Book Title: Karmagrantha Part 6
Author(s): Devendrasuri, Shreechand Surana, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Marudharkesari Sahitya Prakashan Samiti Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090244/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nAmaka 215 karma grantha [SaSTha bhAga] mUla, zabdArtha, gAthArtha, vizeSArtha,viSecana evaM TippaNa pAribhASika zabdakoSa Adi se pukta vyAkhyAkAra marudharakesarI, pravartaka sva, muni zrI mizrImalajI mahArAja sampAdaka zrIcanda surAmA 'sarasa' devakumAra jaina prakAzaka zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti jodhapura-vyAvara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti ke vibhinna uddezyoM meM se eka pramukha evaM racanAtmaka uddezya hai-jainadharma evaM darzana se sambandhita sAhitya kA prakAzana karanA / saMsthA ke mArgadarzaka paramazraddhaya pravartaka sva. zrI marudharakesarIjI mahArAja svayaM eka mahAna vidvAna, Azukavi tathA jana mAgama tathA darzana ke maMza aura unhIM ke mArgadarzana meM saMsthA kI vibhinna lokopakArI pravRttiyAM Aja bhI cala rahI hai / gurudeva zrI sAhitya ke marmajJa bhI the aura anurAmI bhI the / unako preraNA se aba taka hamane pravacana, jIvana caritra, kAvya, Agama tathA gambhIra vivecanAtmaka anekoM granthoM kA prakAzana kiyA hai| aba vidvAnoM evaM tattvajijJAsu pAThakoM ke sAmane hama karmagrantha bhAga 6 kA dvitIya saMskaraNa prastuta kara rahe haiN| karmagrantha jaina darzana kA eka mahAn grantha hai| isameM jaina tattvajJAna kA sarvAMga vivecana samAyA huA hai / ... sva. pUjya gurudevazrI ke nirdezana meM jaina darzana evaM sAhitya ke suprasiddha vidvAna sampAdaka zrIyuta zrIcandajI surAnA evaM unake sahayogI zrI devakumArajI jaina ne milakara isa gahana grantha kA sundara sampAdana kiyA hai| isakA prathama-saMskaraNa san 1976 meM prakAzita huA, jo kaba kA samApta ho cukA, aura pAThakoM kI mAMga nirantara Ato rahI / pAThakoM kI mAMga ke anusAra samiti ke kAryakartAoM ne pravartaka zrI rUpacandajI mahArAja evaM upapravartaka zrI sukanamunijI mahArAja se isake dvitIya saMskaraNa ke lie svIkRti mAMgI, tadanusAra gurudevazrI kI svIkRti evaM preraNA se aba yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM prastuta hai / AzA hai, karma siddhAnta ke jijJAsu, vidyArthI Adi isase lAbhAnvita hoNge| vinIta : mantrI zrI marudhara kasarI sAhitya prakAzana samiti Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta ___ jaina darzana ko samajhane kI kujI hai-'karmasiddhAnta' / yaha nizcita hai ki samagra darzana evaM tattvajJAna kA AdhAra hai AtmA kI vividha dazAoM, svarUpoM kA vivecana evaM usake parivartanoM kA rahasya udghATita karatA hai 'karmasiddhAnta' / isalie jainadarzana ko samAptane ke lie 'karmasiddhAnta' ko samajhanA anivArya hai / karmasiddhAnta kA vivecana karane vAle pramukha granthoM meM zrImada devendrasUri racita karmagrantha apanA viziSTa mahatva rakhate haiN| jaina sAhitya meM inakA atyanta mahattvapUrNa sthAna hai| tattvajijJAsu bhI karmagranthoM ko Agama kI taraha pratidina adhyayana evaM svAdhyAya kI vastu mAnate haiN| karmagnanthoM kI saMskRta TIkAeM bar3I mahatvapUrNa haiN| inake kaI gujarAtI anuvAda bhI ho cuke haiN| hindI meM karmagranthoM kA sarvaprathama vivecana prastuta kiyA thA vidvadvareNya manISI pravara mahAprAjJa paM0 sukhalAlajI ne / unakI zailI tulanAtmaka evaM vidvattA pradhAna hai| paM0 sukhalAlajI kA vivecana Aja prAyaH duSprApya sA hai| kucha samaya se Azukatriratna gurudeva zrI marudhara kesarIjI mahArAja kI preraNA mila rahI thI ki karmagranthoM kA Adhunika zailI meM vivecana prastuta karanA cAhie / unakI preraNA evaM nidezana se yaha sampAdana prArambha huaa| vidyAvinodI zrI mukanamunijI kI preraNA se yaha kArya bar3I gati ke sAtha Age bar3hatA gayA / zrI devakumArajI jaina kA sahayoga milA aura kArya kucha samaya meM AkAra dhAraNa karane yogya bana gyaa| isa sampAdana kArya meM jina prAcIna grantha lekhakoM, TIkAkAroM, vivecanakartAoM tathA vizeSataH paM0 zrI sukhalAlajI ke granthoM kA sahayoga Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta huA aura itane gahana grantha kA vivecana sahajagamya bana skaa| maiM ukta sabhI vidvAnoM kA asIma kRtajJatA ke sAtha AbhAra mAnatA zraddheya zrI marudharakesarIjI mahArAja kA samaya-samaya para mArgadarzana, zrI rajatamunijI evaM zrI sukanamunijI kI preraNA evaM sAhitya samiti ke adhikAriyoM kA sahayoga vizeSakara samiti ke vyavasthApaka zrI sujAnamalajI seThiyA kI mahRdayatA pUrNa preraNA va sahakAra se grantha ke sampAdana-prakAzana meM gatizIlatA AI hai, maiM hRdaya se AbhAra svIkAra karU-yaha sarvathA yogya hI hogaa| _ vivecana meM kahIM aTi, saiddhAntika bhUla, aspaSTatA tathA mudraNa Adi meM azuddhi rahI ho to usake lie maiM kSamAprArthI hU~ aura haMsabuddhi pAThakoM se apekSA hai ki ve snehapUrvaka sUcita kara anugRhIta kreNge| bhUla sudhAra evaM pramAda parihAra meM sahayogI banane vAle abhinandanIya hote haiN| basa isI anurodha ke sAtha dvitIyAvRtti "karmagrantha" bhAga 6 kA yaha dvitIya saMskaraNa chapa rahA hai| Aja sva. gurudeva hamAre bIca vidyamAna nahIM haiM, kintu unake dvArA, pradatta jJAna nidhi, Aja bhI hama sabatrA mArgadarzana kara rahI hai / gurudevazrI ke pradhAna ziSya upapravartaka zrI sukanamunijI usI jJAna jyoti ko prajvalita rakhate hue Aja hama sabako preraNA evaM protsAhana de rahe haiM, unhIM kI zubha preraNA se "karmagrantha' kA yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca rahA hai / prsnntaa| vinIta -zrIcanda surAnA 'sarasa' Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mukha jaina darzana ke sampUrNa cintana, manana aura vivecana kA AdhAra AtmA hai / AtmA sarvatantra svatantra zakti hai| apane sukha-duHkha kA nirmAtA bhI vahI hai aura usakA phala bhoga karane vAlA bhI vahI haiM / AtmA svayaM meM amUrta hai, parama vizuddha hai, kintu vaha zarIra ke sAtha mUrtimAna banakara azuddha dazA meM saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai / svayaM parama AnandasvarUpa hone para bhI sukha-duHkha ke cakra meM pisa rahA hai| ajara-amara hokara bhI janma-mRtyu ke pravAha meM baha rahA hai / Arya hai ki jo AtmA parama zakti sampanna hai, vahI dIna-hIna, duHkhI, daridra ke rUpa meM yAtanA aura kaSTa bhI bhoga rahA hai| isakA kAraNa kyA hai ? jainadarzana isa kAraNa kI vivecanA karate hue kahatA hai-AtmA ko saMsAra meM bhaTakAne vAlA karma hai / karma hI janma-maraNa kA mUla hai kammaM ca jAI maraNassa mUlaM - bhagavAna zrI mahAvIra kA yaha kathana akSarazaH satya hai, tathya hai| karma ke kAraNa ho yaha vizva vivizva vicitra ghaTanAcakroM meM pratipala parivartita ho rahA hai / IzvaravAdI darzanoM ne isa vizvavaicitrya evaM sukha-duHkha kA kAraNa jahAM Izvara ko mAnA hai, vahA~ jainadarzana ne samasta sukha-duHkha evaM vizvavaicitrya kA kAraNa mulataH jIva evaM usakA mukhya sahAyaka karma mAnA hai / karma svatantra rUpa se koI zakti nahIM hai, vaha svayaM meM pudgala hai, jar3a hai| kintu rAga-dveSa vazavartI AtmA ke dvArA karma kiye jAne para ve itane balavAna aura zaktisampanna bana jAte haiM ki kartA ko bhI apane baMdhana meM bAMdha late haiN| mAlika ko bhI naukara ko taraha nacAte haiN| yaha karma kI bar3I vicitra zakti hai / hamAre jIvana aura jagata ke samasta parivartanoM kA yaha mukhya bIja karma kyA hai, isakA svarUpa kyA hai ? isake vividha pariNAma kaise hote haiM ? yaha bar3A hI gambhIra viSaya hai| jainadarzana meM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . karma kA bahuta hI vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai| karma kA sUkSmAtisUkSma aura atyanta gahana vivecana jaina AgamoM meM aura uttaravartI granthoM meM prApta hotA hai / vaha prAkRta evaM saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa vidvadbhogya to hai, para sAdhAraNa jijJAsu ke liye durbodha hai| thokar3oM meM karma siddhAnta ke vividha svarUpa kA varNana prAcIna AcAryoM ne gUMthA hai, kaNThastha karane para sAdhAraNa tattva-jijJAsu ke liye acchA jJAnadAyaka siddha hotA hai / karmasiddhAnta ke prAcIna granthoM meM karmagrantha kA mahatvapUrNa sthAna hai| zrImad devendrasUri racita isake pAMca bhAga atyanta dI pannAparNa hai| inameM jainadarzanasammata samasta karmavAda, guNasthAna, mArgaNA, jIva, ajIba ke bheda-prabheda Adi samasta janadarzana kA vivecana prastuta kara diyA gayA hai / grantha jaTila prAkRta bhASA meM hai aura isakI saMskRta meM aneka TIkAe~ bhI prasiddha haiN| gujarAtI meM bhI isakA vivecana kAphI prasiddha hai / hindI bhASA meM isa para vivecana prasiddha vidvAna manISI paM0 zrI sukhalAlajo ne lagabhaga 40 varSa pUrva taiyAra kiyA thaa| vartamAna meM karmagrantha kA hindI vivecana duSprApya ho rahA thA, phira isa samaya taka vivecana kI zailI meM bhI kAphI parivartana A gayA / aneka tattva jijJAsu munivara evaM zraddhAlu zrAvaka parama zraddhama gurudeva marudhara kesarIjI mahArAja sAhaba se kaI varSoM se prArthanA kara rahe the ki karmagrantha jaise vizAla aura gambhIra grantha kA naye DhaMga se vivecana evaM prakAzana honA caahie| Apa jaise samartha zAstrajJa vidvAna evaM mahAsthavira santa hI isa atyanta zramasAdhya evaM dhyaya-sAdhya kArya ko sampanna karA sakate haiN| gurudevazrI kA bhI isa ora AkarSaNa huA aura isa kArya ko Age bar3hAne kA saMkalpa kiyA / vivecana likhanA prAram kiyaa| vivecana ko bhASA-zailI Adi dRSTiyoM se sundara evaM rucikara banAne tathA phuTanoTa, AgamoM ke raddharaNa saMkalana, bhUmikA, lekhana Adi kAryoM kA dAyitva prasiddha vidvAna zrIyuta zrIcandajI surAnA ko -- .. -... - ... -.--- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (=) sauMpA gyaa| zrI surAnAjI gurudeva zrI ke sAhitya evaM vicAroM se atinikaTa samparka meM rahe haiM / gurudeva ke nirdezana meM unhoMne atyadhika zrama karake yaha vidvattApUrNa tathA sarvasAdhAraNa jana ke lie upayogI videna taiyAra kiyA hai| ve eka dorghakAlIna abhAva kI pUrti ho rahI hai| sAtha hI samAja ko eka sAMskRtika evaM dArzanika nidhi naye rUpa meM mila rahI hai, yaha atyadhika prasannatA kI bAta hai / mujhe isa viSaya meM vizeSa ruci hai / maiM gurudeva ko tathA saMpAdaka bandhuoM ko isako sampUrti ke lie samaya-samaya para prerita karatA rhaa| pAMca bhAgoM ke pazcAt yaha chaThA bhAga Aja janatA ke samakSa A rahA hai| isakI mujhe hArdika prasannatA hai / yaha chaThA bhAga pahale ke pAMca bhAgoM se bhI adhika vistRta banA hai, viSaya gahana hai, gahana viSaya ko spaSTatA ke lie vistAra bhI bhavazyaka ho jAtA hai / vidvAna sampAdaka baMdhuoM ne kAphI zrama aura aneka granthoM ke paryAlocana se viSaya kA talasparzI vivecana kiyA hai| AzA hai, yaha jijJAsu pAThakoM kI jJAnavRddhi kA hetubhUta banemA | dvitIya saMskaraNa Aja lagabhaga 13 varSa bAda "karmagrantha " ke chaThe bhAga kA yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca rahA hai / ise aneka saMsthAoM ne apane pAThyakrama meM rakhA hai / yaha isa grantha kI upayogitA kA spaSTa pramANa hai| kAphI samaya se grantha anupalabdha thA, isa varSa pravartaka zrI rUpacandajI mahArAja sAhaba ke sAtha madrAsa cAturmAsa meM isake dvitIya saMskaraNa kA nizcaya huA, tadanusAra grantha pAThakoM ke hAthoM meM hai / bAja pUjya gurudevazrI hamAre madhya vidyamAna nahIM haiM, kintu jahA~ bhI haiM, unakI divya zakti hameM preraNA va mArgadarzana detI rahegI / iso zubhAzApUrvaka pUjya gurudevazrI kI puNya smRti ke sAtha ...... 1441 -upapravartaka sukanamuni Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! prastAvanA 'saptatikA prakaraNa' nAmaka chaThA kasaMgrantha pAThakoM ke samakSa prastuta karane ke sAtha karmagranthoM ke prakAzana kA prayatna pUrNa ho rahA hai| etadarthaM 'zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti' ke saMcAlakoM-sadasyoM kA hama abhinandana karate haiM ki samaya, zrama aura vyayasAdhya gauravazAlI sAhitya ko prakAzita kara jaina vAG maya kI zrIvRddhi kA unhoMne stutya prayAsa kiyA hai / pUrvaprakAzita pA~ca karmagranthoM kI prastAvanA meM karmasiddhAnta ke bAre meM yathAsambhava vicAra vyakta kiye haiM / yahA~ karmagranthoM kA paricaya prastuta hai / karmayoM kA mahatva jaina sAhitya meM karmagranthoM kA mahatvapUrNa sthAna hone ke bAre meM itanA sA saMketa kara denA paryApta hai ki jainadarzana meM sRSTi ke kAraNa ke rUpa meM kAla, svabhAva Adi ko mAnya karane ke sAtha karmavAda para vizeSa jora diyA hai| karma siddhAnta ko samajhe binA jainadarzana ke anta rahasya kA parijJAna sambhava nahIM hai aura karmatatva kA viziSTa jJAna prApta karane ke lie prArambhika mukhya sAdhana karmagranthoM ke sivAya anya koI nahIM hai / karmaprakRti, paMcasaMgraha Adi karmasAhitya viSayaka gaMbhIra graMthoM kA abhyAsa karane ke lie karmagranthoM kA adhyayana karanA atyAvazyaka hai / isIlie jaina sAhitya meM karmagranthoM kA sthAna ati gaurava bharA hai / ( 11 ) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 } karmagraMthoM kA paricaya isa saptatikA prakaraNa kA karmagranthoM meM krama chaThavAM hai / isake racayitA kA nAma ajJAta hai / isa grantha meM bahattara gAthAeM hone se gAthAoM kI saMkhyA ke AdhAra se isakA nAma saptatikA rakhA gayA hai| isake kartA Adi ke bAre meM yathAprasaMga vizeSa rUpa se jAnakArI dI jA rahI hai| lekina isake pUrva zrImada devendrasUri viracita pA~ca karmagranyoM kA saMkSipta paricaya prastuta karate haiN| ___ zrImad devendrasUri ne kramazaH karmavipAka, karmastava, baMdhasvAmitva, SaDazIti aura zataka nAmaka pA~ca karmagranthoM kI racanA kI hai| ye pAMcoM nAma grantha ke viSaya aura unako gAthA saMkhyA ko dhyAna meM rakha kara anyakAra ne diye haiN| prathama, dvitIya aura tRtIya karmagraMtha ke nAma unake varNya viSaya ke AdhAra se tathA caturtha aura paMcama karmagranya ke nAma SaDazIti aura zataka una-una meM Agata gAthAoM kI saMkhyA ke AdhAra se rakha gaye haiN| isa prakAra se karmagranthoM ke pRthaka-pRthaka nAma hone para bhI sAmAnya janatA ina karmagranthoM ko prathama, dvitIya, tRtIya, caturtha aura paMcama karmagrantha ke nAma se jAnatI hai| ___ prathama karmagrantha ke nAma se jJAta karmavipAka nAmaka karmagrantha meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi karmoM, unake bheda-prabheda aura unakA svarUpa arthAta vipAka athavA phala kA varNana dRSTAntapUrvaka kiyA gayA hai| ___ karmastava nAmaka dvitIya karmagrantha meM bhagavAna mahAvIra kI stuti ke dvArA caudaha guNasthAnoM kA svarUpa aura ina guNasthAnoM meM prathama karmagrantha meM varNita karmaprakRtiyoM ke bandha, udaya aura sattA kA varNana kiyA gayA hai| tIsare baMdhasvAmitva nAmaka karmagrantha meM gatyAdi mArgaNAoM ke Azraya se jovoM ke karmaprakRti-viSayaka bandhasvAmitva kA varNana kiyA gayA hai| dUsare karmagrantha meM guNasthAnoM ke AdhAra se bandha kA varNana Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA gayA hai, jabaki isameM gatyAdi mArgaNAsthAnoM ke AdhAra se bandha svAmitva kA vicAra kiyA hai / SaDazIti nAmaka caturtha karmagrantha meM jIvasthAna, mArgaNAsthAna, guNasthAna, bhAva aura saMkhyA-ina pAMca' viSayoM kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| ina pAMca vibhAgoM meM se Adi ke tIna vibhAgoM meM anya sambandhita viSayoM kA varNana kiyA gayA hai / antima do vibhAgoM arthAt bhAva aura saMkhyA kA varNana anya kisI viSaya se mizritasambaddha nahIM haiN| donoM viSaya svatantra haiN| zataka nAmaka paMcama karmagraMtha meM prathama karmagraMtha meM varNita prakRtiyoM kA dhra babandhI, adhra babandhinI, dhra vodaya, adhra bodaya Adi aneka prakAra se vargIkaraNa karane ke bAda unakA vipAka kI apekSA se varNana kiyA hai / usake bAda ukta prakRtiyoM kA prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga bandha kA svarUpa aura unake svAmI kA varNana kiyA gayA hai| anta meM upazamaNi aura kSapakaneNi kA vizeSa rUpa meM kathana kiyA hai| AdhAra aura varNana kA krama zrImad devendrasUri ke pAMca karmagranthoM kI racanA ke pahale AcArya zivazarma, candraSi mahattara Adi bhinna-bhinna AcAryoM dvArA alagaalaga samaya meM karma-viSayaka chaha prakaraNoM kI racanA kI jA cukI thI aura ukta chaha prakaraNoM meM se pAMca ke AdhAra se zrImad devendrasUri ne apane pAMca karmagranthoM kI racanA kI hai| isIlie ye karmagrantha 'navIna karmagrantha' ke nAma se jAne jAte haiN| prAcIna karmagranthakAroM ne apane granthoM meM jina viSayoM kA varNana kiyA hai aura varNana kA jo krama rakhA hai, prAyaH yahI viSaya aura varNana kA krama zrImad devendrasUri ne rakhA hai / inakI racanA meM mAtra prAcIna Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagnanthoM ke Azaya ko hI nahIM liyA gayA hai, balki nAma, viSaya, varNana-zailI Adi kA bhI anusaraNa kiyA hai / navIna karmagranthoM kI vizeSatA prAcIna karmagranthakAra AcAryoM ne apane-apane granthoM meM jina-jina viSayoM kA varNana kiyA hai, ve hI viSaya navIna karmagranthakAra AcArya zrImad devendra sUri ne apane granthoM meM varNita kiye haiN| lekina zrI devendra sUri racita karmagnanthoM kI yaha vizeSatA hai ki prAcIna karmagranthakAroM ne jina viSayoM ko adhika vistAra se kahA hai, jisase kaNThastha vArane vAle abhyAsiyoM ko aruci honA sambhava hai, unako zrI devendrasUri ne apane karmagranthoM meM eka bhI viSaya ko na chor3ate hue aura sAtha meM anya viSayoM kA samAveza karake sarala bhASA paddhati ke dvArA ati saMkSepa meM pratipAdana kiyA hai| isase abhyAsa karane vAloM ko udAsInatA athavA aruci bhAva paidA nahIM hotA hai| prAcIna karmagranthoM kI gAthA saMkhyA krama se 168, 57, 54, 86 aura 102 haiM aura navIna karmagraMthoM kI kramazaH 60, 34, 24, 86 aura 100 hai| cauthe aura pAMcaveM karmagranthoM kI gAthA saMkhyA prAcIna karmagranthoM jitanI dekhakara kisI ko yaha nahIM samajha lenA cAhie ki prAcIna cauthe aura pAMcaveM karmagrantha kI apekSA navIna caturtha aura paMcama karmagrantha meM zAbdika antara ke atirikta anya kucha nahIM hai, kintu zrImad devendrasUri ne apane prAcIna karmagranthoM ke viSayoM ko jitanA saMkSipta kiyA jA sakatA thA, utanA saMkSipta karane ke bAda unakA SaDazIti aura zataka ye donoM prAcIna nAma rakhane ke vicAra se karmagranthoM ke abhyAsa karane vAloM ko sahAyaka anya viSayoM kA samAveza karake chiyAsI aura sau gAthAe~ pUrI kI haiM / caturtha karmagrantha meM bheda-prabhedoM ke sAtha chaha bhAboM kA svarUpa aura bheda-prabhedoM ke varNana ke sAtha saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta ina tIna prakAra kI saMkhyAoM kA varNana kiyA hai tathA paMcama karmagrantha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - T ( 15 ) meM uddhAra, addhA aura kSetra ina tIna prakAra ke patyopamoM kA svarUpa dravya, kSetra, kAla aura bhAva- ye cAra prakAra ke sUkSma aura bAdara pudgala parAvartI kA svarUpa evaM upazamazreNi tathA kSapakazreNi kA svarUpa Adi navIna viSayoM kA samAveza kiyA hai| isa prakAra prAcIna karmagranthoM kI apekSA zrI devendrasUri viracita navIna karmagranthoM kI mukhya vizeSatA yaha hai ki ina karmagranthoM meM prAcIna karmagranthoM ke pratyeka avi viSaya kA samAveza hone para bhI parimANa atyalpa hai aura usake sAtha aneka navIna viSayoM kA saMgraha kiyA gayA hai / navIna karmagranthoM kI TokAeM zrImad devendrasUri ne apane navIna karmagranthoM kI svopajJa TIkAe~ kI thIM, kintu unameM se tIsare karmagrantha kI TIkA naSTa ho jAne se bAda meM anya kisI vidvAna AcArya ne avacuri nAmaka TIkA kI racanA kI / zrImad devendrasUri kI TIkA-zailI itanI manoraMjaka hai ki mUla gAthA ke pratyeka pada yA vAkya kA vivecana kiyA gayA hai| itanA hI nahIM, balki jisa pada kA vistArapUrvaka artha samajhAne kI AvazyakatA huI, usakA usI pramANa meM nirUpaNa kiyA hai| isake atirikta eka vizeSatA yaha bhI dekhane meM AtI hai ki vyAkhyA ko adhika spaSTa karane ke lie Agama, niyukti, bhASya, nRNi, TIkA aura pUrvAcAryoM ke prakaraNa granthoM meM se sambandhita pramANoM tathA anyAnya darzanoM ke uddharaNoM ko prastuta kiyA hai / isa prakAra navIna karmagranthoM kI TIkAe~ itanI vizada, sapramANa aura karmatatva ke jJAna se yukta haiM ki inako dekhane ke bAda prAcIna karmagranthoM aura unakI TIkAoM Adi ko dekhane kI jijJAsA prAyaH zAnta ho jAtI hai / TIkAoM kI bhASA sarala, subodha aura prAMjala hai / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) pA~ca kArmagranthoM kI saMkSepa meM jAnakArI dene ke bAda aba saptatikA ( SaSTha karmagrantha ) kA vizeSa paricaya dete haiM / saptatikA paricaya saptatikA ke vicAraNIya viSaya kA saMkSepa meM saMketa usakI prathama gAthA meM kiyA gayA hai| isameM ATha mUla karmoM va avAntara bhedoM ke kapanabAoM kA svatantra rUpa se va jIvasamAsa, guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM ke Azraya se vivecana kiyA gayA hai aura anta meM upazamavidhi aura kSapaNavidhi batalAI hai | karmoM kI yathAsambhava dasa avasthAe~ hotI haiM / unameM se tIna mukhya haiM--bandha, udaya aura sattA / zeSa avasthAoM kA ina tIna meM antarbhAva ho jAtA hai / isalie yadi yaha kahA jAye ki grantha meM karmoM kI vividha avasthAoM, unake bhedoM kA isameM sAMgopAMga vivecana kiyA gayA hai to koI atyukti nahIM hogI / grantha kA jitanA parimANa hai, usako dekhate hue varNana karane kI zailI kI prazaMsA hI karanI par3atI hai / sAgara kA jala gAgara meM bhara diyA gayA hai / itane laghukAya grantha meM vizAla aura gahana viSayoM kA vivecana kara denA hara kisI kA kAma nahIM hai| isase granthakartA aura grantha- donoM kI mahAnatA siddha hotI hai / pahalI aura dUsarI gAthA meM viSaya kI sUcanA dI gaI hai / tIsarI gAthA meM ATha mUla karmoM ke saMvedha bhaMga batalAkara cauthI aura pAMcavIM gAthA meM krama se jIvasamAsa aura guNasthAnoM meM inakA vivecana kiyA gayA hai / chaThI gAthA meM jJAnAvaraNa aura antarAyakarma ke avAntara bhedoM ke saMvedha bhaMga batalAye haiN| sAtavIM se nauvIM gAthA ke pUrvArddha taka DhAI gAthA meM darzanAvaraNa ke uttarabhedoM ke saMvedha bhaMga batalAye haiM aura nauvIM gAthA ke uttarArddha meM vedanIya, Adhu aura gotra karma ke saMvedha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) bhaMgoM ke kahane kI sUcanAmAtra karake mohanIya ke bhaMga kahane kI pratijJA kI gaI hai dasavIM se lekara teIsavIM gAthA taka mohanIyakarma ke aura caubIsavIM se lekara battIsavIM gAthA taka nAmakarma ke bandhAdi sthAnoM va unake saMvedha bhaMgoM kA vicAra kiyA gayA hai| isake anantara tetIsavIM se lekara bAcanavIM gAthA taka avAntara prakRtiyoM ke ukta saMvedha bhaMgoM ko jIvasamAsoM aura guNasthAnoM meM ghaTita karake batAyA gayA hai| apanavIM gAthA meM gati Adi mArgaNAoM ke sAtha sat Adi ATha anuyAgadvAroM meM unheM ghaTita karane kI sUcanA dI gaI hai / isake anantara varNya viSaya kA krama badalatA hai| cauvanavI gAthA meM udaya se udIraNA ke svAmI kI vizeSatA ko batalAne ke bAda pacapanavIM gAthA meM 41 prakRtiyA~ batalAI haiM, jinameM vizeSatA hai| pazcAt chappana se unasaThavIM gAthA taka pratyeka guNasthAna meM bandha prakRtiyoM kI saMkhyA kA saMketa kiyA hai| ikasaThavIM gAyA meM tIrthaMkara nAma, devAyu aura narakAyu inakA satva tIna-tIna gatiyoM meM hI hotA hai, kintu inake sivAya zeSa prakRtiyoM kI sattA saba gatiyoM meM pAI jAtI hai / isake bAda kI do gAthAoM meM anantAnubandhI aura darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM ke upazamana aura kSapaNa ke svAmI kA nirdezana karake cauMsaThavIM gAthA meM krodhAdi ke kSapaNa ke vizeSa niyama kI sUcanA dI hai / isake bAda paiMsaTha se lekara unahattaravIM gAthA taka caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM prakRtiyoM ke vedana evaM udaya sambandhI vivecana karane ke anantara sattaravI gAthA meM siddhoM ke sukha kA varNana kiyA hai / isa prakAra grantha ke vayaM viSaya kA kathana ho jAne ke pazcAt do gAthAoM meM upasaMhAra aura laghutA prakaTa karate hue grantha samApta kiyA gayA hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma sAhitya meM saptatikA kA sthAna ____ aba taka ke prApta pramANoM se yaha kahA jA sakatA hai ki zvetAmbara aura digambara jaina paramparAoM meM upalabdha karma-sAhitya kA Alekhana agrAyaNIya pUrva kI pAMcavIM vastu ke cauthe prAbhRta aura jJAnapravAda tathA karmapravAda pUrva ke AdhAra se huA hai| agrAyaNIya pUrva ke AdhAra se SaTkhaMDAgama, karmaprakRti, zataka aura saptatikA-ina granthoM kA saMkalana huA aura jJAnapravAda pUrva kI dasavIM bastu ke tIsare prAbhata ke AdhAra se kaSAyaprAbhRta kA saMkalana kiyA gayA hai| ukta granthoM meM se karmaprati grantha zvetAmbara paramparA meM tathA vaSAyAbhRta aura SaTvaMDAgama digambara paramparA meM mAne jAte haiM tathA kucha pAThabheda ke sAtha zataka aura saptatikA- ye donoM grantha donoM paramparAoM meM mAne jAte haiN| gAthAoM yA zlokoM kI saMkhyA ke AdhAra se grantha kA nAma rAkhane kI paripATI prAcInakAla se calI A rahI hai| jaise ki AcArya zivazarma kRta 'zataka'; AcArya siddhasena kRta dvAtrizikA prakaraNa; AcArya haribhadrasUri kRta paMcAzaka prakaraNa, vizati-vizatikA prakaraNa, SoDazaka prakaraNa, aSTaka prakaraNa, AcArya jinacallabha kRta paddhazIti prakaraNa Adi anekAneka racanAoM ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai| saptatikA kA nAma bho isI AdhAra se rakhA jAna par3atA hai / ise SaSTha karma grantha bhI kahane kA kAraNa yaha hai ki vartamAna meM karmagranthoM kI ginatI ke anusAra isakA krama chaThA AtA hai| ___karmaviSayaka mUla sAhitya ke rUpa meM mAne jAne vAle pAMca granthoM meM se saptatikA bhI eka hai / saptatikA meM aneka sthaloM para mata-bhinnatAoM kA nirdeza kiyA gayA hai| jaise ki eka matabheda gAthA 16-20 aura usakI TIkA meM udayavikalpa aura padavRndoM kI saMkhyA batalAte samaya sathA dUsarA matabheda ayogikevalI guNasthAna meM nAmakarma kI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRttiyoM kI sattA ko lekara AyA hai (gAthA 66, 67, 68) / isase yaha pratIta hotA hai ki jaba kAma kiyA. aneka banAnAra pracalita ho gaye the, taba isakI racanA huI hogii| lekina isakI prathama gAthA meM ise dRSTibAda aMga kI eka bUda ke samAna batalAyA gayA hai tathA isako TIkA karate hue sabhI TIkAkAra agrAyaNIya pUrva kI pAMcavIM vastu ke cauthe prAbhata se isakI utpatti mAnate haiN| etadartha isakI mUla sAhitya meM gaNanA kI gaI hai| dUsarI bAta yaha hai ki saptatikA kI gAthAoM meM karma siddhAnta kA samasta sAra saMkalita kara diyA hai / isa para jaba vicAra karate haiM, taba ise mUla sAhitya mAnanA hI par3atA hai / saptatikA kI gAthA saMkhyA yadyapi prastuta grantha kA nAma 'saptatikA' gAthAoM kI saMkhyA ke AdhAra se rakhA gayA hai, lekina isakI gAthAoM kI saMkhyA ko lekara matabhinnatA hai| isa saMskaraNa meM '72 gAthAe~ haiN| antima gAthAoM meM mUla prakaraNa ke viSaya kI samApti kA saMketa kiye jAne se yadi unheM gaNanA meM na leM to isa prakaraNa kA 'saptatikA' yaha nAma susaMgata aura sArthaka hai| kintu abhI taka isake jitane saMskaraNa dekhane meM Aye haiM, una sabameM alaga-alaga saMkhyA dI gaI hai| zrI jana zreyaskara maMDala mahesAnA kI ora se prakAzita saMskaraNa meM isakI saMkhyA 61 dI hai| prakaraNa ratnAkara cauthe bhAga meM prakAzita saMskaraNa meM 64 hai tathA AcArya malayagiri kI TIkA ke sAtha zrI AtmAnanda jaina granthamAlA bhAvanagara kI ora se prakAzita saMskaraNa meM isakI saMsthA 72 dI hai / cUNi ke sAtha prakAzita saMskaraNa meM 71 gAthAoM kA ullekha kiyA hai| isa prakAra gAthAoM kI saMkhyA meM bhinnatA dekhane ko milatI hai| gAthA saMkhyA kI bhinnatA ke bAre meM vicAra karane para isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki gujarAtI TIkAkAroM dvArA antarbhASya gAthAoM ko mUla gAthA ke rUpa meM svIkAra kara liyA hai tathA kucha gAthAe~ prakaraNa upayogI hone se mulagAthA ke rUpa meM mAna lI gaI haiM |prntu hamane Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) zrI AtmAnanda jaina granthamAlA ke TIkA sahita saptatikA ko pramANa mAnA hai aura anta kI do gAthAe~ varNya viSaya ke bAda AI haiM, ataH unakI gaNanA nahIM karane para grantha kA nAma saptatikA sArthaka siddha hotA hai / granthakartA navIna pAMca karmagrantha aura unakI svopajJa TIkA ke praNetA AcArya zrImad devendrasUri kA vistRta paricaya prazrama karmagrantha kI prastAvanA meM diyA jA cukA hai / ataH saptatikA ke kartA ke bAre meM hI vicAra karate haiM / saptatikA ke racayitA kauna the, unake mAtA-pitA kauna the, unake dIkSAguru aura vidyAguru kauna se apane se pidhUni ko pavitra banAyA thA Adi praznoM kA uttara prApta karane ke koI sAdhana upalabdha nahIM haiM / isa samaya saptatikA aura usakI jo TIkAe~ prApta haiM, ve bhI kartA ke nAma Adi kI jAnakArI karAne meM sahAyatA nahIM detI haiN| saptatikA prakaraNa mUla kI prAcIna tADapatrIya prati meM candri mahattara nAma se garbhita nimnalikhita gAthA dekhane ko milatI haigAhamA sayarIe caMdamahattaramayAnusArIe / TIgAi niyamiyANaM eguNA hoi nauI u // lekina yaha gAthA bhI candraSi mahattara ko saptatikA ke racayitA hone kI sAkSI nahIM detI hai| isa gAthA se itanA hI jJAta hotA hai ki candraSi mahattara ke mata kA anusaraNa karane vAlI TIkA ke AdhAra se saptatikA kI gAthAe~ (70 ke badale bar3hakara ) navAsI (89) huI haiN| isa gAthA meM yahI ullekha kiyA gayA hai ki saptatikA meM gAthAoM kI vRddhi kA kAraNa kyA hai ? kintu kartA ke bAre meM kucha bhI nahIM kahA gayA hai / AcArya malayagiri ne bhI apanI TIkA ke Adi aura anta meM isake bAre meM kucha bhI saMketa nahIM kiyA hai / isa prakAra saptatikA ke kartA ke bAre meM nizcaya rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrarSi mahattara AcArya ne to paMcasaMgraha kI racanA kI hai aura usameM saMgraha kiye gaye athavA garbhita zataka, saptatikA, kaSAya-prAbhRta, satkarma aura karma prakRti-ye pAMcoM grantha candrarSi mahattara se pUrva ho gaye AcArya kI kRti rUpa hone se prAcIna hI haiM / yadi vartamAna kI rUr3ha mAnyatA ke anusAra saptatikAkAra aura paMcasaMgrahakAra AcArya eka hI hote to bhASya, cUNi Adi ke praNetAoM ke granthoM meM jaise zataka, saptatikA aura karmaprakRti Adi granthoM ke nAmoM kA sAkSI ke rUpa meM ullekha kiyA gayA hai, vaise hI paMcasaMgraha ke nAma kA ullekha bhI avazya kiyA jAnA cAhie thaa| parantu aisA ullekha kahIM bhI dekhane meM nahIM AyA hai| ataeva isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki saptatikA ke racayitA paMcasaMgrahakAra ke bajAya anya koI AcArya hI haiM, jinakA nAma ajJAta hai aura ve prAcInatama AcArya haiN| aisI sthiti meM jaba zataka kI antima do gAthAoM (104-105) se saptatikA kI galagAthA aura lantima gAthA (72) kA milAna karate haiM to isa sambhAvanA ko bala milatA hai ki ina donoM granthoM ke saMkaliyatA eka hI AcArya hoM / saptatikA aura zataka ko gAthAe~ isa prakAra haiM(1) voccha suNa saMkhevaM nosaMdaM didvidhAyassa / / 2) kammappavAya suyasAgarassa nissNdmettaao| (3) jo jattha apaDipugno attho appAgameNa baddho ti / taM khamiUNa bahusuyA pUreUNaM parikahaMtu 10 (4) baMdhavihANa samAso raio appa suyamaMdamaiNAu / te baMdha mokvaNiuNA pUreUNaM parikaheMti / / / ukta uddharaNoM meM se jaise saptatikA kI maMgalagAthA meM isa prakaraNa 1 sapatikA, gAthA-saMsyA, 1 3 saptatikA, gAthA-saMkhyA, 72 2 zataka, gAthA-saMkhyA, 104 4 zataka, gAthA-saMkhyA 105 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko dRSTivAda aMga kI eka bUMda ke samAna batalAyA hai, vaise hI zataka kI gAthA 104 meM use karmapranAda alarUpI hI eka ra ke samAna batalAyA gayA hai, jaise saptatikA kI antima gAthA meM granthakartA apanI laghutA ko pragaTa karate hue saMketa karate haiM ki mujha alpajJa ne truTi rUpa meM jo kucha bhI nibaddha kiyA hai. use bahuzruta jAnakara pUrA karake kathana kreN| vaise hI zataka kI 105boM gAthA meM bhI nirdezita karate haiM ki alpabhuta vAle alpajJa maiMne jo kucha bhI bandhavidhAna kA sAra kahA hai, use bandhamokSa kI vidhi meM nipuNa jana pUrA karake kathana kreN| isake atirikta ukta mAthAoM meM hissaMda, appAgama, appasuyamaMdamai, pUreUNaM. parikahaMtu-ye pada bhI dhyAna dene yogya haiM / ina donoM granthoM meM yaha samAnatA anAyAsa hI nahIM hai| aisI samAnatA unhIM granthoM meM dekhane ko milatI hai yA mila sakatI hai, jo eka kartRka hoM yA eka-dUsare ke AdhAra se likhe gaye hoM / isase yaha phalitArtha nikalatA hai ki bahuta sambhava hai ki zataka aura saptatikA eka hI AcArya kI kRti hoM / zataka kI cUNi meM AcArya zivazarma ko usakA kartA batalAyA hai / ye ve hI AcArya zivazarma ho sakate haiM, jo karmaprakRti, ke kartA mAne gaye haiN| isa prakAra vicAra karane para karmaprakRti, zataka aura saptatikA-ina tInoM granthoM ke eka hI kartA siddha hote haiN| lekina jaba karmaprakRti aura saptatikA kA milAne karate haiM, taba donoM kI racanA eka AcArya ke dvArA kI gaI ho, yaha pramANita nahIM hotA hai / kyoMki ina donoM granthoM meM viruddha do matoM kA pratipAdana kiyA gayA hai / jaise ki saptatikA meM anantAnubandhI catuSka ko upazama prakRti batalAyA hai, kintu karmaprakRti ke upazamanA prakaraNa meM anantAbandhI catuSka kI upazama vidhi aura antarakaraNa vidhi kA niSedha kiyA hai| ataeva saptatikA ke kartA ke bAre meM nizcaya karanA asambhava-sA pratIta hotA hai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha bhI sambhava hai ki inake saMkalanakartA eka hI AcArya hoM aura inakA saMkalana vibhinna do AdhAroM se kiyA gayA ho / kucha bhI ho, kintu ukta AdhAra se tatkAla hI saptatikA ke kartA zivazarma AcArya hoM, aisA nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA / __isa prakAra saptatikA ke kartA kauna haiM, AcArya zivazarma haiM yA AcArya candraSi mahattara haiM athavA anya koI mahAnubhAva haiM-nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai / parantu yaha abazya kahA jA sakatA hai ki koI bhI isake kartA hoM, anya mahattvapUrNa hai aura isI kAraNa aneka uttaravartI AcAryoM ne isa para bhASya, antarbhASya, cUrNi, TIkA, vRtti Adi likhakara graMtha ke hArda ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai / saptatikA kI dokAoM Adi kA saMketa Age kiyA jA rahA hai| racanA kAla graMthakartA aura racanAkAla-ye donoM eka dUsare para AdhArita haiN| eka kA nirNaya ho jAne para dUsare ke nirNaya karane meM maralatA hotI hai| pUrva meM graMthakartA kA nirdeza karate samaya yaha sambhAvanA avazya pragaTa kI gaI hai ki yA to AcArya zivazarma sUri ne isakI racanA kI hai yA isake pahale likhA gayA ho| sAdhAraNatayA AcArya zivazarma suri kA kAla vikrama kI pAMcavIM zatAbdi mAnA gayA hai / isa hisAba se vicAra karane para isakA racanAkAla vikrama kI pAMcavIM yA isase purvavartI kAla siddha hotA hai| zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa ne apanI vizeSaNavatI meM aneka sthAnoM para saptatikA kA ullekha kiyA hai aura zrIjinabhadragaNikSamAzcamaNa kA samaya vikrama kI sAtavIM zatAbdI nizcita hai| ataeva pUrvokta kAla yadi anumAnita hI mAna liyA jAe to yaha nizcita hai ki saptatikA kI racanA sAtavIM zatAbdI se pUrva ho gaI thii| isake alAvA racanAkAla ke bAre meM nizcayAtmaka rUpa se kucha bhI kahanA sambhava nahIM hai / itanA hI kahA jA sakatA hai ki sapta. 6 .- - - - - - --- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) tikA kI racanA sAtavIM zatAbdI ke pUrva ho cukI thI aura isa prakAra mAnane meM kisI bhI prakAra ko zaMkA nahIM karanI cAhie / saptatikA ko TokAeM pUrva meM yaha saMketa kiyA gayA hai ki saMkSepa meM karma siddhAnta ke vibhinna varNya-viSayoM kA kathana karane se saptatikA ko karma-sAhitya ke mUtrA mahoM meM mAnA jAtA hai| ise lie isa para aneka uttaravartI AcAryoM ne bhASya, TIkA, cUNi Adi likhakara isake antarjharda ko spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| abhI taka saptatikA kI nimnalikhita TIkAoM, bhASya, pUNi Adi kI jAnakArI prApta huI hai kA nAma pAramANa katA racanAkAla vRtti antarbhASya gAthA gAthA 10 ajJAta ajJAta bhASya gAthA 191 abhayadevasUri tri0 12-13vIM za. dhUNi patra 132 ajJAta ajJAta cUrNi praloka 2300 candraSi mahatara anu. 7vIM za. zloka 3780 malayagirisUri vi0 12-13vIM za. bhASyavRtti zloka 4150 merutuga sUri vi0 saM0 1446 TippaNa' zloka 570 rAmadevagaNI vi0 12vI. za. avacuri guNaratna sUri vi0 15vIM zatA. inameM se candraSi mahattara kI cUNi aura AcArya malayagiri kI vRtti prakAzita ho cukI hai| isa hindI vyAkhyA meM AcArya malayagiri sUri kI vRtti kA upayoga kiyA gayA hai / TIkAkAra AcArya malayagiri saptatikA ke racayitA ke samAna hI TIkAkAra AcArya malayagiri kA paricaya bhI upalabdha nahIM hotA hai ki unakI janmabhUmi, mAtA-pitA, gaccha, dIkSA-guru, vidyA-guru Adi kauna the ? unake vidyAbhyAsa, grantharacanA aura vihArabhUmi ke kendrasthAna kahA~ the ? unakA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) ziSya-parivAra thA yA nahIM ? Adi ke bAre meM kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai / parantu kumArapAla prabandha meM Agata ullekha se unake AcArya hemacandra aura mahArAja kumArapAla ke samakAlIna hone kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| AcArya malayagiri ne aneka graMthoM kI TIkAe~ likhakara sAhitya koSa ko pallanita kiyA hai| zrI jana AtmAnanda graMthamAlA, bhAvanagara dvArA prakAzita TIkA se AcArya malayagiri dvArA racita TIkAgraMthoM kI saMkhyA karIba 25 kI jAnakArI milatI hai| inameM se 17 graMtha to mudrita ho cuke haiM aura chaha graMtha alabhya haiN| ukta TIkAoM ko dekhane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki unhoMne pratyeka viSaya kA pratipAdana bar3I saphalatA se kiyA hai aura jahAM bhI naye viSaya kA saMketa karate haiM, vahIM usakI puSTi ke pramANa avazya dete haiN| isIlie yaha kahA jA sakatA hai ki vaidika sAhitya ke TIkAkAroM meM jo sthAna nirati hai, jaina sAhitya meM vahI sthAna AcArya malayagiri sUri kA hai / anya saptatikAe~ prastuta saptatikA ke sivAya eka saptatikA AcArya candrarSi mahattara kRta paMcasaMgraha meM saMkalita hai| paMcasaMgraha eka saMgrahagrantha hai aura yaha pA~ca bhAgoM meM vibhakta hai / usake antima prakaraNa kA nAma saptatikA paMcasaMgraha kI saptatikA kI adhikatara gAthAe~ prastuta saptatikA se milatA-julatI hai aura paMcasaMgraha kI racanA prastuta saptatikA ke bahuta bAda huI hai tathA usakA nAma saptatikA hote hue bhI 156 gAthAe~ haiM / isase jJAta hotA hai ki paMcasaMgraha kI saptatikA kA . AdhAra yahI saptatikA rahA hai / eka anya saptatikA digambara paramparA meM bhI pracalita hai, jo prAkRta paMcasaMgraha meM usake aMgarUpa se pAyI jAtI hai| prAkRta paMcasaMgraha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) eka saMgraha grantha hai / isameM antima prakaraNa saptasikA hai| AcAryaM amitagati ne isI ke AdhAra se saMskRta paMcasaMgraha kI racanA kI hai. jo gadya-padya kA ubhaya rUpa hai aura isameM 1300 se adhika gAthAe~ haiM / isake atirikta do prakaraNa zataka aura saptatikA kucha pATha-bheda ke sAtha zvetAmbara paramparA meM pracalita zataka aura saptatikA se milate-julate haiM / prastuta saptatikA meM 72 aura digambara paramparA kI saptatikA meM 79 gAthAe haiN| inameM se 40 gAthAoM ke karIba to eka jaisI haiM, 14-15 gAthAoM meM kucha pAThAntara hai aura zeSa gAthAeM alagaalaga haiN| isakA kAraNa mAnyatA-bheda aura zailI kA bheda ho sakatA hai| phira bhI ye mAnyatA-bheda sampradAya-bheda para AdhArita nahIM haiM / isI prakAra kahIM kahIM varNana karane kI zailI meM bheda hone se gAthAboM meM antara A gayA hai / yaha antara upazamanA aura kSapaNa prakaraNa meM dekhane ko milatA hai / isa prakAra yadyapi ina donoM saptatikAoM meM bheda par3a jAtA hai, to bhI ye donoM eka udgama sthAna se nikala kara aura bIca-bIca meM do dhArAoM se vibhakta hotI huI anta meM eka rUpa ho jAtI haiM / saptatikA ke bAre meM prAyaH Avazyaka bAtoM para prakAza DAlA jA cukA hai, ataH aba aura adhika kahane kA prasaMga nahIM hai / isa prakAra prAkkathanoM ke rUpa meM karmasiddhAnta aura karmagranthoM ke bAre meM apane vicAra vyakta kie haiN| vidvadvarga se sAnurodha Agraha hai ki karmasAhitya kA vizeSa pracAra evaM adhyayana adhyApana ke prati vizeSa lakSya dene kI kRpA kreN| -- zrIcanda surAnA - devakumAra jaina Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA anukramaNikA karmagranthoM kA mahatva karmagranthoM kA paricaya bAdhAra aura varNana kA krama navIna karmagranthoM kI vizeSatA navIna karmagranthoM kI TIkAe~ saptatikA paricaya karma sAhitya meM saptatikA kA sthAna saptatikA kI gAthA saMkhyA granthakartA racanAkAla saptatikA kI TIkAe~ TIkAkAra AcArya malayagiri anya saptatikAyeM sulagrantha grantha kI prAmANikatA, varNya viSaya kA saMketa siddha pada kI vyAkhyA gAthA 1 saptatikA prakaraNa kI racanA kA AdhAra, mahArthaM pada kI sArthakatA baMdha, udaya, sattA aura prakRti sthAna kA svarUpa nirdeza 'zruNu' kriyApada kI sArthakatA gAthA 2 pR0 saM0 k 12 13 24 15 ziSya dvArA jijJAsA kA prastutIkaraNa baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke saMvedha bhaMgoM kI pratijJA 1 16 18 TE 20 23 24 24 25 1-5 1 5.-17 5 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) mUla karmoM ke baMdhasthAna tathA unake svAmI aura kAla kA nirdeza mulakamoM ke baMdhasthAnoM Adi kA vivaraNa mulakarmoM ke udayasthAna tathA unake svAmI aura kAla kA nirdeza udayasthAna Adi kA vivaraNa mUlakarmoM ke sattAsthAna tathA unake svAmI aura kAla kA nirdeza sattAsthAna Adi kA vivaraNa gAthA 3 mUla karmoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMvedha maMgoM kA nirdeza mUla karmoM ke ukta saMvedha bhaMgoM kA svAmI aura kAla sahita vivaraNa gAthA 4 mUla karmo ke jIvasthAnoM meM saMvedha bhaMga Adi ke teraha jIvasthAnoM ke bhaMgoM kA vivaraNa saMjJI paMcendriya jIvasthAna ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa tathA unakA spaSTIkaraNa caudaha jIvasthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa gAthA 5 W mUla karmoM ke guNasthAnoM meM saMvedha bhaMga bhUla prakRtiyoM ke guNasthAnoM meM baMdha udaya sattA saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa gAthA 6 jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga 10 12 s ka 17-22 18 20 22-27 22 24 25 26 27-30 28 28 30-34 32 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) ukta donoM karmoM ke saMvedha bhaMgoM kA guNasthAna, jIvasthAna aura kAla sahita vivaraNa gAthA 7 darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke bandha, udaya aura sattA sthAna darzanAvaraNa karma ke bandha, udaya aura sattAsthAna darzaka vivaraNa gAthA = 6 ( prathama paMkti) P darzanAvaraNa karma ko uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga darzanAvaraNa karma ke saMvaidha bhaMgoM sambandhI matAntara darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA (dvitIya paMkti) vedanIya, Ayu aura gotrakarma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMgoM ke kahane kI pratijJA vedanIyakarma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga Ayukarma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMgoM ke kathana kI pUrva bhUmikA narakAyu ke saMvedha bhaMga narakagati kI Ayubandha sambandhI vizeSatA narakagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa devAyu ke saMvedha bhaMga devagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa tiryacAyu ke saMvedha bhaMga tiryaMcagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa manuSyAyu ke saMbaidha bhaMga manuSyagati ke uparatabandha ke bhaMgoM kI vizeSatA manuSyagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa pratyeka gati meM Ayukarma ke bhaMga lAne kA niyama 24 34-36 35 36 36-36 40 42 ** 46-64 4 46 50 51 52 52 R 5.3 53 55 55 4 58 56 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga gotrakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 10 mohanavikrama kI azA prakRtimA bAsasthAna bandhasthAnoM ke samaya aura svAmI mohanIyakarma ke bandhasthAnoM kA svAmI aura kAla sahita vivaraNa gAthA 11 mohanIyakarma kI uttara prakRtiyoM ke udayasthAna svAmI aura kAla sahita ukta udayasthAnoM kA darzaka vivaraNa mAthA 12, 13 74-87 mohanIyakarma kI uttara prakRtiyoM ke sattAsthAna, svAmI aura kAla anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA : jayadhavalA aTThAisa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla : matabhinnatA sattAsthAnoM ke svAmI aura kAla sambandhI digambara sAhitya kA mata 77 svAmI aura kAla sahita mohanIyakarma ke sattAsthAnoM kA darzaka vivaraNa gAthA 14 87-60 mohanIyakarma kI uttara prakRtiyoM ke bandhasthAnoM ke bhaMga 87 gAthA 15, 16, 17 90-106 mohanIya karma ke bandhasthAnoM meM udayasthAnoM kA nirdeza midhyAdRSTi guNasthAna meM anantAnubandhI ke udaya se rahita udayasthAna kI sambhavatA kA nirdeza Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) zreNigata aura azreNigata sAsAdana samyagdRSTi kA na hone kA vivecana do prakRtika udayasthAnoM meM bhaMgoM kI matabhinnatA gAthA 16 mohanIyakarma ke udayasthAnoM ke bhaMga baMdhasthAna, udayasthAna ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 16 udayasthAnoM ke kula bhaMgoM evaM padavRndoM kI saMkhyA gAthA 20 100 103 110-114 110 114 114- 117 115. 117- 122 117 120 udayasthAna va padasaMkhyA udayasthAnoM kA kAla mohanIya karma ke udayavikalpoM aura padavikalpoM kA darzaka vivaraNa 120 122-142 gAthA 21, 22 mohanIyakarma ke satAsthAnoM ke sAtha baMdhasthAnoM kA saMvedha nirUpaNa mohanIyakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 24 123 gAthA 23 mohanIyakarma ke baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karane vAlI upasaMhAra gAyA 142 nAmakarma ke bandha Adi sthAnoM kA kathana karane kI pratijJA 142 142 - 155 142 nAmakarma kI uttara prakRtiyoM ke bandhasthAna nAmakarma ke bandhas thAnoM ke svAmI aura unake bhaMgoM kA nirdeza 140 142 144 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 gAbhA 25 156-158 nAmakarma ke pratyeka baMdhasthAna ke bhaMga 156 nAmakarma ke bandhasthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 156 gANA 26 nAmakarma ke udayasthAna nAmakarma ke udayasthAnoM ke svAmI aura unake bhaMgoM kA nirdeza gANA 27, 28 176-184 nAmakarma ke udayasthAnoM ke bhaMga udayasthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 26 184-187 nAmakarma ke sattAsthAna 184 nAmakarma ke sattAsthAna aura go0 karmakANDa kA abhimata 156 gAthA 30 187-188 nAmakarma ke bandha Adi sthAnoM ke saMvedha kathana kI pratijJA 188 gAgA 31, 32 155-206 ogha se nAmakarma ke saMvaidha kA vicAra 160 nAmakarma ke baMdhAdi sthAna va unake bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 205 gAthA 33 2.6-210 jIvasthAnoM aura guNasthAnoM meM uttaraprakRtiyoM ke baMdhAdi sthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra prArambha karane kI pratijJA 210 gAthA 34 210-213 jIvasthAna meM jJAnAvaraNa aura antarAyakamaM ke baMdhAdi sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra gAthA 35 213--221 jovasthAnoM meM darzanAvaraNa karma ke baMdhAdi sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra 213 211 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) jIvasthAnoM meM vedanIya, Ayu aura gotrakarma ke badhAdi sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra 214 jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura antarAya karmoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa mohanIya karma ke aMgoM kA kathana karane kI pratijJA gANA 36 221 221 221-220 jIvasthAnoM meM mohanIyakarma ke baMdhAdi sthAnoM ke saMvaidha bhaMgoM kA vicAra 222 jIvasthAnoM meM mohanIya karma meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 227 228-254 gAyA 37, 38 jIvasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM ke bhaMgoM kA nirdeza jIvasthAnoM meM baMdhasthAna aura unake bhaMgoM kA darzaka vivaraNa jIvasthAnoM meM udayasthAna aura unake bhaMgoM kA darzaka vivaraNa jIvasthAnoM meM nAmakarma kI prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 31 ( prathama paMkti) guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra gAthA 39 (dvitIya paMkti), 40, 41 ( prathama paMkti ) 253 254-255 225 245 guNasthAnoM meM darzanAvaraNa karma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra gANA 41 (dvitIya paMkti) 251 254 255-260 guNasthAnoM meM bedanIyakarma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra 257 260 - 266 261 guNasthAnoM meM gotrakarma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra 262 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM Ayukarma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra 265 guNasthAnoM meM mohanIya aura nAmakarma ke sivAya pyeSa karmoM ke baMdhAdi sthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 268 gAthA 42 266-271 guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke baMdhasthAnoM kA vicAra 270 gAthA 43, 44, 45 272-276 guNasthAnoM meM mahanIya meM kI usasthAnoM kA vicAra 73 gANA 46 276-283 guNasthAnoM kI apekSA udayasthAnoM ke bhaMga 276 guNasthAnoM kI apekSA udayavikalpoM aura padavRndoM kA darzaka vivaraNa 282 gAthA 47 283-303 yoga, upayoga aura lezyAoM meM saMvedha bhaMgoM kI sUcanA 284 yoga kI apekSA guNasthAnoM meM udayavikalpoM kA vicAra 288 yoga kI apekSA udayavikalpoM kA darzaka vivaraNa 286 yoga kI apekSA guNasthAnoM meM padavRndoM kA vicAra yoga kI apekSA padavRndoM kA darzaka vivaraNa upayogoM kI apekSA guNasthAnoM meM udayasthAnoM kA vicAra 295 upayogoM kI apekSA udayavikalpoM kA darzaka vivaraNa upayogoM kI apekSA padavRndoM kA vicAra 267 upayogoM kI apekSA padavRndoM kA darzaka vivaraNa 266 lezyAoM kI apekSA guNasthAnoM meM udayasthAnoM kA vicAra 266 lezyAoM kI apekSA udayavikalpoM kA darzaka vivaraNa lezyAoM kI apekSA padavRndoM kA vicAra lezyAoM kI apekSA padavRndoM kA darzaka vivaraNa 302 260 264 200 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) gAthA 48 303-307 guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke sattAsthAna guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke baMdhAdi sthAnoM ke saMbaMdha bhaMgoM kA vijAra gAyA 46, 50 307-347 guNasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAna kA vicAra mithyAtva guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAna va saMvedha maMgoM kA vicAra mithyAtva guNasthAna meM nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 316 sAsAdana guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAna va saMvedha bhaMgoM kA vicAra sAsAdana guNasthAna meM nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa mizra guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra 327 mizra guNasthAna meM nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 328 avirati samyagdRSTi guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra 328 avirati samyagdRSTi guNasthAna meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka dezavirati guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra dezavirati guNasthAna meM saMvedha maMgoM kA darzaka vivaraNa pramattabirata guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM aura saMvedha bhaMgoM kA vidhAra. 336 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramattavirata guNasthAna meM nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa apramattataMyata guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM aura saMvedha bhaMgoM kA vicAra apramattasaMgata guNasthAna meM saMvaidha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 340 apUrvakaraNa guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdisthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra apUrvakaraNa guNasthAna meM saMvaidha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 343 anivRttibAdara, sUkSmasaMparAya guNasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra 343 upazAntamoha, kSINamoha guNasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra sayogi kevalI guNasthAna meM nAmakarma ke udaya va sattA sthAnoM kA vicAra va unake saMvaidha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 346 ayogikevalI guNasthAna meM nAmakarma ke udaya va sattA sthAnoM ke saMvaidha kA vicAra va unakA darzaka vivaraNa 347 gAthA 51 gatimArgaNA meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM kA vicAra 348 naraka Adi gatiyoM meM bandhasthAna 346 narakagati meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra 350 narakagati meM saMvaidha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 351 tiryaMcagati meM saMvaidha bhaMgoM kA vicAra 352 tithaMcagati meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 353 manuSyagati meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra 356 manuSyagati meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa devagati meM saMvedha maMgoM kA vicAra 360 devagati meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 357 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 gAthA 52 361-3:70 indriya mArgaNA meM nAmakarma ke baMdhAdisthAna ekendriya mArgaNA meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra ekendriya mArgaNA meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa vikalatrayoM meM saMvaidha bhaMgoM kA vicAra 364 bikalatrayoM meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa paMcendriyoM meM saMvaidha bhaMgoM kA vicAra 266 paMcendriyoM meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 370-375 baMdhAdi sthAnoM kI ATha anuyogadvAroM meM kathana karane kI sUcanA 370 mArgaNAoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura antarAya karma ke baMdhAdi sthAnoM kA darzaka vivaraNa 373 mArgaNAoM meM mohanIyakama ke bandha, udaya, sattA sthAnoM va unake saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 375 mArgaNAoM ke nAma karma ke baMdha, udaya, sattA sthAnoM aura unake saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 375 gAthA 54 375-178 udaya udIraNA meM vizeSatA kA nirdeza gAthA 55 378-61 41 prakRtiyoM ke nAmoM kA nirdeza, jinake udaya aura udIraNA meM vizeSatA hai 378 gAthA 56 381-383 guNasthAnoM meM prakRtiyoM ke baMdha ke nirdeza kI sUcanA 381 mithyAtva aura sAsAdana guNasthAna kI baMdhayogya prakRtiyA~ aura kAraNa 382 376 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 57 383-386 mizra Adi pramattavirata paryanta cAra guNasthAnoM kI baMdhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA aura kAraNa gAthA 58 apramattasaMyata guNasthAna kI baMdhayogya prakRtiyA~ aura usakA kAraNa raNa guNavAna kI batayoM kI saMkhyA ba kAraNa gAgA 56 ( 38 ) mArgaNAoM meM bandhasvAmitva ko jAnane kI sUcanA gAyA 61 anivRttivAdara se lekara sayogikevalI guNasthAna taka kI bandhayogya prakRtiyAM aura unakA kAraNa guNasthAnoM meM bandha prakRtiyoM kA darzaka vivaraNa gAthA 60 384 386-388 gatiyoM meM prakRtiyoM kI sattA kA vicAra 380 388-362 356 386 361 362-363 362 363-365 363 335-420 365 366 404 gAyA 62 upazama zreNI ke vicAra kA prArambha anantAnubandhI catuSka kI upazama vidhi anantAnubandhI catuSka kI bisaMyojanA vidhi darzanamohanIya kI upazamanA vidhi cAritramohanIya kI upazamanA vidhi upazamazreNi se cyuta hokara jIva kisa-kisa guNasthAna ko prApta hotA hai, isakA vicAra eka bhava meM kitanI bAra upazamazreNi para ArohaNa ho sakatA hai 408 ve 416 420 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 gAthA 63 423-433 kSapakaNi ke vicAra kA prArambha kSapakaveNi kA Arambhaka kauna hotA hai 427 kSapakroNi meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA nirdeza va tatsambandhI matAntara puruSaveda ke AdhAra se kSapakazreNi kA varNana 428 gAthA 64 saMjvalana cataSka ke kSaya ke krama kA varNana 433 samudghAta kI vyAkhyA aura usake bheda kevalI samudghAta kA vivecana 436 yoga nirodha kI prakriyA sayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM sattA-viccheda ko prApta hone vAlI prakRtiyoM kA nirdeza 438 ayogikevalI guNasthAna ke kArya vizeSa gAthA 65 438-440 ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA nirdeza gAthA 66 440-442 ayogikevalI guNasthAna meM udayaprApta prakRtiyoM kA nirdeza 441 gAthA 67 ayogikevalI guNasthAna meM udayaprApta nAmakarma kI nau prakRtiyoM gAthA 68 442-444 manuSyAnupUrvI kI sattA sambandhI matabheda kA nirdeza 443 438 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 gAthA 6 anya AcArya ayogikevalI gumazAna ke nimaya manuSyAnupUrvI kI sattA kyoM mAnate haiM ? 444 gAthA 70 446-450 karmakSaya ke anantara niSkarma zuddha AtmasvarUpa kA varNana 447 gAthA 71 450-451 graMtha kA upasaMhAra gAmA 72 451-452 ladhutA pradarzita karate hue graMtha kI samApti pariziSTa pariziSTa 1-SaSTha karmagraMtha kI mUla gAthAyeM pariziSTa 2--chaha karmagraMthoM meM Agata pAribhASika zabdoM kA koSa pariziSTa 3-karmagraMthoM kI gAthAoM evaM vyAkhyA meM Agata piNDaprakRti-sUcaka zabdoM kA koSa pariziSTa 4-saptatikA prakaraNa kI gAdhAoM kA akA rAdi anukrama pariziSTa 5-karmagraMthoM kI vyAkhyA meM prayukta sahAyaka graMthoM kI suucii| tAlikAeM mArgaNAoM meM mohanIyakarma ke bandha, udaya, sattA sthAnoM va unake saMvaidha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa mArgaNAoM meM nAma karma ke baMdha, udaya sattA sthAnoM aura unake saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 375 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha [saptatikA prakaraNa : bhAga chaThA] Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa abAdhita hotI hai| vidvAnoM ko nizcinta hokara aise granthoM kA adhyayana, manana aura cintana karanA cAhiye / isIlie AcArya malayagiri ne gAthAgata 'siddhapaehi' siddhapada ke nimnalikhita do artha kiye haiM jina granthoM ke saba pada sarvajJokta artha kA anusaraNa karane vAle hone se mupratiSThita haiM, jinameM nihita arthagAmbhIrya ko kisI bhI prakAra se vikRta nahIM kiyA jA sakatA hai, athavA zaMkA paidA nahIM hotI hai, ve grantha siddhapada kahe jAte haiM / / athavA jinAgama meM jIvasthAna, guNasyAna rUpa pada prasiddha haiM, ataeva jIvasthAnoM, guNasthAnoM kA bodha karAne ke liye gAthA meM 'siddhapada' diyA gayA hai / ukta donoM arthoM meM se prathama artha ke anusAra 'siddhagada' zabda karmaprakRti Adi prAbhutoM kA vAdhaka hai, kyoMki isa saptatikA nAmaka prakaraNa kA viSaya una granthoM ke AdhAra se granthakAra ne saMkSepa kA meM nibaddha kiyA hai / isa bAta ko spaSTa karane ke lie gAthA ke cauthe caraNa meM saMketa diyA gayA hai--'nIsaMdaM diTTivAyassa'--dRSTivAdarUpI mahArNava kI eka bUMda ke samAna hai / dRSTivAdarUpI mahArNava kI eka bUda jaisA batalAne kA kAraNa yaha hai ki dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga ke parikrama, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA yaha pAMca bheda haiN| unameM se pUrvagata ke utpAdapUrva Adi caudaha bheda haiN| unameM dUsare pUrva kA nAma agrAyaNIya hai aura usake mukhya caudaha adhikAra haiM, jinheM vastu -. .-. 1. siddha-pratiSThita cAlAyitumazakyapitya ko'rthe: / tata: siddhAni padAni yeSu grantheSu te siddhapadAH / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 136 2. svasamaya siddhAni-prasiddhAni yAni jIvasthAna-guNasyAnarUpANi padAni tAni siddhapadAni. tebhyaH tAnyAzritya teSu viSaya ityarthaH / -saptatikA prakaraNa TokA, pR0 136 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH saptatikA prakaraNa [SaSTha karmagrantha] saptatikA prakaraNa ke AdhAra, abhidheya evaM arthagAMbhIrya ko pradazita karane vAlI pratikSAmAzA-. siddhapaehi mahatthaM bndhodysntpdditthaannaannN| vocchaM suNa saMkhevaM nosaMdaM diThivAyassa // 1 // zabdArtha-siddhaparahi--siddhapada vAle granthoM se, mahatthaMmahAna artha vAle, baMzotyasaMtapaDiThANANaM-baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAnoM ko, vonya-kahaMgA, muNa-muno, saMkheva-saMkSepa meM, nIsada-nisyanda rUpa, bindu rUpa, vihivAyassa-dRSTivAda aMga kaa| gAbhArtha-siddhapada bAle granthoM ke AdhAra se baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAnoM ko saMkSepa meM kahU~gA, jise suno | yaha saMkSepa kathana mahAna artha vAlA aura dRSTibAda aMga rUpI mahArNava ke nisyanda rUpa-eka bindu ke samAna hai / vizeSA-gAthA meM grantha kI prAmANikatA, varNya-viSaya Adi kA saMketa kiyA hai| sarvaprathama grantha kI prAmANikatA kA bodha karAne ke lie pada diyA hai 'siddhapaehi yAnI yaha grantha siddha artha ke AdhAra se racA gayA hai| isa grantha meM varNita viSaya meM kisI prakAra se pUrvApara virodha nahIM hai| ___ jisa grantha, zAstra yA prakaraNa kA mUla AdhAra sarvajJa vANI hotI hai, vahI grantha vidvAnoM ne lie AdaraNIya hai aura usakI prAmANikatA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : IE kahate haiM / unameM se pAMcavIM vastu ke bIsa upa-adhikAra haiM jinheM prAmA kahate haiM aura inameM se cauthe prAbhUta kA nAma karmaprakRti hai / isI karmaprakRti kA AdhAra lekara isa saptatikA prakaraNa kI racanA huI hai| ukta kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha prakaraNa sarvajJadeva dvArA kahe gaye artha kA anusaraNa karane vAlA hone se prAmANika hai| kyoMki sarvajJadeva artha kA upadeza dete haiM, tadanantara usakI avadhAraNA karake gaNadharoM dvArA vaha dvAdaza aMgoM meM nibaddha kiyA jAtA hai / anya thAcArya una bAraha aMgoM ko sAkSAt par3hakara yA paramparA se jAnakara anya racanA karate haiM / yaha prakaraNa bhI gaNadhara devoM dvArA nibaddha sarvajJa deva kI vANI ke AdhAra se racA gayA hai / ___ siddhapada' kA dUsarA artha guNasthAna, jIvasthAna lene kA tAtparya yaha hai ki inakA AdhAra lie binA karmaprakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA kA varNana nahIM kiyA jA sakatA hai| ataH unakA aura unameM baMdha, udaya, sattA sthAnoM evaM unake saMvedha bhaMgoM kA bodha karAne ke lie 'ziGkapada' kA artha jotrasthAna aura guNasthAna bhI mAnA jAtA hai / uparyukta vivecana se yadyapi hama yaha jAna lete haiM ki isa saptatikA nAmaka prakaraNa meM karmaprakRti prAbhata Adi ke viSaya kA saMkSepa kiyA gayA hai, lekina isakA yaha artha nahIM ki isameM arthagAmbhIrya nahIM hai / yadyapi aise bahuta se AkhyAna, AlApaka aura saMgrahaNI Adi graMtha haiM jo saMkSipta hokara bhI arthagaurava se rahita hote haiM, kintu yaha grantha unameM se nahIM hai / arthAt nantha ko saMkSipta avazya kiyA gayA hai lekina isa saMkSepa rUpa meM arthagAMbhIrya pUrNa rUpa se bharA huA hai / vizeSatAoM meM kisI prakAra ko nyUnatA nahIM AI hai / isI bAta kA jJAna karAne ke lie granthakAra ne gAthA meM vizeSaNa rUpa se 'mahatthe mahArtha pada diyA hai| granthakAra ne grantha kI vizeSatAoM ko batalAne ke bAda viSaya kA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nirdeza karate hue kahA hai- 'bandhodayasaMtapaya DiThANANaM voccha'-baMdha, udaya aura sattA prakRti sthAnoM kA kathana kiyA jA rahA hai| jinake lakSaNa isa prakAra haiM- lopiMDa ke pratyeka kaNa meM jaise agni praviSTa ho jAtI hai, vaise hI karma-paramANuoM kA AtmapradezoM ke sAtha paraspara jo eka kSetrAvagAhI sambandha hotA hai, use baMdha kahate haiM / " vipAka avasthA ko prApta hue karma - paramANuoM ke bhoga ko udaya kahate haiM / " aMdha samaya se yA saMkramaNa samaya se lekara jaba taka una karma-paramANuoM kA anya prakRtirUpa se saMkramaNa nahIM hotA yA jaba taka unakI nirjarA nahIM hotI, taba taka unakA bAlA ke sAtha rahane kI sa kahate haiM / " sthAna zabda samudAyavAcI hai, ataH prakRtisthAna pada se do, tIna, Adi prakRtiyoM ke samudAya ko grahaNa karanA cAhie / " ye prakRtisthAna saMdha, udaya aura sastra ke bheda se tIna prakAra se haiM / jinakA isa grantha meM vivecana kiyA jA rahA hai / gAthA meM Agata 'suNa' kriyApada dvArA granthakAra ne yaha dhvanila kiyA hai ki AcArya ziSyoM ko sambodhita evaM sAvadhAna karake zAstra kA vyAkhyAna kareM / kyoMki binA sAvadhAna kiye hI adhyayana 1. tatra baMdho nAma karmaparamANUnAmAtmapradeza: saha vanyaHpiNDavadanyo'nyA- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 140 nugamaH / 2. karmaparamANUnAmeva vipAkaprAptAnAmanubhavanamudayaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 140 3. bandhamayAt saMkramegAtmalA pasanayAtrA Arabhya yAvat te karmaparamANava nAnyatra saMkramyante yAvada yA na kSayamupagacchanti tAvat teSAM svasvarUpeNa yaH sadbhAvaH sA sattA / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 140 4. prakRtInAM sthAnAni samudAyA: prakRtisthAnAni hitryAdiprakRtisamudAyA ityarthaH, sthAnazabdo'tra samudAyavAcI / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 140 -- Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA0 2 paThana-pAThana kiye jAne kI sthiti meM usakA lAbha ziSya na uThA sakeM aura svayaM AcArya khedakhinna ho jAyeM / ataH vaisI sthiti na bane aura ziSya AcArya ke vyAkhyAna ko yathAvidhi hRdayaMgama kara sakeM, isI bAta ko batalAne ke lie gAthA meM 'suNa' yaha kriyApada diyA gayA hai / isa prakAra se grantha ke varNya viSaya Adi kA bodha karAne ke pazcAt aba grantha prArambha karate haiM / grantha kA varNya viSaya bandha, udaya aura satva prakRtisthAnoM ke saMvedha rUpa saMkSepa meM kahanA hai| ataH ziSya AcArya ke samakSa apanI jijJAsA pUrti ke liye prazna karate haiM ki kas baMdhato veyaha kaha kara vA bhaMgavigappA muluttarapagaI payaDitaThANANi / bodhavvA // 2 // seo 5. 11 zabdArtha - kai -- kitanI prakRtiyoM kA baMdhato vadha karane vAnA, beyai -- vedana karatA hai, kai kaha - kitanI- kitanI vAathavA paryAtiThANANi - prakRtiyoM kA sattAsthAna, salusarAI - mUla aura uttara prakRtiyoM ke viSaya meM, bhaMgavigappA bho ke vikalpa, u- aura, bodhavA-- jAnanA cAhiye / } gAvArtha - kitanI prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke kitanI prakRtiyoM kA vedana hotA hai tathA kitanI prakRtiyoM kA baMdha aura vedana karane vAle jIva ke kitanI prakRtiyoM kA satva hotA hai ? to mUla aura uttara prakRtiyoM ke viSaya meM aneka bhaMga-vikalpa jAnanA 'cAhie / vizeSArtha - grantha kA varNya viSaya baMdha Adi prakRtisthAnoM kA kathana karanA hai / ataH ziSya zaMkA prastuta karatA hai ki kitanI prakRtiyoM kA baMdha hote samaya kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai Adi / ziSya kI ukta zaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya uttara dete haiM ki mUla aura uttara prakRtiyoM ke viSaya meM aneka bhaMga jAnanA caahie| arthAt karmoM kI mUla aura uttara prakRtiyoM meM aneka prakAra ke bhaMga Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa vikalpa banate haiM, kintu vAcAzakti kI maryAdA hone ke kAraNa jinakA pUrNarUpeNa kathana kiyA jAnA sambhava nahIM hone se kramaza: mUla aura uttara prakRtiyoM meM sAmAnyatayA una vikalpoM kA kathana karate haiM / ww isa prakAra isa gAthA ke vAcyArtha para vicAra karane para do bAtoM ko sUcanA milatI hai| prathama yaha ki isa prakaraNa meM mukhyatayA pahale mUla prakRtiyoM aura isake bAda uttara prakRtiyoM ke bandha-prakRti sthAnoM, udaya prakRtisthAnoM aura satva - prakRtisthAnoM kA tathA unake paraspara saMvedha' aura unase utpanna hue bhaMgoM kA vicAra kiyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki una bhaMga-vikalpoM ko yathAsthAna jIvasthAnoM aura guNasthAnoM meM ghaTita karake batalAyA gayA hai / isa viSaya vibhAga ko dhyAna meM rakhakara TIkA meM sabase pahale bATha mUla prakRtiyoM ke baMdha - prakRtisthAnoM, udaya prakRtisthAnoM aura satvaprakRtisthAnoM kA kathana kiyA gayA hai| kyoMki inakA kathana kiye binA Age kI gAthA meM batalAye gaye ina sthAnoM ke saMbedha kA saralatA se jJAna nahIM ho sakatA hai| sAtha hI prasaMgAnusAra ina sthAnoM ke svAmI aura kAla kA nirdeza kiyA gayA hai, jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai / baMdhasthAna, svAmI aura unakA kAla : karmoM kI mUla prakRtiyoM ke nimnalikhita ATha bheda haiM- 1. jJAnAvaraNa, 2. darzanAvaraNa, 3. vedanIya, 4. mohanIya 5. Ayu, 6 nAma, 7. gotra aura 8. aMtarAya / inake svarUpa lakSaNa batalAye jA cuke haiN| mUla karma prakRtiyoM ke ATha prakRtika, sAta prakRtika, chaha 1. sayedhaH parasparamekakAlA mAgama virodhena molanam / 1 karma prakRti bandhodaya0, pR0 65. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : mA02 prakRtika aura eka prakRtika isa prakAra kula cAra baMdhasthAna hote inameM se ATha prakRtika baMdhasthAna meM saba mUla prakRtiyoM kA, sapta prakRtika baMdhasthAna meM Ayukarma ke vinA sAta kA, chaha prakRtika baMdhasthAna meM Ayu aura mohanIya kama ke binA chaha kA aura eka prakRtika baMdhasthAna meM sirpha eka vedanIya karma kA grahaNa hotA hai / isakA tAtparya yaha huA ki Ayukarma kA baMdha karane vAle jIva ke AThoM karmoM kA, mohanIya karma ko bAMdhane vAle jIva ke AThoM kA yA Ayu ke binA sAta kA; jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, nAma, gotra aura aMtarAya karma kA baMdha karane vAle jIva ke ATha kA, sAta kA yA chaha kA tathA eka bedanIya karma kA baMdha karane vAle jIva ke ATha kA, sAta kA chaha kA yA eka vedanIya karma kA baMdha hotA hai / __aba ukta prakRtika baMdha karane vAloM kA kathana karate haiN| Ayukarma kA baMdha sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka hotA hai kintu mizra guNasthAna meM AyubaMdha nahIM hone kA niyama hone se mizra guNasthAna ke binA zeSa chaha guNasthAna vAle AyubaMdha ke samaya ATha prakRtika baMdhasthAna ke svAmI hone haiN| mohanIya karma kA baMdha nauveM guNasthAna taka hotA hai ataH pahale se lekara nauveM guNasthAna taka ke jIva sAta prakRtika baMdhasthAna ke svAmI haiM / kintu jinake Ayukarma kA bhI baMdha hotA ho ve sAta prakRtika baMdhasthAna ke svAmI nahIM hote 1 tatra mUla prakRtInAmuktasvarUpANAM baMdhaM pratItya catvAri prakRti sthAnAni saca thA-aSTau, sapta, SaD, ekA ca / - saptatikA prakaraNa TokA, pR0 141 2 Aumbhi acha mohe'satta ekkaM ca chAi vA taie / bajhaMtamsi bAMti sesaemu cha sattaSTha / / -paMcasaMgraha saptatikA, gA02 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa haiM, ATha prakRtika baMdhasthAna ke svAmI mAne jAte haiN| Ayu aura mohanIya karma ke binA zeSa chaha karmoM kA bandha kevala daza guNasthAnasUkSmasaMparAya meM hotA hai | ataH sUkSmasaMparAya guNasthAna dAle jIva chaha prakRtika baMdhasthAna ke svAmI haiN| vedanIya karma kA baMdha gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM hotA hai, ataH ukta tIna guNasthAna vAle jIva eka prakRtikA mAna ke sAga 1 ina baMdhasthAnoM kA kAla isa prakAra hai ki ATha prakRtika baMdhasthAna Ayukarma ke baMdha ke samaya hotA hai aura AyukAma kA jaghanya va utkRSTa baMdhakAla antarmuhUrta hai / ataH ATha prakRtikA baMdhasthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa jAnanA cAhie / sAta prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai| kyoMki jo apramattasaMyata jIva ATha mUla prakRtiyoM kA bandha karake sAta prakatiyoM ke baMdha kA prArambha karatA hai, vaha yadi upazama zreNi para ArohaNa karake antamuhUrta kAla meM sUkSmasaMparAya guNasthAna ko prApta ho jAtA hai to usake sAta prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antarmahUrta hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki sUkSmasaMparAya guNasthAna meM chaha prakRtika sthAna kA baMdha hone lagatA hai tathA sAta prakRtika baMdhasthAna 1 chasu sagavihamaThavihaM kamma baMdhati timu ya sattavihaM / chabihamekANe tisR ekkamabaMdhago ekko ||-go karmakANDa 452 --mizna guNasthAna ke binA apramatta guNasthAna paryanta chaha guNasthAnoM meM jIva Aya ke binA sAta aura Ayu sahita mATha prakAra ke karmoM ko bAMdhate haiM / mizra, apUrvavaraNa aura anivRtti karaga ina tIna guNasthAnoM meM Ayu ke binA sAta prakAra ke hI karma bAMdhate haiN| sUkSmasaMparAya guNasthAna meM Ayu moha ke binA chaha prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai ! ugaNAntakaSAya Adi tIna guNasthAnoM meM eka vedanIyakarma kA hI bandha hotA hai aura ayogi guNasthAna bandharahita haiM arthAt usameM kisI prakRti kA bandha nahIM hotA hai / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTa karmagrandha : gA02 kA utkRSTa kAla chaha mAha aura antarmuhUrta kama eka pUrva koTi varSa kA tribhAga adhika tetIsa sAgara hai| kyoMki jaba eka pUrva koTi varSa pramANa Ayu vAle kisI manuSya yA tithaMca ke Ayu kA eka vibhAga zeSa rahane para antarmuhUrta kAla taka parabhava sambandhI Ayu kA baMdha hotA hai, anantara jagaNana Ayu ke samApta ho jAne para van jIva tetIsa sAgara pramANa utkRSTa Ayu vAle daMvoM meM yA nArakoM meM utpanna hokara aura vahA~ Ayu ke chaha mAha zeSa rahane para punaH parabhava sambandhI Ayu kA baMdha karatA hai, taba usake sAta prakRtika baMdhasthAna kA utkaSTa kAla prApta hotA hai| chaha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| isakA kAraNa yaha hai ki chaha prakRtika baMdhasthAna kA svAmI sUkSmasamparAdha guNasthAnavI jIva hai / ataH ukta guNasthAna vAlA jo upazAmaka jIba upazama zreNi para car3hate samaya yA utarate samaya eka samaya taka mUkSmasamparAya guNasthAna meM rahatA hai aura mara kara dUsare samaya meM avirata samyagdRSTi deva ho jAtA hai, usake chaha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya hotA hai tathA chaha prakRtika baMdhasthAna kA antarmuhUrta pramANa utkRSTa kAla sUkSmasamparAya guNasthAna ke utkRSTa kAla kI apekSA batAyA hai| kyoMki sUkSmasamparAya guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhurta pramANa hai| eka prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla kucha kama pUrva koTi varSa pramANa hai / jisakA spaSTIkaraNa yaha hai ki jo upazama zreNi vAlA jIva upazAntamoha guNasthAna meM eka samaya taka rahatA hai aura marakara dUsare samaya meM deva ho jAtA hai, usa upazAntamoha vAle jIva ke eka prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya prApta hotA hai tathA eka pUrva koTi varSa kI Ayu vAlA jo manuSya sAta mAha garbha meM rahakara aura tadanantara janma lekara ATha varSa pramANa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 10 kAla vyatIta hone para saMyama dhAraNa karake eka antarmuhUrta kAla ke bhItara kSINamoha hokara sayogikevalI ho jAtA hai, usake eka prakRtika baMdhasthAna kA utkRSTa kAla ATha varSa sAta mAha aura antarmuhUrta kama eka pUrva koTi varSa pramANa prApta hotA hai| baMdhasthAnoM ke bheda, svAmI aura kAla pradarzaka vivaraNa isa prakAra haiM ' T baMdha sthAna bhAU prakRtika sAta prakRtika cnyc prakRtika eka prakRtikA mUla prakRti sana Ayu ke binA svAmI jaghanya utkRSTa mizra guNa ke antarmuhUrta antarmuhUrta binA anamasa guNasthAna taka Adi ke antarmuhurta eka antarmuhUrta aura | guNasthAna chaha mAha kama tathA pUrva koTi kA vibhAga adhika tetIsa sAgara moha va Ayu sUkSmasampadAya ke binA vedanIya 11, 12, 13vAM guNasthAna kAla eka samaya eka samaya anta ha dezIna pUrva koTi udayasthAna, svAmI aura unakA kAla baMdha prakRtisthAnoM kA kathana karane ke pazcAt aba udaya kI apekSA se prakRtisthAnoM kA nirUpaNa karate haiM ki ATha prakRtika, sAta prakRtika aura cAra prakRtika, isa prakAra mUla prakRtiyoM ko apekSA tIna udayasthAna hote haiM / 1 1 udayaM prati trINi prakRtisthAnAni tadyathA aSTau sapta catasraH / J - saptatikA prakaraNa TokA, pR0 142 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha karbha grantha : gA02 ATha prakRtika udayasthAna meM sava mUla prakRtiyoM kA, sAta prakRtika udayasthAna meM mohanIya karma ke binA sAta mUla prakRttiyoM kA aura cAra prakRtika udayasthAna meM cAra aghAtI karmoM kA grahaNa hotA hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki mohanIya ke udaya rahate AThoM karmoM kA udaya hotA hai| mohanIya ke vinA zeSa tIna pAtI karmoM kA udaya rahate ATha yA sAta karmoM kA udaya hotA hai| ATha karmoM kA udaya sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna taka hotA hai aura sAta kA udaya upazAntamoha yA kSINamoha guNasthAna meM hotA hai / cAra aghAtI karmoM kA udaya rahate ATha, sAta yA cAra kA udaya hotA hai / inameM se ATha kA udaya sUkSmasaMparAya guNasthAna taka, sAta kA udaya upazAntamoha yA kSINamoha guNasthAna meM aura cAra kA udaya sayogikevalI tathA ayogikevalI guNasthAna meM hotA hai| ukta udayasthAnoM ke svAmI isa prakAra samajhanA cAhiye ki mohanIya karma kA udaya dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai anaH ATha prakRtika udayasthAna ke svAmI prArambha se dasa guNasthAna taka ke jIva haiM / mohanIya ke sivAya zeSa tIna ghAtI karmoM kA udaya bArahaveM guNasthAna taka hotA hai ataH sAta prakRtika udayasthAna ke 1. (ka) mohassudae aTTha ki satta yA lamanti sesayANudae / santoiNANi aghAiyANaM saha sattA cauro ya / / -paMcasaMgraha saptatikA, gA0 3 (kha) tatra mohanIyasthodaye'STAnAmapyudayaH, mohanIyabarjAnAM trayANAM ghAtikarmaNAmudaye aSTAnAM saptAnAM vA / tatrASTAnAM sUkSmasaMparAyaguNasthAnaka yAvat, saptAnAmupazAntamohe kSINamohe vA, vedanIyA''yuHnAmagotrANAmRdaye'STAnAM saptAnAM catasaNAMbA udayaH / tatrASTAnAM sUkSmasaMparAya yAvat, saptAnAmupazAntamohe kSoNa mohe vA, canamRNAmatAmAmava vedanIyAdInAM sayogikevalini ayogikevalini ca / -sapAtikA prakaraNa TIkA, pR0 143 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa svAmI gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna ke jIva haiN| cAra aghAtI karmoM kA udaya terahaveM sayogikevalI aura caudahaveM ayogikevalI guNasthAna taka hotA hai / ataeva cAra prakRtika udayasthAna ke svAmI sayogikevalI aura ayogikevalI jIva haiM / ina tIna udayasthAnoM meM se ATha prakRtika udayasthAna ke kAla ke tIna vikalpa haiM.-1. anAdi-ananta, 2. anAdi-sAnta aura 3. sAdisAnta / inameM se abhavyoM ke anAdi-ananta, bhavyoM ke anAdi-sAnta aura upazAnsamoha guNasthAna se gire hue jIvoM kI apekSA sAdi-sAMta kAla hotA hai / __sAdi-sAnna vikalpa kI apekSA ATha prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla kucha kama apArdhapudgala parAvarta pramANa hai / jo jIva upazamaNi se girakara punaH antarmuhUrta kAla ke gA upazamaza para nayA nazamamor3I ho jAtA hai| usa jIva ke ATha prakRtika udayasthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta hotA hai aura jo jIva apArdha pudgala parAvarta kAla ke prArambha meM upazAntamohI aura anta meM kSINamohI huA hai, usake ATha prakRtika 1. adao sahumo ti ya moheNa viNA hu saMtakhoNesu / ghAdidarANa ghaukkarasudao ali duge niyamA / / -go0 karmakAMDa, gA0 454 -sUkSmasaMparAya guNasthAna taka Ara prakRtiyoM kA udaya hai / upapAAntakaSAya aura kSINakaSAya ina do guNasthAnoM meM mohanIya ke binA sAta kA udaya hai tathA sayogi aura ayogi ina donoM meM cAra aghAtiyA karmoM kA udaya niyama se jAnanA cAhie / 2. tatra sarvaprakutisamudAyo'STI, tAsAM codayo: manyAnadhikRtya anAdyaparyavasitaH, bhavyAnadhikRtyAnAdisaparyavasAnaH, upazAnsamohaguNasthAnakAt pratipatitAnadhikRtya punaH saadimpryvsaanH| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 142 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 SaSTha karmagrantha : gA0 2 udayasthAna kA utkRSTakAla kucha kama apArdha pudgala parAvarta hotA hai / 1 sAta maRtika sthAna ka jayakAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / sAta mUla prakRtiyoM kA udaya upazAntamoha aura kSINamoha ina do guNasthAnoM meM hotA hai / parantu kSINamoha guNasthAna meM na to maraNa hotA hai aura na usase patana hotA hai aura kSINamoha guNasthAnavartI jIva niyama se tIna ghAtI karmoM kA kSaya karake sayogakevalI ho jAtA hai| lekina upazAntamoha guNasthAna meM jIva kA maraNa bhI hotA hai aura usase pratipAta bhI hotA hai | ataH jo jIva eka samaya taka upazAntamoha guNasthAna meM rahakara aura dUsare samaya meM marakara avirata samyagdRSTi deva ho jAtA hai, usake sAta prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla eka samaya mAnA jAtA hai tathA upazAntamoha yA kSINamoha guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai, ataH sAta prakRtika udayasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta mAnA jAtA hai / cAra prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla kucha kama eka pUrva koTi pramANa hai| jo jIva sayogikevalI hokara eka antarmuharta kAla ke bhItara nirvANa ko prApta kara letA hai, usakI apekSA cAra prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta kahA hai aura utkRSTakAla eka prakRti baMdhasthAna kAla kI saraha dezona pUrva koTi pramANa samajhanA cAhie / arthAt jaise eka prakRtika baMdhasthAna kA utkRSTakAla batalAyA hai ki eka pUrva koTi varSa kI Ayu vAlA manuSya sAta mAha garbha meM rahakara aura tadanantara 1 dhAtikarmavajazcitasraH prakRtayaH tAsAmudayo jaghanyenAntamoH tikaH utkaNa tu dezapUrvakoTipramANa - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 142 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa janma se lekara ATha varSa pramANa kAla ke vyatIta hone para saMyama prApta karake eka antarmuhUrta kAla ke bhItara kSINamoha, sayogakevalI ho jAtA hai to vaise hI ATha varSa, sAta mAha kama eka pUrva koTi varSa pramANa samajhanA cAhie / yahA~ itanI vizeSatA hai ki isameM kSINamoha guNasthAna kA phaarmuhuurtaanaavaae| udayasthAnoM ke svAmI, kAla Adi kA vivaraNa isa prakAra hai kAla uvayasthAna | mUla prakRti : svAmI ATa prakRti sabhI Adi ke dasa guNasthAna sAta prakRti moha ke binA, 11, 12vA~ guNa sthAna cAra prakRti cAra aghAtI 14 13 guNasthAna 14auM I aghanya | utkRSTa antarmuhUrta | kucha kama apArtha eka samaya pudgala parAvarta antarmuhUrta antarmuhUrta dezona pUrva koTi sattAsthAna, svAmI aura kAla bandha aura udayasthAnoM ko batalAne ke bAda aba sattAsthAnoM ko batalAte haiM / sattA prakRtika sthAna tIna haiM--ATha prakRtika, sAta prakRtika aura cAra prakRtika | ATha prakRtika sattAsthAna meM jJAnAvaraNa Adi antarAyaparyanta saba bhUla prakRtiyoM kA sAta prakRtika sattAsthAna meM mohanIya ke sivAya zeSa sAta prakRtiyoM aura cAra prakRtika sattAsthAna meM cAra aghAtI karmoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa yaha hai ki mohanIya karma ke sadbhAva meM AThoM karmoM kI, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtakAya kI vidyamAnatA meM AThoM 1 sattA prati zrINi prakRtisthAnAni / tadyathA--- aSTau sapta, catasraH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bATa karma grantha : gA02 karmoM kI yA mohanIya ke binA sAta karmoM kI tathA vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra aghAtI karmoM ke rahate hue AThoM ko, mohanIya ke binA sAta kI yA cAra aghAtI karmoM kI sattA pAI jAtI hai / ina sattAsthAnoM ke svAmI isa prakAra haiM cAra adhAtI karmoM ko sattA sayogi aura ayogi kevaliyoM ke hotI hai ataH cAra prakRtika sattAsthAna ke svAmI sayogikevalI aura ayogikevalI guNasthAnavartI hote haiM / mohanIya ke binA zeSa sAta karmoM kI sattA bArahaveM kSINamoha muNasthAna meM pAI jAtI hai, ataH sAta prakRtika sattAsthAna ke svAmI kSINamoha guNasthAna vAle jIva haiM / ATha karmoM kI sattA pahale se lekara gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna taka pAI jAtI hai, ataH ATha prakRtika sattAsthAna ke svAmI Adi ke gyAraha guNasthAna vAle jIva haiN| 1. mohanIye satyapTAnAmapi sattA, jJAnAparaNadarzanAvaraNA'ntarAyANAM sattAyAM aSTAnAM saptAnAM va sattA | vedanIyA yu nAmagotrANAM sattAyAmaSTAnAM saptAnAM cattasaNAM vA sttaa| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 catasRNAM sattA vedanIyAdInAmeya sA, ca sayogikevaliguNasthAnake ayogikeniguNasthAna ke ca draSTavyA / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 3. (vA) tApTAnAmupazAntamohaguNasthAnakaM yAvat mor3anIya kSINe saptAnAM, mA ca bhINamohaguNasthAnake / ---saptatikA prakaraNa TokA, pR0 143 (kha) saMto ti aThThasattA jINe satteva hoti sattANi 1 jogimmi ajogimmi ya cattAri havaMti rAttANi || -go0 pharmakAMDa, gA0457 upazAntakaSAya guNasthAna paryanta AThoM prakRtiyoM kI sattA hai| kSINakaSAya guNasthAna meM mohanIma ke vinA sApta kareM kI hI sattA hai aura sayogikevalI va ayogi kevalI ina donoM meM cAra aghAtiyA karmoM kI sattA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatibA prakaraNa ina tIna sattAsthAnoM meM se ATha prakRtika sattAsthAna kA kAla abhavya kI apekSA anAdi ananta hai, kyoMki abhavya ke sirpha eka mithyAtva guNasthAna hI hotA hai aura mithyAtva guNasthAna meM kisI bhI mUla prakRti kA kSaya nahIM hotA hai| bhavya jIvoM kI apekSA ATha prakRtika sattAsthAna kA kAla anAdi sAnta hai, kyoMki kSapaka sUkSmasaMparAya guNasthAna meM ho mohanIya karma kA samUla uccheda kara detA hai aura usake bAda kSINamoha guNasthAna meM sAta prakRtika sattAsthAna kI prApti hotI hai aura kSINamoha guNasthAna se nahIM hotA hai / jisase yaha siddha huA ki bhavya jIvoM kI apekSA ATha prakRtika sattAsthAna anAdi-sAMta hai 12 16 sAta prakRtika sattAsthAna bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM hotA hai aura kSINamoha guNasthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai / ataH sAta prakRtika sattAsthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla bhI antarmuhUrta pramANa hI hai / " cAra prakRtika sattAsthAna sayogikevalI aura ayogikevalI guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai aura ina guNasthAnoM kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla kucha kama eka pUrva koTiM varSa pramANa hai | ataH vAra prakRtika sattAsthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla kucha kama eka pUrvakoTi varSa pramANa samajhanA cAhie / 1. tatra sarva prakRtisamudAyo'STI etAsAM cASTAnAM sattA abhavyAnadhikRtya anAdyaparyavasAnA, bhayyAmadhikRtya anAdisaparyavasAnA | 1 - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 2. mohanIye kSINaM sagtAnAM sattA sA ca jaghanyotkarSeNAntarmuhurta pramANA, sA hi kSINa mohe, kSoNamohaguNasthAnakaM cAntarmuharta pramANamiti / -- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA03 yahA~ kucha kama kA matalaba ATha varSa, sAta mAsa aura antamuhUtaM pramANa hai / sattAsthAnoM ke svAmI, kAla Adi kA vivaraNa isa prakAra haisattAsthAna | mUlaprakRti , svAmI / kAla | apatya / utkRSTa ATha prakRtika sabhI | Adi ke 11 | anAdi-sAnta | anAdi-ananta' guNa sthAna sAta prakRtika mohanIya ke kSINamoha / antarmuhUrta / anta muhUrta | binA guNasthAna cAra prakRtika 4 aghAti | 13vA, 14aaN | antarmuhUrta / dezona pUrvakoTi guNasthAna / isa prakAra mUla prakRtiyoM ke pRthak-pRthak bandha, udaya aura sattA prakRti sthAnoM ko samajhanA cAhie / aba Age kI gAthA meM mUlako ke saMvaidha bhaMgoM kA kathana karate haiM / mUlakarmoM ke saMvaidha bhaMga aTThavihasattachabaMdhagesu aTheva uvamasaMtAI / egavihe tivigappo egavigappo abaMdhammi // 3 // 1. ghAtikarmacatuSTayamaye ca catasRNAM sattA, sA ca jaghanya nAntamuhUrtapramANA, utkarSaNa punardezonapUrvakoTimAnA / --saptatikA prakaraNa TIkA, 143 2. tulanA kIjiye aDhavihasattacharbadha gesa aTheva udayakammaMsA / eyavihe vidhiyApo epa viyappo abaMdhammi / / -go0 pharmakANDa, 628 - mUla prakRtiyoM meM se zAnAvaraNa Adi bhAu prakAra ke bandha vAle athavA sAta prakAra ke bandha vAle yA chaha prakAra ke bandha bAle jIvoM ke udaya aura sattva ATha-ATha prakAra kA jAnanA / jisake eka prakAra mUla prakRti kA bandha hai usake tIna bheda hote haiN| jisake eka prakRti kA bhI bandha nahIM hotA usake udaya aura sattva cAra-cAra prakAra ke hone se. eka hI vikalpa hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zabdArtha-avisattadhAJbaMdho-aSTavidha, saptavidha, paDvidha baMdha ke samaya, aTheva-AThoM karma kI, udayasaMsAI-udaya aura salA, egabihe-ekavidha baMdha ke samama, tivigappo-tIna vikalpa, egavigappo--eka vikalpa, mabaMdhammi-abandha dazA meM, baMdha ne hone pr| gAthArtha--ATha, sAta aura chaha prakAra ke karmoM vA baMdha hone ke samaya udaya aura sattA AThoM karma kI hotI hai / ekavidha (eka kA) baMdha hote samaya nadaya ba sattA kI apekSA tIna vikalpa hote haiM tathA baMdha na hone para udaya aura sattA kI apekSA eka hI vikalpa hotA hai| vizeSArtha--isa gAthA meM mUla prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA ke saMbaidha bhaMgoM kA kathana kiyA gayA hai / ___ ATha prakRtika, sAta prakRtika aura chaha prakRtika baMdha hone ke samaya AThoM karmoM kA udaya aura AThoM karmoM kI sattA hotI hai-'achetra udayasaMtAI' / arthAt sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka ke jItra mizra guNasthAna ko chor3akara AyubaMdha ke samaya AThoM kamoM kA baMdha kara sakate haiM ataH unake ATha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA hotI hai / anivRttivAdara saMparAya guNasthAna taka ke jIva Ayukarma ke binA zeSa sAta karmoM kA baMdha karate haiM kintu unake udaya aura sattA ATha karmoM kI ho sakatI hai aura sUkSmasaMparAya saMyata Ayu va mohanIya karma ke binA chaha karmoM kA baMdha karate haiM lekina inake bhI ATha karmoM kA udaya aura sattA hotI hai| isa prakAra se kamoM kI baMdha prakRtiyoM meM bhinnatA hone para udaya aura sattA eka jaisI mAnane kA kAraNa yaha hai ki uparyukta sabhI jIva sarAga hote haiM aura sarAgatA kA kAraNa mohanIya karma kA udaya hai aura jaba mohanIya karma kA udaya hai taba usakI sattA avazya hI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjTa karmagrantha ; gA03 hogii| isIliye ATha, sAta aura chaha prakAra ke karmoM kA baMdha hote samaya AThoM karmoM kA udaya aura sattA hotI hai| isa kathana se nimnalikhita tIna bhaMga prApta hote haiM1. ATha prakRtikA , Ara pakratika radapa pATha prakRtika sattA / 2. sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya, ATha prakRtika sattA / 3. chaha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya, ATha prakRtika sttaa| ina bhaMgoM kA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai pahalA bhaMga Ayukarma ke baMdha ke samaya pahale mithyAtva guNasthAna se lekara sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka pAyA jAtA hai| zeSa guNasthAnoM meM nahIM; kyoMki anya guNasthAnoM meM Ayukarma kA baMdha nahIM hotA hai| kintu mizra guNasthAna meM Ayu kA baMdha nahIM hone se usako yahA~ nahaNa nahIM karanA cAhiye / arthAt mizra guNasthAna meM Ayu kA baMdha nahIM hotA ataH vahA~ pahalA bhaMga sambhava nahIM hai / isakA kAla jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta pramANa hai| dUsarA bhaMga pahale guNasthAna se lekara nauveM anivRttivAdara saMparAya guNasthAna taka hotA hai / yadyapi tIsare mizna, AThaveM apUrvakaraNa, - - - - ihASTavidhabandhakA apramattAlAH, saptavidhabandhakA aniyattiAbAdarasaMparAvaparyavasAnA: paDyighabaMdhakAzca sUkSmasaMparAyAH, ete ca sarve'pi murAgAH / sarAgatvaM ca monIyodayAd upajAyate, udaye ca satyavazyaM sattA, tato mohanIyodaye sattAsambhavAd aSTavidha - saptavidha-SavidhabandhakeSvavazyamudaye sattAyAM cASTI prApyato / etena ca zrayo bhaMgA darzitA: tadyathA-aSTavidho bandhA aSTavina sudayaH aSTavidhAM sattA / eSa vikalpa AyurbandhakAle / saptavidho bandho'STavidha udayo'STavidhA sattA, eSa vitrAlla AyurvandhAbhAve / tathA SaDavidho vandho'STavidha udayo'STavidhA sattA, eSa vikalpaH sUkSmasaMparAyANAm / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 20 nauveM anivRttibAdara guNasthAna meM Ayukarma kA baMdha nahIM hotA ataH vahA~ to yaha dUsarA bhaMga hI hotA hai kintu midhyAdRSTi Adi anya guNasthAnavartI jIvoM ke bhI sarvadA Ayukarma kA baMdha nahIM hotA, ataH vahA~ bhI jaba Ayukarma kA baMdha nahIM hotA hai taba dUsarA bhaMga bana jAtA hai / isa bhaMga kA kAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa chaha mAha aura antarmuhUrta kama pUrvakoTi kA tribhAga adhika tetIsa sAgara hai| tIsarA bhaMga sUkSmasaMparAya guNasthAnavartI jIva ko hI hotA hai / kyoMki inake Ayu aura mohanIya karma ke binA zeSa chaha karmoM kA hI baMdha hotA hai / isakA kAla jaghanya se eka samaya aura utkRSTa antamuhUrta pramANa hai / yaha tInoM bhaMga baMdhasthAnoM kI pradhAnatA se banate haiM / ataH inakA jaghanya aura utkRSTa kAla pUrva meM batAye baMdhasthAnoM ke kAla ke anurUpa batalAyA hai / eka prakAra ke arthAt eka vedanIya karma kA baMdha hone para tIna vikalpa hote haiM- 'egavihe tivigappo' | jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai vedanIya karma kA baMdha gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM - upazAntamoha, kSINamoha aura sayogikevalI, ina tIna guNasthAnoM meM hotA hai / kintu upazAntamoha guNasthAna meM sAta kA udaya aura ATha kI sattA, kSINamoha guNasthAna meM sAta kA udaya aura sAta kI sattA sayogikevalI guNasthAna meM eka kA bandha aura cAra kA udaya, cAra kI sattA pAI jAtI hai / ataH eka vedanIya karma kA baMdha hone kI sthiti meM udaya aura sattA kI apekSA tIna bhaMga isa prakAra prApta hote haiM 1. eka prakRtika baMdha, sAta prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrandha : gA03 2. eka prakRtika baMdha, sAta prakRtika udaya aura sAta prakRtika sattA / 3. eka prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA / inameM se pahalA bhaMga upazAntamoha guNasthAna meM hotA hai, kyoMki vahA~ mohanIya karma ke binA sAta karmoM kA udaya hotA hai, kintu sattA AThoM karmoM kI hotI hai| isakA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhurta pramANa hai| dusarA bhaMga kSINamoha guNasthAna meM hotA hai / kyoMki mohanIya karma kA samUla kSaya kSapaka sUkSmasaMparAya saMyata ke ho jAtA hai / jisase kSINamoha guNasthAna meM udaya aura lattA sAta kamI kI pAI jAtI hai| isakA kAla jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai| tIsarA bhaMga sayogikevalI guNasthAna meM hotA hai| kyoMki vahA~ baMdha to sirpha eka vedanIya karma kA hI hotA hai kintu udaya aura sattA cAra aghAtI karmoM kI pAI jAtI hai / isakA kAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi pramANa samajhanA caahiye| isa prakAra ukta tIna bhaMga kramazaH gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna kI pradhAnatA se hote haiM / ___egavigappo abaMdhammi' arthAt abandhadazA meM sirpha eka hI vikalpa--bhaMga hotA hai| vaha isa prakAra samajhanA cAhie ki ayogikevalI guNasthAna meM kisI bhI karma kA bandha nahIM hotA hai kintu vahA~ udaya aura sattA cAra aghAtI karmoM kI pAI jAtI hai| isIliye vahAM cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA, yaha eka hI bhaMga hotA hai| 1 'abandhe' bandhAbhAve eka eka vikalpaH, tadyathA--caturvidha udayazcatuvidhA sastA, eSa cAyogikevaliguNasthAnake prApyate, tatra hi yogAbhAvAd bandho na bhavati, udaya-satte cAghAtikarmaNAM bhavata: / saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 14 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 saptatikA prakaraNa isa bhaMga kA jaghanya aura utkRSTa kAla ayogikevalI guNasthAna ke samAna antarmuhUrta pramANa samajhanA cAhie / isa prakAra mula prakRtiyoM ke bandha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM kI apekSA saMvedha bhaMga sAta hote haiM / svAmI, kAla, sahita unakA vivaraNa pRSTha 23 kI tAlikA meM diyA gayA hai / bhUla prakRtiyoM kI apekSA bandha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM ke paraspara saMvedha bhaMgoM ko batalAne ke pazcAt aba ina vikalpoM ko jIvasthAnoM meM batalAte haiM / sattaTThabaMdhaaTThavayasaMta terasasu jIvaThANesu / egammi yaMtra gaMgA ko bhaMga hati No // 4 // zabbArtha -- sattaTThabaMdha - sAta aura ATha kA baMdha, aTThadayasaMtaATha kA udaya, bATha kI sattA, terasasu-- teraha meM, jIvaThANesu--jIvasthAnoM meM, egammi - eka ( paryApta saMzI) jIvasthAna meM, paMcabhaMgApA~ca bhaMga, vare bhaMgara---do bhaMga, huti --hote haiM, kevaliNo -- kevalI ke | -- gAthArtha Adi ke teraha jIvasthAnoM meM sAta prakRtika aura ATha prakRtika baMdha meM ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika satva yaha do-do bhaMga hote haiN| eka-saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM Adi ke pA~ca bhaMga tathA kevalajJAnI ke anta ke do bhaMga hote haiM / -- vizeSArtha-saMvedha bhaMgoM ko jIvasthAnoM meM batalAyA hai / jIvasthAna kA svarUpa aura bheda cauthe karmagrantha meM batalAye jA cuke haiN| jinakA saMkSipta sArAMza yaha hai ki jIva ananta hai aura unakI jAtiyA~ bahula hai, lekina unakA samAna paryAya rUpa dharmoM ke dvArA saMgraha karane ko jIvasthAna kahate haiM aura usake caudaha bheda kiye haiM 1. aparyApta sUkSma ekendriya, 2. paryApta sUkSma ekendriya, 3. aparyApta bAdara ekendriya, 4. paryApta bAdara ekendriya, 5. aparyApta Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 yAmapra.5: 41.4 kAla saMdhasthAna " | jaya / sattAsaMkhyA sthAna svAmI jaghanya | utkRSTa / ATha praka0 | ATha | ATha / mizna ke / antamuhUrta | antarmuhUrta / praka0 praka0 sivAya apra0 guNasthAna taka 6 guNasthAna 2 | sAta praka0 / Ala Ara praka0 | praka0 Adi ne guNasthAna antamahata | chaha mAha aura anta kama pUrvakoTi kA tribhAga adhika tetIma sAgara 3 / chaha praka0 Aya | ATha praka0 | prakR0 sUkSma- 'eka samparAya / samaya 'antama TUrta eka prakR0 sAta ATha praka0 prakR0 samaya upazAsta- | eka antarmuhUrta moha kSINamoha antamuhUrta ' antarmuhUrta 5 | eka pra0 sAta sAta praka0 prakR0: 6 / eka praka0 | cAra cAra | sayogi- praka0 / praka0 / kevalI antarmuhurta dezona pUrva koTi cAra cAra prakara ayogi- | antarmuhurta antarmuhUrta kevalI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa dvIndriya, 6. paryApta dvIndriya, 7. aparyApta prIndriya, 8, paryApta zrIndriya, 6. aparyApta caturindriya, 10. paryApta caturindriya, 11. aparyApta asaMjI paMcendriya, 12. paryApta asaMjJI paMcendriya, 13, aparyApta saMjJI paMcendriya, 14. paryApta saMjJI paMcendriya / jIvasthAna ke ukta caudaha bhedoM meM se Adi ke teraha jIvasthAnoM meM do-do bhaMga hote haiM-1. sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA, 2. ATha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura bhAu prakRtika sattA / ina donoM bhaMgoM ko batAne ke lie gAthA meM kahA hai-'sattaTThabaMdhaaThThadayasaMta terasasu jiivtthaannesu'| dana teraha jIvasthAnoM meM do bhaMga isa prakAraNa hote haiM ki ina jIvoM ke darzanamohanIya aura cAritramohanIya kI upazamanA athavA kSapaNA kI yogyatA nahIM pAI jAtI hai aura adhikatara mithyAtva guNasthAna hI sambhava hai / yadyapi inameM se kucha jIvasthAnoM meM dUsarA guNasthAna bhI ho sakatA hai, lekina usase bhaMgoM meM antara nahIM par3atA hai / ukta do bhaMga-vikalpoM meM se sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA bAlA pahalA bhaMga jaba Ayukarma kA bandha nahIM hotA hai tava pAyA jAtA hai tathA ATha prakRtika bandha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA vAlA dUsarA bhaMga Ayukarma ke bandha ke samaya hotA hai| inameM se pahale bhaMga kA kAla pratyeka jIvasthAna ke kAla ke barAbara yathAyogya samajhanA cAhiye aura dUsare bhaMga kA jaghanya da utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai, kyoMki AyukAma ke bandha kA jaghanya va utkRSTa kAla antamuhUrta hai / 1. saptavidho bandhaH aSTavidha udayaH aSTavidhA sattA, epa vikalpa AzubandhakAle musvA zeSakAnaM sarvadeva labhyate, aSTavidho bandhaH aSTavidha udamaH aSTavidhA saptA, eSa vikalpa AmubaMdhakAle, eSa cAntamautikaH, AyurbandhakAlasya jaghanyenorakaNarSe cAntamuhUrtapramANatvAt / saptatikA prakaraNa TIkA, pa.144 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma gantha : gA. 4 Adi ke teraha jIvasthAnoM ke do-do bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye jIvasthAna udaya sU0 a0 mA0 e0 apa0 / bA0 e0pa0 dvI0 a30 dA0 50 mo0 sapa0 zrI0pa0 ca0 apa0 ca0 pa0 asaM0 0 apa0 asaM0 0 pa0 / saM00 apa0 Mistina ma liati iallllllia 111111 fina 'egammi paMcabhaMgA' arthAt pUrvokta teraha jIvasthAnoM se zeSa rahe eka caudahaveM jIvasthAna meM pAMca bhaMga hote haiN| ina pA~ca bhaMgoM meM pUrvokta do bhaMga-1. sAta prakRtika bandha, ATha prakRtika udaya va sattA, 2. ATha prakRtika bandha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA to hote hI haiN| sAtha meM 1. chaha prakRtika bandha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA, 2. eka prakRtika vandha, sAta prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA, 3. eka prakRtika bandha, sAta prakRtika udaya aura sAta prakRtika sattA yaha tIna bhaMga aura hote haiM / isa prakAra paryApta saMzI paMcendriya ke kula pAMca bhaMga samajhane cAhiye / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa paryApta saMjJI paMcendriyoM ke pA~ca bhaMga isa prakAra hote haiM--- bandha udaya / ina pAMca bhaMgoM meM se pahalA bhaMga anivRtti guNasthAna taka, dusarA bhaMga apramattasaMyata guNasthAna taka, tIsarA bhaMga upazamazreNi yA kSapakauNi meM vidyamAna sUkSmasaMparAya saMyata ke, cauthA bhaMga upazAntamoha guNasthAna meM aura pAMcavAM bhaMga kSINamoha guNasthAna meM hotA hai| yadyapi kevalI jina bhI paryApta saMjJI paMcendriya haiM aura unake bhI pA~ca bhaMga mAnanA cAhiye / lekina unake bhaMga alaga se batAne kA kAraNa yaha hai ki kevalI jIvoM ke kSAyopazamika jJAna nahIM rahate haiM ataH ve saMjJI nahIM hote haiN| isIliye unake saMjJitva kA niSedha karane ke liye gAthA meM unake bhaMgoM kA pRthaka se nirdeza kiyA hai--'do bhaMgA huMti kevlinnoN| unake eka prakRtika bandha, cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA-yaha eka bhaMga tathA cAra prakRtika udaya va cAra prakRtika sattA, lekina baMdha eka bhI prakRti kA nahIM, yaha dUsarA bhaMga hI hotA hai| pahalA bhaMga sayogikevalI ke pAyA jAtA hai, vahA~ sirpha eka vedanIya karma kA hI baMdha hotA hai, kintu udaya aura sattA cAra aghAti kArmoM kI rahatI hai| dUsarA bhaMga ayogikevalI ke hotA hai| kyoMki inake eka bhI karma kA baMdha na hokara sirpha cAra adhAti kamoM kA udaya va sanA pAI jAtI hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA05 ra7 jIvasthAnoM meM bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiebaMdha prakRti udaya prakRti | sattA prakRti . jIvasthAna / jaghanya utkRSTa bAla | antarmuhUrta anta mahata yathAyogya 'saMhI paryApta / eka samaya antata | saMjo paryAkta / eka samaya mAtahata sayogi / antamuhata dezama pUrva kevalI | koTi ayogi kevalI | pA cahrasva paci hrasva svaroM ke svaroM ke uccAraNa uccAraNa kAlapramANa kAlapramANa 6 1 1 Hin ra isa prakAra se jIvasthAnoM meM mula karmoM ke saMvedha bhaMga samAnA cAhie / aba guNasthAnoM meM saMvedha bhaMgoM ko batalAte haiM / guNasthAnoM meM mUlakarmoM ke saMvedha bhaga aTThasu egavigappo chassu vi guNasaMniesu vuvigppo| patteyaM patteyaM baMdhodayasaMtakammANaM // // 5 // zabdArtha-amu-ATha guNasthAnoM meM, egavigo-eka biphalpa, chassu-chaha meM, vi-aura, guNasaMniesu-guNasthAnoM meM, mubigappo-do vikalpa, patta yaM-patteyaM--pratyeka ke, baMdhovasaMtakammArNa --vaMdha, udaya aura sattA prakRti sthAnoM ke / gAthArtha-ATha guNasthAnoM meM pratyeka kA baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM kA eka-eka bhaMga hotA hai aura chaha guNasthAnoM meM pratyeka ke do-do bhaMga hote haiN| vizeSArtha-gAthA meM caudaha guNasthAnoM meM pAye jAne vAle saMbaMdha bhaMgoM kA kathana kiyA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa moha aura yoga ke nimitta se jJAna, darzana, cAritra rUpa AtmA ke guNoM kI jo taratamarUpa avasthAvizeSa hotI hai, use guNasthAna kahate haiM / arthAt guNa + sthAna se niSpanna zabda guNasthAna hai aura guNa kA matalaba hai AtmA ke jJAna, darzana Adi guNa aura sthAna yAni una guNoM kI moha ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama ke kAraNa hone vAlI taratama rUpa avasthAyeM vizeSa | 28 * } L P guNasthAna ke caudaha bheda hote haiM; jinake nAma isa prakAra haiM1. mithyAtva 2. sAsAdana samyagdRSTi, 3. samya mithyAdRSTi (mizra), 4. avirata samyagdRSTi, 5. dezavirata, 6. pramattavirata 7 apramattavirata 8. apUrvakaraNa, 6. anivRttibAdara 10. sUkSmasaMparA, 11 upazAntamoha, 12. kSINamoha, 13 sayogikevalI, 14. ayogikevalI / ina caudaha bhedoM meM Adi ke bAraha bheda mohanIya karma ke udaya, upazamaH kSayopazama Adi ke nimitta se hote haiM tathA terahavA~ sayogikevalI aura caudahavAM ayogikevalI yaha do antima guNasthAna yoga ke nimitta se hote haiM / sayogikevalI guNasthAna yoga ke sadbhAva kI apekSA se aura ayogikevalI guNasthAna yoga ke abhAva kI apekSA se hotA hai / ukta caudaha guNasthAnoM meM se ATha guNasthAnoM meM baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM kA alaga-alaga eka-eka bhaMga hotA hai- 'ala egavigappo' | jisakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai samyagmithyAdRSTi (mizra), apUrvakaraNa, anivRttivAdara, sUkSmasaMparAya, upazAntamoha, kSINamoha, sayogikebalI, ayogikevalI, ina ATha guNasthAnoM meM bandha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM kA eka-eka vikalpa hotA hai| inameM eka-eka vikalpa hone kA kAraNa yaha hai ki samyagmidhyAdRSTi, apUrvakaraNa aura anivRttibAdara ina tIna guNasthAnoM meM Ayukarma ke yogya adhyavasAya nahIM hone ke kAraNa sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA yaha eka hI bhaMga hotA hai / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTha karma grantha : gA0 5 26 sUkSmasaMparAya guNasthAna meM chaha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA yaha eka bhaMga hotA hai| kyoMki isa guNasthAna meM bAdara kaSAya kA udaya na hone se Ayu aura mohanIya karma kA baMdha nahIM hotA hai kintu zeSa karmoM kA ho bandha hotA hai| upazAntamoha guNasthAna meM mohanIya karma ke upazAnta hone se sAta karmoM kA hI udaya hotA hai aura eka prakRtika bandha, sAta prakRtika udaya va ATha prakRtika sattA, yaha eka bhaMga pAyA jAtA hai / kSoNamo guNasthAna meM eka prakRti ra sAta prakRtika udaya aura sAta prakRtika sattA yaha eka hI bhaMga hotA hai| kyoMki sUkSmasaMparAya guNasthAna meM hI mohanIya karma kA samUloccheda ho jAne se isakA udaya aura satva nahIM hai / yogikevalI guNasthAna meM eka prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA, yaha eka bhaMga hotA hai| kyoMki isa guNasthAna meM cAra bhAtikarmoM kA udaya va sattA nahIM rahatI hai / ayogikevalI guNasthAna meM yoga kA abhAva ho jAne se kisI bhI karma kA baMdha nahIM hotA hai, kintu cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA rUpa eka bhaMga hotA hai / isa prakAra se ATha guNasthAnoM meM bhaMga-vikalpoM ko batalAne ke bAda aba zeSa rahe chaha guNasthAnoM ke bhaMga-vikalpoM ko kahate haiM ki'chassuvi guNasaMnie duvigappo chaha guNasthAnoM meM do-do vikalpa hote haiM / una chaha guNasthAnoM ke nAma isa prakAra haiM- mithyAtva, sAsAdana, avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata aura apramatavirata / inameM pAye jAne vAle vikalpa yaha haiM - 1. ATha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA tathA 2. sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA / ina donoM bhaMgoM meM se - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ salatikA prakaraNa pahalA bhaMga Ayukarma ke baMdhakAla meM hotA hai tathA dUsarA vikalpa Ayukarma ke baMdhakAla ke atirikta sarvadA pAyA jAtA hai 11 caudaha guNasthAnoM ke bhaMgoM kI saMgrAhaka gAthAyeM nimna haiM evaM vivaraNa pRSTha 31 kI sAlikA meM liyA: 'missa apuSvA bAyara sapabaMdhA chacna baMdhae suhmo| . ' uvasaMtAI egaM aMbaMdhago'jogi egegaM / / michAsAyaNaaviraya saphmatta apamattayA ceca / sasa'cha baMdhagA paha, udayA, saMtA yA puNa ee|| jA suhamo tA a u udae saMte ya hoti pyddiiyo| sattAdhasate khINi satta cattAri sesesu // isa prakAra mUla prakRtiyoM kI apekSA baMdha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM ke saMvaidha bhaMgoM aura unake svAmiyoM kA kathana karane ke pazcAt aba uttara prakRtiyoM kI apekSA baMdha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA kathana karate haiN| pahale jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke saMvaidha bhaMga batalAte haiN| uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaga jJAnAvaraNa, antarAya karma baMdhoSayasaMtasA nAgAvaraNaMtarAie paMca / baMdhovarame vi tahA 'upasaMtA huti paMceva / / 6 / / 1. aSTavidho baMdhaH aSTavidha udayaH aSTavidhA sattA, eSa vikalpa AyubaMdhakAle, eteSAM hyAyurvandhayogyAdhyavasAyasthAnasambhavAd Ayurvandha upapadyate / tathA saptavidho baMdhaH aSTavidha udayaH aSTavidhA sattA epa vikalpa Ayubandha kAlaM muktvA zeSakAlaM sarvadA labhyate / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 145 2. rAmadevagaNi racita saptatikA TippaNa, sA0 8, 9, 10 / 3. susanA kIjie baMdhodayakammaMsA NANAvaraNaMtarAyie paMca / / baMdhoparamevi taha! udayaMsA hoti paMcetra / / -go0 karmakAMDa 630 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa0 mi0 | sA0 | mi0 | adhi [ deza0 | pramasa apramatta apUrva0 | ani0ma0 upazA0] kSINa sake pra0 ke0 87, 7 9 ur bandha udaya sattA vikalpa | 111 11" is SS SaSTa karmagrantha : gA06 M16 Is 885/5] 5 mUla prakRtiyoM ke guNasthAnoM meM pAye jAne vAle vandha, udaya, sattA saMvedha bhaMgoM kA jJApaka vivaraNa isa prakAra hai maMgakrama jaghanya or m guNasthAna kAla utkRSTa 1,2,3,4,5,6,7 / antarmuhUrta antarmuhUrta 1,2,3,4,5,6,7,8,6/ antarmuhUrta chaha mAha kama tetIsa sAgara anta muM0 nsUna pUrvakoTi tribhAga adhika dasarvA eka samaya antarmuhUrta gyArahavAM eka samaya antarmuhUrta bArahavAM ansamuhUrta antarmuhUrta samogiyalI antamuhurta navavarSAna pUrvakoTi | ayogikecalI | paMca hrasva svara uccAraNa pramANa paMva hrasva svara uccAraNa pramANa 1 di 5 6 ore 4 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zamvArtha-baMdhodayasaMsaMsA-baMdha, udaya aura sattA rUpa aMza, mANAvaraNarAe-jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma meM, paMca-pAMca, baMdhovarame-baMdha ke abhAva meM, ghi-bhI, tahA-tathA, upasaMtAudaya aura sattA, huti hotI hai, paMceva-pAMca kii| ____ gAthArtha-jJAnAvaraNa aura antarAya karma meM baMdha, udaya aura sattA rUpa aMza pA~ca ..tinoM ke hare haiM : bI abhAva meM bhI udaya aura sattA pA~ca prakRtyAtmaka hI hotI hai| vizeSArtha-pUrva meM mUla prakRtiyoM ke sAmAnya tathA jIvasthAna va guNasthAnoM kI apekSA saMvaidha bhaMgoM ko batalAyA gayA hai / aba isa gAthA se una mUla karmoM kI uttara prakRtiyoM ke saMvaidha bhaMgoM kA kathana prArambha karate haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya yaha ATha mUla karmaprakRtiyA~ haiM / inake kramazaH pA~ca nau, do, aTThAIsa, cAra, vyAlIsa, do aura pAMca bheda hote haiM / jo una mUla karmaprakRtiyoM kI uttara prakRtiyoM kahalAtI haiN| inake nAma Adi kA vivecana prathama karmagrantha meM kiyA gayA hai| __isa gAthA meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI uttara prakRtiyoM ke bhaMgoM ko batalAyA hai| ___ jJAnAvaraNa kI pAMcoM uttara prakRtiyA~ tathA antarAya kI pAMcoM uttara prakRtiyAM kula milAkara ina dasa prakRtiyoM kA baMdha dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai tathA inakA baMdha-viccheda dasaveM guNasthAna ke aMta meM tathA udaya va sattA kA viccheda bArahavaM guNasthAna meM anta meM hotA hai / jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma kI pAMca pAMca prakRti rUpa baMdha, udaya aura satba sUkSmasaMparAya guNasthAna paryanta hai aura baMdha kA abhAva hone para bhI una donoM kI upazAntamoha meM aura kSIgamoha meM udaya tathA satva rUpa prakRti pAMca-pAMca hI haiM / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 6 33 ataH ina donoM karmoM meM se pratyeka kA dasaveM guNasthAna taka pAMca prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA. yaha eka bhaMga hotA hai tathA gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM pAMca prakRtika udaya, pAMca prakRtika sattA yaha eka bhaMga hotA hai / isa prakAra pAMcoM jJAnAvaraNa, pAMcoM antarAya kI apekSA kula do saMvedha bhaMga hote haiM / . ukta do bhaMgoM meM se pAMca prakRtika baMdha patra prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA isa bhaMga ke kAla ke anAdi-ananta, anAdi- sAnta aura sAdi- sAnta ye tIna vikalpa prApta hote haiN| inameM se anAdiananta trikalpa abhavyoM kI apekSA hai| jo anAdi mithyAdRSTi yA upazAntamoha guNasthAna kI prApta nahIM huaa| sAdi mithyAdRSTi jIva samyagdarzana aura cAritra ko prApta karake tathA zraNa para ArohaNa karake upazAntamoha yA kSINamoha ho jAte haiM, unake anAdi-sAnta vikalpa hotA hai / upazAntamoha guNasthAna se patita jIvoM kI apekSA sAdi-sAnta vikalpa hai / pA~ca prakRtika udaya aura pA~ca prakRtika sattA, isa dUsare vikalpa kA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| kyoMki yaha bhaMga upazAntamoha guNasthAna meM hotA hai aura upazAntamoha guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya hai, ataH isa bhaMga kA bhI jaghanya kAla eka samaya mAnA hai / upazAntamoha aura kSINamoha guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai, ataH isa bhaMga kA bhI utkRSTa kAla antamuhUrta mAnA gayA hai | jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa jIvasthAna aura guNasthAna va kAla sahita isa prakAra samajhanA cAhiye i Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 saptatikA prakaraNa kAla | ughaya sattA guNasthAna jIvasthAna | aghanya jaskRSTa 14 antamuharta | dezona apArtha 1 se 10 guNasthAna parAvarta 5 | 11 vA / 1 saMjJI eka samaya | antamuharta 12 vI ' paryApta / jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga batalAne ke bAda aba darzanAvaraNa karma ke saMvaidha bhaMgoM ko batalAte haiM / darzanAvaraNa karma baMdhassa ya saMtassa ya pagaiTThANAI tinni tullaaii| upayavANAI duve ghau paNagaM dasagAvaraNaM // 7 // zabdArtha-baMdhassa--baMdha ke, ya-aura, saMtassa-sattA ke, ya-aura, pagaiTThANAI-prakRtisthAna, tini-tIna, tullAIsamAna, udayaDhAgAI-udayasthAna, duve-do, cau-cAra, paNagaMpA~ca, saNAvaraNe-darzanAvaraNa karma meN|| 1 pahale bhaMga kA jo utkRSTa kAla dezona apArdha pudgala parAvarta batalAyA hai, vaha kAla ke sAdi-sAnta vikalpa kI apekSA batAyA hai| kyoMki jo jIva upazAntamoha guNasthAna se cyuta hAkara antarmuhUrta kAla ke bhItara upazAntamoha yA kSINamoha ho jAtA hai, usake ukta bhaga kA jaghanya kAla antarmuhUrta prApta hotA hai tathA jo apArdha pudgala parAvata kAla ke prAraMbha meM samyAdRSTi hokara aura upazamaNi car3akara upazAntamoha ho jAtA hai, anantara jaba saMsAra meM rahane kA kAla antarmuhUrta zeSa rahatA hai tatha kSapakazroNi para car3hakara kSINamoha ho jAtA hai, usake uA bhaMga kA utkRSTa kAla dezona apAdhaM pudgala parAvarta pramANa prApta hotA hai / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrandha : gA07 gAthArtha-darzanAvaraNa karma ke baMdha aura sattA ke prakRtisthAna nI eka samAna hote haiM / nagarathAna cAra tathA pAMca prakRtika isa prakAra do hote haiM / vizeSArtha-gAthA meM darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga batalAye haiM / darzanAvaraNa karma kI kula uttara prakRtiyA~ no haiM / jinake baMdhasthAna tIna hote haiM-nau prakRtika, chaha prakRtika aura cAra prakRtika / isI prakAra sattAsthAna ke bhI ukta tIna prakAra hote haiMnau prakRtika, chaha prakRtika, cAra prakRtika / jisakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai| nau prakRtika baMdhasthAna meM darzanAvaraNa karma kI saba prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / chaha prakRtika baMdhasthAna meM styAddhitrika ko chor3akara zeSa chaha prakRtiyoM kA tathA cAra prakRtika baMdhasthAna meM pAMca nidrAoM ko chor3akara zeSa cakSudarzanAvaraNa Adi kevaladarzanAvaraNa paryanta cAra prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| ukta tIna baMdhasthAnoM meM se nau prakRtika baMdhasthAna pahale aura dusare-mithyAtva, sAsAdana-guNasthAna meM hotA hai / chaha prakRtika baMdhasthAna tIsare samyamithyAdRSTi guNasthAna se lekara AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke pahale bhAga taka tathA cAra prakRtika baMghasthAna apUrvakaraNa guNasthAna ke dUsare bhAga se lekara dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai / - - ----- --- 1 tatra sarvaprakRtisamudAyo nava, tA evaM nava styAnaddhitrikahInAH SaTa, etAzca nidrA-pracalAhInAzcatasraH / -saptatikA prakaraNa kA, pR0 156 tatra navaprakRtyAtmakaM baMdhasthAna midhyAdRSTo sAsAdane vA / SaTprakRtyAtmaka bandhasthAnaM samyagmithyASTiguNasthAnakAdArabhyApUrvakaraNasya prayamaM mAgaM vAyat / catuSprakRtyAtmakaM tu baMdhasthAnamapUrvakaraNadvitIyabhAgAdArabhya sUkSmasaMparAyaM yAvat / --saptatikA prakaraNa TIkA, pu0 156 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nau prakRtikA baMdhasthAna ke kAla kI apekSA tIna vikalpa haiManAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta / inameM anAdi-ananta vikalpa abhabyoM meM hotA hai, kyoMki abhavyoM ke nau prakRtika baMdhasthAna kA kabhI bhI viccheda nahIM pAyA jAtA hai| anAdi-sAnta vikalpa bhavyoM meM hotA hai, kyoMki bhavyoM ke nau prAkRtika baMdhasthAna kA kAlAnara meM viccheda pAyA jAtA hai tathA sAdi-sAnta vikalpa samyaktva se cyuta hokara mithyAtva ko prApta hue jIvoM ke pAyA jAtA hai / isa sAdi-sAnta vikalpa kA jaghanyakAla antarmuhurta aura utkRSTa kAla dezona apArzva pudgala parAvarta hai / jise isa prakAra samajhanA cAhie ki samyaktva se cyuta hokara mithyAtva ko prApta huA jo jIva antamuhUrta kAla ke pazcAt samyagdRSTi ho jAtA hai, usake nau prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antamuhUrta pAyA jAtA hai tathA jo jIva apArdha pudgala parAvarta kAla ke prArambha meM samyamhaSTi hokara aura antarmuhUrta kAla taka samyaktva ke sAtha rahakara mithyAtva ko prApta ho jAtA hai, anantara apArdha pudgala parAvarta kAla meM antarmuhurta zeSa rahane para jo punaH samyagdRSTi ho jAtA hai, usake utkRSTa kAla dezona apArdha pudgala parAvarta pramANa prApta hotA hai / chaha prakRtika baMdhasthAna kA jadhanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla eka sau battIsa sAgara hai / vaha isa prakAra hai ki jo jIva sakala saMyama ke sAtha samyaktva ko prApta kara antarmuhUrta kAla ke bhItara upazama yA kSapaka zroNi para car3hakara apUrvakaraNa ke prathama bhAga ko vyatIta karake cAra prakRtika baMdhana karane lagatA hai, usake chaha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta hotA hai, athavA jo upazama samyagdRSTi svalpakAla taka upazama samyaktva meM rahakara punaH mithyAtva meM calA jAtA hai, usake bhI jaghanyakAla antarmuhUrta dekhA jAtA hai / utkRSTa kAla eka sau battIsa sAgara isa prakAra samajhanA cAhie ki Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA0 7 madhya meM sabhya mithyAtva se antarita hokara samyaktva ke sAtha rahane kA utkRSTakAla itanA hI hai, anantara vaha jIva yA to mithyAtva ko prApta ho jAtA hai yA kSapakazreNi para ArohaNa kara sayogikevalI hokara siddha ho jAtA hai| 37 cAra prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / jisa jIva ne apUrvakaraNa ke dvitIya bhAga meM praviSTa hokara eka samaya taka cAra prakRtiyoM kA baMdha kiyA aura marakara dUsare samaya meM deva ho gayA, usake cAra prakRtika baMdha kA jaghanyakAla eka samaya dekhA jAtA hai / upazamazra Ni yA kSapakazreNi ke pUre kAla kA yoga antarmuhUrta pramANa hai, ataH isakA bhI utkRSTa kAla antarmuhUrta se adhika nahIM hotA hai / darzanAvaraNa ke tIna baMdhasthAnoM ko batalAne ke bAda aba tIna sattAsthAnoM ko spaSTa karate haiM nau prakRtika sattAsthAna meM darzanAvaraNa karma kI sabhI prakRtiyoM kI sattA hotI hai / yaha sthAna upazAntamoha guNasthAna taka hotA hai| chaha prakRtika sattAsthAna meM styAnaddhitrika ko chor3akara zeSa chaha prakRtiyoM kI sattA hotI hai| yaha sattAsthAna kSapaka anivRttivAdarasaMparAya ke dUsare bhAga se lekara kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya taka hotA hai / cAra prakRtika sattAsthAna kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM hotA hai / no prakRtika sattAsthAna ke kAla kI apekSA anAdi-ananta aura anAdi- sAnta, yaha do vikalpa haiN| inameM pahalA vikalpa abhavyoM kI apekSA hai aura dUsarA vikalpa bhavyoM meM dekhA jAtA hai, kyoMki kAlAntara meM inake ukta sthAna kA viccheda ho jAtA hai| sAdi sAnta vikalpa yahA~ sambhava nahIM, kyoMki nau prakRtika sattAsthAna kA viccheda Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kSapakANi meM hotA hai aura kSapakazreNi se jIva kA pratipAta nahIM hotA hai / kudeu chaha prakRtika sattAsthAna kA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhurta hai / kyoMki yaha sthAna kSapaka anivRtti ke dUsare bhAga se lekara kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya taka hotA hai aura usakA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrtaM pramANa hai / cAra prakRtika sattAsthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla eka samaya hai / kyoMki yaha sthAna kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM pAyA jAtA hai / darzanAvaraNa karma ke udayasthAna do haiM-cAra prakRtika aura pA~ca prakRtika- 'udayaThANAI duve ca paNagaM' / cAra prakRtika udayasthAna cakSu, atrakSu, avadhi aura kevala darzanAvaraNa - kA udaya kSINamoha guNasthAna taka sadaiva pAyA jAtA hai| isIlie ina cAroM kA samudAya rUpa eka udayasthAna hai / ina cAra meM nidrA Adi pAMcoM meM se kisI eka prakRti ke milA dene para pAMca prakRtika udayasthAna hotA hai| nidrAdika dhruvodamA prakRtiyAM nahIM haiM, kyoMki udayayogya kAla ke prApta hone para unakA udaya hotA hai / ataH yaha pA~ca prakRtika udayasthAna kadAcit prApta hotA hai / darzanAvaraNa ke cAra aura pA~va prakRtika, yaha do hI udayasthAna hone tathA chaha, sAta Adi prakRtika udayasthAna na hone kA kAraNa yaha hai ki nidrAoM meM do yA do se adhika prakRtiyoM kA eka sAtha udaya nahIM hotA hai, kintu eka kAla meM eka hI prakRti kA udaya hotA hai / 1 na hi nidrAdayo dvitrAdikA yugapadudayamAyAnti kigzvekasmin kAle ekavAnyatamA kAcit / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 157 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA0 8 darzanAvaraNa karma ke bandha, udaya, sattA sthAnoM kA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye-... baMdha udaya sattA sattA 6.64 aba darzanAvaraNa karma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke paraspara saMvedha se utpanna bhaMgoM kA kathana karate haiM bIyAvaraNe navabaMdhagesu cau paMca udaya nava sNtaa| chaccaubaMdhe caivaM cau bandhudae chalasA y|| // uparayabaMdhe 'bau paNa navaMsa cauruvaya chacca cusNtaa|| 1 tulanA kIjie - vidiyAvaraNe NavabaMdhagesu cadupaMca udaya NavasattA / chabaMdhagesa evaM taha cadubaMdhe chaDaMsA ya / / ubaradabaMdhe cadupaMcaudaya Nava chamma satta cadu jugasaM / --go0 karmakAMDa gA0 631, 632 TUsare AvaraNa (darzanAvaraNa) kI 6 prakRtiyoM ke baMdha karane vAle ke udaya 5 kA yA 4 kA aura sattA kI hotI hai / isI prakAra 6 prakatiyoM ke bandhaka ke bhI udaya aura satva jAnanA / cAra prakRtiyoM ke badha karane vAle ke pUrvokta' prakAra udaya cAra mA pAMca kA, satva tau kA tathA chaha kA bhI satva pAyA jAtA hai / jisake bandha kA abhAva hai, usake udaya to cAra va pAMca kA hai aura sasva nau kA va chaha kA hai tathA udava-satva donoM hI cAra-cAra ke bhI haiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zabdArtha-bIyAvaraNe-dUsare AvaraNa-darzanAvaraNa meM, navabaMdhagesu-nau ke baMdha ke samaya, ca upaMca-cAra yA pAMca kA, udaya-- udaya, navasaMtA-nau prakRtiyoM kI sattA, chacca ubaMdhe-chaha aura cAra 1. baMdha meM, cevaM-pUrvokta prakAra se udaya aura sattA, caubaMdhurae -- cAra ke baMdha aura cAra ke udaya meM, chataMsA-chaha kI sattA, praaura, ubarayabaMdhe-baMdha kA viccheda hone para, upaNa-cAra athavA pAMca kA udaya, navaMsa-noM kI sattA, caurudaya-cAra kA udama, cha-chaha, ca-aura, causaMtA-cAra kI sattA / gAthArtha-darzanAvaraNa kI nau prakRtiyoM kA baMdha hote samaya cAra yA pA~ca prakRtiyoM kA udaya tathA nau prakRtiyoM ko sattA hotI hai / chaha aura cAra prakRtiyoM kA baMdha hote samaya udaya aura sattA pUrvavat hotI hai| cAra prakRtiyoM kA baMdha aura udaya rahate sattA chaha prakRtiyoM kI hotI hai evaM baMdhaviccheda ho jAne para cAra yA pA~ca prakRtiyoM kA udaya rahate sattA jo kI hotI hai| cAra prakRttiyoM kA udaya rahane para sattA chaha aura cAra kI hotI hai| vizeSArtha---gAthA meM darzanAvaraNa karma ke saMvaidha bhaMgoM kA vivecana kiyA gayA hai| darzanAvaraNa kI nI uttara prakRtiyoM kA baMdha pahale aura dUsare mithyAtva va sAsAdana-guNasthAna meM hotA hai, tava cAra yA pA~ca prakRtiyoM kA udaya tathA nI prakRtiyoM kI sattA hotI hai-'bIyAvaraNe nava baMdhagesu cau paMca udaya naba saMtA' / cAra prakRtika udayasthAna meM cakSudarzanAvaraNa Adi kevaladarzanAbaraNa paryanta cAra dhruvodayI prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai tathA pA~ca prakRtika udayasthAna ukta cAra prakatiyoM ke sAtha kisI eka nidrA ko milA dene meM prApta hotA hai / isa prakAra darzanAvaraNa karma ke nau prakRtika baMdha, nau prakRtika satA rahate udaya kI apekSA do bhaMga prApta hote haiM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaNTha karmagrantha : grA8 1. dau prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA 1 yaha bhaMga pAMca nidrAoM meM se kisI ke udaya ke binA hotA hai| 41 2. nau prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / yaha bhaMga nidrAdika meM se kisI eka nidrA ke udaya ke sadbhAva meM hotA hai / yaha prakRtika baMdha aura cAra prakatika baMdha ke samaya bhI udaya aura sattA pUrvavat samajhanA cAhie / arthAt chaha prakRtika baMdha, cAra thA pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA tathA cAra prakRtika baMdha, cAra yA pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / inameM se chaha prakRtika baMdha, cAra yA pAMca prakRtika udaya, nau prakRtika sattAsthAna, tIsare samyagmithyAdRSTi guNasthAna se lekara upazAmaka apUrvakaraNa (ATha) guNasthAna ke pahale bhAga taka ke jIvoM meM hotA hai aura dUsarA cAra prakRtika baMdha, cAra yA pA~ca prakRtika udaya, no prakRtika sattAsthAna upazAmaka apUrvakaraNa guNasthAna ke dUsare bhAga se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna taka ke jIvoM ke hotA hai / ina donoM sthAnoM kI apekSA kula cAra bhaMga isa prakAra hote haiM 1 - chaha prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura no prakRtika sattA / 2- chaha prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / 3- cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / 4- cAra prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / ukta cAra bhaMgoM meM se kSapakaNi meM kucha vizeSatA hai| kyoMki Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 saptatikA prakaraNa kSapaka jIva atyanta vizuddha hotA hai, ataH usake nidrA aura pracalA prakRti kA udaya nahIM hotA hai, jisase usameM pahalA aura tIsarA yaha do bhaMga prApta hote haiN| pahalA bhaMga-chaha prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA-kSapaka jIvoM ke apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga taka hotA hai tathA tIsarA bhaMga-cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA-kSapake jIvoM ke nauveM anivRttibAdarasapArAya guNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM taka hotA hai / kSapaka jIvoM ke lie eka aura vizeSatA samajhanA cAhie ki anivRttibAdara saMparAya guNasthAna meM styAnaddhitrika kA kSaya ho jAne se Age nau prakRtiyoM kA satva nahIM rahatA hai| ataH lanivRttibAdarasaMparAya guNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna ke antima samaya taka cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA, yaha eka aura bhaMga hotA hai-'caubaMdhudae chalasA ya' / yaha bhaMga uparyukta cAra bhaMgoM se pRthak hai / isa prakAra darzanAvaraNa kI uttara prakRtiyoM kA yathAsaMbhava baMdha rahate hue kitane bhaMga saMbhava haiM, isakA vicAra kiyaa| natra udaya aura sattA kI apekSA darzannAvaraNa karma ke saMbhava bhaMgoM kA vicAra karate haiN| ___'ubarapabaMdhe ca paNa navaMsa'-baMdha kA viccheda ho Ane para vikalpa se cAra yA pAMca kA udaya tathA nau kI sattA vAle do bhaMga hote haiM / ukta do bhaMga isa prakAra haiM 1-cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / 2-pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / ina donoM bhaMgoM ke banane kA kAraNa yaha hai ki upazAntamoha guNasthAna meM darzanAvaraNa kI sabhI nau prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai| aura udaya vikalpa se cAra yA pAMca prakRtiyoM kA pAyA jAtA hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha pharmagrantha : gA0 ka kintu kSINamoha guNasthAna meM styAnaddhitrika kA abhAva hai, kyoMki inakA kSapakaraNa meM ho jAtA hai tathA kSoNamoha guNasthAna ke upAntya samaya meM nidrA aura pracalA kA bhI kSaya ho jAtA hai, jisase antima samaya meM cAra prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| kSapakazra eNi meM nidrA Adi kA udaya nahIM hotA hai / ataH yahA~ nimnalikhita do bhaMga hote haiN| 1 - cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA / yaha bhaMga kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya meM pAyA jAtA hai / 2 - cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA | yaha bhaMga kSINamoha guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai / ina donoM bhaMgoM kA saMketa karane ke lie gAyA meM kahA hai--'baurudaya chacca casaMtA' / darzanAvaraNa karma ke aMgoM sambandhI matAntara yahAM darzanAvaraNa karma ke uttara prakRtiyoM ke gyAraha saMvedha maMga batalAye haiM / unameM nimnalikhita tIna bhaMga bhI sammilita haiM-- (1) cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA / (2) cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA ! (3) cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA / ina tInoM bhaMgoM meM se pahalA bhaMga kSapaka Ni ke nauveM aura dasave anivRttibAdara, sUkSmasaMparAya - guNasthAna meM hotA hai tathA dUsarA va tIsarA bhaMga kSINamoha guNasthAna meM hotA hai| isase yaha pratIta hota hai - isa grantha ke karttA kA yahI mata rahA hai ki kSapakazreNi meM nidra aura pracalA kA udaya nahIM hotA hai| AcArya malayagiri ne suptatika prakaraNa kI TIkA meM satkarma grantha kA yaha gAthAMza uddhRta kiyA hainissa ugavaNe parivara Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtatikA prakaraNa kSapakauNi aura kSINamoha guNarapAna meM TriAhika nahIM hotA hai| karmaprakRti tathA paMcasaMgraha ke kartAoM kA bhI yahI mala hai| kiAtu paMcasaMgraha ke kartA kSapaka zreNi aura kSINamoha muNasthAna meM pA~ca prakRti kA bhI udaya hotA hai, isa mata se paricita the aura usanA ullekha unhoMne 'paMcavha vi kei icchasi'- isa pada se kiyA hai / AcArya malayagiri ne ise karmastavakAra kA mata batAyA hai| isa prakAra yaha jJAta hotA hai ki karmastavakAra ke sivAya prAyaH sabhI kArmagranthikoM kA ghahI mata rahA hai ki kSapakaNi aura kSINamoha guNasthAna meM nidrAdvika kA udaya nahIM hotA hai| ___ digambara paramparA meM sarvatra vikalpa vAlA mata pAyA jAtA hai / kaSAyapAhuDa cUNi meM itanA saMketa kiyA gayA hai ki 'kSapakauNi para car3hane vAlA jIba Ayu aura vedanoya karma ko chor3akara udaya prApta zeSa saba karmoM kI udIraNA karatA hai / isa para TIkA karate hue bIrasena svAmI ne jayadhavalA kSapaNAdhikAra meM likhA hai ki kSapazreNi vAlA jIva pA~ca jJAnAvaraNa aura cAra darzanAvaraNa kA niyama se vedaka hai kintu nidrA aura pracalA kA bAdAcit vedaka hai, kyoMki inakA kadAcit avyakta udaya hone meM koI virodha nahIM AtA hai / amiti 1 nihApayalAza khoNarAganavage pariccajja / -karma prakRti 30 gA0 10 2 paMcasaMgraha saptatikA gA014 3 karmastaSakAramatena pazcAnAmapyudayo bhavati / -paMcasaMgraha saptatikA TIkA, gA0 14 8 AugavedaNIyavajjANaM vedijjamANANakammANaM pavesago / -kaSAyapAhur3a cUNi (yativRSabha) 5 paMcaNiM NANAvaraNIyANaM caduNhaM dasaNAbaraNIyANaM NiyamA vedago, NihApayalANaM siyA, tAsimabattodayassa kadAI saMbhave virohAbhAvAdo / --ayadhavalA (kSapaNAdhikAra) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATa karma grantha : gA0 8 gati AcArya ne bhI apane paMcasaMgraha meM yahI mata svIkAra kiyA hai ki kSapakauNi aura kSINamoha meM darganAvaraNa kI cAra yA pAMca pratiyoM kA udaya hotA hai / / go0 karmakAMDa meM bhI isI mata ko svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra digambara paramparA kI mAnyatAnusAra cAra prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura inTa prakRtika sattA. yaha eka bhaMga nauveM, dasaveM guNasthAna meM tathA pA~ca prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA yaha eka bhaMga kSINamoha guNasthAna meM var3a jAtA hai| isalithe darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMga batalAne ke prasaMga meM ina donoM bhaMgoM ko milAne se teraha bhaMga digambara paramparA meM mAne jAte haiM, lekina zvetAmbara paramparA meM gyAraha tathA matAntara se teraha bhaMgoM ke do vikalpa haiN| darzanAvaraNa karma ke baMdha, udaya, sattA ke saMvaidha 11 athavA 13 bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye-- | baMdha | udaya / sattA guNasthAna - - - | ww' meM dai U 1,2 ACKXK: 3,4,5,6,7,8 8,9,103 1. yonaMva dvayoH Sata vapa ca catuSTayam / paJca paJcasu zUnyAni bhaGgAH santi trapadaza / / -paMcasaMgraha, amitigati, zloka 388 2. go0 karmakAMDa gA0 631, 632, jo pR0 36 para uddhRta hai| 3. pAMcavAM bhaMga upazAma kSaeka donoM zreNi meM hotA hai, lekina itanI vizeSatA hai ki sapakaNi meM ise nauveM guNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM taka hI jaannaa| Age kSapaka Ni meM sAtavAM bhaMga prArambha ho jAtA hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 19 cu 11 12 13 5. 