliGgansyodaya udbhavastasya paryantam / 'abhividhau vADyA gAdAGa' iti pammI / 'AGISadarthe'bhivyAptI somArthe dhAtuyogaje / ' 'parirambhaH pariSvaGgaH saMzleSa upagUhanam' ityubhayatrApyamaraH / poranApAtaM candrikApattanam / viSahitu sokuma / notarI : atyarthamAse / mAyAm nikhiladazAsu sarvadetyarthaH / aharapi dinamapi mandamandAtapaM mandamando mandaprakAraH Apa yasmin tat / 'rIdguNaH sadRze vA' zati dviruktiH / 'karmadhArayavaduttareSu' kati karmadhArayavadbhAvAt supo luk / mazvamabhvAtapam atyatyasantApam kasyApiti kena copAyena bhavediti / abhIkSNaM zazvat / navamaparatA sarva cintAnidhAnaM madanaparatAyAH manmathaparatAyAH sarvAzca tArikhamtAzca tAsAM nidhAnaM prathamaM kAraNam / 'nidAnaM svAdikAraNam' ityamaraH / hRdametat / dhyAyAmi manmayasyAze smarAmi // 40 // anvaya- jyotsnApAtaM viSahituM notarAM zaknuvantyAH mama ahaH api sarvAvasthA mandamandAtapaM kathaM syAt iti idaM bhavana paratA sarvavitA nidAna AvitteSaprathamaparirambhodayAt abhIkSNaM vyAyAmi / artha- cA~danI kA prasAra sahane meM atyadhika asamartha mere lie dina bhI ( kAmajanita ) saba avasthAoM meM manda manda prakAza vAlA kaise ho, isa prakAra isa kAmavAsanA se janita samastacitta ke udvega ke kAraNa isako ( dina manda manda prakAza vAlA kaise ho isa bAta ko ) prANanAtha dvArA kie gae prathama AliMgana ke kAla se lekara aba taka nirantara soca rahI hU~ / kAmAvezo mahati vihito kaNThamAbAdhamAne, tvayAsati gatamanugataprANametaddvayaM ca / itthaM cetazcalanayane durlabhaprArthanaM me, gAThoSmAbhiH kRtamazaraNaM tvadviyogavyayAbhiH // 41 // kAmAveza iti / mahati analpe kAmAveze manmathasthAveze tadavasthApraveza satyarthaH / vihitohaka bihitamutkaNThaM yathA tathA AbAvamAne AbhASata ityA bAdhamAn stasmin sati yatharyAta sati / canapane caJcaladRzi anAsakta dRSTA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga visyarthaH / tvayi bhavati / AsaktaM prItigataM prAptam / me mama / cetaH cisam / ghaTulanayane svayi / anugasaprANam anugatA anukalalAM gatAH prAptAH prANA yasya tat / meM atazca / durlabhArthamaM prApyavAcanama alabhyamAnamanorayamityarthaH / etavayaM ca etayordvayamapi / gADomAbhi atitIvAbhiH svadviyogadhyAbhiH bhavadviyoga pIlAbhiH / ityam evam / avAraNam anAtham / kRtaM vihitam / "zaraNaM gRharabhitroH" ityamaraH // 41 // avaya-mahati kAmoveze vihitokAI AnApramAne caTulanayane tvayi Asakti gata anugata prANaM ca / ityaM etadadrayaM durlabha prArthanaM me cetaH mADhoSmAbhiH tvaniyogavyApAbhiH azaraNaM kRtam / artha-atyadhika kAma kI prabalatA dvArA utkaNThApUrvaka kAma kI pIr3A ko utpanna kiye jAne para manohara netra bAle tumameM ( merA mana ) Asakta ho gayA hai tathA usameM vicArane kI zakti kSINa ho gaI hai athavA tumhAre cintana meM lIna ho gayA hai| isa prakAra ina do yAcanAoM vAlA merA mana atyadhika dAruNa tumhAre viraha ke duHkhoM se nirAzraya kiyA gayA hai| tAnaprAkSa madanavivazA yuSmadIyapravRttim, pratyAsAn himavadanilAn kAtarA matsamIpam / bhisvA sadyaH kisalayapuTAndevavAradamANAma, ye tasvIrastutisuramayo dakSiNena pravRttAH // 42 // tAniti / / ye vAyavaH / veSavAtamAgAM devadArubamANAm / kisalapapurAn palla. mapurAn / samaH tatkSaNameva / bhisvA vibhidya / tarakSIrajatisuzmayaH tatpalavAnAM korasUtibhi rasatyamvanaiH surabhayaH sugandhAH / dakSiNena avAcInamArgeNa / pravRttAH nirgatAH / tAn matsamIpaM mama nikaTadezam / pratyAvAsAn pratyAgatAn / himavanilAn himavatsarvasa sambandhino vAtAn himavadacalataH prasthAyino dakSiNasthamalayAcalasya devadArudrumANAM gandhamavApya punarAgatAna vAyUnityarthaH / mavanavivajJA manmathAkrAntA / kAtarA apIravatyaham / "adhIre kAtarasaste bhIrubhIkabhIlukAH ityamaraH / yuSmadoSaprati bhavarasambandhikSemavArtAm / "dozchaH' iti ityaH / "vArtA pravRttitAnta udantaH syAt" ityamaraH / aprAkSam apRccham / "pRccha jIpsAyoluG / / tava kuzalodantaM tAnazuNavamiti bhAvaH // 42 / / __ anvaya-devadArunumAgAM kisalaya puTAn sadyaH bhittvA tatkSIra sa tisurabhayaH ye bakSiNena pravRsAH tAn massamopa pratyAvRttAn himavatilAn madanavivazA kAtarA ( ahaM ) yuSmaghIya pravRtti aprAkSam /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 pAzvabhyudaya artha - devadAru ke vRkSoM ke komalapattoM kI partoM ko tatkSaNa vidIrNa kara unake bahane vAle dUdha se sugandhita jo ( himAlaya kI vAyu ) dakSiNa mArga se bahate haiM una mere pAsa lauTI huI himAlaya parvata kI vAyuoM se kAma se vivaza tathA adhIra maiMne ApakA samAcAra pUchA / iSTe vastunyati paricitaM yattadapyaGganAnAm, prIteturbhavati niyataM yasvadaGgAnurodhAt / AliGgyante guNayati mayA ye tuSArAdriyAtAH, pUrva spaSTaM yadi kila bhavedaGgamebhistaveti // 43 // iSTa iti / yat yasmAddhetoH / guNavati guNosyAstIti guNavAn tasmin guNaviziSTe / iSThe abhimate yastuni / atiparicitam atyabhyastam / tat tabapi iSTavastuni paricitavastudhvapi / aGganAnAM varitAtAm / prIte premNaH / niyarsa nizvitam / hetuH kAraNam / bhavati / tasmAddha etoH / ebhiH etaiH / pUrvaM prAk taba te / aGgaM zarIram / spRSTaM bhavedyavi saMvilaSTaM smAdhcet / kileti sambhAvyametaditi buddhirityarthaH / "vArtAsambhAbhyayoH kila" ityamaraH / te tuSArAtriyAtAH te himavada'calAnilAH / svavaGgAnuroSAt navazarIrAnuvartanAt "anuroSo'nuvartanam" hRtyamaraH / tava zarIraM yathA tathetyarthaH / mayA kAntayA / Aliyante AzliSyante / / 43 / / abhyaya iSTe guNavati vastuni yat ati paricita tadapi maGganAnAM yat niyataM prIteH hetuH bhavati ( tat ) ebhiH taba aGga yadi kila pUrva spRSTaM bhavet iti svadaGgAnurodhAt te tuSArAdi vAtAH mayA AliGgyante / artha --- kAminiyoM ko iSTa guNa vAlI vastu meM jo atiparicita hai vaha bhI yataH nizcita prIti kA kAraNa hotI hai ataH inhoMne tumhAre aMga kA pahale sparza kiyA hogA isa prakAra tumhAre zarIra ke prati anurAga ke kAraNa ve himAlaya kI vAyu mRkSa kAminI ke dvArA AliGgita kI jAtI haiN| tanme vora prativacanakaM dehi yuktaM vRyAzAm, mA kArboma yadi ca rucitaM te tadAbhASyametat / nAtmAnaM bahuvigaNayannAtmanaivAvalambe, tatkalyANi tvamapi titarAM mA gamaH kAtaratvam // 44 // taditi / tat tasmAt / vIra bho dAnavora ! 