5. Usual retw vedanIya, Ayu aura gotra karma sajatikA prakaraNa 8, 6.10 upazamaNi 6,10 kSapaka 6,10 matAntara meM 1 11 upagAmaka 11 upazA 12 dvicarama samaya paryanta matAntara se 12 carama samaya meM darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM kA kathana karane ke anantara aba vedanIya, Ayu aura gotra karma ke saMvedha bhaMga batalAte haiM --- veyaNiyAjayagoe vibhajjaH mohaM paraM vocchaM // 6 // ina bhaMgoM meM AThavIM aura bArahava bhaMga karmastava ke abhiprAya ke anusAra batalAyA hai aura zeSa gyAraha bhaMga isa grantha ke anusAra samajhanA cAhie / 2. kinhIM vidvAna ne vedanIya, Ayu aura gotra karma ke aMgoM ko saMkhyA batalAne ke liye mUla prakaraNa ke anusaMdhAna meM nimnalikhita gAthA prakSipta kI hai(ka) gomma satta maMgA madya ya bhaMgA huvati beyagie / paNa nava nava paNa bhaMgA Auunake vikamaso u // yaha gAMdhA mUla prakaraNa meM nahIM hai / (kha) vemaNiye aDabhaMgA gode saseba hoMti bhaMgA hu / paNa java java paNa bhaMgA Auca ukkesa visariyA // -go0 karmakAMDa 651 vedanIya ke ATha aura gotra ke sAta bhaMga hote haiM tathA cAroM AyuoM ke krama se pA~ca, nau nau aura pAMca bhaMga hote haiM / 1 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhraSTa karmagrantha : ga zabdArtha - veya kiyA uyagoe -- vedanIya, Ayu aura gotra karma ke, vibhajja - ghAdisthAna aura unake saMvedha bhaMga kahakara, mohaM - mohanIya karma ke paraM pazcAt yo kathana kareMge / , gAthArtha - vedanIya, Ayu aura gotra karma ke baMdhAdi sthAna aura unake saMbaMdha bhaMga kahakara bAda meM mohanIya karma ke bandhAdi sthAnoM kA ka6 cle| - -- 457 vizeSArtha - gAthA meM vedanIya, Ayu aura gotra karma meM vibhAga karane kI sUcanA dI hai, lekina kisa karma ke apanI uttara prakRtiyoM kI apekSA kitane baMdhAdi sthAna aura unake kitane saMvedha bhaMga hote haiM, isako nahIM batAyA hai / kintu TIkAkAra AcArya malayagiri ne apanI TIkA meM inake aMgoM kA vistRta vicAra kiyA hai| ataH TIkA ke anusAra vedanIya, Ayu aura gotra ke bhaMgoM ko yahA~ prastuta karate haiM / vedanIya karma ke saMvedha bhaMga vedanIya karma ke do bheda haiM-sAtA aura asaataa| ye donoM prakRtiyA~ paraspara virodhinI haiN| ataH inameM se eka kAla meM se kisI eka kA baMdha aura kisI eka kA udaya hotA hai / eka sAtha donoM kA baMdha aura udaya saMbhava nahIM hai | lekina kisI eka prakRti kI sattA kA biccheda hone taka sattA donoM prakRtiyoM kI pAI jAtI hai tathA kisI eka prakRti kI sattA vyucchinna ho jAne para kisI eka hI prakRti kI sattA pAI jAtI haiM | arthAt vedanIya karma kA uttara prakRtiyoM kI apekSA 1 tatra vedanIyasya sAmAnyenakaM baMdhasthAnam, tadyathA sAtamasAtaM vA, dvayo: paraspara viruddhatvena yugapadabandhAbhAvAt / udayasthAnamapi ekam, tadyathA-sAtamasA vA dvayoryugapadudayAbhAvAt parasparaviruddhatvAt / sattAsthAne dve tathA -- eka ca / tatra yAvadekamanyatarad na kSIyate tAvad api satI, anyatarasmizca kSINe ekamiti / 2 --- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 156 F Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4ma saptatikA prakaraNa baMdhasthAna aura udayasthAna sarvatra eka prakRtika hotA hai kintu sattAsthAna do prakRtika aura eka prakRtikaH, isa prakAra do hote haiM / bedanIya karma ke saMvedha bhaMga isa prakAra hai- 1. asAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura donoM kI sattA, 2. asAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura donoM kI sattA, 2. sAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura donoM kI sattA aura 4. sAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura donoM kI sttaa| ukta cAra bhaga baMdha rahate hA hote haiN| inameM se Adi ke do pahala mithyAiSTi guNasthAna se lekara chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka hote haiM / kyoMki pramattasaMyata guNasthAna meM asAtA kA baMdhaviccheda ho jAna ke Age isakA baMdha nahIM hotA hai / jisase sAtaveM apramattasaMyata Adi guNarAmoM meM Adi ke yoga / / 6 hote haiM, na ke do bhaMga arthAt tIsarA aura cauthA bhaMga mithyAdRSTi guNasthAna se lebara mayogikevalI guNasthAna taka hote haiN| kyoMki sAtA vedanIya kA baMdha terahavaM sayogikevalI guNasthAna taka hI hotA hai| baMdha kA abhAva hone para udaya va sattA kI apekSA nimnalikhita cAra bhaMga hote haiM 1. asAtA kA udaya aura donoM kI sattA / 2. sAtA kA udaya aura donoM kI sattA / 3. asAtA kA udaya aura asAtA kI sattA ! 4. sAtA kA udaya aura mAtA kI sttaa| inameM se Adi ke do bhaMga ayogikevalI guNasthAna ke dvitra rama samaya taka hote haiN| kyoMki ayogikevalI ke dvicarama samaya taka donoM kI sattA pAI jAtI hai / anta ke do bhaMga-tIsarA aura cauthA-carama mamaya meM hotA hai / jisake dvicarama samaya meM sAtA kA kSaya hotA hai usake antima samaya meM tIsarA bhaMga-asAtA kA udalU, asAtA kI sattA-pAyA jAtA hai tathA jisake dvicarama samaya meM asAtA kA kSaya Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aM0 a. sA. sA. a. paSTa karmagrantha ho gayA hai, usake antima samaya meM sAtA kA udaya, sAtA kI sasA yaha cauthA bhaMga pAyA jAtA hai / isa prakAra vedanIya karma ke kula ATha bhaMga hote haiN|' jinakA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiyemaMga krama udaya sattA guNasthAna asA0 2 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1 se 13 taka sA. 1 se 13 taka 14 dina samApasa | 14 dvi carama samayaparyanta 14 carama samaya meM 14 carama samaya meM Ayupharma ke saMvedha bhaMga ___ aba gAthA meM batAye gaye krama ke anusAra Ayukarma ke baMdhAdi sthAna aura unake saMvedha bhaMgoM kA vicAra karate haiN| Ayukarma ke cAra bhedoM meM kama se pAMca, nau, nau, pA~ca bhaMga hote haiN| arthAt narakAyu ke sA / &nwr wala asA. sA0 a0 sA0 sA. 1 (ka) serasamachaTTaeeK sAyAsAyANa bNdhyocchno| saMsauiNNAi puNo sAyAsAyAi sabvesu / / banA uddaNNayaM ci ya iyaraM vA do vi saMta cumNgo| saMta muiNNamabaMdhe do doNi dusaMta icha atttth| -khasaMgraha saptatikA gA0 17, 10 (kha) sAdAsAdekkadaraM baMdhukyA hoti saMbhavaTThANe / dosattaM jogitti ya parime udayAgarda sasaM // chaToti cAri maMgA do maMmA hoti jAna jogijiNe / parabhaMgA'jogijiNe ThANaM paDi yaNIyassa // -go0 karmakAra, gA0 133, 634 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pA~ca, tithaMcAyu ke nau, manuSyAyu ke nau aura devAyu ke pAMca saMvedha bhaMga hote haiM / jinakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai eka paryAya meM kisI eka kA udaya gauH so saba meM baMdhane yogya kisI eka Ayu kA hI baMdha hotA hai, do yA do se adhika kA nahIM / isaliye baMdha aura udaya kI apekSA Ayu kA eka prakRtika baMdhasthAna aura eka prakRtika udayasthAna hotA hai kintu sattAsthAna do prakRtika aura eka prakRtika isa prakAra do hote haiN| kyoMki jisane parabhava kI Ayu kA baMdha kara liyA hai, usake do prakRtika tathA jisane parabhava kI Ayu kA baMdha nahIM kiyA hai, usake eka prakRtika sattAsthAna hotA hai|' ___ aba Ayukarma ke saMvaidha bhaMgoM ko batalAte haiN| Ayukarma kI tIna avasthAeM hotI hai 1. parabhatra sambandhI Ayukarma ke baMdhakAla se pUrva kI avasthA / 2. parabhava sambandhI Ayu ke baMghakAla kI avsthaa| 3. parabhava sambandhI AyubaMdha ke uttara-kAla kI avasthA / ina tInoM avasthAoM ko kramaza: abandhakAla, baMdhakAla aura uparatakAla kahate haiN| sarvaprathama narakAyu ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra karate haiN| 1 AyuSi sAmAnyenaika baMghasthAnaM caturNAmanyatamat, parasparaviruvatvena pugapada dvivAyuSAM bandhAbhAvat / udayasthAnamanmekam, tadapi caturNAmanyatamata, yugapada vitrAyuSAM udayAmAkSAt / de sattAsthAne, tadyathA-hai eka ca / tatraika catuminyatamat yAvadanyat parabhavAyunaM badhyate, paramavAyuSi ca baddha yAvadanyatra parabhave notpadyate tAvada ve satI / -- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 156 2 tatrAyuSastimo'vasthAH, tadyathA-parabhavAyubandhakAlAt pUrvAvasthA parabhavAyurvandhakAlAvasthA parabhavApurbandhottarakAlAvasthA ca / -saptasikA prakaraNa TIkA, pR0 150 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha narakAyu ke saMvaidha bhaMga-nArakiyoM ke abandhakAla meM narakAyu kA udaya aura narakAyu kA sattva, yaha eka bhaMga hotA hai| nArakoM meM pahale cAra guNasthAna hote haiM, zeSa guNasthAna nahIM hone se yaha bhaMga prArambha ke cAra guNasthAnoM meM sambhava hai / baMdhanAla meM 1. liyaMcAyu kA baMdha, garakAyu kA udaya tathA tiyaMcanarakAyu kA sattva evaM 2. manuSya-Ayu kA baMdha, narakAyu kA udaya aura manuSya-narakAyu kA sattva, yaha do bhaMga hote haiN| nAraka jIva ke deva Ayu ke baMdha kA niyama nahIM hone se ukta do vikalpa hI sambhava haiN| inameM se pahalA bhaMga mithyAtva aura sAsAdana guNasthAna meM hotA hai, kyoMki tiryacAya kA baMdha dUsare guNasthAna taka hI hotA hai tathA dUsarA bhaMga mitha guNasthAna meM Ayu baMdha kA niyama na hone se, usako chor3akara mithyAtva, sAsAdana aura avirata samyagdRSTi ina tIna guNasthAnoM meM hotA hai| kyoMki nArakoM ke ukta tIna guNasthAnoM meM manuSyaAyu kA baMdha pAyA jAtA hai / uparatabaMdhakAla meM 1. narakAyu kA udaya aura naraka-tiyaMcAyu kA sattva tathA 2. narakAyu kA udaya, naraka-manuSyAyu kA satva, yaha do bhaMga hote haiM / nArakoM ke yaha donoM bhaMga Adi ke cAra guNasthAnoM meM sambhava hai / kyoMki tiyaMcAyu ke baMdhakAla ke pazcAt nAraka avirata samyagadRSTi yA samyamithyAdRSTi ho sakatA hai| avirata samyagdRSTi nAraka ke bhI manuSyAyu kA baMdha hotA hai aura baMdha ke pazcAta aisA jIva samyamithyAdRSTi guNasthAna ko bhI prApta ho sakatA hai, jisase dUsarA bhaMga bhI prArambha ke cAra guNasthAnoM meM sambhava hai| 1 iha nArakA devAyuH nArakAyuzca bhavapratyayAdeva na badhnanti tatrotpattyamAbAt / saptatikA prakaraNa TokA, pR0 156 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa prakAra narakagati meM Ayu ke abandha meM eka, baMdha meM do aura uparatabaMdha meM do, kula milAkara pAMca bhaMga hote haiN| maramagati ko AyubaMdha sambandhI vizeSatA nAraka jIvoM ke jana ca bhaMga hone ke prama meM itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki nAraka bhavasvabhAva se hI narakAyu aura devAyu kA baMdha nahIM karate haiN| kyoMki nAraka mara kara naraka aura deva paryAya meM utpanna nahIM hote haiM, aisA niyama hai|' Azaya yaha hai ki tiryaMca aura manuSya gati ke jIva, to marakara cAroM galiyoM meM utpanna hote hai kintu deva aura nAraka marakara puna: deva aura naraka gati meM utpanna nahIM hote haiM, ve to kevala tiryaMca aura manuSya gati meM hI utpanna hote haiM / narakagati ke Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai--- bhaMga kAla | bNdh| guNasthAna 1 | abaMdhakAma naraka / naraka / | baMdhakAla tibaMdha naraka na0 ti. 3 | vaMSakAla | na0 ma0 4 upa. baMdhakAla naraka | na0 tiH 1, 2, 3, 4 5 upabaMdhakAla naraka | na0 ma0] 1, 2, 3, 4 vAyu ke saMveSa bhaMga-padyapi narakagati ke pazcAta tiryaMcagati ke Ayukarma ke saMvaidha bhaMgoM kA kathana karanA cAhiye thaa| lekina jisa prakAra narakagati meM abandha, bandha aura uparatabaMdha kI apekSA pAMca bhaMga va unake guNasthAna batalAye haiM, usI prakAra devagati meM bhI hote udaya / sattA AJ manuSya naraka 1 "devA nAragA vA devesu nAragesu vina uvavajjati iti"| tato nArakANAM paramavAyurvandhakAle bandhosarakAle ca devAyuH nArakAyuAm vikalpAmAvAt sarvasaMkhyayA paMcava vikalpA bhavanti / --saptatikA prakaraga TIkA, 10 160 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va karmagramya 51 haiM / parantu itanI vizeSatA hai ki narakAyu ke sthAna meM sarvatra devAyu kahanA caahiye| jaise devAyu kA udaya, devAyu kI sattA Adi / ' devAyu ke pA~ca bhaMgoM kA kathana isa prakAra hogA - 1. devAyu kA udaya aura devAyu kI sattA (abandhakAla) 1 2. ticAyukA baMdha, devAyu kA udaya aura tiryaMca devAyu kI sattA (baMdhakAla) 1 3. manuSyAyu kA baMba, devAyu kA udaya aura manuSya devAyu kI sattA ( baMdhakAla ) | 4. devAyu kA udaya aura deva tiryaMcAyu kA satya ( uparatabaMdhakAla) / 5. devAyu kA udaya aura deva manuSyAyu kA satva ( uparatabaMdhakAla) ukta bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai baMdha Wo Da Guo Zhi 1. 2 3 4 5. kAla avandhakAla baMdhakAla baMdhakAla upa0 baMdhakAla upa0 baMghakAla tiyaMca manuSya 0 D udaya deva deva deva kSetra 1 | deva sasA deva ti0, deva beya, ma0 de0 ti0 de0 ma0 guNasthAna 1,2,3,4 1.2 1,2.4 1,2,3,4 1,2,3,4 ticAyu ke saMbaMdha bhaMga - tiyaMcagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgavikalpa nau hote haiM / jinakA kathana isa prakAra hai ki abandhakAla meM ticAdhu kA udaya aura tiryaMcAyu kI sattA yaha eka bhaMga hotA hai, jo 1 evaM devAnAmapi paMcavikalyA bhAvanIyAH 3 navaraM nArakAyuH syAne devAriti vaktavyam / tadyathA-- devAyuSa jadayo devAyuSaH sattA ityAdi / -- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 160 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa prAraMbha ke pA~ca guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai| kyoMki tiyaMcati meM Adi ke pA~ca guNasthAna hI hote haiM, zeSa guNasthAna nahIM hote haiM / tiryaMcagati meM bandhakAla ke samaya nimnalikhita cAra bhaMga hote haiM--1. narakAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura maraka-tiryaMcAyu kI sattA / 2. tiryaMcAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura tiryaca. tiryaMcAyu kI sattA, 3. manuSyAyu kA bandha, tithaMcAyu kA udaya aura manuSya-tiyaMcAyu kI sattA tathA-4 jAyu kA 53, linA udaya aura deva-tiyaMcAyu kI sttaa| inameM se pahalA bhaMga mithyAdRSTi guNasthAna meM hotA hai, kyoMki mithyAiSTi guNasthAna ke sivAya anyatra narakAyu kA baMdha nahIM hotA hai| dUsarA bhaMga mithyASTi aura sAsAdana guNasthAnoM meM hotA hai, kyoMki tirya cAyu kA baMdha sAsAdana guNasthAna taka hI hotA hai| tIsarA bhaMga bhI pahale aura dUsare guNasthAna-mithyAtva aura sAsAdana taka hotA hai, kyoMki tiryaMca jIva manudhyAyu kA baMdha mithyAdRSTi aura sAsAdana guNasthAna meM hI karate haiM, avirata samyagdRSTi aura dezavirata guNasthAna meM nhiiN| cauthA bhaMga tIsare samyagamithyASTri (mitha) guNasthAna ko chor3akara pautraveM dezavirata guNasthAna taka cAra guNasthAnoM meM hotA hai| samyamithyA dRSTi guNasthAna meM Ayukarma kA baMdha na hone se usakA yahAM grahaNa nahIM kiyA gayA hai / __isI prakAra uparatabaMdhakAla meM bhI cAra bhaMga hote haiN| jo isa prakAra haiM-1. tiryaMcAyu kA udaya aura naraka-tiryaMcAyu kI sattA, 2. tiryaMcAyu kA udaya aura tiryaca-tiyaMcAyu kI sattA, 3. tiryaMcAyu kA udaya aura manuSya-tiyaMcAyu kI sattA aura 4. tiryaMcAyu kA udaya tathA deva-tiryaMcAyu kI sattA / / __ ye cAroM bhaMga prArambha ke pAMca guNasthAnoM meM hote haiM, kyoMki jisa tithaMca ne narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu kA baMdha kara liyA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha hai, usake anya guNasthAnoM kA pAyA jAnA sambhava hai / isa prakAra liyaMcagati meM abandha, vaMdha aura uparatabaMdha kI apekSA kula nau bhaMga hote haiM / tiryaMcagati meM Ayukarma ke saMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai-- maMga krama bAla | baMdha avandha baMdhakAla naraka tiyaMca | manuSya .. udaya __ sattA / guNasthAna tiryaMca tithaMca 1,2,3,4,5 tiyaM ca 30 ti 1 tirya ca tiraMca siH | 1.2 tirmaca / ma ti0 ! 1,2 / tiryava | deva ti0 | 1,2,4,5 tiryatra | ti. na. 1,2,3,4,5 tiryaMca liyaMca ti0 1,2,3,4,5 ! tisaMca ti0 ma0 1,2,3,4,5 tiryaMca ti0 de0 / 1,2,3,4,5 ' deva upa0 baMdha vi0 0 0 manuSyAyu ke saMbaMdha bhaMga-naraka, deva aura tiyaMcAyu ke saMvedha bhaMgoM kA kathana kiyA jA cukA hai| aba zeSa rahI manuSyAyu ke bhaMgoM ko batalAte haiM / manuSyAyu ke bhI nau bhaMga haiN| jo isa prakAra samajhanA cAhiye___ manuSyagati meM avandhakAla meM eka hI bhaMga-manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA hotA hai / yaha bhaMga pahale se lekara caudahaveM guNasthAna taka sabhI guNasthAnoM meM hotA hai| kyoMki manuSyagati meM yathAsambhava sabhI caudaha guNasthAna hote haiM / baMdhakAla meM-1. marakAyu kA baMdha, manuSyAyu kA udaya aura narakamanuSyAyu kI sattA / 2. tithaMcAyu kA baMdha, manuSyAyu kA udaya aura tiryaMca-manuSyAyu kI sattA 3. manuSyAya kA baMdha, manuNyAyu kA udaya aura manuSya-manuSyAyu kI sattA tathA 4. devAyu kA baMdha, manuSyAya kA udaya aura deva-manuSyAyu kI sattA, yaha cAra bhaMga hote haiM / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNaM inameM se pahalA saMga mipAdaSTi guNalAma meM hotA hai. noki mithyAdRSTi guNasthAna ke sivAya anyatra narakAyu kA baMdha sambhava nahIM hai| tiryaMcAyu kA baMdha dUsare guNasthAna taka hotA hai, ata: dUsarA bhaMga mithyAtva, sAsAdana ina do guNasthAnoM meM hotA hai| tIsarA bhaMga bhI mithyAdRSTi aura sAsAdana guNasthAnoM meM hI pAyA jAtA hai, kyoMki manuSya niyaMcAyu ke samAna manuSyAyu kA bandha bhI dUsare guNasthAna taka hI karate haiN| cauthA bhaMga mizra guNasthAna' ko chor3akara apramattasaMyata sAtaveM guNasthAna taka chaha guNasthAnoM meM hotA hai| kyoMki manuSyagati meM devAyu kA baMdha apramattasaMyata guNasthAna taka pAyA jAtA hai / uparasabaMdhakAla meM--1. manuSyAyu kA udaya aura narakamanuSyAyu kA sattva, 2. manuSyAyu kA udaya aura tiryaca manuSyAyu kA . satva, 3. manuSyAyu kA udaya aura manuSya-manuSyAyu kA sattva tathA 4. manuSyAyu kA udaya' aura deva-manuSyAyu kA satva, yaha cAra bhaMga hote haiN| ___ ukta pAra bhaMgoM meM se Adi ke tIna bhaMga sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka pAye jAte haiN| kyoMki yadyapi manuSyagati meM narakAyu kA baMdha pahale guNasthAna meM, tithaMcAyu kA baMdha dUsare guNasthAna taka tathA isI prakAra manuSyAyu kA baMdha bhI dUsare guNasthAna taka hI hotA hai, tathApi baMdha karane ke bAda aise jIva saMyama ko to dhAraNa kara sakate haiM, kintu zreNi-ArohaNa nahIM karate haiN| isaliye uparatabaMdha kI apekSA naraka, tiryaMca aura manuSya Ayu ina tIna AyuyoM kA sattva apramatta guNasthAna taka batalAyA hai / cauthA bhaMga prArambha ke gyAraha guNAsthAnoM taka pAyA jAnA sambhava hai, kyoMki devAyu kA jisa manuSya ne baMdha kara liyA hai, usake upazamazreNi para ArohaNa sambhava hai| isa prakAra manuSyagati meM abandha, baMdha aura uparatabaMdha kI apekSA Ayukarma ke kula nau bhaMga hote haiM / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha pharmagrantha manuSyagati ke uparatabaMdha bhaMgoM kI vizeSatA ___tiyaMcagati meM uparatabaMdha kI apekSA narakAyu, tiryaMcAyu .aura manuSyAyu kI sattA pAMcaveM guNasthAna taka tathA manuSyagati meM uparatabaMdha kI apekSA narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu ko sattA sAtaveM apramatta guNasthAna taka batalAI hai / isa sambandha meM matabhinnatA hai / devendrasuri ne dUsare karmagrantha 'karmastava' ke sattAdhikAra meM likhA hai ki dUsare aura tIsare guNasthAna ke sivAya pahale se lekara gyArahaveM guNasthAna taka 148 prakRtiyoM kI sattA sambhava hai| tathA Age isI prantha meM yaha bhI likhA hai ki cauthe se sAtaveM guNasthAna paryanta cAra guNasthAnoM meM anantAnubaMdhIca tuSkA kI visaMyojanA aura darzanamohatrika kA kSaya ho jAne para 141 kI sattA hotI hai aura apUrvakaraNa Adi cAra guNasthAnoM meM anantAnubaMdhIcatuSka, narakAyu aura tiryaMcAyu ina chaha prakRtiyoM ke binA 142 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| __ ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki 1. uparatabaMdha kI apekSA cAroM AyuyoM kI sattA gyArahaveM guNasthAna taka sambhava hai aura 2. uparatabaMdha kI apekSA narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu kI sattA sAtaveM guNasthAna taka pAI jAtI hai / isa prakAra do mata phalita hote haiN| paMca saMgraha saptatikA-saMgraha nAmaka prakaraNa kI gAthA 106 tathA bRhatkarmastava bhASya se dUsare mata kI puSTi hotI hai, kintu paMcasaMgraha ke isI prakaraNa kI chaThI gAthA meM ina donoM se bhinna eka anya mata bhI diyA hai ki narakAyu ko sattA cauthe guNasthAna taka, tiryaMcAyu kI 1 gAbhA 25, dvitIya karma grantha / 2 gAthA 26, dvitIya karmagrantha / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sattA pA~cave guNasthAna taka, devAyu kI sattA gyArahaveM guNasthAna taka aura manuSyAyu kI sattA caudahaveM guNasthAna taka pAI jAtI hai / go0 karmakAMDa meM bhI isase hai digambara granthoM meM bhI 1 * yahI eka mata pAyA jAtA hai| yahA~ jo varNana kiyA gayA hai vaha dUsare mata - uparatabaMdha kI apekSA narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu kI sattA sAtaveM guNasthAna taka pAI jAtI hai-- ke anusAra kiyA hai| AcArya malayagiri ne isI mata ke anusAra saptatikA prakaraNa TIkA meM vivecana kiyA hai"bandhe tu vyavacchinne manuSyAyuSa udayo nAraka- manuSyAyuSI satI, eSa vikalpo'pramattaguNasthAnakaM yAvat, nArakAyubandhAnantaraM saMyamapratipatterapi sambhavAt / manuSyAyuSa udayastiryaGa, manuSyAyuSI satI, eSo'pi vikalpo'pramattaguNasthAnakaM yAvat / manuSyAyuSa udayo manuSya manuSyAyuSI satI, eSo'pi vikalpaH prAgvat / manuSyAyuSa udayo deva manuSyAyuSI satI, eSa vikalpa upazAntamohaguNasthAnakaM yAvat devAyuSi baddhe'pyupazamazreNyA roha sambhavAt / " saptatikA prakaraNa TokA, pR0 160 bo zvetAmbara karma sAhitya meM isI mata kI mukhyatA hai | manuSyagati ke nau saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa nimna prakAra samajhanA cAhiye- bhaMga krama 1 116 lA da ra kAla abandha baMdhakAla 13 " " upa0 banna JP 21 baMdha 0 naraka tiryaca manuSya deva 000 udaya manuSya manuSya 13 gt rw y J7 " " za sattA naraka, manuSya ma0 liye 0 ma0 ma0 ma0 de0 ma0 na0 ma0 ti0 guNasthAna sabhI caudaha guNa 1 1,2 1,2 1, 2, 4, 5, 6, 7 1,2,3,4,5,6,7 1,2,3,4,5,6,7 1,2,3,4,5,6,7 1 se 11 guNa0 taka ma0 ma0 | ma0 * * Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -+ SaSTha karmagrantha isa prakAra cAroM gatiyoM ke 5+1+9+5 = 28, kula milAkara Ayukarma ke aTThAIsa bhaMga hote haiM / " pratyeka gati meM ke bhaMga Ayu lAne ke liye go0 karmakAMDa gA0 645 meM eka niyama sUtra diyA haiekkAusa tibhaMgA sambhavaAuhi tAjiye gAnA / jIve ibhivabhaMgA guNamasaritthe // isakA sArAMza yaha hai ki jisa gati meM jitanI AyuyoM kA baMdha hotA hai, usa saMkhyA ko tIna se guNa kara deM aura jahA~ jo labdha Aye usameM se eka kama baMdhane vAlI AyuyoM kI saMkhyA ghaTA deM to pratyeka gati meM Ayu ke andha, baMdha aura uparatabaMdha kI apekSA kula bhaMga prApta ho jAte haiN| jaise ki deva aura nAraka meM do-do Ayu kA ho baMdha sambhava hai, ataH una donoM meM chaha-chaha bhaMga hote haiN| aba inameM eka-eka kama baMdhane vAlI AyayoM ko saMkhyA ko kama kara diyA to narakagati ke pA~ca bhaMga aura devagati ke pA~ca bhaMga A jAte haiM / manuSya aura tiryaMcagati meM cAra AyuyoM kA baMdha hotA hai| ataH cAra ko tIna se guNA karane para bAraha hote haiM / aba inameM se eka kama baMdhane vAlI AyuyoM kI saMkhyA tIna ko ghaTA deM to manuSya aura tiryaMcagati ke nau-nau bhaMga A jAte haiN| ataeva deva nAraka meM pA~capA~ca aura manuSya, tiryaMca meM nau-nau bhaMga apunarukta samajhanA cAhiye / r ukta apunarukta bhaMga narakAdi gati meM cAroM AyuyoM ke krama se midhyAdRSTi guNasthAna meM samajhanA cAhiye / dUsare guNasthAna meM narakAyu ke binA baMdha rUpa bhaMga hote haiM, ataH vahA~ 5, 8,8,5 bhaMga jAnanA / pUrva meM jo AyubaMdha kI apekSA bhaMga kahe gaye haiM, ve saba kama 1 nArayasurAudao va paMcama tiri maNusla coddasamaM / saMtA // basaMtA do bAu bajdAmANANaM / nava nava paMca ii bhaiyA 56 Asammadesa jogI abaMdhe igi saMtaM do vi ekkasdalo paNa - paMcasaMgraha saptatikA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 saptatikA prakaraNa karane para mizra guNasthAna meM narakAdi gatiyoM meM kama se 3, 5, 5,3, bhaMga hote haiM aura cauthe guNasthAna meM deva, naraka gati meM to tiryaMcAyu kA baMdha rUpa bhaMga nahIM hone se cAra-cAra bhaMga haiM tathA manuSya-tiryaMcagati meM Ayu maMtra jI apekSA, tika tIna bhaMga na hone se chaha-chaha bhaMga haiM, kyoMki inake baMdha kA abhAva sAsAdana guNasthAna meM ho jAtA hai| dezavirata guNasthAna meM tiryaMca aura manuSyoM ke aMdha, abaMdha aura uparatabaMdha kI apekSA tIna-tIna bhaMga hote haiN| chaThaveM, sAtaveM guNasthAna meM manuSya ke ho aura devAyu ke baMdha kI hI apekSA tIna-tIna bhaGga hote haiN| isa prakAra mithyAdRSTi Adi sAta guNasthAnoM meM saba milAkara apunarukta bhaGga kama se 28,26,16, 20,6,3,3 haiM / 1 vedanIya aura Ayu karma ke saMvedha bhaGgoM kA vicAra karane ke anantara aba gotrakarma ke bhaGgoM kA vicAra karate haiM / gotrakarma ke saMbaMdha bhaMga gotra karma ke do bheda haiM- uccagotra, niicgotr| inameM se eka jIva ke eka kAla meM kisI eka kA baMdha aura kisI eka kA udaya hotA hai| kyoMki donoM kA baMdha yA udaya paraspara viruddha hai| jaba ucca gotra kA baMdha hotA hai taba nIca gotra kA baMdha nahIM aura nIca gotra ke baMdha ke samaya ucca gotra kA baMdha nahIM hotA hai / 1 ina bhaMgoM ke atirikta go0 karmakAMDa meM upazamazra Ni aura kSapakANi kI apekSA manuSyagati meM Ayukarma ke kucha aura maMga batalAye haiM ki upazamaNi meM devAyu kA bhI baMdha na hone se devAyu ke abandha, uparatabaMdha kI apekSA do-do bhaMga haiM tathA kSapakaNi meM uparatabaMdha ke bhI na hone se abandha kI apekSA eka-eka hI bhaMga hai| ataH upazamaNi vAle cAra guNasthAnoM meM do-do maMga aura usake bAda kSapaka Ni meM apUrvakaraNa se lekara ayogikevalIguNasthAna taka eka-eka bhaMga kahA gayA hai / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha isI prakAra udaya ke bAre meM samajhanA cAhiye / donoM meM se eka samaya meM eka kA baMdha yA udaya hone kA kAraNa inakA paraspara virodhanI prakRtiyA~ honA hai, kintu sattA donoM prakRtiyoM kI eka sAtha pAI jA sakatI hai| donoM kI eka sAtha sattA pAye jAne meM koI virodha nahIM hai| lekina itanI vizeSatA hai ki agnikAyika aura vAyukAyika jIva uccagotra kI udvalanA bhI karate haiM, ata: udvalanA karane vAle ina jIvoM ke athavA jaba ye jIva anya ekendriya Adi meM utpanna ho jAte haiM taba unake bhI kucha kAla ke liye sirpha eka nIcagotra kI hI sattA pAI jAtI hai| usake bAda uccagotra ko bAMdhane para donoM kI sattA hotI hai| ayogikevalI bhI apane upAntya samaya meM nIcagotra kA kSaya kara dete haiM, usa samaya unake sirpha eka uccagotra kI hI sattA pAI jAtI hai| gotrakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke sambandha meM ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki apekSA se motrakarma kA baMdhasthAna bhI eka prakRtika hotA hai, udayasthAna bhI eka prakRtika hotA hai, kintu sattAsthAna do prakRtika bhI hotA hai aura eka prakRtika bhI hotA hai|' 1 NIcuccANegadaraM baMdhudayA hoti saMbhavaTThANe / bosattA jogitti ya carime ucca have sattaM ||--go0 karmakAra, gAyA 135 2 uccuvellidateka vAummi ma NIvameva sattaM tu / sesigiviyale sayale NIcaM ca dugaM ca sattaM tu|| ujyuvellidateka vAU sese ya vielasayalesu / sappaNNapaDhamakAle pIcaM evaM have sattaM // - 0 karmakAra gA0 336, 637, 3 tathA gotre sAmAnyene kaM bandhasthAnam, tadyathA--uccargotraM, nIcargotraM vA, ...drayoH paraspara virukhavena yugapasandhAbhAvAt / udayasthAnamapyekam, tadapi dvayoranyatara, parasparavirukhasvena yugapada yorudayAbhAvAt / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 saptatikA prakaraNa gotrakarma ke sAmAnya se bhaMga batalAne ke pazcAt aba ina sthAnoM ke saMvedha bhaGga batalAte haiN| gotrakarma ke sAta saMvedha bhaGga isa prakAra haiM1. nIcagotra kA baMdha, nIcagotra kA udaya aura nIcagotra kI sttaa| 2. nIcagotra kA baMdha, nIcagotra kA udaya aura nIca-ucca ___ gotra kI sattA / 3. nIcagotra kA baMdha, uccagotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI smaa| 4. uccagotra kA baMdha, nItragotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sttaa| 5. ucca gotra kA baMdha, uccagotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sttaa| 6. uccagotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sattA / 57. uccagotra kA udaya aura uccagotra kI sattA / inameM se pahalA bhaGga uccagotra kI udvalanA karane vAle agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke hotA hai tathA aise jIva ekendriya, vikalatraya aura paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna hote haiM to unake bhI antarmuhUrta kAla taka ke liye hotA hai| kyoMki antarmuhUrta kAla ke pazcAt ina ekendriya Adi jIvoM ke uccagotra kA baMdha niyama se ho jAtA hai / dUsarA aura tIsarA bhaGga mithyA dRSTi aura sAsAdana ina do guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai, kyoMki nIcagotra kA baMdhaviccheda dve sattAsthAne, tadyathA- eka ca / tatra uccAya-nIcairgotre samudite dve, tejaskAyika-vAyukApikAvasthAyAM uccairgotre udvalite ekama, athavA nIcargotre'yogikevalivicaramasamaye kSINe ekam / / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 151 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha dUsare guNasthAna meM ho jAtA hai / ina donoM bhaMgoM kA sambandha nIca. gotra ke baMdha se hai, ataH inakA sadbhAva pahale aura dUsare guNasthAna meM batAyA hai, Age tIsare samyagamiSyATi Adi gaNAsthAnoM meM hI batAyA hai| cauthA bhaGga Adi ke pA~ca guNasthAnoM meM sambhava hai kyoMki nIcagotra kA udaya pA~caveM guNasthAna taka sambhava hai, ata: pramattasaMyata Adi Age ke guNasthAnoM meM isakA abhAva batalAyA hai| uccagotra kA baMdha dasaveM mUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai, ata: pA~cavAM bhaGga Adi ke dasa guNasthAnoM meM sambhava hai, kyoMki isa bhaGga meM uccagotra kA baMdha vivakSita hai / jisase Age ke guNasthAnoM meM isakA niSedha kiyA hai / chaThA bhaGga-uccagotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sattA-upazAntamoha muNasthAna se lekara ayogikevalI guNasthAna ke dvicarama samaya taka hotA hai| kyoMki nIcagotra kI sattA yahIM taka pAI jAtI hai aura isa bhaGga meM nIcagotra kI sattA gabhita hai / sAtavA bhaGga ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM hotA hai| kyoMki uccagotra kA udaya aura uccagotra kI sattA ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM pAI jAtI hai aura isa bhaGga meM ucca gotra kA udaya aura sattA saMkalita hai / gotrakarma ke ukta sAta bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai maMgakrama | baMdha guNasthAna nIca udaya / sattA nIca | nIca 1 nIca / nIca-una : 12 nIca nIca ucca ucca nIca ucca | / 1,2,3,4,5 | 1 se 10 guNasthAna 11,12,13 va 14 dicarama samaya 14 veMkA carama samaya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa guNasthAnoM kI apekSA gotrakarma ke bhaGga mithyA dRSTi aura sAsAdana guNasthAna meM kama se pAMca aura cAra hote haiM / mizra Adi tIna guNasthAnoM meM do-do bhaGga haiN| pramatta Adi ATha guNasthAnoM meM gotrakarma kA eka-eka zaka hai aura agogidevalI guNasthAna meM do bhaGga hote haiN| ___isa prakAra se vedanIya, Aya aura gotra karma ke bhaMgoM ko batalAne ke pazcAta aba pUrva sUcanAnusAra-mohaM paraM vocchaM-mohanIya karma ke baMdhasthAnoM Adi kA kathana karate haiN| mohanIya karma bAvIsa ekkabIsA, sattarasA teraseva natha paMca / ghau tiga dugaM ca ekkaM baMdhaDhANANi mohassa // 10 // zambArya--vAvIsa-bAIsa, ekkavausA-ikkIsa, satsarasAsatraha, teraseva-teraha, nava-nI, paMca-pAMca, ghau-cAra, tiga. / (ka) baMdhA kaiNNayaM ci ma iyaraM vA do vi saMta caka maMgA / nIesu tisu vi paramo abaMdhage doNi uccudae / -paMcasaMgraha saptasikA, gA0 16 (kha) micchAdi goyabhaMgA paNa cadu timu doNi aTThaThANesu / ekekkA jogijiNe do maMmA hoti. NiyameNa / / ---go karmakAMDa, gA0 638 2 tulanA kIjiye(ka) bAvIsamekphabIsaM sasArasa teraseva Nava paMca 1 patiyadugaM ca ekkaM baMdhaTThANANi mohassa / / -go0 karmakAMDa 463 (kha) dugahagavIsA, sattara terasa nava paMca caura ti du ego / baMdho igi duga cautzya paNauNavamesu mohassa / / -paMcasaMgraha saptatikA, gA0 16 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha tIna, yugaM -do, --aura, eka-eka prakRtikA mahAnagara sthAna, mohassa-mohanIya karma ke gAthArya-mohanIya karma ke bAIsa prakRtika, ikkIsa prakRtika, satraha prakRtika, teraha prakRtika, nau prakRtika, pAMca prakRtika, cAra prakRtika, tIna prakRtika, do prakRtika aura eka prakRtika, isa prakAra dasa baMdhasthAna haiN| vizevA-gAthA meM 'mohassa baMdhaTTANANi' mohanIya karma ke baMdhasthAnoM kA varNana kiyA jA rahA hai| ve baMdhasthAna bAIsa, ikkIsa Adi prakRtika kula milAkara dasa haiM / jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| ___ mohanIya karma ko uttara prakRtimA aTThAIsa haiN| inameM darzana mohanIya kI samyaktva, sambamithyAtva aura mithyAtva yaha tIna prakRtiyA~ haiN| inameM se sambaktva aura samyamithyAtva ina donoM kA baMdha nahIM hone se kula baMdhayogya chabbIsa prakRtiyAM rahatI haiM aura unameM se kucha prakRtiyoM kA baMdha ke samaya paraspara virodhanI hone tathA guNasthAnoM meM viccheda hote jAne ke kAraNa bAIsa prakRtika Adi dasa baMdhasthAma' mohanIya karma kI prakRtiyoM ke hote haiN| 1 mohanIya karma ke bAIsa prakRtika Adi dasa baMdhasthAnoM meM prakRtiyoM kI saMgrAhaka gAthAyeM isa prakAra haiM micchaM kamAvasolasa bhayakucchA tiNDaveyamannamaraM / hAsarai iyara yala pa baMdhapayaDI ya bAvIsaM / igavIsA micchaviNA napubaMdhaviNA ra sAsaNe bNdhe| aNarahiyA sattarasa nabandhi thiI turi aThANammi || viyasaMparAyaNA terasa taha tazyaUNa nava bandhe / maya-kuccha-jugala pAe paNa baMdhe bAyare ThANe ! taha purisa koha'haMkAra-mAyAlomassa baMdhavoccae / cau-ni-duga ema baMdhe kameNa mohassa dasaThANA / / -SaSTha karmagrantha prAkRta TippaNa, rAmadevaNi viracita, gAthA 22 se 25 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa __mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM meM se pahalA sthAna bAIsa prakRtika hai| isakA kAraNa yaha hai ki tIna vedoM kA eka sAtha baMdha nahIM hotA hai, kintu eka kAla meM eka hI veda kA baMdha hotA hai| cAhe vaha puruSaveda kA ho, strIveda kA ho yA napuMsakaveda kA ho tathA hAsya-rati yugala aura arati-zoka yugala, ina donoM yugaloM meM se eka samaya meM eka yugala kA baMdha hogaa| donoM yagala eka sAtha baMdha ko prApta nahIM hote haiN| ata: chubbIsa prakRtiyoM meM se do veda aura do yugaloM meM se kisI eka yugala ke kama karane para bAIsa prakRtiyAM zeSa rahatI haiN| ina bAIsa prakRtiyoM kA baMdha mithyAiSTi guNasthAna meM hotA hai| ___ukta bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM se mithyAtva ko kama kara dene para ikkIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| yaha sthAna sAsAdana guNasthAna meM hotA hai| kyoMki mithyAtva kA viccheda pahale mithyAtva guNasthAna meM ho jAtA hai / yadyapi dUsare sAsAdana guNasthAna meM napuMsakaveda kA bhI baMdha nahIM hotA hai, lekina puruSaveda yA strIveda ke baMdha se usakI pUrti ho jAne se saMkhyA ikkIsa hI rahatI hai / ___ anantAnubandhI kaSAya catuSka kA bandha dUsare guNasthAna taka hI hotA hai / ataH ikkIsa prakRtiyoM meM se anantAnubandhI catuSka ko vAma kara dene se mizra aura avirata samyagdRSTi-tIsare, cauthe--guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna prApta hotA hai / yadyapi ina guNasthAnoM meM strIveda kA baMdha nahIM hotA hai, tathApi puruSaveda kA vahA~ baMdha hote rahane se satraha prakRtika baMdhasthAna bana jAtA hai| dezavirati guNasthAna meM teraha prakRtika baMdhasthAna hotA hai / kyoMki apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA bandha cauthe avirata sabhyagdRSTi guNasthAna taka hI hotA hai / ataH satraha prakRtika baMdhasthAna meM se apratyAkhyAnAvaraNa catuSka ko kama kara dene para pAMcaveM dezavirata guNasthAna meM teraha prakRtika baMdhasthAna prApta hotA hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNTha karmagranya 67 7 pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA baMdha pA~caveM dezavirati guNasthAna taka hotA hai / ataH pUrvokta teraha prakRtiyoM meM se pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka ko kama kara dene para chaThaveM sAtaveM aura AThaveM - pramattasaMyata, apramattasaMyata aura apUrvakaraNa- guNasthAna meM no prakRtika bandhasthAna hotA hai / yadyapi arati-zoka yugala kA baMdha chaThe guNasthAna taka hI hotA hai, lekina sapta aura bAkI pUrti hAsya va rati se ho jAne ke kAraNa nau prakRtika baMdhasthAna hI rahatA hai| hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra prakRtiyoM kA baMdha AThaveM guNasthAna ke aMtima samaya taka hotA hai | ataH pUrvokta nau prakRtika baMdhasthAna meM se ina cAra prakRtiyoM ko kama kara dene para nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke prathama bhAga meM pAMca prakRtika baMdhasthAna hotA hai| dUsare bhAga meM puruSaveda kA bandha nahIM hotA, ataH vahA~ cAra prakRtika, tIsare bhAga meM saMjvalana krodha kA baMdha nahIM hotA hai ataH vahA~ tIna prakRtika, cauthe bhAga meM saMjvalana mAna kA baMdha nahIM hone se do prakRtika aura pA~caveM bhAga meM saMjvalana mAyA kA baMdha nahIM hone se eka prakRtika baMdhasthAna hotA hai| isa prakAra nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke pAMca bhAgoM meM pA~ca prakRtika, cAra prakRtika, tIna prakRtika, do prakRtika aura eka prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna hote haiM / isake Age dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM eka prakRtika baMdhasthAna kA bhI abhAva hai| kyoMki vahA~ mohanIya karma ke baMdha ke kAraNabhUta bAdara kapAya nahIM pAyA jAtA hai| isa prakAra mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM ke kula dasa baMdhasthAna haiM / dasa baMdhasthAnoM kA samaya va svAmI bAIsa prakRtika baMdhasthAna kA svAmI - mithyAdRSTi guNasthAnavartI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa jIva hai / isa baMdhasthAna ke kAla kI apekSA tIna bhaGga hai-anAdi. ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta / inameM se anAdi-ananta vikalpa abhavyoM kI apekSA hotA hai| kyoMki unake bAIsa prakRtika baMdhasthAna kA kabhI abhAva nahIM pAyA jAtA hai / bhakSyoM kI apekSA anAdi-sAnta vikalpa hai| kyoMki kAlAntara meM unake bAIsa prakRtika baMdhasthAna kA baMdhaviccheda sammatra hai yA jo jotra anyatva se cyuta hokara mithyAtva ko prApta hue haiM aura kAlAntara meM punaH samyaktva ko prApta ho jAte haiM, unake sAdi-sAnta vikalpa pAyA jAtA hai| kyoMki yaha vikalpa kAdAcitka hai, ata: isakA Adi bhI pAyA jAtA hai aura anta bhI / isa sAdi-sAnta vikalpa kI apekSA bAIsa prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla dezona apAdhaM pudgala parAvarta pramANa hotA hai / __ ikkIsa prakRtika baMdhasthAna kA svAmI sAsAdana guNasthAnavartI jIva hai| sAsAdana guNasthAna kA jadhanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla' chaha Avalo hai, ata: isa baMdhasthAna kA bhI ukta kAlapramANa samajhanA cAhiye / satraha prakRtika baMdhasthAna ke svAmI tIsare aura cauthe guNasthAnavI jIva haiM / isa sthAna kA jaghanyakAla antamuMhUrta aura utkRSTakAla sAdhika tetIsa sAgara hai| teraha prakRtika baMdhasthAna kA svAmI dezavirata guNasthAnavI jIva hai aura dezavirata guNasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla dezona pUrvakoTi varSa pramANa hone se teraha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla utanA samajhanA cAhiye / nau prakRtika baMdhasthAna chaThaveM, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna meM pAyA jAtA hai| isa baMdhasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla dezona pUrvakoTi barSa pramANa hai| yadyapi chaTe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna kA utkRSTakAla antarmuhUrta se adhika nahIM hai, phira bhI parivartana kama se chaThe aura Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSTha karmagranma 66 sAtaveM guNasthAna meM eka jIva dezona pUrvakoTi pramANa raha sakatA hai / isIliye to prakRtika baMdhasthAna kA utkRSTakAla ukta pramANa hai / pA~ca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMdhasthAna nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke pAMca bhAgoM meM hote haiM aura ina sabhI pratyeka baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTakAla' antarmuhUrta hai| kyoMki nauveM guNasthAna ke pratyeka bhAga kA jadhanyakAla eka samaya aura utkaSTa kAla antarma harta hai| mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM kA svAmI va kAla sahita vivaraNa isa prakAra hai kAla baMsthAna 22 pra0 21 pra0 17 pra0 13 pra0 6 pra0 bhU 4 3 2 21 " " " pahalA dusa kha 3, 4 thA 5 va 6, 7, 8 vaoN nauveM kA pahalA bhAga dUsarA bhAga tIsarA bhAga cauthA bhAga pA~cavA~ bhAga r gn r guNasthAna IP 1, J2 " . antarmuhUrta eka samaya antarmuhUrta 37 tulanA kIjiye - dasa Nava aTTha ya sat ya udapaNA mohe Nava JP eka samaya 17 " jaghanya " ri -- utkRSTa dezona apara chaha AvalI sAdhika 33 sAgara dezona pUrvakoTi antarmuhUrta 15 paNa cattAri doNi eva ca / caiva ya hoMti niyameNa // 12 " J " HOW mohanIya karma ke dasa baMghasthAnoM ko batalAne ke bAda aba udayasthAnoM kA kathana karate haiM / ekkaM va do va cauro esto ekkAhiyA dsukkosaa| oheNa mohaNijje udayadvANA nava havaMti // 11 // | - go0 pharmakAMDa, gA0 475 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zabdArtha -- evaI - eka, da-aura, do-do, va aura, uro - cAra, eso-- isase Age ekkAhiyA - eka eka prakRti adhika, isa - isa taka, chakkosA - utkRSTa se, oheja-sAmAnya se, mohaNijje -- mohanIya karma meM, udayadvANA --- udayasthAna, nava-nau, havaMti hote haiM / gAthArtha eka, do aura cAra aura cAra se Age eka-eka prakRti adhika utkRSTa dasa prakRti taka ke nau udayasthAna mohanIya karma ke sAmAnya se hote haiM / vizeSArtha gaNa meM modI yA batalAI haiM ki ve nau hote haiN| ina udayasthAnoM kI saMkhyA eka, do, cAra, pA~ca, chaha, sAta, ATha, nau aura dasa prakRtika hai / 1 ye udayasthAna pazcAdAnupUrvI ke krama se batalAye haiM / gaNanAnupUrvI ke tIna prakAra haiM-- 1. pUrvAnupUrvI 2 pazcAdAnupUrvI aura 3 yatratatrAnupUrvI / inakI vyAkhyA isa prakAra hai ki jo padArtha jisa krama se utpanna huA ho yA jisa krama se sUtrakAra ke dvArA sthApita kiyA gayA ho, usakI usI krama se gaNanA karanA pUrvAnupUrvI hai / vilomakama se arthAt anta se lekara Adi taka gaNanA karanA pazcAdAnupUrvI hai aura apanI icchAnusAra jahA~ kahIM se apane icchita padArtha ko prathama mAnakara gaNanA karanA yatratatrAnupUrvI kahalAtA hai| yahAM granthakAra ne ukta tIna gaNanA kI AnupUdiyoM meM se pazcAdAnupUrvI ke krama se mohanIya karma ke udayasthAna ginAye haiM / 'mohanIya karma kA udaya dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA | ataH padacAdAnupUrvI gaNanA krama se eka prakRtika udayasthAna sUkSmasaMparAya guNasthAna meM hotA hai kyoMki vahA~ saMjvalana lobha kA udaya hai / vaha isa prakAra samajhanA cAhiye ki nauveM guNasthAna ke apagata veda 1 gaNaNANuputrI tithihA paSNasA taM jahA - pugvANuputhvI, pANupuruSI, aNAputhvI / anuyogadvAra sUtra 116 70 ... Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmaanya ke prathama samaya se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMtima samaya taka saMjvalana lobha kA udaya pAyA jAtA hai, jisase sUkSmasaMparAya guNasthAna meM eka prakRtika udayasthAna batalAyA hai| ukta eka prakRtika udayasthAna meM tIna vedoM meM se kisI eka veda ko milA dene para do prakRtika udayasthAna hotA hai jo nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke prathama samaya se lekara savedabhAga ke aMtima samaya taka hotA hai| isa do prakRtika udayasthAna meM hAsya-rati yugala athavA arati-zoka yugala meM se kisI eka yugala ko milAne se cAra prakRtika udayasthAna hotA hai| tIna prakRtika udayasthAna isaliye nahIM hotA hai ki do prakRtika udayasthAna meM hAsya-rati yA arati-zoka yugaloM meM se kisI eka yugala ke milAne se jor3a (yoga) cAra hotA hai| ata: cAra prakRtika udayasthAna batAyA hai| isa cAra prakRtika udayasthAna meM bhaya prakRti ko milAne se pAMca prakRtika udayasthAna hotA hai| isameM jugupsA prakRti ke milAne se chaha prakRtika udayasthAna hotA hai| ye tInoM udayasthAna chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna meM hote haiM / isa chaha prakRtika udayasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kI kisI eka prakRti ko milAne se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai| jo pAMcaveM guNasthAna meM hotA hai| isameM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kI kisI eka prakRti ko milAne para ATha prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha udayasthAna cauthe aura tIsare guNasthAna meM hotA hai| isa ATha prakRtika udayasthAna meM anantAnubaMdhI kaSAya catuSka ko kisI prakRti ko milAne se nau prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha sthAna dUsare guNasthAna meM hotA hai aura isa nau prakRtika Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 saptatikA prakaraNa udayasthAna meM mithyAtva ko milAne para dasa prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha udayasthAna miyAdRSTi guNasthAna meM hotA hai| ___ mohanIya karma ke ukta nau udayasthAna sAmAnya se batalAye haiM / kyoMki tIsare mizra guNasthAna' meM mizra mohanIya kA aura cauthe se sAtaveM guNasthAna taka vedaka samyagdRSTi ke samyaktva mohanIya kA udaya ho jAtA hai| isaliye sabhI vikalpoM ko na batalAkara yahA~ to sUcanA mAna kI hai| vizeSa vistAra se varNana Age kiyA jA rahA hai / pratyeka udayasthAna' kA jaghanyakAla' eka samaya aura utkRSTakAla antarmuhUrta hai| mohanIya karma ke udayasthAnoM kA vivaraNa isa prakAra hai kAla udayasthAna guNasthAna jaghanya uskRSTa 10 nauveM kA aveda mAga va dasavAM eka samaya | antarmuhUrta nau kA saveda bhAga 6, 7, 8 6, 7, pAMcA 4, 3 1 mohanIya karma ke nau udayasthAnoM kI saMgrahaNIya gAthAyeM isa prakAra haiM(ka) egayara saMparAyaM veyajuyaM doSNi juyalajuya cauro / pakamakkhANegapare pRDhe paMva payavIyo / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 SaSTha karmagrantha ___ mohanIya karma ke udayasthAnoM ko batalAne ke pazcAt aba sattAsthAnoM kA kathana karate haiN| aTThagasattagacca utigabugaegAhiyA bhave bosA / terasa bArikkArasa itto paMcAi ekkUNA // 12 // saMtassa pagaiThANAI tANi mohassa huti pannarasa / bamdhodayasata puNa magadhigadhyA bAra jANa // 13 // ___ zabA-aTThaga-saptaga-chanvajaliMga-yuga-epAhiyA-ATha, sAta, chaha, ghAra, tIna, do, aura eka adhika, bhave-hote haiM, bausAbIsa, terasa-teraha, mArikakArasa-bAraha aura gyAraha prakRti kA, so-isake bAda, paMcAi--pAMca prakRti se lekara, ekUSNA--ekaeka prakRti nyUna / saMtassa-lattA ke, pagaThANA-prakRti sthAna, tANa-ve, bhohassa-mohanIya karma ke, huti-hote haiM, parasa-pandraha, baMdhobaSasaMte-baMdha, udaya aura sattA sthAna, puNa-tathA, bhaMgavigappAmaMgavikalpa, mahU-aneka, aann-jaano| gAyArtha:-mohanIya karma ke bIsa ke bAda kramazaH ATha, sAta, chaha, cAra, tIna, do aura eka adhika saMkhyA vAle tathA teraha, bAraha, gyAraha aura isake bAda pA~ca se lekara eka-eka prakRti ke kama, isa prakAra sattA prakRtiyoM ke pandraha sthAna hote haiN| ina baMdhasthAnoM, udayasthAnoM aura sattAsthAnoM kI apekSA bhaMgoM ke aneka vikalpa hote haiN| cha vidhya egayareNaM jhuDhe satta ya duguchi bhaya aTTha / aNi nava micche dasagaM sAmanneNaM tu nava udayA / --rAmadevagaNikRta SaSTha karma prantha prAkRta TippaNa, yA0 26, 27, (kha) igi duga cau egRttaraAdasagaM udayamAha moharasa / saMjanaNayahAsarahamayaduguvatikasAyadichI ya / / -paMcasaMgraha saptatikA gA023 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNaM vizeSArtha -- ukta do gAthAoM meM mohanIya karma kI prakRtiyoM ke sattAsthAnoM meM prakRtiyoM kI saMkhyA batalAI hai ki amuka sattAsthAna itanI prakRtiyoM kA hotA hai / sattAsthAnoM ke bhedoM kA saMketa karane ke bAda baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kI anekatA kI sUcanA dI hai| jinakA varNana Age yathAprasaMga kiyA jA rahA hai| mohanIya karma ke kitane sattAsthAna hote haiM, isakA saMketa karate hue kAra ne batAyA ki tANi mohassa huti patarasa - mohanIya karma prakRtiyoM ke sattAsthAna pandraha hote haiM / ye pandraha sattAsthAna kitanI kitanI prakRtiyoM ke haiM, unakA spaSTIkaraNa kramaza: isa prakAra hai-- aTThAIsa sattAIsa, chabbIsa, caubIsa, teIsa, bAIsa, ikkIsa, teraha, vAraha, gyAraha pA~ca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika / 1 kula milAkara ye pandraha sattAsthAna hote haiM / 74 1 (ka) bagasata terasa bArekkArasa saMte gaca uti maduga ekakamA kriyA (kha) aTThayasattayakaya terasa 7 bolA / paMcAha jA ekaM // bAreyAraM paNAdi - paMcasaMgraha saptatikA 10 35 cadutidurogAvigANi bosANi / eguNamaM santa // - go0 karmakAMDa grA0506 2 ina pandraha sattAsthAnoM meM se pratyeka sthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyoM kI saMgraha gAthAyeM isa prakAra haiM nava nokasAya solasa kasAya daMsaNasigaM ti aDavIsA / sammattuvalaNaM micche mIse ya samavIsA // chabbIsA puNa duvihA mIsuvvalaNe aNA6 micchate / sammA aNakkhae hoi vIsA || micche mose samme khINe vinduvIsa ekakavIsA ya / adrukasAe terasa nanu kkhae pIveyi khoNigArasa hAsAi paMcakhaja kohe mANe mAyA lobhe khINe ma tigu duga ega asaMta mohe pannarasa hoi bArasagaM || purisakhINe 1 kamaso u // saMtaThANANi / ---SaSTha karmapraya prAkRta TippaNa, gA0 28-32 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha inameM se aTThAIsa prakRtika sattAsthAna meM mohanIya karma kI saba prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA haiN| yaha sthAna mithyAdRSTi' guNasthAna se lekara gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna taka pAyA jAtA hai| isa sthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla sAdhika ekasau battIsa sAgara hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai chabbIsa prakRtiyoM kI sattA vAlA koI eka mithyAdRSTi jIva jaba upazama samyaktva ko prApta karake aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA prApta kara letA hai aura antarmuhurtakAla ke bhItara vedaka samyaktva pUrvaka anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karake caubIsa prakRti kI sattA vAlA ho jAtA hai, taba aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta prApta hotA hai tathA utkRSTakAla sAdhika eka sau battIsa sAgara isa prakAra samajhanA cAhiye ki koI mithyA dRSTi jIva upazama samyaktva ko prApta karake aTThAIsa prakRti kI sattA vAlA huA, anantara vedaka samyaktva ko prApta karake prathama chiyAsaTha sAgara kAla taka samyaktva ke sAtha paribhramaNa kiyA aura phira antarmuharta kAla taka samyamithyAtva meM rahakara phira vedaka samyaktva ko prApta karake dUsarI bAra chiyAsaTha sAgara samyaktva ke sAtha paribhramaNa kiyA / anta meM mithyAtva ko prApta karake samyaktva prakRti ke sabase utkRSTa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla ke dvArA samyaktva prakRti kI udvalanA karake sattAIsa prakRtika sattA vAlA huaa| isa prakAra aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga se adhika eka sau battIsa sAgara hotA hai / aisA jIva yadyapi mithyAtva meM na jAkara kSapaka zreNi para bhI car3hatA hai aura anya sattAsthAnoM ko prApta karatA hai| parantu isase ukta utkRSTa kAla prApta nahIM hotA hai, ata: yahA~ usakA ullekha nahIM kiyA hai / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 saptatikA prakaraNa anantAnubandhI 'hara kI zikA : malA aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanyakAla' antarmuhUrta anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karane se jaba caubIsa prakRtika sattA vAlA hotA hai, taba prApta hotA hai| bevaka samyagdRSTi jIva ke anantAnubandhI kaSAya catuSka kI bisaMyojanA karane meM zvetAmbara aura digambara AcArya ekamata haiN| kintu isake atirikta jayadhavalA TIkA meM eka mata kA ullekha aura kiyA gayA hai| vahAM batAyA gayA hai ki upazama samyagdRSTi jIva anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karate haiM, isa viSaya meM do mata haiM / eka mata kA yaha mAnanA hai ki upazama samyaktva kA kAla thor3A hai aura anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA kA kAla bar3A hai, ata: upazama samgharadaSTi jIva anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA nahIM karatA hai tathA dUsarA mata hai ki anantAnubandhI catuSka ke visaMyojanA kAla se upazama samyaktva vA kAla bar3A hai isaliye upazama samyagdRSTi jIva bhI anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karatA hai| jina uccAraNA vRttiyoM ke AdhAra se jayadhavalA TIkA likhI gaI hai, unameM isa dUsare mata ko pradhAnatA dI hai| agAIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla, matabhinnatA paMcasaMgraha ke saptatikA saMgraha kI gAthA 45 va usakI TIkA meM aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla palya kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika eka sau battIsa sAgara batalAyA hai| lekina digambara paramparA meM usakA utkRSTa kAla palya ke tIna asaMkhyAtaveM bhAga adhika eka sau battIsa sAgara batalAyA hai / isa matabheda kA spaSTIkaraNa yaha hai--- zvetAmbara sAhitya meM batAyA hai ki chabbIsa prakRtika sattA vAlA mithyAvRSTi hI mithyAtva kA upazama karake upazama samyagdRSTi hotA hai / tadanusAra kSevala samyaktva kI udvalanA ke aMtima kAla meM jItra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 77 upazama samyaktva ko prApta nahIM kara sakatA hai| jisase 28 prakRtika sattAsthAna kA utkuSTakAla palya kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika 132 sAgara hI prApta hotA hai| kyoMki jo 28 prakutiyoM kI sattA vAlA 66 sAgara taka vedaka samyaktva ke sAtha rahA aura pazcAt samyagdRSTi huA, tatpazcAt punaH 66 sAgara taka vedaka samyaktva ke sAtha rahA aura aMta meM jisane mithyAdRSTi hokara palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla taka samyaktva kI ubalanA kI, usake 28 prakRtika sattAsthAna isase adhika kAla nahIM pAyA jAtA, kyoMki isake bAda vaha niyama se 27 prakRtika mattAsthAna vAlA ho jAtA hai / lekina digambara sAhitya kI yaha mAnyatA hai ki 26 aura 27 prakRtiyoM kI sattA vAlA midhyAdRSTi to niyama se upazama samyaktva ko hI utpanna karatA hai, kintu 28 prakRtiyoM kI sattA vAlA vaha jIva bhI upazama samyaktva ko hI utpanna karatA hai jisake cedaka samyaktva ke yogya kAla samApta ho gayA hai / tadanusAra yahA~ 28 prakRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla palpa ke tIna asaMkhyAtaveM bhAga adhika 132 sAgara bana jAtA hai| yathA--koI eka mithyAdRSTi jIva upazama samyaktva ko prApta karake 20 prakRtiyoM kI sattA vAlA huA / anantara mithyAtva ko prApta hokara samyaktva ke sabase utkRSTa ubalanA kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ke vyatIta hone para vaha 27 prakRtika sattA ghAlA hotA, para aisA na hokara vaha ubalanA ke aMtima samaya meM puna: upazama samyaktva ko prApta huA / tadanantara prathama 66 sAgara kAla taka samyaktva ke sAtha paribhramaNa karake aura mithyAtva ko prApta hokara punaH samyaktva ke sabase utkRSTa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa udyalanA kAla ke aMtima samaya meM 'upazama samyaktva ko prApta huA, tadanantara dUsarI bAra 66 sAgara kAla taka samyaktva ke sAtha paribhramaNa karake aura aMta meM mithyAtva ko prApta hokara palya ke asaMkhyAtaveM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa bhAga kAla ke dvArA samyaktva kI ulanA karake 27 prakRtiyoM kI sattA vAlA huaa| isa prakAra 28 prakRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla palya ke tIna asaMkhyAtaveM bhAga adhika 132 sAgara prApta hotA hai| isa prakAra se kucha matabhinnatAoM kA mohanIya karma ke sattAIsa prakRtikA Adi zeSa karate haiM / 194 saMketa karane ke bAda sattAsthAnoM ko spaSTa ukta aTThAIsa prakRtika sattAsthAna meM se samyaktva prakRti kI uvalanA ho jAne para sattAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai| yaha sthAna mithyAdRSTi aura midhyAdRSTi ko hotA hai tathA isakA kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / isakA kAraNa yaha hai ki samyaktva prakRti kI uvalanA ho jAne ke pazcAt samyagmithyAtva prakRti kI udbalanA meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kAla lagatA hai aura jaba taka samya mithyAtva prakRti kI ubalanA hotI rahatI hai taba taka vaha jIva sattAIsa prakRtika sattAsthAna vAlA rahatA hai / isIliye sattAIsa prakRtika sattAsthAna kA kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa batAyA hai / sattAIsa prakRtika sattAsthAna meM se ubalanA dvArA samyam - mithyAtva prakRti ko ghaTA dene para chabbIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha sthAna bhI mithyAdRSTi jIva ko hotA hai / kAla kI dRSTi se isa sthAna ke tIna vikalpa hai- 1. anAdi-ananta, 2 anAdi- sAnta, 3. sAdi sAnta / inameM se anAdi-ananta vikalpa abhavyoM kI apekSA hai, kyoMki unake chatrIsa prakRtika sattAsthAna kA Adi aura anta nahIM pAyA jAtA hai / anAdi-sAnta bikalpa bhavyoM ke pAyA jAtA hai / kyoMki anAdi mithyAdRSTi bhavya jIva ke chabbIsa prakRtika sattAsthAna Adi rahita avazya haiM, lekina jaba vaha samyaktva prApta kara letA hai Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrAya taba usake isa sthAna kA anta dekhA jAtA hai| sAdi-sAnta vikalpa sAdi mithyAiSTi jIva ke hotA hai| kyoMki aDhAIsa prakRtika sattA vAle jisa sAdi mithyASTi jIva ne sabhyaktva aura samyamithyAtva kI udvalanA karake chabbIsa prakRtika sattAsthAna ko prApta kiyA hai, usake isa chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA puna: nAza dekhA jAtA hai / chabbIsa prakRtika sattAsthAna ke kAla ke ukta tIna vikalpoM meM se sAdi-sAnta vikalpa kA jaghanyakAla antarmuharta aura utkRSTakAla dezona apArtha pudgala parAvarta hai| jo isa prakAra phalita hotA hai-jo chabbIsa prakRtika sattAsthAna ko prApta kara lene ke bAda vikaraNa dvArA antarmurane meM samyaktva ko prApta karake puna: aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA vAlA ho gayA, usake ukta sthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta prApta hotA hai tathA koI anAdi mithyAdRSTi jIva upazama samyaktva ko prApta huA aura mithyAtva meM jAkara usane palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla ke dvArA samyaktva aura samyagamithyAtva kI udbalanA karake chabbIsa prakRtiyoM ke sattva ko prApta kiyA, punaH vaha zeSa apArtha pugala parAvarta kAla taka mithyAdRSTi rahA kintu jaba saMsAra meM rahane kA kAla antarmuhUrta zeSa rahA taba puna: vaha samyagdRSTi ho gayA to isa prakAra chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama apArSa pudgala parAvarta pramANa prApta hotA hai| mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM meM se anantAnubandhI kaSAya catuSka kI visaMyojanA ho jAne para caubIsa prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai / yaha sthAna tIsare se lekara gyArahaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| isakA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla eka sau battIsa sAgara hai| jadhanyakAla taba prApta hotA hai jaba jIva ne anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karake caubIsa prakRtika sattA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sthAna prApta kiyA aura sabase jaghanya antarmuhUrta kAla ke bhItara mithyAtva kA kSaya kara detA hai to usake caubIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta dekhA jAtA hai tathA anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karane ke bAda jo vedaka samyagdRSTi 66 sAgara taka vedaka (kSAyopazamika) samyaktva ke sAtha rahA, phira antarmuhUrta ke liye samyamithyAdRSTi huA aura isake bAda puna: 66 sAgara kAla taka vedaka samyagdRSTi rahA / anantara mithyAtva kI kSapaNA kI / isa prakAra anantAnubandhI kI visaMyojanA hone ke samaya se lekara mithyAtva kI kSapaNA hone taka ke kAla' kA yoga eka sau battIsa sAgara hotA hai| isIliye caubIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla eka sau battIsa sAgara batAyA hai| caubIsa prakRtika sattAsthAna meM se mithyAtva ke kSaya ho jAne para teIsa pratika satAsthAna hotA hai aura yaha sthAna cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| samyagamithyAtva kI kSapaNA kA jaghanya aura utkRSTa kAla antamahata hone se isa sthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla bhI antarmuhUrta pramANa hai| teIsa prakRtika sattAsthAna meM se samyagamithyAtva ke kSaya ho jAne se bAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha sthAna bhI cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| isakA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai| kyoMki samyaktva kI kSapaNA meM itanA kAla lagatA hai| bAIsa prakRtika sattAsthAna meM se samyaktva mohanIya prakRti kA kSaya ho jAne para ikkIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha cauthe se lekara gyArahaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai / isakA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla sAdhika tetIsa sAgara pramANa hai / jaghanyakAla antarmuhUrta isaliye mAnA jAtA hai ki kSAyika samyagdarzana ko Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 I SaSTha karmagranya 81 prApta karake antarmuhUrta kAla ke bhItara kSapaka zreNI para car3hakara madhya kI ATha kaSAyoM kA kSaya honA sambhava hai / utkRSTakAla sAdhika tetIsa sAgara isaliye hai ki ukta samayapramANa taka jIva ikkIsa prakRtika sattAsthAna ke sAtha raha sakatA hai / ikkIsa prakRtika sattAsthAna meM se apratyAkhyAnAvaraNa catuSka aura pratyAkhyAnAvaraNa catuSka, ina ATha prakRtiyoM kA kSaya ho jAne para teraha prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha sthAna kSapaka zreNI ke nauveM guNasthAna meM prApta hotA hai / isakA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai / kyoMki teraha prakRtika sattAsthAna se bAraha prakRtika sattAsthAna prApta karane meM antarmuhUrta kAla lagatA hai / . isa teraha prakRtika sattAsthAna meM se napuMsaka veda ke kSaya ho jAne para bAraha prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha bhI nauveM guNasthAna meM prApta hotA hai aura isakA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| kyoMki bAraha prakRtika sattAsthAna se gyAraha prakRtika sattAsthAna ke prApta hone meM antarmuhUrta kAla lagatA hai| jo jIva napuMsaka veda ke udaya ke sAtha kSapaka zreNI para car3hatA hai, usake napuMsaka veda kI kSapaNA ke sAtha strIveda kA bhI kSaya hotA hai / ana. aise jIva ke bAraha prakRtika sattAsthAna nahIM pAyA jAtA hai / jisane napuMsaka veda ke kSaya se bAraha prakRtika sattAsthAna prApta kiyA, usake strIveda kA kSaya ho jAne para gyAraha prakRtika sattAsthAna hotA hai| isakI prApti nauveM guNasthAna meM hotI hai| isakA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai| kyoMki hAsyAdi chaha nokaSAyoM ke kSaya hone meM antarmuhUrta samaya lagatA hai / gyAraha prakRtika sattAsthAna se chaha nokaSAyoM ke kSaya ho jAne para pAMca prakRtika sattAsthAna hotA hai| isakA jaghanya aura utkRSTa kAla Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 82 do samaya kama do AvalI pramANa hai / kyoMki chaha nokaSAyoM ke kSaya hone para puruSaveda kA do samaya kama do AvalI kAla taka sattva dekhA jAtA hai / isake bAda puruSaveda kA kSaya ho jAne se cAra prakRtika, cAra prakRtika meM se saMjvalana koSa kA dAya hone para tIna prakRtika aura tona prakRtika meM se saMjvalana mAna kA kSaya ho jAne para do prakRtika sattAsthAna hotA hai| ye nauveM guNasthAna meM prApta hote haiM / inakA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / do prakRtika sattAsthAna meM se saMjvalana mAyA kA kSaya hone para eka prakRtika sattAsthAna hotA hai| yaha nauveM aura dasaveM guNasthAna meM prApta hotA hai tathA isakA kAla jaghanya va utkRSTa antarmuhUrta hai / mohanIya karma ke ukta aTThAIsa prakRtika Adi pandraha sattAsthAnoM kA krama AcArya malayagiri ne saMkSepa meM batalAyA hai| upayogI hone se ukta aMza yahA~ avikala rUpa meM prastuta karate haiM 'satra epTe sarvaproiSTAviMzatiH / tataH samyakzve javalite zatiH / tato'pi sasyammadhyAtve udakhalite SaDvaMzatiH, anAvimiSyAvizatiH / aSTAviMzatisatkarmaNo'nantAnubandhicatuSTayakSa ye viMzatiH / tato'pi midhyAtvaM kSapite trayoviMzatiH / tato'pi samyagmithyAtve apite dvAviMzatiH / tataH samyaksye kSapite ekavizatiH / tato'STasvapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjJeSu kathAyeSu zroNeSu tryodshH| tato napuMsaka kSapite dvAdaza / tato'pi strIbede kSapite ekAdaza / tataH SaTsu nokadAyeSu kSINeSu paJca / tato'pi puruSavede kSINaM catastraH / tato'pi saMkalanako kSapite titraH / tato'pi saMvalanamA kSapite / tato'pi saMjvalana mAyAyaH kSapitAyAmekA prakRtiH satoti / ' satAsthAnoM ke svAmI aura kAla sambandhI digambara sAhitya kA mata zvetAmbara kArmegranthika mata ke samAna hI digambara karmasAhitya 1 saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 163 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha pharmagrantha meM bhI mohanIya karma ke adrAIsa prakRtika Adi pandraha sattAsthAna mAne haiN| unake svAmI aura kAla ke bAre meM bhI donoM sAhitya meM adhikatara samAnatA hai| lekina kucha sthAnoM ke bAre meM digambara sAhitya meM bhinna mata dekhane meM AtA hai / jisako pAThakoM kI jAnakArI ke lie prastuta kiyA jA rahA hai / ___aTThAIsa prakRtika sattAsthAna ke kAla ke bAre meM digambara sAhitya ke mata kA pUrva meM ullekha kiyA gayA hai| zeSa sthAnoM ke bAre meM yahA~ batalAte haiN| zvetAmbara sAhitya meM sattAIsa prakRtika sattAsthAna kA svAmI mithyAdRSTi aura samyagmiyyAdRSTi jIva ko batalAyA hai| lekina digambara paramparA ke anusAra kaSAyaprAbhUta kI cUNi meM isa sthAna kA svAmI mithyAdRSTi jIva hI batalAyA hai-- sattAdhIsAe bihattio ko hovi ? misaaittttii| paMcasaMgraha ke saptatikA saMgraha kI mAthA 45 kI TIkA meM sattAIsa prakRtika sattAsthAna kA kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa batalAyA hai / lekina jayadhavalA meM saMketa hai ki sattAIsa prakutiyoM kI sattAvAlA bhI upazama samyAdRSTi ho sakatA hai| kaSAyaprAbhUta kI cUNi se bhI isakI puSTi hotI hai / tadanusAra sattAIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla eka samaya bhI bana jAtA hai| kyoMki mattAIsa prakRtika sattAsthAna ke prApta hone ke dUsare samaya meM hI jisane upazama samyaktva ko prApta kara liyA, usake sattAIsa prakRtika sattAsthAna eka samaya taka hI dekhA jAtA hai| zvetAmbara sAhitya meM sAdi-sAnta chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta batAyA hai| lekina kaSAyaprAbhRta kI pUrNi meM ukta sthAna kA jaghanya kAla eka samaya batAyA hai 'panyAsavihatI saMbadhira kAlAyo ? jahaNa esao / ' Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isakA tAtparya yaha hai ki sabhyasya' kI uddhalanA meM antarmuhUrta kAla zeSa rahane para jo trikaraNa kriyA kA prArambha kara detA hai, aura udvalanA hone ke bAda eka samaya kA antarAla dekara jo upazama samyaktva ko prApta ho jAtA hai, usake chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla eka samaya prApta hotA hai| ____ karmagrantha meM caubIsa pravRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla eka sau battIsa sAgara batAyA hai, jabaki kaSAyaprAbhRta kI cUNi meM ukta sthAna kA utkRSTa kAla sAdhika eka sau battIsa sAgara batAyA hai 'ubIsavihattI keciraM kAlAdo ? jahaNeNa aMtomuhattaM, ukkasseNa ghe chAbahisAgaroSamANi sAvireyANi / ' __ isakA spaSTIkaraNa jayadhavalA TIkA meM kiyA gayA hai ki upazama samyaktva ko prApta karake jisane anantAnuvandhI kI bisayojanA kI / anantara chiyAsaTha sAgara kAla taka vedaka samyaktva ke sAtha rahA, phira antarmuharta taka samyagamidhyAhRSTi rahA / anantara mithyAtva kI kSapaNA kii| isa prakAra anantAnubandhI vI visayojanA ho cukAne ke samaya se lekara mithyAla kI kSapaNA hone taka ke kAla kA yoga sAdhika eka sau battIsa sAgara hotA hai / _____ ikkIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla sAdhika tetIsa sAgara donoM paramparAoM meM samAna rUpa se mAnA hai / kaSAyaprAbhUta cUNi meM likhA hai 'ekkasIsAe bihattI kevaciraM kAlAdo ? jahaNeNa aMtomuhataM, upakasseNa tettIsaM sAgarovamANi sAdireyANi / ' isa utkRSTa kAla kA jayadhavalA meM spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki koI samyagdRSTi deva yA nAraka mara kara eka pUrvakoTi kI Ayu vAle manudhyoM meM utpanna huaa| anantara ATha varSa ke bAda anta Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ! SaSTha karmagrantha 85 muhUrta meM usane kSAyika samyagdarzana ko utpanna kiyaa| phira Ayu ke anta meM mara kara vaha tetIsa sAgara ko Ayu vAle devoM meM utpanna huaa| isake bAda tetIsa sAgara Ayu ko pUrA karake eka pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSyoM meM utpanna huA aura vahAM jIvana bhara ikkIsa prakRtiyoM kI sattA ke sAtha rahakara jaba jIvana meM antarmuhUrta kAla zeSa rahA taba kSaka zreNi para car3hakara teraha Adi sattAsthAnoM ko prApta huA / usake ATha varSa aura antarmuhUrta kama do pUrvakoTi varSa adhika tetIsa sAgara kAla taka ikkIsa prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai / isa prakAra digambara sAhitya meM sarvAdhika telIya sAgara pramANa kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / zvetAmbara sAhitya meM bAraha prakRtika sattAsthAna kA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta batalAyA hai| jabaki digambara sAhitya meM bAraha prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla eka samaya batAyA hai / jaisA ki kaSAyaprAbhRta cUrNi meM ullekha kiyA gayA hai vari vArasa vihattI kevaciraM kAlAdo ? jahaNaMNa egasamao / isakI vyAkhyA jayaghavalA TIkA meM isa prakAra kI gaI hai ki napuMsaka veda ke udaya se kSapaka zreNi para car3hA huA jIva uAnta samaya meM strIveda aura napuMsaka veda ke saba satkarma kA puruSaveda rUpa meM saMkramaNa kara detA hai aura tadanantara eka samaya ke lie bAraha prakRtika sattAsthAna bAlA ho jAtA hai, kyoMki isa samaya napuMsaka beda kI udaya sthiti kA vinAza nahIM hotA hai / isa prakAra se kucha sattAsthAnoM ke svAmI tathA samaya ke bAre meM matabhinnatA jAnanA caahie| tulanAtmaka adhyayana karane vAloM ke liye yaha jijJAsA kA viSaya hai / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa mohanIya karma ke pandraha sattAsthAnoM kA guNasthAna, kAla sahita vivaraNa isa prakAra hai 86 sattA sthAna 25 27 26 24 23 12 21 13 12 11 4 3 2 1 guNasthAna 1 se 11 pahalA va tIsarA 1 3 se 11 4 se 7 4 se 17 4 se 11 vA~ " " " ,, nn 11 " nau va reat jaghanya kAla antarmuhUrta hama kA asaM0 bhAga antarmuhurta antarmuhUrta 23 J3 ny 20 12 " Men " | sAdhika 132 sAgara palya kA asaMkhyAtavAM mAga dezona apArtha pu0 parAvarta | 132 sAgara antarmuhUrta sAvika 33 samra antarmuhUtaM "P dI samaya kama do AvalI yo samaya kama do AvalI antarmuhUrta antarmuhUrta 12 utkRSTakAla JS " A KHv Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 SaSTha karma grantha isa prakAra mohanIya karma ke pazcAdAnupUrvI se bandha aura sattA sthAnoM tathA pUrvAnupUrvI se udayasthAnoM ko batalAne ke bAda aba inake bhaMga aura avAntara vikalpoM kA nirdeza karate haiN| sabase pahale bandhasthAnoM kA nirUpaNa karate haiN| chabAyosa ca igavosa sattarasa tarase do do / navabaMdha vi donni u ekkeSakamao paraM bhaMgA || 14 || zabdArtha -cha chaha, bdhAvI bAIsa ke bandhasthAna ke, cacacAra, igavI se ikkIsa ke bandhasthAna ke, lasarata - sabaha ke baMdhasthAna ke serale - teraha ke baMghasthAna ke vo bo--do-do, navabaMdhaNenI ke bandhasthAna ke, thimI, dolita - do vikalpa, ekkeSakaeka-eka, ao - isase, paraM- Age, bhaMgA-maMga / -- 87 gAyA - bAIsa prakRtika bandhasthAna ke chaha, ikkIsa prakRtika baMdhasthAna ke cAra, satraha aura teraha prakRtika baMdhasthAna ke do-do, nau prakRtika baMdhasthAna ke bhI do bhaMga haiM / isake Age pA~ca prakRtika Adi baMdhasthAnoM meM se pratyeka kA eka-eka bhaMga hai / vizeSArtha - isa gAthA meM mohanIya karma ke baMdhasthAnoM meM se pratyeka sthAna ke yathAsaMbhava banane vAle bhaMgoM kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai| pUrva meM mohanIya karma ke bAIsa, ikkIsa, satraha, teraha, nau, pA~ca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika, isa prakAra se dasa baMdhasthAna batalAye haiM / unameM se yahA~ pratyeka sthAna ke hone vAle bhaMga-vikalpoM ko batalAte hue sarvaprathama bAIsa prakRtika baMdhasthAna ke chaha bhaMga batalAye haiM - chabbAvIse / anantara kramazaH ikkIsa prakRtika baMdhasthAna ke cAra bhaMga, saha prakRtika baMsthAna ke do bhaMga, teraha prakRtika baMdhasthAna Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ke do bhaMga, no prakRtika baMdhasthAna ke do bhaMga, pA~ca prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaMga, cAra prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaGga, tIna prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaMga, do prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaMga aura eka prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaMga hotA hai / jisakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai / 56 bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM mithyAtva, solaha kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda, hAsya-rati yugala aura zoka arati yugala, ina do yugaloM meM se koI eka yugala aura kA, ina prakRtiyoM kA grahaNa hotA hai / yahA~ chaha bhaMga hote haiM / jo isa prakAra haiM ki hAsya- rati yugala aura zoka arati yugala, ina do yugaloM meM se kisI eka yugala ko milAne se bAIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai / ataH ye do bhaMga hue| eka bhaMga hAsya- rati yugala sahita vAlA aura dUsarA bhaMga arati-zoka yugala sahita vAlA ye donoM bhaMga bhI tInoM vedoM ke vikalpa se prApta hote haiM, ataH do ko tIna se guNita kara dene para chaha bhaMga ho jAte haiN| ukta bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM se mithyAtva ko ghaTA dene para ikkIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai / kyoMki napuMsaka veda kA baMtra mithyAtva ke udayakAla meM hotA hai aura sAsAdana samyagdRSTi ko mithyAtva kA udaya nahIM hotA hai / strIveda aura puruSaveda, ina do 1 khambAdIse cadu igivIse do ho havaMti chaTThotti ekkka padomaMgo baMdhaTThANesu mohassa || -go0 karmakANDa, gA0 467 hrAsaraiarailogANa baMdhayA ANavaM duhA sacce " beyavimajjatA puNa dugaGgavIsA chahA cahA || -- paMcasaMgraha saptatikA, gA0 20 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha vedoM meM se koI eka veda kahanA cAhie / ataH yahA~ do yugaloM ko do vedoM se guNita kara dene para cAra bhaMga hote haiN| ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM se anantAnubaMdhI catuSka ko ghaTA dene para satraha prakulika baMghasthAna hotA hai| isake bandhaka tIsare aura cauthe guNasthAnavI jIva haiN| anantAnubaMdhI kaSAya kA udaya nahIM hone se inako strIveda kA baMdha nahIM hotA hai| ataH yahA~ hAsya-rati mugala aura zoka-arati yugala, ina do yugaloM ke vikalpa se do bhaMga hote haiN| teraha prakRtika baMdhasthAna meM bhI do bhaMga hote haiN| yaha baMdhasthAna satraha prakRtika baMdhasthAna meM se apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka ke kama karane de pAta hotA hai / yahA~ puspaleTa kA hI baMdha hotA hai ata: do gugaloM ke nimitta se do hI bhaMga prApta hote haiN| teraha prakRtika baMdhasthAna meM se pratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke kama karane para nau prakRtika baMdhasthAna hotA hai| yaha sthAna chaThe, sAtaveM aura AThave-pramattasaMyata, apramattasaMyata aura apUrvakaraNa-guNasthAna meM pAyA jAtA hai / yahA~ itanI vizeSatA hai ki arati aura zoka kA baMdha pramattasaMyata guNasthAna taka hI hotA hai, Age nhiiN| ata: pramattasaMyata guNasthAna meM isa sthAna ke do bhaMga hote haiM, jo pUrvokta haiM tathA apramattasaMyata aura apUrvakaraNa meM hAsya-rati rUpa eka hI bhaMga pAyA jAtA hai| pA~ca prakRtika baMdhasthAna ukta nau prakRtika baMdhasthAna meM se hAsya, rati, bhaya, jugupsA, ina cAra prakRtiyoM ko kama karane se hotA hai / yahA~ 1 navabaMdhake vo bhaMgI tau ca pramatte dvApi dRSTavyo, apramattApUrvakaraNayostveka eva maMga: tatrArati-zokarUpasya mugalasya bandhAsammavAt / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 164 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa eka hI bhaMga hotA hai / kyoMki isameM baMdhane vAlI prakRtiyoM ke vikalpa nahIM haiN| isI prakAra baMdhane vAlI prakRtiyoM ke vikalpa nahIM hone se cAra, tIna, dI aura eka prakRtika baMdhasthAnoM meM bhI eka-eka hI vikalpa hotA hai-- ekkekkamao paraM bhNgaa| 60 isa prakAra mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM ke kula bhaMga 6+4+ 2+2+2+1+1+1+1+1= 21 hote haiM / mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba Age kI tIna gAthAoM meM ina baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM prApta hone vAle udayasthAnoM ko batalAte haiM / mohanIya karma ke baMdhasthAnoM meM udayasthAna basa bAvIse nava ikkayosa sattAi upayaThANAI / chAI nava sattarase tere paMcAi aTThava // 115 // vattArimA navabaMdhagesu unakosa satta udayaMsA / paMcavihabaMdhage puNa ubao donhaM muNeyabyo // 1 // itto ubaMdhAI iSakeSakuvayA havati savye vi / baMdhovarame vi tahA udayAbhAve vi yA hojjA // 17 // zabdArtha - sadasa paryanta, vAghole- bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM, tava nau taka, ikkavIsa - ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM, sasAi - sAta se lekara, udayaThANAI - udayasthAna, chAI nava chaha se nau taka, satarase satraha prakRtika baMbasthAna meM, tere teraha prakRtika baMdhasthAna meM paMcAi-- pAMca se lekara aTThava - ATha taka / - - dhattArimAha-- cAra se lekara navayaMge nau prakRtika baMdha sthAnoM meM, uphkosa - utkRSTa, satta-sAta taka, udayaMsA--udayasthAna, paMca nibaMdha- pA~ca prakRtika baMdhasthAna meM, puNa-- tathA, udo-udaya, bohaM do prakRti kA, puNe - jAnanA cAhie / TTE Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 SaSTha karma pratya iso-- isake bAda cacayaMbAI-cAra Adi prakRtika baMdhasthAnoM meM, ikkudayA - eka eka prakRti ke udaya vAle, havaMti - hote haiM, sabjevi - sabhI aMdhovarame-baMdha ke abhAva meM, vibhI, sahara usI prakAra, uvayAbhAve - - udaya ke abhAva meM, vi-mI, vA - vikalpa, hojjA -- hote hai / " gAthA - bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta se lekara dasa taka ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta se lekara no taka, satraha prakRtika baMdhasthAna meM chaha se lekara nau taka aura teraha prakatika baMdhana meM pA~ca se lekara ATha --- nau prakRtika aMdhasthAna meM cAra se lekara utkRSTa sAta prakRtiyoM taka ke cAra udayasthAna hote haiM tathA pA~ca prakRtika baMdhasthAna meM do prakRtiyoM kA udaya jAnanA cAhiye / isake bAda ( pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke bAda ) cAra Adi ( 4,3,2.1 ) prakRtika baMdhasthAnoM meM eka prakRti kA udaya hotA hai / baMdha ke abhAva meM bhI isI prakAra eka prakRti kA udaya hotA hai| udaya ke abhAva meM bhI mohanIya kI sattA vikalpa se hotI hai| vizeSArtha - - pUrva meM mohanIya karma ke bAIsa, ikkIsa Adi prakRtika dasa baMdhasthAna batalAye haiN| yahAM tIna gAthAoM meM ukta sthAnoM meM se pratyeka meM kitanI kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai, isako spaSTa kiyA hai| sarvaprathama bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAnoM kA kathana karate hue kahA hai-sAta prakRtika, ATha prakRtika, no prakRtika aura dasa prakRtika, ye cAra udayasthAna haiN| jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sAta prakRtika udayasthAna isa prakAra hai ki eka midhyAtva, dUsarI apratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi meM se koI eka tIsarI pratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi meM se koI eka cauthI saMjvalana krodha Adi meM se koI eka pA~cavIM chaThI rati athavA hAsya, rati ke sthAna para arati zoka aura sAtavIM tInoM vedoM meM se koI eka veda, ina sAta prakRtiyoM kA udaya bAIsa prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIva ko niyama se hotA hai| 1 62 yahA~ caubIsa bhaMga hote haiN| ve isa prakAra haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAroM prakRtiyA~ udaya kI apekSA paraspara virodhanI hone se inakA udaya eka sAtha nahIM hotA hai / ataH krodhAdika ke udaya rahate mAnAdika kA udaya nahIM hotA kintu kisI eka prakAra ke krodha kA udaya rahate, usase Age ke dUsare prakAra ke sabhI krodhoM kA udaya avazya hotA hai / jaise ki anantAnubaMdhI krodha kA udaya rahate apratyAkhyAnA varaNa Adi cAroM prakAra ke krodhoM kA udaya eka sAtha hotA hai / apratyAkhyAtAvaraNa koSa ke udaya rahate pratyAkhyAnAvaraNa Adi tInoM prakAra ke krodhoM kA udaya rahatA hai / pratyAkhyAnAvaraNa krodha ke udaya rahate donoM prakAra ke krodhoM kA udaya eka sAtha rahatA hai aura saMjvalana krodha kA udaya rahate hue eka hI krodha udaya rahatA hai| isa taraha yahA~ sAta prakRtika udayasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi tInoM kovoM kA udaya hotA hai / isI prakAra apratyarUpAnAvaraNa mAna kA udaya rahate tIna mAna kA udaya hotA hai, apratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA udaya rahate tIna mAyA kA udaya hotA hai tathA apratyAkhyAnAvaraNa lobha kA udaya rahate tIna lobha kA udaya hotA hai ukta krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAra bhaMgoM kA udaya strIveda ke sAtha hotA hai aura yadi strIveda ke bajAya puruSaveda kA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - SaSTha karmagnantha - udaya ho to puruSa veda ke udaya ke sAtha hotA hai aura yadi napuMsaka veda kA udaya hai to usake sAtha ina tAra kA banA hotA hai / isa prakAra pratyeka veda ke udaya ke sAtha cAra-cAra bhaMga prApta ho jAte haiM, jo kula milAkara bAraha hote haiM / ye bAraha bhaMga hAsya aura rati ke udaya ke sAtha bhI hote haiM aura yadi hAsya aura rati ke sthAna meM zoka aura arati kA udaya huA to unake sAtha bhI hote haiM / isa prakAra bAraha ko do se guNA karane para caubIsa bhaMga ho jAte haiN| pUrva meM batAI gaI cauvIsa bhaMgoM kI gaNanA isa prakAra bhI kI jA sakatI hai vi hAsya-rati yugala ke sAtha strI veda kA eka bhaMga tathA zoka-arati yugala ke sAtha strIveda kA eka bhaMga, isa prakAra strIveda ke sAtha do bhaMga tathA isI prakAra puruSaveda aura napuMsaka veda ke sAtha bhI do-do bhaMga hoNge| kula milAkara ye chaha bhaMga hue| ye chahoM bhaMga, koSa ke udaya meM krodha ke sAtha hoNge| krodha ke bajAya mAna kA udaya hone para mAna ke sAtha hoMge / mAna ke sthAna para mAyA kA udaya hone para mAyA ke sAtha bhI hoMge aura mAyA ke sthAna para lobha kA udaya hone para lobha ke sAtha bhI hoMge / isa prakAra se pUrvokta chahoM bhaMgoM ko krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra se guNita karane para kula caubIsa bhaMga hue / arthAt krodha ke chaha bhaMga, mAna ke chaha bhaMga, mAyA ke chaha bhaMga aura lobha ke chaha bhaMga / yaha eka caubIsI huii| ina sAta prakRtiyoM ke udaya meM bhaya, jugupsA aura anantAnubaMdhI catuSka meM se koI eka kaSAya, isa prakAra ina tIna prakRtiyoM meM se kramazaH eka-eka prakRti ke udaya ko milAne para ATha prakRtika udaya tIna prakAra se prApta hotA hai / sAta prakRtika udaya meM bhaya ko milAne se pahalA ATha prakRtiyoM kA udaya, sAta prakRtika udaya meM jugupsA ko milAne se dUsarA ATha prakRtiyoM kA udaya aura anantAnubaMdhI krodhAdi Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** saptatikA prakaraNa meM se kisI eka ko milAne se tIsarA ATha prakRtiyoM kA udaya, isa taraha ATha prakRtika udayasthAna ke tIna prakAra samajhanA cAhie / ataH ina bhaMgoM kI tIna cauvosiyA~ hotI haiM / ve isa prakAra haiM -- pUrvokta sAta prakRtiyoM ke udaya meM bhaya kA udaya milAne para ATha prakRtiyoM ke udaya ke sAtha bhaMgoM kI pahalI cauvIsI huI / pUrvokta sAta prakRtiyoM ke udaya meM jugupsA kA udaya milAne para ATha ke udaya ke sAtha bhaMgoM kI dUsarI caubIsI tathA pUrvokta sAta prakRtiyoM ke udaya meM anantAnubaMdhI krodhAdi meM se kisI eka prakRti ke udaya ko milAne para ATha ke udaya ke sAtha bhaMgoM kI tIsarI caubIsI prApta hotI hai / isa prakAra ATha prakRtika udayasthAna ke rahate bhaMgoM kI tIna caubIsI hotI haiN| sAta prakRtika udayasthAna meM aura bhaya va jugupsA ke udaya se prApta hone vAle ATha prakRtika udayasthAnoM meM anantAnuvandhI kaSAya catuSka ko grahaNa na karane tathA bandhAvali ke bAda hI anantAnubandhI ke udaya ko mAnane ke sambandha meM jijJAsAoM kA samAdhAna karate haiM / ukta jijJAsAoM sambandhI AcArya malayagiri kRta TIkA kA aMza isa prakAra hai- "manu mithyAdRSTeravazyamanansAnubandhinAmudayaH sambhavati tat kathamiha midhyAdRSTiH saptodaye aSTobaye vA kasmiridantAnubandhyudayarahitaH proktaH ? ucyate--iha samyagRSTinA satA kenacit prathamato'nantAnubandhino visaMyojitAH, esA ca sa vizrAtto na midhyAtvAvikSayAtha udyuktavAm tathAvidhasAmanyabhAvAt tataH kAlAntare mithyAtvaM gataH san midhyAtvaramayatI sUyo'pyanasAnubandhino badhnAti tatobarapAlikA yAvat nAthApyatikrAmati tAvat teSAmuvayo na bhavati, bandhAvalikAyAM sthatikrAntAyAM bhavediti / 1 saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 165 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha - prazna - jabaki mithyAdRSTi jIva ke anantAnuvandhI catuSka kA udaya niyama se hotA hai, taba yahA~ sAta prakRtika udayasthAna meM tathA bhaya yA jugupsA meM se kisI eka ke udaya se prApta hone vAle pUrvokta do prakAra ke ATha prakRtika udayasthAnoM meM use anantAnubandhI ke udaya se rahita kyoM batAyA hai ? 65 samAdhAna - jo samyagdRSTi jIva anantAnubandho catuSka kI visaMyojanA karake raha gyaa| kSapaNA ke yogya sAmagrI na milane se usane mithyAtva Adi kA kSaya nahIM kiyA / anantara kAlAntara meM vaha mithyAtva ko prApta huA ataH vahA~ usane midhyAtva ke nimitta se punaH anantAnuarat catuSka kA vadha kiyaa| aise jIva ke eka AvalikA pramANakAla taka anantAnubandho kA udaya nahIM hotA kintu AvalikA ke vyatIta ho jAne para niyama se hotA hai / ata: mithyAdRSTi jIva ke anantAnubandhI ke udaya se rahita sthAna bana jAte haiN| isI kAraNa se sAta prakRtika udayasthAna meM aura bhaya yA jugupsA ke udaya se prApta hone vAle ATha prakRtika udayasthAna meM anantAnubandhI kA udaya nahIM batAyA hai / "namu karya bandhAvalikAtikrame'pyudayaH saMbhavati ? pato'bAdhA kAlakSaye satyudayaH, abAdhAkAlazcAnantAnubandhinAM jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa tu catvAri varSa sahasrANIti, naMSa zeSaH, yato bAghasamayAvArabhya teSAM tAvat sattA bhavati, sattAyAM ca satyAM badhe pravartamAne tadagratA tadmatAyAM ca zeSa samAnajAtIyaprakRtivalika sahakAntiH saMkamadhca dalikaM padmaprakRtirUpatayA pariNamate tataH saMkramAlikAyAmatItAyAmunayaH, tato baghAvalikAyAmatItAyAmuyo'bhidhIyamAno na virudhyate / 1 prazna - kisI bhI karma kA udaya abAdhAkAla ke kSaya hone para hotA hai aura anantAnubandhI catuSka kA jaghanya abAdhAkAla antarmuhUrta 1 saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 165 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa tathA utkRSTa abAdhAkAla cAra hajAra varSa hai| ataH baMdhAvali ke bAda hI anantAnubandhI kA dAra se sambhata hai? samASAma-baMdha samaya se hI anantAnubandhI kI sattA ho jAtI hai aura sattA ke ho jAne para pravartamAna bandha meM patadgrahatA A jAtI hai aura patadgrahAne ko prApta ho jAne para zeSa samAna jAtIya prakRti dalikoM kA saMkramaNa hotA hai jo patadgraha prakRti rUpa se pariNata ho jAtA hai jisakA saMkramAvali ke bAda udaya hotA hai / ata: AvalikA ke bAda anantAnubandhI kA udaya hone lagatA hai, ata: yaha kahanA birodha ko prApta nahIM hotA hai| ___ ukta zaMkA samAdhAna kA yaha tAtparya hai ki anantAnubandhI catuSka visaMyojanA prakRti hai aura vaise to visaMyojanA kSaya hI hai, kintu visaMyojanA aura kSaya meM yaha antara hai ki visaMyojanA ke ho jAne para kAlAntara meM yogya sAmagrI ke milane para visaMyojita prakRti kI puna: sattA ho sakatI hai vinnu kSaya ko prApta prakRti kI punaH sattA nahIM hotI hai| sattA do prakAra se hotI hai -baMdha se aura saMkrama se, kintu baMdha aura saMkrama meM anyonya sambandha hai / jisa samaya jisakA baMdha hotA hai, usa samaya usameM anya sajAtIya prakRti dalika kA saMkramaNa hotA hai / aisI prakRti ko patadgraha prakRti kahate haiM / patadgraha prakRti kA artha hai Akara par3ane vAle karmadala ko grahaNa karane vAlI prakRti / aisA niyama hai ki saMkrama se prApta hue karma-dala kA maMkramAbali ke bAda udaya hotA hai| jisase anantAnuvandhI kA eka AvalI ke bAda udaya mAnane meM koI Apatti nahIM hai / yadyapi navIna baMdhAvali ke bAda abAdhAkAla ke bhItara bhI apakarSaNa ho sakatA hai aura yadi aisI prakRti udaya-prApta huI ho to uma aMparpita karmadala kA udayasamaya se nirapekSa bhI ho sakatA hai, ata: navIna baMdhe hue karmadala kA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 67 prayoga vizeSa se abAbAkAla ke bhItara bhI udIraNodaya ho sakatA hai, isameM koI bAdhA nahIM AtI hai / pahale jo sAta prakRtika udayasthAna batAyA hai, usameM bhaya aura jugupsA ke yA bhaya aura anantAnubandhI ke athavA jugupsA aura anantAnubandha ke milAne para nau prakRtika udayasthAna tIna prakAra se prApta hotA hai| ina tIna vikalpoM meM bhI pUrvokta kama se bhaMgoM kI ekaeka caubIsI hotI hai| isa prakAra nau prakRtika udayasthAna meM bhI bhaMgoM kI tIna caubIsI jAnanA caahie| 8 pUrvokta sAta prakRtika udayasthAna meM eka sAtha bhaya, jugupsA aura anantAnubandha ke milAne para dasa prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pUrvokta prakAra se bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa prakAra sAta prakRtika udayasthAna kI eka caubIsI, ATha prakRtika udayasthAna kI tIna, nau prakRtika upayasthAna kI tIna aura dasa prakRtika udayasthAna kI eka caubIsI hotI hai| kula milAkara bAIsa prakRtika baMsthAna meM ATha caubIsI hotI haiM- sarvasaMkhyA dvAviMzatibaMdhe aSTau caturviMzatayaH T vAIsa prakRtika baMsthAna meM udavasthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAna batalAte haiM ki'nava ikkavIsa sattAi udayaThANAI - arthAt ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta prakRtika, ATha prakRtika aura nau prakRtika ye tIna udayasthAna haiN| ve isa prakAra hai--inameM anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana prakAra kI krodhAdi cAra kaSAyoM meM se koI eka jAti kI cAra kaSAyeM, tIna vedoM meM se koI eka veda aura do yugaloM meM se koI eka yugala, ina sAta prakRtiyoM kA udaya ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM niyama se hotA hai| yahA~ bhI pUrvokta Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 saptatikA prakaraNa krama se bhaMgoM ko eka caubIsI prApta hotI hai| isa sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya ke yA jugupsA ke milA dene para ATha prakRtika udayasthAna do prakAra se prApta hotA hai / isa prakAra ATha prakRtika udayasthAna ke do vikalpa hote haiN| yahA~ eka vikalpa meM eka caubIsI aura dUsare vikalpa meM eka caubIsI, isa prakAra ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI do caubIsI hotI haiM / nau prakRtika udayasthAna pUrvokta sAta prakRtika udayasthAna meM yugapada bhaya aura jugupsA ko milAne se prApta hotA hai| yaha eka hI prakAra kA hone se isameM bhaMgoM kI eka caubIsI prApta hotI hai| isa prakAra ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta prakRtika udayasthAna kI eka, ATha prakRtika udayasthAna kI do aura nau prakRtika udayasthAna kI eka, kula milAkara bhaMgoM ko cAra caubIsI hotI haiN| yaha ikkIsa prakRtika baMdhasthAna sAsAdana samyagdRSTi jIva ke hI hotA hai aura sAsAdana samyagdRSTi ke do bheda haiM-zreNigata aura azreNigata / jo jIva upazamaNi se gira kara sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai, use zreNigata sAsAdana samyagdRSTi kahate haiM tathA jo upazama samyagdRSTi jIva upazamazreNi car3hA hI nahIM kintu anantAnubandhI ke udaya se sAsAdana bhAva ko prApta ho gayA, vaha azreNigata sAsAdana samyagdRSTi kahalAtA hai / yahA~ jo ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta, ATha aura nau prakRtika, yaha tIna udayasthAna batalAye haiM ke azreNigata sAsAdana samyagdRSTi jIva kI apekSA samajhanA cAhiye / 1 ayaM pavizatibaMdhaH sAsAdane prApyate / sAsAdanazca dvidhA, theNigato 'nne Nigatazca / tapANigata sAsAdanamAzritmAmUni saptAdIni udayasthAnAnyava gantavyAni / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 16 zreNigata sAsAdana samyagdRSTi jIva ke viSaya meM do kathana pAye jAte haiM / kucha AcAryoM kA mata hai ki jisake anantAnubaMdhI kI sattA hai, aisA jIva bhI apazamaNi ko prApta hotA hai| nana AmArgoM ke mata se anantAnubandhI kI bhI upazamanA hotI hai| jisakI puSTi nimnalikhita gAthA se hotI hai aNadaMsaNaeNsitpIveyachakkaM ca purisAveyaM ca / / arthAt pahale anantAnubandhI kaSAya kA upazama karatA hai / usake bAda darzana mohanIya kA upazama karatA hai, phira kramaza: napuMsaka veda, strIveda, chaha nokaSAya aura puruSaveda kA upazama karatA hai| aisA jIva zreNi se girakara sAsAdana bhAva ko bhI prApta hotA hai, ata: isake bhI pUrvokta tIna udayasthAna hote haiN| kintu anya AcAryoM kA mata hai ki jisane anantAnubaMdhI kI visaMyojanA kara dI, aisA jIva hI upazamazreNi ko prApta hotA hai, anantAnubaMdhI kI sattA vAlA nhiiN| inake mata se aisA jIva upazamazreNi se girakara sAsAdana bhAva ko prApta nahIM hotA hai, kyoMki usake anantAnubaMdhI kA udaya saMbhava nahIM hai aura sAsAdana samyaktva kI -- ... --...... - 1 (ka) ketridAhuH-anantAnubadhisatkarmasahito'pyupazamaNi pratipadyate, teSAM matenAnantAnubaMdhinAmapyupazamanA bhavati / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR. 166 (kha) digambara paramparA meM anantAnubaMdhI kI upazamanA vAle mata kA SaT khaMDAgama, kaSAyaprAmRta aura usakI TIkAoM meM ullekha nahIM milatA hai kintu go0 karmakANDa meM isa mata kA ullekha kiyA gayA hai| vahAM upazamazraNa meM 28, 24 aura 21 prakRtika, tIna sattAsthAna batalAye hai-aucauremakAvIsa upasamaseDimmi // 511 // 2 Avazyaka niyukti, gA0 116 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 saptatikA prakaraNa prApti to anantAnubaMdhA ke udaya se hotI hai, anyathA nhiiN| kahA . bhI hai-zraNaMtaraNubaMSuSapahiyasama sAsaNabhAvo na saMbhavada / __ arthAt anantAnubaMdhI ke udaya ke binA sAsAdana samyaktva kI prApti honA saMbhava nahIM hai| jijJAsu prazna karatA hai ki-- ayocyate-yA miSyAvaM pratyabhimukho ma mAyApi mipyAstra pratipAti tavAnImanamtAnubadhyupamarahito'pi sAsApanasteSAM matena bhaviSyatIti limanAyutam ? tarapustam, evaM sati tasya pavAdIni navapalAni pavAyuzyatvAmAmi bhaveyuH na bhavanti, putra pratiSepAta, tarAnabhyupagamAya, sasmAnamantAtu. bagyubamarahitaH sAsAyano ma bhavatItyavAyaM pratyeyam / ' ___ prazna-jisa samaya koI eka jIva mithyAtva ke abhimukha to hotA hai kintu mithyAtva ko prApta nahIM hotA hai, usa samaya una AcAryoM ke matAnusAra usake anantAnubaMdhI ke udaya ke binA bhI sAsAdana guNasthAna kI prApti ho jAyegI / aisA mAna liyA jAnA ucita hai / samAdhAna-yaha mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para usake chaha prakRtika, sAta prakRtika, ATha prakRtika aura nau prakRtika, ye cAra udayasthAna prApta hote haiM / kintu Agama meM aisA batAyA nahIM hai aura ve AcArya bhI aisA nahIM mAnate haiM / isase siddha hai ki anantAnubaMdhI ke udaya ke binA sAsAdana samyaksva kI prApti nahIM hotI hai| "anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karake jo jIva upazamaNi para mar3hatA hai, vaha gira kara sAsAdana guNasthAna ko prApta nahIM hotaa|" yaha kathana AcArya malayagiri kI TIkA ke anusAra kiyA gayA hai, tathApi karmaprakRti Adi ke nimna pramANoM se aisA jJAta hotA hai ki aisA jIva bhI sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai / jaisA ki karmaprakRti kI pUrNi meM likhA hai caritvasamaNaM kArDakAmo asi zreyagasammAviSTI to puSpaM agaMtAgubaMdhiNo 1 saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' SaSTha karmagrantha niyamA visaMjoeti / eena. kAraNepya virayAgaM agaMtAna adhinisaMjoyanA bhannati / 1 101 arthAt jo badaka samyagdRSTi jIva cAritra mohanIya kI upAmanA karatA hai, vaha niyama se ana catuSka kI visaMyojanA karatA hai aura isI kAraNa se virata jIvoM ke anantAnubandhoM kI visaM yojanA kahI gaI hai| Age usI ke mUla meM likhA hai AsAga vA vi gacchennA | arthAt - aisA jIva upazamazreNi se utara kara sAsAdana guNasthAna ko bhI prApta hotA hai / ukta ullekhoM se jJAta hotA hai ki karmaprakRti karttA kA yahI mata rahA hai ki anantAnubaMdhI kI visaMyojanA kiye binA upazamazreNi para ArohaNa karanA saMbhava nahIM hai aura vahA~ se utarane vAlA jIva sAsAdana guNasthAna ko bhI prApta karatA hai | paMcasaMgraha ke upazamanA prakaraNa se bhI karmaprakRti ke mata kI puSTi hotI hai| lekina usake saMkramaprakaraNa se isakA samarthana nahIM hotA hai / vahA~ sAsAdana guNasthAna meM 21 meM 25 kA hI saMkramaNa batalAyA hai / 3 MA satraha prakRtika baMdhasthAna ke rahate 'chAI naya sattara se' - yaha 1 karmaprakRti zrUNi upazama gAthA 30 2 karmaprakRti upazama gA0 62 3 digambara saMpradAya meM SaTkhaMDAgama aura kazayaprAbhUta kI paramparAyeM haiM / SaTkhaMDAgama kI paramparA ke anusAra upazamaNi se cyuta huA jIba sAsAdana guNasthAna ko prApta nahIM hotA hai / vIrasena svAmI ne bavalA TIkA meM bhagavAna puSpadanta bhUtabali ke upaveza kA isI rUpa se ullekha kiyA hai - " bhUda bali bhayavaMtassuSae seNa upasamaser3hIdo modiSNo Na sAsapattaM parivajjadi / 0 0 pR0 131 - zIba 0 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa prakRtika, sAta prakRtika, ATha prakRtika aura nau prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| satraha prakRtika baMdhasthAna tIsare mizra aura cauthe avirata samyakdRSTi ina do guNasthAnoM meM hotA hai| unameM se mizra guNasthAna meM sAta prakRtika, ATha prakRtika, nau prakRtika, ye tIna udayasthAna hote haiM / " 102 sAta prakRtika udayasthAna meM anantAnubaMdhI ko chor3akara apratyA khyAnAvaraNa Adi tIna prakAroM ke krodhAdi kaSAya catuSkoM meM se koI eka krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala aura sabhya mithyAtva ina sAta prakRtiyoM kA niyama se udaya rahatA hai| yahA~ bhI pahale ke samAna bhaMgoM kI eka caubIsI prApta hotI hai / isa sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya yA jugupsA ke milAne se ATha prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha sthAna do prakAra kintu kaSAyaprAmRta kI paramparA ke anusAra jo jIva upazamaNi para car3hA hai, vaha usase cyuta hokara sAsAdana guNasthAna ko bhI prApta ho sakatA hai / tathApi kaSAyaprAmRta kI cUrNi meM anantAnubaMdhI upazamanA prakRti hai, isakA niSedha kiyA gayA hai aura sAtha meM yaha bhI likhA hai ki vedaka samyagdRSTi jIva anantAnubaMdhI catuSka ko visaMyojanA kiye binA kaSAyoM ko upazamAtA nahIM hai / mUla kaSAyaprAbhRta se bhI isa mata kI puSTi hotI hai / saptadazabandhakA hi dvaye 1 samyagmithyAdRSTayo'viratasamyagdRSTyadaca / tatra samyagmithyAdRSTInAM trINi udayasthAnAni tadyathA-- sapta, aSTa, nava / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 2 tatrAntAnubandhiyaH trayo'nyatame krodhAdayaH trayANAM vedAnAmanyatamo vaida:, trayoryugalayoranyatarad yugalam samyagmithyAtvaM ceti saptAnAM prakRtInAbhudayaH samyagmithyAdRSTiSu dhruvaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha se prApta hotA hai ata: yahAM do caubIsI prApta hotI haiM / ukta sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA ko yugapad milAne se nau prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ vikalpa na hone se eka caubIsI hotI hai| __isa prakAra mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna ke rahate sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI, ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM ko do caubIsI aura nau prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI, kula milAkara cAra caubIsI prApta hotI haiN| mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdha meM udayasthAnoM ke vikalpa batalAne ke bAda aba cauthe guNasthAna meM udayasthAna batalAte haiN| cauthe avirata sambaSTi guNasthAna meM satraha prakRtika baMdha hote hue chaha prakRtika, vAta prakRtika, Ara prakRtika aura nau prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| ve isa prakAra jAnanA cAhie ki-- anantAnubaMdhI ko chor3akara zeSa tIna kaSAya prakAroM ke koSAdi catuSka meM se koI eka kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala, ina chaha prakRtiyoM kA avirata samyagdRSTi guNasthAna meM nizcita rUpa se udaya hone se chaha prakRtika udayasthAna hotA hai / isameM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai| isa chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya yA jugupsA yA samyaktvamohanIya ina tIna prakRtiyoM meM se kisI eka prakRti ke milAne para sAta prakRtika udayasthAna tIna prakAra se prApta hotA hai| yahA~ ekaeka bheda meM eka-eka cauvIsI hotI hai, ataH sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI tIna caubIsI prApta hotI haiM / ATha prakRtika udayasthAna pUrvokta chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA athavA bhaya aura samyaktvamohanIya athavA jugupsA . Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 saptatikA prakaraNa aura samyaktvamohanIya ina do prakRtiyoM ke milAne se prApta hotA hai / isa sthAna ke tIna prakAra se prApta hone ke kAraNa pratyeka bheda meM maMgoM kI eka-eka caubIsI hotI hai| jisase ATha prakRtika udayasthAna meM namI kI tIna colI huii| ukta chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya, jagapsA aura samyaktvamohanIya, ina tInoM prakRtiyoM ko eka sAtha milAne para nau prakRtika udayasthAna hotA hai| isa sthAna meM yivArUpa na hone se bhaMgoM kI eka caubIsI banatI hai| ___ isa prakAra cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna meM chaha prakRtika udayasthAna kI bhaMgoM kI eka caubIsI, sAta prakRtika udayasthAna kI bhaMgoM kI tIna caubIsI, ATha prakRtika udayasthAna kI bhaMgoM kI tIna caubIsI aura nau prakRtika udayasthAna kI bhaMgoM kI eka caubosI, isa prakAra kula milAkara bhaMgoM kI ATha caubIsI prApta huii| jisameM se cAra caubIsI samyaktvamohanIya ke udaya binA kI hotI haiM aura cAra caubIsI samyaktvamohanIya ke udaya sAhita kI hotI haiN| inameM se jo samyaktvamohanIya ke udaya binA kI hotI haiM, ve upazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi jIvoM ke jAnanA cAhiye aura jo samyaktvamohanIya ke udaya sahita kI hotI haiM, ve vedaka samyagdRSTi jIboM ke jAnanA caahiye| ____ aba teraha prakRtika baMdhasthAna ke udayasthAnoM ke vikalpoM ko batalAte haiM ki 'tere paMcAi aTheva'--teraha prakRtika baMdhasthAna ke rahate pAMca prakRtika, chaha prakRtika, sAta prakRtika aura ATha prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| unameM se pahalA pA~ca prakRtika udayasthAna isa prakAra hotA hai ki pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana prakAroM ke krodhAdi kaSAya catuSka meM se koI eka-eka kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 105 veda, do yugaloM meM se koI eka yugala, ina pA~ca prakRtiyoM kA sadaiva udaya rahatA hai ! yaha sthAna na mRNAla meM hotA hai| isameM bhaMgoM kI eka bIbIsI hotI hai / pA~ca prakRtika udayasthAna meM bhaya, jugupsA va samyaktva mohanIya, ina tIna prakRtiyoM meM se koI eka prakRti ko milAne se chaha prakRtika udayasthAna prApta hotA hai| tIna prakAra se isa sthAna ke hone se tIna caubIsI hotI haiN| anantara pA~ca prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA yA bhaya aura samyaktvamohanIya yA jugupsA aura samyaktvamohanIya, ina do prakRtiyoM ko milAne para sAta prakRtika udayasthAna prApta hotA hai / isa udayasthAna ko tIna prakAra se prApta hone ke kAraNa tIna caubIsI prApta ho jAtI haiN| ATha prakRtika udayasthAna pA~ca prakRtika udayasthAna ke sAtha bhaya, jugupsA aura samyaktvamohanIya ko yugapada milAne se hotA hai| isa sthAna meM vikalpa na hone se yahA~ bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa prakAra pA~caveM guNasthAna meM teraha prakRtika baMdhasthAna ke rahate udayasthAnoM kI apekSA eka, tIna, tIna, eka, kula milAkara bhaMgoM kI ATha caubIsI hotI haiN| jinameM cAra caubIsI upazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi jIvoM tathA cAra caubIsI vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hotI haiM / vedaka samyagdRSTi ke samyaktvamohanIya ke udaya vAlI cAra cobIsI hotI haiN| abhI taka bAIsa, ikkIsa, satraha aura teraha prakRtika baMdhasthAnoM meM udayasthAnoM kA nirdeza kiyA hai| aba Age nau prakRtika Adi baMdhasthAnoM meM udayasthAnoM kA spaSTIkaraNa karate haiM / 'cattArimA navabaMtragesu ukkosa satta udayaMsA' arthAt no prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAna cAra se prArambha hokara sAta taka hote haiM / yAni nau prakRtika baMdhasthAna meM cAra prakRtika, pAMca prakRtika, chaha prakR Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 saptanikA prakaraNa tika aura sAta prakRtika, ye cAra udayasthAna haiM / yaha baMdhasthAna chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAnoM meM hotA hai| cAra prakRtika udayasthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyAM isa prakAra haiM ki saMjvalana kaSAya catuSka meM se koI eka kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka beda, do yugaloM meM se koI eka yugala, ina cAra prakRtiyoM kA udaya kSAyika samyagdRSTiyoM, aupazamika samyagdRSTiyoM ko chaThe Adi guNasthAnoM meM niyama se hotA hai / vikalpa nahIM hone se isameM eka caubIsI hotI hai / isameM bhaya, jugupsA, samyaktvamohanIya ina tIna prakRtiyoM meM se kisI eka prakRti ko krama se milAne para pani prakRtika udayasthAna tIna prakAra se prApta hotA hai| isameM tIna vikalpa haiM aura eka vikalpa kI bhaMgoM kI eka caubIso hone se bhaMgoM kI tIna caubIsI prApta hotI haiM / pUrvokta cAra prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA, bhaya aura samyaktvamohanIya yA jugapsA aura samyaktvamohanIya ina do-do prakRtiyoM ko kama se milAne para chaha prakRtika udayasthAna tIna prakAra se prApta hotA hai aura tIna vikalpa hone se eka-eka bheda meM bhaMgoM kI eka-eka cauvIsI prApta hotI hai, jisase chaha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula tIna caubIsI prApta huii| phira cAra prakRtika udayasthAna meM bhaya, jugupsA aura samyaktvamohanIya ina tInoM ko eka sAtha milAne se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha sAta prakRtika udayasthAna eka hI prakAra kA hai, ataH yahA~ bhaMgoM ko eka caubIsI prApta hotI hai| isa prakAra nau prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAnoM kI apekSA cAra prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI, pA~ca prakRtika udayasthAnoM meM bhaMgoM kI tIna caubIsI, chaha prakRtika udayasthAnoM meM bhaMgoM kI tIna caubIsI aura sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI hone se kula milAkara ATha caubIsI prApta hotI haiN| inameM se cAra Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSTha karmagrantha 107 caubIsI upazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi jIvoM ke aura cAra caubIsI vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hotI haiM / pA~ca prakRtika baMdhasthAna meM saMjvalana kodha, mAna, mAyA aura lobha inameM se koI eka tathA tIna vedoM meM se koI eka veda, isa prakAra do prakRtiyoM kA eka udayasthAna hotA hai- paMcavibaMdhage puNa udao dohaM / ' isa sthAna meM cAroM kaSAyoM ko tInoM vedoM se guNita karane para bAraha bhaMga hote haiM / ye bAraha bhaMga nauveM guNasthAna ke pAMca bhAgoM meM se pahale bhAga meM hote haiM / pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke bAda ke jo cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMsthAna haiM, unameM eka-eka prakRti vAlA udayasthAna hotA hai / arthAt ina udayasthAnoM meM se pratyeka meM eka-eka prakRti kA udaya hotA hai--' ittI caubaMdhAI ikkekakudayA havaMti samve vi|' jisakA spaSTIkaraNa nIce karate haiM / pA~ca prakRtika baMghasthAna meM se puruSaveda kA baMdhaviccheda aura udayaviccheda eka sAtha hotA hai, ataH cAra prakRtika baMdha ke samaya cAra saMjvalanoM meM se kisI eka prakRti kA udaya hotA hai / isa prakAra yahA~ cAra bhaMga prApta hote haiN| kyoMki koI jIva saMjvalana krodha ke udaya se zreNi ArohaNa karate haiM, koI saMjvalana mAna ke udaya se, koI saMjvalana mAyA ke udaya se aura koI saMjvalana lobha ke udaya se zreNi car3hate haiN| isa prakAra cAra bhaMga hote haiM / yahA~ para kitane ho AcArya yaha mAnate haiM ki bAra prakRtika baMdha ke saMkrama ke samaya tIna vedoM meM se kisI eka veda kA udaya hotA hai / ataH unake mata se cAra prakRtika baMdha ke prathama kAla meM do prakRtiyoM kA udaya hotA hai aura isa prakAra cAra kaSAyoM ko tona vedoM se guNita Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa karane para bAraha bhaMga hote haiN| isI bAta kI puSTi paMcasaMgraha kI mUla TIkA meM bhI kI gaI hai-- "paSadhaSakasyAtyAcanibhAge trayANAM verAmAmadhyasamasya devasyogamaM keviSiSyanti, racaturviSabaMdhakasyApi dvAdaza nikokyAn jAnIhi / ___ arthAt--kitane hI AcArya cAra prakRtiyoM kA bandha karane vAle jIvoM ke pahale bhAga meM tIna vedoM meM se kisI eka veda kA udaya mAnate haiM, ata: cAra prakRtiyoM kA bandha karane vAle jIva ke bhI do prakRtiyoM ke udaya se bAraha bhaMga jAnanA cAhie / isa prakAra una AcAryoM ke mata se do prakRtiyoM ke udaya meM caubIsa bhaMga hue| bAraha bhaMga to pAMca prakRtika bandhasthAna ke samaya ke aura bAraha bhaMga cA padaka bandha sAya, isa prakAra jamIna maMga hue| saMjvalana krodha ke bandhaviccheda ho jAne para tIna prakRtika bandha aura eka prakRtika udaya hotA hai| yahA~ tIna bhaMga hote haiM / kintu itanI vizeSatA hai ki yahA~ saMjvalana krodha ko chor3akara zeSa tIna prakRtiyoM meM se kisI eka prakRti kA udaya kahanA cAhie, kyoMki saMjvalana krodha ke udaya meM saMjvalana krodha kA bandha avazya hotA hai| kahA bhI hai- yA te baMdhaI.-jIva jisakA vedana karatA hai, usakA bandha avazya karatA hai| isalie jaba saMjvalana kodha kA bandhaviccheda ho gayA to usakA udayaviccheda bhI ho jAtA hai| isalie tIna prakRtika bandha ke samaya 1 iha vijayatuviSabaMdhasaMkramakAle trayANAM bedAnAmanyatamasya vevasyodayamicchanti tatastanmatena pasuvidhabaMdhakasyApi prathamakAle dvAdaza vikodayabhaMgA labhyante / -saptatikA prakaraNa TokA, pR0 168 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 106 saMjvalana mAna Adi tInoM meM se kisI eka prakRti kA udaya hotA hai, aisA kahanA caahie| saMjvalana mAna ke bandhaviccheda ho jAne para do prakRtika bandha aura eka prakRtika udaya hotA hai / kintu vaha udaya saMjvalana mAyA aura lobha meM se kisI eka kA hotA hai, ata: yahAM do bhaMga prApta hote haiM / saMjvalana mAyA ke bandhaviccheda ho jAne para eka saMjvalana lobha kA bandha hotA hai aura usI kA udaya / yaha eka prakRtika bandha aura udayasthAna hai / ata: yahA~ usameM eka bhaMga hotA hai| ___ yadyapi cAra prakRtika bandhasthAna Adi meM saMjvalana krodha Adi kA udaya hotA hai, ata: bhaMgoM meM koI vizeSatA utpanna nahIM hotI hai, phira bhI bandhasthAnoM ke bheda se unameM bheda mAnakara pRthak-pRthaka kathana kiyA gayA hai| isI prakAra se bandha ke abhAva meM bhI sUkSmasaMparAya guNasthAna meM mohanIya karma kI eka prakRti kA udaya samajhanA cAhiye-'baMdhovarame vi tahA' isaliye eka bhaMga yaha huA / isa prakAra cAra prakRtika bandhasthAna Adi meM kula bhaMga 4+3+3+1+1=11 hue| anantara sUkmasaMparAya guNasthAna ke anta meM mohallIya kA udayaviccheda ho jAne para bhI upazAntamoha guNasthAna meM usakA satva pAyA jAtA hai| yahA~ bandhasthAna aura udayasthAnoM ke paraspara saMveSa kA vicAra kiyA jA rahA hai, jisase gAthA meM satvasthAna ke ullekha kI AvazyakatA nahIM thI, phira bhI prasaMgavaza yahA~ usakA bhI saMketa kiyA gayA hai-'udayAbhAve vi vA hojjA'-mohanIya karma kI sattA vikalpa se hotI hai ! aba Age kI gAthA meM dasa se lekara eka paryanta udayasthAnoM meM jitane bhaMga sambhava haiM, unakA nirdeza karate haiN| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 saptatikA prakaraNa ekkaga chakkekkArasa vasa satta caukka ekkagA ceva / ee cauvIsagayA cauvIsa dugekkamikkArA // 18 // zabdArtha-ekkaga-eka, chakphekkArasa--chaha, gyAraha, dasadala, sasa-sAta, caukka-cAra, ekakamA--eka, deva-nizcaya se, ee-ye maMga, ghajayIsagayA-- caubIsa kI saMkhyA vAle hote haiM, cauvosa-caubIsa, duga-do ke udaya hone para, ikkamikkArA-eka ke udaya meM gyAraha maMga / gAyArtha-dasa prakRtika Adi udayasthAnoM meM kama se eka, chaha, gyAraha, dasa, sAta, cAra aura eka, itane caubIsa vikalpa rUpa bhaMga hote haiM tathA do prakRtika udayasthAna meM caubIsa aura eka prakRtika udayasthAna meM gyAraha bhaMga hote haiN| vizeSArtha-gAthA meM dasa prakRtika Adi pratyeka udayasthAnoM meM caubIsa vikalpa rUpa bhaMgoM kI saMkhyA batalAI hai| yadyapi pahale dasa prakRtika Adi udayasthAnoM meM kahA~ kitanI bhaMgoM ko caubIsI hotI haiM, batalA Aye haiM, lekina yahAM unakI kula (sampUrNa) saMkhyA isa kAraNa batalAI hai ki jisase yaha jJAta ho jAtA hai ki mohanIya karma ke saba udayasthAnoM meM saba bhaMgoM kI caubIsI kitanI haiM aura phuTakara bhaMga kitane hote haiN| ___ gAthA meM batAI gaI bhaMgoM kI caubIsI ko saMkhyA kA udayasthAnoM ke sAtha yathAsaMkhya samAyojana karanA caahiye| jaise dasa ke udaya meM eka caubIsI, nau ke udaya meM chaha caubIsI Adi / isakA spaSTIkaraNa nIce karate haiN| ___ dasa prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai'ekkaga' / isakA kAraNa yaha hai ki dasa prakRtika udayasthAna meM prakRtivikalpa nahIM hote haiM / isIliye eka caubIsI batalAI hai / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 111 nau prakRtika udayasthAna meM 'chatraka' - bhaMgoM kI kula chaha caubIsI hotI haiN| ve isa prakAra haiM- bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM jo nau prakRtika udayasthAna hai, usakI tIna caubIsI hotI haiN| ikkIsa prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo no prakRtika udayasthAna hotA hai, usakI eka caubIsI mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMsthAna ke samaya jo mau prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI aura cauthe guNasthAna meM satraha prakRtika baMdha ke samaya 'udayasthAna hotA hai, usake bhagoM kI eka caubIsI / prakRtika udayasthAna ke bhago ko kula chaha bIsI huii| , jo nau prakRtika isa prakAra nau ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI gyAraha caubIsI hotI hai-- 'ikkArala' / ve isa prakAra haiM- bAIsa prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo ATha prakRtika udayasthAna hote haiM, usake bhaMgoM kI tIna caubIsI, ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM jo ATha prakRtika udayasthAna haiM usake bhaMgoM kI do caubIsI, mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo ATha prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI do caubosI, cauthe guNasthAna meM jo satraha prakRtika baMdhasthAna hai, usameM ATha prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM kI kula tIna naubIsI aura pAMcaveM guNasthAna meM teraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI / isa prakAra ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula gyAraha caubIsI huI / sAta prakRtika udayasthAna meM maMgoM kI kula dasa caubIsI hotI haiN| ve isa prakAra haiM--- bAIsa prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo sAta prakRtika udayasthAna hotA hai usakI eka caubIsI / ikkIsa prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo sAta prakRtika udayasthAna hotA hai usake bhaMgoM kI eka caubIsI, mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya hone vAle sAta prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM kI eka caubIsI, cauthe guNa Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 saptatikA prakaraNa P .. sthAna meM jo satraha prakRtika baMSasthAna haiM, usake sAta prakRtika udayasthAna ke aMgoM kI tIna caubIsI, teraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo sAta prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI tIna caubIsI aura . nau prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo sAta prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai| isa prakAra sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula dasa caubIsI hotI haiN| chaha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula sAta caubIsI isa prakAra hotI haiM-avirata samyagdRSTi ke satraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo chaha prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI, teraha prakRtika aura nau prakRtika baMdhasthAna meM jo chaha prakRtika udayasthAna hotA hai, usake aMgoM ko tIna-tIna caubIsI hotI haiN| isa prakAra yaha prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM kI kula sAta caubIsI huii| pAMca prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula cAra caubIsI hotI haiN| ve isa prakAra haiM-teraha prakRtika baMghasthAna meM jo pA~ca prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI aura nau prakRtika baMghasthAna meM jo pA~ca prakRtika udayasthAna haiM, usake bhaGgoM kI kula tIna caubIsI hotI haiN| isa prakAra pA~ca prakRtika udayasthAna meM bhaGgoM kI kula cAra caubIsI hotI haiM / nau prakRtika baMdhasthAna ke samaya cAra prakRtika udaya ke bhaGgoM kI .. eka caubIsI hotI hai| isa prakAra dasa se lekara cAra paryanta udayasthAnoM ke bhaMgoM kI kula saMkhyA 1+6+11+10+-+4+1-40 caubIsI hotI haiN| pA~ca prakRtika baMdha ke samaya do prakRtika udaya ke bAraha bhaMga hote haiM aura cAra prakRtika baMdha ke samaya bhI do prakRtika udaya saMbhava hai, aisA kucha AcAryoM kA mata hai, ata: isa prakAra do prakRtika udayasthAna ke bAraha bhaMga hue| jisase do prakRtika udayasthAna ke bhegoM kI eka Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha caubIsI hotI hai tathA cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMdhasthAna ke tathA abandha ke samaya eka prakRtika udayasthAna ke kramaza: cAra, tIna, do, eka para eka gaMgore haiN| inakA hor3a gyAraha hai| ata: eka prakRtika udayasthAna ke kula gyAraha bhaMga hote haiN| ____ isa prakAra se gAthA meM mohanIya karma ke saba udayasthAnoM meM bhaMgoM kI cauvIsI aura phuTakara maMgoM ko spaSTa kiyA gayA hai| saptatikA nAmaka SaSTha karmagrantha ke Tabe meM isa gAthA kA cauthA caraNa do prakAra se nirdiSTa kiyA gayA hai| svamata se 'cAra gikimi iskArA' aura matAntara se 'babIsa kugiskamikArA' nirdiSTa kiyA hai| prathama pATha ke anusAra svamata se do prakRtika udayasthAna meM bAraha bhaMga aura dUsare pATha ke anusAra matAntara se do prakRtika udayasthAna meM caubIsa bhaMga prApta hote haiN| AcArya malayagiri ne apanI TIkA meM isI abhiprAya kI puSTi isa prakAra kI hai "dvikodaye 'caturvizatirekA bhaMgakAnAm, etazca matAntareNoktam, anyathA svamate prAvazeSa bhaMgA bevitmyaaH|" ____ arthAt do prakRtika udayasthAna meM caubIsa bhaMga hote haiN| so yaha kathana anya AcAryoM ke abhiprAyAnusAra kiyA gayA hai / svamata se to do prakRtika udayasthAna meM bAraha hI bhaMga hote haiN| yahA~ gAthA 16 meM pAMca prakRtika baMdhasthAna ke samaya do prakRtika udayasthAna aura gAthA 17 meM cAra prakRtika baMdhasthAna ke samaya eka prakRtika udayasthAna batalAyA hai| isameM jo svamata se bAraha aura matAntara se caubIsa bhaMgoM kA nirdeza kiyA hai, usakI puSTi hotI hai| paMcasaMgraha saptatikA prakaraNa aura go0 karmakAMDa meM bhI ina matabhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| baMdhasthAna udayasthAnoM ke saMvaidha bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa guNasthAna baMdhasthAna udayasthAna / maMga pahalA 7, 8, 6, 108 paubIsI dUsarA tIsarA baudhA pAMcA 6 se 5 nauvA dasavA aba Age kI gAthA meM ina bhaMgoM kI evaM padavRndoM kI saMkhyA batalAte haiN| navapaMcANauisaehadayavigappehi mohiyA jiivaa|' auNattariemusaripaviksaehi vinneyA // 16 // 1 caubaMdhage vi vArasa dugodayA jANa tehi pUDhehiM / bandhagabheeNe paMcUNAsahassamudayANaM / / -paMcasaMgraha saptatikA, gA0 26 2 saptatikA prakaraNa nAmaka SaSTha karmagrantha ke Tane meM yaha gAthA 'navatesIyasaehi' ityAdi ke bAda dI gaI hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha -- zabdArtha -- nava paMdhANa uDalae nau sau paMcAnave, unamavigahaudayavikalpoM se mohiyA - mohita hue, jIvAjIva, auNasariegu P paryAvaksaehi padavRndoM sahita, tari -- unahattara sau ikahattara vizleyA jAnanA cAhiye / 115 gAthA - samasta saMsArI jIvoM ko nau sau paMcAnave udayavikalpoM tathA unahattara sau ikahattara padavRndoM se mohita jAnanA cAhiye / vizeSArtha- pUrva meM mohanIya karma ke udayasthAnoM ke bhaMgoM aura una udayasthAnoM ke aMgoM kI kahAM kitanI cauDI hotI haiM, yaha gayA hai / aba isa gAyA meM unakI kula saMkhyA evaM unake padavRndoM ko spaSTa kiyA jA rahA hai / pratyeka caubIsI meM caubIsa bhaMga hote haiM aura pahale jo udayasthAnoM kI caubIsI batalAI haiM, unakI kula saMkhyA ikatAlIsa hai / ata: ikatAlIsa ko caubIsa meM guNita karane para kula saMkhyA nau sau caurAsI prApta hotI hai - 41424 - 184 / isa saMkhyA meM eka prakRtika udayasthAna ke bhaMga sammilita nahIM haiN| ve bhaMga gyAraha haiN| ataH una gyArah bhaMgoM ko milAne para bhaMgoM kI kula saMkhyA nau sau paMcAnaveM hotI hai| ina bhaMgoM meM se kisI-na-kisI eka bhaMga kA udaya dasaveM guNasthAna taka ke jIvoM ke avazya hotA hai| yahA~ dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka ke jIvoM ko hI grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki mohanIya karma kA udaya vahIM taka pAyA jAtA hai / yadyapi gyArahaveM upazAntamoha guNasthAnavartI jIva kA jaba sva-sthAna se patana hotA hai taba usako bhI mohanIya karma kA udaya ho jAtA hai, lekina kama-se-kama eka samaya aura adhika se adhika antarmuhUrta ke liye mohanIya karma kA udaya na TE rahane se usakA grahaNa nahIM karake dasaveM guNasthAna taka ke jIvoM ko Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ukta nausau paMcAnava bhaMgoM meM se yathAsaMbhava kisI na kisI eka bhaMga se mohita honA kahA gayA hai| ___ mohanIyakarma kI mithyAtva, anantAnubandhI kAdha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, pratyAsthAnAvaraNa krodha Adi pratyeka prakRti ko pada kahate haiM aura unake samudAya kA nAma padavRnda hai| isI kA dUsarA nAma prakRtivikalpa bhI hai / arthAt dasa prakRtika Adi udayasthAnoM meM jitanI prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai, ve saba pada haiM aura unake bheda se jitane bhaMga hoMge, ve saba padavRnda yA prakRtivikalpa kahalAte haiM / yahA~ unake kula bheda 6971 batalAye haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai dasa prakRtika udayasthAna eka hai, ataH usakI dasa prakRtiyAM huii| nau prakRtika udayasthAna chaha haiM ata: unakI 646--54 prakRtiyA~ huI 1 ATha prakRtika udayasthAna myAraha haiM ata: unakI aThAsI prakRtiyA~ huI / sAta prakRtika udayasthAna dasa haiM ata: unako sattara prakRtiyA~ huI / chaha prakRtika udayasthAna sAta haiM ataH unakI bayAlIsa prakRtiyA~ huii| pAMca prakRtika udayasthAna cAra haiM ata: unakI bIsa prakRtiyA~ huI / cAra prakRtika udayasthAna ke eka hone se usakI cAra prakRttiyA~ huI aura do prakRtika udayasthAna eka hai ata: usakI do prakRtiyA~ huiiN| ina saba prakRtiyoM ko milAne para 10 54+88+70+42 +2+4+2=kula' jor3a 290 hotA hai| ukta 260 prakRtiyoM meM se pratyeka meM caubIsa-caubIsa bhaMga prApta hote haiM ata: 260 ko 24 se guNita karane para kula 6960 hote haiM / isa saMkhyA meM eka prakRtika udayasthAna ke gyAraha bhaMga sammilita nahIM haiM / ataH una gyAraha bhaMgoM ke milAne para kula saMkhyA 6971 ho jAtI hai / yahA~ yaha vizeSa jAnanA cAhiye ki pahale jo matAntara se cAra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 117 prakRtika baMdha ke saMkamakAla ke samaya do prakRtika udayasthAna meM bAraha bhaMga batalAye the, unako sammilita karake yaha udayasthAnoM kI saMkhyA aura padasaMkhyA batAI hai| arthAt udayasthAnoM meM se matAntara vAle bAraha bhaMga kama kara diye jAyeM to 683 udayavikalpa hote haiM aura dvi-prakRtika udayasthAna ke bAraha bAraha bhaMga kama kara diye jAyeM to padoM kI kula saMkhyA 6647 hotI hai| vizeSa spaSTIkaraNa Age kI gAthA meM kiyA jA rahA hai| aba bAraha bhaMgoM ko chor3akara udayasthAnoM kI saMkhyA aura padasaMkhyA kA nirdeza karate haiN| navatesIyasahi udayavigappehi mohiyA jiivaa| auNasarisIyAlA paryAvavasaehi vinnayA // 20 // zamA-navatesIyasahi-nau so tirAsI, udayavieppaihiudayavikalpoM se. mohiyA-mohita hue, jovA-jIba, avatarisIyAlA-unahattara sau saMtAlIsa, pavivasahi-padoM ke samUha, vileyA-jAnanA cAhiye / gAthArya-saMsArI jIva nauso tirAsI udayavikalpoM se aura unahattara sau saiMtAlIsa pada samudAyoM se mohita ho rahe haiM, aisA jAnanA caahiye| vizeSArtha--pUrva gAthA meM matAntara kI apekSA udayavikalpoM aura padavRndoM kI saMkhyA batalAI hai / isa gAthA meM vamata se udayavikalpoM aura padavRndoM kI saMkhyA kA spaSTIkaraNa karate haiN| pichalI gAthA meM udayavikalpa 665 aura padavRnda 6671 batalAye haiM aura isa gAthA meM udayavikalpa 153 aura padavRnda 6947 kahe haiM / isakA kAraNa yaha hai-cAra prakRtika baMdha ke saMkrama ke samaya do prakRtika udayasthAna hotA hai, yadi isa matAntara ko mukhyatA na dI jAye aura unake mata se do prakRtika udayasthAna ke udayavikalpa aura Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptalikA prakaraNa 118 padavRndoM ko chor3a diyA jAye to kramazaH unakI saMkhyA 683 aura 6647 hotI hai / yahA~ mohanIya karma ke udayavikalpa do prakAra se batAye haiM, eka 65 aura dUsare 683 / inameM se 665 udayavikalpoM meM do prakRtika udayasthAna ke 24 bhaMga tathA 683 udayavikalpoM meM do prakRtika udayasthAna ke 12 bhaMga liye haiN| paMcasaMgraha saptatikA meM bhI ye udayavikalpa batalAye haiM, kintu vahA~ tIna prakAra se batalAye haiN| pahale prakAra meM yahA~ vAle 665, dUsare meM yahA~ vAle 683 prakAra se kucha antara par3a jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ eka prakRtika udaya ke bandhAbandha kI apekSA gyAraha bhaMga liye haiM aura paMcasaMgraha saptatikA meM udaya kI apekSA prakRti veda se liye hai, jisase za se 7 ghaTA dene para kula 676 udaya-vikalpa raha jAte haiN| tIsare prakAra se udaya - vikalpa ginAte hue guNasthAna bheda se unakI saMkhyA 1265 kara dI hai / go0 karmakANDa meM bhI inakI saMkhyA batalAI hai| kintu vahA~ inake do bheda kara diye haiM- punarukta bhaMga aura apunarukta bhaMga / punarukta bhaMga 1283 ginAye haiM / inameM se 1265 to vahI haiM jo paMcasaMgraha saptatikA meM ginAye haiM aura cAra prakRtika saMgha meM do prakRtika udaya kI apekSA 12 bhaMga aura liye haiM tathA paMcasaMgraha saptatikA meM eka prakRtika udaya ke jo pA~ca bhaMga liye haiM, ve yahA~ 11 kara diye gaye haiN| isa prakAra paMcasaMgraha saptatikA se 18 bhaMga bar3ha jAne se karmakANDa meM unakI saMkhyA 1283 ho gaI tathA karmakANDa meM apunarukka bhaMga 677 ginAye haiN| so eka prakRtika udaya kA guNasthAna bheda se eka bhaMga adhika kara diyA gayA hai / jisase 976 ke sthAna para 977 bhaMga ho jAte haiN| isI prakAra yahA~ mohanIya ke padavanda do prakAra se batalAye haiM " Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 119 6971 aura 6947 | jaba cAra prakRtika bandha ke samaya kucha kAla taka do prakRtika udaya hotA hai, taba isa mata ko svIkAra kara lene para 6671 padavRnda hote haiM aura isa mata ko chor3ane para 6947 padavRnda hote haiN| paMcasaMgraha saptatikA meM ye donoM saMkhyAyeM batAI haiM. kintu inake atirikta sAtha hI cAra prakAra ke padavRnda aura batalAye haiN| unameM pahalA prakAra 6640 kA hai, jisameM bandhAbandha ke bheda se eka prakRtika udaya ke 11 bhaMga na hokara kula 4 bhaMga liye jAte haiM / isa prakAra 6947 meM se 7 bhaMga kama hokara 6640 saMkhyA hotI hai| zeSa tIna prakAra ke padavRnda guNasthAna bheda se batAye haiM jo kramazaH 84778483 aura 8507 hote haiM / go0 karmakANDa meM padavRnda ko prakRtivikalpa saMjJA dI hai| udayavikalpoM kI taraha ye prakRtivikalpa bhI punarukta aura apunarukta do prakAra ke batAye haiN| punarukta udayavikalpoM kI apekSA inakI saMkhyA 8507 aura apunarukta udayavikalpoM kI apekSA inakI saMkhyA 6941 batAI hai| paMcasaMgraha saptatikA meM jo 6640 padavRnda batalAye haiM, unameM guNasthAna bheda se 1 bhaMga aura milA dene para 6941 prakRtivikalpa ho jAte haiM / kyoMki paMcasaMgraha saptatikA meM eka prakRtika "udayasthAna ke kula cAra bhaMga liye gaye haiM aura karmakANDa' meM guNasthAna bheda se pA~ca liye gaye haiN| jisase eka bhaMga bar3ha jAtA hai / Upara jo kathana kiyA gayA hai usameM jo saMkhyAoM kA antara dikhatA hai, vaha vivakSAbhedakRta hai, mAnyatAbheda nahIM hai / isa prakAra se svamata aura matAntara tathA anya kArmagranthikoM ke 1 mohanIya karma ke udayasthAnoM, unake vikalpoM aura prakRtivikalpoM kI jAnakArI ke lie go0 karmakAMDa gA0 475 se 456 taka dekhie / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 120 matoM se udayavikalpoM aura prakRtivikalpoM ke bhaMgoM kA kathana karane ke bAda aba udayasthAnoM ke kAla kA nirdeza karate haiN| dasa Adika jitane udayasthAna aura unake bhaMga batalAye haiM, unakA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTakAla antarmuhUrta hai / " cAra prakRtika udayasthAna se lekara dasa prakRtika udayasthAna taka ke pratyeka udayasthAna meM kisI eka veda aura kisI eka yugala kA udaya hotA hai aura veda tathA yugala kA eka muharta ke bhItara avazya hI parivartana ho jAtA hai| isI bAta ko paMcasagraha kI mUla TIkA meM bhI batalAyA hai "ovena yugalena vA avazyaM muhUrtAbArasaH parAvartitavyam / " arthAt eka muhUrta ke bhItara kisI eka veda aura kisI eka yugala kA avazya parivartana hotA hai| isase nizcita hotA hai ki ina cAra prakRtika Adi udayasthAnoM kA aura unake bhaMgoM kA jo utkRSTakAla antarmuhUrta kahA hai, vaha ThIka hai / do aura eka prakRtika udayasthAna bhI adhika se adhika antarmuhUrta kAla taka pAye jAte haiN| ata: unakA bhI utkRSTakAla antarmuhUrta hI hai / ina saba udayasthAnoM kA jaghanyakAla eka samaya isa prakAra samajhanA cAhiye ki jaba koI jIva kisI vivakSita udayasthAna meM yA usake kisI eka vivakSita bhaMga meM eka samaya taka rahakara dUsare samaya meM mara kara yA parivartana kama se kisI anya guNasthAna ko prApta hotA hai taba usake guNasthAna meM bheda ho jAtA hai, bandhasthAna bhI badala jAtA hai aura guNasthAna ke anusAra usake udayasthAna aura usake bhaMgoM meM bhI antara par3a jAtA hai| ataH saba udayasthAnoM aura usake saba bhaMgoM kA jaghanyakAla eka samaya prApta hotA hai / 1 iha dazAvaya udayAstabhaMgAraca javanyata ekasAmayikA utkarSata AntamIhUrtikaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 170 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 121 mohanIya karma ke udayavikalpoM aura padavikalpoM kA vivaraNa isa prakAra hai udayasthAna dasa ke udaya meM nau "" " kATha sAta " chaha " pA~ca = cAda " do eka JP gn 27 23 = " " " +7 12 "P 38 23 """ kula yoga matAntara se do ke udaya meM caubIsI saMkhyA 1 11 10 1 40 1 caubIsI ke kula maMgoM kI saMkhyA 24. 41 44 264 240 168 66 24 sirpha 12 maMga ,,, 11,, 683 24 ( 12 maMga meM milane se, upayapada yahA~ sirpha 12 aMga lenA) 10 ** 56 70 42 20 6647 *= (24 maMga pahale ke lie ata: yahA~ 24 maMga lenA) 665 en 6es; isa prakAra se bandhasthAnoM kA udayasthAnoM ke sAtha paraspara saMveSa 4 0 padavikalpa 285 240 1266 2112 1680 1008 480 66 24 11 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 saptatikA prakaraNa bhaMgoM kA kathana karane ke anantara aba Age sattAsthAnoM ke sAtha bandhasthAnoM kA kathana karate haiN| tinava ya bAbIse imabIse aTavIsa satsarase / cha jveva teranavabaMdhagesu paMceva tthaannaaii||21|| paMcavihavauvihesu cha chakka sesesu jANa paMceva / patteyaM patteyaM cattAri ya baMdhavocchae // 22 // zamvArSa-tiSa-tIna sattAsthAna, ya-aura, bAvIsebAIsa prakRtika bandhasthAna meM, igavIse-kIsa prakRtika bandhasthAna meM, aTuvosa-aTThAIsa kA sattAsthAna, sasarase---satraha ke bandhasthAna meM, chajya--chaha kA, teranavabaMdhagesu-teraha aura nau prakRtika bandhasthAna meM, paMtheva-pAca hI, ThANANi-sattAsthAna / paMcaSiha-pAMca prakRtika bandhasyAna meM, babihesaM... pAra prakRtika bandhasthAna meM, chakka-chaha-chaha, sesesa-bAkI ke bandhasthAnoM meM, jANa-jAno, paMceca-pAMca hI, patteya-pattema-pratyeka meM, (eka-eka meM), pattAra-cAra, 4-aura, saMbhavocchee-bandha kA viccheda hone para bhii| gAyA--bAIsa prakRtika bandhasthAna meM tIna, ikkIsa prakRtika bandhasthAna meM aTThAIsa prakRti vAlA eka, satraha prakRtika bandhasthAna meM chaha, teraha prakRtika aura nau prakRtika bandhasthAna meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM 1 pA~ca prakRtika aura cAra prakRtika bandhasthAnoM meM chaha-chaha sattAsthAna tathA zeSa rahe baMdhasthAnoM meM se pratyeka ke pAMcapAMca sattAsthAna jAnanA cAhiye aura bandha kA viccheda ho jAne para cAra sattAsthAna hote haiN| vizeSArtha-pahale 15, 16 aura 17vIM gAthA maiM mohanIya karma ke bandhasthAnoM aura udayasthAnoM ke paraspara saMveSa kA kathana kara Aye haiM / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 123 aba yahA~ do gAthAoM meM mohanIya karma ke bandhasthAna aura sattAsthAnoM ke paraspara saMvedha kA nirdeza kiyA gayA hai| sAtha hI bandhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM ke paraspara saMvedha kA kathana karanA Avazyaka hone se bandhasthAna aura sattAsthAnoM ke paraspara saMvedha ko batalAte hue prApta hone vAle udayasthAnoM kA bhI ullekha kreNge| ___ mohanIya karma ke vAIsa, ikkIsa, satraha, teraha, nau, pA~ca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika kula dasa bandhasthAna haiN| unameM kramaza: sattAsthAnoM kA spaSTIkaraNa karate haiM / 'tinna va ya bAvIse'-bAIsa prakRtika bandhasthAna ke samaya tIna sattAsthAna hote haiM 28, 27 aura 26 prakRtika / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-bAIsa prakRtiyoM kA bandha mithyASTi jIva ko hotA hai aura usake udayasthAna cAra hote haiM-7, 8, 6 aura 10 prakRtika / inameM se 7 prakRtika udayasthAna ke samaya 28 prakRtika satAsthAna hotA hai / kyoMki sAta prakRtika udayasthAna anantAnubandhI ke udaya ke binA hI hotA hai aura mithyAtva meM anantAnubandhI ke udaya kA abhAva usI jIva ke hotA hai, jisane pahale samyagdRSTi rahate anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA kI aura kAlAntara meM pariNAmayaza mithyAtva meM jAkara mithyAtva ke nimitta se puna: anantAnubandhI ke bandha kA prArambha kiyA ho / usake eka AvalI pramANa kAla taka anantAnubandhI kA udaya nahIM hotA hai| kintu aise jIva ke niyama se bhaTThAIsa prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai| jisase sAta prakRtika udayasthAna meM eka aTThAIsa prakRtika udayasthAna hI hotA hai| ATha prakRtika udayasthAna meM bhI ukta tInoM sattAsthAna hote haiN| kyoMki ATha prakRtika udayasthAna do prakAra kA hotA hai-1. anantA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nubandhI ke udaya se rahita aura 2 anantAnubandhI ke udaya se sahita | 1 inameM se jo anantAnubandhI ke udaya se rahita vAlA ATha prakRtika udayasthAna hai, usameM eka aTThAIsa prakRtika sattAsthAna hI prApta hotA hai / isakA spaSTIkaraNa sAta prakRtika udayasthAna ke prasaMga ne Upara kiyA gayA hai tathA jo anantAnubandho ke udaya sahita ATha prakRtika udayasthAna hai, usameM ukta tInoM hI sattAsthAna bana jAte haiN| ve isa prakAra haiM - 1. jaba taka samyaktva ko uvalanA nahIM hotI taba taka aTThAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / 2. samyaktva kI uvalanA ho jAne para sattAIsa prakRtika aura 3. samyagmithyAtva kI uvalanA ho jAne para chabbIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha chabbIsa prakRtika sattAsthAna anAdi mithyAdRSTi jIva ko bhI hotA hai| 124 nau prakRtika udayasthAna bhI anantAnubandho ke udaya se rahita aura anantAnubandhI ke udaya se sahita hotA hai| anandAnubandho ke udaya se rahita nau prakRtika udayasthAna meM to eka aTThAIsa prakRtika sattAsthAna hI hotA hai, kintu jo nau prakRtika udayasthAna anantAnubandhI ke udaya sahita hai usameM tInoM sattAsthAna pUrvokta prakAra se bana jAte haiM / dasa prakRtika udayasthAna anantAnubandhI ke udaya vAle ko hI hotA hai | anyathA dasa prakRtika udayasthAna hI nahIM banatA hai / ataH usameM 28, 27 aura 26 prakRtika tInoM sattAsthAna prApta ho jAte haiM / ikkIsa prakRtika bandhasthAna ke samaya sattAsthAna eka aTThAIsa 1 yato'STodayo dvidhA - anantAnubandhyudaya rahito'nantAnubandhyudayasahitazca / -- saptatikA prakaraNa TokA, pR0 171 2 tatra yAvada nAdyApi samyaktvamuvalayati tAvadaSTAviMzatiH, samyaktve uvalite saptaviMzatiH samyagmithyAtve'pyuvalite SaDviMzatiH anAdimipyAdRSTervA dazatiH / --saptatikA prakaraNa TokA, " pR0 171 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I SaSTha karmagrantha 125 prakRtika hI hotA hai - igavIse aTThavIsa | isakA kAraNa yaha hai ki ikkIsa prakRtika bandhasthAna sAsAdana samyagdRSTi ko hI hotA hai aura sAsAdana samyaktva upazama samyaktva se cyuta hue jIva ko hotA hai, kintu aise jIva ke darzanamohanIya ke tInoM bhedoM kI sattA avazya pAI jAtI hai, kyoMki yaha jIva samyaktva guNa ke nimitta se mithyAtva ke tIna bhAga kara detA hai, jinheM kramaza: mithyAtva samyagmithyAtva aura samyaktva kahate haiM / ataH isake darzana mohanIya ke ukta tInoM bhedoM kI sattA niyama se pAI jAtI hai| yahA~ udayasthAna sAta, ATha aura nau prakRtika, ye tIna hote haiN| ataH ikkIsa prakRtika bandhasthAna ke samaya tIna udayasthAnoM ke rahate hue eka aTThAIsa prakRtika ho sattAsthAna hotA hai / " satraha prakRtika bansthAna ke samaya chaha sattAsthAna hote hai - 'sattarase chacceva' jo 28,27,26,24,23, 22 aura 21 prakRtika hote haiM / saha prakRtika bandhasthAna samyagmithyAdRSTi aura avirata samyagdRSTi, ina do guNasthAnoM meM hotA hai| inameM se samyagmithyAdRSTi jIvoM ke 7 5 aura 6 prakRtika yaha tIna udayasthAna hote haiM aura avirala samyagdRSTi jIvoM ke cAra udayasthAna hote haiM- 6, 7, 8 aura prakRtika / inameM se chaha prakRtika 1 ekaviMzatibandho hi sAsAdana samyagdRSTe bhaMvati, sAsAdanatvaM ca jIvasyopazamikasamyaktvAt pracyavamAnasyopajAyate, samyaktvaguNena ca midhyAtvaM tridhAkRtam, tayA - samyaktvaM mizraM mithyAtvaM ca tato darzanatrikasyApi satkarmatayA prApyamANatvAd ekaviMzatibaMdhe triSvapyudayasthAneSvaSTAviMzatirekaM sattAsthAnaM bhavati / - saptatikA prakaraNa TIkA, 10 171 saptadazabandhI hi iyAnAM bhavati, tadyathA-- samyagmithyAdRSTinAma viratasamyagdRSTInAM ca / tatra samyagmithyAdRSTInAM trIbhyudayasthAnAni tadyathAsapta aSTo naba aviratasamyagdRSTinAM catvAri tadyathA SaTsapta aSTau nava / - saptatikA prakaraNa TokA, pR0 171 , Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa udayasthAna upazama samyagdRSTi yA kSAyika samyagdRSTi jIvoM ko hI prApta hotA hai / upazama samyagdRSTi jIva ko aTThAIsa aura caubIsa prakRtika ye do sattAsthAna hote haiM / aTThAIsa prakRtika sattAsthAna prathamopazama samyaktva ke samaya hotA hai tathA jisane anantAnubaMdhI kI ubalanA kI usa aupazamika avirata samyamhaSTi ke caubIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai kintu kSAyika samyagdRSTi jIva ke ikkIsa prakRtika sattAsthAna hI hotA hai| kyoMki anantAnubaMdhI catuSka aura darzanamohatrika ina sAta prakRtiyoM ke kSaya hone para hI usakI prApti hotI hai| isa prakAra chaha prakRtika udayasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| samyagmidhyAiSTi jIvoM ke sAta prakRtika jagazAna ke rahane 28, 27 aura 24 ye tIna sattAsthAna hote haiN| inameM se aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA vAlA jo jIva samyagmithyAtva ko prApta hotA hai, usake aTThAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai, kintu jisa mithyAdRSTi ne samyaktva kI udvalanA karake sattAIsa prakRtika sattAsthAna ko prApta kara liyA kintu abhI sampagmithyAtva kI udvalanA nahIM kI, vaha yadi mithyAtva se nivRtta hokara pariNAmoM ke nimitta se samyagmithyAtva guNasthAna ko prApta hotA hai to usa samyagmithyAdRSTi jIva 1 kSAyikasamyagdRSTInAM tvekaviMzatireva, kSAyika hi samyaktvaM saptakakSaye bhavati, saptakakSaye ca janturekaviMzatisatkarmeti / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 172 2 samyagmicyAdRSTi ke 27 prakRtika sattAsthAna hone ke mata kA ullekha digambara paramparA meM dekhane meM nahIM AyA hai| go. karmakAMDa meM vedakakAla kA nirdeza kiyA gayA hai, usa kAla meM koI bhI mithyAiSTi jIva vedaka samyaghaSTi yA samyagmidhyAhRSTi ho sakatA hai, para yaha kAla samyaksya kI udvalanA ke cAlU rahate hue nikala jAtA hai| ata: vahA~ 27 prakRtika sattA vAle ko na to vedaka samyaktva kI prApti batalAI hai aura na samyagmithyAdRSTi guNasthAna kii| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma abhya ?* ke sattAisa ki sattA hotA hai tathA samaSTi rahate hue jisane anantAnubandhI kI visaMyojanA kI hai, vaha yadi pariNAmavazAt samyagmithyAdRSTi guNasthAna ko prApta karatA hai to usake caubIsa prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai| aisA jIva cAroM gatiyoM meM pAyA jAtA hai| kyoMki cAroM gatiyoM kA samyagdRSTi jIva anantAnubandhI kI visaMyojanA karatA hai / 1 karmaprakRti meM kahA bhI hai "bagayA pajjattA timdi vi saMjoyaNe vijayaMti / karaNehi tIhi sahiyA naMtarakaraNaM javasamo vA // 2 arthAt cAroM gati ke paryApta jIva tIna karaNoM ko prApta hokara anantAnubaMdha kI visaMyojanA karate haiM, kintu inake anantAnubaMdhI kA antarakaraNa aura upazama nahIM hotA hai / yahA~ vizeSatA itanI hai ki avirata samyagdRSTi guNasthAna meM cAroM gati ke jIva, dezavirati meM tiryaMca aura manuSya jIva tathA sarvavirati meM kevala manuSya jIva anantAnubandhI catuSka ko visaMyojanA karate haiM / anantAnubaMdha kI bisaMyojanA karane ke bAda kitane hI jIva pariNAmoM ke vaMza se samyagmithyAtva guNasthAna ko bhI prApta hote haiM / jisase samyagmithyAdRSTi jIvoM ke caubIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai, yaha siddha huA / lekina avirata samyagdRSTi jIva ke sAta prakRtika udayasthAna rahate 28, 24, 23, 22 aura 21, ye pAMca sattAsthAna hote haiN| inameM se 20 1 yatazcatugaMtikA api samyadRSTayo'nantAnubaMdhino visaMyojayanti / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 172 2 karmaprakRti upa0 gA0 31 ph atra 'tinni vi' ti aviratA dezaviratAH sarvaviratA vA yathAyogamati / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 172 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa aura 24 prakRtika to upazama samyagdRSTi aura vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hote haiM, kintu yaha vizeSatA hai ki 24 prakRtika sattAsthAna, jisane anantAnubaMdhI catuSka kI visaMyojanA kara dI hai, usako hotA hai|' 23 aura 22 prakRtika sattAsthAna vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hI hote haiN| kyoMki ATha varSa yA isase adhika Ayu vAlA jo vedaka samyagdRSTi jIva kSapaNA ke liye udyata hotA hai, usake anantAnubaMdhI catuSka aura mithyAtva kA kSaya ho jAne para 23 prakRtika satAsthAna hotA hai aura phira usI ke samyagmithyAtva kA kSaya ho jAne para 22 prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha 22 prakRtika sattA vAlA jIva samyaktva prakRti kA kSaya karate samaya jaba usake antima bhAga meM rahatA hai aura kadAcit usane pahale parabhava sambandhI Ayu kA baMdha kara liyA ho to mara kara cAroM gatiyoM meM utpanna hotA hai / kahA bhI hai "paddhvago u maNUso niTTho ghausu vi gaIsu / ___ arthAt darzanamohanIya kI kSapaNA kA prArambha kevala manuSya hI karatA hai, kintu usakI samApti cAroM gatiyoM meM hotI hai| isa prakAra 22 prakRtika sattAsthAna cAroM gatiyoM meM prApta hotA hai kintu 21 prakRtika sattAsthAna kSAdhika samyagdRSTi jIva ko hI prApta hotA hai| kyoMki anantAnubaMdhI catuSka aura darzanamohatrika, ina sAta prakRtiyoM kA kSaya hone para hI kSAyika samyagdarzana hotA hai / isI prakAra ATha prakRtika udayasthAna ke rahate hue bhI samyagmidhyA---.1 navaramanantAnubandhivisaMyojanAnantaraM sA avamantacyA / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 172 2 sa ca dvAviMzatisatkarmA samyaktvaM kSapayan taccaramagrAse vartamAna: kazcit pUrvAyurukaH kAlamapi karoti, kAlaM ca kRtvA catasuNA gatInAmanyatamasyAM gatAtpadyate / --sapAtikA prakaraNa TokA, pRSTha 172 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha karmamanva 126 dRSTi aura avirata samyagdaSTi jIvoM ke kramazaH pUrvokta tIna aura pAMca sattAsthAna hote haiN| nau prakRtika udayasthAna ke rahate hue bhI isI prakAra jAnanA cAhiye, lekina itanI vizeSatA hai ki aviratoM ke nau prakRtika udayasthAna vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hI hotA hai aura vedaka samyagdRSTi jIvoM ke 28, 24, 23 aura 22 prakRtika, ye cAra sasAsthAna pAye jAte haiM, ata: yahAM bhI ukta cAra sattAsthAna hote haiM / satraha prakRtika baMdhasthAna sambandhI ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki samyagmithyAdRSTi ke 17 prakRtika eka baMdhasthAna aura 7, 8, 9 prakRtika ye tIna udayasthAna tathA 26, 27 aura 24 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / avirata sambandASTra meM upazama samvAdRSTi ke 15 prakRtika eka baMdhasthAna aura 6, 7, 8 prakRtika tIna uvayasthAna tathaH 28 aura 24 prakRtika do sattAsthAna hote haiN| kSAyika samyagdRSTi ke eka 17 prakRtika baMdhasthAna tathA 6,7 aura 8 prakRtika, ye tIna udaya sthAna tathA 21 prakRtika eka sattAsthAna hotA hai| vedaka samyagduSita ke 17 prakRtika eka baMdhasthAna tathA 7, 8 aura ha prakRtika tIna udaya rasthAna tathA 28, 24, 23 aura 22 prakRtika cAra sattAsthAna hote haiM saMveSa bhaMgoM kA pUrva meM nirdeza kiyA jA cukA hai, ata: yahAM kisa kitane baMdhAdi sthAna hote haiM, isakA nirdeza mAtra kiyA hai| teraha aura nau prakRtika baMdhasthAna ke rahate pAMca-pAMca sattAsthA hote haiM-'tera navagaMdhagesu paMceva taannaaii| ve pAMca sattAsthAna 28, 2' 23, 22 aura 21 prakRtika hote haiN| pahale teraha prakRtika baMdhasthAna sattAsthAnoM ko spaSTa karate haiN| teraha prakRtiyoM kA baMdha dezAviratoM ko hotA hai aura vezavira do prakAra ke hote haiM-tiyaMca aura manuSya / ' tithaMca dezaviratoM / 1 tatra trayodazabandhakA dezaviratA: te ca vidhA-tiyaco manuSyAzca / -sapAtikA prakaraNIkA, pR015 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 saptavikA prakaraNa unake cAroM hI udayasthAnoM meM 28 aura 24 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / 28 prakRtika sattAsthAna to upazama samyagdRSTi aura bevaka samyagdRSTi, ina donoM prakAra ke hI tiryaca dezaviratoM ke hotA hai / usameM bhI jo prathama samyaktva ko utpanna karane ke samaya hI dezanirasa kI jApta kara detA hai, basa dezavira ke samyaktva ke rahate hue 25 prakRtika sattAsthAna hotA hai / kyoMki antarakaraNa kAla meM vidyamAna koI bhI aupazamika samyagdRSTi jIva dezavirata ko prApta karatA hai aura koI manuSya sarvavirata ko bhI prApta karatA hai, aisA niyama hai| jaisAki zataka bRhaccUrNi meM kahA bhI hai samasammaddiTTI ansarakaraNe Thio koI vesabira koI emattApamattabhAvaM pi gaccha, sAsaravarNA puma na kimavi lahaI / arthAt antarakaraNa meM sthita koI upazama samyagdRSTi jIva dezavirati ko prApta hotA hai aura koI pramattasaMyama aura apramattabhAva ko bhI prApta hotA hai, parantu sAsAdana samyagdRSTi jIva inameM se kisI ko bhI prApta nahIM hotA hai| - isa prakAra upazama samprahRSTi jIva ko dezavirati guNasthAna kI prApti ke bAre meM batAyA ki vaha kaise prApta hotA hai / kintu vedaka samyaktva ke sAtha dezavirati hone meM koI vizeSa bAdhA nahIM hai / jisase dezavirati guNasthAna meM vedaka samyagdRSTi ke 28 prakRtika sattAsthAna bana hI jAtA hai / kintu 24 prakRtika sattAsthAna anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karane vAle tiryaMcoM ke hotA hai, aura ve vedaka samyagdRSTi hote haiN| kyoMki tiyaMcagati meM aupazamika samyagdRSTi ke 1 jayaghavalA TIkA meM svAmI kA nirdeza karate samaya cAroM gatiyoM ke jIvoM ko 24 prakRtika sattAsthAna kA svAmI batalAyA hai| isake anusAra pratyeka gati kA upazama samyagdRSTi jIva anantAnubandhI kI visaMyojanA kara sakatA hai| karmaprakRti ke upazamanA prakaraNa gA0 31 se bhI isI mata kI puSTi hotI hai| yahA~ cAroM gati ke jIvoM ko anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karane vAlA batAyA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 131 24 prakRtika sattAsthAna kI prApti saMbhava nahIM hai / ina do sattAsthAnoM ke atirikta tica dezavirata ke zeSa 23 Adi saba sattAsthAna nahIM hote haiM, kyoMki ve kSAyika samyavazva ko utpanna karane vAle jIvoM ke hI hote haiM aura tithaMca kSAyika samyagdarzana ko utpanna nahIM karate haiN| ise to kevala manuSya ho utpanna karate haiM / " teIsa prakRtika Adi sattAsthAna tiryaMcoM ke nahIM mAnane ko lekara jijJAsu prazna pUchatA hai MAR "jaya manuSyAH kSAyikasamyakramamutpAdya yathA sirdhapakhante tatharA tiraracI:pyekaviMzatiH prApyata eva tat kathamucyate zeSANi trayovidArayAdIni sarvANi na sambhavanti ? iti tad ayuktam, yataH kSAyikasamyaSTistirpazu na saMpadevardhAmuSkeTa madhye samutpate ke na ca tatra dezaviratiH, tababhAvAcca na trayozabandhakatvam atra trayodazbandhe sattAsthAnAni visyamAnAni tala eka vidhAtirapi trayodazabaje tiryakSu na prApyate / prazna--- yaha ThIka hai ki tiryaMcoM ke 23 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai, tathApi jaba manuSya kSAyika samyagdarzana ko utpanna karate hue yA utpana karake tiyaMcoM meM utpanna hote haiM taba ticoM ke bhI 22 aura 21 prakRtika sattAsthAna pAye jAte haiN| ataH yaha kahanA yukta nahIM hai ki tiryaMcoM ke 23 Adi prakRtika sattAsthAna nahIM hote haiN| uttara - yadyapi yaha ThIka hai ki kSAyika samyaktva ko utpanna karane bAlA 22 prakRtika sattA vAlA jIva yA kSAyika samyagdRSTi jIva mara kara tiryaMcoM meM utpala hotA hai, kintu yaha jIva saMsthAta varSa kI Ayu vAle tiryacoM meM utpanna na hokara asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tithaMcoM 1 zeSANi tu sarvApyapi trayoviMzatyAdIni sattAsthAnAni tirazcAM na sambhavanti tAni hi zrAmikasamyaktvamutpAdayataH prApyante na ca tiryacaH yAyika samyakasyamutpAdayati, kintu manuSyA eka | 3 - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 173 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa meM hI utpanna hotA hai aura unake deza virati nahIM hotI hai aura dezavirati ke na hone se unake teraha prakRtika baMSasthAna nahIM pAyA jAtA hai / parantu yahA~ teraha prakRtika baMSasthAna meM sattAsthAnoM kA vicAra kiyA jA rahA hai / ata: Upara jo yaha kahA gayA hai ki tiyaMtroM ke 23 Adi prakRtika sattAsthAna nahIM hote haiM, vaha 13 prakRtika baMdhasthAna kI apekSA se ThIka hI kahA gayA hai / cUNi meM bhI kahA hai-- egavIsA tirisane saMjayA'saMjaesu na saMbhavai / kahaM ?. bhaggA-saMjabAsA esu tiriksesu lAgasammaTThiI ME asalenamAsAueSu umajeSamA, tassa resavira msthi| arthAt-tiryaMca saMyatAsaMyatoM ke 21 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA, kyoMki kSAyika samyagdRSTi jIva saMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiyaMcoM meM utpanna nahIM hotA hai / asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiyaMcoM meM utpanna hotA hai, kintu vahA~ unake dezavirati nahIM hotI hai / isa prakAra se tiryaMcoM kI apekSA vicAra karane ke bAda aba manuSyoM ko apekSA vicAra karate haiN| ___ jo dezavirata manuSya haiM, unake pAMca prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| chaha prakRtika aura sAta prakRtika udayasthAna ke rahate pratyeka meM 28, 24, 23, 22 aura 21 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiM / ATha prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24, 23 aura 22 prakRtika ye cAra sattAsthAna hote haiN| udayasthAnagata prakRtiyoM ko dhyAna meM rakhane se inake kAraNoM kA nizcaya sugamatApUrvaka ho jAtA hai| arthAt jaise avirata samya. mhaSTi guNasthAna meM kathana kiyA gayA hai, vaise hI yahA~ bhI samajha lenA cAhime / ata: alaga se kAthana na karake kisa udayasthAna meM kitane sattAsthAna hote haiM, isakA sirpha saMketamAtra kiyA gayA hai / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrampa ___ nau prakRtika baMdhasthAna prabhattasaMyata aura apramattasaMyata jIvoM ke hotA hai| inake 4, 5, 6 aura 7 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| cAra prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| kyoMki yaha udayasthAna upazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi ko hI prApta hotA hai / pA~ca prakRtika aura yaha prakRtika udayasthAna ke rahate pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiN| kyoMki ye udayasthAna tInoM prakAra ke samyASTiyoM-aupazamika, mAyika aura vedaka ko saMbhava hai| kintu sAta prakRtika udayasthAna vedaka samyagdRSTiyoM ke saMbhava hone se yahA~ 21 prakRtika sattAsthAna saMbhava na hokara zeSa cAra hI sattAsthAna hote haiN|' . ___paMcAvaha uvihecha '-... tiSa aura cAra prakRtika baMdhasthAna meM chaha-chaha sattAsthAna hote haiN| arthAt pA~ca pratika baMdhasthAna ke chaha sattAsthAna haiM aura cAra prakRtika baMSasthAna ke bhI chaha sattAsthAna haiN| lekina donoM ke sattAsthAnoM kI prakRtiyoM kI saMkhyA meM antara hai jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| sarvaprathama pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke sattAsthAnoM ko batalAte haiN| pAMca prakRtika baMdhasthAna ke chaha sattAsthAnoM kI saMkhyA isa prakAra hai-28, 24, 21, 13, 12 aura 11 / ' inakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai 1 evaM navabaMdhakAnAmapi pramattA'pramattAnAM pratyeka catuSkodaye trINi trINi sattAsthAnAni, tadyayA----aSTAviMzati: caturvizatiH ekavizatizca / paMcakodaye SaTkodaye ca pratyeka paMca paMca sattAsthAnAni / saptodaye svekavizativarjAni zeSANi catvAri sattAsthAnAni yAcyAni / saptatikA prakaraNa TIzA, pR0 174 2 tatra paMcavidhe bandhe amUni, tabayA -aSTAviMzatiH caturvizati: ekaviMzatiH trayodaza dvAdaza ekAdaza ca / saptatikA prakaraNa TokA, pR0 174 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 saptatikA prakaraNa pAMca prakRtika baMdhasthAna upazamaNi aura kSapakaNi meM anivRttibAdara jIvoM ke puruSaveda ke baMdhakAla taka hotA hai aura puruSaveda ke baMdha ke samaya taka yaha nokaSAyoM kI sattA pAI jAtI hai, ataH pA~ca prakRtika baMghasthAna meM pApa Adi sattAsthAna nahIM pAye jAte haiN| aba rahe zeSa sattAsthAna' so upazamaNi kI apekSA yahA~ 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna pAye jAte haiN| 21 aura 24 prakRtika sattAsthAna to upazama samyagdRSTi ko upazamazreNi meM aura 21 prakRtika sattAsthAna kSAyika samyagdRSTi ko upazamapreNi meM pAyA jAtA hai| kSapakaNi meM bhI jaba taka ATha kaSAyoM kA kSaya nahIM hotA taba taka 21 prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai| arthAt upazamaNi kI apekSA 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / kina itanI vizeSatA hai ki 28 aura 25 prakRtika sattAsthAna to upazama samyagdRSTi jIva ko hI upazamazreNi meM hote haiM, kintu 21 prakRtika sattAsthAna kSAyika samyagdRSTi jIva ko upazamazreNi meM bhI hotA hai aura kSapakaNi meM bhI ATha kaSAyoM ke kSaya na hone taka pAyA jAtA hai|' 1 paMcAdIni tu sattAsthAnAni paMcaviSavandhe na prApyante, yata: paMcaviSabandhaH puruSavede badhyamAne mavati, sAyacca puruSavedasya baMghassAyat Sar3a nokaSAyAH santa eveti / -saptatikA prakaraNa Tokara, pR0 154 2 tatrASTAviMzatiH pravizatizcaupazamikasamyagraSTeruparAmaNyAm / ekavikSatirupazamaNyAM shaayiksmpghnntteH| --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 154 3 sapakaNyA punaraSTo kaSAyA pAvada na zrIyantra taavdekviNshtiH| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 174 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmaprAya ____ kSapaka zreNi meM 13, 12 aura 11 prakRtika sattAsthAna to hote hI haiM aura unake sAtha 21 prakRtika sattAsthAna ko aura milA dene para kSapakamiMga meM 51, 13, 12 aura pAra sattAsthAna hote haiN| ATha kaSAyoM ke kSaya na hone taka 21 prakRtika sasAsthAna hotA hai aura ATha kaSAyoM ke kSaya ho jAne para 13 prakRtika sattAsthAna / isameM se napu saka veda kA kSaya ho jAne para 12 prakRtika tathA bAraha prakRtika sattAsthAna meM se strIveda kA kSaya ho jAne para 11 prakRtika sattAsthAna hotA hai| isa prakAra pAMca prakRtika bandhasthAna meM 28, 24, 21, 13, 12 aura 11 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiN| aba cAra prakRtika andhasthAna ke chaha sattAsthAnoM ko spaSTa karate haiN| ____ cAra prakRtika bandhasthAna meM 28, 24, 21, 11, 5 aura 4 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiN|' cAra prakRtika bandhasthAna bhI upazamazreNi aura kSapakavaNi donoM meM hotA hai| upazamazceNi meM pAye jAne vAle 28, 24 aura 21 prakRtika sattAsthAnoM kA pahale jo spaSTIkaraNa kiyA gayA, vaisA yahA~ bhI samajha lenA cAhie / aba rahA kSapakaveNi kA vicAra, so usake liye yaha niyama hai ki jo jIva napuMsakaveva ke udaya ke sAtha kSapakaNi para car3hatA hai, vaha napusakaveda aura strIveda kA kSaya eka sAtha karatA hai aura isake sAtha hI puruSaveda kA bandhaviccheda ho jAtA hai| tadanantara isake puruSaveda aura hAsyAdi SaTka kA eka sAtha kSaya hotA hai / yadi koI jIva strIveda ke udaya 1 caturvidhabandhe punaramuni SaT sattAsthAnAni, tapathA-aSTAviMzatiH, caturviMzatiH ekaviMzatiH, ekAdaza, paMca, catasraH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pra. 174 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 saptatikA prakaraNa ke sAtha kSapakaNi para car3hatA hai to vaha jIva pahale napuMsaka veda kA kSaya karatA hai, tadanantara antarmuhUrta kAla meM stroveda kA kSaya karatA hai, phira puruSaveda aura hAsyAdi SaTka kA eka sAtha kSaya hotA hai / kintu isake bhI strIveda kI kSapaNA ke samaya puruSaveda kA baMda ho jAtA hai| isa prakAra strIveda aura napuMsaka veda ke udaya se kSapakazreNi para bar3he hue jIva ke yA to strIveda kI kSapayA ke antima samaya meM yA strIveda aura napuMsakaveda kI kSapaNA ke aMtima samaya meM puruSaveda kA andhaviccheda ho jAtA hai, jisase isa jIva ke cAra prakRtika baMdhasthAna meM veda ke udaya ke binA eka prakRti kA udaya rahate gyAraha prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai tathA yaha jIva puruSaveda aura hAsyAdi SaTuka kA kSaya eka sAtha karatA hai| ataH isake pA~ca prakRtika sattAsthAna prApta na hokara cAra prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai| kintu jo jIva puruSaveda ke udaya se kSapakazreNi para car3hatA hai, usake chaha nokaSAyoM ke kSaya hone ke samaya hI puruSaveda kA baMdhaviccheda hotA hai, jisase usake cAra prakRtika baMSasthAna meM gyAraha prakRtika sasAsthAna nahIM hotA kintu pAMca prakRtikaM sattAsthAna prApta hotA hai| isake yaha sattAsthAna do samaya kama do AvalI kAla taka rahakara, anantara antarmuhUrta kAla taka cAra prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai / 1 1 kaSAyaprAbhUta kI cUrNi meM pAMca prakRtika sattAsthAna kA jabhya aura utkRSTa donoM prakAra kA kAla eka samaya kama vo Ayalo pramANa batalAyA hai "paMca vittio ke viciraM kAlAdo ? jahaSNukkastreNa do mAvaliyAo samayugAo / / " Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrampa isa prakAra cAra prakRtika baMdhasthAna meM 28, 24, 21, 11, 5 aura 4 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiM, yaha siddha huA 1' tIna, do aura eka prakRtika baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM-'sesesu jANa paMceva patteyaM patteyaM / jinakA spaSTIkaraNa karate haiN| tIna prakRtika baMdhasthAna ke pAMca sattAsthAna isa prakAra hai-28, 24, 21, 4 aura 3 prkRtik| yaha to sarvatra sunizcita hai ki upazamazreNi kI apekSA pratyeka baMdhasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika sattAsthAna hote haiM, ataH zeSa rahe 4 aura 3 prakRtika sattAsthAna kSapaka zreNi kI apekSA samajhanA caahiye| ata: aba kSapakaNi kI apekSA yahA~ vicAra karanA hai| isa sambandha meM aisA niyama hai ki saMjvalana koSa kI prathama sthiti eka AvalikA pramANa zeSa rahane para baMgha, udaya aura udIraNA, ina tInoM kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai aura tadanantara tIna prakRtika baMdha hotA hai, kintu usa samaya saMjvalana koSa ke eka AvalikA pramANa sthitigata dalika ko aura do samaya kama do AvalI pramANa samayaprabana ko chor3akara anya sabakA kSaya ho jAtA hai / yadyapi yaha bhI do samaya kama do AvalI pramANa kAla ke dvArA kSaya ko prApta 1 go0 karmakAMDa gA0 363 meM pAra prakRtika baMSasthAna meM do prakRtika maura eka prakRtika ye do udayasthAna tathA 28, 24, 21, 13, 12, 11, 2 aura prakRtika, ye pATha sattAsthAna batalAye hai / isakA kAraNa batAte hue gA0 484 meM likhA hai ki jo jIva strIveva napusaphaveda ke sAya ANi para bar3hatA hai, usake strIveda yA napuMsaka veda ke udaya ke viparama samaya meM puruSaveda kA paMdhaviccheda ho jAtA hai / isI kAraNa karmakAra meM cAra prakRtika saMghasthAna ke samaya 13 aura 12 prakRtika, ye do sattAsmAna aura batAye haiN| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 saptatikA prakaraNa hogA kintu jaba taka kSaya nahIM huA taba taka tIna prakRtika baMdhasthAna meM cAra prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai aura isake kSaya ho jAne para tIna prakRtika baMdhasthAna meM tIna prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai, o antarmuhUrta kAla taka rahatA hai| isa prakAra tIna prakRtika baMdhasthAna meM 28, 24, 21, 4 aura 3 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiN| dviprakRtika baMdhasthAna meM pAMca sattAsthAna isa prakAra haiM-28, 24, 21, 3 aura 2 prakRtika / saMjvalana mAna ko bhI isI prakAra prathama sthiti eka AvalI pramANa zeSa rahane para baMdha, udaya aura udIraNA, ina tInoM kA eka sAtha viccheda ho mAtA hai, usa samaya do prakRtika baMdhasthAna prApta hotA hai, para usa samaya saMjyalana mAna ke eka AvalI pramANa prathama sthitigata dalika ko aura do samaya kama do mAvalI pramANa samayaprabaddha ko chor3akara anya saba kA kSaya ho jAtA hai| yadyapi vaha zeSa satkarma do samaya kama do AvalI pramANa kAla' ke dvArA kSaya ko prApta hogA kintu jaba taka isakA kSaya nahIM huA, taba taka do prakRtika baMdhasthAna meM tIna prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai| pazcAt isake kSaya ho jAne para do prakatika baMdhasthAna meM do prakRtika sattAsthAna hotA hai / isakA kAla antamuharta pramANa hai| isa prakAra do prakRtika baMdhasthAna meM 28, 24, 21, 3 aura 2 prakRtika, ye pAMca sasAsthAna hote haiN| eka prakRtika baMdhasthAna meM hone vAle pA~ca sattAsthAna isa prakAra haiM-28, 24, 21, 2 aura 1 prakRtika / inameM se 28, 24 aura 21 prakRtika sattAsthAna to upazamaNi kI apekSA samajha lenA caahiye| zeSa 2 aura 1 prakRtika sattAsthAnoM kA vivaraNa isa prakAra hai ki isI taraha saMjvalana mAyA kI prathama sthiti eka AvalI pramANa zeSa rahane para baMdha, udaya aura udIraNA kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai aura Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmapranya 136 usake bAda eka prakRtika baMdha hotA hai, parantu usa samaya saMjvalana mAyA ke eka AvalI pramANa prathama sthitigata dalika ko aura do samaya kama do AvalI pramANa samayaprabaddha ko chor3akara zeSa sabakA kSaya ho jAtA hai| yadyapi yaha zeSa satkarma bhI do samaya kama do AvalI pramANa kAla ke dvArA kSaya ko prApta hogA, kintu jaba taka isakA kSaya nahIM huA taba taka eka prakRtika baMSasthAna meM do prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai| pazcAt isakA kSaya ho jAne para eka prakRtika baMdhasthAna meM sirpha eka saMjvalana lobha kI sattA rahatI hai| isa prakAra eka prakRtika baMdhasthAna meM 28, 24, 21, 2 aura 1 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiM / aba baMdha ke abhAva meM bhI vidyamAna sattAsthAnoM kA mithAna karate haiM / isa liye gAnA meM kahA gayA hai...'battAriya baMdhavocchae'- arthAt baMdha ke abhAva meM cAra sattAsthAna hote haiN| ve cAra sattAsthAna isa prakAra haiM-28, 24, 21 aura 1 prakRtika / baMdha kA abhAva dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM hotA hai / jo upazamazreNi para car3hakara sUkSmasaMparAya muNasthAna ko prApta hotA hai, yadyapi usako mohanIya karma kA baMdha to nahIM hotA, kintu usake 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna saMbhava haiM tathA jo kSapakazreNi para ArohaNa karake sUkSmasaMparAya guNasthAna ko prApta karatA hai, usake saMjvalana lobha kI sattA pAI jAtI hai| isIliye baMdha ke abhAva meM 28, 24, 21 aura 1 prakRtika, ye cAra sattAsthAna mAne jAte haiN|' isa prakAra se mohanIya karma ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA nirdeza kiyA gyaa| unake samasta vivaraNa kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1 bandhAmAbe sUkSmasamparAyaguNasthAne catvAri sattAsthAnAni tadyapA-aSTAviMzatiH caturvizati; ekaviMzatiH ekA pa / tavAdyAni trINi prAgiyopazamazregyAm / ekA tu saMjvalanalomarUpA prakRti: kSapAtha payAm / saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 14 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muNabaSasthAna sthAna udayasyAna / cauvIsI udayabhaMga jor3a joDa m` sm` m mdd mly >> 3-4 17 / 2 . udayapada 1 udaya padavRnda saMsthA sattAsthAna jor3a! : jor3a 28 28, 27, 26 648 28, 27, 26 240 3 / 28, 27, 26 | 165 | 28 32 384 768 / 28 | 3 | 28, 24, 21 6 28, 27, 24, 23, 22, 21 1086 28.27,24,23,22,21 [ 5 28,27,24,23,22 3 / 28, 24, 21 431248 5 28,24,23,22,21 5 28,24,23,22,21 | 28, 24, 23, 22 28, 24, 21 6 5 28,24,23,22,21 28,24,23,22,21 4 28, 24. 23, 22 884 48 5 / 13 / w lm '`d 2 / saptatikA prakaraNa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa- dhasthAna| sthAna SaSTha karmapagpa udayabhaMga sattAsthAna bhaMga udayaspAna | caubIsI jor3a| | jor3a " 24 .24 E-xxxx _xxxxx xxxxx 1 udaya padaudayapada saMkhyA jodd'| | jor3a 6 |6 3 5 XXXXX XXXXX . llh lh 28,24,21,13,12,11 28, 24, 21, 11, 5,4 28, 24, 21, 4,3 28, 24, 21, 3,2 1 28, 24, 21, 2,1 mh .. YX x | 1 4 / 28, 24, 21, 1 x Xxx ix ! 3 / 28, 24, 21 25 / / 2ERE noTa--vina AcAryoM kA mata hai ki cAra prakRtika baMdhasthAna meM do aura eka prakRtika udayasthAna hotA hai, unake mata se 12 udayapada aura 24 udayapadavRnda bar3hakara unakI saMkhyA krama se 165 aura 6671 ho jAtI hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 saptatikA prakaraNa aba mohanIya karma ke kathana kA upasaMhAra karake nAmakarma ko kahane kI pratijJA karate haiM / dasanavapannarasAI baMdhovasantapayariThANAI / bhaNiyAI mohaNijje itto nAmaM paraM vockhaM // 23 // ' ghoya mANvArtha -- vasana vapaznarasAI- dasa, nau aura pandraha, santapayaThANA, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAna, bhaniyA kahe, mohaNije mohanIya karma ke, iso - isase, nAma-nAmakarma ke paraM Age vocchaM kahate haiM / gArtha - mohanIya karma ke baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAna kramazaH dasa, nau aura pandraha khe| aba Age nAmakarma kA kathana karate haiN| vivIdhArtha - mohanIya karma ke bandha, udaya aura sattAsthAnoM ke kathana kA upasaMhAra karate hue gAthA meM saMketa kiyA gayA hai ki mohanIya karma ke baMdhasthAnaM dasa, udayasthAna no aura sattAsthAna pandraha hote haiN| jinameM aura jinake saMbaMdha bhaMgoM kA kathana kiyA jA cukA hai / aba Age kI gAthA se nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA ke saMvedha bhaMgoM kA kathana prArambha karate haiM / gAmakarma sabase pahale nAmakarma ke baMdhasthAnoM kA nirdeza karate haiM-tevIsa paNNavosA chaThavIsA aTTavIsa guNatosA / tIse gatIsa mekkaM baMdhadvANANi nAmassa ||24|| tulanA kIjie-- vaNavaNNarasAI gaMdhodaya sattapayaDiThANANi / bhaNidANi mohaNije etI pAmaM paraM vocchaM // 2 tulanA kIjie -- gau0 karmakAMDa 518 (ka) jAmasta kammassa aTTha dvANANi ekkasIsAe tIsAe eguNatI sAe aTTavIsAra chabbIsAe paNuvIsAe tebIsAe ekikasse dvANaM cedi / jIva0 0 0 0 60 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha __ .zamA-sevIsa-teIsa, paNavIsA-paccIsa, chabbIsA--- chabbIsa, maTThabIsa-aTThAIsa, gugatIsA- unasIsa, tIsegatIsaMtIsa, ikatIsa, eka-eka, baMbANANi-baMdhasthAna, pAmassanAmakarma ke| gAyArtha -nAmakarma ka teIsa, paccAsa, chabbIsa, aTThAIsa, unatIsa, tIsa, ikatIsa aura eka prakRtika, ye ATha baMdhasthAna hote haiN| vizeSArSa-gAthA meM nAmakarma ke ATha baMdhasthAna hone ke sAtha-sAtha ve sthAna kitane prakRtika saMkhyA vAle haiM, isakA saMketa kiyA gayA hai ki ve baMdhasthAna 1. teIsa prakRtika, 2. paccIsa prakRtika, 3. chabbIsa prakRtika, 4. aTThAIsa prakRtika, 5. unatIsa prakRtika, 6. tIsa prakatika, 7. ikatIsa prakRtika aura 8. eka prakRtika haiN| vaise to nAmakarma kI uttara prakRtiyA~ tirAnave haiN| kintu ina sabakA eka sAtha kisI bhI jIva ko baMdha nahIM hotA hai, ataeva unameM se kitanI prakRtiyoM kA eka sAtha baMdha hotA hai, isakA vicAra ATha baMdhasthAnoM ke dvArA kiyA gayA hai| inameM bhI koI tiryaMcagati ke, koI manuSyagati ke, koI devagati ke aura koI narakagati ke yogya baMdhasthAna haiM aura isameM bhI inake aneka avAntara bheda ho jAte haiN| jisase ina avAntara bhedoM ke sAtha unakA vicAra yahA~ karate haiN| tiyaMcagati meM ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIva hote haiN| () tevIsA pamuSIsA vIsA aTTapIsa guNatIsA / tIsegatIsa emo ghaTANA nAmeTa // -paMca saptatikA, nA 55 (ma) sevIsaM paNavIsaM mIsaM aTTapIsamugatIsaM / tIsekkasIsamevaM erako baMdho duse himmi / -pokarmakAMDa pA0 521 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatrikA prakaraNa tiryaMcagati ke yogya baMdha karane vAle jIvoM ke sAmAnya se 23, 25, 26, 29 aura 30 prakRtika pAMca baMdhasthAna hote haiN| unameM se bhI ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke 23, 25 aura 26 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna hote haiM / / unameM se 23 prakRsika baMdhasthAna meM tiryacagati, tithaMcAnupUrvI, ekendriya jAti, audArika zarIra, tejasa' zarIra, kArmaNa zarIra, huMDasaMsthAna, varNa, rasa, gaMdha, sparza, agurulaghu, upaghAta nAma, sthAvara nAma, sUkSma aura bAdara meM se koI eka, aparyApta nAma, pratyeka aura sAdhAraNa inameM se koI eka, sthira, azubha, subhaMga, janAdeya, ayaza.photi aura nirmANa, ina teIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| ina teIsa prakRtiyoM ke samudAya ko teIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiM aura yaha baMdhasthAna aparyApta ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyA dRSTi tiryaca aura manuSya ko hotA hai| yahA~ cAra bhaMga prApta hote haiN| Upara batAyA hai ki bAdara aura mUkSma meM se kisI eka kA tathA pratyeka aura sAdhAraNa meM se kisI eka kA baMdha hotA hai / ata: yadi kisI ne eka bAra bAdara ke sAtha pratyeka kA aura dUsarI bAra bAdara ke sAtha sAdhAraNa kA baMdha kiyaa| isI 1---(ka) tatra tiryaggatiprAyogya banataH sAmAnyena paMca maSasthAnAni, tadyathA trayoviMzati: paMcavizati: pavizati: ekonatrizat trizat / -saptatikA prasAraNa TIkA, pR0 155 (sa)tiriktagaviNAmAe paMcAcANi sIsAe egUgatIsAe chavIsAe paNuvIsAe sevIsAe ThANaM cevi / ---jI05,810.063 2 tatrApye kendriyaprAyogyaM banatastrINi bandhasmAnAni, tadyathA--prayovipatiH * paMcaviMzatiH patriSatiH / saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 175 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha janma prakAra kisI ne eka bAra sUkSma ke sAtha sAdhAraNa kA baMdha kiyA aura dUsarI bAra sUkSma ke sAtha pratyeka kA baMdha kiyA to isa prakAra teIsa prakRtika baMdhasthAna meM cAra bhaMga ho jAte haiM / 1 P paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM tiyaMcagati tiryaMcAnupUrvI ekendriya jAti, audArikazarIra, tejasazarIra, kArmaNazarIra, iMDasaMsthAna, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, sthAvara, bAdara aura sUkSma meM se koI eka paryApta, pratyeka aura sAdhAraNa meM se koI eka sthira aura asthira meM se koI eka zubha aura azubha meM se koI eka yatraHkIti aura agazaHkIti meM se koI eka, dubhaMga, anAdeya aura nirmANa ina paccIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / ina paccIsa prakRtiyoM ke samudAya ko eka paccIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiN| yaha baMdhasthAna paryApta ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi tithaMca manuSya aura deva ke hotA hai| isa baMdhasthAna meM bIsa bhaMga hote haiN| ve isa prakAra haiM-jaba koI jIva bAdara, paryApta aura pratyeka kA baMdha karatA hai, taba usake sthira aura asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA tathA zakIrti aura ayaza: kIrti meM se kisI eka kA baMdha hone ke kAraNa ATha bhaMga hote haiM tathA jaba koI jIva vAdara, paryApta aura sAdhAraNa kA baMdha karatA hai, taba usake yazaHkIti kA vaMdha na hokara ayazaHkIrti kAhI baMdha hotA hai no sumatigeNa jasaM aura aparyApta ina tIna meM se kisI yazaHkIrti kA baMdha nahIM hotA hai / ayazaHkIrti ke nimitta se banane arthAt sUkSma, sAdhAraNa eka kA bhI baMdha hote samaya jisase yahA~ yazaHkIrti aura Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa vAle bhaMga saMbhava nahIM haiN| aba rahe sthira asthira aura zubha-azubha, ye do yugala / so ina kA vikalpa se baMdha saMbhava hai yAnI sthira ke sAtha eka bAra zubha kA, eka bAra azubha kA tathA isI prakAra asthira ke sAtha bhI eka bAra zubha nA tathA eka bAra azubha kA dhaMdha saMbhava hai, ata. yahA~ kula cAra bhaMga hote haiM / jana koI jItra jhA aura paryApta kA baMdha karatA hai, laba upake yavaHvIti aura ayaza:oti inameM se eka ayazaHkIta kAhI baMdha hotA hai kintu pratyeka aura sAdhAraNa meM se kisI eka kA, sthira aura asthira meM se kisI eka kA tathA zubha aura azubha meM se kisI eka kA baMdha hone ke kAraNa ATha bhaMga hote haiN| isa prakAra paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM 8-4+8=20 bhaMga hote haiN| chabbIsa prakRtiyoM ke samudAya ko chabbIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiN| yaha baMdhasthAna paryApta aura bAdara ekendriya ke yogya prakR. tiyoM kA Atapa aura udyota meM se kisI eka prakRti ke sAtha baMdha karane vAle mizyA dRSTi niryaca, ganapya aura deva ko hotA hai / chabbIsa prakRtika baMdhasthAna meM grahaNa kI gaI pratiyAM isa prakAra haiM-niyaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya gAti, audArika zarIra, tejasa, kArmaNa zarIra, huMDasaMsthAna, barNacanuNa., agRhaladha, parAghAta, upaghAta, uncha - vAsa, sthAvara, AtApa aura udyAna meM se koI etrA, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM meM koI eka, gRbha aura azubha meM se koI eka, dubhaMga, anAdeya, yaza kIni aura ayAH kIti meM koI eka tathA nirmANa / isa baMdhasthAna meM solaha bhaMga hote haiN| ye bhaMga Atapa aura udyola meM se kisI eka prakRti kA, sthira aura asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA tathA yazaHkIti aura ayaza kIrti meM se kisI eka kA baMdha hone ke kAraNa banate haiM / Atapa aura udyota Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmapanya 147 ke sAtha sukSma aura sAdhAraNa kA baMdha nahIM hotA hai / isaliye yahA~ sUkSma aura sAdhAraNa ke nimitta se prApta hone vAle bhaMga nahIM kahe gaye haiN| isa prakAra ekendriya prAyogya 23, 25 aura 26 prakRtika, ina tIna 'baMdhasthAnoM ke kunna bhaMga 4+20.16 =40 hote haiN| kahA bhI hai cattAri bIsa solasa bhaMgA egidiyANa cattAlA / arthAt . ekendriya sambandhI 23 prakRtika baMdhasthAna ke cAra, 25 prakRtika baMdhasthAna ke bIsa aura 26 prakRtika baMdhasthAna ke solaha bhaMga hote haiM / ye saba milakara cAlIrA ho jAte haiM / ekendriya prAyogya baMdhasthAnoM kA kathana karane ke anantara hIndriyoM ke baMdhasthAnoM ko batalAte haiN| dvIndriya ke yogya prakRtiyoM ko bAMdhane vAle jIva ke 25, 26 aura 30 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna hote haiN| ____ jinakA vivaraNa isa prakAra hai---pacIsa prakRtiyoM ke samudAya rUpa baMdhasthAna ko paccIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiN| isa sthAna ke baMdhaka aparyApta vIndriya ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAle mithyAvRSTi manuSya aura tiyaM ca hote haiN| paccIsa prakRtiyoM ke baMdhasthAna kI prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM___ tithaMcagati, tithaMcAnumUrtI, dvIndriya jAti, audArika zarIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, huMisaMsthAna, sevAtaM saMhanana, audArika aMgopAMma, varNacatuSka, agurulaghu, upadhAta, basa, bAdara, aparyApta, pratyeka, asthira, azubha, durbhaga, anAdeya, ayaza:kauti aura nirmANa / yahA~ aparyApta prakRti ke sAtha kevala azubha prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai zubha prakRtiyoM kA nahIM, jisase eka hI bhaMga hotA hai / 1 dvIndriyaprAyogya baghnato baMdhasthAnAni trINi, tadyathA---paMcaviMzatiH ekona trizana vizam / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 17 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatikA saphara ukta paccIsa prakRtiyoM meM se aparyApta ko kama karake parAdhAta, ucchavAsa, aprazasta vihAyogati, paryApta aura duHsvara, ina patra prakRtiyAM ko milA dene para unatIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai / unatIsa prakRtiyoM kA kathana isa prakAra karanA cAhiye-tiryacagati, tiyaMcAnupUrvI, dvIndriya jAti, audArika zarIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, audArika aMgopAMga, daMDasaMsthAna, sevA saMhanana, varNacatuSka, agurulaghu, parAghAta, upaghAta, ucchavAsa, aprazarata bihAyogati, zrasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se koI eka zubha aura azubha meM se koI eka durmaMga, duHsvara, anAdeya, yazaHkIrti aura ayazaHkIti meM se koI eka nirmANa / ye unatIsa prakRtiyA~ unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM hotI haiN| yaha baMdhasthAna paryApta dvIndriya ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAle mithyAdRSTi jIva ko hotA hai / 145. 2 isa baMdhasthAna meM sthira asthira zubha-azubha aura yazaH kIrti ayaza:kIrti, ina tInoM yugaloM meM se pratyeka prakRti kA vikalpa se baMdha hotA hai, ataH ATha bhaGga prApta hote haiN| ina unatIsa prakRtiyoM meM ucona prakRti ko milA dene para tIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| isa sthAna ko bhI paryApta dvIndriya ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAlA midhyAdRSTi ho bAMdhatA hai| yahA~ bhI ATha bhaGga hote haiM / isa prakAra 18+6= 17 bhaGga hote haiM / trIndriya aura caturindriya ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAle mithyAdRSTi jIva ke bhI pUrvokta prakAra se tIna-tIna baMdhasthAna hote haiN| lekina itanI vizeSatA samajhanA cAhie ki zrIndriya ke yogya prakRtiyoM meM trIndriya aura caturindriya ke yogya prakRtiyoM meM canurindriya jAti kahanA cAhie / bhaGga bhI pratyeka ke sabaha satraha haiM, arthAt zrIdriya ke satraha aura caturindriya ke satraha bhaGga hote haiM / isa prakAra se vikalatrika ke ikyAvana bhaGga hote haiN| kahA bhI hai Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha ve ega aTu DiladiyANa igavaNa tivhaM pi / arthAt - vikalatrayoM meM se pratyeka meM baMdhane vAle jo 25, 21 aura 30 prakRtika baMdhasthAna haiM, unameM se pratyeka meM kramaza: eka, ATha aura ATha bhaMga hote haiM tathA tInoM ke milAkara kula ikyAvana bhaMga hote haiN| aba taka ekendriya se lekara caturindriya taka ke tiryaMcagati ke baMdhasthAnoM kA kathana kiyA gyaa| aba tiryaMcagati paMcendriya ke yogya baMdhasthAnoM ko batalAte haiM / tiryacagati paMcendriya ke yogya prakRtiyoM kA bandha karane vAle jIva ke 25, 26 aura 30 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna hote haiM / inameM se 25. prakRtika baMdhasthAna to vahI hai jo dvondriya ke yogya paccIsa prakRtika baMdhasthAna batalA Aye haiN| kintu vahAM jo dvIndriyajAti kahI hai usake sthAna para paMcendriya jAti kahanA cAhiye / yahA~ eka bhaMga hotA hai| unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM unatIsa prakRtiyAM isa prakAra haitiyaMcagati, ticAnupUrvI, paMcendriyajAti, audAvizarIra, audArika aMgopAMga, taijasazarIra, kArmaNazarIra, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, chaha saMhananoM meM se koI eka saMhanana, varNacaturaka agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, prazasta aura aprazasta vihAyogati meM se koI eka, basa, bAdara, paryApta pratyeka sthira aura asthira meM se koI " t 1 eka zubha aura azubha meM se koI eka subhaga aura dubhaMga meM se koI eka, musvara aura duHsvara meM se koI eka, Adeya anAdeya meM se koI eka, yazaHkIrti-ayazaHkIti meM se koI eka tathA nirmANa / yaha baMdhasthAna paryApta tica paMcendriya ke yogya prakRtiyoM ko bAMghane vAle cAroM gati 1 tiryaggatipaMcendriyAyogya bandhatastrINi baMdhasthAnAni tadyathA paMcavizani ekonatriMzat trizat / - saptakA prakaraNa TokA, pu0 177 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. saptatikA prakaraNa ke mithyAdRSTi jIva ko honA hai| yadi isa baMdhasthAna kA baMdhaka sAsAdana samyagdRSTi hotA hai to usake Adi ke pA~ca saMhananoM meM se kisI eka saMhanana kA tathA Adi ke pAMca saMsthAnoM meM se kisI eka saMsthAna kA baMdha hotA hai| kyoMki huNDasaMsthAna aura sebAla saMhanana ko sAsAdana samyagdRSTi jIva nahIM bAMdhatA hai huMDaM asaMpataM va sAsaNI ma baMdhai / __ arthAt- sAsAdana mamyagdRSTi jIva huMDasaMsthAna aura asaMzAptasaMhanana ko nahIM bA~dhatA hai| ___ isa unatIsa prakRtika dhasthAna meM sAmAnya se chaha saMsthAnoM meM se kisI eka saMsthAna kA, chaha saMhananI meM se kisI eka saMhanana kA, prazasta aura aprazasta vihAyogAMta meM se kisI eka vihAyogati kA, sthira aura asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA, subhaga aura durbhaga meM se kisI eka kA, susvara aura duHsvara meM se kisI eka kA, Adeya aura anAdeya meM se kisI eka kA, yaza:koti aura ayaza:kIti meM se kisI eka kA baMdha hotA hai| ata: ina saba saMkhyAoM ko guNita kara dene para--6x642424242x2x2 X284605 bhaMga prApta hote haiN| isa sthAna kA baMdhaka sAsAdana samyagdRSTi bhI hotA hai, kintu usake pA~ca saMhanana aura pA~ca saMsthAna kA baMdha hotA hai, isaliye usake 54542x2x2x2x24242-3200 bhaMga prApta hote haiM / kintu inakA antarbhAva pUrvokta bhaMgoM meM hI ho jAne se inheM alaga se nahIM ginAyA hai| ukta unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM eka udyota prakRti ko milA dene para tIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| jisa prakAra unatIsa prakatika baMdhasthAna meM mithyAdaSTi aura sAsAdana samyagdRSTi kI apekSA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 151 vizeSatA hai, usI prakAra vahA~ bhI vahI vizeSatA samajhanA cAhiye / yahA~ bhI sAmAnya se gaMga hote haiM--- 'gupatIle tI biya maMgA aThThAhiyA chyAlayA / paMcidiyatirijoge patroMse baMdhi bhaMgako || arthAt - paMcendriya tiryatra ke yoga unatIsa aura tIsa prakRtika baMdhasthAna meM 4608 aura 4608 aura pIsa prakRtika baMsthAna meM eka bhaMga hotA hai| isa prakAra paMcendriya niyaMtra ke yoga tInoM bandhasthAnoM ke kula bhaMga 4608 | 4608 - 16217 hote haiM / paMcendriya tirtha ke ukta 9213 bhaMgoM meM ekendriya ke yogya yaMtrasthAnoM ke 40, hIndrita ke yogya thAnoM ke zrI ke yogya baMdhasthAnoM ke 17 aura caturindriya ke loga baMdhasthAnoM ke 17 bhaMga milAne para ticagati rAmyanvI baMdhasthAnoM ke kugna bhaMga 9217:40 +17/17+176348 hote haiM / isa prakAra se cipati yogya baMdhasthAnoM aura unake bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba manuSyagati ke baMdhasthAnoM aura unake bhaMgoM kA kathana karate haiM / manuSyagati ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAle jIvoM ke 25, 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAna hote haiM / " paccIsa prakRtika baMdhasthAna vahI hai jo aparyApta dvIndriya ke yogya baMdha karane vAle jIvoM ko batalAyA hai / kintu itanI vizeSatA samajhanA 1 1 (ka) manuSyagati prAyogya banatastrINi baMdasthAnAni tadyathA - pacavizatiH ekonatriMzat trizal - saptatikA prakaraNa TokA, pR0 178 (kha) madAnAe tiSNi dvAgANi dIkhAe eguNatIsAra paNuvInAe NaM cedi / -jo0 0 dvA0, sUtra 84 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 satAMtakA prakaraNa cAhiye ki yahA~ tiryaMcati, liyaMcAnupUvIM aura dvIndriya ke sthAna para manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura paMcendriya kahanA cAhiye / ___ unatIsa prakRtika baMdhasthAna tIna prakAra kA hai--eka mithyA dRSTi kI apekSA se, dUsarA sAsAdana samyagdRSTi kI apekSA se aura tIsarA samyamithyAdRSTi yA avirata samyagdaSTi kI apekSA se| inameM se mithyAdRSTi aura sAsAdana samyagdRSTi ke tiyaMcaprAyogya unatIsa prakRtika baMdhasthAna batAyA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI samajha lenA cAhiye, kintu yahA~ tirya cagatiprAyogya prakRtiyoM ke badale manuSya gati ke yogya prakRtiyoM ko milA denA cAhiye / tIsare prakAra ke unatIsa praRtika baMdhasthAna meM manuSyagati, manuSyAnupUrvI, pacendriya jAti, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, taMjasa zarIra, kAbhaNa zarIra, samacaturastra saMsthAna, bajraRSabhanArAca saMhanana, varNacatuSka, aguruladhu, upaghAta, parAghAta', ucchavAsa, prazasta vihAyogati, sa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se koI eka, zubha aura azubha meM se koI eka, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIti aura ayazaHkIti meM se koI eka tathA nirmANa, ina unatIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| ina tInoM prakAra ke unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAmAnya se 4608 bhaMga hote haiN| yadyapi guNasthAna ke bheda se yahA~ bhamoM meM bheda ho jAtA hai, kintu guNasthAna bheda kI vivakSA na karake yahA~ 4608 bhaMga kahe gaye haiM / ukta unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM tIrthaMkara nAma ko milA dene para tIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| isa baMdhasthAna meM sthira aura 1 ekonatriMzat tridhA---ekA mithyAdRSTIn baMdhakAnAzritya veditacyA, dvitIyA sAsAdanAn, tRtIyA samyagmithyAdRSTIn aviratasamyagdRSTIn vA / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0.178 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T SaNya karma grantha 153 asthira meM se kisI eka kA zubha aura azubha meM se kisI eka kA tathA yazaHkIrti aura ayazaH kIrti meM se kisI eka kA baMdha hone se ina saba saMkhyAoM ko guNita karane para 2x2x2=8 bhaMga prApta hote haiM / arthAt tIsa prakRtika baMdhasthAna ke ATha bhaMga hote haiM / isa prakAra manuSyagati ke yogya 25 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAnoM meM kula bhaMga 1+460884617 hote haiM vIsamma ekako chAyAlAyA aDasara gutI / maNUtIle u sabhye chAyAlasamA u satarA // arthAta - manuSyagati ke yogya paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM eka, unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM 4608 aura tIsa prakRtika baMdhasthAna meM 8 bhaMga hote haiN| ye kula bhaMga 4617 hote haiM / aba devagati yogya baMghasthAnoM kA kathana karate haiN| devagati ke yogya prakRtiyoM ke baMdhaka jIvoM ke 28, 26, 30 aura 31 prakRtika, ye cAra baMdhasthAna hote haiM / " aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna meM - devagati, devAnupUrvI, paMcendriyajAti, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, samacaturasrasaMsthAna, varNacatuSka, agurulaghu, parAghAta, upaghAta, ucchavAsa, prazasta vihAyogati, sa, bAdara, paryApta pratyeka sthira aura asthira meM se koI eka zubha aura azubha meM se koI eka, subhaga, Adeza, susvara, yazaH kIrti aura ayazaH koti meM se koI eka tathA nirmANa, ina aTThAIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| isIliye inake samudAya ko eka baMghasthAna kahate haiM / yaha baMdhasthAna devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, sambamidhyAdRSTi, avirata samyagdRSTi, dezavirata aura sarvavirata jIvoM ko hotA hai| 1 devagatiprAyogyaM baghnatazcatvAri bandhasthAnAni tadyathA - aSTAviMzatiH ekonatriMzat trizad ekatriMzat / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 176 P Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 saptatikA prakaraNa isa sthAna meM sthira aura asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA tathA yazaHkIrti aura ayazaHkIrti meM se kisI eka kA baMdha hotA hai / ataH ukta saMkhyAoM ko paraspara guNita karane para 22x2 bhaga prApta hote hai / 154 ukta aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna meM tIrthaMkara prakRti ko milAne para unatIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| tIrthaMkara prakRti kA baMdha avirata samyagdRSTi Adi guNasthAnoM meM hotA hai / jisase yaha baMdhasthAna avirata samyagdRSTi Adi jIvoM ke hI banatA hai| yahA~ bhI 28 prakRtika baMdhasthAna ke samAna hI ATha bhaMga hote haiM / tIsa prakRtiyoM ke samudAya ko tIsa prakRtika saMghasthAna kahate haiM / isa baMdhasthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyA~ isa prakAra haiM - devagati, devAnupUrvI paMcendriya jAti, AhArakadvika vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, rAmacaturasra saMsthAna, varNacatuSka, agugalabu upaghAta, parAdhAta, ucchavAsa, prazasta vihAyogati trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, zubha, sthira, subhaga, susvara, Adeva, yazaHkIti aura nirmANa | isakA baMdhaka apramattasaMyata yA apUrvakaraNa guNasthAnavartI ko jAnanA cAhiye / " isa sthAna meM saba zubha karmoM kA baMdha hotA hai, ataH yahA~ eka hI bhaMga hotA hai / tosa prakRtika baMdhasthAna meM eka tIrthaMkara nAma ko milA dene para ikatIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| yahAM bhI eka hI bhaMga hotA hai| isa prakAra devagati ke yogya baMdhasthAnoM meM 5+5+1+1= 18 bhaMga hote haiN| kahA bhI hai aTuTu eka ekkaga bhaMgA baTThAra devajogesu / 1 etacca devagatiprAyogyaM baghnato'pramattasaMvasasthApUna karaNasya vA veditathyam / -- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 176 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 155 arthAt-devagati ke yogya 28, 29, 30 aura 31 prakRtika baMdhasthAnoM meM kramaza: ATha, ATha, eka aura ekA, kula aThAraha bhaMga hote hai| ___ abhI taka tiyaMtra, manuSya aura deva gati yogya baMdhasthAnoM aura unake bhaMgoM kA kathana kiyA gayA / atra narakagati ke baMdhasthAnoM va unake bhaMgoM ko batAte haiN| narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke eka aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| isameM aTThAIsa prakRtiyA~ hotI haiM, ata: unakA samudAya rUpa eka baMdhasthAna hai| yaha bandhasthAna mithyAdRSTi ke hI hotA hai| isameM saba azubha prakRtiyoM kA hI baMdha hone se yahA~ eka hI bhaMga hotA hai| aTThAIsa prakRtika prasthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyA~ isa prakAra haiM-narakati, narakAnugu:, paMcendriya jAti, vakriya zarIra, baiMkriya aMgopAMga, tejasa zarIra,kArmaNa zarIra, huMDa saMsthAna, varNacatuSka, agurula cu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, aprazasta vihAyogati, basa, vAdara, paryApta, pratyeka, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIti aura nirmaann|| ina teIsa Adi uparyukta baMdhasthAnoM ke atirikta eka aura baMdhasthAna hai jo devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAne para apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM hotA hai| isa eka prakRtika baMdhasthAna meM sirpha yazaHkIti nAmakarma kA baMdha hotA hai|' ___ aba kisa baMdhasthAna meM kula kitane bhaMga hote haiM, isakA vicAra karate haiM eka tu baMdhasthAnaM yazaHkotilakSaNam taccha devagatiprAyogya banthe vyacchinne apUrvakAraNAdInAM trayANAmavagantavyam / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 179 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 samasatikA prakaraNa cau paNavIsA solasa naba bANauIsayA ya aDayAlA / eyAluttara chAyAlasayA ekkeSaka baMdhavihI // 25 // zabdArtha-cabAra, paNavIsA-paccIsa, sosasa-solaha, nava-nau, mANauIsayA-bAnavasau, ga-aura, ajayAlA--atAlIsa, emAluttara chAyAlasayA-chiyAlIsa sau ekatAlIsa, ekakekaeka-eka, aMdhaviho-baMdha ke prakAra, bhaMga / gAthArtha teIsa prakRtika Adi baMdhasthAnoM meM krama meM cAra, paccIsa, solaha, nau, bAnavasau ar3atAlIsa, chiyAlIrA sau ikatAlIsa, eka aura eka bhaMga hote haiM / vizeSAyaM--pUrva gAthA meM nAmakarma ke baMdhasthAnoM kA vivecana karake pratyeka ke bhaMgoM kA ullekha kiyA hai| parantu unase pratyeka baMdhasthAna ke samuccaya rUpa se bhaMgoM kA bodha nahIM hotA hai| ataH pratyeka baMdhasthAna ke samuccaya rUpa se bhaMgoM kA bodha isa gAthA dvArA karAyA jA rahA hai| nAmakarma ke pUrva gAthA meM 23, 25, 26, 28, 29, 30, 31 aura 1 prakRtika, ye ATha baMdhasthAna batalAye gaye haiM aura isa gAthA meM sAmAnya se pratyeka baMdhasthAna ke bhaMgoM kI alaga-alaga saMkhyA batalA dI gaI hai ki kisa baMdhasthAna meM kitane bhaMga hote haiN| kintu yaha spaSTa nahIM hotA hai ki ve kisa prakAra hote haiM / ata: una bhaMgoM ke hone kA vicAra pUrva meM batAye gaye baMdhasthAnoM ke krama se karate haiN| ___pahalA baMdhasthAna teIsa prakRtika hai| isa sthAna meM cAra bhaMga hote haiN| kyoMki yaha sthAna aparyApta ekendriya ke yogya prakRtiyoM ke bAMdhane vAle jIva ke hI hotA hai, anyatra teIsa prakRtika baMdhasthAna nahIM pAyA jAtA hai| isake cAra bhaMga pahale batA Aye haiN| ata: teIsa prakRtika baMdhasthAna meM ve hI cAra bhaMga jAnanA cAhiye / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM kula paccIsa bhaMga hote haiN| kyoMki ekendriya ke yogya paccIsa pravRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke bIsa bhaMga hote haiM tathA aparyApta dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, tiryaca paMcendriya aura manuSyagati ke yogya paccIsa prakRtiyoM kA baMdha karane bAle jIvoM ke eka-eka bhaMga hote haiN| ata: pUrvokta bIsa bhaMgoM meM ina pAMca bhaMgoM ko milAne para paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM kula paccIsa bhaMga hote haiN| chabbIsa prakRtika baMdhasthAna ke kula solaha bhaMga haiN| kyoMki yaha ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke hI hotA hai aura ekendriyaprAyogya chabbIsa prakRtika baMdhasthAna meM pahale solaha bhaMga batA Aye haiM, ata: ve hI solaha bhaMga isa chabbIsa prakRtika baMdhasthAna meM jAnanA caahiye| aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna meM kula nau bhaMga hote haiN| kyoMki devagati ke yogya prakRtiyoM ko baMdha karane vAle jIva ke 28 prakRtika baMdhasthAna ke ATha bhaMga hote haiM aura narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke aTThAIsa prakRtika prasthAna kA eka bhNg| yaha sthAna deva aura nAraka ke sivAya anya jIvoM ko kisI bhI prakAra se prApta nahIM hotA hai / ata: isake kula nau bhaMga hote haiN| unatIsa prakRtika badhasthAna ke 248 bhaMga hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki tiryaMca paMcendriya ke yogya unatIsa prakRtika bandhasthAna ke 4608 bhaMga hote haiM tathA manuSyagati ke yogya unatIsa prakRtika bandhasthAna ke 4608 bhaMga haiM aura dvIndriya, zrIndriya, caturindriya ke yogya evaM tIrthakara nAma sahita devagati ke yogya unatIsa prakRtika bandhasthAna ke ATha-ATha bhaMga hote haiM / isa prakAra ukta saba bhaMgoM ko milAne para unatIsa prakRtika bandhasthAna ke kula bhaMga 4608+4608++++ 8+8- 6248 hote haiN| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 sAti: ma... tIsa prakRtika bandhasthAna ke kula bhaMga 4641 hote haiN| kyoMki tiryaMcagati ke yogyaM tIsa prakRtika baMdha karane vAle ke 4608 bhaMga hote haiM tathA dvIndriya, zrIndriya, caturindriya aura manuSyagati ke yogya tIsa prakRti kA badha karane vAle jIvoM ke ATha-ATha bhaMga haiM aura AhAraka ke sAtha devagati ke yogya tIsa prakRti kA bandha karane vAle ke eka bhaMga hotA hai| isa prakAra ukta bhaMgoM ko milAne para tIsa prakRtika bandhasthAna ke kula bhaMga 4608++8 |-+++1=4641 hote haiN| ikatIsa prakRtika aura eka praRtika bandhrasthAna kA eka-eka bhaMga hotA hai| isa prakAra se ina saba bandhasthAnoM ke bhaMga 13645 hote haiM / ve isa taraha samajhanA cAhiye-4-25+16+6+6248 ---4641+1F 1-13945 / nAmakarma ke bandhasthAna aura unake kuna bhaMgoM kA vivaraNa pRSTha 156 kI tAlikA meM dekhiye| nAmakarma ke baMdhasthAnoM kA kathana karane ke pazcAta aba udayasthAnoM ko batalAte haiN| vIsigavIsA cavIsagAi egAhiyA u igtiisaa| udayaTThANANi bhave nava aTTa ya huMli nAmassa // 26 // 1 tulanA kIjiye--- (ka) ainavavImiyayIsA ca unIme gahina jAva igitiisaa| caugaiesaM vArasa udayaTThANAI nAmassa || -paMcasaMgraha saptatikA, gA0 73 (ba) bIsa igicauvIsaM tatto ikitIsao ti eyazriyaM / jadayaTThANA evaM Nava aTTa va hoti grAmassa / / - karmakAMDa, 562 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama | baMghasthAna maMga 13945 AgAmI bhavaprAyogya baMdhaka hahah aparyApta ekendriya prAyogya 4 tiyaM ca, manuSya 4 ekendriya 20, dvIndriya 1, zrIndriya 1, caturindriya 1, tiyaMca, manuSya 25, deva 8 paMcendriya tiryaca 1, manuSya 1 paryApta ekendriya prAyogya 16 tiryaca, manuSya va deva 16 | devagati prAyogya 8, nara kaMgati prAyogya 1 / paMcendriya nirmaca, manuSya dvIndriva 8, zrIndriya 8, ca. 8, paM0 li. 4608, manuSya tiryaca 1240, manuSya 6248, 4608, deva 8 deva 6216, nA, 1216 dvI. 6, zrI. 8, ca, 8, paM. ti. 4608. manuSya 8, deva 1 tiryaca 4632, manuSya 4633 deva 4616, nA, 4616 deva prAyogya 1 manuSya ? aprAyogya 1 manuSya 1 K 15 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zabdArtha-vIsiMgavIsA--bIsa aura ikkIsa kA, cavIsagAi-caubIsa se lekara, egAliyA-eka-eka adhika, aura, igatIsA-ikatIsa taka, udayaTThANANi-udayasthAna, bhave-hote haiM, nava aTThama -nau aura ATha prakRti kA, haMti --hote haiM, nAmassanAmakarma ke| gAthArya-nAmakarma ke bIsa, ikkIsa aura caubIsa se lekara eka, eka prakRti adhika ikatIsa taka tathA ATha aura nau prakRtika, ye bAraha udayasthAna hote haiN| vizeSArtha-nAmakarma ke baMdhasthAna batalAne ke bAda isa gAthA meM udayasthAna batalAye haiN| ve udayasthAna bAraha haiN| jinakI prakRtiyoM ko saMkhyA isa prakAra hai-20, 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 8 aura h| ina udayasthAnoM kA spaSTIkaraNa tiryaMca, manuSya, deva aura narakagati ke AdhAra se nIce kiyA jA rahA huuN| nAmakarma ke jo bAraha udayasthAna kahe haiM, unameM se ekendriya jIva ke 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiN| yahA~ tejasa, kArmaNa, agurula ghu, sthira, asthira, zubha, azubha, varNacatuSka aura nirmANa ye bAraha prakRtiyA~ udaya kI apekSA dhra ba haiN| kyoMki terahaveM sayogikevalI guNasthAna taka inakA udaya niyama se sabako hotA hai / ina dhruvodayA bAraha pravatiyoM meM tiryaMcagati, tiryacAnupUrvI, sthAvara, pavendriya jAti, bAdara-sUkSma meM se koI eka, paryApta aparyApta meM se koI eka, durbhaga, anAdeya tathA yaza:kItiayazaHkIti meM se koI eka, ina nau prakRtiyoM ke gilA dene para. ikkIsa prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha udayasthAna bhaya ke apAntarAla meM vidyamAna ekendriya ke hotA hai| __isa udagrasthAna meM pAMca bhaMga hote haiM, jo isa prakAra haiM-yAdara paryApta, bAdara aparyApta, sUkSma paryApta, sukSma aparyApta, ina cAroM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r SaSTha karma grantha 162 maMgoM ko ayazaHkIrti ke sAtha kahanA cAhiye jisase cAra bhaMga hote haiM tathA bAdara paryApta ko yazaH kIrti ke sAtha kahane para eka bhaMga aura hotA hai / isa prakAra kula pAMca bhaMga hote haiN| yadyapi uparyukta 21 prakRtiyoM meM vikalparUpa tIna ghugala hone ke kAraNa 222 - bhaMga hote haiM / kintu sUkSma aura apayAMpta ke sAtha yazaHkIti kA udaya nahIM hotA hai, jisase tIna bhaMga kama ho jAte haiM / bhava ke apAntarAla meM paryAptiyoM kA prArambha hI nahIM hotA, phira bhI paryApta nAmakarma kA udaya pahale samaya se hI ho jAtA hai aura isaliye apAntarAla meM vidyamAna aisA jIva labdhi se paryAptaka hI hotA hai, kyoMki usake Age paryAptiyoM kI pUrti niyama se hotI hai| ina ikkIsa prakRtiyoM meM audArika zarIra iMDasaMsthAna, upavAtatathA pratyeka aura sAdhAraNa inameM se koI eka ina cAra prakRtiyoM ko milAne para tathA tiryaMcAnupUrvI prakRti ko kama kara dene se zarIrastha ekendriya jIva ke caubIsa prakRtika udayasthAna hotA hai| yahAM pUrvokta pAMca bhaMgoM ko pratyeka aura sAdhAraNa se guNA kara dene para dasa bhaMga hote haiM tathA vAyukAyika jIva ke vaikriya zarIra ko karate samaya audArika zarIra ke sthAna para vaikriya zarIra kA udaya hotA hai, ataH isake vaikriya zarIra ke sAtha bhI cauvIsa prakRtiyoM kA udaya aura isake kevanda bAdara, paryApta, pratyeka aura ayazaH kIrti, ye prakRtiyAM hI kahanA cAhiye isaliye isakI apekSA eka bhaMga huaa| tejaskAyika aura vAyukAyika jIva ke sAdhAraNa aura yazaHkIti kA udaya nahIM hotA ata: vAyukAyika ko inakI apekSA bhaMga nahIM batAye haiM / isa prakAra caubIsa prakRtika udayasthAna meM kula gyAraha bhaMga hote haiN| 1 anantara zarIra paryApti se paryApta ho jAne ke bAda 24 prakRtika usmAna ke sAtha parAghAta prakRti ko milA dene para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai | yahA~ bAdara ke pratyeka aura sAdhAraNa tathA yazaH Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 saptatikA prakaraNa kIti aura ayaza:koti ke nimitta se cAra bhaMga hote haiM sathA sUkSma ke pratyeka aura sAdhAraNa kI apekSA ayazaHkIti ke sAtha do bhaMga hote haiM / jisase chaha bhaMga to ye hue tathA vaikriya zarIra ko karane vAlA bAdara vAyukAyika jIva jaba zarIra paryApti se paryApta ho jAtA hai, taba usake 24 prakRtiyoM meM parAdhAta ke milAne para paccIsa prakRtiyoM kA udaya hotA hai| isaliye ekA bhaMga isakA hotA hai| isa prakAra paccIsa prakRtika udayasthAna meM sava milakara sAta bhaMga hote haiN| ___ anantara prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke pUrvokta 25 prakRtiyoM meM ucchavAsa ke milAne para chabbIsa prakRtikA udayasthAna hotA hai / yahAM bhI pUrva ke samAna chaha bhaMga hote haiM / athavA zarIra paryApti se paryApta hue jisa jIva ke ucchavAsa kA udaya na hokara Atapa aura udyola meM se kisI eka kA udaya hotA hai, usake chabbIsa prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI chaha bhaMga hote haiN| ve isa prakAra haiM-Atapa aura udyona kA udaya bAdara ke hI hotA hai, mUkSma ke nahIM, ata: inameM se udyona sahita bAdara ke pratyeka aura sAdhAraNa tathA yaza kIrti aura ayaza:kIti, inakI apekSA cAra bhaMga hue tathA Atapa sahita pratyeka ke yazaHkIti aura ayaza kIrti, inako apekSA do bhaMga hue| isa prakAra kUla chaha bhaMga hue| Asapa kA udaya lAdara pRthvIkAyika ke hI hotA hai, kintu udyota kA udaya vanaspatikAyika ke bhI hotA hai aura bAdara vAyukAyika ke vaikiya zarIra ko karate samaya uccha vAsa paryApti se paryApta hone para 25 prakRtiyoM meM ucch vAsa ko milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / ata: yaha eka bhaMga huaa| itanI vizeSatA samajhanA cAhiye ki agni kAyika aura vAyukAyika jIvoM ke Atapa, udyota aura yazaHkrIti kA udaya nahIM hotA hai / isa prakAra chabbIsa prakRtika udayasthAna meM kula 13 bhaMga hote haiN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha ukta chabbIsa prakRtika udayasthAna meM prANApAna paryApti se paryApta jIva ke Atapa aura udyota meM se kisI eka prakRti ke milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI chaha bhaMga hote haiM, jinakA spaSTIkaraNa Atapa aura ucIta meM se kisI eka prakRti ke sAtha chalcIsa prakRtika udayasthAna meM kiyA jA cukA hai| isa prakAra ekendriya ke pAMca udayasthAnoM ke kula bhaMga 5+11+ 7+13+6. = 42 hote haiN| isako saMgnaha gAthA meM kahA bhI hai egiSayauvaesa paMca ya ekkAra satta terasa yaa| chapakaM kamaso bhaMgA bAyalA haMti samgha vi| arthAt ekendriya ke jo 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika pA~ca udayasthAna batalAye haiM unameM kramazaH 5, 11, 7, 13 aura 6 bhaMga hote haiM aura unakA kula jor3a 42 hotA hai| isa prakAra se ekendriya tiryaMcoM ke udayasthAnoM kA kathana karane ke bAda aba vikalatrika aura paMcendriya tiryaMcoM ke udayasthAnoM ko batalAte haiN| dvIndriya jIvoM ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| pahale jo nAmakarma kI bAraha dhruvodaya' prakRtiyAM batalA Aye haiM, unameM tirya cagati, tiryaMcAnupUrvI, dvIndriyajAti, sa, bAdara, paryApta aura aparyApta meM se koI eka, durbhaga, anAdeya tathA yakSa:kIti aura ayaza kIti meM se koI eka, ina nau prakRtiyoM ko milAne para ikkIsa prakRtika udazarathAna hotA hai| yaha udayasthAna bhava ke apAntarAla meM vidyamAna jIva ke hotA hai| yahA~ tIna bhaMga hote haiM, kyoMki aparyApta 1 tejasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha varNacatuka aura nirmANa, ye bAraha prakRtiyA~ udaya kI apekSA dhruva hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 saptatikA prakaraNa ke eka ayazaH kIrti kA udaya hotA hai, ataH eka bhaMga huA tathA paryApta ke yazaH kIrti aura ayazaHkIrti ke vikalpa se ina donoM kA udaya hotA hai ataH dI bhaMga hue| isa prakAra ikkIsa prakRtika udayasthAna meM kula tIna bhaMga hue / isa ikkIsa prakRtika udayasthAna meM audArika zarIra, audArika aMgopAMga, iMDasaMsthAna sevArtasaMhanana, upaghAta aura pratyeka ina chaha prakRtiyoM ko milAne aura tiryacAnupUrvI ko kama karane para zarIrastha hondriya jIva ke chabbIsa prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI ikkIsa prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM ke samAna tIna bhaMga hote haiN| chabbIsa prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta hue dvIndriya jIva ke aprazasta vihAyogati aura parAdhAta ina do prakRtiyoM ke milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ yazaH kIrti aura ayazaH kIrti kI apekSA do bhaMga hote haiN| isake aparyApta nAma kA udaya na hone se usakI apekSA bhaMga nahIM kahe haiM / anantara zvAsocch vAsa paryApti se paryApta hone para pUrvokta 28 prakRtika udayasthAna meM ucchavAsa prakRtika ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI yazaHkIrti aura ayazaHkIti kI apekSA do bhaMga hote haiM athavA zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke udyota kA udaya hone para ucchavAsa ke binA 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI yazaH kIrti aura ayazaHkoti kI apekSA do bhaMga ho jAte hai / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna meM kula cAra bhaMga hote haiM / bhASA paryApta se paryApta hue jIva ke ucchavAsa sahita 26 prakRtiyoM meM susvara aura duHsvara inameM se koI eka ke milA dene para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ para susvara aura duHsvara tathA yaza:kIrti aura ayaza: kIrti ke vikalpa se cAra bhaMga hote haiM athavA prANApAna paryApta se paryApta hue jova ke svara kA udaya na hokara yadi Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha usake sthAna para udyota kA udaya ho gayA to bhI 30 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ yazaHnIti aura ayaza:kIrti ke vikalpa se do hI bhaMga hote haiN| isa prakAra tIsa prakRtika udayasthAna meM chaha bhaMga hote haiN| anantara svara sahita 30 prakRtika udayasthAna meM udyota ke milAne para ikatIsa prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ susvara aura duHsvara tathA yazaHkIti aura ayaza kIrti ke vikalpa se cAra bhaMga hote haiN| isa prakAra dvIndriya jIvoM ke chaha udayasthAnoM (21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika) meM kramazaH 3+3+2+4+6+4 kula 22 bhaMga hote haiM / isI prakAra se zrIndriya aura caturindriya jIvoM meM se pratyeka ke chaha-chaha udayasthAna aura unake bhaMga ghaTita kara lenA cAhiye / arthAt dvIndriya kI taraha hI trIndriya aura caturindriya jIvoM ke bhI prakRtika udayasthAna tathA unameM se pratyeka ke bhaMga samajhanA cAhiye, lekina itanI vizeSatA kara lenA cAhiye ki dvIndriya jAti ke sthAna para trIndriya ke liye trIndriya jAti aura caturindriya ke liye caturindriya jAti kA ullekha kara leveN| kula milAkara vikalatrikoM ke 66 bhaMga hote haiM / kahA bhI hai ___siMga tiga duga baU cha cau vigasApa asaSTi hora sihaM pi / arthAt dvIndriya Adi meM se pratyeka ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika ye chaha udayasthAna haiM aura unake kramaza: 3, 3, 2, 4, 6 aura 4 bhaMga hote haiM, jo milakara 22 haiM aura tInoM ke milAkara kula 2243=66 bhaMga hote haiM / aba tiryaca paMcendriyoM ke udayasthAnoM ko batalAte haiM / tiryaMca paMcendriyoM ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rafat Ber J ina chaha udayasthAnoM meM se 21 prakRtika udayasthAna nAmakarma kI bAraha dhruvodayA prakRtiyoM ke sAtha tiryaMcagati, tiryacAnupUrvI, paMcendriya jAti, sa, bAdara, paryApta aura aparyApta meM se koI eka, subhaga aura dubhaMga meM se koI eka, Adeya aura anAdeya meM se koI eka yazaHkIti aura ayazaH kIrti meM se koI eka ina nau prakRtiyoM ko milAne se banatA hai / yaha udayasthAna apAntarAla meM vidyamAna tiryaca paMcendriya ke hotA hai| isake nau bhaMga hote haiN| kyoMki paryApta nAmakarma ke udaya meM subhaga aura dubhaMga meM se kisI eka kA Adeya aura anAdeya meM se kisI eka kA tathA yazaH kIrti aura ayazaHkIti meM se kisI eka kA udaya hone se 2x2x2= 8 bhaMga hue tathA aparyApta nAmakarma ke udaya meM dubhaMga, anAdeya aura ayazaH kIrti, ina tIna azubha prakRtiyoM kA hI udaya hone se eka bhaMga hotA hai / isa prakAra 21 prakRtika udayasthAna meM kula nau bhaMga hote haiM / kinhIM AcAyoM kA yaha mata hai ki subhaga ke sAtha Adeya kA aura durbhaga ke sAtha anAdeya kA hI udaya hotA hai| sAra paryApta nAmakarma ke udaya meM ina donoM aura ayaza kIrti ina do prakRtiyoM se guNita kara dene para cAra bhaMga hote haiM tathA aparyApta kA eka, isa prakAra 21 prakRtika udayasthAna meM kula pAMca maMga hote haiM / isI prakAra matAntara se Age ke udayasthAnoM meM bhI gaMgoM kI viSamatA samajhanA cAhiye | 1 1 166 ataH isa mata ke anuyugaloM ko yazaHkIrti 1 apare punarAhaH - subhagAdeye yugapadudayamAyAtaH durbhagAunAdeye ca tataH paryAptakasya subhagA''deya yugala durma gADanAdeyayugalAbhyAM yazaH kIrti ayazaH kIrti bhyAM ca catvAro maMgA: aparyAptakasya tveka iti, sarva saMkhyayA paMca / evamuttaratrApi matAntareNa maMgavaiSamyaM svadhiyA paribhAvanIyam / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR. 183 - Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmamanya 167 zarIrastha niyaMca paMcendriya ke 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| ukta 21 praka tika udayasthAna meM audArika zarIra, audArika aMgopAMga, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, chaha saMhananoM meM se koI eka saMhanana, upaghAta aura pratyeka, ina chaha prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ke nikAla dene para yaha 26 prakRtika udayasthAna banatA hai| isa 26 prakRtika udayasthAna ke bhaMga 286 hote haiM / kyoMki paryApta ke pada saMsthAna, chaha saMhanana aura subhaga Adi tIna yugaloM kI saMkhyA ko pararapara guNita karane para 6x6x2x2x2= 288 bhaMga hote haiM tathA aparyApta ke huMDasaMsthAna, sevAta saMhanana, durbhaga, anAdeya aura ayaza-kIrti kA hI udaya hotA hai ata: yaha eka bhaMga huaa| isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula 286 bhaGga hote haiM / zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke isa chabbIsa prakRtika udayasthAna meM parAghAta aura prazasta va aprazasta vihAyogati meM se koI eka isa prakAra ina do prakRtiyoM ke milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake bhaGga 576 hote haiN| kyoMki pUrva meM paryApta ke jo 288 bhaGga batalAye haiM unako prazasta aura aprazasta vihAyogati se guNita karane para 28842=576 hote haiN| ___ ukta 28 prakRtika udayasthAna meM uccha vAsa ko milA dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake bhI pahale ke samAna 576 bhaMga hote haiM / athavA zarIra paryApti se paryApta hue jItra ke uccha bAsa kA udaya nahIM hotA hai. isalie usake sthAna para udyota ko milAne para bhI 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| isake bhI 5.76 bhaMga hole haiN| isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula bhaMga 576 + 576=1152 hote haiN| ukta 29 prakRtika udayasthAna meM bhASA paryApti se paryApta hue Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa jIva ke susvara aura du:svara meM se kisI eka ko milAne para 30 prakatika udayasthAna hotA hai| isake 1152 bhaMga hote haiN| kyoMki pahale 29 prakRtika sthAna ke uccha vAsa kI apekSA 576 bhaMga batalAye haiM, unheM svaradvika se guNita karane para 1152 bhaMga hote haiM athavA prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke jo 26 prakRtika udayasthAna batalAyA hai, usameM udyota ko milAne para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake pahale kI taraha 576 bhaMga hote haiM / isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna ke kula maGga 1728 prApta hote haiN| ___svara sahita 30 prakRtika udayasthAna meM udyota nAma ko milA dene para 31 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake kula bhaMga 1152 hote haiM / kyoMki svara prakRti sahita 30 prakRtika udayasthAna ke jo 1152 bhaMga kahe haiM, ve hI yahA~ prApta hote haiN| isa prakAra sAmAnya tiyaMca paMcendriya ke chaha udayasthAna aura unake kula' bhaGga 286+576+ 1152+1728+1152= 4606 hote haiN| aba vaikriya zarIra karane vAle tiryaMca paMcendriya kI apekSA baMdhasthAna aura unake bhaGgoM ko batalAte haiM / __vaikriya zarIra karane vAle tiryaMca paMcendriyoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtikA, ye pAMca udayasthAna hote haiN| pahale jo tithaMca paMcendriya ke 21 prakRtika udayasthAna batalAyA hai, usameM vaikriya zarIra, baiMkriya aMgopAMga, samacaturastra saMsthAna, upaghAta aura pratyeka ina pAMca prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ke nikAla dene para paccIsa prakRtika udayasthAna hotA hai / isa 25 prakRtika udayasthAna meM subhaga aura dubhaMga meM se kisI eka kA, Adeya aura anAdeya meM se kisI eka kA tathA yazaHkIti aura ayazaHkIti Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 SaSTha karmagrantha meM se kisI eka kA udaya hone ke kAraNa 2x22 = 8 bhaGga hote haiN| anantara zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke parAghAta aura prazasta vihAyogati ina do prakRtiyoM ko 25 prakRtika udayasthAna meM milA dene para 27 prakRtika udaya hotA hai. yahA~ bhI pUrvavat ka bhaGga hote haiM / ukta 27 prakRtika udayasthAna meM prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke ucchavAsa prakRti ko milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pahale ke samAna ATha bhaGga hote haiM / athavA zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke yadi udyota kA udaya ho to bhI 28 prakRtika udayasthAna hotA hai, yahA~ bhI ATha bhaGga hote haiN| isa prakAra 28 prakRtika udayasthAna ke solaha bhaGga hote haiM / anantara bhASA paryApta se paryApta hue jIva ke ucchavAsa sahita 28 prakRtiyoM meM susvara ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI ATha bha hote haiM / athavA prANApAna paryApta se paryApta hue jIva ke ucchavAsa sahita 28 prakRtiyoM meM udyota ko milAne para bhI 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| isake bhI ATha bhaGga hote haiM / isa prakAra 21 prakRtika udayasthAna ke kula solaha bhaGga hote haiM / anantara susvara sahita 26 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milAne para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake bhI ATha bhaGga hote haiM / isa prakAra baikiya zarIra ko karane vAle paMcendriya tiryaMcoM ke kula udayasthAna 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika aura unake kula bhaGga 8+6+16+16+656 hote haiN| ina 56 bhaGgoM ko pahale ke sAmAnya paMcendriya tiryaMca ke 4606 bhaGgoM meM milAne para saba tima~coM ke kula udayasthAnoM ke 4962 bhaGga hote haiM / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 saptatikA prakaraNa isa prakAra se tiryacoM ke ekendriya se lekara paMcendriya taka ke bhedoM meM udayasthAna aura unake bhaGgoM ko batalAne ke pazcAt aba manuSyagati kI apekSA udayasthAna va bhaGgoM kA kAthana karate haiN| manuSyoM ke padAsthAnoM kA kathana sAmAnya, vakriyazarIra karane bAle, AhAraka zarIra karane vAle aura kevalajJAnI kI apekSA alagaalaga kiyA jA rahA hai / / sAmAnya manuSya-sAmAnya manuSyoM ke 25, 26, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiN| ye saba udayamyAna tiyaM va paMcendriyoM ke pUrva meM jisa prakAra kathana kara Aye haiM, usI prakAra manuSyoM ko bhI samajhanA cAhiye, kintu itanI vizeSatA hai ki manuSyoM ke niyaMcagati, tirya cAnupUrvI ke sthAna para manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA udaya kahanA cAhiye aura 29 va 30 prakRtika udayasthAna udyota rahita kahanA cAhiye, kyoMki vaikriya aura AhAraka saMyatoM ko chor3akara zeSa manuSyoM ke udyota kA udaya nahIM hotA hai| isaliya tiyaMcoM ke jo 26 prakRtika udayasyAna meM 1152 bhaGga kahe unake sthAna para manuSyoM ke kula 576 bhaGga hote haiN| isI prakAra tiryacoM ke jo 30 prakRtika udayasthAna meM 1728 bhaGga kahe, unake sthAna para manuSyoM ke kula 1152 bhaGga prApta hoNge| isa prakAra sAmAnya manuSyoM ke pUrvokta pA~ca udayasthAnoM ke kula E+2 +576+576+ 1152= 2602 bhaGga hote haiN| paMkriya zarIra karane vAle manuSya-vaikriya zarIra ko karane vAle manuSyoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtikA, ye pA~ca udayasthAna hote haiN| bAraha dhruvodaya prakRtiyoM ke sAtha manuSyagati, paMcendriya jAti, vakriya zarIra, vakriya aMgopAMga, samacaturastra, saMsthAna, upaghAta, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, subhaga aura dubhaMga meM se koI eka, Adeya aura anAdeya meM se koI eka tathA yazaHkIti aura ayaza kIti meM se koI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya eka, ina teraha prakRtiyoM ko milAne para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ subhaga aura durbhaga kA, Adeya aura anAdeya kA tathA yaza:jIti aura ayazaHkIrti kA udaya vikalpa se hotA hai / ata: 24 2428 ATha bhaGga hote haiM / baiMkriya zarIra ko karane vAle dezavirata aura saMyatoM ke zubha prakRtiyoM kA udaya hotA hai| ___ ukta 25 prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke parAghAta aura prazasta vihAyogati, ina do prakRtiyoM ko milAne para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI 25 prakRtika upayasthAna kI taraha ATha mahote haiN| anantara prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa ke milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahAM bhI ATha bhaGga hote haiM / athavA uttara baMkriya zarIra ko karane vAle saMyatoM ke zarIra paryApti se paryApta hone para pUrvokta 25 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| saMyata jIvoM ke durbhaga, anAdeya aura ayazaHkIti, ina tIna azubha prakRtiyoM kA udaya na hone se isakA eka hI bhaGga hotA hai / isa prakAra 28 prakRtika udayasthAna ke kula nau bhaGga hote haiN| 28 prakRtika udayasthAna meM susvara ke milAne para 26 prakRtika jdayasthAna hotA hai / yahA~ bhI ATha bhaGga hote haiN| athavA saMyatoM ke svara ke sthAna para udyota ko milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA eka hI bhaGga hotA hai| isa prakAra 29 prakRtika udayasthAna ke kula 6 bhaGga hote haiN| susvara sahita 26 prakRtika udayasthAna meM saMyatoM ke udyota nAmakarma ko milAne para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA sirpha eka bhaGga hotA hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa prakAra baMkriya zarIra karane vAle manuSyoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, pA~ca upayasthAna hote haiM aura ina udayasthAnoM ke kramazaH 8/8+6+6+1 = kula 35 bhaGga hote haiM / " 172 AhAraka saMyata- AhAraka saMyatoM ke 25, 27, 25, 26, aura 30 prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiN| pahale manuSyagati ke udayayogya 21 prakRtiyA~ batalAI gaI haiM, unameM AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAga, samacaturasra saMsthAna, upaghAta aura pratyeka, ina pAMca prakRtiyoM ko milAne tathA manuSyAnupUrvI ko kama karane para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / AhAraka zarIra ke samaya prazastai prakRtiyoM kA hI udaya hotA hai, kyoMki AhAraka saMyatoM ke aprazasta prakRtiyoM - dubhaMga dusvara aura ayazaHkIti prakRti kA udaya nahIM hotA hai| isalie yahA~ eka hI bhaja hotA hai / anantara ukta 25 prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApta se paryApta 1 go0 karmakAMDa meM vaipi vazarIra aura vaikriya aMgopAMga kA udaya deva aura nArakoM ko batalAyA hai, manuSyoM aura tiryoM ko nahIM / ataeva yahA~ baikriya zarIra kI apekSA se manuSyoM ke 25 Adi prakRtika udayasthAna aura unake maMgoM kA nirdeza nahIM kiyA hai| isI kAraNa se vahA~ vAyukAyika aura paMcendriya tiyaMca ke bhI vaikiya zarIra kI apekSA udayasthAnoM aura unake maMgoM ko nahIM btaayaa| yadyapi isa saptatikA prakaraNa meM ekendriya Adi jIvoM ke udayaprAyogya nAmakarma kI baMdha prakRtiyoM kA nirdeza nahIM kiyA hai tathApi TIkA se aisA pratIta hotA hai ki vahA~ devagati aura narakagati kI udayayogya prakRtiyoM meM hI vaikriya zarIra aura vaikriya aMgopAMga kA grahaNa kiyA gayA hai| jisase aisA jJAta hotA hai ki tica aura manuSyoM ke vaikriya zarIra aura vaikriya aMgopAMga kA udaya nahIM honA cAhie, tathApi karmaprakRti ke udIraNA prakaraNa kI gAthA meM se isa bAta kA samarthana hotA hai ki yathAsambhava tiyaMtra aura manuSyoM ke bhI ina do prakRtiyoM kA udaya va udIraNA hotI hai / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamagrantha 173 hue jIva ke parAghAta aura prazasta vihAyogati, ina do prakRtiyoM ke milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahAM bhI eka hI bhaGga hotA hai| 27 prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke ucchvAsa nAbha ko milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA bhI eka hI bhaGga hotA hai / athavA zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke pUrvokta 27 prakRtika udagrasthAna meM udyota ko milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA bhI eka bhaGga hotA hai| isa prakAra 28 prakRtika udayasthAna ke do bhaGga hue| anantara bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa sahita 28 prakRtika udayasthAna meM susvara ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA eka bhaGga hai / athavA prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke susvara ke sthAna para udyota nAma ko milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA bhI eka bhaGga hai / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke do bhaGga hote haiN| ____ bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke svarasahita 26 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milAne para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA bhI eka bhaGga hotA hai| isa prakAra AhAraka saMyatoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiM aura ina pAMca udayasthAnoM ke kamazaH 1+1+2+2+1=7 bhaMga hote haiN|' 1 go0 karmakAMDa kI gAthA 267 se jJAta hotA hai ki pAMcaveM guNasthAna taka ke jIvoM ke hI udyota prakRti kA udaya hotA hai... "dase tadiyakasAyA tiriyaavjjovnniictiriygdii|" tathA gAthA 286 se yaha bhI jJAta hotA hai ki udyota prakRti kA udaya tirgacagati meM hI hotA hai Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kevalajJAnI- kevalI jIvoM ke 20, 21, 26, 27, 18, 29, 30, 31, 6 aura 8 prakRtika ye dasa udayasthAna hote haiM / nAmakarma kI bAraha dhruvo dayA prakRtiyoM meM manuSyagati, paMcendriya jAti, sa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yazaH kIrti ina ATha prakRtiyoM ke milAne se 20 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA eka bhaGga hotA hai / yaha udayasthAna samudghAtagata atIrthaM kevalI ke kAma kAya yoga ke samaya hotA hai / ukta 20 prakRtika udayasthAna meM tIrthakara prakRti ko milAne para 21 prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha udayasthAna samudghAtagata tIrthakara kevalI ke kArmaNakAyayoga ke samaya hotA hai| isakA bhI eka bhaGga hai| vr * 20 prakRtikA udayasthAna meM audArika zarIra, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, audArika aMgopAMga, vajraRSabhanArAca saMhanana, upaghAta aura pratyeka ina chaha prakRtiyoM ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha atIrthakara kevalI ke audArikamizra kAyayoga ke samaya hotA hai / isake chaha saMsthAnoM kI apekSA chaha bhaGga hote haiM, kintu ve sAmAnya manuSyoM ke udayasthAnoM meM bhI sambhava hone se unakI pRthaka se gaNanA nahIM kI hai / teitiguNatiritakhe sujjovo bAdare puNe | isI se karmakAMDa meM AhAraka saMyatoM ke 25, 27, 20 aura 26 prakRtika cAra udayasthAna batalAye haiN| inameM 24 aura 27 prakRtika udayasthAna to saptatikA prakaraNa ke anusAra jAnanA caahiye| zeSa rahe 28 aura 26 prakRtika udayasthAna, inameM se 26 prakRtika udayasthAna ucchavAsa prakRti ke udaya se aura 26 prakRtika udayasthAna susvara prakRtika ke udaya se hotA hai| arthAt 27 prakRtika udayasthAna meM ucchavAsa prakRti ke milAne se 28 prakRtika udayasthAna aura isa 28 prakRtika udayasthAna meM susvara prakRti ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha pharmagrantha 175 26 prakRti udavasthAna meM tIrthakara prakRti ko milAne para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha sthAna tIrthaMkara kevalI ke audArika mizra kAyayoga ke samaya hotA hai / isa udayasthAna meM samacaturasra saMsthAna kA hI udaya hone se eka hI bhaGga hotA hai| pUrvokta 26 prakRtika udayasthAna meM parAdhAta uccha bAsa, prazasta vihAyogati aura aprazasta vihAyogati meM se koI eka tathA susvara aura duHsvara meM se koI eka ina cAra prakRtiyoM ke milAne se 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha sthAna atIrthakara sayogi kevalI ke audArika kAyayoga ke samaya hotA hai / yahA~ chaha saMsthAna, prazasta aura aprazasta vihAyogati tathA susvara aura duHsvara kI apekSA 6x2x2=24 bhaGga hote haiM / kintu ve sAmAnya manuSyoM ke udayasthAnoM meM prApta hote haiM, ata: inakI pRthak se gaNanA nahIM kI gaI hai / 30 prakRtika udayasthAna meM tIrthaMkara prakRtika ko milA dene para 31 prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha tIrthaMkara sayogikevalI ke audArika kAyayoga ke samaya hotA hai tathA tIrthaMkara kevalI jaba vAkyoga kA nirodha karate haiM taba unake svara kA udaya nahIM rahatA hai, jisase pUrvokta 31 prakRtika udayasthAna meM se eka prakRti ko nikAla dene para tIrthaMkara kevalI ke 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / jaba ucchavAsa kA nirodha karate haiM taba ucch vAsa kA udaya nahIM rahatA, ataH ucchavAsa ko ghaTA dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / kintu atIrthaMkara kevalI ke tIrthaMkara prakRtika kA udaya nahIM hotA hai ataH pUrvokta 30 aura 26 prakRtika udayasthAnoM se tIrthakara prakRti ko kama kara dene para anIrthakara kevalI ke vacanayoga kA virodha hone hone para 26 prakRtika aura ucchavAsa kA nirodha hone para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai | atIrthaMkara kevalI ke ina donoM udayasthAnoM meM chaha saMsthAna aura prazasta va aprazasta vihAyogati, ina donoM kI apekSA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 saptatikA prakaraNa 12,12 bhaGga hote haiN| kintu ve sAmAnya manuSyoM ke udayasthAnoM meM sambhava hone se unakI alaga se ginatI nahIM kI hai| prakRtika udayasthAna meM manuSyagati, paMcendriya jAti, asa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yazaHkIti aura tIrthakara, ina nau prakRtiyoM kA udaya hotA hai| yaha nau prakRtika udayasthAna tIrthaMkara kevalI ke ayogikevatI guNasthAna meM prApta hotA hai| isa udayasthAna meM se tIrthakara prakRti ko ghaTA dene para ATha prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha ayogikevalI guNasthAna meM atIrthaMkara kevalI ke hotA hai| yahA~ kevalI ke udagrasthAnoM meM 20,21,27,26,30,31, 6 aura 8 ina ATha udayasthAnoM kA eka-eka vizeSa bhaGga hotA hai| ata: ATha bhaGga hue| inameM se 20 prazika, aura nika, do udayasthAnoM ke do bhaGga atIrthaMkara kevalI ke hote haiM tathA zeSa chaha bhaGga tIrthaMkara kevalI ke hote haiN|' isa prakAra saba manuSyoM ke udarasthAna sambandhI kula bhaGga 2602+35+7+8= 2652 hote haiM / aba devoM ke udayasthAna aura unake bhaGgoM kA kathana karate haiM / devoM ke 21, 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ce chaha udayasthAna hote haiN| nAmakarma kI dhruvodayA bAraha prakRtiyoM meM devagati, devAnupUrvI, paMcendriya jAti, asa, bAdara, paryApta, subhaga aura durbhaga meM se koI eka, Adeya aura anAdeya meM se koI eka tathA yaza:kIti aura ayazaHkIrti meM se koI eka, ina nau prakRtiyoM ke milA dene para 21 prakRtika 1 zaha kevalyudayasthAnamadhye vizati ekaviMzati-rAptaviMzati,ekonavizat-prizad ekatrizad-navA'STarUpaiyaSTasUdayasthAneSu pratyemekakako vizeSamaMgaH prApyate imaSTo bhaMgAH / tatra vizatyaSTakayobhaMgAvatIrtha kRtaH zeSeSu SaTsu udapasthAneSu tIrtha kRtaH SaD bhNgaaH| --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 186 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagranya tus udayasthAna hotA hai / devoM ke jo dubhaMga, anAdeya aura ayaza:koti kA udaya kahA hai, vaha pizAca Adi devoM kI apekSA samajhanA caahiye| yahA~ subhaga aura durbhaga meM se kisI eka, Adeya aura anAdeya meM se eka aura yaza:kIti aura ayazaHkIrti meM se kisI eka kA udaya hone se, inakI apekSA kula 24242 mA hote haiN| ___ isa 21 prakRtika udayasthAna meM daikiya zarIra, vaikriya aMgopAMga, upaghAta, pratyeka aura samacaturasra saMsthAna, ina pA~ca prakRtiyoM ko milAne aura devagatyAnupUrvI ko nikAla dene para zarIrastha deva ke 25. prakRtika upayasvAra hotA hai| yahAM meM pUrvavat Aja ma hote haiN| __ anantara.25 prakRtika udayasthAna meM parAghAta aura prazasta vihAyogati, ina do prakRtiyoM ko milAne para zarIra paryApti se paryApta hue devoM ke 27 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pUrvAnusAra ATha bhaGga hote haiN| devoM ke aprazasta vihAyogati kA udaya nahIM hone se tanimittaka bhaGga nahIM kahe haiN| ___ anantara 27 prakRtika udayasthAna meM prANApAna paryApti se paryApta hue deza ke ucchavAsa ko milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pUrvokta ATha bhaGga hote haiM / athavA zarIra paryApti se paryApta hue devoM ke pUrvokta. 27 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahAM bhI ATha bhaGga hote haiN| isa prakAra 28 prakRtika udayasyAna meM kula 16 bhAga hote haiM / ___ bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke ucchvAsa sahita 15 prakRtika udayasthAna meM susvara ko milA dene para 26 prakRtika udayasyAna hotA hai / yahA~ bhI ATha bhaGga pUrvavat jAnanA cAhiye / devoM ke duHsthara prakRti kA udaya nahIM hotA hai, ataH tannimittaka bhaja yahAM nahIM kahai haiM / athavA prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve saptatikA prakaraNa sahita 28 prakRtika udayasthAna meM udyota nAma ko milA dene para 26 prakRtika upavana hotA hai. deza ke usa nAma kA udaya uttaravikriyA karane ke samaya hotA hai| yahA~ bhI pUrvavat ATha bhaGga hote haiM / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula bhaGga 16 haiM / bhASA paryApti se paryApta hue devoM ke susvara sahita 26 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milA dene para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI ATha bhaGga hote haiM / isa prakAra devoM ke 21, 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiM tathA unameM kramazaH 8+6+6+16+16+ 8= 64 bhaGga hote haiM / aba nArakoM ke udayasthAnoM aura unake bhaGgoM kA kathana karate haiM / nArakoM ke 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiM / yahA~ dhruvodayA bAraha prakRtiyoM ke sAtha narakagati, 'narakAnupUrvI, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, dubhaMga, anAdeya aura ayazaH kIrti ina nau prakRtiyoM ko milA dene para 21 prakRtika udayasthAna hotA hai / nArakoM ke saba aprazasta prakRtiyoM kA udaya hai, ataH yahA~ eka bhaGga hotA hai / * anantara zarIrastha nAraka ke vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, huMDasaMsthAna, upaghAta aura pratyeka ina pA~ca prakRtiyoM ko milAne aura narakAnupUrvI ke nikAla dene para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI eka bhaMga hotA hai| zarIra paryApti se paryApta hue nAraka ke 25 prakRtika udayasthAna meM parAghAta aura aprazasta vihAyogati ina do prakRtiyoM ko milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA bhI eka bhaGga hotA hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f ! : SaSTha karmagrantha Re anantara prANApAna paryApti se paryApta hue nAraka ke 27 prakRtika udayasthAna meM ucch vAsa ko milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI eka hI bhaGga hotA hai / bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke 28 prakRtika udayasthAna meM du:svara ko milA dene para 21 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA bhI eka bhaMga hai / isa prakAra nArakoM ke 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiM aura ina pAMcoM kA eka-eka bhaMga hone se kula pA~ca bhaMga hote haiN| aba taka nAmakarma ke ekendriya se lekara nArakoM taka ke jo udayasthAna batAye gaye haiM unake kula bhaMga 42+66+4962/2652+ 64+5=7761 hote haiM | nAmakarma ke udayasthAnoM va bhaMgoM kA nirdeza karane ke anantara aba do gAthAoM meM pratyeka udayasthAna ke bhaMgoM kA vicAra karate haiM / ega biyAlekkArasa tettIsA chassayANi tetIsA / vArasasattarasasayANahigANi bipaMcasIIhi // 27 // aNasI sekkAra sasyAhigA satarasapaMcasaTThIhi / secret ca sAvadayaMtesu udayavihI // 28 // P zabdArtha --- ega eka, biyAlekkArasa--dayAlIsa gyAraha, tetIsA-tIsa chatyAgi chaha sau tettIsA - tetIsa, bArasasaptara sasayAhigANi - bAraha sau aura satraha sau adhika, bivasIIhido aura pacAsI auNattI sevakAra sasayA hiMgA - unatIsa sau aura gyAraha sau adhika starasapaMcasaTThIhi satraha aura paiMsaTha ivakeSakaeka-eka, gosAvatesu - bIsa prakRti ke udayasthAna se ATha prakRti ke sthAna taka, vayavihI- udaya ke maMga P 1 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptavikA prakaraNa gApArtha --- bIsa prakRti ke udayasthAna se lekara mATha prakRti ke udayasthAna paryanta anukrama se 1, 42, 11,33,600, 33, 1202, 1785, 2617, 1165, 1, aura 1 bhaMga hote haiM / ' vizeSArtha pahale nAmakarma ke 20, 21, 24, 25, 26, 27, 28, 26, 30, 31, 6 aura 8 prakRtika, isa prakAra 12 udayasthAna batalAye gaye haiM tathA inameM se kisa gati meM kitane udayasthAna aura unake kitane bhaMga hote haiM, yaha bhI batalAyA jA cukA hai| aba yahA~ yaha atalAte haiM ki una meM se kisa udayasthAna ke kitane bhaMga hote haiM / // - ate prakRtika upasthAna kA eka bhaMga hai / vaha anIrthakara kevalI ke hotA hai / 21 prakRtika udayasthAna ke 42 bhaMga haiN| ve isa prakAra samajhanA cAhiye - ekendriyoM kI apekSA 5, vikalendriyoM kI apekSA 6, siyaMca paMcendriyoM kI apekSA hai, manuSyoM kI apekSA, tIrthaMkara kI apekSA 1 devoM kI apekSA 8 aura nArakoM ko apekSA 1 / ina saba kA jor3a 5+e+8+8+1+6+1-42 hotA hai| 24 prakRtika udayasthAna ekendriyoM ko hotA hai, anya ko nahIM 1 yo0 karmakAMDa gAthA 603 - 605 taka meM ina 20 prakRtika Adi udayasthAnoM ke bhaMga kramaza: 1, 60, 27 16, 620, 12, 1175, 1760, 2621, 1161, 1, 1 batalAye haiM / jinakA kula jor3a 7758 hotA hai "bIsAdInaM bhaMgA inivAlapade saMbhavA kamaso I ekkaM saDDI caiva ya sattAvIsaM ca uguvIsaM // vIsuttaraccasayA bArasa paNa tarIhi saMjuttA / ekkArasasayasaMkhA uttarasasyAhiyA saTTI // kapattIsAhiyaekkAvIsA tadovi ekaTThI ekkArasasayasahiyA ekkka visarisamA bhaMgA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 151 aura 24 prakRtika udayasthAna meM ekendriya kI apekSA 11 bhaMga prApta hote haiM / ataH 24 prakRtika udayasthAna meM 11 bhaMga hote haiN| 25 prakRtika udayasthAna ke ekendriyoM kI apekSA 7, baiMkriya zarIra karane vAle tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 8, vaikriya zarIra karane vAle manuSyoM kI apekSA 8, AhArako saMyatoM kI apekSA 1, devoM kI apekSA 8 aura nArakoM kI apekSA 1 bhaMga batalA Aye haiN| ina sabakA jor3a 7+++1++1=33 hotA hai| ata: 25 prakRtika udayasthAna ke 33 bhaMga hote haiN| 26 prakRtika udayasthAna ke bhaMga 600 haiN| inameM ekendriya kI apekSA 13, vikalendriyoM kI apekSA ha, prAkRta tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 288 aura prAkRta manuSyoM kI apekSA 286 bhaGga hote haiM / ina sabakA jor3a 13+6+286+289 =600 hotA hai / ye 60 bhaGga 26 prakRtika udayasthAna ke haiN| 27 prakRtika udayasthAna ke ekendriyoM kI apekSA 6, vaikriya tiryaca paMcendriyoM kI apekSA 8, vaikriya manuSyoM kI apekSA 8, AhAraka saMyatoM kI apekSA 1, kevaliyoM kI apekSA 1, devoM kI apekSA 8 aura nArakoM kI apekSA 1 bhaGga pahale batalA Aye haiM / inakA kula jor3a 33 hotA hai / ataH 27 prakRtika udayasthAna ke 33 bhaGga hote haiN| 28 prakRtika udayasthAna ke vikalendriyoM kI apekSA 6, prAkRta tiyaM ca paMcendriyoM kI apekSA 576, vaikriya tiryaca paMcendriyoM kI apekSA. 16, prAkRta manuSyoM kI apekSA 576, vaikriya manuSyoM kI apekSA hai, AhArakoM kI apekSA 2, devoM kI apekSA 16 aura nArakoM kI apekSA 1 bhaGga batalA Aye haiN| inakA kula jor3a 6+576+16+576+ 6+2+16+1-1202 hotA hai / ata: 28 prakRtika udayasthAna ke 1202 bhaGga hote haiN| 26 prakRtika udayasthAna ke bhaGga 1785 haiN| isameM vikalendriyoM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EX saptatikA prakaraNa kI apekSA 12, tithaMca paMcendriyoM kI apekSA 1152 vaikriya tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 16, manuSyoM kI apekSA 576, vaikiya manuSyoM kI apekSA hai, AhAraka saMyatoM kI apekSA 2, tIrthaMkara kI apekSA 2, devoM kI apekSA 16 aura nArakoM kI apekSA ? bhaGga hai / inakA jor3a 12+1152+16+576+9+1+1+16+1-1785 hotA hai / ataH 26 prakRtika udayasthAna ke kula bhaGga 1785 prApta hote haiN| 30 prakRtika udayasthAna meM vikalendriyoM kI apekSA 18 tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 1728, baikiya tiryaca paMcendriyoM kI apekSA 8, manuSyoM kI apekSA 1152, vaikriya manuSyoM kI apekSA 1, AhAraka saMyatoM kI apekSA 1, kaliyoM kI apekSA 1 aura devoM kI apekSA bhaGga pUrva meM batalA Aye haiM / inakA jor3a 18+1728+6+1152+ 1+1+1+8=2617 hotA hai / ataH 30 prakRtika udayasthAna ke 2917 bhaGga hote haiM / 31 prakRtika udayasthAna meM vikalendriyoM kI apekSA 12, tiyaMca paMcendriyoM kI apekSA 1152, tIrthaMkara kI apekSA 1 bhaGga pUrva meM batalAyA hai, aura inakA kula jor3a 1165 hai, ataH 31 prakRtika udayasthAna ke 1165 bhaGga kahe haiM / 9. prakRtika udayasthAna kA tIrthaMkara kI apekSA 1 bhaMga hotA hai aura 8 prakRtika udayasthAna kA atIrthaMkara kI apekSA 1 bhaMga hotA hai| ina donoM ko pUrva meM batalAyA jA cukA hai| ataH 9 prakRtika aura 8 prakRtika udayasthAna kA 1, 1 bhaMga hotA hai / isa prakAra 20 prakRtika Adi bAraha udayasthAnoM ke 1+42 + 11 +33+600+33+1202+1785+2617 + 1165+1+1= 7791 bhaMga hote haiN| nAmakarma ke udayasthAnoM ke bhaMga va anya vizeSatAoM sambandhI vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udayasthAna | 20 | 21 25 26 / 8. 26 / | saMkhyA kamagrantha 33 600 / 202 TY 17 1 1761 D 3 .46.6 . . . . 9 WWW . .. . sarva bhaMga ekendriya vikalendriya paM. tiSa manuSya vakrima. tiryaca vaikriya manuSya deva tIrthakara kevalI baiMkriya yati bAhAraka nAraka . 5 . urururtoo - and . . . Tax yoga 776." 1-ima sabdudayavigappA ekAgacyA samA u sagasayarI / etto saMtavANA te vArasa hoti nAmassa / / -saptatikA nAmaka SaSTha karmagrantha prAkRta TippaNa Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nAmakarma ke baMdhasthAnoM aura udayasthAnoM kA kathana karane ke pazcAt aba sattAsthAnoM kA kathana karate haiN| -A tibunauI ugunauI aTThacchalasI asoi ugusII / ayappaNasAre nava a ya nAmasaMtANi // 26 // zabdArtha zikuna uI -- terAnave, mAnave, ugumarAI - navAsI aTulasI-aThAsI chiyAsI, masIha assI, usII- unyAsI, aTTayamrapaNasarI aThahattara kriyatara, pacahattara tI bhaTTha ATha, ya- gaura, nAmasaMtApi nAmakarma ke sattAsthAna | -- 154 T --- nAthAnaM--- nAmakarma ke 63,62,66,86,80,76, 78, 76, 75, 6 aura 8 prakRtika sattAsthAna hote haiM / " vizeSArtha - isa gAthA meM nAmakarma ke sattAsthAnoM ko batalAte hue unameM garbhita prakRtiyoM kI saMkhyA batalAI hai ki pratyeka sattAsthAna kitanI - kitanI prakRti kA hai| isase yaha to jJAta ho jAtA hai ki nAmakarma ke sattAsthAna bAraha haiM aura ve 63, 62 Adi prakRtika haiM, lekina yaha spaSTa nahIM hotA hai ki pratyeka sattAsthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyoM ke nAma kyA haiM, ataH yahA~ pratyeka saptAsthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyoM ke nAmollekhapUrvaka unakI sakhyA ko spaSTa karate haiM / pahalA sattAsthAna 63 prakRtiyoM kA batalAyA hai| kyoMki nAmakarma kI saba uttara prakRtiyAM 63 haiM, ataH 93 prakRtika sattAsthAna meM * kamaMprakRti aura saMgha saptatikA meM nAmakarma ke 103, 102, 16, 6523,60,86,84,83,26aura prakRtika, ye 12 salAsthAna batalAye haiM | yahA~ batAye gaye aura inaM 103 Adi saMkhyA ke sattAsthAnoM meM itanA aMtara hai ki ye sthAna baMdhana ke 15 bheva karake batalAye ye haiM / 82 prakRtika jo sattAsthAna batalAyA hai vaha do prakAra se batalAyA haiM / vizeSa jAnakArI vahA~ se kara lenA cAhiye / I 2 nAmakarma kI 13 uttara prakRtiyoM ke nAma prathama karmagrantha meM diye haiM / akSaH punarAvRtti ke kAraNa yahA~ unakA ullekha nahIM kiyA hai / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + SaSTha karma grantha 185 saba prakRtiyoM kI sattA svIkAra kI gaI hai| ina 63 prakRtiyoM meM se tIrthaMkara prakRti ko kama kara dene para 62 prakRtika sattAsthAna hotA hai / 63 prakRtika sattAsthAna meM se AhAraka zarIra AhAraka aMgopAMga, AhAraka saMghAta aura AhAraka baMdhana, ina cAra prakRtiyoM ko kama kara dene para prakRtika sattAsthAna hotA hai / isa 86 prakRtika sattAsthAna maiM se tIrthaMkara prakRti ko kama kara dene para 8 prakRtika sattAsthAna hotA hai / ukta 88 prakRtika sattAsthAna meM se narakagati aura narakAnupUrvI kI athavA devagati aura devAnupUrvI kI uvalanA ho jAne para 86 prakRtika sattAsthAna hotA hai athavA narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle 80 prakRtika sattAsthAna vAle jIva ke narakagati, narakAnupUrvI, vaikiya zarIra, vaikiya aMgopAMga, vaikiya saMghAta aura vaikriya baMdhana ina chaha prakRtiyoM kA baMdha hone para 86 prakRtika sattAsthAna hotA hai / isa 86 prakRtika sattAsthAna meM se narakagati, narakAnupUrvI aura vaikriya catuSka, ina chaha prakRtiyoM kI udbalanA ho jAne para 80 prakRtika sattAsthAna hotA hai athavA devagati, devAnupUrvI aura vaikriya catuSka ina chaha prakRtiyoM kI uvalanA ho jAne para 80 prakRtika sattAsthAna hotA hai| isameM se manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kI uddalanA hone para 78 prakRtika sattAsthAna hotA hai / ukta sAta sattAsthAna akSapakoM kI apekSA kahe haiN| aba kSapakoM kI apekSA sattAsthAnoM ko batalAte haiM / aba kSapaka jIva 63 prakRtiyoM meM se narakagati, narakAnupUrvI, tiryaMcagati, tacAnupUrvI, jAticatuSka (ekendriya jAti, dvIndriya jAti, zrIndriya jAti, caturindriya jAti), sthAvara, Atapa, udyota, sUkSma aura sAdhAraNa ina teraha prakRtiyoM kA kSaya kara dete haiM taba unake 80 prakU 1 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1856 saptattikA prakaraNa tika sattAsthAna hotA hai| jaba 22 prakRtiyoM meM se ina teraha prakRtiyoM kA kSaya karate haiM, taba 76 prakRtika sattAsthAna hotA hai aura jaba 86 prakRtiyoM meM se ina teraha prakRtiyoM kA kSaya karate haiM taba 76 prakRtika sattAsthAna hotA hai tathA jaba 85 prakRtiyoM meM se ina teraha prakRtiyoM kA kSaya kara dete haiM, taba 75 prakRtika sattAsthAna hotA hai / aba rahe aura 8 prakRtika sattAsthAna / so ye donoM ayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM hote haiN| nau prakRtika sattAsthAna meM manuSyagati, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeza, yaza:kIrti aura tIrthaMkara, ye nau prakRtiyAM hai aura inameM se tIrthaMkara prakRtika ko kama kara dene para prakRtika, satAsthAna hotA hai / go0 karmakAMDa aura nAmakarma ke sattAsthAna pUrva meM gAthA ke anusAra bAraha sattAsthAnoM kA kathana kiyA gayA / lekina go0 karmakAMDa meM 93,62,61,608584828076 78, 77, 10 aura 1 prakRtika kula teraha sattAsthAna batalAyeM haiMtithuNiudI NaudI arabo ahiyasIvi sIvI ya / UNAsIbaTThasari sattasari yasa va jaba sattA // 606 // vivecana isa prakAra hai yahA~ 63 prakRtika sattAsthAna meM nAmakarma kI saba prakRtiyoM kI sattA mAnI hai| unameM se tIrthaMkara prakRti ko ghaTAne para 62 prakRtika sattAsthAna hotA hai / AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga, ina do prakRtiyoM ko kama kara dene para 61 prakRtika sattAsthAna hotA hai | tIrthakara AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga ko kama kara dene para 10 prakRtika sattAsthAna hotA hai| isameM se devadvika kI uvalanA prakRtika sattAsthAna meM se naraka karane para prakRtika aura isa 1 tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se go0 karmakAMDa kA abhimata yahAM diyA hai / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 187 catuSka kI udvalanA karane para 84 prakRtika sattAsthAna hotA hai / ina 84 prakRtiyoM meM se manuSyadvika kI ubalanA hone para 82 prakRtika sattAsthAna hotA hai| kSapaka anivRttikaraNa ke 63 prakRtiyoM meM se narakadvika Adi teraha prakRtiyoM kA kSaya hone para 80 prakRtika sattAsthAna hotA hai tathA 12 prakRtiyoM meM se utta, 13 prakRtiyoM kA kSaya hone para 76 prakRtika sattAsthAna hotA hai tathA inhIM 13 prakRtiyoM ko 61 prakRtiyoM meM se kama karane para 78 prakRtika sattAsthAna hotA hai| 60 meM se inhIM 13 prakRtiyoM ko ghaTAne para 77 prakRtika sattAsthAna hotA hai / tIrthakara ayogikevalI ke 10 prakRtika tathA sAmAnya kelI ke prakRtika sattAsthAna hotA hai / isa prakAra se nAmakarma ke sattAsthAna ko batalAne ke pazcAt aba Age kI gAthA meM nAmakarma ke baMdhasthAna Adi ke paraspara saMveSa kA kathana karane kA nirdeza karate haiN| aTu ya bArasa bArasa baMdhokyasaMtapaDiThANANi / oheNAveseNa ya jattha jahAsaMbhavaM vibhaje // 30 // zAvArtha-aha--ATha, ya--aura, pArasa jArasa-bAraha, bAraha, baMdhokpasaMtapaDiThANAgi-baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAna, pohega---ogha, sAmAnya se, prAdeseNa-vizeSa se, ya-aura, jastha-jahA~, abhAsa-yathAsaMbhava, vibhaje-vikalpa karanA caahie| ___ gAthArSa-nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA prakRti sthAna krama se ATha, bAraha aura bAraha hote haiM / unake ogha Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 sAmAnya aura haiM, utane vikalpa karanA cAhiye / saptalikA prakaraNa - vizeSa se yahA~ jisa sthAna sambhava vizeSAyaM grantha meM padyapi nAmakarma ke pahale baMdhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAna batalAye jA cuke haiM ki nAmakarma ke baMghasthAna ATha haiM, udayasthAna bAraha haiM aura sattAsthAna bhI bAraha haiM / phira bhI yahA~ punaH sUcanA inake saMvedha bhaMgoM ko batalAne ke liye kI gaI hai| ina saMvedha bhaMgoM ko jAnane ke do upAya haiM-- 1. ogha aura 2. Adeza 1 ogha sAmAnya kA paryAyavAcI hai aura Adeza vizeSa kA / yahA~ ogha kA yaha artha huA ki jisa prarUpaNA meM kevala yaha batalAyA jAe kiM amuka baMdhasthAna kA baMdha karane vAle jIva ke amuka udayasthAna aura amuka sattAsthAna hote haiM, isako oghaprarUpaNa kahate haiM / Adeza prarUpaNa meM mithyAdRSTi Adi guNasthAna aura gati Adi mArgaNAoM meM baMghasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM kA vicAra kiyA jAtA hai / granthakAra ne ogha aura Adeza ke saMketa dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki donoM prakAra se baMdhasthAna Adi ke saMvedha bhaMgoM ko yahA~ batalAyA jAyegA | aba sabase pahale ogha se saMvedha bhaGgoM kA vicAra karate haiN| taba paMcodaya saMtA tevIse paNNavIsa chavose / aTTha cauraTubose nava sattugatIsa tIsammi // 31 // zabdArtha paMca- nau aura pAMca savayasaMttA--udaya aura sattA sthAna, tebIse teIsa, paNNavIsa chabbIse paccIsa aura chabbIsa ke baMdhasthAna meM aTTha-ATha, caura-cAra, bhaTThavIseaTThAIsa ke baMghasthAna meM nabanau, satta--sAta, patIsa sosamma - unatIsa aura tIsa prakRtika vaMSasthAna meM / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmapramba 186 egegamegatIse ege egRdaya aTU sNtmmi| ubarayabaMdhe vasa vasa beyagasaMtammi ThANANi // 32 // zambArSa-egaina-eka, eka, egatIse--- ikatIsa prakRtika saMghasthAna meM, ege-eka ke baMdhasthAna meM, egudaya-eka udayaspAna, bhaTTa saMtammi-ATha sattAsthAna, abaraba-baiSa ke abhAva meM, prasa rasa-dasa-dasa, veyaga--udaya meM, saMtammi-sattA meM, ThANANi-- sthAna / votoM gApA- leIsa, paccIsa aura chabbIsa prakRtika baMdhasthAnoM meM nau-nau udayasthAna aura pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM / aTThAIsa ke baMdhasthAna meM ATha udayasthAna aura cAra sattAsthAna hote haiM / unatIsa evaM tIsa prakRtika baMdhasthAnoM meM nau udayasthAna tathA sattAsthAna hote haiM / ikatIsa prakRtika baMdhasthAna meM eka udayasthAna va eka sattAsthAna hotA hai / eka prakRtika baMdhasthAna meM eka udayasthAna aura ATha sattAsthAna hote haiN| baMdha ke abhAva meM udaya aura sattA ke dasa-dasa sthAna jAnanA caahie| 1 tulanA kIjiye nava paMcIdayasattA tevIse paNNavIsavvIse / aTTha cauraTuvIse naksantigatIsatIse y|| eskepa igatIse eSake ekkudaya aTu saMtasA / uparaya baMdhe dasa dasa nAmodayasaMtaThAgANi / / -yaha saptatikA, gA0 1,100 NavapecodayasattA tevIse, pANuvIsa chanvIse / aTTha cadurabIse gavasattugutIsatIsammi / / egegaM igitIse ege egudaya maThTha sattANi / uparadabaMdhe dasa dasa 'uvayaMsA hoti NiyameNaM // --go karmakAra, gA. 740,541 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 190 saptatikA prakaraNa vizeSAdha-ina do gAthAoM meM yaha batalAyA gayA hai ki kisa baMdhasthAna meM kitane udayasthAna aura kitane sattAsthAna hote haiN| lekina yaha zAta nahIM hotA hai ki ve udaya aura sattAsthAna kitanI prakRti vAle haiM aura kauna-kauna se haiN| ata: isa bAta ko AcArya malayagiri kRta TIkA ke AdhAra se spaSTa kiyA jA rahA hai| teIsa, paccIsa aura chabbIsa prakRtika baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM nau udayasthAna aura pAMca sattAsthAna haiM-'nava paMcodaya sNttaa......| inakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- teIsa prakRtika baMdhasthAna meM aparyApta ekendriya yogya prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura isako ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSya bAMdhate haiN| ina teIsa prakRtiyoM ko bacAne vAle jIvoM ke sAmAnya se 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye nau udayasthAna hote haiM / ina udayasthAnoM ko isa prakAra ghaTita karanA cAhiye---jo ekendriya, daundriya, trIndriya, caturindriya, tithaMca paMcendriya aura manuSya teIsa prakRtiyoM kA baMdha kara rahA hai, usako bhava ke apAntarAla meM to 21 prakRtika udayasthAna hotA hai| kyoMki 21 prakRtiyoM ke udaya meM aparyApta ekendriya ke yogya 23 prakRtiyoM kA baMdha sambhava hai| __ 24 prakRtika udayasthAna aparyApta aura paryApta ekendriyoM ke hotA hai / kyoMki yaha udayasthAna ekendriyoM ke sivAya anyatra nahIM pAyA jAtA hai| 25 prakRtika udayasthAna paryApta ekendriyoM aura vaikriya zarIra ko prApta mithyAdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| 26 prakRtika udayasthAna paryApta ekendriya tathA paryApta aura aparyApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke hotA hai| 27 prakRtika udayasthAna paryApta ekendriyoM aura vaikriya zarIra ko karane vAle tathA zarIra paryApti se paryApta hue midhyAdRSTi tiryaca aura manuSyoM ke hotA hai| 28, 29, 30 prakRtikA, ye tIna udayasthAna Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 161 mithyAdRSTi paryApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tithaMca paMcendriya aura manuSyoM ke hote haiM tathA 31 prakRtika udayasthAna mithyAdRSTi vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya jIvoM ke hotA hai| ukta udayasthAna vAle jIvoM ke sivAya zeSa jIva 23 prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiN| ataH 23 prakRtika baMdhasthAna meM ukta 21 Adi prakRtika 9 udayasthAna hote haiM / 23 prakRtiyoM ko bA~dhane vAle jItroM ke pAMca sattAsthAna haiM / unameM grahaNa kI gaI prakRtiyoM kI saMkhyA isa prakAra hai - 62,88,86, 80 aura 78 / inakA spaSTIkaraNa yaha hai- 21 prakRtiyoM ke udaya vAle ukta jIvoM ke to saba sattAsthAna pAye jAte haiM, kevala manuSyoM ke 78 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai, kyoMki manuSyagati aura manuSyanupUrvI kI ulanA karane para 78 prakRtika sattAsthAna hotA hai / kintu manuSyoM ke ina do prakRtiyoM ko udbalanA sambhava nahIM hai| 24 prakRtika udayasthAna ke samaya bhI pAMcoM sattAsthAna hote haiM / lekina vaikriya zarIra ko karane vAle vAyukAyika jIvoM ke 24 prakRtika udayasthAna ke rahate hue 80 aura 78 prakRtika, ye do sattAsthAna nahIM hote haiN| kyoMki inake vaikriyaSaTka aura manuSyadvika kI sattA niyama se hai / ye jIva ba~kriya zarIra kA to sAkSAta hI anubhava kara rahe haiM / ataH inake vaikriyadvika kI ubalanA sambhava nahIM hai aura isake abhAva meM devadvika aura narakadvika kI bhI udbalanA sambhava nahIM hai, kyoMki vaikiyaSaTka kI udbalanA eka sAtha hI hotI hai, yaha svAbhAvika niyama hai aura vaikriyapaTka kI uvalanA ho jAne para hI manuSyadvika kI uvalanA hotI hai, anyathA nahIM hotI hai / cUrNi meM bhI kahA hai janakaM ubale pacchA maNuyagaM javale | arthAt vaikiyaSaTka kI udbalanA karane ke anantara hI yaha jIva manuSyadvika kI ulanA karatA hai| isase yaha siddha huA ki Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa vaikriya zarIra ko karane vAle vAyukAyika jIvoM ke 24 prakRtika udayasthAna rahate 62, 88 aura 56 prakRtika, soma satApAma ho hote haiM kintu 80 aura 78 prakRti vAle sattAsthAna nahIM hote haiN| 25 prakRtika udayasthAna ke hote hue bhI ukta pAMca sattAsthAna hote haiN| kintu unameM se 78 prakRtika sattAsthAna baiMkriya zarIra ko nahIM karane vAle vAyukAyika jIvoM ke tathA agnikAyika jIvoM ke hI hote haiM, anya ko nahIM, kyoMki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara anya saba paryApta jIva niyama se manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA baMdha karate haiM tevAUbamjo pagnattagI maNuyagaI niyamA bNdhe| cUrNikAra kA mata hai ki agnikAyika, vAyukAyika jIvoM ko chor3akara anya paryApta jIva manuSyagati kA niyama se baMdha karate haiN| isase siddha huA ki 78 prakRtika sattAsthAna agnikAyika jIvoM ko aura vaikriya zarIra ko nahIM karane vAle vAyukAyika jIvoM ko chor3akara anyatra prApta nahIM hotA hai| 26 prakRtika udayasthAna meM bhI ukta pAMca sattAsthAna hote haiN| kintu yaha vizeSa hai ki prakRtika sattAsthAna vaikriya zarIra ko nahIM karane vAle vAyukAyika jIvoM ke tathA agnikAyika jIvoM ke hotA hai tathA jina paryApta aura aparyApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoM meM ukta agnikAyika aura vAyukAyika jIva utpanna hue haiM, unako bhI jaba taka manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA baMdha nahIM huA hai, taba taka 78 prakRtika sattAsthAna hotA hai| 27 prakRtika udayasthAna meM 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra sattAsthAna hote haiN| kyoMki 25 prakRtika udayasthAna agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara paryApta bAdara ekendriya aura vaikriya zarIra karane vAle tithaMca aura manuSyoM ko Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmapranya 163 hotA hai| parantu inake manuSyadvika kI sattA hone se 78 prakRtika sattAsthAna nahIM pAyA jAtA hai / . yahA~ jijJAsu kA prazna hai ki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke 27 prakRtika udayasthAna na pAye jAne kA kAraNa kyA hai ? to isakA samAdhAna yaha hai ki ekendriyoM ke 27 prakRtika udayasthAna Atapa.aura udyota meM se kisI eka prakRti ke milAne para hotA hai, kintu agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke Atapa aura udyota kA udaya hotA nahIM hai / isIliye 27 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai|' 28, 29, 30 aura 35 prakRtika udayasthAnoM meM 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra sattAsthAna niyama se hote haiN| kyoMki 28, 26 aura 30 prakRtiyoM kA udaya paryApta vikalendriyoM, tithaMca paMcendriya aura manuSyoM ko hotA hai aura 31 prakRtika udayasdhAna paryApta vikalendriyoM aura paMcendriya tiryaMcoM ko hotA hai / parantu ina jIvoM ke manuSya gati, manuSyAnupUrvI kI sattA niyama se pAI jAtI hai| ata: una udayasthAnoM meM 78 prakRtika sattAsthAna nahIM hotaa.| isa prakAra 23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke yathAyogya nau udayasthAnoM kI apekSA cAlIsa sattAsthAna hote haiN| 25 aura 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke bhI udayasthAna aura sattAsthAna isI prakAra jAnane cAhiye / kintu itanI vizeSatA hai ki paryApta ekendriya yogya 25, aura 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke 21, 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika udayasthAnoM meM 12 aura 88 prakRtika ye do sattAsthAna hI prApta hote haiM / aparyApta 1 atha kathaM tejovAyUnAM saptaviMzatyudayo na bhavati yena tadarjanaM kriyate ? ucyate- saptaviMzatyudaya ekendriyANAmAtapa-udyotAnyataraprakSepe sati prApyate, na ca tejovAyuSvAtapa-udyotodayaH sambhavati, tatastadvarjanam / -saptatikA prakaraNa dIkA, pR0 160 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 saptatikA prakaraNa vikalendriya, tithaMca paMcendriya aura manuSyoM ke yogya 25 prakRtiyoM kA baMgha deva nahIM karate haiN| kyoMki ukta aparyApta jIvoM meM deva utpanna nahIM hote haiM / ata: sAmAnya se 25 aura 26 prakRtika, inameM se pratyeka baMghasthAna meM nau udayarathAnoM kI apekSA 40 sattAsthAna hote haiN| 23, 25 aura. 26 prakRtika baMdhasthAnoM ko batalAne ke bAda aba 28 prakRtika baMdhasthAna ke udaya va sattAsthAna batalAte haiM ki "aTTa cauraTThavIse" arthAt ATha udayasthAna aura cAra sattAsthAna hote haiM / ATha udayasthAna isa prakAra kI saMkhyA vAle haiM-21,25,26,27,28,26,30 aura 31 prakRtika / 28 prakRtika baMdhasthAna ke do bheda haiM-1. devagatiprAyogya, 2. narakamati-prAyogya ! inameM se devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA bandha hote samaya nAnA jIvoM kI apekSA uparyukta AThoM hI udayasthAna hote haiM aura narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 30 aura 31 prakRtika, ye do hI udayasthAna hote haiM / unameM se devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke 21 prakRtika udayasthAna kSAyika samyamhaSTi yA vedaka samyagdRSTi pacendriya tiyaMca, manuSyoM ke bhava ke apAntarAla meM rahate samaya hotA hai / 25 prakRtika udayasthAna AhAraka saMyatoM ke aura vaikriya zarIra ko karane vAle samyagdRSTi yA mizyAvRSTi manuSya aura tiryaMcoM ke hotA hai / 26 prakRtika udayasthAna kSAyika samyagdRSTi yA vedaka samyagdRSTi zarIrastha paMcendriya tithaMca aura manuSyoM ke hotA hai / 27 prakRtika udayasthAna AhAraka saMyatoM ke, samyagdRSTi yA mithyA dRSTi vakriya zarIra karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| 28 aura 26 prakRtika udayasthAna kama se zarIra paryApti aura prANApAna paryApti se paryApta hue kSAyika samyagdRSTi yA vedaka samyagdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke tathA AhAraka saMyata, vaikriya saMyata aura dakriya zarIra ko karane vAle samyAdRSTi yA mithyAdRSTi tiryaMca aura Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacha karmagrantha manuSyoM ke hote haiM / 30 prakRtika udayasthAna samyagdRSTi, mithyA dRSTi yA samyamithyAdRSTi tiryaca aura manuSyoM ke tathA AhAraka saMyata aura vaikriya saMyatoM ke hotA hai| 31 prakRtika udayasthAna samyagdRSTi yA mithyAdRSTi paMcendriya tiryaMcoM ke hotA hai| naraka gati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 30 prakRtika udayasthAna mithyA dRSTi paMcendriya tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai tathA 31 prakRtika udayasthAna mithyAdRSTi paMcendriya tiryacoM ko hotA hai| aba 28 prakRtika baMdhasthAna meM sattAsthAnoM kI apekSA vicAra karate haiM / 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke sAmAnya se 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| usameM bhI jisake 21 prakRtiyoM kA udaya ho aura devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha hotA ho, usake 12 aura 8 ye do hI sattAsthAna hote haiN| kyoMki yahA~ tIrthakara prakRti kI sattA nahIM hotI hai / yadi tIrthakara prakRti kI sattA mAneM to devagati ke yogya 28 prakRtika baMdhasthAna nahIM banatA hai| 25 prakRtiyoM kA udaya rahate hue 28 prakRtiyoM kA baMdha AhAraka saMyata aura vaikriya zarIra ko karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| ata: yahA~ bhI sAmAnya se 62 aura 85 prakRtika, ye do hI sattAsthAna hote haiN| inameM se AhAraka saMyatoM ke AhArakacatuSka kI sattA niyama se hotI hai, jisase inake 62 prakRtiyoM kI hI sattA hogii| zeSa jIvoM ke AhArakacatuSka kI sattA ho bhI aura na bhI ho, jisase inake donoM sattAsthAna bana jAte haiN| 26, 27, 28 aura 26 prakRtiyoM ke udaya meM bhI ye do 62 aura ma prakRtika sattAsthAna hote haiN| 30 prakRtika udayasthAna meM devagati yA narakagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke sAmAnya se 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiM / inameM se 12 aura 88 prakRtika Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa , sattAsthAnoM kA vicAra to pUrvavat hai aura zepa do sattAsthAnoM ke bAre meM yaha vizeSatA nAhie ki kisI eka samudaya ne narakAyu kA baMdha karane ke bAda vedaka samyagdRSTi hokara tIrthaMkara prakRti kA baMdha kiyA, anantara manuSya paryAya ke anta meM vaha samyaktva se cyuta hokara mithyAdRSTi huA taba usake antima antarmuhurta meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha na hokara 28 prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai aura sattA meM ha prakRtiyA~ hI prApta hotI hai, jisame yahA~ para prakRtiyoM kI sattA banalAI hai / 3 prakRtiyoM meM se tIrthakara AhArakacatuSka, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI aura vaikriya catuSka ina 13 prakRtiyoM ke binA 80 prakRtika sattAsthAna hotA hai / isa prakAra 80 prakRtiyoM kI sattA vAlA koI jIva paMcendriya tiryaca yA manuSya hokara saba paryAptiyoM kI pUrNatA ko prApta huA aura anamtara yadi vaha vizuddha pariNAma vAlA huA to usane devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha kiyA aura isa prakAra devadvika aura vaikriya catuSka kI sattA prApta kI, ata: usake 28 prakRtiyoM ke baMdha ke samaya 86 prakRtiyoM kI sattA hotI hai aura yadi vaha jIva saMkleza pariNAma vAlA huA to usake narakagati yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura isa prakAra narakadvika aura vaikiyacatuSka kI sattA prApta ho jAne ke kAraNa bhI 86 prakRtika sattAsthAna hotA hai| isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna meM 28 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 62, aura 6 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiM / 116 31 prakRtika udayasthAna meM 12, 88 aura 86 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| yahA~ prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai / kyoMki jisake 28 prakRtiyoM kA baMdha aura 31 prakRtiyoM kA udaya hai, vaha paMcendriya tiryaca hI hogA aura tiryaMcoM ke tIrthaMkara prakrati kI sattA nahIM hai, kyoMki tIrthaMkara prakRti kI sattA vAlA manuSya tithaMcoM meM Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I vaSTha karmagramya 127 utpanna nahIM hotA hai / isIliye yahA~ 6 prakRtika sattAsthAna kA niSedha kiyA hai / 29 aura 30 prakRtika baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM 6 udayasthAna aura 7 sattAsthAna hote haiM- "navasanttugatIsa tiismmi"| inakA vivecana nIce kiyA jAtA hai| 7 r 26 prakRtika baMdhana meM 2124 25 26 27 2 26 30 aura 31 prakRtika, ye hai udayasthAna haiM tathA 392680 aura 78 prakRtika, ye 7 sattAsthAna haiN| inameM se pahale udayasthAnoM kA spaSTIkaraNa karate haiM ki 21 prakRtiyoM kA udaya tiryaMca aura manuSyoM ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle paryApta aura aparyApta ekendriya, vikalendriya tiryaca aura manuSyoM ke aura deva va nArakoM ke hotA hai / 24 prakRtiyoM kA udaya paryApta ekendriyoM ke deva aura nArakoM ke tathA vaikiya zarIra ko karane vAle mithyAdRSTi tiyaMtra aura manuSyoM ke hotA hai / 26 prakRtiyoM kA udaya paryApta ekendriyoM ke tathA paryApta aura aparyApta vikalendriya tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke hotA hai| 27 prakRtiyoM kA udaya paryApta ekendriyoM ke deva aura nArakoM tathA vaikiya zarIra ko karane vAle mithyAdRSTi tiryaca aura manuSyoM ko hotA hai / 28 aura 26 prakRtiyoM kA udaya vikalendriya, tiyaMca paMcendriya aura manuSyoM ke tathA vaikriya zarIra ko karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke tathA deva aura nArakoM ke hotA hai / 30 prakRtiyoM kA udaya vikalendriya, tiryaca paMcendriya aura manuSyoM ke tathA udyota kA vedana karane vAle devoM ke hotA hai aura 31 prakRtiyoM kA udaya udyota kA vedana karane vAle paryApta vikalendriya aura tica paMcendriyoM ke hotA hai tathA devagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle avirata samyagdRSTi manuSyoM ke 21, 26, 28, 29 aura 30 prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiN| AhAraka saMyatoM aura vaikriya saMyatoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 , Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 saptatikA prakaraNa prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiN| vaikriya zarIra ko karane vAle asaMyata aura tAsaMgana manuSyoM ke hilA dayasthAna hote haiM / manuSyoM meM saMyatoM ko chor3akara yadi anya manuSya vaikriya zarIra ko karate haiM to unake udyota kA udaya nahIM hotaa| ataH yahA~ 30 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai / isa prakAra 26 prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAnoM kA vicAra kiyA gayA ki 21, 24, 25, 26, 27, 28, 26, 30 aura 31 prakRtika, ye nau udayasthAna haiM / ___aba sattAsthAnoM kA vicAra karate haiN| pUrva meM saMketa kiyA gayA hai ki 26 prakRtika baMdhasthAna meM 63, 92, 86, 88, 86, 80 aura 78 prakRti vAle sAta sattAsthAna haiM / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- yadi vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle paryApta aura aparyApta ekendriya aura vikalendriya tathA tiyaMca paMcendriya jIvoM ke 21 prakRtika udayasthAna hotA hai to vahA~ 62, 88, 86, 80 aura 78, ye pAMca sattAsthAna hote haiN| isI prakAra 24, 25 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM ukta pA~ca sattAsthAna jAnanA cAhiye tathA 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ina pA~ca udayasthAnoM meM 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra sattAsthAna hote haiM / isakA vicAra jaisA 23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke kara Aye hai vaisA hI yahA~ bhI samajha lenA caahie| manuSyagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ekendriya, vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya jIvoM ke tathA manuSya va tiryaMcagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle manuSyoM ke apaneapane yogya udayasthAnoM meM rahate hue 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra ve hI sattAsthAna hote haiN| tiryaMca paMcendriya aura manuSyagati ke yogya 29 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle deva aura nArakoM ke apane apane udayasthAnoM meM 62 aura 88 prakRtika, ye do sattAsthAna Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya 16E hote haiM kintu manuSyagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA bandha karane vAle mithyASTi nAraka ke tIrthaMkara prakRti ko satA rahate hue apane pAMca udayasthAnoM meM eka 86 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai| kyoMki jo tIrthakara prakRti sahita ho vaha yadi AhArakacatuSka rahita hogA to hI usakA mithyAtva meM jAnA saMbhava hai, kyoMki tIrthakara aura AhArakacatuSka ina donoM kI eka sAtha sattA mithyAiSTi guNasthAna meM nahIM pAye jAne kA niyama hai|' ataH 63 meM se AhArakacatuSka ko nikAla dene para usa nAraka ke 86 prakRtiyoM kI hI sattA pAI jAtI hai| tIrthakara prakRti ke sAtha devagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle avirata samyagdRSTi manuSya ke 21 prakRtiyoM kA udaya rahate hue 63 aura 86 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / isI prakAra 25, 26, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ina chaha udayasthAnoM meM bhI ye hI do sattAsthAna jAnanA cAhiye / kintu AhAraka saMyatoM ke apane yogya udayasthAnoM ke rahate hue 63 prakRtika sattAsthAna hI samajhanA cAhiye / isa prakAra sAmAnya se 26 prakRtika baMdhasthAna meM 21 prakRtiyoM ke udaya meM 7, caubIsa prakRtiyoM ke udaya meM 5, paccIsa prakRtiyoM ke udaya meM 7, chabbIsa prakRtiyoM ke udaya meM 7, sattAIsa prakRtiyoM ke titthAhArA jugavaM satvaM tityaM Na micchagAditie / tassattakammiyANaM tagguNaThANaM Na saMmavadi / / -gokarmakAMDa gA0 333 ukta uddharaNa meM yaha batAyA hai ki tIrthaMkara aura AhArakacatuSka, inakA eka sAtha satya mithyAiSTi jIva ko nahIM pAyA jAtA hai / lekina go0 karmakAMDa ke sattA adhikAra kI gAthA 365, 366 se isa bAta kA mI patA lagatA hai ki miyAdRSTi ke mI tIrthaMkara aura AhArakapatuSka ko sattA eka sAtha pAI jA sakatI hai, aisA mI eka mata rahA hai / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa udaya meM 6, aTThAIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, unatIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, tIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6 aura ikatIsa prakRtiyoM ke udaya meM 4 sattAsthAna hote haiN| ina saba kA kula jor3a 7+5+7+ 7+6+:+9+6+454 hotA hai / 200 aba tIsa prakRtika baMdhasthAna kA vicAra karate haiN| jisa prakAra tiryaMcagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ekendriya, vikalendriya, tiyaMtra paMcendriya, manuSya, deva aura nArakoM ke udayasthAnoM kA vicAra kiyA usI prakAra udyota sahita tiyaMcagati ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ekendriyAdika ke udayasthAna aura sattAsthAnoM kA cintana karanA caahiye| usameM 30 prakRtiyoM ko bAMdhane vAle devoM ke 21 prakRtika udayasthAna meM 63 aura 66 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM tathA 21 prakRtiyoM ke udaya se yukta nArakoM ke prakRtika eka hI sattAsthAna hotA hai, 63 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai / kyoMki tIrthaMkara aura AhAraka catuSka kI sattA vAlA jIva nArakoM meM utpanna nahIM hotA hai jassa liga rA''hAragANi jugavaM saMti so neraiesuna uvavakjai / jisake tIrthaMkara aura AhArakacatuSka, inakI eka sAtha sattA hai vaha nArakoM meM utpanna nahIM hotA hai| yaha cUrNikAra kA mata bhI ukta maMtavya kA samarthana karatA hai / isI prakAra 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika udayasthAnoM meM bhI samajhanA caahie| kintu itanI vizeSatA hai ki nArakoM ke 30 prakRtika udayasthAna nahIM hai| kyoMki 30 prakRtika udayasthAna udyota prakRti ke sadbhAva meM pAyA jAtA hai parantu nArakoM ke udyota kA udaya nahIM pAyA jAtA hai| isa prakAra sAmAnya se 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 2.1 ke 21 prakRtiyoM ke udaya meM 7, caubIsa prakRtiyoM ke udaya meM 5, paccIsa prakRtiyoM ke udaya meM 7, chabbIsa prakRtiyoM ke udaya meM 5, sattAIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, aTThAIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, unatIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, tAsa prakRtiyoM ke udaya meM 6 aura sAttIsa prakRtiyoM ke udaya meM 4 sattAsthAna hote haiN| jinakA kula jor3a + 5+7+5+6+6+6+6+4=52 hotA hai| aba 31 prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAna aura sattAsthAna kA vicAra karate haiM / 31 prakRtika baMdhasthAna meM 'egegamegatIse'-eka udayasthAna aura eka sattAsthAna hotA hai / udayasthAna 30 prakRtika aura sattAsthAna 63 prakRtika hai| vaha isa prakAra samajhanA cAhie ki tIrthakara aura AhAraka sahita devagati yogya 31 prakRtiyoM kA baMdha apramattasaMyata aura apUrvakaraNa, ina do guNasthAnoM meM hotA hai| parantu inake na to vikriya hotI hai aura na AhAraka samudghAta hI hotA hai| isaliye yahA~ 25 prakRtika Adi udayasthAna na hokara eka 30 prakRtika udayasthAna hI hotA hai| cUMki inake AhAraka aura tIrthakara prakRti kA baMdha hotA hai, isaliye yahAM eka 63 prakRtika hI saptAsthAna hotA hai / isa prakAra 31 prakRtika baMdhasthAna meM 30 prakRtika udayasthAna aura 13 prakRtika sattAsthAna mAnA gayA hai| aba eka prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAna aura sattAsthAnoM kA vicAra karate haiM / eka prakRtika baMdhasthAna ke udayasthAna aura sattAsthAnoM kI saMkhyA batalAne ke liye gAthA meM saMketa hai ki "ege egudaya aTThasaMtammi" arthAt-udayasthAna eka hai aura sattAsthAna ATha haiN| udayasthAna 30 prakRtika hai aura ATha sattAsthAna 63, 62, 86, 88, 80, 76, 76 aura 75 prakRtika haiN| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-eka prakRtika baMdhasthAna meM eka yaza kIrti prakRti kA baMdha hotA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 202 saptatikA prakaraNa hai jo apUrvakaraNa guNasthAna ke sAtaveM bhAga se lekara dasaveM guNasthAna taka hotA hai| yaha jIva atyanta vizuddha hone ke kAraNa vaikriya aura AhAraka samudghAta ko nahIM karatA hai, jisase isake 25 Adi prakRtika udayasthAna nahIM hote kintu eka 30 prakRtika hI udayasthAna hotA hai| eka prakRtika baMdhasthAna meM jo ATha sattAsthAna batAye haiM, unameM se Adi ke cAra 63, 92, aura prakRtikAsthAna upazamazreNi kI apekSA aura aMtima cAra 80,76, 76 aura 75 prakRtika sattAsthAna kSapakazreNi kI apekSA kahe haiM / parantu jaba taka anivRttikaraNa ke prathama bhAga meM sthAvara, sUkSma tiryacadvika, narakadvika, jAticatuSka, sAdhAraNa, Atapa aura udyola, ina teraha prakRtiyoM kA kSaya nahIM hotA taba taka 63 Adi prakRtika, prArambha ke cAra sattAsthAna bhI kSapakazreNi meM pAye jAte haiN| isa prakAra eka prakRtika baMdhasthAna meM eka 30 prakRtika udayasthAna tathA 63,62,86,88,80,76,76 aura 75 prakRtika, ye ATha sattAsthAna samajhanA cAhiye / aba uparatabaMdha kI sthiti ke udayasthAnoM aura sattAsthAnoM kA vicAra karate haiN| baMdha ke abhAva meM bhI udaya evaM sattA sthAnoM kA vicAra karane kA kAraNa yaha hai ki nAmakarma kA baMdha dasaveM guNasthAna taka hotA hai, Age ke cAra guNasthAnoM meM nahIM, kintu udaya aura sattA 14veM guNasthAna taka hotI haiN| phira bhI usameM vividha dazAoM aura jIvoM kI apekSA aneka udayasthAna aura sattAsthAna pAye jAte haiM / inake liye gAthA meM kahA hai varace basa basa beyarasaMtammi ThANANi / arthAt - baMdha ke abhAva meM bhI dasa udayasthAna aura dasa sattAsthAna Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' SaSTha karma grantha 203 haiM / dasa udayasthAna 20,21,26,27,28,29,30,31, 6 aura 8 prakRtika saMkhyA vAle haiM tathA sattAsthAna 93,62,86,88,80,76,76,75, 6 aura 6 prakRtika saMkhyA vAle haiM / inakA spaSTIkaraNa yaha hai ki kevalI ko kevalI samudghAta meM 8 samaya lagate haiN| inameM se tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kArmaNa kAyayoga hotA hai jisameM paMcendriya jAti, asatrika, subhaga, Adeya, yaza kIrti, manuSyagati aura dhruvodayA 12 prakRtiyAM, isa prakAra kula milAkara 20 prakRtika udayasthAna hotA hai aura tIrthaMkara ke binA 76 tathA tIrthaMkara aura AhArakacatuSka ina pA~ca ke binA 75 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| yadi isa avasthA meM vidyamAna tIrthakara hue to unake eka tIrthakara prakRti kA udaya aura sattA hone se 21 prakRtika udayasthAna tathA 80 tathA 76 prakRtika saMsAsthAna ho / jaba kevalI samudghAta ke samaya audArikamizna kAyayoga meM rahate haiM taba unake audArikatika, vacaRSabhanArAca saMhanana, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, upaghAta aura pratyeka, ina chaha prakRtiyoM ko pUrvokta 20 prakRtiyoM meM milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai tathA 76 aura 75 prakRtika ye do sattAsthAna hote haiN| yadi tIrthaMkara audArikamizra kAyayoga meM hue to unake tIrthakara prakRti udaya va sattA meM mila jAne para 27 prakRtika udayasthAna tathA 80 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| 26 prakRtiyoM meM parAghAta, uccha vAsa, zubha aura azubha vihAyogati meM se koI eka tathA susvara aura duHsvara meM se koI eka, ina cAra prakRtiyoM ke milA dene para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai jo audArika kAyayoga meM vidyamAna sAmAnya kevalI tathA gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM prApta hotA hai / ataeva 30 prakRtika udayasthAna Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 saptatikA prakaraNa I meM 63,62868676 aura 75 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiM / inameM se Adi ke cAra sattAsthAna upazAntamoha guNasthAna kI apekSA aura aMta ke do sattAsthAna kSINamoha aura sayogikevalI kI apekSA batAye haiM / yadi isa 30 prakRtika udayasthAna meM se svara prakRti ko nikAlakara tIrthaMkara prakRti ko milAyeM to bhI ukta udayasthAna prApta hotA hai jo tIrthaMkara kevalI ke vacanayoga ke nirodha karane para hotA hai / kintu isameM sattAsthAna 80 aura 76 prakRtika, ye do hote haiN| kyoMki sAmAnya kevalI ke jo 76 aura 75 prakRtika sattAsthAna kaha Aye haiM unameM tIrthaMkara prakRti ke mila jAne se 80 aura 76 prakRtika ho sattAsthAna prApta hote haiN| sAmAnya kevalI ke jo 30 prakRtika udayasthAna batalAyA gayA hai, usameM tIrthaMkara prakRti ke milAne para tIrthaMkara kevalI ke 31 prakRtika udayasthAna hotA hai aura usI prakAra 80 va 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| kyoMki sAmAnya kevalI ke 75 aura 79 prakRtika, the do sattAsthAna batalAye haiM, unameM tIrthaMkara prakRti ke milAne se 76 aura 80 kI saMkhyA hotI hai / sAmAnya kevalI ke jo 30 prakRtika udayasthAna batalA Aye haiM, usameM se vazvanayoga ke nirodha karane para svara prakRti nikala jAtI hai, jisase 26 prakRtika udayasthAna hotA hai athavA tIrthaMkara kevalI ke jo 30 prakRtika udayasthAna batalAyA hai usameM se zvAsocch vAsa ke nirodha karane para ucchavAsa prakRti ke nikala jAne se 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| inameM se pahalA udayasthAna sAmAnya kevalI ke aura dUsarA udayasthAna tIrthaMkara kevalI ke hotA hai / ataH pahale 26 prakRtika udayasthAna meM 76 aura 75 prakRtika aura dUsare 26 prakRtika udayasthAna meM 80 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 205 sAmAnya kevalI ke vacanayoga ke nirodha karane para 26 prakRtika udayasthAna batAyA gayA hai, usameM se vAsocch vAsa kA nirodha karane para ucchavAsa prakRti ke kama ho jAne se 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha sAmAnya kevalI ke hotA hai ataH yahA~ sattAsthAna 76 aura 75 prakRtika, ye do hote haiM / kara ketalI ke ayogikevalI gujasthAna meM prakRtika udayasthAna hotA hai aura upAntya samaya taka 80 aura 76 tathA antima samaya meM prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / kintu sAmAnya kevalI kI apekSA ayogi guNasthAna meM prakRtika udagrasthAna hotA hai tathA upAntya samaya taka 76 va 75 aura antima samaya meM prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / isa prakAra se baMdha ke abhAva meM dasa udayasthAna aura dasa sattAsthAna hone kA kathana samajhanA cAhie / nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ke saMbaMdha bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai- guNa sthAna | 1 baMdha sthAna maMga 5 23 I. udayasthAna 12 21 24 25 26 27 25 EUR udaya maMga " sattAsthAna 12 32 12,86,86,80, 78 5 11 12,88,86,80, 78 nis 23 5 600 5 22 1182 " " " . KHn 62,88,86,80 27 bha " saMveSamaMga 11 4 | 4 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa udayasthAna sthAna| mNg| udayabhaMga | sattAsthAna 12 | saMveSabhaMga sthAna 1764 1.62,88,86,80 2606 62,88,86,80,78 "MR mata " " " 62,98,6,80 168 1780 4. 62,88,86,80,78 30 | 62,88,86,40 4 1780 ,, , , | " Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 207 guNa / baMdha udayasthAna udayabhaMga sattAsthAna 12 saMvadharmaga | sthAna | sthAnaM maMga 2614 62,88,86,80 ra 1sema| 28 || - sa :: :: 1176 1755 2010 1152 12,86,886 62,88,16 1se8 266248 - - 41 '63,62.86,88,86,80,787 11 12,88,66,80,78 5 33 63,62,81,88,86,80,78 7 0 // . . , , , , 7 32 | 63,62,86,88,86,80 6 1202 , - 2616 1164 | 62,88,86, Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 saptatikA prakaraNa sthAna, maMga / " .udayasthAna sthAna 14641/ 21 - udaya maMga sattAsthAna 12 41 | 13,62,81,88,86,80,787 62,88'86,80,785 32 | 63,62,81,88,86,80,787 ___12,88,86,80,785 63,62,81,88,86,806 63,62,86,88,86,806 - - - 62,88,86,804 718 | 31 72 13,62,86,88,80,76,768 76,752 80,762 76,752 80,762 76,752 80,76,76,754 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha guNa | baMdha / sthAna sthAna | maMga udayasthAna udayabhaMga | sattAsthAna saMveghabhaMga | 3 3.62.86.8.80.76,76,' 75 18076 I. 13145/ 1 76,558 65j 46724 / isa prakAra AThoM karmoM kI uttara prakRtiyoM ke baMdhasthAna, udaya. sthAna aura sattAsthAnoM aura unake paraspara saMvedha bhaMgoM kA kathana samApta huaa| aba isI krama meM unake jIvasthAnoM aura guNasthAnoM kI apekSA bhaMga kA kathana karate haiN| tivigappapagaivANehiM jIvaguNasanniesu ThANesu / bhaMgA pajiyavyA jattha jahA saMbhavo bhava // 33 // vArSa-tivigappapagAtAhi-tIna vikalpoM ke prakRtisthAnoM ke dvArA, jIvagugasamiesu---zrIva aura guNa saMjJA pAle, ThANesu-sthAnoM meM, bhaMgA--bhaMga, ujiyavA-ghaTita karanA cAhie, jattha.... jahA~, jahA saMbhayo-jitane samaya, bhavAha---hote haiN| gAvArtha-tIna vikalpoM (baMdha, udaya aura sattA) ke prakRtisthAnoM ke dvArA jIva aura guNa saMjJA vAle sthAnoM (jIvasthAta, guNasthAnoM) meM jahA~ jitane bhaMga saMbhava hoM vahAM uttane bhaMga ghaTita kara lenA caahie| vizeSArtha-abhI taka grantha meM mula aura uttara prakRtiyoM ke badhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM va unake saMvedha bhaMga batalAye haiM tathA sAtha hI mula prakRtiyoM ke ina sthAnoM aura unake saMbaidha bhaMgoM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ke jIvasthAnoM aura guNasthAnoM kI apekSA svAmI kA nirdeza kiyA hai / kintu uttara prakRtiyoM kI apekSA baMdhasthAna, udayasthAna aura unake saMbaidha bhaMgoM ke svAmI kA nirdeza nahIM kiyA hai| inake nirdeza karane ko pratijJA isa gAthA meM kI gaI hai ki tInoM prakAra ke prakRtisthAnoM ke sava bhaMga jIvasthAnoM aura guNasthAnoM meM ghaTita karake batalAye jaayeNge| __jIvasthAnoM aura guNasthAnoM meM se pahale yahA~ jIvasthAnoM meM tInoM prakAra ke prakRtisthAnoM ke saba bhaMga ghaTita karate haiN| auvasthAnoM ke saMveSa bhaMga pahale aba jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke bhaMga batalAte haiM / terasasu jIvasaMkhevaesu nANaMsarAya tivigappo / ekkamima tivigappo karaNaM pai etya avigappo // 34 // zabdArtha-terasamu-teraha, jIvasaMkhevae-jIva ke saMkSepa (sthAnoM) ke viSaya meM, nANaMtarAya-jJAgAvaraNa aura aMtarAya karya ke, tivigappo-. tIna vikalpa, ekkammi---eka jIvasthAna meM, sivinappo-tIna athavA do vikalpa, karaNapa-karaNa (dravyamana ke Azraya se) kI apekSA, esya---yahA~, avigappo-vikalpa kA abhAva hai| ___ gAthArtha-Adi ke teraha jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke tIna vikalpa hote haiM tathA eka jIvasthAna (paryApta saMjI paMcendriya) meM tIna aura do vikalpa hote haiN| dravyamana kI apekSA inake koI vikalpa nahIM haiN| vizeSArtha-isa gAthA se jIvasthAnoM meM saMbaMdha bhaMgoM kA kAthana prArambha karate haiN| sarvaprathama jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke bhaMga batalAte haiN| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 211 granthakAra ne jIvasthAna pada ke artha kA bodha karAne ke liye gAthA meM 'jIvasaMkhevaesu' pada diyA hai arthAt jina aparyApta ekendriyatva Adi dharmoM ke dvArA jIva saMkSipta yAnI saMgRhIta kiye jAte haiM, unakI jIvasaMkSepa saMjJA hai-- unheM jIvasthAna kahate haiM / isa prakAra jIvasaMkSepa pada ko jIvasthAna pada ke artha meM svIkAra kiyA gayA hai / ekendriya sUkSma aparyApta Adi jIvasthAnoM ke caudaha bheda caturthaM karmagrantha meM batalAye jA cuke haiN| ukta caudaha jIvasthAnoM meM se Adi ke teraha jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke tIna vikalpa haiM--'nAtarA mini ! isakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| zAnAvaraNa aura aMtarAya karma kI pAMca-pAMca uttara prakRtiyAM haiM aura ve saba prakRtiyAM dhruvabaMdhinI, dhrubodayA aura dhruvasattAka hai / kyoMki ina donoM kamoM kI uttara prakRtiyoM kA apane-apane viccheda ke antima samaya taka baMdha, udaya aura sattva nirantara banA rahatA hai| ata: Adi ke teraha jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI uttara prakRtiyoM kA pAMca prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA, ina tIna vikalpa rUpa eka bhaMga pAyA jAtA hai| kyoMki ina jIvasthAnoM meM se kisI bhI jIvasthAna meM inake baMdha, udaya aura mattA kA viccheda nahIM pAyA jAtA hai / antima naudahaveM paryApta saMjI paMcendriya jIvasthAna meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma kA baMdhaviccheda pahale hotA hai aura usake bAda udaya tathA sattA kA biccheda hotA hai| ataH yahAM pAMca prakRtika baMdha, 1 saMkSipyante-saMgRhyante jIvA ebhiriti saMkSepA:-- aparyAptakakenTiyatvAdayovAntarajAtibhedAH, jIvAnAM saMkSepA jIvasaMkSepAH jIvasthAnAnItyarthaH / - saptatikA prakaraNa kA, pR0 165 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pAMca prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA, isa prakAra tIna vikalpa rUpa eka bhaMga hotA hai| anantara baMdhaviccheda ho jAne para pAMca prakRtika udaya aura pA~ca prakRtika sattA, isa prakAra do vikalpa rUpa eka bhaMga hotA hai-'ekkammi tiduvigppo|' pA~ca prakRtika vaMdha, udaya aura sattA, yaha tIna vikalpa sUkSmasaMparAya guNasthAna taka pAye jAte haiM tathA usake bAda baMdha kA viccheda ho jAne para upazAnta moha aura kSINamoha guNasthAna meM kRtikAra zika: tA. gahalo vikalpa hote haiN| kyoMki udaya aura sattA kA yugapad viccheda ho jAne se anya bhaMga sambhava nahIM haiN| paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna kI eka aura vizeSatA batalAte haiM ki 'karaNaM pai ettha avigappo' arthAt kevalajJAna ke prApta ho jAne ke bAda isa jIva ko bhAvamana to nahIM rahatA kintu dravyamana hI rahatA hai aura isa apekSA se use bhI paryApta saMjJI paMcendriya kahate haiN| cUNi meM bhI kahA hai maNakaraNaM kevaliNo vi asthi seNa saniNo vuccati / maNoviNNANaM pAya hai samiNo na hti| ' arthAta-mana nAmaka karaNa kevalI ke bhI hai, isaliye ve saMjI kahalAte haiM kintu ve mAnasika jJAna kI apekSA saMjhI nahIM hote haiM / aise sayogi aura ayogi meyalI jo dravyagana ke saMyoga se paryApta saMjhI paMcendriya haiM, unake tIna vikalpa rUpa aura do vikalpa rUpa bhaMga nahIM hote haiN| arthAta kevala dravyamana kI apekSA jo jIva paryApta saMjI paMcendriya kahalAte haiM, unake jJAnAvaraNa aura antarAya krama ke baMdha, udaya aura satva kI apekSA koI bhaMga nahIM hai kyoMki ina karmoM ke baMdha, udaya aura sattA kA viccheda kevalI hone se pahale hI ho jAtA hai| isa prakAra se jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 // SaSTha karmagrantha bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba darzanAvaraNa, vedanIya, tyAyu aura gotra kArma ke baMdhAdi sthAnoM ke aMgoM ko batalAte haiN| tere natha caja paNagaM na saMtegammi bhaMgameSakArA / beyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM zocchaM // 35 / / zamvArtha-tara-taraha jojasthAnoM me, nava-nAM prakRtika baMdha, ghAu paNagaM-cAra athavA pAMca prakRtika udaya, manasaMta-nau kI sattA, egambhi-eka jIvasthAna meM, bhaMgakArA-gyAraha maMga hote haiM, veNiyAuyagoe-vedanIyA, AyU aura goza karma meM, vibhajja--vikalpa karake, mohaM-mohanIya karma ke, paraM-Age, vocchaM-- mheNge| gAyA-teraha jIvasthAnoM meM nau prakRtika baMdha, cAra yA pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA hotI hai| eka jIbasthAna meM gyAraha bhaMga hote haiM / vadanIya, Ayu aura gotra karma meM baMdhAdi sthAnoM kA vibhAga karake mohanIya karma ke bAre meM Age kheNge| vizeSArtha-gAthA meM darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu aura gotra karma ke baMdhAdi sthAnoM ko batalA kara bAda meM mohanIya karma ke vikalpa batalAne kA saMketa kiyA hai| darzanAvaraNa karma ke baMdhAdi vikalpa isa prakAra haiM ki Adi ke teraha jIvasthAnoM meM nau prakRtika baMdha, cAra yA pA~ca prakRtika udaya tathA nau prakRtika sattA, ye do bhaMga hote haiN| arthAt nau prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA yaha eka bhaMga aura nau prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya tathA nau prakRtika sattA yaha dUsarA bhaMga, isa prakAra Adi ke teraha jIvasthAnoM meM do bhaMga hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki prArambha ke teraha jIvasthAnoM meM darzanAvaraNa karma kI kisI bhI uttara prakRti kA na to baMdhaviccheda hotA hai, na udayaviccheda Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 saptatikA prakaraNa hotA hai aura na sattAviccheda hI hotA hai / nidrA, nidrAnidrA Adi pAMca nidrAoM meM se eka kAla meM kisI eka kA udaya hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai / isIliye ina pA~ca nidrAoM meM se kisI eka kA udaya hone yA na hone kI apekSA se Adi ke teraha jIvasthAnoM ke do bhaMga batalAye haiM / parantu eka jo paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna hai usameM gyAraha maMga hote haiM -- egambhi bhaMgamekkArA' / kyoMki paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM guNasthAnoM ke krama se darzanAvaraNa karma kI nau prakRtiyoM kA baMdha, udaya aura sattA tathA inakI vyucchitti saba kucha sambhava hai / isIliye isa jIvasthAna meM darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke bagha udaya aura sattA kI apekSA 21 aMga hone kA saMketa kiyA gayA hai / ina gyAraha bhaMgoM kA vicAra pUrva meM darzanAvaraNa ke sAmAnya saMvaidha bhaMgoM ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai| ataH punaH yahA~ unakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA gayA hai| jijJAsu-jana vahAM se inakI jAnakArI kara leveM / P isa prakAra se darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM kA kathana karane ke bAda vedanIya, Ayu aura gotra karma ke bhaMga batalAte haiM / lekina granthakarttA ne svayaM ukta tIna karmoM ke bhaMgoM kA nirdeza nahIM kiyA aura na hI yaha batAyA ki kisa jIvasthAna meM kitane bhaMga hote haiM / kintu inakA vivecana Avazyaka hone se anya AdhAra se inakA spaSTIkaraNa karate haiM / bhAgya meM eka gAthA AI hai, jisameM bedanIya aura gotra karma ke bhaMgoM kA vivecana caudaha jIvasthAnoM kI apekSA kiyA gayA hai| ukta bhASA isa prakAra hai pajjatasaniyare aTTha cakkaM ca vaiyaNiyabhaMgA / sakSama ligaM ca goe paleyaM jIvaThA || Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 215 ___arthAt-paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM vedanIya karma ke ATha bhaMga aura zeSa teraha jIvasthAnoM meM cAra bhaMga hote haiM tathA gotra karma ke paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM sAta bhaMga aura zeSa teraha jIvasthAnoM meM se pratyeka meM tIna bhaMga hote haiN| ukta kathana kA vizada vivecana nimna prakAra hai-vedanIya karma ke pani saMjhI ganendriya jIjasthAna meM daulaha guNa thAna sambhava haiM ata: usameM, 1. asAtA kA bandha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, 2. asAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, 3. sAtA kA bandha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI satA, 4. sAtA kA bandha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM ko sattA, 5. asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, i. sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, 7. asAtA kA udaya aura asAtA kI sattA aura 8. sAtA kA udaya tathA sAtA kI sattA, ye ATha bhaMga hote haiN| kintu prArambha ke teraha jIvasthAnoM meM se pratyeka ke ukta ATha bhaMgoM meM se Adi ke cAra bhaMga hI prApta hote haiN| kyoMki inameM sAtA aura asAtA vedanIya ina donoM kA yathAsambhava bandha, udaya aura sattA sarvatra sambhava hai / imoline bhASya gAthA meM kahA gayA hai ki 'pajjattagasanniyare acha caukkaM ca veynniybhNgaa|' _ vedanIya karma ke ukta ATha bhaMgoM ko paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM guNasthAnoM kI apekSA isa prakAra ghaTita karanA cAhiye pahalA bhaMga --asAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA ko sattA tathA dUsarA bhaMga-asAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, yaha do bhaMga pahale mithyAdRSTi guNasthAna se lekara chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka pAye jAte haiN| kyoMki Age ke guNasthAnoM meM asAtA vedanIya ke baMdha kA abhAva hai| tIsarA bhaMga Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA cauthA bhaMga-sAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, yaha do bikalpa pahale mithyA dRSTi guNasthAna se lekara terahaveM sayogikevalI guNasthAna taka pAye jAte haiN| isake bAda baMdha kA abhAva ho jAne se pA~cA bhaMga-asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA tathA chaThA bhaMga--sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, yaha do bhaMga ayogi kevalI guNasthAna meM dvicarama samaya taka prApta hote haiM aura carama samaya meM sAtavA bhaMga- asAtA kA udaya aura asAtA kI sattA tathA AThavAM bhaMga-sAtA kA udaya aura sAtA kI sattA, yaha do bhaMga pAye jAte haiN| sayogikevalI aura ayogikevalI dravyamana ke sambandha se saMjI kahe jAte haiM, ata: saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM vedanIya karma ke ATha bhaMga mAnane meM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| isa prakAra se vedanIya karma ke bhaMgoM kA kathana karake aba motra karma ke aMgoM ko batalAte haiM ki 'sattaga tigaM ca goe'-ve isa prakAra haiM-- __ gotrakarma ke paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM sAta bhaMga prApta hote haiM / ve sAta bhaMga isa prakAra haiM--1. nIca kA baMdha, nIca kA udaya aura nIca kI sattA, 2. nIca kA baMdha, nIca kA udaya aura ucca-nIca donoM kI sattA, 3. nIca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca-nIca donoM kI sattA, 4. ucca kA baMdha, nIca kA udaya aura ucca-nIca donoM kI sattA, 5. ucca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca-nIca kI sattA, 6. unAca kA udaya aura ucca-nIca donoM kI sattA tathA 5. ucca kA udaya aura ucca kI sattA / ikta sAta bhaMgoM meM se pahalA bhaMga una saMjJiyoM ko hotA hai jo Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i SaSTha karmagrantha 217 agnikAyika aura vAyukAyika paryAya se Akara saMjJiyoM meM utpanna hote haiM, kyoMki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke ucca gotra kI uvalanA dekhI jAtI hai / phira bhI yaha bhaMga saMjJI jIvoM ke kucha samaya taka hI pAyA jAtA hai| saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM dUsarA aura tIsarA bhaMga prArambha ke do guNasthAna mithyAtva sAsAdana kI apekSA batAyA hai| cauthA saMga prArambha ke pAMca guNasthAnoM kI apekSA se kahA hai| pAMcavAM bhaMga prArambha ke dasa guNasthAnoM kI apekSA se kahA hai| chaThA bhaMga upazAntamoha guNasthAna se lekara ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya taka hone kI apekSA se kahA hai / aura sAtavAM bhaMga ayogikevalI guNasthAna ke antima samaya kI apekSA se kahA hai / 1 1 lekina zeSa teraha jIvasthAnoM meM ukta sAta bhaMgoM meM se pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna bhaMga prApta hote haiN| pahalA bhaMga nIca gotra kA baMdha, nIca gotra kA udaya aura nIca gotra kI sattA agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM meM ucca gotra kI uvalanA ke anantara sarvadA hotA hai kintu zeSa meM se unake bhI kucha kAla taka hotA hai jo agnikAyika aura vAyukAyika paryAya se Akara anya pRthvIkAyika, dvIndriya Adi meM utpanna hue haiN| dUsarA bhaMga - totra gotra kA baMdha, nIca gotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sattA tathA cauthA bhaMga - ucca gotra kA baMdha, nIca gotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sattA, yaha donoM bhaMga bhI teraha jIvasthAnoM meM nIca gotra kA ho udaya hone se pAye jAte haiM / anya vikalpa sambhava nahIM haiM, kyoMki ticoM meM ucca gotra kA udaya nahIM hotA hai / isa prakAra se bhASya kI gAthA ke anusAra jIvasthAnoM meM vedanIya aura gotra karmoM ke bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba jIvasthAnoM meM Ayu karma ke bhaMgoM ko batalAne ke liye bhApya kI gAthA ko uddhRta karate haiM Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 saptatikA prakaraNa panjattApajjasaga samaNe pajjata abhaNa sesesu / aTThAvIsaM dasagaM navagaM paNagaM ca Aussa // arthAt-paryApta saMtrI paMcendriya, aparyApta saMjI paMcendriya, paryApta asaMzI paMcendriA aura koSa gyAraha jIsasthAnaka maza: 28, 10, 6 aura 5 bhaMga hote haiN| ____ Azaya yaha hai ki paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM Adhukama ke 28 bhaMga hote haiN| aparyApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM 10 tathA paryApta asaMjJI paMcendriya jIvasthAna meM ha bhaMga hote haiN| ina tIna jIvasthAnoM se zeSa rahe gyAraha jIvasthAnoM meM se pratyeka meM pAMca-pAMca bhaMga hote haiN| paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM Ayukarma ke aTThAIsa bhaMga isa prakAra samajhanA cAhiye ki pahale nArakoM ke 5, tiryaMcoM ke 6, manuSyoM ke hai aura devoM ke 5 bhaMga batalA Aye haiM, jo kula milAkara 28 bhaMga hote haiM, ve hI yahAM paryApta saMjI paMcendriya ke 28 bhaMga kahe gaye haiN| vizeSa vivecana isa prakAra hai nAraka jIva ke 1. parabhava kI Ayu ke baMdhakAla ke pUrva narakAyu kA udaya, narakAyu kI sattA, 2. parabhava kI Ayu baMdha hone ke samaya tiyaMcAyu kA baMdha, naramAyu kA udaya, naraka-tiryaMcAyu kI sattA athavA 3. manuSyAyu kA baMdha, narakAyu kA udaya, naraka-manuSyAyu kI sattA, 4. parabhava kI AyubaMdha ke uttarakAla meM narakAyu kA udaya aura narakaliyaMcAyu kI sattA athavA 5. narakAyu kA udaya aura manuSya-marakAyu kI sattA, yaha pAMca bhaMga hote haiM / nAraka jIva bhavapratyaya se hI deva aura narakAyu baMdha nahIM karate haiM ata: parabhava kI Ayu baMdhakAla meM aura baMdhottara kAla meM deva aura narakAyu kA vikalpa sambhava nahIM hone se nAraka jIvoM meM Ayukarma ke pAMca vikalpa hI hote haiN| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 SaSTha karmagrantha ___isI prakAra devoM meM Ayakarma ke pAMca bikalpa samajhanA caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki narakAyu ke sthAna para devAyu kahanA cAhiye / jaise ki devAyu kA udaya aura devAyu kI sattA ityAdi / tiryaMcoM ke nau vikalpa isa prakAra haiM ki 1. tiryaMcAyu kA udaya, tirya cAyu kI sattA, yaha vikala parabhava kI Ayu baMdhakAla ke pUrva hotA hai / 2. parabhava kI Ayu baMdhakAla meM narakAya kA baMdha, tiyaMcAyu kA udaya, naraka-tiryaMca Ayu kI sattA athavA 3. tithaM vAyu kA baMdha, tiryacAyu kA udaya aura tiryaMca-tiyaM cAya kI sattA athavA 4. manuSyAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura manuSya-tiyaMcAyu kI sattA athabA 5. devAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura deva-tiryaMcAyu kI sattA / parabhatrAyu ke baMdhottara kAla meM 6. tiryaMcAyu kA udaya, naraka-tiryaMcAyu kI sattA athavA 7. tiryaMcAyu kA sadarA, tiryaca-niyaMca Ayu kI sattA athavA 8. tithaM cAyu kA udaya, manupya tiryaMcAyu kI sattA athavA ha. tiyaMtrAyu kA udaya, deva-tiryaMcAyu kI sattA / isa prakAra saMjJI paMcendriya paryApta tiryaMca ke Ayukarma ke ha bhaMga hote haiN| ___ isI prakAra manuSyoM ke bhI no bhaMga samajhanA cAhiye, lekina itanI vizeSatA hai ki tiryaMcAyu ke sthAna para manuSyAyu kA vidhAna kara leveM / jaise ki manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA ityAdi / ___ isa prakAra nAraka ke 5, deva ke 5, tiryaMca ke hai aura manuSya ke vikalpoM kA kula jor3a 5-|-5-+E+9=28 hotA hai| isIliye paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM Ayukarma ke 28 bhaMga mAne jAte haiN| saMjJI paMcendriya aparyApta jIba ke dasa bhaMga haiN| saMjJI paMcendriya aparyApta jIva manuSya aura tiryaca hI hote haiM, kyoMki deva aura nArakoM Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 220 meM aparyApta nAma karma kA udaya nahIM hotA hai tathA inake parabhava saMbaMdhI manuSyAyu tathA tiryaMcAyu kA hI bandha hotA hai, ataH inake manuSyagati kI apekSA 5 aura tiryaMcagati kI apekSA 5 bhaMga, isa prakAra kula dasa bhaMga hote haiN| jaise ki tiryaMcagati kI apekSA 1- AyubaMdha ke pahale tiryacAyu kA udaya aura tiyaMcAyu kI sattA 2 AyubaMdha ke samaya tiyaMcAya kA baMdha, tiryaMcA kA aura nitidAyu kI manuSyAyu kA baMdha, ticAyu kA udaya aura manuSya tiryacAyu kI sattA, 4. baMdha kI uparati hone para tiyaMcAyu kA udaya aura tiryaca tiryaMcAyu kI sattA athavA 5 tiryatrAyu kA udaya aura manuSya-tiyaM cAya kI sattA / kula milAkara ye pA~ca bhaMga hue / isI prakAra manuSyagati kI apekSA bhI pA~ca bhaMga samajhanA cAhiye, lekina tiryaMcA ke sthAna para manuSyAyu ko rkheN| jaise ki Ayu baMdha ke pahale manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA Adi / paryApta asaMjJI paMcendriya jIva tiryaMca hI hotA hai aura usake cAroM AbuoM kA baMdha sambhava hai, ataH yahA~ Ayu ke ve hI nau bhaMga hote haiM jo sAmAnya tiryaMcoM ke batalAye haiM / isa prakAra se tIna jIvasthAnoM meM Ayukarma ke bhaMgoM ko batalAne ke bAda zeSa rahe gyAraha jIvasthAnoM ke bhaMgoM ke bAre meM kahate haiM ki unameM se pratyeka meM pA~ca-pA~ca bhaMga hote haiN| kyoMki zeSa gyAraha jIvasthAnoM ke jIva tiryaMca hI hote haiM aura unake devAyu va narakAyu kA baMdha nahIM hotA hai, ataH saMjJI paMcendriya aparyApta tiryaMcoM ke jo pA~ca bhaMga batalAye haiM, ve hI yaha jAnanA cAhiye ki baMdhakAla se pUrva kA eka bhaMga, baMdhakAla ke samaya ke do bhaMga aura uparata baMdhakAla ke do bhaMga / isa prakAra zeSa gyAraha jIvasthAnoM meM pAMca bhaMga hote haiM / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAna jnyaanaa-drshnaa| kama x | Ayu x x x x SaSTha karmapatya caudaha jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, AyU, gotra aura aMtarAya, ina chaha kamoM ke bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai / gotra | aMtarAya varaNavaraNa | E F | gAna ekendriya sUkSma aparyApta | 1 | 2 . 4 2 : ekendriya mUkSma paryApta 3 | ekendriya vAdara aparyApta ekendriya bAdara paryApta 1 / 2 hIndriya aparyApta dIndriya paryApta zrIndriya aparyApta 8 | zrIndriya paryApta hai | caturindriya aparyApta caturindriya paryApta asaMjJI paMcendriya aparyApta asaMjI paMcendriya paryApta 13 | saMzI paMcendriya aparyApta 14 | saMjI paMcendriya paryApta / 2 11 / 4 chaha karmoM ke jIvasthAnoM meM bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba 'mohaM paraM vocchaM'-mohanIya karma ke bhaMgoM ko batalAte haiM / adRsu paMcasu ege ega dugaM dasa ya mohbNdhge| tiga cA nava udayagae tima tiga pannarasa saMtammi // 36 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 saptatikA prakaraNa -- zabdArtha - anusu - ATha jIvasthAnoM ne paMcasu-pA~ca jIvasthAnoM meM, ege -- eka jIvasthAna meM, ega - eka, durgA-do, daladasa aura mohabaMdha gae - mohanIya karma ke baMdhagata sthAnoM meM, tiga una-tIna bAra aura nau, udaya gae --- udayagata sthAna, liMga tiga pannarasa tIna tIna aura pandraha sami-satA ke sthAna | - * L gAvArtha- ATha, pA~ca aura eka jIvasthAna meM mohanIya karma ke anukrama se eka, do aura dasa baMdhasthAna, tIna, cAra aura mau udayasthAna tathA tIna tIna aura pandraha sattAsthAna hote haiM / vizeSArtha - isa gAthA meM mohanIya karma ke jIvasthAnoM meM baMdha, udaya aura sattA sthAna batalAye haiM aura jIvasthAnoM tathA baMdhasthAnoM, udayasthAnoM tathA sattAsthAnoM kI saMkhyA kA saMketa kiyA hai ki kitane jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke kitane baMdhasthAna haiM, kitane udayasthAna haiM aura kitane sattAsthAna haiN| parantu yaha nahIM batAyA hai ki ve kauna-kauna hote haiN| ataH isakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| ATha, pA~ca aura eka jIvasthAna meM yathAkrama se eka, do aura dasa baMdhasthAna haiM / arthAt ATha jIvasthAnoM meM eka baMdhasthAna hai, pA~ca jIvasthAnoM meM do baMdhasthAna haiM aura eka jIvasthAna meM dasa baMdhasthAna haiN| inameM se pahale ATha jIvasthAnoM meM eka baMdhasthAna hone ko spaSTa karate haiM ki paryApta sukSma ekendriya, aparyApta sukSA ekendriya, aparyApta bAdara ekendriya, aparyApta dvIndriya, aparyApta zrIndriya, aparyApta caturindriya, aparyApta asaMjJI paMcendriya aura aparyApta saMjJI paMcendriya, ina ATha jIvasthAnoM meM pahalA midhyAdRSTi guNasthAna hI hotA hai ataH inake eka 22 prakRtika baMdhasthAna hotA hai / ve 22 prakRtiyA~ isa prakAra haiM - midhyAtva, anantAnubaMdhI kaSAya catuSka Adi solaha kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda, hAsya rati aura zoka arati yugala meM se koI Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 223 eka yugala, bhaya aura jugupsaa| isa baMdhasthAna meM tIna veda aura do yugaloM kI apekSA chaha bhaMga hote haiN| pA~ca jIvasthAnoM meM do baMdhasthAna isa prakAra jAnanA cAhiye ki paryApta bAdara ekendriya, paryApta dvIndriya, paryApta trIndriya, paryApta caturindriya aura paryApta asaMzI paMcendriya, ina pAMca jIvasthAnoM meM 22 prakRtika aura 21 prakRtika, yaha do baMdhasthAna hote haiN| bAIsa prakRtiyoM kA nAmollekha pUrva meM kiyA jA cukA hai aura usameM se mithyAtva ko kama kara dene para 21 prakRtika baMdhasthAna ho jAtA hai| inake mithyAvRSTi guNasthAna hotA hai isaliye to inake 22 prakRtika baMdhasthAna kahA gayA hai tathA sAsAdana samyagdRSTi jIva mara kara ina jIvasthAnoM meM bhI utpanna hote haiM, isaliye inake 21 prakRtika baMdhasthAna batalAyA hai| inameM se 22 prakRtika baMdhasthAna ke 6 bhaMga haiM jo pahale batalAye jA cuke haiM aura 21 prakRtika baMdhasthAna ke 4 bhaMga hote haiN| kyoMki napuMsakaveda kA baMdha mithyAlbodaya nimittika hai aura yahA~ mithyAtva kA udaya na hone se napuMsaka veda kA bhI baMdha na hone se. zeSa do veda-puruSa aura strI tathA do yumaloM kI apekSA cAra bhaMga hI saMbhava haiN| bhaba rahA eka saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna, so isameM 22 prakRtika Adi mohanIya ke dasa baMdhasthAna hote haiN| ukta dasa baMdhasthAnoM kI prakRti saMkhyA mohanIya karma ke baMdhasthAnoM ke prasaMga meM batalAI jA cukI hai, jo vahA~ se samajha lenA cAhiye / ____ aba jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke udayasthAna batalAte haiM ki 'tiga cau nava udayagae'-ATha jIvasthAnoM meM tIna, pA~ca jIvasthAnoM meM cAra aura eka jIvasthAna meM nau udayasthAna haiN| paryApta sUkSma ekendriya Adi ATha jIvasthAnoM meM ATha, nau aura dasa prakRtika, yaha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 924 saptatikA prakaraNa tIna udayasthAna haiN| ve isa prakAra jAnanA cAhiye ki yadyapi mithyAdRSTi guNasthAna meM anantAnubaMdhI catuSka meM se kisI eka ke udaya ke binA 7 prakRtika udayasthAna bhI hotA hai, parantu vaha ina ATha jIvasthAnoM meM nahIM pAyA jAtA hai| kyoMki jo jIva upazamazreNi se cyuta hokara kramaza: mithyAdRSTi hotA hai usI ke mithyAdRSTi guNasthAna meM eka AvalI kA kama nahIM honA. parantu ina jIvasthAna vAle jIva to upazamazreNi para car3hate hI nahIM haiM, ataH inako sAta prakRtika udayasthAna saMbhava nahIM hai / t ukta ATha jIvasthAnoM meM napuMsaka veda, midhyAtva kaSAya catuSka aura do yugaloM meM se koI eka yugala, isa taraha ATha prakRtika udayasthAna hotA hai| isa udayasthAna meM ATha bhaMga hote haiM, kyoMki ina jIvasthAnoM meM eka napuMsaka veda kA hI udaya hotA hai, puruSaveda aura strIveda kA nahIM, ataH yahA~ veda kA vikalpa to saMbhava nahIM kintu yahA~ vikalpa vAlI prakRtiyA~ krodha Adi cAra kaSAya aura do yugala haiM, so unake vikalpa se ATha bhaMga hote haiN| isa ATha prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA ko vikalpa se milAne para to prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ eka -eka vikalpa ke ATha-ATha bhaMga hote haiM ataH ATha ko do se guNita karane para solaha bhaMga hote haiM / arthAt no prakRtika udayasthAna ke solaha bhaMga haiN| ATha prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA ko yugapat milAne se dasa prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha eka hI prakAra kA hai, ataH pUrvokta ATha bhaMga hI hote haiN| isa prakAra tInoM udayasthAnoM ke kula 32 bhaMga jo pratyeka jIvasthAna meM alaga-alaga prApta hote haiM / hue, paryApta bAdara ekendriya Adi pAMca jIvasthAnoM meM se pratyeka meM cAra-cAra udayasthAna haiM- sAta, ATha, nau aura dasa prakRtika / so Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 8 inameM se sAsAdana bhAva ke kAla meM 21 prakRtika baMdhasthAna meM aura 10, ye tIna-tIna udayasthAna hote haiM tathA 22 prakRtika baMdhasthAna meM 8, 6 aura 10 ye tIna tIna udayasthAna hote haiN| ina jIvasthAnoM meM bhI eka napuMsakaveda kA hI udaya hotA hai ataH yahA~ bhI 7, 8 aura ha aura 10 prakRtika udayasthAna ke kramazaH 8 16 aura bhaMga hote haiM tathA isI prakAra 86 aura 10 prakRtika udayasthAna ke kramazaH 8, 16 aura bhaMga hoMge, kintu cUrNikAra kA mata hai ki asaMjJI labdhiparyApta ke yathAyogya tIna vedoM meM se kisI eka veda kA udaya hotA hai| ataH isa mata ke anusAra asaMjJI labdhi paryApta ke sAta Adi udayasthAnoM meM se pratyeka meM raMga na hokara ga hote haiN| 8 225 paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM udayasthAna haiM, jinakA ullekha mohanIya karma ke udayasthAnoM ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai| ataH unako vahA~ se jAna leveM / jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke sattAsthAna isa prakAra jAnanA cAhiye ki 'tima tiga pannarasa saMtammi' arthAt ATha jIvasthAnoM meM tIna, pAMca jIvasthAnoM meM tIna aura eka jIvasthAna meM 15 hote haiM / pUrvokta ATha jIvasthAnoM meM se pratyeka meM 25, 27 aura 26 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| kyoMki mithyAdRSTi guNasthAna meM ina tIna ke alAvA aura sattAsthAna nahIM pAye jAte haiN| isI prakAra se paryApta bAdara ekendriya Adi pAMca jIvasthAnoM meM bhI 28, 27 aura 26 prakratika sattAsthAna samajhanA cAhiye aura eka paryApta saMjJI paMcendriya meM sabhI 15 sattAsthAna haiN| kyoMki isa jIvasthAna meM sabhI guNasthAna hote haiN| 1 ekkekakami udayammi napuMsagavedeNaM ceca adu-aSTu maMgA sesA na sNbhvti....| asannipajjatagasta tihi vi vedehi uSThAveyajjA / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 saptatikA prakaraNa isa prakAra se jIvasthAnoM meM pRthaka-pRthaka udaya aura sattAsthAnoM kA kathana karane ke anantara aba inake saMvedha kA kathana karate haiM--ATha jIvasthAnoM meM eka 22 pravRtika baMdhasthAna hotA hai aura usameM 8, E zora 1, prakRtika, gai nIla radayasthAna hote haiM tathA pratyeka udayasthAna meM 28, 27 aura 26 prakRtika sattAsthAna haiN| isa prakAra Aya jIvasthAnoM meM se pratyeka ke kula nau bhaMga hue| pAMca jIvasthAnoM meM 22 prakR. tika aura 21 prakRtika, ye do baMdhasthAna haiM aura inameM se 22 prakRtika baMdhasthAna meM 8, 9 aura 10 prakRtika tIna udaya sthAna hote haiM aura pratyeka udayasthAna meM 28, 27 aura 26 prakRtika, ye tIna sattAsthAna haiN| isa prakAra kula nau maMga hue / 21 prakRtika baMdhasthAna meM 7, 8 aura 6 prakRtika, tIna udayasthAna haiM aura pratyeka udayasthAna meM 28 prakRtika eka sattAsthAna hotA hai| isa prakAra 21 prakRtika baMdhasthAna meM tIna udayasthAnoM kI apekSA tIna sattAsthAna haiN| donoM badhasthAnoM kI apekSA yahA~ pratyeka jIvasthAna meM 12 bhaMga haiN| 21 prakRtika baMghasthAna meM 28 prakRtika eka sattAsthAna mAnane kA kAraNa yaha hai ki 21 prakRtika baMdhasthAna sAsAdana guNasthAna meM hotA hai aura sAsAdana guNasthAna 28 prakRtika sattA vAle jIva ko hI hotA hai, kyoMki sAsAdana samyagdRSTiyoM ke darzanamohatrika kI sattA pAI jAtI hai| isIliye 21 prakRtika baMdhasthAna meM prakRtika sattAsthAna mAnA jAtA hai| ___ eka saMjhI paryApta paMcendriya jIvasthAna meM mohanIya karma ke baMdha Adi sthAnoM ke saMvedha kA kathana jaisA pahale kiyA gayA hai, vaisA hI yahA~ jAnanA caahiye| 1 ekaviMzatibandho hi sArAdinabhAvamupAgateSu prApyate, sAsAdanAzcAvazya maSTAviMzatisatkarmANaH, teSAM darzanayikasya nimabhato mAvAt, tattasteSu sattAsthAnamaSTAviMzatireva / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 200 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya 225 jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye kama jIvasthAna | maMga |udayasthAna maMga udayana padavRnda | sattAsthAna pada | 8,6,10 | 36 | 268 28,27,26 8,9,10 | 28,27,26 28,27,26 28,27,26 | bA. e.pa. 28 | 28,27,26 28,27,26 8,9,10 7.8,6] 8,9,10 32 8,9.10 7,8,6 | 28,27,26 28,27,26 28,27.26 28,27,26 28,27,26 6 'catu. apa. 8,9.10 | catu.pAM. 22 . 28 asaM.paM.a. 22 8.6,10 | asaM.paM.pa. 22 28,27,26 28,27,26 28 28,27,26 288 | 6647 | saba 13 | saM.pa.apa, 22 14 | saM.ma.paryA. saba : Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 saptatikA prakaraNa jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvaidha bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba nAmakarma ke bhaMgoM ko batalAte haiM paNa duga paNagaM paNa cau paNagaM paNagA havaMti tinneva / paNa chappaNagaM chamachappaNagaM adRTTha dasagaM ti // 37 // satteva apajjasA sAmI taha suhama bAyarA ceva / viliviyA u tinni u taha ya asamnI ya sannI y||38|| bhAvArya-paNa duga paNarga-pAMca, do, pA~ca, paNa cau pagagaM--pAca, cAra, pAMca, pagagA-pAMca-pAMca, havaMti-hote haiM, tinmeSa-tInoM hI (baMdha, udaya aura sattAsthAna), paNa chappaNa-pAMca, chaha, pAca, chappaNagaM-chaha, chaha, pAca, aTuTa-ATha, ATha, basagaM- dasa, ti-isa prakAra / satteba-sAtoM hI, apajjatA aparyApta, sAmI-svAmI, tahatathA, suhama-sUkSma ekendriya paryApta, pAparA-bAdara ekendriya paryApta, gheva-aura, vigalikSyiA-vikalendriya paryApta, timi-lIna, tahavaise hI, pa-aura, asammI-asaMjI paMcendriya paryApta, sannI-saMjI paMcendriya paryApta / gApArSa-pAMca, do, pA~ca; pA~ca, cAra, pA~ca; pA~ca, pA~ca, pA~ca pAMca, chaha, pAMca chaha, chaha, pA~ca aura ATha, ATha, dasa; ye baMdha, udaya aura sattAsthAna haiN| . inake krama se sAtoM aparyApta, sUkSma ekendriya paryApta, bAdara ekendriya paryApta, vikalatrika paryApta, asaMjJI paMcendriya paryApta aura saMjJI paMcendriya paryApta jIva svAmI jAnanA cAhie / vizeSA-ina do gAthAoM meM jIvasthAnoM meM nAmakarma ke bhaMgoM kA vicAra kiyA gayA hai| pahalI gAthA meM tIna-tIna saMkhyAoM kA. eka puMja liyA gayA hai, jisameM se pahalI saMkhyA baMdhasthAna kI, dUsarI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaNTha karma praya 221 saMkhyA udayasthAna kI aura tIsarI saMkhyA sattAsthAna kI dyotaka hai / gAthA meM saMkhyA ke aise kula chaha puMja haiN| dUsarI gAthA meM caudaha jIvasthAnoM ko chaha bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| jisakA yaha tAtparya huA ki pahale bhAga ke jIvasthAna pahale puMja ke svAmI dUsare bhAga ke jIvasthAna dUsare puMja ke svAmI haiM ityAdi / yadyapi gAthAgata saMketa se itanA to jAna liyA jAtA hai ki amuka jIvasthAna meM itane baMdhasthAna, itane udayasthAna aura itane sattAsthAna haiM, kintu ve kauna-kauna se haiM aura unameM kitanI kitanI prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai, yaha jJAta nahIM hotA hai| ataH yahA~ unhIM kA bhaMgoM ke sAtha AcArya malayagiri kRta TIkA ke anusAra vistAra se vivecana kiyA jAtA hai| 'paNa durgA paNagaM satteva apajjattA' donoM gAthAoM ke padoM ko yathAkrama se jor3ane para yaha eka pakSa huaa| jisakA yaha artha huA ki caudaha jIvasthAnoM meM se sAta aparyApta jIvasthAnoM meM se pratyeka meM pA~ca baMdhasthAna, do udayasthAna aura pA~ca sattAsthAna haiM / jinakA spaSTIkaraNa yaha hai ki sAta prakAra ke aparyApta jIva manuSyagati aura tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM, devagati aura narakagati ke yogya prakRtiyoM kA nahIM, ataH ina sAta aparyApta jIvasthAnoM meM 28, 31 aura 1 prakRtika baMdhasthAna na hokara 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pAMca baMdhasthAna hote haiM aura inameM bhI manuSyagati tathA tithaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai / ina baMghasthAnoM kA vizeSa vivecana nAmakarma ke baMghasthAna batalAne ke avasara para kiyA gayA hai, ataH vahA~ se samajha lenA caahiye| yahA~ saba baMsthAnoM ke milAkara pratyeka jIvasthAna meM 13947 bhaMga hote haiM / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 saptatikA prakaraNa ina sAta jIvasthAnoM meM do udayasthAna haiM-21 aura 24 prakRtika / so inameM se 21 prakRtika udayasthAna meM aparyApta bAdara ekendriya ke tithaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, taMjasazarIra, kArmaNazarIra, agurulaghu, varNacatuSka, ekendriya jAti, sthAvara, bAdara, aparyApta, sthira, asthira, zubha, azubha, durbhaga, anAdeya, ayaza:kIrti aura nirmANa ina 21 prakRtiyoM kA udaya hotA hai / yaha udayasthAna apAntarAla gati meM pAyA jAtA hai / yahA~ bhaMga eka hotA hai kyoMki yahA~ parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai / ____ aparyApta sUkSma ekendriya sI ko bhI yahI zyAta ho / kintu itanI vizeSatA hai ki usake bAdara ke sthAna meM sUkSma prakRti kA udaya kahanA cAhie / yahA~ bhI eka bhaMga hotA hai| isa 21 prakRtika udayasthAna meM audArikazarIra, huMDasaMsthAna, upaghAta aura pratyeka va sAdhAraNa meM se koI eka, ina cAra prakRtiyoM ko milAne aura tiryaMcAnupUrvI isa prakRti ko ghaTA dene para 24 prakRtika udayasthAna hotA hai / jo donoM sUkSma va bAdara ekendriya aparyApta jIvasthAnoM meM samAna rUpa se sambhava hai| yahA~ sUkSma aparyApta aura bAdara aparyApta meM se pratyeka ke sAdhAraNa aura pratyeka nAmakarma kI apekSA do-do bhaMga hote haiM / isa prakAra do udayasthAnoM kI apekSA donoM jIvasthAnoM meM se pratyeka ke tIna-tIna bhaMga hote haiN| vikalendriyatrika aparyApta, asaMhI aparyApta aura saMjJI aparyApta, ina pAMca jIvasthAnoM meM 21 aura 26 prakRtika, yaha do udayasthAna hote haiN| inameM se aparyApta dvIndriya ke tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, tejasa, kArmaNa, aguruladhu, varNacatuSka, dvIndriya jAti, basa, bAdara, aparyApta, sthira, asthira, zubha, azubha, durbhaga, anAdeya, ayazaHkIrti aura nirmANa yaha 21 prakRtika udayasthAna hotA hai / jo apAntarAla gati meM Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sada karmagrantha vidyamAna jIva ke hI hotA hai, anya ke nhiiN| yahA~ sabhI prakRtiyA~ aprazasta haiM, ata: eka hI bhaMga jAnanA caahiye| isI prakAra trIndriya Adi jIvasthAnoM meM bhI yaha 21 prakRtika udayasthAna aura 1 bhaMga jAnanA cAhiye 1 kintu itanI vizeSatA hai ki pratyeka jIvasthAna meM dvIndriya jAti na kahakara zrIndriya jAti Adi apanI-apanI jAti kA udaya kahanA caahiye| anantara 21 prakRtika udayasthAna meM zarIrastha jIva ke audArika zarIra, audArika aMgopAMga, huMDasaMsthAna, sevAta saMhanana, upadhAta aura pratyeka ina chaha prakRtiyoM ke milAne aura tirya cAnupUrvI ke nikAla dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI eka hI bhaMga hotA hai| isa prakAra aparyApta dvIndriya Adi pratyeka jIvasthAna meM do-do udayasthAnoM kI apekSA do-do bhaMga hote haiM / lekina aparyApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna isakA apavAda hai| kyoMki aparyApta saMjJo jIvasthAna tiryaMcagati aura manuSyagati donoM meM hotA hai / ata: yahA~ isa apekSA se cAra bhaMga prApta hote haiN|' ina sAta jIvasthAnoM meM se pratyeka meM 62, 58, 16, 80 aura 78 prakRtika pA~ca-pA~ca sattAsthAna haiM / aparyApta avasthA meM tIrthakara prakRti kI sattA sambhava nahIM hai ata: ina sAtoM jIvasthAnoM meM 63 aura 86 prakRtika, ye do sattAsthAna nahIM hote haiM kintu mithyAdRSTi guNasthAna sambandhI zeSa sattAsthAna sambhava hone se ukta pA~ca sattAsthAna kahe haiN| ___ isa prakAra se sAta aparyApta jIvasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAna jAnanA caahiye| aba isake anantara paNa 1 kevalamaparyAptasaMjJinazcatvAraH, yato dvau maMgAvaparyAptasaMjJinastirazcaH prAdhyete, dvau vAparyAptamaM jino manuSyasyeti / --saptatikA prakaraNa TokA, pR0 201 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 saptatikA prakaraNa pau paNagaM' aura 'suhama pada kA sambandha karate haiN| jisakA artha yaha hai ki sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna meM pAMca baMdhasthAna haiM, cAra udayasthAna haiM aura pAMca sattAsthAna haiN| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai--sUkSma ekendriya paryApta jIva bhI marakara manuSya aura tiryaMcagati meM hI utpanna hotA hai, jisase usake una gatiyoM ke yogya karmoM kA baMdha hotA hai| isIlie isake bhI 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pAMca baMdhasthAna mAne gaye haiN| ina pAMca baMdhasthAnoM ke mAnane ke kAraNoM ko pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| yahA~ bhI ina pA~coM sthAnoM ke kula bhaMga 13617 hote haiN| sUkSma ekendriya paryApta jIvoM ke 21, 24, 25 aura 26 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| kyoMki ina sUkSma jIvoM ke Atapa aura udyota nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai| isIliye 27 prakRtika udayasthAna chor3a diyA gayA hai| 21 prakRtika udayasthAna meM ve hI prakRtiyA~ lenI cAhiye, jo sUkSma ekendriya aparyApta jIvoM ko basalA Aye haiN| lekina itanI vizeSatA hai ki yahA~ sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna vivakSita hone se aparyApta ke sthAna para paryApta kA udaya kahanA caahiye| yaha 21 prakRtika udayasthAna, apAntarAla gati meM hotA hai| pratipakSI prakRtiyAM na hone se isameM eka hI bhaMga hotA hai| ukta 21 prakRtika udayasthAna meM audArika zarIra, huMDa-saMsthAna, upaghAta tathA sAdhAraNa aura pratyeka meM se koI eka prakRti, ina cAra prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ko kama karane para 24 prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha udayasthAna zarIrastha jIva ko hotA hai / yahA~ pratyeka aura sAdhAraNa ke vikalpa se do bhaMga hote haiM / anantara zarIra paryApti se paryApta hue jIva kI apekSA 24 prakRtika Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 233 udayasthAna meM parAghAta ko milA dene para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI 24 pratika udayasthA kI taraha ve hI do bhaMga hote haiN| ___ ukta 25 prakRtika udayasthAna meM prANApAna paryApti se paryApta hue jIva kI apekSA ucchvAsa prakRti ko milAne se 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pUrvokta do bhaMga hote haiN| isa prakAra sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna meM cAra udayasthAna aura unake sAta bhaMga hote haiN| ____ aba sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna meM sattAsthAna batalAte haiN| isa jIvasthAna meM pA~ca sattAsthAna batalAye haiN| ve pA~ca sattAsthAna 62, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika haiM / tiryaMcagati meM tIrthakara prakRti kI sattA nahI hotI haiN| isalie 63 aura 86 prakRtika ye do satA. sthAna saMbhava nahIM hone se 12, 18, 86, 80 aura 78 prakRtika pA~ca sattAsthAna pAye jAte haiN| phira bhI jaba sAdhAraNa prakRti ke udaya ke sAtha 25 aura 26 prakRtika udayasthAna liye jAte haiM taba isa bhaMga meM 78 prakRtika sattAsthAna sambhava nahIM hai / kyoMki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara zeSa saba jIva zarIra paryApti se paryApta hone para manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA niyama se bandha karate haiM aura 25 va 26 prakRtika udayasthAna zarIra paryApti se paryApta hue jIvoM ke hI hote haiN| ata: sAdhAraNa sUkSma ekendriya paryApta jIvoM ke 25 aura 26 udayasthAna rahate 78 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai| zeSa cAra sattAsthAna 62, 88, 86 aura 80 prakRtika hote haiM / __ lekina jaba pratyeka prakRti ke sAtha 25 aura 26 prakRtika ukyasthAna liye jAte haiM taba pratyeka meM agnikAyika aura vAyukAyika jIva bhI zAmila ho jAne se 25. aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM 78 prakRtika sattAsthAna bhI bana jAtA hai / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAptatikA prakaraNa isa prakAra ukta kathana kA sArAMza yaha huA ki 21 aura 24 prakRtika meM se pratyeka udayasthAna meM to pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM aura 25 va 26 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka meM eka apekSA se cAra-cAra aura eka apekSA se pAMca-pA~ca sattAsthAna hote haiM / apekSA kA kAraNa sAdhAraNa va pratyeka prakRti hai| jisakA spaSTIkaraNa Upara kiyA gayA hai| aba gAthA meM nirdiSTa kramAnusAra bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna meM baMdhAdi sthAnoM ko batalAte haiM ki 'paNagA havaMti tinneva' kA sambandha "bAyarA" se jor3eM / jisakA artha yaha huA ki bAdara endriya paryApta jIvasthAna meM pA~ca baMdhasthAna, pA~ca udayasthAna aura pAMca sattAsthAna hote haiM / jinakA vivaraNa nIce ligne anusAra hai-- bAdara ekendriya paryApta nI bhI manumati aura hinAti meM yogya prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| isalie usane bhI 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna hote haiM aura tadanusAra inake kula bhaMga 13617 hote haiN| udayasthAnoM kI apekSA vicAra karane para yahA~ para bhI ekendriya sambandhI pA~ca udayasthAna 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika hote haiM / kyoMki sAmAnya se apAntarAla gati kI apekSA 21 prakRtika, zarIrastha hone kI apekSA 24 prakRtika, zarIra paryApti se paryApta hone kI apekSA 25 prakRtika aura prANApAna paryApti se paryApta hone kI apekSA 26 prakRtika, ye cAra udayasthAna to paryApta ekendriya ko niyama se hote hI haiN| kintu yaha bAdara ekendriya hai ata: yahA~ Atapa aura udyota nAma meM se kisI eka kA udayasthAna aura saMbhava hai, jisase 27 prakRtika udayasthAna bhI bana jAtA hai| isIliye bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna meM 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna mAne gaye haiN| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 235 bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna ke 21 prakRtika udayasthAna meM 61 prakRtiyA~ isa prakAra haiM-tiryaMcagati, tirya cAnupUrvI, ekendriya jAti, sthAvara, bAdara, paryApta, tejasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha, varNacatuSka, nirmANa, dubhaMga, anAdeya, yazaHkIti aura ayaza:kIrti meM se koI eka / isa udayasthAna meM yaza:kIti aura ayazaHkIrti kA udaya vikalpa se hotA hai| ata: isa apekSA se yahA~ 21 prakRtika udayasthAna ke do bhaMga hote haiN| ukta 21 prakRtikA upacana meM zarIrasya jIva kI apekSA audArika zarIra, huMDasaMsthAna, upaghAta tathA pratyeka aura sAdhAraNa meM se koI eka, ina cAra prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ko kama karane para 24 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ pratyeka-sAdhAraNa aura yaza kIti-ayazaHkIti kA vikalpa se udaya hone ke kAraNa cAra bhaMga hote haiN| kintu itanI vizeSatA hai ki zarIrastha vikriyA karane vAle bAdara vAyukAyika jIvoM ke sAdhAraNa aura yazaHkIti nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai, isaliye vahA~ eka hI bhaMga hotA hai| dUsarI vizeSatA yaha hai ki aise jIvoM ke audArika zarIra kA udaya na hokara vaikiya zarIra kA udaya hotA hai, ataH inake audArika zarIra ke sthAna para baiMkriya zarIra kahanA caahie|' isa prakAra 24 prakRtika udayasthAna meM kula pAMca bhaMga hue| anantara 24 prakRtika udayasthAna meM parAghAta prakRti ko milAne se 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha udayasthAna zarIra paryApti se 1 vakkiyaM kurvata: puna daravAyukAyikasyakaH, pasastasya sAdhAraNa-yazaHkIrtI udayaM nAgacchataH, anyacca vaikiyavAyukAyikacatuciyAtAyaudArikazarIrasthAne daikriyazarIramiti vaktavyam / -~-~saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 202 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 saptatikA prakaraNa paryApta hue jIva ko hotA hai| yahA~ bhI 24 prakRtika udayasthAna kI taraha pA~ca bhaGga hote haiM / yadi zarIra paryApti se paryApta hue jova ke Atapa aura udyota meM se kisI eka kA udaya ho jAve to 25 prakRtika udayasthAna meM Atapa aura udyota meM se kisI eka ko milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / kintu Atapa kA udaya sAdhAraNa ko nahIM hotA hai, ataH isa pakSa meM 26 prakRtika udayasthAna ke yazaHkIrti aura ayaza:kIrti kI apekSA do bhaMga hote haiN| lekina udyota kA udaya sAdhAraNa aura pratyeka, inameM se kisI ke bhI hotA hai ataH isa pakSa meM sAdhAraNa aura pratyeka tathA yazaH kIrti aura ayazaH kIrti, inake vikalpa se cAra bhaMga hote haiN| isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula 5+2+4= 11 bhaMga hue / anantara prANApAna paryApti se paryApta hue jIva kI apekSA ucchvAsa sahita 26 prakRtika udayasthAna meM Atapa aura udyota meM se kisI eka prakRti ke milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI pahale ke samAna Atapa ke sAtha do bhaGga aura udyota ke sAtha cAra bhaGga, isa prakAra kula chaha bhaGga hue| ina pA~coM udayasthAnoM ke bhaGga jor3ane para bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna ke kula bhaGga 26 hote haiM / bAdara ekendriya paryApta jIvoM ke 2680 aura 78 prakRtika, ye pA~ca sattAsthAna hote haiM / isa jIvasthAna meM jo pA~coM udayasthAnoM ke 26 bhaGga batalAye haiM, unameM se ikkIsa prakRtika udayasthAna ke do bhaGga, 24 prakRtika udayasthAna meM vaikriya bAdara vAyukAyika ke eka bhaGga ko chor3akara zeSa cAra bhaGga tathA 25 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM pratyeka nAma aura ayazaHkIrti nAma ke sAtha prApta hone Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSTha karmagrantha 237 vAlA eka-eka bhaGga, isa prakAra ina ATha bhaGgoM meM se pratyeka meM uparyukta pAMcoM sattAsthAna hote haiM kintu zeSa 21 meM se pratyeka bhaGga meM 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra-cAra sattAsthAna hote haiM / aba gAthA meM kiye gaye nirdezAnusAra paryApta vikalendriyoM meM baMdhAdi sthAnoM aura unake yathAsambhava bhaGgoM ko batalAte haiN| gAthAoM meM nirdeza hai 'paNa paNagaM vigaliMdiyA u tini u' / arthAt vikalatrika - - dvIndriya, zrIndriya aura caturindriya paryAptoM meM pA~ca baMdhasthAna, chaha udayasthAna aura pA~ca sattAsthAna haiN| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki - vikalendriya paryApta jIva bhI tiryaMcagati aura manuSyagati ke yogya prakRtiyoM kA hI baMdha karate haiN| ataH inake bhI 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna hote haiM aura tadanusAra inake kula bhaGga 13917 hote haiN| udayasthAnoM kI apekSA vicAra karane para yahA~ 21, 26, 28,26, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 prakRtika udayasthAna meM - tejasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha, varNacatuSka, nirmANa, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, dvIndriya jAti, sa bAdara, paryApta, durbhaga, anAdeya aura yazaH kIrti va ayaza: kIrti meM se koI eka - isa prakAra 21 prakRtiyoM kA udaya hotA hai jo apAntarAla gati meM pAyA jAtA hai| isake yazaHkIrti aura ayazaHkIrti ke vikalpa se do bhajja hote haiM / anantara zarIrastha jIva kI apekSA 21 prakRtika udayasthAna meM audArika zarIra, audArika aMgopAMga, iMDasaMsthAna, sevArta saMhanana, upaghAta aura pratyeka ina chaha prakRtiyoM ko milAne tathA tiryacAnupUrvI ko kama karane se 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI 21 prakRtika udayasthAna kI taraha do bhaGga jAnanA cAhiye / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa 26 prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta hue jIva kI apekSA parAghAta aura aprazasta vihAyogati, ina do prakRtiyoM ko milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahAM bhI pUrvavat do bhaGga hote haiN| 28 prakRtika udayasthAna ke anantara 26 prakRtika udayasthAna kA krama hai / yaha 26 prakutika udayasthAna do prakAra se hotA hai - eka to jisane prANApAna paryApti ko prApta kara liyA hai, usake udyota ke binA kevala ucchvAsa kA udaya hone para aura dUsarA zarIra paryApti kI prApti hone ke pazcAt udyola kA udaya hone pr| ina donoM meM se pratyeka sthAna meM pUrvokta do-do bhaGga prApta hote haiM / isa prakAra 20 prakRtika udayasthAna ke kula cAra bhaGga hue| isI prakAra 30 prakRtika udayasthAna bhI do prakAra se prApta hotA hai| eka to jisane bhASA paryApti ko prApta kara liyA hai, usake udyota kA udaya na hokara susvara aura duHsbara ina do prakRtiyoM meM se kisI eka kA udaya hone para hotA hai aura dUsarA jisane zvAsocchvAsa paryApti ko prApta kiyA aura abhI bhASA paryApti kI prApti nahIM huI kintu isI bIca meM usake udyota prakRti kA udaya ho gayA to bhI 30 prakRtika udayasthAna ho jAtA hai| inameM se pahale prakAra ke 30 prakRtika udayasthAna meM yaza:kIrti aura ayaza:kIti tathA susvara aura duHsvara ke vikalpa se cAra bhaGga prApta hote haiN| kintu dUsare prakAra ke 30 prakRtika udayasthAna meM yazaHkIti aura ayaza kIrti ke vikalpa se do hI bhaGga hote haiN| isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna meM chaha bhaGga prApta hue| 1 tataH prANApAnaparyApyA paryAptasyocchavAse kSipte ekotrizat, atrASi tAvena dvau maGgI; athavA tasyAmevASTA vizatI ucchvAse'nudite udyotanAmni tUdite ekonatriMzat / ---saptatikA prakaraNa TIkA, pR. 203 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya 236 Upara jo 30 prakRtika udayasthAna ke do prakAra batalAye haiM usameM se yadi jisane bhASA paryApti ko bhI prApta kara liyA aura uyota kA bhI udaya hai, usako 31 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ yaza:kIti aura ayazaHkIti tathA donoM svaroM ke vikalpa se cAra bhaGga hote haiN| isa prakAra paryApta dvIndriya ke saba udayasthAnoM ke kula bhaGga 20 hote haiN| dvIndriya paryApta jIvasthAna meM bhI ekendriya ke samAna 62, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiN| pahale jo chaha udayasthAnoM ke 20 bhaGga batalAye haiM unameM se 21 prakRtika udayasthAna ke do bhaGga tathA 26 prakRtika udayasthAna ke do bhaGga, ina cAra bhaGgoM meM se pratyeka bhaGga meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM kyoMki 78 prakRtiyoM kI sattA vAle jo agnikAyika aura vAyukAyika jIva paryApta dvIndriyoM meM utpanna hote haiM, unake kucha kAla taka 78 prakRtiyoM kI sattA saMbhava hai tathA isa kAla meM dvIndriyoM ke kramaza: 21 aura 26 prakRtika udayasthAna hI hote haiN| isIliye ina do udayasthAnoM ke cAra bhaGgoM meM se pratyeka bhaGga meM ukta pAMca sattAsthAna ka.he haiM tathA ina cAra bhaGgoM ke atirikta jo zeSa 16 bhaGga raha jAte haiM, unameM se kisI meM bhI 78 prakRtika sattAsthAna na hone se pratyeka meM cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| kyoMki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke sivAya zeSa jIva zarIra paryApti se paryApta hone ke pazcAt niyama se manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA baMdha karate haiM, jisase unake 789 prakRtika sattAsthAna nahIM pAyA jAtA hai| paryApta dvIndriya jIvoM kI taraha trIndriya aura caturindriya paryApta jIvoM ko bhI baMdhAdi sthAnoM aura unake bhaGgoM ko jAnanA cAhiye / itanI vizeSatA jAnanA cAhiye ki udayasthAnoM meM dvIndriya ke sthAna para trIndriya aura caturindriya kA ullekha kara diyA jaaye| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapta tikA prakaraNa aba kramaprApta aMsajI paryApta jIvasthAna meM aMdhAdi sthAnoM aura unake bhaGgoM kA nirdeza karate haiN| isake liye gAthAoM meM nirdeza kiyA hai--'lacchappaNa' 'asannI ya' arthAt asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna ke chaha baMghasthAna haiM, chaha udayasthAna hai aura pA~ca sattAsthAna haiN| jinakA vivecana yaha hai ki asaMjJI paMcendriya paryApta jIva manuSyagati. aura tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate hI haiM, kintu narakagati aura devagati ke yogya prakRtiyoM kA bhI baMdha kara sakate haiN| isaliye inake 23, 25, 26, 28, 26 aura 30 prakRtika ye chaha baMdhasthAna hote haiM aura tadanusAra 13626 bhaGga hote haiN| udayasthAnoM kI apekSA vicAra karane para yahA~ 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna haiN| inameM se 21 prakRtika udayasthAna meM tejasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha, varNacatuSka, nirmANa, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, paMcendriya jAti, prasa, bAdara, paryApta, subhaga aura durbhaga meM se koI eka, Adeya aura anAdeya meM se koI eka tathA yazaHkIti aura ayaza:kIti meM se eka, ina 21 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| yaha 21 prakRtika udayasthAna apAntarAlagati meM hI pAyA jAtA hai tathA subhaga Adi tIna yugaloM meM se pratyeka prakRti ke vikalpa se 8 bhaGga prApta hote haiN| anantara jaba yaha jIva zarIra ko grahaNa kara letA hai taba audArika zarIra, audArika aMgopAMga, yaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, chaha saMhananoM meM se koI eka saMhanana, upadhAta aura pratyeka ina chaha prakRtiyoM kA udaya hone lagatA hai| kintu yahA~ AnupUrvI nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai| ataeva ukta 21 prakRtika udayasthAna meM chaha prakRtiyoM ko milAne aura tiryaMcAnupUrvI ko kama karane para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ chaha saMsthAna aura chaha saMhananoM Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 241 kI apekSA subhagatrika kI apekSA se pUrvokta 8 bhaGgoM meM do bAra chaha se guNita kara dene para X6x6:288 bhaGga prApta hote haiN| anaMtara isake zarIra paryApti se paryApta ho jAne para parAghAta tathA prazasta vihAyogati aura aprazasta bihAyogati meM se kisI eka kA udaya aura hone lagatA hai| ata: 26 prakRtika udayasthAna meM ina do prakRtiyoM ko aura milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ donoM vihAyogatiyoM ke vikalpa kI apekSA bhaGgoM ke vikalpa pUrvokta 288 ko do se guNA kara dene para 28842-576 ho jAte haiM / 26 prakRtika udayasthAna do prakAra se hotA hai-eka to jisane Ana-prANa paryApti ko pUrNa kara liyA hai usake udyota ke binA kevala ucchvAsa ke udaya se prApta hotA hai aura dUsarA zarIra paryApti ke pUrNa hone para udyota prakRti ke udaya se prApta hotA hai / ina donoM sthAnoM meM se pratyeka sthAna meM 576 bhaGga hote haiM / ata: 26 prakRtika udayasthAna yo kula 576 42=1152 bhaGga hue| 30 prakRtika udayasthAna bhI do prakAra se prApta hotA hai / eka to jisane bhASA paryApti ko pUrNa kara liyA usake udyota ke binA susvara aura duHsvara prakRtiyoM meM se kisI eka prakRti ke udaya se prApta hotA hai aura dUsarA jisane zvAsocchvAsa paryApti ko pUrNa kara liyA, usake udyota kA udaya ho jAne para hotA hai| inameM se pahale prakAra ke sthAna ke pUrvokta 576 bhaGgoM ko svaradvika se guNita karane para 1152 bhaGga prApta hote haiM tathA dUsare prakAra ke sthAna meM 576 bhaMga hI hote haiM / isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna ke kula bhaMga 1152+576 = 1728 hote haiN| anantara jisane bhASA paryApti ko bhI pUrNa kara liyA aura udyota prakRti kA bhI udaya hai usake 31 prakRtika udayasthAna hotA hai / / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saratatikA prakaraNa yahA~ kula bhaMga 1152 hote haiM / isa prakAra asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna ke saba udayasthAnoM ke kula 4604 bhaGga hote haiN| ___asaMjI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM 62. 88, 86, 80 aura 78 prakRtika ye pAMca sattAsthAna hote haiN| inameM se 21 prakRtika udayasthAna ke 8 bhaGga tathA 26 prakRtika udayasthAna ke 288 bhaGga, inameM se pratyeka bhaGga meM pUrvokta pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiN| kyoMki 78 prakRtiyoM kI sattA vAle jo agnikAyika aura vAyukAyika jIva haiM ve yadi asaMjhI paMcendriya paryAptakoM meM utpanna hote haiM to unake 21 aura 26 prakRtika udayasthAna rahate hue 78 prakRtika sattAsthAna pAyA jAnA saMbhava hai| kintu inake atirikta zeSa udayasthAnoM aura unake bhaGgoM meM 78 ke binA zeSa cAra-cAra sattAsthAna hI hote haiN| isa prakAra se abhI taka teraha jIvasthAnoM ke nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM aura unake maGgoM kA vicAra kiyA gyaa| aba zeSa rahe caudahaveM saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna ke baMdhAdi sthAnoM va bhaGgoM kA nirdeza karate haiM / isa jIvasthAna ke baMdhAdi sthAnoM ke liye gAthA meM saMketa kiyA gayA hai.