'zUro vIrazca vikrAntaH ' iyamaraH / me mama kAnnAyAH / yuktaM yuktiyuktam / prativacanakaM pratyuttaram / dehi deyAH / mAm / vRthAzAM vyarthAbhilASavatIm / mA kArSIH mA kRthAH / nanu bho priye /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315. caturtha sarga aham / vigaNayan yogAne satya'maya vihariSyAmIti manasyAvartayan / AtmAnaM mAm / Atmaneva svanena / prakRtyAdimya upasA ruupaanaattRtiiyaa| abalamba dhArayAmi yathAkacimnImAbhItyarthaH / tat tasmAt kAraNAt / lyANi bho saubhAgyavati / 'bahAdeH' iti ddo| anena saubhAgyanAhaM jIvAmItyAzamaH / tvamapi ahamiva bhannasthagi ninAm satyAnA zAma vA sAsaraspara adhIratvam / 'adhIre kAtarasaste' ityamaraH / mA gama: mA gaNcha / gameluGa / ityetAcaH / te tava / yadi / racitaM tres tahi 1 tavA tatsamaye / bhASyaM vaktavyam / evaM vaktumabhilASA cetbrahIti bhAvaH / / 44 / / ____ andhaya-tat vIra me yukta prativacanakaM dahi, mAM pRSAzA mA kArkaH, yadi ca te rupitaM tadA nanu bahuvigaNayan AtmAnaM AtmanA eva avalambai, tat kalyANi tvamapi nitarAM kAtaratvaM mA gamaH 1 ( iti ) etas te AbhASpam / ___ artha-ataH he vIra ! mujhe yogya uttara do, mujhe viphala AzA vAlI mata karo tathA yadi tumheM rucikara ho to 'he priye ! bahuta vicAra karatA huA apane ko Apa hI sa~bhAlatA hU~, isalie he kalyANI ! tuma bhI jyAdA adhIra mata hoo aisA tumheM kahanA caahie| evaM prAyAM nikRtimasuraH strImayomAzu kurvan, vyarthodyogaH samajani munau pratyutAgAtsa duHkham / kasyaikAntaM sulamupanasaM duHkhamekAntatovA, nIcaMrgacchatyupariva vazA cakranemikrameNa // 45 // evamiti / munI pAvanAyeM / asuraH daityaH / evam / prAya bahulAm / 'prAyo bhUmnyantagamane' ityamaraH / strImayI strIvikArAm strIprakRti vA / nikRti pAThmam / 'kusRptimi kRtiH zATyam' ityamaraH / prAzu zIghram / phurvan vitanyan / bhyarthodyogaH niSphalaprayatnaH / samamani samajAyata / pratyuta kiM punaH saH daityaH / duHkhaM vyathAm / aMgAt agamat / tathAhi ekAnta kevalam / atyantamiti vA pAThaH / atyantaM niyatam / mukhaM saukhyam / purupasya upanataM prAptamiti praznaH / ekAntataH niyamena / duHkhaM vA duHkha mAga / kasyopanatam / kintu | dazA sukha-duHskhayoravasthA / cakranemikrameNa cakrasya rathAGgasya nemiratadantazcakram / 'cakraM rathAGga tasmAnta namiH stro sthAtpradhIH pumAn' ityamaraH / tasyAH kramaNa phrabhAH / nIcaradhastAt / uparidha uubpi| gacchati pravartate / jantoH sukhaduHkha paryAvartate / na dhruva bhUte ityarthaH // 45 // anvaya-asuraH munI eva prAyAM strImayoM nikRti kurvan AzuyarthodhogaH
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya samajani pratyut saH duHkha agAt / kasya ekAntaM sukha upanataM ekAntataH dukha vA? cakranemikrameNa dazA nIcaH upari va gacchatti / artha-asura muni ke viSaya meM isa prakAra kI strI viSayaka bhatsanA ( apakAra ) karatA huA soma vila pramAbAlA ho gayA, kintu yaha duHkhI ho gayA / kise lagAtAra sukha ho sukha athadA duHkha hI duHkha prApta huA hai| sukha aura duHkha ko avasthA pahie kI dhurI ke samAna krama se nIce aura Upara kI ora jAtI hai / itaH pUrvArdhapAhaveSTitena pazcAdardhapAdarveSTitam-- yasminkAle samaja ni muneH kevalajJAnasampadhasminbatyo girimudaharanamUni cikSepsurasya / tatkAla sA zaravudabhavaktu kAmetivoccaiH, zApAnto me bhujagazayamAsthite zAGgapANI // 46 // yasminniti / yasmin kAle / daityaH asuraH / aspa pAvatIrthanAthasya / mUrTina mastake / 'bhUrghA nA mastako'striyAm' ityamaraH / vizepsuH kSeptumicchuH / giri parvatam / uvaharat gharati sma / tatkAle tasmin kAle / muneH pAzbanAvasya / kaivalajhAnasampat kaivalyabodhasampattiH / samajani jAyate sma / bAgapANI zArja pANI yasya tasmin viSNo / 'praharaNArasaptamI ca' iti pANizabdasya vikalpataH puurvnipaatH| bhujagazayanAt bhujagaH moSaH eva zamanaM tasmAt / usthite uttiSThate sma utthitaH tasminsati / me mama zApAnta iti / zapanAvasAnamiti / sA zarata zaradRtaH / tatkAlaM zApakAlama / ucca adhikam / vAsukAmA vA vaktukAmA tathoktA vastumicchantIva / vA zabda zvArthe / unbhavat udbabhUva / zaratkAlAvireva hariprabodhanakAlaH tasmin zaratkAlAbau svAminaH kevalazAnaM samajAyateti bhASaH // 46 / / anvaya-pasmin kAle muneH kevalajJAnasampara samani, yasmin daityaH asya mUni cikSepsuH giri ubaharat tatkAle zAGgarANo bhujagazayanAt jasthite meM zAyAntaH iti uccaiH vaktRkAbhAvAsA zarat udbhavat / artha-jisa samaya muni kI kevalajJAna rUpI sampatti utpanna huI aura jisa samaya daitya ne inake sira para paTakane kI icchA se pahAr3a uThAyA usI samaya "viSNu ke zeSa zayyA se uThane para mere / zarad Rtu ke ) zApa kA { pratibandha kA ) anta hogA' isa prakAra mAnoM U~ce svara se kahane kI icchuka vaha zarad Rtu unnati ko prApta huI arthAt prakaTa huii|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 317 vyAkhyA-jisa samaya bhagavAn ko kevalajJAna huA usa caitra mAsa ke samaya meM zaratkAla kA prAdurbhAva huA / bhagavAn pAzrva viSNu ke samAna zyAmavarNa the ataH yaha viSNu ho haiM, isa prakAra logoM ko bhrAnti huii| viSNu cuMki zaratkAla meM zeSa zayyA se uThate haiM ataH logoM ne rAgajhA ki yaha kArtika mAsa hai / isa prakAra caMdramAsa meM bhI dazaradkAla prakaTa huA / jyotsnAhAsaM dizi dizi zarattanvatI prAdurAsIityasthA'sya prahasitumiyAjJAnavRtti durantAm / vaimalyana sphuTamiti dizAM rundhatIvoSNakAlaM, mAsAnatyAnagamaga jo logne bholamiyA // 45 // jyotsneti / zArat zaratkAlaH / tasya kamaTacarAsurasya durantA TuSTo'ntoSaspAstAm duHkhaphalAm / ajJAnavRttim aboghavartanAm / prahasitumiva apahamitumitra / vizikSizi kakubhikakubhi / vAMglAyAM diH / sasvipi dizAsvityarthaH / jyotsnAhAsaM jyotsnaM bahAsastam / tanvatI tanotIti tantratA zatRtyaH / 'mRduk' iti ho / locane nayane / molayitvA nimIlya / anyAn koSAn / canuro mAsAn mAsacatuSTayam / gamaya yApaya / iti patram / vizAm AzAnAm / vaimatyena namatyena / ujyakAla nidAgham / 'nidAgha uSNopayama uSNata USmAgamastapaH' ityamaraH / sphuTa vyaktam / dhatIva AvazcatIva / prAvurAsot prAdu baMbhUva / prakAzamAnA babhUvetyarthaH / 'prAkAzye prAdUrAviH syAt' ityamaraH / SaSNAm RtUnAm trikAlatvenAbhinanAt vArSAkAlAsarbhUtakAradRtoH sakAzAt anyAn himazivirAtmakasya hemantasya caturo mAtAnatotya basantagrISmAtmako nidAghakAlo bhaviSyatIti bhAvaH / / 47 / / anvaya-asya detasya durantatAM ajJAnavRtti prasitumiva jyotsnAhAsaM dizi dizi tanvatI dizA yamalyena 'caturaH ( tvaM ) mIyitvA locane anyAn mAlAn gamaya' iti uSNakAla sphuTa rundhatI iva zarad prAdurAsot / ___ artha--isa zambarAsura daitya kI duSpariNAma yukta jJAnazUnya kriyA kA mAnoM upahAsa karane ke lie cAMdanI rUpa hAsya ko pratyeka dizA meM phailAtI huI dizAoM ko nirmalatA se catura ( tuma uSNakAla ) A~kheM mUda kara anya cAra mAsoM ko bitaao|' isa prakAra garmI ke samaya ko mAnoM spaSTa rUpa se rokatI huI pArad Rtu A gaI / vyAkhyA-caitramAsa meM sUrya ke uttarAyaNa hone se uSNakAla hone para bhI dharaNendra ke dvArA nirmita maNDalAkAra zarIra rUpI zayyA ke UrzvabhAga meM utthita bhagavAn ko zarat ne dekhA to usane samajhA ki yaha viSNu hI