-'aTTaThThadasagaM ti sannI ya' arthAt saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM ATha baMdhasthAna, ALaM udayasthAna aura dasa sattAsthAna hai / jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai| nAma karma ke 23, 25 26, 28 26, 30, 31 aura 1 prakRtika, ye ATha baMdhasthAna batalAye haiN| ye AThoM baMdhasthAna saMjJI paMcendriya paryApta jIvoM ke hote haiM aura unake 13645 bhaGga saMbhava haiN| kyoMki inake cAroM gati sambandhI prakRtiyoM kA baMdha sambhava hai, isIliye 23 prakRtika Adi baMdhasthAna inake kahe haiN| tIrthaMkara nAma aura AhArakacatuSka kA bhI inake baMdha hotA hai isIliye 31 prakRtika baMdhasthAna kahA hai| isa jIvasthAna meM upazama aura kSapaka donoM zreNiyA~ pAI jAtI haiM isIliye 1 prakRtika baMdhasthAna bhI kahA hai / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 243 udayasthAnoM kI apekSA vicAra karane para aura 20, ha aura 8 prakatika ye tIna udayasthAna kevalI sambandhI haiM aura 24 prakRtika udayasthAna ekendriyoM kA hotA hai ataH isa jIvasthAna meM 20, 24, 6 aura 8 prakRtika, ina cAra udayasthAnoM ko chor3akara zeSa yaha jIvasthAna bArahaveM guNasthAna taka hI pAyA jAtA hai / 21, 25, 26, 27, 28, 26 30, 31 prakRtika ye ATha udayasthAna pAye jAte haiN| ina ATha udayasthAnoM ke kula bhaMga 7671 hote haiN| kyoMki 12 udayasthAnoM ke kula bhaMga 7761 haiM so unameM se 120 bhaMga kama ho jAte haiM, kyoMki una bhaMgoM kA saMbaMdha saMnI paMcendriya paryApta jIva se nahIM hai|| nAmakarma ke sattAsthAna 12 haiM, unameM se hai aura 8 prakRtika sattAsthAna kevalI ke pAye jAte haiM, ata: ve donoM saMjI paMcendriya jIvasthAna meM saMbhava nahIM hone se unake atirikta 63, 62, 6, 88, 86, 80, 76 78, 76 aura 75 prakRtika, ye dasa sattAsthAna pAye jAte haiM / 21 aura 26 prakRtika udayasthAnoM ke kramaza: 8 aura 288 bhaMgoM meM se to pratyeka bhaMga meM 12, 88, 86, 80 aura 76 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna hI pAye jAte haiN| 1 go0 karmakAMDa gAthA 676 meM nAmakarma ke 63, 62, 61, 60, 8, 54, 82, 5, 76, 78, 77, 10 aura prakRtika ye 13 sattAsthAna batalAye haiN| inameM se saMjJo paMcendriya jIvasthAna meM 10 aura 1 prakRtika satAsthAna ko chor3akara zeSa 11 mattAsthAna batalAye haiM-dasaNavaparihINasanvayaM mattaM / / 706 // zvetAmbara aura digambara karmanagyoM meM nAmakarma ke nimnalikhita sattAsthAna samAna prakRtika haiM, 63, 62, 88, 80, 76, 78 aura 6 prakRtika aura bAkI ke sattAsthAnoM meM prakRtiyoM kI saMkhyA meM bhinnatA hai| zvetAmbara karmagranthoM meM 86, 86, 76, 75 prakRtika tathA digambara sAhitya meM 61, 60, 84, 82, 77, 10 prakRtika sattAsthAna batalAye haiN| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 maptatikA prakaraNa isa prakAra caudaha jIvasthAnoM meM baMdhAdi sthAnoM aura unake bhaMgoM kA vicAra kiyA gyaa| aba unake paraspara saMbaMdha kA vicAra karate haiN| sUkSma ekendriya aparyApta jIvoM ke 23 prakRtika baMdhasthAna meM 21 prakRtika udayasthAna ke rahate 62, 88, 86, 60 aura 78 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiN| isI prakAra 24 prakRtika udayasthAna meM bhI pAMca sattAsthAna hote haiM / kula milAkara donoM udayasthAnoM ke 10 sattAsthAna hue / isI prakAra 25, 26, 26 aura 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ukta jIvoM ke do-do udayasthAnoM kI apekSA dasa-dasa sattAsthAna hote haiN| jo kula milAkara 50 hue| isI prakAra bAdara ekendriya aparyApta Adi bhA cha aparyAptoM ke 50-: manAsthAna jAnanA kintu sarvatra apane-apane do-do udayasthAna kahanA caahiye| sUkSma ekendriya paryApta ke 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pAMca baMdhasthAna hote haiM aura eka-eka baMdhasthAna meM 21, 24, 25 aura 26 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiM / ata: pAMca ko cAra se guNita karane para 20 hue tathA pratyeka udayasthAna meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote hai ata: 20 ko 5 se guNA karane para 100 sattAsthAna mUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna meM hote haiN| bAdara ekendriya paryApta ke bhI pUrvokta 23, 25, 26, 21 aura 30 prakRtika, pAMca baMdhasthAna hote haiM aura eka-eka baMdhasthAna meM 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika, ye pAMca-pAMca udayasthAna hote haiM, ata: 5 ko 5 se guNA karane para 25 hue| inameM se antima pAMca udayasthAnoM meM - ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiM, jinake kula bhaMga 20 hue aura zeSa 20 udayasthAnoM meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM, jinake kula bhaMga 100 hue / isa prakAra yahA~ kula bhaMga 120 hote haiN| dvIndriya paryApta ke 23, 25, 26, 27 aura 30 prakRtika, ye pAMca Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 245 baMdhasthAna hote haiM aura pratyeka baMdhasthAna meM 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM pAMca-pAMca sattAsthAna haiM tathA zeSa cAra udayasthAnoM meM 78 prakRtika sattAsthAna ke sivAya cAracAra sattAsthAna hai| ye kula milAkara 26 sattAsthAna hue| isa prakAra pAMca baMdhasthAnoM ke 130 bhaMga hue / dvIndriya paryApta kI taraha zrIndriya aura caturindriya paryApta ke baMdha sthAna Adi jAnanA cAhiye tathA unake bhI 130, 130 bhaGga hote haiM / , asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM bhI 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika ina pAMca baMdhasthAnoM meM se pratyeka baMdhasthAna meM vikalendriyoM kI taraha lambIsa bhaGga hote haiM jinakA yoga 130 hai / parantu 28 prakRtika baMdhasthAna meM 30 aura 31 prakRtika ye do udayasthAna hI hote haiM / ataH yahAM pratyeka udayasthAna meM 62, 88 aura 86 prakRtika ye tIna-tIna sattAsthAna hote haiN| inake kula 6 bhaGga hue| yahAM tIna sattAsthAna hone kA kAraNa yaha hai ki 28 prakRtika baMdhasthAna devagati aura narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha paryApta ke hI hotA hai / " isI prakAra asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM 130 + 6 = 136 bhaGga hote haiM / saMzI paMcendriya paryApta ke 23 prakRtika badhasthAna meM jaise asaMjJI paMcendriya paryApta ke 26 sattAsthAna batalAye, vaise yahAM bhI jAnanA 1 aSTAvidhAtibaMdhakAnA punasteSAM dvai evodayasthAne, tadyathA-vizadekatrizacca / tatra pratyekaM trINi trINi sattAsthAnAni tadyathA - vinavatiH aSTAzItiH SaDazItizca / aSTAviMzatihiM devagatiprAyogyA narakagatiprAyogyA vA, tatastasyAM badhyamAnAyAmavaSayaM vaikriyacatuSTayAdi badhyate ityazIti- aSTasapvatI na prApyete / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 205 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 saptatikA prakaraNa cAhiye / 25 prakRtika baMdhasthAna meM 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye ATha udayasthAna batalAye haiM so inameM se 21 aura 26 prakRtika udayasthAnI meM to pAca-pAMca sattAsthAna hote haiM tathA 25 aura 27 prakRtika udayasthAna devoM ke hI hote haiM, ata: inameM 62 aura 85 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| zeSa rahe cAra udayasthAnoM meM se pratyekA meM 78 prakRtika ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiM / isa prakAra yahA~ kula 30 sattAsthAna hote haiM / 26 prakRtika baMdhasthAna meM bhI isI prakAra 30 sattAsthAna hote haiN| 28 prakulika baMdhasthAna meM ATha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 25, 26, 27, 28 aura 26 prakRtika ina chaha udayasthAnoM meM 62 aura ma prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| 30 praRtika udayasthAna meM 12, 18, 16 aura 80 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiM tathA 31 prakRtika udayasthAna meM 32, 88 aura 86 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / isa prakAra yahAM kula 16 sattAsthAna hote haiN| 26 prakRtika baMdhasthAna meM 30 prakRtika sattAsthAna to 25 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke samAna jAnanA kintu yahA~ kucha vizeSatA hai ki jaba avirata samyagdRSTi manuSya devagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai taba usake 21, 26, 28, 29 aura 30 prakRtika ye pA~ca udayasthAna tathA pratyeka udayasthAna meM 63 aura 86 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM jinakA jor3a 10 huaa| isI prakAra vikriyA karane vAle saMyata aura saMyatAsaMyata jIvoM ke bhI 26 prakRtika baMdhasthAna ke samaya 25 aura 27 prakRtika, ye do sattAsthAna tathA pratyeka udayasthAna meM 93 aura 86 prakRtika ye do udayasthAna hote haiN| jinakA jor3a 4 hotA hai athavA AhAraka saMyata ke bhI ina do udayasthAnoM meM 93 prakRtiyoM kI sattA hotI hai aura tIrthakara prakRti kI sattA bAle mithyAdRSTi ko apekSA 86 kI sattA hotI hai| isa Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha prakAra ina 14 sattAsthAnoM ko pahale ke 30 sattAsthAnoM meM milA dene para 26 prakRtika baMghasthAna meM kula 44 sattAsthAna hote haiN| isI prakAra 30 prakRtika bandhasthAna meM bhI 25 prakRtika bandhasthAna ke samAna 30 sattAsthAnoM ko grahaNa karanA cAhie / kintu yahA~ bhI kucha vizeSatA hai ki tIrthaka ra prakRti ke sAtha manuSyagati ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 21, 25, 27, 28, 26 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna tathA pratyeka udayasthAna meM 63 aura 86 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / jinakA kula jor3a 12 hotA hai / inheM pUrvokta 30 meM milA dene para 30 prakRtika baMdhasthAna meM kula 42 sattAsthAna hote haiN| 31 prakRtika bandhasthAna meM tIrthaMkara aura AhArakadvika kA dha avazya hotA hai / ataH yahA~ bhI 63 pravRttiyoM kI sattA hai tathA 1 prakRtika baMdha ke samaya 8 sattAsthAna hote haiN| inameM se 13, 62, 89 aura 6 prakRtika, ye cAra sattAsthAna upazamaNi meM hote haiM aura 80, 76, 76 aura 75 prakRtika, ye cAra sattAsthAna kSapakaNi meM hote haiN| baMdha ke abhAva meM bhI saMjJI paMcendriya paryApta ke pUrvokta ATha sattAsthAna hote haiN| jinameM se prArambha ke 4 sattAsthAna upazAMtamoha gyArahaveM guNasthAna meM prApta hote haiM aura antima 4 sattAsthAna bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM prApta hote haiN| isa prakAra saMjhI pacendriya paryApta jIva ke saba milAkara 208 sattAsthAna hote haiN| dravyamana ke saMyoga se kevalI ko bhI saMjo mAnA jAtA hai| so unake bhI 26 sattAsthAna prApta hote haiN| kyoMki kevalI ke 20, 21, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 6 aura 8 prakRtika, ye dasa udayasthAna hote haiN| inameM se 20 prakRtika udayasthAna meM 76 aura 75 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM tathA 26 aura 28 prakRtika udayasthAnoM meM bhI yahI Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa do sattAsthAna jAnanA caahie| 21 tathA 27 prakRtika udayasthAna meM 80 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hose haiM / 26 prakRtika udayasthAna meM 80, 76, 76 aura 75 prakRtika ye cAra sattAsthAna hote haiN| kyoMki 26 prakRtika udayasthAna tIrthakara aura sAmAnya kevalI donoM ko prApta hotA hai| unameM se cAMda tIrthaMkAra ko 29 pratika udayasthAna hogA to 80 aura 76 prakRtika ye do sattAsthAna hoMge aura yadi sAmAnya kevalI ke 26 prakRtika udayasthAna hogA to 76 aura 75 prakRtika, ye do sattAsthAna hoNge| isI prakAra 30 prakRtika udayasthAna meM bhI cAra sattAsthAna prApta hote haiM / 31 prakRtika udayasthAna meM ma0 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM, kyoMki yaha udayasthAna tIrthakara kevalI ke hI hotA hai / 6 prakRtika udayasthAna meM 80, 76 aura 6 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| inameM se prArambha ke do sattAsthAna tIrthaMkara ke ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya taka hotA hai aura antima 6 prakRtika sattAsthAna ayogikevalI guNasthAna ke aMta samaya meM hotA hai| 5 prakRtika udayasthAna meM 76, 75 aura prakRtika, ye tIna satsAsthAna hote haiN| inameM se Adi ke do sattAsthAna (76, 75) sAmAnya kevalI ke ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya taka prApta hote haiM aura antima 8 prakRtika sasAsthAna antima samaya meM prApta hotA hai / isa prakAra ye 26 sattAsthAna hote haiN| aba yadi inheM pUrvokta 200 sattAsthAnoM meM zAmila kara diyA jAye to saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM kula 234 sattAsthAna hote haiN| caudaha jIvasthAnoM meM nAmakarma ke baMSasthAnoM, udayasthAnoM aura unake bhaMgoM kA vivaraNa nIce likhe anusAra hai / pahale baMdhasthAnoM aura unake bhaMgoM ko batalAte haiN| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 246 -- -- - sUkSma eke0 pa0 / bAdara ekai. apa0 bAdara eke010 - sUkSma eke0 apa0 / --. . .-- 1240 26 30 240 4632 13617 / 5 / | 5 . 53617 dvIndriya aparyApta dvIndriya paryApta zrIgdriya aparyApta | zrIndriya paryApta | 25 / 25 9240 240 24 26 | 6240 | 30 4632 4632 3. : 4632 5 / 13617 13617 | 5.13917 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 saptatikA prakaraNa caturindriya apa0 12 asaM0 paMce. apa0 asaM050 paryApta 6240 6240 6240 4632 13617 13617 13617 13 saMjI paMcendriya aparyApta saMjhI paMcendriya paryApta 6240 6248 4641 13645 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I SaSTa karmagrantha ko batalAte haiN| sUkSma eke0 apa0 sUkSma eke0 paryApta 21 24 sthAnoM ke bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba udayasthAnoM ke bhaMgoM 21 26 2 1 - 5 dvIndriya aparyApta 3 1 1 2 21 24 25 26 4 21 26 28 26 dvIndriya paryApta 30 31 6 2 1 7 2 2 4 6 4 20 3 bAdara eke0 apa0 21 24 2 21 26 I 2 7 zrIndriya aparyApta 1 1 1 2 4 bAdara eke0 paryApta 21 25 26 27 X 8 28 26 20 31 ra 6 ?? zrIndriya paryApta 26 21 2 26 2 khy 4 20 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa caturi. apa0 caturi0 paryApta | asaM0 paMce0 paryApta 28. . asaMhI 576 mamuSya 1152 ---- -- .. 1728 tiryaca saMzI paMcendriya aparyApta saMjJI paMcandriya paryApta 25 26 1772 2868 4 7676 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama jIvasthAna bavasthAna 1 su0 eke0 apa0 5 | 23,25,26,26,10 2 su0 eke0 paryA 23,25,26,26,30 3. vA0 e0 apa065/23,25,26,26,30 4 bA0 eka0 paryA0 5 23,25,26,26,30 dvIndriya aparyApta 5 23,25,26,26,30 jIvasthAnoM meM nAmakarma kI prakRtiyoM ke baMdha, udaya, sasAsthAnoM ke bhaMgoM kA vivaraNa sa0 hondriya paryApta 522,25.26,26,30 7 trIndriya aparyApta5 23,25,26,26,30 zrIndriya paryApta 5 / 23,25,26,26,30 523,25,26,26,30 5,23,25,26,26,30 6 catu0 aparyApta 10 catu0 paryApta 11] asaM0 paMce0 apa 01 4 23, 25, 26,26,30 12 asaM0 paMce0 paryA0 6 23, 24, 26, 28,26,30 13 saMjJI paMce0 apa0 14 saMjJI paMce0 paryA0 5 8 23, 25, 26,26, 20 23, 25, 26, 28, 29, 30 31, 1 maMga 13645 udayasthAna 12 13617 13917 13917 221,24 13617 5.21,24,25.26, 27 221,26 13617 13617 6.21,26, 28 13917 221, 26 136176,21,26,28.26, 30, 316 13117 221,26 2:21,24 421,24,25,26 maMga 7761 sattAsthAna 12 3262,88,86,8078 75628,868078 35/2288680,78 26 5 12,88,86,8078 25 12,88,86,80,78 2015:12,88,86,80, 76 2562,86,66,80, 76 20562,88,86,8078 25/2,88,86,80,78 20512,88,86,8075 452,88,86,8078 126176 21,26,28,26,30,31 13617 2:21, 26 13926621, 26, 28.26,30,31,4604562,88,86,80,78 139172 / 21,26 45.62,88,86,80, 78 13945, 1121, 25, 26, 27, 28,26767612/13,92,86,88,86,80 130,31, ke0 20,68 76,78,76,75068 pASTha karmagrantha AM! Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 saptatikA prakaraNa isa prakAra se jIvasthAnoM meM ATha karmoM kI uttara prakRtiyoM ke baMdha, udaya va sattA sthAna tathA unake bhaMgoM kA kathana karane ke bAda aba guNasthAnoM meM bhaMgoM kA kathana karate haiM / guNasthAnoM meM saMvedha bhaMga sarvaprathama guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke baMdhAdi sthAnoM kA kathana karate haiM nANaMtarAya tivimayi dasasu vo hoMti dosu ThANesuM / zabdArtha - nANaMta rAya - jJAnAvaraNa aura antarAdha karma, siMhimavi-tIna prakAra se (baMdha, udaya aura sattA kI apekSA ), basasu Adi ke dasa guNasthAnoM meM do-do (udaya aura sattA ), hoMtihotA hai, do-do (upazAMtamoha aura kSINamoha meM ), ThANesuM-- guNasthAnoM meM / - gAthArtha - prArambha ke dasa guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma bandha, udaya aura sattA kI apekSA tIna prakAra kA hai aura do guNasthAnoM (upazAMtamoha, kSINamoha) meM udaya aura sattA kI apekSA do prakAra kA hai / vizeSArtha - pUrva meM caudaha jIvasthAnoM meM ATha karmoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAna tathA unake saMvedha bhaMgoM kA kathana kiyA gyaa| aba guNasthAnoM meM unakA kathana karate haiM / jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke bAre meM yaha niyama hai ki jJAnAvaraNa kI pAMcoM aura antarAya kI pA~coM prakRtiyoM kA bandhaviccheda dasaveM sUkSma saMparAya guNasthAna ke anta meM tathA udaya aura sattA kA viccheda bArahaveM kSINamoha guNasthAna ke anta meM hotA hai / ataeva isase yaha siddha ho jAtA hai ki pahale mithyAdRSTi guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna taka dasa guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke pA~ca Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! paSTha karma grantha 255 prakRtika bandha, pAMca prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA, ye tInoM prApta hote haiM 11 lekina dasaveM guNasthAna meM ina donoM kA bandhaviccheda ho jAne se upazAMtamoha aura kSINamoha- gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM pAMca prakRtika udaya aura pA~ca prakRtika sattA ye do hI prApta hote haiM / bArahaveM guNasthAna se Age terahave, caudahaveM guNasthAna meM ina donoM karmoM ke bandha, udaya aura sattA kA abhAva ho jAne se baMdha, udaya aura sattA meM se koI bhI nahIM pAI jAtI hai| jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke baMdhAdi sthAnoM ko batalAne ke bAda atra darzanAvaraNa karma ke bhaMgoM kA kathana karate haiM / micchAsANe briie nava cau paNa nava ya saMtasA // 36 // missAe niyaTTIo va caca paNa nava ya saMtaka maMsA / ubaMdha tige ca paNa navaMsa vusu juyala cha ssaMtA // 40 // jayasaM ghaDa paNa nava khoNaM cajazvaya chakaca ca saMtaM / zabdArtha -micchAsANe - mithyAtva aura sAmAna guNasthAna meM, bie - dUsare karma ke, nabanau ca paNa cAra yA pAMca navanau ya-aura saMsA--sattA / * - missAi mizra guNasthAna se lekara, niyaTToo-- apUrvakaraNa guNasthAna taka chapaNa-chaha cAra yA pAMca nava nau, yaaura saMtakammaMsA sattA prakRti, cajabaMdha - cAra kA baMdha, tige FWTBL. -- 1 mithyAdRSTyAdiSu dazasu guNasthAnakeSu jJAnAvaraNasyAntarAyasya ca paMcavidho baMdha: paMcaviSa udayaH paMcavidhA sattA ityarthaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 207 ra bandhAbhAve upazAntamohe kSINamohe ca jJAnAvaraNIyA'ntarAyayoH pratyekaM paMcavidha udayaH paMtravidyA ca sattA bhavatIti parata udaya sattayorapyabhAvaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 207 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 THE prakaraNa apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM, upaNa--cAra athavA pA~ca, navaMsa-nau ko satA, budhu do guNasthAnoM (anivRttibAvara aura sukSmasaMparAya) meM, jupala-baMdha aura udaya, chassaMtA-chaha kI sttaa| unasate-upazAMtamoha guNasthAna meM, cau paNa-cAra athavA pAMca, nava-nI, khoNe- kSINamoha guNasthAna meM, ghasarUma-cAra kA udaya, chanaca uchaha aura cAra kI, saMtaM- sattA / ___ gANArya-dUsare darzanAvaraNa karma kA mithyAtva aura sAsAdana guNasthAna meM nau prakRtiyoM kA baMdha, cAra yA pAMca prakRtiyoM kA udaya tathA nau prakRti kI sattA hotI hai| mizra guNasthAna se lekara apUrvakaraNa guNasthAna ke pahale saMkhyAtaveM bhAga taka chaha kA baMdha, cAra thA pA~ca kA udraya aura nau kI sattA hotI hai| apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM cAra kA baMdha, cAra thA pani kA udaya aura nau kI sattA hotI hai| kSapaka ke nau aura dasa ina do guNasthAnoM meM cAra kA baMdha, cAra kA udaya aura chaha kI sattA hotI hai| upazAMtamoha guNasthAna meM cAra yA pAMca kA udaya aura nau kI sattA hotI hai / kSINabhoha guNasthAna meM cAra kA udaya tathA chaha aura cAra kI sattA hotI hai|' 1 (ka) micchA sAsayaNesu naba baMdha valavistrayA meM do maMgA / mIsAo ya liyaTTI jA chabbaMdheNa do do u|| ca ubaMdhe navasaMte chogiNa apurabAu suhamarAgo jA / abbaMdhe Nava saMte vayasate huti ho maMgA / / caubaMdhe chassase bAyara suhumANameguSasva vayANaM / chasu ca umu va saMtesu doNi abadhaMmi qhINarasa / / paMcasaMgraha saptatikA gA0 102-104 (kha) Nava sAsaNotti baMdho chacceva apuravapaDhamabhAgoti / cattAri hoti tatto sukhamakasAyassa caramosi / / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTa karmagrantha 257 vizeSArtha- ina gAthAoM meM guNasthAnoM kI apekSA darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA nirdeza kiyA pAyA hai| darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyA~ haiM haiN| inameM se satyAddhitrika kA baMdha sAsAdana guNasthAna taka hI hotA hai tathA cakSurdarzanAvaraNa Adi cAra kA udaya apane udayaviccheda hone taka niraMtara banA rahatA hai kintu nidrA Adi pAMca kA udaya kadAcita hotA hai aura kadAcita nahIM hotA hai tathA usameM bhI eka samaya meM eka kA hI udaya hotA hai, eka sAtha do kA yA do se adhika kA nahIM hotA hai| isIliye mithyAtva aura sAsAdana ina do guNasthAnoM meM prakRtika baMdha, 4 prakRtika udaya aura 6 prakRtika sattA tathA 6 prakRtika baMdha, 5 prakRtika udaya aura prakRtika rAnA, no aMga na hote haiM .-'micchAsANe biie nava cau paNa nava ya saMtasA / ' ___ ina do-mithyAtna aura sAsAdana guNasthAnoM ke Age tIsare mizra guNasthAna se lekara AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga taka'bhissAi niyaTTIo chacau paNa naba ya saMtakammaMsA'---chaha kA baMdha, cAra yA pAMca kA udaya aura nau kI sattA hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki styAddhitrika kA baMdha sAsAdana guNasthAna taka hone se chaha prazika baMdha hotA hai / kintu udaya aura sattA prakRtiyoM meM koI aMtara nahIM par3atA hai / ataH ina guNasthAnoM meM chaha prakRtika baMdha, cAra prakRtika khINo tti cAri ukSyA paMcasu giddAsu dosu NihAsu / ekke udayaM patte khINaducarimoti paMcudayA / / micyAduvasaMto ti ya aNiyaTTI khaga paThamamAgotti / pavasattA vINassa ducarimosi ya chaccadUvarime / / ___-go. karmakAra 460-452 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 saptatikA prakaraga udaya aura nau prakRtika sattA tathA chaha prakatika baMdha. pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA, ye do bhaMga prApta hote haiN| yadyapi styAnaddhitrikA kA udaya pramattasaMgata guNasthAna ke aMtima samaya taka hI ho sakatA hai, phira bhI isase pA~ca prakRtika udayasthAna ke kathana meM koI aMtara nahIM AtA hai, sirpha vikalpa rUpa prakRtiyoM meM hI aMtara par3atA hai / chaThe guNasthAna taka nidrA Adi pAMcoM prakRtiyAM vikalA se prApta hotI haiM, Age nidrA aura pracalA ye do prakRtiyA~ hI vikalpa se prApta hotI haiN| ___ apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga meM nidrA aura prabalA kI bhI baMdhayucchitti ho jAne se Age sUkSmasaMparAya guNasthAna paryanta tIna guNasthAnoM meM baMdha meM cAra prakRtiyA~ raha jAtI haiM, kintu udaya aura sattA pUrvavat prakRtiyoM kI rahatI hai| ataH apUrvakaraNa ke dUsare bhAga se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna taka tIna guNasthAnoM meM cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika satA tathA cAra prakRtika baMdha, pA~ca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA, yaha do bhaMga prApta hote haiM--'caubaMdha tige cau paNa navaMsa' / lekina ukta kathana upazamazreNi kI apekSA samajhanA cAhiye, kyoMki aisA niyama hai ki nidrA yA pracalA kA udaya upazamazreNi meM hI hotA hai, kSapakaveNi meM nahIM hotA hai / ataH kSapaka zreNi meM apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM pAMca prakRtika udaya rUpa bhaGga prApta nahIM hotA hai tathA anivattikaraNa ke kucha bhAgoM ke vyatIta hone para styAnaddhitrika kI sattA kA kSaya ho jAtA hai| jisase chaha prakRtiyoM kI hI sattA rahatI hai| ata: anivRttikaraNa ke aMtima saMkhyAta bhAga aura sukSamasapagaya ina do kSapaka guNasthAnoM meM cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA, yaha eka bhaGga prApta hotA hai---'dusa juyala drsNtaa'| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 256 __ upazamazreNi yA kSapaka zreNi vAle ke dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMta meM darzanAvaraNa kama kA baMdhaviccheda ho jAtA hai| isaliye Age gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM baMdha kI apekSA darzanAvaraNa ke bhaMga prApta nahIM hote haiM / ataH upazAMtamoha guNasthAna meM jo upazamazreNi kA guNasthAna hai, udaya aura sattA to dasaveM guNasthAna ke samAna banI rahatI hai kintu baMdha nahIM hone se-'uvasaMte caupaNa nava'-cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA tathA pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA, yaha do bhaGga prApta hote haiN| kSINamoha guNasthAna meM---'khINe urudaya chacca causaMta'-cAra kA udaya' aura chaha yA cAra kI sattA hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki bArahavAM kSINamoha guNasthAna kSayakazreNi kA hai aura Apaka zreNi meM nidrA yA pracalA kA udaya nahIM hone se cAra prakRtika udayasthAna prApta hotA hai tathA chaha yA cAra prakRtika sattAsthAna hote haiM / kyoMki jaba kSINamoha guNasthAna meM nidrA aura pracalA kA udaya hI nahIM hotA hai taba kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM inakI sattA bhI prApta nahIM ho sakatI hai aura niyamAnusAra anudaya prakRtiyA~ jo hotI haiM, unakA pratyeka niSeka stibukAsaMkramaNa ke dvArA sajAtIya udayavatI prakRtiyoM meM pariNama jAtA hai, jisase kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM nidrA aura pracalA kI sattA na rahakara kevala cakSudaMrzanAvaraNa Adi dhAra ko hI sattA rhegii| isakA tAtparya yaha huA ki kSINamoha guNasthAna meM jo cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA tathA cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA, ina do bhaGgoM meM se pahalA bhaGga cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA kA kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya taka jAnanA cAhiye aura aMtima samaya meM cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. saptatikA prakaraNa kA dUsarA bhaGga prApta hotA hai / isa prakAra kSINamoha guNasthAna meM bhI do bhaMga prApta hote haiN| isa prakAra se jJAnAvaraNa, aMtarAya aura darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke guNasthAnoM meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ko batalAne ke bAda aba vedanIya, Ayu aura gotra karmoM ke bhaMgoM ko batalAte haiN| beyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM para boccha // 41 // zabdArtha-veNiyAuyagoe-vedanIya, Ayu aura gotra karma ke, vibhAja-vibhAga karake, mojha--mohanIya karma ke, para- isake bAda, bodh-kheNge| gAthA-bedanIya, Ayu aura gotra karma ke bhaMgoM kA kathana karane ke bAda mohanIya karma ke bhaMgoM kA kathana kareMge / oivA-gAthA meM vedanIya, Ayu aura gotra karma ke bhaMgoM ke vibhAga karane kI sUcanA dI hai kintu unake kitane-kitama bhaMga hote haiM yaha nahIM batalAyA hai / ata: AcArya pralayagiri kI TIkA meM bhASya kI gAthAoM ke AdhAra para vedanIya, Ayu aura gotra karma ke jo bhaMgavikalpa batalAye haiM, unako yahA~ spaSTa karate haiN| bhASya kI gAthA meM vedanIya aura gotra karma ke bhaGgoM kA nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai para ghassu voNi sattasu ege ghau gugisu shrenniybhNgaa| goe paNa ghau thI timu emajyU boNi ekasmi / / arthAt vedanIya karma ke chaha guNasthAnoM meM cAra, sAta meM do aura eka meM cAra bhaGga hote haiM tathA gotrakarma ke pahale meM pA~ca, dUsare meM cAra, tIsare Adi tIna meM do, chaThe Adi ATha meM eka aura eka meM eka bhaGga hotA hai jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSa karma grantha __ pahale gAthA meM vedanIya karma ke vikalpoM kA nirdeza kiyA hai| pahale mithyAtva guNasthAna se lekara chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka chaha guNasthAnoM meM 'cau chassu'-cAra bhaGga hote haiN| kyoMki baMdha aura udaya kI apekSA sAtA aura asAtAvedanIya, ye donoM prakRtiyA~ pratipakSI haiN| arthAt donoM meM se eka kAla meM kisI eka kA baMdha aura kisI eka kA hI udaya hotA hai kintu donoM kI eka sAtha sattA pAye jAne meM koI virodha nahIM hai tathA asAtA vedanIya kA baMdha Adi ke chaha guNasthAnoM meM hI hotA hai, Age nhiiN| isaliye prAraMbha ke chaha guNasthAnoM meM badanIya karma ke nimnalikhita cAra bhaMga prApta hote haiM 1. asAtA kA baMdha asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA / 2. asAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA / 3. sAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA / 4. sAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA / 'doNNi sattasu"- sAtaveM guNasthAna se lekara terahaveM guNasthAna taka sAta guNasthAnoM meM do bhaGga hote haiN| kyoMki chaThe guNasthAna meM asAtAvedanIya kA baMdhaviccheda ho jAne se sAtaveM se lekara terahaveM guNasthAna taka sirpha sAtAvedanIya kA baMdha hotA hai, kintu udaya aura sattA donoM kI pAI jAtI hai, jisase ina sAta guNasthAnoM meM-1. sAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA tathA 2. sAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, yaha do bhaGga prApta hote haiN| isa prakAra se terahaveM guNasthAna taka vedanIya karma ke baMdhAdi Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sthAnoM ke vikalpoM ko batalAne ke bAda aba caudahaveM guNasthAna ke bhaGgoM ko batalAne ke liye kahate haiM ki 'ege cau' arthAt eka guNasthAna-.-caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM cAra bhaGga hote haiN| kyoMki ayogikevalI guNasthAna meM sAtA vedanIya kA bhI baMdha nahIM hotA hai, ataH vahAM baMdha kI apekSA to koI bhaGga prApta nahIM hotA hai kintu udaya aura sattA kI apekSA bhaGga banate haiN| phira bhI jisake isa guNasthAna meM asAtA kA udaya hai, usake upAntya samaya meM sAtA kI sattA kA nAza ho jAne se tathA jisake sAtA kA udaya hai usake upAntya samaya meM asAtA kI sattA kA nAza ho jAne se upAntya samaya taka-1. sAtA kA udaya aura sAtA-asAsA kAsagI, 2. ataataa| kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, ye do bhaGga prApta hote haiN| tathA aMtima samaya meM, 3. sAtA kA udaya aura sAtA kI sattA tathA 4. asAtA kA udaya aura asAtA kI sattA, yaha do bhaGga prApta hote haiN| isa prakAra ayogikevalI guNasthAna meM vedanIya karma ke cAra bhaMga banate haiN| aba gotrakarma ke bhaMgoM ko guNasthAnoM meM batalAte haiN| gotrakarma ke bAre meM bhI vedanIya karma kI taraha eka vizeSatA to yaha hai ki sAtA aura asAtA vedanIya ke samAna ucca aura nIca gotra baMdha aura udaya kI apekSA pratipakSI prakRtiyA~ haiM, eka kAla meM ina donoM meM se kisI eka kA baMdha aura eka kA hI udaya ho sakatA hai, lekina 1 'ekasmin' ayogikevalini catvAro bhaMgA, se ceme-asAtasyodaya: sAtAsAte satI, aSavA sAtaspodaya: sAtAsAte satI, etI, dvau vikalpAvayogikevalini vicaramasamayaM yAvatprApyete, gharamasamaye tu asAtasyodayaH asAtasya sattA yasya dvidharama-samaye sAtaM kSINam, yasya zvasAtaM dvicarama samaye bhINaM tasyAyaM vikalpaH-sAsasyodayaH sAtasya sttaa| -~-saptatikA prakaraNa TIkA, pa0 209 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha sattA donoM kI hotI hai aura dUsarI vizeSatA yaha hai ki agnikAyika aura bAyukAyika jIvoM ke uccagotra kI udvalanA hone para baMgha, udaya aura sattA nIca gotra kI hI hotI hai, tathA jinameM aise agnikAyika aura vAyukAdhika jIba utpanna hote haiM, unake bhI kucha kAla taka baMdha, udaya aura sattA nIca gotra kI hotI hai| ina donoM vizeSatAoM ko dhyAna meM rakhakara mithyAtva guNasthAna meM gotrakarma ke aMgoM kA vicAra karate haiM to pAMca bhaMga prApta hote haiM-'goe paNa' / ve pAMca bhaMga isa prakAra haiM 5. nIca kA baMdha, nIca kA udaya tathA nIca aura ucca gotra kI sattA 2. nIca kA baMdha, ucca vA udara tathA nIca aura ucca kI sattA / 3. ucca kA baMdha, ucca vA udaya aura ucca va nIca kI slaa| 4. ucca kA baMdha, nIca kA udaya tathA ucca va nIca kI sttaa| 5. nIca kA baMdha, nIca kA udaya aura nIca kI sttaa| ukta pA~ca bhaMgoM meM se pAMcavAM bhaMga-nIca gotra kA baMdha, udaya aura sattA-agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM tathA una jIvoM meM bhI kucha kAla ke lie prApta hotA hai jo agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM meM se Akara janma lete haiN| zeSa mithyAtva guNasthAnavI jIvoM ke pahale cAra vikalpa prApta hote haiM / ___ sAsAdana guNasthAna meM cAra bhaMga prApta hote haiN| kyoMki nIca gotra kA baMdha sAsAdana guNasthAna taka hI hotA hai aura mizra Adi __--.. --- 1 nIcargAtrasya anyaH nIcargotrasyodayaH nIcargotra mat, eSa vikalpastejaskAyika-vAyukAyikeSu labhyate. tadamavAsaSu yA zeSa jIveSu kiyatkAlan / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 209 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 mAptatikA prakaraNa guNasthAnoM meM eka uccagotra kA hI baMdha hotA hai| isakA yaha artha huA ki mithyAtva zudhasthAna ke samAna sArAAdana muNasthAna meM bhI kisI eka kA baMdha kisI eka kA udaya aura donoM kI sattA bana jAtI hai| isa hisAba se yahA~ cAra bhaMga pAye jAte haiM aura ve cAra bhAga vahI haiM jinakA mithyAtva guNasthAna ke bhaMga 1, 2, 2 aura 4 meM ullekha triyA gayA hai| "do tisu' arthAta tIsare, cauthe, pAMcave-mitha, avirata samyagdRSTi aura dezavirati guNasthAnoM meM do mA hote haiN| goMki go ge lekara sarAMcaveM guNasthAna taka baMdha eka ucca gotra kA hI hotA hai kintu udaya aura sattA donoM kI pAI jAtI hai / isaliye ina tIna guNasthAnoM meM-- 1. ucca kA badha, uttaca kA udaya aura ucca-nIca kI sattA, tathA 2 lalaca kA baMdha, nIca kA udaya aura nIca-ucca kI sattA, yaha do bhaMga pAye jAte haiN| yahAM kitane hI AcAryoM kA yaha bhI abhigata hai ki pAMcaveM guNasthAna meM ucca kA baMdha, uca kA udaya aura raca-nIca kI sanA yahI eka aMga hotA hai| isa viSaya meM Agaga bacana hai ki--- sAmammeNaM ayajAIe upacAgopassa ubalo hoi / arthAt--sAmAnya se saMyata aura saMyatAsaMgrata jAti vAle jIvoM ke ucca' gotra kA udaya hotA hai / 'ega'vasu'-yAnI chaThe pramatasaMyata gupArathAna se lekara mAra guNasthAnoM meM se pratyeka guNasthAna meM eka bhaMga prApta hotA hai / kyoMki chaThe se lekara dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hI ucca gotra kA baMdha hotA hai / ataH chaThe, sAtaveM, AThane, nau, dasaveM--pramatasaMyata, apramattasaMyata, apUrvaka raNa, anivRtti bAdara aura mukSmasaMparAya -- guNasthAnoM meM se pratyeka meM ucca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bATa karmagrandha 265 nIva kI sattA yaha eka bhaMga prApta hotA hai tathA dasaveM gaNasthAna meM ucca gotra kA baMdhaviccheda ho jAne se gyArahavaM. bArahavaM, tarahaupazAntamoha, kSINamoha aura sayogikevalI guNasthAna meM uccagotra kA udaya aura ucca-nIca kI sattA, yaha eka bhaMga prApta hotA hai| isa prakAra chaThe se lekara terahaveM guNasthAna taka pratyeka guNasthAna meM eka bhaMga prApta hotA hai, yaha siddha huA / 'doNi ekkammi'-zeSa rahe eka caudahaveM ayogikevalI muNasthAna bhe do bhaMga hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki ayogikevalI guNasthAna meM nIca gotra kI sattA upAntya samaya taka hI hotI hai kyoMki caudahave guguNasthAna meM yaha udayarUpa prakRti na hone se upAntya samaya meM hI isakA stibuka saMkramaNa ke dvArA ucca gotra rUpa se pariNamana ho jAtA hai, ata: isa guNasthAna ke upAntya samaya taka ucca kA udaya aura uccanIva kI sattA, yaha eka bhaMga tathA anta samaya meM ucca kA udaya aura ucca kI sattA, yaha dUsarA bhaMga hotA hai| isa prakAra caudahaveM guNasthAna meM do bhaMgoM kA vidhAna jAnanA caahie| guNasthAnoM meM vedanIya aura gotra karmoM ke bhaMgoM kA vivacana karane ke bAda aba Ayukarma ke bhaMgoM kA vicAra bhASya gAthA ke AdhAra se karate haiN| isa sambandhI gAthA nimna prakAra hai acchAhiAvIsA solasa cIsaM ca bAra gha doSu / vo causu tItu ekkaM minchAisu bAuge bhaMgA arthAt mithyAtva guNasthAna meM 28, sAsAdana meM 26, mizra meM 16, avirata samyagdRSTi meM 20, dezavirata meM 12, pramatta aura apramatta meM 6, apUrvakaraNa Adi cAra meM 2 aura kSINamoha Adi meM 1, isa prakAra mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM meM Ayukarma ke bhaMga jAnanA caahie| jinakA vizeSa spaSTIkaraNa nimna prakAra hai-.. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa mithyAdRSTi guNasthAna meM Ayukarma ke 28 bhaMga hote haiN| kyoMki cAroM gatiyoM ke jIva midhyAdRSTi bhI hote haiM aura nArakoM ke pA~ca, tiyaMcoM ke nau, manuSyoM ke nau aura devoM ke pAMca, isa prakAra Ayukarma ke 28 bhaMga pahale batalAye gaye haiN| ataH ve saba bhaMga mithyAdRSTi guNasthAna meM saMbhava hone se 28 bhaMga mithyAdRSTi guNasthAna meM kahe haiM / 266 sAsAdana guNasthAna meM 26 bhaMga hote haiN| kyoMki narakAyu kA baMdha mithyAtva guNasthAna meM hI hone se sAsAdana samyagdRSTi tiryaMca aura manuSya narakAvu kA baMdha nahIM karate haiN| ataH uparyukta 28 bhaMgoM meM se1 bhujyamAna tiryaMcAyu, badhyamAna narakAyu aura tirthaMca narakAyu kI sattA, tathA bhujyamAna manuSyAyu badhyamAna narakAyu aura manuSya- narakAyu kI sattA, ye do bhaMga kama hone jAne se sAsAdana guNasthAna meM 26 bhaMga prApta hote haiN|" tIsare mizra guNasthAna meM parabhatra saMbaMdhI Ayu ke baMdha na hone kA niyama hone se parabhava saMbaMdhI kisI bhI Ayu kA bandha nahIM hotA hai / ataH pUrvokta 28 bhaMgoM meM se baMdhakAla meM prApta hone vAle nArakoM ke do, tiyaMtroM ke cAra, manuSyoM ke cAra aura devoM ke do, isa prakAra 2+4+4+2=-12 bhaMgoM ko kama kara dene para 16 bhaMga prApta hote haiN| cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 20 bhaMga hote haiN| kyoMki avirata samyagdRSTi guNasthAna meM tiryaMcoM aura manuSyoM meM se pratyeka ke naraka, tiryaMca aura manuSya Ayu kA bandha nahIM hone se tIna-tIna bhaMga 1 yatastiryaMco manuSyA vA sAsAdanamAce vartamAnA narakAyunaM braghnanti, tataH pratyekaM tirazcA manuSyANAM ca paramAyurba ndhakAle ekaiko maMgo na prApyata iti SaDviMzatiH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 210 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha tathA deva aura nArakoM meM pratyeka ke tiyaMcAyu kA bandha nahIM hone se eka-eka bhaMga, isa prakAra kula ATha bheda hue / jinako pUrvokta 28 bhaMgoM meM se kama karane para 20 bhaMga hote haiN| dezavirata guNasthAna meM 12 bhaMga hote hai / kyoMki dezavirati tiryaMca aura manuSyoM ke hotI hai aura yadi ve parabhava sambandhI Ayu kA bandha karate haiM to devAyu kA hI bandha karate haiM anya Ayu kA nhiiN| dezaviratA Ayurvapnanto devAyureya badhnanti na zeSamAyuH / ata: inake Ayubandha ke pahale eka-eka hI bhaMga hotA hai aura Ajubandha ke kAla meM bhI eka-eka bhaMga hI hotA hai| isa prakAra tiyaca aura manuSyoM, donoM ko milAkara kula cAra bhaMga hue tathA uparata baMdha kI apekSA tiryaMcoM ke bhI cAra bhaMga hote haiM aura manuSyoM ke bhI cAra bhaMga / kyoMki cAroM gati sambandhI Ayu kA vadha karane ke pazcAta tiryaMca aura manuSyoM ke dezavirati guNasthAna ke prApta hone meM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| isa prakAra uparata baMdha kI apekSA tithaMcoM ke cAra aura manuSyoM ke cAra, jo kula milAkara ATha bhaGga haiN| inameM pUrvokta cAra bhaGgoM ko milAne para dezavirata guNasthAna meM kula bAraha bhaGga ho jAte haiM / 'cha hosu' arthAt pAMcaveM guNasthAna ke bAda ke pramattasaMyata aura apramattasaMyata, ina do guNasthAnoM meM chaha bhaGga hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki ye donoM guNasthAna manuSyoM ke hI hote haiM / aura ye devAyu ko hI bAMdhate haiM / ata: inake Ayu bandha ke pahale eka bhaGga aura Ayubandha kAla meM bhI eka bhaGga hotA hai| kintu uparata bandha ko apekSA yahA~ cAra bhaGga hote haiM, kyoMki cAroM gati sambandhI Ayubandha ke pazcAta pramatta aura apramatta saMyata guNasthAna prApta hone meM koI bAdhA nahIM hai| isa prakAra Ayubandha ke pUrva kA eka, Ayu bandha ke samaya kA eka aura uparata bandha kAla ke cAra bhaGgoM ko milAne se pramattasaMyata aura apramattasaMyata, ina donoM guMNasthAnoM meM chaha bhaGga prApta hote haiN| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ___ Ayukarma kA bandha sAtaveM guNasthAna taka hI hotA hai / Age AThaveM apUrvaka raNa Adi zeSa guNasthAnoM meM nahIM hotA hai / kintu eka vizeSatA hai ki jisane devAyu kA bandha kara liyA, aisA manuSya upazamazreNi para ArohaNa kara sakatA hai aura jisane devAyu ko chor3akara anya Ayu kA bandha kiyA hai, vaha, upazamaNi para ArohaNa nahIM karatA hai tisu mADagesu babesu meNa seti na Avahana / ' tIna Ayu kA bandha vArane vAlA (devAyu ko chor3akara) jIva zreNi para ArohaNa nahIM karatA hai| ata: upazamaNi ko apekSA apUrvakaraNa Adi upazAMtamoha guNasthAna paryanta ATha, nau, dasa aura gyAraha, ina cAra guNasthAnoM meM do-do bhaGga prApta hote haiM--'do causu' / ve do bhaGga isa prakAra haiM-1 manuSyAyu kA udaya, manuSyAyu kI sattA, 2 manuSyAyu kA udaya manuSya-devAyu kI sattA / inameM se pahalA bhaGga parabhava saMbaMdhI Ayu banSakAla ke pUrva meM hotA aura dUsarA bhaGga uparata bandhakAla meM hotA hai| lekina kSapakazreNi kI apekSA apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM manuSyAya kA udaya aura manuSyAyu kI sattA, yahI evaH bhaGga hotA hai| kSINamoha, sayogikevalI, ayogikevalI ina tIna guNasthAnoM meM bhI manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA, yahI eka bhaGga hotA hai'tIsu ekk'| ___ isa prakAra pratyeka guNasthAna meM Ayakarma ke sambhava bhaGgoM kA vicAra kiyA gayA ki pratyeka guNasthAna meM kitane-kitane bhaGga hote haiN| 14 guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura aMtarAya, ina chaha karmoM kA vivaraNa isa prakAra hai 1 karma prakRti gAthA 375 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTa karmagrantha 266 dAnA guNasthAna jJAnAbaraNa TanIya Ayu | gotra | aMta rAya varaNa 1 mithyAtva 2 sAsAdana 3 mizna 4 avirata 5 dezavirata . 6 pramalavirata 7 apamattavirata apurvakaraNa anivRttikaraNa sUkSmasaMparAma upazAMtamoha 12 / kSINamoha 3 | mayogikevalI 14 | ayogikevalI - -- - - --- aba gAthA ke nirdezAnusAra mohanIya karma ke bhaMgoM kA vicAra karate haiM / unameM se bhI pahale baMdhasthAnoM ke bhaMgoM ko batalAte haiN| guNaThANagesu asu ekkekkaM mohabaMdhaThANesu / paMcAniyaTTiThANe baMdhovaramo paraM tatto // 42 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zabdArthaguNa ThANagesu - guNasthAnoM meM aTThasu-ATha meM, 3 ekkekkaM eka- eka mohabaMdhaThANesu - mohanIya karma ke baMghasthAnoM meM se, paMca-pA~ca, abhipaTTaThANe - anivRtibAdhara guNasthAna meM, baMdhovarabho - baMdha kA abhAva hai, paraM- Age tatto-- usase (anivRtti bAdara guNasthAna se ) | J 270 gAvArtha - mithyAtva Adi ATha guNaradhAnoM meM mohanIya karma ke sthAnoM meM se eka eka baMdhasthAna hotA hai tathA anivRttivAdara guNasthAna meM pAMca aura anantara Age ke guNasthAnoM meM baMdha kA abhAva hai / vizeSArtha - isa gAthA meM mohanIya karma ke baMjara sthAnoM meM se baMdhasthAnoM ko batalAyA hai| sAmAnya se mohanIya karma ke baMdhasthAna pahale batAye jA cuke haiM, jo 22, 21, 17, 13, 6, 5, 4, 3, 21 prakRtika haiN| ina dasa sthAnoM ko guNasthAnoM meM ghaTAte haiM / 'guNaThANage aTTasu ekkekkaM' arthAt pahale mithyAtva guNasthAna se lekara AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna paryanta pratyeka guNasthAna meM mohanIya karma kA eka-eka baMdhasthAna hotA hai / vaha isa prakAra jAnanA cAhie ki mithyAdRSTi guNasthAnoM meM eka 22 prakRtika, sAsAdAna guNasthAna meM 21 prakRtika, mizra guNasthAna aura avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 17 prakRtika, dezavirati meM 13 prakRtika tathA pramattasaMyata, apramattasaMyata aura apUrvaka raNa meM 2 prakRtika baMdhasthAna hotA hai| inake bhaMgoM kA vivaraNa mohanIya karma ke baMdhasthAnoM ke prakaraNa geM kahe gaye anusAra jAnanA cAhie, lekina yahA~ itanI vizeSatA hai ki arati aura zoka kA baMdhaviccheda pramattasaMyata guNasthAna meM ho jAtA hai ata: apramattasaMyata aura apUrvakaraNa guNasthAna meM no prakRtika baMdhasthAna meM eka-eka hI bhaMga prApta hotA hai| pahale jo nau prakRtika Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 271 baMdhasthAna meM do bhaMga batalAye haiM ve pramattasaMyata guNasthAna kI apekSA kahe gaye haiN|' 'paMcAniyaTTiThANe' AThaveM guNasthAna ke anantara nauveM anivRttibAdara nAmaka gaNasthAna meM 5, 4. 3, 2 aura prakRtika ye pAMca baMdhasthAna hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki nauveM guNasthAna ke pAMca bhAga haiM aura pratyeka bhAga meM kama se mohanIya karma kI eka-eka prakRti kA baMdhaviccheda hone se pahale bhAga meM 5, dUsare bhAga meM 4, tIsare bhAga meM 3, cauthe bhAga meM 2 aura pA~caveM bhAga meM 1 prakRtika baMdhasthAna hone se nauveM guNasthAna meM pAMca baMdhasthAna mAne haiN| isake bAda sUkSamasaMparAya Adi Age ke guNasthAnoM meM baMdha kA abhAva ho jAne se baMdhasthAna kA niSedha kiyA hai| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki Adi ke ATha guNasthAnoM meM ro pratyeka meM eka-eka baMdhasthAna hai| nauveM guNasthAna meM pAMca baMdhasthAna haiM tathA usake bAda dasaveM, gyArahaveM, bArahaveM, terahaveM, caudahaveM guNasthAna meM mohanIya karma ke baMdha kA abhAva hone se koI bhI baMdhasthAna nahIM hai / isa prakAra se guNasthAnoM meM mohanIya karma ke baMdhasthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba Age tIna gAthAoM meM udayasthAnoM kA kathana karate haiM / --- .. . . 1 kevalamapramattApUrvakaraNa yobhaMga ekaka e vaktavyaH, atizokayobaMnyasya pramattaguNasthAnake eva vya-cchedAt / prAk ca pramattApekSayA navakabaMdhasthAne dro bhago dshito| ___ saptatikA prakaraNa TIkA pR0, 211 2 tulanA kIjie--- (ka) micche sagAicauro sAsaNamIse magAi tiSNudayA / chaHpaMca bajarapunnA tia cauro aviramAINaM / / -paMcasaMgraha saptatikA gA0 26 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 saptatikA prazAraNa sattAi dasa minche sAsAyaNamIsae nvsskosaa| chAI nava u avirae dese paMcAi aTThava / / 43 // virae khaovasamie, caurAI satta chaccAyuzcammi / aniyaTTinAyare puNa ikko va duve va udayaMsA // 44 // 66 suhAgarago e3 aveyagA bhave sesA / bhaMgANaM ca pamANaM pubuddiTheNa nAyadhvaM // 45 // zamdArma--sasAda pasau- sAta se lekara dasa prakRti saka, micche-mithyAtva guNasthAna meM, sAsAyaNa mausAe-sAsAdana aura mizna meM, navakkosA-sAta se lekara nau prakRti taka, chAnivauchaha se lekara nau taka, avirae-avirata sampaSTi guNasthAna meM, vese-cezavirati guNasthAna meM, paMcAiaba- pAMca se lekara ATha prakRti taka, virae khaoksamie-pramatta aura apramatta guNasthAna meM, caurAIsatta-cAra se sAta prakRti taka, chAtra--aura chaha taka, apuSyammi -apUrvakaraNa guNasthAna meM, aniyaTTiyAgare anivRtti bAdara guNasthAna meM, puNa--tathA, iphko-eka, 4-athavA duI-do, uvayaMsAudayasthAna / ega--eka, muhamasarAgo-sUkSmasaMgarAya guNasthAna bAlA, gheei---vedana karatA hai, aveyagA--avedaka, bhave-hote haiM, sesAbAkI ke guNasthAna vAle, bhaMgANaM--bhaMgoM kA, ca--aura, pamANaMpramANa, puvudileNa-pahale kahe anusAra, nAyavaM-jAnanA caahie| (kha) dasaNavaNavAdi cautipatidvANa vasagasagAdi caka | ThANA chAdi tiyaM ca ya cadudhIsagadA apudhavo ti / / udayaTANaM doNhaM paNa baMdhe hodi dopahamekassa / cabihabaMdhaThANe seseseyaM have ThANaM / / -go0 karmakAMDa gA0 400 va 462 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 273 pAthArtha-~-mithyAtva guNasthAna meM sAta se lekara utkRSTa dasa prakRti paryanta, sAsAdana aura miztra meM sAta se nau paryanta, avirata samyagdRSTi guNasthAna meM chaha se nau taka, dezavirata meM pAMca se ATha paryanta tathA pramatta aura apramatta saMyata guNasthAna meM cAra se lekara sAta taka, apUrvakaraNa meM cAra se chaha taka aura anivRttighAdara guNasthAna meM eka athavA do udayasthAna mohanIyakama ke hote haiN| sUkSmasaMparAya guNasthAna vAlA eka prakRti kA vedana karatA hai aura isake Age ke zeSa guNasthAna vAle avedaka hote haiM, inake bhaMgoM kA pramANa pahale kahe anusAra jAnanA caahie| vizeSArtha-ina tIna gAthAoM meM mohanIyakarma ke guNasthAnoM meM udayasthAna batalAye haiM ki kisa guNasthAna meM eka sAtha adhika se adhika kitanI prakRtiyoM kA aura kama se kama kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai| ____mohanIyakarma kI kula uttara prakRtiyA~ 28 haiN| unameM se eka sAtha adhika se adhika dasa prakRtiyoM kA aura kama se kama eka prakRti kA eka kAla meM udaya hotA hai| isa prakAra se eka se lekara dasa taka, dasa udayasthAna honA cAhiye kiMtu tIna prakutiyoM kA udaya kahIM prApta nahIM hotA hai kyoMki do prakRtika udayasthAna meM hAsya-rati yugala yA arati-zoka yugala ina donoM yugaloM meM se kisI eka yugala ke milAne para cAra prakRtika udayasthAna hI prApta hotA hai / ataH tIna prakR. tika udayasthAna nahIM batalAkara zeSa 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, aura 10 prakRtika ye kula nau udayasthAna mohanIyakarma ke batalAye haiN| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 saptatikA prakaraNa yadyapi gAthA 11 meM mohanIyakarma ke udayasthAnoM kI sAmAnya vivecanA ke prasaMga meM vizeSa spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai, phira bhI guNasthAnoM kI apekSA unakA kathana karane ke lie gAthAnusAra yahA~ vivecana karate haiN| 'sanAda damana minTe' arthAt pahale mizyAiSTi guNasthAna meM 7, 8, 6 aura 10 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| mithyAtva, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana, krodhAdi meM se anyatama tIna krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, hAsya-rati yugala, zokaarati yugala meM se koI eka yugala, ina sAta prakRtiyoM kA dhruva rUpa se udaya hone se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai / ina dhruvodayA sAta prakRtiyoM meM bhaya athavA jugupsA athavA anantAnubaMdhI kaSAya catuSka meM se kisI eka kaSAya ko milAne para ATha prakRtika tathA una sAta prakRtiyoM meM bhaya, jugupsA athavA bhaya, anantAnubaMdhI athavA jugupsA, anantAnubaMdhI meM se kinhIM do ko milAne se nau prakRtika aura ukta sAta prakRtiyoM meM bhaya, jugupsA aura anantAnubandhI anyatama eka kaSAya ko eka sAtha milAne para dasa prakRtika udayasthAna hotA hai| ina cAra udayasthAnoM meM sAta kI eka, ATha kI tIna, nau kI tIna aura dasa kI eka, isa prakAra bhaMgoM kI ATha caubIsI prApta hotI haiN| sAsAdana aura mizra guNasthAna meM sAta, ATha aura nau prakRtika, ye tIna-tIna udayasthAna hote haiN| sAsAdana guNasthAna meM anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana krodhAdi meM se anyatama krodhAdi koI cAra, tIna dedoM meM koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala ina sAta prakRtiyoM kA dhruvodaya hone se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai| isa sthAna meM bhaya yA jugupsA meM se kisI eka ko milAne para ATha prakRtika tathA bhaya aura jugupsA ko eka sAtha milAne para nau prakRtika udayasthAna Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma granya hotA hai / isameM bhaMgoM kI caubIsI cAra haiN| ve isa prakAra haiM ki sAta kI eka, ATha kI do aura nau kI ek| mizna guNasthAna meM anantAnubaMdhI ko chor3akara zeSa apratyAkhyAnAvaraNa Adi tIna kaSAyoM meM se anyatama tIna krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala aura mizra mohanIya, ina sAta prakRtiyoM kA niyama se udaya hone ke kAraNa sAta prakRtika udayasthAna prApta hotA hai / isameM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / sAta prakRtika sanamaHyA meM bhaya kA jugama po lAmo pala prakRtika udayasthAna hotA hai / yahAM bhaMgoM kI do caubIsI hotI haiM tathA sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya, jugupsA ko yugapat milAne se nau prakRtika udayasthAna banatA hai aura bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa prakAra mizra guNasthAna meM 7, 8 aura 6 prakRtika udayasthAna tathA bhaMgoM kI cAra caubIsI jAnanA caahiye| avirata samyagdRSTi guNasthAna meM chaha se lekara nau prakRtika cAra udayasthAna haiM--'chAI nava u avirae / arthAt 6 prakRtika, 7 prakRtika, 8 prakRtika aura prakRtika, ye cAra udayasthAna haiN| chaha prakRtika udayasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa Adi tIna kaSAyoM meM se anyatama tIna koSAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala, ina chaha prakRtiyoM kA udaya hotA hai| isa sthAna meM bhaMgoM ko eka caubIsI hotI hai / isa chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya yA jugupsA yA vedaka samyaktva ko milAne se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ vikalpa se tIna prakRtiyoM ke milAne ke kAraNa bhaMgoM kI tIna caubIsI hotI haiN| ukta chaha prakRtiyoM meM bhaya, jugupsA athavA bhaya, vedaka samyaktva athavA jugupsA, vedaka samyaktva, isa prakAra ina do prakRtiyoM ko anukrama se milAne para ATha prakRtika udayasthAna haiN| yaha sthAna tIna vikalpoM se banane ke kAraNa bhaMgoM kI tIna caubIsiyAM hotI haiN| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 saptatikA prakaraNa chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya, jugupsA aura vedaka samyaktva ko eka sabamilAne para bhI nau prakRtika udayasthAna hotA hai aura vikalpa nahIM hone se bhaMgoM kI eka caubIsI prApta hotI hai / cauthe guNasthAna meM kula milAkara ATha caubIsI hotI haiN| ___'dese paMcAi a8va'-dezavirata guNasthAna meM pAMca se lekara ATha prakRti paryanta cAra udayasthAna hai.-pAMca, chaha, sAta aura ATha prakRtika / pA~ca prakRtika udayasthAna meM pAMca prakRtiyA~ isa prakAra haiM-pratyAkhyAnAvaraNa, sajvalana krodhAdi me se anyatama do krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala / yahAM bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai / chaha prakRtika udayasthAna ukta pA~ca prakRtiyoM meM bhaya yA jugupsA yA vedaka samyaktva meM se kisI eka ko milAne se banatA hai| isa sthAna meM prakRtiyoM ke tIna vikalpa. hone se tIna caubIsI hotI haiN| sAta prakRtika udayasthAna ke liye pAMca prakRtiyoM ke sAtha bhaya, jugupsA yA bhaya, vedaka samyaktva yA jugupsA, vedaka samyaktva ko eka sAtha milAyA jAtA hai / yahA~ bhI tIna vikalpoM ke kAraNa bhaGgoM kI tIna caubIsI jAnanA cAhiye / pUrvokta pA~ca prakRtiyoM ke sAtha bhaya, jugupsA aura bedaka samyaktva ko yugapat milAne se ATha prakRtika udayasthAna hotA hai / prakRtiyoM kA vikalpa na hone se bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai| __pAMcaveM dezavirata guNasthAna ke anantara chaThe, sAta pramattavirata aura apramattavirata guNasthAnoM kA saMketa karane ke liye gAthA meM "virae khaovasamie' pada diyA hai--jisakA artha kSAyopazamika virata hotA hai / kyoMki kSAyopazamika virata, yaha saMjJA ina do guNasthAnoM kI hI hotI hai| isake Age ke gRNasthAnoM ke jIvoM ko yA to upazamaka saMjJA dI jAtI hai yA kSapaka / upazamazreNi car3hane vAle ko upazamaka aura kSapaka zreNi car3hane vAle ko kSapaka kahate haiM / ata: Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmanagya 277 pramatta aura apramatta virata ina do guNasthAnoM meM udayasthAnoM ko batalAne ke liye gAthA meM nirdeza kiyA hai-'caurAI satta' / arthAt cAra se lekara sAta prakRti taka ke dAra udayasthAna -cAra pA~ca chaha aura sAta prakRtika / ina donoM guNasthAnavI jIvoM ke saMjvalana catuSka meM se krodhAdi koI eka, tIna vedoM meM se koI eka beda, do yugaloM meM se koI eka yugala, yaha cAra prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai| bhaya yA jugupsA yA vedaka samyaktva meM se kisI eka ko cAra prakRtika meM milAne para pAMca prakRtika udayasthAna hotA hai / vikalpa prakRtiyAM tIna haiM ata: yahA~ bhaGgoM kI tIna caubIsI banatI haiM / ukta cAra prakRtiyoM ke sAtha bhaya, jugupsA athavA bhaya, vedaka samyaktva athavA jugupsA, vedaka samyaktva ko eka sAtha milAne para chaha prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI bhaGgoM ko tIna caubIsI hotI hai / bhaya, jugupsA aura vedaka samyaktva, ina tInoM prakRtiyoM ko cAra prakRtika udayasthAna meM milAne para sAta prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ para vikalpa prakRtiyoM na hone se bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai| kula milAkara chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM se pratyeka meM bhaGgoM kI ATha-ATha caubIsI hotI haiN| ___ AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM cAra, pA~ca aura chaha prakRtika, yaha tIna udayasthAna haiN| saMjvalana kaSAya catuSka meM se koI eka kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda aura do yugaloM meM se koI eka yugala ke milAne se cAra prakRtika udayasthAna banatA hai tathA bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai / bhaya, jugupsA meM se kisI eka ko ukta cAra prakRtiyoM meM milAne para pAMca prakRtika udayasthAna hotA hai| vikalpa prakRtiyA~ do hone se yahAM bhaGgoM kI do caubIsI prApta hotI haiN| bhaya jugupsA ko yugapat cAra prakRtiyoM meM milAne para chaha prakRtika Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa udayasthAna jAnanA cAhiye tathA bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai| isa prakAra AThave 'guNasthAna meM bhaMgoM kI cAra caubIsI hotI haiM / 278 7 'aniyafbAre purNa ikko vA duve va' - arthAt nauveM anivRttikAdara guNasthAna meM se do prakRtika aura eka prakRtika / yahA~ do prakRtika udayasthAna meM saMjvalana kaSAya catuSka maiM se kisI eka kaSAya aura tIna vedoM meM se kisI eka veda kA udaya hotA hai| yahAM tIna bedoM se saMjvalana kaSAya catuSka ko guNita karane para 12 bhaMga prApta hote haiM / anantara veda kA viccheda ho jAne para eka prakRtika udayasthAna hotA hai, jo cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMdha ke samaya hotA hai / arthAt saveda bhAga taka do prakRtika aura aveda bhAga meM eka prakRtika udayasthAna samajhanA cAhiye / yadyapi eka prakRtika udaya meM cAra prakRtika baMdha kI apekSA cAra, tIna prakRtika baMdha kI apekSA tIna, do prakRtika baMdha kI apekSA do, aura eka prakRtika baMdha kI apekSA eka, isa prakAra kula dasa bhaMga batalAye haiM kintu yahA~ baMdhasthAnoM ke bheda kI apekSA na karake sAmAnya se kula cAra bhaMga vivakSita haiM / dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM eka sUkSma lobha kA udaya hone se vahA~ eka hI bhaMga hotA hai - egaM suhumarArAgo veei' / isa prakAra eka prakRtika udayasthAna meM kula pA~ca bhaMga jAnanA cAhiye / dasaveM guNasthAna ke bAda Age ke upazAntamoha Adi guNasthAnoM meM mohanIyakarma kA udaya na hone se una guNasthAnoM meM udaya kI apekSA eka bhI bhaMga nahIM hotA hai / isa prakAra yahA~ gAthAoM ke nirdezAnusAra guNasthAnoM meM mohanIya karma ke udayasthAnoM aura unake bhaMgoM kA kathana kiyA gayA hai aura gAthA ke aMta meM jo bhaMgoM kA pramANa pUrvoddiSTa kama se jAnane kA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTa karma grantha 276 saMketa diyA hai so usakA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra pahale sAmAnya se mohanIyakarma ke udayasthAnoM kA kathana karate samaya bhaMga batalA Aye haiM, usI prakAra yahA~ bhI unakA pramANa samajha lenA cAhiye / spaSTatA ke liye puna: yahAM bhI udayasthAnoM kA nirdeza karate samaya bhaMgoM kA saMketa diyA hai| lekina isa nirdeza meM pUrvollekha se kisI prakAra kA aMtara nahIM samajhanA cAhiye / aba mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM kI apekSA dasa se lekara eka paryanta udayasthAnoM ke bhaMgoM kI saMkhyA batalAte haiM ekka chaDekkArekAraseva ekkAraseva nava tinni / ee carabIsagayA bAra duge paMca ekkammi ||46 // zabdArtha -ekka--eka chaDekAra chaha, gyAraha ikkAraseva- gyAraha, nava-no, tinni tIna, ee - yaha bacavIsa gayA-- caubIsI maMga, bAra-bAraha maMga, duge- do ke udaya meM paMca-pAMca ekkasi - eka ke udaya meM / A gAthArtha - do aura eka udayasthAnoM ko chor3akara dasa Adi udayasthAnoM meM anukrama se eka. chaha gyAraha, gyAraha nau aura tIna caubIsI bhaMga hote haiM tathA do ke udaya meM bAraha aura eka ke udaya meM pA~ca bhaMga hote haiM / vizeSArtha - mohanIyakarma ke nau udayasthAnoM ko pahale batalAyA jA cukA hai| isa gAthA meM prakRti saMkhyA ke udayasthAna kA ullekha na karake usa sthAna ke bhaMgoM kI saMkhyA ko batalAyA hai| vaha anukrama se isa prakAra samajhanA cAhiye ki dasa prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI, nau prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI chaha caubIsI, ATha prakRtika udayasthAna meM gyAraha caubIsI, sAta prakRtika udayasthAna meM gyAraha caubIsI, chaha prakRtika udayasthAna meM gyAraha 2 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 saptatikA prakaraNa caubIsI, pA~ca prakRtika udayasthAna meM nau caubIsI, cAra prakRtika udayasthAna meM tIna caubIsI hotI haiM tathA do prakRtika udayasthAna ke bAraha bhaMga evaM eka prakRtika udasthAna ke pAMca bhaMga haiN| inakA vizeSa vivecana nIce kiyA jAtA hai| ___ dasa prakRtika udayasthAna eka hai ataH usameM bhaMgoM kI eka caubIsI kahI hai / yaha udayasthAna mithyAtva guNasthAna meM pAyA jAtA hai / nau prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI chaha caubIsI hotI haiM kyoMki yaha udayasthAna mithyAtva, sAsAdana, mizra aura avirata samyagdRSTi ina mAra guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai aura priyAtva guNasthAna meM prakRtivikalpa tIna hone se tIna prakAra se hotA hai, ata: vahA~ bhaMgoM kI tIna caubIsI aura zeSa tIna guNasthAnoM meM prakRtivikalpa na hone se pratyeka meM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai| ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI gyAraha caubIsI hotI haiM / yaha ATha prakRtika udayasthAna pahale se sekara pAMcaveM guNasthAna taka hotA hai aura mithyAtva va avirata samyagdRSTi guNasthAnoM meM prakRtiyoM ke sIna-tIna vikalpoM se tathA sAsAdana va mizra meM do-do vikalpoM se banatA hai aura dezavirata guNasthAna meM prakRtiyoM kA vikalpa nahIM hai / ataH mithyAtva aura avirata meM tIna-tIna, sAsAdana aura mizra meM do-do aura dezavirata meM eka, bhaMgoM kI caubIsI hotI hai| inakA kula jor3a 3+3+2+2 +1=11 hotA hai / isI prakAra sAta prakRtika udayasthAna meM bhI bhaMgoM kI gyAraha caubIsI haiM / yaha udayasthAna pahale se sAtaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai tathA cauthe aura pAMcaveM guNasthAna meM prakRtiyoM ke tIna-tIna vikalpa hone se tIna prakAra se banatA hai| ata: ina do guNasthAnoM meM se pratyeka meM tIna-tIna aura zeSa pahale, dUsare, tIsare, chaThe aura sAtaveM, ina pAMca guNasthAnoM meM prakRtivikalpa nahIM hone se aMgoM kI eka-eka caubIsI hotI hai jinakA kula jor3a gyAraha hai| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i : baSTha karmagrantha 281 chaha prakRtika udayasthAna meM bhI bhaMgoM kI gyAraha caubIsI isa prakAra hai- avirata samyagdRSTi aura apUrvakaraNa meM eka-eka tathA dezavirata, pramattavirata, apramattavirata meM tIna-tIna inakA jor3a kula gyAraha hotA hai / pA~ca prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI no caubIsI haiN| unameM se dezabirata meM eka, pramatta aura apramatta virata guNasthAnoM meM se pratyeka meM tIna-tIna aura apUrvakaraNa meM do caubIsI hotI haiN| cAra prakRtika udayasthAna meM pramattavirata, apramattavirata aura apUrvakaraNa guNasthAna meM bhaMgoM kI eka-eka caubIsI hone se kula tIna caubIsI hotI haiM / ina saboM kI zuci hotI haiM tathA do prakRtika udayasthAna ke bAraha aura eka prakRtika udayasthAna ke pA~ca bhaMga haiM-- 'bAra durge paMca ekkammi' jinakA spaSTIkaraNa pUrva gAthA ke saMdarbha meM kiyA jA cukA hai| isa prakAra dasa se lekara eka prakRtika udayasthAnoM meM kula milAkara 52 caubIsI aura 17 bhaMga prApta hote haiN| jinakA guNasthAnoM kI apekSA antarbhASya gAthA meM nimna prakAra se vivecana kiyA gayA haiaTTaga ca ca cauraTThagA ya cauro ya hoMti ghaDavIsA / apuSavaMtA vArasa paNa ca aniyaTTe // micchA arthAt mithyAdRSTi se lekara apUrvakaraNa taka ATha guNasthAnoM meM bhaMgoM kI krama se ATha, cAra, cAra, ATha, ATha ATha, ATha, aura cAra cauvIsI hotI haiM tathA anivRttibAdara guNasthAna meM bAraha aura pA~ca bhaMga hote haiM / isa prakAra bhaMgoM ke prApta hone para kula milAkara 1265 udaya vikalpa hote haiM, ve isa prakAra samajhanA cAhiye ki 52 caubIsiyoM kI kula saMkhyA 5248 (52 x 24 = 1248 ) aura isameM anivRttibAdara guNasthAna ke 17 maMgoM ko milA dene para 1248 + 17= 1265 saMkhyA hotI hai tathA 10 se lekara 4 prakRtika udayasthAnoM taka ke saba pada 352 hote haiM, ata: inheM 24 se guNita karane dene para 8448 prApta hote Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 saptatikA prakaraNa haiM jo padavRnda mahAse haiN| sara meM kI prakRtika udayasthAga ke 2412 =24 aura eka prakRtika udayasthAna ke 5 bhaMga isa prakAra 26 maMgoM ko aura milA dene para padavRndoM kI kula saMkhyA 8477 prApta hotI hai / jisase saba saMsArI jIva mohita ho rahe haiM kahA bhI hai pArasapagasaDhasayA upaviga phehi mohipA joyA / ghulasoIsattattaripaviSasahi vineyA / / arthAta ye saMsArI jIva 1265 udayavikalpoM aura 8477 padavRndoM se mohita ho rahe haiN| guNasthAnoM kI apekSA udayavikalpoM aura padavRndoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye--- krama saM0 udayasthAna guNasthAna ___ bhaMga guNanaphala guNya (padaH)| guNakAra (padavRnda) 1632 1968 1440 1248 mithyAtva 7,8,9,108 caubIsI| 685 | sAsAdana 7,8,9,10|| 4 caubIsI| 32 mitha 7,8, 6 4 caubIsI avirata' | 6,7,8,9, 8 caubIsI dezavirata | 5,6,7,8 | 4 caudhosI pramattavirata ] 4,5,67 | 8 caubIsI / 44 apramattavika | 8 caubIsI apUrvakaraNa 4,5,6,7 | 4 caubIsI & | anivRtti. | 2, 1 16 bhaMga sUkSma 2414 1 mithyAtva Abi guNasthAnoM meM 6 Adi pada (guNya) hone kA spaSTIkaraNa Age kI gAthAoM meM kiyA jA rahA hai| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para pAya 283 isa prakAra guNasthAnoM kI apekSA mohanIyakarma ke udayasthAnoM va unake bhaGgoM kA kathana karane ke bAda aba Age kI gAthA meM upayoga Adi kI apekSA bhaGgoM kA nirdeza karate haiMyoga, upayoga aura lezyAoM meM bhaMga jogovaogalesAiehiM guNiyA' havaMti kAyasvA / je jastha guNahANe havaM ti te tasya guNakArA // 47 // zampAya--jogoSaogalesAiehi-yoga, upayoga aura lezyAdika se, guNiyA-guNA, hati-hote haiM, kApavA karanA cAhiye, je-jo mogAdi, jastha guNaTANe---jisa guNasthAna meM, havaMti-hote hai, te--utane, tastha--usameM, guNakArA-guNakAra saMkhyA / gAthArtha-pUrvokta udayabhaGgoM ko, yoga, upayoga aura lezyA Adi se guNA karanA caahiye| isake liye jisa guNasthAna meM jitane yogAdi hoM vahA~ utane guNakAra saMkhyA hotI hai| vizeSArtha-guNasthAna meM mohanIyakarma ke udayavikalpoM aura padavRndoM kA nirdeza pUrva meM kiyA jA cukA hai| aba isa gAthA meM yoga, upayoga aura lezyAoM kI apekSA unakI saMkhyA kA kathana karate haiM ki vaha saMkhyA kitanI-kitanI hotI hai| 1 tulanA kIjiye(ka) evaM oguvaomA lesAI bheya o bahabheyA / jA jassa baMmi u guNe saMkhA sA taMmi guNagAro / -paMcasaMgraha saptatikA gA0 117 (kha) udayaTThANaM paDhi sagasagaubajogajogaAdIhi / guNa yiptA mela vide padasaMkhA parisaMkhA ya / -gokarmakAra gA0 490 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 saptatikA prakaraNa guNasthAnoM meM yoga Adi kI apekSA udayavikalpoM aura padavRndoM kI saMkhyA jAnane ke sambandha meM sAmAnya niyama yaha hai ki jisa guNasthAna meM yogAdika kI jitanI saMkhyA hai usameM usa guNasthAna ke udayavikalpa aura padavRndoM ko guNita kara dene para yogAdi kI apekSA pratyeka guNasthAna meM udayavikalpa aura padavRnda kI saMkhyA jJAta ho jAtI hai / ataH yaha jAnanA jarUrI hai ki kisa guNasthAna meM kitane yoga Adi haiN| parantu inakA eka sAtha kathana karanA azakya hone se kramazaH yoga, upayoga aura lezyA kI apekSA vicAra karate haiN| ___yoga kI apekSA bhaMgoM kA vicAra isa prakAra hai-mithyAtva guNasthAna meM 13 yoga aura bhaMgoM kI ATha caubIsI hotI haiN| inameM se cAra manoyoga, cAra vacanayoga, audArika aura vaikriya kAyayoga ina dasa yogoM meM se pratyeka meM bhaMgoM kI ATha-ATha caubIsI hotI haiM, jisase 10 ko 8 se guNita kara dene para 80 cautrIsI huI / kintu audArika mizra kAyayoga, vaiyamizra kAyayoga aura kArmaNa kAyayoga ina tIna yogoM meM se pratyeka meM anantAnubandhI ke udaya sahita vAlI cAra-cAra caubIsI hotI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki anantAnu. baMdhI catuSka kI visaMyojanA karane para jIva mithyAtva guNasthAna meM jAtA hai, usako jaba taka anantAnubaMdhI kA udaya nahIM hotA tatra taka maraNa nahIM hotA / ataH ina tIna yogoM meM anantAnubandhI ke udaya se rahita cAra caubIsI sambhava nahIM haiM / vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki jisane anantAnubaMdhI kI visaMyojanA kI hai, aisA jIva jaba mithyAtva ko prApta hotA hai taba usake anantAnubaMdhI kA udaya ekA AvalI kAla ke bAda hotA hai, aise jIva kA anantAnubandhI kA udaya hone para hI maraNa hotA hai, pahale nhiiN| jisase ukta tInoM yogoM meM anantAnubandhI ke udaya se rahita cAra caubIsI nahIM pAI jAtI haiN| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha karmagrantha 285 isIlie ina tIna yogoM meM bhaMgoM kI kula bAraha caubIsI mAnI haiN| inako pUrvokta 80 caubIsI meM milA dene para (80+12-12) kula' 62 caubIsI hotI hai aura inake kula mA 54 guNA karale para 2208 hote haiN| dUsare sAsAdana guNasthAna meM bhI yoga 13 hote haiM aura pratyeka yoga kI cAra-cAra caubIsI hone se kula bhaMgoM kI 52 caubIsI honI cAhie thI kintu sAsAdana guNasthAna meM napuMsakaveda kA udaya nahIM hotA hai, ata: bAraha yogoM kI to 48 caubIsI huI aura vaikriyamizra kAyayoga ke 4 SoDazava hue| isa prakAra 48 ko 24 se guNA karane para 1152 bhaMga hue tathA isa saMkhyA meM cAra SoDakaza ke 64 bhaMga milA dene para sAsAdana guNasthAna meM saba bhaMga 1216 hote haiM / samyagamithyAdRSTi guNasthAna meM cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura audArika va vaikriya ye do kAyayoga kula dasa yoga haiM aura pratyeka yoga meM bhaMgoM kI 4 caubIsI / ataH 10 ko cAra caubIsiyoM se guNA kArane para 2444 = 66 4 10 = 660 kula bhaMga hote haiM / __ avirata samyagdRSTi muNasthAna meM 13 yoga aura pratyeka yoga meM bhaMgoM kI 8 caubIsI honI cAhiye thIM / kintu aisA niyama hai ki cauthe guNasthAna ke baiMkriyamizra kAyayoga aura kArmaNa kAyayoga meM strIveda nahIM hotA hai, kyoMki avirata samyagdRSTi jIva marakara strI vediyoM meM utpanna nahIM hotA hai / isalie ina do yogoM meM bhaMgoM kI 8 caubIsI prApta na hokara 8 SoDazaka prApta hote haiM / isake kAraNa ko spaSTa karate hue AcArya malayagiri ne kahA hai ki-strIvedI samyAiSTi jIva vaikriyamidha kAyayogI aura kArmaNa kAyayogI nahIM hotA hai| yaha kathana bahulatA kI apekSA se kiyA gayA hai, vaise kadAcita inameM bhI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 saptatikA prakaraNa strIveda ke sAtha samyagdRSTiyoM kA utpAda dekhA jAtA hai / isI bAta ko brUNi meM bhI spaSTa kiyA hai vAha ho hariyavi / arthAt -- kadAcit samyagdRSTi jIva strIvediyoM meM bhI utpanna hotA hai / tathA cauthe guNasthAna ke audArikamizra kAyayoga meM strIveda aura napuMsaka veda nahIM hotA hai| kyoMki strIvedI aura napuMsakavedI tithaMca aura manuSyoM meM avirata samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hote haiM, ata: audArika mizra kAyayoga meM bhaMgoM kI caubIsI prApta na hokara ATha aSTaka prApta hote haiN| strIvedI aura napuMsakavedI samyagdRSTi jIva audArikamizra kAyayogI nahIM hotA hai| yaha bahulatA kI apekSA se samajhanA cAhie | isa prakAra avirata samyagdRSTi guNasthAna meM dasa yogoM kI 80 cobIsI, vaikriyamizra kAyayoga aura kArmeNa kAyayoga, ina donoM meM pratyeka ke ATha-ATha SoDazaka aura audArika mizra kAyayoga ke ATha aSTaka hote haiN| jinake bhaMga 80 X 24 = 1620 tathA 16x8= 128 puna: 168 = 128 aura 8 8 64 hote haiM, inakA kula jor3a -.. 1 (ka) ye cAviratasamyagdRSTe va kriyamizra kArmaNakAyayoge ca pratyeka maSTA - vaSTI udayasthAnavikalpA eSu strIvedo na labhyate, vaikriya kAyayogiSu strIvediSu madhye'viratasamyakRSTe rutpAdAbhAvat / etacca prAyovRttimAzrityoktam, anyathA kadAcit strIbediSvapi madhye tadutyAdo bhavati / -- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 217 (kha) digambara paramparA meM yahI eka mata milatA hai ki strIvediyoM meM samyagdRSTi jIva marakara utpanna nahIM hotA hai / 2 avirata samyagdaSTe raudArika mizrakAmayoge ye'STAdayasthAna vikalpAste vedasahitA evaM prApyante na strIveda napuMsaka vedasahitAH tiryag-manuSyeSu strIvedanapuMsakavediSu madhye'virata samyagdRSTe rutpAdAbhAvat etacca prAcuryamAtrityoktam / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 217 * Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . SaSTha karmagrantha 287 1120+128+128 -- 642240 hai / zrIga ko apekSA 2240 bhaMga cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM prApta hote haiN| pAMcaveM dezaviirati guNasthAna meM audArikamizra, kArmaNa kAyayoga aura AhArakadvika ke binA 11 yoga hote haiN| yahA~ pratyeka yoga meM bhaMgoM kI caubIsI saMbhava haiM ataH yahA~ kula bhaMga (114888 X 242112) 2112 hote haiN| chaThe pramattasaMyata guNarathAna meM audArikamizra aura kArmaNa kAyayoga ke binA 13 yoga aura pratyeka yoga meM bhaMgoM kI caubIsI honI caahie| kintu aisA niyama hai ki strIveda meM AhAraka kAyayoga aura AhArakamitra kAyayoga nahIM hotA hai| kyoMki AhAraka samudghAta caudaha pUrvadhArI hI karate haiM / kintu striyoM ke caudaha pUrvo kA jJAna nahIM pAyA jAtA hai / isake kAraNa ko spaSTa karate hue batAyA bhI hai ki- I tucchA gAravabahulA calidiyA bukalA va ghIIe / iya bhaisesamapaNA bhUmASAo ya no yogaM / / " arthAt strIdedI jIva tuccha, gAravabahula, caMcala indriya aura buddhi se durbala hote haiM / ata: ve bahuta adhyayana karane meM samartha nahIM haiM aura unameM dRSTivAda aMga kA bhI jJAna nahIM pAyA jAtA hai / isaliye gyAraha yogoM meM to bhaMgoM kI ATha-ATha caubIsI prApta hotI haiM kintu AhAraka aura AhArakamizra kAyayogoM meM bhaMgoM ke ATha-ATha SoDazaka prApta hote haiM / isa prakAra yahA~ 11x6 424 = 2112 tathA 1648 126 aura 1648 = 128 bhaMga haiM / ina sabakA jor3a 2112+128128 - 2368 hotA hai / ataH pramattasaMyata guNasthAna meM kula bhaMga 2368 hote haiM / 1 bRhatkalpa bhASya gA0 146 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa jo jIva pramattasaMyata guNasthAna meM vaikriya kAyayoga aura AhAraka kAyayoga ko prApta karake apramattasaMyata ho jAtA hai, usake apramattasaMyata avasthA meM rahate hue ye do yoga hote haiN| vaise apramattasaMyata jIva vaikriya aura AhAraka samudghAta kA prArambha nahIM karatA hai, ata: isa guNasthAna meM vaikriyamizra kAyayoga aura AhArakamizra kAyayoga nahIM mAnA hai| isI kAraNa sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura audArika, vaikiya va AhAraka kAyayoga, ye gyAraha yoga hote haiN| ina yogoM meM bhaMgoM kI ATha-ATha caubIsI honI cAhiye thiiN| kintu AhAraka kAyayoga meM strIveda nahIM hone se dasa yogoM meM to bhaMgoM kI ATha caubIsI aura AhAraka kAyayoga meM ATha SoDazaka prApta hote haiN| ina saba bhaMgoM kA jor3a 2048 hotA hai jo apramattasaMyata guNasthAna meM yogApekSA hote haiM / 285 AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM nau yoga aura pratyeka yoga meM bhaMgoM kI cAra caubIsI hotI haiN| ataH yahA~ kula bhaMga 864 hote haiN| nauveM anivRttivAdara guNasthAna meM yoga hai aura bhaMga 16 hote haiM ataH 16 ko se guNita karane para yahAM kula bhaMga 144 prApta hote haiM tathA dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM yoga aura bhaMga 1 hai / ataH yahAM 6 kula 6 bhaMga prApta hote haiM / uparyukta dasoM guNasthAnoM ke kula bhaMgoM ko jor3ane para 2208 - 1216+660 + 2240 + 2112 + 2366 + 2046+664+144+6 = 14169 pramANa hotA hai| kahA bhI hai caTaksa ya sahassA sayaM va guNahataraM udayamANaM / 1 arthAt yogoM kI apekSA mohanIyakarma ke kula udayavikalpoM kA pramANa 14166 hotA hai / 1 paMcasaMgraha saptatikA gA0 120 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 289 yogoM kI apekSA guNasthAnoM meM udayavikalpoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye guNasthAna | yoga guNakAra sAsAdana mizra mithyAtva / 13 ! 10 8424 = 162 | 192410 - 19202206 3 4424816 / 663-228 | 4424 =66. | 16x22 =1152 1216 4416=64 6441-64 442466 66410-160 avirata | 13 8424 = 162 | 192410 = 16202240 84168128 | 128x2=256 Ex-64 6441-64 dezavirata | 11 8424 = 162 162411=21122112 pramattasaMyata | 13 8424= 162 162411=2112/2368 8416=128 12842256 8x24 = 162 192410=19202048 8x16-128 | 128x1 =128 apUrva0 4424=16 66X1664 864 anivRttiH | 16x6 = 144 : sUkSma EX 16 apramatasa . kula jor3a 14166 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa yogoM kI apekSA guNasthAnoM meM udayavikalpoM kA vicAra karane ke anantara aba krama prApta padavRndoM kA vicAra karane ke liye annarbhASya gAthA uddhRta karate haiM aTThI patIsaM battIsaM saSTuimeva bAvannA / coyAlaM dhoyA bhIsA vi meM mizcamAIsu // arthAt - mithyAiSTi Adi guNasthAnoM meM kama se 68, 32, 32, 60, 52, 14, 44 aura 20 udayapada hote haiN| yahA~ udayapada se udayasthAnoM kI prakRtiyAM lI gaI haiN| jaise ki mithyAtva guNasthAna meM 10, 6, 8 aura 7 prakRtika, ye cAra udayasthAna haiM aura inameM se 10 prakRtika udayasthAna eka hai ata: usakI dasa prakRtiyA~ huI / 6 prakRtika udaya sthAna tIna prakRtiyoM ke vikalpa se banane ke kAraNa tIna haiM ata: usakI 27 prakRtiyAM huI / ATha prakRtika udayasthAna bhI tIna prakRtiyoM ke vikalpa se banatA hai ata: usako 24 prakRtiyAM huI aura sAta prakRtika udayasthAna eka hai ata: usakI 7 prakRtiyA~ huI / isa prakAra mithyAtva meM cAroM udayasthAnoM kI 10+ 27+24+7=68 prakRtiyAM hotI haiM / sAsAdana Adi guNasthAnoM meM jo 32 Adi udayapada batalAye haiM, unako bhI isI prakAra samajhanA caahiye| ___ aba yadi ina ATha guNasthAnoM ke saba udayapada {68 se lekara 27 taka) jor3a diye jAyeM to inakA kula pramANa 352 hotA hai / kintu inameM se pratyeka udayapada meM caubIsa-caubIsa bhaGga hote haiM, ata: 352 ko 24 se guNita karane para 8448 prApta hote haiN| ye padavRnda apUrvakaraNa guNasthAna taka ke jAnanA cAhiye / inameM anivRttikaraNa ke 28 aura suSamasaMparAya guNasthAna kA 1. kula 29 bhaGga milA dene para 8440+26 =8477 prApta hote haiM / ye mithyAtva guNasthAna se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna taka ke sAmAnya se padavRnda hue / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 261 aba yadi yogoM kI apekSA dasoM guNasthAnoM ke padavRnda lAnA cAheM to do bAtoM para dhyAna denA hogA - 1. kisa guNasthAna meM padavRnda aura yogoM kI saMkhyA kitanI hai aura 2 una yogoM meM se kisa yoga meM kitane padavRnda sambhava hai| inhIM do bAtoM ko dhyAna meM rakhakara aba yogApekSA guNasthAnoM ke padavRnda batalAte haiM / yaha pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki mithyAtva guNasthAna meM 4 udayasthAna aura unake kula pada 68 haiM / inameM se eka sAta prakRtika udayasthAna, do ATha prakRtika udayasthAna aura eka nau prakRtika udayasthAna anaMtAnubaMdhI ke udaya se rahita hai jinake kula udayapada 32 hote haiM aura eka ATha prakRtika udayasthAna do nau prakRtika udayasthAna aura eka dasa prakRtika udayasthAna, ye cAra udayasthAna anantAnubaMdhI ke udaya sahita haiM jinake kula udayapada 36 hote haiM / inameM se pahale ke 32 udayapada, 4 manoyoga, 4 vacanayoga, audArika kAyayoga aura vaikiya kAyayoga, ina dasa yogoM ke sAtha pAye jAte haiN| kyoMki yahA~ anya yoga saMbhava nahIM hai, ata: ina 32 ko 10 se guNita karane para 320 hote haiM aura 36 udayapada pUrvokta dasa tathA audArikamizra, vaikriyamizra aura kArmaNayoga ina 13 yogoM ke sAtha pAye jAte haiN| kyoMki ye pada paryApta aura aparyApta donoM avasthAoM meM saMbhava haiM, ata: 36 ko 13 se guNita karane para 460 prApta hote haiM / 1 mithyAtva guNasthAna ke kula padavRnda prApta karane kI rIti yaha hai ki 320 aura 468 ko jor3akara inako 24 se guNita karadeM to mithyAtva guNasthAna ke kula padavRnda A jAte haiM, jo 320 + 468 = 788 X 24 = 18612 hote haiM / sAsAdana guNasthAna meM yoga 13 aura udayapada 32 hai / so 12 yogoM meM to ye saba udayapada saMbhava haiM kintu sAsAdana samyagdRSTi ko kriyamizra meM napuMsakaveda kA udaya nahIM hotA hai, ataH yahA~ napuMsakaveda Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 saptatikA prakaraNa ke bhaGga kama kara denA cAhiye / isakA tAtparya yaha huA ki 13 yogoM kI apekSA 12 se 32 ko guNita karake 24 se guNita kareM aura vaikriyamizra kI apekSA 32 ko 16 se guNita kreN| isa prakAra 12432 = 354424-- 6216 tathA naikiyamizra ke 324 16-- 512 hue aura ina 6216 aura 512 kA kula jor3a 1728 hotA hai / yahI 1728 padavRnda sAsAdana guNasthAna meM hote haiN| mitha guNasthAna meM dasa yoga aura udayapada 32 haiN| yahA~ saba yogoM meM saba udayapada aura unake kula bhaGga saMbhava haiM, ata: 10 ko 32 se guNita karake 24 se gaNita karane para (324 108-320 x 24 =7680) 7680 padavRnda prApta hote haiN| ____ avirata samyagdRSTi guNasthAna meM yoga 13 aura udayapada 60 hote haiM / so yahA~ 10 yogoM meM to saba udayapada aura unake kula bhaGga saMbhava hone se 10 se 60 ko guNita karake 24 se guNita kara dene para 10 yogoM saMbaMdhI kula bhaGga 14400 prApta hote haiM / kintu vaikriyamizra kAyayoga aura kArmaNa kAyayoga meM strIveda kA udaya nahIM hone se strIveda saMbaMdhI bhaGga prApta nahIM hote haiM, isaliye yahAM 2 ko 60 se guNita karake 16 se guNita karane para ukta donoM yogoM sambandhI kula bhaGga 1920 prApta hote haiM tathA audArikamizna kAyayoga meM strIveda aura napuMsakaveda kA udaya nahIM hone se do yogoM saMbaMdhI bhaGga prApta nahIM hote haiM / ata: yahA~ 60 ko 8 se guNita karane para audArikamizra kAyayoga kI apekSA 480 bhaGga prApta hote haiN| isa prakAra cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 13 yoga saMbaMdhI kula padavanda 14400+1620+40 = 16800 hote haiN| dezavirata guNasthAna meM yoga 11 aura pada 52 haiM aura yahA~ saba yogoM meM saba udayapada aura unake bhaGga sambhava hai ata: yahA~ 11 se 52 ko guNita karake 24 se guNita karane para kula bhaGga 13728 hote haiM / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NSTa pharmagrantha 263 __ pramattasaMyata guNasthAna meM yoga 13 aura pada 44 haiM kintu AhArakadvika meM strIveda kA udaya nahIM hotA hai, isaliye 11 yogoM kI apekSA to 11 ko 44 se guNita karake 24 se guNita karane se 11444 484424=11616 hue aura AhArakadvika kI apekSA 2 se 44 ko guNita karake 16 se guNita kareM to 2444 =88416-1408 hue / taba 11616+ 1408 ko jor3ane para kula 13024 padavRnda pramattasaMyata guNasthAna meM prApta hote haiM / apramattasaMyata guNasthAna meM bhI yoga 11 aura pada 44 haiM, kintu AhAraka kAyayoga meM strIveda kA udaya nahIM hotA hai| isaliye 10 yogoM kI apekSA 10 se 44 ko guNita karake 24 se guNita kareM aura AhAraka kAyayoga kI apekSA 44 se 16 ko guNita kreN| isa prakAra karane para apramattasaMyata guNasthAna meM kula padavRnda 11264 hote haiN| apUrvakaraNa meM yoga aura pada 20 hota haiM / 20 ko saNita karake 24 se guNita karane para yahA~ kula padavRnda 4320 prApta hote haiN| anivRttibAdara guNasthAna meM yoga aura bhaGga 28 haiN| yahA~ yoga pada nahIM hai ataH pada na kahakara bhaGga kahe haiN| so ina 6 ko 28 se guNita kara dene para anivRttibAdara meM 252 padavRnda hote haiM tathA sUkSmasaMparAya meM yoga haiM aura bhaGga hai, ataH 6 se 1 ko muNita karane para bhaGga hote haiN| isa prakAra pahale se lekara dasaveM guNasthAna taka ke padavRndoM ko jor3a dene para saba padavRndoM kI kula saMkhyA 95717 hotI hai / kahA bhI hai sasarasA sala sayA paNanausahassa pysNkhaa|' __ arthAt yogoM kI apekSA mohanIyakarma ke saba padavanda paMcAnave hajAra sAtasau satraha 65717 hote haiM / 1 paMcasaMgraha saptatikA gA0 120 2 go. karmakAMDa gA0 468 aura 500 meM yogoM kI apekSA udayasthAna 12653 aura padabanda 85645 batalAye haiN| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ukta padavRndoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye guNasthAna yoga udayapada guNakAra mithyAtva sAsAdana mizra avirata samyagdRSTi beza virata pramattasaMyata apramattasaMyata apUrva karaNa anivRtti bAdara sUkSmasaMparAya 13 10 12 1 10 10 2 1 11 11 2 10 1 E 36 32 32 32 32 r 60 60 52 44 44 44 44 20 2 1 1 24 24 24 16 24 24 16 G 24 24 16 24 16 24 12 4 DVT saptatikA prakaraNa 1 guNanaphala (padavRnda ) 11232 87680 6216 512 7680 | 7680 14400 16800 1620 480 13728 11616 1408 10560 704 4320 216 36 6 18612 6728 13728 13024 11264 4320 252 PS 65717 padavRnda Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - pATha karmagrantha 265 isa prakAra se kI apekSA sunAvoM meM mohanIyaka ke udayasthAnoM, bhaMgoM aura padavRndoM kA vicAra karane ke bAda aba Age upayogoM kI apekSA udayasthAnoM Adi kA vicAra karate haiM / mithyAtva aura sAsAdana ina do guNasthAnoM meM matiajJAna, zrutaajJAna, vibhaMgajJAna, cakSudarzana aura acakSudarzana, ye pAMca upayoga hote haiN| mizra meM tIna mizra jJAna aura cakSu va acakSu darzana, isa prakAra ye pAMca upayoga haiN| avirata samyagdRSTi aura dezavirata meM Arambha ke tIna samyagjJAna aura tIna darzana, ye chaha upayoga hote haiM tathA chaThe pramattasaMyata guNasthAna se lekara dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka pAMca guNasthAnoM meM pUrvokta chaha tathA manaparyAyajJAna sahita sAta upayoga hote haiM tathA pratyeka guNasthAna ke udayasthAna ke bhaMgoM kA kathana pUrva meM antarbhASya mAthA 'aTThaga cau cau cauraTugA ya' ke saMdarbha meM kiyA jA cukA hai| ata: jisa guNasthAna meM jitane upayoga hoM, unase usa guNasthAna ke udayasthAnoM ko guNita karake anantara bhaMgoM se muNita kara dene para upayogoM kI apekSA usa guNasthAna ke kula bhaMga jJAta ho jAte hai| jaise ki mithyAtva aura sAsAdana meM kama se 8 aura 4 caubIsI tathA 5 upayoga haiM ataH 8+4=12 ko 5 se guNita kara dene para 60 hue / mitha meM 4 caubIsI aura 5 upayoga haiM ataH 4 ko 5 se guNita karane para 20 hue / avirata samyagdRSTi aura dezavirata guNasthAna meM ATha-ATha caubIsI aura 6 upayoga haiM ata: +8= 16 ko 6 se guNita kara dene para 66 hue| pramatta, apramatta saMyata aura apUrvakaraNa guNasthAna meM ATha, ATha aura cAra caubIsI tathA 7 upayoga haiM, ataH 8++4=20 ko sAta se guNA kara dene para 140 hue tathA ina sabakA jor3a 60+20+66+140 =316 huaa| inameM se pratyeka caubIsI meM 24, 24 bhaMga hote haiM ata: ina 316 ko 24 se guNita kara dene para kula 316 424 =7584 hote haiM tathA do prakRtika udayasthAna Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 saptatikA prakaraNa meM 12 bhaMga aura eka prakRtika udayasthAna meM 5 bhaMga hote haiM, jinakA kula jor3a 17 huaa| inheM vahA~ saMbhava upayogoM kI saMkhyA 7 se guNita kara dene para 119 hote haiN| jinako pUrva rAzi meM milA dene para kula bhaMga 7703 hote haiM / kahA bhI hai--- japapAgunogesa sagasarisamA tikttara hoti / / arthAt-mohanIya ke udayasthAna vikalpoM ko vahAM saMbhava upayogoM se guNita karane para unakA kula pramANa 7703 hotA hai| kintu mizra guNasthAna meM upayogoM ke bAre meM eka mata yaha bhI hai ki samyagmidhyAdRSTi guNasthAna meM pAMca ke bajAya avadhi darzana sahita chaha upayoga pAye jAte haiN| ata: isa mata ko svIkAra karane para mina guNasthAna kI 4 caubIsI ko 6 se guNita karane se 24 hote haiM aura ina 24 ko 24 se guNita karane para 576 hote haiM arthAt isa guNasthAna meM 480 kI bajAya 66 bhaMga aura bar3ha jAte haiM / ata: pUrva batAye gaye 19903 bhaMgoM meM 66 ko jor3ane para kula bhaMgoM kI saMkhyA 7766 prApta hotI hai| isa prakAra ye upayoga-guNita udayasthAna bhaMga jAnanA caahiye| upayogoM kI apekSA udayavikalpoM kA vivaraNa isa prakAra hai guNaspAna upayoga guNakAra | guNanaphala (udayavikalpa) mithyAtva 5424 660 4424 sAsAdana mitra 1 paMsasaMgraha saptatikA, gA0 118 / 2 gola karmakAMDa gA0 462 aura 463 meM upayogoM kI apekSA udayasthAna 7766, aura padavRnda 51083 batalAye haiN|' Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha EX24 1152 1152 x24 8424 1344 avirata dezavirata pramattavirata apramattavirata apUrvakaraNa anivRtivAdara 1344 8424 4424 sUkSma saMparAya 7703 udayavikalpa vizeSa-jaba dUsare mata ke anusAra mitha guNasthAna meM abadhidarzana sahita chaha upayoga hote haiM taba isakI apekSA prApta hue 66 bhaMgoM ko 7703 bhaMgoM meM milA dene para kula udayavikalpa 7766 hote haiM / ____ isa prakAra se upayogoM kI apekSA udayavikalpoM ko batalAne ke bAda aba upayogoM se guNita karane para prApta padavRndoM ke pramANa ko batalAte haiN| pUrva meM bhASya gAthA 'aTThI battIsaM ......' meM guNasthAnoM meM udayasthAna padoM kA saMketa kiyA jA cukA hai| tadanusAra mithyAtva meM 68, sAsAdana meM 32 aura mizra guNasthAna meM 32 udayasthAna pada haiM, jinakA jor3a 132 hotA hai| inheM ina guNasthAnoM meM sambhava 5 upayogoM se guNita karane para 13245=660 hue| avirata samyagdRSTi meM 60 aura dezavirata meM 52 udayasthAna pada haiM / jinakA jor3a 112 hotA hai, inheM yahAM saMbhava 6 upayogoM se muNita karane para 672 hue / pramattasaMyata Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 268 meM 44, apramattasaMyata meM 44 aura apUrvakaraNa meM 20 udayasthAna pada haiN| inakA kula jor3a 44+44 + 20 = 108 hotA hai| inheM yahA~ saMbhava 7 upayogoM se guNita karane para 756 hue| isa prakAra pahale se lekara AThave guNasthAna taka ke saba udayasthAna padoM kA jor3a 660 + 672 + 756 = 2008 huA / inheM bhaMgoM kI apekSA 24 se guNita kara dene para ATha guNasthAnoM ke kula padavandoM kA pramANa 2088x24 = 50112 hotA hai / anantara do prakRtika udayasthAna ke padavRnda 24 aura eka prakRtika udayasthAna ke pada 5, inakA jor3a 26 huA / so ina 26 ko yahA~ saMbhava 7 upayogoM ke dukti karake 1203 aura prApta hue| jinheM pUrvokta 50112 padavRndoM meM milA dene para kula padavRndoM kA pramANa 50315 hotA hai kahA bhI hai paznAsaM ca sahassA timti sathA ceva pannArA arthAt - mohanIya ke padavRndoM ko yahA~ saMbhava upayogoM se guNita karane para unakA kula pramANa pacAsa hajAra tInasau pandraha 50315 hotA hai| ukta padavRndoM kI saMkhyA mizra guNasthAna meM pAMca upayoga mAnane kI apekSA jAnanA caahiye| lekina jaba matAntara se pAMca kI bajAya 6 upayoga svIkAra kiye jAte haiM taba ina padavRndoM meM eka adhika upayoga ke padavRnda 132424 = 768 bhaMga aura bar3ha jAte haiM aura kula padavRndoM kI saMkhyA 50315 kI bajAya 51083 ho jAtI hai / upayogoM kI apekSA padavRndoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye 1 paMcasaMgraha saptatikA grA0 115 / My Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya guNasthAna | upayoga udayapada guNakAra | guNanaphala (padavRnda) mithyAtva 8160 sAsAdana mitha 3840 adhirata dezavirata pramasavirata apramasavirata apUrvakaraNa anivRttibAdara 3360 sUkSmasaMparAya 50315 padavRnda isameM mizra muNasthAna saMbaMdhI avadhidarzana ke 768 bhaMgoM ko aura milA diyA jAye to usa apekSA se kula padavRnda 51083 hote hai| isa prakAra se upayogoM kI apekSA udayasthAna padavRndoM kA varNana karane ke bAda aba lezyAoM kI apekSA udayasthAna vikalpoM aura padavRndoM kA vicAra karate haiN| pahale udayasthAna vikalpoM ko batalAte haiN| mithyAtva se lekara avirata samyagdRSTi, ina cAra guNasthAnoM taka pratyeka sthAna meM chahoM lezyAyeM hotI haiM / dezavirata, pramattasaMyata aura Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 saptatikA prakaraNa apramattasaMyata, ina tIna guNasthAnoM meM tejolezyA Adi tIna zubha lezyA haiM aura apUrvakaraNa Adi Age ke guNasthAnoM meM eka zuklalezyA hotI hai| mithyAtva Adi gaNasthAnoM meM se pratyeka meM prApta caubIsI pahale batalAI jA cukI hai| isaliye tadanusAra mithyAtva meM 8, sAsAdana meM 4 aura mitra meM 4 tathA avirata sambanhATa meM 4 caubAsI huI / inakA kula jor3a 24 huaa| inheM 6 se guNita kara dene para 2446=144 hue| dezavirata meM 8, pramattavirata meM 8 aura apramattavirata meM 8 caubIsI haiN| jinakA kula jor3a 24 huA / ina tIna gaNasthAnoM meM tIna zubha lezyAyeM hone ke kAraNa 244 3=72 hote haiN| apUrvakaraNa guNasthAna meM 4 caubIsI haiM, lekina yahA~ sirpha eka zukla lezyA hone se sirpha 4 hI prApta hote haiM / ukta ATha guNasthAnoM kI kula saMkhyA kA jor3a 144-1-72-|-4 =220 huaa| inheM 24 se guNita kara dene para ATha guNasthAnoM ke kula udayasthAna vikalpa 220424 = 5280 hote haiM / anantara inameM do prakRtika udayasthAna ke 12 aura eka prakRtika udayasthAna ke 5 isa prakAra 17 maMgoM ko aura milA dene para kula udayasthAna vikalpa 5280 +17=5267 hote haiN| ye 5267 lezyAoM kI apekSA udayasthAna vikalpa jAnanA cAhiye / ina udayasthAna vikalpoM kA vivaraNa kramazaH isa prakAra hai guNasthAna lezyA guNakAra guNanaphala (udayavikalpa) mithyAtva EX24 1152 sAsAdana 4424 4424 mina 576 1152 avirata EX24 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 301 dezavirata 8424 576 8424 576 8x24 pramattasaMyata apramattasaMyata apUrvakaraNa anivRttikaraNa 4X24 sUkSmasaMparAya aba lezyAoM kI apekSA padavanda batalAte haiM :mithyAtva ke 68, sAsAdana ke 32, mitha ke 32 aura avirata samyagdRSTi ke 60 padoM kA jor3a 68+32+32+60 = 162 huA / inheM yahA~ saMbhava 6 lezyAoM se guNita kara dene para 1152 hote haiN| so dezavirata ke 52, pramattavirata ke 44 aura apramattavirata ke 44 padoM kA jor3a 140 huaa| inheM ina tIna guNasthAnoM meM saMbhava 3 leNyAoM se guNita kara dene para 420 hote haiM tathA apUrvakaraNa meM pada 20 haiM, kintu yahA~ eka hI lezyA hai ataH isakA pramANa 20 huA / ina sabakA jor3a 1152+420+2081562 huA / ina 1562 ko bhaMgoM kI apekSA 24 se guNita kara dene para ATha guNasthAnoM ke kula padavRnda 38208 hote haiM / anantara inameM do prakRtika aura eka prakRtika padavRnda 26 aura milA dene para kula padavRnda 38237 hote haiM / kahA bhI hai tigahINA seSagnA sapA ya udayANa hoti lesANaM / astIsa sAhassAI papANa saya do sNgtiisaa|| 1 paMcasaMgraha saptatikA gA0 117 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa arthAt - mohanIya karma ke udayasthAna aura padavRndoM ko lezyAoM se guNita karane para unakA kula pramANa kama se 5267 aura 382371 hotA hai| lezyAoM kI apekSA padavRndoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye 302 guNasthAna mithyAtva sAsAdana mizra avirata dezavirata pramattasaMyata apramattasaMyata apUrvakaraNa anivRttivAdara sUkSmasaMparAya lezyA udayapada 6 6 6 6 3 3 1 1 1 1 6kSa 4 32 32 60 52 44 44 20 1 1 guNakAra 24 24 14 24 24 24 4 24 12 4 1. 1 go0 karmakAMDa gA0 504 aura vikalpa 5267 aura padavRnda 38237 batalAye haiM / guNanaphala ( padavRnda) 6792 4608 4608 640 3744 3168 3168 450 4 38237 padavRnda 505 meM bhI lezyAoM ko apekSA udama Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 303 isa prakAra mohanIyakarma ke pratyeka guNasthAna sambandhI udayasthAna vikalpa aura padavRndoM tathA vahA~ sambhava yoga, upayoga aura lezyAoM se guNita karane para unake prApta pramANa ko batalAne ke bAda aba saMvedha bhakoM kA kathana karane ke liye sattAsthAnoM kA vicAra karate haiM / guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke saMvedha bhaGga tiNNege egegaM tiga mose paMca causu niyaTTie' tini / ekkAra bAyarammI suhame cau tini uvasaMte // 48 // * I zabdArtha- siNa- tIna sattAsthAna ege - eka mithyAdRSTi guNasthAna meM ege eka meM ( sAsAdana meM ), evaM eka, tiga-tIna, mose mizra meM paMca-pAMca, causu -- avirata samyagdRSTi guNasthAna Adi cAra meM nipaTTae- apUrva 5. raNa meM tinni-tIna evakAra-gyAraha, bAyarammI - anilavAdara meM susUkSmasaparAya meM, caca-cAra, tigni tIna, ubasaMte, upazAnta moha meM / . - gAthArtha -- mohanIyaka maM ke mithyAtva guNasthAna meM tIna, sAsAdana meM eka, mizra meM tIna, avirata samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM se pratyeka meM pAMca-pAMca, apUrvakaraNa meM tIna, anivRttivAdara meM gyAraha sUkSmasaMparAya meM cAra aura upazAntamoha meM tIna sattAsthAna hote haiM / vizeSArtha - - gAthA meM mohanIya karma ke guNasthAnoM meM sattAsthAna vatalAye haiM / pratyeka guNasthAna meM mohanIyAmaM ke mattAsthAnoM ke 1 anya pratiyoM meM, 'causu tigaHpubvai' yaha pATha dekhane meM AtA hai| ukta pATha samIcIna pratIta hotA hai, kintu TIkAkAra ne 'niyaTTie tizi' isa pATha kA anusaraNa karake TIkA kI hai, ataH yahA~ bhI yahI 'niyaTTie tini' pATha rakhA hai | Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 saptatikA prakaraNa hone ke kAraNa kA vicAra pahale kiyA jA cukA hai| ata: yahA~ saMketa mAtra karate haiM ki-'tiNNege'- arthAta pahale mithyAtva guNasthAna meM 28, 27 aura 26 prakRtika, ye tIna sattAsthAna haiM tathA 'egegaM' dUsare sAsAdana guNasthAna meM sirpha eka 28 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai| mizra guNasthAna meM 28, 27 aura 24 prakRtika, ye tIna sattAsthAna haiM-'liga miise'| isake bAda cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna se lekara sAtaveM apamanagana guNasthAna tala caragugasthAnoM meM se roka meM 28, 24, 23, 22 aura 21 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna haiN| AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika ye tIna sattAsthAna haiN| nauveM guNasthAna-anivRttibAdara meM 28, 24, 21, 13, 12, 11, 5, 4,3,2 aura 1 prakRtika, ye gyAraha sattAsthAna haiM--'ekkAra bAya rammI' / sUkSmasaMparAya guNasthAna meM 28, 24, 21 aura 1 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiM tathA "tigni upasaMte' upazAMtamoha guNAsthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN|' isa prakAra se guNasthAnoM meM mohanIyakama ke sattAsthAnoM ko batalAne ke bAda aba prasaMgAnusAra saMvedha bhaGgoM kA vicAra karate haiM 1 tiNege egegaM do misse cadusu paNa NiyaTTIe / tiNi pa thUleyAra suhame basAri tiSNi uvasate / / --go0 karmakAMDa gA0 506 mohanIyakama ke mithyASTi guNasthAna meM 3, sAsAcana' meM 1, mizra meM 2, avirata samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM pAMca-pAMca, apUrvakaraNa meM 3, ani vRtivAdara meM 11, sUkSmasaMpAgaya meM 4 aura upazAmtamoha meM 3 sattAsthAna hai| vizeSa-karmagrantha meM mizca guNasthAna ke 3 aura go0 karmakAMDa meM 2 sattAsthAna batalAye haiN| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 305 mithyAtva guNasthAna meM 22 prakRtika baMdhasthAna aura 7,8,9 aura aura 10 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiM / inameM se 7 prakRtika udayasthAna meM eka 28 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai kintu zeSa tIna , hai aura 10 prakRtika udayasthAnoM meM 28, 27 aura 26 prakRtika, ye tIna sattAsthAna saMbhava haiN| isa prakAra mithyAiSTi guNasthAna meM kula sattAsthAna 10 hue--1+343-10 / sAsAdana guNasthAna meM 21 prakRtika baMdhasthAna aura 7, 8, 9 prakRtika, ye tIna udayasthAna rahate hue pratyeka meM 28 prakRtika sattAsthAna haiM / isa prakAra yahA~ tIna sattAsthAna hue| mizra guNasthAna meM 17 prakRtika baMdhasthAna tathA 7, 8 aura hai prakRtika, ina tIna udayasthAnoM ke rahate hue pratyeka meM 28, 27 aura 24 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| ata: yahA~ kula 6 sattAsthAna hue| avirata samyagdRSTi guNasthAna meM eka 17 prakRtika baMdhasthAna tathA 6, 7, 8 aura 1 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiM aura inameM se 6 prakRtika udayasthAna meM to 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM tathA 7 aura 5 meM se pratyeka udayasthAna meM 28,24, 23. 22 aura 21 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna haiN| prakRtika udayasthAna meM 28, 24, 23 aura 22 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiM / isa prakAra yahA~ kula 17 sattAsthAna hue| dezavirata guNasthAna meM 13 prakRtika baMdhasthAna tathA 5, 6, 7 aura 6 prakRtika, ye cAra udayasthAna haiN| inameM se 5 prakRtika udayasthAna meM to 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna tathA 6 aura 7 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka meM 28, 24, 23, 22 aura 21 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM tathA 8 prakRtika udayasthAna Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 saptatikA prakaraNa meM 25, 24 23 aura 22 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hai| isa prakAra yahA~ kula 17 sattAsthAna hote haiM / C pramatta virata guNasthAna meM prakRtika baMdhasthAna tathA 4, 5, 6 aura 7 prakRtika, ye cAra udayasthAna haiN| inameM se 4 prakRtika udayasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / 5 aura 6 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka meM 25, 24, 23. 22 aura 21 prakR tika ye pAMca-pAMca sattAsthAna haiM tathA 7 prakRtika udayasthAna meM 28, 24, 23 aura 22 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| isa prakAra yahA~ kula 17 sattAsthAna hote haiM / apramattasaMyata guNasthAna meM pUrvokta pramattasaMyata guNasthAna kI taraha 17 sattAsthAna jAnanA cAhiye / apUrvakaraNa guNasthAna meM & prakRtika baMdhasthAna aura 4, 5 tathA 6 prakRtika udayasthAna tathA ina tIna udavasthAnoM meM se pratyeka meM 25, 24 aura 21 prakRtika ye tIna-tIna sattAsthAna hote haiN| isa prakAra yahA~ kula 6 sattAsthAna hote haiM / 5 anivRttibAdara guNasthAna meM 5, 4, 3, 2 aura 1 prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna tathA 2 aura 1 prakRtika, ye do udayasthAna haiN| inameM se pra prakRtika baMdhasthAna aura 2 prakRtika udavasthAna ke rahate hue 28, 24, 21, 13, 12 aura 11 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiM / 4 prakRtika baMsthAna aura 1 prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24, 21. 11, aura 4 prakRtika, ye chaha sattAsthAna haiM / 3 prakRtika baMdhasthAna aura prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24, 21, 4 aura 3 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna haiM / 2 prakRtika baMdhasthAna aura 1 prakRtika udayasthAna ke rahate 25, 24, 21, 3 aura 2 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiM aura 1 prakRtika baMdhasthAna va 1 prakRtika udayasthAna ke rahate hue 28 24, Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 307 21. 2 aura 1 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiN| isa prakAra yahA~ kula 27 sattAsthAna hue| sUkSma saMpa rAya guNasthAna meM baMdha ke abhAva meM eka prakRtika udayasthAna tathA 28, 24, 21 aura 1 prakRtika, ye bAra sattAsthAna hote haiM tathA upazAntamoha guNasthAna meM baMca aura udaya ke binA 28 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / kisa baMdhasthAna aura udayasthAna ke rahate hue kitane sattAsthAna hote haiM, isakA vizeSa vivecana ogha prarUpaNA ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai, ataH vahAM se jAnanA cAhiye / isa prakAra se aba taka nAmakarma ke sivAya zeSa sAta karmoM ke baMdha Adi sthAnoM kA guNasthAnoM meM nirdeza kiyA jA cukA hai| aba nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra karate haiM / guNasthAnoM meM nAmakarma ke saMbaMdha maMga gora aai tiga satta dugaM durgA tiga durgA liyaTTu cakra | duga cha ccau duga paNa cau dau duga cau paNama ega caU // 46 egegama egegamaTTa chaumatthakevalijiNANaM / ega caU ega cakra aSTu caja du chakkamudayaMsA // 50 // 1 tulanA kIjiye ma chaNNavattiyasagagi durgAtigaduga tiNiavatAra dugadugacadu dugavaNacadu cadureyacadU parNayacadR || egegabhaTTa egena maTTa egacaduregavadUro doSa ghaTubhaTTa kevalijiNaM / daaas usA || -go0 karmakoTa bhA0 663. 664 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zambArtha-chaNNava chavakaM-chaha, nau aura chaha, siMga satta sugaMsona, sAta aura do, duga tiga dhugaM-do, tIna aura do, tigar3ha sakatIna, ATha aura cAra, duga cha uca-do, chaha aura cAra, duga paNa -do, pAMva aura cAra, NPA para.-nAra, ko aura cAra, paNaga ega ca-pAMca, eka aura cAra / egegama-eka, eka aura ATha, egegamaTTa-eka, eka aura ATha, umasya-chamastha (upazAntamoha, kSINamoha) kevalijimANakevali bina (sayogi aura ayogi kevalI) ko anukama se, ega ghaU.. eka aura cAra, ega paka--eka aura cAra, aTTa cau-ATha aura cAra, chakka-do aura chaha, udayaMsA--udaya aura sattA sthAna / gAthA-chaha, nau, chaha; tIna, sAta aura do; do, tIna aura do; tIna, ATha aura cAra; do, chaha aura cAra; do, pAMca aura cAracAra, do aura cAra: pAMca, eka aura cAra; tathA eka, eka aura ATha; eka, eka aura ATha; isa prakAra anukrama se baMdha, udaya aura sattAsthAna Adi ke dasa guNasthAnoM meM hote haiM tathA chadmastha jina (11 aura 12 guNasthAna) meM tathA kevalI jina (13, 14, guNasthAna) meM anukrama se eka, cAra aura eka, cAra tathA ATha aura cAra; do aura chaha udaya va sattAsthAna hote haiN| jinakA vivaraNa isa prakAra hai (oSa pR0 307 kA) karmagrantha se go0 karmakAMDa meM ina guNasthAnoM ke bhaMga bhinna batalAve haiN| sAsAdana meM 3-7-6, dezabirata meM 2-2-4 apramattavirata meM 4-1-4 sayogi phebalI meM 2-4 / karmagrantha meM ukta guNasthAnoM ke maMga isa prakAra haiM-sAsAdana meM 3-72, dezavirata meM 2-6-4, apramattavirata meM 4-2-4, sayogikevalI meM -4 / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha gaNasthAna bandhasthAna udayasthAna | sattAsthAna 1. mithyAtva 2.. sAsAdana 3. mizca 4. avirata dezavirata pramattavirata 7. apramattavirata apUrvakaraNa 6. anivRttikaraNa 17. sUkSmasaMparAya 11 upazAntamoha 12. kSINamoha 13. sayogikevAnI 14. ayogikevalI vizeSArtha-ina do gAthAoM meM guNasthAnoM meM nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ko batalAyA hai / (1) miSyASTi guNasthAna pahale mithyASTi guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAna krama se chaha, nau aura chaha haiM-'chaNNava chakkaM' | jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 saptatikA prakaraNa 23. 25, 26, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye chaha aMdhasthAna haiN| inameM se 23 prakRtikaH baMdhasthAna aparyApta ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ko hotA hai| isake bAdara aura sUkSma tathA pratyeka aura sAdhAraNa ke vikalpa se cAra bhaMga hote haiN| 25 prakRtika baMdhasthAna paryApta ekandriya tathA apayAMpta handriya, zrIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manusya gati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane bAle jIvoM ke hotA hai| inameM se paryApta ekandriya ke yogya baMdha hote bhaya 20 bhaMga hote haiM tathA zeSa aparyApta dvIndriya Adi kI apekSA eka-eka aMga hotA hai| isa prakAra 25 prakRtika baMdhasthAna ke kula bhaMga 25 hue| 26 prakRtika baMdhasthAna paryApta ekendriya ke yogya baMdha karane vAle jIva ke hotA hai| isake 16 bhaMga hote haiM tathA 28 prakRtika baMdhasthAna devagati yA narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke hotA hai| inameM se devamati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya to bhaMga hote haiM aura naraka gati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 1 bhaMga hotA hai / isa prakAra 28 prakratika baMdhasthAna ke ha bhaMga haiN| 26 prakRtika baMdhasthAna paryApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya tiryaMca paMcendriya aura manuSya gati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke hotA hai| inameM se paryApta dvIndriya, trIndriya aura jaturindriya ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya pratyeka ke ATha ATha bhaMga hote haiM / tiryaMca paMcendriya ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 4608 bhaMga tathA manuSya gati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya bhI 4605 bhaMga hote haiN| isa prakAra 26 prakRtika baMdhasthAna ke kula 40 maMgA hote haiN| tIrthakara prakRti ke sAtha devagati ke yogya 26 prakRtika baMdhasthAna mithyA dRSTi ke nahIM hotA hai, kyoMki tIrthakara prakRti kA baMdha samyaktva Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SA karmagrantha 311 ke nimitta se hotA hai ataH yahA~ devagati ke yogya 26 prakRtika baMdhasthAna nahIM kahA hai| ___ 30 prati baMdhasthA 1 mi micie, cAridiya aura tiryaMca paMcendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke hotA hai| inameM se paryApta dvIndriya, zrIndriya aura caturindriya ke yogya 30 pravRttiyoM kA baMdha hote samaya pratyeka ke ATha-ATha bhaMga hote haiM tathA tiryaMca paMcendriya ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 46.08 bhaMga hote haiM / isa prakAra 30 pravRtika baMdhasthAna ke kula bhaMga 4632 hote haiM / yadyapi tIrthakara prakRti ke sAtha manuSyagati ke yogya aura AhArakadvika ke sAtha devagati ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai kintu ye donoM hI sthAna mithyA dRSTi ke sambhava nahIM hote haiM, kyoMki tIrthaka ra prakRti kA baMdha samyaktva ke nimitta se aura AhArakadvika kA baMdha saMyama ke nimitta se hotA hai| kahA bhI hai sammattaguNanimitta tityayara saMjameNa AhAraM / arthAt-tIrthaMkara kA baMdha samyaktva ke nimitta se aura AhArakadvika kA baMdha saMyama ke nimitta se hotA hai / isIliye yahA~ manuSyagati aura devagati ke yogya 30 prakRtika baMdhasthAna nahIM kahA hai| pUrvokta prakAra se antarbhASya mAthA meM bhI mithyAdRSTi ke 23 prakRtika Adi baMdhasthAnoM ke bhaMga batalAye haiN| bhASya ko gAthA isa prakAra hai cana paNavIsA solasa nava pattAlA sayA ya vANauyA / battIsuttarachAyAlasapA micchassa bamdhaviho // 1 yA tu devagatiprAyogyA tIrthakaranAmasahitA ekonatrizata sA mithyAdRSTenaM bandhamAyAti, tIrthakaranAmnaH samyaktyapratyayavAda mithyAraNTezca sadamAvAt / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 223 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 saptatikA prakaraNa arthAt mithyASTi . jIma ke jo 21, 5.26, 4 . aura 3: prakRtika baMghasthAna haiM, unake kramazaH 4, 25, 16, 6, 6240 aura 4632 bhaMga hote haiN| mithyAvRSTi jIva ke 31 aura 1 prakRtika baMghasthAna sambhava nahIM hone se unakA yahA~ vicAra nahIM kiyA gayA hai| isa prakAra se mithyAdRSTi guNasthAna ke chaha baMdhasthAnoM kA kathana kiyA gyaa| aba udayasthAnoM kA nirdeza karate haiM ki 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye nau udayasthAna haiM / nAnA jIvoM kI apekSA inakA pahale vistAra se varNana kiyA jA cukA hai, ataH usI prakAra yahA~ bhI samajhanA cAhiye / itanI vizeSatA hai ki yahA~ AhArakasaMyata, vaikriyasaMyata aura kebalI saMbaMdhI bhaMga nahIM kahanA cAhiye, kyoMki ye mithyAiSTi jIva nahIM hote haiM / mithyAhRSTi guNasthAna meM ina udayasthAnoM ke saba bhaMga 7773 haiN| ve isa prakAra haiM ki 21 prakRtika udayasthAna ke 41 bhaMga hote haiN| ekendriyoM ke 5, vikalendriyoM ke 6, tiryaMca paMcendriyoM ke 6. manuSyoM ke 6, devoM ke 8 aura nArakoM kA 1 / inakA kula jor3a 41 hotA hai| 24 prakRtika udayasthAna ke 11 bhaMga haiM jo ekendriyoM meM pAye jAte haiM, anyatra 24 prakRtika udayasthAna saMbhava nahIM haiN| 25 prakRtika udayasthAna ke 32 bhaMga hote haiM-ekendriya ke 7, vaikriya tithaMca paMcendriyoM ke , vaikriya manuSyoM ke 8, devoM ke 5 aura nArakoM kA 1 / inakA kula jor3a 7+++++1=32 hotA hai / 26 prakRtika udayasthAna ke 600 bhaMga hote hai-eke ndriyoM ke 13, vikalendriyoM ke ra, tiryaMca paMcendriyoM ke 286 aura manuSyoM ke bhI 286 / inakA jor3a 13+6+286+ 289= 600 hai / 27 prakRtika udayasthAna ke 31 bhaMga haiM--ekendriyoM ke 6, vaikriya tiyaMca paMcendriya ke 8, vaikriya manuSyoM ke 8, devoM ke 8 aura nArakoM kA 1 / 28 prakRtika udayasthAna ke 1196 bhaMga haiM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | | SaSTha karmagrantha 313 - vikalendriyoM ke 6, tiyaMca paMcendriyoM ke 576, vekriya tiryaMca paMcendriya ke 16, manuSyoM ke 576, vaikriya manuSyoM ke 8, devoM ke 16 aura nArakoM kA 1 / kula milAkara ye bhaMga 6 + 576+16+476+8+16+1= 1166 hote haiM / 26 prakRtika udayasthAna ke 1781 bhaMga haiMvikalendriyoM ke 12 tiryaMca paMcendriyoM ke 1152, vaikriya tiyaMca paMcendriyoM ke 16, manuSyoM ke 576, vaikriya manuSyoM ke ma, devoM ke 16, aura nArakoM kA 1 / kula milAkara ye saba bhaMga 1781 hote haiM / 30 prakRtika udayasthAna ke 2614 bhaMga hai-- vikalendriyoM ke 18 tiryaMca paMcendriyoM ke 1728, vaikiya tiryaMca paMcendriya ke manuSyoM ke 1152, devoM ke 8 / inakA jor3a 18 - 1728+8+1152 + 8 2614 hotA hai / 31 prakRtika udayasthAna ke bhaMga 1964 hote haiM - vikalendriyoM ke 12. tiryaca paMcendriyoM ke 1152 jo kula milAkara 1164 hote haiM / isa prakAra mithyAdRSTi guNasthAna meM 21, 24, 25, 26, 27, 28, 26, 30 aura 31 prakRtika, yaha nau udayasthAna haiM aura unake kramazaH 41, 11,32,600, 31. 1166, 1781 2614 aura 1164 bhaMga haiM / ina bhaMgoM kA kula jor3a 7773 hai / vaise to ina udayasthAnoM ke kula bhaMga 7761 hote haiM lekina inameM se kevalI ke pa AhAraka sAdhu ke 7, aura udyota sahita vaikiya manuSya ke 3 ina 18 bhaMgoM ko kama kara dene para 7773 bhaMga hI prApta hote haiN| midhyAdRSTi guNasthAna meM chaha sattAsthAna haiN| jo 62, 86 86, 80 aura 78 prakRtika haiM / mithyAtva guNasthAna meM AhAraka-catuSka aura tIrthaMkara nAma kI sattA eka sAtha nahIM hotI hai, jisase 93 prakRtika sattAsthAna yaha nahIM batAyA hai / 62 prakRtika sattAsthAna cAroM gati ke midhyAdRSTi jIvoM ke saMbhava hai, kyoMki AhArakacatuSka kI sattA vAlA kisI bhI gati meM utpanna hotA hai / 81 prakRtika sattAsthAna sabake nahIM hotA hai kintu jo narakAyu kA baMdha karane ke pazcAt vedaka Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 saptatikA prakaraNa samyagdRSTi hokara tIrthakara prakRti kA baMdha karatA hai aura aMta samaya meM mithyAtva ko prApta hokara naraka meM jAtA hai usI mithyAtvI ke antarmuharta kAla taka mithyAtva meM 89 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 88 prakRtiyoM kI sattA cAroM gatiyoM ke mithyASTi jIvoM ke saMbhava hai goMki bAta misaSTi nIdoM ke prakRtiyoM kI sattA hone meM koI bAdhA nahIM hai| 86 aura 80 prakRtiyoM kI sattA una ekendriya jIvoM ke hotI hai jinhoMne yathAyogya devagati mA narakagati ke yogya prakRtiyoM kI udvalanA kI hai tathA ye jIva jaba ekendriya paryAya se nikalakara vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM meM utpanna hote haiM taba inake bhI saba paryAptiyoM ke paryApta hone ke anantara aMtarmahurta vAla taka 86 aura 20 prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai / kintu isake Age vaikriya zarIra Adi kA baMdha hone ke kAraNa ina sthAnoM kI sattA nahIM rahatI hai| 78 prakRtiyoM kI sattA una agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke hotI hai jinhoMne manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kI ubalanA karadI hai tathA jaba ye jIva marakara vikalendriya aura tiyaMca paMcendriya jIvoM meM utpanna hote haiM taba inake bhI antarmuhUrta kAla taka 78 prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai / isa prakAra mithyAtva guNasthAna meM 12, 86, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye chaha sattAsthAna jAnanA caahiye| aba sAmAnya se mithyA dRSTi guNasthAna meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA kathana karane ke bAda unake saMvegha kA vicAra karate haiN| 23 prakRttiyoM kA baMdha karane vAle mithyASTi jIva ke pUrvokta nau udayasthAna saMbhava haiN| kintu 21, 25, 27, 28, 29 aura 30 prakRtika, ina 6 udayasthAnoM meM deva aura nArakA saMbaMdhI jo bhaMga haiM, ve yahA~ nahIM pAye jAte haiM / kyoMki 23 prakRtika badhasthAna meM aparyApta ekendriyoM ke yogya prakRtiyoM kA baMdha hotA hai parantu deva aparyApta ekendriyoM ke Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha varmagrantha - yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiM, kyoMki deva aparyApta ekendriyoM meM utpanna nahIM hote haiN| isI prakAra nAraka bhI 23 prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiM, kyoMki nArakoM ke sAmAnya se hI ekendriyoM ke yogya pravRttiyoM kA baMdha nahIM hotA hai / isase yaha siddha huA ki 23 prakRtika baMdhasthAna meM deva aura nArakoM ke udayasthAna saMbaMdhI bhaMga prApta nahIM hote haiM tathA yahA~ 62, 68, 86, 80 aura 7 prakRtika ye pAMca sattAsthAna hote haiM / 21, 24, 25 aura 26 prakRtika ina cAra udayasthAnoM maiM uktA pA~coM hI sattAsthAna hote haiM tathA 27, 28, 29. 37 aura 31 prakRtika, ina pAMca udayasthAnoM meM 78 ke binA purvokta cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra yahA~ saba dayasthAnoM kI apekSA kula 40 sattAsthAna hote haiM / kintu itanI vizeSatA hai ki 25 prakrAtika udayasthAna meM 78 prakRtika sattAsthAna agnikAyika aura vAyu kAyika jIvoM ke hI hote haiM tathA 26 prakRtika udayasthAna meM 78 prakRtika sattAsthAna agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke bhI hotA hai aura jo agnikAyika tathA vAyukAyika jIva marakara vikalendriya aura tiryaMca paMcendriyoM meM utpanna hote haiM, inake bhI kucha kAla tavA hotA hai / 25 aura 26 prakRtika baMdhasthAnoM meM bhI pUrvokta prakAra kathana karanA cAhiye / kintu itanI vizeSatA hai ki deva bhI apane saba udayasthAnoM meM rahate hue paryApta ekendriya ke yogya 25 aura 26 prakRtika sthAnoM kA baMdha karatA hai| parantu isake 25 prakRtika baMdhasthAna ke bAdara, paryApta aura pratyeka prAyogya ATha hI bhaMga hote haiM, zeSa 12 bhaMga nahIM hote haiN| kyoMki deva sukSma, sAdhAraNa aura aparyAptakoM meM utpanna nahIM hote haiN| isase usake inake yogya prakutiyoM kA baMdha bhI nahIM hotA hai| pUrvokta prakAra se yahA~ bhI cAlIsa-cAlIsa sattAsthAna hote haiM / 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyA dRSTi ke 30 aura 31 prakRtika, ye do udayasthAna hote haiM / inameM se 30 prakRtika udayasthAna Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 saptatikA prakaraNa tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM. donoM ke hotA hai aura prakRtika udayasthAna tithaMca paMcendriya jIvoM ke hI hotA hai| isake 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| inameM se 30 prakRtika udayasthAna meM cAroM sattAsthAna hote haiN| usameM bhI 6 prakRtika sattAsthAna usI ke jAnanA cAhiye jisake tIrthakara prakRti ko sattA hai aura jo mithyAtva meM Akara narakagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai / zeSa tIna sattAsthAna prAyaH saba tiryaMca aura manuSyoM ke saMbhava haiM / 31 prakRtika udayasthAna meM 86 prakRtika ko chor3akara zeSa tIna sattAsthAna pAye jAte haiN| 86 prakRtika sattAsthAna tIrthaMkara prakRti sahita hotA hai, parantu tiryaMcoM meM tIrthaMkara prakRti kI sattA saMbhava nahIM, isIliye 31 prakRtika udayasthAna meM 86 prakRtika sattAsthAna kA niSedha kiyA hai| isa prakAra 28 prakRtika baMdhasthAna meM 30 aura 31 prakRtika, do udayasthAnoM kI apekSA 7 sattAsthAna hote haiN| devagatiprAyogya 29 prakRtika baMdhasthAna ko chor3akara zeSa vikalendriya, tithaMca paMcendriya aura manuSya gati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIba ke sAmAnya se pUrvokta 1 udayasthAna aura 62, 86, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ve chaha sattAsthAna hote haiM / inameM se 21 prakRtika udayasthAna meM sabhI sattAsthAna prApta haiM / usameM bhI 86 prakRtika sattAsthAna usI jIva ke hotA hai jisane narakAyu kA baMdha karane ke pazcAt vedakaH samyaktva ko prApta karake tIrthakara prakRti kA baMdha kara liyA hai| anantara jo mithyAtva meM jAkara aura marakara nArakoM meM utpanna huA hai tathA 62 aura 88 prakRtika sattAsthAna deva, nAraka, manuSya, vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura ekendriyoM kI apekSA jAnanA caahiye| 86 aura 80 prakRtika sattAsthAna vikalendriya, tiryaMca paMcendriya, manuSya aura ekendriyoM kI Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d SaSTha karma grantha 317 apekSA jAnanA cAhiye / 78 prakRtika sattAsthAna ekendriya, vikalendriya aura tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / 24 prakRtika udayasthAna meM 86 prakRtika ko chor3akara zeSa 5 sattAsthAna haiN| jo saba ekendriyoM kI apekSA jAnanA cAhiye, kyoMki ekendriyoM ko choDakara zeSa jIvoM ke 24 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai / 25 prakRtika udayasthAna meM pUrvokta chahoM sattAsthAna hote haiN| inakA vizeSa vicAra 21 prakRtika udayasthAna ke samAna jAnanA cAhiye / 26 prakRtika udayasthAna meM 8 ko chor3akara zeSa pAMca sattAsthAna hote haiM / yahA~ 8 prakRtika sattAsthAna nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki mithyAtva guNasthAna meM usa jIva ke yaha sattAsthAna hotA hai jo nArakoM meM utpanna hone vAlA hai kintu nArakoM ke 26 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai / 27 prakRtika udayasthAna meM 78 ke vinA zeSa pA~ca sattAsthAna hote haiM / 86 prakRtika sattAsthAna hone sambandhI vivecana to pUrvavat jAnanA cAhiye tathA 62 aura prakRtika sattAsthAna deva nAraka, manuSya, vikalendriya tiryaMca paMcendriya aura ekendriyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / 56 aura 80 prakRtika sattAsthAna ekendriya vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / yahA~ jo 78 prakRtika sattAsthAna nahIM batAyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki 27 prakRtika udayasthAna agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara Atapa yA udyota ke sAtha anya ekendriyoM ke hotA hai yA nArakoM ke hotA hai kintu unameM 78 prakRtiyoM kI sattA nahIM pAI jAtI hai / 28 prakRtika udayasthAna meM ye hI pA~ca sattAsthAna hote haiM / so inameM 2, 86 aura prakRtika sattAsthAnoM kA vivecana pUrvavat hai tathA 56 aura ma0 prakRtika, ye do sattAsthAna vikalendriyoM, tiryaMca paMcendriyoM aura manuSyoM ke jAnanA cAhiye / 26 prakRtika udayasthAna meM bhI isI prakAra pA~ca sattAsthAna jAnanA cAhiye / 30 prakRtika " Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa udayasthAna meM 62, 88, 86, aura 80 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| jinako vikalendriya, liyaMca paMcendriya aura manuSyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / nArakoM ke 30 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai ataH yahA~ 86 prakRtika smaraNAna nahIM kahA gayA pratika udayasthAna meM bhI ye hI cAroM sattAsthAna hote haiM jo vikalendriya aura tiyaMca paMcendriyoM kI apekSA jAnanA cAhiyo / isa prakAra 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIva ke 45 sattAsthAna hote haiN| manuSya aura devagati ke yogya 30 prakRtika baMdhasthAna kI chor3aphara zeSa vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIva ke sAmAnya se pUrvokta 6 udayasthAna aura 86 ko chor3akara zeSa pA~ca-pAMtra sattAsthAna hote haiM / yahA~ 89 prakRtika sattAsthAna saMbhava nahIM hone kA kAraNa yaha hai 89 prakRtika saptAsthAna vAle jIva ke tirya cagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai / yahA~ 21, 24, 25, 26 prakRtika ina cAra udayasthAnoM meM una pA~ca satAsthAnoM kA kathana to pahale ke samAna jAnanA cAhiye tathA zeSa rahe 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika udayasthAna, so inameM se pratyeka meM 78 prakRlika ke sivAya zeSa cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyA dRSTi jIva ke kula 40 sattAsthAna hote haiN| mithyAiSTi jIva ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM aura unake saMvedha kA kathana samApta huA / jinakA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye-- Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSTha karmagrantha baMdhasthAna 23 prakRtika 25 prakRtika prakRtika maMga 4 25 66 udayasthAna 21 24 25 26 DIY 27 28 26 Uw f wd 31 or irror 21 24 25 26 27 m 28 // upu 26 woa 31 21 24 25 26 27 '' 26 30 31 bhaMga 32 11 23 600 22 1182 1764 2606 1164 40 11 31 600 30 1168 1780 2614 1164 40 ?? 