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 pArvAbhyudaya zeSa zarayA se uThe haiM, ataH yaha kAtikamAsa hI hai, aisA samajhakara vaha garmI ke samaya se kahane lagI ki abhI tumhAre Ane meM cAra mAha aura bAkI haiM, ina avaziSTa mAsoM ko tuma A~kha mUdakara bitAo / jAtAkampAsananiyamitaH sAvadhirnAgarAjaH, kAntAM smAha prathamamadhipaM pUjayAvo'dya gatvA / pazcAvAyAM viraha guNitaM taM tamevAbhilASaM, nirvezyAyaH pariNatazaraccandrikAsu kSapAsu // 48 // jAtati / jAtAkampAsananiyamita: jAta Akampo yasya tAtAkampa taya tadAsanaM ca tena nimitaH niyukta: / sAdhiH avadhijJAmasahitaH / mAgarAjaH dharaNendraH / kAgA mAvApIm mA ma ulAmA ra nIm : pAtvaM cAhaM cAvAm / tyadAdirityeka zeSa samAsaH / gatvA yAtvA / prathama pUrvam / aSipaM sarvazam / pUjayAyaH mahayAvaH pazcAvanantaram / pariNatarasamradrikAsu pariNatA prauDhA zarakatra ndrikA zaradindukaumudI yAsAM tAsu / 'candrikA kaumudI jyotsnA' ityamaraH / kSapAsu nizAsu / 'triyAmA kSaNavA apaga' ityamaraH / virahaguNitaM virahe guNitam evamevaM kariSyAta iti manasyAvattita miti bhAvaH / taMtam / vIpsAyAM diH / sarvamityarthaH / abhilASaM tarSam / 'kAmo'bhilASastaSazca' ityamaraH / evaM niyamena / nirvezyASa: bhozyAvaH / 'nivezo bhRti gayoH' ityamaraH // 48 // anyaya-jAtAkampAsananimitaH sAvadhiH nAgarAjaH kAratAM Aha sma 'adhra gatvA prathama atriyaM pUjayAvaH, pazcAt pariNatazara candrikAsu pAsu viraha. -guNita taM eSa abhilASaM niryekSyAvaH / ___ artha-Asana ke kampAyamAna hone se prerita avadhijJAna yukta nAgarAja ( dharaNendra ) ne ( apanI ) strI se kahA-Aja jAkara pahale svAmI pAca jinendra kI pUjA kareM, anantara zarad Rtu kI prauDha cA~danI se mukta rAtriyoM meM viraha se bar3hI huI samasta abhilASAoM kA hama donoM bhoga kreN| pUrvapazcArdhayoravardhaveSTitamevaprasthAne'sya prahatapaTahe divyayAnAvakoNe, kazcitkAntAM tadanugajana: sasmitaM vIkSate sma / bhUyazcAha tvamasi zayane kaNThalagnA purA me, nivAM gatyA kimapi yavatI sasvaraM viprabuvA // 49 // prasthAna iti / prahasapaTahe prahatAstADitAH paTahA pasmin sasmin / vimyomASa
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ paturthaM saga kI divyayAnavimAnairavakIrNe | asya nAgarAjasya / prasyAne gamane / 'prasthAna gamanaM gamaH' ityamaraH / pAtIrthanAthasya kevalajJAnakalyANayAtrAmityarthaH / kaJciskopi / tadanugamanaH tasya anugacchatIti tadanugaH sa cAso janazca tathoktaH nAgendrAnucaraH / 'bhRtyotha bhUtakaH pattiH padAtiH padanA'nugaH' iti dhanamjayaH / kAntA nijaparanom / sasmitaM smitena sahitaM yathA tathA IkSate sma IzAJcakra / bhUyazca punarapi / mAha bamoti / purA purAzabdazcirAtIte / 'syAtprabandha cirAtIte nikadAgAmike purA' ityamaraH / purA pUrvam / zayane zayyAyAma / ye mama / kaNThalagnA galAzliSTA / vaM bhavatI / galabakSasya kamamanyagamanaM na sambhavedityarthaH / nidrA gasthA prApya / kimapi kena vA nimittenetyarthaH / sasvara sazabdam / uccarityarthaH / rudatI rodanaM kurvatI / viprayatA prabodhavasI / asi bhavasi ||49 / / yattavRttaM smarasi subhage mAmupAlandhukAmA, manye svoSakupitamiva meM darzayantI prapAsi / sAntahA~saM kathitamasakRtpacchatosi svayA me, dRSTaH svapne kitava ramayankAmapi tvaM mayeti // 50 / / yattaditi / / subhage mo saubhAgyavati / asakRt bahuzaH / pRSThataH zRNvataH / meM bhama / kitaba bhI dhUrta / tvaM bhavAn / kAmapi kAmapi priyAm / ramayana krIjyam / mayA svapne dRSTosi IkSito'sIti / tvayA kAminyA / sAtahasim antahA~sena sahitam yathA tathA / kadhitaM bhASitam / yakRta par3hatanam / mAm upAlanyukAmA mA hantukAmA / smarasi dhyAyasi / tu punaH / ISaskupitam praNayakophma / me mama / yintIva prakAzayantova | prapAsi pAlayasi / jAne manye / iti pUrvegAnvayaH // 50 / / anvaya--vidhayAnAvakoNe asya prasthAne pravRttapaTahe / sasi ) kazcit tadanu* gajanaH kAntAM sasmitaM bIkSate sma, bhUyaH ca Aha-subhage ! tvaM purA zayane me kaNThasAnA nidrA gatvA kimapi saskaraM rudatI viprabuddhA asi, yat vRttaM tat smarasi, mAM upAlamvukAmA su meM Ipat kupitaM iva darzayantI prapAsi ( iti / manye, basakRt pRcchataH mehe kitava kAmApi ramayan tvaM mayA svapne dRSTaH asi / iti strayA sAntahasiM kathita // 49-50 // ____ artha-divya bAna se prApta isa dharaNendra ke prasthAna ke samaya mRdaMga bajate para kisI unake nevaka ne muskarAkAra kAntA ko dekhA punazca kahAhe sandarI ! pahale zayyA para mere gale se lagakara soI huI tama kisI kAraNa se UMce svara me rotI huI jAga uThI ho, svapna meM jo ghaTanA huI usakA tumheM smaraNa hai, mujhe ulAhanA dene kI icchA se mAnoM mere Upara kucha kopa sA darzAtI huI prApta huI thI aisA meM mAnatA huuN| bAra-bAra mere pUchane para
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 pAzvabhyudaya tumane manda hAsya kara 'he dharta ! maiMne svapna meM kisI strI se ramaNa karate hue tumako dekhA', aisA kahA thA / dRSTvAhIndra sthitamadhijinaM satparya sajAni, prArabhe'sau sabhayamasuro mukta zailopayAtum / ruddhazcaiva dharaNapatinA bho bhavAnmA'payAsI, tasmAnAM kuzalinamabhijJAnadAnAdvivitvA // 51 // dRSTveti / adhijitaM janAdhikRtya pravartamAnaM tathoktaM tasmin / 'labdhapraya' ityAdinAvyayIbhAvaH / jinendrAbhimukhamityarthaH / sthitaM tiSThatisma sthitastam / satyaM satI maryA yasya tam / 'saparyA 'bArhaNA sabhA' sajana saha jAyayA basa iti sajA nistam | 'jAyAyA jAniH' iti bahuvrIhAvAdezaH / mahIndraM gharaNIdharendram dRSTvA prekSya | sAsuraH eSa dezyaH / sabhayaM bhayasahitaM yathA tathA / muktazaila: tyaktavaMtaH san / tanmunIndrasyoparikSeptumuddhRtaM giri muvinikSipyetyaH / apayAtum apagantum / prAraMbha upacakrame / ca punaH / zrI bhavAn hai daitya svam / etasmAt asmAt | abhijJAnadAnAt abhijJAyata iti abhijJAnaM lakSaNaM tasya mAdAnaM vitaraNaM tasmAt / mAM nAgendram / kuzalinaM kSemavantam / viviyA jJAtvA / bhAgyAsIt bhavacchandayogAt zeSamacchetyarthaH / evam ityabhayadAnena | dharaNapatimA dharaNezena / ruddhaH vyavasthApitaH / / 51 / / anvaya-satsapa sajAni ahIndra adhinigaM sthitaM dRSTvA mRtazailaH asuraH sabhayaM apayAtu prAraMbha; etasmAt abhijJAnadAnAt mAM kuzalinaM viditvA bho bhavAn ayAsIt [ iti ] evaM gharaNapatitA ruddhaH ca / artha- samIcIna pujana ke dravya se yukta patnI sahita dharaNendra ko jinendra bhagavAn ke sAmane khar3A huA dekhakara parvata ko chor3a denevAle asura ne bhava sahita bhAganA prArambha kiyaa| isa ( Age ke zloka meM varNita ) pahicAna ke sAdhanabhUta vRttAnta ke pratipAdana se mujhe ( nAgarAja ko ) kalyANakArI jAnakara he zambarAsura tuma mata bhAgo, isa prakAra ( abhijJAnadAna vacana se ) dharaNendra ke dvArA vaha roka liyA gayA / pUrvArdhapAdaveSTitaM pazcArddhArdhiveSTitam- devasyAsya priyasahajakaH pUrvajanmanyabhUstvaM, strIkAmyaMstaM prasabhamavadhIrverakAmyaMstadainam / tatte maudyAtkRtamanucitaM maSitaM na tvayApi mA kaulInAvasitanadhane mayyavizvAsanI bhUH // 52 //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sargaH , devasyeti / pUrNajanmani kamaThacaramarubhUtibhate / asya deva / maNi pAzvatIrtha nAthasya / tvaM bhavAn / priyasahajakaH saha jAyata iti sahajaH sa eva sahakaH priyavAsI sahajakapaca tathoktaH / kamadasAmA priyabhrAtukaH / abhUH abhavaH tavA tatkAle / strIkAmyan stromicchatyAtmana iti / vairAgyan san / tamenaM svAminam / prasabhaM sahasA / 'prasabhastu balAtkAro haThaH ityamaraH / aSaSIH jabanitha / 'vazva hiMsAyAM luG / tat taskArtham / te taSaH / moThyAt ajJAnAtR / vyanucitam ayuktam / kRtamapi vihitamapi / zvayA bhavatA / na marSitaM na zamitam / niraparAdhinaM na vaSAmIti na nizcitamityarthaH / mayi nAgendre / asitanayane asate rakte nayane yasya tasmin sati / kolInAt kule bhavAt kolonAt lokavAdAt / 'syAtkaulInaM | lokajAde yuddhe pavahipakSiNAm' ityamaraH / madhyavizvAsanI bhUH prAganavizvAsanaH idAnImma vizAsano mA bhUriti tathoktam / avizvAsavAnmA bhUrityarthaH // 52 // 