31 607 30 1168 1780 2614 1664 sattAsthAna 1268078 62,66, 80, 78 6285 86 80, 78 62,88,86,80, 78 2,586 80 PS3, 5, 5, Co 62,88,86,80 2056, 80 2806,80 62,88,86,8070 2866,8078 62.8868078 62. 85 86 80,78 3, 55, 55, 5 62,88,86,80 12,88,86,80 62.8866,50 PS3, 55, c, co 319 62,88,86,8078 PS2, 5, 50, 95 62.85 86 8078 ER, 5, 58, 50, 195 62,88,86,80 6,88,86,50 6.2666,80 6.2,88,86,80 6.28860 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 saptatikA prakaraNa baMghasthAna, maMga udayasthAna maMga sattAsthAna 28 prakRtika 62. 80 62, 88 12, 88 E2, EF 1976 62,88 12, 88 286. 62,86, 88, 86 1152 | 12,88, 86 1247 prakRtika |62, 86, 8, 96.87, 78 62, 8,86, 80, 78 62, 86, 88, 86, 80,78 62, 86, 8,86,80,78 12, 86, 45, 86, . 62, 86, 88, 86, 80 1761 2614 1164 62, 86, 88, 86, 87 62, 6, 8, 6 prakRtika 6.2, 86, 8,86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 89,88, 6, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 12, 86, E8, 86, 80 62, 86, 88, 86, 50 781 12, 86, 8, 86, 50 12, 26, 8, 6, 80 1164 | 62,88, 86, 80 | 13626 | 53 | Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha (2) sAsAdama guNasthAma pahale guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM ko batalAne ke bAda aba dUsare guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karate haiM ki-'tiga satta dugaM' / arthAt 3 baMdhasthAna haiM, 7 udayasthAna haiM aura 2 sattAsthAna haiM / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai sAsAdana guNamA meM 28, 29 ra 20 maSita, kIna mAmAna haiN| inameM se 28 prakRtika baMdhasthAna do prakAra kA hai-jarakagatiprAyogya aura devagatiprAyogya | sAsAdana samyagdRSTi jIvoM ke narakagatiprAyogya kA to baMdha nahIM hotA kintu devagatiprAyogya kA hotA hai| usake baMdhaka paryApta tiryaMca paMcendriya aura manuSya hote haiM / isake Aya bhaMga hote haiN| 26 prakRtika baMbhasthAna ke aneka bheda hai kintu unameM se sAsAdana ke baMdhane yogya do bheda haiM---tiryaMcagatiprAyogya aura manuSya gatiprAyogya / ina donoM ko sAsAdana ekendriya, vikalendriya, tiryaca paMSendriya, manuSya, deva aura mAraka jIva bAMdhate haiN| yahA~ usake phUla bhaMga 6400 hote haiN| kyoMki yadyapi sAsAdana tiryacatiprAyogya yA manuSyagatiprAyogya 26 prakRtiyoM ko bAMdhate haiM to bhI ve huMDasaMsthAna aura sevArta yahanana kA baMdha nahIM karate haiM, kyoMki ina donoM prakRtiyoM kA baMdha mithyAtva guNasthAna meM hI hotA hai| jisase yahA~ pA~ca saMhanana, pAMca saMsthAna, prazasta aura aprazasta vihAyogati yugala, sthira-asthira yugala, zubha-azubha yugala, subhaga-durbhaga yugala, susvara-duHsvara yugala, AdeyaanAdeya yugala aura yaza:kIti-ayaza:koti yugala, isa prakAra inake paraspara guNita karane para 3200 bhaMga hote haiN| ye 3200 bhaMga tiyaMcagatizAyogya bhI hote haiM aura manuSyagatiprAyogya bhI hote haiN| isa prakAra donoM kA joDa 6400 hotA hai| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 paarvis saa J 7 30 prakRtika baMdhasthAna ke bhI yadyapi aneka bheda haiM kintu sAsAdana meM ba~dhane yogya eka udyota sahita tiryaMcagatiprAyogya hI hai| jise sAsAdana ekendriya vikalendriya tiryaMca paMcendriya manuSya deva aura nAraka jIva bA~dhate haiN| isake kula 3200 bhaMga hote haiN| isa prakAra sAsAdana guNasthAna meM tIna baMdhasthAna aura unake 8+6400 + 3200 - 608 bhaMga hote haiN| bhASya gAthA meM bhI isI prakAra kahA gayA hai / a ya saya poSa battIsa sayA ya sAsaNe meyA / ager sambANa'vahina chaNNa uI // arthAt sAsAdana meM 28 Adi baMdhasthAnoM ke krama se pa 6400 aura 3200 bheda hote haiM aura ye saba milakara 6608 hote haiM / isa prakAra se sAsAdana guNasthAna meM tIna baMdhasthAna batalAye | aba udayasthAnoM kA nirdeza karate haiM ki 21, 24, 25, 26, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye sAta udayasthAna hote haiM / . inameM se 21 prakRtika udayasthAna ekendriya vikalendriya niyaMtra paMcendriya manuSya aura devoM ke hotA hai| nArakoM meM sAsAdana samyakdRSTi jIva utpanna nahIM hote haiM jisase sAsAdana meM nArakoM ke 21 prakRtika udayasthAna nahIM kahA hai| ekendriyoM ke 21 prakRtika udayasthAna ke rahate hue bAdara aura paryApta ke sAtha yazaHkIrti ke vikalpa se do bhaMga saMbhava haiM, kyoMki sUkSma aura aparyAptoM meM sAsAdana jIna utpanna nahIM hotA hai, jisase vikalendriya tiryaca paMcendriya aura manuSyoM ke pratyeka aura aparyApta ke sAtha jo eka-eka bhaMga hotA hai vaha yahA~ saMbhava nahIM hai / zeSa bhaMga saMbhava haiM jo vikalendriyoM ke do-do, isa prakAra se chaha hue tathA tiryaMca paMcendriyoM ke manuSyoM ke aura devoM ke hote haiN| isa prakAra 21 prakRtika udayasthAna ke kula 32 bhaMga (2+6+6+6+832) hue| , Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 323 24 prakRtika udayasthAna unhIM jIvoM ke hotA hai jo ekendriyoM meM utpanna hote haiN| yahA~ isake bAra aura paryApta kekIti aura ayazaH kIrti ke vikalpa se do hI bhaMga hote haiM, zeSa bhaMga nahIM hote haiM, kyoMki sUkSma, sAdhAraNa, agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM meM sAsAdana samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hotA hai / sAsAdana guNasthAna meM 25 prakRtika udayasthAna usI ko prApta hotA hai jo devoM meM utpanna hotA hai| isake sthira asthira, zubha -azubha aura yazaH kIrti ayazaHkIrti ke vikalpa se bhaMga hote haiN| 8 26 prakRtika udayasthAna unhIM ke hotA hai jo vikalendriya tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM meM utpanna hote haiN| aparyApta jIvoM meM sAsAdana samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hote haiN| ataH isa sthAna meM aparyApta ke sAtha jo eka bhaMga pAyA jAtA hai, vaha yahA~ saMbhava nahIM kintu zeSa bhaMga saMbhava haiN| vikalendriyoM ke do-do, isa prakAra chaha, tithaMca paMcendriyoM ke 288 aura manuSyoM ke 288 hote haiN| isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna kula milAkara 582 bhaMga hote haiM / meM sAsAdana guNasthAna meM 27 aura 28 prakRtika udayasthAna na hone kA kAraNa yaha hai ki ve navIna bhava grahaNa ke eka antarmuhUrta ke kAla ke jAne para hote haiM kintu sAsAdana bhAva utpatti ke bAda adhika se adhika kucha kama 6 AvalI kAla taka hI prApta hotA hai / isIliye ukta 27 aura 28 prakRtika udayasthAna sAsAdana samyagdRSTi ko nahIM mAne jAte haiM / I 26 prakRtika udayasthAna prathama samyaktva se cyuta hone vAle paryApta svasthAna gata devoM aura nArakoM ko hotA hai| 26 prakRtika udayasthAna meM devoM ke aura nArakoM ke 1 isa prakAra isake yahA~ kula bhaMga hote haiM / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 saptatikA prakaraNa 30 prakRtika udayasthAna prathama samyaktva se cyuta hone vAle paryApta tiyaMca aura manuSyoM ke yA uttara dikriyA meM vidyamAna devoM ke hotA hai| 30 prakRtika udayasthAna meM tithaMca aura manuSyoM meM se pratyeka ke 1152 aura devoM ke 6. isa prakAra 1152+-1152++=2312 bhaMga hote haiN| 31 prakRtika udayasthAna prathama samyaktva se cyuta hone vAle paryApta tiryacoM ke hotA hai| yahA~ isake kula 1152 bhaMga hote haiM / isa prakAra sAsAdana guNasthAna meM 7 udayasthAna aura unake bhaMga hote haiN| bhASya gAthA meM bhI inake bhaMga nimna prakAra se ginAye haiM basIsa bonni aTTa ya bAsIpa sayA ya paMca nava udyaa| pAhigA vIsA pApagnekArasa sayA // arthAt sAsAdana guNasthAna ke jo 21, 24, 25, 26, 26, 30 aura 31 prakRtika, sAta udayasthAna haiM; unake kramazaH 32, 2, 8, 582, 6, 2312 aura 1152 bhaMga hote haiM / sAsAdana guNasthAna ke sAta udayasthAnoM ko batalAne ke bAda aba sattAsthAnoM ko batalAse hai ki yahA~ 62 aura 88 prakRtika, ye do sattA. sthAna haiN| inameM se jo AhAraka catuSka kA baMdha karake upazamaNi se nyuta hokara sAsAdana bhAva ko prApta hotA hai, usake 62 kI sattA pAI AtI hai, anya ke nahIM aura 88 prakRtiyoM kI sattA cAroM gatiyoM ke sAsAdana jIvoM ke pAI jAtI hai / isa prakAra se sAsAdana guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ko jAnanA cAhiye / aba inake saMvedha kA vicAra karate haiN| 20 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle sAsAdana sabhyagdRSTi ko 30 aura Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmamanya 325 31 prakRtika, ye do udayasthAna hote haiN| pUrva meM baMdhasthAnoM kA vicAra karate samaya yaha batAyA jA cukA hai ki sAsAdana jIva devagatiprAyogya hI 26 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai, namAtitrAkora 18 prakRti kA. nhiiN| usameM bhI karaNaparyApta sAsAdana jIva hI devagatiprAyogya ko bAMdhatA hai| isaliye yahA~ 30 aura 31 prakRtika, ina do udayasthAnoM ke alAvA anya zeSa udayasthAna saMbhava nahIM haiN| aba yadi manuSyoM kI apekSA 30 prakRtika udayasthAna kA vicAra karate haiM to vahA~ 62 aura 88 prakRtika, ye do sattAsthAna saMbhava haiM aura yadi tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 30 prakRtika udayasthAna kA vicAra karate haiM to vahA~ 88 prakRtika, yaha eka hI sattAsthAna saMbhava haiM kyoMki 62 prakRtiyoM ko sattA usI ko prApta hotI hai jo upazamazreNi se cyuta hokara sAsAdana bhAva ko prApta hotA hai kintu tiryacoM meM upazamatheNi saMbhava nahIM hai| ata: yahA~ 62 prakRtika sattAsthAna kA niSedha kiyA hai| tiryaca paMcendriya aura manuSyoM ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle sAsAdana jIvoM ke pUrvokta sAtoM hI udayasthAna saMbhava hai, inameM se aura saba udayasthAnoM meM to eka 88 prakRtiyoM kI hI sattA prApta hotI hai kintu 30 ke udaya meM manuSyoM ke 62 aura 88 prakRtika, ye donoM hI sattAsthAna saMbhava hai| 26 ke samAna 30 prakRtika baMdhasthAna kA bhI kathana karanA caahiye| 31 prakRtika udayasthAna meM prakRtiyoM kI hI sattA prApta hotI hai| kyoMki 31 prakRtika udayasthAna tiryaMcoM ke hI prApta hotA hai| isa prakAra sAsAdana guNasthAna meM kula 8 sattAsthAna hote haiN| sAsAdana guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM aura saMbaMdha kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye-- Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 saptatikA prakaraNa baMSasthAna maMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna 2312 | 62,88 prakRtika CE 26 prakRtika 2312 1152 3Rad prakRtika Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha (3) mizra guNasthAna dUsare sAsAdana guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba tIsare mizra guNasthAna ke paMca Adi sthAnoM kI keyana karate haiM / midha guNasthAna meM-'duga tiga durga'-do baMdhasthAna, tIna udayasthAna aura do sattAsthAna haiN| jinakA vivaraNa isa prakAra hai ki 28 aura 26 prakRtika, ye baMghasthAna hote haiN| inameM se 28 prakRtika baMdhasthAna tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai, kyoMki ye mizra guNasthAna meM devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiN| isake yahA~ 8 bhaMga hote haiN| 26 prakRtika baMdhasthAna deva aura nArakoM ke hotA hai| kyoMki ve mizra guNasthAna meM manuSyagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM / isake bhI 8 bhaMga hote haiM / donoM sthAnoM meM ye bhaMga sthira-asthira, zubhaazubha aura yazaHkIti-ayazaHkIti ke vikalpa se prApta hote haiN| 24242, zeSa bhaMga prApta nahIM hote haiM kyoMki zeSa zubha parAvartamAna prakRtiyA~ hI samyaga mithyAdRSTi jIva bAMdhate haiN| __yahA~ baMdhasthAnoM kA kathana karane ke bAda aba udayasthAna batalAte haiM ki 26, 30 aura 31 prakRtika ye tIna udayasthAna haiM / 29 prakRtika udayasthAna deva aura nArakoM ke hotA hai / isa sthAna ke devoM ke 8 aura nArakoM ke 1 isa prakAra 6 bhaMga hote haiN| 30 prakRtika udayasthAna tiryaMca va manuSyoM ke hotA hai| isameM tithaMcoM ke 1152 aura manuSyoM ke 1152 bhaMga hote haiM jo kula milAkara 2304 haiN| 31 prakRtika udayarathAna tiryaMca paMcendriyoM ke hI hotA hai / isake yahA~ kula milAkara 1152 bhaMga hote haiN| isa prakAra mizra guNasthAna meM tInoM udayasthAnoM ke 6+2304-+ 1152= 3465 bhaMga hote haiN| mizra guNasthAna meM do sattAsthAna haiM-62 aura 88 prakRtika / isa prakAra mizra guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattA sthAna kramazaH 2, 3 aura 2 samajhanA caahiye| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa prakRtiyoM kA baMdha prakRtika, ye do udaya isake saMkA vicAra karate haiM karane vAle samyagmithyAdRSTi ke 30 aura 31 sthAna tathA pratyeka udayasthAna meM 62 aura sattAsthAna hote haiM / 26 prakRtiyoM ke baMdhaka ke eka 26 prakRtikA udayasthAna tathA 62 aura prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| isa prakRtika, ye do-do 326 prakAra mizra guNasthAna meM tIna udayasthAnoM kI apekSA chaha sattAsthAna hote haiM / mizra guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattA sthAna ke saMvedha kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye baMbasthAna 25 prakRtika 26 prakRtika 2 maMga 8 15 16 - udayasthAna 20 31 26 3 bhaMga 2304 1152 st 3465 sattAsthAna 62.85 62,88 62,88 6 (4) avirata samyaSTi guNasthAna mizra guNasthAna meM baMdha Adi sthAnoM ko batalAne ke bAda aba cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM ko batalAteM haiM ki isa guNasthAna meM tIna baMghasthAna, ATha udayasthAna aura cAra sattAsthAna haiM- 'tigaTThacaca !' ve isa prakAra jAnanA cAhiye ki 25, 26 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 329 aura 30 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna haiN| inameM se devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle avirata samyagdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke 28 prakRtika baMghasthAna hotA hai / avirata samyagdRSTi tiryaMca aura manuSya zeSa gatiyoM ke yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate, isaliye yahA~ narakagati ke yogya 28 prakRtika baMthasthAna nahIM hotA hai| ___ 26 prakRtika baMdhasthAna do prakAra se prApta hotA hai| eka to tIrthakara prakati ke sAtha devagAMta ke yogya pratiyoM kA saMcakArane vAle manuSyoM ke hotA hai / isake 8 bhaMga hote haiN| dUsarA manuSyagati ke yogyA prakRtiyoM kA baMdha karane vAle deva aura nArakoM ke hotA hai| yahAM bhI ATha bhaMga hote haiN| tIrthakara prakRti ke sAtha manuSyagati ke yogya prakR. tiyoM kA baMdha karane vAle deva aura nArakoM ke 30 prakRtika baMdhasthAna hotA hai / isake bhI ATha bhaMga hote haiM / ___ aba ATha udayasthAnoM ko batalAte haiM ki avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye 8 udayasthAna haiN| inameM se 21 prakRtika udayasthAna nAraka, tiryaMca paMcendriya, manuSya aura devoM ke jAnanA caahiye| kyoMki jisane Ayukarma ke baMdha ke pazcAt kSAyika samyagdarzana ko prApta kiyA hai, usake cAroM gatiyoM meM 21 prakRtika udayasthAna saMbhava hai| kintu avirata samyagdRSTi aparyAptoM meM utpanna nahIM hotA ata: yahA~ aparyApta saMbaMdhI bhaMgoM ko chor3akara zeSa bhaMga ====-.... 1 manuSyANAM devagatiprAyobhyaM tIrthaMkarasahitaM baghnatAmekonatrizat, atrApyaSTo bhaMgAH / deba-narayikANAM manurAgatiprAyogya banatAmekonatriMzat, atrApi ta evASTo maMgAH / veSAmeva manuSyagatiprAyogya tIrthakarasahitaM banatA priMzat, atrApi ta evASTo maMgAH / - saptatikA prakaraNa TokA, pR. 230 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 saptatikA prakaraNa , pAye jAte haiM jo tiyaMca paMcendriya ke manuSyoM ke devoM ke da aura nArakoM kA 1 hai / isa prakAra kula milAkara 6+6+8-|-1=25 haiM / 25 aura 27 prakRtika udayasthAna deva aura nArakoM tathA vikriyA karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke jAnanA cAhiye / yahA~ jo 25 aura 27 prakRtika sthAnoM kA nAraka aura devoM ko svAmI batalAyA hai so yaha nAraka vedaka samyagdRSTi yA kSAyika samyagdRSTi hI hotA hai aura deva tInoM meM se kisI bhI samyagdarzana vAlA hotA hai| cUrNi meM bhI isI prakAra kahA hai paNavIsa - satabIsobayA bebaneraie viubbiyatiritha mathue ya paDucca / nerago - vegasamma hiTThI devo tivihasammaddiSTTI vi // arthAt avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 25 aura 27 prakRtika udayasthAna deva, nAraka aura vikriyA karane vAle tiyaMtra aura manuSyoM ke hotA hai| so inameM se aisA nAraka yA to kSAyika samyagdRSTi hotA hai yA vedaka samyaSTi, kintu deva ke tInoM samyagdarzanoM meM se koI eka hotA hai| 26 prakRtika udayasthAna kSAyika samyagdRSTi yA vedaka samyagdRSTi titheca aura manuSyoM ke hotA hai / aupazamika samyagdRSTi jIva tiryaca aura manuSyoM meM utpanna nahIM hotA hai| ataH yahA~ tInoM prakAra ke samyagdRSTi jIvoM ko nahIM kahA hai / usameM bhI tiyaMcoM ke mohanIya kI 22 prakRtiyoM kI sattA kI apekSA hI yahA~ vedaka samyaktva jAnanA cAhiye / 1 paMcavizati saptaviMzatyudayau deva- naravikAn vaikriya tiryaG manuSyAzcAdhikRtyAvaseyau / tatra nairayikaH kSAyikasamyagdRSTidaka samyagdRSTiva, devastrividhasamyaSTirapi / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 230 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 331 28 aura 26 prakRtika udaya cAroM gatiyoM ke avirata samyagdRSTi jIvoM ke hotA hai| 30 prakRtika udayasthAna tithaMca paMcendriya, manuSya aura devoM ke hotA hai tathA 31 prakRtika udayasthAna tithaMca paMcendriyoM ke hI hotA hai| isa prakAra se avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 8 udayasthAna jAnanA cAhiye / aba sattAsthAnoM kA nirdeza karate haiM avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 63, 92, 86 aura 8 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| inameM se jisa apramattasaMyata aura apUrvakaraNa guNasthAnavI jIya ne tIrthakara aura AhAraka ke sAtha 31 prakRtiyoM kA baMdha kiyA aura pazcAt marakara avirata samyagdRSTi ho gayA to usake 63 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| jisane pahale AhAraka catuSka kA baMdha kiyA aura usake bAda pariNAma badala jAne se mithyAtva meM jAkara jo cAroM gatiyoM meM se kisI eka gati meM utpanna huA usake usa gati meM punaH samyagdarzana ke prApta ho jAne para. 62 prakRtika sattAsthAna cAroM gatiyoM meM bana jAtA hai / kintu deva aura manuSyoM ke mithyAtva ko prApta kiye binA hI isa avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 62 prakRtiyoM kI sattA bana jAtI hai / 86 prakRtika sattAsthAna avirata samyagdRSTi deva, nAraka aura manuSyoM ke hotA hai / kyoMki ina tInoM gatiyoM meM tIrthakara prakRti kA samArjana hotA rahatA hai| kintu tIrthakara prakRti kI sattA vAlA jIva tiryaMcoM meM utpanna nahIM hotA hai ata: yahA~ tiryaMcoM kA grahaNa nahIM kiyA hai, aura 88 prakRtika sattAsthAna cAroM gatiyoM ke avirata samyagdRSTi jIvoM ke hotA hai / isa prakAra avirata samyagdRSTi guNasthAna meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ko jAnanA cAhiye / __ aba inake saMvaidha kA vicAra karate haiM ki 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle avirata samyagdRSTi jIva ke tiryaMca aura manuSyoM kI apekSA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 saptatikA prakaraNa 8 udaya sthAna hote haiN| usameM se 25 aura 27 prakRtika udayasthAna vikriyA karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hI hote haiM aura zeSa chaha sAmAnya ke hote haiN| ina udayasthAnoM meM se pratyeka udayasthAna meM 62 aura 86 prakRtika ye do-do sattAsthAna haiM / 26 prakRtika baMdhasthAna devagatiprAyogya va manuSyagatiprAyogya hone kI apekSA se do prakAra kA hai / inameM se devagatiprAyogya tIrthakara prakRti sahita hai jisase isakA baMdha manuSya hI karate haiN| kintu manuSyoM ke udayasthAna 21, 25, 26, 27, 28, 29 aura 30 prakRtika, ye sAta haiM; kyoMki manuSyoM ke 31 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai| yahA~ bhI pratyeka udayasthAna meM 63 aura 86 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM tathA manuSyagatiprAyogya 26 prakRtiyoM ko deva aura nAraka hI bAMdhate haiN| so inameM se nArakoM ke 21. 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiM tathA devoM ke pUrvokta pA~ca aura 30 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| ina saba udayasthAnoM meM 12 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM tathA manuSyagati yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha deva aura nAraka karate hai so inameM se devoM ke pUrvokta 6 udayasthAna hote haiM aura unameM se pratyeka meM 13 aura prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM / nArakoM ke udayasthAna to pUrvokta pAMca hI hote haiM kintu inameM sattAsthAna para prakRtika eka-eka hI hotA hai kyoMki tIrthakara aura AhAraka catuSka kI yugapat sattA vAle jIva nArakoM meM utpanna nahIM hote haiN| isa prakAra 21 se lekara 30 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka meM sAmAnya se 63. 12, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra-cAra sattAsthAna hote haiM aura 31 prakRtika udayasthAna meM 62 aura 88 prakRtika ye do sattAsthAna hote haiM / isa prakAra avirata samyagdRSTi guNasthAna meM sAmAnya se kula 30 sattAsthAna hue / jinakA vivaraNa nimna prakAra se jAnanA cAhiye-- Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 333 naMmyAna / sAsthAna maMga sattAsthAna prakRtika 2, 88 6.2,88 62,8 1176 1752 2888 1152 12, 18 62, 88 12.88 prakRtika 17 nA 63.62, 6, 8 63, 62, 86, 8 13, ma 63, 62, 86, 88 6.3, 62, 86, 88 63, 62, 86, 8 13, 2, 86, 8 601 1160 prakRtika 32 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa (5) dezavirata guNasthAna ___ aba pAMcaveM dezavirata guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA vicAra karate haiM / dezavirata guNasthAna meM baMdha Adi sthAna kramaza: 'duga cha cau' do, chaha aura cAra haiM / arthAt do baMdhasthAna, chaha udayasthAna aura cAra sattAsthAna haiN| unameM se do baMdhasthAna kramazaH 28 aura 29 prakRtika haiN| jinameM se 28 prakRtika baMdhasthAna tiryaMca paMcendiya aura manuSyoM ke hotA hai| itanA vizeSa hai ki isa guNasthAna meM devagatiprAyogya prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai aura isa sthAna ke 8 bhaMga hote haiN| ukta 28 prakRtiyoM meM tIrthaka ra prakRti ko milA dene para 26 prakRtika baMdhasthAna hotA hai| yaha sthAna manuSyoM ko hotA hai kyoMki tiryacoM ke tIrthakara prakRti kA baMdha nahIM hotA hai| isa sthAna ke bhI ATha bhaMga hote haiN| isa guNasthAna meM 25, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, yaha yaha udayasthAna hote haiN| inameM se Adi ke cAra udayasthAna vikriyA karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hote haiM tathA ina cAroM udayasthAnoM meM manuSyoM ke eka-eka bhaMga hotA hai kintu tiryaMcoM ke prArambha ke do udayasthAnoM kA eka-eka bhaMga hotA hai aura antima do udayasthAnoM ke do-da bhaMga hote haiN| ___30 prakRtika udayasthAna svabhAvastha tiryaMca aura manuSyoM ke tathA vikriyA karane vAle tiryaMcoM ke hotA hai| to yahA~ prArambha ke do meM se pratyeka ke 144-144 bhaMga hote haiM, jo chaha saMhanana, chaha saMsthAna, susvaradusvara aura prazasta-aprazasta vihAyogati ke vikalpa se prApta hote haiM tathA aMtima kA eka bhaMga hotA hai / isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna ke kula 286 bhaMga hote haiM / dubhaMga, anAdeya aura ayazaHkIrti kA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagramya 335 udaya guNapratyaya se hI nahIM hotA hai ataH tatsaMbaMdhI vikalpoM ko yahA~ nahIM kahA hai / 31 prakRtika udayasthAna tiryacoM ke hI hotA hai| yahA~ bhI 144 bhaMga hote haiN| isa prakAra dezavirata meM saba udayasthAnoM ke kula bhaMga 10+ 144+144+144 / 1443 bhaMga hote haiM / P yahA~ sattAsthAna cAra hote haiM jo 93 92 86 aura prakRtika haiN| jo tIrthaMkara aura AhAraka catuSka kA baMdha karake dezavirata ho jAtA hai, unake 63 prakRtiyoM kI sattA hotI hai tathA zeSa kA vicAra sugama hai / isa prakAra dezavirata meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA kapa kiyaa| avadha kA vivAda karate haiM ki yadi dezavirata manuSya 28 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai to usake 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye pAMca udayasthAna aura inameM se pratyeka meM 62 aura 18 prakRtika ye do sattAsthAna hote haiM / kintu yadi viyaMca 28 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai to usake ukta pA~ca udayasthAnoM ke sAtha 31 prakRtika udayasthAna bhI hone se chaha udayasthAna tathA pratyeka meM 62 aura prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM / 26 prakRtika baMdhasthAna dezavirata manuSya ke hotA hai / ataH isake pUrvokta 25 27 28 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna aura pratyeka udayasthAna meM 63 aura 66 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM / isa prakAra dezavirata guNanasthAna meM sAmAnya se prArambha ke pA~ca udayasthAnoM meM cAra-cAra aura antima udayasthAna meM do, isa prakAra kula milAkara 22 sattAsthAna hote haiM / dezavirata guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhie-- Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 baMSasthAna 28 prakRtika 26 prakRtika 2 gaMga 8 5 16 udayasthAna 25 27 28 26 z 31 25 27 28 26 30 ' maMga 2 286 144 1 1 1 1 144 56 saptatikA prakaraNa sattAsthAna 62,88 2,88 02. eka 62, 6 62,88 62, 88 63, 86 63, 89 PS3,5EUR hameM kaI 63,86 22 (6) pramavirata guNasthAna aba chaThe pramattasaMyata guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM ko batalAte haiM ki- 'duga paNa cau' - do baMdhasthAna pA~ca udayasthAna aura cAra sattAsthAna haiN| do baMdhasthAna 20 aura 23 prakRtika haiN| inakA vizeSa spaSTIkaraNa deza virata guNasthAna ke samAna jAnanA cAhiye / pAMca udayasthAna 25 27, 28, 29 aura 30 prakRtika hote haiM / ye Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 337 saba udayasthAna AhArakasayata' aura vaikriyasaMyata jIvoM ke jAnanA cAhie, kintu itanI vizeSatA hai ki 30 prakRtika udayasthAna svabhAvastha saMyatoM ke bhI hotA hai / inameM se vaikriyasaMyata aura AhArakasaMyatoM ke alaga-alaga 25 aura 27 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka ke eka-eka tathA 28 aura 26 prakRtika udayasthAnoM ke do-do aura 30 prakRtika udayasthAna kA eka-eka, isa prakAra kula 14 bhaMga hote haiM tathA 30 prakRtika udayasthAna svabhAvastha jIvoM ke bhI hotA hai so isake 144 bhaMga aura hote haiM, isa prakAra pramattasaMyata guNasthAna ke saba udayasthAnoM ke kula bhaMga 158 hote haiN| __ yahA~ sattAsthAna yAra hote haiM-63, 12, 86 aura 88 prakRtika / isa prakAra pramattasaMyata guNasthAna meM baMdha, udaya aura sattAsthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba inake saMvedha kA vicAra karate haiM 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle pUrvokta pAMcoM udayasthAnoM meM se pratyeka meM 92 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| usameM bhI AhArakasaMgata ke 62 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai, kyoMki AhArakacatuSka kI sattA ke binA AhAraka samudghAta kI utpatti nahIM ho sakatI hai kintu vaikriyasaMyata ke 62 aura 88 prakRttiyoM kI satA saMbhava hai| jisa pramattasaMyata ke tIrthakara prakRti kI sattA hai vaha 28 prakRtiyoM kA baMdha nahIM karatA hai / ataH yahA~ 13 aura 89 prakRtiyoM kI sattA nahIM hotI hai tathA 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle pramattasaMyata ke pA~coM udayasthAna saMbhava haiM aura inameM se pratyeka meM 63 aura 86 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM / vizeSa itanA hai ki AhAraka ke 63 kI aura vaikriyasaMyata ke donoM kI sattA hotI hai| isa prakAra pramattasaMyata ke saba udayasthAnoM meM pRthaka-pRthaka cAracAra sasAsthAna prApta hote haiM, jinakA kula pramANa 20 hotA hai| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pramattasaMvata ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM va saMvaidha kA vivaraNa nimnAnusAra jAnanA cAhiye--- baMdhasthAna | maMga udayasthAna mattAsthAna 28 LF prakRtika F v0 0 4d S 15 W 29 prakRtika 20 (7) apramattasaMyata guNaspAma __ pramattasaMyata guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ko batalAne ke bAda aba apramattasaMyata guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM ko batalAte haiM ki 'cauduga cau'-cAra baMdhasthAna, do udayasthAna aura cAra sattAsthAna hai| cAra baMdhasthAna isa prakAra haiM- 28, 29, 30 aura 31 prakatika / inameM se tIrthakara aura AhArakadika ke binA 28 prakRtika baMdha Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya sthAna hotA hai| isameM tIrthaMkara prakRti ko milAne para 26 prakRtika tathA tIrthaMkara prakRti ko alaga karake AhArakadvika ko milAne se 30 prakRtika tathA tIrdhavAra aura AhArakaddhika kI yuganata milAne para 31 prakRtika baMdhasthAna hotA hai| ina saba baMdhasthAnoM kA eka-eka hI bhaMga hotA hai / kyoMki apramattasaMyata ke asthira, azubha aura ayaza:kIti kA baMdha nahIM hotA hai| sAtaveM guNasthAna meM do udayasthAna hote haiM jo 26 aura 30 prakRtika haiN| jisane pahale pramattasaMyata avasthA meM AhAraka yA vaikriya samudghAta ko karane ke bAda apramattasaMyata guNasthAna ko prApta kiyA hai usake 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake yahA~ do bhaMga hote haiM jo eka vaikriya kI apekSA aura dUsarA AhAraka kI apekSA / 30 prakRtika udayasthAna meM bhI do bhaMga hote haiM tathA 30 prakRtika udayasthAna svabhAvastha apramattatapata jIva ke bhI hotA hai ata: usakI apekSA yahA~ 144 bhaMga aura hote haiM jinakA kula jor3a 146 hai| isa prakAra apramattasaMyata guNasthAna ke do udayasthAnoM ke kula 148 bhaMga hote haiM / vigambara paramparA meM apramatta saMyata ke 30 prakRtika, eka hI udayasthAna batalAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki digambara paramparA meM yahI ekamata pAyA jAtA hai ki AhAraka samudghAta ko karane vAle jIva ko svayogya paryAptiyoM ke pUrNa ho jAne para bhI sAtavAM guNasthAna prApta nahIM hotA hai tathA isI prabAra digambara paramparA ke anusAra baiMkriya samRdghAta ko karane vAlA jIva mI apramattasaMyata guNasthAna ko prApta nahIM karatA hai / isIliye go. kamaMkADa mA 501 meM apramattasaMyata guNasthAna eka 30 prakRtika udayasthAna hI basAyA hai| 2 sayonanizad yo nAma pUrva pramattasaMyata: san AhArapha baiMkriyaM vA nirvartya paunAdapramattamAvaM gacchani lasma prApya / - saptatikA prakaraNa TIkara, pR. 233 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 sattAsthAna 63, 62, 88 aura prakAra janasaMsaMyata gujasthAna ke cAra cAra sattAsthAna jAnanA caahiye| aba karate haiM 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke udayasthAna donoM hote haiM, kintu sattAsthAna eka prakRtika hI hotA hai / 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke udayasthAna donoM hI hote haiM kintu sattAsthAna eka pa prakRtika hotA hai / 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke bhI udayasthAna donoM hI hote haiM kintu sattAsthAna donoM ke eka 92 prakRtika hI hotA hai tathA 31 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke udayasthAna donoM hote haiM kintu sattAsthAna eka 93 prakRtika hI hotA hai| yahA~ tIrthaMkara yA AhArakadvika inameM se jisake jisakI sattA hotI hai, yaha niyama se usakA baMdha karatA hai / isIliye eka-eka baMghasthAna meM eka - eka sattAsthAna kahA hai / yahA~ kula sattAsthAna hote haiM / isa prakAra apramattasaMyata guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMvedha kA vicAra kiyA gayA, jisakA vivaraNa isa prakAra hai baMdhasthAna 28 prakRtika 26 prakRtika maMga 1 1 saptatikA prakaraNa prakRtika, ye cAra hote haiM / isa sthAna ko upasthAna aura inake saMdha kA vicAra udayasthAna 26 30 26 30 maMga 2 146 2 146 sattAsthAna 85 66 86 chaha Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 341 baMdhasthAna maMga udayasthAna sattAsthAna prakRtika U 4 prakRtika - 22 (4) apUrvakaraNa guNasthAna AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM baMdha Adi sthAna isa prakAra haiM'puNagega pau' arthAta pAMca baMdhasthAna, eka udayasthAna aura cAra sattAsthAnaH / inameM se pAMca baMdhasthAna 28, 29, 30, 31 aura 1 prakRtika hai / inameM se prArambha ke cAra baMSasthAna to sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna ke samAna jAnanA cAhiye, kintu jaba devagatiprAyogya prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAtA hai taba sirpha eka yaza:kI ti nAma kA hI badha hotA hai, jisase yahA~ 1 prakRtika baMdhasthAna bhI hotA hai| yahA~ udayasthAna eka 30 prakRtika hI hotA hai| jisake vanaRSabhanArAca saMhanana, chaha saMsthAna, susvara-dusvara aura do vihAyogati ke vikalpa se 24 bhaMga hote haiM | kintu kucha AcAryoM ke mata se upazamaNi kI apekSA apUrvakaraNa meM kevala vajraRSabhanArAca saMhanana kA udaya na hokara prArambha ke tIna saMhananoM meM se kisI eka kA udaya hotA hai| ataH unake mata se yahA~ para 72 bhaMga hote haiN| isI prakAra Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAptatikA prakaraNa anivRttibAdara, sUkSmasaMparAya aura upazAMtamoha guNasthAna meM bhI jAnanA caahiye| yahA~ sattAsthAna 63, 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra haiM / isa prakAra apUrvakaraNa meM baMdha, udaya aura sattAsthAnoM kA nirdeza kiyA / aba saMvedha kA vicAra karate haiM-- 28, 29, 30 aura 31 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke 30 prakRtika udaya rahate hue kama se 88, 86, 12 aura 63 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| eka prakRti kA baMdha karane vAle ke 30 prakRtiyoM kA udaya rahate hue cAroM sattAsthAna hote haiN| kyoMki jo pahale 28, 29, 30 yA 31 prakRtiyoM kA baMdha kara rahA thA, usake devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha-viccheda hone para 1 prakRtika baMgha hotA hai, kintu sattAsthAna usI krama se rahe Ate haiM, jisa krama se yaha pahale bAMdhatA thaa| arthAt jo pahale 20 prakRtiyoM kA baMdha karatA thA, usake 88 kI, jo 26 kA baMdha karatA thA usake 86 kI, jo 30 kA baMdha karatA thA usake 62 kI aura jo 31 kA baMdha karatA thA usake 63 kI sattA rahI 1 anye tvAcAryA vate--AdhasaMhananatrayAnyatamasaMhananayuktA apyupazamazreNI pratipayante tanmatena maMgA dvisaptatiH / evamanivRttibAdara-sUkSmasaMparAya-upanAntamoheSvapi draSTavyam / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR. 233 digambara paramparA meM yahI eka mata pAyA jAtA hai ki upazamazreNi meM prArambha ke tIna saMhananoM meM se kisI eka saMhanana kA udaya hotA hai / isakI puSTi ke liye dekhiye go0 karmakAMDa gAthA 269 vedatiya kohamANaM mAyAsaMjalaNameva suhamaMte / suhamo loho sate vajjaNArAyaNArAya / / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 343 AtI hai / isIliye eka prakRtika baMdhasthAna meM cAroM sattAsthAna prApta hote haiN|' apUrvakaraNa guNasthAna meM baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ke saMvedha kA vivaraNa isa prakAra hai- baMdhasthAna 28 prakRtika 26 prakRtika 30 prakRtika 31 prakRtika 1 prakRtika 5 maMga udayasthAna 1 1 1 d 1 5. r 30 30 30 30 5 maMga 24 yA 72 24 yA 72 24 yA 72 24 yA 72 24 yA 72 120 yA 360 sattAsthAna EG 86 dar 6. 3 55, 58, ER, EUR3 ma (1-10) anivRttivAvara, sUkSmasaMparAya guNasthAna nauveM aura dasaveM anivRttivAdara aura sUkSmasaMparAya guNasthAna meM 1 ihASTAviMzati ekonatriMzat trizad-ekatriMzadabaMdhakAH pratyekaM devagati prAyogyabaMdha vyavacchede satyeka vidhabandhakA bhavanti, aSTAviMzatyA divasakAnAM ca yathAkramamaSTAzItyAdIni sattAsthAnAni tata ekavidhabandhe catvApi prApyante / --saptatikA prakaraNa TokA, 10 233 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 praNa kramaza: eka baMdhasthAna, eka udayasthAna aura ATha sattAsthAna haiM- egema maTTha' | jinakA spaSTIkaraNa nimnAnusAra hai anivRttibAdara guNasthAna meM eka yazaHkIrti prakRti kA baMdha hone se eka prakRtika baMsthAna hai tathA udayasthAna bhI eka 30 prakRtika hai aura sattAsthAna 13, 92, 86, 5 80 76 76 aura 75 prakRtika, ye ATha haiN| inameM se prAraMbha ke cAra sattAsthAna upazama zreNi meM hote haiM aura jaba taka nAmakarma kI teraha prakRtiyoM kA kSaya nahIM hotA taba taka kSapakazreNi meM bhI hote haiM / ukta cAroM sthAnoM kI sattA vAle jIvoM ke 13 prakRtiyoM kA kSaya hone para krama se 80, 76, 76 aura 75 prakRtiyoM kI sattA prApta hotI hai| arthAta 13 kI sattA vAle ke 13 ke kSaya hone para 80 kI, 62 kI sattA vAle ke 13 kA kSaya hone para 76 kI, kI sattA vAle ke 13 kA kSaya hone para 76 kI aura kI sattA vAle ke 13 kA kSaya hone para 75 kI sattA zeSa rahatI hai / isa prakAra yahA~ ATha sattAsthAna jAnanA cAhiye / yahA~ baMghasthAna aura udayasthAna meM bheda na hone se arthAt donoM ke eka-eka hone se saMvedha sambhava nahIM hai / yAnI yahAM yadyapi sattAsthAna ATha hone para bhI baMdhasthAna aura udayasthAna ke eka-eka hone se saMbaMdha ko pRthaka se kahane kI AvazyakatA nahIM hai / anivRttibAdara guNasthAna kI taraha sUkSmasaMparAya guNasthAna meM bhI yathA: kIrti rUpa eka prakRtika eka baMdhasthAna hai, 30 prakRtika udayasthAna hai tathA pUrvokta 63 Adi prakRtika, ATha sattAsthAna haiN| ukta ATha sattAsmAnoM meM se Adi ke cAra upazamazreNi meM hote haiM aura zeSa 80 Adi prakRtika, aMta ke cAra kSapakazreNi meM hote haiN| zeSa kathana anivRttibAdara guNasthAna kI taraha jAnanA cAhiye / aba upazAMtamoha Adi gyAraha se lekara caudaha guNasthAna taka ke bhaMgoM kA kathana karate haiM- 'chaumatthakevalijiNA' / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sbcch kssmaa 345 (11-12) upazAMtamoha bhIgamoha gumAsthAna ___ upazAntamoha Adi guNasthAnoM meM baMdhasthAna nahIM hai, kintu udayasthAna aura sattAsthAna hI haiN| ataeva upazAntamoha guNasthAna meM--'ega caU' arthAt eka 30 prakRtika udayasthAna hai aura 13, 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| kSINamoha guNasthAna meM bhI eka 30 prakRtika udayasthAna aura 80,79, 76 aura 75 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiM-'ega cuu'| yahA~ udayasthAna meM itanI vizeSatA hai ki yadi sAmAnya jIva kSapakazreNi. para ArohaNa karatA hai to usake matAntara se jo 72 bhaMga batalAye haiM ve prApta na hokara 24 hI prApta hote haiM ! kyoMki usake eka vanaRSabhanArAca saMhanana kA hI udaya hotA hai|' yahI bAta kSapakaNi ke pichale anya guNasthAnoM meM bhI jAnanA cAhiye tathA yadi tIrthaka ra prakRti kI sattA vAlA hotA hai to usake prazasta prakRtiyoM kA hI sarvatra udaya rahatA hai, isIliye eka bhaMga batalAyA hai| isI prakAra sattAsthAnoM meM bhI kucha vizeSatA hai| yadi tIrthakara prakRti kI sattA bAlA jIva hotA hai to usake 80 aura 76 kI sattA rahatI hai aura dUsarA (tIrthakara prakRti kI sattA rahita) hotA hai to usake 76 aura 75 prakRtiyoM ko satA rahatI hai| yahI bAta yathAsambhava sarvatra jAnanA cAhiye / 1 ......"anna bhaMgAzcaturvizatireva varSabhanArAcasahananayuktasyaiva kSapaka. zreNyArammasambhavAt / saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 234 2 ekonAzIti-paMcasaptatI atIrthakara satkarmaNo vevitavye / azIti-SaTsapsatI tu tiirthkrstkrmnnH| saplalikA prakaraNa TIkA, pR. 234 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa (13) sogikevalI guNasthAna sayogikevalI guNasthAna meM ATha udayasthAna aura cAra sattAsthAna haiM-'aTTacAu' / ATha udayasthAna 20, 21, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika haiM tathA cAra sattAsthAna 80, 6, 76 aura 75 prakRtika haiM 1 inake saMvedha kA vicAra pahale kara Aye haiM ata: tadanusAra jAnanA cAhiye / sAmAnya jAnakArI ke liye unakA vivaraNa isa prakAra hai baMdhasthAna / maMga udamasthAna | maMga sattAsthAna 80, 76, 76, 75 50, 76, 76, 75 80,76 60 / 20 (14) ayogikevalI guNaspAna ___ ayogikevalI guNasthAna meM udayasthAna aura sattAsthAna kramaza:'du chakka' arthAta do udayasthAna aura chaha sattAsthAna haiN| inameM se do udayasthAna aura 8 prakRtika haiN| nau prakRtiyoM kA udaya tIrthakara Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - paSTha karmagrantha 347 -1 kevalI ke aura ATha prakRtiyoM kA udaya sAmAnya kevalI ke hotA hai / chaha sattAsthAna 80, 76, 76, 75, 6 aura 8 prakRtika haiN| isa prakAra ayogi kevalI guNasthAna ke do udayasthAna va chaha sattAsthAna jAnanA caahiye| inake saMvedha isa prakAra haiM ki 8 prakRtiyoM ke udaya meM 76, 75 aura - prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| inameM se 76 aura 75 prakRtika sattAsthAna upAntya samaya taka hote haiM aura 8 prakRtika sattAsthAna antima samaya meM hotA hai tathA 6 prakRtiyoM ke udaya meM 80, 76 aura prakRtika ye tIna sattAsthAna hote haiM jinameM se Adi ke do (80, 76) upAntya samaya taka hote haiM aura prakRtika sattAsthAna antima samaya meM hotA hai| ayogikevalI guNasthAna ke udaya sattAsthAnoM ke saMvedha kA vivaraNa isa prakAra hai baMdhasthAna bhaMga sadayasthAna maMga / sattAsthAna 80,76,6 | 76, 75, 8 isa prakAra se guNasthAnoM meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA vicAra karane ke bAda aba gati Adi mArgaNAoM meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA vicAra karate haiN| 1 tathASTodayonIrthakarAyogikevalinaH, navodayastIryakarAyogikevalinaH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 234 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 saptatikA prakaraNa. mArgaNAoM meM bandhAdisthAna do chakkaTu caupakaM paNa nava ekkAra chakkagaM udyaa| nerahaAisu saMtA ti paMca ekkArasa caupakaM // 51 // ___ zahArSa-do kada dhaunaka-do, chaha, ATha aura cAra, paNa nava ekkAra chakkagaM-pAMca, no, gyAraha aura cha, ukyAudayasthAna, merAisu-narakaM Adi gatiyoM meM, saMtAsattA, ti paMca ekkArasa ghama-tIna, pAMca, gyAraha aura caar| gAthAgha-nArakI Adi (nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva) ke krama se do, chaha, ATha aura cAra bandhasthAna, pA~ca, nau, gyAraha aura chaha udayasthAna tathA tIna, pAMca, gyAraha aura cAra sattAsthAna hote haiN| vizeSArtha-isa gAthA meM kisa gati meM kitane bandha, udaya aura sattAsthAna hote haiM, isakA nirdeza kiyA gyaa| naraka, tiryaca, manuSya aura deva ye cAra matiyAM haiM aura isI krama kA anusaraNa karake gAthA meM pahale bandhasthAnoM kI saMkhyA batalAI hai-'do chakka'ThTha caunako'arthAt narakagati meM do, tiyaMcagati meM cha, manuSyagati meM ATha aura devagati meM cAra bandhasthAna haiM / udayasthAnoM kA nirdeza karate hue kahA hai.---'paNa nava ekkAra chakkagaM udayA' | yAnI pUrvokta anukrama se pAMca, no. gyAraha aura chaha udayasthAna haiM tathA-'ti paMca ekkArasa caukka' 1 tulanA kIjiye :-- dopakkacaupaka girayAdimu gAmabaMghaThANANi / paNaNayaegArapaNayaM tipaMcavArasacaurpha bh|| -go0 karmakAra, mA0 710 karmagranya meM manuSyagati meM gyAraha sattAsthAna haiM aura go0 karmakAMDa meM 12 sattAsthAna tathA devagati meM pharmagrantha meM 6 aura go0 karmakAMsa meM 5 udayasthAna batalAye haiM / itanA donoM meM aMtara haiN| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 346 tIna, pAMca gyAraha aura cAra sattAsthAna haiN| jinakA vizeSa spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / narakAdi galiyoM meM andhasthAna narakagati meM do bandhasthAna haiM- 26 aura 30 prakRtika / inameM se 26 prakRtika bandhasthAna tiryaMcagati aura manuSyagati prAyogya donoM prakAra kA hai tathA udyota sahita 30 prakRtika bandhasthAna tiryaMcagatiprAyogya haiM aura tIrthaMkara sahita 30 prakRtika bandhasthAna manuSyagati prAyogya hai / tiryaMcagati meM chaha bandhamna haiM- 23 25 26 28, 26 aura 30 prakRtika | inakA spaSTIkaraNa pahale ke samAna yahA~ bhI karanA cAhiye, lekina itanI vizeSatA hai ki yahA~ para 26 prakRtika bandhasthAna tIrthaMkara sahita aura 30 prakRtika bandhasthAna AhArakadvika sahita nahIM kahanA caahiye| kyoMki tiryacoM ke tIrthaMkara aura AhArakaDhika kA bandha nahIM hotA hai / manuSyagati ke sthAna haiM-- 23, 25, 26, 28, 26,30, 31 aura 1 prakRtika | inakA bhI spaSTIkaraNa pUrva ke samAna yahA~ bhI kara lenA cAhiye / devagati meM cAra bandhasthAna haiM- 25 26 26 aura 30 prakRtika | inameM se 25 prakRtika vandhasthAna paryApta, bAdara aura pratyeka ke sAtha ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA bandha karane vAle devoM ke jAnanA cAhiye / yahA~ sthira asthira zubha-azubha aura yaza: kIrti ayazaH kIrti ke vikalpa se 8 bhaMga hote haiM / ukta 25 prakRtika bandhasthAna meM Atapa yA udyota prakRti ke milA dene para 26 prakRtika bandhasthAna hotA hai / 26 prakRtika bandhasthAna ke 16 bhaMga hote haiM / 26 prakRtika bandhasthAna manuSyagatiprAyogya yA tiyaMcagatiprAyogya donoM prakAra kA hotA hai Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 saptatikA prakaraNa tathA udyota sahita 30 prakRtika bandhasthAna tiryaMcagatiprAyogya hai| isake bhaMga 4608 hote haiM tathA tIrthakara nAma sahita 30 prakRtika bandhasthAna manuSyagatiprAyogya hai / jisake sthira-asthira, zubha-azubha, yaza kIti-ayazaHkIrti ke vikalpa se - bhaMga hote haiN| __ aba naraka Adi gatiyoM meM anukrama se udayasthAnoM kA vicAra karate haiM ki narakagati meM 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, ye pAMca udayasthAna haiN| tirya cagati meM nau udayasthAna hai--21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, manuSyagati meM gyAraha udayasthAna haiM -20, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 8 aura 6 prakRtika / devagati meM chaha udayamthAna hai-21, 25, 27, 28. 26 aura 30 prakRtika / isa prakAra naraka Adi cAroM gatiyoM meM pAMca, nau, gyAraha aura chaha udayasthAna jAnanA cAhiye--- 'paNa nava ekkAra chakkagaM udayA' 1 __sattAsthAnoM ko naraka Adi matiyoM meM batalAte haiM ki-'saMtA ti raMca ekkArasa cauka' / arthAta narakagati meM 12, 86 aura 18 prakRtika, ye tIna sattAsthAna haiM / tiryaMcagati meM pAMca sattAsthAna 62, 88, 86, 80, aura 78 prakRtikA haiM / manuSyagati meM gyAraha sattAsthAna haiM.-63, 12, 86, 88, 86, 80, 76, 76, 75, 6 aura 8 prakRtika / devamati meM cAra sattAsthAna hai --- 63, 62, 81 aura 88 prakRtika / isa prakAra naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati ke bandhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM ko batalAne ke bAda aba unake saMvedha kA vicAra naraka, tithaMca, manuSya aura devagati ke anukrama se karate haiN| maraka gati meM saMkSeSa-paMcendriya tiryaMcagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA bandha karane vAle nArakoM ke pUrvokta 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, pA~ca udayasthAna hote haiM aura inameM se pratyeka udayasthAna meM 62 aura 88 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / tiryaMcagatiprAyogya prakRtiyoM kA bandha karane vAle jIva ke tIrthakara prakRti kA bandha nahIM Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmasanya hone se yahA~ 86 prakRtika sattAsthAna nahIM kahA hai| manuSyagatiprAyogya 26 prakRtiyoM kA bandha karane vAle nArakoM ke pUrvokta pAMcoM udayasthAna aura pratyeka udayasthAna meM 62, 86 aura prakRtika, ye tIna-tIna sattAsthAna hote hai| tIrthaMkara prakRti kI sattAvAlA manuSya naraka meM utpanna hokara jaba taka mithyAdRSTi rahatA hai usakI apekSA taba taka usake tIrthaMkara ke binA 26 prakRtiyoM kA bandha hone se 26 prakRtika bandhasthAna meM prakRti kA sattAsthAna bana jAtA hai / | narakagati meM 30 prakRtika bandhasthAna do prakAra se prApta hotA hai - eka udyotanAma sahita aura dUsarA tIrthaMkara prakRti sahita jisake udyota sahita 30 prakRtika bandhasthAna hotA hai usake udayasthAna to pUrvokta pAMcoM hI hote haiM kiMtu sattAsthAna pratyeka udayasthAna meM do-do hote haiM-62 aura prakRtika tathA jisake tIrthaMkara sahita 30 prakRtika bandhasthAna hotA hai, usake pA~coM udayasthAnoM meM se pratyeka udayasthAna meM prakRtika eka-eka sattAsthAna hI hotA hai / isa prakAra narakagati meM saba bandhasthAna aura udayasthAnoM kI apekSA 40 sattAsthAna hote haiM, jinakA vivaraNa nimna prakAra hai baMdhasthAna 26 prakRtika bhaMga 216 udaya sthAna 21 d 27 18 r ced maMga 1 1 351 1 1 1 sattAsthAna ER, e, 55 62, 86, 68 PS3, 58, 55 62, 66, 66 ER, E, 55 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 saptasikA prakaraga baMdhasthAna maMga ugamasthAna bhaMga sattAsthAna 30 prakRtika 62, 86, 45 62, 86, 88 | 12, 6, 88 |62, 61,88 12, 86, 88 tiryacagati meM saMveSa-chaha baMdhasthAnoM meM se 23 prakRtika baMdhasthAna meM yadyapi pUrvokta 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye nau hI udayasthAna hote haiN| lekina inameM se prArambha ke 21, 24, 25 aura 26 prakRtika, ina cAra udayasthAnoM meM se pratyeka meM 62, 6, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM aura anta ke pAMca udayasthAnoM meM se pratyeka meM 78 prakRtika ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| kyoMki 27 prakRtika Adi udayasthAnoM meM niyama se manuSyadvika kI sattA sambhava hai| ata: inameM 78 prakRtika sattAsthAna nahIM pAyA jAtA hai| isI prakAra 25, 26, 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAna vAle jIvoM ke bAre meM bhI jAnanA cAhiye / kintu itanI vizeSatA hai ki manuSyagatiprAyogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke saba udayasthAnoM meM 7 ke binA cAra-cAra sattAsthAna hI sambhava haiN| kyoMki manuSyadvika kA baMdha karane vAle ke 78 prakRtika sattAsthAna sambhava nahIM hai| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagramya 35.3 28 prakRtika saMghasthAna vAle jIva ke 21, 25, 26, 27, 25, 26, 30 aura 31 prakRtika, ye ATha udayasthAna hote haiN| isake 24 prakRtika udayasthAna na hone kA kAraNa yaha hai ki yaha ekendriyoM ke hI hotA hai aura ekendriyoM ke 28 prakRtika baMdhasthAna nahIM hotA hai| ina udayasthAnoM meM se 21, 26, 28, 29 ra 30 prakRtika ye pAMca udayasthAna kSAyika samyagdRSTi yA mohanIya kI 22 prakRtiyoM kI sattA vAle vedaka samyagdRSTiyoM ke hote haiM tathA inameM se pratyeka udayasthAna meM 2 aura prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM / 25 aura 27 prakRtika, ye do udayasthAna vikriyA karane vAle tiyaMcoM ke hote haiN| yahI bhI pratyeka udayasthAna meM 62 aura prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM tathA 30 aura 31 prakRtika, ye do udayasthAna saba paryAptiyoM se paryApta hue samyagdRSTi yA mithyAdRSTi tiyaMcoM ke hote haiN| inameM se pratyeka udayasthAna meM 6288 aura 6 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| lekina yaha vizeSa jAnanA cAhiye ki 86 prakRtika sattAsthAna mithyAdRSTiyoM ke hI hotA hai, samyagdRSTiyoM ke nahIM, kyoMki samyagdRSTi tiryaMcoM ke niyama se devadvika kA baMdha sambhava haiM / isa prakAra yahA~ saba baMdhasthAnoM aura saba udayasthAnoM kI apekSA 218 sattAsthAna hote haiN| kyoMki 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika ina pAMca baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM se cAlIsa-cAlIsa aura 28 prakRtika baMdhasthAna meM aThAraha sattAsthAna hote haiM / ata: 405 + 15 = 218 ina saba kA jor3a hotA hai / 1 tiryaMcagati sambandhI nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMbaMdha kA vivaraNa nimna anusAra jAnanA cAhiye - Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa baMSasthAna | maMga udayasthAna | maMga sasAsthAna prakRtika 62,88,66, 80, 78 62,68, 86, 80, 78 62,18, 66,80,78 62, 8, 6, 80, 78 62, 88, 86, 80 12. 88, 86, 80 12, 88, 6, 80 92, 88, 86, 80 | 92, 8, 86, 80 1180 1754 prakRtika 311 62, 88, 66, 60, 78 62, 88, 86, 80, 75 12, 88, 86, 80, 78 62,88, 86, F0, 78 12, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 12, 18,86, 80 12, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 1180 1754 prakRtika 12, 8, 86,80, 78 6.2, 88, 86, 60, 75 12, 88, 86,60, 78 62,88, 6, 10, 78 62, 8, 86, 80 62, 88, 86, 10 6.2, 88, 86, 50 62,88,86, 10 12, 18, 16, 80 568 1180 1754 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha baMdhasthAna | maMga udayasthAna maMga sattAsthAna 8 62, 88 prakRtika 12, 88 28 562 1168 1736 1152 6.2, 8 62, 68 62, 62. ma8 62, 88, 86 62, 88, 86 ___ 6240 23 prakRtika 15 14 2, 88, 86, 80 62, 88, 86, 8 62,88, 86, 80 12,88,86, 5. 62, 5, 86, 8. 62, 88, 86, kA 62, 88, 86, 80 62,88,86, 62,88,86, 8 56E 1180 1754 1168 prakRtikA 15 311 | 62, 88, 86, ra 62,88, 86, 12, 15, 16, 8. 62, 58, 16, 62, 88, 86, 8 / 12, 88, 26, 8 / 62, 18, 16, 12, 88, 86, 6.2, 58, 66, 8 / 518 1180 1754 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 saptatikA prakaraNa manuSyagati meM saMbaidha-- manuSyagati meM 23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle manuSya ke 21, 22, 26, 27, 28, 29, 30 prakRtika, ye sAta udayasthAna hote haiN| inameM se 25 aura 27 prakRtika, ye do udayasthAna vikriyA karane vAle manuSya ke hote haiM kintu AhAraka manuSya ke 23 prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai, ata: yahA~ AhAraka ke nahIM lenA cAhiye / ina do udayasthAnoM meM se pratyeka meM 12 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM tathA zeSa pAMca udayasthAnoM meM se pratyeka meM 62, 88, 86 aura 80 prakRtika, ye cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 23 prakRtika baMdhasthAna meM 24 sattAsthAna hote haiM / isI prakAra 25 aura 26 prakRtika baMdhasthAnoM meM bhI caubIsacaubIsa sattAsthAna jAnanA cAhiye / manuSyagatiprAyogya aura tiryaMcagatiprAyogya 2 prakRtika baMdhasthAnoM meM bhI isI prakAra caubIsa-caubIsa sattAsthAna hote haiN| 28 prakRtika baMdhasthAna meM 21, 25, 26, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye sAta udayasthAna hote haiN| inameM se 21 aura 26 prakRtika ye do udayasthAna samyagdRSTi ke karaNa-aparyApta avasthA meM hote haiN| 25 aura 27, ye do udayasthAna vaikriya yA AhAravAsaMyata ke tathA 28 aura 26, ye do udayasthAna vikriyA karane vAle, avirata samyagdRSTi aura AhArakasaMyata ke hote haiN| 30 prakRtika udayasthAna samyagdRSTi yA mithyA dRSTiyoM ke hotA hai| ina saba udayasthAnoM meM 12 aura mama prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| isameM bhI AhArakasaMyata ke eka 62 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai| kintu narakagatiprAyogya 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke 30 prakRtika udayasthAna meM 12, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 28 prakRtika baMdhasthAna meM 16 sattAsthAna hote haiM / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 357 tIrthakara prakRti ke sAtha devagatiprAyogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke 28 prakRtika baMdhasthAna ke samAna sAta udayasthAna hote haiM, kintu itanI vizeSatA hai ki 30 prakRtika udayasthAna samyagdRSTiyoM ke hI kahanA cAhiye, kyoMki 26 prakRtika baMdhasthAna tIrthaMkara prakRti sahita hai aura tIrthaMkara prakRti kA baMdha samyagdRSTi ke hI hotA hai / ina saba udayasthAnoM meM se pratyeka meM 63 aura 89 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| isameM AhArakasaMyata ke 63 pravRttiyoM kI hI sattA hotI hai| isa prakAra tIrthaMkara prakRti sahita 26 prakRtika baMdhasthAna meM caudaha sattAsthAna hote haiN| AhArakadvika sahita 30 prakRtiyoM kA baMdha hone para 26 aura 30 prakRtika do udayasthAna hote haiN| isameM se jo AhArakasaMyata svayogya sarva paryApti pUrNa karane ke bAda aMtima kAla meM apramattasaMyata hotA hai. usakI apekSA 26 kA udaya lenA cAhiye / kyoMki anyatra 26 ke udaya meM AhArakadika ke baMdha kA kAraNabhUta viziSTa saMyama nahIM pAyA jAtA hai| isase anyatra 30 kA udaya hotA hai / so inameM se pratyeka udayasthAna meM 12 kI sattA hotI hai| 31 prakRtika baMdhasthAna ke samaya 30 kA udaya aura 63 kI sattA hotI hai tathA 1 prakRtika baMdhasthAna ke samaya 30 kA udaya aura 63, 62, 66, 88, 80, 76, 76 aura 75 prakRtika, ye ATha sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 23, 25 aura 26 ke baMdha ke samaya caubIsa-caubIsa sattAsthAna, 28 ke baMdha ke samaya solaha satAsthAna, manuSyagati aura liyaMcagati prAyogya 26 aura 30 ke baMdha meM caubIsa-caubIsa sattAsthAna, devagatiprAyogya tIrthakara prakRti ke sAtha 26 ke baMdha meM caudaha sattAsthAna, 31 ke baMdha meM eka sattAsthAna aura 1 prakRtika baMdha meM ATha sattAsthAna hote haiM / isa taraha manuSya gati meM kula 156 sattAsthAna hote haiM / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa saMsthAna jadaprasthAna | ! sattAsthAna 86,53 prakRtika 6.2, 88 | 62, 88, 86, 80 62, 68 62, 8, 86, 50 / 62, 8, 16, 50 | 63, 8, 6, 8.8 prakRtika |62,88, 86, 80 | 82, 88 | 12, 25, 26, 65 | 12, 88 | 63, 68, 16, 20 66, 58, 86, 87 | 6.2, 88, 86, 80 " 584 1152 62, 58, 6, 80 rAkRtika 29 584 1 62, 88, 86, 50 62, 88 62,88, 86,80 65, 81, 86, 80 62.85, 6, 60 584 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha baMdhasthAna udarasthAna sattAsthAna 28 prakRtika 288 62, 8 62, 88 62, 88 62, 8 62, 88 62, 8 62, 86, 85, 16 584 1152 prakRtika 6 | 63, 62, 86, 88, 86, 80 93,62, 86. 28963, 62, 86, 88, 86, 80 62,62, 66, 8 587 63, 62, 86, 8, 86, 80 587 163, 92, 86, 88, 86, 80 1154 63, 62, 86, 88, 86, 80 prakRtika 256 26 584 | 62, 85, 6, 80 62, 88 62, 5, 6, 80 62, 86 62, 88, 86, 80 12, 88, 86, 80 12.88, 86, 80 31 prakRtika 1 prakRtika 62,62.86,88,80,76,76,75 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa devagati meM saMvedha-devagati meM 25 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke deva sambandhI chahoM udayasthAna hote haiM / jinameM se pratyeka meM hara aura 88 prakRtika ye do-do sattAsthAna hote haiN| isI prakAra 26 aura 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke bhI jAnanA caahie| udyota sahita tiryaMcagati ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke bhI isI prakAra chaha udayasthAna aura pratyeka udayasthAna meM 12 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM parantu tIrthaMkara prakRti sahita 60 prakRttiyoM kA baMdha karane vAle devA ke chaha udayasthAnoM meM se pratyeka udayasthAna meM 13 aura 16 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| isa prakAra yahA~ kula 60 sattAsthAna hote haiM / baMdhasthAna maMga udayasthAna sattAsthAna prakRtika Hin 62, 55 62, 8 12, 88 62,88 62,8 62, 88 prakRtika 62, 88 62, 88 62, 68 62,68 62, 88 62, 88 12 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha baMdhasthAna udayasthAna maMga 216 prakRtika rman. sattAsthAna 62, 65 62,88 62, 88 62, 88 12, 88 12, 88 prakRtika an a 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 8 13, 62, 86, 88 63,62, 86, 88 | 63, 62, 16, 8 isa prakAra se gatimArgaNA meM baMdha, udaya aura sattA sthAna tathA unake saMvedha kA kathana karane ke bAda aba Age kI gAthA meM indriyamArgaNA meM baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karate haiM iga vilidiya sagale paNa paMca ya aTTa aMdhaThANANi / paNa chakkekkArakyA paNa paNa bArasa ya saMtANi' // 52 // 1 tulanA kIjiye(ka) igi vigale paNa baMdho ahavIsUNA u aTTha iyaraMmi / paMca cha ekkArudayA paNa paNa bArasa u saMtANi // -paMcasaMgraha saptatikA gA0 130 (kha) ege viyale sayale paNa paNa aja paMca chakkegAra parNa / paNateraM baMdhAdI sesAdesevi idi geyaM / / -go0 karmakAMDa gA0 711 karbha graMtha meM paMcendriyoM ke 12 sattAsthAna aura go0 karmakAMca meM 13 sattAsthAna batalAye haiN| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 saptatikA prakaraNa zamvArSa--ima vigativiya sagale-ekendriya, vikalendriya aura sakalendriya (paMcendriya) meM, paNa paMca meM aTa-pAMca, pAMca aura ATha, saMghaThANANi-baMdhasthAna, paNa chamakerakAra---pAMca, chaha aura gyAraha, sakyA-udayasthAna, paNa-paNa bArasa-pA~ca, pA~ca aura bAraha, ya-aura, saMtANi-sattAsthAna / gAthArtha-ekendriya, vikalendriya aura paMcendriya meM anukrama se pAMca, pAMca aura ATha baMdhasthAna; pAMca, chaha aura gyAraha udayasthAna tathA pAMca, pAMca aura bAraha sattAsthAna hote haiM / vizeSAya-- pUrva gAthA meM gatimAgaNA ke cAroM bhedoM meM nAmakarma ke baMdha Adi sthAnoM aura unake saMvedha kA kathana kiyA gayA thaa| isa gAthA meM indriyamArgaNA ke ekendriya Adi pAMca bhedoM meM baMdhAdi sthAnoM kA nirdeza karate hue anukrama se batAyA hai ki 'paNa paMca ya aTTha baMdhaThANANi' ekendriya ke pAMca, vikalendriya (dvIndriya, zrIndriya aura caturindriya) ke pAMca tathA paMcendriya ke ATha baMdhasthAna hai| isI prakAra anukrama se udayasthAnoM kA nirdeza karane ke liye kahA hai ki-'paNa chakkekkArudayA'- ekendriya ke pAMca. vikalendriyoM ke chaha aura paMcendriyoM ke myAraha udayasthAna hote haiM tathA 'paNa paNa vArasa ya saMtANi'-ekendriya ke pAMca, vikalendriyoM ke pAMca aura paMcendriyoM ke bAraha sattAsthAna haiM / ina saba baMdha Adi sthAnoM kA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| ___kula baMdhasthAna ATha haiM, unameM se ekendriyoM ke 26, 25, 26, 26 aura 31 prakRtika, ye pAMca baMdhasthAna haiN| vikalendriyoM meM se pratyeka ke bhI ekendriya ke liye batAye gaye anusAra hI pAMca-pAMca baMdhasthAna haiM tathA paMcendriyoM ke 23 Adi prakRtika AThoM baMdhasthAna haiN| udayasthAna bAraha hai| unameM se ekendriyoM ke 21. 24, 25, 26 aura 27 prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiN| vikalendriyoM meM se pratyeka ke 21, 26, 28, 26.30 aura 31 prakRtika, ye chaha-chaha udaya Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSaTha karmagrantha 363 sthAna hote haiM tathA paMcendriyoM ke 20, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 6 aura 5 prakRtika, ye gyAraha udayasthAna hote haiN| __sattAsthAna kula bAraha haiM, jinameM se ekendriyoM aura vikalendriyoM meM se pratyeka ke 12, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna haiM tathA paMcendriyoM ke bArahoM hI sattAsthAna hote haiN| isa prakAra ekendriya Adi meM se pratyeka ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ko batalAkara aba inake saMvedha kA vicAra karate haiN| ekendriya-23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ekendriyoM ke prArambha ke cAra udayasthAnoM meM se pratyeka udayasthAna meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM tathA 27 prakRtika udayasthAna meM 78 ko chor3akara zeSa cAra sattAsthAna hote haiN| isI prakAra 25, 26, 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAnoM ke bhI udayasthAnoM kI apekSA sattAsthAna jAnanA cAhiye / isa prakAra 23 prakRtika baMdhasthAna meM pAMca udayasthAnoM kI apekSA pratyeka meM 24 sattAsthAna hote haiM, jinakA kula jor3a 120 hai| ye saba sattAsthAna ekendriya ke haiN| baMdhasthAna ] maMga udayasthAna | maMga sattAsthAna -- . -... prakRtika 62, 8, 96,80, 78 62,88, 86,80, 70 62, 55, 86, 80, 75 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80 prakRtika 62, 8, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80,78 62, 18, 86, 80, 78 92, 88, 86, 80 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 saptatikA prakaraNa baMdhasthAna maMga ukhamasthAna maMga sattAsthAna prakRtika 62, 18, 86,80, 78 32, 58, 2, 78 62, dama, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 58 62, 8, 66, 80 240 prakRtika | 62, 88, 6, 80, 78 12, 8, 86, 80,78 62, 88, 86,80, 70 62,88,86, 80, 58 12,88,86, 80 30 prakRtikA 62,88, 86, 80, 76 62,88, 86, 80, 58 62, 88, 86, 60, 7%D 62, 88, 86, 7,77 62, 88, 86, 80 vikalendriya-vikalendriyoM meM 23 kA bandha karane vAle jIvoM meM 21 aura 26 prakRtiyoM ke udaya meM pAMca-pAMca udayasthAna hote haiM tathA zeSa cAra udayasthAnoM meM se pratyeka meM 78 ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 23 prakRtika bandhasthAna meM 26 sattAsthAna hue| isI prakAra 25, 26, 26. aura 30 prakRtika bandhasthAnoM meM bhI apane-apane udayasthAnoM kI apekSA 26-26 sattAsthAna hote haiN| isa prakAra vikalendriyoM meM pAMca bandhasthAna meM chaha udayasthAnoM ke kula milAkara 130 sattAsthAna hote haiM / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrandha baMdhasthAna maMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna prati prakRtika 62,88, 86, 50, 78 | 12, 6, 86, 80, 75 62, 88, 86, 10 62, 5, 6, 80 62, 8, 86, 80 62, 88, 86, 10 62, 5, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80 12, 16, 86, 80 62, , 86, 80 62, 88, 86, 80 12, 88, 86, 80, 78 12,88, 86, 80, 78 62,8,86,50 12, 88, 86.80 62,88,6,80 62, 8,86, prakRtika 240 prakRtika 62, 88,86, 80, 78 | 12,88,86, 80, 70 12, 88, 86, 80 62,88,86, 80 62, 58, 6, 80 62, 88, 86.80 10 PPY Trm m prakRtika 62, 88, 86, 80,78 62,88,66,80,78 12,88, 86, 80 62,88, 86, 80 12, 8,86, 80 / 62,88,86, 80 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 saptatikA prakaraNa __paMceviya-paMcendriyoM meM 23 prakRtiyoM kA bandha karane vAle ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiM / inameM se 21 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM pUrvokta pAMca-pAMca aura zeSa cAra udayasthAnoM meM 78 ke binA cAra cAra sattAsthAna hote haiM / kula milAkara yahA~ 26 sattAsthAna hai| 25 aura 26 kA bandha karane vAle ke 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRttika, ye ATha-ATha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 aura 26 prakRtika, ina do udayasthAnoM meM se pratyeka meM pAMca-pAMca sattAsthAna pahale batAye gaye anusAra hI hote haiM / 25 aura 27 ina do meM 62 aura 18 ye do-do sattAsthAna tathA zeSa 28 Adi cAra udayasthAnoM meM 78 ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiM / isa prakAra 25 aura prakRtika bandhasthAnoM meM se pratyeka meM 30-30 sattAsthAna hote haiN| 28 prakRtiyoM kA bandha karane vAle ke 21. 25, 26, 27, 28, 26 30 aura 31 prakRtika, ye ATha udayasthAna hote haiN| ye saba udayasthAna liyaMca paMcendriya aura manuSyoM saMbaMdhI lenA cAhiye / kyoMki 28 kA bandha inhIM ke hotA hai| yahA~ 21 se lekara 26 taka chaha udayasthAnoM meM se pratyeka meM 12 aura 88 prakRtika ye do-do sattAsthAna hote haiN| 30 ke udaya meM 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| jinameM se 86 kI sattA usa manuSya ke jAnanA cAhiye jo tIrthakara prakRti kI sattA ke sAtha mithyA dRSTi hote hue narakagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA bandha karatA hai tathA 31 ke udaya meM 92, 18 aura 86, ye tIna sattAsthAna hote haiM / ye tInoM sattAsthAna tiryaMca paMcendriya kI apekSA samajhanA cAhiye, kyoMki anyatra paMcendriya ke 31 kA udaya nahIM hotA hai / usameM bhI 86 prakRtika sattAsthAna mithyASTi tiryaMca paMcendriyoM ke hotA hai, samyagdRSTi tithaMca paMcendriya ke nahIM, kyoMki samyagdRSTi tiryaMcoM ke niyama se devadvika kA bandha hone lagatA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 367 hai ata: unake 86 prakRtiyoM kI sattA sambhava nahIM hai| isa prakAra 28 prakRtika bandhasthAna meM kala 16 sattAsthAna hote haiN| 29 prakRtiyoM kA bandha karane vAle ke ye pUrvokta ATha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 aura 26 prakRtiyoM ke udaya meM 12, 88,16, 80, 78, 63 aura 86 prakRtika ye sAta-sAta sattAsthAna hote haiM / yahA~ tiryaMcagatiprAyogya 26 kA bandha karane vAloM ke prArambha ke pAtra, manuSyagatiprAyogya 29 kA bandha karane vAloM ke prArambha ke bAra aura devagatiprAyogya 26 kA bandha karane vAloM ke aMtima do sattAsthAna hote haiM / 28, 26 aura 30 ke udaya meM 78 ke binA pUrvokta chaha-chaha sattAsthAna hote haiN| 31 ke udaya meM prArambha ke cAra aura 25 tathA 27 ke udaya meM 13, 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra-cAra sattAsthAna hote haiM / isa prakAra 26 prakRtika bandhasthAna meM kula 44 sattAsthAna hote haiN| 30 prakRtiyoM kA bandha karane vAle ke 26 ke bandha ke samAna ve hI ATha udayasthAna aura pratyeka udayasthAna meM usI prakAra sattAsthAna hote haiM / kintu yahA~ itanI vizeSatA hai ki 21 ke udaya meM pahale pA~ca sattAsthAna tiyaMcagatiprAyogya 30 kA bancha karane vAle ke hote haiM aura aMtima do sattAsthAna manuSyagatiprAyogya 30 kA bandha karane vAle devoM ke hote haiM tathA 26 ke udaya meM 63 aura 89 prakRtika, ye do sattAsthAna nahIM hote haiM, kyoMki 26 kA udaya tiyaMca aura manuSyoM ke aparyApta avasthA meM hotA hai parantu usa samaya devagatiprAyogya yA manuSyagatiprAyogya 30 kA bandha nahIM hotA hai, jisase yahA~ 63 aura 86 kI sattA prApta nahIM hotI hai / isa prakAra 3. prakRtika bandhasthAna meM kula 42 sattAsthAna prApta hote haiN| 31 aura 1 prakRti kA bandha karane vAle ke udayasthAnoM aura sattAsthAnoM kA saMvaidha manuSyagati ke samAna jAnanA caahiye| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 baMdha sthAna 23 prakRtika 25 prakRtika 26 prakRtika maMga 4 25 16 udaya sthAna 21 18 26 518 28 1152 26 1728 : 1880 31 1152 kv maMga 21 25 26 27 28 26 30 31 26 5 578 5 1168 1744 2885 1152 21 25 26 7 28 1168 26 1744 30 31 26 578 E 2886 1156 12,88,86,8078 62,88, 6, 80, 78 62,68,66, 80 62,88,86,80 R. 5.3.5.3 62, 6, 80 62,88 62,66,56,8078 saptatikA prakaraNa saptAsthAna 22,88 8 62, 86 62,88,86,8078 12,86,80, 78 62,86,66,50,78 12,88,86,505 62,88,86,80, 78 62,88,86,8078 62,88 2,86,8078 12,88,86,80 2,88,86,80 2, 860 62,86,50 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha baMdha sthAna maMga 28 prakRtika 26 6248 prakRtika 30 prakRtika 31 prakRtika E 1 prakRtika 4641 uvayasthAna 1 21 25 26 27 28 26 30 31 ma 21 25 26 27 28 E 30 saengjang 31 mnz 30 31 1 30 bhaMga 30 16 62,88 A 6288 62,88 573 8 1156 1728 2880 1156 21 25 26 27 28 1166 26 1745 2866 1156 17 578 ha. 1166 1745 2885 1156 27 PS 576 6 144 144 sattAsthAna ER, 55 92 8 12, 85 62, 8605 86 62, 86 62,88,86,8078 93, 86 3,62,86,86 62,88,86,807863, 86 13 12 pa 63, 62, 86, 86, 86, 50 63, 62, 86, 85 86 80 63, 12, 6, 8, 1680 PS3, 55, 56, 50 366 63, 62, 86, 68 66,8078 Ge, ER, E, 55 62,88,86,8078 63, 62, 6, 88 2, 3, 5, 55, 5, 50 63, 12, 86, 86, 86, 60 63,62,68,86,80 63, 12,86,55, 50 3 13,62,81,88,80,76,76,75 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa prakAra indriya mArgaNA kI apekSA nAmakarma ke baMdha, udara aura sattA sthAnoM tathA unake saMveghoM kA kathana jAnanA cAhiye / ___ aba Age kI mAthA meM baMdha Adi sthAnoM ke ATha anuyogadvAroM meM kathana karane kA saMketa karate haiM... iya kambhapagaiThANAI suThu baMdhukyasaMtammANaM / gaiAiehi asu cauSpagAreNa naiyANi // 53 // zavArya-ya-pUrvokta prakAra se, kammapagAThANAI--karma prakRtiyoM ke sthAnoM ko, suku atyanta upayogapUrvaka, baMdhupapasaMta -baMdha, ra / papI karma na pRziyoM ke, gahaAiehi-gati Adi mArgaNAsthAnoM ke dvArA, aTusu-ATha anuyogahAroM meM, upapagAreNa--cAra prakAra se. nevANi-jAnanA caahiye| ___lAcArtha --ye pUrvokta baMdha, udaya aura sattA sambandhI karma prakRtiyoM ke sthAnoM ko atyanta upayogapUrvaka gati Adi mArgaNAsthAnoM ke sAtha ATha anuyogadvAroM meM cAra prakAra se jAnanA caahiye| vizeSArSa-~isa mAthA se pUrva taka jJAnAvaraNa Adi ATha vArmoM kI mUla aura uttara prakRtiyoM ke baMtra, udaya aura sattA sthAnoM kA sAmAnya rUpa se tathA jIvasthAna, guNasthAna, gatimArgaNA aura indriyamArgaNA meM nirdeza kiyA hai| lekina isa gAthA meM kucha vizeSa saMketa karate haiM ki jaisA pUrva meM gati Adi mArgaNAoM meM kathana kiyA gayA hai, usake sAtha unako ATha anuyogadvAroM meM ghaTita kara lenA caahiye| isake sAtha yaha bhI saMketa kiyA hai ki sirpha prakRtibaMdha rUpa nahIM kintu 'cauppagAreNa neyANi' prakRtibaMdha ke sAtha sthiti, anubhAga aura pradeza rUpa se bhI ghaTita karanA cAhiye / kyoMki ye baMdha, udaya aura Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 371 sattA rUpa saba karma prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra-bAra prakAra ke haiN| ina cAroM prakAra rUpa karmoM ko kina meM aura kisake dvArA ghaTita karane ke lie gAthA meM saMketa kiyA hai ki-- bhAsada gaddhA gati Adi ghaudaha mArgaNAoM ke dvArA ATha anuyogadvAroM meM inayA cintana karanA hai| ___mArgaNA zabda kA artha anveSaNa karanA hai / ata: bhArgaNA kA yaha artha huA ki jinake dvArA yA jinameM jIvoM kA anveSaNa kiyA jAtA hai, unheM mArgaNA kahate haiM / mArgaNA ke caudaha bheda isa prakAra haiM gAvie pakAe joe vee kasAya mAge / saMjama baMsaNa letA bhaga samme sammi mAmhAre / 1 gati, 2 indriya, 3 kAya, 4 yoga, 5 veda, 6 kaSAya, 7 jJAna, 8 saMyama, darzana, 10 lezyA, 11 bhavyatva, 12 samyaktva, 13 saMjJI aura 14 AhAra / inake 14 bhedoM ke uttara bheda 62 hote haiN| varNana kI yaha paramparA hai ki jIva sambandhI jisa kisI bhI avasthA kA varNana karanA hai, usakA pahale sAmAnya rUpa se varNana kiyA jAtA hai aura usake bAda usakA vizeSa cintana caudaha mArgaNAoM dvArA ATha anuyogadvAroM meM kiyA jAtA hai| anuyogaddAra yaha adhikAra kA paryAyavAcI nAma hai aura viSaya-vibhAga kI dRSTi se ye adhikAra honAdhika bhI kiye jA sakate haiN| parantu mArgaNAoM kA vistRta vivecana mukhya rUpa se ATha adhikAroM meM hI pAyA jAtA hai, ata: mukhya rUpa se ATha hI liye jAte haiN| ina ATha adhikAroM ke nAma isa prakAra haiM.. saMta payaparUvAyA bambamamANaM ca hitAsaNA yA kAlo meM aMtara bhAga bhAva appA huM dhena' / / 1 Avazyaka niyukti gA0 13 * Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 saptatikA prakaraNa 1 sat, saMkhyA, 3 kSetra, 4 sparzana, 5 kAla, 6 antara, 7 bhAda aura 8 alpabahutva / ina adhikAroM kA artha inake nAmoM se hI spaSTa ho jAtA hai / arthAt sat anuyogadvAra meM yaha batAyA jAtA hai ki vivakSita dharma kina mArgaNAoM meM hai aura kina meM nahIM hai| saMkhyA anuyogadvAra meM usa vivakSita dharma vAle jIvoM kI saMkhyA batalAI jAtI hai / kSetra anuyogadvAra meM vivakSita dharma bAle jIvoM kA vartamAna nivAsa sthAna batalAyA jAtA hai| sparzana anuyogadvAra meM una vivakSita dharma vAle jIvoM ne jitane kSetra kA pahale sparza kiyA ho, aba kara rahe haiM aura Age kareMge usa sabakA samuccaya rUpa se nirdeza kiyA jAtA hai | kAla anuyogadvAra meM vivakSita dharma pAle jIvoM kI jaghanya va utkRSTa sthiti kA vicAra kiyA jAtA hai / antara zabda kA artha vigraha yA vyavadhAna hai ata: antara anuyogahAra meM yaha batAyA jAtA hai ki vivakSita dharma kA sAmAnya rUpa se yA kisa mArgaNA meM kitane kAla taka antara rahatA hai yA nahIM rahatA hai| bhAva anuyogadvAra meM usa vivakSita dharma ke bhAva kA tathA alpabahutva anuyogadvAra meM usake alpabahutva kA vicAra triyA jAtA hai / ___yadyapi gAthA meM sirpha itanA saMketa kiyA gayA hai ki isI prakAra baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM kA tathA unake avAntara bheda-prabhedoM kA prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza rUpa se gati Adi mArgaNAoM ke dvArA ATha anuyogadvAroM meM vivecana kara lenA cAhiye jaisA ki pahale varNana kiyA gayA hai| lekina isa viSaya meM TIkAkAra AcArya malayagiri kA vaktavya hai ki 'yadyapi AThoM karmoM ke sat anuyogadvAra kA varNana guNasthAnoM meM sAmAnya rUpa se pahale kiyA hI gayA hai aura saMkhyA Adi sAta anuyogadvAroM kA vyAkhyAna karmaprakRti prAbhuta graMthoM ko dekhakara karanA caahiye| kintu karmaprakRti prAbhRta Adi graMtha vartamAna kAla meM upalabdha nahIM haiM, isaliye ina saMkhyAdi anuyoga Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya 373 dvAroM kA vyAkhyAna karanA kaThina hai| phira bhI jo pratyutpannamati vidvAna haiM ve pUrvApara sambandha ko dekhakara unakA vyAkhyAna kreN| TIkAkAra AcAryazrI ke ukta kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki gAthA meM jisa viSaya kI sUcanA dI gaI hai usa viSaya kA pratipAdana karane vAle graMtha vartamAna meM nahIM pAye jAte haiN| phira bhI vibhinna granthoM kI sahAyatA se mArgaNAoM meM ATha karmoM kI mUla aura uttara prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMvedha kA vivaraNa nIce likhe anusAra jAnanA cAhiye / pahale jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura aMtarAya ina chaha karmoM ke baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karane ke bAda mohanIya va nAma karma ke baMdhAdi sthAnoM ko btlaayeNge| mArgaNAoM meM jJAnAvaraNa Adi chaha karmoM ke baMdha Adi sthAnoM kA vivaraNa isa prakAra hai krama mArgaNA nAma 7 mUla prakRti bAnI maMra 2 darzanA0 ma | bhaMga 11 | vedanIya & 4s xl ve | narakagati tiryacagati manuSyagati devagati ekendriya dvIndriya zrIndriya caturindriya | paMcendriya 10 | pRthvIkAya 11 / apkAya 12 | sejaHkAya 13 / vAyukAya 7 Ayu0 gotra | aMtarAya | aun xxx xxx mm x bhaMga 28 2.00 Galan ... KM G 4 NANGaladal G... | Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 Ni saM0 4 15. zrasaphAya manoyoga 16 17 vacanayoga 18 kAyayoga 23 mArgaNA nAma 16 strIvedha 20 21 22 24 vanaspatikAya 25 26 27 28 26 ta puruSaveda napuMsaka veda kroSa mAna mAyA loma pratijJAna zrutajJAna artha vijJAna manaHparyAyajJAna kevalajJAna 31 matyazAna naina zrutaajJAna vimaMgajJAna 3 3 34 sAmAyika 15 areerea 36 parihAravizuddhi 37 sUkSma parAya 3.8 38 yathAkhyAta vedAvirata * avirata 41 cakSudarzana 42 acakSudarzana 43 aSidarzana kevala darzana 44 mUla prakRti maMga 7 19 W ~ t Y AAAAM 4 2 2 5 jJAnA0 maMga 2 1 2 2 i 1 Mr 4 1 1 1 z 1 1 2 1 2 0 darzanA0 bhaMga 11 vedanIya saMga 2 YAM Roy 1 1 11 11 11 w 7 17 7 7 7 alor Xtti 0 11 11 6 0 X 8 4 Y * 4 4 4 4 4 Xxx mu 4 * 4 2 4 4 saptasikA prakaraNa bhaMga 25 Ayu hi 2145 28 28 28 26 28 28 28 20 20 20 25 23 23 5 1 25 28 28 6 6 6 2 2 12 gAna maMga 7 26 3 98 5 Xx ne 1 1 1 1 3 aMtarASa maMga 2 1 Prov 1 1 1 MP Prov 1 1 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmamanya 375 kAma mArgaNA nAma | Ayu0 / / maMga 28 gotra aMtarAya 45 / ..ammar 46 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 . . saptatikA prakaraNa . zabdArtha-bayassa-udaya ke, udoraNAe-dIraNA ke, sAmisAo-svAmitva meM, ma vijA--nahIM hai, viseto-vizeSatA, sUNa-ghor3akara, 4-aura, pAla-ikatAlIsa prakRtiyoM ko, sesArva-bAkI kI, sambapAI-sabhI prakRtiyoM ke / gAthArSa--ikatAlIsa prakRtiyoM ke sivAya zeSa saba prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA ke svAmitva meM koI vizeSatA nahIM hai| koSA---ga meM mAmAna, udayana aura saptAsthAnoM ke sAtha ina sabake saMvedha kA vicAra kiyA gyaa| lekina udaya va udIraNA meM yathAsambhava samAnatA hone se usakA vicAra nahIM kiye jAne ke kAraNa ko spaSTa karane ke liye isa gAthA meM batAyA gayA hai ki udaya aura udIraNA meM yadyapi antara nahIM hai, lekina itanI vizeSatA hai ki ikatAlIsa karma prakRtiyoM ke ucaya aura udIraNA meM bhinnatA hai| isaliye udayayogya 122 prakRtiyoM meM se 41 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 81 prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA meM samAnatA jAnanI caahiye| udaya aura udIraNA ke lakSaNa kramaza: isa prakAra haiM ki kAlaprApta karma paramANuoM ke anubhava karane ko udaya kahate haiM aura udayAvali ke bAhara sthita karma paramANuoM ko kaSAya sahita yA kaSAya rahita yoga saMjJA bAle vIrya vizeSa ke dvArA udayAvali meM lAkara unakA udayaprApta karma paramANuoM ke sAtha anubhava karanA udIraNA kahalAtA hai / isa prakAra karma paramANuoM kA anubhavana 1 iha kAla prAptAnAM paramANU nAmanumacanamudayaH, akAlaprAptAnAmudayAvali kAbahi:sthitAnAM kaSAyasahitenAsahitena bA yogasaMjJakena dhImavizeSaNa samAkRSyodayaprApta: karmaparamANubhi: shaanubhvnmudiirnnaa|| -- saptatikA prakaraNa TIkA pR0, 242 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --. . -. - ....-- SaSTha karmagrantha 377 udaya aura udIraNA meM samAna hai| phira bhI donoM meM kAlaprApta aura akAlaprApta karma paramANuoM ke anubhavana kA aMtara hai| arthAt udaya meM kAlaprApta karma paramANu rahate haiM tathA udIraNA meM akAla prApta karma paramANu rahate haiN| to bhI sAmAnya niyama yaha hai ki jahA~ jisa karma kA udaya rahatA hai vahAM usakI udIraNA avazya hotI hai|' lekina isake sAta apavAda haiN| ve apavAda isa prakAra jAnane cAhiye1. jinakA svodaya se satvanAza hotA hai unakA udIraNA-viccheda eka AvalikAla pahale hI ho jAtA hai aura udaya-viccheda eka AvalikAla bAda hotA hai| 2. vedanIya aura manuSyAyu kI udIraNA chaThe prabhattasaMyata guNasthAna taka hI hotI hai| jabaki inakA udaya ayogikevalI guNasthAna taka hotA hai| 3. jina prakRtiyoM kA ayogikevalI guNasthAna meM udaya hai. unakI udIraNA sayogikevalI guNasthAna taka hI hotI hai| 4. cAroM AyukamoM kA apane-apane bhava kI aMtima Avali meM udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| 5. nidrAdi pAMca kA zarIraparyApti ke bAda indriyaparyApti pUrNa hone taka udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| 6. aMtarakaraNa karane ke bAda prathamasthiti meM eka AvalI kAla zeSa rahane para mithyAtva kA, kSAyika samyaktva ko prApta karane vAle ke samyaktva kA aura upazamazreNi meM jo jisa veda ke udaya se upazamazreNi para car3hA hai usake usa veda kA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| -- - - -- 1 jatya udao satya udoraNA, jaspa udIraNA tarapa udao / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 chapta prakaraNa 7. upazamazreNi ke sUkSamasaMparAya guNasthAna meM bhI eka AvalikAla zeSa rahane para sUkSma lobha kA udaya hI hotA hai udIraNA nahIM hotI hai| ukta sAta apavAdoM vAlI 41 prakRtiyAM haiM, jisase graMthakAra ke 41 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa saba prakRtiyoM ke udaya aura udIra meM svAmitva kI apekSA koI vizeSatA nahIM batalAI hai| aba Age kI gAthA meM una 41 prakRtiyoM ko basalAte haiM jinake udaya aura udIraNA meM vizeSatA hai| nANatarAyavasagaM basaNanava beyaNijja micchata / sammata lobha veyA''ugANi navanAma usa ca // 5 // zabdArtha - mAgaMtarAyavatama-zAnAvaraNa aura aMsarAya kI dasa, samAnava-darSanAvaraNa kI nau, yaNikA ---vanIya kI do, misvataM-mithyAtva, sammata-samyakrava mohanIya, lobha--saMjvalana soma, peyA''jagANi-tIna veda aura cAra Ayu, nayanAma-nAma kama kI mo prakRti, ucca-upagotra, ba-aura / gAthA-jAnAvaraNa aura aMtarAya karma kI kula milAkara dasa, darzanAvaraNa kI nau, vedanIya kI do, mithyAtva mohanIya, samyaktva mohanIya, saMjvalana lobha, tIna veda, cAra Ayu, nAmakarma kI nau, aura ucca gotra, ye ikatAlIsa prakRtiyA~ haiM, jinake udaya aura udIraNA meM svAmitva kI apekSA vizeSatA hai| vizekApa-nAthA meM udaya aura udIraNA meM svAmitva kI apekSA vizeSatA vAlI ikatAlIsa prakRtiyoM ke nAma batalAye haiM / ve ikatAlIsa prakRtiyAM isa prakAra haiM-jJAnAvaraNa kI matijJAnAvaraNa Adi pAMca, aMtarAya kI dAnAnta rAya Adi pA~ca tathA darzanAvaraNa kI Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 376 cakSudarzanAvaraNa Adi cAra, kula milAkara ina caudaha prakRtiyoM kI bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM eka Avali kAla zeSa rahane taka udaya aura udIraNA barAbara hotI rahatI hai / parantu eka Avali kAla kI zeSa raha jAne para usake bAda ukta caudaha prakRtiyoM kA udaya hI hotA hai kintu udayAvAlagata karmadalika saba kAraNoM ke ayogya hote haiM, isa niyama ke anusAra unakI udIraNA nahIM hotI hai| zarIraparyApti se paryApta hue jIyoM ke zarIrayApti ke samApta hone ke anantara samaya se lekara jaba taka indriyaparyApti pUrNa nahIM hotI taba taka darzanAvaraNa kI zeSa nidrA Adi pAMca prakRtiyoM kA udaya hI hotA hai udIraNA nahIM hotI hai / isake atirikta zeSa kAla meM unakA udaya aura udIraNA eka sAtha hotI hai aura unakA viccheda' bhI eka sAtha hotA hai| __ sAtA aura asAtA vedanIya kA udaya aura udIraNA pramattasaMyata guNasthAna taka eka sAtha hotI hai, kintu agale guNasthAnoM meM inakA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| prathama samyaktva ko utpanna karane vAle jIva ke antarakaraNa karane ke pazcAta prathamasthiti meM eka Avali pramANa kAla ke zeSa rahane para mithyAtva kA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai tathA kSAyika samyaktva ko utpanna karane vAle jisa vedaka samyagdRSTi jIva ne mithyAtva aura samyagamithyAtva kA kSaya karake samyaktva kI sarvaapavartanA ke dvArA apardhatanA karake antarmuhUrta pramANa sthiti zeSa rakhI hai aura usake bAda udaya tathA 1 digambara paraMparA meM nidrA aura pracalA kA udaya aura savaviccheda bhINamoha guNasthAna meM eka sAtha batalAyA hai| isaliye isa apekSA se inameM se jisa uvamagata prakRti kI upayamyuJchiti aura satyavyujiyakti eka sAtha hogI, usako udayavyuchitti ke eka AvalikAla pUrva hI udIragA jyucchisi ho jaayegii| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 saptatikA prakaraNa udIraNA ke dvArA usakA anubhava karate hue jaba ekaH Avali sthiti zeSa raha jAtI hai taba samyaktva kA udaya hI hotA hai udIraNA nahIM hotI hai / sajvalana lobha kA udaya aura udIraNA eka sAtha hotI hai| jaba sUkSmasaMparAya kA samaya eka Avani zeSa rahatA taba Avali mAtra kAla meM lobha kA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| ___ tIna vedoM meM se jisa veda se jIva zreNi para car3hatA hai, usake antarakaraNa karane ke bAda usa veda kI prathama sthiti meM eka Avali pramANa kAla ke zeSa rahane para udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| cAroM hI AyuoM kA apane-apane bhava kI antima Avali pramANa kAla ke zeSa rahane para udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI / lekina manuSyAyu meM itanI vizeSatA hai ki isakA pramattasaMyata guNasthAna ke bAda udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| ___ manuSyagati, paMcendriya jAti, basa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yazakIti aura tIrthaMkara ye nAmakarma kI nau prakRtiyAM haiM aura uccagotra. ina dasa prakRtiyoM kA sayogikebalI guNasthAna taka udaya aura udIraNA donoM hI sambhava haiM kintu ayogikevalI guNasthAna meM inakA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai|' 1 anyacca manuSyAyuSaH pramattaguNasthAnakAdyamudIraNA na mayati kintudayaeva kevalaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR. 242-243 2 maNuyagaijAitasabAdaraM ca pajjattasubhagamAijja / jasakittI tityaparaM nAmassa havaMti nava eyA // 3 ...."sayogikeliguNasthAnakaM yAvada pugapada udaya-udIraNe-ayogyavasthAyAM tUdaya eva nodIraNA / -saptatikA prakaraNa TokA, pR. 243 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 SaSTha karmagranthya isa prakAra pichalI gAthA meM udaya aura udIraNA meM svAmitva kI apekSA jina ikatAlIsa prakRtiyoM kI vizeSatA kA nirdeza kiyA thaa| una ikatAlIsa prakRtiyoM ke nAma kAraNa sahita isa gAthA meM batalAye haiM ki inakI udI ra NA kyoM nahIM hotI hai / aba Age kI gAthAoM meM guNasthAnoM meM prakRtiyoM ke baMdha ko batalAte haiN| guNasthAnoM meM prakRtiyoM kA baMdha titthagarAhAragavirahiyAo ajjei svvpgiio| micchataveyago sAsaNo vi igudhIsasesAo // 56 // zAmdArtha-- tityArAhAraga-tIrthakara nAma aura AhArakaDika, virahiyAo-binA, aleha-upArjita, baMdha karatA hai, samvapagaIyosabhI prakRtiyoM kA. mihattaveyago-mithyASTi, sAsaNo-sAsAdana guNasthAna yAlA, vi-mI, iguvosa:-unnIsa, sesAo-zeSa, bAkI kii| gAthArya-mithyAdRSTi jIvaM tIrthaMkara nAma aura AhArakadvika ke binA zeSa saba prakRtiyoM kA baMdha karatA hai tathA sAsAdana guNasthAna bAlA unnIsa prakRtiyoM ke binA zeSa prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| vizeSArtha-guNasthAna mithyAtva, sAsAdana Adi caudaha haiM aura jJAnAvaraNa Adi ATha mUla karmoM kI uttara prakRtiyA~ 148 haiN| unameM se baMdhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA 120 mAnI gaI hai / baMdha kI apekSA 120 prakRtiyoM ke mAnane kA matalaba yaha nahIM hai ki zeSa 28 prakRtiyA~ chor3a dI jAtI haiM / lekina isakA kAraNa yaha hai ki pAMca baMdhana aura pA~ca saMghAtana, ye dasa prakRtiyAM zarIra kI avinAbhAvI haiM, ataH jahA~ jisa zarIra kA baMdha hotA hai, vahA~ usa baMdhana aura saMghAtana kA baMdha avazya hotA hai / jisase ina dasa prakRtiyoM ko alaga se nahIM ginAyA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 daabi sndhaa jAtA hai / isa prakAra 148 meM se dasa prakRtiyoM ko kama kara dene para 138 prakRttiyA~ raha jAtI haiM tathA varNacatuSka ke avAntara bheda 20 haiM kintu baMdha meM avAntara bhedoM kI vivakSA na karake mUla meM varNa, gandha, rasa aura sparza, ye cAra prakRtiyAM grahaNa kI jAtI haiM / ataeva 130 meM se 20-4=16 ghaTA dene para 122 prakRtiyA~ zeSa raha jAtI haiN| darzana mohanIya kI samyaktva, samyagamithyAsva aura mithyAtva, ye tIna prakRtiyA~ haiN| unameM se samyaktva aura samyamithyAtva ye do prakRtiyA~ baMdha prakRtiyAM nahIM haiN| kyoMki baMdha mithyAtva prakRti kA hotA hai aura jIva apane samyaktva guNa ke dvArA hI mithyAtva ke dalikoM ke tIna bhAga banA detA hai| inameM se jo atyanta vizuddha hotA hai use samyaktva aura jo kama vizuddha hotA hai use samyagamithyAtva saMjJA prApta hotI hai aura ina donoM ke atirikta zeSa azuddha bhAga mithyAtva kahalAtA hai / ataH 122 meM se samyaktva va samyagamithyAtva ina do prakRtiyoM ko ghaTA dene para zeSa 120 prakRtiyA~ baMdhayogya mAnI jAtI haiM / ina 120 prakRtiyoM meM se kisa guNasthAna meM kitanI-kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, isakA vivecana isa gAthA se prArambha kiyA gayA hai| pahale mithyAtya muNasthAna meM baMdhayogya prakRtiyoM ko batalAne ke liye gAthA meM kahA hai ki tIrthakaranAma aura AhArakadvika--AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga-ina tIna prakRtiyoM ke sivAya zeSa 117 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| ina tIna prakRtiyoM ke baMdha na hone kA kAraNa yaha hai ki tIrthakaranAma kA baMdha samyaktva guNa ke sadbhAva meM aura AhArakaddhika kA baMdha saMyama ke sadbhAva meM hotA hai| kintu pahale mithyAtva guNasthAna meM na samyaktva hai aura na saMyama / isIliye mithyAtva guNasthAna meM ukta tIna prakRtiyoM kA baMdha na hokara zeSa 117 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTa karmagrantha sAsAdana guNasthAna meM-'sAsaNo vi iguvIsa sesAoM' unnIsa prakRtiyoM ke binA zeSa 101 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| arthAta mithyAtva guNa ke nimitta se jina solaha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, unakA sAsAdana guNasthAna meM mithyAtva kA abhAva hone se baMdha nahIM hotA hai| mithyAtva ke nimitta se baMdhane vAlI solaha prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM: 1 mithyAtva, 2 napuMsakaveda, 3 narakagati, 4 narakAnupUrvI, 5 narakAyu, 6 ekendriya jAti,7dvIndriya jAti, 8 zrIndriya jAti, caturindriya jAti, 10 huMDasaMsthAna, 11 sevAta saMhanana, 12 Atapa, 13 sthAvara, 14 sUkSma, 15 sAdhAraNa aura 16 aparyApta / mithyAtva se baMdhane vAlI 117 prakRtiyoM meM se ukta 16 prakRtiyoM ko ghaTA dene para sAsAdana guNasthAna meM 101 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / isa prakAra se pahale, dUsare---mithyAtva, sAsAdana-guNasthAna meM baMdhayogya prakRttiyoM ko batalAne ke bAda aba Age kI gAthA meM tIsare, cauthe Adi guNasthAnoM kI baMdhayogya : kRtiyoM kI saMkhyA batalAte haiN| chAyAlasesa moso avirayasammo tiyAlaparisesA / sevaNa desavirao viro sagavaNNasesAo // 57 // zamdA-chApAlasesa-chiyAlIsa ke binA, moso-mizra guNasthAna meM, maviramasammo-avirati samyagdRSTi meM, tiyAsaparikSesa --- tetAlIsa ke binA, sevaNNa-apana, vesavirao-dezavirata, viro-pramattavirata, sagamaNNase sAmo- saptAvana ke sivAya zeSa / gApA-mizra guNasthAna meM chiyAlIsa ke binA zeSa prakRttiyoM kA, avirata samyagdRSTi guNasthAna meM tetAlIsa ke binA zeSa prakRtiyoM kA, dezavirata meM tirepana ke binA aura Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pramattavirata meM sattAvana ke binA zeSa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / 384 vizeSArtha - - pahale aura dUsare guNasthAna meM baMghayogya prakRtiyoM ko pUrva gAthA meM batalAyA hai| isa gAthA meM mizra Adi cAra guNasthAnoM kI baMdha prakiyoM kA nirdeza karate haiN| zivakA vivaraNa likhe nIce anusAra hai / tIsare mizra guNasthAna meM 'chAyAlasesa mIso' baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se chiyAlIsa prakRtiyoM ko ghaTAne para zeSa rahIM 120 - 46 = 74 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki dUsare sAsAdana guNasthAna taka anantAnubaMdhI kA udaya hotA hai. lekina tIsare mizra guNasthAna meM anantAnubaMdhI kA udaya nahIM hotA hai / ataH anantAnubandhI ke udaya se jina 25 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, unakA yahA~ baMdha nahIM hai| arthAt tIsare mizra guNasthAna meM sAsAdana guNasthAna kI baMghayogya 101 prakRtiyoM se 25 prakRtiyA~ aura ghaTa jAtI haiN| ve 25 prakRtiyA~ ye haiM -- styAnaddhitrika, anantAnubaMdhIcatuSka, strIveda, tiyaMcagati, ticAnupUrvI, tiryaMcAyu, prathama aura antima ko chor3akara madhya ke cAra saMsthAna, prathama aura antima ko chor3akara madhya ke cAra saMhanana, udyota, aprazasta vihAyogati, dubhaMga, duHsvara, anAdeya aura nIca gotra / isake atirikta yaha niyama hai ki mizra guNasthAna meM kisI bhI Ayu kA baMdha nahIM hotA hai ataH yahA~ manuSyAyu aura devAyu, ye do Ayu aura kama ho jAtI haiN| manuSyAyu aura devAyu, ina do AyuyoM ko ghaTAne kA kAraNa yaha hai ki narakAyu kA baMdhaviccheda pahale aura ticA kA baMdhaviccheda dUsare guNasthAna meM ho jAtA hai| ataH Ayu karma ke cAroM bhedoM meM se zeSa rahI manuSyAyu aura devAyu, ina do prakRtiyoM ko hI yahA~ kama kiyA jAtA hai| isa prakAra sAsA - Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 SaSTha karmaprabhtha tak dana guNasthAna meM nahIM ba~dhane vAlI 19 prakRtiyoM meM ina 25+2=27 prakRtiyoM ko milA dene para 46 prakRtiyAM hotI haiM jinakA mizra guNasthAna meM baMdha nahIM hotA hai| kintu 120 prakRtiyoM meM se 46 prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI 74 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / cauthe avirala samyagdRSTi guNasthAna meM 43 prakRtiyoM ke binA zeSa 77 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai- 'avirayasammo tiyAlaparisA / ' isakA kAraNa yaha hai ki aviratasamyagdRSTi jIva ke manuSyAyu, vAyu aura tIrthaMkara nAma, ina tIna prakRtiyoM kA baMdha sambhava hai| ataH yahA~ baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se 46 na ghaTAkara 43 prakRtiyA~ hI baTAI haiN| isa prakAra aviratisamyagdRSTi guNasthAna meM 77 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai / dezavirata nAmaka pA~caveM guNasthAna meM 53 ke binA 67 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai- 'tevaraNa desviro'| isakA artha yaha hai ki apratyAsthAnAvaraNa kaSAya ke udaya se jina dasa prakRtiyoM kA gaMja aviratasamyagdRSTi jIva ke hotA hai, apratyAsthAnAvaraNa kavAya kA udaya na hone se unakA yahA~ baMdha nahIM hotA hai| ataH cIce guNasthAna meM kama kI gaI 43 prakRtiyoM meM 10 prakRtiyoM ko aura or3a dene para dezavirata guNasthAna meM baMdha ke ayogya 53 prakRtiyAM ho jAtI haiM aura inake atirikta zeSa rahIM 67 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se baMdhane vAlI 10 prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM- apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, manuSyagati, manuSyAnupUrvI manuSyAyu, audArika zarIra, mauvArika aMgopAMga aura banArAca saMhanana / zramatavirata guNasthAna meM 57 ke binA 63 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| isakA Azaya yaha hai ki pratyAkhyAnAvaraNa ke udaya se jina Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 saptatikA prakaraNa pratyAkhyAnAvaraNa catuSka (krodha, mAna, mAyA, lobha) kA baMdha dehAvirata guNasthAna taka hotA thA, unakA pramattavirata guNasthAna meM baMdha nahIM hotA hai| ata: jina 53 prakRtiyoM ko dezavirata guNasthAna meM baMdhane ke ayogya batalAyA hai, unameM ina cAra prakRtiyoM ke aura milA dene para pramattavirata guNasthAna meM 57 prakRtiyoM baMdha ke ayogya hotI haiM-'virao sgvnnnnsesaao|' isaliye pramattavirata guNasthAna meM 63 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / aba Age kI gAthA meM sAtaveM aura AThaveM gaNasthAna meM baMdha prakatiyoM kI saMkhyA kA nirdeza karate haiN| igusadiThamappamaso baMdhai devAjyassa iyaro vi / aTThAvaNNamapurakho chappaNNaM vA ci chavIsaM // 5 // zAvArtha-iguSTi--unasaTha prakRtiyoM ke, appamato-apramatta. saMpata, dhara-baMSa karatA hai, vAuyassa-devAyu kA baMdhaka, isarotri - apramala bhI, aTThASaNa -- aTThAvana, apugdho-- apUrvakaraNa guNasthAna ghAlA, chappaNNaM-- appana, kA vi--- ayavA bhI, ayvIsaM-~~chatrIsa / gAthArSa-apramattasaMyata guNasthAnavartI jIva unasaTha prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| yaha devAyu kA bhI baMdha karatA hai| apUrvakaraNa guNasthAna vAlA aTThAvana, chappana athavA chabbIsa prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| vizeSArtha- isa gAthA meM sAtaveM apramattasaMyata aura AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM baMdhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai| lekina yahAM kathana zailI kI yaha vizeSatA hai ki pichalI gAthAoM meM to kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai-isako mukhya mAnakara baMdha prakRtiyAM batalAI thIM kintu isa gAthA se usa krama ko badala kara yaha batalAyA hai ki kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka! aMza hotA hai| ataH aba pApA ke saMketAnusAra guNadAnoM meM baMdha akAliyoM kI saMkhyA kA nirdeza karate haiN| ___ sAtada lApAnavirata guNasthAna meM unasaTha prakRtigoM kA baMdha malA hai- 'marisaramANalo' / yaha to pahale batalAyA jA jhukA hai ki pramattacintata guNasthAna meM 63 prakRttiyoM kA baMdha hotA hai, unameM se asAlAvedanIya, arati, zoka, asthira, azubha aura ayaza-kIti, ina chaha prakaliyoM kA sAtave guNasthAna meM baMdha nahIM hotA hai, chaThe guNasthAna taka baMdha hotA hai| ata: pUrvokta 63 prakRtiyoM meM se ina 6 prakRtiyoM ko kama kara dene para. 57 prabhAtiyoM zeSa rahatI haiM, lekina isa guNasthAna meM AhArakaddhika kA baMdha hotA hai jisase 57 meM 2 prakRtiyoM ko laura milA dene para apramattasaMyata ke 56 prakRtiyoM kA baMdha kahA gayA hai| ukta pratiyoM meM detAyu bhI sammilita hai lekina andhakAra meM apamatasaMgata devAyu kA bhI baMdha karatA hai... 'baMdhai devAlayassa idhara ni-rA prakAra zaka se nirdeza kiyA hai| usakA abhiprAya yaha hai kaDAyu ke saMga kA prArambha samatasaMpata hI karatA hai phira bhI yaha lAyu kA vara karate hue apramattasaMyata bhI ho jAtA hai aura isa prakAra asamatapata bhI devAyu kA baMdhaka hotA hai| parantu isase baha na samajhaM ki anamatasaMyata bhI devAyu ke baMdha kA prArambha rahA hai| apramatasaMpata devAyu ke baMdha kA prArambha karatA hai| yadi yaha abhiprAya liyA jAtA hai to aisA socanA ucita nahIM hai| isI bAta ko spaSTa karane ke liye graMthakAra ne 'apramattasaMyata bhI devAyu kA baMdha karatA hai' yaha nirdeza kiyA hai|' --- . .-.- -. .. . 1 tenaitat sUcyate --pramattasaMyata zavAyurvandhaM pradhabhata sArabhase, Arabhya va korikhadapramAnAthamapi hAti, tapta evamapramattasaMsapto'Si devAyuSo bandhako ati, na pugarapAttasaMyata eva san ayarata AyubandhamAramata iti / ---saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 244 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa apUrvakaraNa nAmaka bhAu puNasthAna meM aTThAvana, appana aura jambIsa pratiyoM kA hotA hai| prahatiyoM ko saMsthA meM bhinnatA kA kAraNa mahata pUrNakAniga meM romezana ke hAra kA vindhera ho jAne para apUrNakaraNa guNasthAna bAlA jIpa pahale saMsthAtaveM bhAga meM 5 kRtiyoM kA baMdha karatA hai| anantara nimA aura praghalA kA adhika ho jAne para saMzyAta bhAga ke zeSa rahane taka 56 prahatiyoM kAma karatA hai aura usake bAda devagati, devAnupUrvI, papaNiya jAti, kriya karIra, hiya aMgopAMga, AhAraka zarIra, bhAhAraka aMgopAMga, tejasazarIra, kArmaNazarIra, samacaturasra saMsthAna, paNe pasuSka, agurulA, upamAta, parApAta, upavAsa, prazasta bihAyogati, basa, pAvara, paryApta, pratyeka, hipara, zubha, subhaga, susbara, Adeya, nirmANa aura sIkara, ina tIsa pratiyoM kA baMdhavinoda ho jAne para aMtima bhAga meM 21 prakRtiyoM kA karatA hai| isI kA saMketa karane liye gAyA meM nirdeza hai ki-advAbalamapumyo chappaNNaM para vi ghniise| isa prakAra se ATha puNasthAna taka kI medha prakRtiyoM kA kathana kiyA jA cukA hai| aba Age kI gAthA meM zeSa rahe chaha guNasthAnoM kI bedha prakRtiyoM kI saMkhyA ko patalAte hai| bAbIsA epUrNa baMdhA addaarsNtmniyttttii| sattara muTumasarAgo sAbamamoho sabogi ti // 6 // malA-bAmAta-mAIsa, pUrva-eka eka kama, paraparasA hai, mahArata-azA panta, anivaDI-nimuhivAra dumasthAna bAlA, satara--sabaka misarAyo bhUkamasaMparAya pugasma bAlA, sAtha-sAtA veramIya ko, aboho-mohI (upAsamoha bhISa moha) samomiti-zoSikesI sthAna taka / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ima - gAthArtha - anivRttivAvara guNasthAna bAlA bAIsa kA aura usake bAda eka-eka prakRti kama karate hue aThAraha pra tiyoM kA baMdha karatA hai| sUkSmarUparAma bAlA samaha prakRtiyoM ko bAMdhatA hU~ upazAMzI koNI upa kevalI guNasthAna vAle sirpha eka sAtAvedamIya prakRti kA baMdha karate haiN| SaSTha karmagrantha vizeSArtha - maudheM anivRttimAvara guNasthAna ke pahale bhAga meM bAIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM 26 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, phira bhI usake aMtima samaya meM hAsya, rati, bharata aura jugupsA, ina cAra prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAne se nauveM guNasthAna ke pahale samaya meM 22 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai / isake bAda pahale bhAga ke aMta meM puruSameva kA dUsare bhAga ke aMta meM saMjvalana krodha kA tIsare bhAga ke aMta meM saMjjalana mAna kA, cauthe bhAga ke aMta meM saMcalana mAyA kA biccheda ho jAne se pAMcaveM bhAga meM 18 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, arthAt mau anivRttibAdara guNasthAna ke baMdha kI apekSA pAMca bhAga haiM mataH prAraMbha meM to 22 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura usake bAda pahale, dUsare, sosare, cauthe bhAga ke aMta meM kramaza: eka-eka prakRti kA baMdhaviccheda hote jAne se 21, 20, 19 aura 18 prakRtiyoM kA maMca hotA hai| isI Azaya ko spaSTa karane ke liye gAthA meM saMketa kiyA hai- bAbIsA eguNaM baMdha aTThArasaMtamaniyaTTI / ' J lekina jaba anivRttibAvara guNasthAna ke pAMcaveM bhAga ke aMta meM saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda hotA hai taba dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM 17 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai- 'satara sumasarAgI' / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa dasaveM guNasthAna ke aMta meM jJAnAvaraNa kI pAMca, darzagAvaraNa kI cAra, aMtarAya kI pAMca, yazaHkIti aura ucca gotra, ina solaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai| arthAt dasadhai guNasthAna taka mohanIyakarma kA upazama yA kSaya ho jAne se amoha dazA prApta ho jAtI hai jisase mohanIyakarma se vihIna jo upazAMtamoha, kSINamoha aura sayogi-- kevalI-gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM sirpha eka sAtAvedanIyakarma kA baMdha hotA hai-'sAyamamoho sogi ni|' se rahaveM sayogikevali guNasthAna ke aMta meM sAtAvedalIya kA bhI baMdhaviccheda ho jAne se caudahaveM ayomikevalI guNasthAna meM baMdha ke kAraNoM kA abhAva ho jAne se kisI bhI maiM kA baMdha nahIM hotA hai : arthAt caudahavAM guNasthAna karmabaMdha se rahita hai| yadyapi gAthA meM ayogikevalI guNasthAna kA nirdeza nahIM kiyA hai tathApi gAthA meM jo yaha nirdeza kiyA hai ki eka sAtAvedanIya kA badha moharahita aura sayogikevalI jIva kArale haiM, usase paha phalitArtha nikalatA hai ki ayogiphevalI guNasthAna meM baMdha ke mukhya kAraNa kaSAya aura yoga kA abhAva ho jAtA hai aura kAraNa ke abhAva meM kArya nahIM hotA hai| ataH ayogikevalI guNasthAna meM karma kA lezamAtra bhI baMdha nahIM hotA hai| isa prakAra cAra gAthAoM meM kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura kitanI prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai isakA vicAra kiyA gyaa| jinakA saMkSepa meM vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya krama saMkhyA 1 mithyAtva 2 bhAsAdana 3 mizra avirata samyagRSTi dezavirata 6 pramattavirata 4 5 19 8 guNasthAna // apramattavirata apUrvakaraNa prathama mAna apUrvakaraNa dvitIya mAga apUrvakaraNa tRtIya bhAga anivRttikaraNa prathama bhAga anivRtikaraNa dvitIya bhAga anivRttikaraNa tRtIya bhAga anivRttikaraNa caturtha bhAga anivRttikaraNa paMcama bhAga sUkSma parAya 11 upazAMtamoha 12 kSINamoha 13 14 yogikevalI amogikevalI baMdha 11.7 101 74 77 67 63 56 58 56 26 22 21 20 16 // 17 1 1 ? 