321 anvaya -- pUrvajanmani svaM asya devasya priyasahajakaH abhUH / tathA strIkAmyan vaikAmyan [ tvaM ] enaM taM prasabhaM avadhIH / mIyAt anucitaM tat kRtaM svayA api na marSitam | [ ataH ] asitanayane mayi kolInAt avizvAsanI mA bhUH / 1 artha - pUrva janma meM tuma isa deva ke priya bhAI the| usa samaya ( bhAI kI ) strI kI kAmanA se baira karane kI icchA karate hue tumane isa pArzvanAtha jinendra ko jo usa samaya marubhUti thA haTha se mAra ddaalaa| mUr3hatA ke kAraNa aucitya se rahita vasundharA kI abhilASA karma ko bhI tumane nahIM sahA / isa abhijJAna ke dAna se lAla netravAle mujha nAgarAja ke prati (lAla netra vAle nAga vizvAsa yogya nahIM haiM) isa lokanindA ke kAraNa avizvAsI mata hoo| dhikkRtyainaM mahuratha sajUkRtya taM so'hirAjo, bhaktyA bhartuzcaraNayugale prANamatsnehanidhanaH / snehAnAH kimapi virahe hAsinastepyabhogAviSTe vastutyupacita rasAH premarAzI bhavanti // 53 // cIkRtyeti / atha anantare / dhikkRtyeti pAThe / sa ahirAjaH nAgendraH / taM evaM daityam / suhaH punaH punaH / dhikkRtya tadaparAdhodbhAvanena nirbhatsya / atha tamasuram / sakRtya sambandhI nRtya / bhaktyA guNAnurAgeNa / bhatuH ahaMsvAminaH / caraNayupale pAdAravindadvaye / snehanidhmaH snehAcInaH / 'adhIno nighna AyataH' ityamaraH / prANamat praNati sma / atra snehanidhana ityanena nAgendra pakSamAvatyoH prAgbhavedA21
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvabhyuidaya mAnakASThAntargatasya sarpayugalasya pAvanAyena kRtopakAro vyanyate / ma ca dIrgha. kAlaviprakarSAt pUrNamohaliyAhAhAniti / namapi kiMvA nimittam / anyonya vipakarSe mati / hvAsinaH dhvaMsinaH navarAnisyarthaH / snehAn premNaH / AhuH jhunti / tattathAna bhavatItyabhiprAyaH / te'pi te'pi snehAH / mabhogAt virahabhogAt hetoH 1 prasajyapratiSedhe nasamAsa iSyate / iSTe samIhite vastuni / ye upacitarasAH upaSito rasaH svAdo yeSAM te tathoktAH pravRddhataSNAssamta ityarthaH / 'raso gandhara sAsvAde tistAdau viSarAgayoH' iti vizvaH / premarAzI bhavanti snehA'sizayI bhavati / viyogasahiSNusvabhAbante ityarthaH / snehapremNo ravasthAmedAbhedaH / taduktam 'Aloke nAbhilASo rAgasnehI tataH prema / parikSArayogaviyogaviprasambhAzya' iti / etadeva sphuTokRtaM rasAkare 'premAvidRkSoramyeSu tatricantAbhilASaH tatsaGga buddhi, syAsnehaH tatpravaNakriyAH taddhiyogAsaha prama atIva tatsabartanaM zRGgAraH tatsamakrIDAsayogaH saptadhA kramaH iti // 53 / / anyAya-atha enaM taM muhaH vikalpa sajUkRtya saH ahirAjaH bhatu caraNayugale snehanimaH maktyA prANamat ! ( yat ) virahe snehAn hAsinaH Ahu (tat) kimapi / te abhogAt iSTe vastuni upaSitaratA ( sntH)| premarAzI bhavanti / artha-anantara pUrva bhava ke derI isa zambarAsura ko bAra-bAra dhikkAra kara sahAyaka banAkara usa nAgarAja ne bhagavAna pAya jinendra ke donoM caraNoM meM sneha ke adhIna hokara praNAma kiyA [ jo loga ] viraha meM snehoM ko nAzazIla kahate haiM vaha nahIM kahanA caahie| ye ( sneha ) upabhogana hone ke kAraNa abhISTa padArtha meM abhilASa bar3hane ke kAraNa prema ke rAzi rUpa ho jAte haiN| saMkSepAcca stutimuragarATa phartumArabdha bhatuMH, zreyassUte bhavati bhagavanbhaktiralpApyanalpam / zreyaskAmA dhayamata ito bhoginI no'nukUlA mAzvAsyainAM prapamaviraheM zokaSTAM sakhI te // 54 // saMkSepAditi / uragarAT nAgarAjaH / bhatu: tIrthezasya / stuti va stotramaNi / 'stavaH stotraM stutirnutiH' ityamaraH / saMkSepAt samAsAt / kA~karaNAya / Aravya upacakrame / bhagavan bho svAmin / bhavati tvayi / bhaktiH guNAnurAgaH / alpApi mahIyasyapi / amalpaM mahat / zreyaH bhadram / sUte vidadhAti / ataH asmAnArasat / aMkskAmAH zreyobhilASiNaH / vayaM bhAktikAH / te tava / pramamanirahe mAdyakipralamme / zohadaSTAM du:sAkAratAm / prathamabirahovayomamiti vA pAThaH / prathamabirahAdunaH sagnataH zoko yaspAstAm / pUnA samom svamati priyAm /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sargaH 323 bAzyAsya ujjIvya / naH asmAkam / anukUlAm anurUpAm / bhogibhI bhogavatI nAgastrIm / prAptA iti bhASaH // 54 / / anvaya-uraga rAT sakSepAt bhatu': stuti ca katu Arama-bhagavan ! bhavati alpA api bhaksiA anarUpaM zreyaH sUte / ataH prathamavirahe zokadaSTAM naH anukUlAM enA salI bhoginI AzvAsya te vayaM zreyaskAmAH (santaH) itaH (prAptAH) / artha-nAgarAja ne saMkSepa meM bhagavAna jinendra kI stuti karanA Arambha kiyA--he bhagavan / Apake viSaya meM thor3I bhI bhakti vipula puNya ko utpanna karatI hai / ataHprAthamika viraha meM zoka se atyanta pIr3ita hamArI anukUla isa sakhI nAgina palI ko AzvAsana dekara be ( jinakA zarIra jala gayA thA ) hama loga kalyANa ke abhilASI hokara yahAM Aye haiN| bhAvArtha-dharaNendra ne stuti kI ki he bhagavan ! pUrvajanma meM kamaTha ke jIvadhArI tApasa ke dvArA jalAe jAne para Apake dvArA sambodhita hokara hama devayoni ko prApta hue haiN| isa prakAra thor3I bhI bhakti adhika phala ko detI hai | hama logoM kA aura bhI adhika kalyANa ho, aisI bhAvanA se hama loga punaH Apake caraNoM meM namra hokara pUjA ke lie Aye haiM / kamaTha ke jIvadhArI tApasa dvArA jalA dene para nAga-nAginI kA pahale viraha ho gayA thA / anantara devagati meM punarmilana huaa| donoM bhagavAna pArzva ko yUjA karane ke lie Ae / tamevArtha spaSTayatisaiSA sevAM tvayi vivadhati zreyase meM durApaM, yanmAhAtmyAtpadamadhigataM kAntayAmA mayedam / yasmAccainaM tadanucaraNenAhamumanvihAraM, tasmAdastrinayanavRSorakhAsakaTAnivRttaH // 55 // seti / yAmAhAsyAt yasyAH bhakteH sAmathryAt / kAntayAmA vanitayA saha / 'amA saha samIpe va' ityamaraH / mayA phaNI zena / durApaM dudu: khena mApyata iti durApaM prAptumazakyam / ivaM pabam etannAgendra padam / 'padaM vyatrasitatrANasthAnalakSmAni vastuSu' ityamaraH / adhigataM prAptam / yasmAuca kAraNAt / aham ahIzaH / savanuparaNena tasyAH bhamaranukUlAcaraNena / emaM prakRtam / vihAraM lIlAviharaNam / upaman syajan / trinayanakosvAtakUTAt trinayanasya vimevadigIzasya vRSeNa vRSabhena 'sukRte vRSabhe vRSaH ityamaraH / utkhAtA bhavatAritAH kUTAH zikharANi yasya tasmAt / 'kUTo'strI zikharaM zam" ityamaraH / tasmAraneH kailAsAt / nivRttaH ghyAvRtto