0 abaMdha 3 16 46 43 boku 57 61 62 64 64 68 PS2 100 101 102 103 116 116 116 120 baMdhaviccheda 361 16 25 6 50 6 1 k 30 '6' 1 1 1 1 13 O i 1 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pratyeka guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha aura vicacheda hotA hai aura unake nAma mAvi kA ullekha ditIya karmagraMtha meM vizeSa rUpa se kiyA gayA hai| ataH jijJAsu jana usako dekha leveN|| ___ guNasthAnoM meM apasvAmitva kA upasaMhAra karate hue mArgaNAoM meM bhI sAmAnya se baSasvAmitva ko batalAne ke liye kahate haiM kieso ubaMdhasAmittamoSo gAyAesu vi saheva / mohAmo sAhiejA japa mahA parisambhASo // 60 // pA-elopa pUpoMkta guNasthAna kA babhava, - bhora, pitApita- pAmitva kA, bhaugo-koSa (sAmAgya) se, nAmAAe-gati mAvi mArgaNAmoM meM, vi-bhI, sahaba-vaise hI, isI prakAra, kopa magere, hamA pAhiye, nava-jisa mArgaNAsthAna meM, mahA-jisa prakAra se, pagacitAmApI-mahati kA sammAna / mAnArtha-yaha pUrvokta guNasthAnoM kA baMdhabheda, svAmitva kA zrISa kamana jAnanA caahiye| gati Adi mArgaNAoM meM bhI isI prakAra (sAmAnya se) jahA~ jitanI pravRttiyoM kA baMdha hotA hai, tabanusAra yahA~ bhI moSa ke samAna baMdhasvAmitva . kA kapata karanA caahiye|| vivA-pichalI bAra gAthAoM meM pratyeka guNasthAna meM prakRttiyoM saMbha kara aura dhanahIM karane kA kathana kiyA gayA hai / jisase sAmAmpasamA svAmisma kA kAma ho jAtA hai| tathApi gati Adi mAraNAmoM meM kitanI-timI pratiyoM kA vadha hotA hai aura kitanIkitanI prAtiyoM kA nahIM hotA hai, isako jAnanA zeSa raha jAtA hai| isakA lima gAthA meM sanI pUSanA dI gaI hai ki jahAM jitanI prAtiyoM kA hotA ho isakA vicAra karake oSa ke samAna mAgaNAsthAnoM meM bhI svAmitva kA kaSama kara lenA caahiye| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 363 yadyapi ukta saMketa ke anusAra yaha Avazyaka ho jAtA hai ki yahA~ mArgaNAoM meM baMdhasvAmitva kA vicAra kiyA jAye lekina tIsare karmagraMtha meM isakA vistAra se vicAra kiyA jA cukA hai ata: jijJAsu jana vahA~ se jAna leve| ___ aba kisa gati meM kitanI prakRtiyoM kI sattA hotI hai, isakA kathana Age kI gAthA meM karate haiN| tisthagaradevAnarayAugaM ca tisu tisu gaIsu bAddhagvaM / avasesA payaDIo havaMti samAsu vi giisu||61|| zagArma-tispagaravAniravADA....tIrthakara, devAyu aura narakAyu, 1-aura, tituti--tIna-tIna, gaImu-gatiyoM meM, bovazva -mAnanA cAhiye, bhavaseptA-kSeSa, bAkI kI, papaDIo-prakRtiyA~, harati--hotI haiM, sambarasu-samI, vi-mI, gaImugatiyoM meM / bhAvArtha-tIrthakara nAma, devAyu aura narakAyuinakI sattA tIna-tIna matiyoM meM hotI hai aura inake sivAya zeSa prakRtiyoM kI sattA sabhI gatiyoM meM hotI hai| vizeSArSa-aba jisa gati meM jitanI prakRtiyoM kI sattA hotI hai, usakA nirdeza karate haiM ki tIrthaMkara nAma, devAyu aura narakAyu, ina tIna prakRtiyoM kI sattA sIna-tIna gatiyoM meM pAI jAtI hai| arthAta sIrthakara nAmakarma kI naraka, deva aura manuSya ina tIna gatiyoM meM sattA pAI jAtI hai, kintu tiyaMcagati meM nhiiN| kyoMki tIrthaMkara nAmakarma kI sattA bAlA tithaMcagati meM utpanna nahIM hotA hai, tathA tiyaMcagati meM tIrthakara nAmakarma kA baMdha nahIM hotA hai / ataH naraka, deva aura manuSya, ina tIna gatiyoM meM hI tIrthakara prakRti kI sattA vatalAI hai| tiryaca, manuSya aura deva gati meM hI devAyu kI sattA pAI jAtI hai, kyoMki narakagati meM nArakoM ke devAyu ke baMdha na hone kA niyama hai| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 364 isI prakAra tiyaMca, manuSya aura naraka gati meM hI narakAyu kI sattA hotI hai, devagati meM nahIM kyoMki devoM ke narakAyu kA baMdha sambhava nahIM hai / ukta prakRtiyoM ke sivAya zeSa sabhI prakRtiyoM kI sattA cAroM gatiyoM meM pAI jAtI hai| Azaya yaha hai ki devAyu kA baMdha to tIrthaMkara prakRti ke baMdha ke pahale bhI hotA hai aura pIche bhI hotA hai, kintu narakAyu ke saMbaMdha meM yaha niyama hai ki jisa manuSya ne narakAyu kA baMdha kara liyA hai, vaha samyagdRSTi hokara tIrthaMkara prakRti kA bhI baMdha kara sakatA hai| isI prakAra tIrthaMkara prakRti kI sattA vAlA jIva - deva aura nAraka - manuSyAyu kA hI baMdha karate haiM tiryaMcAyu kA nahIM. yaha niyama hai / ataH tIrthaMkara prakRti kI sattA tiyaMcagati ko chor3akara zeSa tIna gatiyoM meM pAI jAtI hai| isI prakAra nAraka ke devAyu kA deva ke narakAyu kA baMdha nahIM karane kA niyama hai, ataH devAyu kI sattA narakagati ko chor3akara zeSa tIna galiyoM meM aura narakA kI sattA devagati ko chor3akara doSa tIna gatiyoM meM pAI jAtI hai / ukta Azaya kA yaha niSkarSa huA ki tIrthaMkara, devAyu aura narakAyu ina tIna prakRtiyoM ke sivAya zeSa saba prakRtiyoM kI sattA saba gatiyoM meM hotI hai| yAnI nAnA jIvoM kI apekSA narakagati meM devAyu ke binA 147 prakRtiyoM kI sattA hotI hai, tiyaMcagati meM tIrthaMkara prakRti ke binA 147 prakRtiyoM kI aura devagati meM narakAyu ke binA 147 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| lekina manuSyagati meM 145 prakRtiyoM ko hI sattA hotI hai| pUrva meM guNasthAnoM meM karma prakRtiyoM ke baMdha, udaya, sattA sthAnoM kA kathana kiyA gayA hai tathA guNasthAna prAya: upazamazreNi, kSapakazreNi Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha vAle haiM / ata: upazamaNi aura kSapakaNi kA svarUpa batalAnA jarUrI hai / yaha pahale upazamaNi kA svarUpa kathana karate haiN| pakSamaphasAyacaurpha baMsatiga sattagA vi uvasaMtA / / adhiratasammattAmo jAva niyaTTi ti nAyacyA / / 62 / / zabdArtha---padamaphasAyacamaka-prathama. kaSAya catuSka (anaMtAnubaMdhIkaSAyacatuSka), vasatiga-darzanamohanIyatrika, sasagA visAtoM prakRtiyA~, upasaMtA-upazAnta huI, aviratasammatAo avirata samyagara STi guNasthAna se lekara, Ava niyaTTi li---apUrvakaraNa guNasthAna taka, nAyabvA jAnanA caahiye| gAthArya-prathama kaSAya catuSka (anaMtAnubaMdhI vASAya catuSka) darzanamohanika, ye sAta prakRtiyAM avirata samyagdRSTi se lekara apUrvakaraNa guNasthAna taka niyama se upazAMta ho jAtI haiM, aisA jAnanA cAhiye / vizeSArSa-upazamaNi kA svarUpa batalAne ke liye gAthA meM yaha batalAyA hai ki upazamaNi kA prArambha kisa prakAra hotA hai| karma zakti ko niSkriya banAne ke liye do zreNi haiM--upazamazreNi aura kSapakazreNi / ina donoM zreNiyoM kA mukhya lakSya mohanIyakarma ko niSkriya banAne kA hai| usameM se upazamaNi meM jIva cAritra mohanIyakarma kA upazama karatA hai aura kSapazreNi meM jIva cAritramohanIya aura yathAsaMbhava anya karmoM kA kSaya karatA hai| inameM se jaba jIva upazamaNi ko prApta karatA hai taba pahale anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kA upazama karatA hai, tadanantara darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA upazama karake upazamaNi ke yogya hotA hai / ina sAta prakRtiyoM ke upazama kA prAraMbha to avirata samyAdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata, apramattasaMyata aura apUrvakaraNa guNasthAnoM meM se kisI Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 saptatikA prakaraNa bhI guNasthAna meM kiyA jA sakatA hai kintu apUrvakaraNa guNasthAna meM to niyama se inakA upazamana ho hI jAtA hai| ____ gAthA meM anaMtAnubaMdhI catuSka Adi sAta prakRttiyoM ke upazama karane kA nirdeza karate hue pahale anaMtAnubaMdhI catuSka ko upakSama karane kI sUcanA dI hai ata: pahale isI kA vivecana kiyA jAtA hai / anaMtAnubaMdhI kI upazamanA ____ anaMtAnubaMdhI catuSka kI upazamanA karane vAle svAmI ke prasaMga meM batalAte haiM ki avirata samyagdRSTi, dezavirata, virata (pramatta aura apramatta) guNasthAnavI jIvoM meM se koI bhI jIva kisI bhI yoga meM vartamAna ho athAt jisake cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura audArika kAyayoga, inameM se koI eka yoga ho, jo pIta, padma aura zukla, ina tIna zubha lezyAoM meM se kisI eka lezyA vAlA ho, jo sAkAra upayoga vAlA (jJAnopayoga vAlA) ho, jisake Ayukarma ke binA sattA meM sthita zeSa sAta karmoM kI sthiti antaHkor3A-kor3I sAgara ke bhItara ho, jisakI cittavRtti antarmuhUrta pahale se uttarottara nirmala ho, jo parAvartamAna azubha prakRtiyoM ko chor3akara zubha prakRtiyoM kA hI baMdha karane lagA ho, jisane azubha prakRtiyoM ke sattA meM sthita catu:sthAnI anubhAga ko dvisthAnI kara liyA ho aura zubha prakRtiyoM ke sattA meM sthita dvisthAnI anubhAga ko catu:sthAnI kara liyA ho aura jo eka sthitibaMdha ke pUrNa hone para anya sthitibaMdha ko pUrva-pUrva sthitibaMdha kI apekSA uttarottara palya ke saMkhyAtarphe bhAga kama bAMdhane lagA ho-aisA jIva hI anaMtAnubaMdhIcatuSka ko upazamAtA hai / 1 aviratasamyASTi-dezavirata-viratAnAmanyatamo'nyatamasmin yoge vartamAna steja:-pama-zuklAzyAijyatamorayAyukta: sAkAropayogopayuktosta:sAgagepamakoTAkoTIsthitisaskarmA pharaNakAmAt pUrvamapi ansamuhUrta kAmaM yAvadevadAyamAnacittasantatiravatiSThate / tathA'vatiSThamAnazca parAvartamAnAH prakRtI: Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha E anaMtAnubaMdhIcatuSka kI upazamanA ke lie vaha jIva yathApravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAma ke tIna karaNa karatA / yathAprakaraNa meM to karaNa ke pahale ke samAna avasthA banI rahatI hai / apUrvakaraNa meM sthitibaMdha Adi bahuta-sI kiyAyeM hone lagatI haiM, isaliye ise apUrvakaraNa kahate haiM aura anivRtikaraNa meM samAna kAla bAloM kI vizuddhi samAna hotI hai isIliye ise anivRttikaraNa kahate haiM / aba ukta viSaya ko vizeSa spaSTa karate haiM ki yathApravRttakaraNa meM pratyeka samaya uttarotara anaMtaguNI vizuddhi hotI hai aura zubha prakRtiyoM kA yaMtra Adi pUrvavat cAlU rahatA hai / kintu sthitighAta, rasaghAta, guNazreNi aura guNasaMkama nahIM hotA hai, kyoMki yahA~ inake yogya vizuddhi nahIM pAI jAtI hai aura nAnA jIvoM kI apekSA isa karaNa meM prati samaya asaMkhyAta loka pramANa pariNAma hote haiM jo chaha sthAna patita hote haiM / hAni aura vRddhi kI apekSA ye chaha sthAna do prakAra ke hote haiM1 anaMta bhAgahAni, 2 asaMkhyAta bhAgahAni, 3 . saMkhyAta bhAgahAni 4. saMkhyAta guNahAni, 5. asaMkhyAta guNahAni, aura 6- anaMta guNahAni zubhA evaM badhnAti naashubhaaH| azubhAnAM ca prakRtInAmanumAgaM catuHsthAnakaM santaM dvisvAnakaM karoti, zubhaznAM ca dvisthAnakaM santaM catuHsthAnakam / sthitimadhepi puNaM pUrNa rAti anya sthitibandhaM pUrvapUrvasthitibAyApekSayA pomasaMkhyevamAgahInaM karoti / -sahatikA prakaraNa TokA, pR0 246 1 yathApravRttakaraNa kara dUsarA nAma pUrva pravRttakaraNa bhI hai, digambara paramparA meM maya pravRttakaraNa ko adhaHpravRttakaraNa kahA gayA hai| 2 nava sthitighAta rasaghAtaM punarvoni guNasaMkramaM vA karoti, tadyombavizuddha bhAvAt / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 246 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 saptatikA prakaraNa ye hAni rUpa chaha sthAna haiM / vRddhi kI apekSA chaha sthAna isa prakAra haiM--1. anaMta bhAgavRddhiH 2. asaMkhyAta bhAgavRddhi, 3. saMkhyAta bhAgati 4. saMkhyAta guNavRdhi, 5. asaMkhmAsa guNavRddhi aura 6. anta guNavRddhi / ___ina SasthAnoM kA Azaya yaha hai ki jaba hama eka jIva kI apekSA vicAra karate haiM taba pahale samaya ke pariNAmoM se dUsare samaya ke pariNAma anantaguNI vizuddhi ko liye hue prApta hote haiM aura jaba nAnA jIvoM kI apekSA se vicAra karate haiM taba eka samayavartI nAnA jIvoM ke pariNAma chaha sthAna patita prApta hote haiM tathA yathApravRttakaraNa ke pahale samaya meM mAnA jIvoM kI apekSA jitane pariNAma hote haiM, usase dUsare samaya ke pariNAma vizeSAdhika hote haiM, dUsare samaya se tIsare samaya meM aura tIsare samaya se cauthe samaya meM isI prakAra yathApravRttakaraNa ke carama samaya taka vizeSAdhika-vizeSAdhika pariNAma hote haiM / isameM bhI pahale samaya me jaghanya vizuddhi sabase thor3I hotI hai, usase dUsare samaya meM jaghanya vizuddhi abhaMtaguNI hotI hai, usase tIsare sAra meM jaghanya vizuddhi anaMtaguNI hotI hai / isa prakAra yazApravRttakaraNa ke saMkhyAtave bhAga ke prApta hone taka yahI krama calatA rahatA hai / para yahA~ jo jaghanya vizuddhi prApta hotI hai, usase pahale samaya kI utkRSTa vizuddhi anaMtaguNI hotI hai| ___ tadanantara pahale samaya kI utkRSTa vizuddhi se yathApravRttakaraNa ke saMkhyAta bhAga ke agale samaya kI jaghanya vizuddhi anaMtaguNI hotI hai| punaH isase dUsare samaya kI utkRSTa vizuddhi anaMta guNI hotI hai / punaH usase yathApravRttakaraNa ke saMkhyAtaveM bhAga ke Age dUsare samaya kI jaghanya vizuddhi anaMtaguNI hotI hai| isa prakAra yathApravRttakaraNa ke antima samaya meM jaghanya vizuddhisthAna ke prApta hone taka Upara aura nIce eka-eka vizuddhisthAna ko anaMtaguNA karate jAnanA cAhiye, para isake Age jitane vizuddhisthAna Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagravya 366 zeSa raha gaye haiM, kevala unheM uttarottara anaMtaguNa karanA cAhiye / yathApravRttakaraNa kA samaya antarmuhUrta pramANa hai| isa taraha antarmuhUrta kAla meM yathApravRttakAraNa samApta hone ke bAda dUsarA apUrvakaraNa hotA hai / jisakA vivecana isa prakAra hai ki isameM pratisamaya asaMkhyAta loka pramANa pariNAma hote haiM jo prati samaya chahasthAna patita hote haiN| isameM jI rahI samaya meM jaghaya vizulisabase thor3I hotI hai jo yathApravRttakaraNa ke antima samaya meM kahI gaI utkRSTa vizuddhi se anantaguNI hotI hai / puna: isase pahale samaya meM hI utkRSTa vizuji anantaguNI hotI hai / tadanantara isase dUsare samaya meM jaghanya vizuddhi anantaguNI hotI hai / isa prakAra apUrvakaraNa kA antima samaya prApta hone taka pratyeka samaya meM uttarottara isI prakAra kathana karanA caahiye| ____ apUrvaka raNa ke pahale samaya meM hI sthitighAta, rasaghAta, guNazreNi, guNasaMkrama aura pUrva sthitibandha, ye pA~ca kArya eka sAtha prArambha ho jAte haiM / jinakA Azaya nimnAnusAra hai sthitighAta meM sattA meM sthita sthiti ke agrabhAga se adhika se adhika saikar3oM sAgara pramANa aura kama se kama palya ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitikhaNDa kA antamahataM kAla ke dvArA ghAta kiyA jAtA hai tathA yahAM jisa sthiti kA Age calakara bAta nahIM hogA, usameM prati samaya dalikoM kA nikSepa kiyA jAtA hai aura isa prakAra eka antamuhUrta kAla ke bhItara usa sthiti khaNDa kA ghAta ho jAtA hai / anantara isake nIce ke dUsare patya ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitikhaNDa kA ukta prakAra ghAta kiyA jAtA hai| isa prakAra apUrvakaraNa ke kAla meM ukta krama se hajAroM sthitikhaNDoM kA ghAta hotA hai| jisase pahale , samaya kI sthiti se anta ke samaya kI sthiti saMkhyAtaguNI hIna raha jAtI hai / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sthitighAta ke Azaya ko spaSTa karane ke bAda aba rasadhAta kA vivecana karate haiM / rasaghAta meM azubha prakRtiyoM kA sattA meM sthita jo anubhAga hai, usake anaMtaveM bhAga pramANa anubhAga ko chor3akara zeSa kA antarmuhUrta kAla ke dvArA ghAta kiyA jAtA hai / anantara jo anaMta bhAga anubhAga zeSa rahA thA usake anaMtaveM bhAga ko chor3akara zeSa kA antarmuhUrta kAla ke dvArA ghAta kiyA jAtA hai / isa prakAra eka-eka sthitikhaNDa ke utkIraNa kAla ke bhItara hajAroM anubhAga khaNDa khapA diye jAte haiM / guNazreNi kA rUpa yaha hotA hai ki guNazreNi meM anaMtAnubaMdhI catuSka kI antarmuhUrta pramANa sthiti ko chor3akara Upara kI sthiti vAle dalikoM meM se prati samaya kucha dalika lekara udayAvali ke Upara kI antarmuhUrta pramANa sthiti meM unakA nikSepa kiyA jAtA hai| jisakA kama isa prakAra hai ki pahale samaya meM jo ki grahaNa gi unameM se sabase kama dalika udayAvali ke Upara pahale samaya meM sthApita kiye jAte haiN| inase asaMkhyAtaguNe dalika dUsare samaya meM sthApita kiye jAte haiN| inase asaMkhyAtamuNe damika tIsare samaya meM sthApita kiye jAte haiN| isa prakAra antarmuhUrta kAla ke antima samaya taka uttarotara asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa kiyA jAtA hai / yaha prathama samaya meM grahaNa kiye gaye dalikoM kI nikSepa vidhi hai / dUsare Adi samayoM meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM, unakA nikSepa bhI isI prakAra hotA hai, kintu itanI vizeSatA hai ki suzreNi kI racanA ke pahale samaya meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM ve sabase thor3e hote haiN| dUsare samaya meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM ve inase asaMkhyAtaguNe hote haiN| isI prakAra guNazreNikaraNa ke antima samaya ke prApta hone taka tRtIyAdi samayoM meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM ve uttarotara asaMkhyAta yuge hote haiM / yahA~ itanI vizeSatA aura hai ki apUrvakaraNa 400 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 4.1 aura anivRttikaraNa kA kAla jisa prakAra uttarottara vyatIta hotA jAtA hai, tadanusAra guNazreNi ke dalikoM kA nikSepa antarmuhUrta ke uttarotara zeSa bace hue samayoM meM hotA hai, antarmuhUrta se Upara ke samayoM meM nahIM hotA hai| jaise ki mAna lo guNadheNi ke antarmuhurta kA pramANa pacAsa samaya hai aura apUrvakaraNa tathA anivRttikaraNa ina donoM ke kAla kA pramANa cAlIsa samaya hai| aba jo jIva apUrvakaraNa ke pahale samaya meM guNazreNi kI racanA karatA hai vaha guNazreNi ke saba samayoM meM dalikoM kA nikSepa karatA hai tathA dUsare samaya meM zeSa unacAsa samayoM meM dalikoM kA nikSepa karatA hai| isa prakAra jaise-jaise apUrvakaraNa kA kAla vyatIta hotA jAtA hai vaise-vaise dalikoM kA nikSepa kama-kama samayoM meM hotA jAtA hai| ___ guNasaMkrama meM karma prakRtiyoM ke dalikoM kA saMkrama hotA hai| ata: guNasaMkrama pradezasaMkrama kA eka bheda hai| isameM pratisamaya uttarottara asaMkhyAta guNita krama se abadhyamAna anaMtAnubaMdhI Adi azubha karma prakRtiyoM ke karma dalikoM kA usa samaya baMdhane vAlI sajAtIya prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai / yaha kriyA apUrvakaraNa ke pahale samaya se hI prArambha ho jAtI hai| sthitibaMdha kA rUpa isa prakAra hotA hai ki apUrvakaraNa ke pahale samaya se hI jo sthitibaMdha' hotA hai, vaha apUrva arthAt isake pahale hone vAle sthitibaMdha se bahuta thor3A hotA hai| isake sambandha meM yaha niyama hai ki sthitibaMdha aura sthitighAta ina donoM kA prArambha eka sAtha hotA hai aura inakI samApti bhI eka sAtha hotI hai| isa prakAra ina pAMcoM kAryoM kA prArambha apUrvakaraNa meM eka sAtha hotA hai / / ____ apUrvakaraNa samApta hone para anivattikaraNa hotA hai| isameM praviSTa hue jIvoM ke pariNAmoM meM ekarUpatA hotI hai arthAt isa Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa karaNa meM praviSTa hue jIvoM ke jisa prakAra zarIra ke AkAra Adi meM pharaka dikhAI detA hai, usa prakAra unake pariNAmoM meM pharaka nahIM hotA hai, yAnI sama : dAle la. sAtha meM par3e hue jIyoM ke pariNAma samAna hI hote haiM aura bhinna samaya vAle jIvoM ke pariNAma sarvathA bhinna hI hote haiN| tAtparya yaha hai ki anivRttikaraNa ke pahale samaya meM jo jIva haiM, the aura hoMge, una sabake pariNAma eka se hI hote haiN| dUsare samaya meM jo jIva haiM, the aura hoMge, unake bhI pariNAma ekase hI hote haiN| isI prakAra tRtIya Adi samayoM meM bhI samajhanA cAhiye / isaliye anivattikaraNa ke jitane samaya hai, utane hI isake pariNAma hote haiM, nyUnAdhika nahIM / kintu itanI vizeSatA hai ki isake prathama Adi samayoM meM jo vizuddhi hotI hai, dvitIya Adi samayoM meM vaha uttarottara anaMtaguNI hotI hai| ___apUrvakaraNa ke sthitighAta Adi pAMcoM kArya anivRttikaraNa meM bhI cAlU rahate haiN| isake antarmuhUrta kAla meM se saMkhyAta bhAgoM ke bIta jAne para jaba eka bhAga zeSa rahatA hai taba anaMtAnubaMdhI catuSva ke eka Avali pramANa nIce ke niSekoM ko chor3akara antarmuharta pramANa nivekoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai / isa kriyA ko karane meM nyUnatama sthitibaMdha ke kAla ke barAbara samaya lagatA hai| yadi udayavAlI prakRtiyoM kA antaraka raNa kiyA jAtA hai to unakI sthiti antarmuhUrta pramANa aura yadi anudayavAlI prakRtiyoM kA antaraka raNa kiyA jAtA hai to unakI nIce kI sthiti Avali' pramANa chor3a dI jAtI hai / 1 sthitidhAta Adi pApoM kAryoM kA vivaraNa apUrvakaraNa ke prasaMga meM batAyA jA cukA hai, tadanurUpa yahA~ bhI samajhanA cAhiye / / 2 eka Avali yA antarmuhUrta pramANa nIce kI aura Upara kI sthiti ko chor3a kara madhya meM se antarmuhUrta pramANa dalikoM ko uThAkara unakA baMdhane vAlI anya sajAtIya prakRtiyoM meM prakSepa karane kA nAma antarakaraNa hai / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha cUMki yahA~ anaMtAnubaMdhI catuSka kA antarakaraNa karanA hai kintu usakA cauthe Adi guNasthAnoM meM udaya nahIM hotA hai isaliye isake nIce ke Avali pramANa dalikoM ko chor3akara Upara ke antarmuhurta pramANa dalikoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai| aMtarakaraNa meM antara kA artha vyavadhAna aura karaNa kA artha kriyA hai / tadanusAra jina prakRtiyoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai, unake dalikoM kI paMkti ko madhya se maMga kara diyA jAtA hai| isase dalikoM kI tIna avasthAyeM ho jAtI haiM--prathama sthiti, sAntarasthiti aura uparitama yA dvitIyasthiti / prathama sthiti kA pramANa eka Avali yA eka antarmuhurta hotA hai| isake bAda sAnta rasthiti prApta hotI hai / yaha dalikoM se zUnya avasthA hai / isakA bhI samaya pramANa antarmuhUrta hai / isake bAda dvittIyasthiti prApta hotI hai| isakA pramANa dalikoM kI zeSasthiti hai| antarakaraNa karane se pahale dalikoM kI paMkti0 0 0 0 0 0 0 0 0 ... isa prakAra avicchinna rahatI hai kintu antarakara kara lene para usakI avasthA 00000000000 isa prakAra ho jAtI hai| yahA~ madhya meM jo riktasthAna dikhatA hai, vahA~ ke kucha dalikoM ko yathAsaMbhava baMdhane vAlI anya sajAtIya prakRtiyoM meM milA diyA jAtA hai| isa aMtara sthAna se nIce (pahale) kI sthiti ko prathamasthiti aura Upara (bAda) kI sthiti ko dvitIya sthiti kahate haiM / udayabAlI prakRtiyoM ke antarakaraNa karane kA kAla aura prathamasthiti kA pramANa samAna hotA hai kintu anudayavAlI prakRtiyoM kI prathamasthiti ke pramANa se antarakaraNa karane kA kAla bahuta bar3A hotA hai / antarakaraNa kriyA ke cAlu rahate hue udayabAlI prakRtiyoM kI prathama sthiti kA eka-eka dalika udaya meM Akara nirjIrNa hotA jAtA hai aura anudayavAlI prakRtiyoM kI prathama Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 saptatikA prakaraNa sthiti ke eka-eka dalika kA udaya meM Ane vAlI sajAtIya prakRtiyoM meM stibuka saMkramaNa ke dvArA saMkrama hotA rahatA hai / yahA~ anaMtAnubaMdhI ke upazama kA kathana kara rahe haiM kintu usakA udaya yahI nahIM hai, ata: isake prathama sthagita pratyeka dalika kA bhI stibukasaMkramaNa dvArA para-prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA rahatA hai| isa prakAra antarakaraNa ke ho jAne para dUsare samaya meM anaMtAnubaMdhI catuSka kI dvitIyasthiti vAle dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai / pahale samaya meM ghor3e dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai| dUsare samaya meM usase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA, tIsare samaya meM usase bhI asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai| isI prakAra antarmuhataM kAla taka asaMkhyAtaguNe-asaMkhyAtaguNe dalikoM kA pratisamaya upazama kiyA jAtA hai| itane samaya meM samasta anaMtAnubaMdhI catuSka kA upazama ho jAtA hai / jisa prakAra dhUli ko pAnI se sIMca-sauMce kara duramuTa se kUTa dene para vaha jama jAtI hai, usI prakAra karma raja bhI vizuddhi rUpI jala se sIMca-soMca kara anivRttikaraNa rUpI duramuTa ke dvArA kUTa diye jAne para saMkramaNa, udaya, udIraNA, nitti aura nikAcanA ke ayogya ho jAtI hai / isI ko anaMtAnubaMdhI kA upazama kahate haiN| lekina anya AcAryoM kA mata hai ki anantAnubaMdhI catuSka kA upazamana hokara visaMyojamA hI hotI hai| visaMyojanA kSapaNA kA 1 karmaprakRti grantha meM anaMtAnubaMdhI kI upazamanA kA spaSTa niSedha kiyA hai vahA~ batAyA hai ki cauthe, pAMcaveM aura chaThe guNasthAnavartI yathAyogya cAroM gati ke paryApta jIva tIna karaNoM ke dvArA anaMtAnubaMdhI catuSka kA visaMyojana karate haiM / kintu visaMyojana karate samaya na to antarakaraNa hotA hai aura na anaMtAnubaMdhI catuSka kA upazama hI hotA hai caugaiyA pajatA tini vi saMyojaNe viyojati / karaNeti tIhi sahiyA naMtarakaraNaM usamo vA // Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha pharma grantha 405 hI dUsarA nAma hai, kintu visaMyojanA aura kSapaNA meM sirpha itanA aMtara hai ki jina prakRtiyoM kI visaMyojanA hotI hai, unakI puna: sattA prApta ho jAtI hai, kintu jina prakRtiyoM kI kSapaNA hotI hai, unakI puna: sattA prApta nahIM hotI hai / anantAnubaMdhI kI visaMyojanA avirata samyAdRSTi guNasthAna se lekara apramattasaMyata guNasthAna taka kisI eka guNasthAna meM hotI hai / cauthe guNasthAna meM cAroM gati ke jIva anantAnubandhI kI visaMyojanA karate haiN| pAMcaveM guNasthAna meM tithaMca aura manuSya anantAnubandhI kI visaMyojanA karate haiM aura chaThe va sAtaveM guNasthAna meM manuSya hI anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karate haiN| isake liye bhI pahale ke samAna yazAttakaraNa bAda tIna bAra kire jo haiN| lekina itanI vizeSatA hai ki visaMyojanA ke liye antarakaraNa kI AvazyakatA nahIM hotI hai kintu Avali pramANa dalikoM ko chor3akara Upara ke saba dalikoM kA anya sajAtIya prakRti rUpa se saMkramaNa karane aura Avali pramANa dalikoM kA vedyamAna prakRtiyoM meM saMkramaNa karake unakA vinAza kara diyA jAtA hai| isa prakAra anantAnubandhI kI upazamanA aura visaMyojanA kA vicAra kiyA gayA aba darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kI upazamanA kA vicAra karate haiN| mAtA hA digambara paramparA meM kaSAyapAhuDa, usakI cUNi, pakhaMDAgama aura lakSisAra meM bhI anantAnubaMdhI ke visayojana vAle mata kA hI ullekha milatA hai| karmaprakRti ke samAna kAmapAhura kI pUNi meM bhI anantAnubaMdhI ke upakAma kA spaSTa niSedha kiyA hai, lekina digambara paramparA meM pracalita saptatikA meM upazama yAlA mata bhI pAyA jAtA hai aura go0 karmakAMDa se isa bAta kA avazya patA lagatA hai ki ve anaMtAnubaMdhI ke upazama vAle mata se paricita the / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 saptatikA prakaraNa varzanamohanIya kI upazamanA ___darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kI upazamanA ke viSaya meM yaha niyama hai ki mithyAtva, rAmyagmidhyAtva aura samyaktva yaha darzana bhAhanoca kI tIna prakAlaya hai| unameM se mithyAtva kA upazama to mithyASTi aura vedaka samyagdRSTi jIva karate haiM, kintu samyaktva aura samyagamithyAtva ina do prakRtiyoM kA upazama vedaka samyagdRSTi jIva hI karate haiM / isameM bhI cAroM gati kA mithyAdRSTi jIva jAnna prathama samyaktva ko utpanna karatA hai taba mithyAla kA upazama karatA hai| mithyAtva ke upazama karane kI vidhi pUrva meM batAI gaI anantAnubaMdhI catuSkA ke upazama ke samAna jAnanA cAhiye kintu itanI vizeSatA hai ki isake apUrvakaraNa meM guNasaMkrama nahIM hotA kintu sthitighAta, rasaghAta, sthitibaMdha aura guNazreNi, ye pyAra kArya hote haiN| 1 digambara karbhagranthoM meM isa viSaya ke nirdeza mAca yaha hai ki mithyAdRSTi eka mithyAtva kA, mithyAtva aura samyamithyAtva ina donoM kA yA mithyAtva, sampamithyAtva aura samyaktva, ina tInoM kA tathA sammAdRSTi dvitIyopazama samyaktva kI prApti ke samaya tInoM kA upazAma karatA hai| jo jIva sampavasva se cyuta hokara mithyAtva meM jAkara vedakakAla kA ullaMghana kara AtA hai, yaha madi samyaktva kI udavalanA hone ke kAla meM hI upazama sambakAva ko prApta hotA hai to usake tInoM kA upazama hotA hai | jo jIva samyaktva kI ubalanA ke bAda samyagamithyAtva kI udalanA hote samaya yadi upazamasamyaktva ko prApta karatA hai to usake mithyAba aura samyagamithyAtva ina do kA upazama hotA hai aura jo mohanIya kI sabbIsa prakRtiyoM kI sattA vAlA mizyAdRSTi hotA hai, usake eka mizyAtva kA hI upazama hotA hai| 2 tatra mithyAtvasyopazamanA mithyAdRS vedakasamyagdRSTezca / samyaktva sampagmithyAtvayostu vedakasamyAhATereva / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 246 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 407 mithyA dRSTi ke niyama se mithyAtva kA udaya hotA hai| isaliye isake guNadheNi kI racanA udaya samaya se lekara hotI hai / apUrvakaraNa ke bAda anivRttikaraNa meM bhI isI prakAra jAnanA cAhiye / kintu isake saMkhyAta bhAgoM ke bIta jAne para jaba eka bhAga zeSa raha jAtA hai taba mithyAtva ke antarma harta pramANa nIce ke niSekoM ko chor3akara, isase kucha adhika annAlA pramANa para ke nirenoM kA anta kA kiyA jAtA hai| isa kriyA meM nUtana sthitibaMdha ke samAna antarmuhUrta kAla lagatA hai| yahAM jina dalikoM kA anta rakaraNa kiyA jAtA hai, unameM se kucha ko prathama sthiti meM aura kucha ko dvitIya sthiti meM DAla diyA jAtA hai, kyoMki mithyAiSTi ke mithyAtva kA para-prakRti rUpa saMkramaNa nahIM hotA hai| isake prathamAsthiti meM Avali pramANa kAla zeSa rahane taka prathamasthiti ke dalikoM kI udIraNA hotI hai kintu dvitIya sthiti ke dalikoM kI udIraNA prathama sthiti meM do Avali pramANakAla zeSa rahane taka hI hotI hai| yahA~ dvitIya sthiti ke dalikoM kI udIraNA ko AgAla kahate haiN| isa prakAra yaha jIva prathamasthiti kA vedana karatA huA jaba prathamasthiti ke antima sthAna sthita dalika kA bedana karatA hai, taba vaha antarakaraNa ke Upara dvitIya sthiti meM sthita mithyAtva ke dalikoM ko anubhAga ke anusAra tIna bhAgoM meM vibhakta kara detA hai| inameM se vizuddha bhAga ko samyaktva, ardhavizuddha bhAga ko sampamithyAtva aura sabase avizuddha bhAga ko mithyAtva kahate haiM / karmaprakRti cUrNi meM kahA bhI hai caramasamamamiyAdiGI sekAse upasamasammaviTThI hohiha tAhe viyiThiI tihAnubhAgaM karei, saMjahA.-sammataM sammAmiTataM micchattaM bha / isa taraha prathamasthiti ke samApta hone para mithyAtva ke dalika kA udaya nahIM hone se aupazamika samyaktva prApta hotA hai / isa Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 saptatikA prakaraNa samyaktva ke prApta hone para alabdha pUrva Atmahita kI upalabdhi hotI hai minabae prope lahae sammattamogasamiyaM so| labhega bassa lambhara ApahiyamalayapuvaM jaM // yaha prathama samyaktva kA lAbha mithyAtva ke pUrNa rUpeNa upazama se prApta hotA hai aura isake prApta karane vAloM meM se koI dezavirata aura koI sarvavirata hotA hai| arthAt samyaktva prApti ke pazcAt saMyama lAbha ke lie prayAsa kiyA jAtA hai| kintu isa prathamopazama samyaktva se jIva upazamaNi para na car3hakara dvitIyopazama samyaktva se car3hatA hai| ata: usake bAre meM batAte haiM ki jo vedaka samyagdRSTi jIva anantAnubandhI kaSAya catuSka aura darzanamohatrika kA upazama karake upazamasamyaktva ko prApta hotA hai, use dvitIyopazama samyaktva kahate haiM / inameM se anantAnubandhI ke upazama hone kA kathana to pahale kara Aye haiM / aba yahA~ darzanamohanIya ke upazama hone kI vidhi ko saMkSepa meM batalAte haiN| ___ jo vedaka samyagdRSTi jIva saMyama meM vidyamAna hai, vaha darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA upazama karatA hai| isake yathApravRttakaraNa Adi tIna karaNa pahale ke samAna jAnanA cAhiye kintu itanI vizeSatA hai ki anivRttikaraNa ke saMkhyAta bhAgoM ke bIta jAne para antarakaraNa karate samaya samyaktva kI prathama sthiti antarmahurta pramANa sthApita kI jAtI hai, kyoMki yaha vedyamAna prakRti hai tathA samyagmithyAtva aura mithyAtva kI prathama sthiti Abali pramANa sthApita kI jAtI hai kyoMki vedaka samyagdRSTi ke ina donoM kA udaya nahIM hotA hai / yahA~ ina tInoM prakRtiyoM ke jina dalikoM kA aMtarakaraNa kiyA jAtA hai, unakA nikSepa samyaktva kI prathamasthiti meM hotA hai / 1 kramaprakRti, mA0 330 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baNTha karmagrantha 406 isI prakAra isa jIva ke mithyAtva aura samyaga mithyAtva kI prathama sthiti ke dalikoM kA samyaktva kI prathama sthiti ke dalika meM stikasaMkrama ke dvArA saMkramaNa hotA rahatA hai aura samyaktva kI prathama sthiti kA pratyeka dalika udaya meM A-Akara nirjIrNa hotA rahatA hai| isa prakAra isake samyaktva kI prathamasthiti ke kSINa ho jAne para dvitIyopazama samyaktva kI prApti hotI hai / dvitIyopazama samyaktva ke prApta hone ke bAda cAritra mohanIya kI upazamanA kA krama prArambha hotA hai / ataH aba cAritra mohanIya ke upazama ke krama ko batalAte haiM / cAritra mohanIya kI upazamanA cAritra mohanIya kA upazama karane ke liye punaH yathApravRttakaraNa Adi tIna karaNa kiye jAte haiN| karaNoM kA svarUpa to pUrvavat hai lekina itanI vizeSatA hai ki yathApravRttakaraNa sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM hotA hai, apUrvakaraNa AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM aura anivRttikaraNa nauveM anivRttikaraNa guNasthAna meM hotA hai / yahA~ bhI apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa meM sthitighAta Adi pahale ke samAna hote haiM / kintu itanI vizeSatA hai ki cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka jo apUrvakaraNa aura abhivRttikaraNa hote haiM, unameM usI prakRti kA guNasaMkrama hotA hai, jisake sambandha meM ve pariNAma hote haiM / kintu apUrvakaraNa meM nahIM baMdhane vAlI sampUrNa azubha prakRtiyoM kA guNasaMkrama hotA hai| apUrvakaraNa ke kAla meM se saMkhyAtavA~ bhAga bIta jAne para nidrA aura pracalA ina do prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai| isake bAda jaba hajAroM sthitikhaMDoM kA ghAta ho letA hai, taba apUrvakaraNa kA saMkhyAta bahubhAga kAla vyatIta hotA hai aura eka bhAga zeSa rahatA hai| isI bIca nAmakarma kI nimnalikhita 30 prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai * Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 saptatikA prakaraNa devagati, devAnupUrvI, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, samacaturastra saMsthAna, baiMkriya aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga, varNa catuSka, agurulaghu, upadhAta, parAghAta, ucchavAsa, sa, bAdara, paryApta, pratyeka, prazasta vihAyogati, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, nirmANa aura tiirthkr|| tadanantara sthitikhaMDa-pRthaktva ho jAne para apUrvakaraNa kA aMtima samaya prApta hotA hai| isameM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA kA baMdhaviccheda, chaha nokaSAyoM kA udayaviccheda tathA saba karmoM kI dezopazamanA, nidhatti aura nikAcanA karaNoM kI mucchitti hotI hai / isake bAda anivRttikaraNa guNasthAna meM praveza hotA hai / ____ anivRttikaraNa guNasthAna meM bhI sthitighAta Adi kArya pahale ke samAna hote haiN| anivRtti ke saMhAsa bahubhAga pAza ke hoza jAne para cAritramohanIya kI 21 prakRtiyoM kA aMtarakaraNa kiyA jAtA hai| anta'rakaraNa karate samaya cAra saMjvalana kaSAyoM meM se jisa saMjvalana kaSAya kA aura tIna vedoM meM se jisa veda kA udaya hotA hai, . unakI prathamasthiti ko apane-apane udayakAla pramANa sthApita kiyA jAtA hai anya unnIsa prakRtiyoM kI prathamasthiti ko eka Avali , pramANa sthApita kiyA jAtA hai| strIveda aura napuMsakaveda kA udayakAla sabase thor3A hai| puruSaveda kA udayakAla isase saMkhyAtaguNA hai| saMjvalana krodha kA udayakAla isase vizeSa adhika hai| saMjvalana mAna kA udayakAla isase vizeSa adhika hai| saMjvalana mAyA kA udayakAla isase vizeSa adhika hai aura saMjvalana lobha kA udayakAla isase vizeSa adhika hai / paMcasaMgraha meM bhI isI prakAra kahA hai thoapumorayakAlA saMgjaguNo ra purisoyarasa / tatto vi visesaahio kohe tatto vi mhkmso|' 1 paMcasaMgraha, 796 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 411 sada-vida hara najara, da. ke gAlo mArera kA kAla saMkhyAtaguNA hai| isase kroSa kA kAla vizeSa adhika hai / Age bhI isI prakAra yathAkrama se vizeSa adhika kAla jAnanA cAhiye / jo saMjvalana krodha ke udaya se upazamazreNi kA ArohaNa karatA hai, usake jaba taka apratyAkhyAnAvaraNa krodha aura pratyAkhyAnAvaraNa koSa kA upazama nahIM hotA taba taka saMjvalana krodha kA udaya rahatA hai / jo saMjvalana mAna ke udaya se upazamazreNi para car3hatA hai usake jaba taka apratyAkhyAnAvaraNa mAna aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama nahIM hotA, taba taka saMjvalana mAna kA udaya rahatA hai| jo saMjvalana mAyA ke udaya se upazamaveNi para car3hatA hai, usake jaba taka apratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama nahIM hotA taba taka saMjvalana mAyA kA udaya rahatA hai tathA jo saMjvalana lobha ke udaya se upazamaNi para car3hatA hai, usake jaba taka apratyAkhyAnAvaraNa lobha aura pratyAzyAnAvaraNa lobha kA upazama nahIM hotA taba taka saMjvalana lobha kA udaya rahatA hai| ___ jitane kAla ke dvArA sthitikhaMDa kA ghAta karatA hai yA anya sthiti kA baMdha karatA hai, utane hI kAla ke dvArA antarakaraNa karatA hai, kyoMki ina tInoM kA prAraMbha aura samApti eka sAtha hotI hai| tAtparya yaha hai ki jisa samaya aMtarakaraNa kriyA kA AraMbha hotA hai, usI samaya anya sthitikhaMDa ke ghAta kA aura anya sthitibaMdha kA bhI prAraMbha hotA hai aura antarakaraNa kriyA ke samApta hone ke samaya hI inakI samApti bhI hotI hai / isa prakAra antarakaraNa ke dvArA jo antara sthApita kiyA jAtA hai, usakA pramANa prathama sthiti se saMkhyAta guNA hai / antarakaraNa karate samaya jina karmoM kA baMdha aura udaya hotA hai unake antarakaraNa saMbaMdhI dalikoM ko prathama sthiti aura dvitIyasthiti meM kSepaNa karatA hai, jaise ki puruSaveda ke udaya se Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 4 12 zreNi para car3hane vAlA puruSaveda kA jina kamI kA antarakaraNa karate samaya udaya hI hotA hai, baMdha nahIM hotA unake antarakaraNa saMbaMdhI dalikoM ko prathamasthiti meM hI kSepaNa karatA hai, dvitIyasthiti meM nahIM, jaise strIveda ke udaya se zreNi para car3hane vAlA strIveda kA / antara karane ke samaya jina karmoM kA udaya na hokara kevala baMdha hI hotA hai, usake aMtarakaraNa saMbaMdhI dalika ko dvitIya sthiti meM hI kSepaNa karatA hai, prathama sthiti meM nahIM; jaise saMjvalana krodha ke udaya se zreNi para car3hane vAlA zeSa saMjvalanoM kaa| kintu antarakaraNa karane ke samaya jina karmoM kA na to baMdha hI hotA hai aura na udaya hI, unake antarakaraNa sambandhI dalikoM kA anya sajAtIya baMdhane vAlI prakRtiyoM meM kSepaNa karatA hai; jaise dUsarI aura tIsarI kaSAyoM kaa| aba aMtarakaraNa dvArA kiye jAne vAle kArya kA saMketa karate haiM / aMtarakaraNa karake napuMsakaveda kA upazama karatA hai / pahale samaya meM sabase thor3e dalikoM kA upazama karatA hai, dUsare samaya meM asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama karatA hai| isa prakAra aMtima samaya prApta hone taka prati samaya asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama karatA hai tathA jisa samaya jitane dalikoM kA upazama karatA hai, usa samaya dUsare asaMkhyAtaguNe dalikoM kA para-prakRtiyoM meM kSepaNa karatA hai, kintu yaha krama upAntya samaya taka hI cAlU rahatA hai| aMtima samaya meM to jitane dalikoM kA para prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai, usase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama karatA hai / isake bAda eka antarmuhUrta meM strIveda kA upazama karatA hai| isake bAda eka antamuhUrta meM hAsyAdi chaha kA upazama karatA hai / hAsyAdiSaTka kA 1 isa saMbaMdhI vizeSa jJAna ke lie karmaprakRti TIkA dekhanA cAhiye / yahA~ to saMkSepa meM prakAza DAlA hai / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 413 upazama hote hI puruSaveda ke baMdha, udaya aura udIraNA kA tathA prathamasthiti kA viccheda ho jAtA hai| kintu AgAla prathama sthiti meM do AvalikA zeSa rahane taka hI hotA hai tathA isI samaya se chaha nokaSAyoM ke dalikoM kA puruSaveda meM kSepaNa na karake saMjvalana krodha Adi meM kSepaNa karatA hai / hAsyAdi chaha kA upazama ho jAne ke bAda eka samaya kama do AvalikA kAla meM sakala puruSaveda kA upazama karatA hai / pahale samaya meM sabase thor3e dalikoM kA upazama karatA hai| dUsare samaya meM asaMkhyAtaguNe dalikoM kA, tIsare samaya meM isase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama karatA hai| do samaya kama do AliyoM ke aMtima samaya taka isI prakAra upazama karatA hai tathA do samaya kama do Avali kAla taka prati samaya yathApravRtta sakrama ke dvArA paraprakRtiyoM meM dalikoM kA nikSepa karatA hai| pahale samaya meM bahuta dalikoM kA nikSepa karatA hai, dUsare samaya meM vizeSa hIna dalikoM kA nikSepa karatA hai, tIsare samaya meM isase vizeSa hIna dalakoM kA nikSepa karatA hai / aMtima samaya taka isI prakAra jAnanA caahiye| jisa samaya hAsyAdiSaTka kA upazama ho jAtA hai aura puruSaveda kI pradhama sthiti kSINa ho jAtI hai, usake anantara samaya se apratyAkhyAnAvaraNa krodha, pratyAkhyAnAvaraNa kroSa aura saMjvalana krodha ke upazama karane kA eka sAtha prAraMbha karatA hai tathA saMjvalana krodha kI prathama sthiti meM eka samaya kama tIna AvalikA zeSa raha jAne para apratyAkhyAnAvaraNa krodha aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha ke dalikoM kA saMjvalana krodha meM nikSepa na karake saMjvalana mAnAdika meM nikSepa karatA 1 dusu mAvaliyAsu paDhamaThiIe sesAsu vi ya bejho / --karmaprakRti gA0 107 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa hai tathA do Avali kAla zeSa rahane para AgAla nahIM hotA hai kintu kevala udIraNA hI hotI hai aura eka AvalikA kAla ke zeSa raha jAne para saMjvalana krodha ke baMdha, udaya aura udIraNA kA vicchoMda ho jAtA hai aura apratyAkhyAnAvaraNa krodha tathA pratyAsyAnAvaraNa krodha kA upazama ho jAtA hai usa samaya saMjvalana krodha kI prathama sthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM ko aura uparitana sthitigata eka samaya kama do AvalikA kAla ke dvArA baddha dalikoM ko chor3akara zeSa dalika upazAMta ho jAte haiM / / tadanantara prathama sthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM kA stibukasaMkrama ke dvArA krama se saMjvalana mAna meM nikSepa karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM kA puruSaveda ke samAna upAma karatA hai aura para prakRti kA se maMRANa karatA hai| isa prakAra apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha ke upazama hone ke bAda eka samaya kama do AvalikA kAla meM saMjvalana krodha kA upavAma ho jAtA hai / jisa samaya saMjvalana krodha ke baMdha, udaya aura udIraNA ko viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana mAna kI dvitIya sthiti se dalikoM ko lekara unakI prathama sthiti karake vedana karatA hai| prathama sthiti karate samaya prathama samaya meM sabase thor3e dalikoM kA nikSepa karatA hai| dUsare samaya asaMkhyAtaguNe dalikoM kA, tIsare samaya meM isase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa karatA hai| isa prakAra prathamasthiti ke aMtima samaya taka uttarottara asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa karatA hai| prathamasthiti 1 tisu AvalimAsu samaUNiyAsu apaDiggahA u saMjalaNA / -karmaprakRti gA0 107 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I SaSTha karmagramya karane ke prathama samaya se lekara apratyAkhyAnAvaraNa mAna, pratyAkhyAnAvaraNa mAna aura saMjvalana mAna ke upazama karane kA eka sAtha prAraMbha karatA hai| saMjvalana mAna kI prathamasthiti meM eka samaya kama tIna AvalikA kAla ke zeSa rahane para apratyAkhyAnAvaraNa mAna aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna ke dalikoM kA saMjvalana mAna meM prakSepa na karake saMjvalana mAyA gAti meM pakSepa karatA hai do ke zeSa para AgAla nahIM hotA kintu kevala udIraNA hI hotI hai| eka AvalikA kAla ke zeSa rahane para saMjvalana mAna ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai tathA apratyAkhyAnAvaraNa mAna aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama ho jAtA hai / usa samaya saMjvalana mAna kI prathamasthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM ko aura uparitana sthitigata eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM ko chor3akara zeSa dalika upazAnta ho jAte haiM | 415 tadanantara prathama sthitigata eka AvalikA pramANa saMjvalana mAna ke dalikoM kA titabukasaMkrama ke dvArA kama se saMjvalana mAyA meM nikSepa karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM kA guruSaveda ke samAna upazama karatA hai aura para prakRti rUpa se saMkramaNa karatA hai| isa prakAra apratyAkhyAnAvaraNa mAna aura pratyAkhyAtAvaraNa mAna ke upazama hone ke bAda eka samaya kama do AvalikA kAla meM saMjvalana mAna kA upazama ho jAtA hai / jisa samaya saMjvalana mAna ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana mAyA kI dvitIya sthiti se dalikoM ko lekara unakI prathama sthiti karake vedana karatA hai tathA usI samaya se lekara apratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura saMjvalana mAyA ke upazama karane kA eka sAtha prAraMbha karatA hai / saMjvalana mAyA kI prathamasthiti meM eka samaya kama tIna Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 saptasikA prakaraNa AlikA kAla ke zeSa rahane para apratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA ke dalikoM kA saMjvalana mAyA meM prakSepa na karake saMjvalana lobha meM prakSepa karatA hai| do Avali kAla ke zeSa rahane para AgAla nahIM hotA kintu kevala udIraNA hI hotI hai| eka AvalikA kAla zeSa rahane para saMjvalana mAyA ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai tathA apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama ho jAtA hai / usa samaya saMjvalana mAyA kI prathama sthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM ko aura uparitana sthitigata eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM ko chor3akara zeSa dalika upazAnta ho jAte haiN| anantara prathamasthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM kA stibukasakrama ke dvArA krama se saMjvalana mAyA meM nikSepa karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM kA puruSaveda ke samAna upazama karatA hai aura para-prakRti rUpa se saMkramaNa karatA hai / isa prakAra apratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA ke upazama hone ke bAda eka samaya kama do AvalikA kAla meM saMjvalana mAyA kA upazama ho jAtA hai / jisa samaya saMjvalana mAyA ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana lobha kI dvitIyasthiti se dalikoM ko lekara unakI lobha vedaka kAla ke tIna bhAgoM meM se do bhAga pramANa prathama sthiti karake vedana karatA hai / inameM se pahale tribhAga kA nAma azvakarNakaraNa kAla hai aura dUsare vibhAga kA nAma kiTTIkaraNakAla hai| prathama azvakarNakaraNa kAla meM pUrva spardhakoM se dalikoM ko lekara apUrva spardhaka karatA hai / spardhaka kI vyAkhyA jIva prati samaya anantAnanta paramANuoM se bane hue skaMdhoM ko 6 3 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha karma rUpa se grahaNa karatA hai| inameM se pratyeka skaMdha meM jo sabase jaghanya rasa ghAlA paramANu hai, usake buddhi se cheda karane para saba jIvoM se anaMtaguNe avibhAga praticcheda prApta hote haiN| anya paramANuoM meM eka adhika avibhAga praticcheda prApta hote haiN| isa prakAra siddhoM ke anaMtaveM bhAga adhika isake avibhAga praticcheda prApta hone taka pratyeka paramANu meM rasa kA eka-eka avibhAga praticcheda bar3hAte jAnA cAhiye / yahAM jaghanya rasa vAle jitane paramANu hote haiM, unake samudAya ko eka vargaNA kahate haiN| eka adhika rasavAle paramANuoM ke samudAya ko dUsarI vargaNA kahate haiM / do adhika rasa vAle paramANuoM ke samudAya ko tatirI vargaNA kahate haiN| isa prakAra kula bagaMjAyeM siddhoM ke anaMtaH bhAga pramANa yA abhanyoM se anaMtaguNI prApta hotI hai| ina saba vargaNAoM ke samudAya ko eka spardhaka kahate haiN| dUsare Adi spardhaka bhI isI prakAra prApta hote haiM kintu itanI vizeSatA hai ki prathama Adi spardhakoM kI aMtima vargaNA ke pratyeka varga meM jitane avibhAga praticcheda hote haiM, dUsare Adi spardhaka kI prathama vargaNA ke pratyeka varga meM saba jIvoM se anantaguNe rasa ke avibhAga praticcheda hote haiM aura phira apane-apane spardhaka kI aMtima vargaNA taka rasa kA eka-eka avibhAga praticcheda bar3hatA jAtA hai / ye saba spardhaka saMsArI jIvoM ke prAraMbha se hI yathAyogya hote haiN| isaliye inheM pUrva spardhaka kahate haiN| kintu yahA~ para unameM se dalikoM ko le-lekara unake rasa ko atyanta hIna kara diyA jAtA hai, isaliye unako apUrva spardhaka kahate haiM / isakA tAtparya yaha hai ki saMsAra avasthA meM isa jIva ne baMdha kI apekSA kabhI bhI aise spardhaka nahIM kiye the, kintu vizuddhi ke prakarSa se isa samaya karatA hai, isaliye inako apUrva spardhaka kahA jAtA hai| yaha kriyA pahale vibhAga meM kI jAtI hai| dUsare vibhAga meM pUrva Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 saptatikA prakaraNa spardhakoM aura apUrva spardhAkoM meM se dalikoM ko le-lekara prati samaya ananta kiTTiyAM karatA arthAt pUrva spardhakoM aura apUrva spardhakoM se vargaNAoM ko grahaNa karake aura unake rasa ko anantaguNA hIna karake rasa ke avibhAga praticchedoM meM aMtarAla kara detA hai| jaise, mAnalo rasa ke avibhAga praticcheda, so, eka sau eka aura eka sau do the, unheM ghaTA kara kama se pAMca, paMdraha aura paccIsa kara diyA, isI kA nAma kiTTIkaraNa hai| kiTTIkaraNa kAla ke antima samaya meM apratyAkhyAnAvaraNa lobha, pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazama karatA hai tathA usI samaya saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda hotA hai aura bAdara saMjvalana ke udaya tathA udIraNA ke viccheda ke sAtha nauveM guNasthAna kA aMta ho jAtA hai| yahAM taka mohanIya kI paccIsa prakRtiyA~ upazAMta ho jAtI haiN|' apratyAkhyAnAvaraNa-pratyAkhyAnAvaraNa lobha ke upazAnta ho jAne para sattAIsa prakRtiyA~ upazAnta ho jAtI haiN| isake bAda sUkSmasaMparAya guNasthAna hotA hai| isakA kAla antarmuhUrta hai / isake pahale samaya meM uparitana sthiti meM se kucha kiTTiyoM ko lekara sUkSmasaMparAya kAla ke barAbara unakI prathamasthiti karake vedana karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA meM baMdhe hue sUkSma avasthA ko prApta zeSa dalikoM kA upazama karatA hai| tadanantara sUkSmasaMparAya guNasthAna ke antima samaya meM saMjvalana lobha kA upazama ho jAtA hai| isa prakAra mohanIya kI aTThAIsa prakRtiyAM upazAnta ho jAtI haiM aura usI samaya jJAnAvaraNa ko pAMca, 1 anivRttibAdara guNasthAna taka upazAMta prakRtiyoM kI saMkhyA isa prakAra hai sasaddha naya ya panarasa solasa aTThAraseva igubIsA / egAhi du pacavIsA paNIsA bAyare jANa / / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrAma ------- - darzanAvaraNa kI cAra, aMtarAya kI pAMca, yaza:kIti aura ucca gotra, ina solaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai / isake bAda dUsare samaya meM gyArahavA guNasthAna upazAntakaSAya hotA hai| isameM mohanIya kI saba prakRtiyA~ upazAMta rahatI haiN|' upazAMtakaSAya guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya aura usmRSTa kAma antarmuI hai| upazamaNi ke Arohaka ke gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAna meM pahu~cane para, isake bAda niyama se usakA patana hotA hai| patana do prakAra se hotA hai-bhavakSaya se aura addhAkSaya se / Ayu ke samApta ho jAne para jo patana hotA hai vaha bhavakSaya se hone vAlA patana hai / bhava arthAt paryAya aura kSaya arthAt vinAza tathA upazAMtakaSAya guNasthAna ke kAla ke samApta ho jAne para jo patana hotA hai vaha addhAkSaya se hone vAlA patana hai| jisakA bhavakSaya se patana hotA hai, usake anantara samaya meM avirata samyagdRSTi guNasthAna hotA hai aura usake pahale samaya meM hI bandha Adi saba karaNoM kA prArambha ho jAtA hai / kintu jisakA addhAkSaya se patana hotA hai arthAt upazAMtamoha guNasthAna kA kAla samApta hone ke anantara jo patana hotA hai, vaha jisa krama se car3hatA hai, usI krama se giratA hai| isake jahAM jisa karaNa kI vyucchitti huI, vahA~ pahuMcane para usa karaNa kA prArambha hotA hai aura yaha jIva pramatta saMyata guNasthAna meM jAkara ruka jAtA hai| koI-koI dezavirata aura avirata samyagdRSTi guNasthAna ko bhI prApta hotA hai tathA koI sAsAdana bhAva ko bhI prApta hotA hai| ___sAdhAraNata: eka bhava meM eka bAra upazamaNi ko prApta hotA hai| kadAcit koI jIva do bAra bhI upazamaNi ko prApta hotA hai, ...- -. . .--- 1 sattAvIsaM suhume aTThAvIsa mi mohpyddiiyo| upasaMtabIyarAge uvasaMtA hoti nAyanA / / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 saptatikA prakaraNa isase adhika bAra nhiiN| jo do bAra upazamaNi ko prApta hotA hai, usake usa bhava meM kSapakaNi nahIM hotI hai lekina jo eka vAra upazamazreNi ko prApta hotA hai, usake kSapakaNi hotI bhI hai| gAthA meM yadyapi sanAta guNAdhI yamunA aura mohaki isa sAta prakRtiyoM kA upazama kahA hai aura usakA krama nirdeza kiyA hai. parantu prasaMga se yahAM TIkAkAra AcArya malayagiri ne anantAnubandhI kI visaMyojanA aura cAritra mohanIya kI upazamanA kA bhI vivecana kiyA hai| isa prakAra upazamaNi kA kathana karane ke bAda aba kSapakazreNi ke kathana karane kI icchA se pahale kSAyika samyaktva kI prApti kahAM aura kisa krama se hotI hai, usakA nirdeza karate haiN| paDhamakasAyacaupakaM etto micchatsamIsasammattaM / aviraya dese virae pamatti apamatti khoyaMti // 63 // zabdArtha-pasamakasAyacajakkaM-prathama kaSAya catuSka (anattAnu. bandhI kaSAya catuSka) etto-tadanantara, isake bAda, micchasamIsasammata-mithyAtva, mizra aura rAmyakatva mohanIya kA, avirayaavirata samyagdRSTi, vese- dezavirata, virae-virata, pati apatti --pramatta aura apramatta, khoyaMti-kSaya hotA hai| gAthArtha- avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata aura apramattavirata, ina cAra guNasthAnoM meM se kisI eka 1 jo duve vAre javasamaseviM paDivajjai tassa niyamA tammi bhave khavagaseDhI natthi, jo ekkAsi unasamasehi paDivajjai tassa svavagasetI hojja vA / / -pUrNi lekina Agama ke abhiprAyAnusAra eka mava meM eka bAra hotI hai---- mohopazama ekasmin bhaye dvi: smAdasantataH / yasmin mave tUpazamaH kSayo mohasya satra na / / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSTha karmagrantha guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAya catuSka kA aura tadanantara mithyAtva mizra aura samyaktva mohanIya kA krama se kSaya 421 P hotA hai / vizeSa - pUrvagAthA meM upazamazreNi kA kathana karane ke bAda isa gAthA meM kSapakazreNi kI prArambhika taiyArI ke rUpa meM kSapaka zreNi kI bhUmikA kA nirdeza kiyA gayA hai| upazamazreNi meM mohanIya karma kI prakRtiyoM kA upazama kiyA jAtA hai aura kSapakazreNi meM unakA kSaya arthAt upazamazreNi meM prakRtiyoM kI sattA to banI rahatI hai kintu antarmuhUrta pramANa dalikoM kA antarakaraNa ho jAtA hai aura dvitIyasthiti meM sthita dalika saMkramaNa Adi ke ayogya ho jAte haiM, jisase antarmuhUrta kAla taka unakA phala prApta nahIM hotA hai| kintu kSapakazreNi meM unakA samUla nAza ho jAtA hai| kadAcita yaha mAnA jAye ki baMdhAdi ke dvArA unakI puna: sattA prApta ho jAyegI so bhI bAta nahIM kyoMki aisA niyama hai ki samyagdRSTi ke jina prakRtiyoM kA samUla kSaya ho jAtA hai, unakA na to baMdha hI hotA hai aura na tadrUpa anya prakRtiyoM kA saMkrama hI / isalie aisI sthiti meM punaH aisI prakRtiyoM kI sattA sambhava nahIM hai| hAM, anantAnubandhI catuSka isa niyama kA apavAda hai, isaliye usakA kSaya trisaMyojanA zabda ke dvArA kahA jAtA hai| isa prAsaMgika carcA ke pazcAt aba kSapakazreNi kA vivecana karate haiN| sarvaprathama usake kartA kI yogyatA Adi ko batalAte haiM / kSapakabheNa kA AraMbhaka pakazreNi kA Arambha ATha varSa se adhika Ayu vAle uttama saMhanana ke dhAraka, cauthe, pAMcaveM, chaThe yA sAtaveM guNasthAnavartI jinakAlika manuSya ke hI hotA hai, anya ke nhiiN| sabase pahale vaha anaMtA Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 422 nubaMdhI catuSka kA visaMyojana karatA hai| tadanantara mithyAtva, samyag - mithyAtva aura samyaktva kI eka sAtha kSapaNA kA prArambha karatA hai / isake liye yathApravRtta Adi tIna karaNa hote haiN| ina kAraNoM kA kathana pahale kiyA jA cukA hai, usI prakAra yahA~ bhI jAnanA caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki apUrvakaraNa ke pahale samaya meM anudayarUpa mithyAtva aura samya midhyAtva ke dalikoM kA guNasaMkrama ke dvArA samyaktva meM nikSepa kiyA jAtA hai tathA apUrvakaraNa meM ina donoM kA uvalanA saMkrama bhI hotA hai| isameM sarvaprathama sabase bar3e sthitikhaNDa kI udbalanA kI jAtI hai| tadanantara eka-eka vizeSa kama sthitikhaNDoM kI uvalanA kI jAtI hai| yaha krama apUrvakaraNa ke antima samaya taka cAlU rahatA hai| isase apUrvakaraNa ke pahale samaya meM jitanI sthiti hotI hai, usase antima samaya meM saMkhyAtaguNahIna yAni saMkhyA. tavAM bhAga sthiti raha jAtI hai| isake bAda anivRttikaraNa meM praveza kara jAtA hai| yahAM bhI sthitighAta Adi kArya pahale ke samAna cAlU rahate haiN| anivRttikaraNa ke pahale samaya meM darzanatrika kI dezopazamanA, nirdhAtti aura nikAcanA kA viccheda ho jAtA hai / anivRttikaraNa ke pahale samaya se lekara hajAroM sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para darzanatrika kI sthitisattA asaMjJI ke yogya zeSa raha jAtI hai| isake bAda hajAra pRthaktva pramANa sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para caturindriya jIva ke yogya sthitisattA zeSa rahatI haiN| isake bAda ukta pramANa sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para zrIndriya jIva ke yogya sthitisattA zeSa rahatI hai| isake bAda punaH ukta pramANa sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para dvIndriya jIva ke yogya sthitisattA zeSa rahatI hai| isake bAda punaH ukta pramANa sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para ekendriya jIva ke yogya sthitisattA zeSa rahatI hai| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 423 tadanantara tInoM prakRtiyoM kI sthiti ke eka bhAga ko chor3akara zeSa bahubhAga kA ghAta karatA hai. tathA usake bAda puna: eka bhAga ko chor3akara zeSa bahubhAga kA ghAta karatA hai| isa prakAra isa krama se bhI hajAroM sthitikhaMkhoM kA ghAta karatA hai / tadanantara mithyAtva kI sthiti ke asaMkhyAta bhAgoM kA tathA samyamithyAtva aura samyaktva ke saMkhyAta bhAgoM kA ghAta karatA hai| isa prakAra prabhUta sthitikhaMDoM ke vyatIta ho jAne para mithyAtva ke dalika AbalipramANa zeSa rahate haiM tathA samyamithyAtva aura samyaktva ke dalika palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa zeSa rahate haiN| uparyukta ina sthitikhaMDoM kA ghAta karate samaya mithyAtva sambandhI palikoM kA sAyamithyAlA mAnyatA hai. samyamithyAtva sambandhI dalikoM kA samyaktva meM aura samyavatva sambandhI dalikoM kA apane se kama sthiti vAle dalikoM meM nikSepa kiyA jAtA hai| isa prakAra jaba mithyAtva ke eka Avali pramANa dalika zeSa rahate haiM taba unakA bhI stibukasaMkrama ke dvArA samyaktva meM nikSepa kiyA jAtA hai| tadanantara samyamithyAtva aura samyaktva ke asaMkhyAta bhAgoM kA ghAta karatA hai aura eka bhAga zeSa rahatA hai| tadanantara jo eka bhAga bacatA hai, usake asaMkhyAta bhAgoM kA ghAta karatA hai aura eka bhAga zeSa rahatA hai| isa prakAra isa krama se kitane hI sthitikhaMDoM ke vyatIta ho jAne para samyagamithyAtva kI bhI eka Avali pramANa aura samyaktva kI ATha varSe pramANa sthiti zeSa rahatI hai| isI samaya yaha jIva nizcayanaya kI dRSTi se darzana-mohanIya kA kSapaka mAnA jAtA hai| isake bAda samyaktva ke antarmahurta pramANa sthiti khaMDa kI utkIraNA karatA hai / utkIraNA karate samaya dalika kA udaya samaya se lekara nikSepa karatA hai| udaya samaya meM sabase thor3e dalikoM kA nikSepa karatA hai / dUsare samaya meM asaMkhyAta guNe dalikoM kA, tIsare samaya meM asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa karatA hai| isa prakAra yaha Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa guNazreNi ke anta taka cAlU rahatA hai| isake Age antima sthiti prApta hone taka uttarottara kama kama dalikoM kA nikSepa karatA hai / 424 yaha krama dvicarama sthitikhaMDa ke prApta hone taka cAlU rahatA hai / kintu dvicarama sthitikhaMDa se antima sthitikhaMDa saMkhyAtaguNA bar3A hotA hai / jaba yaha jIva samyaktva ke antima sthitikhaMDa kI utkIraNA kara cukatA hai taba use kRtakaraNa kahate haiN| isa kRtakaraNa ke kAla meM yadi koI jIva maratA hai to vaha cAroM gatiyoM meM se parabhava sambandhI Ayu ke anusAra kisI bhI gati meM utpanna hotA hai ! isa samaya yaha zukla lezyA ko chor3akara anya lezyAoM ko bhI prApta hotA hai| isa prakAra darzanamohanIya kI kSapaNA kA prArambha manuSya hI karatA hai| kintu usakI samApti cAroM gatiyoM meM hotI hai| kahA bhI hai paTThavago umaNUso, niTThavago vigii| darzanamohanIya kI kSapaNA kA prArambha manuSya hI karatA hai kintu usakI samApti cAroM gatiyoM meM hotI hai / yadi baddhAyuSka jIva kSapakazreNi kA prArambha karatA hai to anantAnubaMdhI catuSka kA kSaya ho jAne ke pazcAt usakA bharaNa honA bhI sambhava hai / usa sthiti meM mithyAtva kA udaya ho jAne se yaha jIva punaH anantAnubaMdhI kA baMdha aura saMkrama dvArA saMcaya karatA hai, kyoMki mithyAtva ke udaya meM anantAnubaMdhI kI niyama se sattA pAI jAtI hai / kintu jisane mithyAtva kA kSaya kara diyA hai, vaha punaH anantAnubaMdhI catuSka kA saMcaya nahIM karatA hai| sAta prakRtiyoM kA kSaya ho jAne para jisake pariNAma nahIM badale vaha marakara niyama se devoM meM utpanna hotA Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 SaSTha karmanagya hai, kintu jisake pariNAma badala jAte haiM vaha pariNAmAnusAra anya gatiyoM meM bhI utpanna hotA hai| baddhAyu hone para bhI yadi koI jIva usa samaya maraNa nahIM karatA to sAta prakRtiyoM kA kSaya hone para vaha vahIM Thahara jAtA hai, cAritra mohanIya ke kSaya kA yatna nahIM karatA hai yAU paDivanno, niyamA khommi sattae ThagA / lekina jo banAyu jIva sAta prakRtiyoM kA kSaya karake deva yA nAraka hotA hai, vaha niyama se tIsarI paryAya meM mokSa ko prApta karatA hai aura jo manuSya yA tiryaca hotA hai, vaha asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM aura tiryaMcoM meM hI utpanna hotA hai, isIliye vaha niyama se cauthe bhava meM mokSa ko prApta hotA hai| __ yadi abaddhAyuSka jIva kSapakazreNi prArambha karatA hai to vaha sAta prakRtiyoM kA kSaya ho jAne para cAritramohanIya karma ke kSaya karane kA yatna karatA hai| kyoMki cAritramohanIya kI kSapaNA karane vAlA manuSya abajJAyu hI hotA hai, isaliye usake narakAyu, devAyu aura tiryaMcAyu kI sattA to svabhAvata: hI nahIM pAI jAtI hai tathA anantAnubaMdhI catuSka aura darzanamohanika kA kSaya pUrvokta krama se ho jAtA baddhAU pahiSano paDhamasAyaklae jai marijA / to micchattodayao ciNijja bhUyo na sIpammi / / tammi mabho jAca divaM tappariNAmo ya sattae loNe / uvaramapariNAmo pUNa pacchA nANAmaIgaIo / / -vizeSA0 gA0 1316-17 2 vizeSA0 gA0 1325 3 taiya ca utthe tammi va bhavammi sijhati dasaNe khINe / jaM devaniraya'saMkhAucarimadehesu te hoti / / -paMcasaMgraha gA0 775 4 iyaro aNuvarao ciya, sayalaM saDhi smaannei| -vizeSA0 gA0 1325 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa hai, ataH cAritramohanIya kI kSapaNA karane vAle jIva ke ukta dasa prakRtiyoM kI sattA niyama se nahIM hotI hai| jo jIva cAritramohanIya kI kSapaNA karatA hai, usake bhI yathApravRtta Adi tIna karaNa hote haiN| yahA~ yathApravRttakaraNa sAtaveM guNasthAna meM hotA hai aura AThaveM guNasthAna kI apUrvakaraNa aura nauveM guNasthAna kI anivRttikaraNa saMjJA hai hii| ina tIna karaNoM kA svarUpa pahale batalAyA jA cukA hai, tadanusAra yahA~ bhI samajha lenA cAhiye / yahA~ apUrvakaraNa meM yaha jIba sthitighAta Adi ke dvArA apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI ATha prakutiyoM kA isa prakAra kSaya karatA hai, jisase nauveM guNasthAna ke pahale samaya meM inakI sthiti palya ke asaMkhyAtaveM bhAga zeSa rahatI hai tathA anivRttikaraNa ke saMkhyAta bahubhAgoM ke bIta jAne para-styAnadvinika, hAphapani narakAnupartI, tiryaMcagati, liyaMcAnupUrvI, ekendriya Adi jAticatuSka, sthAvara, Atapa, udyota, sUkSma aura sAdhAraNa, ina solaha prakRtiyoM kI sthiti kI saMkrama ke dvArA udvalanA hone para baha palya ke asaMkhyAtave bhAma mAtra zeSa raha jAtI hai| tadanantara guNasaMkrama ke dvArA unakA prati samaya badhyamAna prakRtiyoM meM prakSepa karake unheM pUrI taraha se kSINa kara diyA jAtA hai| yadyapi apratyAkhyAnAbaraNa aura pratyAkhyAnAbaraNa kaSAya kI ATha prakRtiyoM ke kSaya kA prArambha pahale hI kara diyA jAtA hai to bhI inakA kSaya hone ke pahale madhya meM hI ukta styAnaddhitrika Adi solaha prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai aura inake kSaya ho jAne ke pazcAt antarmuhUrta meM ukta ATha prakutiyoM kA kSaya hotA hai|' 1 aniyaTTibAyare pINagiddhitinirayatiriyanAmAo / saMkhejja ime sese tappAogAo khIyaMti // etto haNai phasAyaTThagaM pi".... Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 427 matAntara kA ullekha kintu isa viSaya meM kinhIM AcAryoM kA aisA bhI mata hai ki yadyapi solaha kaSAyoM ke kSaya kA prArambha pahale kara diyA jAtA hai, to bhI ATha kaSAyoM ke kSaya ho jAne para hI ukta styAnaddhitrika Adi solaha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| isake pazcAt nau nokaSAyoM aura cAra saMjvalana, ina teraha prakRtiyoM kA antarakaraNa karatA hai| antarakaraNa karane ke bAda napuMsakaveda ke uparitana sthitigata dalikoM kA udvalanA vidhi se kSaya karatA hai aura isa prakAra antarmuharta meM usakI palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthiti zeSa raha jAtI hai| tatpazcAt isake (napuMsakaveda ke) dalikoM kA guNasaMkrama ke dvArA baMdhane vAlI anya prakRtiyoM meM nikSepa karatA hai| isa prakAra antarmuhUrta meM isakA samUla nAza ho jAtA hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki jo jIva napuMsakaveda ke udaya ke sAtha kSapakaNi para car3hatA hai vaha usake adhastana dalikoM kA vedana karate hue kSaya karatA hai / isa prakAra napuMsaka veda kA kSaya ho jAne para antarmuhUrta meM isI krama se strIveda kA kSaya kiyA jAtA hai ! tadanantara chaha nokaSAyoM ke kSaya kA eka sAtha prArambha kiyA jAtA hai / chaha nokaSAyoM ke kSaya kA Arambha kara lene ke pazcAt inakA saMkramaNa puruSaveda meM na hokara saMjvalana krodha meM hotA hai aura isa prakAra inakA kSaya kara diyA jAtA hai| sUtra meM bhI kahA hai ...''pacchA napuMsagaM sthii| to nokasAyachakke chummA saMjalagakohammi / jisa samaya chaha nokaSAyoM kA kSaya hotA hai, usI samaya puruSaveda ke baMdha, udaya aura udIraNA kI vyucchitti hotI hai tathA eka samaya kama do Avali pramANa samaya prabaddha ko chor3akara puruSaveda ke zeSa dalikoM Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 saptatikA prakaraNa kA kSaya ho jAtA hai| yahAM puruSaveda ke udaya aura udIraNA kA viccheda ho cukA hai, isaliye yaha apagatavedI ho jAtA hai| ukta kathana puruSaveda ke udaya se kSapakaNi kA ArohaNa karane vAle jIva kI apekSA jAnanA cAhiye / kintu jo jIva napuMsakaveda ke udaya se kSapakazreNi para calatA hai, jaha sapA aura sAMdheda kA eka sAtha kSaya karatA hai tathA isake jisa samaya strIveda aura napuMsakaveda kA kSaya hotA hai, usI samaya puruSaveda kA baMdhaviccheda hotA hai aura isake bAda vaha apagatavedI hokara puruSaveda aura chaha nokaSAyoM kA eka sAtha kSaya karatA hai| yadi koI jIva strIveda ke udaya se kSapakavegi para car3hatA hai to vaha napuMsaka veda kA kSaya ho jAne ke pazcAt strIveda kA kSaya karatA hai, kintu isake bhI strIveda ke kSaya hone ke samaya hI puruSaveda kA baMdhaviccheda hotA hai aura isake bAda apagatavedI hokara puruSaveda aura chaha nokaSAyoM kA eka sAtha kSaya karatA hai| puruSaveva ke AdhAra se kSapakaNi kA varNana jo jIva puruSaveda ke udaya se kSapakazreNi para ArohaNa kara krodha kaSAya kA vedana kara rahA hai to usake puruSaveda kA udayaviccheda hone ke bAda krodha kaSAya kA kAla tIna bhAgoM meM ba~Ta jAtA haiazvakarNakaraNakAla', kiTTIkaraNakAla' aura kiTTIvedana 1 azvakargakaraNa kAla-ghor3e ke kAna ko azvakaNaM kahate haiN| yaha mUla meM bar3A aura Upara kI ora krama se pastA huA hotA hai| isI prakAra jisa karaNa meM krodha se lekara loma taka cAroM saMjvalanoM kA anumAga uttarottara anaMtanaguNahIna ho jAtA hai, usa karaNa ko azvakarNakaraNa kahate haiN| isake AolakaraNa aura uvartanApavartanakaraNa, me do nAma aura dekhane ko milate haiN| 2 kiTTIkaraNa-kiTTI kA artha kRza karanA hai / ata: jisa karaNa meM pUrva Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 426 kAla' | inameM se jaba yaha jIva azvakarNakaraNa ke kAla meM vidyamAna rahatA hai taba cAroM saMjvalanoM kI antarakaraNa se Upara kI sthiti meM pratisamaya ananta apUrva spardhaka karatA hai tathA eka samaya kama do AvalikA pramANakAla meM baddha puruSaveda ke dalikoM ko itane hI kAla meM saMjvalana krodha meM saMkramaNa kara naSTa karatA hai| yahAM pahale guNasaMkrama hotA hai aura aMtima samaya meM sarvasaMkrama hotA hai / azvakarNakaraNa kAla ke samApta ho jAne para kiTTIkaraNakAla meM praveza karatA hai / yadyapi kiTTiyA~ ananta haiM para sthUla rUpa se ve bAraha haiM, jo pratyeka kaSAya meM tIna-tIna prApta hotI haiN| kintu jo jIva mAna ke udaya se kSapakaNi para car3hatA hai vaha ubalanA vidhi se krodha kA kSaya karake zeSa tIna kaSAyoM ko nau kiTTa karatA hai ! yadi bhASA adhyakSapakaNi para car3hatA hai to krodha aura mAna kA udvalanA vidhi se kSaya karake zeSa do kaSAyoM kI chaha kiTTiyAM karatA hai aura yadi lobha ke udaya se kSapakaNi car3hatA hai to udvalanA vidhi se koSa, mAna aura mAyA ina tIna kA kSaya karake lobha kI tIna kiTTiyAM karatA hai / ___isa prakAra kiTTIkaraNa ke kAla ke samApta ho jAne para krodha ke udaya se kSapaka zreNi para car3hA huA jIva koSa kI prathama kiTTI kI dvitIya sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathama sthiti karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA pramANakAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai / anantara dUsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathama sthiti karatA hai sparghakoM aura apUrva spardhakoM meM se dalikoM ko le-lekara unake anubhAga ko ananta guNahIna karake aMtarAla se sthApita kiyA jAtA hai, usako kiTTIkaraNa kahate haiN| 1 kiTTI vanakAla-kiTTiyoM ke vedana karane, anumava karane ke kAna ko kiTTIvedanakAla kahate haiN| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 saptatikA prakaraNa. aura eka samaya adhika eka AvalikA pramANakAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai / usake bAda tIsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthili karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA pramANakAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai tathA ina tInoM kiTTiyoM ke vedana kAla ke samaya uparitana sthitigata dalika kA guNasaMkrama ke dvArA prati samaya saMjvalana mAna meM nikSepa karatA hai aura jaba tIsarI kiTTI ke vevana kA aMtima samaya prApta hotA hai taba saMjvalana kodha ke baMgha, udaya aura udIraNA kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai| isa samaya isake eka samaya kama do AvalikA pramANakAla ke dvArA baMdhe hue dalikoM ko chor3akara zeSa kA abhAva ho jAtA hai| tatpazcAt mAna kI prathama miTTI kI dUsarIsthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka antarmuharta kAla taka usakA bedana karatA hai tathA mAna ko prathama kiTTI ke vedanakAla ke bhItara hI eka samaya kama do AvalikA pramANakAla ke dvArA saMjvalana krodha ke baMdhakkAla pramANa kramaNa bhI karatA hai / yahAM do samaya kama do AvalikA kAla taka guNasaMkrama hotA hai aura aMtima samaya meM sarva saMkrama hotA hai| isa prakAra mAna kI prathama kiTTI kA eka samaya adhika eka AvalikA zeSa rahane taka vedana karatA hai aura tatpazcAt mAna kI dUsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika taka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai / tatpazcAt tIsarI kiTTI kI dUsarIsthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai| isI samaya mAna ke baMdha, udaya aura Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha udIraNA kA viccheda ho jAtA hai tathA sattA meM kevala eka samaya kama do AvalikA ke dvArA baMdhe hue dalika zeSa rahate haiM aura bAkI sabakA abhAva ho jAtA hai| tatpazcAt mAyA kI prathama kiTTI kI dUsarIsthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka antarmuhUrta kAla taka usakA vedana karatA hai tathA mAna ke baMdha Adika ke vicchinna ho jAne para usake dalika kA eka samaya kama do AvalikA kAla meM guNasaMkrama ke dvArA mAyA meM karatA hai / mAyA kI prathama kiTTI kA eka samaya adhika eka AvalikA kAla zeSa rahane taka vedana karatA hai| tatpazcAt mAyA kI dUsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA pramANa kAla ke zeSa rahane taka usakA bedana karatA hai / usake bAda mAyA kI tIsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura usakA eka samaya adhika ekaM AvalikA kAla ke zeSa rahane taka vedana karatA hai / isI samaya mAyA ke baMdha, udaya aura udIraNA kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai tathA sattA meM kevala eka samaya kama do AvalikA ke dvArA baMdhe hue dalika zeSa rahate haiM, zeSa kA abhAva ho jAtA hai| tatpazcAt lobha kI prathama kiTTI kI dUsarIsthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathama sthiti karatA hai aura eka antarmuhUrta kAla taka usakA vedana karatA hai tathA mAyA ke baMdha Adika ke vicchinna ho jAne para usake navIna baMdhe hue dalika kA eka samaya kama do AvalikA kAla meM guNasaMkA ke dvArA lobha meM nikSepa karatA hai tathA mAyA kI prathama kiTTI kA eka samaya adhika AvalikA kAla ke zeSa rahane taka hI vedana karatA hai / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 saptatikA prakaraNa anantara lobha kI dUsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai / jaba yaha jIva dUsarI kiTTI kA vedana karatA hai taba tIsarI kiTTI ke dalika kI sUkSma kiTTI karatA hai / yaha kriyA bhI dUsarI kiTTI ke vedanakAla ke samAna eka samaya adhika eka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka cAlU rahatI hai / jisa samaya sUkSma kiTTI karane kA kArya samApta hotA hai, usI samaya saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda, bAdarakaSAya ke udaya aura udIraNA kA viccheda tathA anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke kAla kA viccheda hotA hai / tadanantara sUkSma kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathama sthiti karatA hai aura usakA bedana karatA hai| isI samaya se yaha jIva sUkSmasarAya kahalAtA hai| sUkSamasaMparAya guNasthAna ke kAla meM eka bhAga ke zeSa rahane taka yaha jIva eka samaya kama do AvalikA ke dvArA baMdhe hue mUkSma kiTTIgata dalika kA sthitighAta Adi ke dvArA pratyeka samaya meM kSaya bhI karatA hai| tadanantara jo eka bhAga zeSa rahatA hai, usameM sarvApavartanA ke dvArA saMjvalana lobha kA apavartana karake use sUkSmasaMparAya guNasthAna kAla ke barAbara karatA hai| sUkSmasaMparAya guNasthAna kA kAla antarmuhurta hI hai / yahA~ se Age saMjvalana lobha ke sthitighAta Adi kArya honA banda ho jAte haiM kintu zeSa kamoM ke sthitighAta Adi kArya barAbara hote rahate haiN| sarvApavartanA ke dvArA apavartita kI gaI isa sthiti kA udaya aura udIraNA ke dvArA eka samaya adhika eka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka vedana karatA hai / tatpazcAt udIraNA kA viccheda ho jAtA hai aura sUkSmasaMparAya guNasthAna ke antima samaya taka sUkSmalobha kA kevala udaya hI rahatA hai| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmapratya sUkSmasaMparAya guNasthAna ke antima samaya meM jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI dhAra, antarAya kI pAMca, yaza:kIrti aura uccagotra, ina solaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda tathA mohanIya kA udaya aura sattA viccheda ho jAtA hai / / __ isa prakAra se mohanIya kI kSapaNA kA krama batalAne ke bAda aba pUrvokta artha kA saMkalana karane ke liye Age kI gAthA kahate haiM purisaM kohe kohaM mANe mANaM ca chaha i mAyAe / mAyaM ca chuhaI lohe lohaM suhama pi to haNaI // 64 // __zamdA-purisaM-puruSaveda ko, kohe-saMdhyAlana krodha meM, kohaM-krodha ko, mAge-saMghalana mAna meM, mANaM--mAna ko, aura, chuhara-saMkramita karatA hai, mAyAe-saMjvalana mAyA meM, mAyaM-mAyA ko, ba-aura, ghujhA-saMkramita karatA hai, lohe--saMjvalana loma meM, loha-loma ko, suhama- sUkSma, pi--mI, to-usake bAda, haNaikSaya karatA hai| ___gAmA-puruSaveda ko saMjvalana krodha meM, krodha ko saMjvalana mAna meM, mAna ko saMjvalana mAyA meM, mAyA ko saMjvalana lobha meM saMkramita karatA hai, usake bAda sUkSma lobha kA bhI svodaya se kSaya karatA hai| vizeSArtha--gAyA meM saMjvalana krodha Adi catuSka ke kSaya kA kama batalAyA hai| isake liye sarvaprathama batalAte haiM ki puruSaveda ke baMdha Adi kA 1 tulanA kIjiye kohaM , chuhai mANe mANaM mAyAe NiyamasA zuharU / mAyaM gha zuii lohe paMDiloyo saMkiyo Nasthi / / -kaSAya pAhama, sapaNAdhikAra Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 saptatikA prakaraNa vimAcheda ho jAne para usakA guNasaMkramaNa ke dvArA saMjvalana krodha meM / saMkramaNa karatA hai / saMjvalana koSa ke baMdha Adi kA viccheda ho jAne para usakA saMjvalana mAna meM saMkramaNa karatA hai| saMjvalana mAna ke baMdha Adi kA viccheda ho jAne para usakA saMjvalana mAyA meM saMkramaNa karatA hai / saMjvalana mAyA ke bhI baMdha Adi kA viccheda ho jAne para usakA saMjvalana lobha meM saMkramaNa karatA hai tathA saMjvalana lobha ke baMdha Adi kA viccheda ho jAne para sUkSma kiTTIgata lobha kA vinAza karatA hai| isa prakAra se saMzvalana krodha Adi kaSAyoM kI sthiti ho jAne ke bAda Age kI sthiti batalAte haiM ki lobha kA pUrI taraha se kSaya ho jAne para usake bAda ke samaya meM kSINakaSAya hotA hai kSINakaSAya ke kAla ke bahubhAga madhyasAta hone saka zeSa kamAM ka saMpatidhAta Apa kArya pahale ke samAna cAlU rahate hai kintu jaba eka bhAga zeSa raha jAtA hai taba jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI dhAra, antarAya kI pAMca aura nidrAdvika, ina solaha prakRtiyoM kI sthiti kA ghAta sapivartanA ke dvArA apavartana karake use kSINakaSAya ke zeSa rahe hae kAla ke barAbara karatA hai| kevala nidrAvika kI sthiti svarUpa kI apekSA eka samaya kama rahatI hai| sAmAnya karma kI apekSA to inakI sthiti zeSa karmoM ke samAna hI rahatI hai| sINakaSAya ke sampUrNa kAla kI apekSA yaha kAla yadyapi usakA eka bhAga hai to bhI usakA pramANa antarmuhUrta hotA hai| inakI sthiti kSINakaSAya ke kAla ke barAbara hote hI inameM sthitighAta Adi kArya nahIM hote kintu zeSa karmoM ke hote haiN| nidrAdvika ke binA zeSa caudaha prakRtiyoM kA eka samaya adhika eka Avali kAla ke zeSa rahane taka udaya aura udIraNA donoM hote haiN| anantara eka bAvali kAla taka kevala udapa hI hotA hai| kSINakaSAya ke Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrampa 435 upAntya samaya meM nidrAvika kA svarUpasattA kI apekSA kSaya karatA hai aura antima samaya meM zeSa cauvaha prakRtiyoM kA kSaya karatA hai-- zrINakasAyAcarima nihA pathalA pa hagA baramaspo / bhAvaraNamaMsarAe paramaspo paribhasamammi / isake anantara samaya meM yaha jIva sayogikevalI hotA hai| jise jina, kevalajJAnI bhI kahate haiN| sayogikevalI ho jAne para vaha lokAloka kA pUrI taraha jJAtA-draSTA hotA hai / saMsAra meM aisA koI padArtha na hai, na huA aura na hogA jise jinadeva nahIM jAnate haiN| arthAt ve sabako jAnate aura dekhate haiM sabhiAna pAsato mogamaloga ca sambo sArtha / masmina pAsA bhUyaM bho bhavissa ca // isa prakAra sayogikevalI jaghanya se antarmuhUrta taka aura uskRSTa se kucha kama pUrvakoTi kAla taka bihAra karate haiN| sayogikevalI avasthA prApta hone taka cAra ghAsIkama-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya-ni:zeSa rUpa se kSaya ho jAte hai, kintu zeSa vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra aghAtika zeSa raha jAte haiN| ata: yadi Ayukarma ko chor3akara zeSa vedanIya, nAma, gotra, ina tIna karmoM kI sthiti Ayukarma kI sthiti se adhika hotI hai to unakI sthiti ko Ayukarma kI sthiti ke barAbara karane ke liye anta meM samudghAta karate haiM aura yadi ukta zeSa tIna karmoM kI sthiti Ayukarma ke barAbara hotI hai to samuddhAta nahIM karate haiM / prajJApanA sUtra meM kahA samve vi paM bhaMte ! kebalI samugdhA gati ? goramA ! modaNaSTuM sm| jAsAuema tullAI bahiM hi ya / bhagoSAgahammAna samugdhApaM sa ca // Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 saptatikA prakaraNa agaMpUrNa samugdhAyamaNaMtA kevalI jiNA / aramaraNaviSpamukkA siddhi varagaI gayA / samudghAta kI vyAkhyA mUla zarIra ko na chor3akara Atma-pradezoM kA zarIra se bAhara nikalanA samudghAta kahalAtA hai / isake sAta bheda haiM-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, tejasasamudghAta, vakriya samudghAta, AhArakasamudghAta aura kevalisamudghAta / ina sAta bhedoM ke saMkSepa meM lakSaNa isa prakAra haiM___ tIvra vedanA ke kAraNa jo samudghAta hotA hai, usako vedanA samudghAta kahate haiM / krodha Adi ke nimitta se jo samudghAta hotA hai use kaSAyasamudghAta kahate haiM / maraNa ke pahale usa nimitta se jo samudghAta hotA hai use mAraNAntika samudghAta kahate haiN| jIvoM ke anugraha yA vinAza karane meM samartha taijasa garIra kI racanA ke liye jo samudghAta hotA hai use taijasasamudghAta kahate haiM / vaikriyazarIra ke nimitta se jo samuddhAta hotA hai use vaikriyasamudghAta kahate haiM, AhArakazarIra ke nimitta se jo samudghAta hotA hai use AhAraka samudghAta kahate haiM tathA vedanIya Adi tIna aghAti karmoM kI sthiti Ayakarma kI sthiti ke barAbara karane ke liye jina (kevalajJAnI) jo samudghAta karate haiM, use kevalisamudghAta kahate haiN| kevalisamudghAta kA kAla ATha samaya hai| pahale samaya meM ravazarIra kA jitanA AkAra hai tatpramANa Atma-pradezoM ko Upara aura nIce loka ke antaparyanta racate haiM, use daNDasamudghAta kahate haiN| dUsare samaya meM pUrva aura pazcima yA dakSiNa aura uttara dizA meM kapATarUpa se Atma-pradezoM ko phailAte haiN| tIsare samaya meM mathAnasamudghAta karate haiM arthAt mathAnI ke AkAra meM AThoM dizAoM meM Atma-pradezoM kA phailAva / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha hotA hai / cauthe samaya meM loka meM jo abakAza zeSa rahatA hai use bhara dete hai| ise lokapUraNa avasthA kahate haiN| isa prakAra se loka-pUrita sthiti bana jAne ke pazcAt pA~caveM samaya meM saMkoca karate haiM aura Atma-pradezoM ko mathAna ke rUpa meM pariNata kara lete haiN| chaThe samaya meM maMthAna rUpa avasthA kA saMkoca karate haiN| sAtaveM samaya meM puna: kapATa avasthA ko saMkocate haiM aura AThaveM samaya meM svazarIrastha ho jAte haiN| isa prakAra yaha kevalisamudghAta kI prakriyA hai / yoga-nirodha kI prakriyA jo kevalI samudghAta ko prApta hote haiM ve samudghAta ke pazcAt aura jo samudghAta ko prApta nahIM hote haiM ve yoga-nirodha ke yogya kAla ke zeSa rahane para yoga-nirodha kA prArambha karate haiN| isameM sabase pahale cAdara kAyayoga ke dvArA bAdara manoyoga ko rokate haiN| tatpazcAta sadara vacanayoga ko rokate haiN| isake bAda sUkSma kAyayoga ke dvArA bAdara kAyayoga ko rokate haiN| tatpazcAt sUkSma manoyoga ko rokate haiN| tatpazcAt sUkSma bacanayoga ko rokate haiM / tatpazcAt sUkSma kAyayoga ko rokate hue sUkSma kriyApratipAta dhyAna ko prApta hote haiN| isa dhyAna kI sAmarthya se Atmapradeza saMkucita hokara nizchidra ho jAte haiN| isa dhyAna meM sthitighAta Adi ke dvAga sayogi avasthA ke antima samaya taka Ayukarma ke sivAya bhava kA upakAra karane vAle zeSa saba karmoM kA apavartana karate haiM, jisase sayogikevalI ke antima samaya meM saba karmoM kI sthiti ayogivalI guNasthAna ke kAla ke barAbara ho jAtI hai| yahA~ itanI vizeSatA hai ki jina karmoM kA ayogikevalI ke udaya nahIM hotA unakI sthiti svalpa kI apekSA eka samaya kama ho jAtI hai kintu kama sAmAnya kI Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 saptatikA prakaraNa apekSA unakI bhI sthiti ayogikevalI guNasthAna ke kAla ke barAbara rahatI hai| sayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM nimnalikhita tIsa prakRtiyoM kA viccheda hotA hai sAtA yA asAtA meM se koI eka vedanIya, audArikazarIra, taMjasazarIra, kArmaNazarIra, chaha sasthAna, pahalA saMhAna, audArikaaMgopAMga, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, zubhaazubha vihAyogati, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, dusvara aura nirmANa / sayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM ukta tIsa prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA kA viccheda karake usake anantara samaya meM ve ayogikevalI ho jAte haiN| ayogikevalI guNasthAna kA kAla antamuhUrta hai / isa avasthA meM bhava kA upakAra karane vAle karmoM kA kSaya karane ke liye vyuparatakriyApratipAdi dhyAna karate haiN| vahA~ sthitighAta Adi kArya nahIM hote haiN| kintu jina karmoM kA udaya hotA hai, unako to apanI sthiti pUrI hone se anubhava karake naSTa kara dete haiM tathA jina prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA unakA stibukasaMkrama ke dvArA prati samaya vedyamAna prakRtiyoM meM saMkrama karate hue ayogikavalI guNasthAna ke upAntya samaya taka vedyamAna prakRti rUpa se vedana karate haiN| aba Age kI gAthA meM ayogiovalI ke upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM ko batalAte haiN| devagaisahagayAo ducarama samayabhaniyammi khIyaMti / savivAgeyaranAmA nIyAgoyaM pi tattheva // 6 // zambA-devagAsahagayAmo-devagati ke sAtha jinakA baMdha hotA hai aisI, buparamasamayabhASiyammiko antima samaya jisake Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara SaSTha karmaprapa 436 mAphI haiM, aise jova ke, sIyaMti-kSaya hotI hai, savinAgeyaramAmAvipAkarahita mAmakarma kI prakRtiyA~, pIyAgo-nIca gotra aura eka vedanIya, pi-bhI, tasva-vahIM para / gApArSa-ayogikevalI avasthA meM do aMtima samaya jisake bAkI haiM aise jIva ke devagati ke sAtha baMdhane vAlI prakRtiyoM kA kSaya hotA hai tathA vipAkarahita jo nAmakarma kI prakRtiyA~ haiM tathA nIca gotra aura kisI eka bedanIya kA bhI vahIM kSaya hotA hai| vizeSArma-gAthA meM ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA nirdeza kiyA hai| jaisA ki pahale batA Aye haiM ki ayogikevalI avasthA meM jina prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai, unakI sthiti ayogikevalI guNasthAna ke kAla se eka samaya kama hotI hai| isIliye unakA upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai / upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA kathana pahale nahIM kiyA gayA hai, ata: isa gAthA meM nirdeza kiyA hai ki jina prakRtiyoM kA devagati ke sAtha baMdha hotA hai unakI tathA nAmakarma kI jina prakRtiyoM kA ayogiavasthA meM udaya nahIM hotA unakI aura nIca gotra va kisI eka vedanIya kI upAntya samaya meM sattA kA viccheda ho jAtA hai| devagati ke sAtha baMdhane vAlI prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haidevagati, devAnupUrvI, vaiphiya zarIra, vakiya baMdhana, vaikriya saMghAta, vaikriya aMgopAMga, AhAraka zarIra, AhAraka baMdhana, AhAraka saMghAta, AhAraka aMgopAMga, yaha dasa prakRtiyAM haiN| gAthA meM anudaya rUpa se saMketa kI gaI nAmakarma kI paiMtAlIsa prakRtiyAM yaha hai-audArika zarIra, audArika baMdhana, audArika saMghAta, tejasa zarIra, tejasa bandhana, tejasa saMghAta, kArmaNa zarIra, kArmaNa Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 saptatikA prakaraNa baMdhana, kArmaNa saMghAta, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, audArika aMgopAMga, varNacatuSka, manuSyAnupUrvI, parAghAta, upaghAta, agurulaghu, prazasta aura aprazasta vihAyogati, pratyeka, aparyApta, ucchvAsa, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, duHsvara, durbhaga, anAdeya, ayaza kIrti aura / / nirmANa / inake atirikta nIca gotra aura sAtA va asAtA vedanIya meM se koI eka vedanIya krm| kula milAkara ye saba 10+45+2=57 / hotI hai| jinakA ayogikevalI avasthA ke upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai-ducaramasamayabhaviyammi khIrahi / __ 'ukta sattAvana prakRtiyoM meM varNacatuSka meM varNa, gaMdha, rasa aura sparza, yaha cAra mUla bheda grahaNa kiye haiM, inake avAntara bheda nhiiN| yadi ina mUla varNAdi cAra ke sthAna para unake avAntara bheda grahaNa kiye jAyeM to upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kI saMkhyA tihattara ho jAtI hai| yadyapi gAthA meM kisI bhI vedanIya kA nAmollekha nahIM kiyA kintu gAthA meM jo 'pi'-zabda AyA hai usake dvArA vedanIya karma ke donoM bhedoM meM se kisI eka vedanIya karma kA grahaNa ho jAtA hai| isa prakAra se ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA ullekha karane ke bAda aba Age kI gAthA meM anta samaya taka udaya rahane vAlI prakRtiyoM ko batalAte haiN| annayaraveyaNIyaM maNuyAuya upacagoya nava nAme / thaeajogijiNo ukkosa jahanna eSakAraM // 66 // zabApa-- annayarayaNIyaM-do meM se koI eka vedanIya karma, magupAuya-manuSyAyu, andhagora-uccagotra, nava nAme-nAmakarma kI nau prakRtiyA~, eivedana karate haiM. aogijiNo-ayogi Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha kevalI jina, urakosa-uskRSTa se, jahanna-jaghanya se, epakAra.... gyAraha / gAthArtha--ayogijina utkRSTa rUpa se donoM vedanIya meM se kisI eka vedanIya, manuSyAyu, uccagotra aura nAmakarma kI nau prakRtiyA~, isa prakAra bAraha prakRtiyoM kA vedana karate haiM tathA jaghanya rUpa se gyAraha prakRtiyoM kA bedana karate haiN| vizeSArya--ayogikevalI guNasthAna meM upAntya samaya taka karmoM kI kucha eka prakRtiyoM ko chor3akara zeSa prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai / lekina jo prakRtiyAM antima samaya meM kSaya hotI haiM unake nAma isa gAthA meM batalAte haiM ki kisI eka vedanIya karma, manuSyAyu, ucca gotra aura nAmakarma kI nau prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| yahA~ (ayogikevalI avasthA meM) kisI eka vedanIya ke kSaya hone kA kAraNa yaha hai ki terahaveM sayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM sAtA aura asAtA vedanIya meM se kisI eka vedanIya kA udayaviccheda ho jAtA hai| yadi sAtA kA biccheda hotA hai to asAtA vedanIya kA aura asAtA kA viccheda hotA hai to sAtA vedanIya kA udaya zeSa rahatA hai| isI bAta ko batalAne ke liye mAthA meM 'annayaraveyaNIya'-anyatara vedanIya pada diyA hai / isake alAvA gAthA meM utkRSTa rUpa se bAraha aura jaghanya rUpa se gyAraha prakRtiyoM ke udaya ko batalAne kA kAraNa yaha hai ki sabhI jIvoM ko tIrthaMkara prakRti kA udaya nahIM hotA hai| tIrthakara prakRti kA udaya unhIM ko hotA hai jinhoMne usakA baMdha kiyA ho| isaliye ayogikevalI avasthA meM adhika se adhika bAraha prakRtiyoM kA aura kama se kama gyAraha prakRtiyoM kA udaya mAnA gayA hai / bAraha prakRtiyoM ke nAmollekha meM nAmakarma kI nau prakRtiyAM haiM Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ataeva aba agalI mAthA meM ayogi avasthA meM udayayogya nAmakarma kI mI prakRtiyoM ke nAma batalAte haiN| maNuyagai jAe tasa bAyaraM ca pajjattasabhagamAhajaM / jasa kittI tisthayara nAmassa havaMti nava eyA // 67 // zambArtha - maNuyagA- manuSyagati, vAda-paMcendriya jAti, tasabApara-prasa bAdara, ca--aura, paramatta-paryApta, subhagaMsumaga, Ai -Adeya, jasavittI--yakAkoti, sitpayara---tIrthakara, nAmassa-nAmakarma kI, harSati haiM, mava-nau, epaa-ye| ____ gAthA--manuSyagati, paMcendriya jAti, sa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yaza:kIti aura tIrthaMkara ye nAmakarma nau prakRtiyAM haiN| vizeSArtha-pUrva gAthA meM saMketa kiyA gayA thA ki nAmakarma kI nau prakRttiyoM kA udaya ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya taka rahatA hai kintu unake nAma kA nirdeza nahIM kiyA thaa| ata: isa gAthA meM nAmakarma kI ukta nau prakRtiyoM ke nAma isa prakAra basalAye haiM.-1. manuSyagati, 2. paMcendriya jAti, 3. arA, 4. bAdara, 5. paryApta, 6. subhaga, 7. Adega, 8. yazaHvIti, 6. tIrthakara / ____ nAmakarma kI nau prakRtiyoM ko batalAne ke bAda aba Age kI gAthA meM manuSyAnupUrvI ke udaya ko lekara pAye jAne vAle matAntara kA vAthana karate haiN| taccAdhvisahiyA terasa bharyAsaddhiyarasa rimammi / saMtaMsagamukkosaM jahannayaM bArasa havaMti // 6 // zabdArtha-taccAgupuzyisahiyA-usa (manuSya kI) jAnupUrthI sahita, terasa-teraha, bhavasiddhiyamsa-tamava mokSagAmI jIva ke, carimammi-- carama samaya meM, saMtasage--karma prakRtiyoM kI sattA, Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTa karmagrantha - - - - - - - - - - - - - - - kosaM--utkRSTa rUpa se, sahanamaM-jayanya rUpa se, pArasa----jhAraha, harSati hotI hai / gApArya-tadbhava mokSagAmI jIva ke carama samaya meM utkRSTa rUpa se manuSyAnupUrvI sahita teraha prakRtiyoM kI aura jaghanya rUpa se bAraha prakRtiyoM kI sattA hotI hai / vizeSArtha- isa gAthA meM matAntara kA ullekha kiyA gayA hai ki kucha AcArya ayogikevalI guNasthAna ke carama samaya meM manuSyAnupUrvI kA bhI udaya mAnate haiM, isaliye unake mata se carama samaya meM teraha prakRtiyoM kI aura jaghanya rUpa se bAraha prakRtiyoM kI sattA hotI hai| pahale yaha saMketa kiyA jA cukA hai ki jina prakRtiyoM kA udaya ayogi avasthA meM nahIM hotA hai, unakI sattA kA viccheda upAntya samaya meM ho jAtA hai| manuSyAnupUrvI kA udaya pahale, dUsare aura cauthe guNasthAna meM hI hotA hai, isaliye isakA udaya ayogi avasthA meM nahIM ho sakatA hai| isI kAraNa isakI sattA kA viccheda ayogikevalI avasthA ke upAntya samaya meM batalAyA hai| lekina anya kucha AcAryoM kA mata hai ki manuSyAnupUrvI kI sattva-nyucchitti ayogi avasthA ke aMtima samaya meM hotI hai| isa matAntara ke kAraNa ayogi avasthA ke carama samaya meM utkRSTa rUpa se teraha prakRtiyoM kI aura jaghanya rUpa se bAraha prakRtiyoM kI sattA mAnI jAtI hai / isa matAntara kA spaSTIkaraNa Age kI gAthA meM kiyA jA rahA hai| pUrvokta kathana kA sArAMza yaha hai ki saptatikA ke kartA ke matAnusAra manuSyAnupUrvI kA upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai, jisase aMtima samaya meM udayagata bAraha prakRtiyoM yA gyAraha prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai / lekina kucha AcAryoM ke matAnusAra aMtima samaya meM manuSyAnupUrvI kI sattA aura rahatI hai ata: aMtima samaya meM teraha yA bAraha prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chcha saptatikA prakaraNa aba anya AcAryoM dvArA manuSyAnupUrvI kI sattA aMtima samaya taka mAne jAne ke kAraNa ko agalI gAthA meM spaSTa karate haiN| maNuyagaisahagayAo bhavakhittavidhAgajIvavAga ti / beyagiyannayarupace ca carima bhavisyasa khIti // 6 // zavAyaM--magupagaisahagayAo-manuSyagati ke sAtha udaya , ko prApta hone vAlI, bhavalittavivAga-maba aura kSetra vipAkI, jIvavAga si-jIvavipAkI, yaNiyannayara-anyatara vedanIya (koI eka vedanIya karma), ucvaM-ucca gotra, tra-aura, carima bhaviyassaparama samaya meM bhavya jIva ke, khIyaMti--Aya hotI hai| gAmAI.. manuSyagati ke sAtha udaya ko prApta hone vAlI bhavavipAkI, kSetravipAkI aura jIvavipAkI prakRtiyoM kA tathA kisI eka vedanIya aura ucca gotra kA tadbhava mokSagAmI bhavya jIva ke carama samaya meM kSaya hotA hai| vizeSArtha-isa gAthA meM batalAyA gayA hai ki-'maNuyagaisahagayAo' manuSyagati ke sAtha udaya ko prApta hone vAlI jitanI bhI bhavavipAkI, kSetravipAkI aura jIvavipAkI prakRtiyAM haiM tathA koI eka vedanIya aura ucca gotra, inakA ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM kSaya hotA hai| bhavavipAkI, kSetravipAkI aura jIvavipAkI kA artha yaha hai ki jo prakRtiyAM naraka Adi bhava kI pradhAnatA se apanA phala detI haiM, ghe bhavavipAkI kahI jAtI haiM, jaise cAroM Ayu / jo prakRtiyAM kSetra kI pradhAnatA se apanA phala detI haiM ve kSetratripAkI kahalAtI haiM, jaise cAroM aanupuurvii| jo prakRtiyAM apanA phala jIva meM detI haiM unheM jIva vipAkI kahate haiM, jaise pAMca jJAnAvaraNa Adi / yahA~ manuSyAyu bhavavipAkI hai, manuSyAnupUrvI kSetravipAkI aura Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 445 pUrvokta nAmakarma kI nau prakRtiyAM jIvavipAkI haiM tathA inake atirikta koI eka vedanIya tathA uccagotra, ina do prakRtiyoM ko aura milAne se kula teraha prakRtiyAM ho jAtI haiM jinakA kSaya bhava siddhika jIva ke aghogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM hotA hai / ___ matAntara sahita pUrvokta kathana kA sArAMza yaha hai ki manuSyAnupUrvI kA jaba bhI udaya hotA hai taba usakA udaya manuSyagati ke sAtha hI hotA hai| isa niyama ke anusAra bhavasiddhika jIva ke aMtima samaya meM teraha yA tIthaMkara prakRti ke binA bAraha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| kintu manuSyAnupUrvI prakRti ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM laya ho jAtI hai isa matAnusAra manuSyAnupUrvI kA ayogikevalI avasthA meM udaya nahIM hotA hai ata: usakA ayogi avasthA ke upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai| jo prakRtiyAM udaya vAlI hotI haiM unakA stibUkasaMkrama nahIM hotA hai jisase unake dalika mva-svarUpa se apane-apane udaya ke aMtima samaya meM dikhAI dete haiM aura isaliye unakA aMtima samaya meM sattAviccheda hotA hai 1 cAroM AnupUrvI kSetravipAkI prakRtiyAM haiM, unakA udaya kevala apAntarAla gati meM hI hotA hai| isaliye bhavastha jIva ke unakA udaya saMbhava nahIM hai aura isIliye manuSyAnupUrvI kA ayomi avasthA ke aMtima samaya meM sattAviccheda na hokara dvicarama samaya meM hI usakA sanA viccheda ho jAtA hai| pahale jo dvidharama samaya meM sastAvana prakRtiyoM kA sattAviccheda aura aMtima samaya meM bAraha yA tIrthakara prakRti ke binA gyAraha prakRtiyoM kA sattAviccheda batalAyA hai, vaha isI mata ke anusAra batalAyA hai| 1 digambara sAhitya go0 karmakAMDa meM eka isI mata kA ullekha hai ki manuSyAnupUrvI ko maudahaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM satvayyucchitti hotI hai Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 saptatikA prakaraNa ni:zeSa rUpa se karmoM kA kSaya ho jAne ke bAda jIva eka samaya meM hI Rjugati se Urdhvagamana karake siddhi sthAna ko prApta kara letA hai / Avazyaka cUNi meM kahA hai.-- jasie nIvo'vagAkho sAvaiyAe ogAhaNAe uI muga R . 4 samaya meM saha ayogi avasthA meM prakRtiyoM ke viccheda ke matAntara kA ullekha karane ke bAda aba Age kI gAthA meM yaha batalAte haiM ki ayogi avasthA ke aMtima samaya meM kamoM kA samUla nAza ho jAne ke bAda niSkarmA zuddha AtmA kI avasthA kaisI hotI hai| aha suiyasayalajagasiharamatyanisvamasahAyasivisuhaM / anihaNamavAbAhaM tirayaNasAraM aNuhavaMti // 70 // zAyA---graha-isake bAda (karma maya hone ke bAva), suiya---.. ekAMta zuddha', sayala-- samasta, jagasihara jagata ke sukha ke zikhara tulpa, azya-roga rahita, niyama-nirupama, upamArahita, sahAva--svAbhAvika, . sivisura---mokSa sukha ko, amiharga-nAza rahita, ananta, abbAbAI-avyAbAgha, lirayaNasAra-ratna traya ke sAra rUpa, aNuhati-anubhava karate haiN| gAthArSa-karma kSaya hone ke bAda jIva ekAMta zuddha, samasta jagata ke saba sukhoM se bhI bar3hakara, rogarahita, upamA rahita, svAbhAvika, nAzarahita, bAdhArahita, ratnatraya ke sAra rUpa mokSa sukha kA anubhava karate haiN| vizeSA---gAthA meM karmakSaya ho jAne ke bAda jIva kI sthiti kA varNana kiyA hai ki vaha sukha kA anubhava karatA hai| udayagabAra garANa serasa carimamhi vocchiNNA ||34 / / kintu pavalA prathama pustaka meM saptatikA ke samAna donoM hI matoM kA sallekha kiyA hai / dekho dhayalA, prathama pustaka, pR. 224 / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranma karmAtIta avasthA prApti ke bAda prApta hone vAle sukha ke kramazaH nau vizeSaNa diye haiM / unameM pahalA vizeSaNa hai-- 'suiyaM' jisakA artha hotA hai zucika TIkAkAra AcArya malayagiri ne zucika kA artha ekAnta zuddha kiyA hai| isakA yaha bhAva hai ki saMsArI jIvoM ko prApta hone vAlA sukha rAgadveSa se milA huA hotA hai, kintu siddha jIvoM ko prApta hone vAle sukha meM rAgadveSa kA sarvathA abhAva hotA hai, isaliye unako jo sukha hotA hai vaha zuddha AtmA se utpanna hotA hai, usameM bAharI vastu kA saMyoga aura viyoga tathA iSTAniSTa kalpanA kAraNa nahIM hai / dUsarA vizeSaNa hai- 'sayala' - sakala / jisakA artha sampUrNa hotA hai / mokSa sukha ko sampUrNa kahane kA kAraNa yaha hai ki saMsAra avasthA meM jIvoM ke karmoM kA saMbaMdha banA rahatA hai, jisase eka to Atmika sukha kI prApti hotI ho nahIM aura kadAcit samyagdarzana Adi ke nimitta se Atmika sukha kI prApti hotI bhI hai to usameM vyAkulatA kA abhAva na hone se vaha kicinmAtrA meM sImita mAtrA meM prApta hotA hai / kintu siddhoM ke saba bAdhaka kAraNoM kA abhAva ho jAne se pUrNa siddhi janya sukha prApta hotA hai| isI bhAva ko batalAne ke liye 'sayala' vizeSaNa diyA gayA hai / 447 tIsarA vizeSaNa 'jaga siha' - jaga zikhara hai jisakA artha hai ki jagata meM jitane bhI sukha haiM, siddha jIvoM kA sukha una saba meM pradhAna hai / kyoMki AtmA ke ananta anujIvI guNoM meM sukha bhI eka guNa hai| ata: jaba taka yaha jIva saMsAra meM banA rahatA hai, vAsa karatA hai taba taka usakA yaha guNa ghAtita rahatA hai| kadAcit pragaTa bhI hotA hai, to svarUpa mAtrA meM pragaTa hotA hai| kintu siddha jIvoM ke pratibandhaka kAraNoM ke dUra ho jAne se sukha guNa apane pUrNa rUpa meM pragaTa ho jAtA hai, isaliye jagata meM jitane bhI prakAra ke sukha haiM, unameM siddha jIvoM Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44% saptatikA prakaraNa kA sukha pradhAnabhUta hai aura isI bAta ko jagazikhara vizeSaNa dvArA spaSTa kiyA gayA hai| ___ cauthA vizeSaNa 'aruya'-roga rahita hai| arthAt usa sukha meM leza mAtra bhI vyAdhi-roga nahIM hai| kyoMki rogAdi doSoM kI utpatti zarIra ke nimitta se hotI hai aura jahA~ zarIra hai vahA~ roga kI utpatti avazya hotI hai--'zarIraM vyAdhimaMdiram' / lekina siddha jIva zarIra rahita haiM, unake zarIra prApti kA nimittakaraNa karma bhI dUra ho gayA hai, isIliye siddha jIvoM kA sukha rogAdi doSoM se rahita hai| ___siddha jIvoM ke sustra ke liye pAMcavA vizeSaNa nirukma' diyA hai pAnI upamA rahita hai| isakA kAraNa yaha hai ki upa arthAt upara se yA nikaTatA se jo mApa karane kI prakriyA hai, use upamA kahate haiN| isakA bhAva yaha hai pratyeka vastu ke guNa, dharma aura usakI paryAya dUsarI vastu ke guNa, dharma aura paryAya se bhinna haiM, ata: thor3I-bahuta samAnatA ko dekhakara dRSTAMta dvArA usakA parijJAna karAne kI prakriyA ko upamA kahate haiN| parantu yaha prakriyA indriyagocara padArthoM meM hI ghaTita ho sakatI hai aura siddha parameSThI kA sukha to atIndriya hai, isaliye upamA dvArA usakA parizAna nahIM karAyA jA sakatA hai| saMsAra meM tatsadRza aisA koI padArtha nahIM jisakI use upamA dI jA sake, isaliye siddha parameSThi ke sukha ko anupama kahA hai| chaThA vizeSaNa svabhAvabhUta sahAva' hai| isakA Azaya yaha hai ki saMsArI sukha to komala sparza, susvAdu bhojana, vAyumaNDala ko surabhita karane vAle aneka prakAra ke puSpa, itra, tela Adi ke gaMdha, ramaNIya rUpa ke avalokana, madhura saMgIta Adi ke nimitta se utpanna hotA hai, lekina siddha sukha kI yaha bAta nahIM hai, vaha to AtmA kA svabhAva hai, vaha bAhya iSTa manojJa padArthoM ke saMyoga se utpanna nahIM hotA hai / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 446 sAtavAM vizeSaNa 'anihaNaM'-anidhana hai / isakA bhAva yaha hai ki siddha avasthA prApta ho jAne ke bAda usakA kabhI nAza nahIM hotA hai / usake svAbhAvika anaMtaguNa sadA svabhAva rUpa se sthira rahate haiM, unameM sukha bhI eka guNa hai, ataH usakA bhI kabhI nAza nahIM hotA hai / AThavAM vizeSaNa hai-'adhAbAha'-avyAbAdha / arthAta bAdhArahita hai usameM kisI prakAra kA antarAla nahIM aura na kisI ke dvArA usameM rukAvaTa AtI hai| jo anya ke nimitta se hotA hai yA asthAyI hotA hai, usI meM bAdhA utpanna hotI hai| parantu siddha jIvoM kA sukha na to anya ke nimitta se hI utpanna hotA hai aura na koI kAla ke ho Tikane vAlA hai| vaha to AtmA kA apanA hI hai aura sadA-sarvadA vyakta rahane vAlA dharma hai / isIliye use avyAbAdha kahA hai| ___ antima-novAM vizeSaNa triratnasAra 'tiramaNasAraM' hai| yAnI samyagdarzana, samyamzAna aura samyakcAritra yaha tIna ratna haiM, jinheM ratnatraya kahate haiM / siddhoM ko prApta hone vAlA sukha unakA sAraphala hai / kyoMki samyagdarzana Adi ratnatraya karmakSaya kA kAraNa hai aura karmakSaya ke bAda siddha sukha kI prApti hotI hai| isIliye siddhi sukha ko ratnatraya kA sAra kahA gayA hai| saMsArI jIva samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatraya kI ArAdhanA isIliye karatA hai ki use nirAkula avasthA kI prApti ho| sukha kI abhivyakti nirAkulatA meM hI hai| isI kAraNa se siddhoM ko prApta hone vAle sukha ko ratnatraya kA sAra batAyA hai| AtmasvarUpa kI prApti karanA jIvamAtra kA lakSya hai aura usa svarUpa prApti meM bAghaka kAraNa karma hai| karmoM kA kSaya ho jAne ke anantara anya kucha prApta karanA zeSa nahIM rahatA hai| graMtha meM karma kI vibhinna sthitiyoM, unake kSaya ke upAya aura karma kSaya ke pazcAt Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 saptatikA prakaraNa prApta hone vAlI Atmasthiti kA pUrNarUpeNa vivecana kiyA jA cukA hai| ata: aba graMthakAra graMtha kA upasaMhAra karane ke lie gAthA kahate haiM ki-. durahigama-niuNa-paramattha-ruira-bahubhaMgadiSTivAyAo / atthA aNusariyacyA baMdhoSayasaMtakammANaM // 71 / / ___zamA-rahigama-atizrama se jAnane yogya, miNasUkSma buddhigamya, paramastha-yayApasthita arthavAlA, cAra-rucikara, AhlAdakArI, bahubhaMgA-bahuta maMgavAsA, biTTinAyAyo-dRSTibAda aMga, AsthA---vizeSa artha vAlA, anusariyaNyA-jAnane ke liye, . pAnAtikammA... zAma pada kii| ____ yArSa-dRSTivAda aMga atizrama se jAnane yogya, sUkSmabuddhigamya, yathAvasthita artha kA pratipAdaka, AhlAdakArI, bahuta bhaMga vAlA hai / jo baMdha, udaya aura sattA rUpa kamoM ko vizeSa rUpa se jAnanA cAhate haiM, unheM yaha saba isase jAnanA caahiye| vizeSArtha- gAthA meM graMtha kA upasaMhAra karate hue batalAyA hai ki yaha saptatikA graMtha dRSTivAda aMga ke AdhAra para likhA gayA hai| isa prakAra se graMtha kI prAmANikatA kA saMketa karane ke bAda batalAyA hai ki dRSTivAda aMga durabhigamya hai, saba isako saralatA se nahIM samajha sakate haiN| lekina jinakI buddhi sUkSma hai, sUkSma padArtha ko jAnane ke liye jijJAsu haiM, ve hI isameM praveza kara pAte haiN| dRSTivAda aMga ko durabhigamya batAne kA kAraNa yaha hai ki yadyapi isameM yathAvasthita artha kA sundaratA se yuktipUrvaka pratipAdana kiyA gayA hai lekina aneka bhedaprabheda haiM, isIliye isako kaThinatA se jAnA jAtA hai| isakA apanI buddhi se maMthana karake jo kucha bhI jJAta kiyA jA sakA usake AdhAra Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 451 se isa graMtha kI racanA kI hai, lekina vizeSa jijJAsujana dRSTivAda aMga kA adhyayana kareM, aura usase baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM ke bhedaprabhedoM ko smjheN| graha saptatikA nAmaka grantha to unake liye mArgadarzaka ke samAna haiN| aba graMtha kI prAmANikatA, AdhAra Adi kA nirdeza karane ke bAda aMdhakAra apanI laghutA pradarzita karate hue graMtha kI samApti ke lie gAthA kahate haiM jo jasma apaDipuno attho appAgameNa baddho ti| taM khamiUNa bahusuyA pUreUrga parikahaMtu // 72 // zavArya--o-jisa, jattha-jahAM, apariyo- apUrNa, astho- artha, appAgameNa-apazrata, Agama ke malpa zAtA-maiMne, bayoti-nibaddha kiyA hai, usake liye. amijhaNa- kSamA karake, bahasupA-bahuzruta, pareUNaM--paripUrNa karaphe, parikahatu-malI prakAra se pratipAdana kreN| gApA-maiM to Agama kA alpa jJAtA hai, isalie maiMne jisa prakaraNa meM jitanA aparipUrNa artha nibaddha kiyA hai, vaha merA doSa-pramAda hai| ataH bahuzruta jana mere usa doSa-pramAda ko kSamA karake usa artha kI pUrti karane ke sAtha kathana kreN| viSAeM-gAthA meM apanI laghutA pragaTa karate hue graMthakAra likhate haiM ki maiM na to vidvAna hai aura na bahabhUta, kintu alpajJa hai| isaliye yaha dAvA nahIM karatA hU~ ki graMtha sarvAMgINa rUpa se vizeSa artha ko pragaTa karane vAlA bana sakA hai| isa graMtha meM jisa viSaya ko pratipAdana karane kI dhAraNA kI huI thI, sambhava hai apanI alpajJatA ke kAraNa usako pUrI taraha se na nibhA pAyA hoUM to isake liye merA pramAda Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 saptatikA prakaraNa hI kAraNa hai aura yatra-tatra skhalita bhI ho gayA hoU kintu jo bahuzruta jana haiM, ve mere isa doSa ko bhUla jAyeM aura jisa prakaraNa meM jo kamI raha gaI ho, usakI pUrti karate hue kathana karane kA vyAna rakheM, yahI vinamra nivedana hai| iTAFF hinda mA sAhitikA kAraNa samApta huaa| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAe~ D chaha karmagranyoM meM Agata pAribhASika zabdoM kA koSa [ karmagrampoM ko gAthAoM evaM vyAkhyA meM Agata piNDa-prakRti sUcaka zabdoM kA koSa - gAthAoM kA akArAvi anukrama / karmagranpoM kI vyAkhyA meM sahAyaka andha-sUcI Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 aTTheva ega vimappI SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAeM siddhapae hiM mahatthaM banSodaya santa paryAvaThANANaM / cocche suNa saMkhevaM nIsaMda divasa || 1|| kai baMdhato veyas kai kai vA paryADasaMtaThANANi / mulutta rapagaIsuM bhaMgavigappA u bodhavvA ||2|| avihasatta chanbaMdha gesu emavide tivigappo sattaTThabaMSaadbhudaya saMta egammi paMca bhaMgA do bhaMgA huti aTThasu egavigappo chassu vi guNasaMniesa duvigappo / baMdhodayasaMtakammANaM // 5 // terasasu kevaliNI // 4 // patteyaM patteyaM udayasaMtAI / abaMdhammi ||3|| jIvaThANesu / nANAvaraNaMtarAie // star saMsA paMca | baMdhovara me vi tahA udasaMtA huMti paMcaiva // 6 // baMdhassa ya saMtassa ya pagaiTThANAI tinnitullAI / udayaTThANAI dube cau paNa daMsaNAvaraNe // 7 // jIyAvaraNe navabaMdhagesu cau paMca udaya nava saMtA / chaccaubaMdhe ceyaM cala bandhudae chalaMsA ya // 8 // uvarayabaMdhe ca paNa navaMsa carudaya chacca causaMtA / veyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocchaM // 6 // bAvIsa ekkabIsA, sattarasA teraseva natra paMca / cau tiga dugaM ca ekkaM baMdhaTTANANi mohassa // 10 // ekke va do va cauro etto ekkAhiyA dasukkosA / oheNa mohaNijje udayaTThANA nava havati // 11 // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrabhya kI mUla gAthAe~ vIsA | ekUNA ||12|| panarasa / bhave jAga 19 aTThevaM // 15 // udayaMsA / muNeo // 16 // savve vi / aTTagasattagadyacca utigadUgae gAhiyA terasa bArikkArasa itto paMcAi saMtassa pagaiThANAI tANi mohassa haMti bandhodaya puNa aMga vA gRha chabbAvIse cala igavIse sattarasa terase do do / navabaMdhage vi doni u ekkekakamao paraM bhaMgA || 14 || dasa bAvIse nava ikkbIsa sattAi udaThANAI | chAI nava sattarase tere paMcAi cattArimA navabaMdhagesu ukkosa satta paMcavihabaMbage puNa udao dopaha itto caubaMdhAI ikkevakudamA havaMti baMdhovarame vi tahA udayAbhAve vi vA hojjA / / 17 / / ekkaga chakkekkArasa dasa satta caukka ekkA ceka / ee cavIsa gayA cauvIsa dugekkamikkArA ||18|| navapaMcANauisa ehRdayavigamehi auNattariegusaripayavidasahi navatesIyasa ehi udayavigamehiM mohiyA auNasaritIyAlA paryAvadasahi tinneva ya bAvIse igavIse aTThavIsa sattarase / cha deva teranavagaMdhagesu paMceva paMcaviSavisuM cha chakka sesesu jANa paMceva | patteyaM pateya cattAri ya baMghavocche ||22|| dasanavapannarasAI baMdhodaya santapayaDiThANAI / bhaNiyAI mohaNije ito nAmaM paraM vocchaM ||23|| tevIsa paNNavIsA chavIsA aTThavIsa guNatIsA | tIsetIsamekaM baMdhaTThANANi nAmassa ||24|| mohiyA jIvA / vinneyA ||16|| jIvA / vineyA ||20|| ThANAI ||21|| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 cau paNavIsA solasa nava bANauIsayA ya aDayAlA / eyAluttara chAyAlasayA ekkakka baMdhavihIM / / 25 / / vIsimavIsA caubIsamAi emAhiyA u igtiisaa| udayaTThANANi bhave nava aTTha ya huMti nAmassa // 26 // ega biyAlekkArasa tettIsA chassayANi tettIsA / bArasasattarasasayANahigANi bipacasIIhi // 27 / / auNattIsekkArasasayAGgiA satarasapaMcasaTThIhi / ikkekkagaM ca vIsAdaThudayaMtes udayavihI // 28 / / tidunauI ugunauI acchalasI asIi ugusiiii| aThThayachappaNattari nava aTTha ya nAmasaMtANi / / 29 / / aha ya bArasa bArasa baMdhodayasaMtapayaDiThANANi / oheNAdeseNa ya jastha jahAsaMbhavaM vibhaje // 30 // nava paMcodaya saMtA tevIse pANavIsa chabbIse / aTTha ca uraTThavIse nava sattugatIsa tIsammi // 31 // egegamegatIse ege egudaya aTTha saMtammi / ubarayabaMdhe dasa dasa veyagasaMtammi ThANAgi // 32 / / tivigappapagaiThANehiM jIvaguNasanniesa ThANesu / bhaMgA pauMjiyavyA jattha jahA saMbhavo bhavai // 33 // terasasu jIvasaMkhevaesu nANaMtarAya tivigppo|| ekkammi tivigappo karaNaM par3a etya avigappo // 34 / / tere nava cala paNagaM nava saMtegammi bhaMgamekkArA / veNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocchaM / / 3 / / aTThasu paMcasu ege ega dugaM dasa ya mohbNdhge| tiga caGa nava udayagae tiga tiga pannarasa saMtammi // 36 / / paNa duga paNagaM paNa cau paNagaM paNagA havaMti tinnecha / paNa cha paNaga cha ccha paNagaM aTThacha dasarga ti // 37 / / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAe~ saseSa apajjatA sAmI taha suhama bAyarA ceva / vigalidiyA u tinni u taha ya asannI ya sannI ya // 38 / / nANaMtarAya tivihahmAvi dasasu do hoti dosu tthaannesuN| micchAsANe biie nava cau paNa nava ya saMtaMsA // 3 // missAi niyaTTIo cha ccau paNa nava ya saMtakammaMsA / ghaubaMdha tige cau paNa narvasa dusu juyala cha ssaMtA // 40 // upasaMte cau paNa nava khINe caurudaya chacca cava saMtaM / veyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocche / / 4 / / guNaThANagesu aTThasu ekkeyakaM mohabaMdhaThANesu / paMcAniyaTTiThANe baMdhovaramo paraM tatto // 42 // sattAi dasa u micche sAsAyaNamIsae navukkosA / chAI nava u avirae dese paMcAI aTUTheva // 43 // virae khaovasamie, caurAI sasta chacca'pubammi / aniyaTTibAyare puNa ikko va duve va udayaMsA // 44 / / ega suhamasa rAgo vaiei aveyagA bhave sesA / bhaMgANaM ca pamANaM pubuddidruNa nAyavvaM // 45 // eparka TuDekkArekkAraseva ekkAraseva nava tinni / ee cauvIsagayA bAra duge paMca ekkammi / / 4 / / jogovaogalesAipahiM guNiyA havaMti kAyabbA / je jattha guNachANe havaMti se tattha guNakArA // 47 // tipaNege egegaM tima mIse paMca causu niyaTTie tinni / ekkAra bAyarammI suhume cau tinni uvasaMte / / 4 / / chaNNava chakka tiga satta kurga duga tiga dugaM tigaha caU / duga cha cau duga paNa cau cau duga cau paNaga ega caka / / 4 / / egegamacha egegamaTTha chaumatthakevalijiNANaM / ega caU ega caU acha ghau du chakkamudayaMsA // 50 // Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 do chakka 'Tha caukkaM paNa nava ekkAra chakkaga udyaa| neraiAisu saMtA ti paMca ekkArasa caukkaM // 51 // iga vigalidiya sagale paNa paMca ya aTTha baMpaThANANi / paNa chakkekkArudayA paNa paNa bArasa ya saMtANi // 52 / / iya kamma parAi ThANAI suThu baMdhudayasaMtakammANaM / gaiAiehiM asu cauppagAreNa neyANi // 53 / / uvayassudIraNAe sAmittAo na bijjai viseso| mottUNa ya ra sevA samma 4i nANaMtarAyadasagaM dasaNanaka veyaNijja micchte| sammatta lobha beyA''ugANi nava nAma ucvaM ca / / 5 / / tisthagarAhAragabirahiyAoM ajjei snvpgiio| micchattaveyago sAsaNo vi iguvIsasesAo // 56 // chAyAlasesa' mIso avirayasammo tiyAlaparisesA / tevaNNa desa virao virao sagavaNNasesAo / / 57 // igusadiThamappamatto baMdhai devAuyassa iyaro vi| aTThAvaNNamaputro chappaNNaM vA vi chabbIsaM // 58 // bAbIsA egaNaM baMdhai atthaarsNtmniyttttii| sattara suhumasarAmo sAyamamoho sajogi ti // 56 // eso u baMdhasAmittaogho gaiyAiesu vi taheva / bhohAo sAhijA jattha jahA pagaDisambhAbo // 60 / / titthagaradevanirayAugaM ca tisu tisu gaIsu boddhavvaM / avasesA payaDIo havaMti sabyAsu vi gaIsu // 61 / / patamakasAyacaukke daMsaNatiga sattagA vi uvsNtaa|| aviratasammattAo jAya niyaTTi ti nAyamvA / / 6 / / paDamakasAyacaupakaM etto micchattamIsasammattaM / aviraya se virae pamatti apamatti khoyaMti // 63 / / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAe~ khIyaMti / satyeva nAme | ekkAraM // 66 // purisaM kohe kohaM mANe mANaM ca huI mAyAe / mAyaM va bRhadda lohe lohaM suhumaM pito haNai ||64|| devagaisahagayAo ducaramasamaya bhaviyammi savivAyaranAmA nIyAgoyaM pi annayarayaNIyaM maNuyAjya uccagoya nava ars ajIgijiNo ukkosa jahanna maNuyaMgai jAi tasa bAyaraM ca pajjattasubhagamAijjaM / asakittI tilthayaraM nAmassa havaMti nava eyA // 67 // taccANupubbisahiyA terasa bhavasiddhiyassa carimammi / saMtaMga mukko jahannayaM bArasa hati // 68 // maga sahagayAo bhavakhitavibAgajIvadAga tti / veyaNiyannayarucvaM ca carima bhaviyarasa svIyaMti ||66 // aha suiyasayalajama siha maruyani ruvamasahAya siddhisuhaM / aniNamavvAbAha tirayaNasAraM aNuhati // 70 // durahigama - niuNa paramattha- rui ra bahubhaMgadiTTivAyAo / atthA aNusariyanvA baMdhodayasaMtakammANaM // 71 // jo atya apaDipunno atyo appAgameNa bahoti / taM khamiUNa bahusuyA. parikahaMtu // 72 // - pUreUNaM - // 65 // Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 chaha karmagranthoM meM Agata pAribhASika zabdoM kA koSa aMgapraviSTa asta-jina zAstroM kI racanA tIrthaMkaroM ke upadezAnusAra gaNaghara svayaM karate haiN| aMgopAMga nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke aMga aura upAMga Adi rUpa meM gRhIta pudgaloM kA parihA hai| aMgabAhmabhuta-gaNaparoM ke atirikta aMgoM kA AdhAra lekara sthaviroM dvArA praNIta zAstra / amarAna kA nAma akSara hai aura zAna jIva kA svabhAva hone ke kAraNa zruta jJAna svayaM akSara kahalAtA hai / akSara pusa-akArAdi labdhyAroM meM se kisI eka akSara kA jJAna | ajarasamAsa bhata-satyakSaroM ke samUdAya kA mAna / akAma mirjarA--iyA ke na hote hue bhI anAyAsa hI hone vAlI karma nirjraa| akuzala karma-jisakA vipAka aniSTa hotA hai| bhagamika Sata-jisameM eka sarIkhe pATha na Ate ho / aguhalaghu praya-cAra sparza vAle sUkSma rUpI avya tathA amUrta AkAza Adi / apuklaghu nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko svayaM kA zarIra vajana meM halkA aura mArI pratIsa na hokara agurulaSu pariNAma vAsA pratIta hotA hai| agnikAma- teja paramANuoM se nirmita shriir| agrahaNavargaNA-jo alpa paramANu vAlI hone ke kAraNa jIva dvArA grahaNa nahIM kI jAtI hai| aghAso karma-jIva ke pratijIvI guNoM ke ghAta karane vAle karma / unake kAraNa AtmA ko pArIra kI kaida meM rahanA par3atA hai| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa amAsinI prakRti--jo prakRti Asmika guNoM kA ghAta nahIM karatI hai| apakSa vargama-- cakSurindriya ko chor3akara zeSa sparzana Adi indriyoM aura mana ke dvArA hone vAle apane-apane viSayabhUsa sAmAnya boM kA pratibhAsa | adhakSuvarzanAvaraNa karma---acakSudarzana ko AvaraNa karane vAlA karma / apAmasthika-jinake chabhoM (pAra pAti karmoM) kA sarvazrA kSaya ho gayA ho / achAmamasthika yamAsyAta saMyama-- kevalajJAniyoM kA saMpama / annadhAma maMdha-eka samaya adhika jaghanya baMdha se lekara utkRSTa baMdha se pUrva taka ke sabhI baMdha / ajIva-jisameM cetanA na ho arthAt jar3a ho / ajJAna miSyAsva-jIvAdi padArthoM ko 'yahI hai 'isI prakAra hai' isa taraha vizeSa rUpa se na smjhnaa| arabaurAsI lAkha bhaDahAMga kA eka aiDa kahalAtA hai| agga -caurAsI lAkha vaTita ke samaya ko eka akhaDAMga kahate haiN| mApalyopama-uddhArapalya ke romatrahoM meM se pratyeka ropakhaMDa ke kalpanA ke dvArA utane saMDa kare jitane so varSa ke samaya hote haiM aura unako pasya meM marane ko ajJApalma kahate haiN| aApalma meM se prati samaya romakhaMDoM ko nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha palya lAlI ho, use asA palpopama kAla kahate haiN| avAsAgara-dasa koTIkoTI addhApalpopamoM kA eka adbhAgAgara hotA hai / anuvadha-Age jAkara vizichaSa ho jAne vAlA bNdh| AvazrvadhinI prakRti-baMdha ke kAraNoM ke hone para bhI jo prakRti ba~dhatI bhI hai aura nahIM bhI baMdhatI hai / mAnuSasattA prakRti- mithyAtva Adi dazA meM jisa prakRti ko sattA kA nimama na ho yAnI kisI samaya sattA meM ho aura kisI samaya sattA meM na ho| aghoSayA prakRti-use kahate haiM, jisakA apane udayakAla ke anta taka udaya magAsAra nahIM rahatA hai / kamI udaya hotA hai aura kabhI nahI hotA hai yAnI udaya-viccheda kAla taka mI jisake udaya kA niyama na ho / manakSara bhUta-jI zabda abhiprAyapUrvaka varNanAtmaka nahIM balki dhvanyAtmaka kiyA jAtA hai athavA chIMkanA, cuTakI bajAnA Adi saMketoM ke dvArA dUsaroM ke abhiprAya ko jAnanA anakSara zruta hai| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 agAyugAmI avavijJAna- utpatti sthAna meM yata hokAra pArya ko jAnane vAlA kintu utpatti sthAna ko chor3a dene para na jAnane vAlA avadhijJAna / anamsAnamtAgu vargagA- anamtAnanta pradezI skandhoM kI vargaNA / anansANu vargaNA --ananta pradezI skandhoM kI vargaNA / abhAtAnubaMdhI kaSAya- sammamatva guNa kA ghAta karake jIva ko anaMta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karAne vAlI utkaTa kaSAya / / anapavarsanIya Ayu-jo Ayu kisI bhI kAraNa se kama na ho / jitane kAla taka ke lie bAMdhI gaI ho, utane kAla taka bhogI jaaye| anabhigRhIta mipAsva-paropadeza nirapekSa-svabhAva se hone vAlA padArthoM kA ayathArtha asaan| amavasthita avaSizAna-jo jala kI taraMga ke samAna kabhI baTatA hai, kabhI bar3hatA hai, kabhI AvirbhUta ho jAtA hai aura kabhI tirohita ho jAtA hai| anavasthita pAya--Age-Age bar3hate jAne vAlA hone se nimata svarUpa ke abhAva pAlA ply| anAkAropayoga-sAmAnya vizeSAtmaka vastu ke sAmAnya dharma kA avabodha karane vAle jIva kA patanyAnuvidhAyI pariNAma / anAdi-anansa-jisa baMdha yA udaya kI paramparA kA pravAha anAdi kAla se nirAbAdha gati se calA A rahA hai, madhya meM na kamI vicchinna huA hai aura na Age kamI hogA, aise baMdha yA udaya ko anAdi anaMta kahate hai / anAdi baMdha-jo baMdha anAdi kAla se satasa ho rahA hai| anAdi bhata--jisa zruta kI Adi na ho, use anAdi zruta kahate haiM / anAdi-sAnta-jisa baMdha yA udaya kI paramparA kA prabAha anAdikAla se ninA vyavadhAna ke calA A rahA hai lekina Age jyucchinna ho jAyegA, vaha anAdi-sAnta hai| anAveya nAmapharma-jisa krama ke udaya se jIva kA yuktiyukta acchA vacana bhI anAdaraNIya-agrAhya mAnA aura samajhA jAtA hai| anabhihika mithyAtva-satyAsatya kI parIkSA kiye binA hI saba pakSoM ko gharAbara smjhnaa| anAbhoga mithyAtva-ajJAnajanya avasva ruci / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdakoSa amAhAraka-oja, soma aura kavala inameM se kisI bhI prakAra ke AhAra ko na karane vAle jIva anAhAraka hote haiN| anivRttikaraNa- vaha pariNAma jisake prApta hone para jIpa avazyameva samyakrava prApta karatA hai / amivRttibAvarasaMparAya gugasthAna- vaha hai jisameM bAdara (sthUla) saMparAya (kaSAya) udaya meM ho tathA samasamaya batA jI ke pariNAmoM meM samAnatA ho| samutkRSTa 6Sa-eka samaya kama utkRSTa sthiti baMdha se lekara jaghanya sthiti baMdha taka ke sabhI bNdh| anugAmI avadhizAma-jo avadhijJAna apane utpatti kSetra ko chor3akara dUsare sthAna para cale jAne para bhI vidyamAna rahatA hai| anubhavayogyA sthiti-abAdhA kAla rahila sthiti| anubhAga paMpa-karmarUpa gRhIta pudgala paramANuoM kI phala dene kI zakti va usakI tIvratA, maMTatA kA nizcaya karanA anubhAga baMdha kahalAtA hai| abhyoga zruta--sat Adi anuyogamAroM meM se kisI eka ke dvArA jIvAdi padAyoM ko jAnanA / / anuyogasamAsa ata-eka se adhika do, tIna Adi anuyogadAroM kA jJAna | antarakaraNa-eka AvalI yA anta mahataM pramANa nIce aura Upara kI sthiti ko __ chor3akara madhya meM se antamuharta pramANa daliphoM ko uThAkara unakA baMdhane vAlI anya sajAtIya prakRtiyoM meM prakSepa karane kA nAma antarakaraNa hai| isa antarakaraNa ke liye jo kriyA kI jAtI hai aura usameM jo kAla lagatA hai use bhI upavAra se antarakaraNa kahate haiN| antarAya-jJAnAmpAsa ke mAdhanoM meM vighna DAlanA, vidyArthiyoM ke liye prApta hone vAle abhyAsa ke sAdhanoM kI prApti na hone denA Adi antarAma kahalAtA hai| amsarAya karma-jo karma AsmA kI dAna, lAma, moga, upabhoga, bhIrya rUpa zaktiyoM kA ghAta karatA hai / athavA dAnAdi meM anta rAya rUpa ho use antarAma karma kahate haiM / mAsa:koDAkor3o kucha kama eka koddaakodd'ii| aparpavasita bhUta-vaha zruta jisakA anta na ho / aparyApta- aparyApta nAmapharma ke udaya bAle jIva / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 aparyApta mAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva svayogya paryApti pUrNa na kare / aparAvartamAna prakRti--kisI dUsarI prakRti ke baMdha, udaya athavA donoM ke binA jisa prakRti ke baMdha, udaya athavA donoM hote haiN| apavartanA-baDa karmoM kI sthiti tathA anubhAga meM adhyavasAya vizeSa se kamI kara denaa| apavartanAkaraNa---jisa dhIrya vizeSa se pahale baMdhe hue kama kI sthiti tathA rasa ghaTa jAte haiM, use apavartanAkaraNa kahate haiM / apavartanIya vAyu-cApa nimitta se jo Ayu kama ho jAtI hai use apavartanIya (apavayaM ) kahate haiN| isa Ayuccheda ko akAlamaraNa bhI kahA jAtA hai / apuNyakarma-o duHkha kA vedana karAtA hai. use apuNyakarma kahate haiM / apUrvakaraNa---vaha pariNAma jisake dvArA jIva rAga-neSa kI durbhadhasandhi ko tor3a kara sAMpa jAtA hai| apUrvasmitibaMdha-pahale kI apekSA atyanta aspa sthiti ke ko ko bAdhanA / apratipAtI --ijisakA svamAtra patanazIla nahIM hai| apratyArapAnAvaraNa kaSAya-jisa kaSAya ke udaya se dezavirati-AMzika tyAga __ rUpa alpa pratyAsyAna na ho ske| jo kaSAya AtmA ke dezavirata guNa (thAvakAcAra) kA ghAta kare / apramattasaMghata guNasthAna-jo saMyata (muni) vikathA, kaSAya Adi pramAdoM kA setana nahIM karate haiM ve apramattasaMyata haiM aura unake svarUpa vizeSa ko apramatta saMyata guNasthAna vAhate hai| aprApyakArI--padArthoM ke sAtha binA saMyoga kiye hI padArtha kA jJAna krnaa| abaMSa prakRti-vivakSita guNasthAna meM vaha karma pravRti na bane kintu Age ke sthAna meM usa karma kA baMdha ho, use abaMdha prakRti kahate haiM / abaMdhakAla-para-bhava sambandhI Ayukarma ke baMdhakAla se pahale kI avasthA / amAdhAkAla-badhe hue karma kA jitane samaya taka AtmA ko zubhAzubha phala kA vedana nahIM hotaa| abhigRhIta mithyAtva-kAraNavaza, ekAntima kadAgraha se hone vAle padArtha ke ___ apaghArtha zravAna ko kahate haiM / abhinaya karmagrahaNa--jisa AkAza kSetra meM AtmA ke pradeza haiM usI kSetra meM ava Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda koSa sthita karma rUpa meM pariNata hone kI yogyatA rakhane vAle pudgala skandhoM kIpaNAoM ko karma rUpa meM pariNata kara jIva dvArA unakA grahaNa honA karma grahaNa hai / amaSya ke jIva jo anAdi tathAvidha pAriNAmika bhAva ke kAraNa kisI bhI samaya mokSa prApta karane kI yogyatA hI nahIM rakhate / amlarasa mama karma -- jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra rasa nIMbU, imalI Adi khaTTe padArthoM jaisA ho / mayuta-caurAsI lAkha ayutAMga kA eka ayuta hotA hai / 14 bhayulaoNga- caurAsI lAkha arthenipUra ke samaya ko eka ayutAMga kahate haiM / ayogikevalI - jo kevalI bhagavAna yogoM se rahita haiM, arthAt jaba sayogikevalI mana, vacana aura kAyA ke yogoM kA mirodha kara, karma-rahita hokara zuddha bhAramasvarUpa ko prApta kara lete haiM, taba ve ayogikevalI kahalAte haiM / agivalI yAta saMyama ayogikevalI kA saMyama / jisameM vaza aura ayazaH phonija apakIti phaile / adhyavasAya -- sthitibaMdha ke kAraNa bhUta kaSAyajamya Atma-pariNAma | adhyavasAya sthAna kaSAya ke tIvra tIvratara tIvratama tathA manda mandatara aura J mansama udaya-vizeSa | minI - jisa karma ke udaya se kAraNavaza mA binA kAraNa ke padArthoM - se prIti dveSa ho / arthanira caurAsI lAkha arthaniyUrAMga kA eka ardhanipUra hotA hai / bharvatra raMga- caurAsI lAkha nalina ke samaya ko arthanipurAMga kahA jAtA hai / amina - viSaya aura indriyoM kA saMyoga puSTa ho jAne para 'yaha kucha haiM' aisA so viSaya kA sAmAnya boSa hotA hai use arthAvagraha kahate haiM apacA padArtha ke avyakta jJAna ko arthAvigraha kahate haiM / marthanArarasaMhanana gamakarma jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM eka - aura markaTa aMdha aura dUsarI ora kIlI ho / anatara baMdha---adhika karma prakRtiyoM kA baMdha karake kama prakRtiyoM ke baMdha karane arUpa ko alpasara baMdha kahate haiM / - - padArthoM kA paraspara nyUnAdhika arupAdhika mAya / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 15 bhavaktavya baMSa-vaiSa ke amAva ke bAda punaH karma baMgha aSavA sAmAnyapane se maMga vivakSA ko kiye binA avaktavya baMdha hai| avapraha-nAma, pAti Adi kI vizeSa kalpanA se rahita sAmAgya sattA mAtra kA jJAna / bhavabhimAma-mithyAkha ke udaya se lapI padArthoM kA viparIta avaSimAna / isakA dUsarA nAma vimaMgajhAna bhI hai| avadhimAla-indriya aura mana kI sahAyatA kI apekSA na kara sAkSAt AtmA ke dvArA dravya, kSetra, kAla, mAva kI maryAdApUrvaka rUpI arthAta mUla dravya kA jJAna avadhijJAna kahalAtA hai| athavA jo zAna adhotaghovistRta bastu ke svarUpa ko jAnane kI zakti rakhatA hai athavA jisa jJAna meM sirpha rUpI padArthoM ko pratyakSa karane kI zakti ho athavA bAhya artha ko sAkSAt karane ke liye jo AtmA kA vyApAra hotA hai, use avavijJAna kahate haiN| avadhimAnAvaraNa karma-abhijJAna kA AvaraNa karane vAlA karma / avaSirzana-indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA hI AtmA ko rUpI dravyoM ke sAmAnya dharma kA pratimAsa / avapriyarzanAvaraNa karma--avaSidarzana ko AvRtta karane vAlA karma / avaka-caurAsI lAkha athavAMga ke kAla ko eka avaya kahate haiM / bhavAMga-paurAsI lAkha asara kA eka avayoga hotA hai| avasthita avaSizAna--o avadhijJAna janmAmsara hone para bhI AtmA meM avasthita rahatA hai athavA phevalajJAna kI utpatti paryanta yA Ajamma ThaharatA hai| avasthita baMdha-pahale samaya meM jitane karmoM kA baMdha kiyA, dUsare samaya meM bhI utane hI karmoM kA baMdha karamA / mavalapinI kAla-vasa koTAkorI sUkSma azAsAgaropama ke samaya ko eka aba sapiNI kAla kahate haiN| isa samaya meM jIvoM kI zakti, sukha, avagAhanA Adi kA uttarottara hrAsa hotA jAtA hai| avAya-IhA ke dvArA grahaNa kiye gaye padArtha ke viSaya meM kucha adhika nizcayA smaka jJAna honA / avipAka mirjarA- udayAvalI ke bAhara sthita karma ko tapa Adi kriyAvizeSa kI sAmayaM se udayAvalI meM praviSTa karAke anubhava kiyA jAnA / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa bhavibhAga praticcheda-vIrya-vAmita ke adimAgI aMza yA maag| dhIrya paramANu, __bhAva paramANu isake dUsare nAma hai / abirasa-boSoM se virata na honA / yaha AtmA kA vaha pariNAma hai jo cAritra grahaNa karane meM vighna DAlatA hai| zavirata sampaSTi guNasthAna-sampamhaSTi hokara bhI jo jIva kisI prakAra ke prata ko dhAraNa nahIM kara sakatA vaha avirata samyagdRSTi hai aura usake svarUpa vizeSa ko avirata samyAdRSTi guNasthAna kahate haiM / madhubha nAmakarma-jisa karma ke udaya se nAbhi ke nIce ke avayava azubha hoN| manubha vihAyogati nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva kI cAsa U~Ta Adi ___ kI cAla kI bhAMti azubha ho / ayonigata sasAyana samvAda..