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 pAzrvAbhyudaya smi / svadbhamatyaiva prakRtaM bihAra zyayasvA nivasa ityarthaH / saMSA tvaktiH / ke mama / zreyase sukhAya / svayi jinendra / sebA sevanam / jivaSate biti / / 55 / / anvaya-yanmAhAtmyAta mayA kAntayA amA ivaM durApa padaM adhigataM, yasmAta va tadanucaraNena ahaM bihAraM ujman vinamavaSorakhAnakaTAttasmAt adre: nivRttaH sA eSA tvayi sevA vighayataH me zreyase / artha-jisa bhakti ke prabhAva se mujhe patnI ke sAtha yaha kaThinAI se prApta karane yogya ( durlabha ) nAgendra pada prApta huA aura jisake mAhAtmya se bhakti ke anukUla AcaraNa karane ke kAraNa maiM bihAra ( krIr3A ke lie bhramaNa ) ko chor3akara ratnatraya ke dhArI RSabhadeva ke lie nirmita zikhara se yukta mandira vAle usa kailAzaparvata se lauTA huuN| vaha ( dharaNendra ke pada ko pradAna karane vAlI ) bhakti ApakI sevA ( bhakti ) karatI huI mere kalyANa ke lie ho| tanme veva zriyamuparimAM tanvatIyaM tvadaGghayobhaktibhUyAnnikhilasukhadA janmanohApyamutra / kAntAsIralamaghavazAdg2adhnusAM vardhayadbhiH, sAbhijJAnaM prahitavacanastatra yuktarmamApi // 56 // taditi / tat tasmAddha to| deva bho svAmin / uparimAm uttaraphalarUpAm / triya sampadam / tanvatI kurvatI / iha asmin / amatrApi paratrApi / ani bhave / nikhilasukhavA nikhilAni sukhAni davAtIti tathoktA / svavA pramoH tama pAdayoH / padavivaraNo'striyAm" ityamaraH / iyaM bhaktiH guNAnurAgaH / me mama / bhUyAt bhavatu / apayazAs mohanIyAkhyapApavazAt / gahanatAm abhilApukasvam / "gRhanustu gardhanaH / lubdho'bhilASukaH" ityamaraH / barkhayadbhiH eSadbhiH / sAbhimAnaM salakSaNaM yathA tathA / prahitavacanaH prahitakuzalairiti vA pAThaH / prahitaM preSita barna kuzala vA yeSu taiH / tatra saskArya / yuktarapi viziSTarapi / kAntAsagai banitAsaMsargaH / mama bhujagarAjasya / bhalaM paryAptam / anAdikarmavizAta punaH kAMkSAM vardhayantaH / kAntAsaMsargA mA bhUSan / nikhilazreyaskarI tvadbhaktireva bhUyAditi prArthanA 1356 / / anyaya-tata deva ! uparimAM zriyaM tanvatI irya tyA ghayoH bhaktiH iha janmani amutra mapi meM nizcilasukhadA bhUyAt / yukta rani kAntAsaGgatA aghanazAt mama gRhanutAM vardhayadbhiH sAbhijJAna prahitavacanaiH alam / artha-~-ataH he deva ! uttama sampadA ko detI huI yaha Apake caraNoM ko bhakti isa janma aura paraloka meM bhI mere lie saba prakAra se sabadAyo
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sargaH 325 ho / viziSTa hone para bhI kAminiyoM ke saMsarga apane viSaya meM ( caritra mohanIya nAmaka ) pApakarmoM ke vaza merI abhilASA kI vRddhi karate hue lakSaNoM sahita preSita bacanoM se paryApta haiM arthAt anAdi karma ke vaza punaAkAGkSA ko bar3hAte hue kAntAoM ke saMsarga Agena hoN| samasta prakAra ke kalyANoM ko karane vAlI ApakI bhakti hI mere andara vidyamAna ho, aisI Apase prArthanA hai| vyAkhyA--kAminI saMsargoM se kyA lAbha hai tathA kAminI saMsarga ke viSaya se sambaddha aura cAritramohanIya nAmaka pApakarma ke kAraNa merI abhilASA ko bar3hAne vAle pratyabhijJAna sahita preSita vacanoM se bhI kyA lAbha ? arthAt koI lAbha nahIM hai| bhUyo yAce suranuta mune tvAmupAruDhabhaktI, vetye cAsminpraNayamadhurAM dehi dRSTi prasIva / 'cittodyogairanuzayakRtazcAsya gAtrAtprapitsu, prAtaHkundaprasavazithilaM jIvitaM dhArayevam // 57 // bhUya iti / suranuta bho devastuta / mune manyate kevalajJAnena lokAlokasvarUpamiti muniH tatsambodhana he mogIndra / tvAM bhavantam / bhUyaH punaH / yAce prArthayAmi / upArUDhabhaktau samprAptabhajane zaraNa mate ityarthaH / asmin vaityeca etadasure'pi / praNayamA prItikomalAm / buSTi vardhAnam / hi deyAH / prasIda prasanno bhava / anuvAyakRte: pazcAtApavihitaH / cisovogaiH cittodvegairiti vA paatthH| cittodvegaH nijAparAdha smaraNanitamanobhaH / aspa daityasya / gAvAta zarIrAt / prapitsu prapatitumi prapitsu prayiyAsu / prAtaHguNyaprasavazipilaM prabhAtakundakumamamitra zithilaM durlabham / vaM jIvitam etajjIvanam / dhAraNa sthApama / nijAparadhasmaraNAnuzayAt pApabhItezca daityasya gAtrAgniryajjIvittaM pramannadRSTyA mamAzyAsya pAlayeti bhAvaH / / 57 / / anvaya-bho sugnuta mune tvAM bhUyaH yAce prasIda, asmin ca upArUtabhaktI ra tye praNayamadhurA dRSTi dehi; anuzamakRtaH cittogaH prAtaHkunda prasavazithila idagAvAt prapitsujIvitaM dhAraya / / artha-he devatAoM ke dvArA stuti kie gae muni ! tumase punaH yAcanA karatA huuN| prasanna hoo aura isa bar3hI huI bhakti vAle daitya zambarAsura para dayA se madhura dRSTi DAlo, pazcAtApa se kie gae citta ke udvegoM 1. cisoregaiH /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 pArzvabhyudaya ( kie gae aparAdhoM kI smRti se utpanna mAnasika bhayoM) se prAtaHkAlIna kunda ke phUla ke samAna zithila aura zarIra se ko cAhane vAle ) isa jIvana ko tuma ( pArzva nivAraNa karo, bacAo / girane ke icchuka (mRra ghu dhAraNa karAo ( patana se stutyante'sau vyayavadivaH karNAla bharturbhavatyA vadadhiziraH svAM vitatya pramodAt / vyAvavamiti muniM vaktukAmastadAnIM, kaccitsaumya vyavasitamidaM babhrukRtyaM svayA me // 58 // stutyanta iti / svapante stotrAvasAne tavAnoM tatsamaye / asau nAgendraH saumya bho manoharA / "saumyaM tu sundare momadevate" ityamaraH / me mama vA bhavatAM saha / mambu bAndhavakAryam / icam etat payasitam nizcitam / kaccit 1 "kaccitkAmapravedane" ityamaraH / iti evaM vyAtta: vidAritaiH / vaH sukhaM / muni pArzvanAthaM prati / pramovAt praharSAt / bhavaM nizcayena vaktukAmaH bhASitumicchussa / svAM svakIyAm phaNAli phaNAnAmAvalim / sphaTAyAM tu phaNAdvayoH " "vIbhyAlirAvaliH paGktiH" ityamaraH / vitasya vistRtya | bhaktyA anurAgeNa / bhartuH tIrthanAthasya / adhiziraH ziro'dhikRsyAdhiziraH tasmin / "zabda prathA" ityavyayIbhAvaH / vaSat dharan / ucaiH mahat / chatramica Atapatramiva / yazcat virarAja / kamaThakRtopasargavyapohanAya nAgendraH svavikriyayA bhujagaphaNAli tanmastakasyopari vitatAneti bhAvaH // 58 // amba - saumya ! kaccit idaM meM bandhukRtyaM tvayA vyavasitaM iti vyAttaH mantraH tadAnI mUrti vaM vaktukAmaH asau stutyante bhaktyA svAM phaNAli uccaiH pramoza bhartuH viziH dadhat chatra iva vyaracayat / artha - he saumya ! mere isa kArya ko karane ke lie kyA tumane nizcaya kiyA hai ? isa prakAra khule mukhoM se usa samaya muni bhagavAn jinendra se kahane ke icchuka nAgarAja ne stuti ke anta meM bhakti se apane phaNoM kI paMkti ko atyadhika rUpa meM phailAkAra harSa se bhagavAn pArzva ke sira para dhAraNa karate hue mAnoM chatra raca diyA / itaH pAdaveSTitAnyeva ', devI cAsya pracaladalakA lokanetra duvaktrA, divyaM chatra vyaracayadaho dhairyamityAlapantI /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga daityasyAtreyavabhidalane zaktiyoge'pi kattuM, pratyAveMzana khalu bhavato ghoratA kalpayAmi // 5 // devIti / prabalavalakA pracalantaH alakApacUrNakuntAlAH yasyAH sA tathoktA / lolanetrA kole caccale netre yasmAH sA / "lolazcalasatRSNoH " ityamaraH / indudhavA induriya baktraM yasyAH mA induvayatrA / asya nAgendrasya / vevI kAnmA'pi / yat yasmAt / daityasya asurasya / aH parvatasma / tena pAtita. syeti bhaavH| abhivalana vidAraNam / kattu vidhAnAya / zaktiyoge'pi mAmayasambhave'pi / pratyAdezAt prativacanAt / kariSyAmoti pratibhASaNAdityarthaH / "uktirAbhASaNaM vAkyamodazo vacanaM vacaH" iti zabdArNave / bhavataH ananta zani mastava / dhIratAM dhIratvam / na kalpayAmi khalu na mamarthayAmi / ki tahi / pratyuktyA'bhAve'pi nizcinomyeveti bhAvaH / tasmAddha toH aho dhairyamiti / Azcarya dhIratvamiti / mAlapamtI bruvantI / pivyaM divi bhavam / chatram AtapavAraNaM dhyaracayat asRjat / / 59|| __ anvaya--aho dhamam ! yata daityasya adre: abhidalanaM kartuM zaktiyoge api pratpAdezAt bhavata- dhIratAM na khalu kalpayAmi iti AlapantI prabalavakA lolanetrA induvaktrA asya devI ca divyaM chatraM vyaracayat / / artha-oha ! kitanA bar3A dhairya hai ? jo ki daitya zambarAsura dvArA uThAe hue parvata ke khaNDa-khaNDa karane kI zakti hone para bho daitya ke parvata ke Tukar3e karane kA nirAkaraNa karane ke kAraNa Apake dhairya ke viSaya meM mana se bhI nahIM socatI hai| aisA kahatI haI caMcala keza tathA netroM bAlI candramAlI isa dharaNendra kI devI ne divyachatra kI racanA kara dii| ____ bhAvArya-bhagavAna meM itanI sAmarthya vidyamAna thI ki vaha daitya dvArA apane apara pheMke gae parvata ke khaNDa-khaNDa kara sakate the, kintu bhagavAn ne yaha nahIM kiyaa| dharaNendra kI devI ne bhagavAn itane adhika dhairyavAna hai, isakI mana se bhI kalpanA nahIM kI thI ataH zraddhA se usane bhagavAn ke Upara divyachA kI racanA kara dii| tamchAyAyAM samadhikaraca devamutpannabodhaM, baddhAsthAnaM zaraNamakRta tyaktaraH sa daityaH / zreyo'smabhyaM samabhilaSitaM vArivAho yathA tvaM, niHzavo'pi pradhivAsi jalaM yAcitazcAtakebhyaH // 6 // saditi / sacchAthAyo tapornAgendra karaNatacchatrayoH chAyAyAmanAta / samaSikagaSi samadhikApravRddhAruciH kAntiryasya tam / utpannavoSa saJjAtakevalajJAnam /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 pAzvabhyudaya anena tadupasargAvira evaM nAgendra padmAvatIbhyAM phaNAvalicchatradvayaM viracitamiti purANArthaH sUcyate / cAsyAmaM baddhaM zakrAviSThena dhanadena viracitam AsthAnaM samavazaraNaM yasya taM devaM pArzvatIrthanAtham / sa daityaH kamaThacaro'suraH / tyaktaH muktavirodhaH san / zaraNaM rakSitAram / "zaraNaM gRharakSitroH" ityamaraH / akUta akarot / 'DukRJ karaNe' luGi taGa / vArivAhaH meghaH / yAcitaH prArthitaH san / nizo'pi nirgajito'pi / cAtakebhyaH pakSividoSebhyaH / abhilaSitaM vAJchitam / jalam udakam / yathA yadvat pravizati tadvadityarthaH evaM tIrthanAtho bhavAn / asmabhyaM naH / zramaH abhyudayaniH zreyasasampattim / pradizasi pradAtA bhavati / ih para janmani sukhadAtA bhavasIti bhAvaH // 60 / / pratyutkIrNo yadi ca bhagavanbhavyalokaikamitrAt, svataH zreyaH phalamabhimataM prApnuyAdeva bhaktaH / pratyuktaiH ki phalati jagate kalpavRkSaH phalAni, pratyuktaM hi praNamisu satAmIpsitArthakriyaiva // 61 // pratyutkIrNa iti // bhagavan bho pArzvanAtha / bhavataH mAktikajanaH / tvAM pratyutkIrNaH abhyudayAdi sukha mama dehIti prativAkyatkIrNaH / yadi ca cetahi bhablokaikamitrAt bhavyalokAnAM bhaassitukjnaanaam| eka mukhya mitra zreyasukha tasmAt / "lokastu bhuSane jane" "eke mukhyAnyakevalAH" ityubhayatrApyamaraH / tvattaH bhavatsakAzAt / abhimataM vAJchitam / SeyaH phalaM saukhyaphalam / prApnuyAdeSa upalabhetaiveti nizcayaH / tathAhi / karavakSaH suradrumaH / jagate sukRtine lokAya / phalAma abhISTavastUni / pratyukteH dizAmIti pratyuttaraiH / phalati ki niSpAdayati kim / kiM tarhi to satpuruSANAm / praNayiSu vinayavatsu janeSu / IpsitArthakriya abhimatArthapradAnameva / pratyuktaM hi prativacanaM hi kriyA kevalamuptaramityarthaH 1 "nIco vadati na kurute na vadati sujanaH karotyeva / " iti tAtparyam // 61 // anvaya- saH tyaktavairaH daityaH tacchAyAyAM samadhika ruci utpannabodhaM baddhAsthAnaM devaM zaraNaM bhakRta / he bhagavan ! [ yadi pratyutkIrNaH vArivAhaH cAtakebhyaH jalaM yathA yAcita ( sat ) niHzabdaH api asmabhyaM samabhilaSitaM zreyaH pradizami yadi ca bhavya lokamitrAt tvattaH bhaktaH abhimataM phalaM prApnuyAt eva ( hi ) zreyaH / kalpavRkSaH phalAni jagate kiM pratyuktaH phalati ? praNayiSu IpsitArthaM kriyA eva hi satAM pratyuktam / artha-vera ko chor3akara usa daitya ne phaga rUpa chatroM kI chAyA meM adhika kAntiyukta, kevalajJAna ko prakaTa karane vAle, samavazaraNa se yukta
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 caturtha sarga bhagavAna pArzvanAtha tIrthaMkara kI zaraNa lii| he bhagavan ! yadi rAzIbhUta athavA vinazvara megha (jinapakSa meM kevalajJAna se yukta) cAtakoM ko jaise zabda nahIM karake jala detA hai, uso prakAra prArthanA kie jAne para mauna ko dhAraNa kie hae bhI Apa hamalogoM ko abhISTa kalyANa pradAna karate ho / yadi bhabdha jIvoM ke ekamAtra mitra Apase bhakta inTaphala nizcita rUpa se prApta karatA hI hai to zreyaskara hai arthAt yadi Apa mauna hokara bhI kucha dete haiM aura bhakta iSTaphala prApta karatA hI haiM to ApakA mauna zreyaskara hai / kyA kalpavRkSa saMsAra ke lie phaloM ko pratyuktiyoM se ( zabdoM se-utaroM se ) dete haiM ? savinaya yAcakoM ke abhISTa prayojana kA sampAdana karanA hI sajjanoM kA pratyuttara hai / bhAvArya-kalpavRkSa binA kucha bole cupacApa hI saMsAra ke prANiyoM ko phala 6aa hai| isI prakAra samjana puruSa binA bola ho abhilaSita artha ko dete haiN| sahrIkarate kathamapi puro vatti saGghaTe'haM, dUrAdvaktu nikRtibahulaH pApakRr3ha radagdhaH / saujanyasya prakaTaya parAM koTimAtmanyasAdetaskRtvA priyamavisamApanAvAtmano me // 6 // sahIkaH iti / mikRtibalalaH tiraskArapradhuraH / pAThatvabharito vaa| "kusRtinikRtiH zAThyam" ityamaraH / pApakRt pApaM karotIti tathoktaH / dusskrmaasvaan| "hasvasya taka piti kRti" iti tagAgamaH / vevagyaH vareNa cirAnubavirodhena bandhaH santaptaH / pApakaradAgha ityekapadaM thA / pApakRccAsI vairazcattena dAdhaH / mahaM daityapAzaH / salokaH lajjA sahitaH san / durAt viprakRSTAt / pAtu bhASitum / te bhavatastava / puraH agrataH / vapsitu syAtum | kamiva kimiva / saTe udyukto'smi meM / amucitaprArthanAt ayogya yAcanAt asaGgAt niHsaGgAt / Atmana' svasya / apriyam upekSAtmakam / etat vakSyamANakAryam / kRtvA nivarya / prArami svasmin / saujanyasya sAzrutvasya / parI koTim atyantaprakarSam / "phoTo saGlyAprakarSayoH" ityamaraH / prakaTaya prAdurbhAvaya / "upakAriSu yaH sAdhuH sAdhutvaM tasya ko gunnH| apakAriSu yaH mAdhuH sa sAdhuH sabirucyate" iti vacanabalAt / apakAriNi mayyupakAraM vidhAya sujanatvaM yajati bhAva: / / 62 // anvaya-sahIkaH nikRtibahalaH pApakRt vairadagdhaH ahaM te puraH vatti katha
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzrvAbhyudaya bhapi sATe / vakta dUrAt / Atmani asaGgAt (te) anucitaM (me) priyaM etat ke prArthanAn kRtvA AtmanaH saujanyasya parAM koTiM prakaTaya / ____ artha-lajjAyukta, apakArabahula, pApakArI, vaira se jale hue hRdaya vAlA maiM (zambarAsura) Apake sAmane jisa kisI prakAra (bar3e kaSTa se) baiThane kA yatna kara rahA huuN| (Apase kucha) kahanA dUra rahe | apane zarIra ke prati nirAsakta hone ke kAraNa Apake ayogya aura mere yogya isa kArya ko merI prArthanA ke kAraNa karake apane saujanya ke utkRSTa prakarSa koM (tuma-pAva) prakaTa kro| atrANaM mAmapaghRNamatiprauDhamAyaM durIhaM, pazcAttApAcaraNapatisaM sarvasattvAnukampa / pApApetaM kuru sakaruNaM svAya yAce vinamraH, sohAdviA vidhura iti vA mayyanukrozabudhyA // 3 // atrANamiti / sarvasArakAmukampa sarveSu sattveSu anukampA yasya tasya samboghanam / "navyAsanyanamAmeSu matvamastrI ta jantuSa" ityamaraH / aba idAnIm / vinamraH namanazIlaH san / "nam kamyaja" ityAdinA ratyaH / tvA bhavantam / "svAmI dvitIyAyAH" ini tvAdezaH / yAce prArthaye / sauhArvAta suhadbhAvAt / / vidhura iti vA vidhura / viyukta iti haitorvA / "vidhurastu pravirilaSTaH / " "iti hetu prakaraNe" ityubhayatrApyamaraH / mayi viSaye / manukrozapuramA kA anukampA matyA ghA! "kRpA dayA'nukampA syAdamukrozo'Si" ityamaraH / apavRNaM jhyArahitam / "kAruNyaM karuNA ghRNA" ityamaraH / kAruNyaH karamA palA' tymrH| atiprotamAye prabuddhamAyam / kurohaM suceSTAbhiprApam / "imsa kAkSA spRhA tui vAmchA lipsAmanorathaH" ityamaraH / ekacAttApAta anusApAt / prakRtadoSasmaraNodbhUtacitta santApAdityarthaH / caraNapatitaM pAdayorAnatam / atrANam avAraNam | "prApta trANaM rakSitamavitaM gopAyita va guptaM ca" ityamaraH / mAm asurapAzam / pApApeta duSkarmarahitam / sakaruNaM karuNayA mahitam / ra vihi // 63|| ___anvaya-masattvAnukampa ! vinamraH ahe tyA adya sakaruNaM yAce / sauhArdAta yA, vidhura iti bhavyanukozabuddhyA yA atrANaM apaghRNaM ati prauDhamAya durIha pazcAttApAs gharaNapatitaM mAM pApApenaM kuru / artha--he prANimAtra ke prati dayA rakhane vAle ! vinamra hokara maiM ( kamaTha kA jIva ) tumase Aja dInatA sahita yAcanA karatA huuN| sauhArdra
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sagaM 331 se athavA yaha vidhura ( pApa se bhayabhIta yA duHkhAkula ) hai, aisA vicAra kara mere prati anukampA bhAva rakhakara azaraNa, nirdaya, atyanta prauimAyA yukta, duSTAbhilArI ( evaM ) pazcAtApa ke kAraNa caragoM meM gire hue mujhe pApa rahita kro| itthazAraM kamaThamanujaH svApakAraM pramArjana, bhUyaH smAha prakaTitamahAbhogabhogondragUDhaH / lokAlAvI nava iva ghano deva dharmAmbuvarSamniSTAndezAndhicara jalapa prAvRSA sambhRtazrIH // 64 / / ityakAramiti / ityaMkAram ityameva ityaGkAram / "varNAtkAraH" iti svArthe kAra tyaH / anena prakAreNa / kamaThavanujaH kamaTacarAsuraH / svApakAraM svanakRtApakRtim / pramArjana zAlayan / bhUyaH punH| Aha sma vIti sma / ''agastipaJca" ityAdinA NazpratyayaH / AhAdezazca / deva bho sarvajJa / jalA he saddharmAmRtAmbhoda / prAvRSA varSAbhiH / "striyAM prAvuda striyAM bhUmni varSAH'' ityamaraH / sambhUtazroH prApta zobhaH / naSaH navInaH / ghana iva megho yadvan tat / prakaTitamahAbhogabhonorakhapUna: prakAzito mahAbhogoM nAgazarIra pasya tathokaH / cA sI bhogIndra zrI tena gUTaH saMkRtaH / lokalAmI jgtsntosskaarii| dharmAmbu varmAmRtam / varSana siJcana / iSThAna samIhitAn dhezAm janapadAn / vicara vihara zrIvihAroghato bhavetyarthaH atra bhogIndra gurutvena prAvRtaMjaladIpamA dharmAmbuvapitana jaladasambuddhizca nizcIyate / loka lAditvam iSTadezavihArazca ubhayatra samAveva / anvayakamaThadanujaH ityanAraM svApakAra pramArjana bhUyaH Aha sma-'deva jalada prAkhUSA sambhRtazrI navaH dhanaH iva dharmAmbuvarSana lokAlAdI prakaTitamahAbhogabhogIndragUDhaH iSTAn dezAn vicr| artha-kamaTha ke jIvadhArI zambarAsura ne isa prakAra apane apakAra kA prakSAlana karate hue punaH kahA--he deva ! ( saddharma rUpI amRta ke lie) megha ( ke samAna ) varSA Rtu ke kAraNa samRddha zobhA se sampanna hote hue nae medha ke samAna dharmarUpa jala kI varSA karate hue loka ko AlAdita karane vAle, jisane vistRta phaNoM ke samUha kA prakaTa kiyA hai aise dharaNendra se zarIra ko Dhake hue Apa iSTa dezoM meM vicaraNa kareM / yattanmautayAdabahubilAsataM nyAyamulladhya vAcAM, tanme mithyA bhavatu ca mune duSkRtaM ninditasvam /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 pAvAbhyudaya bhaktyA jinavinamasaH pAparyatatprasAkSat, mA bhUvevaM kSaNamapi sakhe vidhatA viprayogaH // 65 / / yaditi / sattasmAt kAraNAt / mune bho sarvajJa / mauDhapAta azAnAt / gyArya nasanamArgam / ullaGghya me mama / vAco vacasAM yat yaha bilasitaM bahulaM vihitam / tat nindita saM nindita stho yasya tat tathoktam / "svI jhAtAvAtmani svaM trivalpIve svo'striyAM dhane' ityamaraH / duSkRtaM ca pApamapi / upasargAjita miti poSaH / 'aho duritaduSkRtam' ityamaraH / mithyA asat abhAvarUpamityarthaH / bhavatu astu / jina bho vijayin / trayoviMzati tIrthakara paramadeva / sakhe bho mitra / pAzvaM bho pAvajina / bhaktyA guNAnurAgaNa / pAdau caraNAmbho rahe / viSamataH vinamatIti vinamastasya namaskurvataH namasyato vaa| ye mama / sAsApAt tayoH pAdayoH prasAdAt prasannatvAt / "prasAdastu prasannatA" ityamaraH / evam ityam / vicutA vidobodhasya / viddhAne jJAtaritriSu" ityamaraH / "chuta' dIptau" trivantaH / sayA samyagjJAnenetyarthaH / viprayogaH vizleSaH / kSaNamapi alpakAlamapi / mA bhUta mA jani // 65 // pAdaveSTitAni samAptAni / / anyaya-mune jina pArzva sakhe ! yat mauLayAta' nyAyaM ullaGghya me vAcAM bahuvilasitaM bhaktyA pAdau vinamataH me tatprasAdAt tat mithyA bhavatu, nindita svaM (meM) duSkRtaM ca (mithyA bhavatu) / evaM kSaNaM api viyatA viprayogaH mA bhUt / / ___ artha hai muni, mitra pArzva jinendra ! mUr3hatA ke kAraNa nyAya kA ullaMghana kie hue maiMne jo vANI se aneka prakAra kI ceSTA kI, anurAga se Apake donoM caraNoM meM jhuke hue mujha zambarAsura kI Apake donoM caraNoM ke prasAda se vaha ceSTA mithyA ho| jo svayaM gahita (nindita) hai, aisA merA pApakarma bhI mithyA ho| isa prakAra kSaNabhara bhI merA AtmasvabhAvarUpa samyagjJAna se viyoga na ho / itaH katipayAni cUlikApadyAnyAha-- anunayati satItthaM bhaktinamraNa mRrjA, kamaThadanujanAthe nAgarAjanyasAkSAt / dhruvamanuzayataptAdvairabandhazcirAtaH, sma galati nijacittAtsantatAzrucchalena // 66 // anunayasIti / nAgarAjammasAkSAt nAgAnAM rAjAnaH kharagendrAH teSAmapatyAni nAgarAjanyAH / "jAtau rAjJaH" iti yaH / "yeno'yeM" iti itpanoluka / teSAM mAgakumArANAM / sAjhAt pratyakSataH / mUbhiSito rAjanyaH / "sAkSAtpratyakSatu
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga 333 lyayoH" ityamaraH / kamaThavajanAce kamaJcarAsuranAyake / bhaktina bhaktyA namanazIlena ittham anena prakAreNa / anunayati sati anunIyatyanunayan tasmin rAti praNAmAdivinayazIle sati / anuzayataptAt pazcAtApena santasAt / nijacittAt svahRdayAt / vizataH cirAtprAptaH vairabandhaH virodhasambandhaH / santatAlena pravRddhavAmAmbuvyAjena / " padaM vyatikaraM lam" iti dhanaJjayaH / dhruvaM nizcayena galati sma cavyati sma // 66 // anvaya - nAgarAjanyasAkSAt kamaThadanujanAyeM bhaktinamraNa mUrdhnA itthaM anunayati sati anuzaya taptAt nijacittAt cirAttaH barabandhaH mantanAzrucchalena vaM galati sma / artha- sarpAdhirAja ke samakSa kamaTha ke jIvadhArI daityanAtha ke bhakti se namrIbhUta sira se isa prakAra prArthanA karane para pazcAtApa se santapta usake citta se cirakAla se calA AyA vairabhAva nirantara ( girate hue ) A~suoM ke bahAne nizcita rUpa se gala gayA / kevalajJAnAntaramudbhUtAnatizayAnabhidhAtumupakramate 1 atha surabhisamIrAndolitaiH kalpavRkSaiH, samamamaranikAyAH puSpavRSTi vitenuH / aviralanipatadbhiH sthavimAnainiruddhA, nava jalada vilipte vaikSya tAsau tadAdyauH // 67 // atheti / aba anantare / amaratikAyA devasamUhAH / surabhisamoramndolitaiH surabhiNA prANatarpaNayuktena samIreNa vAyunA Andolile kampitaH / kalpavRkSaH suranumaiH / samaM sAkam | puSpavRSTi prasUnavarSaNam / vitenuH varSuH / tavA tadavasare / aviralanipatadbhiH avirala nirantaraM nipatantyavatarantIti tayoktAstaH / sthevimAnaH svarvyomayAneH / " svarge pure ca loke svaH" ityamaraH / nivaddhA vyAptA / aso dyauH / etannabhaH / "dyodiyo dve striyAmatram" ityamaraH / navajala vilipteva pratyagrameghena leSite / aikyata dRzyata // 67 // artha -- atha surabhisamIrAndolitaiH kalpavRkSaH samaM nikaranikAyAH puSpavRSTi vitenuH / tadA avirala nipata i- svairvimAnaH niruddhA aso dyo: navajaladanilimA ikSyata / artha - anantara sugandhita vAyuoM ke ka~pAe gae kalpavRkSoM ke sAtha deva samUhoM ne phUloM kI varSA kii| taba nirantara ur3ate hue divyavimAnoM se rokA gayA yaha AkAza naye megha se lIlA gayA sA dikhAI dene lagA / 1. viliptavekSyatA /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzvabhyudaya vizeSa - yogirAd paNDitAcArya ne avirala nipatadbhiH kA artha nirantara uttarate hue kiyA hai| 334 sapadi jaladamuktaiH sAndra gandhAmbupAtemaMdhupagaNavikIrNe rAzvasatkSmA kSatoSmA / viyati madhuramuccairdundubhInAM ca nAdaH, surakaratalagUDhAsphAlitAnAM jajumbhe // 68 // sapadIti / jalavamuktaH vArivAheNa vRSTaH madhuparNavikarNaH madhupAnAM amarANAM gaNaiH zviHtrikIrNaiH vyAptaM / sAmAnyAnyupAtaH nirantaraiH gandhena yuktAnAmambUnAM pAlaiH sekaiH / satoSmA kSataH kaSmA yasyAH sA zAntoSNA va bhUmiH | 'kSmAnirmedinI mahI' ityamaraH / sapadi zIghram / bhavavasat udajIvat / sasyAdizobhAvatI babhUvetyarthaH / vithati AkAze / surakaratalagUDhA sphAlitAnAM surakaratala: nirjarapANitale: gUDhaM / guptam asphAkhitAnAM tADitAnAm kundubhInAM bherINAM 'merI strI dundubhiH pumAn / ityamaraH / nAzca ninado'pi / madhuraM zrutisukhaM yathA tathA / uccairadhikaM / baju ju bhate sma // 68 // anvaya-- jaladamuktaiH madhudhagaNa vikIrNeH sAndragandhAmbupAta: kSmA sat viyati surakaratalagUDhAsphAlitAmAM dundubhonAM tAH madhuraM u artha -- meghoM se chor3e gae, phaile hue bhauroM ke samudAya se yukta, ghane, * sugandhita jala kI dRSTi se vinaSTa tApa vAlI pRthvI zIghra hI sukhI ho gaI tathA AkAza meM devatAoM ke hAthoM se ekAnta meM tADita dundubhiyoM kA madhura zabda atyadhika rUpa se bar3ha gayA 1 vizeSa - pogirAT paNDitAcArya ne Azvasat kA artha udjIvat kiyA hai aura isakA tAtparya yaha batalAyA hai ki pRthvI dhAnyAdi kI zobhA se - yuksa ho gii| savida Azva jajRmbhe / iti viditamahaddhiM dharmasAmrAjyamindrAH, jinamavanatibhAjo bhejire nAkabhAjAm / zithilita vanavAsAH prAktanoM projjhya vRti, zaraNamupayayustaM tApasA bhaktinamrAH // 69 // itIti / kathitopalakSaNAt catustriMzadatizayeH / viditamaddhiM viditA pratItA * mahatI RddhiH sampadA yasya tam / dharmasAmrAjyaM saMsArasamudre magnAn jansUn utya
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sargaH 335 uttamamokSa sukhe dharatIti sthApayatIti dharmastasya sAmrAjyaM samAbhAvo yasta jinaM pAvatIrNepavaram 1 nAkabhAjAM nAkaM svarga bhajantIti nAkamAjasteSAmabha rANAm indrAvaryAH / avanatibhAjaH avanati praNamataM bhajantIti tathoktAH santaH / mejire siSevire / tApasAH jaTilAdayaH kuliGginaH / praktima prAgjAtAm / zrutim AparaNam / prokya vihAya / zithikita vanavAsA: vikliSTavipina vilayAH / bhaktisanAH bhaktyA namanazIlAH / taM tIrthezinam / zaraNaMrakSaNam | upapramuH zrayanti sma / jaTilAbaya: kutAmasAH nijakA manale niSphalasva' nizcinvantaH / tapomahimnA prAptodayaM pArzvatortharaM tatapolamadhukAmAH zaraNaM yayuriti bhAvaH / taduktaM samantabhavasvAmibhiH / 'vanIkasaH svayamavarUpa buddhayaH / zamopadezaM pAraNaM prapedire / pati praNAyakaH samagramoya phulAMbarAMzumAna // 69 // anvaya iti viditamaddhi dharmasAmrAjya jinaM anati mAma. nAkanAmAM indAH bhejire / zithilitavanavAsAH sApasAH prAktanoM vRddhi projasya bhaktinamrAH ( santaH ) te zaraNaM yayuH / artha - isa prakAra jinake aizvarya kA sabhI logoM ko jJAna hai, jo dharmasAmrAjya se yukta haiM aise jinendra bhagavAn ko praNAma karate hue devendroM ne sevA kii| vanavAsa ko zithilakara tApasa apane ( paMcAgnitaparUpa ) pUrva AcaraNa kA parityAga kara bhakti se namra ho unakI zaraNa meM A ge| - vyAkhyA - jaTilAdi kunApasa muni zarIra ko kaSTa dene vAle tapa ko vyartha jAnakara jisa tapa kI mahimA se jinakA udaya huA thA aise pAca tIrthaMkara se unakI tapolabdhi kI prApti ke icchuka hokara unakI zaraNa meM A gae / atha bhagavAnAcAryaH svAbhiprAyaprakAzapuraHsaraM kRtimupasaMharan bhaGgalAziSamAha iti viracitametatkAvyamAveSTya meghaM, bahuguNamapadoSaM kAlidAsasya kAvyam / malinitaparakAvyaM tiSThatA vAzazA bhuvanamavatu vevassarvadA'moghavarSaH // 70 // itIti / kAlidAsasya kAlidAsanAmnaH kave / meghaM kArya meghadutAvabandham / ASTya veSTayitvA / iti evam / viracitaM vihitam / bahuguNaM bahavo mAdhuryAdayaH guNA yasmin tat / apavocam apagatA alakSaNAdayo dopA yasmAttat / etatkA - pAva diyAbhidhAnaM kAvyam / AzAkum AcandrAvadhinisyamityarthaH / mastimita
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 pArvAbhyudaya parakA malinilaM kastiM parakAmyaM bheghasandezo yathA tathA / tiSThatAta nivasatu / amoghavarSa: kAvyakastu' priyaziSyaH baMkApurAdhipaH / pakSe amoghaM saphalaM varSa pRSTiH yasya saH / vevaH prabhuH / pakSa meSaH / 'devo rAzi sure ambude' iti nAnAparanamAlAyAm | bhuvanaM jagat / sarvadA sarvasmin kAle ! avasu pAtu / 'aba rakSaNe loT / / 70 // anvaya-iti bahuguNaM apadoSaM malinitaparakAvyaM kAlidAsasya kAvya AveSTya viracitta etat ( malinitaparakAvyaM ) kASyaM mApAmA tiSThatu / amISavarSaH devaH sarvadA bhuvanaM avatu / / ____ artha-isa prakAra bahuta guNavAle, doSoM se rahita, jisane dUsare kAvyoM ko malina kara diyA hai aise kAlidAsa ke meghadUta nAmaka kAvya ko ( Adi meM, madhya meM athavA anta meM eka yA do paMkti se ) veSTita kara racA gayA yaha pAvabhyuidaya nAmakA kAya aba taka candramA hai taba taka rahe / amAdhavarSa mahArAja sadaiva pRthvI kI rakSA kreN| etatkAvyaprabhavameva saprapaJcamAha--- zrIvIrasenamunipAdapayojabhRkSaH, zrImAnabhUdvinayasenamunirgarIyAn / taccoditena jinasenamunIzvareNa, kAvyaM vyadhAyi pariveSTitameghabUtam // 7 // ityamoghavarSaparamezvaraparamaguru zrIjinasenAcAryaviracitameghadUtadeSTitaveSTite pAparvAbhyudaye bhagavarkavalyavarNano nAmaH caturthaH sargaH / / 4 // zrIvIrasenesi / movI rasemamanipAvapapojamA vIrasemasvAso munizca vIrasenamumiH thiyopalakSitastathoktaH pAdAveva payoje pAdapoje zrIvIrasenamumaH pAdapayoje tathoSate bhRGga iva mRgaH zrISIrasainamUnipAvapayogayoH bhaGgastathoktaH / garIyAn gurutaraH / zrImAntapolakSmIvAn / dhinayasenamuniH / niyasenanAmA yatiH / abhUta babhUva / sammohitena tena sadharmaNA vinayasena muninA boktiH preritastena / jinasenamunIzvareNa munInAmIzvarastayoktaH jinasenaeghAso jinasena iti vA munI. pavarastena / pariveNTisameSataM pariveSTitam AkrAnta meSadUtaM tamnAmakAdhyaM pena yasayomatam / kAmyaM etatpApampadayasa kAvyam / myaSApi makAri / / 71 / / anvaya-ityamoghavarSa paramezvara paramaguSa zrI jinasenAcAryaviracitameSadUta reSTite pAzrvAmmukhaye tavyAkhyAyAM ca suboSikApAyAM bhagavaravalyavarNano nAmaH caturthaH sargaH / / 4 / / zubham