-ko para: Ti gIra umANa zreNi para to car3hA nahIM kiMtu anatAnubaMdhI ke udaya se sAsAdana mAtra ko prApta ho gayA use aNigata sAsAdana samyagdRSTi kahate haiM / asaMgI-jinheM manolabdhi prApta nahIM hai athavA jina jIvoM ke adhipUrvaka iSTa amiSTa meM pravRtti-nivRtti nahIM hotI hai, ve asaMzI haiM / asaMhI bhuta-asaMzI jIvoM kA ata jJAna / asaMkhyAtAgu vargamA-asaMbhapAta pradezI skandhoM kI vrgnnaa| asatya manoyoga-jisa manoyoga ke dvArA vastu svarUpa kA viparIta cintana ho athavA satya manoyoga se viparIta manoyoga / asatya vacanayoga--asatya pacana vargaNA ke nimitta se hone vAle yoga athavA kisI vastu ko ayathArtha siddha karane vAle vacanayoga ko kahate haiM / asasthAmRSA manoyoga-jo mana na to satya ho aura na mRSA ho use asatyA maSA mana kahate haiM aura usake dvArA hone vAlA yoga asatyAbhUSA manoyoga kahalAtA hai 1 athavA jisa manoyoga kA citama vidhi-niSedha zUnya ho, jo ciMtana na to kisI vastu kI sthApanA karatA ho ora na niSedha, use asatyAmRSA manoyoga kahate haiM / asarayAmRSA vacanayoga:-o bacanayoga na to satya rUpa ho aura na mRSA rUpa hI ho / athavA jo vacanayoga kisI vastu ke sthApana-utyApana ke lie pravRtta nahIM hotA use asatyAmRSA bacanayoga kahate haiN| asAtA banISa kArma--jisa pharma ke udaya se AtmA ko anukUla indriya viSayoM Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 kI aprApti ho aura pratikUla indriya viSayoM kI prApti ke kAraNa dukhakA anubhava ho / asthira mAmakarma-jisa karma ke udaya se nAka-mI, jilhA Adi avayava asthira arthAt capala hote haiN| (mA) bhAgAla-dvitIya sthiti ke balikoM ko apakarSaNa dvArA prathama spiti ke dasikoM meM paaiivaanaa| bhAtapa mAmakarma-lisa karma ke udaya se jIva kA zarIra svayaM uSNa na hokara mI uSNa prakAza karatA hai| mAdeya mAmakarma-jisa karma ke upaya se jIva kA vacana sarvamAnya ho / mAnupUrvI nAmakarma-isake udaya se viprahagati meM rahA habA jIva bhAkAza pradezoM kI zreNI ke anusAra gamana kara utpatti-sthAna para pahuMcatA hai| Abhipahika miSyAraNa tatva kI parIkSA kiye binA hI kisI eka siddhAMta kA pakSapAta karake anya pakSa kA snAna krnaa| mAbhinivezika minyAtva-apane pakSa ko asatya jAnakara bhI usakI sthApanA karane ke liye durabhiniveza (purAgraha) karanA / bhAbhyantara nivRtti--indriyoM kA AMtarika-bhItarI AkAra / AramAMgula-pratyeka vyakti kA apanA-apanA bhaMgula / isake dvArA apane pArIra kI U~cAI nApI jAtI hai| mApu-karma-jisa karma ke udaya se jIva-deva, manuSya, tithaMca aura nAraka ke ma meM jItA hai aura usake kSaya hone para una-una rUpoM kA tyAga karatA hai, yAnI mara jAtA hai| mAvila-jisameM nigaya-dUSa, pI Adi rasa chor3abAra kevala dina meM eka bAra anna vAyA jAtA hai tathA garama (prAsuka) jama piyA jAtA hai| mAvalI-asaMsthAta saSaya kI eka prAvalI hotI hai| mAvazyaka bata--guNoM ke dvArA AtmA ko vaza meM karanA AvazyakIya hai, aisA varNana jisameM ho use Avazyaka zruta kahate haiM / ApAtamA-zAniyoM kI miyA karamA, unake bAre meM sUThI bAteM kahanA, mamI Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa bAteM loka meM phailAnA, unheM mArmika pIr3A ho aisA kapaTa- jAla phailAnA zAsanA hai / asamma bhavya - nikaTa kAla meM hI mokSa ko prApta karane vAlA jIva Alava - zubhAzubha karmoM ke Agamana kA dvAra / 15 AhAra --- zarIra nAmakarma ke udaya se deha, vacana aura bhraSya mana rUpa banane yogya noka vargaNA kA jo grahaNa hotA hai| usako AhAra kahate haiM / athavA tIna pArIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya padmaloM ke grahaNa ko AhAra kahate haiM / AhAra paryApti - bAhya AhAra pudgaloM ko grahaNa karake khalabhAga rasabhAga meM pariNAmAne ko jIva kI zakti vizeSa kI pUrNatA / byAhAra saMza:- AhAra kI abhilASA, zuvA, bedanIya karma ke udaya se hone vAle AtmA kA pariNAma vizeSa / AhAraka - oja, loma aura kavala inameM se kisI bhI prakAra ke jAhAra ko grahaNa karane vAle jIva ko AhAraka kahate haiN| apanA samaya-samaya jo AhAra kare use AhAraka kahate haiN| hAraka aMgopAMga mAmakarma jisa karma ke udaya se AhAraka zarIra rUpa pariNata pudgaloM se aMgopAMga rUpa avayavoM kA nirmANa ho / mahArata kAyayoga -- bAhAraka zarIra aura AhAraka zarIra kI sahAyatA se hone vAlA vIrya-zakti kA vyApAra / - AhAraka kArmaNabaMdhana nAmaka - jisa karma ke udaya se AhAraka pazarIra pudumaloM kA kArmaNa dugaloM ke sAtha sambandha ho / AhArakartajasakArmaNabaMdhana nAmakarma -- jisa karma ke udama se AhAraka zarIra pudgaloM kA taijasa-kArmaNa mugaloM ke sAtha sambandha hotA hai / AhArakartajasabaMdhana nAmakarma-jisake udaya se AhAraka zarIra pudgaloM kA tejasa pugaloM ke sAtha sambandha ho / mahArakamizra kAmayoga AhAraka zarIra kI utpatti prArambha hone ke prathama samaya se lagAkara zarIra paryApti pUrNa hone taka antarmuhUrta ke madhyavartI aparipUrNa zarIra ko AhAraka mizrakAya kahate haiM aura usake dvArA utpanna yoga ko AhArakamizra kAyayoga kahate haiM / apacA AhAraka aura audara - Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 ' rika ina do zarIroM ke mizratva dvArA hone vAle vIrya-zakti ke vyApAra ko AhArakamizra kAyayoga kahate haiM / AhAraka yogya utkRSTa vargaNA - AhArakayogya jadhanya vargaNA se ananta bhAma adhika pradeza vAle skandhoM kI AhAraka zarIra ke grahaNayogya utkRSTa vagaMNA hotI hai / AhArakayogya jagramya vargaNA vaikriya zarIrayogya utkRSTa vagaMgA ke manambara kI agraNayogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skalpoM kI jo vargaNA hotI hai, yaha AhArakayogya jaganya vargagA kahalAtI hai / AhAraka varSaNA - jina vagaMNAoM se AhAraka zarIra banatA hai / AhArakazarIra nAmakarma - catuvaMza pUrvaghara muni viziSTa kArya hetu, jaise ki.mI viSaya meM sandeha utpanna ho jAye athavA tIrthaMkara ko Rddhi darzana kI icchA ho jAye, AhAraka vargaNA dvArA jo sva-hasta pramANa putalA zarIra banAte haiM, use AhArakazarIra kahate haiM aura jisa karma ke udaya se jIva ko AhArakazarIra kI prApti hotI hai va AhAraka zarIra nAmakarma hai| AhArakazarIrabaMdhana nAmakarma -- jisa karma ke udaya se pUrvagrahIta AhAraka zarIra putaloM ke sAtha gRhyamANa AhArakazarIra puloM kA Apasa meM mela ho / 19 ---- AhArakasaMghAtana nAmakarma jisa karma ke udaya se AhArakazarIra rUpa pariNala mugaloM kA paraspara sAnidhya ho / AhAraka samudghAta - AhArakazarIra ke nimitta se hone vAlA samuddhAsa / (i) -- - izvarasAmAyika jo abhyAsArthI ziSyoM ko sthiratA prApta karane ke lie pahale pahala diyA jAtA hai| isakI kAlamaryAdA upasthAna paryanta [ bar3I bImA lene taka) chaha mAsa taka mAnI jAtI hai / igriya- AvaraNaM karma kA kSayopazama hone para svayaM padArtha kA jJAna karane meM asamartha -- jJasvabhAva rUpa AtmA ko padArtha kA jJAna karAne meM nimittabhUta kAraNa, athavA jisake dvArA AtmA jAnA jAye athavA apane-apane sparzAdika viSayoM meM dUsare ko (rasanA Adi ko ) apekSA na rakhakara indra ke samAna jo samartha evaM svatantra hoM unheM idriya kahate haiM / indriya paryApti- jIva kI vaha zakti jisake dvArA dhAtu rUpa meM pariNata AhAra Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda koSa pudgalo meM se yogya pudgala indriya rUpa se pariNata kiye jAte haiN| athavA jIva kI vaha zakti hai jisake dvArA yogya AhAra pugaloM ko indriya rUpa pariNata karake indriyajanya bodha kA sAmadhyaM prApta kiyA jAtA hai| (f) IhA avagraha ke dvArA jAne hue padArtha ke viSaya meM dharma viSayaka vicAraNA 20 kula --- dharma aura nIti kI rakSA ke saMbaMdha meM jisa kula ne cirakAla se prasiddhi prApta kI hai / upa gotrakarma --- jisa karma ke udaya se jIva ucca kula meM janma letA hai / ucchvAsa kAla -- niroga, svastha, nizcinta, varuNa puruSa ke eka bAra davAsa lene aura tyAgane kA kAma / (u) ucchavAsa vizvAsa - saMkhyAta AvalI kA eka ucchavAsa nizvAsa hotA hai / ucchvAsa nAmakarma-jisake udaya se vyavAyapha hotA hai| atkRSTa asaMkhyAta saMkhyAta -- javanya asaMkhyAtAsaMsthAta kI rAzi kA anyonyAbhyAsa karane se prApta hone vAlI rAzi meM se eka ko kama karane para prApta rAzi | utkRSTa parItAmagsa - jayanya parItAnAmsa kI saMkhyA kA abhyonyAbhyAsa karane para prApta saMkhyA meM se eka ko kama kara dene para prApta saMkhyA / utkRSTa yuktAna-jayanya yuktAnanta kI saMkhyA kA paraspara guNA karane para prApta saMkhyA meM se eka kama kara dene para utkRSTa yuktAnanta hotA hai / utkRSTa parItAyAta acanya parItAsaMkhyAta kI rAzi kA anyonyAbhyAsa pharake usameM se eka ko kama karane para prApta saMkhyA / -- -- utkRSTa yukta saMkhyAta - adhabhya yuktAsaMsthAna kI rAzi kA paraspara guNA karane paramApta rAzi meM se eka ko kama kara dene para prApta rAzi | utkRSTa saMpAta --- anavasthita, zalAkA, pratipAlAkA aura mahAzalAkA patyoM ko vidhipUrvaka sarasoM ke dAnoM se paripUrNa bharakara unake dAnoM ke jor3a meM se eka dAnA kama kara lie jAne paraM prApta saMkhyA / utkRSTa garama adhikatama sthiti bandha / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 uttara prakRti-karmoM ke mukhya bhedoM ke avAntara bheda / / uspAla-aurAsI lAkha utpalAMga kA ekA alpala hotA hai| utpalAMga---caurAsI lAkha 'hu hu ke samaya ko eka utpAga kahate haiM / utazlakSNa-zlagikA yaha ananta vyavahAra paramANu kI hotI hai / utsapigI kAla----isa koTA-koTI sUkSma aDhA sAgaropama kA kAla / isameM jIvoM kI zakti, buddhi, avagAhanA Adi kI uttarottara vRddhi hotI jAtI hai / useSa gula--ATha yava madhya kA eka utseSAgula hotA hai| uvaya-vaidhe hue karma dalikoM kI svaphala pradAna karane kI avasthA athavA kAma prApta karma paramANuoM ke anubhava karane ko udaya kahate haiM / utyakAlaga-abASA kAla vyatIta ho cukane para jisa samaya karma ke phala kA anubhava hotA hai, usa samaya ko udayakAla kahate haiM / athavA karma ke phala noga ke niyasa kAstra ko upayakAla kahA jAtA hai| udayavikalpa--udayasthAnoM ke aMgoM ko upayavikalpa kahate haiN| sayapAna-jina prakRtiyoM kA upama eka sAtha pAyA jAme; unake samudAya ko upayasthAna kahate haiN| vAraNA-uvayaphAla ko prApta nahIM hue karmoM kA AtmA ke adhyavasAya-vizeSa -~prayatna-vizeSa se niyata samaya se pUrva udayahetu udayAyali meM praviSTa karanA, avasthita karanA yA niyata samaya se pUrva karma kA udaya meM mAnA athavA anuSayakAla ko prApta karmoM ko phalodaya kI sthiti meM lA denaa| gvIragA sthAna-jina praphuttiyoM kI udIraNA eka sAtha pAI jAye unake samu vAya ko udIraNAsthAna kahate haiM / cahAra pAlpa- vyavahAra palya ke eka-eka romakhaMra ke kalpanA ke dvArA asaMkhyAta koTi varSa ke samaya jitane khaMDa karake una saba khaMgoM ko palya meM maranA udAra palpa kahalAtA hai| ugrota nAmakarma-jisa karma ke udaya se zrIva kA pArIra zIta prakAza phailAtA hai| savamanA- karmoM kI sthiti aura anubhAga meM sthitivizeSa, bhAvaviASa aura adhyabasAyavizeSa ke kAraNa vRddhi ho pAnA / upayasana-papApravRtta mAdi tIna karaNoM ke binA hI kisI prakRti ko anya prati rUpa prinnmaanaa| Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa unmArga dezamA-saMsAra ke kAraNoM aura kAryoM kA moka ke kAraNoM ke rUpa meM upadeza denA; dharma-viparIta zikSA ! upakaraNa.mpenima Abhyansara nivRtti kI viSama-grahaNa kI zakti ko athavA jo miti kA upakAra karatI hai, use upakaraNa dravyendriya kahate haiM / paravAta-zAniyoM aura jJAna ke sAdhanoM kA nAza kara denA / sapanAta nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIma apane zarIra ke avayavoM jaise pratijillA, cora damsa Adi se baleza pAtA hai| yaha upaghAta nAmakarma kahalAtA hai| spapAta mamma-utpattisthAna meM sthita baiMkriya pudgaloM ko pahale-pahala zarIra rUpa meM pariNata karanA upapAta janma kahA jAtA hai| upabhogAtarAya karma-upabhoga kI sAmagrI hote hue bhI jIva jisa karma ke udaya se usa sAmagrI kA upabhoga na kara ske| upayoga-jIva kA boSa rUpa vyApAra athavA jIva kA jo bhAva vastu ke grahaNa karane ke lie pravRtta hotA hai, jisake dvArA vastu kA sAmAnya va vizeSa svarUpa jAnA jAtA hai; athavA AtmA ke catanyAnuvidhAyI pariNAra ko upayoga kahate haiN| upayoga bhAvemiya-samdhi rUpa bhAvendriya ke anusAra AtmA kI viSaya -mahaNa meM hone vAlI pravRti / gaparasaSakAla-para-bhava sambandhI Ayubandha se usarakAra kI avsthaa| savarenu-ATha maNa-lahiNakA kA eka vareNa hotA hai| rAjyaspardhA nAmakarma-jisa karma ke capaya se jIva kA zarIra Aga jaisA uSNa ho / apazama-bAramA meM karma kI nina pakti kA kAraNavaza pragaTa na honA athavA pradeza aura vipAka donoM prakAra ke karmodaya kA eka jAnA japapAma hai| upAsamama-karma kI jisa avasthA meM udaya athavA jadIraNA saMbhava nahIM hotI hai| upazamaNi-jisa zreNI meM mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM kA upazama kiyA jAtA hai| upazAmtakavAya dhItarAga chadamastha gugalyAna-jana jIvoM ke svarUpa vizeSa ko kAhase haiM jinake kaSAya upazAnta hue haiM, rAga kA mI sarvathA udaya nahIM hai aura chadama (AvaraNa bhUta ghAtikama) lage hue haiM 1 upazAntArA-aupazabhika samyaktva ke kAma ko upazAlA kahA jAtA hai / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 Uha- -- caurAsI lAkha uhAMga kA eka kaha hotA hai / kahAMga- caurAsI lAkha mahA ava kA samaya / (e) 23 - ekasthAnika karma prakRti kA svAbhAvika anumAna - phalajanaka zakti : ekAnta midhyAtva -- aneka dharmAtmaka padArthoM ko kisI eka dharmAtmaka hI mAnanA ekAnta mithyAtva hai / ekendriya jIva - jinake ekendriya jAti nAmakarma kA udaya hotA hai aura sirpha eka sparzana indriya hI jinameM pAI jAtI hai / ekendriya jAti nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva ko sirpha eka indriyasparzana indrama prApta ho / (o) mn-siikhaa| gussAe kI vivakSA kiye binA hI saba jIvoM ko jo baMdha kahA jAtA hai, use oghabaMdha yA sAmAnya baMdha kahate haiM / oghasaMjJA - avyakta cetanA ko oSasaMjJA kahA jAtA hai| www bhojAhAra - garbha meM utpana hone ke samaya jo zukravazoSita rUpa AhAra kArmaNazarIra ke dvArA liyA jAtA hai / ( au) " aurapatikI buddhi jisa buddhi ke dvArA pahale binA sune binA jAne hue padArthoM ke vizuddha artha, abhiprAya ko tatkAla praNa kara liyA jAtA hai / auyika bhAva -- karmoM ke udaya se hone vAlA bhAva / - okArika aMgopAMga nAmakarma jisa karma ke udaya se audArika zarIra rUpa meM pariNata pugaloM se aMgopAMga rUpa avayaSa banate haiM / auSArika audArikabaMdhana nAmakarma jisa karma ke udama se maudArika zarIra pudagaloM kA audArika pudgaloM ke sAtha sambandha ho / auvArika kApayoga audArika zarIra dvArA utpanna huI zakti se jIva ke pradezoM meM parispanda ke kAraNabhUta prayatna kA honA athavA audArika zarIra ke vIrya-zakti ke vyApAra ko audArika kAyayoga kahate haiM / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda koSa auvArika kArmaNabandhana nAmakarma -- jisa karma ke udama se audArika zarIra mugaloM kA kAmaMNa pudgaloM ke sAtha ho / bhAratajasakA baMdhana nAmakarma jisa karma ke udaya se auaudArikavArIra pudgaloM kA jisa kAmaMNa pugaloM ke sAtha sambandha ho / auvAritaM asa baMdhana nAmakarma jisa karma ke udaya se audArikazarIra pugaloM kA tejasa vugaloM ke sAtha sambamdha ho / bhavArika miSa kAya - modArikapArIra kI utpatti prArambha hone ke prathama samaya se lagAkara antarmuhUrsa taka madhyavartI kAla meM vartamAna aparipUrNa zarIra ko kahate haiM / 24 -- audArikamizra zAmayoga -- audArika aura kArmaNa ina donoM zarIroM kI sahAyatA se hone vAle vIrya-zakti ke vyApAra ko athavA audArika mizra kAma dvArA hone vAle prayatnoM ko bhavArika mizra kAyayoga kahA jAtA hai| auvArika zArIra---jisa zarIra ko tIrthaMkara Adi mahApuruSa dhAraNa karate haiM, jisase mokSa prApta kiyA jA sakatA hai, jo audArika vargAoM se niSpakSa mAMsa, haDDI Adi bhavayavoM se banA hotA hai, sthUla hai Adi vaha auvArika * zarIra kahalAtA hai / starfrezarIra nAmakarma jisa karma ke udaya se audArikazarIra prApta ho / auvArikazarIrabhara nAmakarma -- jisa karma ke udaya se pUrvagrahIta audArika puloM ke sAtha vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle audArika pugaloM kA Apasa meM mela hotA hai / zrIvArika vAjima pugala vargaNAoM se audArika zarIra banatA hai / zrIvArikasaMcAlana nAmakarma-jisa karma ke udaya se audArika zarIra rUpa parisa pugaloM kA paraspara sAnnidhya ho / papAtika kriya zarIra -- upapAla janma lene vAle deva aura mArakoM ko jo zarIra janma samaya se hI prApta hotA hai / apazamika bhAva - mohanIyakarma ke upapAma se hone vAlA mAya / - pazamika dhAritra cAritra mohanIya kI paccIsa prakRtiyoM ke upazama se vyakta hone vAlA sthirAtmaka Atma-pariNAma | aupazamika sammavastha - anantAnubaMdhI kaSAya catuSka aura varSAMnamotrika - kula Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 25 sAta prakRtiyoM ke upazama se jo tatva ruci vyaMjaka Arama-pariNAma pragaTa hotA hai, vaha aupazamika samyaktva hai| kaTurasa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa ghirAyate, nIma Adi jaisA Tu ho| kamala-caurAsI lAkha kamalAMga ke kAla ko kahate haiM / kamalAMga-caurAsI lAna mahApAna kA eka kamalAMga hotA hai / karaNa-paryApta-le jISa jinhoMne indriya paryApti pUrNa kara lI hai athavA apanI yogya paryAptiyA~ pUrNa kara lI haiN| karaNa-aparyApta--paryApta yA aparyApta nAmakarma kA udaya hone para mI jaba taka karaNoM-zarIra, indriya Adi paryAptiyoM kI pUrNatA na ho taba taka ve jIva karaNa-aparyApta kahalAte haiN| karaNalakSi-anAdikAlIna mithyAtva-pranthi ko bhedane meM samartha pariNAmoM yA zakti kA prApta honaa| kavalAhAra-anna Adi khAdya padArtha jo mukha dvArA grahaNa kiye jAte haiN| karma-mithyAtva, avirata, pramAda, kaSAya aura yoga ke nimitta se huI jIva kI pravRtti dvArA AkRSTa evaM sambaddha tatyogya pudagala paramANu / karmajA dhuddhi-upayogapUrvaka cintana, manana aura abhyAsa karate-karate prApta hone vAlI buddhi / karmayogya uskRSTa vargaNA--karmayogya jaghanya vargaNAoM ke anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM ko karma grahaNa ke yogya utkRSTa vargaNA hotI hai| karmayogya jaghanya vargaNA-utkRSTa manoyogya bargaNA ke anantara kI agrahaNa yogya utkRSTa vargaNA ke skandha ke pradezoM se eka pradeza adhika skandhoM ko vargaNaH karmagrahaNa ke yogya jaghanya vargaNA hotI hai / karmarUpa pariNamana--pharma pudgaloM meM jIba ke jJAna, darzana Adi svAbhAvika guNoM ko AvaraNa karane kI zakti kA ho jAnA / karmaspatAvasthAnalakSaNA sthiti baMdhane ke bAda jaba taka pharbha AtmA ke sAtha ThaharatA hai, utanA kAla / pharmavagaNA-karma kampoM kA samUha / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArimASika zabda-koSa karmavANa - jo tumAla sa ma tote haiM: karmaviSAna-mithyAtva Adi kAraNoM ke dvArA bhAsmA ke sApa hone vAle karmabaMdha ke sambandha ko karmavidhAna kahate haiN| karmazarora-karmoM kA pidd| kaSAya-mAtmaguNoM ko kaSe, naSTa kare, aSayA jisake dvArA jamma-maraNa rUpa saMsAra kI prApti ho athavA jo samyaktva, dezAcAritra, sakasa cAritra aura yamAsyAsa cAritra ko na hone de, vaha kaSAya kahalAtI hai| kaSAya mohanIyakarma ke udayajanya, saMsAra-vRddhi ke kAraNarUpa mAnasika vikAroM ko kaSAma kahate hai| samabhAva kI maryAdA ko tor3anA, cAritra mohanIya ke udaya se kSamA, vinaya, saMtoSa Ava Atmika guNoM kA pragaTa na honA yA alpamAtrA meM pramaTa honA kaSAya hai| kaSAyarasa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa abilA, baher3A Adi jaisA kasailA ho / kavAya vijaya-koSAdi kaSAmoM ke kAraNa upasthita hone para bhI unheM nahIM hone denaa| kaSAya samudadhAta-krodhAdi ke nimitta se hone vAlA samuddhAta kApotalezyA-kasara ke male ke samAna rakta tathA kRSNa varNa ke lezyANAtIma puragaloM ke sambandha se AtmA ke aise pariNAmoM kA honA ki jisase mana, pacana, kAyA kI pravRtti meM vakratA ho vakratA rahe, maralatA na rahe / dUsaroM ko kaSTa pahuMce aise bhASaNa karane kI pravRti, nAstikatA rahe / ina pari gAmoM ko kApotaneNyA kahA jAtA hai| . kApa-jisakI racanA aura vRddhi audArika, baiMkriya Adi pudgala skandhoM se hotI hai tathA jo pArIra mAmakarma ke udaya se niSpanna hotA hai; athavA jAti nAmakarma ke adhimAbhAvI asa aura sthAvara nAmakarma ke udaya se hone vAlI bhAramA kI paryAya ko kAya kahate haiN| kAyayoga--pArIradhArI bhAsmA kI zANita ke vyApAra-vizeSa ko kAyayoga kahate haiM; athavA jisameM Atma-pradezoM kA saMkoca-dhikoca ho use kAya kahate haiM aura usake dvArA hone vAlA yoga kAyayoga kahalAtA hai / athavA audA Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 27 rika Adi sAsa prakAra ke kAmoM meM jo bhAvaya rUpa se rahatA hai, use sAmAnyata: kAya kahate haiM aura usa kAya se utpanna hue Atma-pradeza pari spanda lakSaNa vIrya (pAkti) ke dvArA jo yoga hotA hai. yaha kAyayoga hai| kAraka sampavasva--jinokta kriyAoM-sAmAyika, ati-zravaNa, guru-caMdana Adi ko karanA / kAmagAra-kamoM ke samUha athavA kArmaNazarIra mAmakarma ke udaya se utpanna hone vAle kAya ko kArmaNakAya kahate hai| nAmayogakA ke zAhale nAga yoga arthAt anya maudArika Adi zarIra vargaNAoM ke binA sirpha kama se utpanna hae vIrya (zakti) ke nimitta se Atma-pradeza-parispandana rUpa prayatna honA kArmaNakAyayoga kahalAtA hai| kArmaNazarIra kI sahAyatA se hone vAlI bAsma zAkti kI pravRtti ko kArmaNakAyayoga kahate haiM / kArmaNazarIra-zAnAvaraNa Adi kamo se banA huA zarIra / kArmaNazarIra nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva ko kArmaNa-pArIra kI prApti ho / kArmaNakAmaNavaMdhama nAmakarma--jisa karma ke udaya se kArmaNazarIra pudgaloM kA kArmaNazArIra purugaloM ke sAtha sambandha ho| kArmaNazArIrabaMdhama mAmakarma-jisa karma ke udaya se pUrva gRhIta kArmaNazarIra yugaloM ke sAtha samAja kAzazarIra punasoM kA Apasa meM mel| kArmaNasaMghAtama nAmakarma--jisa karma ke udaya se kArmaNavIra rUpa meM pariNata pudgaloM kA paraspara sAnidhya ho| kAla-anuyoga hara-jisameM vivakSita dharma vAle jIvoM ko jaghanya va uskRSTa sthiti kA vicAra kiyA jAtA hai| kolikAsaMgamama nAmakarma-jisa karma ke udaya se eDiyoM kI racanA meM markaTa baMSa aura beThana na ho kintu kolI se haTiyAM jur3I huI hoN| jasaMsthAna nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra kubar3A ho / humupa--caurAsI lAla kumuvAMga ke kAla ko kumuda kahate hai| kusubAMga-caurAsI lAkha mahAkamala kA eka kumudAga hotA hai| kuzala karma----jisakA vipAka iSTa hotA hai| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa kRtakaraNa samyakzva mohanIya ke antima sthiti khaNDa ko khapAne vAle kSapaka ko kahate haiM / silh kRSNalezmA - kAjala ke samAna kRSNa varNa ke lezyA jAtIya mugaloM ke sambandha se AtmA meM aise pariNAmoM kA honA, jisase hiMsA Adi pA~coM AsravoM meM pravRtti ho - mana, vacana, kAya kA saMyama na rahanA, guNa-doSa kI parIkSA kiye binA hI kArya karane kI Adata bana jAnA, krUratA A jAnA Adi / kRSNavarNa nAmakarma --- jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra koyale jaisA kAlA ho / kevalajJAna -- jJAnAvaraNa karma kA niHzeSa rUpa se kSaya ho jAne para jisake dvArA bhUta, vartamAna aura bhAvI kAlika saba drathya aura paryAyeM jAnI jAtI haiM. use kevalajJAna kahate haiN| kisI ko sahAyatA ke binA sampUrNa jeya padArthoM kA viSaya karane kA jJAna kevalajJAna hai / kevalAvaraNa karma - kevalajJAna kA AvaraNa karane vAlA karma / kevalarzana- sampUrNa dravyoM meM vidyamAna sAmAnya dharma kA pratibhAsu / kevaladarzanAvaraNa karma - kevaladarzana kA AvaraNa karane vAlA karma / kevalI samudrAta -- vedanIya Adi tIna aghAtI kamoM ko sthiti Ayukarma ke barAbara karane ke lie kebalI-jina dvArA kiyA jAne vAlA samudhAta kezA--- ATha rathareNukA devakuru aura uttarakuru kSetra ke manuSya kA eka pAna hotA hai / unake ATha kezAoM kA harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSya kA eka kezAya hotA hai tathA unake mATha kezAoM kA hemavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSya kA eka kezAya hotA hai, unake ATha ke zAtroM kA pUrvApara videha ke manuSya kA eka kezAma hotA hai aura unake ATha kezAgroM kA marata, airAvata kSetra ke manuSya kA eka kezAgra hotA hai / kor3AkoTI - eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para prApta rAzi / krodha - samabhAva ko bhUlakara Akroza meM mara jAnA, dUsaroM para roSa karanA krodha hai| aMtaraMga meM parama upazama rUpa ananta guNa vAlI AtmA meM kSobha tathA bAhya viSayoM meM anya padArthoM ke sambandha se krUratA, Aveza rUpa vicAra utpanna hone ko krodha kahate hai / athavA apanA aura para kA upaghAta yA anupakAra Adi karane vAlA krUra pariNAma kroSa kahalAtA hai / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 . 26 sajAti-vikaNa meM bholIdaka kI zinoM kA mUla se nAma kiyA jAtA hai| kSamAzIlatA-badalA lene kI zakti hote hue bhI apane sAtha burA bartAva karane vAloM ke aparAdhoM ko sahana karanA / krodha ke kAraNa upasthita hone para bhI krodhamAtra paidA na hone denA / saya-viccheda hone para puna: baMdha kI sambhAvanA na homA / kSayopazama-dartamAna kAla meM sarvaghAtI sparthakoM kA udayAbhAvI saMpa aura AgAmI kAla kI apezA unhIM kA sasvasthArUpa upazAma tathA pakSapAtI spardhakoM kA udaya kSayopazama kahalAtA hai| arthAt karma ke upayoti meM praviSTa mandarasa spardhaka kA bhaya aura amRdayamAna sAspardhaka kI sarvaghAtinI viSAkazakti kA nirodha mA devApAtI rUpa meM parimana patISa zakti kA maMdazakti rUpa meM pariNamana (upazamana) kSayopAma hai| sAyikamAna-apane AvaraNa karma kA pUrNa rUpa se apa kara dene se utpanna ne vAnA jJAna / sAyika bhAva-kama ke Atyantika sama se pragaTa hone vAlA bhAva / sAyika samyaktva-anantAnubaMdhI kaSAyacatuSka aura nimohadhika una mAta prakRtiyoM ke kSaya se AramA meM tasva ruci rUpa pragaTa hone vAlA pariNAma / sAyika sampadRSTi-samyamasva kI bAdhA mohanIya kama kI mAso pratiyoM ko pUrNatazA kSama karake samyaktva prApta karane vAle jIva / kSAmopazamika jJAna apane-apane AvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hone vAlA jhAna / bhAyopazAmika bhASa-karmoM ke kSayopazAma se pragaTa hone vAlA bhAva / sAyopAmika sampatya-anantAnubaMdhI kaSAyacatuSka, mipAva aura samyam mizyAstra ina chaha prakRtiyoM ke udayA mAvI kSaya gora inhIM ke sadayaspArUpa upazama se tathA dezapAtI spardhaka vAlI samyaktva prakRti ke udaya meM AtmA me jo tattvArtha zramAna rUpa pariNAma hotA hai use bAyopazAmika samyaktva kahate haiN| mithyAsSa mohamIyakarma ke kSaya tathA upazama aura samyaktva mohanIya ke udaya se AsmA meM hone vAle pariNAma ko kSAropazamika samyaktva kahate haiN| . Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdakoSa zAyopazamika samyagdRSTi-mohanIyapharma kI prakRtiyoM me se kSaya yogya prakRtiyoM ke kSaya aura zeSa rahI huI prakRtiyoM ke upazama karane se samyaktva prApta karane vAle jIva ko kahate haiN| bhoNakaSAya vItarAma chamastha guNasthAna-vana jIvoM ke ravarUpa vizeSa ko kahate haiM jo mohanIyakarma kA sarvathA kSaya kara cuke haiM phinta roSa chadama [vAti karmoM kA AvaraNa abhI vidyamAna hai| nA bhava-sampUrNa bhakoM meM sabase choTe bhava / kSetra anuyogadAra-jisa meM vivakSita dharma vAle jIvoM kA vartamAna nivAsa-sthAna batalAyA jAtA hai, use kSetra anuyoganAra kahate haiM / viSAkI prakRti-jo prakRtiyA~ kSetra kI pradhAnatA se apanA phala detI haiM, unheM kSetravipAko prakRti kahate haiM / athavA vigraha-gati meM jo karma prakRti udaya meM AtI hai, apane phala kA anubhava karAtI hai, vaha kSetravipAkI prakRti hai / sarasparza nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra gAya kI jIma jaisA khuradarA, karkaza ho / ise karkazasparza nAmakama bhI kahA jAtA hai / gaMdha nAmakarma-jisa karma ke udaya se pArIra meM zuma acchI yA azubha burI gaMdha pati-gati nAmakarma ke udaya se hone vAlI jIva kI paryAya aura jisase jIva manuSya, tiryaca, deva yA nAraka vyavahAra kA adhikArI kahalAtA hai, use gati kahate hai| athavA cAroM gatiyo- narakI, tiryaMca, manuSya aura deva meM yamana karane ke kAraNa ko gati kahate haiM / gatisa-una jIvoM ko kahate haiM jinako udaya to sthAvara nAsakarma kA hotA hai, kintu gatikriyA pAI jAtI hai / gati nAmakarma-jisake lakSya se AtmA manuSyAdi gatiyoM meM gamana kare use gati kahate haiN| gamika ala-Adi, madhya aura avasAna meM kucha vizeSatA se umI sUtra ko bAra bAra kahanA gamika zrata hai / / guNANu-pAMca zarIroM ke yogya paramANuoM kI rasa-zakti kA buddhi ke dvArA khaMDana karane para jo avibhAgI aMza hotA hai, use guNA yA mAvANa vAhate haiM / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 guNapratyaya avadhijJAna jo avadhijJAna janma lene se nahIM kintu janma lene ke bAda yama, niyama aura vrata Adi anuSThAna ke bala se utpanna hotA haiM, usako kSAyopazamika avadhijJAna bhI kahate haiM / 31 guNasthAna -jAna Adi guNoM kI zuddhi aura azuddhi ke nyUnAdhika bhAva se hone vAle jIva ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM / jJAna, darzana, cAritra Adi jIva ke svabhAva ko guNa kahate haiM aura unake sthAna arthAt guNoM kI zuddhi-azuddhi ke utkarSa evaM apakarSa - jandha svarUpa vizeSa kA bheda guNasthAna kahalAtA hai / darzana mohanIya Adi karmoM kI udaya, upazaMga, kSaya, kSayopazama Adi avasthAoM ke hone para utpanna hone vAle jina bhAvoM se jIva lakSita hote haiM, una bhAgoM ko guNasthAna kahate haiM / gaNasthAna krama - Atmika guNoM ke nyUnAdhika kramika vikAsa kI avasthA / guNasaMkramaNa - pahale kI ba~dhI huI azubha prakRtiyoM ko vartamAna meM baMdhane vAlI zubha prakRtiyoM ke rUpa meM pariNata kara denA | guNabhaNI- jina karma dalikoM kA sthitighAta kiyA jAtA hai unako samaya ke krama se antarmuhUrta meM sthApita kara denA guNazreNI hai / athavA Upara kI sthiti meM udaya kSaNa se lekara prati samaya asaMkhyAta guNe - asaMkhyAtaguNe karmadalikoM kI racanA ko guNazreNI kahate haiM / guNazraNI nirjarA-alpa- alpa samaya meM uttarottara adhika adhika karma paramANuoM kA kSaya karanA / guNahAni- prathama niSeka avasthiti hAni se jitanA dUra jAkara ASA hotA hai usa antarAla ko guNahAni kahate haiM / athavA apanI-apanI vargaNA ke varga meM apanI-apanI prathama vargaNA ke varga se eka-eka avibhAgI praticcheda anukrama se baMdhatA hai aise spardhakoM ke samUha kA nAma guNahAni hai / purubhakti - gurujanoM (mAtA-pitA, dharmAcArya, vidyAguru, jyeSTha bhAI-bahina Adi kI sevA, Adara-satkAra karanA / gurulaghu-ATha sparga vAle vAdara rUpI drazya ko gurulaghu kahA jAtA hai / gurusparza nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra lohe jaisA bhArI ho / gata do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta hotA hai / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdakoSa gotrakarma- jo karma jIva ko ucca-nIca gotra - kula meM utpanna karAve athavA jisa karma ke udaya se jIva meM pUjyatA - apUjyatA kA bhAva utpanna ho, jIva uccanIca kahalAye / pranthi - karmoM se hone vAle jIva ke tIvra rAga-dveSa rUpa pariNAma 52 ghaTikA - sAr3he ar3atIsa laya kA samaya dhAtikarma-AtmA ke anujIvI guNoM karane vAle karma | (gha) / isakA dUsarA nAma 'nAlI' hai / kA AtmA ke vAstavika svarUpa kA ghAta J ghAtimI prakRti- jo karmaprakRti Atmika guNoM- jJAnAdiva kA ghAta karatI hai / ghana-tIna samAna saMkhyAoM kA paraspara guNA karane para prApta saMkhyA / (kha) cakSuvarzana-cakSu ke dvArA hone vAle padArtha ke sAmAnya dharma ke bodha ko kahate haiM / darzakarma hone ke ke grahaNa ko rokane vAlA karma | caturipriyajAti nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIna ko cAra indriya- zarIra, jIbha, nAka aura A~kha prApta hoM / catuH sthAnika karmaprakRtiyoM meM svAbhAvika anubhAga se caugune anubhAga - phalajanaka zakti kA pAyA jAnA / cAritramohanIya karma-AtmA ke svabhAva kI prApti yA usameM ramaNa karanA cAritra hai | cAritraguNa ko bAta karane vAlA karma cAritramohanIyakarma kahalAtA hai / bhUmikA- caurAsI lAkha dhUlikAMga kI eka cUlikA hotI hai / dhUlikAMganaurAsI lAkha-nayuta kA eka bhUtikAMga hotA hai / tyaniyA - jJAna, darzana, cAritra saMpanna guNI mahAtmA taparavI Adi kI athavA laukika dRSTi se smAraka, stUpa, pratimA Adi kI nindA karanA caityaniMdA kahalAtI hai / cha dhAsthika-- ve jIva jinako mohanIyakarma kA kSaya hone para bhI anya moM (ghAtikarmoM) kA sadbhAva pAyA jAtA hai| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 chAyamasthika yathAkhyAtasaMyama-gyArahaveM (upazAMtamoha) aura bArahaveM (kSINamoha) guNasthAnavI jIvoM ko hone vAlA saMyama / yopasthApanIya saMyama--pUrva saMgama paryAya ko khedakara phira se upasthApana (pratA ropaNa) krnaa| jaghanya anantAnanta- utkRSTa yutAnanta kI saMkhyA meM eka ko milAne para prApta raashi| aghanya asaMkhyAtA saMkhyAta--taskRSTa yuktAsaMkhyAta kI rAzi meM eka ko milAne para prApta saMkhyA / anya parItAmanta-utkRSTa asaMkhyAtAsaMspAta meM eka ko misA dene para prApta raashi| jaghanya parotAsaMkhyAta-utkRSTa saMkhyAta meM eka ko milAne para prApta saMkhyA / jaghanya yustAmAta-utkRSTa parItAnanta kI saMkhyA meM eka ko milAne para prApta rAzi / jaghanya yuktAsalyAsa- utkRSTa parItAsaMkhyAta kI rAzi meM eka ko milAne para prApta raashi| jaghanya -sabase kama sthiti bAlA baMdha / aghanya saMpAta-do kI sNkhyaa| jAlakAya jalIya zarIra, mo asa paramANuoM se banatA hai| jAsi--yaha zabda jisake bolane yA sunane se sabhI samAna guNadharma vAle padArthoM kA prahaNa ho jaaye| jAti nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva sparzana, rasana Adi pAca indriyoM meM se kramazaH eka, do, tIna, cAra, pAMca indriyA~ prApta karake ekendriya, hIndriya, zrIndriya, caturindriya mora paMcendriya kahalAtA hai| nAti bhavya-jo bhavya mokSa kI yogyatA rakhate hue bhI usako prApta nahIM kara pAte haiN| unheM aisI anukUla sAmagrI nahIM mila pAtI hai jisase mokSa prApta kara skeN| jina--svarUpopalabdhi meM bAdhaka rAga, dveSa, moha, kAma, krodha Adi bhAva ko evaM mAnAvaraNa bAdi rUpa dhAti dayya karmoM ko jItakara apane anantajJAnadarzana Adi Atma-guNoM ko prApta kara lene vAle jIva jina kahalAte haiN| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zamda-koSa 1. jima nindA-jina bhagavAna, nirAvaraNa kevalazAnI kI nindA, gahIM karanA, asatya doSoM kA AropaNa karanA / jIva-jo dravya prANa (indriya, bala, Ayu, zvAsocchavAsa) aura mAya prANa (jJAna, darzana Adi svAbhASika guNa) se jItA thA, jItA hai aura jIyegA, use jIva kahate haiN| jIvamipAko prakRti-jo prakRti jIva meM hI usake jAnAdi svarUpa kA ghAta karane rUpa phala detI hai| nauvasamAsa-jina samAna para bhApa dharmoM ke dvArA sabhI kA saMgraha kiyA jAtA hai, unheM jIvasamAsa yA jIvasthAna kahate haiM / bugapsA mohamIpakarma--jisa karma ke udaya se sakAraNa yA binA kAraNa ke hI vIbhatsa-ghRNAjanaka padArthoM ko dekhakara ghRNA utpanna hotI hai| zAma-jisake dvArA jIva trikAla viSayaka bhUta, vartamAna aura maviSya sambandhI samasta pUNya aura unake guNa aura paryAyoM ko Ane / athavA sAmAnya vizeSAtmaka vastu meM se usake vizeSa aMza ko jAnane vAle AtmA ke vyApAra ko zAna kahate haiN| zAnAvaraNa karma--zAramA ke jJAna guNa ko AcchAdita karane pAlA karma / mAnopayoga-pratyeka padArtha ko una-unakI vizeSatAoM kI mulpasA se vikalpa karake pRSak pRthak grahaNa karanA / vA vistArasa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA bArIra-rasa sauMTha yA kAlI mirSa jaisA gharaparA ho| tiryaca--jo mana, vacana, kAya kI kuTilatA ko prApta haiM, jinake AhAra Adi saMzA sumyakta hai, nikRSTa ajJAnI haiM, tiracha gamana karate haiM aura jinameM mAtyadhika pApa kI bahulatA pAI jAtI hai, unheM tithaMca kahate haiN| binako tivagati nAmakarma kA udaya ho, unheM tithaMca kahate haiM / kati mAmakarma-jisa karma ke uvaya se hone vAlI paryAya dvArA jIva liyaca kahalAtA hai| ticAyu-jisake udaya se tibaMdhagati kA jIvana vyatIta karanA par3atA hai| hokara nAmaka-jisa karma ke udaya se tIrthakara pada kI prApti hotI hai| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 tejolezyA hote kI coMca ke samAna rakta varNa ke lekSyA pudgaloM se AtmA meM hone vAle ve pariNAma jinase namratA AtI hai, dharmaruni ka hotI hai, dUsare kA hita karane kI icchA hotI hai Adi / tejasa - kArmagamaMdhana nAmakarma jisa pharma ke udaya se tejasa zarIra pudgaloM kA kArmeNa puloM ke sAtha sambandha ho / saMjasa asagaMdha nAmakarma - jisa karma ke udaya se pUrva gRhIta tejasa zarIra pudgaloM ke sAtha gRhyamANa tejasa pugaloM kA paraspara sambandha hotA hai / saMsargaNA - jina vargeNAoM se tejasa zarIra banatA hai / taijasazarIra---taMjala pudgaloM se bane hue bahAra ko pacAne vAle aura tejolezyA sAdhaka zarIra ko tejasa zarIra kahate haiM / taijasazarIra mAmakarma jisa karma ke udaya se jova ko tejasa zarIra kI - prApti ho / taijasapara prAyogya utkRSTa vargamA--tejasavArIraprAyogya jaghanya vargaNA ke anaMtaveM mAga adhika pradeza vAle skaMdhoM ko utkRSTa vargaNA / ---- saMsArI ra prAyogya jaghanya vagaMNA- -AhAraka zarIra kI grahaNayogya utkRSTa dharmaNA ke anantara kI agrahaNa yogya utkRSTa vargeNA se eka pradeza adhika skaMdhoM kI vargaNA tejasazarIra ke yogya adhanya vargaNA hotI hai / taMjasa saMcAlana nAmakarma jisa pharma ke udaya se tejasa zarIra rUpa pariNata pudgaloM kA paraspara sAkSiSya ho / - - BAL 35 - taMjayAta jIvoM ke anugraha yA vinAza karane meM samartha taijasa pArIra kI racanA ke liye kiyA jAne vAlA samudghAta / prakaraya -- jo zarIra cala phira sakatA hai aura jo basa nAmakarma ke udaya se prApta hotA hai / asa mAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva ko sAya kI prApti hotI hai / trasareNu - ATha udhvareNu kA eka prasareNu hotA hai / tristhAnika -- karma prakRti ke svAbhAvika anubhAga se tigunA anubhAga | zrImi jIva-jina jIvoM ko zrIndriya jAti nAmakarma ke udaya se sparzana, rasana aura ghANa yaha tIna indriyA~ prApta haiM, unheM zrIndriya jIva kahate haiM / truTitAMga- caurAsI lAkha pUrva ke samaya ko kahate haiM / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 (ba) vaMga-sayogikevalI guNasthAnavartI jIva ke dvArA pahale samaya meM apane vazarIra ke bAlya pramANa Atma pradezoM ko Upara se nIce taka loka pAsa racane ko daMDa samudaghAta kahate haiM / darzana sAmAnya dharma kI apekSA jo padArtha kI sattA kA pratimAsa hotA hai, use vama kahate haiM / pAribhASika zabda-koSa sAmAnya vizeSAzmaka vastusvarUpa meM se vastu ke sAmAnya aMza ke boSarUpa cetanA ke vyApAra ko darzana kahate hai | athavA sAmAnya kI mustA pUrvaka vizeSa ko gauNa karake padArtha ke jAnane ko darzana kahate hai -- AtmA ke darzana guNa ko AcchAdita karane vAlA karma / darzanIya satyArtha zraddhA ko darzana kahate haiM aura usako ghAta karane vAle, kSAvRta karane vAle karma ko darzanamohanIya karma / yI prasyeka vastu meM sAmAnya aura vizeSa yaha do prakAra ke dharma pAye jAte haiM, unameM se sAmAnya dharma ko grahaNa karane vAle upayoga ko darzanopoga kahate haiM / vAnarAva pharma- bAna kI icchA hone para bhI jisa pharma ke udaya se jIva meM - dAna dene kA utsAha nahIM hotA / - vAliko saMjJA usa saMjJA ko kahate haiM, jisameM bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAla saMbaMdhI kramavaddha jJAna hotA hai ki amuka kArya kara cukA hU~, amuka kArya kara rahA hai aura amuka kArya karU~gA / dIpaka sonala kriyAoM se hone vAle lAbhoM kA samarthana, pracAra, prasAra karanA dIpaka sabhyamasvalAtA hai / saMga nAmaka - jisa karma ke upaya se jIva upakAra karane para bhI sabhI ko amiya lagatA hI dUsare jIva vAtratA evaM bhAva rakheM / zarIra meM lahasuna athavA sar3e jisa karma ke udaya se jIva ke padArthoM jaisI gaMdha ho / niveza - yathArtha vaktA milane para jo zraddhA kA viparIta banA rahanA / mAnaka- jisa karma ke udaya se va kA svara va vacana zrotA ko samagra va karkaza alI / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 37 para bhavya-jo bhagya jIva bahuta kAla ke bAda mokSa prApta karane vAlA hai| beva-devagati nAmakarma ke udaya hone para nAnA prakAra kI bAya vibhUti se dvIpa samudra Adi aneka sthAnoM para icchAnusAra krIr3A karate haiM, viziSTa aizvayaM kA anubhava karate haiM, divya bastrAbhUSaNoM kI samRddhi tathA apane zarIra ko sAhajika kAMti se jo dIptamAna rahate hai ke deva kahalAte haiM / devati nAmakarma-jisa karma ke udama se jIva ko aisI avasthA prApta ho ki jisase yaha deva hai' aisA kahA jAye / vAyu-jisake kAraNa se devagati kA jIvana vitAnA par3atA hai, use devAyu kahate haiN| pezayAtI prakRti-apane ghAnane yogya guNa kA AMzika rUpa se ghAta karane vAlI prakRti / vezAvirati-apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya na hone ke kAraNa jo jIva deza (aMza) se pApajanaka kriyAoM se alaga ho sakate hai ve dezavirata kahalAte haiN| vaizabirata guNaspAna- dezavirata jIvoM kA svarUpa vizeSa / dezavirata saMyama-karmabaMdhajanaka AraMbha, samAraMma se AMzika nivRta honA, nira parASa ghasa jIvoM kI saMkalpapUrvaka hiMsA na karanA dezavirati saMyama hai| praNyakarma-jJAnAvaraNa Adi karmarUpa pariNAma ko prApta hue pudgala / paprAga-indriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsa / prampalezyA-varNa nAmapharma ke upaya se utpanna hue zarIra ke varNa ko TravyalezyA xmaveda-maithunecchA kI pUrti ke yogya nAmakarma ke udaya se pragaTa bAhya bimha vizeSa / vIndriya-jina jIvoM ke sparzana aura rasaga yaha do indriyAM haiM tathA dvIndriya .. jAti nAmakarma kA udaya hai| Dombriyazati nAmakama-jisa karma ke udaya se jIva ko do indriyA~ - zarIra (sparzana) aura jihvA (rasatA) prApta hoN| dvitIpasmiti-antara sthAna se Upara kI sthiti ko kahate haiM / vitIyopazama samyaktva-jo vedaka samyagdRSTi jIva anantAnubaMdhI kaSAya aura Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa varNanamohanIya kA upazama karake upazama samyaktva ko prApta hotA hai, use dvitIyopazama samyaktva kahate haiM / visthAnika-karma prakRtiyoM ke svAmAvika anumAga se duganA anumAga | dhanuSa-pAra hAtha ke mAe ko dhanuSa kahA jAtA hai| dhAraNA-avAya ke dvArA jAne hue padArtha kA kAlAntara meM vismaraNa na ho, isa prakAra ke saMskAra bAle jJAna ko dhAraNA kahate hai| pravolyA prakRti--apane udayakAla paryanta pratyeka samaya aura ko jisa prakRti ___ kA udaya barAbara binA ruke hotA rahatA hai| aSabamba-jo baMdha na kabhI bicchila hayA aura na hogA / yUpabaMdhinI prakRti-yogya kAraNa hone para jisa prakRti kA baMdha avazya hotA hai / mukhasattAka prakRti----jo anAdi mithyAtva jIva ko nirantara sattA meM hotI hai, sarvadA vidyamAna rahatI hai| bhAsaka beda-strI evaM puruSa donoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA / mayuta--caurAsI lAkha nayutAMga kA eka nayukta hotA hai / mayusAMga-paurAsI lAkha prayuta ke samaya ko kahate haiN| maragati nAmakarma-jisake udaya se jIva nAraka kahalAtA hai| narakApu-jisake udaya se jISa ko narakagati kA jIvana bitAnA par3atA hai| malina-caurAsI lAgna nalinAMga kA eka nalina hotA hai| malinAMga-caurAsI lAkha pagna kA eka nasinAMga kahalAtA hai / mAmakarma-jisa karma ke udaya se jIka narapha, tithaMca, manuSya aura devagati prApta karake acchI-burI vividha paryAya prApta karatA hai, athavA jisa karma se AtmA gati Adi nAnA paryAyoM ko anubhava kare athavA zArIra Adi bane, use nAmakarma kahate haiN| nAraka-jinako naramagati nAmakarma kA udaya ho / athavA jIvoM ko leza phuNcaayeN| dravya, kSetra, kAla, bhAva se jo svayaM tathA paraspara meM prIti ko prApta na karate hoN| mArAsasaMhanA mAmA-jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM donoM darapha mahaMTa baMdha ho, lekina veThana aura kIla na ho| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 39 mAlI-sAr3he ar3atIsa lava ke samaya ko nAlI kahate haiM / nikAcana-udvartanA, apavataMnA, saMkramaNa aura udIraNA ina cAra avasthAoM ke na hone kI sthiti kA nAma nikAcana hai / nikAdhita prakRti--jisa prakRti meM koI bhI karaNa nahIM lagatA / use nikASita prakRti kA hai| mirA-AtmA ke sAtha nIra-kSIra kI taraha Apasa meM mile hue karma pudgaloM __ kA ekadeza kSaya honaa| ni-jisa karma ke udaya se jIva ko aisI nIMda Aye ki sukhapUrvaka jAga sake, jagAne meM mehanata karanI pdd'e| nizA-nijA-jisa karma ke udaya se jIva ko jagAnA duSkara ho, aisI nIMda Aye / miti- karma kI udIraNA aura saMkramaNa ke sarvathA abhAva kI sthiti / nirmANa nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra meM aMga-pratyaMga apanI-apanI jagaha vyavasthita hote haiM / niratibAra popasthApanIya saMyama--jisako isvara sAmAyika saMyama vAle bar3I dIkSA ke rUpa meM grahaNa karate haiN| nivRttibAvara guNasthAna--vaha avasthA, jisameM apramatta AtmA anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa ina tInoM catuSka rUpI bAdara kaSAya se nivRtta ho jAtI hai / isameM sthitivAta Adi kA apUrva vidhAna hone se ise apUrvakaraNa guNasthAna bhI kahate haiN| niti pradhyedripa-indriyoM kI AkAra-racanA / milsakama bhAyu--jisa Ayu kA. apavartana-ghAsa nahIM hotaa| nizmimAma-parihAra vizuddhi saMyama ko dhAraNa karane vAloM ko kahate haiM / miSiSTakApika-parihAravizudi saMyama dhArakoM kI sevA karane vAle / nizcaya sampaparama-jIvAdi tatvoM kA payAlA se shrddhaan| mila-mAnavaza jJAnadAtA guru kA nAma chipAnA, amuka viSaya ko jAnate hue mI maiM nahIM jAnatA, urasUtra prarUpaNA karanA mAvi lilAva kahalAtA hai / moca husa-adharma aura anIti karane se jisa kula ne cirakAla se aprasiddhi va apakIrti prApta kI hai / mIca gotra karma-lisa karma ke udaya se jIva nIca kula meM janma letA hai| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa molamezyA- azoka vRkSa ke samAna nIle raMga ke lezyA pudgaloM se AtmA meM aisA pariNAma utpanna honA ki jisase IrSyA, asahiSNutA, chala-kapaTa Adi hone lge| nIlavarga nAmakarma-jisa kama ke udaya se jIva kA zarIra tote ke paMkha ke jaisA harA ho / nokaSAya-~-jo svayaM so kaSAya na ho kintu kaSAya ke udaya ke sAtha jisakA udaya hotA hai athavA kaSAyoM ko paidA karane meM, uttejita karane meM sahAyaka ho| myagrodhaparimaMDalasaMsthAna nAmakarma--jisa karma ke udaya se zarIra kI AkRti nyagrodha (vaTavRkSa) ke samAna ho arthAt zarIra meM nAbhi se Upara ke adhayaya pUrNa moTe hoM aura nAbhi se nIce ke avayava hIna - patale hoN| paMcendriya mAti nAmakarma--jisa pharma ke udaya se jIva dho pA~coM indriyA~ prApta hoN| paMDita vIryAntarAma karma--samyagdRSTi sAdhu mokSa kI cAha rakhate hue bhI jisa karma ke udaya se usake yogya kriyAoM ko na kara skeN| patagraha prakRti--Akara par3ane vAle karma dalikoM ko grahaNa karane vAlI prakRti / para--pratyeka karma prakRti ko pada kahate haiM / padavRnda--padoM ke samudAya ko padadhunda kahA jAtA hai| paratha ta--avibodhaka akSaroM ke samudAya ko pada aura usake jJAna ko padazca ta kahate haiM / pasamAsamata-padoM ke samudAya kA jAna / papa-caurAsI lAkha papAMga kA eka patra hotA hai| parA lezyA haldI ke samAna pIle raMga ke lelyA pudgaloM se AtmA meM aise pari NAmoM kA honA jisase kASAyika pravRtti kAphI aMzoM meM kama ho, citta prazAnta rahatA ho, Atma-saMyama aura jitendriyatA kI vRtti AtI ho / pAga--caurAsI lAsa utpala kA eka pAMga hotA hai| parAvA nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva bar3e-bar3e balavAnoM kI dRSTi meM bhI ajeya mAlUma ho / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 parAvartamAnA prakRti- kisI dUsarI pravRtti ke baMdha, udaya athavA donoM ko roka kara jisa prakRti kA baMtra, udaya athadA donoM hote haiN| parihAravizuddhi saMyama-parihAra kA artha hai tapovizeSa aura usa tapovizeSa se jisa cAritra meM vizuddhi prApta kI jAtI hai, use parihAravizuddhi saMyama kahate haiM / athavA jisameM parihAravizuddhi nAmaka tapasthA kI jAtI hai, vaha parihAra vizuddhi saMyama hai| paryApta nAmakarma-paryApta nAmakarma ke udaya vAle jIvoM ko paryApta kahate haiM aura jisa karma ke udaya se jIya apanI paryAptiyoM se yukta hote haiM, vaha paryApta nAmakarma hai| paryApti--jIva vI vaha zakti jisake dvArA pudagaloM ko grahaNa karane tathA unako AhAra, zarIra Adi ke rUpa meM badala dene kA kArya hotA hai| paryApta bhUta-utpatti ke prathama samaya meM laSyaparyApta sUkSma nigodiyA jIva ke hone vAle kuthala kI aMza se dUsare samaya meM jJAna kA jitanA aMza bar3hatA hai, yaha paryAyaca ta hai| paryAya samAsa zuta--paryAya ata kA samudAya / palya-anAja vagairaha marane ke golAkAra sthAna ko patya kahate haiN| paruyopama....kAla kI jisa lambI avadhi ko patya kI upamA dI jAtI hai, usako palyopama kahate haiM / eka yojanA lamce, eka yojana caur3e evaM eka yojana gahare golAkAra vUpa kI upamA se jo kAla ginA jAtA hai use palyopama kahate haiN| parokSa--mana aura indriya Adi bAhya nimittoM kI sahAyatA se hone vAlA padArtha sambandhI jJAna / pazcAvAnusUboM-anta se prArambha kara Adi taka kI gaNanA karanA / pApa-chaha satsedhAMgula kA eka pAda hotA hai| pApa-jisake udaya se duHkha kI prApti ho; AtmA zubha kAryoM se pRthaka rahe / pApa prakRti-jisakA phala azubha hotA hai / pAriNAmikI buddhi---dIrghAyu ke kAraNa bahuta kAla taka saMsAra ke anubhavoM se prApta hone vAlI bugchi / pAriNAmika bhAva-jisake kAraNa mUla vastu meM kisI prakAra kA parivartana na ho kintu svabhAva meM hI pariNata hote rahanA pAriNAmika bhAva hai / athavA Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArimASika zabda-koSa karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazAma kI apekSA na rakhane vAle dravya kI svAbhAvika anAdi pAriNAmika zakti se ho AvirbhUta bhAva ko pAriNAmika mAva kahate haiM / pira prakRti-apane meM anya prakRtiyoM ko garmita karane vAlI prakRti / pugdha-jisa karma ke udaya se jIva ko sukha kA anubhava hotA hai / puNya karma-jo karma mukha kA vedana karAtA hai|| puNya prakRti-jisa prakRti kA vimApha-phasa zubha hotA hai| puSagalaparAvarta-grahaNa yogya ATha vargaNAoM (audArika, kriya, AhAraka, tejasa zarIra, bhASA, zvAsocchavAsa, mana, kAmaNa kaNA) meM se AhAraka zarIra vargaNA ko chor3akara zeSa audArika Adi prakAra se rUpI dravyoM ko grahaNa karate hue eka jIva dvArA samasta lokAkAza ke pudgaloM kA sparza krnaa| pugatavipAkI prakRti-jo karma prakRti pudgala meM phala pradAna karane ke sammukha ho arthAt jisa prakRti kA phala AtmA pudgala dvArA anubhava kare / audArika Adi nAmakarma ke udaya se grahaNa kiye gaye pudgaloM meM jo karma prakRti apanI zakti ko dikhAve, yaha pudagala vipAko prakRti hai| puruSaveva--jisake udaya se puruSa ko strI ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho / pUrNa--caurAsI sAkha pUrvAGga kA eka pUrva hotA hai| pUrvadhuta aneka vastuoM kA eka pUrva hotA hai| usameM se eka kA jJAna pUrvazruta kahalAtA hai| pUrvasamAsa va sado-cAra Adi caudaha pUrvI taka kA jJAna / pUGgi-paurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAza hotA hai| pUrvAna pUrvI--jo padArtha jisa krama se utpanna huA ho yA jisa kama se sUtrakAra ke dvArA sthApita kiyA gayA ho, jasakI usI krama se gaNanA karanA / pRthvIkAya-pRthvI se banane vAlA pArthiva zarIra / prakRti-..-kama ke svabhAva ko prakRti kahate haiN| prakRti baMdha-jIva dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM bhinna-bhinna zaktiyoM svabhAvoM kA utpanna honA, athavA karma paramANuoM kA jJAnAvaraNa Adi ke rUpa meM pariNata honA / prAkRtivikalpa-prakRtiyoM ke bheda se hone vAle maMga / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 prakRti sthAna---do yA tIna Adi prakRtiyoM kA samudAya / pracalA-jisa karma ke udaya se baiThe-baiThe yA khar3e-khahe hI nIMda Ane lage / pracalA-pracalA--jisa karma ke udaya se salate-phirate hI nauda A jAye / pratara--Ni ke varga ko pratara kahate haiM / pratipatti ata-gati, indriya Adi dvAroM meM se kisI eka dvAra ke jarie samasta saMsAra ke jIvoM ko jAnanA / pratipasisamAsa ata--pati Adi do-cAra dvAroM ke jarie jIvoM kA zAna honA / pratipAtI abhimAna-jagamagAte dIpaka ke vAyu ke jhoMke se ekAeka bula jAne ke samAna ekadama lupta hone vAlA avadhizAna 1 pratizalAkA patya-pratisAkSIbhUta sarasoM ke dAnoM se bharA jAne vAlA palya / pratizravaNAnumati-putra Adi kisI sambandhI ke dvArA kiye gaye pApa karmoM ko kevala sunanA aura sunakara bhI una karmoM ke karane se unako na rokanA / pratisevanAmunnati-apane yA dUsare ke kiye hue bhojana Adi kA upayoga karanA / pratyakSA-mana, indriya, paropadeza Adi pada nimittoM kI apekSA rakhe binA eka mAtra AtmasvarUpa se hI samasta dravyoM aura unakI paryAyoM ko jaannaa| pratyanIkasva-jJAna, jAnI aura jJAna ke sAdhanoM ke pratikUla AcaraNa karanA / pratyAsthAnAvaraNa kaSAya--jisa kaSAya ke prabhAva se AtmA ko sarvavirati-cAritra prApta karane meM bAdhA ho, arthAt zcamaNadharma kI prApti na ho|| pratyeka nAmakarma --jisa karma ke udaya se eka zarIra kA svAmI eka hI jIva ho| prathamasthiti--antara sthAna se nIce kI sthiti / praveza----karmadalikoM ko pradeza kahate haiN| pudgala ke eka paramANu ke avagAha sthAna kI saMjJA bhI pradeza hai / pravezabaMdha-jIva ke sAtha nyUnAdhika paramANu pAle kama skAghoM kA sambandha honA / pravezoSaya--baMdhe hue karmoM kA anya rUpa se anubhava honA / arthAt jina karmoM ke dalika badhi haiM unakA rasa dUsare bhoge pAne vAle sajAtIya prakRtiyoM ke niSekoM ke sAtha bhogA jAye, baddha prakRti svayaM apanA vipAka na batA ske| pradveSa--jJAniyoM aura jJAna ke sAdhanoM para Sa rakhanA, aruci rakhanA praSa kahalAtA hai| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdakoSa pramasasaMyata--jo jIva pApajanaka vyApAroM se vidhipUrvaka sarvathA nivRtta ho jAte haiM, ve saMyata (muni) haiM lekina saMpata bhI jaba taka pramAda kA sevana karate haiM taba taka pramattasaMyata kahalAle haiN| pramattasaMyata guNasthAna---pramattasaMyata ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM / pramAgAMgula-utsedhAMgula se aDhAI guNA vistAra vAlA aura cArasau guNa sambA pramANAMgula hotA hai / pramAva-AtmavismaraNa honA, kuzala karmoM meM Adara na rakhanA, kartavya-amarttavya ___ko smRti ke lie sAvadhAna na rahanA / prayuta-caurAsI lAkha prayutAMga kA eka prayuta hotA hai| prastAMga-caurAsI lAkha ayuta ke samaya ko eka prayutAMga kahate haiN| prAbhata zruta-aneka prAbhUta-prAbhUtoM kA eka prAbhUta hotA hai| usa eka prAbhUta kA jJAna / prAbhRta-prAmRta zruta-dRSTivAda aMga meM prAbhRta-prAbhRta nAmaka adhikAra haiM unameM se kisI eka kA jJAna honaa| prAbhRta-prAbhRtasamAsa zruta-yo cAra prAmRta-prAbhRtoM kA jJAna / prAmRtasamAsa zruta-eka se adhika prAbhUtoM kA jJAna / (ba) yaSa-mithyAtva Adi kAraNoM dvArA kAjala se bharI huI DibiyA ke samAna paugalika dravya se parivyApta loka meM karmayogya pudgala argaNAoM kA AtmA ke sAtha nIra-sIra athavA agni aura lohapitra kI moti ekadUsare meM anupraveza- abhedAtmaka ekakSetrAvagAha rUpa saMbaMdha hone ko baMdha kahate haiM / athavA---AtmA aura kArma paramANuoM ke saMbaMdha vizeSa ko baMdha kahate haiN| apavA abhinava navIna karmoM ke grahaNa ko baMdha kahate haiN| baMdhakAsa-paramava saMbaMdhI Ayu ke baMdhakAla kI avasthA / paMdhaviccheva---Age ke kisI bhI guNasthAna meM usa karma kA baMgha na honA / baMdhasthAna -eka jIva ke eka samaya meM jitanI karma prakRtimoM kA baMdha eka sAtha (yugapat) ho unakA samudAya / baMdhahetu-mithyAtva Adi jina vaimAvika pariNAmoM (kamodaya janya) AtmA ke Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |' : pariziSTa 2 pariNAma - krodha Adi ) se karma yogya pudgala karmarUpa pariNata ho jAte haiN| baMdhanakaraNa AtmA kI jisa zakti baMdhana nAmakarma - jirA karma ke udaya se kI vizeSa se karma kA baMdha hotA hai / pUrva gRhIta modArika Adi pArIra mugaloM ke sAtha navIna grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kA saMbaMdha ho / nAdara aDDA popama - bAdara uddhAra palya meM se sau-sau varSa ke bAda eka-eka kezAya nikAlane para jitane samaya meM vaha khAlI ho, utane samaya ko bAdara addhA palyopama kahate hai / bAdara addhA sAgaropama-- dasa koTA koTI bAdara addhA palyopama ke kAla ko bAdara mA sAmaropama kahA jAtA hai / 45 bAvara yogkerA ni evaM yojana pramANa lambe eka yojana pramANa thor3e aura eka yojana pramANa gahare eka gola paruSagaDDhe ko eka dina se lekara sAta dina taka ke use bAlAyoM se prasAsa bharakara ki jisako va Aga jalA sake, na vAyu ur3A sake aura na jala kA hI praveza ho sake, prati samaya eka-eka bAlAya ke nikAlane para jitane samaya meM vaha palya sAlI ho jAye, usa kAla ko bAdara uddhAra palyopama kahate hai / bAdara uddhAra sAgaropama-- dasa koTA koTI bAdara uddhAra patthopaNa ke kAla ko - ---- kahA jAtA hai / bAvara phAla yugala parAvarta - jisameM bIsa koTA koTI sAgaropama ke eka kAla cakra ke pratyeka samaya ko kama yA akrama se jIva apane maraNa dvArA sparza kara letA hai / bAdara kSetra pugala parAvarta - jitane kAla meM eka jIva samasta loka meM rahane vAle saba paramANuoM ko AhAraka zarIra vargaNA ke sivAya zeSa audAriya zarIra Adi sAtoM vargaNA rUpa se grahaNa karake chor3a detA hai / bAdara bhAva pudgala parAyarsa- - eka jIva apane maraNa ke dvArA krama se yA binA kama ke anubhAga baMdha ke kAraNabhUta samasta kaSAya sthAnoM ko jitane samaya meM sparza kara letA hai / bAla tapasvI AtmasvarUpa ko na samajhakara ajJAnapUrvaka kAyakleza Adi tapa Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pAribhASika zabda-koSa sApaka vIryAnAsA-zavira it pakSa rakhatA huA bhI jIva jisake udaya se usakA pAlana na kara sake / bAla horyAntarAya-sAMsArika kAryoM ko karane kI sAmarthya hone para bhI jIva jisake udaya se unako na kara sake / bAhya nivRtti-indriyoM ke bAhya AkAra kI rapanA / bhaya mohanIyakama-jisa karma ke udaya se kAraNavazAt yA binA kAraNa Dara paidA ho| bhayapratyaya avadhizAna--- jisake lie saMyama Adi anuSThAna kI apekSA na ho phintu jo avadhijJAna usa gati meM janma lene se hI pragaTa hotA hai / bhava vipAkI prakRti-bhava kI pradhAnatA se apanA phala dene vAlI prakRti / bhanya-jo mokSa prApta karane haiM yA pAne kI yogyatA rakhate haiM athavA jinameM samyagdarzana Adi mAba pragaTa hone kI yogyatA hai| bhAva-jIva aura ajIva dravyoM kA apane-apane svamAya rUpa se pariNamana honaa| bhAva anuyogadvAra-jisameM vivakSita dharma ke bhAva kA vicAra kiyA jAtA hai / bhASakarma-jIva ke mithyAtva Adi ve vaimAvika svarUpa jinake nimitta se kama pudgala karma rUpa ho jAte haiN| bhAvaprANa-jJAna, darzana, cetanA Adi jIva ke guNa | bhAvalezyA-moga aura saMnaleza se anugata AtmA kA pariNAma vizeSa / saMkleza kA kAraNa kaSAyodaya hai ataH kaSAyodaya se anuraMjita yoga pravRtti ko bhAvalezyA kahate haiN| mohakama ke udaya yA kSayopazama yA upazAma yA kSaya se hone vAlI jIva ke pradezoM meM * paMcalatA ko bhAvalezyA kahate haiN| bhAvaveda---maithanecchA kI prati ke yogya nAmakarma ke udaya se pragaTa bAhma cinha vizeSa ke anurUpa abhilASA aghavA cAritra mohanIya kI nokaSAya ko veda prakRtiyoM ke kAraNa strI, puruSa Adi se ramaNa karane kI icchA rUpa Arama pariNAma / bhAvazcata-indriya aura mana ke nimitta se utpanna hone vAlA jJAna jo ki Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 nimata artha ko kahane meM samartha hai tathA zru tAnumArI (zabya aura artha ke vikalpa se yukta) hai use bhAva ta kahate haiM / bhAvendriya-matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna Asma-vizuddhi athavA usa vizuddhi se utpanna hone vAlA jJAna / bhASA-zandoccAra kI bhASA kahate haiM / bhASA paryApti-usa zakti kI pUrNatA ko kahate haiM jisase jIva bhASAvargaNA ke pUgaloM ko grahaNa karake bhASA rUpa pariNa mAve aura usakA AdhAra lekara aneH paraHra jI svAti mA bhASAprAyogya utkRSTa vargaNA--bhASAprAyogya janya vargaNA se eka-eka pradeza bar3hate-bar3hate jaghanya vargaNA ke anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM kI mASAprAyogya utkRSTa vargaNA hotI hai / bhASAprAyogya jaghanya vargaNA--tejasa pArIra kI grahaNa yogya utkRSTa vargaNA ke bAda kI agrahaNa yogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skandhoM kI jo vargaNA hotI hai, vaha bhASA prAyogyajaghanya vargaNA hai| bhUpaskAra baMdha--pahale samaya meM kama prakRtiyoM kA baMdha karake dUsare samaya meM usase adhika karma prakRtiyoM ke baMdha ko bhUyaskAra baMdha kahate haiM / bhoga-upabhoga- eka bAra moge jAne vAle padArthoM ko moga aura bAra-bAra moge jAne vAle padArthoM ko upabhoga kahate haiM / bhogAntarApa karma- moga ke sAdhana hote hue bhI jisa karma ke udaya se jIva bhogya vastuoM kA bhoga na kara sake / matijAna-indriya aura mana ke dvArA yathAyogya sthAna meM abasthita vastu kA hone vAlA jJAna / masimAna--micyAdarzana ke udaya se hone vAlA viparIta mati upayoga lapa jAna / masiGgAmAvaraNa karma-mati jJAna kA AvaraNa karane vAlA karma / madhurarasa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa midhI Adi moThe padArthoM jaisA ho| madhyama amAtAmanta--jaghanya anantAnanta ke dhAge kI saba sNkhyaaeN| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 madhyama asaMkhyAtAsaMkhyAta-jaghanya aura utkRSTa asaMkhyAtasaMkhyAta ke madhya kI rAzi / madhyama parItAsaMkhyAta-apanya parItAsaMkhyAta ko eka saMkhyA se yukta karane para jahAM taka utkRSTa parItAsaMkhyApta na ho, yahA~ taka kI saMkhyA / madhyama parItAnanta-javanya aura utkRSTa parItAnanta ke madhya kI saMkhyA / madhyama puktAnanta-jaghanya aura utkRSTa yuktAnanta ke bIca kI saMkhyA / madhyama yuktAlayAta-jaghanya aura utkRSTa yuktAsaMkhyAta ke bIca kI saMkhyA / madhyama saMsthAta-do se Upara (tIna se lekara) aura utkRSTa saMkhyAta se eka kama taka kI saMkhyA / maga-vicAra karane kA sAdhana | manaHparyApa jAna-indrima aura mana kI apekSA na rakhate hue, maryAdA ke lie hue saMzI jIvoM ke ganogata bhAvoM ko jAnanA mana:paryAma zAna hai athavAmana ke cinsanIya pariNAmoM ko jisa jJAna se pratyakSa kiyA jAtA hai, use manaHparyAya jJAna karate haiM / manaHparyAya jJAnAparaNa-manaHparyAyajJAna kA AcaraNa karane vAlA karma / manaHparvAkti-jisa zakti se jIva mana ke yogya manovargaNA ke pudgaloM ko brahaNa karake mana rUpa pariNamana kare aura usakI zakti vizeSa se una pudgaloM ko vApasa chor3e, usakI pUrNatA ko manaHparyApti kahate haiN| masumpa-jo mana ke dvArA nitya hI hega-upAdeya, tattva-atattva, Apta-anApta, dharma-adharma Adi kA vicAra karate haiM, kama karane meM nipuNa hai| utkRSTa mana ke dhAraka hai, vivekazIla hone se nyAya-nItipUrvaka AcaraNa karane vAle haiM, unheM manuSya kahate haiM ! mamuSpagati nAmakarma-jisa karma ke upatha se jIva ko vaha avasthA prApta ho ki jisameM 'yaha manuSya hai' aisA kahA jAye / manuSyAgu-nirAke udaya se manuSyagati meM janma ho / manovya yogya utkRSTa vargaNA-manodravya yogya jaghanya vargaNA ke jAra eka eka pradeza bar3hate-bar3hate aghAma vargaNA ke rakAgha ke pradezoM ke ananta bhAga adhina. pradeza vAle svandhoM kI manodravya yogya utkRSTa vargaNA hotI hai| manoraNya yogya jaghanya vargaNA-svAsocchavAsa yogya utkRSTa vagaMNA ke bAda nau Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTha-2 agrahaNayogya utkRSTa vargaNA ke skandhoM se eka pradeza adhika skandhoM kI manodravyayogya jananyavargaNA hotI hai| manoyoga---jIva kA vaha vyApAra jo audArika, vaikriya yA AhAraka zarIra ke dvArA grahaNa kiye hue mAnaprAdhAnya vargaNA ko sahAyatA hotA hai| athavA kAyayoga ke dvArA manaprAyogya vargaNAoM ko rahaNa karake manoyoga se manarUpa pariNata hue vastu vicArAtmaka dvadhapa ko mana kahate haiM aura usa mana ke sahacArI kAraNa bhUta yoga ko manoyoga kahate hai / athavA jisa yoga kA viSaya mana hai athavA manovargaNA se niSpanna hue dravya mana ke avalaMbana se jIda kA jo saMkoca-vikoca hotA hai vaha manoyoga hai| mahAkamala-caurAsI lAgnu mahAkamalAMga kA eka mahAkamala hotA hai / mahAkamalAMga-caurAsI lAkha kamala ke samaya ko eka mahAkamalAMga kahate haiN| mahAkumuha-caurAsI lAla mahA mRdAMga kA eka mahAku mRda hotA hai / mahAkamudAMga- caurAsI lAkha kumuda kA eka mahAkAmadAMga hotA hai| mahAlatA--caurasasI lAkha mahAlatAMga ke samaya ko eka mahAlatA kahate haiN| mahAlatAMga-caurAsI lAkha lasA kA eka mahAlatAMga kahalAtA hai / mahAzAkhAkA palya - mahA sAkSIbhUta sarasoM ke dAnoM kAza bhara jAne vAle palpa ko mahAzalAkA palya kahate haiN| mAna-nisa doSa se dUsare ke prati namane kI vRtti na ho; choTe bar3e ke prati ucita na a bhAva na rakhA jAtA ho; jAti, ala; tapa Adi ke ahaMkAra se dUrAre ke prati tiraskAra rUpa vRtti ho, use mAna kahate haiN| mAyA-AtmA kA kuTila bhAva / dUsare ko Thagane ke lie jo kuTilatA yA chala Adi kiye jAte haiM, apane hRdaya ke vicAroM ko vidhAne kI jo ceSTA kI jAtI hai, vaha mAyA hai | athavA vicAra aura pravRtti meM ekarUpatA ke abhAva ko mAyA kahate haiN| mArganAza-saMsAra-nivRtti aura mukti prApti ke mArga kA apalApa karanA / mArgaNA- una avasthAoM ko kahate haiM jinameM gati Adi avasthAoM ko lekara jIva meM guNasthAna, jIvasthAna Adi kI mArgaNA-vicAraNA-gaveSaNA kI jAtI hai / athavA jina abasthAoM-paryAyo Adi se jIvoM ko dekha Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pAribhASika zabda-kora jAtA hai unakI usI rUpa meM vicAraNA, gaveSaNA karanA mArgaNA kahalAtA hai| mAraNAntika samudyAta-maraNa ke pahale usa nimitta jo samudghAta hotA hai, use mAraNAntika samudghAta kahate haiM / migyAtpa-padArthoM kA ayathArtha zradvAna | mizyAvRSTi guNasthAna-mithyAtva mohanIya ke udaya se jIva kI dRSTi (zraddhA, pratipani) mithyA (viparIta) ho jAnA mithyAdRSTi hai aura mithyAsTi jIva ke svarUpa vizeSa ko mithyAdRSTi guNasthAna kahate haiM / micyAsva mohanIya-jisake udaya se jIva ko tasyoM ke yathArtha svarUpa kI raci na ho / mithyAtya ke azuddha dalikoM ko mithyAtva mohanIya kahate haiM / mithyAtva bata-mithyAiSTi jIvoM ke zruta ko mithyAtva zruta kahA jAtA hai / mitra guNasthAna-mithyAtva ke ardha zuddha pudgaloM kA udaya hone se jaba jIva kI dRSTi kucha samyaka (zuddha ) aura kucha mithyA (azuddha) arthAt vitra ho jAtI hai taba vaha jIva miznadRSTi kahalAtA hai aura usake svarUpa vizeSa ko mizra guNasthAna kahate hai| isakA dUsarA nAma samyagmithyASTi guNasthAna bhI hai| miSa manoyoga -- kisI aMza meM yathArtha aura visI aMza meM ayathArtha aisA cintana jisa manoyoga ke dvArA ho use mizra manoyoga kahate haiN| mima mohanIya-jisa karma ke udaya se jIva ko yathArtha kI ruci yA aruci na hokara dolAyamAna sthiti rahe / mithyAtva ke ardhazuddha dalikoM ko bhI mizra mohanIya kahA jAtA hai / mima samyakasma-samyagmithyAtva mohanIyakama ke udaya se tatva aura atattva ina donoM kI ruci rUpa lene vAlA mila pariNAma / mukta jIva-saMpUrNa karmoM kA kSaya karake jo apane jJAna, darzana Adi mAva prANoM se yukta hokara AtmasvarUpa meM avasthita haiM, ve mukta jIva kahalAte haiN| muhata--do ghaTikA yA 48 minaTa kA samaya / mUla prakRti-karmoM ke mukhya bhedoM ko mUla prakRti kahate haiM / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 51 pariziSTa 2 mRsparza nAmakarma- - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra makkhana jaisA komala ho / mokSa - sampUrNa karmoM kA kSaya ho jAnA / mohanIya karma- jIva ko svapara viveka tathA svarUpa- ramaNa meM bAdhA pahu~cAne vAlA karma athavA AtmA ke samyaktva aura cAritra guNa kA ghAta karane vAle karma ko mohanIyakarma kahate haiN| 1 (ya) samAkhyAta saMgama - samasta mohanIyakarma ke upazama yA kSaya se jesA jAtmA kA svabhAva batAyA hai, usa avasthA rUpa vItarAga saMyama / yathApravRtta karaNa -- jisa pariNAma zuddhi ke kAraNa jIva Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM kI sthiti pasyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kaga eka kor3A kaur3I sAgaropama jitanI kara detA hai| jisameM karaNa se pahale ke samAna avasthA (sthiti) banI rahe, use yathApravRttakaraNa kahate haiM / yatratatrAnupUrvI jahAM kahIM se athavA apane indrita padArtha ko prathama mAnakara gaNanA karanA yatratatrAnupUrvI hai / yavamadhyabhAga --- ATha yUkA kA eka yavamadhyabhAga hotA hai / yazaH kIrti - kisI eka dizA meM prazaMsA phaile use kIti aura saba dizAoM meM prazaMsA phaile use yazaHkoti kahate haiM / athavA dAna tapa Adi se nAma kA honA kIrti aura zatru para vijaya prApti se nAma kA honA yaza hai / yadAH kosi nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kI saMsAra meM banA aura kIrti phaile / 7 yAvatkathita sAmAyika jo sAmAyika grahaNa karane ke samaya se jIvanaparyanta pAlA jAtA hai / yuga-pAMca varSa kA samaya / yUkA - ATha lIkha kI eka yUkA (jUM) hotI hai / yoga-sAdhvAcAra kA pAlana karanA saMyama-yoga hai / ghacana, kAya AtmapradezoM meM parispandana hone ko yoga kahate haiM / AtmapradezoM meM athavA Atmazakti meM parispandana mana dvArA hotA hai, ataH mana, bacana, kAya ke karma vyApAra ko athavA pugala ke Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdakoSa vipAkI zarIra nAmakarma ke udaya se mana, bacana, kAya se yukta jIva kI karmoM ke grahaNa karane meM kAraNabhUta zakti ko yoga kahA jAtA hai / yogasthAna - sparddhakoM ke samUha ko yogasthAna kahate haiN| yojana - bAra byUta yA ATha hajAra dhanuSa kA eka yojana hotA hai / (ra) rati mohanIya- jisa karma ke udaya se sakAraNa yA akAraNa padArthoM meM rAgaprema ho / 2 rapareNa -- ATha sareNu kA eka rathareNu hotA hai / rasa- gaurava - madhura, amla Adi rasoM se apanA gaurava samajhanA / rasadhAta baMdhe hue jJAnAvaraNa Adi kamoM kI phala dene kI tIvra zakti ko apavartanakaraNa ke dvArA maMda kara denA / rasa nAmaka - jisa karma ke udaya se zarIra meM tikta, madhura Adi zubha, azubha rasoM kI ho rabaMdha - jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM phala dene kI nyUnAdhika zakti kA honA | esavipAkI - rasa ke Azrama arthAt rasa ( anubhAga ) kI mukhyatA se nirdizyamAna vipAka jisa prakRti kA hotA hai, usa prakRti ko rasa bipAkI kahate haiM / rasANu -- pudagala dravya kI zakti kA sabase choTA aMza / rasodaya- baMdhe hue pharmoM kA sAkSAt anubhava karanA / rA - pramANAMgula se niSpanna asaMkhyAta koTA koTI yojana kA eka rAjU hotA hai / athavA zreNi ke sAtaveM bhAga ko rAjU kahate haiM / vakSasparza nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra bAlU. jaisA rUkhA ho / sumati mamaH paryAyajJAna - dUsaroM ke mana me sthita padArtha ke sAmAnyasvarUpa ko jAnanA / ddhi gaurava ghana, sampatti, aizvarya ko Rddhi kahate hai aura usase apane ko mahattvajJAnI samajhanA Rddhi gaurava hai / manArAcasaMhanana nAmakarma jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA - Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 vizeSa meM donoM tarapha haDDI kA makarabaMdha ho, tIsarI haTo kA veThana bhI ho, lekina tInoM ko bhedane vAlI haDDI kI kIla na ho| rocaka samyaktva-jinokta kriyAoM meM rupi rkhnaa| laghu sparza nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra jhAka kI hA jasA halkA ho| latA-pArAmA lAsya latAMga ke samakSa ko eka satA kahata hai / lata--caurAsI lAkha pUrva kA eka latAMga hotA hai| lasthi-jJAnAvaraNakarma ke ayopazama vizeSa ko labdhi kahate haiN| lambitrasa--ve jISa jinheM asa nAmakarma kA udaya hotA hai aura calate-phirate lamitra paryApta-ve jIva minako paryApta nAmakarma kA udaya ho aura apanI yogya paryAptiyoM ko pUrNa karake marate haiM, pahale nhiiN| labdhi pratyaya dainiya zarIra-kiyalacianya jirA baiMkriya zarIra se manuSya aura timaMcoM dvArA viSiSa vikriyAyeM kI jAtI haiN| samdhi bhAvetriya-- matijJAnAvaraNa karma ke bhayopazama se cetanA zakti kI yogyatA vizeSa / lAdhyakSara- rAmada ko sunakara yA rUpa ko dekhakara artha kA anubhavapUrvaka paryA locana karanA / lakhyaparyApsa-ve jIva jo svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara jAte haiN| lava-sAta stoka kA samaya / lAbhAtarApa karma -gisa karma ke udaya se jIva ko iSTa vastu ko prApti na ho ske| lokha-marata aura airArata kSetra ke manuSyoM ke ATha kezAgoM kI eka lIsa hotI hai| leNyA-jIva ke aise pariNAma jinake dvArA AsmA karmoM se lipta ho athavA kapAyodaya se anuraMjita yoga pravRtti / sobha-vana Adi kI tIna AkAMkSA yA gRddhatA; bAhya padArthoM meM 'aha merA hai' isa kAra ko anurAga buddhi, mamatA Adi ma pariNAma / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pAribhASika zabda-koSa lomAhAra-sparzanendriya dvArA grahaNa kiye jAne vAlA AhAra / lohita garga nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra sindUra jaisA lAla ho| (ya) varga-samAna do saMkhyAoM kA Apasa meM guNA karane para prApta rAzi / sajAtIya prakRtiyoM ke samudAya / avibhAgI praticchedoM kA samUha / arganA-samAna jAtIya pudgaloM kA samUha / vacanayoga--jIva ke usa vyApAra ko kahate haiM jo audArika, vaikriya yA AhAraka zarIra kI kriyA dvArA saMcaya kiye hae bhASA dravya kI sahAyatA se ho.hai : adA mA garimA ko prApta hue pudgala ko vacana kahate haiM aura usa sahakArI kAraNabhUta badhana ke dvArA hone vAle yoga ko vacanayoga kahate haiM / athavA vacana ko vijaya karane vAle yoga ko yA bhASAvargaNA sambandhI pudagala skandhoM ke avalaMbana se jo jIva pradezoM meM saMkoca-vikoca hotA hai, use vacanayoga kahate haiN| vazaSabhanArAbasaMhanana nAmakarma--jisa kame ke udaya se haDDiyoM kI racanA bizeSa meM vana-kIlI, RSabha-veSThana, paTTI aura nArAca-donoM ora markaTa baMdha ho, arthAt donoM ora se makaMTa baMgha se baMdhI huI do haDDiyoM para tIsarI haDDI kA beThana ho aura una tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI haDDI kI kolI lagI huI ho / gargamAmakarma-jisa karma ke udaya se pArIra meM kRSNa gaura Adi raMga hote haiM / varSamAna avavijJAna-apanI utpatti ke samaya alpa viSaya bAlA hone para bhI ___ pariNAma-vizuddhi ke sAtha uttarottara adhikAdhika viSaya hone vAlA / janaspati kAya-jina jIvoM kA zarIra vanaspati maya hotA hai| bastu - aneka prAmRtoM kA eka vastu adhikAra hotA hai / eka vastu aghi phAra ke jJAna ko vastuthu ta kahate haiN| mastu samAsa zuta-do-cAra vastu adhikAroM kA jJAna / bAmana saMsthAna mAmakarma-- jisa karma ke udaya se zarIra vAmana (baunA) ho| mAyukASa-vAyu se banane vAlA vAyavIya zarIra / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 pikala pratyakSa cetanA zakti ke apUrNa vikAsa ke kAraNa jo jJAna bhUrta padArthoM kI samagra paryAyoM mAvoM ko jAnane meM asamartha ho| vitasti-- do pAda kI eka vitasti hotI hai| vimaya mipAva- samyagrahaSTi aura mithyAdRSTi daMba', guru aura unake kahe hue zAstroM meM samAna buddhi rkhnaa| vipAka-karmaprakRti kI viSTi athavA vividha prakAra ke phala dene kI zakti ko aura phala dena ke Abhamukha hone kA vipAka kahate haiN| vipAka-phAla - karma prakRliyoM kA apane pAna dene ke abhimukha hone kA samaya / viparotamithyAtva - dharmAdika ke svarUpa vo viparIta rUpa mAnanA / vipulamati manaHparyAyajJAna-cintanIya vastu kI paryAyoM ko vividha vizeSatAoM sahita raphuTatA se jaannaa| vibhaMgajJAna--mithyAtva ke udaya se rUsI padArthoM ke viparIta avadhijJAna ko vibhaMgajJAna kahate haiN| virati-hiMsAdi sAvadha vyApAroM arthAt pApajanaka prayatnoM se alaga ho jAnA / vizva mAnaka bhUmisaMparAga saMyama-upazamatheNi yA kSapadArtha Ni kA ArohaNa karane vAloM ko dasaveM guNasthAna kI prApti ke samaya hone vAlA saMmama / vizeSAdha-kisI khAsa guNasthAna yA kisI khAsa gati Adi ko lekara jo baMdha kahA jAtA hai use vizeSabaMdha kahate haiM / / visaMyojanA-prakRti ke kSaya hone para bhI punaH baMdha kI sambhAvanA banI rhe| bihAmogapti nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kI cAla hAthI, baila Adi kI cAla ke samAna zubha yA U~Ta, gadhe kI cAla ke samAna azubha hotI hai| bIryAnsarAmakarma-jisa karma ke lakSya se jIva zaktizAlI aura niroga hote hue bhI kArya vizeSa meM parAkrama na kara sake, zakti sAmarthya kA upayoga na kara ske| peva-jisake dvArA indriyajamya, saMyogajanya sukha kA vedana kiyA jAye / athavA madhuna sevana karane kI abhilASA ko veda kahate haiN| athavA veda mohanIyakama ke lakSya, udIraNA se hone vAlA jIva ke pariNAmoM kA sammoha (caMcalatA) jisase guNa-doSa kA viveka nahIM rhtaa| Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa vevaka samyaktva-kSAyopazamika samyaksva meM vidyamAna jIva samyanatva mohanIya ke antima pudgala ke rasa kA anubhava karatA hai usa samaya ke usake pariNAma / vevanA sasudhAla-tIna vedanA ke kAraNa hone vAlA samudghAta / vanIya karma-jisake udaya se jIva ko sAMsArika indriyajanya sukha-duHkha kA ___anumatra ho| vaikiya aMgopAMga nAmakarma-jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra rUpa pariNata pudgaloM se aMgopAMga rUpa avayava nirmita hote haiN| *kriyakAyayoga-kriya zarIra ke dvArA hone vAle vIrya-zakti ke vyApAra ko vaikriya kApayoga kahate haiM / athavA vaikriya zarIra ke avalambana se utpanna hue parispanda dvArA jo prayatna hotA hai, use baiMkriyakAyayoga kahA jAtA hai| vaikriyakA gabaMdhama nAmakarma-jisa karma ke sadama se baiMkriya zarIra pudgaloM kA kArmaNa pugaloM ke sAtha sambandha ho| *phiyatamasakArmaNabaMdhana mAmakarma:- jisa karma ke udaya se paitriya zarIra pudgaloM kA tejasa-kArmaNa pudagaloM ke sAtha sambandha ho| vaikriyanisabaMdhana nAmakarma--jisa karma ke udaya se vaikriya zArIra pudagaloM kA taMjasa pudagaloM ke sAtha sambandha ho / cakiyamiya kAya- vaikriya zarIra kI utpatti prArambha hone ke prathama samaya se lagAkara zarIra paryApti pUrNa hone taka antarmuhUrta ke madhyavartI apUrNa zarIra ko baiMkriyamizra kAya kahate haiM / baiMkriyamibha kAyayoga - vaikriya aura kArmaNa tathA vakriya aura audArika ina do gho zarIroM ke miznarava ke dvArA hone vAlA vIrya-zakti kA vyApAra / kriyarvaniyabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta vaikriya zarIra pudgaloM ke sAtha gRhamANa vaikriya zarIra pudagaloM kA Apasa meM mela hotA hai| paMkriya vargaNA-ve vargaNAe~ jinase vaikrima zarIra banatA hai| paMkriya zarIra-jisa zarIra ke dvArA choTe-bar3e, eka-aneka, vividha vicitra rUpa banAne kI zakti prApta ho tathA jo zarIra vaikriya zarIra vargaNAoM se niSpanna ho / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 zarIra nAmakarma jisa ke sevako prApta ho ! kriyazarIrayogya utkRSTa vargaNA - kriyazarIra ke grahaNayogya jaghanya vargaNA se usake ananta mAga adhika skandhoM kI vaikriyazarIrayogya utkRSTa -- NA hotI hai / zarIrayogya jaghanya vargaNA odhArika zarIra ke agrahaNayogya utkRSTa vargaNA ke skandhoM se eka adhika paramANu vAle skandhoM ko samUha rUpa varguNA / ... 57 7-1 vaikriyasaMghAsana nAmakarma jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra rUpa paripata pudgaloM kA parasparasAnnidhya ho / vaikiyasamudghAta - vaikriya zarIra ke nimitta se hone vAlA samupAta | vainayikI buddhi gurujanoM Adi kI sevA se prApta hone vAlI buddhi / jama padArtha ke jJAna ko athavA jisake dvArA padArtha kA vadha kiyA jAtA hai / vyaMjanAra - jisase akAra Adi akSaroM ke artha kA spaSTa bodha ho / athavA akSaroM ke uccAraNa ko vyaMjanAkSara kahate haiM / vyaMjanAvagraha - abhyakta jJAna rUpa arthAvagraha se pahale hone vAlA atyanta avyakta Ana / vyabahAra paramANu-- ananta nizcaya paramANuoM kA eka vyavahAra paramANu hotA hai / vyavahAra sabhyapasva kuguru, phudeva aura kumArga ko tyAga kara suguru, sudeva aura sumArga ko svIkAra karanA, unakI zraddhA karanA / saMyuktA-hiyAdi pApoM se virata honA vrasa hai| aNuvratoM yA mahAvratoM ke pAlana karane ko vratayuktatA kahate haiM / ( za ) zarIra nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva ke auhArika, vaikriya Adi zarIra ar athavA audArika Adi zarIroM kI prApti ho / zarIra paryApti-sa ke rUpa meM badala diye gaye AhAra ko rakta Adi sAva dhAtuoM ke rUpa meM pariNamane kI jIva kI zakti kI pUrNatA / zalAkApalya- jisa patya ko eka-eka sAkSIbhUta sarasoM ke dAne se marA jAtA hai, use zalAkApatya kahate haiM / - Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa zItasparza nAmakarma -jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra barpha jaisA ThaMDA ho / zIrSaprahelikA-caurAsI khAsa pIrSaprahelikAMganI eka zIrSaprahelikA hotI hai| jogadelakA-- rAsa nAka, kA eka zikAMga kahalAtA hai / zuklalezyA-zaMkha ke samAna zvetavarNa ke lezyA jAtIya pugaloM ke sambandha se AtmA ke aise pariNAmI kA honA ki jinase kaSAya upazAnta rahatI hai, vItarAga-nAba sampAdana karane kI anukUlatA A jAtI hai| zubha nAmakarma---jisa karma ke upaya se jIva ke zarIra meM nAmi se Upara ke aba yava zubha ho| zubhavihAyogati nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva ko cAla hAthI, baila kI cAla kI taraha zuma ho| va tajJAna- jo jJAna zratAnusArI hai jisameM zabda aura argha kA sambandha mAsita hotA hai, jo matijJAna ke bAda hotA hai tathA zabda aura artha ko paryAsocanA ke anusaraNapUrvaka indriya va mana ke nigita se hone vAlA hai| use a tajJAna kahate haiN| ataajJAma---mithyAtva ke udaya se sahacarita anajAna / va tamAnAvaragapharma--- tajJAna kA AvaraNa karane vAlA karma / bhoNi-sAta rAjU laMbI AkAza ke eka-eka pradeza kI paMkti / yogigata sAsAvanasamyaSTi -vaha jIva jo upadAmanagi se girakara sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai / zailezI avasthA--meru parvata ke samAna nizcala athavA sarva saMvara rUpa yoga nirodha kI avasthA / zailezIkaraNa... vedanIya, nAma aura gotra ina tIna karmoM kI asaMkhyAta guNaNi se aura Ayukarma kI yathAsthiti se nirjarA karanA / zokamohanIya-jisa karma ke udaya se kAraNavaza yA binA kAraNa hI moka hotA hai| lakSaNamsakSiNakA--ATha utpalakSNaztakSiNakA kI eka zlakSNazlakSiNakA hotI hai / svAsocavAsa---zarIra se bAhara kI vAyu ko nAka ke dvArA andara khIMcanA aura andara kI havA ko bAhara nikAlanA zvAsocchvAsa kahalAtA hai| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 zvAsocchvAsa kAla -- rogarahita nizcinta taruNa puruSa ke eka bAra zvAsa lene aura tyAgane kA kAla / zvAsocchvAsa paryApti-davAsocchvAsayogya pudgaloM ko grahaNa kara zvAsocchuvAsarUpa pariNata karake unakA sAra grahaNa karake unheM vApasa chor3ane kI jIva kI zakti ko pUrNatA / vargeNA ke zvAsocchvAsayogya utkRSTa vargaNA zvAsocchvAsayogya jaghanya Upara eka-eka pradeza bar3hate-bar3hate jaghanya vargaNA ke skandha ke pradezoM ke ananta mAga adhika pradeza vAle skandhoM kI zvAsocchvAsayogya utkRSTa gaMNA hotI hai | zvAsocchvAsayogya kasya 5.6 gAbhAvAda kI utkRSTa agrahaNayogya vargaNA ke skandhoM se eka pradeza adhika skandhoM kI vargaNA vAsocchvAsayogya jaghanya vargaNA hotI hai / ( sa ) saMklizyAma sUkSma parAya saMyama - upazamaNi se girane vAle jIvoM ke dasaveM guNasthAna kI prApti ke rAmaya hone vAlA saMyama / saMkramaNa - eka karma rUpa meM sthita prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA abhya sajAtIya karma rUpa meM badala jAnA athavA vIryavizeSa se karma kA apanI hI dUsarI sajAtIya karma prakRti svarUpa ko prApta kara lenA / saMkhyA - bhedoM kI gaNanA ko saMkhyA kahA jAtA hai / saMkhya anuyogadvAra -- jisa anuyoga dvAra meM vivakSita dharma vAle jIvoM kI saMkhyA kA vivecana ho / saMkhyAtAdarzaNA - saMkhyAta pradezI svAndhoM kI saMkhyAtANuvargaNA hotI hai / saMghaniyA sAdhu sAdhvI, dhAvaka zrAvikA rUpa saMgha kI nindA gardA karane ko saMghanindA kahate haiM / saMghAta nAmakarma - jisa karma ke udaya se prathama grahaNa kiye hue zarIra pudgaloM para navIna grahaNa kiye jA rahe zarorayogya mudgala vyavasthita rUpa se sthApita kiye jAte haiM / saMghAta ta - gati Adi caudaha mArgaNAoM meM se kisI eka mAgaMgA kA ekadeza jJAna / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 saMghAta samAsata kisI eka mArgaNA ke aneka avayavoM kA zAna / saMjvala kacAya - jisa kaSAya ke udaya se AtmA ko yathAkhyAta cAritra kI Auco pAribhASika koma prApti na ho tathA sarvavirati cAritra ke pAlana meM bAbA ho / saMjJA - noindriyAvaraNa karma ke kSayopazama yA tajjanya jJAna ko athavA abhilASA kI saMjJA kahate hai / saMjJAkSara-akSara kI AkRti, banAvaTa, saMsthAna Adi jisake dvArA yaha jAnA jAye ki yaha amuka akSara hai / saMzitva - - viziSTa manazakti, dIrghakAlikI saMjJA kA honA / saMzI buddhipUrvaka iSTa-aniSTa meM pravRtti nivRtti karane vAle jIva | athavA samyagjJAna rUpI saMjJA jinako ho, unheM saMjJI kahate haiN| jinake labdhi yA upayoga rUpa mana pAyA jAye una jIvoM ko saMzI kahate haiM / saMgIta - saMjJI jIvoM kA ala / saMbhava sattA --- kisI karma prakRti kI amuka samaya meM sattA na hone para bhI bhaviSya meM sattA kI saMbhAvanA mAnanA / saMyama - sAvarA yogoM-- pApajanaka pravRttiyoM se uparata ho jAnA athavA pApajanaka vyApAra- Arambha samArambha se AtmA ko jisake dvArA saMyamita niyamita kiyA jAtA hai use saMyama kahate haiM athavA pA~ca mahAtratoM rUpa yamoM ke pAlana karane yA pA~ca indriyoM ke jaya ko saMgrama kahate haiM / saMbara - Asrava kA niroSa aMbara kahalAtA hai / - saMvAsAnumati - putra Adi apane sambandhiyoM ke pApakarma meM pravRtta hone para bhI una para sirpha mamatA rakhanA / saMvedha - paraspara eka samaya meM avirodha rUpa se milanA / saMsthAna nAmakarma --- jisa karma ke udaya se zarIra ke mizra mizra zubha yA azubha AkAra baneM / saMsArI bhISa--jo apane yathAyogya dravyaprANoM aura jJAnAdi bhAvaprANoM se yukta hokara narakAdi caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karate haiM / saMhanana nAmakarma -- jisa karma ke udaya se hAr3oM kA Apasa meM jur3a jAnA arthAt racanA vizeSa hotI hai / sAMzayika miyAtva- samIcIna aura asamIcIna donoM prakAra ke padArthoM meM se Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 kisI bhI eka kA nizcaya na honA / athavA saMzaya se utpanna hone vAlA mithyAtva / athavA-deva-guru-dharma ke viSaya meM sadehazIla bane rahanA / sakalapratyakSa- sampUrNa padArthoM ko unakI vikAlavatI paryAyoM sahita yugapata jAnane vAlA zauca / sattA-- baMdha rAmaya sA saMkramaNa samaya se lekara jaba taka una vArma paramANuoM kA anya pravRti rUpa se makA hotA yA usI dina nahI hasIna taka unakA AtmA se lage rahanA / baMpAdi ke dvArA sva-svarUpa ko prApta karane vAle karmoM kI sthiti / sattAsthAna----jina prakRtiyoM kI sattA eka sAtha pAI jAge unakA samudAya / satya manoyoga-jisa manoyoga ke dvArA vastu ke yathArtha svarUpa kA vicAra kiyA jAtA hai / athavA sadbhAva arthAt bhagAcIna padAdhI ko viSaya karane vAle mana ko satyamana aura usake dAga hone vAle yoga ko satya manoyoga kahate haiN| satyamRSA manoyoga * satya aura pRSA ( asanya) se mizrita manoyoga / satyamRSA cacanayoga-rAtya aura bhUpA se mizrita bacanayoga / satya yananayoga . jisa bacAnayoga ke dvArA dalnu ke yathArtha svarUpa kA kaNava tiyA jAtA hai / satya vacana magaMNA ke nimitta se hone vAlA yoga / sadanuyogadvAra- vivakSita dharma kA mArgaNAo meM batalAyA jAnA ki kiga mArgaNAoM meM vaha dharma hai aura vina mArgaNAoM meM nahIM hai| sadbhAva sattA--jisa karma kI sattA apane svarUpa se ho| saparyavasita ata-- antahIna zruta / samacaturasra- gAlathI mArakara baiThane para jisa zarIra ke cAroM koga mabhAna hoM, yAnI AmA aura kapAla kA antara, donoM ghuTanoM kA antara, dAhine kA aura bAyeM jAnu kA antara, mAyaM kaMdhe aura dAhine jAnU gA antara mamAna ho| samunnataratra saMsthAna nAmakarma- jisa karma ke jadaya se samuktastra saMsthAna kI pAdita ho athavA sAmudrika zAstra ke anusAra jisa zarIra ke sampUrNa atra vyaya zuma hoN| samaya---kAla kA atyanta sUkSma avibhAgI aMza / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa samAsa-adhika, samudAya yA saMgraha / samudghAta- bhUla zarIra meM koI bigA hai: AmA pradaMgoM kA bAhara niklnaa| sayogikevalI-ve jIva jinhoMne cAra zatikarmoM kA kSaya karake kevalajJAna aura darzana prApta kara liyA hai jo padArtha ke jAnane dekhane meM indriya alopha Adi kI apekSA nahIM rakhate aura yoga (AtmavIrya zakti utsAha parAkrama) se sahita haiN| sogikevalI guNasthAna-sayogiphevalI ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM / sayogikevalI yayAkhyAtasaMyama -sayogiphevalI kA yathAkhyAtasaMyama / samyak ata-- samyagdRSTi jIvoM kA zrata | sampaparama---chaha tathya, paMca astikAya, nava tatvoM kA jinendra deva ne jamA kathana kiyA hai, usI prakAra se unakA zradAna karanA athavA tasvArtha zraddhAn / mokSa ke avirodhI AtmA ke pariNAma ko sammAna kahate hai| samyaktvamohanIya-jisakA udaya tAnvika ruci kA nimitta hokara bhI aupazAmika yA kSAyika mAva ghAlI tattva sani vA pratibaMdha karatA hai| samyaktva kA ghAta karane meM asamartha mithyAtva ke zuddha dalikoM ko samyaktya mohanIya kahate hai / savipAka nirNarA-- yathAkrama se paripAka kAla ko prApta aura anubhava ke lie udayAvali ke rola meM praviSTa hue zumAzubha karmoM kA phala dekara nivRtta honA / sAgaropama-dasa kor3Aphor3I palpopama kA eka sAgaropama hotA hai| sAta gaurava-zarIra ke svAsthya, saundarya Adi kA abhimAna karanA / sAtAdevanIya karma-jisa karma ke udaya se AtmA ko indriya-viSaya sambandhI sukha kA anubhava ho| sAtivAra chekopasthApanIya saMyama-jo kisI kAraNa se mUla guNoM-mahAyatoM ke maMga ho jAne para punaH grahaNa kiyA jAtA hai / sAdi-ananta - jo Adi sahita hokara bhI ananta ho / sAvi baMdha--vaha baMdha jo rukakara punaH hone lagatA hai| sAdizruta-jisa zvata jJAna kI Adi (mArambha zurUAta) ho / sApisAnta-jo baMdha yA udaya bIca meM rukakara puna: prAramma hotA hai aura kAlAnsara meM punaH vyuschinna ho jAtA hai / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 sAvisaMsthAna nAmakarma-jisa pArma ke udaya se nAmi se Upara ke avayava hIna patale aura nAmi se nIce ke avayava pUrNa moTe hoN| sAdhAraNa nAmakarma-jisa karma ke udaya se ananta jIvo kA eka zarIra ho arthAt ananta jIva eka zarIra ke svAmI baneM / sAnnipAsika bhAva-do yA do se adhika mile ie bhAva / sAntara sthiti-prathama aura dvitIya sthiti ke bIca meM karma dalikoM se zUnya apasthA / sAmAyika-rAgadveSa ke abhAva ko sama bhAva kahate haiM aura jisa saMyama se samabhAva kI prApti ho athavA jJAna-darzana-cAritra ko sama kahate haiM aura unakI Aya-lAbha prApti hone ko samAya tathA samAya ke bhAva ko athavA samAya ko sAmAyika kahA jAtA hai| sAsAdana samyaktva-upazama samyaktva se vyuta hokara, mithyAtva ke abhimukha huA jIva jaba taka mithyAtva ko prApta nahIM karatA hai, taba taka ke usake pariNAma vizeSa ko sAMsAdA sAyaratva kahate haiN| sAsAdana samyagdRSTi-jo auSazAmika samyaSTi jIva anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya se samyavasva se nyuta hokara mithyAtva kI ora abhimukha ho rahA hai, kintu abhI mithyAtya ko prApta nahIM huA, utane samaya ke lie vaha jIva rAgAdana samyagdRSTi kahalAtA hai / sAsAdana guNasthAna- sAsAdana samyagdRSTi jIva ke svarUpa vizeSa ko kahate haiN| sisavarNa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zaMkha jaisA sapheda ho / sikha pada-jina granthoM ke saba pada sarvajokta artha kA anusaraNa karane bAle hone se supratiSThita hai una granthoM ko; athathA jIvasthAna guNasthAnoM ko siddha pada kahate haiN| subhA nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kisI prakAra kA upakAra na karane para bhI aura kisI prakAra kA sambandha na hone para bhI sabhI ko priya lagatA ho| surabhigaMdha nAmakarma---jisa karma ke udaya se jIva ke zArIra meM kapUra, kastUrI Adi padArtho jaisI sugandha ho / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pAribhASika zabda koSa -jisa ke udaya se jIva kA svara zrotA ko priya lagatA susvara nAmakarmahai / sUkSma nAmakarma - jisa krama ke udaya se paraspara vyAghAta se rahita sUkSma zarIra kI prApti ho| yaha zarIra svayaM na kisI se rukatA hai aura na anya kisI ko rokatA hai / -- sUkSma aApasyopama - sUkSma uddhAra patya meM se sau-sau varSa ke bAda kezAya kA eka-eka khaMDa nikAlane para jitane samaya meM vaha pazya khAlI ho jAtA hai utane samaya ko sUkSma aApalyopama kahate haiM / sUkSma asA sAgaropama - dasa koTA koTI sUkSma addhApalyopama kA eka sUkSma addhAsAgaropama kahalAtA hai| sUkSma uddhAra pasyoSama dravya, kSetra kI apekSA asaMkhyAtaguNI sUkSma avagAhanA vAle kezAya khaMDoM se palya ko sAhasa bharakara prati samaya una kezA khaMDoM meM se eka-eka khaMDa ko nikAlane para jitane samaya meM vaha patya khAlI ho, usane samaya ko sUkSma uddhAra galyoga kahate hai / sUkSma uddhAra sAgaropama-dasa koTAkoTI sUkSma uddhAra palyopama kA eka sUkSma uddhAra sAgaroSama hotA hai / lakSmakAla pudgala parAvarta - jitane samaya meM eka jIva apane maraNa ke dvArA utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke samayoM ko krama ro ga kara letA hai / sUkSmakriyA nivRti zuSaladhyAna- jirA zukladhyAna meM sarveja magatrAna dvArA yoga nirodha ke krama meM ananta: sUkSma kAyayoga ke Azraya se anya yogoM ko roka diyA jAtA hai / sUkSma kSetra patyopatra bAdara kSetra palya ke bAlAoM meM se pratyeka ke asaMkhyAta khaMDa karake pazya ko ThasAThasa bhara do| ve khaMDa usa palya meM AkAza ke jitane pradezoM ko sparza kareM aura jina pradezoM ko sparza na kareM, unase prati samaya eka-eka pradeza kA avaharaNa karate-karate jitane samaya meM spRSTa aura aspRSTa sabhI pradezoM kA avaharaNa kiyA jAtA hai, utane samaya ko eka sUkSma kSetra palyopabha kahate haiM / sUkSma kSetra pugala parAvarta -- koI eka jIva saMsAra meM bhramaNa karate hue AkANa Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 ke kisI eka pradeza meM maraNa karake puna: usa pradeza ke samIpavartI dUsare . pradeza meM maraNa karatA hai, punaH usake nikaTavartI tIsare pradeza meM maraNa karatA hai / isa prakAra agantara-anantara pradeza meM maraNa karate hue jaba samasta lokAkAza ke pradezoM meM maraNa kara letA hai taba utane samaya ko sUkSma kSetrapUgala parAyate kahate haiN| sammakSetra sAgaropama-dasa koTAkoTI sUkSma kSetra galpopama kA eka sUdhamakSetra sAgaropama hotA hai| sakSmAnya pragala parAvarta-jitane samaya meM samasta paramANaoM ko audArika Adi sAto vargaNAo me se kisI eka gaMgA rUpa se brahaNa karake chor3a detA hai| sUkSmabhAvayugala parAvarta--jitane samaya meM eka jItra apane maraNa ke dvArA anumAga baMdha ke kAraNa bhUta baSIyasthAnoM ko kama se sparza kara letA hai| sUkSmasaMparAya guNasthAna--jisameM saMparAya arthAt lobha kaSAya ke sUkSma khaMDoM kA hI udaya ho| samma rAya saMyama- krodhAdi kaSAyoM dvArA saMsAra meM paribhramaNa hotA hai ata:, unako saMparAya kahate hai| jisa saMyama meM saMparAya (kaSAya kA udaya) sUkSma (atisvarUpa) rahatA hai| sevArtasaMhanana nAmakarma-jisa pharma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM parkaTa baMdha, gheThana aura kIlana na hokara do hI haDDiyAM Apasa meM jur3I hoN| stikasaMkrama- anudayavartI pharma prakRtiyoM ke dalikoM ko sajAtIya aura tulya sthilivAlI udayavartI kargaprakRtiyoM ke rUpa meM badalakara unake dalikoM ke sAtha bhoga lenaa| stoka-sAsa zvAsocchavAsa kAla ke samaya pramANa ko stoka kahate haiN| sthAnani-jisa karma ke udaya se jAgrasa avasthA meM soce hue kArya ko nidrA vasthA meM karane kI mAmathyaM prakaTa ho jaae| athavA jisa nidrA ke udaya se nidrita avasthA meM vizeSa bala pragaTa ho jAe / athavA jisa nidrA meM dina meM cintita artha aura sAdhana viSayaka AkAMkSA kA ekatrIkaraNa ho jAye / stroveva-jisa karma ke udaya se puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArimASika zabda-koSa syAvara nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIca sthira rahe, sardI-gamI se bacane kA prayatna karane kI zakti na ho / sthitakalpo-jo bAcelakya, auddezika, zayyAtara piMDa, rAjapiTa, kRtikarma, nata, jyeSTha, pratikramaNa, mAsa aura payUSaNa ina dasa kalpoM meM sthita haiM / sthitAsthitakalpI-jo zayyAsarapiMDa, vrata, jyeSTha aura kRti karma ina cAra kalpoM meM sthita tathA zeSa chaha kalpoM meM asthita haiN| sthiti-vivakSita karma ke AtmA ke sAtha lage rahane kA kAla / sthitighAta-karmoM kI bar3I sthiti ko apavartanAkaraNa dvArA ghaTA dene arthAt jo karma daliyaH Age udaya meM Ane vAle haiM unheM apavartanAkaraNa ke dvArA apane udaya yo niyata samaya se haTA denA sthitighAta hai / sthitibaMdha-jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM amuka samaya taka apane-apane syamAva kA tyAga na kara jIva ke sAtha rahane kI kAla maryAdA kA honA / ki akSara-pAsa ke kSaya se hone vAle jIva ke jina pariNAma vizeSoM se sthitibaMdha hotA hai, una pariNAmoM ko sthitibaMSa adhyavasAya kahate haiM / sthitisthAna-kisI karma prakRti kI jaghanya sthiti se lekara eka-eka samaya banate-bar3hate utkRSTa sthiti paryanta sthiti ke bheva / sthira nAmakarma-jisa pharma ke udaya se jIva ke dAMta, guDDI, grIvA Adi zarIra ke avayava sthira hoM apane-apane sthAna para raheM / snigdhasparza bhAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra dhI ke samAna cikanA ho| parvaka-vargaNAoM ke samUha ko sparaka kahate haiN| spardha mAmakarma-jirA karma ke udaya se zarIra kA sparza karkaSA, mRdu, snigdha, rUkSa Adi rUpa ho| sparzama anuyogadvAra - vivakSita dharma yAle jIvoM dvAga kiye jAne vAle kSetra sparza kA samuccaya rUpa se nirdeza karanA / sparzanendriya vyaMjamAvagraha-sparzanendriya ke dvArA hone vAlA atyanta adhyakta jJAna / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I pariziSTa 2 67 (ha) hAtha-do ktisti ke mApa ko hAtha kahate haiM / hAridravarNa nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra haldI jaisA polA ho / - hAsya mohanIya- - jisa karma ke udaya se kAraNavaza athavA binA kAraNa ke haMsI AtI hai / hIyamAna avadhijJAna - apanI utpatti ke samaya adhika viSaya vAlA hone para mI pariNAmoM kI azuddhi ke kAraNa dinoMdina kramaza: alpa, balpatara, aspatama viSayaka hone vAlA avadhijJAna | iMDasaMsthAna nAmakarma -- jisa karma ke udaya se zarIra ke sabhI avayava beDaula hoM, praNayukta haha-caurAsI lAkha huhu-aMga kA eka huhu hotA hai / -aMga - caurAsI lAkha abava kI saMkhyA | hetuvAyopavezako saMjJA- apane zarIra ke pAlana ke lie iSTa meM pravRtti aura aniSTa vastu se nivRtti ke lie upayogI sirpha vartamAnakAlika jJAna jisase hotA hai, vaha hetuvAdopadezikI saMjJA hai / hetuvipAkI - pudgalAdi rUpa hetu ke Azraya se jisa prakRti kA vipAka--- phalAnubhava hotA hai / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 karmagranthoM kI gAthAoM evaM vyAkhyA meM Agata piNDaprakRti-sUcaka zabdoM kA koSa (a) agurulaghucaka agurulaghu nAma, upadhAtanAma varAghAtanAma ucchvAsanAma | aghAticatuSka-- vedanIya, Ayu, nAma, gotra karma / zrutaajJAna vibhaMgazAna ( avadhi-ajJAna) ajJAnatrika - - pratijajJAna, anantAnubaMdhI ekatriMzat- (anantAnubaMdhI koSa Adi 31 prakRtiyA~) anantAnubaMdhI koSa, mAna, mAyA, lobha nyayoSa parimaMDala, sAdi, vAmana, kubja saMsthAna; RSamanArAca saMhanana, RSabhanArAca nArAca, ardhanArAca, kolikA saMhanana: zubha vihAyogati, nIlagotra, strIveda, durmaga nAma, duHsbara nAma, anAdeza nAma, nidrA-nidrA, pracalApracalA, stmAnaddhi, rota nAma; tiryazvazati, ticAnupUrvI titrAyuH manuSyAya, manuSyagati, manuSyAnupUrvI zradArika zarIra, audArika aMgopAMga / 1 J anantAnubaMdhI catuvizati --- ( anantAnubaMdhI koSa Adi 24 prakRtiyA~) anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha nyagrova parimaMDala, sAdi vAmana kubja saMsthAna RSamanArAca, nArAca ardhanArAca kIlikA saMhanana azubha vihAyogati, nIca gotra, strIveda, dubhaMga nAma, du:svara nAma, anAdeya nAga, nidrA-nidrA, pracalApracalA, sthAna, udyota nAma, tiryaMcagati, tijApUrvI / --- P 7 anantAnubaMdhIcatuSka- anantAnubaMdhI, krodha mAna, mAyA, lobha / anastAnubaMdhI Savizati (anantAnubaMdhI krodha Adi 26 prakRtiyoM) anantAnubaMdhI kodha, mAna, mAyA, lobha; nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kutra saMsthAna; RSabhanArAca nArAca ardhanArAca kIlikA saMhanana azubha vihAyogati, nIcagotra, strIveda, dubhaMga nAma, duHsvara nAma, anAdeya nAma, n Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, tyAnaddhi, udyota nAma; tiryaMcagati, tiryaMcA nupUrvI, tithaMcAyu; manuSyAyu / alAveyadrika -anAdeya nAma, athazaHkIti nAma / aMgopAMgalika-audArika aMgopAMga, vaikriya aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga / aMtarAyapaMcaka--dAnAntarAya, lAbhAnsarAya, mogAntarAya, upabhogAntarAya, viiryaantraay| aMtima saMhananatrika-ardhanArAca, kIlikA, sevAta saMhanana / apratyAkhyAmAvaraNakaSAyacatuSka---apratyAkhyAnAvaraNa koSa, mAna, mAyA, lobha / aparyAptaSaTaka---aparyApta sUkSma evendriya, bAdara ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, ridraya, aranI paMcendriya / avaSidvika-avadhijJAna, avadhidarzana / asthiradvi pha~-asthira nAma, azubha nAma / asthiraSaTaka-asthira nAma, azuma nAma, dumaMga nAma, duHsvara nAma, anAdeya nAma, ayaza:kIti nAma / (A) akRtinika-(1) samacaturana, nyagroaparimaNDala, sAdi, vAmana, puja, huMDa saMsthAna, (2) vacaRSabhanArAca, RSamanAzaca, nArAca, arghanArAta, kIlikA, sevAta saMhanana, (3) ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, paMcendriya jAti / Asapatika-AtaSa nAma, udyota nAma / Ayutrika-narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu / abaraga-navaka-~-mati, zruta, abaSi, manaHparyAya, kevala jJAnAvaraNa; cakSu, acakSu, abadhi, kevala darzanAvaraNa / AhArakadvikSa-AhAraka zarIra gAma, AhAraka aMgopAMga nAma / bAharakasaptakA AhAraka pArIra, AhAraka aMgopAMga, AhAraka saMghAta, AhA raka-AhAraka baMdhana, AhAraka-taijasa baMdhana, AhArakA kArmaNa baMdhana, AhA raka-saimasa-kArmaNa baMdhana nAma / AhArakapaTaka-AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, devAyu, narakati, para kAnupUrvI, narakAsu / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 piNaprakRti-sUcaka zabda-koSa (u) upavAsacatuSka-ucchavAsa, Atapa, udyota, parAghAta nAma / udyotacatuSka- udyota nAma, niyamati, liyaMcAyuSI, tethecAyu / udyotanika-ucota nAma, Atapa nAma, parAghAta nAma / udyotavika-uyota nAma, Atapa nAma / ekedriyatrika-ekendriya jAti, sthApara nAma, Asapa nAma / (au) auvArikarika-audArika zarIra, audArika aMgopAMga nAma / aupArikasaptaka- audArika pArIra, audArika aMgopAMga, audArika saMghAta audArika-audArika baMdhana, autArika-taMjasa baMdhana, audArika kArmaNa baMdhana, audArika-tajasa-kArmaNa baMdhana nAma / rupAyapaMcavizatiH- (kaSAya mohanIya ke 25 bheda) anantAnubaMdhI koSa, mAna, mAyA, loma; apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, soma, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, loma; saMjvalana koSa, mAna, mAyA, lomA hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda / kaSAmayojaka-anantAnubaMdhI kodha, mAna, mAyA, lobha; apratyAkhyAnAvaraNa kroSa, mAna, mAyA, lomA pratyAsthAnAvaraNa koSa, mAna, mAyA, lobha saMjvalana koSa, mAna, mAyA, loma / kevalanika-kevalazAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa / khagatitika-zubha vihAyogati nAma, azubha vihAyogati nAma / gapratika-surabhigaMdha nAma, dUramigaMdha nAma / gatitrika-gati nAma, AnupUrvI nAma, Ayukarma / gati vika-gati nAma, AnupUrvI nAmakarma / gotrahipha-nIca gotra, uccagotra karma / zAlatrika-matijhAna, zrutajJAna, avadhizAma / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 bhAnAvaraNapaMcaka- matijJAnAvaraNa, va tajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, mana:paryAya jJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa / jAnAvaraNa-aMsarAyavazaka- matijJAnAvaraNa, zutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyAyajJAnAvaraNa, novala jJAtAvaraNa; jJAnAntarAya, sAmAnta rAya, bhogAntarAya, upa mogAntarAya, dhIryAnta rAya / ghAticatuSka--zAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, anta rAya karma / jAtivatuSka - ekendriya jAti, hIndriya jAti, trIndriya bAsi, caturindriya jAti / Atitrika-(1) ekendriya, hIndriya, trIndriya, caturindriya, pacandriya jAti; (2) narapha, niyaMtra, manuSya, devatiH (3) zubha bihAyogati, azuma vihAyogati / jinapaMcaka-tIrthakara nAma, devagati, devAnupUrvI, vakriya zarIra, baiMkriya aMgopAMga nAma / jinakAva- (tIrthakara Adi 11 prakRtiyAM) tIrthakara nAma, devagati, devAnupUrvI, vaikriya zarIra, baiMkriya aMgopAMga, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, devAyu, narakati, marakAnupUrvI, narakAyu / tanu-aSTaka-(1) yaudArika, baiMkriya, AhAraka, tejasa, kArmaNa zarIra; (2) audArika, vaikriya, AhAraka, aMgopAMga; (3) samacaturana, nyagroSaparimaMDala, sAdi, vAmana, kulaja, haNDa saMsthAna; (4) bacaRSabhanArAca, RSamanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA, sevAta saMhanana; (5) ekendriya, renni ya, zrIndriya, caturindriya, paMpenSTriya jAti; (6) naraka, tithaMca, manuSya, devagati; (7) zuma vihAyogAta, azubha viyogati; (8). nara kAnupUrvI, tiyaMcAnupUrvI, manuSpAnupUrvI, devAnupUrvI / tanucatuSka-(1) audArika, baiMkriya, AhAraka zarIra; (2) bhaudArika, vaikiya, AhAraka aMgopAMga, (3) sama caturasra, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kuSNa, huNDa saMsthAna; (4) banaRSamanArAca, RSabhanArAca, nArAca ardhanArAca, kIlikA, sevArta saMhanana / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tica trika--tiyaMca gati, tithaMdhAnupUrvI, ticA / ticahnika-tidhagati, ticAnupUrvI / tRtIya kaSAya- pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / tejasakAmaMAsaptaka - tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, tejasa tejasa baMdhana, taijasa kAmaMNa baMdhana, kArmaNa-kArmaNa baMdhana, taMjasa saMghAtana, kArmaNa saMghAsana | tejasacatuSka- taMjasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa nAma / asacatuSka - trasa, bAdara, paryApta, pratyeka nAma | jasatrika-- trasa, bAdara, paryApta nAma / asadazaka- trasa bAhara yazaHkIrti nAma ! savika asa nAma, khAdara nAma | prasanavaka - zrasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya nAma / sapaTaka basa nAma, bAdara nAbha, paryApta nAma, pratyeka nAma, sthira nAma, zubha nAma / sAdi bIsa-sa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yaza: kIrti, svAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, anuma, dubhaMga, duHsvara, anAdeya, ayazaH kIrti nAma / (da) - -- darzanakhatuSka kSudarzana, anazudarzana avadhidarzana kevaladarzana / darzanatrika-cakSudarzana, acakSudarzana avadhidarzana * darzana ki-cakSudarzana, avakSudana / barzanAvaraNa asuraka... cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa | varzanAvaraNavaka - cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA, pracalA / varzana mohatrika midhyAsva, samyagmithyAtva, samyaktva mohanIya / darzana mohataka-midhyAtva, samyag midhyAtva samyaktva mohanIya, anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha / dubhaMga dhatuSka dubhaMga, duHsvara, anAveya, jayazaHkIti nAma | . piNDaprakRti-sUcaka dAbda-koya patyeka sthita luma, subhaga, susvara, Adeya, r ! Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S C. pariziSTa- 3 durbhagaNika dubhaMga nAma, duHsvara nAma, anAdeya nAma / dvitIya kavAya - apratyAkhyAnAdaraNa koSa, mAna, mAyA, - 1 vevatrika - devagati, devAnupUrvI, devAyu / ki- devagati, devAnupUrvI vo yugala - hAsya rati, zoka -arati / (na) soma | narakatrika -- narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu / narakadvika - narakagati, narakAnupUrvI / 73 napuMsaka catuSka napuMsaka veda, mithyAtva mohanIya, iMDasaMsthAna, sevArtasaMhanana / naratrika - manuSya gati, manuSyAnupUrvI, manuSyAsu / naradvika - manuSyagati, manuSyAnupUrvI / naraka' (baccA - narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu, sUkSma, mAdhAraNa, aparyApta, ekendriya dvIndriya, zrIndriya, caturindriya jAti, sthAvara nAma, Atapa nAma / naramavaka - narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu, sUkSma, sAdhAraNa, aparyApta, hIndriya, zrIndriya, caturindriya jAti / F marakaSoDaza--- ( narakagati Adi 16 prakRtiyA~) narakagati, narakAnupurvI narakAyu, ekendriya jAti, dvindriya jAti trIndriya jAti caturindriya jAti, sthAvara nAma, sUkSma nAma, aparyApta nAma, sAdhAraNa nAma TuMDa saMsthAna, sevArta saMhanana, bAtapa nAma, napuMsakaveda, mithyAtvamohanIya nidrAvika- nidrA, pracalA / nidrApaMcaka-nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnaddhi / nokaSAnava - hAsya, rati, barati zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, J napuMsaka veda / (pa) parAghAta saptaka --- parAdhAta ucchvAsa, Atapa udyota, anurulaghu, tIrthaMkara, nirmANa nAma / pratyAsthAnAvaraNakaSAyaMcatuSka - pratyAkhyAnAvaraNa koSa, mAna, mAyA, lobha | pratyeka aSTaka - parApAta, ucchvAsa, Alapa, udyata, agurulaghu, tIrthaMkara, nirmANa, upaghAta nAma / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7k piNDaprakRti-sUcaka zabda-koSa aMSamapaMcaka --audArika zarIra baMdhana, paitriya zarIra baMdhana, AhAraka zarIra baMdhana, tamasa zarIra baMdhana, kAmaMNa zarIra baMdhana nAma | paMdhakapaMcavaza - audArika-audArika baMdhana, audArika-taMjasa baMdhana, audArikA kAmeNa baMdhana, audArika-taMjasa-kArmaNa baMdhana, vaikriya-kriya baMdhana, vaikiyataijasa baMdhana, vaikriya-kArmaNa baMdhana, vaikriya-taijasa kArmaNa baMdhana, AhAraAhAraka baMdhana, AhAraka-taMjasa baMdhana, AhAraka-kArmaNa baMdhana, AhArakataMjasa-kArmaNa baMdhana, tejasa-jasa baMdhana, saMjasa-kArmaNa baMdhana, kArmaNakAmaMNa baMdhana nAma / madhyamasaMsthAnacatuSka- nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, tumna saMsthAna / madhyamasaMhamanacatuSka-RSamanArAca, nArAca, ardhanArAgha, kIlikA saMhnana / manuSyatrika---manuSyagati, manuSyAnupUrvI manuSyAyu / manuSyahika-manuSyagati, manuSyAnupUrvI / mithyAtvatrika- mithyAtva, sAsAdana, mitha dRSTi / mithyAtvAdvika-mithyAtva, sAsAdana ! rasapaMcaka-tiktarasa, kaTTarasa, kaSAyarasa, amlarasa, madhura rasa / varNacatuSka nAma (varga)-varNanAma, gaMdhanAma, rasanAma, sparzanAma / varNapaMcaka-kRSNa varNa, nIla varNa, lohita varNa, hAridra varNa, zveta varNa nAma | parNAdi bIsa-pAMca varNa, pAca rasa, do gaMdha, ATha sparza nAmakarma / vikasatrika-vIndriya Ati, zrIndriya jAti, caturindriya jAti nAma / bihAyogativipha-zubha vihAyogati, azubha vihAyogati nAma / vevatrika-strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda / vebanIyatika-- sAtAvedanIya, asAtAvedanIya / vaikriya-aSTaka --vaiphiya zarIra, vakiya aMgopAMga, devagati, devAnupUrvI, devAyu, narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu / maikriya-ekAdaza--devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikiya zarIra, Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 vaikisa aMgopAMga, vaikriya saMghAta, vaikriya-kriya baMdhana, kriya-tajasa baMdhana, vaitriya kArmaNa baMdhana, vaikriya-taMjasa-kArmaNa baMdhana / bakriyavika - vaikiya zarIra, vaikriya aMgopAMga / / kriyaSaTaka - vaikriya pArIra, vaikriya aMgopAMga, narakagati, narakAnupUrthI, devagati, devaanupuurvii| (za) zArIrapaMcaka-audArika zarIra, vakiya zarIra, mAhAraka zArIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra maam| saMghAsanapaMcaka-audArika saMghAtana, vaikriya saMghAtana, AhAraka saMghAtana, tejasa / saMghAta na, kArmaNa saMghAtana nAma / saMjvalanakaSAyacatuSka-saMjvalana krodha, mAna, mAyA, loma / saMjvalanakaSAyatrika-saMjvalana koSa, mAna, mAyA / saMjItika-saMjI paMcendriya paryApta, pandriya prApti / saMsthAnaSaTaka-rAmacaturasra, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kubja, huMDa sNsthaan| saMhananaSadaka-vajaRSamanArAca, RSamanArAca, nArASa, ardhanArAna, kolikA, sevAta saMhanana / samyaktvatrika-aupazAmika samyavatva, sAyopamika samyaktva, kSAyika sampatya / samyaktvatika-- kSAyopazamika samyaktva, kSAyika samyaktva / sumagacatuSka - subhaga nAma, susvara nAma, Adeya nAma, yaza:kIti nAma / mubhagatrika- samaga nAma, susvara nAma, Adeva nAma / muratrika-- devagati, devAnupUrvI, devAyu / surakhika-devagati, devAnupUrvI / sUkSmatrayodazaka-(sUkSma nAma Adi 13 prakRsiyA) sUkSma nAma, sAdhAraNa nAma, aparyApta nAma, ekendriya jAti, vaundriya jAti, zrIndriya jAti, caturindriya jAti, sthAvara nAma, AtA nAma, napuMsakaveda, mikhyAtna mohanIya, huMDa saMsthAna, sevAta saMhanana / sUkmatrika-sUkSma nAma, sAdhAraNa nAma, aparyApta nAma / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDaprakRti-sUcaka zabda koSa surekomavizati - (devargAta Adi 12 prakRttiyA~) devagati, devAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga AhAraka zarIra, mAhAraka aMgopAMga, devAyu, narakagati, narakAnupurvI, narakAyu, sUkSma nAma, sAdhAraNa nAma, aparyApta nAma, ekendriya jAti, haundriya jAti trIndriya jAti, caturindriya jAti, sthAvara nAma, Atapa nAma / ' 76 , syAniitraka-hatyAnaddhi, nidrA-nidrA, pracalApracalA hathAvaracatuSka- sthAvara nAma, sUkSma nAma, aparyAya nAma, sAdhAraNa nAma | sthAvaravazaka -- sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, tuHsvara, anAdeya nIti nAma : sthAvara Trika - sthAvara nAma, sUkSma nAma ! sparza-aSTaka - karkaza sparza, mRdu sparza, guru sparza laghu sparza, zIta sparza, sparza, snigdha sparza, rUkSa sparza nAma / uSNa sthirapaTka sthira nAma, zubha nAma, subhaganAma, susvara nAma, Aveya nAma, yazaHkoti nAma / (ha) hAspaSaTka hAsya, rati, arati zoka, jaya, jugupsA mohanIya | -LL Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kI gAthAoM kA akArAvi gAyA saMkhyA (ar) 25 12 30 3 5 36 66 70 52 58 $19 13 I w ev 6 41 18 46 11 27 atIsevakArasa aTThagasatta gacchaccau aTTaya bArasa avittaya aTTa evigappa asu paMcasu ege anayarayaNIyaM aha sudaya sayalajaga isa vilidiya sagale gudrumadhyamatto ilo cabaMdhAI isa kammapadANAI (3) udayasudIraNAe uvarayabaMdhe ca (prathama paMkti ) uvasaMteca paNa (prayama paMkti) ekkaga chakkevArasa ekka DekkArekkAraseva (i) ekkaM va do va cauro ega biyAlekkArasa pariziSTa 4 anukrama pRSTha saMkhyA ve 73 187 17 27 221 440 446 361 386 0 370 375 36 255 110 276 66 176 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaalii jaa maahi anukssnn ega suhamasarAmo egegamaTTa egega egegamegatIse eso u baMdhasAmitaodho 272 307 kA baMdhato veyaha guNaThANagesu aTThasu cau paNavIsA solasa cattAramAi nama sTuNNava chakkaM tiga chabbAvIse cana chAyAlasesamIso 383 jogovaogalesA jo jatya apaDipurAno 283 451 tavANupunvisahiyA tigNege egega titthagaradevanirayAgaM tisthagarAhAraga tidunAI jagumAI tinnegha pa bAbIse tibiMgappapagaiThANehi terAsu jIva tere nava ca tevIsa papaNavIsA 442 303 363 351 154 122 200 142 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 18 dasanavapanna rasAI dasa bAbIse nava durahigamani uNa devagaisahagamAo do chakkaTu caupaka 117 navatesIyasaehi navapaMcANauisae nava paMcodaya saMtA nANaMtarApa tiniha (prathama paMkti) nANaMtarAyadasagaM 188 254 378 122 365 paMcavihvavihesaM paDhamakasAyaca ukta pahamakasAyacaukke paNa duga pANagaM purisaM kohe kohaM 420 rasa baMdhassa ya saMtassa badhokyasaMtasA bAvIsA egaNaM bAcIsa ekkamIsA kIyAvaraNe navabaMdha 388 36 maNugagai jAi maNuyagaisahagayAo micchAsAge biie (dvitIya paMkti) missAi niyaTTIo 255 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 So 26 EUR 41 38 13 43 1 (kha) biromie afiratsA cavI sagAi mAyagoe (dvitIya paMkti) beyaNiyA upagoe (dvittIya paMkti) (sa) sattaTubaMdha aTTa satteva apajjattA saMtassa pagaThANAI sattAi dasau micche siddhahi maha gAdhAoM kA akArAdi anukrama t 158 46 267 22 228 73 272 5 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 karmagranthoM kI vyAkhyA meM prayukta sahAyaka granthoM kI sUcI anuyogadvArasUtra-mAgamodaya samiti, sUrata anuyogadvArasUtra TIkA (maladhArI hemacandra sUri) bhAgamodaya samiti, sUrata AcArAMgasUtra TIkA (zIlAMkAcArya) AvArAMgasUtra niyukti (bhadrabAhu svAgI) AptamImAMsA (svAmi samantabhadra) jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA Avazyakaniyukti (madrabA8 svAmI) Agamodaya samiti, sUrata Avazmakaniyukti TIkA (haribhadrasUri) Avazyakaniyukti TIkA (malayagiri) Agamodaya samiti, sUrata uttarAdhyayanasUpa uttarAdhyayanasUtra TIkA (zAMtisUri) upAsakadazAMga sUtra apapAlika sUtra-Amamodaya samiti, sUrata karmaprakRti ----muktAbAI zAna mandira, imoI kama prakRti pUNi-muktAbAI jJAna mandira, imoI karmaprakRti TIkA (upAdhyAya yazovijaya) muktAbAI jAna mandira, moI karmaprakRti TIkA (malayagiri) muktAbAI jJAna mandira, amoI kaSAyapAhuTha (guNadhara AcArya) kadhAmapAhuDa cUNi (sthavira pativRSama) kAlalokaprakAza-devacanda lAla'mAI pustakoddhAra saMsthA, mUrata kSapaNAsAra (nemicandra siddhAntavakravartI) bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, __kalakattA gommaTasAra karmakANDa (nemicandra siddhAntacakravartI) rAyacanda jaina grandhamAlA, bAI gommaTasAra jIvANTa (nemicandra siddhAntacakravartI) rAyacanda jaina granNamAlA, bambaI Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka graMtha sUcI jamadhavalA (vIrasena AcArya) ambUdvIpa prajJapti jambUdIpaprajJapti--saMskRta TIkA jIvAbhigamasUtra jIvasthAnacUlikA---sthAna sabhutkIrtana--jaina sAhityoddhAraka phaMDa, amarAvatI jyotiSakaraNDaka-zrI RSamadevajI kezarImalasI dave. saMsthA, ratalAma jJAnabindu (upAdhyAya prazovijaya) tatvAryasUtra (umAsvAti) tattvArya rAjavAtika (akalaMkadeva) zrI jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA tattvAryAdhigamamASya (jamAsvAti) trilokasAra (nemicandra siddhAnta cakravartI) zrI mANikacanda di0 jaina granthamAlA, bambaI dravyalokaprakAza-devacanda lAsamAI pustakoddhAra saMsthA, sUrata havyasaMgraha (nemicandra siddhAntacakravartI) dhavalA udayAdhikAra (vIrasena AcArya) dhavalA udoraNAdhikAra (vIrasena AcArya) nandIsUtra (devarSiNi kSamAzramaNa) nandIsUtra TIkA (malayagiri) navIna prathama kArmagrantha svopakSa TIkA (devendrasUri) zrI AtmAnanda jaina rAmA, bhAvanagara navIna dvitIya karmagrantha svopajJa TIkA (devendrabhUri) zrI AramAnanda jaina sabhA, bhAvanagara navIna tRtIya karmagrantha anacUrikA TIkA (devendra sUri) zrI AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara nadhIna caturtha karmagranthya svopajJa TIkA (debendramUri) zrI AtmAnanda jaina samA, bhAvanagara navIna paMcama karmagrantha svIpajJa TIkA (devendra sUri) zrI AtmAnanda jaina samA, prAvanagara navIna karmagranthoM ke TavA (jayasomasUri, jIvavijaya) Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-5 navIna karmagranthoM ke gujarAtI anuvAda-jaina zreyaskara maMDala, mehasAnA niyamasAra (kundakundAcArya) nyAyadarzana (gautama RSi) paMcasaMgraha (candraSi mahattara) zvetAmbara saMsthA, ratalAma paMcasaMgraha (amitagati) zrI mANikacanda di0 jaina granthamAlA, bambaI paMcasaMgraha TIkA (malayagiri) muktAbAI jJAna mandira, bhoI paMcasaMgrahaprAkRta paMcasaMgraha saptatikA-muktAbAI jJAna mandira, moI paMcAstikAya (kundakundAcArya) rAya canda jaina zAstramAsA, bambaI paMghAzaka (haribhadrasUri) zvetAmbara saMsthA, ratalAma NataMjala yogadarzana (pataMjali prakaraNa ratnAkara--bhImasI mANaka, bambaI prazabharati prakaraNa (umAsvAli) pravacanasAra TIkA (amRtacandrAcArya) rASacanda jaina zAstramAlA, bambaI pravacanasAroddhAra--devabanda lAla mAI pustakoddhAra saMsthA, sarata pravacanasArobAra TIkA--devacanda lAlamAI pustakoddhAra saMsthA, sUrata prazastapAdamASya pramemakamalamArtaNDa (pramAcandrAcArya) nirNayasAgara presa, bambaI prajJApanAsUtra mraannnaar`sb buli prajJApanAsUtra TIkA (malayagiri) prAcIna caturtha karma grantha (jinavalla manAtha) prAcIna caturtha karmagrantha bhASya prAcIna caturtha karmagrantha TIkA (malayagiri) prAcIna caturya karmagrantha TIkA (haribhadrasUri) prAcIna baMdha svAmitva prAcIna paMcama karmagrantha vRhaNi bhagavadgItA bhagavatIsUtra Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sahAyaka graMtha sUco ! bhagavatIsUtra TIkA (abhayadeva bhUri) mahAbhArata (vedavyAsa) mokSamArga prakAza-anantIti granthamAlA, bambaI yogadarzana bhASya TIkA Adi sahita yogavAsiSTha labdhisAra (nemicandra siddhAnta cakravartI) bhAratIya jaina siddhAna pravAzinI saMsthA, kalakatA lokaprakAmA- devacanda sAla mAI pustakodvAra saMsthA, sUrata vizeSAvazyaka mASya (jinamadragaNikSamAzrapaNa) vizeSAvazyakamASya TIkA (kokhyAcArya) svetAmbara saMsthA, ratalAma nipAekAmAtI lAmA vizeSAvazyaka mAdhya vRhadvRtti-yazovijaya granthamAnA, kAzI vizeSaNavatI (jinabhadragaNikSamAzramaNa) zvetAmbara saMsthA, ratalAma vRhatkarmastavabhASya vRhatsaMgrahaNI (jinamadragaNikSamAzramaNa) vRhatsaMgrahaNI TokA (malayagiri) vaizeSika darzana (kavAda) SaTpAhuMDa (kundakundAcArya) saMgrahaNIsUtra (candasUri) saptatikANi saptatikAprakaraNa TIkA (malayagiri) zrI AtmAnanda jaina samA, bhAvanagara sanmatitarka (siddhasena divAkara) sarvArtha siddhi (pUjyapAdAcArya) sAMkhyakArikA sAMkhyadarzana (kapila RSi) sUtrakRtAMgasUtra TIkA (zIlAMkAcArya) sUtrakRtAMga niyukti { bhadrabAhu svAmI) svAmI kItikeyAnuprekSA (AcArya kArtikeya) bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakatsA