Book Title: Haribhadra Yogbharti
Author(s): Abhayshekharsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004175/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1444 graMthapraNetA zrI haribhadrasUri mahArAja kA yogIoM ko viziSTa upahAra hAribhadrayogabhAratI : saMpAdaka: AcArya vijayaabhayazekharasUri : prakAzaka : divyadarzana TrasTa-dholakA ain a tion International FOR Personal Pra W elibra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa vikramanI ekavIsamI sadInA pUrvArdhamAM zrI jaina saMghanA ananya upakArI sva. pU. gurudeva zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. nI janmazatAbdInA upalakSamAM hAribhadrayogabhAratI AcArya ziromaNi tarkasamrAT zrIharibhadrasUri viracita cAra yogaprakaraNoM kA samUha - (1) yogaviMzikA - TIkA - upA. zrI yazovijayajI gaNI (2) yogazataka - svopajJaTIkA (3) yogadRSTisamuccaya- svopajJa TIkA | ( 4 ) yogabindu A. zrI municandrasUri praNIta TIkA saha : dvitIya - tRtIyAvRtti sampAdaka : zrI vijayaprema-bhuvanabhAnu-dharmajit-jayazekharasUriziSyaH AcArya vijayaabhayazekharasUriH : prathamAvRtti : vi.saM. 2036 : dvitIyAvRtti :: tRtIyAvRtti : vi.saM. 2055 vi.saM. 2066 prakAzaka : divyadarzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, dholakA-387810 mUlya : rUpaye 100-00 mudraka : bharata grAphiksa nyU mArkeTa, pAMjarApoLa, rilIpha roDa, ahamadAbAda - 1 phona : 079-22134176, 9925020106 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya udgAra mahAmAhima tarkasamrATa AcArya zrI haribhadrasUri ke race hue yogaprakaraNoM ko savivaraNa yahAM eka samudAya ke rUpa meM prakAzita karate huye hama AnaMda mahasUsa kara rahe haiM / ___nyAyavizArada vardhamAna taponidhi pUjyapAda sva. AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja kI hamAre para mahatI kRpA rahI aura unhIM kI preraNA se yaha grantha kI prathamAvRtti prakAzita karane ke liye hama sazakta bane the / isa grantha ke prathama prakAzana meM pUrvamudrita jaina grantha prakAzaka sabhA [ahamadAbAda] saMsthA prakAzita yogadRSTi aura yogabindu tathA lA. da. vidyAmaMdira, [ahamadAbAda] prakAzita 'yogazataka' kA pUrNarUpa se upayoga kiyA gayA, uparAnta granthasaMzodhana ke liye hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdirapATaNa aura lA. da. vidyAmaMdira kI yogadRSTi-yogabindu Adi prAcInatara hastapratoM kA paryApta upayoga kiyA gayA thA / isaliye una sabhI ke prati hama kRtajJatA vyakta karate haiM / - pUjyapAda AcAryadeva kI karuNA aura zAsanadeva kI kRpA se AindA zrIsaMgha kI sevA meM adhikAdhika upayogI mUlyavAna aura prANavAna prakAzana prastuta karate raheM yahI zubhecchA aura prArthanA / zrI ghATakopara na jetAmbara mUrtipUjaka tapagaccha saMgha, naparolena. pATao52 (3.) potAnA jJAnakhAtAmAMthI A prakAzanano saMpUrNa lAbha levA badala khUba khUba dhanyavAda. - li. saMghasevaka kumArapAla vi. zAha Adi samasta TrasTIgaNa For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH zrIprema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-dharmajita-jayazekharasUrIzebhyo namaH bIjI AvRttinI prastAvanA sugRhIta nAmadheya sUripuraMdara zrI haribhadrasUri mahArAja viracita yogaviMzikA vagere yogaviSayaka prakaraNa granthomAM yoga aMge suMdara prakAza pAtharavAmAM Avyo che. jIvane mokSanI sAthe je joDI Ape tevI sAdhu-zrAvaka saMbaMdhI koI paNa dharmakriyA e yoga che. dareka dharmakriyA e yoga nathI, paNa mokSa sAthe joDI ApanArI dharmakriyA e yoga che. eTale jaNAya che ke dharmakriyA yogarUpa bane paNa kharI, kyAreka na paNa bane. chatAM jo yogarUpa banaze to dharmakriyA ja yogarUpa banaze, hiMsAdi pApakriyAo nahIM. eTale A paNa jaNAya che ke jeo haju dharmakriyAmAM ja joDAyA nathI, athavA jeo dharmakriyAmAM joDAyA hovA chatAM emAM haju evA sthira thayA nathI, (manamAM AvyuM to kare - na AvyuM to na kare AvI hAlaka Dolaka sthitivALA che...) evA jIvone yoganI vAto karavAno kazo artha nathI. je dharmakriyA karato ja nathI, evA jIvane 'tArI dharmakriyA yogarUpa to ja banaze jo e praNidhAnAdi AzayothI yukta haze' AvuM kahevAno zo matalaba ? ene to prathama pagathiyA rUpe e pApakriyAo choDI dharmakriyAomAM joDAya e mATe dharmano mahimA gAtI vAto ja karavAnI hoya. je gAma AkhAmAM rakhaDyA kare che ne dhaMdho vagere kazuM karato nathI, ene jo dhaMdho A rIte karAya to napho thAya ne A rIte karAya to napho na thAya' vagere kahevAno zuM matalaba ? ene to dhaMdho karavAthI A lAbha ne dhaMdho karavAthI te lAbha vagere kahI dhaMdhAnuM AkarSaNa pedA karavAnuM hoya ne enA dvArA dhaMdhe lagADavAno hoya. A rIte eka vAra e dhaMdhAmAM sthira thaI jAya, eTale enI bhUmikA UbhI thaI gaI, have ene kahevuM joIe ke A rIte dhaMdho karavAthI napho ne A rIte dhaMdho karavAthI napho nahIM. AvuM ja prastutamAM jANavuM. eTale jeNe dharmaAcArone jIvanamAM sthira karI dIdhA che, evA dhArmikajIvone ja, emano dharma 'yoga' rUpa bane e mATe mArgadarzana ApavuM Avazyaka bane che. eTale jeo dharmamaya jIvana jIvanArA che, navA jIvone dharmamAM joDavA mATe jevo upadeza Apavo yogya hoya tevo upadeza For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jemane Apavo Avazyaka rahyo nathI, dharmane yogamAM rUpAMtarita karavA mATe AvazyakatAnusAra kaMIka kaDaka zabdomAM kahevAmAM Ave to paNa jeo dharma choDI de evA nathI... AvI badhI bhUmikAne najaramAM rAkhIne yoga aMgenI A prastuta vAto che e badhA sujJoe nirNaya karIne grantha praveza karavo hitAvaha che. A bhUmikA najara sAme che mATe ja granthakAra "jo praNidhAnaAzaya vagere rUpa bhAva nathI, to badhI dharmakriyA dravyakriyA che, svaphaLa(mukti sAdhaka na hovAthI tuccha che. AvuM badhuM bedhaDaka kahI zakyA che. nahIMtara, AvA Azaya vinAnI dharmakriyA paNa, "durgatimAM paDatA jIvane dhArI rAkhe- (durgatimAM paDavA na de) te dharma AvI dharmanI vyAkhyAmAM, dharmanuM durgativAraNAtmaka je kArya jaNAvyuM che, te to karI ja ApatI hovAthI svaphaLasAdhaka paNa che ja, ne tethI tuccha paNa nathI ja. ne tethI ja, jIvone navA navA dharmamAM joDavA hoya, yA joDAyA hoya teone sthira karavAnuM hoya to "jo tamAre durgatimAM na javuM hoya to tamAre dharma ja karavo joIe. jo tamAre Aloka-paralokamAM sukhI thavuM hoya to tamAre dharma ja karavo joIe." vagere upadeza apAya che, jemAM praNidhAna Azaya vagerenI koI vAto hotI nathI. upadeza taraMgiNImAM to tyAM sudhI kahyuM che ke "rAjan! dharma to sAMbhaLyo hoya, joyo hoya ke anumodyo hoya to paNa sAta peDhIne pavitra karI de che...."praNidhAna Azaya vagerena hovA chatAM paNa dharmane ahIM ATalo badho prabhAvavaMto kahevo,ane yogagranthomAM ene sAva tuccha kahevo....Avo taphAvata paDavAnuM ekamAtra kAraNa zrotAonI vibhinna bhUmikA che. kazuM na kamAto hoya ene hajAra rUpiyAnI kamANI paNa moTI siddhirUpe kahevAya... ne lAkho kamAvAnI bhUmikAvALAne hajAra rUpiyAnI kamANI sAva tuccha kahevAya.... to emAM zuM Azcarya che? mATe jeo pApapravRttithI haTI dharmamAM joDAyA che - sthira thayelA che. teone mokSamArga para AgaLa vadhAravA mATe prastuta granyo che, e spaSTa che. eTale japratyakAra zrI haribhasUri mahArAje yogadaSTisamuccayagranthanI bIjI gAthAmAM vAtAnAmuvArIya ema na kahetAM yoginAmupArI ema kahyuM che. AgaLa 209mI gAthAmAM paNa yutapravRttivAve te vAdhavArika vagere kahyuM che. 222mAM zlokamAM paNa AvI ja vAta karI che. e ja rIte yoga bindunA bIjA zlokamAM yogazAstranA madhyastha For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANakAro mATe A grantharacanA che.' ema kahyuM che. A badhA parathI sUcita thAya che ke yoga saMbaMdhI A granthonA kulayogI ne pravRttacakrayogI jIvo adhikArI che, e sivAyanA jIvo anadhikArI che. arthAt yogIonA kulamAM janmelA hoya, yogIonA dharmanuM saMhaja pAlana karanArA hoya, sarvatra adveSI hoya, indriyanigrahavALA hoya vagere guNovALA kulayogI jIvo ane icchA tathA pravRtti kakSAnI ahiMsA,satya vagere jemanA jIvanamAM hoya evA pravRttacakrayogI jIvo ja A granthonA adhikArI che. AvA jIvone ja durgativAraNAtmaka phaLano sAdhaka hovA chatAM, praNidhAnAdi na hovAnA kAraNe mokSAtmaka zreSThaphaLano asAdhaka hoI praNidhAnAdi zUnya dharma dravyakriyA rUpa che, tuccha che, evuM kahevuM, e praNidhAnAdine keLavavA mATe preraka banatuM hovAthI hitAvaha bane che. jeo haju dharmamAM joDAyA nathI, athavA joDAyA hoya to paNa Dagumagu che, teone to 'tamA2I dharmakriyA tuccha che' evI vAta praNidhAnAdi keLavavAnI preraNArUpa to nathI banatI paNa uparathI dharma choDI devAnI durbuddhi jagADanArI banavAnI ja zakyatA che, mATe tevA jIvo A granthonA adhikArI nathI,chatAM teone jo A vAto karavAmAM Ave to,temanuM hita nahIM, paNa ahita thavAnI ja nobata AvI zake che. eTale, praNidhAnAdi Azaya vinAnI dharmakriyA e tuccha che vagere sAMbhaLavA chatAM je dharmakriyAne to na ja choDe e ja AvI vAto sAMbhaLavAno adhikArI che. e ja rIte viSAnuSThAna vagerenI prarUpaNA paNa, ihalaukika apekSA vagerene choDavA mATe jIva cAnakavALo bane e mATe che, nahIM ke e dharmane ja choDI de e mATe... eTale ja ghaNuM samajAvavA chatAM paNa saMbhUtimuni strIratnanI icchA mUkavA taiyAra na thayA to paNa citramunie emane anazana choDI devAnuM to kahyuM ja nathI. tethI, e paNa jaNAya che ke viSAnuSThAna vagerenI vAto sAMbhaLavA chatAM je dharmane to na ja choDI de evA ja zrotA A granthanA adhikArI che, kulayogI ne pravRttacakrayogI jIvo AvA hoya che, ne mATe granthakAre teone adhikArI kahyA che. eTale, '(AzayazuddhinI cAnaka lAge e mATe) nirarthakatA ke viparIta phalakatA kahevA chatAM, A zrotAo dharmane to nahIM ja choDe' evI saMbhAvanA pratIta thaI hoya to ja sabhAmAM A vAto karI zakAya, anyathA je zrotA mATe evI AzA pratIta hoya ene vyaktigata karI zakAya. 5 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAreka sabhAmAM paNa A granthanI saprasaMga keTalIka vAto karavAno prasaMga Ave tyAre gItArtha vyAkhyAtAe evI rIte rajU karavI joIe ke jethI e zrotAo dharmane ja choDI devA rUpa UMdho artha pakaDIne na jAya. sahu koI adhyetA A bhUmikA samajIne AgaLa vadhe evI bhalAmaNa. sAbaramatI cAturmAsa (2052) daramyAna aneka adhyetAone zrIyogadRSTisamuccayanuM adhyayana karAvavAnA avasare aneka jJAnabhaMDAromAMthI pratio magAvI. emAMnI zrIyogadRSTi. ane zrIyogabindunI eka prata evI maLI je sva.pU.kAntivijaya mahArAje aneka hastapratone najara sAme rAkhI saMzodhita karI hatI. e prata parathI hAribhadrayogabhAratInI prathama AvRttinI eka nakalanuM saMzodhana karavAmAM AvyuM. e nakala meM pU. paMnyAsa zrI e jayasuMdara vijaya gaNivarane mokalI ApI jethI bIjI AvRttinA saMpAdana veLA eno upayoga thaI zake. paNa teozrIe pote vividha rIte saMzodhita karelI potAnI junI nakala moklI ApavA sAthe A kArya mane ja bhaLAvyuM. eTale mane A bIjI AvRttinuM saMpAdana karavAnuM saubhAgya teozrInI kRpAthI sAMpaDyuM. sva.pU. kAntivijaya mahArAje upayogamAM lIdhelI hastapratone je saMketa ApelA te ja A prakAzanamAM yathAvat rAkhyA che. A mATe teozrIe ja karelI noMdha nIce mujaba che. zrIyogadRSTisamuccaya :tA. tADapatrIya bha. bhaktivijayajI pA. pAlItANA mo. mohanalAlajI pa. padmavijayajI etAH paJca pratIH saJcintya zoSito'yaM prastha (ema pU. zrIkAntivijaya mahArAje noMdha karI che. zrIyogabindu - A yogabindunuM saMzodhana nIce jaNAvelI traNa prationA AdhAre karyuM che. (1) A saMjJakaprati - pATaNa khetaravasIno pADo - tADapatrabhaMDAra DA.naM.1 la patra 1thI 331. chellu pAnuM nathI. prati azuddha ghaNI che. For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) B prati - he. zA. pATaNa DA-naM-18 prata na - 7027. patra-60. prati azuddhamAyA, 1517 varSe bhAdravA sudi-2 zukra zrI yogabinduvRttilikhitA. (3) c prati he. jJA, pATaNa DA.naM. 67, prati naM-1541. patra 87. A saMzodhanamAM A saMjJAvALI AkhI prati meLavI che. ane B-C saMjJAvALI prationo mAtra saMdigdhasthAnone zuddha karavA pUrato ja upayoga karyo che. traNa pratio lagabhaga azuddha prAyaH che. da. kAnivijaya. 1444 granthanirmAtA zrI haribhadrasUrinA A cAra yogagranthonuM adhyayana vartamAnamAM zrI saMghamAM sAruM evuM pracalita che. eTale A prakAzana svAdhyAya ane svAdhyAyajanya zubha adhyavasAya vageremAM prabaLa nimitta banaze ja. siddhAnta mahodadhi saccAritracUDAmaNi sva. pU. AcAryazrI premasUrIzvarajI ma.sA.vardhamAna taponidhisakaLasaMghahitaiSI sva.pU.AcAryazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. sahajAnaMdI adhyAtmarasika sva.pU.A.zrI dharmajitasUrIzvarajI ma.sA. zrI sUrima-paMca prasthAna ArAdhaka pUjya gurudeva zrI jayazekharasUrIzvarajI ma.sA. - A suvihita guruparaMparAnuM smaraNa dhanyatAno anubhava karAve che. A pustakanA mudraNakArya aMge zrI guNavaMtabhAI zAhano stutya sahayoga sAMpaDyo che. dhanyavAda. mudraNa pUrve lagabhaga AkhA granthanA 6-6pUpha kaDhAvavA chatAM, amuka sudhAro thAya to bIjo pheraphAra Ubho thaI jAya. vagere kAraNe TheTha chellA prUpha bAda paNa keTalAka pheraphAra icchanIya lAgavA chatAM karI zakAyA nathI. yogaviSayaka A granthonuM adhyayana karIne adhyetA mumukSuvarga potAnA dharmAnuSThAnone mokSa prApayogamAM rUpAntarita karavA udyamazIla bano evI zubhecchA sAthe.. paMnyAsa abhayazekharavijaya. For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAvRtti kI prastAvanA zrI tIrthaMkara paramAtmA ke mUlasrota se bahatI huyI aura zrI gaNadhara devoM ke dvArA upavAhita kI gayI jJAnagaMgA kI gaharAI meM utara kara mahAmahIma tarkasamrATa AcAryadeva zrImad haribhadrasUri mahArAja ne jo seMkaDoM suzliSTa vidvadbhogya grantharatnoM kA saMkalana kiyA unameM se samAnaviSayaka cAra yogagranthoM kA yaha upahAra cira kAla taka prabuddha vidvAnoM ke hRdaya meM AnaMda bharatA rahegA / yogaviMzikA-yogazataka-yogadRSTisamuccaya aura yogabindu ye cAroM grantha kA zarIra kramazaH bRhad bRhattara haiM / pratyeka meM jainayoga kA hI bhinna bhinna zailI se pratipAdana kiyA gayA hai / pratyeka grantha meM viSaya kA bhI pratipAdana uttarottara gUDha gUDhatara zailI se kiyA gayA hai / jainazAstroM meM sarvAdhika prasiddha AdhyAtmika utthAna ke 14 guNasthAnakoM kI prakriyA ko kendrasthAna meM rakha kara bhinna bhinna prakAra se AdhyAtmika unnati ke .sopAnapatha ko ina granthoM meM pratiphalita kiyA gayA haiM / yogaviMzikA ke atirikta pratyeka meM jainetara darzanoM kI bhI pakSapAtahIna mImAMsA-AlocanA aura yathAghaTita samanvaya prastuta kiye gaye haiM / _ 'yogaviMzikA' yaha 'viMzativiMzikA' nAmaka prakaraNAntargata eka yogaviSayaka 20 zlokoM kI laghukRti hai / isameM sthAna-UrNa-artha-AlaMbana aura anAlambana pAMca prakAra ke yoga kA gaharAI se pratipAdana hai / sthAnAdiyoga ke adhikArI, sthAnAdi gata icchA-pravRtti-sthira-siddhi ina cAra upabhedoM, unake hetubheda aura kAryabheda, caityavandana ke dRSTAnta se sthAnAdi kI yojanA, avidhi samarthana meM tIrthocchedAdi AlambanagrahaNa kA anaucitya aura prIti-bhakti-Agama-asaMga ina cAra anuSThAnabheda ityAdi viSayoM kA isa laghukRti meM samAveza kiyA hai / isa kRti ke bhAva se hama anabhijJa hI raha jAte, agara mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayamahArAja ne isa para vivaraNa na kiyA hotA, yaha vivaraNa atyanta arthagambhIra aura mUla ke bhAvasparzI hone se hRdayaMgama bana gayA hai / mUla grantha ke bhAvonmIlana uparAnta bhI praNidhAnAdi pA~ca Azaya ityAdi adhika viSayoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / _ 'yogazataka' grantha ke upara mUlakartA ne hI sphuTa vivaraNa kiyA hai / isa meM sajjJAna darzana aura saccAritra pIThikA meM batAye gaye haiM / tadanantara apunarbandhaka Adi ke liGga, muni ko vAsI-candana kI upamA, upadezavidhi, akuzalakarmodaya kI cikitsA, karma aura puruSakAra kA sambandha, karmopakrama ke hetu catuHzaraNAdi, rAga dveSa-moha tIna doSoM kA svarUpa, unake pratikAra kA upAya, bhAvanA yoga, gurudevatA praNAma, padmAsanAdisthAna aura tadviSayakacintA, tattvajJAna, sarvasampatkarI bhikSA, labdhi For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA svarUpa, doSakSaya kI dvividhatA, sAmAyika kI mokSAMgatA ityAdi aneka gahana viSayoM kA isa grantha meM spaSTIkaraNa pAyA jAtA haiM / anta meM maraNakAla vijJAna ke upAya bhI batAye gaye haiM / TIkAgata eka ullekha se yaha patA calatA hai ki zrI haribhadra sUrimahArAjane 'upadezamAlA' grantha para bhI TIkA banAyI hogI / _ 'yogadRSTisamuccaya' isa grantha meM mumukSu AtmAoM kI AdhyAtmika unnati kA krama ATha yogadRSTioM ke mAdhyama se prastuta kiyA hai / yoga adhyetAoM ko yaha grantha cirakAla se priya rahA hai / prArambha meM icchAyoga, zAstrayoga, sAmarthyayoga, tIna prakAra kA prAsaMgika pratipAdana hai jo agrima samagra grantha kA bhAva samajhane meM bahuta upayogI hai / mitrA tArA Adi ATha yogadRSTi se bAhya oghadRSTi ke nirUpaNa ke bAda pratyeka dRSTigata bodha kA svarUpa tRNAgni Adi kI prabhA ke dRSTAnta se batAyA haiM / mitrAdi ATha dRSTi meM ATha yama, ATha doSatyAga aura ATha guNa ityAdi kI yojanA batAyI gayI hai jo isa prakAra hai - (1) mitrAdRSTi meM darzana (bodha) tRNAgni prabhA samAna maMda hotA hai, aSTAMga meM se prathama yama, kheda doSa kA tyAga aura adveSaguNa kI samprApti hotI hai / isa dRSTi meM AtmA jinabhakti, sadgurusevA, bhava udvega, dravyAbhigraha pAlana aura siddhAnta ke lekhana Adi yoga bIjoM kA saMcaya karatA hai / isI dRSTi meM tAttvika prathama guNasthAna samprApta hotA hai / . (2) tArAdRSTi meM darzana gomaya agni prakAza samAna hotA hai / dUsarA niyama aMga, udvega doSa tyAga-jijJAsA guNa Adi yahAM prApta hote haiM / vizeSata yogakathApremabahumAna, bhava kA atibhaya, aucitya kA AcaraNa aura ziSTa logoM ke prAmANya kA svIkAra Adi isa dRSTi ke pramukha lakSaNa haiM / .. (3) balAdRSTi meM kASThAgni kaNa prabhA samAna darzana hotA hai / tRtIya Asana aMga, kSepa doSa tyAga, zuzrUSA guNa kI prApti hotI hai / tattvagarbhita vacanoM ko sunane kI icchA yahAM prabala bana jAtI hai / aura vahI usake liye tattvajJAna kA bIja bana jAtI hai / (4) dIprAdRSTi meM dIpaprabhA samAna bodha prasphurita hotA hai / caturtha yogAMga rANAyAma, utthAna doSatyAga, tattvazravaNa guNa kI yahAM prApti hotI hai / isI dRSTi ke vivaraNa. meM bhavAbhinaMdI ke ATha lakSaNa tathA vedyasaMvedyapada aura avedyasaMvedyapada kA gambhIra vivecana hai / prathama guNasthAna isa dRSTi meM parAkASThA prApta ho jAtA hai aura mithyA abhiniveza kA vigalana ho jAtA hai / / ___. (5) sthirA dRSTi meM ratnaprabhA tulya bodha kA udaya hotA hai / paMcama yogAMga For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAhAra, bhrAntidoSa kA tyAga, sUkSmabodha guNa prApta hote haiM / isa dRSTi meM bhavaceSTA bAladhUlikrIDA samAna bhAsita hotI hai aura dharmajanita bhoga meM bhI aniSTatAbuddhi kA udaya hotA hai / anya yogAcAryoM ne jo niSpannayogI kA lakSaNa batAyA haiRtambharA buddhi-vairanAza-janapriyatA Adi ve saba yahAM sampanna hote haiM / (6) kAntA dRSTi meM tArA prakAza tulya bodha kA udaya, chaTThA yogAMga dhAraNA, anyamud cittadoSa kA tyAga aura tattva mImAMsA guNa prApta hote haiM / viSayabhoga ko mRgajala tulya samajhakara yaha yogI usakA atikramaNa kara jAtA hai-usakI pragati meM bhogAdi rukAvaTa nahIM kara sakate / / (7) prabhA dRSTi meM sUryaprabhA samAna bodha, sAtavA~ yogAMga dhyAna, roga doSa tyAga aura tattvapratipatti guNa prApta hote haiM / caturtha asaGga anuSThAna kI yahAM samprApti hotI hai / sthirA-kAntA aura prabhAdRSTi mukhyatayA caturtha, paMcama aura SaSTha guNasthAnaka meM vidyamAna hotI hai / (8) saptama guNasthAna se parAdRSTi kA prArambha ho jAtA hai / yadyapi upacAra se chaThe guNasthAna se usakA prArambha ho jAtA hai / isa dRSTi meM candraprabhA tulya bodha, aSTama yogAMga samAdhi, AsaMga doSa kA tyAga aura svasvabhAva meM pravRtti guNa prApta hote haiM / kevalajJAnAdi isI dRSTi meM pragaTa hote haiM / sarva sAdhanA yahAM samApta hotI hai aura yogI kRtakRtya bana jAtA hai / ATha yogadRSTi ke vivaraNa uparAMta isa grantha meM bauddha ke kSaNikavAda kI mImAMsA aura yogI ke gotra, kula, pravRttacakra aura niSpanna yogI ye cAra prakAra aura avaMcaka yoga ke tIna prakAra kA upavarNana kiyA hai / __yogabindu grantha meM mokSa sAdhaka yoga tattva kI mImAMsA kI gayI hai / granthakAra kA parAmarza hai ki sarvatra yoga kI mokSahetutA mAnI jAtI hai kintu yoga kA viSaya usakA svarUpa aura usakA phala ye tIna meM visaMvAda hone se unakI mImAMsA loka pratIti aura zAstra donoM se aviruddha rIti se kI jAnI cAhiye / 29 bhoka taka usakI mImAMsA hai / usake bAda adhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatA aura vRttisaMkSaya pA~ca prakAra kA yoga mArga jo isa grantha kA pradhAna pratipAdya viSaya hai usakA prArambha hotA hai / tAttvika-atAttvika, sAnubandha-niranubandha, sAtrava-anAsrava yogabhedoM ke nAma nirdeza ke bAda yogamAhAtmya udbhAsita kiyA hai-jisake antargata jAtismaraNajJAna ke upAyoM kA bhI nirdeza hai / usake bAda tattvapratipratti ke liye jarurI adhyAtma, usakI durlabhatA aura bhavAbhinaMdIjIvoM kA lakSaNa ityAdi dikhAyA gayA hai / yoga ke liye ucita pUrvasevA svarUpa gurudevAdipUjana, cArisaMjIvanIcAra nyAya se saba jIvoM 10 For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kalyANa kAmanA, mukti ke prati adveSa, viSa-gara- ananuSThAna - taddhetu-amRta pAMca prakAra ke anuSThAnoM kA svarUpa Adi pratipAdana ke bAda 179 loka se apunarbandhaka, mArgapatita, mArgAbhimukha ityAdi kA svarUpa batAyA gayA hai / tadanantara viSayazuddhi, svarUpazuddhi, anubandhazuddhiH tIna prakAra kI anuSThAnazuddhi kA nirUpaNa hai / 221 zloka se zAstra kI mahattA kA nidarzana hai / 252 ka se samyagdRSTi AtmA ke liGgoM kA upadarzana hai / 294 loka se jina nAma karma Adi ke baMdhaka mahAtmAoM kI tattva cintA kA svarUpa nirUpaNa hai / 318 loka se daiva aura puruSakAra kI anyonya sApekSatA, 352 zloka se cAritravAn ke lakSaNoM kA nirdeza hai / yahA~ se mukhyatayA adhyAtmAdi pA~ca prakAra kA nirUpaNa prArambha hotA hai / usake bAda usI meM tAttvika atAttvika Adi bhedoM kA upayojana kiyA gayA hai / zloka 380 se vizeSataH adhyAtma kA svarUpa dikhAyA gayA hai jisa meM japa adhyAtma, nijayogyatAlocanAdi rUpa adhyAtma, devavandanAdi rUpa adhyAtma pradhAna haiM | loka 405 se vRtti saMkSaya yoga kI vizeSa mImAMsA hai jisa meM samprajJAta aura asamprajJAta anyamata prasiddha yoga bheda kA samanvaya upadarzita hai / zloka 435 se sarvajJatA kI mImAMsA meM mImAMsaka, sAMkhya aura bauddha mata kI AlocanA prastuta hai / loka 478 se AtmaekAntanityatA kA nirAkaraNa kara ke pariNAmI AtmavAda kI pratiSThA kI gayI haiM / grantha ke anta bhAga meM vidvattA kA phala sad yogAbhyAsa, yoga kI gocarAdizuddhi, puruSAdvaitavAdamImAMsA evaM bauddhamata mImAMsAdi kA nirUpaNa kara ke grantha samApta kiyA gayA haiM / pUjyapAda sva. AcArya deva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAja aura unake paTTa vibhUSaka pa. pU. nyAyavizArada AcArya deva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja kI mahatI kRpA isa grantha saMpUTa ke sampAdana meM sAdyanta anugata hai aura pa. pU. sva. zAntamUrti munipuGgava zrI dharmaghoSa vijaya mahArAja ke ziSyasattama pa. pU. gurudeva AgamavizArada paM. zrImad jayaghoSa vijaya mahArAja kI karuNAgarbhita sahAya isa sampAdana meM satata sphurAyamANa rahI haiM jo granthasattAparyanta cirasmaraNIya rahegI / grantha prakAzana sampAdana aura mudraNa meM jina mahAnubhAvoM ne Arthika sahAya aura hastaprata pradAna kara ke mahAn zrutabhaktikA lAbha uThAyA haiM ve ni:zaMka dhanyavAda ke pAtra hai / grantha sampAdana meM mudraNAdi kAraNa vaMza jo kucha bhI azuddhiyA~ raha gayI ho unheM parimArjita kara ke adhikArI mumukSuvarga cira kAla taka isa kA adhyayanAdi kara ke nirjarA aura mukti lAbha siddha kare yahI zubhecchA / - mu. jayasuMdara vijaya 11 For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama .. . [1] yogaviMzikA | kAryatAkathanam viSayaH zamAdInAM pazcAnupUrvyA lAbhakramahetuH 8 yogalakSaNamAdyagAthAyAm navamagAthAyAM caityavandanadRSTAntayojanA 8 parizuddhiprayojakAzayabhedaH | dazamagAthAyAM caityavandana-dRSTAntAtideza: prANidhAnAzayalakSaNaM ekAdazagAthAyAM zuddhapadajJAnaM kasyeti . pravRttyAzayalakSaNam | cintA vighnajayalakSaNaM vighnatraividhyAcca zraddhAyuktasya zurUpadajJAnaprAptiH . 9 tatvaividhyam | sApAya-nirapAyayogabhedau siddhilakSaNam | arthAdiyogarahitAnAM sthAnAdiyatne zreyaH 9 viniyogalakSaNam dvAdazagAthAyAM yogyAnAM caityavandapuSTizuddhimat cittaM dharmaH navinyAsahetuH vizeSataH . sthAnAdigato dharmaH 3 | viSa-garAnuSThAnayorlakSaNam / dvitIyagAthAyAM tasya paMcavidhatA 4 | ananuSThAna-taddhatvamRtAnuSThAnalakSaNam tatra sthAnAdivyAkhyA 4 trayodazagAthAyAM vogavinyAsAnurUpAH 11 karmayogajJAnayogavibhAgaH 4 | dezaviratAnAM yogAdhikAraH 11 tRtIyagAthAyAM kasya bhavatIti cintA 4/ vyavahArAdapunarbandhakAnAmapiyogAdhikAraH 12 cAritriNo sarvato yogaH 4 | avidhyanuSThAnAdaraNIyatvazaMkA yogavindAvapi cAritriNo'dhyAtmAdiyogaH 5 caturdazagAthAyAM tIrthocchedAdikadAlambaadhyAtmAdiyogavyAkhyA adhyAtmAdInAM sthAnAdAvantarbhAva: avidhisthApane mUlahAniH nikSaya-vyavahArayoryogasvAmitva paJcadazagAthAyAM sUtrakriyAvinAzadurantatA 12 viSaye'bhiprAyaH avidhikriyAyAmupadezakadoSAbhAvAzaMkA tAttvikA'tAttvikayogabhedau . | vidhiprarUpaNAbhogAbhAve'pi phalato caturthagAthAyAM sthAnAdInAmupabhedAH | doSa eva paMcama-paSThagAthAyAmicchAdhupabhedavyAkhyA 6 vidhisthApane tIrthotratiH icchAyogasvarUpam 6 bahujanakRtakartavyatAzaMkA pravRttiyogasvarUpam 6 | poDazagAthAyAM lokasaMjJAtyAgAdhupadezaH 14 sthairyayogasvarUpam sAdhusamayasadbhAvopadarzanam . siddhiyogasvarUpam 7/'avihikayA' vacanagaterAzaMkAparihArau saptamagAthAyAmicchAdiyogahetUpadarzanam 7 siddhAntavidhiprarUpaNAdaravidhAnopadezaH 15 kSayopazamabhedahetuspaSTIkaraNam saptadazagAthAyAM sthAnAdiyalavatAM hitaaSTamagAthAyAmicchAdiyogasya prAptiH anukampAdikAryabhedAH | aSTAdazagAthAyAM prItyAdisadanuSThAnabhedAH 16 samyaktvaliMgAnAmicchAdiyoga prIti-bhakti-anuSThAnavyAkhyA 5 | naniSedhaH 13 12 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana-asaMgAnuSThAnavyAkhyA 16 |adhikAradurvijJeyatA ekonaviMzagAthAyAM Alamba pApatIvrabhAvAbhAvAdIni apunarbandhakalinaanAlambanayogadvayam 17 nAni rUpi-arUpi-Alambanabhedadvayam 17 samyagdRSTeH zuzrUSAdiliGgAni Alambana-anAlambanabhedaspaSTIkaraNam 18 cAritriNo mArgAnusAritAdiliGgAni anAlambanayogasva paratattvadidRkSArUpatvam 18/cAritrasya sAmAyikAdibhedabahulatA tatra ramaNIyabANopamA 18 sAmAyikasya zuddhimAlinye kevalina Alambana-anAlambanayogadva- vizeSajJAnAt sAmAyikazuddhibhAvaH 30 yAbhAvaH 19/mAvatupAdeH sAmAyikasadbhAvAzaMkAniapramattaguNasthAne nirAlambanadhyAnAbhA- vartanam vazaMkA 19 sAmAyike sati bhikSATanAdikriyopapatti: saMsAryAtmano'pi nirAlambanadhyAnasambhavaH 19 pUrvAnuvedhatazca kriyopapattiH viMzatitamagAthAyAM nirAlambanadhyAna- muneH vAsIcandanakalpatA phalopadezaH 19 gItAdau proktAni munilakSaNAni 31 caramayogasya vividhAH saMjJAH 20 apunarbandhakAdau sarvamucitAnuSThAnaM yogaH 32 [2] yogazatakam ucitAnuSThAnasya yogatve hetutrayam 32 zrImahAvIrapraNAmo yogalezapratipAdana- anuSThAnapravRttau bAhAjJAyogahetutA 33 pratijJA ca. 21 bhUmikAnurUpa upadezaH kartavyaH maGgalAcaraNaprayojanopadarzanam 21 apunarbandhakasyopadezavidhilaukikadharmaprathamagAthAsUtrAvayavArthAH * 21 viSayaH grantharacanAprayojanAdicatuSTayanirbandhaH 22 cAricarakasajIvanyacarakanyAyenamArgAvadvitIyasUtre nizcayanayena yogalakSaNam 22 tArAya tathA dezanAyAM na doSaH 34 sAnvarthaH samAnAditrayasaMbandho yogaH 22 samyagdRSTerupadezavidhi: lokottaradharmaviSayaH 34 tRtIyasUtre sajjAnAditrayalakSaNam 23 sAdhudharmopadezamantarA zrAvakadharmopade- . sajjAnAdInAM tathAkramahetuH 23/ze hetavaH 34 caturthasUtre vyavahAranayena jJAnAdihetUnA- dezaviratasyopadezavidhiH mapi yogatvam 23 dravyabhAvazucitvAdiH jinapUjAvidhiH 35 paJcame yogasya guruvinayAdisvarUpam 24 gRhiNo yogA'sambhavAzaMkAnirAsaH avidhikRtayogAdakRtaM varam . 24 caityavandanA-yativizrAmaNA-dharmazravaNAvyavahArasya nizcavayogAGgatAspaSTatA 25 diyogaH guruvinayAdimato. yogitvam / 25 gRhiNo'pi bhAvanAyogaH zakteranubandhasAdhakatvena prAdhAnyam 25 bhitragranthermokSayojakayogasadbhAva: adhikAriNaH sarvatrasiddhilAbha: 25 yatInAM sAmAcArIgatopadezaH apunarbandhakAdiyogAdhikArI 26 gurukulavAsa-guruparatantratAdiyatiguNAH 38 anivRttaprakRtyadhikArasyAyogyatA 26 viparItopadezasya bandhahetutA tathAsvabhAvApapamato'dhikArAdi 27 AcAryasya viparItopadeze dAruNavipAka: 39 ekAntasvabhAvavAdAnApattiH 27 yogiguNahIlanAdayazca taddhatavaH 39 13 35 For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezapariNatyanantarasAdhAraNakarttavyavidhiH 39 | utpAdavyayadhrauvyasiddhiH nijasvabhAvAlocanAdiSu pravarttanam 40 AjJApradhAnacintane tattvAvagamaH 40 ekAnte cintAyAM guNAH 41 upayogadvAra spaSTatA upasaMhArazca 41 maitrIbhAvAdibhAvanAprakAzanam maitrIbhAvAdikramopapattiH gamanAdikriyayA yogazuddheranveSaNam yogocitakAyAdijJAne matAntaram matAntarasya sAdhutAyAM mImAMsA sadguroH samIpe savidhi guNasthAnasvIkAraH adhikaguNasthAnAGgIkAre vizeSavidhiH tadanantaraM adhikaguNasahavAsAdividhipAlanam uttaraguNabahumAnAdiSu yatnakaraNam bhayAdiSu zaraNAdeH pApakarmopakramaH guruzaraNa- tapazcaryA svAdhyAyaiH laya: zaraNAdiSu yatnena pratyavAyAbhAvaH karma - puruSakAraviSayamImAMsA catuH zaraNAdinA kalyANAvAptiprakriyA 41 sAmAnyavidhAvAhArasvarUpacintA 42 AhAraguNadoSacintA vraNalepopamayA yogaprabhAvAdevocitAhAralAbhaH 42 yogavRddhayA ratnAdilabdhiprAptiH 43 tatazca azubhavilayAdibhAvaH 43 maMDUkacUrNatadbhasmasadRzadoSakSayau mRnmayakanakakalazadvayatulyapuNyam 44 bodhisattvAnAM kAyapAtitvaM na44 cittapAtitA 58 44 vijayAdisamAdhisvarUpam 59 45 tattvajJAnapratipakSo'bhinivezaH 59 rAga-dveSAdidoSasvarUpamImAMsA ghaTamAna- pravRttayoginoH yogasAdhanopAyaH 46 yogavRddhayA sAmAyikazuddhibhAvAdilAbhaH 59 pravRttasya vizeSataH bhAvanA zrutapAThAdyupAyaH 46 sAmAyikasya mokSAMgatAkhyApanaM vistareNa 60 47 tadbhavasiddhiH viziSTasthAnotpAdo vA yogarAgAdijanakakarmaNaH svarUpam 47 phalam karmaNaH atItakAlanyAyenAnAdipravAhatA 47 ihajanmAbhyastasya bhavAntare prAptiH karmaNaH viyoge upAyasadbhAvaH 48 zuddhayogamArgocitasaMyamavarttanopadezaH bandhamokSasukhaduHkhAdInAmupapattiH 48 antakAle dehatyAgavidhiH rAgAdilakSaNAni AtmaprekSaNaJca 48 maraNakAlavijJAnopAyAH rAgAdiviSayatattvapariNatyAdi-cintanam 49 anazanazuddhau yatnAtizayaH ekAnte cintanArthaM gurudevapraNAmAdividhiH 49 AjJAyogata evArAdhakabhAva: guru- devatApraNAmAdanugrahAdiprAptiH 49 yogazatakaprakaraNopasaMhAraH mantraratnAdivat prAptiranugrahAdeH padmAsanAdeH kAyanirodhAdiH tadgatAdhyAtmasya guNAH adhikRtatattvabhAsanasya tattva - jJAnatvAdiH strIrAganivAraNopAyacintA acetanaviSayarAganivAraNacintA bhayAdivi dveSapratipakSabhAvanA mohapratipakSabhAvanA tattvacintopayogyanubhavayuktisvarUpam 50 [3] yogadRSTisamuccayaH 50 vIrapraNAmarUpamaMgalAcaraNam 50 anubandhacatuSTayopadarzanam 50 AdyazlokAvayavArthaH 52 54 54 14 54 55 55 56 56 56 57 57 For Personal & Private Use Only 57 58 61 61 62 62 62 63 64 64 66 66 67 68 51 prAsaMgikecchAdiyogasvarUpam 51 zAstrayogasAmarthyayogalakSaNe 69 52 zAstrAdeva sarvasiddhihetujJAne doSasantatiH 69 70 52 prAtibhajJAnayogasvarUpamImAMsA 52 sAmarthyayogasya prakAradvayam 71 - Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaMnyAsa - sAmarthyayogakAlaH yogasaMnyAsa-sAmarthyayogakAlaH aSTa mitrAdiyogadRSTayaH sameghAmegharAtryAdyudAharaNata oghadRSTiH tRNAgnyAdiprabhodAharaNataH saddRSTiH mitrAdidRSTeH prAzastyahetuH khedAdidoSASTaka - adveSAdiguNasthAnAni prastute dRSTizabdArthAbhidhAnam dRSTeraSTavidhatvaM bahuvidhatvaM ca pratipAtetarAdibhedA dRSTInAm nizi svApasamo divyabhavaH mitrAdRSTigatadarzanayamAdinirUpaNam tatra yogabIjAnAmupAdAnam jineSu kuzalacittAdiyogabIjAni upAdeyamatyAdizuddhiprayojakam AcAryAdivaiyAvRttyaM yogabIjAntaram sahajabhavodvegAdiyogabIjAni siddhAntalekhanAdi yogabIjam prabhUtabhAvamalakSaye yogabIjopAdAnamcaramAvartte eva bhAvamalakSayaH duHkhitadayAdi bhAvamalakSayalAJchanam 83 andhavivAdatulyasya nirarthakatA avaJcakayogAt zubhanimittiyogaH yogakriyAphalAkhyamavaJcakatrayam satpraNAmAdi avaJcakatrayanimittam bhAvamalaghanatAyAM tadabhAvaH caramayathApravRttakaraNasyApUrvatA tArAdRSTigata darzanAdisvarUpam yogakathAprema- zuddhayoganiyamAdi ziSTaprAmANyAMgIkAraH balAdRSTigatadarzanAdisvarUpam tattvagocarazuzrUSAsvarUpam kSepadoSAbhAvaH dIprAdRSTigatatattva zravaNAdi sUkSmabodhalakSaNam mitrAdicaturdRSTiSvavedyasaMvedyapadam sthirAdicaturdRSTiSu vedyasaMvedyapadam vedyasaMvedyA'vedyasaMvedyapadayorlakSaNam 71 |bhavAbhinaMdilakSaNam 71 kaNDUyanadhIvadbhogecchAnuparatiH 72 avedyasaMvedyapadavijayaliMgAni 73 kutarkasyAnarthasantatiH 74 parArthakaraNaM zrutAdisampattibIjam 75 kutarkA'sAratAyAM hastidRSTAntaH 76 kutarkasamarthanadRSTAntasulabhatA 76 atIndriyArthAnAmAgamagocaratA 94 95 97 98 98 99 100 101 76 AgamAnumAnayogAbhyAsairuttamatattvalAbhaH 102 77 sarvajJasya nAmabhede'pi nAnekatvam 78 sarvajJAzraye nRpatidRSTAntaH 102 103 104 78. saMsArItaradevAnAM citrA'citrabhaktiH 78 iSTApUrtasvarUpam 105 79 abhisaMdhibhede phalabhedaH 105 106 80 buddhijJAnA'saMmohatraividhyaM bodhasya 81 sadanuSThAnalakSaNam 107 81 buddhi - jJAna - asaMmohapUrvakakarmaNAM phalAni107 82 paratattvanirvANasvarUpAdivivaraNam 82 sarvajJabhedAbhAve'pi dezanAbhedahetuH 82 naya - kAlabhedAddezanAbhedaH 83 anumAnAt samyagnizcayAbhAvaH 83 zuSkatarkagrahatyAgopadezaH 84 parapIDAparihArAderupadeza: 84 sthirAdRSTipratipAdanam 85 dharmajanitabhogAsAratA 85 sthirAyAmalaulyAdiguNA anyaproktAH 86 kAntAdRSTisvarUpam 86 bhogAnAmatra na bhavahetutvam 87 prabhAdRSTisvarUpam 88 sukhaduHkhayorlakSaNe 88 asaMgAnuSThAnanAmAntarANi 89 parAdRSTisvarUpam 91 dvitIyApUrvakaraNe dharmasaMnyAsayogaH 92 candravajjIvasyAvaraNavigamAtsarvajJatA92 diprAptiH 93 zailezIyogAnnirvANalAbhaH 15 For Personal & Private Use Only 108 110 110 111 112 112 113 114 115 116 116 117 118 118 119 119 120 121 121 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAtmano vyAdhimuktanaropamA ekAntakSaNikavAdayuktinirAsa: ekAntanityavAdayuktipratikSepaH kulayoginazcaturdhA 147 122 | yogamAhAtmyanirUpaNam 123 | yogaprabhAvAt satsvapnAdeH saMzayanivRttiH 148 125 svapne satpreraNAdAyakadevAdidarzanam 149 svapnasya bhUtamAtranimittatvaparihAraH. AtmAderanumAnaviSayatA 127 kula- pravRttacakrayogidvayasya yogAdhakiAra : 127 kulayogavizeSalakSaNAni ahiMsAdayaH paJca yamAH icchAyamAdicatuSkaM ca icchAyamAdilakSaNAni yAgAvazcakasvarUpam 128 yogAt sthairyAderupalabdhiH brahmacaryAderjAtismaraNam 128 | sAmAnyataH sarveSAM pUrvasmRtiH 129 | kathAnakeSu jAtismaraNopalabdhiH 129 tattvaprAptau vAdagranthAnAmanupayogaH 130 adhyAtmAdanyo nAsti sadupAyaH. kriyAvaJcaka-phalAvaJcakasvarUpam tAttvikapakSapAta - bhAvazUnyakriyayorantaram 130 adhyAtmadurApatvabhAvanA 131 acaramAvarteSu tadabhAvaH tatsvAbhAvyAt paribhramaNAdi 133 svabhAvavAdApattiparihArau kAlAdivAdavyarthatApattikSepaH sAmagrIvAdasamarthanam 134 bhavAbhinandInAM sanmArgAnavatAraH 135 bhavAbhinandijIvalakSaNAni yogadRSTisamuccayagranthopasaMhAraH [4] yogabinduH vRttikAramaGgalAcaraNam mUlagranthakAramaGgalazloke zivanamaskAra : 133 vipratipanayogazAstrasaMsthApanA 150 152 153 155 157 158 158 159 160 161 zaMkAnirAsa: 165 165 yogasya mokSahetutvamImAMsA gocarasvarUpaphalAnAM ghaTamAnatve sadyogaH 135 lokapaMktilakSaNam karmasambandhaviyogAbhyAmAtmanaH saMsAri 166 166 tAmukate lokapaMktirmahAmateH kalyANAGgam 136 | anivRttAdhikAraprakRtau jijJAsAnivRttiH 170 anugrAhyasvabhAvatAyAmeva mahezAnugrahaH 136 jijJAsAsattve'pi pApakSayaH 170 puruSAdvaitamatanirAkaraNam 136 | nAnArUpaprakRtau kuzaladhIprabhRteryujyamAnatA171 137 gurudevapUjanAdipUrvasevopakramaH 137 | devapUjAvidhAnam 138 | cArisaJjIvanIcArakodAharaNam 139 | pAtra - dInAdivargAdidAnavidhAnam 139 vidhivaddAnasvarUpam kAJcanadRSTAntena tadbhAvanA karmasaMyogasyAnAditA mahezAnugrahAnmokSavAdanirAkaraNam karmaNo yogyabhAve kartRvyapadezaH upacArasyApi mukhyapUrvatvam Atma-karma- saMyogA'nugrAhakanAmabhedAH 140 sadAcArasvarUpam Atmana ekAntasattvA'sattvayorvirodhaH 141 cAndrAyaNAdi tapovidhAnopadezaH lokazAstrAvirodhena yogasya yogyatA 142 pApasUdanatapasi yamunarAjajJAtam 143 | muktayadveSasvarUpAbhidhAnaM 144 muktayadveSA'sambhavaparihAraH 144 muktayadveSavatAM kalyANAvAptiH 146 muktyupAyamalanAto'narthaprAptiH 146 zrAmaNyadurgrahaH pariNAmadurantaH dRSTeSTabAdhitavacanAdyogasiddhiH dRSTabAdhitAgamAdadRSTapravarttanamayuktam dRSTAdyanusAreNa tattvavyavasthAsAdhutA adhyAtmAdiH paJcavidho yogamArgaH tAttviketarasAstravetarayogabhedAH 16 For Personal & Private Use Only 161 162 163 164 172 174 175 177 178 179 180 182 182 182 183 184 184 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 230 231 232 242 gurudoSavataH stokamapi sacceSTitaM na 186 tRtIyagurudevAdipUjanaliGgabhAvanA 223 bhavAbhiSvaGga-anAbhogalakSaNaM 187 zaktyanurUpapravRttiniyamaH 224 kartRbhedenAnuSThAnabhinnatA 188 yathApravRttAdikaraNatrayasvarUpam 224 viSAdipaJcAnuSThAnAni 188 bodhisattvalakSaNasamanvayaH caramAvartabhAjaH turIyAnuSThAMna prAyaH 191 tathAbhavyatvasvarUpamImAMsA 227 sahajamalAsAbhAve tadabhAvaH 191 yogyatA eva tathAbhavyatvam 228 yogyatAntareNa bandhAbhAvanirUpaNam 192 granthibhede jAyamAnAnandaH 229 karmabandhayogyatAyA darzanabhedena nAmabhedaH193 granthibhedAnantaracintanam pratyAvarta bandhayogyatAkramahAsa: 193 tIrthaMkara-gaNadhara-muNDakevalisatsAdhakasya bandhavibhISikA'bhAvaH . 194/bhAvanAbIjam / siddherAsannabhAve cetasi pramododbharaH 194 cintAvaicitr tathAbhavyatvahetutA apunarbandhakalakSaNAni 195 tIrthakaratvAdibhedahetau matAntaram 233 mArgapatitAdikramavyavasthA 196 Izvaratattve saMjJAbhedaH 236 apunarbandhakAvasthAyAM yogapUrvasevA 196 anAdizuddhatAdibhedakalpanAnirarthakatA 236 dharmArhajIvasya tAttvikaprakRtiH 197 bhavakAraNasya avidyAdisaMjJAbhedaH 238 zAntodAttabhAvaH zubhabhAvahetuH 198 anumAnasya sAmAnyaviSayatA 238 zAntodAttasya bhavabIjAdiviSayohaH 200 vipazcitAmayukto bhedakucitikAgrahaH 239 prakRtisaMyogaviyogAbhyAM saMsAramuktI 202 hastasparzasamazAstrAdatIndriyArthanizcayaH 242 IzvarakRtAnugrahanigrahapratikSepaH 202 daivapuruSakArayostulyatA mArgAnusAriNaH prakRtiviyogaviSaya UhaH203 tayoH parasparAzrayabhAvaH bhinnagrantherbhAvato yogaH 205 tayoH durbaletarabhAvaH 245 viSayAtmAnubandhaistridhA zuddhAnuSThAnam 207 tayoH bAdhyabAdhakabhAvaH 246 tridhAnuSThAnaphalAni 209 dArupratimAdRSTAntaH 247 tRtIyAtsAnubandhadoSavigamaH / 210 dAnAdau bhAvabhedAtphalabhedaH paralokavidhau zAstraprAdhAnyam 211 caramAvarte daivasya puruSakArabAdhyatA 248 dharme'vidhito'narthaH . 211 bhinnagrantheraucityAnusAritAdi 249 zAstrastavanA 212 bhAvo bhAvAntarapravartakaH zAstrAnAdaravato guNA unmAdarUpAH - 213 tatropadezasyApi sArthakatA 251 AtmaguruliGgataH pratyayatraividhyam . 213 sadanuSThAnasya suvarNaghaTatulyatA 253 siddheH siddhyantarAnubandhitA , 214 bhitragranthe: palyopamapRthaktvena-dezavirati:253 AtmAdipratyayasya siddhidUtatAdi 216 / dezaviratasya liMgAni / 253 sadyogabhavyasya jnnyaucityaadi| 217 tasya mArgAnusAritvabhAvanA 254 yogadharmAdhikAriNAmaucityArambhAdi 218 dezaviratAdArabhyAdhyAtmAdiyogasampravartanam 254 tatra zikhiSTAntaH 218 adhyAtmayogalakSaNam 255 viSayazuddhAnuSThAnasyApi saMmatatvam 220 adhyAtmayogasya phalam 255 samyagdRSTerliGgAni zuzrUSAdIni / 229 bhAvanAyogasya lakSaNaM phalaM ca dharmarAgaliGgabhAvanA 222 dhyAnayogasya lakSaNaM phalaM ca - 17 243 247 251 bhAsa 255 255 For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 282 284 vRttisaMkSayayogasya lakSaNaM phalaM ca tAttviketarayogayojanA nizcaya-vyavahArato'dhyAtmAdiyojanA cAritriNo dhyAnAdiyogaH tattvika: kaMTaka-jvara-mohatraividhyaM vighnasya sAstravAnAstravayogadvayam nizcayavyavahArobhayata iSTalAbhaH / adhyAtma-vRttisaMkSayayorvizeSoktiH dravyAdibhedata adhyAtmavaicitryam japavidhi-kAla-viSayAdi upaplave japatyAgaphalam adhyAtmaprakArAntaramaucityAlocanAdi devAdivandanasvarUpAdhyAtmam pratikramaNe tRtIyauSadhadRSTAntaH maitryAdibhAvanopetAdhyAtmam vRttisaMkSayavizeSAbhidhAnArambhaH sthUlasUkSmavRttayastadvIjaM ca bIjabhUtayogyatAvibhAvanam yogasiddherutsAhAdi SaDaMgAni AgamAdinizcayopAyaH tatsvabhAvatAprabhAvacintanam sati svabhAve puruSakArasaphalatA akaraNaniyamAt vRttirodhaH pradhAnakaruNA akaraNaniyamahetuH samprajJAtasamAdhiradhyAtmAdiyogaH asamprajJAtasamAdhisvarUpam samAdherdharmameghAdinAmAntarANi maMDUkabhasmanyAyena kalyANAptiH tIrthakarAderdezanApravRttiH muktyavasthAyAM jJAnasadbhAvaH Atmano jJasvabhAvA'virahaH sarvArthaviSayakatvAzaMkAnirAsaH sarvajJasadbhAvasiddhiH kumArilabhaTTamatamImAMsA sarvajJA'nabhyupagamayuktayaH kumArilamatapratikSepaH buddhidharmavijJAnavAdisAMkhyamImAMsA 256/ sAMkhyamatapratikAraH 257/ buddhigatabhoganirAkaraNam 258 AtmavikriyopapAdanam 283 258/ | muktau prAkRtajJAnApekSayA niSedhaH 284 259/ | nairAtmyadarzanAnmuktivAdibauddhamatam / 259/ nairAtmyavAdapratividhAnam . . 286 260/ sarvathA''tmAbhAve hetuphalacintAvyarthatA 286 260 | kSaNikAtmavAdanirAkaraNam .. 287 261/ kSaNikAtmani vikalpatrayanirAsa: 261 snehasyAtmadarzanahetutApratikSepa; . 262/ upaplavahetukapremotpattiH 263| ekAntanityAtmavAdapratikSepaH 265/ ekAntavAde kartRtva-bhoktRtvAsambhavaH 291 266/ ekAntavAde bhava-mokSAnupapattiH / 292 267| AtmapariNAmitve yogamArgAdisambhavaH 293 268 punaH tatsvabhAvatAsamarthanam / 294 268/ vRttisaMkSayasya paramasamAdhirUpatA .295 268/ AtmanaH pariNAmitvam 296 269/ muktAtmAvasthA yogaphalaM ca 298 270 | yogagocarazuddhivimarzanoktiH | vidvattAyAH phalaM yogAbhyAsaH . 298 270 viduSAM zAstrANyeva saMsAraH . 299 271 AtmapariNAmitvamate saMgatiH dvaitA'dvaitavAdamImAMsA 299 272 | ekarUpAtmana aMzAvatArAdhasambhavaH / 300 272/ aMza-aMzibhedAbhedavikalpI 300 273/ prAgabhAvAdi vinA bhedyabhedakAbhAvaH 301 273/ | karmatattvAbhAve bauddhAnAM bandhAsaMbhavaH 302 kalpitavAsanAdeH bandhAsambhavaH 302 274/ dRSTeSTAbAdhitasiddhAntasyopAdeyatA 303 275] AcAryaharibhadrANAmantyamAzirvacanam 304 276/ samastamUlazlokAkArAdikramaH 305 277 298 299 274 280 18 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatraka peja lAIna * * * * * * * * azuddhi naanAla... guMruvi... pramododbhAraH tattvikaH zrutikeva... daNDavyapArA... samyagyadarza... egaMtaNeva apanurba... 'yathocatim' ...mulladhyAsya nirloThita ...devAbhadhiAtuM aNaNatthao prAraMmbhasya, saMzuddhe ya... prakAraNArambhe kuzalAdicittam kadAcinmi... kathAstvalam matsaro sannikRSTa / sarvatraca tathAdhakiAra... nivArNa... sarvoSAmu... nizciyo nivArNa... ...tadarzanaM kantAyAM mayAmbha ...varjitomAyA duHkhamevait zuddhi anAla... guruvi... pramododbhedaH tAttvikaH zrutakeva... daNDavyApArA... samyagdarza... egaMteNeva apunarba... yathocitam' ....mullaGkhyAsya niloMThitaM ...devAbhidhAtuM aNNatthao prArambhasya saMzuddhe ya... prakaraNArambhe kuzalacittAdi (?) kadAcinma... kathAsvalam matsarI sannikRSTaH, sarvatra ca tathAdhikAra nirvANa... * * * * * * * 101 11 103 109 110 112 - sarveSAmu... 2 114 nizcayo' nirvANa... ...taddarzanaM kAntAyAM mAyAmbha ...varjito mAyA... duHkhamevaitat M 119 19 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ peja 139 144 145 lAIna 25 18 zuddhi ityapi... vastuta... vacanAnuva... yogamArgoM 146 dIrgha... 150 151 azuddhi ityapica... vastata... ...vacanAnuvava... yogamArge dIrdha... nopapaplava... nimitaM vAcya apsaraH... ...phalAva loka... tvantara... ...tyAzGkyAha ...nivezAccA, ...pudagala... kAraNatatve // 81 // tatpravRttyAdi... 152 155 Mar9 102 161 162 163 nopaplava... nimittaM vAcye'psaraH..... phalAvaloka.. ttvAntara... ....tyAzaGkyAha ...nivezAcca, ...pudgala... kAraNatve // 89 // dvA.dvatriMzikAhastAdarza atra 'tatprakRtyAdi' pAThaH ...zcAraH ...nIyAntarama... . hApayet dvayAdi... ...kRcchra... 167 14 175 177 180 12 ...zcAAraH ...nIyAntama... hApayeta dravyAdi... ...kRcchu... samucye ekamevahya... 181 29 187 samuccaye 188 etasya 200 % ae * * * * * * bhogasukhAnu... vA ruci... ...dATantika... ....bIjAdi-rgocarovi... prakRtilakSaNasyA' prakRtibhedeSu paraNiAma... ...karaNaM, ...bandhanAnu... ...pArantryameva 20 ekameva hya... ekasya bhogasukhAnuSThAna... vA'ruci... ...dArTAntika... ...bIjAdi !caro vi... prakRti bheda)lakSaNasyAu prakRtibhede pariNAma... ...karaNaM ...bandhAnu... ...pAratantryameva 206 210 216 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 ca, rom M220 vA 265 * peja lAIna azuddhi zuddhi 217 ...nivRttau ...nirvRttau 224 'stpha laM' 'satphalaM' 228 yogyatAbhedaH yogyatA'bhedaH 232 .nuSThanAt ...nuSThAnAt 234 pradhAnapariNAmapakSe ca, 238 adiza... Adiza... 244 tattadvApA... tattavyApA... 245 nigrahItuM vA 250 viparyayo mahA... viparyayamahA... (?) 252 vairasya hetutvAta vairasyahetutvAt 260 ...nAstratvena ..nAstravatvena 262 dRSTayA dRzyA ...cihnataH ...cihnitaH 263 munIndaiH munIndraiH ...klizyAmAnA... klizyamAnA... 275 . 22 tathA sarvajJa... tathA'sarvajJa... 286 vikaplitaM vikalpitaM 291 ...mamubhayaM ...manubhayaM tve sambhavo tve'sambhavo 293 17 prakIrtyate' prakIrtyate / ...nityasaGkalpa... ...nitye saGkalpa... 296 cedyadibrUSe svabhAvaH svarUpaM cedyadi brUSe 297 13 - tathA tathA na te tRtIya AvRttinI prakAzana veLAe... korA buddhivAda ane upabhoktAvAdanA puraskartA AjanA vijJAna, zikSaNa ane samAjaracanAnI asara heThaLa samyajJAna ane samyaguAcArathI seMkaDo yojano dUra dhasI rahelI yuvApeDhIne samyagujJAna ane kriyAnA mArge joDanAra-AgaLa vadhAranAra abhinava prayoga zibiranA praNetA-Adya vAcanAdAtA sva. pUjya gurudeva AcArya bhagavaMta zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.nA janmazatAbdI prasaMge thayela A tRtIyAvRttinuM prakAzana samasta vizvanuM kalyANa karo. -- mA. malayazeNarasUhi 292 - 21 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntamahodadhi saccAritracUDAmaNi suvizALa gacchanirmAtA sva. A. deva zrImadvijaya premasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTadhara sarvAMgINa sAdhanAno tejapuMja... sva. pUjyapAda A.deva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. judA judA vidvAnonI kalame... ( jIvanabhara pracaMDa sAdhanAno mahAyajJa mAMDIne lakhalUTa guNasamRddhinA svAmI banelA eka mahAn guNazrImaMta eTale pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA. teozrI pAse guNanuM pAkITa nahotuM, pAuca nahotuM, peTI nahotI, paTAro nahoto... paNa moTo bhaMDAra hato. jIvananA 82 varSa teozrIe mukti bhaNI doTa ja lagAvI che. athAgapaNe doDye ja gayA che ane kalpanAtIta virATa aMtara A nAnakaDI jiMdagImAM kApI nAkhyuM haze. pramArjanAnA nAnakaDA lAgatA yogathI laIne saMghakauzalyanA virATa phalaka sudhI vistareluM virATa vyaktitva eTale pUjyapAdazrI... pUjyapAdazrInA jIvananI eka eka paLa preraNAno amRtakuMbha hatI, teozrInA jIvanano eka eka prasaMga preraNAno mahAdhodha hato, teozrInuM jIvana sAdhaka AtmAo mATe eka utkRSTa AlaMbana hatuM. tethI teozrI mAtra smRtino viSaya nahi paNa AlaMbana ane preraNAno viSaya hatA. teozrInI smRtio mAtra smAraka nathI paNa preraka che. paMcama kALano ane chaThThA saMghayaNano eka mAnavI sAdhanAnA paMtha upara kevI haraNaphALa bharI zake che, kevuM pracaMDa sattva phoravI zake che, kevI mahAna guNasiddhione AMbI zake che ane kevA mahAna vismayo sarjI zake che... enuM vAstavika darzana eTale pUjyapAdazrInuM jIvana... 22 For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** jI iii adhyetAo mATe majura rasathALa.. zatakanAme pAMcamA karmagranthanA padArtho.. pAMcamo karmagrantha eTale padArthono khajAno... anya vivecanomAM hetuo na maLe evA DhagalAbaMdha tarthapUrNa hetuonA udghATana (jemake khagatinAmakarmane jIvavipAkI prakRti kema kahI ? vagere) karanArI - UMDANabharyA rahasyone vyakta karanArI TIppaNo jANavA mATe - alpa samayamAM vizadabodha meLavavA mATe A pustakanA AdhAre bhaNavA mATe khAsa bhalAmaNa che. karmaprakRti padArtho bhAga-1, bhAga-2, karmaprakRti bhAga-3 praznottarI gahana padArthone paNa TUMkamAM ane chatAM saraLatApUrvaka samajavA mATe A pustakono sahAro levo Avazyaka che. tathA atyaMta UMDA rahasyone kholI ApanAra praznottarInA adhyayana vinAnuM kammapayaDI tathA paMcasaMgrahanuM adhyayana eTale uparachallo bodha. bodhane sUkSma ane tarkapUrNa banAvavA mATe avazya A pustakone avagAhavA. yogaviMzikA Aja sudhImAM prakAzita thayelA aneka vivecanomAM sAva che alaga tarI AvatuM... zabda-zabdane ArapAra vIMdhIne yogaviSayaka apUrva rahasyone pIrasatuM.. sUripuraMdara ja ja For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haribhadrasUri mahArAjanA yogaviSayaka vicArone vizada rIte ane chatAM pUrvApara virodha vinA spaSTa karatuM adbhuta vivecana jANavA-mANavA mATe pU. A. zrI abhayazekharasUri ma. likhita A vivecana bhaNavuM ja rahyuM. siddhinAM sopAna... praNidhAna-pravRtti vagere pAMca AzayonuM atyaMta vizada- ( vistRta vivecana... vAcasiddhAnta muktAvalI bhAga-1, bhAga-2 nyAyadarzananA pAyAnA A granthane bahu ja spaSTa rIte samajavA mATe... nyAyazailinI hathoTI pAmavA mATe... pAribhASika zabdono saraLa paricaya meLavavA mATe... pUjya AcArya zrI likhita vivecananI sahAya levI ghaNI icchanIya che. satpadAdiprarUpaNA - gati, indriya, kAya.. vagere 14 mULa mArgaNAo.. trIjA karmagranthamAM AvatI enI 62 peTA mArgaNAo... enA karatAM paNa UMDA utarIne kula 174 mArgaNAono satpada, dravyapramANa, kSetra... vagere dvArA dvArA vicAra... aneka granthonA AdhAre saMcita thayelA padArthasamudrane avagAhavAno AnaMda mANavA namra vinaMtI... For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karinA rAsa guNa paNa dravyAnuyoganA padArthone ghaNA saMkSepamAM - khUba gahana rIte pIrasatI pU. upA. zrI yazovijaya ma.nI gUrjara kRti.. zAstravacananI saMgati karavA UThelI tarkapUrNa vicAraNAthI prApta thatA arthaparyAya-vyaMjanaparyAyasaptabhaMgI vagerenA asaMdigdha-spaSTa-saraLa bodha mATe pU.A.bha. abhayazekharasUri ma.nuM thayela vivecana (bhAga-1) avazya avagAhavuM rahyuM. . anuyogadvAra saTIka TIppaNa mULa sUtra tathA TIkAnA viSamapada para vizada TIppaNo dvArA bodhane cokkasa dizA ApavAno prayAsa... prekSAvAn zraddhAnusArI hoya ke tarkanusArI... badhAnI pravRtti mATe guruparvakrama saMbaMdha ane vAcyavAcaka bhAvasaMbaMdha... banne saMbaMdha jarUrI che... vagere apUrva rahasyodghATana karavAno namra prayAsa. For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJavRtti-bhAvAnuvAda sahita grantho (1) saptabhaMgIviMzikA H- sAta bhaMga zuM che ? bhaMga sAta ja kema ? vyaMjanaparyAya zuM che ? enA aMge bhaMga be ja kema ? bhAvo aMge 'anabhilApyatA' ane tRtIya bhaMgagata 'avAcyatA...' A banne zabdono artha eka ja che ke alaga-alaga ? vagere vAto para tarkapUrNa apUrva prakAza pAmavA mATe A granthanuM adhyayana atijarUrI che. (2) nikSepaviMzikA H- nikSepa zAnA hoya che ? zabdanA ? arthanA ? ke tadanyanA ? cAra nikSepAonI vyApakatA jIva vageremAM paNa che ja... kayo naya kayA ane keTalA nikSepAo mAne che ? 'dravyanikSepa' ane 'dravyArthika naya' A bannemAM rahelA 'dravya' zabdano artha alaga-alaga che ane tethI naigamAdi nayo bhAvanikSepa mAnavA chatAM dravyArthika maTI jatAM nathI. AnuM sacoTa samAdhAna meLavavA mATe nikSepaviMzikA granthane avagAhavo ja rahyo. (3) nayaviMzikA :- sAta nayo aMge apUrva prakAza... naigamanayano viSaya UrdhvatA sAmAnya che... 'huM' eTale zarIra nahIM, AtmA paNa nahIM, paNa zarIrAnuviddha AtmA... sAta nayanA kramamAM hetuo... pUrva-pUrva nayanI uttara-uttaranayane zikhAmaNa... RjusUtranaya dravyArthika paNa che ne paryAyArthika paNa, dravyArthika nayo traNa to paryAyArthika naya eka ja kema ? 'kriyamANuM kRta' nizcayanayanuM vAkya che ke vyavahAranayanuM ? vagere aMge tarkapUrNa vizadabodha pAmavA nayaviMzikA granthane bhaNavAnI sahu koIne namra bhalAmaNa che. 26 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // arham // zrImad-haribhadrasUri-saMgrathitA zrImad-yazovijayopAdhyAyaviracitavyAkhyAvibhUSitA yogaviMzikA // aiM namaH // atha yogaviMzikA vyAkhyAyatemukkheNa joyaNAo, jogo savvo vi dhammavAvAro / parisuddho vinneo, ThANAigao viseseNa // 1 // 'mukkheNa' tti / 'mokSaNa' mahAnandena yojanAt 'sarvo'pi dharmavyApAraH' sAdhorAlayavihArabhASAvinayabhikSATanAdikriyArUpo yogo vijJeyaH, yojanAdyoga iti vyutpattyarthAnugRhItamokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvarUpayogalakSaNasya sarvatra ghaTamAnatvAt / kIdRzo dharmavyApAro yogaH? ityAha-'parizuddhaH' praNidhAnAdyAzayavizuddhimAn, anIdRzasya dravyakriyArUpatvena tucchatvAt / uktaM ca-"AzayabhedA ete, sarve'pi hi tattvato'vagantavyAH / bhAvo'yamanena vinA, ceSTA dravyakriyA tucchA // " (SoDazaka 3/12) 'ete' praNidhAnAdayaH sarve'pi kathaJcikriyArUpatve'pi tadupalakSyA AzayabhedAH, ayaM ca paJcaprakAro'pyAzayo bhAvaH, anena vinA 'ceSTA' kAyavADmanovyApArarUpA dravyakriyA 'tucchA' asArA, abhilaSitaphalAsAdhakatvAdityetadarthaH // atha ke te praNidhAnAdyAzayAH ? ucyate-praNidhAnaM pravRttirvighrajayaH siddhirviniyogazceti paJca / Aha ca - "praNidhi-pravRtti-vighrajaya-siddhiviniyogabhedataH prAyaH / dharmajJairAkhyAtaH, zubhAzayaH paJcadhA'tra vidhau // " (So. 3-6) iti / tatra 'hInaguNadveSAbhAvaparopakAravAsanAviziSTo'dhikRtadharmasthAnasya kartavyatopayogaH' praNidhAnam / uktaM ca-"praNidhAnaM tatsamaye, sthitimattadadhaH kRpAnugaM caiva / niravadyavastuviSayaM, parArthaniSpattisAraM For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 yogaviMzikA sUtra 1 ca // " (So. 3-7) 'tatsamaye' pratipannadharmasthAnamaryAdAyAM 'sthitimat' avicalitasvabhAvam, 'tadadhaH' svapratipannadharmasthAnAdadhastanaguNasthAnavarttiSu 'kRpAnugaM ' karuNAparam, na tu guNahInatvAtteSu dveSAnvitam, zeSaM sugamam // adhikRtadharmasthAnoddezena tadupAyaviSaya itikartavyatAzuddhaH zIghrakriyAsamAptIcchAdilakSaNautsukyavirahitaH prayatnAtizayaH pravRttiH / Aha ca"tatraiva tu pravRttiH, zubhasAropAyasaGgatAtyantam / adhikRtayatnAtizayAdautsukyavivarjitA caiva // " (So. 3-8) 'tatraiva' adhikRtadharmasthAna eMva zubha:prakRSTaH sAro - naipuNyAnvito ya upAyastena saMgatA // vighnajayo nAma 'vighnasya jayo'smAditi vyutpattyA dharmAntarAyanivarttakaH pariNAmaH / sa ca jetavyavighnatraividhyAttrividhaH, tathAhi - yathA kasyacitkaNTakAkIrNamArgAvatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAtaheturbhavati, tadapanayanaM tu pathi prasthitasya nirAkulagamanasaMpAdakaM, tathA mokSamArgapravRttasya kaNTakasthAnIyazItoSNAdiparISahairupadrutasya na nirAkulapravRtti:, tattitikSAbhAvanayA tadapAkaraNe tvanAkulapravRttisiddhiriti kaNTakavighnajayasamaH prathamo hIno vighnajayaH / tathA tasyaiva jvareNa bhRzamabhibhUtasya nirAkulagamanecchorapi tatkartumazaknuvataH kaNTakavighnAdadhiko yathA jvaravighnastajjayazca viziSTagamanapravRttihetustathehApi jvarakalpAH zArIrA eva rogA viziSTadharmasthAnArAdhanapratibandhakatvAdvighnAstadapAkaraNaM ca "hiyAhArA miyAhArA (piMDaniyuktigA. 648) ityAdisUtroktarItyA tatkAraNAnAsevanena, "na matsvarUpasyaite parISahA lezato'pi bAdhakAH kintu dehamAtrasyaiva " iti bhAvanAvizeSeNa vA samyagdharmArAdhanAya samartha (tva) miti jvaravighnajayasamo madhyamo dvitIyo vighnajayaH / yathA ca tasyaivAdhvani jigamiSordigmohavighnopasthitau bhUyo bhUyaH preryamANasyApya dhvanInairna gamanotsAhaH syAttadvijaye tu svayameva samyagjJAnAtparaizcAbhidhIyamAnamArga zraddhAnAnmandotsAhatAtyAgena viziSTagamanasaMbhavastathehApi mokSamArge digmohakalpo mithyAtvAdijanito manovibhramo vighnastajjayastu gurupAratantryeNa mithyAtvAdipratipakSabhAvanayA manovibhramApanayanAdanavacchinnaprayANasaMpAdaka ityayaM digmohavighnajayasama uttamastRtIyo For Personal & Private Use Only - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra- 1 vighnajayaH / ete ca trayo'pi vighnajayA AzayarUpAH samuditAH pravRttihetavo'nyataravaikalye'pi tadasiddharityavadheyam / uktaM ca 'vighnajayastrividhaH khalu, vijJeyo hInamadhyamotkRSTaH / mArga iha kaNTakajvaramohajayasamaH prvRttiphlH||" (So. 3-9) iti // ___ aticArarahitA'dhikaguNe gurvAdau vinayavaiyAvRttyabahumAnAdyanvitA hInaguNe nirguNe vA dayAdAnavyasanapatitaduHkhApahArAdiguNapradhAnA madhyamaguNe copakAraphalavatyadhikRtadharmasthAnasyAhiMsAdeH prAptiH siddhiH / uktaM ca"siddhistattaddharmasthAnAvAptiriha tAttviko jJeyA / adhike vinayAdiyutA, hIne ca dayAdiguNasArA / " (So. 3-11) iti // svaprAptadharmasthAnasya yathopAyaM parasminnapi saMpAdakatvaM viniyogaH, ayaM cAnekajanmAntarasantAnakrameNa prakRSTadharmasthAnAvApteravandhyo hetuH / uktaM ca"siddhezcottarakAe~ viniyogo'vandhyametadetasmin / satyanvayasaMpattyA, sundaramiti tatparaM yAvat // " (So. 3-11) 'avandhyaM' na kadAciniSphalam 'etat' dharmasthAnamahiMsAdi, 'etasmin viniyoge sati 'anvayasaMpattyA' avicchedabhAvena 'tat' viniyogasAdhyaM dharmasthAnaM sundaram / 'itiH' bhinnakramaH samAptyarthazca, yAvatparamityevaM yogaH, yAvat 'paraM' prakRSTaM dharmasthAnaM samApyata ityarthaH / - idamatra hRdayam-dharmastAvadrAgAdimalavigamena puSTizuddhimaccittameva / puSTizca puNyopacayaH, zuddhizca ghAtikarmaNAM pApAnAM kSaye yA kAcinirmalatA, tadubhayaM ca praNidhAnAdilakSaNena bhAvenAnubandhavadbhavati, tadanubandhAcca zuddhiprakarSaH saMbhavati, niranubandhaM ca tadazuddhiphalameveti na taddharmalakSaNam, tato yuktamuktam "praNidhAnAdibhAvena parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAraH sAnubandhatvAd yogaH" iti / yadyapyevaM nizcayataH parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAro yogastathApi 'vizeSeNa' tAntrikasaMketavyavahArakRtenAsAdhAraNyena sthAnAdigata eva dharmavyApAro yogaH, sthAnAdyanyatama eva yogapadapravRtteH sammatatvAditi bhAvaH // 1 // ... sthAnAdigato dharmavyApAro vizeSeNa yoga ityuktam, tatra ke te sthAnAdayaH ? katibhedaM ca tatra yogatvam ? ityAha - For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra - 2-3 ThANunnatthAlaMbaNarahio taMtammi paMcahA eso / dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANajogo u // 2 // 'ThANunnatthe' tyAdi / sthIyate'neneti sthAnaM AsanavizeSarUpaM kAyotsargaparyaGkabandhapadmAsanAdi sakalazAstraprasiddham, UrNaH-zabdaH sa ca kriyAdAvuccAryamANasUtravarNalakSaNaH, arthaH- zabdAbhidheyavyavasAyaH, AlambanaM bAhyapratimAdiviSayadhyAnam ete catvAro bhedAH, 'rahita: ' rUpidravyAlambanarahito nirvikalpacinmAtrasamAdhirUpa ityevaM 'eSaH ' yogaH paJcavidhaH 'tantre' yogapradhAnazAstre, pratipAdita iti zeSaH, uktaM ca- " sthAnorNArthAlambanatadanyayogaparibhAvanaM samyak / paratattvayojanamalaM, yogAbhyAsa iti samayavidaH // " ( So. 13 - 4 ) iti / sthAnAdiSu yogatvaM ca "mokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvaM yogatvam" iti yogalakSaNayogAdanupacaritameva / yattu " yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni yogasya " (pAtaM. yo. sU. 2- 29) iti yogAGgatvena yogarUpatA sthAnAdiSu hetuphalabhAvenopacArAdabhidhIyata iti SoDazakavRttAvuktaM tat "cittavRttinirodho yoga: " (pA. yo. sU. 1-2 ) iti yogalakSaNAbhiprAyeNeti dhyeyam / atra sthAnAdiSu 'dvayaM' sthAnorNalakSaNaM karmayoga eva, sthAnasya sAkSAdUrNasyApyuccAryamANasyaiva grahaNAd uccAraNAMze kriyArUpatvAt / tathA 'trayaM' arthAlambananirAlambanalakSaNaM jJAnayogaH, 'tuH ' evakArArtha iti jJAnayoga eva, arthAdInAM sAkSAd jJAnarUpatvAt // 2 // eSa karmayogo jJAnayogo vA kasya bhavatIti svAmicintAyAmAha - . dese savve ya tahA, niyameNeso carittiNo hoi / iyarassa bIyamittaM ittu cciya kei icchaMti // 3 // 'dese savve ya' tti / saptamyAH paJcamyarthatvAddezatastathA sarvatazca cAritriNa eva 'eSa: ' prAguktaH sthAnAdirUpo yogaH 'niyamena' itaravyavacchedalakSaNena nizcayena bhavati, kriyArUpasya vA'sya cAritramohanIyakSayopazamanAntarIyakatvAt, ata evAdhyAtmAdiyogapravRttirapi cAritraprAptimArabhyaiva granthakRtA yogabindau prarUpitA, tathAhi "dezAdibhedatazcitramidaM For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra - 3 coktaM mahAtmabhiH / atra pUrvodito yogo'dhyAtmAdiH saMpravartate // 357 // " iti / 'dezAdibhedataH' dezasarvavizeSAd 'idaM' cAritraM 'adhyAtmAdiH'adhyAtma 1 bhAvanA 2 AdhyAnaM 3 samatA 4 vRttisaMkSayazca 5 / tatrAdhyAtma ucitapravRttetabhRto maitryAdibhAvagarbha zAstrAjjIvAditattvacintanam 1, bhAvanA adhyAtmasyaiva pratidinaM pravardhamAnazcittavRttinirodhayukto'bhyAsa: 2, AdhyAnaM prazastaikArthaviSayaM sthirapradIpasadRzamutpAtAdiviSayasUkSmopayogayutaM cittam 3, samatA avidyAkalpiteSTatvAniSTatvasaMjJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanam 4, vRttisaMkSayazca manodvArA vikalparUpANAM zarIradvArA parispandarUpANAmanyasaMyogAtmakavRttInAmapunarbhAvena nirodha: 5 / athaiteSAmadhyAtmAdInAM sthAnAdiSu kutra kasyAntarbhAvaH iti ced ? ucyate-adhyAtmasya citrabhedasya devasevAjapatattvacintanAdirUpasya yathAkramaM sthAne UrNe'rthe ca / bhAvanAyA api bhAvyasamAnaviSayatvAttatraiva / dhyAnasyAlambane / samatAvRttisaMkSayayozca tadanyayoga iti bhAvanIyam / tato dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiyogapravRttiH saMbhavatIti siddham / nanu. yadi dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiryogaH tadA dezaviratyAdiguNasthAnahInasya vyavahAreNa zrAddhadharmAdau pravartamAnasya sthAnAdikri yAyAH sarvathA naiSphalyaM syAdityAzaGkayAha-'itarasya'dezasarvacAritrivyatiriktasya sthAnAdikaM 'ita eva' dezasarvacAritraM vinA yogasaMbhavAbhAvAdeva 'bIjamAnaM' yogabIjamAnaM 'kecid'-vyavahAranayapradhAnA icchanti / "mokSakAraNIbhUtaMcAritratattvasaMvedanAntarbhUtatvena sthAnAdikaM cAritriNa eva yogaH, apunarbandhakasamyagdRzostu tadyogabIjam" iti nizcayanayAbhimataH panthAH / vyavahAranayastu yogabIjamapyupacAreNa yogamevecchatIti vyavahAranayenApunarbandhakAdayaH sthAnAdiyogasvAminaH, nizcayanayena tu cAritriNa eveti vivekaH / tadidamuktam-apunarbandhakasyAyaM, vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo, nizcayenottarasya tu // 369 // (yo.bi.) apunarbandhakasya upalakSaNAtsamyagdRSTezca 'vyavahAreNa' kAraNe kAryatvopacAreNa 'tAttvikaH', kAraNasyApi kathaJcitkAryatvAt / 'nizcayena'-upacAraparihAreNa 'uttarasya tu' For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra- 4-5-6 cAritriNa eva / sakRdbandhakAdInAM tu sthAnAdikamazuddhapariNAmatvAnnizcayato vyavahAratazca na yogaH kintu yogAbhAsa ityavadheyam / uktaM ca- " sakRdAvartanAdInAmatAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAyastathA veSAdimAtrataH // 370 // " (yo. bi.) sakRd-ekavAramAvartante utkRSTAM sthitiM badhnanti ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAdvirAvarttanAdigrahaH, 'atAttvikaH ' vyavahArato nizcayatazcAtattvarUpaH // 3 // tadevaM sthAnAdiyogasvAmitvaM vivecitam athaiteSveva pratibhedAnAhaikkiko ya cauddhA, itthaM puNa tattao muNeyavvo / icchA - pavitti-thira-siddhibheyao samayanIIe // 4 // 'ikkikko ya'tti |'atr' sthAnAdau 'punaH ' karmajJAnavibhedAbhidhAnApekSayA bhUyaH ekaikazcaturddhA 'tattvata:' sAmAnyena dRSTAvapi paramArthataH 'samayanItyA' yogazAstrapratipAditaparipATyA 'icchApravRttisthirasiddhibhedataH - icchApravRttisthirasiddhibhedAnAzritya 'muNeyavvo' tti jJAtavyaH // 4 // tAneva bhedAn vivarISurAha 6 tajjuttakahApIIi saMgayA vipariNAmiNI icchA / savvatthuvasamasAraM tappAlaNamo pavattI u // 5 // taha ceva eyabAhagaciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / savvaM paratthasAhagarUvaM puNa hoi siddhi tti // 6 // ' tajjuttakahA' ityAdi / tadyuktAnAM - sthAnAdiyogayuktAnAM kathAyAM prItyA arthabubhutsayA'rthabodhena vA janito yo harSastallakSaNayA saMgatA - sahitA 'vipariNAminI' vidhikartRbahumAnAdigarbhaM svollAsamAtrAdyatkiJcidabhyAsAdirUpaM vicitraM pariNAmamAdadhAnA icchA bhavati, dravyakSetrAdyasAmagrayeNAGgasAkalyAbhAve'pi yathAvihitasthAnAdiyogecchayA yathAzakti kriyamANaM sthAnAdi icchArUpamityarthaH / pravRttistu 'sarvatra' sarvAvasthAyAM 'upazamasAraM' upazamapradhAnaM yathA syAttathA 'tatpAlanaM - yathAvihitasthAnAdiyogapAlanam, 'o' tti prAkRtatvAt vIryAtizayAd yathAzAstramaGgasAkalyena vidhIyamAnaM sthAnAdi pravRttirUpamityarthaH // 5 // For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra - 7 'taha ceva' tti / tathaiva' pravRttivadeva sarvatropazamasAraM sthAnAdipAlanametasya - pAlyamAnasya sthAnAderbAdhakacintArahitaM sthiratvaM jJeyam pravRttisthirayogayoretAvAn vizeSa: yaduta pravRttirUpaM sthAnAdiyogavidhAnaM sAticAratvAdbAdhakacintAsahitaM bhavati / sthirarUpaM tvabhyAsasauSThavena nirbAdhakameva jAyamAnaM tajjAtIyatvena bAdhakacintApratighAtAcchuddhivizeSeNa tadanutthAnAcca tadrahitameva bhavatIti / 'sarva' sthAnAdi svasminnupazamavizeSAdiphalaM janayadeva parArthasAdhakaM - svasannihitAnAM sthAnAdiyogazuddhyabhAvavatAmapi tatsiddhividhAnadvArA paragatasvasadRzaphalasaMpAdakaM punaH siddhirbhavati / ataH eva siddhA'hiMsAnAM samIpe hiMsAzIlA api hiMsAM kartuM nAlam, siddhasatyAnAM ca samIpe'satyapriyA apyasatyamabhidhAtuM nAlam / evaM sarvatrApi jJeyamU / 'iti : ' icchAdibhedaparisamAptisUcakaH / atrAyaM matkRtaH saMgrahazokaH " icchA tadvatkathAprItiH, pAlanaM zamasaMyutam / pAlanaM ( pravRtti:) doSabhIhAniH sthairya siddhiH parArthatA // 1 // " iti // 6 // uktA icchAdayo bhedAH, athaiteSAM hetUnAha - ee ya cittarUvA, tahAkhaovasamajogao huMti / tassa u saddhApIyAijogao bhavvasattANaM // 7 // 'ee ya' tti / 'ete ca' icchAdayaH 'citrarUpA: ' - parasparaM vijAtIyAH svasthAne cAsaGkhyabhedabhAjaH, 'tasya tu' adhikRtasya sthAnAdiyogasyaiva zraddhAidamitthameveti pratipattiH, prItiH- tatkaraNAdau harSa, AdinA dhRtidhAraNAdiparigrahaH, tadyogata: 'bhavyasattvAnAM ' - mokSagamanayogyAnAmapunarbandhakAdijantUnAM 'tathAkSayopazamayogataH ' tattatkAryajananAnukUlavicitrakSayopazamasaMpattyA bhavanti, icchAyogAdivizeSe AzayabhedAbhivyaGgyaH kSayopazamabhedo heturiti paramArthaH / ata eva yasya yAvanmAtraH kSayopazamastasya tAvanmAtrecchAdisaMpattyA mArge pravartamAnasya sUkSmabodhAbhAve'pi mArgAnusAritA na vyAhanyata iti saMpradAyaH // 7 // icchAdInAmeva hetubhedamabhidhAya kAryabhedamabhidhatte - For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra- 8-9-10-11 aNukaMpA nivveo, saMvego hoi taha ya pasamu ti / eesiM aNubhAvA, icchAINaM jahAsaMkhaM // 8 // 'aNukaMpa'tti / anukampA'-dravyato bhAvatazca yathAzakti duHkhitaduHkhaparihArecchA, 'nirvedaH' nairguNyaparijJAnena bhavacArakAdviraktatA, 'saMvegaH' mokSAbhilASaH, tathA 'prazamazca' krodhakaNDUviSayatRSNopazamaH, ityete 'eteSAM' icchAdInAM yogAnAM yathAsaGkhyaM anu-pazcAd bhAvAH 'anubhAvA:'-kAryANi bhavanti / yadyapi samyaktvasyaivaite kAryabhUtAni liGgAni pravacane prasiddhAni tathApi yogAnubhavasiddhAnAM viziSTAnAmeteSAmihecchAyogAdikAryatvamabhidhIyamAnaM na virudhyata iti draSTavyam / vastutaH kevalasamyaktvalAbhe'pi vyavahAreNecchAdiyogapravRtterevAnukampAdibhAvasiddheH anukampAdisAmAnye icchAyogAdisAmAnyasya tadvizeSe ca tadvizeSasya hetutvamityeva nyAyasiddham / ata eva zamasaMveganirvedAnukampA''stikyalakSaNAnAM samyaktvaguNAnAM pazcAnupUrvyava lAbhakramaH, prAdhAnyAccetthamupanyAsa iti saddharmaviMzikAyAM pratipAditam // 8 // tadevaM hetubhedenAnubhAvabhedena cecchAdibhedavivecanaM kRtam, tathA ca sthAnAdAvekaikasminicchAdibhedacatuSTayasamAvezAdetadviSayA azItirbhedAH saMpannAH, etanivedanapUrvamicchAdibhedabhinnAnAM sthAnAdInAM sAmAnyena yojanAM zikSayannAha evaM Thiyammi tatte, nAeNa joyaNA imA payaDA / ciivaMdaNeNa neyA, navaraM tattaNNuNA sammaM // 9 // 'evaM' ityAdi / evaM' amunA prakAreNecchAdipratibhedairazItibhedo yogaH, sAmAnyatastu sthAnAdiH paJcabheda iti 'tattve' yogatattve 'sthite' vyavasthite 'jJAtena tu' dRSTAntena tu caityavandanena iyaM prakaTa' kriyAbhyAsaparajanapratyakSaviSayA 'yojanA' pratiniyataviSayavyavasthApanA, 'navaraM'-kevalaM tattvajJena 'samyag' avaiparItyena jJeyA // 9 // tAmevAha arihaMtaceiyANaM karemi ussaggaM evamAiyaM / saddhAjuttassa tahA, hoi jahatthaM payatrANaM // 10 // eyaM ca'tthAlaMbaNajogavao pAyamavivarIyaM tu / iyaresiM ThANAisa, jattaparANaM paraM seyaM // 11 // For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra - 11 'arihaMta' ityAdi / "arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggaM" evamAdi caityavandanadaNDakaviSayaM 'zraddhAyuktasya'-kriyAstikyavataH 'tathA' tena prakAreNoccAryamANasvarasaMpanmAtrAdizuddhasphuTavarNAnupUrvIlakSaNena 'yathArtha'-abhrAntaM padajJAnaM bhavati, parizuddhapadoccAre doSAbhAve sati parizuddhapadajJAnasya zrAvaNasAmagrImAtrAdhInatvAditi bhAvaH // 10 // 'eyaM ca' tti / 'etacca'-parizuddhaM caityavandanadaNDakapadaparijJAnam, artha:-upadezapadaprasiddhapadavAkyamahAvAkyaidaMparyArthaparizuddhajJAnam, AlambanaM caprathame daNDake'dhikRtatIrthakRd, dvitIye sarve tIrthakRtaH, tRtIye pravacanam, caturthe samyagdRSTi: zAsanAdhiSThAyakaH ityAdi, tadyogavataH-tatpraNidhAnavataH 'prAya:'-bAhulyena 'aviparItaM tu'-abhIpsitaparamaphalasaMpAdakameva, arthAlambanayogayorjJAnayogatayopayogarUpatvAt, tatsahitasya caityavandanasya bhAvacaityavandanatvasiddhaH, bhAvacaityavandanasya cAmRtAnuSThAnarUpatvenAvazyaM nirvANaphalatvAditi bhAvaH / prAyograhaNaM saapaayyogvdvyaavRttyrthm| dvividho hi yogaH-sApAyo nirapAyazca, tatra nirupakramamokSapathapratikUlacittavRttikAraNaM prAkkAlArjitaM karma apAyastatsahito yogaH sApAya:, tadrahitastu nirapAya iti, tathA ca sApAyArthAlambanayogavataH kadAcitphalavilambasambhave'pi nirapAyatadvato'vilambena phalotpattau na vyabhicAra iti prAyograhaNArthaH / 'itareSAM-' arthAlambanayogAbhAvavatAmetaccaityavandanasUtrapadaparijJAnaM 'sthAnAdiSu yatnavatAM' gurUpadezAnusAreNa vizuddhasthAnavarNodyamaparAyaNAnAmAlambanayogayozca tIvraspRhAvatAM 'paraM'-kevalaM zreyaH, arthAlambanayogAbhAve vAcanAyAM pRcchanAyAM parAvartanAyAM vA tatpadaparijJAnasyAnuprekSA'saMvalitatvena 'anupayogo dravyam' itikRtvA dravyacaityavandanarUpatve'pisthAnorNayogayatnAtizayAdAlambanaspRhayAlutayA ca taMddhatvanuSThAnarUpatayA bhAvacaityavandanadvArA paramparayA svaphalasAdhakatvAditi bhAvaH // 11 // sthAnAdiyatnAbhAve ca taccaityavandanAnuSThAnamaprAdhAnyarUpadravyatAmAskandaniSkalaM viparItaphalaM vA syAditi lezato'pi sthAnAdiyogAbhAvavanto naitatpradAnayogyA ityupadizatrAha For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra - 12 iharA u kAyavAsiyapAyaM ahavA mahAmusAvAo / tA aNurUvANaM ciya, kAyavvo eyavinAso // 12 // 'iharAu'tti / 'itarathA tu'-arthAlambanayogAbhAvavatAM sthAnAdiyatnAbhAve tu tat caityavandanAnuSThAnaM 'kAyavAsitaprAyaM'-sammUchenajapravRttitulyakAya ceSTitaprAyaM mAnasopayogazUnyatvAt, upalakSaNAdvAgvAsitaprAyamapi draSTavyaM, tathA cAnanuSThAnarUpatvAniSphalametaditi bhAvaH / athavA'-iti doSAntare, taccaityavandanAnuSThAnaM mahAmRSAvAdaH, "sthAnamaunadhyAnairAtmAnaM vyutsRjAmi" (ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmi) iti pratijJayA vihitasya caityavandanakAyotsargAdeH sthAnAdibhaGge mRSAvAdasya sphuTatvAt, svayaM vidhiviparyayapravRttI pareSAmetadanuSThAne mithyAtvabuddhijananadvArA tasya laukikamRSAvAdAdatigurutvAcca, tathA ca viparItaphalaM teSAmetadanuSThAnaM sampannam / ye'pi sthAnAdizuddhamapyaihikakIrtyAdIcchayA''muSmikasvarlokAdivibhUtIcchayA vaitadanuSThAnaM kurvanti teSAmapi mokSArthakapratijJayA vihitametattadviparItArthatayA kriyamANaM viSagarAnuSThAnAntarbhUtatvena mahAmRSAvAdAnubandhitvAdviparItaphalameveti / viSAdyanuSThAnasvarUpaM cetthamupadarzitaM pataJjalyAdhuktabhedAn svatantreNa saMvAdayatA granthakRtaiva yogabindau-"viSaM garo'nanuSThAnaM, taddheturamRtaM param / gurvAdipUjAnuSThAna- mapekSAdividhAnataH" // (155 zlo.) // "viSaM'sthAvara-jaGgamabhedabhitram, tato viSamiva viSam, evaM gara iva garaH, paraM garaH kudravyasaMyogajo viSavizeSaH, 'ananuSThAnaM'. anuSThAnAbhAsaM, 'taddhetuH' anuSThAnahetuH, amRtamivAmRtaM amaraNahetutvAt, apekSA-ihaparalokaspRhA, AdizabdAdanAbhogAdezca yad vidhAnaM-vizeSastasmAt // "viSaM labdhyAdyapekSAtaH, idaM saccittamAraNAt / mahato'lpArthanAjjJeyaM laghutvApAdanAttathA" // (156 zlo.) // labdhyAdeH-labdhikI.de: 'apekSAtaH' spRhAta: 'idaM' anuSThAnaM viSaM 'saccittamAraNAt' parizuddhAnta:karaNapariNAmavinAzanAt, tathA mahato'nuSThAnasya 'alpArthanAt'-tucchalabdhyAdiprArthanena laghutvasyApAdanAdidaM viSaM jJeyam // "divyabhogAbhilASeNa, garamAhurmanISiNaH / etadvihitanItyaiva, kAlAntaranipAtanAt" // (157 zlo.) // 'etad' For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra- 13 anuSThAnaM, aihikabhoganispRhasya svargabhogaspRhayA garamAhuH 'vihitanItyaiva' viSoktanItyaiva, kevalaM kAlAntare-bhavAntararUpe nipAtanAt-anarthasampAdanAt / viSaM sadya eva vinAzahetuH, garazca kAlAntareNetyevamupanyAsaH // "anAbhogavatazcaitadananuSThAnamucyate sampramugdhaM mano'syeti, tatazcaitadyathoditam" // (158 zlo.) // 'anAbhogavataH' kutrApi phalAdAvapraNihitamanasaH 'etad' anuSThAnaM 'ananuSThAnaM' anuSThAnameva na bhavatItyarthaH / sam iti samantataH prakarSeNa mugdhaM sannipAtopahatasyevAnadhyavasAyApanaM mano'sya, 'iti:' pAdasamAptau / yata evaM tato yathoditaM tathaiva // "etadrAgAdidaM hetu; zreSTho yogavido viduH / sadanuSThAnabhAvasya, zubhabhAvAM- zayogataH // " (159 zlo.) // etadrAgAt' sadanuSThAnabahumAnAt 'idaM' AdidhArmikakAlabhAvi devapUjAdyanuSThAnaM "sadanuSThAnabhAvasya' tAttvikadevapUjAdyAcArapariNAmasya muktayadveSeNa manAga muktayanurAgeNa vA zubhabhAvalezayogAt 'zreSTho' avandhyo heturiti yogavido 'viduH' jAnate / "jinoditamiti tvAhu bhaviMsAramadaH punaH / saMvegagarbhamatyantamamRtaM munipuGgavAH" // (160 zlo.) // jinoditamityeva 'bhAvasAraM' zraddhApradhAnaM 'adaH' anuSThAnaM 'saMvegagarbha'-mokSAbhilASasahitaM 'atyantaM' atIva amaraNahetutvA- damRtasaMjJamAhuH 'munipuGgavAH' gautamAdimahAmunayaH // eteSu trayaM yogAbhAsatvA- dahitam / dvayaM tu sadyogatvAddhitamiti tattvam / yata evaM sthAnAdiyatnA- bhAvavato'nuSThAne mahAdoSaH 'tat' tasmAt 'anurUpANAmeva'yogyAnAmeva 'etadvinyAsaH'-caityavandanasUtrapradAnarUpaH kartavyaH // 12 // ke etadvinyAsAnurUpA ityAkAGkSAyAmAha. je desaviraijuttA, jamhA iha vosirAmi kAyaM ti / succai viraIe imaM, tA sammaM ciMtiyavvamiNaM // 13 // 'je' ityAdi / ye 'dezaviratiyuktAH' paJcamaguNasthAnapariNatimantaH te iha anurUpA iti zeSaH / kutaH ? ityAha-yasmAt 'iha' caityavandanasUtre "vyutsRjAmi kAyam" iti zrUyate, idaM ca viratau satyAM saMbhavati, tadabhAve kAyavyutsargAsambhavAt, tasya guptirUpaviratibhedatvAt, tataH samyak For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra- 14-15. cintitavyametat yaduta "kAyaM vyutsRjAmi" iti pratijJAnyathAnupapattyA dezaviratipariNAmayuktA eva caityavandanAnuSThAne'dhikAriNaH, teSAmevAgamaparatantratayA vidhiyatnasambhavenAmRtAnuSThAnasiddheriti / etacca madhyamAdhikArigrahaNaM tulAdaNDanyAyenAdyantagrahaNArtham, tena paramAmRtAnuSThAnaparAH sarvaviratAstattvata eva / taddhatvanuSThAnaparA: apunarbandhakA api ca vyavahArAdihAdhikAriNo gRhyante, kugrahavirahasampAdanenApunarbandhakAnAmapi caityavandanAnuSThAnasya phalasampAdakatAyAH paJcAzakAdiprasiddhatvAdityavadheyam / ye tvapunarbandhakAdibhAvamapyaspRzanto vidhibahumAnAdirahitA gatAnugatikatayaiva caityavandanAdhanuSThAnaM kurvanti te sarvathA'yogyA eveti vyavasthitam // 13 // nanvavidhinA'pi caityavandanAdyanuSThAne tIrthapravRttiravyavacchinnA syAt, vidherevAnveSaNe tu dvitrANAmeva vidhiparANAM lAbhAt krameNa tIrthoccheda: syAditi tadanucchedAyAvidhyanuSThAnamapyAdaraNIyamityAzaGkAyAmAha titthassuccheyAi vi, nAlaMbaNamittha jaM sa emeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaMjasavihANA // 14 // 'titthassa' ityAdi / atra' avidhyanuSThAne 'tIrthocchedAdyapi nAlambanaM' tIrthAnucchedAyAvidhyanuSThAnamapi kartavyamiti nAlambanIyam / 'yad'-yasmAt 'evameva' avidhyanuSThAne kriyamANa eva 'asamaJjasavidhAnAt'-vihitAnyathAkaraNAdazuddhapAramparyapravRttyA sUtrakriyAyA vinAzaH, 'sa' eSa tIrthocchedaH / na hi tIrthanAmnA janasamudAya eva tIrtham, AjJArahitasya tasyAsthisaMghAtarUpatvapratipAdanAt, kintu sUtravihitayathocitakriyAviziSTasAdhusAdhvIzrAvakazrAvikA samudAyaH / tathA cAvidhikaraNe sUtrakriyAvinAzAtparamArthatastIrthavinAza eveti tIrthocchedAlambanenAvidhisthApane lAbhamicchato mUlakSatirAyAtetyarthaH // 14 // sUtrakriyAvinAzasyaivAhitAvahatAM spaSTayannAha so esa vaMkao ciya, na ya sayamayamAriyANamaviseso / eyaM pi bhAvayivvaM, iha titthuccheyabhIrUhi // 15 // 'so esa' ti / sa eSa' sUtrakriyAvinAza : 'vakra eva' tIrthocchedaparyavasAyitayA durantaduHkhaphala eva / nanu zuddhakriyAyA eva pakSapAte For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra- 15 kriyamANe zuddhAyAstasyA alAbhAdazuddhAyAzcAnaGgIkArAdAnuzrotasikyA vRttyA'kriyApariNAmasya svata upanipAtAttIrthocchedaH syAdeva, yathAkathaJcidanuSThAnAvalambane ca jainakriyA- viziSTajanasamudAyarUpaM tIrthaM na vyavacchidyate, na ca karturavidhikriyayA gurorupadezakasya kazciddoSaH, akriyAkartustasya svapariNAmAdhInapravRttikatvAt, kevalaM kriyApravartanena gurostIrthavyavahArarakSaNAdU guNa evetyAzaGkAyAmAha - 'na ca svayaM mRtamAritayoravizeSaH, kintu vizeSa eva' svayaM mRte svaduSTAzayasyAnimittatvAt, mArite ca mAryamANakarmavipAkasamupanipAte'pi svaduSTAzayasya nimittatvAt, tadvadiha svayamakriyApravRttaM jIvamapekSya gurorna dUSaNam, tadIyAvidhiprarUpaNamavalambya zroturavidhipravRttau ca tasyonmArgapravartanapariNAmAdavazyaM mahAdUSaNameva / tathA ca zrutikevalino vacanam 'jaha saraNamuvagayANaM, jIvANa siro nikiMtae jo u / evaM Ayario vi hu, ussuttaM paNNaveMto ya [upadezamAlA- 518] / na kevalamavidhiprarUpaNe doSaH, kintvavidhiprarUpaNAbhoge'(? pya)vidhiniSedhAsambhavAt tadAzaMsanAnumodanApatteH phalatastatpravartakatvAddoSa eva / tasmAt "svayamete'vidhipravRttA nAtrAsmAkaM doSo, vayaM hi kriyAmevopadizAmo na tvavidhim" etAvanmAtramaMpuSTAlambanamavalambya nodAsitavyaM parahitaniratena dharmAcAryeNa, kintu sarvodyamenAvidhiniSedhena vidhAveva zrotAraH pravartanIyAH, evaM hi te mArge pravezitAH, anyathA tUnmArgapravezanena nAzitAH / etadapi bhAvayitavyamiha tIrthocchedabhIrubhiH -vidhivyavasthApanenaiva hyekasyApi jIvasya samyag bodhilAbhe cartudazarajvAtmakaloke'mAripaTahavAdanAttIrthonnatiH, avidhisthApane ca viparyayAttIrthoccheda eveti / yastu zrotA vidhizAstrazravaNakAle'pi na saMvegabhAgI tasya dharmazrAvaNe'pi mahAdoSa eva, tathA coktaM granthakRtaiva SoDazake - 'yaH zRNvan siddhAntaM, viSayapipAsAtirekataH pApaH / prApnoti na saMvega, tadApi yaH so' cikitsya iti // 1 // naivaMvidhasya zastaM, maNDalyupavezanapradAnamapi / kurvanetad gururapi, tadadhikadoSo'vagantavyaH // 2 // - (10 So. 1415) - maNDalyupavezanaM siddhAntadAne'rthamaNDalyupavezanam / tadadhikadoSaH'ayogyazroturadhikadoSaH, pApakarturapekSayA tatkArayiturmahAdoSatvAt / tasmAdvidhizravaNarasikaM zrotAramuddizya vidhiprApaNenaiva gurustIrthavyavasthApako For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 yogaviMzikA sUtra - 16 bhavati, vidhipravRttyaiva ca tIrthamavyavacchinnaM bhavatIti siddham // 15 // nanu kimetAvadgUDhArthagaveSaNayA ? yadbahubhirjanaiH kriyate tadeva kartavyaM, 'mahAjano yena gataH sa panthAH' iti vacanAt jItavyavahArasyaivedAnIM bAhulyena pravRttestasyaivA''tIrthakAlabhAvitvena tIrthavyavasthApakatvAdityAzaGkAyAmAha muttUNa logasannaM, uDDUNa ya sAhusamayasabbhAvaM / sammaM payaTTiyavvaM, buheNamainiuNabuddhIe // 16 // - 'muttUNa' tti / muktvA ('lokasaMjJAM ') -'loka eva pramANaM' ityevaMrUpAM zAstranirapekSAM matiM 'uDDhUNa ya' tti voDhvA ca 'sAdhusamayasadbhAvaM ' samIcIna- siddhAntarahasyaM 'samyag ' vidhinItyA pravartitavyaM caityavandanAdau 'budhena' paNDitena 'atinipuNabuddhyA' atizayitasUkSmabhAvAnudhAvinyA matyA / sAdhusamayasadbhAvazcAyam- 'lokamAlambya kartavyaM, kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjyaH syAtkadAcana ( jJAnasAre 23-4), stokA AryA anAryebhyaH, stokA jainAzca teSvapi / suzrAddhAsteSvapi stokAH stokAsteSvapi satkriyAH // 2 // zreyo'rthino hi bhUyAMso, loke lokottare ca na / stokA hi ratnavaNijaH, stokAzca svAtmazodhakAH // 3 // ( jJAnasAre 235) eko'pi zAstranItyA yo, vartate sa mahAjana: / kimajJasArthai: ? zatamapyandhAnAM naiva pazyati // 4 // yatsaMvignajanAcIrNaM, zrutavAkyairabAdhitam / tajjItaM vyavahArAkhyaM, pAramparyavizuddhimat // 5 // yadAcIrNamasaMvignaiH, zrutArthAnavalambibhiH / na jItaM vyavahArastadandhasaMtatisambhavam // 6 // AkalpavyavahArArthaM, zrutaM na vyavahArakam / itivakturmahattantre prAyazcittaM pradarzitam // 7 // tasmAcchrutAnusAreNa, vidhyekarasikairjanaiH / saMvignajItamAlambyamityAjJA pAramezvarI // 8 // " nanu yadyevaM sarvAdareNa vidhipakSapAtaH kriyate tadA 'avihikayA varamakayaM, asUyavayaNaM bhaNaMti savvannU / pAyacchittaM jamhA, akae guruyaM kae lahuaM // 1 // ' ityAdi vacanAnAM kA gati: ? iti cet, naitAni vacanAni mUlata evAvidhipravRttividhAyakAni, kintu vidhipravRttAvapyanAbhogAdinA'vidhidoSazchadmasthasya bhavatIti tadbhiyA na kriyAtyAgo vidheyaH / For Personal & Private Use Only - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra - 16-17 ". prathamAbhyAse tathAvidhajJAnAbhAvAdanyadApi vA prajJApanIyasyAvidhidoSo niranubandha iti tasya tAdRzAnuSThAnamapi na doSAya, vidhibahumAnAd gurvAjJAyogAcca tasya phalato vidhirUpatvAdityetAvanmAtrapratipAdanaparANIti na kazciddoSaH / avocAma cAdhyAtmasAraprakaraNe - 'azuddhApi hi zuddhAyAH, kriyA hetuH sadAzayAt / tAmraM rasAnuvedhena, svarNatvamupagacchati // 1 // ' (2 - 16 zlo. ) yastu vidhyabahumAnAdavidhikriyAmAsevate tatkarturapekSayA vidhivyavasthApanarasikastadakartA'pi bhavya eva taduktaM yogadRSTisamuccaye granthakRtaiva - 'tAttvikaH pakSapAtazca, bhAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM, bhAnukhadyotayoriva // 1 // '(221 zlo.) ityAdi / na caivaM tAdRzaSaSThasaptamaguNasthAnapariNatiprayojyavidhivyavahArA- bhAvAdasmadAdInAmidAnIntanamAvazyakAdyAcaraNamakartavyameva prasaktamiti zaGkanIyam; vikalAnuSThAnAnAmapi 'jA jA havijja jayaNA, sA sA se NijjarA hoI / ' ityAdivacanaprAmANyAt yatkiJcidvidhyanuSThAnasyecchAyogasaMpAdakataditarasyApi bAlAdyanugrahasampAdakatvenAkartavyatvAsiddheH / icchAyogavadbhirvikalAnuSThAyibhirgItArthaiH siddhAMtavidhiprarUpaNe tu nirbharo vidheyastasyaiva teSAM sakalakalyANasampAdakatvAt, uktaM ca gacchAcAraprakIrNake- 'jai vi Na sakkaM kAuM, sammaM jiNabhAsiyaM aNuTThANaM / to. sammaM bhAsijjA, jaha bhaNiyaM khINarAgehiM // 1 // osanno vi vihAre, kammaM sohei sulabhabohI ya / caraNakaraNaM visuddhaM, uvavUhaMto parUviMto // 2 // (gAthA 23-24) iti / ye tu gItArthAjJAnirapekSA vidhyabhimAnina idAnIntana- vyavahAramutsRjanti, anyaM ca vizuddhaM vyavahAraM saMpadAyituM na zaknuvanti te bIjamAtramapyucchindanto mahAdoSabhAjo bhavanti / vidhisampAdakAnAM vidhivyavasthApakAnAM ca darzanamapi pratyUhavyUhavinAzanamiti vayaM vadAmaH // 16 // athemaM prasaktamarthaM saMkSipan prakRtaM nigamayannAha kayamittha pasaMgeNaM, ThANAisu jattasaMgayANaM tu / hiyameyaM vindeyaM, sadaNuTThANattaNeNa tahA // 17 // For Personal & Private Use Only - 15 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 16 yogaviMzikA sUtra- 17-18 'kayamittha' tti / 'kRtaM' paryAptaM atra 'prasaGgena'- prarUpaNIyamadhye smRtArthavistAraNena 'sthAnAdiSu' pradarzitayogabhedeSu 'yatnasaMgatAnAM tu' prayatnavatAmeva 'etat' caityavandanAdyanuSThAnaM 'hitaM-' mokSasAdhakaM vijJeyam, caityavandanagocarasthAnAdiyogasya mokSahetutve tasyApi tatprayojakatvAditi bhAvaH / 'tathA' iti prakArAntarasamuccaye / 'sadanuSThAnatvena'- yogapariNAmakRtapuNyAnubandhipuNyanikSepAdvizuddhacittasaMskArarUpayA prazAntavAhitayA sahitasya caityavandanAdeH svAtantryeNaiva mokSahetutvAditi bhAvaH / prakArabhedo'yaM nayabhedakRta iti na kazciddoSaH // 17 // sadanuSThAnabhedAneva prarUpayaMzcaramatabhede caramayogabhedamantarbhAvayannAha - .. eyaM ca pIibhattAgamANugaM taha asaMgayAjuttaM / neyaM cauvvihaM khalu, eso caramo havai jogo // 18 // 'eyaM ca' ti / etacca'-sadanuSThAnaM prItibhaktyAgamAnanugacchati tat prItibhaktyAgamAnugaM - prItyanuSThAnaM, bhaktyanuSThAnaM, vacanAnuSThAnaM ceti tribhedaM tathA'saMgatayA yuktaM asaMgAnuSThAnamityevaM caturvidhaM jJeyam / eteSAM bhedAnAmidaM svarUpam -yatrAnuSThAne prayatnAtizayo'sti paramA ca prItirutpadyate zeSatyAgena ca yatkriyate tatprItyanuSThAnam / Aha ca - 'yatrAdaro'sti paramaH prItizca hitodayA bhavati kartuH / zeSatyAgena karoti yacca tatprItyanuSThAnam / ' (So.10-3) // etattulyamapyAlambanIyasya pUjyatvavizeSabuddhyA vizuddhataravyApAraM bhktynusstthaanm| Aha ca - gauravavizeSayogAd buddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi, jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam // (So. 10-4) // prItitvabhaktitve saMtoSyapUjyakRtakartavyatAjJAnajanitaharSagatau jaativishessau| Aha ca-atyantavallabhA khalu, patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayotiM syAtprItibhaktigatam // (So. 10-5) 'tulyamapi kRtyaM' - bhojanAcchAdanAdi 'jJAtaM' udAharaNam / zAstrArthapratisaMdhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttivacanAnuSThAnam, Aha ca - 'vacanAtmikA pravRttiH sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidaM, cAritravato niyogena' (sso.10-6)|| vyavahArakAle vacanapratisaMdhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAccandanagandhanyAye For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 . yogaviMzikA sUtra- 18-19 nAtmasAdbhUtaM jinakalpikAdInAM kriyAsevanamasaMgAnuSThAnam, Aha ca'yattvabhyAsAtizayAt sAtmIbhUtamiva ceSTyate sadbhiH / tadasaMgAnuSThAnaM, bhavati tvetattadAvedhAt' (So.10-7)' 'tadAvedhAtU' - 'yathA''dyaM cakrabhramaNaM daNDavyapArAduttaraM ca tajanitakevalasaMskArAdeva tathA bhikSATanAdiviSayaM vacanAnuSThAnaM vacanavyApArAd, asaMgAnuSThAnaM ca kevalatajanitasaMskArAditi vizeSaH' Aha ca 'cakrabhramaNaM daMDAttadabhAve caiva yatparaM bhavati / vacanAsaMgAnuSThAnayostu tajjJApakaM jJeyam // ' (So.10-8) iti // 'khalu' iti nizcaye / eteSvanuSThAnabhedeSu 'eSa:'- etadaH samIpataravRttivAcakatvAtsamIpAbhihitA'saGgAnuSThAnAtmA caramo yogo'nAlambanayogo bhavati, saGgatyAgasyaivAnAlambanalakSaNatvAditi bhAvaH // 18 // AlambanavidhayaivAnAlambanasvarUpamupadarzayannAha AlaMbaNaM pi eyaM, rUvamarUvI ya. ittha paramu tti / tagguNapariNairUvo, suhumo aNAlaMbaNo nAma // 19 // 'AlaMbaNaM pi' ti| Alambanamapi 'etat'-prAkaraNikabuddhisaMnihitaM 'atra'-yogavicAre 'rUpi' samavasaraNasthajinarUpatatpratimAdilakSaNam, 'ca'punaH 'arUpI parama:'-siddhAtmA ityevaM dvividham / tatra tasyaarUpiparamAtmalakSaNasyAlambanasya ye guNA:-kevalajJAnAdayasteSAM pariNati:samApattilakSaNA tayA rUpyata iti tadguNapariNatirUpaH sUkSmo'tIndriyaviSayatvAdanAlambano nAma yogaH, arUpyAlambanasyeSadAlambanatvena 'alavaNA yavAgUH' ityatrevAtra napadapravRtteravirodhAt / "suhumo AlaMbaNo nAma" tti vacitpAThastatrApi sUkSmAlambano nAmaiSa yogastato'nAlambana eveti bhAva unneyaH, uktaM cAtrAdhikAre caturdazaSoDazake granthakRtaiva-"sAlambano nirAlambanazca yogaH paro dvidhA jJeyaH / jinarUpadhyAnaM khalvAdhastattattvagastvaparaH // 1 // " sahAlambanena cakSurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA vartata iti sAlambana: / AlambanAt-viSayabhAvApattirUpAniSkrAnto nirAlambanaH, yo hi chadmasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate tadviSayo nirAlambana iti yAvat / jinarUpasyasamavasaraNasthasya dhyAnaM khalu 'AdyaH'-sAlambano yogaH / tasyaiva-jinasya For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvaM-kevalajIvapradezasaMghAtarUpaM kevalajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattattvagaH, 'tuH' evArthe, 'aparaH' anAlambanaH, atrArUpitattvasya sphuTaviSayatvAbhAvAdanAlambanatvamuktam / adhikRtagranthagAthAyAM ca viSayatAmAtreNa tasyAlambanatvamanUdyApi tadviSayayogasyeSadAlambanatvAdanAlambanatvameva prAsAdhIti phalato na kazcidvizeSa iti smartavyam / ayaM cAnAlambanayogaH "zAstrasaMdarzitopAyastadatikrAntagocaraH / zakyayudrekAdvizeSeNa sAmarthyAkhyo'yamuttamaH // 5 // " (yoga.samu.) iti zlokoktasvarUpakSapakazreNIdvitIyApUrvakaraNabhAvikSAyopazamikakSAntyAdidharma saMnyAsarUpasAmarthyayogato nissaGgAnavaratapravRttA yA para tattvadarzanecchA tallakSaNoM mntvyH| Aha ca* 'sAmarthyayogato yA, tatra didRkSetyasaGgazaktyADhyA / sAunAlambanayogaH, proktastadadarzanaM yAvat // (So. 15-8) // 'tatra' paratattve draSTumicchA didRkSA 'iti' evaMsvarUpA asaGgazakkyAnirabhiSvaGgAvicchinnapravRttyA ADhyA-pUrNA 'sA' paramAtmadarzanecchA anAlambanayogaH, paratattvasyA'darzanaM-anupalambhaM yAvat, paramAtmasvarUpadarzane tu kevalajJAnenAnAlambanayogo na bhavati, tasya tadAlambanatvAt / alabdhaparatatvastallAbhAya dhyAnarUpeNa pravRtto hyanAlambanayogaH, sa ca kSapakena dhanurdharaNa kSapakazreNyAkhyadhanurdaNDe lakSyaparatattvAbhimukhaM tadvedhAvisaMvAditayA vyApArito yo bANastatsthAnIyaH, yAvattasya na mocanaM tAvadanAlambanayogavyApAraH, yadA tu dhyAnAntarikAkhyaM tanmocanaM tadA'visaMvAditatpatanamAtrAdeva lakSyavedha itISupAtakalpa: sAlambanaH kevalajJAnaprakAza eva bhavati, na tvanAlambanayogavyApAraH, phalasya siddhatvAditi nirgalitArthaH / Aha ca "tatrA'pratiSThi - to'yaM; yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu, tenAnAlambano gItaH // // drAgasmAttadarzanamiSupAtajJAtamAtrato jJeyam / etacca kevalaM tat, jJAnaM yattatparaM jyotiH // 10 // " (So. 15) / 'tatra' paratattve 'apratiSThitaH' alabdhapratiSThaH sarvottamasya yogasya-ayogAkhyasya anujaH-pRSThabhAvI // 'taddarzana' paratattvadarzanaM, 'etacca' paratattvadarzanaM kevalaM' sa pUrNa tat' prasiddha yat tat kevalajJAnaM 'paraM' prakRSTaM jyotiH / / syAd atra kasyacidAzaGkA For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra - 19-20 19 iSupAtajJAtAtparatattvadarzane sati kevalajJAnottaramanAlambanayogapravRttirmA bhUt, sAlambanayogapravRttistu viziSTatarA kAcitsyAdeva, kevalajJAnasya labdhatve'pi mokSasyAdyApi yojanIyatvAt / maivam - kevalinaH svAtmani mokSasya yojanIyatve'pi jJAnAkAGkSAyA aviSayatayA dhyAnAnAlambanatvAtkSapakazreNikAlasambhaviviziSTatarayogaprayatnAbhAvAdAvarjIkaraNottarayoganirodhaprayatnAbhAvA ccArvAktanake valivyApArasya dhyAnarUpatvAbhAvAduktAnyatarayogapariNatereva dhyAnalakSaNatvAt / Aha ca mahAbhASyakAraH 'sudaDhappayattavAvAraNaM Niroho va vijamANANaM / jhANaM karaNANa mayaM Na u cittaNirohamittAgaM // 1 // (vizeSAvazyaka - gAthA 3071 ) iti / syAdetad, yadi kSapaka zreNidvitIyApUrvakaraNabhAvI sAmarthyayoga evAnAlambanayogo graMthakRtA'bhihitastadA tadaprAptimatAmapramattaguNasthAnAnAmuparatasakalavikalpakallolamAlAnAM cinmAtrapratibandhopalabdharatnatrayasAmrAjyAnAM jinakalpikAdInAmapi nirAlambanadhyAnamasaMgatAbhidhAnaM syAditi / maivam yadyapi tattvataH paratattvalakSyavedhAbhimukhastadavisaMvAdI sAmarthyayoga eva nirAlambanastathApi paratattvalakSyavedhapraguNatApariNatimAtrAdarvAktanaM paramAtmaguNadhyAnamapi mukhyanirAlambanaprApakatvAdekadhyeyAkArapariNatizaktiyogAcca nirAlambanameva / ata evAvasthAtrayabhAvane rUpAtItasiddhaguNapraNidhAnavelAyAmapramattAnAM zukladhyAnAMzo nirAlambano'nubhavasiddha eva / saMsAryAtmano'pi ca vyavahAranayasiddhamaupAdhikaM rUpamAcchAdya zuddhanizcayanayaparikalpitasahajAtmaguNavibhAvane nirAlambanadhyAnaM durapahnavameva, paramAtmatulyatayA''tmajJAnasyaiva nirAlambanadhyAnAMzatvAt, tasyaiva ca mohanAzakatvAt / Aha ca- " jo jANai arihaMte, davvattaguNattapajjayattehiM / so jANai appANaM, mohoM khalu jAi tassa layaM // pra. sA. 1-80 // " iti / tasmAdrUpidravyaviSayaM dhyAnaM sAlambanaM arUpiviSayaM ca nirAlambanamiti sthitam // 19 // atha nirAlambanadhyAnasyaiva phalaparamparAmAha eyammi mohasAgarataraNaM seDhI ya kevalaM ceva / tatto ajogajogo, kameNa paramaM ca nivvANaM // 20 // 'eyammi' ti / etasmin ' - nirAlambanadhyAne labdhe mohasAgarasya For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA sUtra - 20 durantarAgAdibhAvasaMtAnasamudrasya taraNaM bhavati / tatazca zreNi:'-kSapakazreNirniyUMDhA bhavati, sA hyadhyAtmAdiyogaprakarSagarbhitAzayavizeSarUpA / eSa eva samprajJAtaH samAdhistIrthAntarIyairgIyate, etadapi samyag-yathAvat prakarSeNa savitarkanizcayAtmakatvenAtmaparyAyANAmarthAnAM ca dvipAdInAmiha jJAyamAnatvAdarthato nAnupapannam,tatazca 'kevalameva' kevalajJAnameva bhavati / ayaM cAsamprajJAtaH . samAdhiriti parairgIyate, tatrApi arthato nAnupapattiH, kevalajJAne'zeSavRttyAdinirodhAllabdhAtmasvabhAvasya mAnasavijJAnavaikalyAdasamprajJAtatvasiddheH / ayaM cAsamprajJAtaH samAdhirdvidhA-sayogikevalibhAvI ayogikevalibhAvI ca, Ayo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAmatyantocchedAtsampadyate / antyazca parispandarUpANAm, ayaM ca kevalajJAnasya phalabhUtaH / etadevAha-'tatazca' kevalajJAnalAbhAdanantaraM ca 'ayogayogaH'-vRttibIjadAhAyogAkhyaH samAdhirbhavati / ayaM ca 'dharmameghaH' iti pAtaJjalairgIyate, 'amRtAtmA' ityanyaiH, 'bhavazatruH ityaparaiH 'zivodayaH' ityanyaiH, 'sattvAnandaH' ityekaiH, 'parazca' ityaparaiH / 'krameNa'-upadarzitapAramparyeNa tato'yogayogAt 'paramaM'-sarvotkRSTaphalaM nirvANaM bhavati // 20 // // iti mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkapaNDitazrIpadma vijayagaNisahodaropAdhyAyazrIjasavijayagaNisamarthitAyAM viMzikAprakaraNavyAkhyAyAM yogaviMzikA-vivaraNaM sampUrNam // For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // jayantu vItarAgAH // yAkinImahattarAsUnuzrIharibhadrasUriviracitaM svopajJaTIkayA samalakRtam yogazatakam // OM namaH sarvajJAya // yogazatakasya vyAkhyA prstuuyte| iha cA'' davevA''cAryaH ziSTasamayapratipAlanAya vighnavinAyakopazAntaye prayojanAdipratipAdanArthaM cedaM gAthAsUtramupanyastavAn - NamiUNa jogiNAhaM sujogasaMdaMsagaM mahAvIraM / vocchAmi jogalesaM jogajhayaNANusAreNaM // 1 // - tatra ziSyanAmayaM samayaH, yaduta ziSTAH kvacidiSTe vastuni pravartamAnAH santa iSTadevatAnamaskArapUrvakaM pravartante / ayamapyAcAryoM na hi na ziSTa ityatastatsamayapratipAlanAya, tathA zreyAMsi bahuvighnAni bhavantIti, uktaM ca - zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti mahatAmapi / . azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti vinAyakAH // iti. idaM ca yogazatakaM samyagjJAnahetutvAt zreyobhUtaM vartate, ato mA bhUd vighna iti vighnavinAyakopazAntaye 'NamiUNa jogiNAhaM sujogasaMdaMsagaM mahAvIraM' ityaneneSTadevatAstavamAha / prekSApUrvakAriNazca prayojanAdizUnye na pravartanta iti prayojanAdipratipAdanArtha ca 'vocchAmi jogalesaM jogajjhayaNANusAreNaM' ityetadAha / eSa tAvad gAthAprastAva: samudAyArthazca / adhunAvayavArtha ucyate - _ 'natvA' praNamya / kam ? ityAha- 'yoginAthaM'- yogaH sajjJAnAdisambandharUpo vakSyamANalakSaNo nizcayAdibhedabhinnaH, sa vidyate yeSAM te yoginaHmunayaH, teSAM nAtho yoginAthaH, tathA ca bhagavAn vItarAgAdInAM pazcAnupUrvyA apunarbandhakAvasAnAnAM tathAtathopakArakaraNapAlanAd nAthaH, tam / ayameva For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 1 vizeSyate 'suyogasandarzakaM' zobhano yogaH - aucityAdivizeSarUpatayA ekAntataH sAnubandhaphalahetuH citrabhedo guruvinayAdirUpa iti, tasya saMdarzaka : samyag AsevanopadezadvAreNa darzakaH sandarzaka:, tathA ca bhagavAMzcaramadehatayA karmavazitAyAmapi tathAvidhavineyAnugrahAya jAnAno'pi vicitrAnabhigrahAnAsevitavAn iti, tam / kamevambhUtam ? ityAha- 'mahAvIraM' 'zUravIra vikrAntau' iti kaSAyAdizatrujayAd mahAvikrAnto mahAvIraH / " Ira gatipreraNayoH" ityasya vA vipUrvasya vizeSeNerayati karma yAti veha zivamiti vIraH, mahAMzvAsau vIrazca mahAvIra : - vartamAnatIrthezvarastam / evaM natvA kim ? ata Aha- vakSye abhidhAsye / kim ? ityAha 'yogalezaM yogaikadezam, tattvato vyApakatve'pyasya granthAlpatayA evaM vyapadeza: karpUrAdilezavadaviruddha eva / kuto vakSye ? kiM svamanISikayA ? na, - ityAha 'yogAdhyayanAnusAreNa' - yogAdhyayanaM pravacanaprasiddham, tadanusAreNa - tannItyA | evaM ceha granthakArasya yogalezAbhidhAnamanantaraprayojanam, yogaleza evAbhidhIyamAno'bhidheyam, sAdhya-sAdhanalakSaNazca sambandhaH / zrotRRNAM tu yogalezajJAnamanantaraprayojanaM, (paramparAprayojanaM) tu dvayorapi muktireva, tattvajJAnapUrvikatvAd mukteH / na cAsya yogaM muktvA apara upAya : / yathoktam "vAdAMzca prativAdAMzca vadanto'nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti tilapIlakavad gatau // 67 // adhyAtmamatra parama upAya: parikIrtitaH / gatau sanmArgagamanaM yathaiva hyapramAdinaH // 68 // muktvA'to vAdasaGghaTTamadhyAtmamanucintyatAm / nAvidhUte tamaskandhe jJeye jJAnaM pravartate // 69 // aucityAd vRttayuktasya vacanAt tattvacintanam / maitryAdisAramatyantamadhyAtmaM tadvido viduH // 358 // ataH pApakSayaH sattvaM zIlaM jJAnaM ca zAzvatam / tathAnubhavasaMsiddhamamRtaM Ada eva tu // 359 // yogbinduH||" ityAdi / 22 For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 2-3 23 adhyAtmaM ca yoga iti yathoditaprayojanasiddhiH / paryAptaM prasaGgena / iti gAthArthaH // 1 // iha yogo dvidhA- nizcayato vyavahAratazceti / asya lakSaNamAha - nicchayao iha jogo saNNANAINa tiNha saMbaMdho / . mokkheNa joyaNAo NihiTTho joginAhehiM // 2 // 'nizcayataH' -nizcayena-akSepaphalaM niyamaphalaM vA'GgIkRtya tadbhAvena / 'iha'- loke pravacane vA / 'yogaH' -dharmavizeSa: 'sajjJAnAdInAM' -sajjhAnasya saddarzanasya saccAritrasya c| sadgrahaNaM mithyAjJAnAdivyavacchedArtham, eteSAM trayANAM 'sambandhaH' -mIlakaH, ekaatmnyvsthaanmityrthH| trayANAmiti ca nyUnAdhikasaMkhyAnirAsArtham, trayANAmeva sambandho nizcayato yogaH / kutaH ? ityanvarthamAha- 'mokSaNa yojanAt'-kRtsnakarmakSayo mokSaH, apunarbandhakatvenA''tmana AtmanyevAvasthAnam, tena 'yojanAd'- ghaTanAt, kAraNAt / nedaM svamatyutprekSitaM yogalakSaNamityAha- 'nirdiSTo yoginAthaiH'- nirdiSTa:pratipAditaH, yoginaH -munystnnaathaiH-viitraagairrhdbhiriti| anena muktabAhulyamAha / tadadvaite yoganairarthakyaprasaGgAt, sadantarasya sadantaratvAnupapatteH tatraiva layAsambhavAt / iti gAthArthaH // 2 // sajjJAnAdilakSaNamAha saNNANaM vatthugao boho, saiMsaNaM tu tattha ruI / saccaraNamaNuTThANaM vihi-paDisehANugaM tattha // 3 // ''sajjJAnaM' -samyagjJAnaM 'vastugataH' vastvAva (stvA)lambana: bodha:'paricchedaH, nirAlambanasya bodhasyAsambhavAt, sambhavepi sajjJAnatvAyogAt, marumarIcikAdibodhe tathAdarzanAt, anyathA asya saditaratvAbhAva iti / tathA 'sadarzanaM tu'-samyagdarzanaM punaH 'tatra'-vastuni 'ruciH'- zraddhA "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" (tattvArtha 1-2) iti vacanAt, anyathA ceyaM jJAnAt, AvaraNabhedena kvacit tdbhaavepybhaavaaditi| tathA 'saccaraNaM' samyakcAritram 'anuSThAna' kriyArUpaM 'vidhi -pratiSedhAnugaM' vidhi-pratiSedhAvanugacchati, aagmaanusaariityrthH| 'tatra' -iti vastunyeva, asya mahAvratarUpatvAt teSAM For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 3-4-5 ca bAhyaviSayatvAt, "paDhamammi savvajIvA"(Ava.ni. 791) iti vacanAt, anyathA asyAbhAva iti bhAvanIyam / kramazcAyameSAm, nizcayata itthameva bhAvAt / tathAhi- nAjJAte zraddhA, azrAddhasya vA'nuSThAnamiti / uktaM ca "yadi jAnAtyutpannarucistato doSAnnivartate / " anyatra tu samyagyadarzanopanyAsa Adau vyavahAramatena karmavaicitryAt tathA bhAvato'viruddha eva / iti gAthArthaH // 3 // evaM nizcayasAratvAd yogasyA''dau tanmatena lakSaNamabhidhAyAdhunA vyavahAramatenAbhidhAtumAha vavahArao eso vinneo eyakAraNANaM pi / . jo saMbaMdhI so vi ya kAraNa kajovayArAo / / 4 // ___ 'vyavahAratastu'-sAmAnyena phalaM prati yogyatAmadhikRtya 'eSa'-prastuto yogaH 'vijJeyaH'-jJAtavyaH / kimbhUtaH ? ityAha- "etatkAraNAnAmapi' sajjJAnAdikAraNAnAmapi guruvinayAdInAm apizabdAt sajjJAnAdInAmapi sarvanayabhAvAGgIkaraNena yaH sambandha: so'pi ca yogo vijJeyaH / cazabdAdanantaroditazca / katham ? ityAha - 'kAraNe kAryopacArAd'-yogakAraNe-anantaraparamparabhedabhinne kAryopacArAd-yogopacArAt / dRSTazcAyaM prayogo yathA-Ayurghatam, taNDulAn varSati parjanyaH / iti gAthArthaH // 4 // prastutayogameva svarUpata Aha guruviNao sussUsAiyA ya vihiNA u dhammasatthesu / taha cevANuTThANaM vihi-paDisehesu jahasattiM // 5 // 'guruvinayaH' pAdadhAvanAdiH, 'zuzrUSAdayazca' zuzrUSA-zravaNa-vijJAnadhAraNohA' pohatattvAbhinivezAzca, 'vidhinA tu'- vidhinaiva sthAnazuddhyAdinA, avidheH pratyavAyahetutvAt, akRto'vidhikRtayogAd varam, asaccikitsodAharaNAditi bhAvanIyam / kvaivaM zuzrUSAdayaH ? ityAha-'dharmazAstreSu'-AcArottamazrutAdiSvityarthaH / tathaiva 'anuSThAnaM'- kriyArUpaM 'vidhi-pratiSedhayoH'dharmazAstroditayoH katham ? ityAha -'yathAzakti' -karaNA'karaNayoH zaktyanullaMghanena / iti gAthArthaH // 5 // kathaM punarasya nizcayayogAGgatA ? ityAha For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 6-7-8 etto cciya kAleNaM NiyamA siddhI pagiTTharUvANaM / / saNNANAINa tahA jAyai aNubaMdhabhAveNa // 6 // 'ata eva'-guruvinayAdeH 'kAlena' gacchatA 'niyamAt siddhi:'avandhyakAraNatvenAvazyantayA niSpattiH / keSAm ? ityAha- 'prakRSTarUpANAM' kSAyikANAM sajjJAnAdInAm tathA jAyate / tathA'- iti aucityapratipattipurassarayA sadAjJArAdhanayA tavRddhibhAvAt / tathA cAha 'anubandhabhAvena'-taduttarottarAkSepeNa, mArgAnusAryAjJAvizuddhAnuSThAnasya sadanubandhatvAt / iti gAthArthaH // 6 // ___ evaM ca kRtvA guruvinayAdimato'pi yogivyapadezo nyAyya evetyata Aha * maggeNaM gacchaMto sammaM sattIe iTThapurapahio / jaha taha guruviNayAisu payaTTao ettha jogi tti // 7 // mArgeNa-prApakapathA tAttvikena gacchan 'samyak' zakunAdimAnanAdinA prakAreNa zaktyA gamanasAmarthyarUpayA 'iSTapurapathikaH' yathAbhilaSitapurAdhvago yathA prAptyavisaMvAdenocyate tathA 'guruvinayAdiSu' prAgupanyasteSu pravRttaH san vidhinA "atra" prakrame yogItyucyate iSTayogaprAptyavisaMvAdena / iha ca vyavahitagAthAyAmatra ca vidhigrahaNa-samyaggrahaNAbhyAM gRhItamapi bhedena zaktyabhidhAnaM ttpraadhaanykhyaapnaarthm| dRSTazcAyaM nyAyaH, yaduta "sAmAnyagrahaNe satyapi prAdhAnyakhyApanArthaM, bhedenAbhidhAnam, yathA brAhmaNA AyAtA vaziSTho'pyAyAtaH" iti / prAdhAnyaM tu sarvatra zakteranubandhasAdhakatvena yathoktam "zaktiH saphalaiva samyakprayogAt" iti gAthArthaH // 7 // evaM yogapIThamabhidhAyAdhikAryAdinirUpaNArthamAha. ahigAriNo uvAeNa hoi siddhI samatthavatthummi / phalapagarisabhAvAo visesao jogamaggammi // 8 // 'adhikAriNaH' yogyasya 'upAyena' tatsAdhanaprakAreNa bhavati 'siddhiH' kAryaniSpatti: 'samastavastuni' sevAdau phalaprakarSabhAvAt muktisAdhanatvena "vizeSataH' vizeSeNa 'yogamArge' prastute adhikAriNa upAyena siddhiH iti gAthArthaH // 8 // vaziSTho'prAdhAnyakhyApanAdhAnArtham / dRSTazcAhaNAbhyAM gRhItamA For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 26 yogazataka-sUtra : 9-10. yata evamato'trAdhikAriNamAha - ahigArI puNa etthaM viNNeo apuNabaMdhagAi ti / taha taha NiyattapagaI ahigAro gabheo tti // 9 // 'adhikArI' puna: 'atra'-yogamArge 'vijJeyaH' jJAtavyaH 'apunarbandhakAdiH' ya iha pariNAmAdibhedAdapunarbandhakatvena tAMstAn karmapudgalAn badhnAti sa * tatkriyAviSTopyapunarbandhaka utkRSTasthiteH / AdizabdAt samyagdRSTizcAritrI cAbhigRhyate, iha prakaraNe etadanyeSAM sadvandhakAdInAmabhaNanAt / ata evA''ha-tathA tathA'-tena tena prakAreNa tajjIvagrahaNasambandhayogyatApagamalakSaNena nivRttaH-apagataH prakRte:-karmavargaNArUpAyAH adhikAra:-viziSTavicitraphalasAdhakatvalakSaNo yasya sa nivRttaprakRtyadhikAraH anekabhedaH iti gAthArthaH // 9 // ayamevAdhikArI, nAnya ityAha aNiyatte puNa tIe egaMtaNeva. haMdi ahigAre / tapparataMto bhavarAgao daDhaM aNahigArI tti // 10 // . 'anivRtte' punaH 'tasyAH'-prakRteH 'ekAntainaiva'-sarvathaiva handi ityupapradarzane 'adhikAre'-uktalakSaNe 'tatparatantraH'-prakRtiparatantraH bhavarAgao' tti saMsArarAgAd 'dRDham'- atyarthaM sarvabhedaprApteH anadhikArIti / uktaM cAnyairapi yogazAstrakArairbhagavadgopendraiH 'anivRttAdhikArAyAM prakRtau sarvathaiva hi / na puMsastattvamArge'smin jijJAsA'pi pravartate // kSetrarogAbhibhUtasya yathA'tyantaM viparyayaH / tadvadevAsya vijJeyastadAvartaniyogataH // jijJAsAyAmapi hyatra 'kazcinmArgo nivartate / nAkSINapApa ekAntAdApnoti kuzalAM dhiyam / / 1 etat paJcazlokAtmakamuddharaNaM gopendrAcAryAyaM iti zrIharibhadrasUrayaH svayameva yogabindau prAhuH / tathAhi-"tathA cAnyairapi hyetad yogamArgakRtazramaiH / saGgItamuktibhedena yad gaupendramidaM vacaH // 100 / - anivRttAdhikArAyAM." // 2 'kazcit sargo' iti yogabindau pAThaH // For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 yogazataka-sUtra : 10-11 tatastadAtve kalyANamAyatyAM tu vishesstH| mantrAdyapi 'sadAcArAt sarvAvasthAhitaM matam / 'dvayorAvartabhedena tathA sAMsiddhikatvataH / yujyate sarvamevaitannAnyatheti manISiNaH // (yogabinduH 101-5) na ca prakRti-karmaprakRtyoH kazcid bhedo'nyatrAbhidhAnabhedAt / iti gAthArthaH // 10 // etadbhAvanAyaivAha - tappoggalANa taggahaNasahAvAvagamao ya evaM ti / iya daTThavvaM iharA tahabaMdhAI na jujaMti // 11 // 'tatpudgalAnAM'- karmaprakRtiparamANUnAM 'tadgrahaNasvabhAvApagamataH' jIvagrahaNasvabhAvApagamAt 'ca' zabdAd jIvasya ca tadgrAhakasvabhAvApagamAd kAraNAd etannUnaM nivRttaprakRtyadhikAritvam, etatpurassaraM ca prastutAdhikAritvam 'iya' evaM draSTavyam / vipakSe bAdhAmAha 'itarathA' yadyevaM nAbhyupagamyate, tataH kim ? ityAha- tathAbandhAdayo na yujyante 'tathA' iti citrAnantagrahaNaprakAreNa bandhaH, AdizabdAd bhUyograhaNA'grahaNarUpo mokSa: tathA etannibandhanAzca vikArA doSa-guNalakSaNA iti, ete na yujyante, atatsvabhAvasya tathA bhavanA'yogAt, atiprasaGgAditi / tadayamatra bhAvArtha:te paramANavo'nAdita eva tathA'nantazaH tadAtmagrahaNasvabhAvAH, so'pyAtmA evameva tadgrAhakasvabhAva ityubhayostatsvabhAvatayA ghaTante tathAbandhAdayaH, anyathA muktAnAmapi bandhAdiprasaGgaH, ata(sta)tsvabhAvatva evobhayorapi tadbhAvopapatteriti bhAvanIyam / na caivamapi svabhAvavAda evaikAntena, tathAvidhakAlAderapyatropayogAt, tasyaiva tadAkSepakatvAt, itaretarApekSitve prAdhAnyAsiddheH, sAmagrayA eva phalaniSpAdakatvAt / nirloThitametadanyatra dharmasArAdau / iti gAthArthaH // 11 // durvijJeyaM caitadityAha 1 'sadA cAru' iti yogabindau // 2 "ubhayostatsvabhAvatvAt tadAvaniyogataH // ' iti rUpaM pUrvArddha yogabindau vartate // ' For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazatakaka- sUtra : 12-13-14 eyaM puNa Nicchayao aisayaNANI viyANae NavaraM / iyaro vi ya liMgehiM uvautto teNa bhaNiehiM // 12 // 'etat punaH 'anantaroditavidhisamAyAtamadhikAritvaM 'nizcayata: '- nizcayena atizayajJAnI vijAnAti, navaraM kevalaM, nAnyaH / yadyevam, anarthaka evAsyopanyAsa ityAha-' itaro'pi ca ' anatizayI chadmasthaH 'liGgaiH'cihnarvakSyamANaiH upayuktaH san nAnyathA, 'tena' atizayinA 'bhaNitaiH' pratipAditaiH jAnAti / iti gAthArthaH // 12 // kAni punastAni liGgAni ? ityAha 28 pAvaM na tivvabhAvA kuNai, Na bahumaNNaI bhavaM ghoraM / uciyaTThinaM ca sevai savvattha vi apuNabaMdho tti // 13 // 'pApam' - asadanuSThAnaM 'na tIvrabhAvena karoti, karoti ca tathAvidhakarmadoSeNa / tathA na bahumanyate cittaprItyA 'bhavaM ghoraM' bhavantyasmin karmapariNAmavazavartinaH prANina iti bhavaH - saMsArastaM raudram / tathA ' ucitasthitiM ca' ucitavyavasthAM ca 'sevate' bhajate 'sarvatrApi' dharmAdau mArgAnusAritvAbhimukhyena mayUrazizudRSTAntAd 'apunarbandhaka iti' evam evambhUto'punarbandhako'bhidhIyate iti gAthArthaH // 13 // samyagdRSTiliGgAbhidhitsayA''ha sussUsa dhammarAo guru devANa jahAsamAhIe / veyAvacce niyamo sammadiThThissa liMgAI // 14 // 'zuzrUSA' zrotumicchA dharmazAstreSu, geyarAgikinnarageyazuzrUSAdhikA / tathA 'dharmarAgaH' dharmAbhiSvaGgaH, sAmagrIvaikalyA [t ta ] dakaraNe'pi cetaso'nubandhaH, daridrabrAhmaNavizeSahaviH pUrNarAgasamadhikaH / tathA 'guru- devAnAM ' - caitya-sAdhUnAM 'yathAsamAdhinA' zaktyAdyanurUpam, nAsadgraheNa, kim ? ityAha- ' vaiyAvRttye ' vyAvRttabhAve niyamaH, guNajJazrAddhacintAmaNivaiyAvRttyaniyamAbhyadhikaH karotyevaitadityarthaH / samyagdRSTeH 'liGgAni ' - cihnAni, granthibhedena tattve tIvrabhAvAt / iti gAthArthaH // 14 // cAritriliGgAnyAha maggaNusArI saddho paNNavaNijjo kiyAparo ceva / guNarAgI sakAraMbhasaMgao taha ya cAritI // 15 // For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 15-16-17 'mArgAnusArI', cAritramohanIyakarmakSayopazamayogAt, asya ca tattvAvAptiM pratyavandhyakAraNatvAt, kAntAragatavivakSitapuraprAptisadyogatAsametAndhavat / tathA 'zrAddhaH'- tattvaM prati tatpratyanIkaklezahrAsAtizayAt, sannidhyavAptipravRttatadbhoktRtadgatavidhizrAddhavat, anenottarayogaH pApayogapratibandhakApagamaheturityetadAha / tathA 'prajJApanIyaH' ata eva kAraNadvayAt sannidhyavAptipravRttatadbhoktRtadgatavidhizrAddhAptaprajJApakavat, sacchraddhAphalopadarzanArthametat / tathA kriyAparazcaiva, uktalakSaNAdeva hetoH, anena mArgAnusAritvasya nijaM kAryamAha / uktaM cAnyairapi UrdhvA'dha:samAdhiphalaH sAtravaH samAdhiH, na cAsya yogato bhedaH iti| evaM yogasyAnuSaGgato nijaphalavidhimabhidhAya liGgAntaramAha-guNarAgI, vizuddhAzayatvAt tathA zaktyA(? kyA)rambhasaGgataH, vandhyArambhabhAvanivRtteH / 'tathA ca cAritrI' tathA cAritrI ca evaMvidho bhavati / iti gAthArthaH // 15 // ayaM ca cAritrI deza-sarvacAritrabhedAdanekavidha ityata Aha eso sAmAiyasuddhibheyao NegahA muNeyavvo / .. ANApariNaibheyA aMte jA vIyarAgo tti // 16 // 'eSa:'-cAritrI 'sAmAyikazuddhibhedataH'-itvaretarAGgIkaraNena 'anekadhA' anekaprakAro mantavyaH / sAmAyikAdipratimAnukrameNa gRhI, tathA sAmAyikacchedopasthApyAdikrameNAnagAraH / katham ? ityAha-AjJApariNatibhedAt, na maunIndravacanapariNateranyat zuddhikAraNamiti kRtvA / ante yAvat sarvabhedAnAM vItarAgaH / tatrApi kSAyikavItarAgaH / iti gAthArthaH // 16 // sAmAyikasyaikarUpatvAt kathaM zuddhiH ? ityAzaGkApohAyAha paDisiddhesu a dese vihiesu ya IsirAgabhAve vi / ___sAmAiyaM asuddhaM suddhaM samayAe dosuM pi // 17 // 'pratiSiddheSu'-prANAtipAtAdiSu heyeSu 'a(ca)dveSe'-a(ca) matsare, 'vihiteSu ca' tapojJAnAdiSu ISad-manAg rAgabhAve'pi autsukyakaraNena / 1. draSTavyaM sthAnAMge pR. 378 . For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 yogazataka-sUtra : 17-18 kim ? ityAha- 'sAmAyikaM'-samabhAvalakSaNaM tAttvikam 'azuddhaM'kSayopazamavaicitryAnmalinam / 'zuddha'-nirmalaM yathAvasthitaM samatayA'-madhyasthatayA 'dvayorapi' vihita-pratiSiddhayoH samatRNamaNi-muktA-leSThu-kAJcanasamazatrumitrabhAvarUpatvAdasya / iti gAthArthaH // 17 // yathaitadevaM bhavati tathA'bhidhAtumAha eyaM visesaNANA AvaraNAvagamabheyao ceva / . iya daThThavvaM paDhamaM bhUsaNaThANAipattisamaM // 18 // 'etat' zuddhaM sAmAyikaM vizeSajJAnAt' tAttvikAd heyopAdeyaviSayAd ahidaSTAGgacchedAdhudAharaNato'bhiSvaGgaviSatyAgasaMvedanAdigarbhAd vihitamiti, ekAntAnabhiSvaGgAnuSThAnaM kriyamANaM zreyaH, "tattvAbhiSvaGgasyApi tattvato'tattvatvAd vastrAdizuddhividhAvaJjanakalpatvAd dharmarAgAdapi munira muniH" ityanyairapyabhidhAnAt / anena rUpeNa tatkAtyA'nArAdhanAt, bhagavati gautamapratibandho jJAtamapyatreti, evamAderviziSTazrutasamutthAt / etacce prAya: sarveSAM caturdazapUrvadharAdInAmityata Aha-AvaraNApagamabhedatazcaiva, cAritramohanIyAvaraNApagamavizeSAcceti bhAvaH / kim ? ityAha-'iti draSTavyam' etat sAmAyikaM zuddhamevaM draSTavyam, paramArthata ubhayabhAvavRddhyA tAttvikamiti / yadyevaM mASatuSAdInAmAdau kathametat ? ityAha-'prathama' sAmAyikaM chedopasthApyAdikaNDakAdhovarti / kim ? ityAha- bhUSaNasthAnAdiprAptisamaM' ratnAlaGkArakaraNDakaprAptitulyam, AdizabdAd hiraNya-vasanAdiprAptiparigrahaH / atra hi na kiJcit tattadantaryatnAvAptamoghena, atha ca kAlAntareNopAyata: tdvishessaavaaptiH| evamoghato'pi sAmAyikAvAptau viziSTakSayopazamabhAvatastathA'vandhyabIjabhAvatvena kAlopAyAntarApekSAyAmapi tattvatastadbhedAvAptisiddhiH, anyathA sAmAyikasAmagrayA'yogAt, sarvathA sarvabhAvasamatAyAM Adita eva vItarAgatvaprApteH karmaNastatra paramArthato'kiJcitkaratvAt, kiJcitkaratve tu noktanyAyAtirekeNa samagratA'syeti paribhAvanIyam / tathA'nyairapyuktam - "sambhRtasuguptaratnakaraNDaka-prAptitulyA hi bhikSavaH ! prathamasaddharmasthAnAvAptiH" iti gAthArthaH // 18 // yadyevaM samabhAvalakSaNaM sAmAyikaM kathaM tadvataH kvacit kriyA ? For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 18-19-20 ityatrAha kiriyA u daMDajogeNa cakkabhamaNaM va hoi eyassa / ANAjogA puvvANuvehao ceva NavaraM ti // 19 // kriyA punaH kvacid bhikSATanAdau pravRttirUpA daNDayogena cakrabhramaNavad bhavati 'etasya' sAmAyikavataH AjJAyogAt, yatheha cakramacetanatvAd rAgadveSarahitaM bhramaNA-'bhramaNayostulyavRtti daNDayogAd bhramati evamayaM sAmAyikavAMstathAkliSTakarmavigamAd vizuddhabhAvayogena bhikSATanA-'naTanayoH samavRttirevAjJAyogAdaTatIti hRdayam / 'pravRttAvAjJAyogena tathAkriyAyAmapi tadyoge tu dravyatvaprasaGgAt, ekadopayogadvayAbhAvAt, vItarAgasya vA tadyogAt kSAyikajJAnopapatteH, AjJAyogasya ca kSAyopazamikatvAd na yuktimadaTanAdIti vibhramApohAyopacayamAha-'pUrvAnuvedhatazcaiva'-daNDayogAbhAve'pi tatsAmarthyavizeSatazcakrabhramaNavadevA''jJAyogAbhAve'pi tatpUrvAnuvedhata evATanAdi navaramiti, evaM na kazcid doSaH / iti gAthArthaH // 19 / / yata etadevaM ata eva munirevaMvidha ukta ityAha vAsI-caMdaNakappo samasuhadukkho muNI samakkhAo / . bhava-mokkhApaDibaddho ao ya pAeNa satthesu // 20 // ___ vAsI-candanakalpa:' madhyasthaH / "ekAntasattvahitaH" ityanye, bAhyApekSametat / tathA samasukha-duHkhaH, mAdhyasthyenopayogAt, sarvatra rAgadveSajayAt, AntarApekSametat / muniH samAkhyAtaH evambhUtaH / tathA bhavamokSApratibaddhaH, icchA'bhAvAt, "kevalitvAt" ityanye / ata eva kAraNAd yathoktasAmAyikayoMgena 'prAyaH' bAhulyena 'zAstreSu' SaSTitantrAdiSu / tathA coktam audAsInyaM tu sarvatra tyAjyopAdAnahAnitaH / vAsI-candanakalpAnAM vairAgyaM nAma kathyate // " tathA "vAsI-candanakalpatvaM yA kalyANaikazIlatA / candanacchedadRSTAntAt saddharmAtizayAnmune ! // " For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 20-21-22 "duHkheSvanudvigramanAH sukheSu vigataspRhaH / vItalobha-bhaya-krodhaH sthiradhIrmunirucyate // " - [bhagavadgItA-56] "mokSe bhave ca sarvatra nispRho'yaM sadAzayaH / prakRtyabhyAsayogena tathAzuddherniyogataH // " . mohAdicchA spRhA ceyamamohazca muni ya'taH / tatrAsyeyaM kvacinyAyyA tatprAptistu kriyAphalam // " / iti gAthArthaH // 20 // evametAnabhidhAya sarveSvevaiteSu prakRtayojanAmAha eesiM NiyaNiyabhUmiyAe uciyaM jamettha'NuThANaM / ANAmayasaMyuttaM taM savvaM ceva yogo tti // 21 // . "eteSAm"-apunarbandhakAdInAM vItarAgAntAnAM 'nijanijabhUmikAyA:'tathAvidhadazAyA ucitaM yadatrAnuSThAnaM tIvrabhAve pApAkaraNAdivItarAgakalpAntam / kiMviziSTam ? ityAha-AjJAmRtasaMyuktam, tathAvidhakarmapariNatereva bhAvatastatsiddheH / "tathAvidhakarmapariNatirevAjJAmRtasaMyogo'ntaraGgamaGgam, bAhyAjJAyogasyApi tanibandhanatvAt" iti vidvatpravAdaH / tataH kim ? ityata Aha tadanuSThAnaM sarvameva paramArthamadhikRtya yoga: / iti gAthArthaH // 21 // etatprakaTanAyaivAha tallakhaNayogAo u cittavittINirohao ceva / taha kusalapavittIe mokkheNa u joyaNAo tti // 22 // 'tallakSaNayogAdeva'-ucitAnuSThAnatvena yogalakSaNayogAdeva, "sarvatrocitAnuSThAnaM yogaH" iti tallakSaNopapatteH / tathA cittavRttinirodhatazcaiva sarvatra yathAsambhavam, yogalakSaNaM caitanmukhyam, 'yogazcittavRttinirodhaH' iti vacanAt / ubhayatrAnvarthayojanayopasaMhAraH / tathA kuzalapravRttyA' tena prakAreNa kuzalapravRttyA hetubhUtayA mokSeNa saha yojanAt kAraNAt / ata eva pravRttinimittAd yogaH / iti gAthArthaH // 22 // yadyapyetadevaM kvacit tathApyetAnevAdhikRtya prAyogataM vidhimabhidhAtumAha For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 22-23-24-25 eesi pi ya pAyaM bajjhANAyogao u uciyammi / aNuThANammi pavittI jAyai tahasuparisuddha tti // 23 // 'eteSAmapi ca' apanubandhakAdInAM tathAvidhakarmapariNatisamanvitAnAmapi 'prAya:'-bAhulyena 'bAhyAjJAyogata eva'-jinavacanopadezalakSaNAd 'ucite' tIvrabhAvena pApAkaraNAdau anuSThAne pravRttirjAyate citrA'nAbhoganivRttyA tathA suparizuddhA dAyena bhagavadbahumAnataH / iti gAthArthaH / / 23 // yata evamataH kim ? ityAha guruNA liMgehiM tao eesiM bhUmigaM muNeUNa / uvaeso dAyavvo jahociyaM osahA''haraNA // 24 // 'guruNA'-anvarthavyavasthitazabdArthena, gRNAti zAstrArthamiti gururityanvarthaH / 'liGgaH'-prAgupadiSTaiH tIvrabhAvena pApAkaraNAdibhiH / tataH-tasmAt kAraNAt yasmAdanantaroditagAthoktaM tatheti / 'eteSAm'-apunarbandhakAdInAM 'bhUmikA'-tattaddharmasthAnayogyatArUpAM matvA, kim ? ityAha-upadezo dAtavyaH, prakramAt dharmaviSayaH / katham ? ityAha-'yathocatim' iti kriyAvizeSaNam aucityApekSayA / 'auSadhodAharaNAt' iti auSadhodAharaNena yathedaM sadapi vyAdhyAdyapekSayA mAtrAdinA ca dIyate, tato'nyathA doSabhAvAt / iti gAthArthaH // 24 // sAmprataM yathA dAtavyastathA lezata Aha paDhamassa logadhamme parapIDAvajaNAi oheNaM / guru-devA-'tihipUyAi dINadANAi ahigicca // 25 // ___ 'prathamasya'-apunarbandhakasya 'lokadharme'-lokadharmaviSayaH parapIDAvarjanAdyadhikRtyeti yogaH / parapIDA na kartavyA satyaM vaktavyamityAdi 'oghena'-sAmAnyena, na vikSepaNi(?NI)kathAvizeSeNa / tathA guru-devA'tithipUjAdyadhikRtya / tadyathA-gurupUjA kartavyA, devapUjA kartavyA, atithipUjA kartavyA, AdizabdAt satkAra-sammAnaparigrahaH / tathA dInadAnAdi cAdhikRtyopadezo dAtavyaH-dInebhyo deyam, tapasvibhyo deyam, AdizabdAd rAtribhojanAdi parihartavyam / iti gAthArthaH // 25 // kimityetadevam ? ityAha For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 yogazataka-sUtra : 25-26-27 evaM ciya avayAro jAyai maggammi haMdi eyassa / raNe pahapabbhaTTho'vaTTAe vaTTamoyarai // 26 // "evameva'-uktenaiva prakAreNa avatAro jAyate 'mArge'-samyagdarzanAdilakSaNe / 'handi' ityupapradarzane / 'etasya'-apunarbandhakasya, vikSepAbhAvAd guNamAtrarAgabhAvAd viziSTabuddhyabhAvAcceti / atraiva nidarzanamAha-'araNye' kAntAre pathaprabhraSTa:-' mArgacyutaH avartanyA vyavahArataH vartanImavatarati vyavahArataH eva, nizcayatastu sA'pi vartanyeva, tayA tathA tadavataraNAt / ata evoktam-"AbhiprAyikI yoginAM dharmadezanA, upeyasAdhanatve upAyasya tattvAt" / tathA-"acaryaiva caryA bodhisattvAnAm, lakSavedhino'vandhyaceSTA hyete". / evaM ca 1"sarvadevAn namasyanti naikaM devaM samAzritAH / jitendriyA jitakrodhA 'durgANyapi taranti te // [yogabindu-118]" evamAdyapi vItarAge namaskaraNaM pratyapravRttasya pravartakatvAt cAricarakasaJjIvanyacarakacAraNanyAyenAduSTameva / iti gAthArthaH // 26 // bIyassa u loguttaradhammammi aNuvvayAi ahigicci / parisuddhANAyogA tassa tahAbhAvamAsaja // 27 // "dvitIyasya punaH' upanyAsakramaprAmANyAt samyagdRSTe: 'lokottaradharme'lokottaradharmaviSayaH 'aNuvratAdyadhikRtya'-aNuvrata-guNavrata-zikSApadAnyAzritya, upadezo dAtavya iti vartate / katham ? ityAha-'parizuddhAjJAyogAt'trikoTiparizuddhAjJAnusAreNeti bhAvaH tasya'-zrotuH 'tathAbhAvamAsAdya'-abhiprAyaM jJAtvA yad yat pariNamati / iti gAthArthaH // 27 // atha kimarthaM suprasiddhamAdau sAdhudharmopadezamullaGdhyAsya zrAvakadharmopadezaH ? ityAha tassA'saNNattaNao tammi daDhaM pakkhavAyajogAo / sigdhaM pariNAmAo sammaM paripAlaNAo ya // 28 // 1. sarvAn devAn iti yogabindau // 2. 'Nyatitara' yogabindau // For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 28-29-30 'tasya'-zrAvakadharmasya 'AsannatvAd'-guNasthAnakakrameNa bhAvapratipattiM prati pratyAsannaH, yathoktam-"sammattammi u laddhe paliyapuhatteNa" [vizeSA.1222] ityAdi, ata eva kAraNAt 'tasmin'-zrAvakadharme 'dRDham'-atyarthaM 'pakSapAtayogAt' Asanne hi bhAvatastatsadbhAvasambhavena pakSapAtabhAvAt / ata eva kAraNAt 'zIghraM' tUrNaM 'pariNAmAt'-kriyayA pariNamanAt, tatpakSapAte tadbhAvApattiriti kRtvA / tathA 'samyag'-yathAsUtraM 'paripAlanAtazca' pariNatiguNeneti / suprasiddhatvaM cA''dau sAdhudharmopadezasyANuvratAdipradAnakAlaviSayam, anyathoktaviparyaye doSaH / iti gAthArthaH // 28 // taiyassa puNa vicitto tahuttarasujogasAhago Neo / sAmAiyAivisao NayaNiuNaM bhAvasAro tti // 29 // 'tRtIyasya punaH'-upanyAsakramaprAmANyAdeva cAritriNaH, prakramAd dezacAritriNaH zrAvakasya 'vicitra:'-nAnAprakAra: 'tadapAntarAlabhUmikApekSayA 'tathA'-tena prakAreNa uttarasuryogasAdhako jJeya upadezaH / uttarAH suyogAH tadbhUmikAnukramAgatA eva pratimAnurUpeNa / sAdhyamAha-'sAmAyikAdiviSayaH' arthanItyA sAmAyikacchedopasthApyAdigocaraH "prAsAdaviSayaH tanmUlapAdazodhanAdi" nyAyena / kathaM dAtavyo'yamupadezaH ? ityAha-"NayaNipuNaM" iti kriyAvizeSaNam, sadbhAvAnayanaheturAkSepaNAdirUpaH prakAra iha nayaH, tanipuNam, 'bhAvasAra:'-svato vAsitenAnta:karaNena saMvegasAraH, prAyazo bhAvAd bhAvaprasUte: / iti gAthArthaH // 29 // etadupadarzanAyA''ha saddhammANuvarohA vittI dANaM ca teNa suvisuddhaM / . jiNapuya-bhoyaNavihI saMjhANiyamo ya jogaMto // 30 // saddharmAnuparodhAd bhUmikaucityena, tadyathA-aNuvratadharasya tAvat karmAdAnatyAgena 'vRttiH'-vartanamityarthaH / dAnaM ca 'tena suvizuddhaM'-saddharmeNaiva zaktita: zraddhAsatkAra-kAla-mativizeSAkAmAdiviSayaiNavRtyanatyanantaraM (?) 1. kApekSAyA pratau For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 30-31 nityametad gRhiNa iti jJApanArthametat / tathA 'jinapUjA-bhojanavidhiH' jinapUjAvidhi: bhojanavidhizca, tadyathA-"dravya-bhAvazucitvam, kAlAMbhigrahaH, sanmAlyAdIni, vyUhe prayatnaH, kaNDvAdyatisahanam, tadekAgratA, satstavapAThaH, vidhivandanam, kuzalapraNidhAnamiti / tathA-ucitadAnakriyAbhAve niyogaH, kITikAjJAtam, parigrahekSA, aucityena vartanam, sthAnopaveza:, niyame smRtiH, adhikakriyA, vraNalepavad bhogAH" iti / tathA 'sandhyAniyamazca'caityagRhagamanAdi: 'yogAnta:'-citrabhAvanAvasAnaH / iti gAthArthaH // 30 // na gRhiNo yogasambhava: ityAzaGkApohAyAha ciivaMdaNa jaivissAmaNA ya savaNaM ca dhammavisayaM ti / . gihiNo imo vi jogo, kiM puNa jo bhAvaNAmaggo? // 31 // 'caityavandanaM'-"bhuvanagururayaM vandanIyaH satAm, etadeva sat tattvam, saiSA guNajJatA, mahAkalyANametat, duHkhAcalavajram, sukhakalpapAdapaH, jIvanaloka sAraH, durlabhAnAM zekharaH etaccai tyavandam" iti samullasadasamasammadAmodam / tathA 'yativizrAmaNA ca'-'cAritriNa ete etadudyatA iti nAtaH paraM kRtyam, prakarSo'yaM guNAnAm, rakSya eSa kAya Atmano niyogena, tadutsarpaNo'yam, bIjametad bhAvasya, mahAvIryametat, ucitA vizrAmaNA' iti mahAvivekasArasaMvegasAratA / tathA 'zravaNaM dharmaviSayamiti'-'uttamaH zrutadharmaH, mohatamoraviH, pApavadhyapaTahaH, prakarSaH zravyANAm, setuH suralokasya, bhAvAmRtamayam, dezakaH zivagataH, jinabhAvabIjam, abhivyakto jinena, nAtaH paraM kalyANam' iti / viziSTazuzrUSayA 'gRhiNaH'-zrAvakasya 'eSo'pi anantaroditavyApAraH 'yogaH'-anvarthayogAd mokSaNa yojanAt / kiM punaryo bhAvanAmArgaH ? sa bandhuH paramadhyAnasya, sa yoga eva, anuSTheyazcAyaM zrAvakeNa, tathA puNyadeze saGklezavighAtAya padmAsanAdinA gurupraNAmapUrvamarthasantAnena'asAro jIvaloka indrajAlatulyaH, viSakalpA viSayAH, vajrasAraM duHkham, calA: priyasaGgamAH, asthirA sampat, dAruNaH pramAdaH, mahAdaurgatyahetuH, durlabhaM mAnuSyaM mahAdharmasAdhanam iti alaM mamAnyena, karomyatra yatnam, na yuktA('tro)pekSA, prabhavati mRtyuH, durlabhaM darzanaM sadguruyogazca'-iti For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 yogazataka-sUtra :31-32 prazastabhAvagatena / evaM cAsti gRhiNo'pi yogasambhava iti / uktaM ca "yojanAd yoga ityukto mokSeNa munisttmaiH| sa nivRttAdhikArAyAM prakRtau lezato dhruvaH // velaavlnvndyaastdaapuuropsNhRteH| pratisroto'nugatvena pratyahaM vRddhi saGgataH // bhinnagranthestu yat prAyo mokSe cittaM, bhave tanuH / tasya tat sarva eveha yogo yogo hi bhAvataH // nAryA yathA'nyasaktAyAH tatra bhAve sadA sthite / tadyogaH pApabandhazca tathA mokSe'sya dRzyatAm // na ceha granthibhedena pazyato bhAvamuttamam / itareNA''kulasyApi tatra cittaM na jAyate // " [yogabindu-201-5] "sAMsiddhikamanuSThAnamata eva satAM matam / bhAvADhyaM stokamapyetat pratibandhavizeSataH // asyApi tattvataH sarvametadevaMvidhaM yataH / nityakarmaniyogena tato yoga iti sthitam // " iti gAthArthaH // 31 // apAntarAlAdhikAropasaMhAramAhaemAivatthuvisao gihINa uvaesa mo muNeyavyo / jaiNo uNa uvaeso sAmAyArI jahA savvA // 32 // - evamAdivastuviSayaH, AdizabdAt tatprakRtyapekSayA anyo'pi vratasambhavAdisUkSmapadArthAlambano gRhyate / 'gRhiNAM'-zrAvakANAmupadezo mantavyaH, uktahetubhyo'sya sAphalyopapatteH / adhunA sarvacAritriNamadhikRtyAha-'yate: puna:'-pravrajitasya punaH bhAvata upadezaH kaH ? ityAha-'sAmAcArI'ziSTAcaritakriyAkalAparUpA bhavati sarvA 'yathAkarmakSayopazamayogyatApekSayA / iti gAthArthaH // 32 // enAmadhikRtyAha 1. idaM padyapaJcakaM gopendrayogazAstragatamiti zrIharibhadrapAdairyogavindAvulam 2. 'saMyutaH' yogabindau / For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 33-34-35 gurukulavAsI gurutaMtayAya uciyaviNayassa karaNaM ca / vasahIpamajjaNAisu jatto taha kAlavekkhAe // 33 // gurukulavAso mUlaguNo yate, "suyaM me AusaMteNa " [AcArAGga 1 - 1] iti vacanaprAmANyAt / kathamayamiSyate ? ityAha- 'gurutantratayA 'gurupAratantryeNa AtmapradAna - satyapAlanena / tathA 'ucitavinayasya'- jJAnavin2ayAdeH 'karaNaM ca ' sevanaM ca bhagavadAjJeti kRtvA / tathA vasatipramArjanAdiSu kriyAbhedeSu yatnaH, AdizabdAd upadhipratyupekSaNAdigrahaH, tathA kAlApekSayA na tu yadRcchApravRttyA / iti gAthArthaH // 33 // tathA 38 aNigRhaNA balammI savvattha pavattaNaM pasaMtIe / NiyalAbhaciMtaNaM sai aNuggaho me tti guruvayaNe // 34 // 'anigUhanA' - apracchAdanA bale zArIre aucityaprayogeNa etaddhi yadanyathAgataM gatameva niSphalamityetadAlocya / tathA 'sarvatra' - zramaNayoge upadhipratyupekSaNAdau pravartanaM prazAntyA, kSAntyAdimantharamityarthaH / nijalAbhacintanaM sadA nirjarAphalamaGgIkRtya / 'guruvacane' - gurvAjJAyAmiti sambandhaH / katham ? ityAha-' anugraho mameti' - yadayamitthamAha, 'iti' evam, durlabhAH khalu citrarogAbhibhUtAnAM sadupadezadAtAraH suvaidyA ityAdyudAharaNaiH / iti gAthArtha: // 34 // tathA saMvaraNicchittaM suddhaMchujjIvaNaM suparisuddhaM / vihisajjhAo maraNAdavekkhaNaM jaijaNuvaeso // 35 // 'saMvaranizchidratvaM' - AzravanizchidratvaM yaterupadezaH / saMvaracchidraM hi girizikharAt pAtAlatalapAtaH / tathA 'zuddhoJchajIvanaM'-AdhAkarmAdityAgena suparizuddhaM, kalpanItyanusArataH / tathA 'vidhisvAdhyAya: '-vidhinA vandanAdilakSaNena vAcanAdyanuSThAnam / tathA 'maraNAdyapekSaNaM'-maraNapramAdajakarmaphalAdyapekSaNaM 'yatijanopadeza: ' - ityayamevambhUto yatijanasyopadezaH / iti gAthArthaH // 35 // upadezAnupadeze prayojanamAha For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 3536-37-38 ____39 uvaeso'visayammI visae vi aNIiso aNuvaeso / baMdhanimittaM NiyamA jahoio puNa bhave jogo // 36 // 'upadeza:'-anantaroditaH sAmAnyena vA 'aviSaye' apunarbandhakAditrayAdanyatra saMsArAbhinandini 'anupadeza' iti sambandhaH, tattvAvabodhAdikAkiraNAd viparyayasAdhanAcceti / uktaM ca - aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyAbhinavodIrNe zamanIyamiva jvare // [lokatattva-1] ityanupadezaH / tathA 'viSaye'pi' apunarbandhakAdau 'anIdRzaH'uktaviparIta: kSayopazamAnuguNyAbhAvena 'anupadezaH', puruSamAtrApuruSavad viziSTasvakAryAkaraNAt / ayaM caivambhUta upadezo'nupadezaH / kim ? ityAha-bandhanimittaM niyamAt zrotra'niSTApAdanAd AjJAvirAdhanAcca, ata itthaM na kAryaH / 'yathoditaH punaH' AjJAparizuddhyA bhavati yogaH, mokSaNa yojanAt / iti gAthArthaH // 36 // evaM sAmAnyena upadezAnupadeze prayojanamabhidhAya pratyapAyaparijihIrSayA vizeSato'bhidhitsurAha . guruNo ajogijogo accaMtavivAgadAruNo Neo / ... jogIguNahIlaNA NaTThaNAsaNA dhammalAghavao // 37 // 'guroH'-AcAryasya yogina ityarthaH, 'ayogiyogaH'-ayogivyApAro viparItopadezAdiH atyantavipAkadAruNo jJeyaH- atizayena dAruNa ityarthaH / kutaH ? ityAha-yogiguNahIlanAt kAraNAt / evaM hi viDambakapratipattinyAyena tadguNA hIlitA bhavanti / "uttamapadasthasya taddharmAnanupAlanamaghoSaNA viDambanA" iti vRddhAH / tathA 'naSTanAzanAt'-naSTA ete prANino'yogyatayA viparItopadezena nAzitA bhavanti / tathA 'dharmalAghavAt' hetoH viparItopadezAddhi tattvA'pratipattyA vitathAsevanena dharmalAghavam / iti gAthArthaH // 37 // evaM saprasaGgamupadezavidhimabhidhAya etatpariNatyuttarakAlaM yat kArya tadgataM vidhimabhidhAtumAha eyammi pariNayammI pavattamANassa ahigaThANesu / esa vihI aiNiuNaM pAyaM sAhAraNo Neo // 38 // pa For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 38-39-40 'etasmin' upadeze pariNate bhAvapratipattidvAreNa / kim ? ityAhapravartamAnasya sataH / kva ? ityAha- ' adhikasthAneSu' - aucityApekSayA taduttarottaraguNarUpeSu / kim ityAha - ' eSa vidhiH' vakSyamANalakSaNaH 'atinipuNam' kriyAvizeSaNametat / 'prAya: ' - bAhulyena, apunarbandhakAdivyavacchedArthametat, aNuvratAderArabhyeti bhAvaH / ' sAdhAraNa:'- sAmAnyo jJeyaH 'atinipuNaM' prArabdhasiddhyaGgatayA, viparyaye viparyayabhAvAt / iti gAthArthaH // 38 // 40 kiMviziSTo'yaM vidhiH ? ityAha niyayasahAvAloyaNa - jaNavAyAvagama- jogasuddhIhiM / uciyattaM NAUNaM nimittao sai payaTTejjA // 39 // 'nijasvabhAvAlocana - janavAdAvagama - yogazuddhibhiH '- karaNabhUtAbhiH ucitatvaM jJAtvA tattadguNasthAnakApekSayA Atmanastata: 'nimittata: '- nimittAt kAyikAdeH deH sadA pravarteta tasmiMstasmin guNasthAnake iti / tatra nijasvabhAvAlocanam-'kIdRzo mama svabhAvaH ? kena guNasthAnakena saMvAdI visaMvAdI vA ?' ityevaMrUpam, na hi tatsvabhAvAnAnuguNye tadaGgIkaraNaM zreyaH, tatsiddhyasambhavAd viDambanAmAtratvAt / tathA janavAdAvagama:-'kiM jano mama vati / kiM nu guNasthAnakamaGgIkRtya yogyatAM sambhAvayati ?' tatraiva pravRttinyAyyA, netaratra, asya mAnanIyatvAt / tathA yogazuddhiH kAya-manovAgvyApArazuddhiH, "kIdRzA mama yogAH ? kasya guNasthAnakasya sAdhakAH ?' na hyetatpratikUlamapi sarvathA guNasthAnakaM pratipattuM nyAyyam, "upahAsyaprAyametad aniSTaphalaM ca" ityAcAryAH / ata ebhirnijasvabhAvAlocanAdibhiH ucitatvaM jJAtvA nimittataH sadA pravarteta / iti gAthArthaH // 39 // tatra yogazuddhimadhikRtyAha gamaNAiehiM kAyaM NiravajjehiM, vayaM ca bhaNiehiM / suhaciMtaNehi ya maNaM, sohejjA jogasuddhi tti // 40 // 'gamanAdibhiH' gamanA-''sana - sthAnaiH 'kAyaM'- deham, kimbhUtaiH ? ityAha-'niravadyaiH '- apApaiH vAcaM ca bhaNitairniravadyaireva / 'zubhacintanaizca' dharmA'virodhibhiH sAdhakairvA manaH zodhayet / eSA yogazuddhiH / tathA madhyamA For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 40-41-42 dibhedena tattadguNasthAnApekSayetyevaM nijasvabhAvAlocanajanavAdAvagamayorapi zuddhi: svabuddhyA draSTavyA iti gAthArthaH // 40 // ihaiva matAntaramabhidhAtumAha suhasaMThANA aNNe kAyaM, vAyaM ca suhasareNaM tu / suhasuviNehiM ca maNaM, jANejA sAhu suddhi tti // 41 // 'zubhasaMsthAnAt' unmAna-mAna-gati-sArAdizuddhAt, puruSalakSaNopalakSaNametat, 'anye'-tantrAntarIyA evaM manyante, kAyaM tadyogocitaM jAnIyAditi yogaH / tathA vAcaM ca 'zubhasvareNa' gambhIra-madhurA''jJApakAdibhedabhinnena tadyogocitAM jAnIyAt / tathA 'zubhasvapnaizca' zuklasvapnarUpaiH samudranadIhudaprataraNAdibhiH santatetarAdibhedabhinnairmano jAnIyAt / tattadyogaucityamaGgIkRtyeti prakramaH / 'sAdhu zuddhiriti' zobhanava yogazuddhiH / iti gAthArthaH // 41 // etadapi tantrAntarIyamataM sAdhveva, na hamahApuruSA yogino bhavanti, yogasya bhAvaizvaryAderamahApuruSAbhAvato'sya gurutaratvopapatteH, dRzyante caivaMvidhAnAmeva mahApuruSANAM taditaramahApuruSebhyo bhAvasAramaninditapratipattyAdIni / kRtaM prasaGgena / evaM tAvadoghata evaucityagatamiha vidhimabhidhAya atraiva pratipattigatamabhidhitsurAha ettha uvAo ya imo suhadavvAisamavAyamAsaja / paDivajai guNaThANaM sugurusamIvammi vihiNA tu // 42 // 'atra'-aucitye satyadhikasthAnapratipattau 'upAyazcAyaM' sAdhanaprakAravizeSaH, yaduta zubhaM dravyAdisamudAyaM-dravya-kSetra-kAla-bhAvasaMyoga 'AzrityaM' adhikRtya pratipadyate 'guNasthAnaM'-dezasAmAyikAdi / kva ? ityAha'sugurusamIpe' tadadhikaguNopetavidhijJamahApuruSagurusakAze, prAyazo bhAvAd bhAvaprasUtiH, kvacit kevalAdapyAjJArAdhanAd AjJAsamaye karmavaicitryAd aGgAramardakakuguruziSyanyAyena, ata: sugurusamIpe pratipadyate ityayamupAyaH / tathA 'vidhinA' tatrApi vandanazuddhyAdilakSaNena / na hi suguroravidhiriti vidhisiddhAvapi vidhigrahaNaM prAdhAnyakhyApanArthamaduSTam / iti gAthArthaH // 42 // ata eva vizeSato vidhimabhidhAtumAha For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 43-44. vaMdaNamAI u vihI NimittasuddhI pahANa mo Neo / sammaM avekkhiyavvA esA, iharA vihI Na bhave // 43 // vandanAdiH punarvidhiH tulAdaNDamadhyagrahaNanItyA kSetrazuddhi-tatsatkArajinapUjArUpa: tathA caityavandana-tadvandana-niruddhAdirUpazca gRhyate / ayaM ca nimittazuddhipradhAna eva jJeyaH, sva-paragatakAyikAdinimittazuddhipradhAna ityarthaH / 'bhAvina iSTAdeH sUcakAni nimittAni' ityetacchuddhirapekSaNIyA, ata evAhasamyagapekSitavyA 'eSA' nimittazuddhiH / ' itarathA' - tadanapekSAyAM vidhirna bhavati, AjJAvirAdhanAt / lezAbhidhAnametat, atra tu vizeSI vizeSagranthAnusArata eva draSTavyaH / sarvathA nedaM lokavyavahAravad yathAkathaJcitpratipannaM pratipannaM bhavati, kintu zAstrAnusArata iti zAstramevAnusaraNIyam, anyathA pratyapAyabhAvAditi / uktaM ca-upadezaM vinA'pyartha- kAmau prati paTurjanaH / dharmastu na vinA zAstrAditi 'tatrA''dRto bhavet // arthAdAvavidhAne'pi tadabhAvaH paraM nRNAm / dharme'vidhAnato'nartha: kriyodAharaNAt paraH // tasmAt sadaiva dharmArthaM zAstrayatnaparo bhavet / loke mohAndhakAre'smin zAstrAlokaH pravartakaH // *zAstraM cintAmaNiH zreSThaH, zAstraM kalpadrumaH param / cakSuH sarvatragaM zAstraM, zAstraM dharmasya sAdhanam // na yasya bhaktiretasmiMstasya dharmakriyA'pi hi / andhaprekSAkriyAtulyA karmadoSAdasatphalA // yogabinduH [222-26] iti gAthArthaH // 43 // pratipannAdhikaguNasthAnakasya vidhimAha 42 uDDhaM ahigaguNehiM tullaguNehiM ca Nicca saMvAso / tagguNaThANociyakiriyapAlaNAsaisamAutto // 44 // 'Urdhvam'-adhikaguNasthAnapratipatteruttarakAlaM adhikaguNaistulyaguNai 1. tatrA''daro hitaH ' yogabindau // 2. dharmArthI zAstrayatnaH prazasyate' iti yogabindau // 3. pApAmayauSadhaMzAstraM, zAstraM puNyanibandhanam / cakSuH sarvatragaM zAstraM, zAstraM sarvArthasAdhanam // iti yogabindau // For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 45-46-47 zcaprANibhirAtmApekSayA nityaM saMvAsaH / saMvAso nAma aucityena tadupajIvanAdirnirjarAphalaH / tathA tadguNasthAnocitakriyApAlanAsmRtisamAyuktaH'-asmin guNasthAnake vyavasthitenedaM cedaM ca kartavyamiti smRtisamanvAgatastadeva kuryAt / iti gAthArthaH // 44 // uttaraMguNabahumANo sammaM bhavarUvaciMtaNaM cittaM / araIe ahigayaguNe tahA tahA jattakaraNaM tu // 45 // uttaraguNabahumAnaH, adhikRtaguNasthAnakApekSayA uttaraguNasthAnakaguNarAga ityarthaH / tathA 'samyag' vAsitenAnta:karaNena saMvegakriyAsAraM bhavarUpacintanaM' saMsArasvabhAvAlocanaM 'citra'-nAnAprakAraM kartavyam / tadyathA-"iha asAraM janma, Azrayo jarAdInAm, vyAptaM du:khagaNena, calA vibhUtayaH, anavasthitAH snehAH, dAruNaM viSayaviSam, raudraH pApakarmavipAkaH pIDAkaro'nubandhena, mithyAvikalpaM sukham, sadA pravRtto mRtyuriti, na dharmAd Rte'tra kiJcit kartuM nyAyyam ityevamAdi / tathA aratau cAdhikRtaguNaviSayAyAM citrakarmodayena, kim ? ityAha-'tathA tathA'-tena tena prakAreNa bhAvazaraNAdilakSaNena 'yatnakaraNaM tu'-yatna eva kartavyaH / iti gAthArthaH // 46 // . kimityetadevam ? ityAha akusalakammodayapuvvarUvamesA jao samakkhAyA / so puNa uvAyasajjho pAeNa bhayAisu pasiddho // 46 // akuzalakarmodayapUrvarUpam 'eSA'-aratiradhikRtaguNe yataH samAkhyAtA bhagavadbhiH / yadi nAmaivaM tataH kim ? ityAha-sa puna:'-akuzalakarmodaya: upAyasAdhyaH prAyeNa 'bhayAdiSu' bhaya-roga-viSeSu prasiddhaH / iti gAthArthaH // 46 // etadevAha- . saraNaM bhae uvAo, roge kiriyA, visammi maMto tti / ee vi pAvakammovakkamabheyA u tatteNaM // 47 // 'zaraNaM' -purasthAnAdi 'bhaye'-anyasamutthapIDArUpe 'upAya:'-prakramAt tatpratyanIkaH / tathA 'roge'-vyAdhau cirakuSThAdau 'kriyA'-cikitsopAyaH / tathA 'viSe' -sthAvara-jaGgamarUpe 'mantraH'-devatAdhiSThito'kSaranyAsaH / ityupAya: For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 47-48-49 - pUrvavat tatpratyanIka eva / ' ete'pi ' - zaraNAdayaH 'pApakarmopakramabhedA eva' bhayamohanIyAdipApakarmopakramavizeSA eva 'tattvata:' paramArthataH kAraNe kAryopacArAt / iti gAthArthaH // 47 // evaM dRSTAntamabhidhAya dAntikayojanAmAha 44 I saraNaM gurU u itthaM, kiriyA u tavo tti kammarogaMmmi / maMto puNa sajjhAo mohavisaviNAsaNo payaDo // 48 // zaraNaM gurureva 'atra' karmabhaye / kriyA tu 'tapa iti' - tapa eva SaSThAdi, kva ? ityAha- 'karmaroge' karmavyAdhau / mantraH punaH 'svAdhyAyaH 'vAcanAdiH, sAmarthyAd viSe / tathA cAha- 'mohaviSavinAzana: '-karmajanitAjJAnaviSavinAzanaH 'prakaTa:'-anubhavasiddhaH / iti gAthArthaH // 48 // [prakrAntAsevanAphalamAha ] - eesa jattakaraNA tassovakkamaNabhAvao pAyaM / no hoi paccavAo, avi ya guNo, esa paramattho // 49 // 'eteSu' - adhikRtazaraNAdiSu yatnakaraNAdAjJAnusAreNa 'tasya'- prakramAdadhikRtAratinibandhanasya karmaNaH 'upakramaNabhAvataH ' -upakramaNasvabhAvatvAt 'prAyaH ' bAhulyena, nirupakramAkuzalakarmabhAve tu prAyo guNasthAnAptyabhAvAd, na bhavati pratyapAyo'dhikRtAratisamutthaH, api ca guNastadanyopakramaNAnubandhacchedAdinA, eSa paramArthaH, anyathA puruSakAravaiyarthyAditi / Aha- puruSakAreNa tapakramyate, evaM ca kRtA (ta) nAzA'kRtAbhyAgamaprasaGga anyathA vedanIyasvabhAvasyAnyathAvedanAt, tathAvedanIyasvabhAvatve tvasya puruSakAravaiyarthye tasyaiva tathAsvabhAvatvenAsya tenaivAkSepAditi / ucyate yatkiJcidetat, abhiprAyA'parijJAnAt / aniyatasvabhAvaM hi karma sopakramam, tadeva ca puruSakAraviSaya ityuktadoSAbhAvaH / etacca dArvAdau pratimAdiyogyatAkalpam, tathApramANopapatteH / na hi yogyAnniyamena pratimAdi, na ca tadabhAve sati ayogyametat tallakSaNavilakSaNatvAt tathApratIte: sakalalokaprasiddhatvAt / pratimAdikalpazca puruSakAra iti bhAvanIyam / na ca dArveva pratimAkSepakamiti nyAyyam, sarvatra tatprApteH, yogyasyApi For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 49-50 vA'yogyatvaprasaGgAt; tadbhedasya ca naizcayikasyAlaukikatvAt / laukikatve'pi tathAvidhayogyatAbhedAt, tathAvidhayogyatAtulyaM ca karmaNo'niyatasvabhAvatvam / kiJca-karmApi puruSakArAkSepakaM tatsvabhAvatayaiva, evameva puruSasya tadupakrAmaNasvabhAvatAyAM ko doSaH ? pAramparyatastathAbhAvasyobhayatra tulyatvAt ata iha ubhayatathAbhAvo nyAyyaH, kartR-karmaNorubhayatathAbhAvatAyAM sarvatreSTaphalasiddheH, anyathAyogAdatiprasaGgAditi / evamubhayajepi tattve tadudagratAdirUpatatprAdhAnyAdinibandhanA karma-puruSakAravyavastheti sUkSmadhiyA''locanIyam / nirloThiMta caitad upadezamAlAdiSviti neha prayatyate / iti gAthArthaH // 49 // prastutArthasAdhakameva vidhimabhidhAtumAha causaraNagamaNa dukkaDagarahA sukaDANumoyaNA ceva / esa gaNo aNavarayaM kAyavyo kusalaheu tti // 50 // 'catuHzaraNagamanam'-arhat-siddha-sAdhu-kevaliprajJaptadharmazaraNagamanam, AcAryopAdhyAyayoH sAdhuSvevAntarbhAvAt, kevaliprajJaptadharmasya cAnAditvena pRthagupAdAnAt / na hyatazcatuSTayAdanyaccharaNyamasti, guNAdhikasya zaraNyatvAt, guNAdhikatvenaiva tato rakSopapatteH, rakSA ceha tattatsvabhAvatayA evAbhidhyAnata:kliSTakarmavigamena zAntiriti / tathA 'duSkRtagarhA'-anAdAvapi saMsAre'nAbhogAdinA prakAreNa kAyAdibhiH karaNabhUtaiH yAni duSkRtAni arhatsiddhAdisamakSaM saMvegApannena cetasA teSAM jugupsetyarthaH / bhavatyatastaddheyatvabhAvanayA anubandhAdivyavacchedaH, zobhanazcAyaM mahAnarthanivRtteriti / tathA sukRtAnumodanA caiva, sakalasattvasaGgataM mokSAnukUlaM yadanuSThAnaM anekabhedabhinnaM tasya mahatA pakSapAtena svabhAvacintAsArA prazaMseti bhAvaH, tadupAdeyatAyAM tadbahumAnavizeSe niyogata iyam, nAnyathA / evaM ca mahadetat kalyANAGgaM vanacchettR-baladevamRgodAharaNena suprasiddhameveti / 'eSa gaNaH'-catuHzaraNagamanAdiH sarva eva 'anavarataM' - prAyaH sarvakAlameva 'kartavyaH' - anuSTheyaH, bhAvanIya iti yAvat, 'kuzalahetuH'-apAyaparihAreNa kalyANaheturiti kRtvA / tathA ca mahatI gambhIrA cAsya kuzalahetutA, bha(bhA)vasAratayA tattvamArgapravezAt / paribhAvanIyametadacintyacintAmaNikalpaM bhAvadharmasthAnam / iti gAthArthaH // 50 // For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 50-51-52 prastuta eva yogAdhikAre vizeSamabhidhAtumAha ghaDamANa-pavattaNaM jogINaM jogasAhaNovAo / eso pahANatarao NavaraM pavattassa viNNeo // 51 // 'ghaTamAna-pravRttayoryogino:'-apunarbandhaka-bhinnagranthilakSaNayoH, niSpannayogivyavacchedArthametat / ghaTamAMna-pravRttayoreva yogino: yogasAdhanopAyaH 'eSaH'-anantarodito vakSyamANalakSaNazca / niSpannayogasya tvanyaH, kevalina: svAbhAvika: zailezIparyantaH / evaM 'sAMsiddhiko niSpannayogAnAmadhikAramAtranivRttiphalaH' ityetadapi paroktamatrAviruddhameva, arthatastulyayoga-kSematvAt / samudghAtakaraNazaktyA hi karmavazitAyAM satyAM tathAdezanAdiyogaH saM(sAM)siddhika e(va) bhagavata iti bhAvanIyam / tathA 'eSaH' vakSyamANalakSaNa: pradhAnataro navaraM pravRttasya 'vijJeyaH' jJAtavyaH tathAtadadhikArasvabhAvatvAt / iti gAthArthaH // 51 // enamevAbhidhAtumAha bhAvaNasuyapADho titthasavaNamasatiM tayatthajANammi / tatto ya AyapehaNamatiniuNaM dosavekkhAe // 52 // .. 'bhAvanAzrutapATha:'-rAgAdipratipakSabhAvanaM bhAvanA, tatpratibaddhaM zrutaM bhAvanAzrutam, rAgAdinimitta-svarUpa-phalapratipAdakamityarthaH, tasya pAThaHvidhinA'dhyayanam, anyathA tvanyAyopAttArthavat tataH kalyANAbhAvAt / evaM pAThe sati tIrthe zravaNam, pAThAbhAve tanirAkAryaklezAnapagamena samyaktadarthajJAnAyogAt, 'aparipAcitamalapresanakalpaM hyapAThaM zravaNam' iti vacanAt / tIrtham-adhikRtazrutArthobhayavid abhyastabhAvanAmArga AcAryaH, tasmin zravaNam, anIdRzAt tattvataH saMjJAnAsiddheH / etacca 'asakRt'anekazaH tIrthazravaNam, kujJAnAdAviha mahApratyapAyopapatteH / evaM 'tadarthajJAne sati'-bhAvanAzrutArthajJAne sati kim ? ityAha-'tatazca'-tadanantaraM ca 'AtmaprekSaNam'-AtmanaH prakarSaNa IkSaNaM-nirUpaNamityarthaH / katham ? ityAha-'atinipuNam' iti svataH parata: svabhAvAdibhiH / 'doSApekSayA'dUSayantIti doSA:-rAgAdayaH tadapekSayA, "kimahaM rAgabahulo mohabahulo dveSabahula:' a(i)tyutkaTadoSapratipakSabhAvanAbhyAsopapatteH iti gAthArthaH // 52 // For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 53-54-55-56 iha doSApekSayetyuktam iti doSANAmeva svarUpamAha rAgo doso moho ee etthA ''yadUsaNA dosA / kammodayasaMjaNiyA viNNeyA AyapariNAmA // 53 // rAgo dveSo moha ete 'atra' - prakrame AtmadUSaNA doSAH, ete ca svarUpataH karmodayasaJjanitA vijJeyA AtmapariNAmAH sphaTikasyeva rAgAdaya iti / tatrAbhiSvaGgalakSaNo rAgaH, aprItilakSaNo dveSaH, ajJAnalakSaNo moha iti ete cAtma - karmaparamANutatsvabhAvatayA tattvato dvandvajA dharmAH / iti gAthArthaH // 53 // karmodayajanitA ityuktam ataH karmasvarUpamAha 47 kammaM ca cittapoggalarUvaM jIvassa'NAisaMbaddhaM / micchattAdinimittaM NAeNamatIyakAlasamaM // 54 // 'karma ca' - jJAnAvaraNIyAdi / kim ? ityAha-' citrapudgalarUpaM' jJAnAdyavabandhakasvabhAvavicitraparamANurUpaM 'jIvasya' - AtmanaH 'anAdisambaddhaM' -tattatsvabhAvatayA pravAhato'nAdisaGgatamityarthaH / etacca mithyAtvA'viratipramAda- kaSAya-yogA bandhahetavaH [ tattvArtha a. 8 sU. 1] iti vacanAt, 'nyAyena' - nItyA ' atItakAlasamam'- atItakAlatulyam / iti gAthArthaH // 54 // tadbhAvanAyaivAha aNubhUyavattamANo savvo veso pavAhao'NAdI / jaha taha kammaM NeMyaM, kayakattaM vattamANasamaM // 55 // , 'anubhUtavartamAna: ' iti anubhUtaM prAptaM vartamAnatvaM yena saH, tathA sarvo'pi 'eSa:'-atItakAlaH pravAhato'nAdiH kAlazUnyalokAsambhavAt 'yathA' ityudAharaNopanyAsArthaH, tathA karma jJeyamiti dAntikayojanA pravAhato'nAdItyarthaH / bhAvArthamAha- kRtakatvaM karmaNo 'vartamAnasamaM' vartamAnatulyam / yathA hi yAvAnatItaH kAlastena sarveNa vartamAnatvamanubhUtam atha ca pravAhApekSayA'nAdiH, evaM yAvat kiJcit karma tat sarvaM kRtakam atha ca pravAhApekSayA'nAdi / iti gAthArthaH // 55 / / ihaivA''zaGkAzeSaparijihIrSayAhamutteNamamuttimao uvaghAyA - 'NuggahA vi jujjaMti / jaha viNNANassa ihaM mairApANosahAdIhiM // 56 // For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 48 yogazataka-sUtra : 56-57-58-59 'mUrtena'-karmaNA 'amUrtimata:'-jIvasya, kim ? ityAha-upaghAtA'nugrahAvapi yujyate, anyatra tathopalambhAdityabhiprAyaH / nidarzanamAha-yathA vijJAnasya iha'-loke 'madirApAnauSadhAdibhiH' madirApAnenopaghAtaH, brAhmayAdyauSadhAdanugrahaH / iti gAthArthaH // 56 // prastutanigamanAyAha evamaNAdI eso saMbaMdho kaMcaNovalANaM va / eyANamuvAeNaM taha vi viogo vi havai tti // 57 // 'evam'-uktanyAyAd anAdireSa sambandhaH |nidrshnmaah-kaashcnoplyoriv, nisargamAtratayodAharaNam, 'etayoH' iti jIva-karmaNoH yadyapyevam 'upAyena'samyagdarzanAdinA tathApi viyogo'pi bhavati, kSAra-mRtpuTapAkAdinA kAJcanopalayoriva / iti gAthArthaH // 17 // evaM vyavasthite sati prastutasauvihityamAha evaM tu baMdha-mokkhA viNovayAreNa do vi jujaMti / suha-dukkhAi ya diTThA, iharA Na, kayaM pasaMgeNa // 58 // . evameva bandha-mokSau sakalasamayasiddhau 'vinopacAreNa'-upacAraM vinA dvAvapi 'yujyete'-ghaTete, akalpitAvityarthaH / sukha-duHkhAdayazca 'dRSTAH'sakalalokasammatA: yujyante, mukhyanibandhanopapatteH / 'itarathA'-uktaprakAravyatirekeNa 'na' iti na yujyante bandhAdayaH, mukhyanibandhanAnupapatteriti bhAvanIyam / 'kRtaM prasaGgena -pryaaptmitthmprstuten| iti gAthArthaH // 18 // prakRtAbhidhitsayAha tatthAbhissaMgo khalu rAgo, appIilakkhaNo doso / aNNANaM puNa moho, ko pIDai maM daDhamimesiM ? // 59 // tatrAbhiSvaGgaH khalu 'rAga:'-bhAvarAgaH, raJjanaM rAga iti kRtvA / aprItilakSaNo dveSaH, svarUpasyaiva lakSaNatvAd bhAvadveSa eva / ajJAnaM punarmohaH, mohanaM moha iti kRtvA / kaH 'pIDayati '-bAdhate mAM 'dRDham'-atyartham 'amISAM'rAgAdInAm, evamAtmaprekSaNamiti / sujJAnaM caitad viduSAM zAstrAnusArataH kSayopazamavizeSAt, suptamaNDitapratibuddhAdarzakadarzananyAyasiddhametat / anIdRzasya tu yoge'nadhikAra eva / iti gAthArthaH // 19 // For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 59-60-61-62 anena ca vidhinaivaM kim ? ityAha NAUNa tato tavvisayatatta-pariNai-vivAgadose tti / ciMtejA''NAe daDhaM pairikke sammamuvautto // 60 // 'jJAtvA' AtmAnaM rAgAdibahulatayA tata:'-tadanantaraM tadviSayatattvapariNativipAkadoSAniti cintayet, tadviSaya:-rAgAdiviSayaH stryAdilakSaNaH tasya 'tattvaM'svarUpaM kalamalAdi, pariNati:-tasyaiva roga-jarAdirUpA, vipAka:-narakAdiH, eta eva doSAH, etAn 'iti' evameva 'cintayet'-bhAvayet / 'AjJayA dRDham''AjJayA'-vItarAgavacanalakSaNayA hetubhUtayA, tasyAstattvAvagamAdihetutvAt, 'dRDham'-atyarthaM "pairikke" iti dezIpadaM ekAntArthavAcakam, ekAnte vivikte, tatra vyAghAtAbhAvAt, 'samyagupayuktaH'-sAkalyena vihitakriyAsametaH, sAmagrIsAdhyatvAd abhipretakAryasya / iti gAthArthaH // 60 // ihaiva vizeSamAha guru-devayApaNAmaM kAuM paumAsaNAiThANeNa / daMsa-masagAi kAe agaNeto taggaya'jjhappo // 61 // guru-devatApraNAmaM kRtvA tadanugRhItaH tadviSayatattvAdi cintayet / katham ? padmAsanAdisthAnena kAyanirodhAdyarthaM daMza-mazakAdIn kAye agaNayan svavIryeNa tadgatAdhyAtma: tattvAvabhAsanAya / iti gAthArthaH // 61 // eSa tAvadadhikRtagAthAdvayasya samudAyArthaH / avayavArthaM tu sthUloccayena granthakAra evAbhidhAtumAha- . guru-devayAhi jAyai aNuggaho, ahigayassa to siddhI / - eso ya tanimito tahA''yabhAvAo viNNeo // 12 // gurudevatAbhyo jAyate'nugrahaH, praNAmAditi gamyate / 'adhikRtasya'tadviSayatattvAdicintanasya 'tata:'-anugrahAt 'siddhiH'-niSpattiH / 'eSa ca'anugrahaH 'tannimittaH'-guru-devatAnimittaH 'tathAtmabhAvAt'-tadbahumAnAlambanAd 'vijJeyaH'- sAtavyaH, evaM tadA tadbhAvena tanmAdhyasthyAdau / iti gAthArthaH // 12 // etadbhAvanAyaivAha For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 63-64-65-66 jaha ceva maMta-rayaNAiehiM vihisevagassa bhavvassa / uvagArAbhAvammi vi tesiM hoi tti taha eso // 3 // yathaiva mantra-ratnAdibhyaH sakAzAd vidhisevakasya bhavyasya prANina upakArAbhAve'pi teSAM'-mantrAdInAM bhavatyanugraha iti, tathA 'eSaH'-gurudevatAnugrahaH / iti gAthArthaH // 63 // sthAnAdiguNAnAha ThANA kAyaniroho takArIsu bahumANabhAvo ya / daMsAdiagaNaNammi vi vIriyajogo ya iTThaphalo // 64 // _ 'sthAnAt'-padmAsanAdeH kAyanirodho bhavati / tatkAriSu -anyayogiSu gautamAdiSu bahumAnabhAvazca, zubhAbhisandhinA tacceSTA'nukArAt / daMzAdyagaNane'pi sati vIryayogaH cazabdAt tattvAnupravezazca 'iSTaphala:'-yogasiddhiphalaH / itigAthArthaH // 64 // tadgatAdhyAtmaguNAnAha taggayacittassa tahovaogao tattabhAsaNaM hoti / eya ettha pahANaM aMgaM khalu iTThasiddhIe // 65 // 'tadgatacittasya'-tadviSayatattvAdigatacittasya tathopayogata:'-tenaikAgratAprakAreNopayogAd hetoH, kim ityAha-'tattvabhAsanaM bhavati-adhikRtavastunaH tadbhAvabhAsanamupajAyate / etaccAtra 'pradhAnamaGga'-zreSThaM kAraNam khalu' ityetadeva, kasyAH ? ityAha-'iSTasiddheH'-bhAvanAniSpatteH sakalalabdhinimittasAkAropayogatvena / iti gAthArthaH // 65 // prAdhAnyamevopadarzayannAha eyaM khu tattaNANaM asappavittiviNivittisaMjaNagaM / thiracittagAri logadugasAhagaM beMti samayaNNU // 66 // 'etadeva tattvajJAnaM'-yadadhikRtatattvabhAsanam, zruta-cintAmayanirAsena bhAvanAmayamityarthaH / ata eva 'asatpravRttivinivRttisaJjanakaM'-mithyAjJAnanibandhanapravRttinivartakamiti bhAvanA / tathA "sthiracittakAri'-upaplavatyAgato niSprakampacittakAri, vijayasamAdhibIjamityarthaH / ata eva lokadvayasAdhakamautsukyanivRtti-kuzalAnubandhAbhyAmihaloka-paralokasAdhakamiti hRdayam, bruvate 'samayajJAH'-siddhAntajJAH / iti gAthArthaH // 66 // vyAkhyAtA 'guru-devatApraNAmaM kRtvA' iti dvAragAthA(61), sAmprataM For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 66-67-68-69 'jJAtvA [tataH] tadviSayatattva' ityAdi gAthA (60) vyAkhyAyate / AhaevamutkramadoSaH, na, arthavyApAreNotkramatvAsiddheH |aah-sautro'nythaa kimartham ? anantarasUtreNa tathAyogAt, tathA hi-rAgAdisvarUpamabhidhAya etad jJAtvA tadviSayatattvAdi cintayedityetadevAbhadhiAtuM yujyate, 'kathami'ti vidhistu pazcAt tannAntarIyakatvAt, vyAkhyAtaH punarAdau vidhipurassaratvAt tadviSayatattvAdicintanasyeti / tadevamAdyadvAragAthAvayavavyAcikhyAsayAha thIrAgammI tattaM tAsiM ciMteja sammabuddhIe / kalamala-maMsa-soNiya-purIsa-kaMkAlapAyaM ti // 67 // strIrAge sati tattvaM tAsAM'-strINAM cintayet samyagbuddhyA paramaguruvacanagarbhayA, anyathA tattvacintanAyogAt / kiMviziSTaM tattvam ? ityAha-kalamalakamAMsa-zoNita-purISa-kaGkAlaprAyamiti' kalamalaM-dhAtvantare jambAlam mAMsazoNitAdayastu prasiddhAH etadrUpameva tattvam / iti gAthArthaH // 67 ||tthaa roga-jarApariNAmaM NaragAdivivAgasaMgayaM ahavA // calarAgapariNatiM jIyanAsaNavivAgadosaM ti // 68 // - roga-jarApariNAmaM tattvaM 'tAsAmi'ti vartate / tathA narakAdivipAkasaGgatametadeva tadbhokApekSayA / athavA calarAgapariNatyetadeva / tathA jIvitanAzanavipAkadoSamiti, "viSaM viraktA strI" iti vacanAt / iti gAthArthaH // 18 // . evaM sacetane vastuni rAgamadhikRtya tadviSayatattvAdicintanamuktam / adhunA tvacetanamadhikRtyAha atthe rAgammi u ajaNAidukkhasayasaMkulaM tattaM / gamaNapariNAmajuttaM kugaivivAgaM ca ciMtejA // 69 // arthyata iti arthaH, arthaviSaye punA rAge arjanAdiduHkhazatasaGkalaM tattvam arthasya cintayediti yogaH, arjana-rakSaNa-kSaya-bhogA hyarthasya lokadvayavirodhino du:khAya / tathA gamanapariNAmayuktaM arthasya tattvam, pAdaraja:samo hyayam / evaM kugativipAkaM caitat kASThakITodAharaNena cintayet / iti gAthArthaH // 19 // evaM rAgapratipakSabhAvanAmabhidhAya sAmprataM dveSamadhikRtyAha For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 70-71-72 dosamma u jIvANaM vibhiNNayaM eva poggalANaM ca / aNavaTThiyaM pariNatiM vivAgadosaM ca paraloe // 70 // dveSe punaH sati jIvA - jIvaviSaye, kim ? ityAha-jIvAnAM vibhinnatAM cintayet, anurAgaviSayoparodhini pratihati dveSa iti jJApanArthametat, anurAgaviSayo'pi vibhinnastaduparodhyapi bhinna iti bhAvayet / evaM pudgalAnAM ca tatsambandhinAmeva deha - tadupaghAtakapudgalApekSayA prAgvad bhAvaneti / tathA anavasthitAM pariNatiM jIvapudgalAnAmeva cintayediSTetarAdibhAvena / evaM 'vipAkadoSaM ca ' - paraloke dveSasyaiva sarvasyAmanoramatvAdirUpam / iti gAthArthaH // 70 // idAnIM mohamadhikRtya pratipakSamabhidhAtumAha 52 ciMtejjA mohammI oheNaM tAva vatthuNo tattaM / upAya -vaya- dhuvajuyaM aNuhavajuttIe sammaM ti // 71 // cintayed mohe sati 'oghena'- sAmAnyena tAvadAdau 'vastuna: '-jIvAdeH 'tattvaM' - tadbhAvam / kimbhUtam ? ityAha-utpAda-vyaya- dhrauvyayuktaM nimittabhedena 'anubhavayuktyA samyak' - anubhavapradhAnA yuktistayA 'samyag 'vyavahAranibandhanatvena cintayet / iti gAthArthaH // 71 // anubhavayuktimeva lezata Aha nAbhAvo cciya bhAvo atippasaMgeNa jujjai kayAi / Naya bhAvo'bhAvo khalu tahAsahAvatta'bhAvAo // 72 // nAbhAva eva sarvathA bhAvo yujyate 'kadAcitt' iti kAlAvadhAraNam / atiprasaGgena hetunA / yadi hyasadeva sad bhavet tato'sattvAvizeSAt sakalazaktyabhAvAd vivakSitasattvavad avivakSitamapi bhaved hetvavizeSAditi yugapad [vivakSitA-5] vivakSitaghaTapaTAdibhAvApattiH, anupayoginI ceha tadanyahetuparikalpanA, asajjananasvabhAvatvena tasyA apyuktadoSAnativRtteH, avadhyabhAve tadvizeSakalpanAyogAditi / evaM ca asadutpadyate taddhi vidyate yasya kAraNam / zazazRGgAdyanutpatti rhetvabhAvAditISyate // [ zA.vA. samu. 4/40 // ] iti vacanamAtrameva / tathA na ca bhAva ekAntena abhAva eva yujyate kadAcit, atiprasaGgena hetuneti vartate / yadi hi sadevAsad bhavet, tataH For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 72-73 53 sattvA'vizeSAt sakalazaktayabhAvAd vivakSitA'sattvavad avivakSitamapi bhavet hetvavizeSAditi samaM ghaTa - mRdAdyabhAvApattiH, anupayoginI ceha tadanyamRdAdiparikalpanA, sato'sadbhavanasvabhAvatayA hetutvena tasyA apyuktadoSAnativRtteH, avadhyabhAve svabhAvAntarakalpanAyogAditi, evaM ca sato'pi bhAve'bhAvasya vikalpazcedayaM samaH / na tatra kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam // ityapi vacanamAtrameva / granthata eva hetudvayAsiddhatvaparihAramAha'tathAsvabhAvatvAbhAvAditi' - ubhayatrAtiprasaGgo vyavasthitaH tathAsvabhAvatvAbhAvAt / tathAhi--yadA abhAvo bhAvo bhavati tadA tathAsvabhAvatvasya - vivakSitabhAvabhavanasvabhAvatvasya tatrAbhAvo ni:svabhAvatayaiveti prakaTam, yadA'pi bhAva evAbhAvo bhavati tadA'pi tathAsvabhAvatvasya svA'bhavanasvabhAvatvasya tatrAbhAvo ni:svabhAvatayaiveti bhAvanIyam / iti gAthArthaH // 72 // evaM vipakSe bAdhakapramANamabhidhAya svapakSasiddhyarthamAha eyassa u bhAvAo Nivitti- aNuvittijogao hoti / uppAyAdI NevaM avigArI va'NuhavavirohA // 73 // 'etasya punaH '-tathAsvabhAvatvasya' bhAvAt ' - kAraNAd nivRttyanuvRttiyogato hetorbhavanti, ke ? i ( tyA ) ha / 'utpAdAdaya: '- utpAda - vyaya - dhrauvyANi, prakArAntareNoktavadutpAdAdyayogAt / naivaM prakramAt - puruSaH avikAryapi apizabdAd vikAryapi, anubhavavirodhAt, ekAntaikasvabhAve'nubhavabhedAyogAditi hRdayam / etaduktaM bhavati yadaiva vivakSitabhAvabhavanasvA ( ? sva ) bhAvo'bhAvaH tadaiva svabhAvabhAvAd jahAti sarvathA'bhAvatvam, yadA'pi ca svanivRttisvabhAvastadA'pyevaMvidhasvabhAvabhAvAt svanivRttimiti sUkSmadhiyA''locanIyam / evaM cAnuvRtti - vyAvRttisvabhAvam vastutpAdAdyAtmakamiti siddham / uktaM ca"ghaTa-mauli- suvarNArthI nAzotpAda- sthitiSvayam / zoka- pramoda - mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 478 // payovrato na dadhyatti, na payo'tti dadhivrataH / agorasavrato nobhe, tasmAt tattvaM trayAtmakam // 479 // " [ zAstravArtA. sta. 9] iti gAthArthaH // 73 // For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 54 yogazataka-sUtra : 73-74-75-76-77 AjJayeti dvAraM vyAcikhyAsurAha ANAe ciMtaNammI tattAvagamo Niogao hoti / bhAvaguNAgarabahumANao ya kammakkhao paramo // 74 // . 'AjJayA' paramaguruvacanarUpayA hetubhUtayA cintane adhikRtasya vastunaH 'tattvAvagamaH'-tattvaparicchedaH 'niyogato bhavati'-avazyaM bhavatIti, rAgAdiviSaM prati paramamantrakalpatvAdAjJAyAH / ata evAhurapare-"amantrApamArjanakalpAphalaM pratyanAgamA kriyA" [ ]iti / tathA bhAvaguNAkarabahumAnAcca'tIrthakarabahumAnAccA''jJAsArayA pravRttyA karmakSayaH paramaH, sthAnabahumAnena tulyakriyAyAmevA''jJArAdhana-virAdhanAbhyAM karmakSayAdivizeSAt / iti gAthArthaH // 74 // viviktadezaguNAnAha pairikke vAghAo na hoi pAeNa yogavasiyA ya / jAyai tahA pasatthA haMdi aNabbhatthajogANaM // 75 // "pairikke"-vivikte-ekAnte vyAghAto na bhavati adhikRtayogasya 'prAyeNa'-bAhulyena, vikSepanimittAbhAvAt / 'yogavazitA ca'-yogAbhyAsasAmarthyalakSaNA jAyate tathA prazastA, vidhipravRtterasadgrahAbhAvAt / 'handi' ityupapradarzane / 'anabhyastayogAnAm'-AdiyogAnAm / iti gAthArthaH // 75 // caramamupayogadvAraM vyAcikhyAsurAha uvaogo puNa ettha viNNeo jo samIvajogo tti / vihiyakiriyAgao khalu avitahabhAvo u savvattha // 76 // upayogaH punaH 'atra'-prakrame vijJeyo yaH 'samIpayogaH'-siddheH pratyAsanna iti / sa cAyamityAha-'vihitakriyAgataH khalu'-sthAnAdikriyAviSaya ityarthaH / 'avitathabhAvastu'-yathoktabhAva eva 'sarvatra sthAnAdau / etalliGga eva bodhaH paralokapakSapAto bhagavadbahumAnazca, bhAvanIyametat / iti gAthArthaH // 76 // upasaMharanAha evaM abbhAsAo tattaM pariNamai cittathejaM ca / jAyai bhavANugAmI sivasuhasaMsAhagaM paramaM // 77 // "evam'-uktena nyAyena abhyAsAd hetoH tattvaM pariNamati rAgAdiviSaya For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 78-79-80 55 sambandhi / tathA 'cittasthairya ca'-AnandasamAdhibIjaM jAyate / kiMviziSTam ? ityAha-'bhavAnugAmi'-janmAntarAnugamanazIlaM 'zivasukhasaMsAdhakaM'-pAramparyeNa mokSasukhasAdhakamityarthaH / 'paramaM'-pradhAnaM cittasthairya zivAdhvavijayadurgAvAptilakSaNam / iti gAthArthaH // 77 // ihaiva vidhyantaramAha ahavA oheNaM ciya bhaNiyavihANAo ceva bhAvejjA / - sattAiesu mettAie guNe paramasaMviggo // 78 // _ 'athavA' iti prakArAntarapradarzanArthaH / oghenaiva'-sAmAnyenaiva bhaNitavidhAnenaiva sthAnAdinA 'bhAvayet'-praNidhAnasAramabhyasyet / kva kAn ? ityAha'sattvAdiSu'-sattva-guNAdhika-klizyamAnA'vineyeSu 'maitryAdIn guNAn'-maitrIpramoda-kAruNya-mAdhyasthyalakSaNAn 'paramasaMvignaH'-labdhipUjAkhyAtyAdyAzayarahitaH / iti gAthArthaH // 78 // etadeva vizeSeNAbhidhAtumAha sattesu tAva mettiM, tahA pamoyaM guNAhiesuM ti / karuNA-majjhatthatte kilissamANA'viNeesu // 79 // sattveSu sarveSveva tAvadAdau 'maitrI' pratyupakArAnapekSasambandhAM sukharUpAM bhAvayet / tathA 'pramodaM'-bahumAnAzayalakSaNaM 'guNAdhikeSu'-iti svaguNAdhikeSu sattveSu / tathA 'karuNA-madhyasthatve'-kRpopekSArUpe yathAsaMkhyametat 'klizyamAnAvineyayoH' klizyamAneSu karuNA, avineyeSu mAdhyasthyam / iti gAthArthaH // 79 // kramAntarAzaGkApohAyAha- . . eso cevettha kamo uciyapavittIe vaNNio sAhU / iharA'samaMjasattaM tahAtahA'ThANaviNioyA // 40 // 'eSa eva'-anantaroditaH atra'-bhAvanAvidhau 'kramaH'-pravRttiprastArarUpa: 'ucitapravRtteH' kAraNAd varNita: 'sAdhu:'-zobhana: tIrthaMkaragaNadharaiH / tathAhi sAmAnyena sattveSu maitrI evocitA, pramodo guNAdhikeSveva, klizyamAneSveva karuNA, avineyeSveva mAdhyasthyam / itthaM caitadaGgIkartavyam ityAha-'itarathA'anyathoktakramabAdhAyAm 'asamaJjasatvaM'-sannyAyaviruddhaM bhavati, atra hetuH tathAtathA'sthAnaviniyogAditi, sattvAdiSu pramodAdikaraNe asthAnaniyogo mithyAbhAvanAtmakaH pratyavAyAyeti bhAvanIyam / guNAdhikajJAnaM ca kSayopazamavizeSAd For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 80-81-82-83 . ratnAdAviva mArgAnusAriNAm / iti gAthArthaH // 8 // atraiva sAmAnyavidhimAha sAhAraNo puNa vihI sukkAhAro imassa viNNeo / aNaNatthao ya eso u savvasaMpakkarI bhikkhA // 1 // sAdhAraNa: punarvidhiH sarvAvasthAnugata ityarthaH, zuklAhAro'sya vijJeyaH / zuddhAnuSThAnasAdhyaH zuddhAnuSThAnahetuH svarUpazuddhazca zukla iti / asya'-yoginaH evambhUto vijJeyaH, tadanyasya yogAGgatvAnupapatteH, na hyapathyAnabhujo dehAdyArogyasiddhiH anvarthatazcaiSa punaH zuklAhAraH sarvasampatkarI bhikSeti vijJeyaH / sarvasampatkaraNazIlA sampatkarI dAtR-grahItrubhayalokahitA, pauruSaghnI-vRttibhikSAvyavacchedArthametat / atra bahu vaktavyaM tat tu nocyate, gamanikAmAtratvAt prAraMmbhasya / iti gAthArthaH // 1 // vaNalevovammeNaM uciyattaM taggayaM nioeNaM / etthaM avekkhiyavvaM, iharA'yogo tti dosaphalo // 2 // atraiva vizeSamAha 'vraNalepaupamyena'-sakalalokasiddhena ucitatvaM 'tadgatam'-AhAragataM 'niyogena'-avazyantayA atra'-prakrame apekSitavyam, 'itarathA'-anyathA ayogaH' -asambandha iti kRtvA vraNalepavadevA''hAro doSaphala iti / etaduktaM bhavatiyathA vraNaH svarUpabhedAt kazcinimbatilocitaH kazciccikkazocitaH kazcid gavAdighRtocita iti, tatra viparyayalepadAne doSaH; evaM kazcid yatikAyaH kodravAdyodanocitaH, kazcit zAlyAcodanocitaH, kazcid haviHpUrNAdhucita iti, atrApi viparyayadAne doSaH, gambhIrabuddhyA paribhAvanIyametat / iti gAthArthaH // 42 // kathamucitasya lAbha: ? ityAzaGkAnirAsArthamAha jogANubhAvao cciya pAyaM Na ya sohaNassa vi alAbho / laddhINa vi saMpattI imassa jaM vaNiyA samae // 3 // 'yogAnubhAvata eva' - yogasAmarthyata eva tatpratibandhakakarmanivRtteH 'prAya:'- bAhulyena / na ca 'zobhanasyApi'-AhArasya havi:pUrNAdeH alAbhaH, For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 83-84-85-86 kintu lAbha eva / kutaH ? ityAha-labdhInAmapi'-ratnAdirUpANAM yogAnubhAvata eva' yogasAmarthyAt 'samprApti:'-zobhanA prAptiH paropakAraphalA asya yoginaH 'yat'-yasmAt kAraNAd varNitA 'samaye'-siddhAnte / iti gAthArthaH // 83 // labdhInAM svarUpamAha rayaNAI. laddhIo aNimAdIyAo taha ya cittAo / AmosahAiyAo tahAtahA yogavuDDhIe // 44 // ratnAdyA labdhayaH "sthAnyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAt" [pA. yoga 3-51] iti vacanAt / aNimAdyAzca tathA 'citrA:'-"aNimA mahimA laghimA prAptiH prAkAmyaM IzitA vazitA yatrakAmAvasAyitA ca"[] iti vacanAt / 'AmarpoSadhyAdyAH'-"Amosahi vipposahi khelosahi." [Ava. ni. 69] iti vacanAt / etAzca tathAtathAprakAreNa uttarottaraparizuddhavRddhirUpeNa yogavRddhaH sakAzAd bhavanti, tacchobhanAhAro laghvI mAtrA / iti gAthArthaH // 84 // adhikRtAvasthAphalamAha etIe esa jutto sammaM asuhassa khavaga mo Neo / .. iyarassa baMdhago taha suheNamiya mokkhagAmi tti // 85 // . etayA'-yogavRddhyA bhAvanayA vA 'eSaH'-yogI 'yuktaH'-ghaTitaH / kim ? ityAha-samyag apunarbandhakatvena azubhasya karmaNaH kSapako jJeyaH / 'mo' iti atra sthAne'vadhAraNArtho nipAtaH, etayaiva, anyathA kSapaNasyApi bhUyo'dhikabhAvenAkSapaNatvAt / 'itarasya'-zubhasya karmaNaH viziSTadeza-kulajAtyAdi nimittasya bandhakaH, jJeya iti vartate / tathA'-tena prakAreNAnubadhnAnaH zubhazubhatarapravRttyA prakRSTaphaladAnarUpeNa, evaM kim ? ityAha-'sukhenaiva'sukhaparamparayA 'mokssgaamii'-bhvaantkRt| iti gAthArthaH // 85 // sAmpratamadhikRtabhAvanAsAdhyameva vastu tantrAntaraparibhASayA anvayavyatirekata: khalvavirodhi iti pradarzayannAha kAyakiriyAe dosA khaviyA maMDukkacuNNatulla tti / te ceva bhAvaNAe neyA tacchArasarisa tti // 86 // . For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 58 yogazataka-sUtra : 87-88-89 . evaM puNNaM pi duhA mimmaya-kaNayakalasovamaM bhaNiyaM / aNNehi vi iha magge nAmavivajAsabheeNaM // 87 // taha kAyapAiNo Na puNa cittamahikicca bohisatta tti / hoti tahabhAvaNAo AsayayogeNa suddhAo // 48 // : emAi jahoiyabhAvaNAvisesAu jujae savvaM / . mukkAhinivesaM khalu nirUviyavvaM sabuddhIe // 89 // . catasro'pyekapraghaTTakapratibaddhAH |aasaaN vyAkhyA-'kAyakriyayA' AgamabAdhayA'sadbhAvato bhAvazUnyayA 'doSA:'-rAgAdayaH kSapitAH santa:, kim ? ityAha-maNDUkacUrNatulyA: iti, yathA mANDUkacUrNe cUrNAvasthAyAM mANDUkakriyAkSayaH sanapyakSayakalpaH, prAvRjAdinimittayogataH tadadhikabhAvAt, evaM kAyakriyayA vacanabAdhopetayA tathAvidhAnuSThAnasamabhivyaGgayo doSakSayo'kSayaeva, janmAntarAdinimittayogatastadadhikabhAvAditi / uktaM ca-"kriyAmAtrataH karmakSayaH maNDUkacUrNavat, bhAvanAtastu tadbhasmavat" [ ] ityAdi / apathyadravyayogavedanAkSayopalakSaNametat / evaM doSAH 'bhAvanayA' vacanagarbhayA cittavRttyA, 'kSapitA' iti vartate, jJeyA:kiMviziSTAH? ityAha-'tatsA(? cchA)rasadRzAH'-maNDUkabhasmatulyAH, punarabhAvAt / bhAvanA hyatrAgritulyA vartata, iyaM ca vacananimittaiveti / tad "etayaivaiSa yuktaH samyagazubhasya kSapako jJeyaH" [gA. 85]-iti etadanupAtyeva etaditi paribhAvanIyam / iti prathamagAthArthaH // 86 // evaM puNyamapi 'dvidhA'-dviprakAram / katham ? ityAha-'mRNmayakanakakalazopamaM bhaNitam'-ekaM mRNmayakalazopamaM kriyAmAtrajanyamaphalaM sat tatphaladAnasvabhAvaM vA, anyat kanakakalazopamaM viziSTabhAvanAjanyaM tathAtathAphalAntarasAdhanena prakRSTaphalajanakasvabhAvamiti / etad bhaNitam 'anyairapi'-saugatai:- "dvividhaM hi bhikSavaH ! puNyam-mithyAdRSTijaM samyagdRSTijaM ca / aparizuddhamAdyam, phalaM prati mRdghaTasaMsthAnIyam / parizuddhamuttaram, phalaM prati suvarNaghaTasaMsthAnIyam" [ ]iti vacanAt / iha mArge' yogadharmamArge 'nAmaviparyAsabhedena'-abhidhAnabhedena, etadapi "itarasya bandhakaH tathA sukhenaiva mokSagAmIti" [gA. 85] etadanupAti tattvataH / iti dvitIyagAthArthaH // 87 // tathA kAyapAtinaH, na punazcittamadhikRtya pAtinaH 'bodhisattvAH' For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 89-90 bodhipradhAnAH prANina iti bhavanti / tathAbhAvanAtaH sakAzAd 'Azayayogena' cittagAmbhIryalakSaNena zuddhA[za]yA iti / tathA cArSam-"kAyapAtino hi bodhisattvAH, na cittapAtinaH nirAzravakarmaphalametat" / iti tRtIyagAthArthaH // 48 // evamAdi, AdizabdAd 'vijayA-''nanda-satkriyA-kriyAsamAdhayaH pravRttAdInAm; tathA vitarkacAru kSubhitaM prathamam, prItyutplAvitamAnasaM dvitIyam, sukhasaGgatamAturaM tRtIyam, prazamaikAntasukhaM caturthametat" ityAdi pragRhyate / tadevamAdi yathoditabhAvanAvizeSAt sakAzAd 'yujyate sarvaM'-ghaTate niravazeSam, tattvamadhikRtya yogavRddhaH, adhikRtabhAvanAyAzca evaMsvarUpatvAt |'muktaabhiniveshN khalu' iti sAvadhAraNaM kriyAvizeSaNam, muktAbhinivezameva nirUpayitavyaM svabuddhyA, abhinivezasya tattvapratipattiM prati zatrubhUtatvAt, yukterapi vaitathyena prtibhaasnaat| uktaM cAtra "AgrahI bata ! ninISati yuktiM tatra, yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra, tatra matireti nivezam // sAdhvasAdhviti vivekavihIno lokapaMktikRta uktivizeSaH / bAlizo bhavati no khalu vidvAn, sUkta eva ramate matirasya // " ityalaM prasaGgena / iti caturthagAthArthaH // 89 // evaM prAsaGgikamabhidhAya 'etayaiSa yuktaH' ityetadgAthA[85]sambaddhAmeva prakRtayojanAgAthAmAha eeNa pagAreNaM jAyai sAmAiyassa suddhi tti / tatto sukkajjhANaM, kameNa taha kevalaM ceva // 10 // ___ etena prakAreNa anantaravyAvarNitasvarUpeNa, kim ? ityAha-'jAyate' . niSpadyate sAmAyikasya'-mokSaheto: pariNAmasya 'zuddhi:-'vizeSAbhivyaktiriti / paribhAvitamevaitat prAk / 'tata:' sAmAyikazuddheH 'zukladhyAnaM' pRthaktvavitarka savicAramityAdilakSaNaM jAyate' iti vartate / 'krameNa'-tathAzreNiparisamAptilakSaNena 'kevalaM caiva'-kevalajJAnaM ca jAyate / iti gAthArthaH // 10 // . sAmAyikasyaiva prAdhAnyena mokSAGgatAM khyApayannAha For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 91 . vAsI-caMdaNakappaM tu ettha siThaM ao cciya buhehiM / AsayarayaNaM bhaNiyaM, ao'NNahA Isi doso vi // 11 // 'vAsI-candanakalpameva'-sarvamAdhyasthyarUpam 'atra'-vyatikare 'zreSThaM' pradhAnam / ata eva kAraNAd 'budhaiH'-vidvadbhiH 'AzayaratnaM bhaNitaM'-cittaralamuktam, "jo caMdaNeNa bAhaM AliMpai" [upa. mAlA 92] ityAdivacanena / 'ato'nyathA ___ apakAriNyevopakAryAzayakalpanAyAmAzayaratnasya, kim ? ityAha'ISat' manAg doSo'pi tadapAyAnirUpaNena / tathA coktam "sAmAyikaM ca mokSAGgaM paraM sarvajJabhASitam / vAsI-candanakalpAnAmuktametanmahAtmanAm // 1 // niravadyamidaM jJeyamekAntenaiva tattvataH / kuzalAzayarUpatvAt sarvayogavizuddhitaH // 2 // yat punaH kuzalaM cittaM lokadRSTayA vyavasthitam / tat tathaudAryayoge'pi cintyamAnaM na tAdRzam // 3 // mayyeva nipatatvetajjagaduzcaritaM yathA / matsucaritayogAcca muktiH syAt sarvadehinAm // 4 // asambhavIdaM yad vastu buddhAnAM nirvRtizruteH / sambhavitve tviyaM na syAt tatraikasyApyanirvRtau // 5 // evaM cintanaM nyAyAt tattvato mohasaGgatam / sAdhvavasthAntare jJeyaM bodhyAdeH prArthanAdivat // 6 // apakAriNi sadbuddhirviziSTArthaprasAdhanAt / AtmambharitvapizunA tadapAyAnapekSiNI // 7 // evaM sAmAyikAdanyadavasthAntarabhadrakam / syAccittaM tat tu saMzuddha jJeyamekAntabhadrakam // [hAribhadrIyamaSTakam 29] iti / parairapyasya pravibhAgo gItaH / yathoktam 1. 'tadevaM cintanaM' iti hAribhadrASTake / For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 91-92-93-94 "dharmadhAtAvakuzalaH sattvanirvApaNe matim / . kSetrANAM zodhane caiva karoti vitathA ca sA // AdidhArmikamAzritya sajjJAnarahitaM ythaa| iSTeyamapi cA''ryANAM sadAzayavizodhanI // " ityAdi / kRtaM prasaGgena / iti gAthArthaH 91 // mahAphalopasaMhAramAha jaI tabbhaveNa jAyai jogasamattI ajogayAe tao / jammAdidosarahiyA hoi sadegaMtasiddhi tti // 12 // yadi 'tadbhavena'-tenaiva janmanA 'jAyate'-niSpadyate / kA ? ityAhayogasamAptiH sAmagrIvizeSeNa / tataH kim ? ityAha-'ayogatayA tataH' zailezyavasthArUpayA 'janmAdidoSarahitA'-janma-jarA-maraNavarjitA bhavati / kA ? ityAha-'sadekAntasiddhiH' satI-apunarAgamanena ekAntavizuddhi muktiH / iti gAthArthaH // 12 // yadi tu yogasamAptirna jAyate tato yad bhavati yoginAM tadAha asamattIya u cittesu ettha ThANesu hoi uppAo / . tattha vi ya tayaNubaMdho tassa taha'bbhAsao ceva // 13 // ___ asamAptau ca punaH tadbhavena yogasya / kim ? ityAha-'citreSu' nAnAprakAreSu 'atra sthAneSu'-devacyutau mAnuSye viziSTakulAdiSu / kim ? ityAha-'bhavatyutpAdaH' jAyate janmaparigraha ityarthaH / tatrApi'-janmaparigrahe kim ? ityAha-'tadanubandhaH' yogadharmAnubandhaH 'tasya'-yogina iti / kutaH ? ityAha-'tathA'bhyAsata eva' praNidhAnato'vicyutyabhyAsata eva, praNidhAnapravRtti- - vighnajayaprAptInAmitthameva bhAvAt / iti gAthArthaH // 13 // adhikRtavastusamarthanAryavAha jaha khalu divasa'bbhatthaM rAtIe suviNayammi pecchaMti / taha Ihajamma'bbhatthaM sevaMti bhavaMtare jIvA // 14 // 'yathA khalu' iti yathaiva 'divasAbhyastam' adhyayanAdi 'rAtrau'-rajanyAM 'svapne'-nidropahatacittavyApArarUpe pazyanti tathAnubhavApekSayA / eSa dRSTAntaH / For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GP yogazataka-sUtra : 94-95-96-97 sAmprataM dArTAntikayojanA-'tathA' tena prakAreNa 'ihajanmAbhyastam'-adhikRtajanmAsevitaM kuzalAdi sevante 'bhavAntare'-janmAntare 'jIvAH'-prANinaH tatsvAbhAvyAt / iti gAthArthaH // 14 // yasmAdevaM tasmAt kim ? ityAha tA suddhajogamaggocciyammi ThANammi ettha vaTTejA / iha-paralogesu daDhaM jIviya-maraNesu ya samANo // 15 // ... 'tat'-tasmAt 'zuddhayogamArgocite'-AgamAd niravadyayogamArgAnurUpe 'sthAne'-saMyamasthAne sAmAyikAdau atra varteta sAmpratajanmani / katham ? ityAha-ihaparalokayoH 'dRDham'-atyartham, tathA jIvita-maraNayozca 'samAnaH' sarvatra tulyavRttiH, paraM muktAvasthAbIjametat / iti gAthArthaH // 15 // na bhAvataH sadA'naucityavRtteH paryantaucityAvAptiriti tadgataM vidhimAha parisuddhacittarayaNo caeja dehaM tahaMtakAle vi / AsaNNamiNaM NAuM aNasaNavihiNA visuddheNaM // 16 // parizuddhacittaratna: sa sarvatrAnAzaMsayA, kim ? ityAha-'tyajed dehaM' jahyAt kAyam / tathA....tasaMyuktazubhalezyAprakAreNa 'antakAle'pi' kramAgatamaraNakAle'pi Asanam 'enaM' maraNakAlaM jJAtvA, kathaM tyajet ? ityAha-'anazanavidhinA'-anazanaprakAreNa 'vizuddhena'-kavacajJAtataH AgamaparipUtena / iti gAthArthaH // 16 // maraNakAlavijJAnopAyamAha NANaM cA''gama-devaya-paihA-sumiNaMdharAda''diTThio / NAsa-'cchi-tAragAdasaNAo kaNNagga'savamaNAo // 17 // jJAnaM cA''sannamaraNakAlasya, kutaH ? ityAha-'Agama-devatA-pratibhAsvapnA-'rundhatyAdyadRSTeH' AgamAd-maraNavibhaktyAdeH nADIsaJcArAdinA / yathA''huH samayavidaH 'uttarAyaNA paMcAhameganADIsaMcAre tiNNi samAo jIviyaM, dasAhameganADIsaMcAre do, paNNarAhameganADIsaMcAre egaM, vIsAhameganADIsaMcAre chammAsA paMcavIsAhameganADIsaMcAre tiNNi, chavvIsAhameganADIsaMcAre do, sattavIsAhameganADIsaMcAre ego, aThThAvIsAhameganADIsaMcAre paNNarasa diyahA, egUNatIsAha1. atra 'aruMdhatI' padamAvazyakam ? For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka-sUtra : 97-98 meganADIsaMcAre dasa, tIsAhameganADIsaMcAre paMca, egatIsAhameganADIsaMcAre tiNNi, battIsAhameganADIsaMcAre do, tettIsAhameganADIsaMcAre divaso jIviyaM / ' tathA anyairapyuktam *paJcAhAt paJcavRddhyA divasagatirihA''rohate paJcaviMzAt tasmAdekottareNa triguNitadazakaM tryuttaraM yAvadetat / kAle pauSNe samAstAstri-nayana-zazinaH, SaT-tri-yugmendavo ye, mAsAste'hAni zeSAstithi-digiSu-guNa-dvIndavo jIvitasya // evaM 'devatAta:-devatAkathanena, cAritrI devatAparigRhIto bhavati tasyocitamanyadapi devatA kathayatyeva / evaM pratibhAtaH-prAtibhamapyasyAvisaMvAdyeva bhavati, vyavahAropayoginyapi tathopalabdheH / evaM 'svapnAd-"mRtagurvAhvAnAdeH mRtagurvAhvAna-bAla-dehabhAva-bhogasandarzanaM yogino'ntakAle siddhaH cittavibhrama iti / 'arundhatyAdyadRSTeH, yathoktam pradhmAtadIpa[ga]gandhamalpAyurnaiva jighrati / sphuTatArAvRte vyomni na ca pazyatyarundhatIm // [ ] tathA 'nAsA-'kSitArakA'darzanAt' iti nAsikA'darzanaM avaSTabdhA'kSijyotistArA'darzanaM cA''sannamRtyuliGga, tathA karNAgnyazravaNAd'-aguSThApUritakarNAntarAgnyazravaNaM AsanamRtyuliGgaM samudradhvanizravaNa-dazagranthisphuraNadvAdazAkSarAnupalambhAdhupalakSaNametat / iti gAthArthaH // 17 // evamenaM jJAtvA kim ? ityAha aNasaNasuddhIe ihaM jatto'tisaeNa hoi kAyavyo / jallese marai jao tallesesuM tu uvavAo // 18 // * "samasaptagate sUrye candre janmakSamAzrite / sa kAlaH pauSNa uddiSTaH kuryAstatra vicAraNAm // Adau kRtvA dinArdhaM sakaladinamathAharnizaM cottareNa, pazcAdahradvayaM ca tridinamatha caturvAsarANi krameNa / prANo nADyAzrito yo bhavati dinapaterudgamAt savyahInaH, tatraitAn dhAraNAbdAn manuravividizo maNDalAH SaT catasraH // " ityeSA AdarzagatA TippaNI // * asya granthasya tADapatrIye mUlAda" etatpuSpikAsthAne etAdRgrahaMsapadaM vartate, kiJca upari adho vA pATho likhito nAstIti saMzodhakaviduSo'tra pATha lekhanavismRtiH sambhAvyate / For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 98-99-100 anazanazuddhAviha kavacodAharaNena yatno'tizayena bhavati kartavyaH, phalapradhAnAH samArambhA iti kRtvA / kimetadevam ? ityAha- yallezyo mriyate 'yataH 'prANI bhAvalezyAmadhikRtya tallezyeSvevAmarAdiSUpapadyate, "jallese marai tallese uvavajjai" [ ] iti vacanAt / na cAsyAmavasthAyAmevaM mataH svaprANAtipAtaH, vihitakaraNAt, vacanaprAmANyAd mAdhyasthyopapatteH, anyathA doSabhAvAd vacanavirodhAt / evameva hi tadAzayaparipuSTeH tatsaGkalpabhAvAnurodhAt / iti gAthArthaH // 98 // evamiha lezyAyAH prAdhAnyamuktam, na caitAvataiva etaccAru bhavatItyAha -. sAya vi ANAjogao u ArAhago ihaM Neo / iharA asatiM esA vi haMta'NAimmi saMsAre // 99 // lezyAyAmapi satyAm, kim ? ityAha- AjJAyoMgata eva darzanAdipariNAmayogAdevetyarthaH / ArAdhakazcaraNadharmasya 'iha jJeya: ' iha pravacane jJAtavyaH, nAnyathA / etadevAha - 'itarathA' - evamanabhyupagame sati, kim ? ityAha'asakRt' anekazaH 'eSA'pi ' zubhA lezyA prAptA saudharmAdyupapAtena "hanta sampreSaNa- pratyavadhAraNa- vivAdeSu" iti [ iha ' hanta'] sampreSaNe'vaseyaH, anAdau saMsAre, atidIrgha ityarthaH, na cA''rAdhakatvaM saJjAtam, tasmAd yathoktameva tattvaM pratipattavyam / iti gAthArthaH // 99 // prakaraNopasaMhArArthamevAha - 64 tA iya ANAjoge jayavvamajogaatthiNA sammaM / eso ciya bhavaviraho siddhIe sayA aviraho ya // 100 // yasmAdevaM tasmAd " iya" evam, AjJAyoge - AjJAvyApAre, kim ? ityAha-'yatitavyaM' yatnaH kAryaH / kena ? ' ayogatArthinA' zailezIkAmena sattvena 'samyag ' aviparItena vidhinA / yasmAd 'eSa eva ' AjJAyogaH 'bhavavirahaH ' jIvanmuktiH, saMsAraviraho vartate, kAraNe kAryopacArAt, yathA''yurdhRtamiti / tathA 'siddheH ' mukteH 'sadA' sarvakAlaM avirahazcaiSa eva, AjIvikamatamuktavyavacchedArthametat, muktasya kRtakRtyatvenehAgamanAyogAd avirahaH / iti gAthArthaH // 100 // For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka - sUtra : 100 // kRtirdharmato yAkinImahattarAsUnorAcAryaharibhadrasya // // granthAgramanuSTupchandasoddezataH zlokazatAni sapta sArdhAni // 750 // (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) / (8) | (9) yogazatakasya TIkAM kRtvA yadavAptamiha mayA kuzalam / tenAnapAyamuccairyogarato bhavatu bhavyajanaH // 1 // saMvata 1165 phAlguna sudi 8 likhiteti // // yogataTIvA samAptA|| adhyAtmamata parIkSA dharmaparIkSA sAmAcArI prakaraNa, ArAdhakavirAdhaka caturthaMgI, kUpadRSTAnta vizadIkaraNa prakaraNa samyaktvaSasthAnanI caupaI dvAtriMzad dvAtriMzikA bhAga-1 satpadAdiprarUpaNA karmaprakRti padArtho bhAga-1 karmaprakRti padArtho bhAga-2 karmaprakRti bhAga-3, praznottarI. nyAya siddhAnta muktAvalI bhAga-1 nyAya siddhAnta muktAvalI bhAga-2 (11) (12) siddhinAM sopAna (praNidhAna vagere pAMca AzayonuM vistRtavivecana) (13) yogaviMzikA (cAlu) (10) pU paM. zrI abhayazekharavijaya gaNivara dvArA anuvAdita-saMpAdita adhyayanopayogI sAhitya | (14) tattvAvalokana samIkSA (15) tattvanirNaya (16) jinapUjA H devadravya (17) navAMgI gurupUjana '(18) kara paDikkapaNuM bhAvazuM... 65 For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM arha namaH // zrIharibhadrasUrisandRbdhaH svopajJavyAkhyAsametaH // zrI yogadRSTisamuccayaH // yogatantrapratyAsanabhUtasya yogadRSTisamuccayasya vyAkhyA prArabhyate / iha cAdAvevAcAryaH (1) ziSTasamayapratipAlanAya (2) vighnavinAyakopazAntaye (3) prayojanAdipratipAdanArthaM (cedaM) zlokasUtramupanyastavAn natvecchAyogato'yogaM, yogigamyaM jinottamam / vIraM vakSye samAsena, yogaM tadRSTibhedataH // 1 // iti // (1) tatra ziSTAnAmayaM samayo yaduta "ziSTAH kvacidiSTe vastuni pravartamAnAH santa iSTadevatAnamaskArapUrvakaM pravartante" / ayamapyAcAryo na hi na ziSTa iti atastatsamayapratipAlanAya, tathA coktam "ziSTAnAmeSa samayaste sarvatra zubhe kila // pravartante sadaiveSTadevatAstavapUrvakam" // 1 // ityAdi // (2) tathA zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti iti, uktaM ca-"zreyAMsi bahuvighnAni, bhavanti mahatAmapi // azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti vinAyakAH" // 1 // iti // idaM prakaraNaM tu samyagjJAnahetutvAcchyobhUtam / ato 'mA bhUdvighna' iti vighnavinAyakopazAntaye / (3) tathA prekSAvatAM pravRttyarthaM prayojanAdipratipAdanArthaM ca (AdyaM shlok-suutrmupnystm)| tathA coktam"sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vApi kasyacit / yAvatprayojanaM noktaM, tAvattatkena gRhyate // 1 // na cApyaviSayasyeha, zakyaM vaktuM prayojanam // kAkadantaparIkSAdestatprayogAprasiddhitaH // 2 // asyedaM phalamityevaM, yogaH sambandha ucyate / taduktyantargatatvena, na pRthakkaizcidiSyate" // 3 // ityAdi // tatra 'natvecchAyogato'yogaM yogigamyaM jinottamam vIraM' ityaneneSTadevatAstavamAha / 'vakSye samAsena yogaM tadRSTibhedataH' ityanena tu For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 1 prayojanAditrayamiti zlokasUtrasamudAyArthaH // avayavArthastu natvA-praNamya, vIraM iti yogaH / kathamityAha icchAyogataH iti kriyAvizeSaNamadaH 'icchAyogena', zAstrayoga-sAmarthyayogavyavacchedArthametat |issttvyvcchedshcaayN tadanadhikAritvena prakAraNArambhe mRSAvAdaparihAreNa sarvatraucityArambhapravRttipradarzanArthaH / eteSAM ca trayANAmapi yogAnAM svarUpamanantarameva vakSyati / kiMviziSTaM vIramityAha-jinottamaM iti vastuvizeSaNam / iha rAgAdijetRtvAtsarva eva viziSTa zrutadharAdayo jinA ucyante / tadyathAzrutajinAH, avadhijinAH, manaHparyAyajJAnajinAH, kevalijinAzca, teSAmuttamaH kevalitvAttIrthaMkaratvAcca / anena bhagavatastathAbhavyatvAkSiptavarabodhilAbhagarbhArhadvAtsalyopAttAnuttarapuNyasvarUpatIrthaMkaranAmakarmavipAkaphalarUpAM paraMparArthasampAdanIM 'karmakAyAvasthAmAha / ayameva viziSyate 'ayogaM' iti / "kAyavAGmanaHkarma yogaH"avidyamAnayogo'yogaH, tam / anena ca bhagavataH zailezyavasthottarakAlabhAvinI samastakarmApagamarUpAM tathAbhavyatvaparikSayodbhUtaparamajJAnasukhalakSaNAM kRtakRtyatayA niSThitArthAM paramaphalarUpAM (ca) tattvakAyAvasthAmiti / ata evAha yogigamyaM' iti, yoginAM gamyo yogigamyaH, tam / yogino'tra zrutajinAdayo gRhyante, anenApi bhagavato'yogimithyAdRSTigamyatvavyavacchedamAha / etajjijJAsAyA api caramayathApravRttakaraNabhAvitvAdanyadA tadanupapattiriti / vIraM iti cAnvarthasaMjJeyaM, mahAvIryarAjanAttapaHkarmavidAraNena kaSAyAdizatru -jayAtkevalazrIsvayaMgrahaNena vikrAnto vIraH, tam / itthamanena yathAbhUtAnyA'sAdhAraNaguNotkIrtanarUpatvAdbhAvastavasyeSTadevatAstavamAheti / iSTatvaM ca guNato guNaprakarSarUpatvAd bhagavataH, devatAtvaM ca paramagatyavAptyeti / 'vakSye samAsena yogaM tadRSTibhedataH' ityanena tu prayojanAditrayamAha / kathamityucyate vakSye abhidhAsye-'yoga'-mitrAdilakSaNaM, 'samAsena'-saMkSepeNa, vistareNa tu pUrvAcAyairevAyamukto'pyuttarAdhyayana-yoganirNayAdiSu, 'taddaSTibhedataH' iti yogadRSTibhedena / tadatra samAsato yogAbhidhAnaM karturanantaraM prayojanam, paraMparA 1. prakaraNakArasyeti pAThAntaram; 2. dharmakA.....tA.; 3. ityatra tu....pra. For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 2-3 " prayojanaM tu nirvANameva, zuddhAzayatastathAsattvahitapravRteH, asyAzcAvandhyanirvANabIjatvAditi / abhidheyaM yoga eva / sAdhyasAdhanalakSaNa (Nazca) sambandha iti; kSuNNo'yaM mArgaH / zrotRRNAM tvanantaraprayojanaM prakaraNArthaparijJAnaM, paraMparAprayojanaM tvamISAmapi nirvANameva, prakaraNArthaparijJAnAdaucityenA'traiva pravRtteH asyAzcApyavandhyanirvANabIjatvAditi // 1 // evaM sampAditeSTadevatAstavaH prayojanAdyabhidhAya prakaraNopakArakaM prAsaGgikamabhidhAtumAhaihaivecchAdiyogAnAM svarUpamabhidhIyate / yoginAmupakArAya vyaktaM yogaprasaGgataH // 2 // 'ihaiva' iti prakrame, kimityAha 'icchAdiyogAnAM' iti icchAyogazAstrayoga-sAmarthyayogAnAm kimata Aha, 'svarUpamabhidhIyate' iti svalakSaNamucyate / kimarthametadityAha 'yoginAmupakArAya' iti yogino'tra kulayoginaH pravRttacakrA gRhyante vakSyamANalakSaNAH, na niSpannayogA eva, teSAmata upakArAbhAvAt, taditareSAmevopakArArtham / upakArazcAto yogahRdayAvabodhaH / kathamabhidhIyata ityAha 'vyaktaM'- spaSTaM, na cAprastutamapyetadityAha 'yogaprasaGgata' iti, mitrAdiyogaprasaGgena prasaGgAkhyatantrayuktyAkSiptamityarthaH // 2 // icchAyogasvarUpapratipAdanAyAha 68 kartumiccho: zrutArthasya, jJAnino'pi pramAdataH / vikalo dharmayogo yaH, sa icchAyoga ucyate // 3 // 'kartumiccho:-' kasyacinnirvyAjameva tathAvidhakSayopazamabhAvena, ayameva viziSyate - kiMviziSTasyAsya cikIrSoH ? ' zrutArthasya' - zrutAgamasya, arthazabdasyAgamavacanatvAt arthyate'nena tattvaM iti kRtvA / ayamapi kadAcidajJAnyeva bhavati, kSayopazamavaicitryAt ata Aha 'jJAnino'pi 'avagatAnuSTheyatattvArthasyApIti / evaMbhUtasyApi sataH kimityAha 'pramAdataH 'pramAdena vikathAdinA, vikalaH asaMpUrNaH kAlAdivaikalyamAzritya dharmayogodharmavyApAraH, 'yaH' iti yo'rthaH vandanAdiviSayaH sa icchAyoga ucyate', - 1. zcAva....pA.mo.tA. / 2. aryyate.....bha.pA.tA. / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 yogadRSTisamuccaya-sUtra : 4-5-6 icchApradhAnatvaM cAsya tathA''kAlAdAvapi karaNAditi // 3 // zAstrayogasvarUpAbhidhitsayAha- . zAstrayogastviha jJeyo, yathAzaktyapramAdinaH / zrAddhasya tIvrabodhena, vacasA'vikalastathA // 4 // 'zAstrayogastu' iti zAstrapradhAno yogaH zAstrayogaH prakramAddharmavyApAra eva / sa tu-punaH, 'iha'-yogatantre, 'jJeyo'- vijJeyaH / kasya kIdRgityAhayathAzakti-zaktyanurUpaM, apramAdinaH- vikathAdipramAdarahitasya / ayameva viziSyate-zrAddhasya tathAvidhamohApagamAtsaMpratyayAtmikAdizraddhAvataH, tIvrabodhena-paTubodhena hetubhUtena, vacasA-Agamena, avikala:-akhaNDaH, tathA kAlAdivaikalyA'bAdhayA, "na jhapaTavo'ticAradoSajJA" iti // 4 // sAmarthyayogalakSaNamAha zAstrasandarzitopAyastadatikrAntagocaraH / zaktyudrekAdvizeSeNa, sAmarthyAkhyo'yamuttamaH // 5 // 'zAstrasandarzitopAyaH' iti sAmAnyena zAstrAbhihitopAyaH, sAmAnyena zAstre tadabhidhAnAt / tadatikrAntagocara'-iti zAstrAtikrAntaviSayaH / kuta ityAha zaktyudrekAt iti zaktiprAbalyAt / 'vizeSeNa' iti na sAmAnyena zAstrAtikrAntagocaraH, sAmAnyena phalaparyavasAnatvAcchAstrasya / 'sAmarthyAkhyo'yaM' iti sAmarthyayogAbhidhAno'yaM yogaH 'uttamaH'-sarvapradhAnaH tadbhAvabhAvitvAt, akSepeNa pradhAnaphalakAraNatvAditi // 5 // etatsamarthanAryavAha 'siddhayAkhyapadasamprApti-hetubhedA na tattvataH / zAstrAdevAvagamyante, sarvathaiveha yogibhiH // 6 // . 'siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedAH -mokSAbhidhAnapadasamprAptikAraNavizeSAH samyagdarzanAdayaH, kimityAha 'na tattvataH'-na tattvabhAvena paramArthataH, 'shaastraadevaavgmynte'| na caivamapi zAstravaiyarthyamityAha, 'sarvathaiveha yogibhiH' iti sarvaireva prakArairiha loke sAdhubhiH, anantabhedatvAtteSAmiti // 6 // 1. kAlAdAvakaraNAditi....tA. Ti. For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 6-7-8 sarvathA tatparicchede zAstrAdevAbhyupagamyamAne doSamAhasarvathA tatparicchedAt sAkSAtkAritvayogataH / tatsarvajJatvasaMsiddhestadA siddhipadAptitaH // 7 // 'sarvathA'-sarvaiH prakArairakSepaphalasAdhakatvAdibhiH / 'tatparicchedAt-' zAstrAdeva siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedaparicchedAt kimityAha 'sAkSAtkAritva -yogataH'-kevaleneva 'sAkSAtkAritvena yogAtkAraNAt, 'tatsarvajJatvasaMsiddheH ' zrotRyogisarvajJatvasaMsiddheH, adhikRtahetubhedAnAmanena sarvathA paricchedayogAt, tatazca 'tadA' - zravaNakAla eva, 'siddhipadAptitaH '- muktipadApteH, ayogikevalitvasyApi zAstrAdeva sadbhAvAvagatiprasaGgAditi // 7 // syAdetatastvevamapi kA no bAdhA, ityatrAha 70 caitadevaM'- anantaroditaM, na caitadevaM yattasmAt prAtibhajJAnasaGgataH / sAmarthyayogo'vAcyo'sti, sarvajJatvAdisAdhanam // 8 // 'na zAstrAdayogikevalitvAvagame'pi siddhyasiddheH / yad-yasmAdevaM tasmAt prAtibhajJAnasaMgato mArgAnusAriprakRSTohAkhyajJAnayuktaH / kimityAha 'sAmarthyayogaH ' sAmarthyapradhAno yogaH sAmarthyayogaH prakramAddharmavyApAra eva kSapaka zreNigato gRhayate, ayaM 'avAcyo'sti' tadyoginaH svasaMvedanasiddheH, 'sarvajJatvAdisAdhanaM' akSepeNAtaH sarvajJatvasiddheH / Aha-" idamapi prAtibhaM zrutajJAnameva, anyathA SaSThajJAnaprasaGgaH / na caitat kevalaM, sAmarthyayogakAryatvAdasya / evaM ca siddhyAkhyapadasaMprAptihetubhedAstattvataH zAstrAdevAvagamyanta iti" / atrocyate,- naitacchutaM, na kevalaM, na ca jJAnAntaramiti, rAtriMdivAruNodayavat / aruNodayo hi na rAtriMdivAtirikto na ca tayoreko'pi vaktuM pAryate / evaM prAtibhamapyetanna tadatiriktaM na ca tayorekamapi vaktuM zakyate / tatkAla eva tathotkRSTakSayopazamavato bhAvAt zrutatvena tattvato'saMvyavahAryatvAnna zrutaM, kSAyopazamikatvAdazeSadravya-paryAyA'viSayatvAnna' kevalamiti / iSTaM caitattArakanirIkSa 1. manyena. bha.pA. pa. tA. / 2. dAyogAt bha. pA. pa. tA. / 3. tadbhAvA....tA. / For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 8-9-10 71 NAdijJAnazabdavAcyamaparairapItyadoSaH // 8 // sAmarthyayogabhedAbhidhAnAyAMha dvidhAyaM dharmasaMnyAsa-yogasaMnyAsasaMjJitaH / kSAyopazamikA dharmA yogAH kAyAdikarma tu // 9 // "dvidhA'-dviprakAra: ayaM-sAmarthyayogaH / kathamityAha 'dharmasaMnyAsayogasaMnyAsasaMjJitaH' iti / dharmasaMnyAsasaMjJA saMjAtA'syeti dharmasaMnyAsaMsaMjJitaH, 'tArakAdibhya itac' / evaM yogasaMnyAsasaMjJA saMjAtA'syeti yogasaMnyAsasaMjJitaH / saMjJA ceha "tayA saMjJAyata" iti kRtvA, sA tatsvarUpameva gRhyate / ka ete dharmAH ke vA yogA? ityAha 'kSAyopazamikA dharmA':kSayopazamanivRttAH kSAntyAdayaH, 'yogAH kAyAdikarma tu'-yogAH punaH kAyAdivyApArA: kAyotsargakaraNAdayaH evameSa dvidhA sAmarthyayoga iti // 9 // yo yadA bhavati taM tadAbhidhAtumAhadvitIyApUrvakaraNe, prathamastAttviko bhavet / AyojyakaraNAdUrvA, dvitIya iti tadvidaH // 10 // "dvitIyApUrvakaraNa' iti, granthibhedanibandhanaprathamApUrvakaraNavyavacchedArthaM "dvitIyagrahaNaM, prathame'dhikRtasAmarthyayogA'siddheH / apUrvakaraNaM tvapUrvapariNAma: zubho'nAdAvapi bhave teSu-teSu dharmasthAneSu vartamAnasya tathA'saMjAtapUrvo granthibhedAdiphala ucyate / tatra prathame'smin granthibhedaH phalaM, ayaM ca samyagdarzanaphalaH, samyagdarzanaM ca prazamAdiliGga AtmapariNAmaH / yathoktaM "prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM" (ta.bhASya-1-2) iti, yathAprAdhAnyamayamupanyAsaH 'cAruzca pazcAnupUryeti samayavidaH / dvitIye tvasmistathAvidhakarmasthitestathAvidhasaMkhyeyasAgaropamAtikramabhAvini 'prathamastAttviko bhavet' iti, 'prathamo'pAramArthiko bhavet, kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteH, ato'yamitthamupanyAsa iti / atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati, 1. tvAcca n-taa.| 2. tAraka-RtambharAdijJAna mo. ['RtambharA tatra prajJA' pAtaMjalayoga-148] 3. tadasya sajjAta tArakAdibhya ita: [siddhahema-7-1-136] 4.dvitIyeti grahaNaM - mo. / 5. lAbhazca / . . For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 10 pravRttilakSaNadharmasaMnyAsAyAH pravrajyAyAH jJAnayogapratipattirUpatvAt / ata evAsyA bhavavirakta evAdhikAryuktaH, yathoktaM-"atha pravrajyAhaH (1) AryadezotpannaH (2) viziSTajAtikulAnvita; (3) kSINaprAyakarmamala; (4) tata eva vimalabuddhiH, (5) 'durlabhaM mAnuSyaM, janma maraNanimittaM, saMpadazcapalA, viSayA duHkhahetavaH saMyoge viyoga, pratikSaNaM maraNaM, dAruNo vipAkaH' ityavagatasaMsAranairguNya(6) tata eva tadvirakta; (7) pratanukaSAyaH, (8) alpahAsyAdiH(9) kRtajJaH (10) vinItaH (11) prAgapi rAjAmAtyapaurajanabahumataH, (12) adrohakArI, (13) kalyANAGgaH (14) zrAddhaH, (15) sthiraH, (16) samupasaMpannazca iti / " na hyanIdRzo jJAnayogamArAdhayati, na cedRzo nArAdhayatIti bhAvanIyam / sarvajJavacanamAgamaH, tannAyamanirUpitArtha iti / _ 'AyojyakaraNAdUrdhvaM' iti kevalAbhogenA'cintyavIryatayA 'yojya'tathA-tathA tatkAlakSapaNIyatvena bhavopagrAhikarmaNastathAvasthAnabhAve (bhAvena) 'karaNaM' kRtirAyojyakaraNaM zailezyavasthAphalametat / ata evAha 'dvitIya iti tadvidaH,-yogasaMnyAsasaMjJita:sAmarthyayoga iti tadvido'bhidadhati zailezyavasthAyAmasya bhAvAt / . sarvamidamAgamikaM vastu, tathA caitatsaMvAdyArSam- "karaNaM ahApavattaM, apuvamaNiyaTTimeva bhavvANaM / iyaresiM paDhamaM ciya, bhaNNai karaNaM ti pariNAmo // 1 // jA gaNThI tA paDhama, gaNThiM samaicchao bhave bIyaM / aNiyaTTIkaraNaM puNa, sammattapurakkhaDe jIve // 2 // gaNThi tti sudubbheo, kakkhaDaghaNarUDhagUDhagaNThi vva / jIvassa kammajaNio, ghaNarAgaddosapariNAmo // 3 // etto vivajjao khalu, bhinne eyammi sammaNANaM tu / thovaM pi suparisuddhaM 'saccAsammohaheu tti // 4 // sammattaMmi u laddhe, paliyapuhatteNa sAvao hoi / caraNovasamakhayANaM, sAgarasaMkhantarA honti" 2 // 5 // [vizeSAvazyakagatA imA gAthAH - 1202, 1203, - 1195-1222] ityAdi, lezataH paribhAvitArthametat // 10 // 1. savvA'-tA. 2. etAsAM vizeSArtho vizeSAvazyakabhASyavivaraNe / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 10-11-12-13-14 yata AyojyakaraNAdUrdhvaM dvitIyaH atastvayogo yogAnAM, yogaH para udAhRtaH / mokSayojanabhAvena, sarvasaMnyAsalakSaNaH // 11 // ata eva zailezyavasthAyAM yogasaMnyAsAtkAraNAt 'ayogo'-yogAbhAvaH 'yogAnAM'-'mitrAdInAm, 'madhya' iti gamyate, kimityAha yogaH 'para:'-pradhAna 'udAhRtaH' iti / kathamityAha 'mokSayojanabhAvena' hetunA yojanAdyoga iti kRtvA, svarUpamasyAha 'sarvasaMnyAsalakSaNaH'-adharmadharmasaMnyAsayorapyatra parizuddhibhAvAditi // 11 // evametatsvarUpamamidhAya prakRtopayogamAha etattrayamanAzritya, vizeSeNaitadudbhavAH / / yogadRSTaya ucyanta aSTau sAmAnyatastu tAH // 12 // / etattrayaM-icchAyogAdilakSaNaM, anAzrityA'naGgIkRtya vizeSeNA'smAdiya -mityevNlkssnnen| kimityAha 'etadudbhavAH yogadRSTaya ucyante' mitrAdyAH, 'aSTau sAmAnyatastu tA:' dRSTaya iti // 12 // tAzcaitAH mitrA tArA balA dIprA, sthirA kAntA prabhA parA / nAmAni yogadRSTInAM, lakSaNaM ca nibodhata // 13 // ___tatra mitreva mitrA, tAreva tAretyAdi yathArthAnyeva nAmAni yogadRSTInAm / / 'lakSaNaM' cAsAM vakSyamANalakSaNaM, 'nibodhata'-zRNutetyarthaH // 13 // ihaughadRSTivyavacchedArthaM yogadRSTigrahaNamiti tAmabhidhAtumAha sameghA'megharAjyAdau, sagrahAdyarbhakAdivat / / .. oghadRSTiriha jJeyA, mithyAdRSTItarAzrayA // 14 // ihaughadRSTiAnAvaraNIyAdikarmakSayopazamavaicitryAccitrA, sameghAmeSaM ca tadrAvyAdi ca AdizabdAd divasaparigrahaH tasmin, sagrahAdizcAsau arbhakAdizceti vigrahaH, prathamAdizabdAdagrahaparigrahaH, dvitIyAdizabdAdanarbhakaparigrahaH / 'oghadRSTiH' sAmAnyadarzanaM bhavAbhinandisattvaviSayA, mithyAdRSTi.zcetarazca mithyAdRSTItarau, tadAzrayA, kAcAdyupahato mithyAdRSTiH, tadanupahatastvitara 1. maitrA... tA. / 2. icchAyogAdiprabhavAH - tA. / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 yogadRSTisamuccaya-sUtra : 14-15 ityakSaragamanikA / bhAvArthastu-ekA sameghAyAM rAtrau dRSTiH kiMcinmAtragrAhiNI, aparA tvameghAyAM manAgadhikataragrAhiNIti, AdizabdAddivasagraha iti, 'tadekA sameghe divase tathA'parA'megha iti, asti cAnayorvizeSaH / iyamapi sagrahasya draSTuH, AdizabdAdagrahasya ca, bhavatyanayorapi vizeSaH, citra(tta)vibhramAdibhedAt / iyamapyarbhakasya draSTuH, AdizabdAdanarbhakasya ca, astyanayorapi bhedo vivekavaikalyAdibhedAt / iyamapi mithyAdRSTeH kAcAdyupahatalocanasya, itarasya tadanupahatalocanasyeti / yathaiSa dRSTibheda ekasminnapi dRzye citropAdhibhedAt, tathA pAralaukike'pi prameye kSayopazamavaicitryatazcitraH pratipattibheda iti / etannibandhano'yaM darzanabheda iti yogAcAryAH / na khalvayaM sthirAdidRSTimatAM bhinnagranthInAM yoginAM, yathAviSayaM nayabhedAvabodhabhAvAditi / pravRttirapyamISAM parArthaM zuddhabodhabhAvena vinivRttA''grahatayA maitryAdipAratantrayeNa gambhIrodArAzayatvAt cAricarikasaMjIvanyacarakacAraNanItyetyalaM prasaGgena // 14 // prakRtaM prastumaH / prakRtA ca mitrAdibhedabhinnA yogadRSTiH, iyaM cetthamaSTadheti nidarzanamAtramadhikRtyAha- . tRNagomayakASThAgni-kaNadIpaprabhopamA / ratnatArArkacandrAbhA, saddaSTedRSTiraSTadhA // 15 // ihAdhikRtadRSTibodhaH khalvarthokta eva tRNAgnikaNAdyudAharaNasAdharmyato nirUpyate / sAmAnyena 'saddaSTe'-ogino 'dRSTi'-rbodhalakSaNASTadhA bhavati / tRNAgnikaNopamA mitrAyAM, gomayAgnikaNopamA tArAyAM, kASThAgnikaNopamA balAyAM, dIpaprabhopamA dIprAyAM, tathAvidhaprakAzamAtrAdineha sAdharmyam / yadAha-mitrAyAM bodhastRNAgnikaNasadRzo bhavati, na tattvato'bhISTakAryakSamaH, samyakprayogakAlaM yAvadanavasthAnAdalpavIryatayA (tataH) paTusmRtibIjasaMskArAdhAnAnupapatteH, tatazca vikalaprayogabhAvAdbhAvato vandanAdikAryAyogAditi / tArAyAM tu bodho gomayAgnikaNasadRzaH, ayamapyevaMkalpa eva, tattvato viziSTasthiti-vIryavikalatvAt, ato'pi prayogakAle smRtipA3. tatre(trai)kA - mo. / For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 15 TavAsiddheH tadabhAve prayogavaikalyAt, tatastathAtatkAryAbhAvAditi / balAyAmapyeSa kASThAgnikaNakalpo viziSTa ISaduktabodhadvayAt, tadbhavato'tra manAk sthitivIrye, ata: paTuprAyA smRtiriha prayogasamaye tadbhAve cArthaprayogamAtraprItyA yatnalezabhAvAditi / dIprAyAM tveSa dIpaprabhAtulyo viziSTatara uktabodhatrayAt, ato'trodane sthitivIrye, tatpavyapi prayogasamaye smRtiH / evaM bhAvato'pyatra dravyaprayogo vandanAdau, tathAbhaktito yatnabhedapravRtteriti prathamaguNasthAnakaprakarSa etAvAniti samayavidaH / sthirA tu bhinnagranthereva bhavati tadbodho ratnaprabhAsamAnastadbhAvA'pratipAtI pravardhamAno nirapAyo nAparaparitApakRt paritoSahetuH prAyeNa praNidhAnAdiyoniriti / kAntAyAM tu tArAbhAsamAna eSaH, ataH sthita eva prakRtyA niraticAramA(ma)trAnuSThAnaM zuddhopayogAnusAri viziSTA'pramAdasacivaM viniyogapradhAna(naM)gambhIrodArAzayamiti / prabhAyAM punararkabhAsamAno bodhaH, sa dhyAna(saddhayAna) hetureva sarvadA, neha prAyo vikalpAvasaraH, prazamasAraM sukhamiha, akiMcitkarANyatrAnyazAstrANi, samAdhiniSThamanuSThAnaM, tatsaMnidhau vairAdinAzaH, parAnugrahakartRtA, aucityayogo vineyeSu, tathA'vandhyA satkriyeti / parAyAM punadRSTau candracandrikAbhAsamAno bodhaH saddhyAnarUpa eva sarvadA vikalparahitaM manaH, tadabhAvanottamaM sukhaM ArUDhAvarohaNavatrAnuSThAnaM pratikramaNAdi, paropakAritvaM, yathAbhavyatvaM(bhavyaM) tathA pUrvavadavandhyA kriyeti / - evaM sAmAnyena sadRSTeogino dRSTiraSTadhetyaSTaprakArA / atrAha-granthibhede sadRSTitvaM saM ca dIrgho(? pro)ttarakAlamiti kathaM sadRSTerdRSTiraSTadheti? ucyate |avndhysdRssttihetutven mitrAdidRSTInAmapi satItvAditi / varSolakaniSpattAvikSurasakakkabaguDakalpAH khalvetAH khaNDasarkarAmatsyaNDIvarSolakasamAzcetarA ityAcAryAH, ikSvAdInAmeva tathAbhavanAditi / rucyAdigocarA evaitAH eteSA(tAsA)meva saMvegamAdhuryopapatteH ikSu(ikSvAdi)kalpatvAditi / 1. tadasyAM bodho - tA. / 2. vinayeSu - bha. pA. / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 76 yogadRSTisamuccaya-sUtra : 15-16-17 . nalAdikalpAstvabhavyAH, saMvegamAdhuryazUnyatvAt / anena 'sarvathA'pariNAmikSaNikAtmavAde dRSTibhedAbhAvamAha tattathAbhavanAnupapatteriti // 15 // iyaM ca sakalayogidarzanasAdhAraNeti yathAvidhAnAM yathA bhavati tathAvidhAnAM tathAbhidhA tumAha yamAdiyogayuktAnAM, khedAdiparihArataH / adveSAdiguNasthAnaM, krameNaiSA satAM matA // 16 // yamAdiyogayuktAnAmiti / iha yamAdayo yogAGgatvAdyogA ucynte| yathoktaM "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni" [pAta0 yoga0 2-21] / tadevaM yamAdiyogapratyanIkAzayaparihAreNa / ete'pi cASTAveva tathA-"khedodvegakSepotthAna prAntyanyamudrugAsaGgaiH ! yuktAni hi cittAni prapaJcato varjayenmatimAn // 1 // [SoDazaka14-3]" tadetatparihAreNApi krameNaiSASTadheti / evamadveSAdiguNasthAnamiti yata etAnyapyaSTAveva / yathoktam-"adveSo jijJAsA zuzrUSA zravaNabodhamImAMsAH / parizuddhA pratipattiH 'pravRttiraSTAMgikI tattve // 1 // " [SoDazaka 16-14] evaM krameNaiSA sadRSTiH 'satAM'-munInAM bhagavatpataJjali-bhadantabhAskarabandhubhagavattAdInAM yoginAmityarthaH 'matA'-iSTA / etatsAkalyaM ca pratidRSTi darzayiSyAmaH // 16 // sAmprataM dRSTizabdArthAbhidhAnAyAha sacchuddhAsaGgato bodho, dRSTirityabhidhIyate / asatpravRttivyAghAtAt satpravRttipadAvahaH // 17 // 'sacchraddhAsaGgato bodhaH' ityanenAsacchraddhAvyavacchedamAha, asacchraddhA ceha zAstrabAhyA svAbhiprAyatastathAvidhAsadhAtmikA gRhyate, tadvaikalyAt 'sacchraddhAsaGgataH' iti evaMbhUto bodho'vagamaH, kimityAha 'dRSTirityabhidhIyate / darzanaM dRSTiriti kRtvA niSpratyapAyatayA / phalata etAmevAha 'asatpravR 1. ekAntanityAnityAtmakAdimate ityarthaH / 2. atha yogadRSTiH katamA keSAM syAdityAha - pA. Ti / 3. yamAdiyogayuktAnAM krameNaiSA'STadhA pratyekamaGgayoge dRSTibhedatvAt / evaM khedAdiparihArataH=yamAdiyogapratya...tA. / 4. bhrAntAnya - tA. / 5. pravRttiraSTAGgikA - bha. pA. mo. tA. / 6. davadhUtAdI - tA. / 7. dRSTiratrAbhi - mo. tA. / For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 17-18-19 77 ttivyAghAtAt' iti tathAzrAddhatayA zAstraviruddhapravRttivyAghAtena kimityAha 'satpravRttipadAvahaH' iti / zAstrA'viruddhapravRttipadAvaho'vedyasaMvedyapadaparityAgena vedyasaMvedyapadaprApaka ityarthaH / vedyasaMvedyapadarUpatve'pi sthirAdidRSTInAM sAmAnyalakSaNatvAdasya, evamapyadoSa iti / athavA satpravRttipadaM paramArthataH zailezIpadamiti tadAvahatvena na kazciddoSa iti // 17 // eSA ca paristhUrabhedAdaSTadhA, anyathA bahubhedetyabhidhAtumAha iyaM cAvaraNApAyabhedAdaSTavidhA smRtA / / sAmAnyena vizeSAstu, bhUyAMsaH sUkSmabhedataH // 18 // 'iyaM ca' anantaroditalakSaNA dRSTiH / 'AvaraNApAyabhedAd AvaraNApagamabhedena paristhUranItyA 'aSTavidhA smRtA' pUrvAcAryai: 'sAmAnyena'sUkSmekSikAmanAdRtya / 'vizeSAstu'-bhedAH punaH sadRSTe yAMso'tibahavaH 'sUkSmabhedato''nantabhedatvAddarzanAdInAM mitha:SaTsthAnapatitatvAbhidhAnAditi // 18 // iha ca dRSTisamuccaye . pratipAtayutAzcAdyAzcatastro nottarAstathA / .. sApAyA api caitAstAH pratipAtena netarAH // 19 // 'pratipAtayutA'-bhraMzopetAH / 'AdyAzcatasro'-dRSTayo mitrAdirUpAH 'etA api ca' pratipAtayutA api tathAkarmavaicitryAt, na tu pratipAtayutA eva, tAbhyastaduttarabhAvAditi / 'nottarAstathA-' na sthirAdyAstena prakAreNa pratipAtayutAH / yata evaM 'sApAyA api-' durgatihetutvena, "etAstA-' etA eva / kathamityAha 'pratipAtena' bhraMzena, 'netarA-' -na sthirAdyAH sApAyA iti / Aha-kathaM zreNikAdInAmetadapratipAtAdapAyaH ? ucyate-etadabhAvopAttakarmasAmarthyena / ata evoktaM pratipAtena tu saMbhavamAtramadhikRtya 'sApAyA api', tathApi prAyovRttiviSayatvAtsUtrasyaivamupanyAsaH / athavA sadRSTaya ghAte satyapAyo'pyanapAya eva vajratandulavatpAkena, tadAzayasya kAyaduHkhabhAve'pi 1. naitAstat |etaaH - tA. / 2. pratipAtena netarA iti / apratipAtena - tA. / 3. pAte - tA. / For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 yogadRSTisamuccaya-sUtra : 19-20-21-22 vikriyAnupapatterityevamupanyAsaH / yogAcAryA evAtra pramANamitiH / ataH 'pratipAtena netarA' iti sthitam // 19 // ihApi' - . prayANabhaGgAbhAvena, nizi svApasamaH punaH / . vighAto divyabhavatazcaraNasyopajAyate // 20 // 'prayANabhaGgA'bhAvena' iti kanyakubjAdigamane'navarataprayANakagamanenApi 'nizi'-rAtrau 'svApasamaH punaH'-svApatulyastu. kimityAha 'vighAta:'pratibandhaH "divyabhavata:'-devajanmanaH sakAzAt 'caraNasya'-cAritrasya 'upajAyate' tathAvidhaudayikabhAvayogena, tadabhAve tu punastatraiva pravRttiH, svApavigame'navarataprayANe ca pravRttakanyakubjagantRgamanapravRttivat // 20 // idAnIM pratidRSTi sAkalyenAGgayojanAmupadarzayannAha - mitrAyAM darzanaM mandaM, yama icchAdikastathA / akhedo devakAryAdAvadveSazcAparatra tu // 21 // 'mitrAyAM' dRSTau 'darzanaM mandaM'-svalpo, bodhaH, tRNAgnikaNodyotena sadRzaH / 'yama'-ahiMsAdilakSaNaH 'icchAdikastathA' yathoktaM - 'ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH' [pA. yo. sU. 2-30] / ete ca 'icchApravRttisthairyasiddhibhedA' iti vakSyati / 'akhedo devakAryAdau' AdizabdAdgurukAryAdiparigrahaH, tathAtathopanata etasmiMstathAparitoSAnna khedo'tra api tu pravRttireva, zirogurutvAdidoSabhAve'pi bhavAbhinandino bhogakAryavat / adveSazcAmatsarazca aparatra tvadevakAryAdau, tathA tattvaveditayA mAtsaryavIryabIjabhAve'pi tadbhAvAGkurAnudayAttattvAnuSThAnamadhikRtya 'karmaNyAzayaH / ato'syAparatra na cintA, tadbhAve'pi karuNAMzabIjasyaiveSatsphuraNamiti // 21 // asyAM dRSTau vyavasthito yogI * yatsAdhayati tadabhidhitsayAha karoti yogabIjAnAmupAdAnamiha sthitaH / avandhyamokSahetUnAmiti yogavido viduH // 22 // 1. pratipAtAbhAve'pi uparAsu catasRSu devajanmani caraNavighAtaH syAdityAha -pA. Ti / 2. NakapravRtta - tA. / 3. karmaNyo'syA - tA. / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 22-23-24 ___79 'karoti' tattvakaraNena 'yogabIjAnAM'-vakSyamANalakSaNAnAM 'upAdAnaM'grahaNam, 'iha sthito' mitrAyAM dRSTau maitro 'yogItyarthaH / kiMviziSTAnAM yogabIjAnAmityAha-avandhyamokSahetUnAM iti, na hi yogabIjaM na yogaphalaM nAma, yogazca mokSaphala iti / 'iti yogavido'-viziSTA eva yogAcAryAH, 'vidu'riti jAnate // 22 // sAmprataM yogabIjAnyupanyasyannAha jineSu kuzalaM cittaM, tannamaskAra eva ca / praNAmAdi ca saMzuddhaM, yogabIjamanuttamam // 23 // 'jineSu' bhagavadarhatsu 'kuzalaM cittaM'-dveSAdyabhAvena prItyAdimat, anena manoyogavRttimAha / tannamaskAra eva ca'-jinanamaskAra eva ca tathAmanoyogaprerita iti, anena tu vAgyogavRttim / 'praNAmAdi ca' paJcAGgAdilakSaNaM; AdizabdAnmaNDalAdigrahaH 'saMzuddhaM' ityasaMzuddhavyavacchedArthametat, tasya sAmAnyena yathApravRttikaraNabhedatvAt,tasya ca yogabIjatvAnupapatteH / etatsarvameva sAmastyapratyekabhAvAbhyAM 'yogabIjaM'-mokSayojakAnuSThAna kAraNam 'anuttamam' iti sarvapradhAnaM viSayaprAdhAnyAditi // 23 // yadaitadbhavati tatsamayama bhidhAtumAha__ carame pudgalAvarte, tathAbhavyatvapAkataH / _ saMzuddhametanniyamAnAnyadApIti tadvidaH // 24 // 'carame pudgalAvarte' iti pudgalAnAmAvartAstathAtathA tattadgrahaNasantyAgAbhyAmiti pudgalAvartAH, "ete hyanAdau saMsAre tathAbhavyatvAkSiptAH kasyacitkiyanto'pi" iti vacanaprAmANyAccaramapade caramAvartAbhidhAnAt / atrApi kAraNamAha 'tathAbhavyatvapAkataH' iti tathAbhavyatvapAkena tatastasmAnmithyAtvakaTukatvanivRttyA manAk mAdhuryasiddheH saMzuddhametajjineSu kuzalAdicittam 'niyamAd' niyamena tathAbhavyatva pAkabhAvena karmaNA tathA, anyadA saMzuddhavadasaMzuddhAnupapatteH, ata evAha 'nAnyadApi' nAnyasminnapi kAle prAk 1. yogIti yo'rthaH - bha.mo.tA. / 2. karaNaM....mo. / 3. saMnyAsAbhyAm....mo. / 4. tatastathAmi....tA. / 5. pAke bhAvakarmaNyatayA anya....tA. / For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 14-25 . pazcAcca kliSTAzayavizuddhatarAzayayogAt 'iti tadvidaH' ityevaM yogavido'bhidadhati // 24 // evamasya samayamabhidhAyaitadabhidhitsayA tvAha upAdeyadhiyAtyantaM, saMjJAviSkambhaNAnvitam / phalAbhisandhirahitaM, saMzuddhaM hyetadIdRzam // 25 // 'upAdeyadhiyA' upAdeyabuddhyA 'atyantaM-' sarvAnyApohena tathAparipAkAtsamyagjJAnapUrvarUpatvena 'saMjJAviSkambhaNAnvitaM-' kSayopazamavaicitryAdAhArAdisaMjJodayAbhAvayuktam / saMjJA AhArAdibhedena daza / tathA cArSam"kaivihA NaM bhante / sannA pannattA? / goyamA !, dasavihA-'AhArasannA, bhayasannA, mehuNasannA, pariggahasannA, kohasannA, mANasannA, mAyAsannA, lobhasannA, ohasannA, logasannA" iti / etatsamprayuktAzayAnuSThAnaM sundaramapyabhyudayAya, na niHzreyasAvAptaye, parizuddhyabhAvAdbhavabhoganiHspRhAzayaprabhavametaditi yoginaH, 'phalAbhisandhirahitaM' bhavAntargataphalAbhisandhyabhAvena / Ahaasambhavyeva saMjJAviSkambhaNe pUrvoditaphalAbhisandhiH / satyametat tadbhavAntargataphalamadhikRtya, iha tu tadanyabhavAntargatamapi' 'sAmAnikAdilakSaNaphalamadhikRtya gRhyate, tadabhisandherasundaratvAttadupAttasyAsya svataH pratibandhasAratvataH / etadrahitaM cedamapavargasAdhanaM, svapratibandhasAraM tu tatsthAnasthitikAryeva tathAsvabhAvatvAt, gautamabhagavadbahumAnavat, evambhUtasyaiva yoganiSpAdakatvAt / na hyazAlibIjAtkAlenApi zAlyaDkuraH / etattvabhitragrantherapi tadaivaM bhavati caramayathApravRttikaraNasAmarthyena tathAvidhakSayopazamasAratvAdapramattayateH sarAgasyaiva vItarAgabhAvakalpam / yathAhuryogAcAryA:"yogabIjacittaM bhavasamudranimagnasyeSadunmajjanAbhogaH1 tacchaktyatizayazaithilyakArI2 prakRteH prathamavipriyekSA3 tadAkUtakAriNI (samujjAsanA; AgamopAyanaM) mujjAsamAgamopAyanacetastaducita cintAsamAvezakRd granthiparvataparamavajraM niyamAttadbhedakAri bhavacArakapalAyanakAlaghaNTA tadapasArakA 1. taMjahA AhArasannA....tA. / 2. sarvAgretanamapi phalamadhikRtya - bha. / 3. tIrthakRttulyatvAdi - tA. Ti. / 4. cittA....pA. / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 25-26-27 riNI samAsene" tyAdi / ataH saMzuddhaM hyetadIdRzametaditi jinakuzalacittAdi / etacca tathAvidhakAlAdibhAvena tattatsvabhAvatayA phalapAkArambhasadRzamiti // 25 // na cedameva kevalaM yogabIjamiti tadantarAbhidhitsayAha AcAryAdiSvapi hyetadvizuddhaM bhAvayogiSu / vaiyAvRttyaM ca vidhivacchuddhAzayavizeSataH // 26 // 'AcAryAdiSvapi' AcAryopAdhyAyatapasvyAdiSvapi, etadeva kuzalacittAdi, vizuddhaM'-saMzuddhamevetyarthaH, kiMviziSTeSu ? iti Aha 'bhAvayogiSu-' na dravyAcAryAdiSvadharmajalakSaNeSu, kUTarUpe khalvakUTabuddherapyasundaratvAt / naitadeva kevalaM yogabIjam, kiM tarhi ? 'vaiyAvRttyaM ca'-vyAvRttabhAvalakSaNamAhArAdinA, 'vidhivat' sUtroktavidhiyuktaM puruSAdyapekSayetyarthaH / yadAha-'purisaMtassuvayAraM, avayAraM cappaNo ya NAUNaM / kujjA veyAvaDiyaM, ANaM kAUM nirAsaMso // u. pa. 237 // " ityAdi // ata evAha zuddhAzayavizeSata:-zuddhacittaprabandhavizeSeNa, ayaM ca tathAvidhakAlAdibhAvenetyuktaprAyam // 26 // . . bIjAntaramAha bhavodvegazca sahajo, dravyAbhigrahapAlanam / / tathA siddhAntamAzritya, vidhinA lekhanAdi ca // 27 // ... 'bhavodvegazca-' saMsArodvegazca janmAdirUpatayA bhavatyasya, 'sahajo-' neSTaviyogAdinimittaH, tasyArtadhyAnarUpatvAt / uktaM ca-"pratyutpannAttu duHkhAnirvedo dveSa IdRzaH / na vairAgyamityAdi" yogabIjamiti vartate / tathA 'dravyAbhigrahapAlanaM auSadhAdisamAdAnamadhikRtya, bhAvAbhigrahasya viziSTakSayopazamabhAvarUpasyAbhinnagrantherasambhavAd dravyAbhigrahagrahaNam / tathA siddhAntamAzrityAeM na tu 'kAmAdizAstrANi, kimityAha 'vidhinA'-nyAyAttadhanasatprayogAdilakSaNena kimityAha-'lekhanAdi ca' yogabIjamanuttamamiti // 27 // 1. kANAdAdi...mo. / . For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 28-29-30-31 AdizabdArthamAha lekhanA pUjanA dAnaM, zravaNaM vAcanodgrahaH / . prakAzanAtha svAdhyAyazcintanA bhAvaneti ca // 28 // 'lekhanA'-satpustakeSu, 'pUjanA'-puSpavastrAdibhiH, 'dAnaM'-pustakAdeH, 'zravaNaM'-vyAkhyAnasya, 'vAcanA'-svayamevAsya, 'udgraha:'-vidhigrahaNaM asyaiva, 'prakAzanA'-gRhItasya bhavyeSu, 'atha svAdhyAyo' vAcanAdiH asyaiva, 'cintanA' granthArthataH asyaiva, 'bhAvaneti ca' etadgocaraiva yogabIjamiti yogaH // 28 // tathA bIjazrutau ca saMvegAt pratipattiH sthirAzayA / tadupAdeyabhAvazca, parizuddho mahodayaH // 29 // 'bIjazrutau ca yathoktagocarAyAm, 'saMvegAt' zraddhAvizeSAt pratipatti:'evametat'-ityevaMrUpA, 'sthirAzayA'-tathAvidhacittaprabandhavisrotasikA'bhAvena / 'tadupAdeyabhAvazca'-bIjazrutyupAdeyabhAvazca, 'parizuddhaH'-phalautsukyAbhAvena, 'mahodayaH' ata evAnuSvaGgikAbhyudayato niHzreyasasAdhanAditi // 29 // evametadyogabIjopAdAnaM yathA jAyate tathAbhidhAtumAha etadbhAvamale kSINe, prabhUte jAyate nRNAm / karotyavyaktacaitanyo, mahat kAryaM na yatkvacit // 30 // etadanantaroditaM yogabIjopAdAnaM, 'bhAvamale-' tattatpudgalAdisambandhayogyatAlakSaNe, kSINe sati, na stoke kiM tu 'prabhUte' (prabhUta) pudgalaparAvartAkSepake 'jAyate-' prAdurbhavati, 'nRNAM'-puMsAm / prAya ete'dhikAriNa iti nRgrahaNaM, anyathA cAturgatikametat, prabhUta eva kSINe nAlpa ityAha 'karotyavyaktacaitanyaH'- hitAhitavivekazUnyo bAlaH, 'na mahatkArya' arthAnuSThAnAdi, "yatkvacit' kiMtu vyaktacaitanya eva karoti // 30 // yadA'sya kSayo'bhimataH tadopadarzayannAha carame pudgalAvarte, kSayazcAsyopapadyate / jIvAnAM lakSaNaM tatra, yata etadudAhRtam // 31 // 1. natvAdi....tA. / 2. yatkAryam / For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 31-32-33-34 'carame pudgalAvarte' yathoditalakSaNe 'kSayazcAsyopapadyate' bhAvamalasya, jIvAnAM lakSaNaM 'tatra'-carame pudgalAvarte, yata etadudAhRtaM vakSyamANamiti // 31 // yadudAhRtaM tadabhidhAtumAha duHkhiteSu dayAtyantamadveSo guNavatsu ca / aucityAtsevanaM caiva, sarvatraivAvizeSataH // 32 // 'duHkhiteSu' zArIrAdinA duHkhena, 'dayAtyantaM 'sAnuzayatvamityarthaH, adveSo'matsara: keSvityAha 'guNavatsu ca' vidyAdiguNayukteSu, 'aucityAtsevanaM caiva' zAstrAnusAreNa, 'sarvatraiva' dInAdau, 'avizeSataH' sAmAnyena // 32 // yatazcaivamata: evaMvidhasya jIvasya bhadramUrtermahAtmanaH / zubho nimittasaMyogo, jAyate'vaJcakodayAt // 33 // 'evaMvidhasya jIvasya' anantaroditalakSaNayogino, 'bhadramUrteH' priyadarzanasya, 'mahAtmanaH' sadvIryayogena kimityAha 'zubhaH' prazastaH ka ityAha 'nimittasaMyoga:'- sadyogAdisaMyogaH,sadyogAdinAmeva niHzreyasasAdhananimittatvAt 'jAyate' / kuta ityAha 'avaJcakodayAt' vakSyamANasamAdhivizeSodayAdityarthaH // 33 // avaJcakodayAd ityuktaM, ata etatsvarUpapratipipAdayiSayAha - yogakriyAphalAkhyaM yat zrUyate'vaJcakatrayam / sAdhUnAzritya paramamiSulakSyapri(kri)yopamam // 34 // yogakriyAphalAkhyaM yasmAt zrUyate'vaJcakatrayamAgame 'yogAvazcaka: kriyAvazcaka: phalAvaJcakaH' iti vacanAt / avyaktasamAdhirevaiSa, tadadhikAre pAThAt, citrakSayopazamatastathAvidha AzayavizeSa iti / etacca 'sAdhUnAzritya' sAdhavo munayaH, 'paraM-(paramaM)avaJcakatrayaM' svarUpatastvetad 'iSulakSyakriyopamaM'. zarasya lakSyakriyA tatpradhAnatayA tadavisaMvAdinyeva, anyathA lakSyakriyAtvAyogAt / evaM sAdhUnAzritya yogAvaJcakastadyogAvisaMvAdI / evaM 1. sAnubandhetyarthaH.....ma. pA. mo.tA. / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 34-35-36-37 tadvandanAdikriyA tatphalaM cAzrityaiSa evameva dravyata iti // 34 // etadapi yannimittaM tadabhidhAtumAha - 84 etacca satpraNAmAdinimittaM samaye sthitam / asya hetuzca paramastathAbhAvamalAlpatA // 35 // etaccAvaJcakatrayaM, 'satpraNAmAdinimittaM'- sAdhuvandanAdinimittamityarthaH / 'samaye sthitaM'- siddhAMte pratiSThitam / 'asya' satpraNAmAdeH hetuzca paramaH ka ityAha tathAbhAvamalAlpatA karmasambandhayogyatAlpatA ratnAdimalApagame jyotsnAdipravRttivaditi yogAcAryAH // 35 // prakRtavastvapovalanAya vyatirekasAramAha nAsmin ghane yataH satsu tatpratItirmahodayA / kiM samyag rUpamAdatte kadAcinmindalocanaH // 36 // nAsmin bhAvamale 'ghane- ' prabale yataH 'satsu - ' sAdhuSu 'tatpratIti: 'satpratItirbhavati / kiMviziSTetyAha 'mahodayA - abhyudayAdisAdhakatvena / prativastUpamayA'mumevArthamAha 'kiM samyag rUpamAdatte ?" lakSaNavyaJjanAdikAtsrtsnyena kadAcinmandalocana: ' indriyadoSAnnAdatta evetyarthaH // 36 // adhunAnvayasAramadhikRtavastusamarthanAyaivAha - 'alpavyAdhiryathA loke tadvikArairna bAdhyate / ceSTate ceSTasiddhArthaM, vR( dhR )tyaivAyaM tathA hite // 37 // 'alpavyAdhiH '- kSINaprAyarogaH yathA loke kazcittadvikArai:kaNDvAdibhiH 'na bAdhyate' vyAdheralpatvena na bAdhyate / kiM cetyAha 'ceSTate ca' rAjasevAdau, 'iSTasiddhyarthaM ' kuTumbAdipAlanAya, eSa dRSTAnto'yamarthopanaya ityAha, va (dha) tyaiva dharmayonirUpayA etacca vRtti:' ( dhRtiH) zraddhA sukhA vividiSA vijJaptiriti dharmayonayaH iti vacanAt / tadanayA hetubhUtayA, ayaM yogI tathAlpavyAdhipuruSavatsthUrA'kAryapravRttinirodhena, 'hite' - hitaviSaye dAnAdau ceSTata iti // 37 // etadanantaroditamakhilameva yadopajAyate 1. draSTavyaH.....tA. / 2. zA. vA. samu. sta. 9 zlo. 7 vRttau / For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 38-39-40-41 tadAbhidhAtumAha yathApravRttakaraNe, crme'lpmltvtH| Asannagranthibhedasya samastaM jAyate hyadaH // 38 // 'yathApravRttakaraNe'- prAgvyAvarNitasvarUpe 'carame' paryantavartini alpamalatvataH kAraNAt 'AsannagraMthibhedasya' sataH, samastamanantaroditaM 'jAyate hyada' etaditi // 38 // athavA caramaM yathApravRttamidamapUrvamevetyAha apUrvAsannabhAvena, vyabhicAraviyogataH / tattvato'pUrvamevedamiti yogavido viduH // 39 // apUrvAsannabhAvena, hetunA tathA 'vyabhicAraviyogataH' kAraNAt tattvata: paramArthena 'apUrvamevedaM' caramaM yathApravRttam iti yogavido viduH' evaM yogavido jAnata iti bhAvaH // 39 // ihaiva guNasthAnayojanamAha prathamaM yadU guNasthAnaM, sAmAnyenopavarNitam / / asyAM tu tadavasthAyAM, mukhyamanvarthayogataH // 40 // prathamamAdyaM yad guNasthAnaM mithyAdRSTyAkhyaM, sAmAnyenopavarNitamAgame micchaddiTThI sAsAyaNAi (sAsAyaNe, ya) iti vacanAt, asyAM tu tadavasthAyAmityasyAmeva, mukhyaM nirupacaritam / kuta ityAha anvarthayogataH evaM guNabhAvena guNasthAnopapatteriti // uktA mitrA // 40 // .. adhunA taarocyte| tadatrAha - tArAyAM tu manAkspaSTaM, niyamazca tathAvidhaH / anudvego hiMtArambhe, jijJAsA tattvagocarA // 41 // "tArAyAM' punadRSTau kimityAha 'manAkspaSTaM' darzanamiti vartate 'mitrAyAM darzanaM mandaM' (zlo-21) ityataH, niyamazca tathAvidhaH zaucAdiricchAdirUpa eva 'zaucasantoSatapaH svAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH' (yo.sU.-2, 32) iti vacanAt / tadatra dvitIyayogAtpratipattirapi, mitrAyAM tvetadabhAva eva, tathAvidhakSayopazamAbhAvAt / tathAnudvego hitArambhe pAralaukike'khedasahita :, ata eva tatsiddhiH / tathA 'jijJAsA tattvagocarA' adveSata eva / For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 42-43-44-45-46 tatpratipattyAnuguNyamiti // 41 // asyAM dRSTau yadanyadguNajAtaM bhavati tadAha bhavatyasyAM tathA'cchinnA, priitiryogkthaastvlm| zuddhayogeSu niyamAdU bahumAnazca yogiSu // 42 // bhavatyasyAM dRSTau 'tathA-' tena prakAreNa 'acchinnA'- bhAvapratibandhasAratayA prItiryogakathAsvalamatyarthaM tathA zuddhayogeSu(phalapradhAneSu)avakalkapradhAneSu 'niyamAd' niyamena bahumAnazca yogiSu bhavati // 42 // na kevalamayam, kiM ca yathAzaktyupacArazca, yogavRddhiphalapradaH / yoginAM niyamAdeva, tadanugrahadhIyutaH // 43 // "yathAzakti' zaktayaucityena kimityAha 'upacArazca' grAsAdisampAdanena yathoktayogiSviti prakramaH / sa eva viziSyate 'yogavRddhiphalapradaH' tatsamya pariNAmena, yoginAM niyamAdeva' nAnyathA tadvighAtaheturiti, tadanugrahadhIyutaH' upacArasampAdakAnugrahadhIyuta ityarthaH // 43 // ,ayameva viziSyate lAbhAntaraphalazcAsya, zraddhAyukto hitodayaH / kSudropadravahAnizca, ziSTasammatatA tathA // 44 // lAbhAntaraphalazcAsyopacArakartuH, zuddhopacArapuNyAttathAvipAkabhAvAt / ata eva zraddhAyukta upacAra iti prakramaH / 'hitodayaH' pUrvavat, kSudropadravahAnizca bhavati, ata eva vyAdhyAdinAzaH ziSTasammatatA tathA, ata evAsyAtisundaro bahumAnaH // 44 // tathA bhayaM nAtIva bhavajaM, kRtyahAnirna cocite / tathA'nAbhogato'pyuccairna cApyanucitakriyA // 45 // 'bhayaM nAtIva bhavajaM' tathA'zubhA'pravRtteH, 'kRtyahAnirna cocite' sarvasminneva dharmAdarAt, tathAnAbhogato'pyuccairatyarthaM, na cApyanucitakriyA sarvatraiva // 45 // evaM kRtye'dhike'dhikagate, jijJAsA lAlasAnvitA / tulye nije tu vikale, santrAso dveSavarjitaH // 46 // For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 46-47-48-49-50 'kRtye' dhyAnAdau 'adhike-'svabhUmikApekSayA 'adhikagata' AcAryAdivartini 'jijJAsA''sya kathametadevamiti 'lAlasAnvitA' abhilaassaatirekyuktaa| 'tulye' kRtye vandanAdau,'nije' tvAtmIya eva 'vikale -' kAyotsargakaraNAdinA 'santrAso' bhavatyAtmani 'hA! virAdhako'hami' ti, 'dveSavarjito''dhike'dhikRtadRSTisAmarthyAditi // 46 // duHkharUpo bhava: sarva ucchedo'sya kutaH katham / citrA satAM pravRttizca, sA'zeSA jJAyate katham // 47 // 'duHkharUpo bhavaH sarvo' janmajarAdirUpatvAt 'ucchedo'sya' bhavasya, 'kuto' hetoH kSAntyAdeH 'kathaM' kena prakAreNa / citrA 'satAM' munInAM, pravRttizcaityakarmAdinA prakAreNa, sA'zeSA jJAyate kathaM tadanyApohataH // 47 // yata : nAsmAkaM mahatI prajJA, sumahAn shaastrvistrH| ziSTAH pramANamiha tadityasyAM manyate sadA // 48 // 'nAsmAkaM mahatI prajJA' saMvAdinI, svaprajJAvikalpite visaMvAdadarzanAt, tathA 'sumahAn zAstravistaraH' tattatpravRttihetutvAt / evaM 'ziSTAH' sAdhujanasammatAH 'pramANamiha' vyatikare (tad)tasmAdityevamasyAM dRSTau 'manyate sadA' yattairAcaritaM tadeva yathAzakti sAmAnyena kartuM yujyata ityartha : // 48 // uktA tArA / adhunA balocyate, tadatrAha - sukhAsanasamAyuktaM, balAyAM darzanaM dRDham / . parA ca tattvazuzrUSA, na kSepo yogagocaraH // 49 // sukhAsanasamAyuktamiti sthirasukhAsanavat 'balAyAM' dRSTau 'darzana' prAguktaM 'dRDhaM' kASThAgnikaNopamamiti kRtvA, 'parA ca tattvazuzrUSA' jijJAsAsambhaveti / 'na kSepo yogagocaraH' tadanudvegaja iti kRtvA // 49 // amumevArthamAha nAsyAM satyAmasattRSNA, prakRtyaiva prvrtte| tadabhAvAcca sarvatra, sthitameva sukhAsanam // 50 // For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 50-51-52-53-54 __nAsyAmadhikRtadRSTau, satyAmasattRSNA- sthitinibandhanAtiriktagocarA, prakRtyaiva svabhAvenaiva pravartate viziSTazuddhiyogAt / tadabhAvAcca asattRSNAbhAvAcca, sarvatra- vyAptyA sthitameva sukhAsanaM, tathAparibhramaNAbhAvena // 50 // etadevAha - atvarApUrvakaM sarvaM, gamanaM kRtyameva vA / praNidhAnasamAyuktamapAyaparihArataH // 51 // atvarApUrvakamanAkulamityarthaH 'sarvaM sAmAnyena kiM tadityAha' 'gamanaM' devakulAdau, kRtyameva vA vandanAdi, praNidhAnasamAyuktaM-manaHpraNidhAnapuraHsaraM, apAyaparihArata:-dRSTyAdyapAya(dRSTAdyapAya)parihAreNa // 51 // uktaM drshnm| asyaiva zuzrUSAmAha kAntakAntAsametasya, divyageyazrutau yathA / yUno bhavati zuzrUSA tathAsyAM tattvagocarA // 52 // kAntakAntAsametasya-kamanIyapriyatamAyuktasya, divyageyazrutau yathAkiMnarAdigeyazrutAvityarthaH yUno vayaHsthasya bhavati zuzrUSA zrotumicchA tadgocaraiva tathA'syAM dRSTau vyavasthitasya sataH tattvagocarA-tattvaviSayaiva zuzrUSA bhavati // 52 // iyaM caivambhUtetyAha - bodhAmbhaHsrotasazcaiSA, sirAtulyA satAM matA / abhAve'syAH zrutaM vyarthamasirAvanikUpavat // 53 // bodhAmbhaHsrotaso-bodhodakapravAhasya caiSA- zuzrUSA, sirAtulyA'vandhyA'kSayatabIjakalpatayA satAM matA munInAmiSTA |abhaave'syaaH zuzrUSAyAH kimityAha zrutaM vyarthaM zramaphalam / kiMvadityAha asirAvanikUpavat asirAvanau pRthivyAM kUpakhananaM atatkhananamevA'tatphalatvAditi // 53 // ihaiva vyatirekamAha - zrutAbhAve'pi bhAve'syAH, zubhabhAvapravRttitaH / phalaM karmakSayAkhyaM syAtparabodhanibandhanam // 54 // 'zrutAbhAve'pi'- zravaNAbhAve'pi 'bhAve'syA:-' zuzrUSAyAH, kimityAha For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 54-55-56-57-58 'zubhabhAvapravRttita: ' tadbhAvasyaiva zubhatvAt 'phalaM karmakSayAkhyaM syAt'vacanaprAmANyena / etacca 'parabodhanibandhanaM' pradhAnabodhakAraNaM vacanaprAmANyAdeva // 54 // yoge'kSepaguNamAha zubhayogasamArambhe, na kSepo'syAM kadAcana / upAyakauzalaM cApi, cAru tadviSayaM bhavet // 55 // 'zubhayogasamArambhe- ' tathAvidhadhyAnAdau, na kSepo'syAmadhikRtadRSTau satyAM kadAcana bhavati / upAyakauzalaM cApi tathAvidhadezAdhyAsanAdi cAruzobhanaM tadviSayaM zubhayogasamArambhaviSayaM bhavediti // 55 // tathA'syAmeva dRSTAvabhyuccayamAha pariSkAragataH prAyo, vighAto'pi na vidyataM / avighAtazca sAvadyaparihArAnmahodayaH // 56 // pariSkAragataH upakaraNagata ityartha: prAyo- bAhulyena vighAto'pi - icchApratibandho, na vidyate - asyAM satyAmiti / 'avighAtazca' kimbhUto bhavatItyAha sAvadyaparihArAt-pratiSiddhaparihAreNa mahodayaH abhyudayaniH zreyasaheturityarthaH // 56 // uktA balA, sAmprataM dIprAmAha: 89 prANAyAmavatI dIprA, na yogotthAnavatyalam / tattvazravaNasaMyuktA, sUkSmabodhavivarjitA // 57 // prANAyAmavatI caturthAGgabhAvataH bhAvarecakAdibhAvAt 'dIprA - ' caturthI dRSTi:, 'na yogotthAnavatI - 'tathAvidhaprazAntavAhitAlAbhena alamatyartham tattvazravaNasaMyuktA - zuzrUSAphalabhAvena sUkSmabodhavivarjitA - nipuNabodharahitetyarthaH // 57 // bhAvarecakAdiguNamAha www prANebhyo'pi gururdharmaH, satyAmasyAmasaMzayam / prANAMstyajati dharmArthaM, na dharmaM prANasaGkaTe // 58 // prANebhyo'pIndriyAdibhyo gururdharmo - mahattara ityarthaH, satyAmasyAmadhikRtadRSTau dIprAyAm asaMzayam etatkuta ityAha prANAMstyajati dharmArthaM - tathotsargapravRttyA, na dharmaM prANasaGkaTe tyajati tathotsargapravRttyaiva // 58 // For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 90 yogadRSTisamuccaya-sUtra : 59-60-61-62-63 atra pratibandhanibandhanamAha eka eva suhRddharmo, mRtamapyanuyAti yH| . zarIreNa samaM nAzaM, sarvamanyattu gacchati // 59 // eka eva suhRddharmo- nAnyaH, tallakSaNayogAt / tadAha 'mRtamapyanuyAti ya' iti, zarIreNa samaM nAzaM-vyayaM, sarvamanyattu gacchati "svajanAdi' // 59 // itthaM sadAzayopetastattvazravaNatatparaH / prANebhyaH paramaM dharmaM, balAdeva prapadyate // 6 // ittham-evaM sadAzayopetaH san, tattvazravaNatatpara etatpradhAna:, prANebhyaH paramaM dharmaM balAdeva prapadyate tatsvabhAvatvAt 'svaMta (tata) eva na yogotthAnamasya // 60 // tattvazravaNaguNamAha - kSArAmbhastyAgato yadvanmadhurodakayogataH / bIjaM prarohamAdatte, tadvattattvazruternaraH // 61 // kSArAmbhastyAgato yadvanmadhurodakayogataH, tanmAdhuryAnavagame'pi spaSTasaMvittyA bIjaM prarohamAdatte tadvattattvazruternaraH, tattvazruteracintyasAmarthyAt (sAmarthyatvAt) mahAprabhAvatvAditi // 61 // asyaiva bhAvArthamAha kSArAmbhastulya iha ca bhavayogo'khilo mataH / madhurodakayogena, samA tattvazrutistathA // 62 // kSArAmbhastulya iha ca bhavayogo'khilo mato'tattvazravaNarUpo'pi, madhurodakayogena, samA tattvazrutistathA tadaGgatayA tattvazrutirapIti // 62 // asyA eva guNamAha atastu niyamAdeva, kalyANamakhilaM nRNAm / gurubhaktisukhopetaM, lokadvayahitAvaham // 13 // atastvityata eva tattvazruteH kimityAha 'niyamAdeva kalyANaM' 1. svajanAdIti - tA. / 2. tatsvAbhAvyAt - bha. pA. tA. / 3. ata:....tA. / 4. kSArAmbhastyAgato....kSArAmbhastulya....idaM zlokadvayaM amitagatinA yogasAraprAbhRte samuddhRtam 7/50-51 / For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 63-64-65-66 paropakArAdi akhilaM nRNAM'- tattvazrutestathAvidhAzayabhAvAt, tadeva viziSyate 'gurubhaktisukhopetaM' kalyANaM, tadAjJayA tatkaraNasya tattvata: kalyANatvAt, ata evAha 'lokadvayahitAvahaM' anubandhasya gurubhaktisAdhyatvAditi // 63 // asya eva vizeSataH paraM phalamAha gurubhaktiprabhAvena, tIrthakRddarzanaM matam / samApattyAdibhedena, nirvANaikanibandhanam // 64 // 'gurubhaktiprabhAvena-' gurubhaktisAmarthyena tadupAttakarmavipAkata ityarthaH, kimityAha tIrthakRddarzanaM mataM-bhagavadarzanamiSTam, kathamityAha samApattyAdibhedena 'samApattiAnataH sparzanA' tathA, AdizabdAttanAmakarmabandhavipAkatadbhAvApattyupapattiparigrahaH / tadeva viziSyate nirvANaikanibandhanaM-avandhyamokSakAraNamasAdhAraNamityarthaH // 64 // iha pratiSiddhasUkSmabodhalakSaNAbhidhitsayAha samyagghetvAdibhedena, loke yastattvanirNayaH / vedyasaMvedyapadataH, sUkSmabodhaH sa ucyate // 65 // samyag aviparItena vidhinA,hetvAdibhedeneti hetusvarUpaphalabhedena, loke vidvatsamavAye, yastattvanirNayaH paramArthaparicchedaH, kuta ityAha vedyasaMvedyapadataH vakSyamANalakSaNAdvedyasaMvedyapadAt, 'sUkSmabodhaH sa ucyate', nipuNa ityarthaH // 65 // ihaiva vizeSataH pravRttinimittamAha. bhavAmbhodhisamuttArAtkarmavajravibhedataH / jJeyavyAptezca kAtsnryena, sUkSmatvaM nAyamatra tu // 66 // ___ bhavAmbhodhisamuttArAd-bhavasamudrasamuttAraNAlokottarapravRttihetutayA tathA karmavajravibhedataH karmavajravibhedena-vibhedastvapunargrahaNataH, jJeyavyAptezca kAtsyenAnantadharmAtmakatattvapratipattyA, sUkSmatvaM nipuNatvaM bodhasya, nAyamatra tu-nAyaM sUkSmo bodhaH atra-dIprAyAM dRSTau, adhastyAsu ca tattvato granthibhedA'siddheriti // 66 // tadAha 1. tA-pratau 'avandhya' iti padaM nAsti / For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 67-68-69-70 avedyasaMvedyapadaM, yasmAdAsu tatholbaNam / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhamataH param // 67 // avedyasaMvedyapadaM vakSyamANalakSaNaM yasmAdAsu-mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu tatholbaNaM - tena nivRttyAdipadaprakAreNa prabalamuddhatamityarthaH pakSicchAyAjalacaraMpravRttyAbhaM- pakSicchAyAyAM taddhiyA jalacarapravRttyAkAram / ataH, paraM vedyasaMvedyapadamAsu na tAttvikamityarthaH, granthibhedA'siddherityetadapi caramAsu caramayathApravRtta karaNenaivetyAcAryAH // 67 // kimetadevamityAha : 92 apAyazaktimAlinyaM, sUkSmabodhavi (ni) bandhakRt / naitadvato'yaM tattattve, kadAcidupajAyate // 68 // apAyazaktimAlinyaM narakAdyapAyazaktimalinatvam kimityAha sUkSmabodhavi(ni) bandhakRt-apAyahetvAsevanakliSTabIjabhAvena naitadvato'pAyazaktimAlinyavato ayaM - sUkSmo bodhaH tattasmAt 'tattve iti' tattvaviSaye kadAcidupajAyate, avandhyasthUrabodhabIjabhAvAdityarthaH // 68 // yasmAdevamapAyadarzanaM tasmAcchrutadIpAnna tAttvikam / tadAbhAlambanaM tvasya, tathA pApe pravRttitaH // 69 // apAyadarzanaM-doSadarzanaM tasmAcchrutadIpAdAgamAt na tAttvikaM na pAramArthikamasyeti yogaH / tadAbhAlambanaM tu paramArthAbhAviSayaM punarbhavati bhrAntyA, kuta ityAha- tathA pApe pravRttita: - tathA ci (ttA) trAnA bhogaprakAreNa pApe pravRtteriti // 69 // ato'nyaduttarAsvasmAtpApe karmAgaso'pi hi / taptalohapadanyAsa - tulyA vRttiH kvacidyadi // 70 // ato'nyaduttarAsviti-prakramAdavedya (saMvedya) padAdanyadvedyasaMvedyapadam, uttarAsviti sthirAdyAsu catasRSu dRSTiSu / asmAd vedyasaMvedyapadAt, pApepApakarmaNi hiMsAdau, karmAgaso'pi hi karmAparAdhAdapi kimityAha taptalohapadanyAsatulyA vRttiH saMvegasArA pApe kvacidyadi bhavati, prAyastu 1. karaNina eve pA. tA. / karaNataH eva mo. - For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 70-71-72-73 na bhavatyeveti // 70 // kimityevambhUtetyAha vedyasaMvedyapadataH, saMvegAtizayAditi / caramaiva bhavatyeSA, punardurgatyayogataH // 71 // vedyasaMvedyapadato-vakSyamANalakSaNAt, * saMvegAtizayAdityatizayasaMvegena caramaiva bhavatyeSA-pApavRttiH / kuta ityAha punardurgatyayogataH shrennikaadyudaahrnnaat| 'pratipatitasaddarzanAnAmanantasaMsAriNAmanekadhAdurgatiyoga iti yatkiMcidetat,' na, abhiprAyA'parijJAnAta, kSAyikasamyagdRSTereva naizcayikavedyasaMvedyapadabhAva ityabhiprAyAd, vyAvahArikaM api tu etadeva cAru, satyetasmin prAyo durgatAvapi mAnasadu:khAbhAvAt, vajratandulavadasya bhAvapAkA'yogAt / acAru punarekAntata eva ato'nyaditi' // 1 // yadAha avedyasaMvedyapadamapadaM paramArthataH / padaM tu vedyasaMvedyapadameva hi yoginAm // 72 // avedyasaMvedyapadamiti mithyAdRSTyAzayasthAnam, ata evAha 'apadaM paramArthataH'-yathAbasthitavastutattvA'nApAdanAt / 'padaMtu'-padaM puna:, 'vedyasaMvedyapadameva' vakSyamANalakSaNamanvarthayogAditi // 72 // tathA cAha vedyaM saMvedyate yasminnapAyAdinibandhanam / tathA'pravRttibuddhayApi, stryAdyAgamavizuddhayA // 73 // .. vedyaM-vedanIyaM vastusthityA tathAbhAvayogisAmAnyenAvikalpakajJAnagrAhyamiti yo'rthaH, saMvedyate-kSayopazamAnurUpaM nizcayabuddhyA vijJAyate, 'yasminpade'AzayasthAne kiMviziSTamityAha apAyAdinibandhanaM-narakasvargAdikAraNam stryAdi tathA-tena prakAreNa yena sAmAnyAnuviddhaM apravRttibuddhyApi tadupAdAnatyAgAzayAtmikayA saMvedyate, stryAdi vedyaM AgamavizuddhyA-zrutApanItaviparyayamalayA / pradhAnamidameva bandhakAraNaM prekSAvatAmapIti stryAdigrahaNam // 73 // 1. avedyasaMvedyapadamityarthaH / 2. apravRttibujhyA tanmAtragrAhiNyA gRhItaM tathA pravRttibujhyApi...tA. / For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 74-75-76-77 tatpadaM sAdhvavasthAnAdbhinnagranthyAdilakSaNam / / anvarthayogatastantre vedyasaMvedyamucyate // 74 // . tatpadamiti padanAtpadamAzayasthAnaM, 'sAdhvavasthAnAt-' paricchedAtsamyagavasthAnena, bhinnagranthyAdilakSaNaM bhinnagranthidezavirata(sarvavirata)rUpam kimityAha 'anvarthayogata:-'anvarthayogena, tantre-siddhAnte, vedyasaMvedyamucyatevedyaM saMvedyate'neneti kRtvA // 74 // 'tasmAdanyadAha- ... avedyasaMvedyapadaM, viparItamato matam / bhavAbhinandiviSayaM,samAropasamAkulam // 5 // avedyasaMvedyapadaM viparItamato-vedyasaMvedyapadAt matamiSTam, tathAhi avedyamavedanIyaM vastusthityA na tathAbhAvayogisAmAnyenAtyavikalpakajJAnagrAhyaM, tathAvidhasamAnapariNAmAnupapatteH, tatsaMvedyate ajJAnAvaraNakSayopazamAnurUpaM nizcayabuddhyopaplavasArayA mRgatRSNodakavajjJAyate yasminpade tattathAvidham / ata evAha bhavAbhinandiviSayaM etad, bhavAbhinandI vakSyamANalakSaNaH, samAropasamAkulamiti-mithyAtvadoSato'pAyagamanAbhimukha (kho na tathA piGgalita ?) mityarthaH // 75 // bhavAbhinandilakSaNamAha kSudro lobharatiIMno, matsarI bhayavAn zaThaH / ajJo bhavAbhinandI syAniSphalArambhasaGgataH // 6 // kSudraH-kRpaNaH / lobharatiJciAzIlaH / dIna: sadaivAkalyANadarzI / matsaro- parakalyANaduHsthitaH / bhayavAnityabhItaH / shttho-maayaavii| ajJomUrkhaH bhavAbhinandI- saMsArabahumAnI syAdevambhUto, niSphalArambhasaGgata:sarvatrA'tattvAbhinivezAditi // 76 // yadi nAmaivaM tataH kimityAha ityasatpariNAmAnuviddho bodho na sundaraH / tatsaGgAdeva niyamAdviSasampRktakAnavat // 77 // ityevaM-bhavAbhinandipariNAme sati, asyA'satpariNAmatvAt asatpariNAmAnuviddho bodha: sAmAnyena na sundaraH / kuta ityAha tatsaGgAdeva 1. asmAd....mo. / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 77-78-79-80-81 95 vivakSitA'satpariNAmasambandhAdeva, niyamAd kimityAha viSasampRktakA - navat iti nidarzanamAtram // 77 // phalata etadevAha etadvanto'ta eveha viparyAsaparA narAH / hitAhitavivekAndhAH khidyante sAmpratekSiNaH // 78 // , etadvanto'vedya (saMvedya) padavantaH ata - eva-kAraNAt iha loke, viparyAsapradhAnA narAH kimityAha hitAhitavivekAndhA: - etadrahitA ityarthaH, ata evAha khidyante sAmpratekSiNaH santa iti // 78 // tathA ca janmamRtyujarAvyAdhirogazokAdyupadrutam / vIkSamANA api bhavaM, nodvijante'timohataH // 79 // janma - prAdurbhAvalakSaNaM, mRtyuH - prANatyAgasvarUpaH, jarA-vayohAnyAtmikA, vyAdhiH- kuSThAdilakSaNaH, rogo-vizucikAdyAtaGkaH, zoka - iSTaviyogAdijo manovikAraH, AdizabdAdgrahAdiparigrahaH, ebhirupadrutaM kadarthitaM vIkSamANA api pazyanto'pi santaH bhavaM saMsAraM, nodvijante'smAditi prakramaH, atimohato hetoriti // 79 // tathAhya ( ? cA ) mISAM kimityAha kukRtyaM kRtyamAbhAti, kRtyaM cAkRtyavatsadA / duHkhe sukhadhiyAkRSTAH, kacchUkaNDUyakAdivat // 80 // kukRtyaM-prANAtipAtArambhAdi kRtyamAbhAti mohAt, kRtyaM cAhiMsA'nArambhAdi ca akRtyavatsadA''bhAti mohAdeva / duHkhe - samArambhAdau sukhadhiyA sukhabuddhyA AkRSTA - AkarSitAH kiMvadityAha kacchUkaNDUyakAdivat kacchU pAmA tasyAH kaNDUyakAH- kaNDUyanta iti kaNDUyakAH; AdizabdAtkRmipratudyamAnAgnisevakakuSThiparigrahaH // 80 // amumevArthaM spaSTayannAha - yathAkaNDUyaneSveSAM dhIrna kacchUnivartane / bhogAGgeSu tathaiteSAM na tadicchAparikSaye // 81 // kasyacitkaNDUyakasya kaNDUyanAtirekAtparikSINanakhasya sikatAkSitinivAsAtkathaJcidanavAptatRNakaNDUvinodakasya bhikSApuTikAdyairgRhItatRNapUlakena vaidyapathikena darzanaM babhUva / sa tena tRNamekaM yAcito, dattaM cAnena For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 81-82-83 tattasmai / parituSTo'sau hRdayena, cintitaM ca satoSaM 'aho dhanyaH khalvayaM yasyaitAvanti kaNDUyanAni,' pRSTazca sa 'kva khalvetAnyevamatiprabhUtAnyavApyante ?' tenoktam-lATadezAdau, prayojanaM kiJca tavaibhiH ? tenoktaM kacchUkaNDUvinodanam / pathika Aha-yadyevaM, tataH kimebhiH ? kacchUmeva te saptarAtreNApanayAmi "kurU(Svo)payogaM triphalAyAH" / sa punarAhakacchvapagame kaNDUvinodAbhAve kiM phalaM jIvitasya; tadalaM triphalayA, kvaitAnyavApyanta ityetadeva kathaya, iti zlokagarbhArthaH // akSaragamanikA tu yathA 'kaNDUyaneSveSAM tathaiteSAM bhavAbhinandinAM dhIrna tadicchAparikSaye-na bhogecchAnivRttau, tattvAnabhijJatayaiva vayaHparipAke'pi vAjIkaraNAdarAt / icchAgrahaNamiha bhogakriyopalakSaNam // 81 // yatazcaivamataH AtmAnaM pAzayantyete, sadA'sacceSTayA bhRshm| pApadhUlyA jaDAH kAryamavicAryaiva tattvataH // 82 // AtmAnaM-jIvaM pAzayanti-gaNDayanti ete'dhikRtasattvAH sadA-sarvakAlaM asacceSTayA-prANAtipAtArambharUpayA hetubhUtayA bhRzamatyartham / kayA pAzayantItyAha-pApadhUlyA-jJAnAvaraNIyAdilakSaNayA jaDA-mandA: kAryamavicAryaiva tattvataH paramArthena kSaNikakusukhasaktatayA''tmAnaM pAzayantIti // 82 // tathA hi dharmabIjaM paraM prApya, mAnuSyaM karmabhUmiSu / na satkarmakRSAvasya, prayatante'lpamedhasaH // 83 // dharmabIjaM-dharmakAraNaM paraM-pradhAnaM prApyAsAdya kiM tadityAha mAnuSyaMmAnuSatvaM / kvetyAha karmabhUmiSu-bharatAdyAsu / kimityAha na satkarmakRSaudharmabIjAdhAnAdirUpAyAM asya-dharmabIjasya prayatante'lpamedhasaH-alpamataya 1. kiM vA - pA. / 2. 'kaNDUyaneSu' tRNeSu 'eSAM' kacchUkaNDUyakAnAM dhI:' buddhistattvAnabhijJatayA na kacnivartane duSTAnubhavAdhikArAbhAvAt bhogAGgeSu stryAdiSu tathaiteSAM avedyasaMvedyapadavatAM - tA. / 3. dharmabIja(83), baDizAmiSa...(84), bodharogaH (87), kutarkebhi...(88)....idaM zlokacatuSTayaM amitagatinA yogasAra-prAbhRte samuddhRtam 7/45-46 - 52-53. For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 84-85-86-87 ityarthaH // 83 // kintarhi baDizAmiSavattucche, kusukhe dAruNodaye / saktAstyajanti sacceSTAM, dhigaho dAruNaM tamaH // 84 // baDizAmiSavaditi nidarzanaM matsyagalamAMsavat tucche-alpe kusukheduSTabhogaje dAruNodaye-raudravipAke, samayaparibhASeyam, saktA-gRddhAH kimityAha tyajanti sacceSTAM-dharmasAdhana(nI)m, karmadoSo'yamityAha 'dhigaho dAruNaM tamaH'-kaSTamajJAnamiti yo'rthaH // 84 // upasaMharannAha avedyasaMvedyapadamAndhyaM durgtipaatkRt| satsaGgAgamayogena, jeymetnmhaatmbhiH|| 85 // avedyasaMvedyapadamuktalakSaNaM, AndhyaM-andhabhAvarUpam / ata evAha durgatipAtakRt-durgatipAtakaraNazIlam, satsaGgAgamayogena-viziSTasaGgAgamasambandhenetyarthaH ekavadbhAvaH 'puruSaprAdhAnyakhyApanaparaH / jeyametadavedyasaMvedyapadaM, mahAtmabhiH-pumbhiH asyAmeva bhUmikAyAmanyadA jetumazakyatvAt / ata evAnuvAdaparo'pyAgama iti yogAcAryAH, ayogyaniyogA'siddheriti / / 85 // ata eva jayaliGgAnyAha jIyamAne ca niyamAdetasmistattvato nRNAm / nivartate svato'tyantaM, kutarkaviSamagrahaH // 6 // .. jIyamAne ca niyamAdetasminnavedyasaMvedyapade mahAmithyAtvanibandhane pazutvAdizabdavAcye tattvataH-paramArthena, nRNAM-puMsAM nivartate svata-AtmanaivA'paropadezena, nimittAbhAve naimittikAbhAvAt atyantaM-nitarAM samyagjJAnayogAt, AgamaprAmANyAvagamAt kutarkaviSamagraho-dRSTA(dRSTAdRSTA) pAyahetutvena graha iva grahaH // 86 // kiMviziSTo'yamityAha 1. ubhaya- tA. / For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAcavamata. kAmatyAha yogadRSTisamuccaya-sUtra : 87-88-89-90 bodharogaH zamA'pAyaH, zraddhAbhaGgo'bhimAnakRt / . kutarkazcetaso vyaktaM, bhAvazatruranekadhA 87 // .. bodharogastadyathAvasthitopaghAtabhAvAt, zamA'pAyo'sadabhinivezajanakatvAt, zraddhAbhaGga AgamArthA'pratipatteH, abhimAnakRnmithyAbhimAnajanakatvAt, evaM 'kutarka' AgamanirapekSa ityarthaH, kimityAha cetasaH anta:karaNasya 'bhAvazatruH'-paramArtharipuH anekadhA-AryApavAdAdi kAraNena // 8 // yatazcaivamataH kimityAha kutarkebhinivezastana yukto muktivAdinAm / yuktaH punaH zrute zIle, samAdhau ca mahAtmanAm // 88 // kutarke-uktalakSaNe, abhinivezastathAtadgraharUpaH, kimityAha-na yuktaH, keSAmityAha muktivAdinAM-saMnyAsinAmityarthaH / yuktaH punaHzrute-Agame zIle-paradrohaviratilakSaNe samAdhau ca-dhyAnaphalabhUte mahAtmanAM muktivAdinAmabhinivezo yukta iti // 8 // bIjaM cAsya paraM siddhamavandhyaM sarvayoginAm / parArthakaraNaM yena, parizuddhamato'tra ca // 9 // bIjaM cAsya zrutAdeH paraM siddhaM-pradhAnaM pratiSThitam avandhyaMniyataphaladAyi sarvayoginAM-kulayogiprabhRtInAm / kiM tadityAha parArthakaraNaMparaprayojananiSpAdanaM, yena-kAraNena parizuddha-anyAnupaghAtena / ataH kAraNAtatra ca parArthakaraNe yukto'bhiniveza iti // 89 // kutarkAsAratAmevAbhidhAtumAha avidyAsaGgatAH prAyo, vikalpAH sarva eva yat / tadyojanAtmakazcaiSa, kutarkaH kimanena tat // 10 // avidyAsaGgatAH-jJAnAvaraNIyAdisampRktAH prAyo-bAhulyena vikalpA: sarva eva-zabdavikalpA arthavikalpAzca, yattadyojanAtmako-vikalpayojanA 2. karaNAt- pA. kAraNAt - tA. / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 91-92 tmaka: caiSa gomayapAyasAdivikalpanena kutarka:-uktalakSaNaH, kimanena tatna kizcidityarthaH // 10 // kiM ca jAtiprAyazca sarvoyaM, pratItiphalabAdhitaH / hastI vyApAdayatyuktau, prAptA'prAptavikalpavat // 11 // jAtiprAyazca-dUSaNAbhAsaprAyazca sarvo'yaM kutarkaH pratItiphalabAdhita iti kRtvA, etadevAha-hastI vyApAdayatyuktau- meNThena, kimivetyAha prAptAprAptavikalpavat iti| kazcinaiyAyikazchAtraH kutazcidAgacchan avazIbhUtamattahastyArUDhena kenaciduktaH, bhoH / bhoH ! tvaritamapasaraH hastI vyApAdayati iti ca / tathA'pariNatanyAyazAstra Aha re re baThara ! kimevaM yuktibAhyaM pralapasi / tathAhi-"kimayaM prAptaM vyApAdayati kiM vA'prAptamiti ? AdyapakSe bhavata eva vyApattiprasaGgaH, prAptibhAvAt-[dvitIye tribhuvanasya, aprAptyavizeSAt]" evaM yAvadAha tAvaddhastinA gRhIta: sa, kathamapi meNThena mocita iti / jAtiprAyatA(ca) sarvatra bhinnArthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedane tadgatAkAravikalpanasyaivamprAyatvAditi carcitamanyatra // 91 // kiJca - svabhAvottaraparyanta, eSo'sAvapi tattvataH / nArvAgdRggocaro nyAyAdanyathA'nyena kalpitaH // 92 // svabhAvottaraparyanta eSa kutarkaH, atra ca vastusvabhAvairuttaraM vAcyamiti vacanAt evamagnirdahatyApa: kledayantIti svabhAva eSAmiti / asAvapi svabhAvaH tattvata: paramArthena nArvAgdRggocaro-na chadmasthaviSaya: nyAyAd nyAyena paraprasiddhena kimbhUtaH sanityAha-anyathA prakArAntareNa, anyena prativAdinA, kalpita:sanniti / tathA hi-atha vastusvabhAvairuttaraM vAcyamiti sarvatraiva tathA(na) tattatsiddhau vaktuM pAryate / katham ? yena tadarthakriyAkAraNasvabhAvastena tAM karoti na punaH kSaNikatayA, tasyAH sarvabhAveSvevAbhyupagamAt 1. dvitIya pakSe tu trailokyasya,aprAptyavizeSAt" - tA. / 2. atra-tAna 3. tattvasiddhau - tA. / For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 yogadRSTisamuccaya-sUtra : 92-93-94-95 yt:kutshcittdrthkriyaabhaavprsnggaattnnibndhnaavishessaaditi| evamagni: kledayatyapsannidhau tathA''po dahantyagnisannidhau tathAsvabhAvatvAdeva / svabhAvavaicitryAnnAtrApi lokabAdhAmantareNA''paro vA svabhAvo, dRSTAntamAtrasya sarvatra sulabhatvAt / tadevamasaJjasakArI kutarka ityaidamparyam // 12 // amumevArthaM vizeSeNAbhidhAtumAha - ato'gniH kaledayatyambusannidhau dahatIti ca / ambvagnisannidhau tatsvAbhAvyAdityudite tayoH // 13 // yato nArvAgdRggocaro'dhikRtasvabhAvaH "ato'smAtkAraNAt: agniH kledayati, adhyakSavirodhaparihArAyAha ambusannidhau iti / dahati cA'mbu, na pratItibAdhetyAha tatsvAbhAvyAttayoH agnyambunoriti" udite 'satyapi paravAdinA // 13 // kimityAha kozapAnAhate jJAnopAyo nAstyatra yuktitaH / viprakRSTo'pyayaskAntaH svArthakRd dRzyate yataH // 14 // kozapAnAdRte-kozapAnaM vinA, jJAnopAyo nAstyatra-svabhAvavyatikare, yuktita:- zuSkatarkayuktyAM, kazcidaparo dRSTAnto'pyasyArthasyopodvalako vidyate na vetyAha viprakRSTo'pyayaskAntaH lohAkarSa upalavizeSaH, svArthakRtlohAkarSAdisvakAryakaraNazIlaH, dRzyate yataH loke, sa hi viprakRSTa eva na sannikRSTa lohameva na tAmrAdi, AkarSatyeva na kartayati, taditthamasyevAgnyAdInAM tathAsvabhAvakalpanaM kena bAdhyate ? na kenaciditi bhAvanIyam // 14 // upasaMharannAha dRSTAntamAtraM sarvatra yadevaM sulabhaM kSitau / etatpradhAnastatkena svanItyApodyate hyayam // 15 // dRSTAntamAnaM sAdhye vastuni lokapratItibAdhitaM sarvatrA'vizeSeNa yadevaM 1. parobAdhAbhAvo - tA. / 2. sati - bha. pA. taa.| For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 96-97-98-99-100 101 uktanItyA sulabhaM kSitau pRthivyAm / etatpradhAno'yaM kutarkaH, kenApodyate bAdhyate, na kenacit, svanItivirodhAdityarthaH // 15 // ihaiva dRSTAntamAha dvicandrasvajavijJAnanidarzanabalotthitaH / / nirAlambanatAM sarvajJAnAnAM sAdhayan yathA // 16 // dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthita iti nidarzanamudAharaNametatsAmopajAta: nirAlambanatAmAlambanazUnyatAM, sarvajJAnAnAM- mRgatRSNikAjalAdigocarANAm avizeSeNa sAmAnyena, sAdhayan yathA kenApodyate ? // 96 // na caivaM tattvasiddhirityAha sarvaM sarvatra cApnoti yadasmAdasamaJjasam / pratItibAdhitaM loke tadanena na kiJcana // 97 // sarvaM niravazeSa sAdhyamiti prakramaH sarvatraca sarvatraiva vastuni, prApnoti yadasmAtkutarkAt, asamaJjasamatiprasaGgena pratItibAdhitaM loke tathAvidhadRSTAntamAtra'sAraM, tadanena na kiJcana kutarkeNa // 97 // itazcaitadevamityAha atIndriyArthasiddhayarthaM yathA''locitakAriNAm / prayAsaH zuSkatarkasya na cAsau gocaraH kvacit // 98 // - atIndriyArthasiddhyartha-dharmAdisiddhyarthamityarthaH / yathAlocitakAriNAM prekSAvatAM, prayAsaH-pravRttyutkarSaH, zuSkatarkasyAdhikRtasya, na cA(sAva) tIndrIyo'rtho gocaro viSayaH kvaciditi // 98 // gocarastvAgamasyaiva tatastadupalabdhitaH / candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt // 99 // gocarastu-gocaraH punaH, AgamasyaivAtIndrIyo'rthaH / kuta ityAha tatastadupalabdhita:-AgAmAdatIndriyArthopalabdhitaH / etadevAha- candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt, laukiko'yamartha iti bhAvanIyam // 19 // upasaMharannAha 1. etatpradhAno dRSTAntamAtrapradhAnaH tasmAt kena kutArkikeNa svanItyA AtmIyayA vyavasthayA apodyate nirAkriyate ayaM kutarka:?na kenacit svanIti....tA. / 2. sAratvAt - pA. / 3. labdheH - tA. / For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 yogadRSTisamuccaya-sUtra : 100-101-102-103-104 etatpradhAnaH sacchrAddhaH zIlavAn yogatatparaH / jAnAtyatIndriyAnAMstathA cAha mahAmatiH // 10 // etatpradhAna ityAgamapradhAnaH, sacchrAddhaH-prAjJaH, zIlavAn paradrohaviratimAn, yogatatparaH- sadA tadabhiyuktaH, evambhUtaH, san jAnAtyatIndriyAnarthAn dharmAdIn / tathA cAha mahAmatiH pataJjaliH // 100 // kimityAha AgamenAnumAnena yogAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate tattvamuttamam // 101 // AgamenAptavacanena lakSaNena, anumAnena-liGgAlliGgijJAnarUpeNa, yogAbhyAsarasena ca vihitAnuSThAnAtmakena tridhA prakalpayan prajJAmuktakrameNaiva, anyathA hi pravRttyasiddheH, kimityAha-labhate tattvamuttamaM pApasaMmohanivRttyA zrutAdibhedena // 101 // amumevArthamAha na tattvato bhinnamatAH sarvajJA bahavo yataH / mohastadadhimuktInAM tadbhedAzrayaNaM tataH // 102 // na tattvataH paramArthena, bhinnamatA bhinnAbhiprAyAH, sarvajJA bahavo yato yasmAt / mohastadadhimuktInAM sarvA(rvajJA)tizayazrAddhAnAM, tadbhedAzrayaNaM sarvajJabhedAGgIkaraNaM, tatastasmAditi // 102 // kathamityAha sarvajJo nAma yaH kazcitpAramArthika eva hi / sa eka eva sarvatra vyaktibhede'pi tattvataH // 103 // sarvajJo nAma yaH kazcidarhadAdiH, pAramArthika eva hi nirupacaritaH sa eka eva sarvatra sarvajJatvena 'vyaktibhede'pi tattvataH' RSabhAdilakSaNe sati / / 103 // pratipattistatastasya sAmAnyenaiva yAvatAm / te sarve'pi tamApannA iti nyAyagatiH parA // 104 // pratipattiH tatastasya- sarvajJasya sAmAnyenaiva yAvatAM-tantrAntarIyANAmapi, te sarve'pi tamApannAH sarvakaM mukhya meveti nyAyagatiH parA, tamantareNa 1. anyatheha - tA. / 2. adhimuktiH=zraddhA / 3. meva ca iti-pA. / For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 105-106-107-108-109 103 tatpratipatterasiddhaH // 10 // vizeSastu punastasya kAtsnyenAsarvadarzibhiH / sarvairna jJAyate tena tamApano na kazcana // 105 // vizeSastu bheda eva, punastasya sarvajJasya, kAtya'nAsarvadarzibhi:pramAtRbhiH sarvairna vijJAyate, tadadarzanAt, darzane'pi tajjJAnA'gateH, tena kAraNena taM-sarvajJaM Apana:-pratipanno, na kazcanAsarvadarzI // 105 // tasmAtsAmAnyato'pyenamabhyupaiti ya eva hi| nirvyAjaM tulya evAsau tenAMze naiva dhImatAm // 106 // tasmAtsAmAnyato'pyenaM sarvajJaM, abhyupaiti ya eva hi-kazcidasarvadarzI, nirvyAjamaucityayogena taduktapAlanaparaH / tulya evAsau tenAMzena sarvajJapratipattilakSaNena, dhImatAmanupahatabuddhInAmityarthaH // 106 // amumevArtha nidarzanagarbhamAha yathaivaikasya nRpaterbahavo'pi samAzritAH / dUrAsannAdibhede'pi taddhRtyAH sarva eva te // 107 // yathaivaikasya nRpate:-kasyacidvivakSitasya, bahavo'pi samAzritAH-pumAMso, dUrAsannAdibhede'pi sati tathA niyogAdibhedena kRte, tadbhutyA-vivakSitanRpatibhRtyAH, sarva eva te samAzritA iti // 107 // dAAntikayojanamAha sarvajJatattvA'bhedena tathA sarvajJavAdinaH / ____ sarve tattattvagA jJeyA bhinnAcArasthitA api // 108 // sarvajJatattvAbhedena-yathoditanItyA hetubhUtena tathA nRpatisamAzritabahupuruSavat sarvajJavAdinaH sarve jinAdimatabhedAvalambinaH tattattvagAH sarvajJatattvagAH, jJeyA bhinnAcArasthitA api tathAdhakiArabhedeneti // 108 / / upasaMharannAha 1. neha - tA. / For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yogadRSTisamuccaya-sUtra : 109-110-111-112-113 na bheda eva tattvena sarvajJAnAM mahAtmanAm / .. tathA nAmAdibhede'pi bhAvyametanmahAtmabhiH // 109 // na bheda eva tattvena-paramArthena, sarvajJAnAM mahAtmanAM-bhAvasarvajJAnAmityarthaH tatheSTAniSTanAmAdibhede'pi sati, bhAvyametanmahAtmabhiH zrutamedhA'saMmohasArayA prajJayA // 109 // zAstragarbhamevopapattyantaramAha citrA'citravibhAgena yacca deveSu varNitA / . bhaktiH sadyogazAstreSu tato'pyevamidaM sthitam // 110 // citrA'citravibhAgena-vakSyamANalakSaNena yacca deveSu varNitA lokapAlamuktAdiSu bhakti: sadyogazAstreSu-'sauvAdhyAtmacintAzAstreSu, tato'pi kAraNAt evamidaM sthitaM prastutamiti // 110 // amumevArthaM spaSTayannAha saMsAriSu hi deveSu bhaktistatkAyagAminAm / / tadatIte punastattve tadatItArthayAyinAm // 111 // saMsAriSu hi deveSu-lokapAlAdiSu bhakti:-sevA, tatkAyagAminAMsaMsAridevakAyagAminAM, tadatIte punaH saMsArAtIte tu, tattve tadatItArthayAyinAMsaMsArAtItamArgayAyinAM yoginAM bhaktiH // 111 // anayorvizeSamAha citrA cAdyeSu tadrAgatadanyadveSasaGgatA / acitrA carame tveSA zamasArAkhilaiva hi // 112 // citrA ca-nAnAprakArA ca AyeSu-sAMsArikeSu deveSu tadrAgatadanyadveSasaGgatA- svAbhISTadevatArAgA'nabhISTadveSasaMyuktA, mohagarbhatvAt / acitrA ekAkArA, carame tadatIte tu tattve, eSA bhaktiH, sA ca zamasArA zamapradhAnA, akhilaiva hi, tathA saMmohAbhAvAditi // 112 / / atraiva hetumAha saMsAriNAM hi devAnAM yasmAccitrANyanekadhA / sthityairyayaprabhAvAdyaiH sthAnAni pratizAsanam // 113 // saMsAriNAM hi devAnAM-lokapAlAdInAM yasmAccitrANyanekAkArANi 1. zaivA...tA. / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccaya-sUtra : 113-114-115-116117-118 105 anekadhA'nekaiH prakAraiH / kaiH kAnItyAha sthityaizvaryaprabhAvAdyaiH AdizabdAtsahajarUpAdiparigrahaH, sthAnAni-vimAnAdIni pratizAsanaM-'zAsanaM prati brahmANDatraividhyAnubhedAt // 113 // yasmAdevam tasmAttatsAdhanopAyo niyamAcitra eva hi / na bhinnanagarANAM syAdekaM vana kadAcana // 114 // tasmAtkAraNAt tatsAdhanopAya: saMsAridevasthAnasAdhanopAyo niyamAccitra eva hi bhavati / idameva vastu lokaprasiddhodAharaNadvAreNAha-na bhinnanagarANAM syAd bhavet ekaM vartma kadAcana, tathA tadbhedAnupapatteriti // 114 / / tathA___ iSTApUrtAni karmANi loke citrAbhisandhitaH / nAnAphalAni sarvANi draSTavyAni vicakSaNaiH // 115 // iSTApUrtAni karmANi vakSyamANalakSaNAni loke prANigaNe citrAbhisandhita: kAraNAt kimityAha nAnAphalAni-citraphalAnIti yo'rthaH sarvANi draSTavyAni hetubhedAt, kairityAha vicakSaNaiH-vidvadbhiriti // 115 // iSTApUrtasvarUpamAha RtvigbhimantrasaMskArairbrAhmaNAnAM samakSataH . antarvedyAM hi yaddattamiSTaM tadabhidhIyate // 116 // RtvigbhiryajJAdhikRtaiH mantrasaMskAraiH karaNabhUtaiH 'brAhmaNAnAM samakSataH' tadanyeSAM, antarvedyAM hi yaddattaM hiraNyAdi, iSTaM tadabhidhIyate, vizeSalakSaNayogAt // 116 // vApIkUpataDAgAni, devatAyatanAni ca / annapradAnametattu, pUrtaM tattvavido viduH // 117 // vApIkUpataDAgAni-lokaprasiddhAnyeva, devatAyatanAni ca-vasatikAdIni, tathA annapradAnaM laukikameva, etattvevambhUtaM, kimityAha pUrta tattvavido vidu:iti pUrtaparibhASayA tattvavido vidanti // 117 // AntaraM hetumadhikRtyAha abhisandheH phalaM bhinnamanuSThAne same'pi hi / . paramo'taH sa eveha vArIva kRSikarmaNi // 118 // 1. zAsanaM prati brahmANDavaidhAtu bhe...bhA. / zAsanaM zAsanaM prati brahmANDavaidhAnubhe....tA. / . For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 106 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 119-120-121-122 abhisandhestathAvidhAzayalakSaNAt kimityAha phalaM bhinna-saMsAridevasthAnAdi anuSThAne same'pi hi iSTAdau / paramaH-pradhAnaH, ata:-kAraNAt sa evA'bhisandhireva iha-phalasiddhau / kiMvadityAha vArIva kRSikarmaNi iti dRSTAntaH paramo-lokarUDhyA // 118 // abhisandhibhedanibandhanAnyAha rAgAdibhirayaM ceha, bhidyate'nekadhA nRNAm / nAnAphalopabhoktRNAM, tathA buddhayAdibhedataH // 119 // rAgAdibhirdoSaiH ayaM cAbhisandhiH iha-loke bhidyate'nekadhA nRNAM tanmRdumadhyAdhimAtrabhedena kiMviziSTAnAmityAha-nAnAphalopabhoktRNAM tathAbuddhyAdibhedataH-vakSyamANAd bhidyate'bhisandhiriti // 119 // enamevAha . buddhirjJAnamasaMmohastrividho bodha iSyate / .. tabhedAtsarvakarmANi, bhidyante sarvadehinAm // 120 // . buddhirvakSyamANalakSaNA jJAnamapyevameva, asaMmohazcaivaM, trividho bodha iSyate zAstreSu / tadbhedAd buddhyAdibhedAt, sarvakarmANISTAdIni bhidyante sarvadehinAM, taddhetubhedAtphalabheda iti kRtvA // 120 // tatra indriyArthAzrayA buddhirjJAnaM tvAgamapUrvakam / sadanuSThAnavaccaitadasaMmoho'bhidhIyate // 121 // indriyArthAzrayA buddhistIrthayAtRkadarzane 'tadgamanabuddhivat / jJAnaM tvAgamapUrvakaM tIrthayAtrAvidhivijJAnavat, sadanuSThAnavaccaitajjJAnam kimityAha asaMmoho'bhidhIyate bodharAja iti // 121 // evameteSAM lakSaNe vyavasthite sati lokasiddhamudAharaNamAha ratnopalambhatajjJAnatatprAptyAdi yathAkramam / ihodAharaNaM sAdhu, jJeyaM buddhayAdisiddhaye // 122 // 'ratnopalambhaH' sAmAnyenendriyArthAzrayA buddhiH, 'tajjJAnaM' tvAgamapUrvakaM ratnajJAnaM, 'tatprAptyAdi' tvasaMmohaH, bodhagarbhavAdasya yathAkramam iha-buddhyAdau udAharaNaM sAdhu, abhipretArthasAdhakatvAt, ata evAha jJeyaM buddhyAdisiddhaye buddhijJAnA'saMmohasiddhyarthamiti // 122 // sadanuSThAnalakSaNamAha 1. tadbhagamana....bha. pA. / For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 123-124-125-126 107 AdaraH karaNe prItiravighnaH sampadAgamaH / jijJAsA tannisevA ca, sadanuSThAnalakSaNam // 123 // Adaro-yatnAtizaya iSTAdau, karaNe prItirabhiSvaGgAtmikA / avighnastatkaraNa evAdRSTasAmarthyAt, sampadAgamaH, tata eva zubhabhAvapuNyasiddheH, jijJAseSTAdigocaraiva, 'tanisevA ceSTAdijJA''sevA cazabdAttadanugrahagrahaH / etatsadanuSThAnalakSaNaM, anubandhasAratvAdasya // 123 // tatra buddhipUrvANi karmANi, sarvANyeveha dehinAm / saMsAraphaladAnyeva, vipAkavirasatvataH // 124 / / 'buddhipUrvANi karmANi sarvANyeva sAmAnyena iha-loke, dehinAM-prANinAm kimityAha saMsAraphaladAnyeva, azAstrapUrvakatvAt, tathA cAha vipAkavirasatvataH iti teSAM niyogata eva vipAkavirasatvAditi // 124 // .. jJAnapUrvANi tAnyeva, muktyaGgaM kulayoginAm / zrutazaktisamAvezAdanubandhaphalatvataH // 125 // jJAnapUrvANi-yathoditajJAnanibandhanAni tAnyeva-karmANi kimityAha muktyaGgaM bhavanti kulayoginAM-vakSyamANalakSaNAnAm / kulayogigrahaNamanyA'sambhavajJApanArtham, kuta ityAha zrutazaktisamAvezAt hetoH, amRtazaktikalpeyaM, naitadabhAve mukhyaM kulyogitvm| ata evAha 'anubandhaphalatvataH' muktyaGgatvasiddheH, tAttvikAnubandhasyaivambhUtatvAditi // 125 // asaMmohasamutthAni, tvekAntaparizuddhitaH / nirvANaphaladAnyAzu bhavAtItArthayAyinAm // 126 // asaMmohasamutthAni-punaryathoditAsaMmohanibandhanAni tu ekAntaparizuddhitaHkAraNAt, paripAkavazena kimityAha nirvANaphaladAnyAzu-zIghraM tAnyeva karmANi keSAmityAha bhavAtItArthayAyinAM-samyag paratattvavedinAmityarthaH // 126 // eteSAmeva lakSaNamAha 1.2. tajjJasevA. tA. / 3. buddhipUrvANi-yathoditabuddhinibandhanAni. taa.| 4. dhv...taa.| .. For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 108 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 127-128-129-130 prAkRteSviha bhAveSu, yeSAM ceto nirutsukam / bhavabhogaviraktAste, bhavAtItArthayAyinaH // 127 // prAkRteSviha bhAveSu zabdAdiSu buddhiparyavasAneSu, yeSAM ceto nirutsukaM niHsaGgatAsamAvezAt, bhavabhogaviraktAste- evambhUtA jIvA muktakalpA bhavAtItArthayAyina ucyante, bhavacittA' (ntA')saMsparzAditi // 127 // eka eva tu mArgo'pi,teSAM zamaparAyaNaH / avasthAbhedabhede'pi, jaladhau tIramArgavat // 128 // eka eva tu mArgo'pi cittavizuddhilakSaNaH / teSAM bhavAtItArthayAyinAM zamaparAyaNaH-zamaniSThaH, avasthAbhedabhede'pi-guNasthAnakabhedApekSayA jaladhau tIramArgavaditi nidrshnm| avasthAbhedazceha tadrAsannatAdibhedena // 128 // paratattvAbhidhitsayA''ha saMsArAtItatattvaM tu, paraM nirvaannsNjnyitm| taddhayekameva niyamAcchabdabhede'pi tattvataH // 129 // saMsArAtItatattvaM tviti saMsArAtItaM punastattvam kimityAha paraM- pradhAnaM nirvANasaMjJA saMjAtA'syeti kRtvA, retaddhyekameva sAmAnyena, niyamAt niyamena zabdabhede'pi vakSyamANalakSaNe sati, tattvataH paramArthena // 129 // etadevAha sadAzivaH paraM brahma, siddhAtmA tathAteti ca / zabdaistaducyate'nvarthAdekamevaivamAdibhiH // 130 // sadAziva iti sarvakAlaM zivo na kadAcidapyazivaH, trikAlaparizuddha: sarvAzivA'bhAvAt paraM-pradhAnaM 'brahma-'tathA bRhattvabRMhakatvAbhyAM sdbhaavaalmbntvaat| siddhAtmA-kRtakRtyAtmA niSThitArtha ityarthaH / tathAteti ca-AkAlaM tathAbhAvAt / yathoktam-"upAdAnanimittAbhyAmadhikAritvatA dhruvA / sarvakAlaM tathAbhAvAttathAtetyabhidhIyate // 1 // visaMyogAtmikA ceyaM patriduHkhaparivarjitA / bhUtakoTiH parAtyantaM bhUtArthaphaladeti ca // 2 // " [ ] ityAdizabdaistannirvANamucyate, anvarthAdanvarthenoktanItyA ekameva sat evamAdibhiriti // 130 // kathamekameve(vami) tyAha1. dhva...tA. / 2. dhv...taa.| 3. tathaikameva tccaikmev...taa.| 4. tvato. tA. / 5. duHkha duHkha 1. saMskAra duHkha 2. pariNAmaduHkhAkhyaiH 3. tA. Ti. For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 131-132-133-134 109 tllkssnnaavisNvaadaanniraabaadhmnaamym| niSkriyaM ca paraM tattvaM, yato janmAdyayogataH // 131 // tallakSaNA'visaMvAdAditi-nivArNalakSaNAvisaMvAdAt / enamevAha nirAbAdhaM nirgatamAbAdhAbhyaH, anAmayaM- avidyamAnadravyabhAvarogam, niSkriyaM ca kartavyAbhAvAnnibandhanAbhAvena paraM tattvamevambhUtaM yato- 'yasmAt, janmAdyayogato janmajarAmaraNA'yogena // 131 // aidamparyamAha jJAte nirvANatattve'sminnasaMmohena tattvataH / prekSAvatAM na tadbhaktau, vivAda upapadyate // 132 // jJAte paricchinne, nirvANatattve'sminnevambhUte asaMmohena bodhena, tattvata:paramArthataH kimityAha prekSAvatAM buddhimatAM na tadbhaktau-nivArNatattvasevAyAM kimityAha vivAda upapadyate tat tattvajJAnabhedAbhAvAt (tattattvajJAnAbhedAt) anyathA prekSAvattvavirodhAditi // 132 // sarvajJapUrvakaM caitanniyamAdeva yasthitam / Asanno'yamRjumArgastadbhedastatkathaM bhavet // 133 // - sarvajJapUrvakaM caitadadhikRtatattvaM nirvANAkhyaM niyamAdeva yatsthitamasarvajJasya nirvANAnupapatteH, Asanno'yaM nirvANasya sarvajJalakSaNa Rjuravakro, maargHpnthaaH| tadbhedaH-sarvajJabhedo matabhedalakSaNaH tattasmAt kathaM bhavennaiva bhavatIti // 133 // dezanAbhedaH kathamityAzaGkayAha citrA tu dezanaiteSAM,syAdvineyAnuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno, bhavavyAdhibhiSagvarAH // 134 // citrA tu-nAnAprakArA puna: dezanA "nitya AtmA, anitya iti ca" ityAdirUpA eteSAM-sarvajJAnAM kapilasugatAdInAM, syAd-bhavet vineyAnuguNyata: tathAvidhaziSyAnuguNyena, kAlAntarApAyabhIrumadhikRtyopasarjanIkRtaparyAyA dravyapradhAnA nityadezanA, bhogAsthAvatastvadhikRtyopasarjanIkRtadravyA paryAyapradhAnA anityadezanA / na tu te'nvayavyatirekavadvastuvedino na bhavanti, sarvajJatvAnupapatteH / For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra 110 134-135-136-137-138 evaM dezanA tu 'tathAguNasampAdanenA'duSTaivetyAha' yasmAdete mahAtmAnaH' sarvajJAH kimityAha bhavavyAdhibhiSagvarAH saMsAravyAdhivaidyapradhAnAH // 134 // ataH kimityAha - yasya yena prakAreNa, bIjAdhAnAdisambhavaH / sAnubandho bhavatyete, tathA tasya jagustataH // 135 // yasya - prANino, yena prakAreNa nityadezanAdilakSaNena, bIjAdhAnAdisambhavastathAbhA (bha) vodvegAdibhAvena sAnubandho bhavati tathAtathottaraguNavRddhyA ete sarvajJAH tathA tena prakAreNa tasya jaguH gItavantaH tata iti // 135 // parihArAntaramAha ekApi dezanaiteSAM yadvA zrotRvibhedataH / acintyapuNyasAmarthyAt tathA citrA'vabhAsate // 136 // ekApi dezanA tanmukhavinirgamamadhikRtya eteSAM sarvajJAnAM yadvA zrotRvibhedatastathAbhavyatvabhedena acintyapuNyasAmarthyAt parabodhAzrayopAttakarmavipAkAdityartha:, tathA nityAdiprakAreNa citrA'vabhAsata iti // 136 // na ca naivamapi guNa ityAha yathAbhavyaM ca sarvoSAmupakAro'pi tatkRtaH / jAyate'vandhyatApyevamasyAH sarvatra susthitA // 137 // yathAbhavyaM ca bhavyasadRzaM ca sarveSAmupakAro'pi - guNo'pi tatkRtodezanAniSpannaH jAyate prAdurbhavati / avandhyatA'pi - aniSphalatApi evamuktanItyA asyAH dezanAyAH, sarvatra susthiteti // 139 // prakArAntaramAha yadvA tattannayApekSA, tattatkAlAdiyogataH / RSibhyo dezanA citrA, tanmUlaiSApi tattvataH // 138 // yadvA tattannayApekSA dravyAstikAdInadhikRtya tattatkAlAdiyogAtduH SamAdiyogAt RSibhyaH- kapilAdibhya eva dezanA citreti / na ceyamapi 1. tathAguNadarzanenA' iti mudritapratau / tathA tadguNa.... bha. / tathA tadguNasaMdarzanena ..... tA. / 2. parabodhipratyayopAttakarma.....pA. / 3. sarveSAM zrotRRNAmupakA....tA.. For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 138-139-140-141-142 111 nirmUletyAha- tanmUlaiSApi- sarvajJadezanAmUlaiSApi tattvataH paramArthena, tatpravacanAnusAratastathApravRtteriti // 138 // 'prakRte RSibhyo yojanamAha tadabhiprAyamajJAtvA, na tato'rvAgdRzAM staam| yujyate tatpratikSepo, mahAnarthakaraH paraH // 139 // tadabhiprAyaM-sarvajJAbhiprAyaM ajJAtvA, na tataH kAraNAt arvAgdRzAM satAM pramAtRNAm kimityAha yujyate tatpratikSepaH sarvajJapratikSepaH, kiMviziSTa ityAha 'mahAnarthakaraH paraH' mahAnarthakaraNazIlaH pradhAna iti // 139 // ihaiva nidarzanamAha nizAnAthapratikSepo, ythaa'ndhaanaamsnggtH| tadbhedaparikalpazca, tathaivAgdRizAmayam // 140 // nizAnAthapratikSepazcandrapratikSepaH yathA'ndhAnAM-cakSurvikalAnAM, asaGgato nItyA, tadbhedaparikalpazca-nizAnAthabhedaparikalpazca vakracaturasratvAdiH, tathaivAgdRizAMchadmasthAnAm ayaM sarvajJapratikSepa: tadbhedaparikalpazcAsaGgata iti // 140 // kiJca na yujyate pratikSepaH, sAmAnyasyApi tat staam| - AryApavAdastu punarjihmacchedAdhiko mtH||141|| na yujyate pratikSepo-nirAkaraNarUpa: sAmAnyasyApi kasyacitpuruSAdeH, tattasmAt satAM-munInAm AryApavAdastu punaH-sarvajJaparibhavaH ityarthaH kimityAha jihvAcchedAdhiko mataH-tathAvidhapratyapAyabhAvena // 141 // kiJca, 'kudRSTyAdivanno santo, bhASante prAyazaH kvacit / ___ nizcitaM sAravaccaiva, kintu sattvArthakRtsadA // 142 // kudRSTyAdivatkutsyamityAdi, na santo-munayo, bhASante (prAyaza:prAyeNa) kvacit kathaM tarhi bhASanta ityAha nizcitaM- asandigdhaM, sAravaccaiva nApArthakaM kintu sattvArthakRt- parArthakaraNazIlaM sadA bhASante // 142 // 1. prakRtayojanamAha - tA. / 2. kudRSTAdi ca no santo - bha. pA. tA. / 3. kudRSTAdi ca ku... bha. pA. kudRSTAdi ca kudRSTaM kuzrutaM kujJAtamityA-tA. / For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 112 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 143-144-145-147 upasaMharannAha nizciyo'tIndriyArthasya, yogijJAnAdRte na ca / ato'pyatrAndhakalpAnAM, vivAdena na kiJcana // 143 // nizcayo'tIndrIyArthasya-sarvajJAdeH yogijJAnAdRte na ca, tata eva tatsiddheH, ato'pi kAraNAd atra sarvajJAdhikAre, andhakalpAnAM vizeSatastadatattvadarzinAM, vivAdena na kiJcana saccittanAzaphalena // 143 // ... na cAnumAnaviSaya eSo'rthastattvato mtH| ___ na cAto nizcayaH samyaganyatrApyAha dhIdhana : // 144 // na cAnumAnaviSayo- na ca yuktigocaraH eSo'rtha:- sarvajJavizeSalakSaNa: tattvato mataH paramArtheneSTa: (rthena dRssttH)| na cAto'numAnAt nizcayaH samyam, anyatrApi sAmAnyArthe Aha dhIdhanaH sa bhartRhariH // 144 // kimAhetyAha yalenAnumito'pyarthaH, kuzalairanumAtRbhiH abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // 145 // yatnenAnumito'pyartho'nvayAdyanusAreNa, kuzalairanumAtRbhiranvayAdijJaiH abhiyukta tarairanvayAdijJaireva anyathaivopapAdyate 'tathA'siddhyAdiprakAreNa / / 145 // abhyuccayamAha jJAyeran hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu nizcayaH // 146 // jJAyeran hetuvAdenAnumAnavAdena padArthA yadyatIndriyA: sarvajJAdaya: kAlenaitAvatA prAjJaistArkikaiH kRtaH syAtteSu nizcayo'vagama iti // 146 // na caitadevaM yattasmAcchuSkatarkagraho mahAn // mithyAbhimAnahetutvAttyAjya eva mumukSubhiH // 147 // na caitadevaM yadyena kAraNena tasmAcchuSkatarkagraho mahAnatiraudraH mithyAbhimAnahetutvAttyAjya eva mumukSubhirmoktumicchubhiH // 147 // kiJca 1. tathAsiddhA-bha. tathA'siddhA - pA. tA. / For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 148-149-150-151-152 113 grahaH sarvatra tattvena, mumukSUNAmasaGgataH / muktau dharmA api prAyastyaktavyAH kimanena tat // 148 // grahaH sarvatra-vastuni tattvena, paramArthena, mumukSUNAmasaGgato'yuktaH, kuta ityAha muktau dharmA api prAyastyaktavyAH, prAyograhaNaM kSAyikadharmavyavacchedArtham, kimanena graheNa tat ? na kiJcidityarthaH // 148 // yata evam tadatra mahatAM varma, samAzritya vicakSaNaiH // vartitavyaM yathAnyAyaM, tadatikramavarjitaiH // 149 // tadatra vyatikare, mahatAM vartma, samAzrityAGgIkRtya vicakSaNaiH- paNDitaiH, vartitavyaM yathAnyAyaM nyAyasadRzaM, tadatikramavarjitairmahadvAticArarahitaiH // 149 / / etadevAha parapIDeha sUkSmApi, varjanIyA prayatnataH / . tadvattadupakAre'pi, yatitavyaM sadaiva hi // 150 // - parapIDA parabAdhA ihaloke, sUkSmApyAstAM mahatIti, kimityAha varjanIyAparityaktavyA, prayatnataH sUkSmAbhogena tadvat prayatnata eva tadupakAre'pi - paropakAre'pi, yatitavyamanuSThAnadvAreNa, sadaiva hIti // 150 // tathA guravo devatA viprA, yatayazca tapodhanA / pUjanIyA mahAtmAnaH, suprayatnena cetasA // 151 // guravo-mAtApitRpramukhAH, devatA sAmAnyenaiva, viprA:- dvijAH, yatayazca pravrajitAca, tapodhanA: tadvantaH, pUjanIyA mahAtmAnaH sarva evaite yathArham / kathamityAha suprayatnena cetasA AjJApradhAnenetyarthaH // 151 // kiJca pApavatsvapi cAtyantaM, svakarmanihateSvalam / anukampaiva sattveSu nyAyyA dharmo'yamuttamaH // 152 // pApavatsvapi cAtyantaM, lubdhakAdiSu, svakarmanihateSvalamatyartham, anukampaiva sattveSu nyAyyA, na matsaro, dharmo'yamuttamaH kAraNe kAryopacArAditi // 152 // upasaMharannAha For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 114 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 153-154-155-156 kRtamatra prasaGgena, prakRtaM prastumo'dhunA / .... tatpunaH paJcamI tAvadyogadRSTimahodayA // 153 // kRtaM paryAptaM atra-vyatikare prasaGgena, prakRtaM prastumo'dhunA- sAmprataM, tatpunaH prakRtaM paJcamI tAvadyogadRSTiH sthirAkhyA kiMviziSTetyAha mahodayA nivArNaparamaphaletyarthaH // 153 // evaM saprapaJcaM caturthI dRSTimabhidhAya paJcamImabhidhAtumAha sthirAyAM darzanaM nityaM, pratyAhAravadeva ca / kRtyamabhrAntamanaghaM suukssmbodhsmnvitm||154|| sthirAyAM dRSTau, darzanaM- bodhalakSaNaM, nityamapratipAti niraticArAyAm, sAticArAyAM tu (a)prakSINanayanapaTalopadravasya taduktopAyAnavabodhakalpamanityamapi bhavati, tathAticArabhAvAt ratnaprabhAyAmapi(miva) dhUlyAderupadravaH / pratyAhAravadeva ca svaviSayA'samprayoge svacittasvarUpAnukArI cendriyANAM pratyAhAra (yo.sU.2-54) tadvadetardarzanaM, kRtyaM-vandanAdi, abhrAntaM kramamadhikRtya / ata eva, anaghamanaticAratvAt / etadeva vizeSyate, sUkSmabodhasamanvitaMgranthibhedAvedyasaMvedyapadopapatteriti // 154 // bAladhUlIgRhakrIDAtulyA'syAM bhAti dhiimtaam| tamogranthivibhedena, bhavaceSTAkhilaiva hi // 155 // bAladhUlIgRhakrIDAtulyA-prakRtyasundaratvA'sthiratvAbhyAM asyAM-sthirAyAM dRSTau, bhAti dhImatAM puMsAM tamogranthivibhedena hetunA, bhavaceSTAkhilaiva hi cakravartyAdiceSTArUpApi, prakRtyasundaratvAdasthiratvAcca // 155 // mAyAmarIcigandharvanagarasvapnasannibhAn / bAhyAn pazyati tattvena, bhAvAn zrutavivekataH // 156 // mAyAmarIcayo-mRgatRSNikA gandharvanagaraM-harizcandrapurAdi svapna: pratIta eva, etatsannibhAn-etadAkArAn, bAhyAn-dehagRhAdIn, pazyati tattvena paramArthena, bhAvAn-padArthAn / kuta ityAha zrutavivekataH-samyakpariNatena zrutajJAnena // 156 // For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 157-158-159-160 115 abAhyaM kevalaM jyotirnirAbAdhamanAmayam / yadatra tatparaM tattvaM, zeSaH punarupaplavaH // 157 // abAhyamAntaraM kevalamekaM jyotirjJAnaM, anAbAdhamamUrtatayA pIDArahitaM, anAmayamarogam ata eva, yadatra-loke, tatparaM tattvaM vartate, sadA tathAbhAvAt / zeSaH punarupaplavastathAsvarUpeNa bhAvAditi // 157 // . evaM vivekino dhIrAH, pratyAhAraparAstathA / dharmabAdhAparityAgayatnavantazca tattvataH // 158 // evamuktanItyA, vivekina ete dhIrA acapalAH, 'pratyAhAraparAH'uktalakSaNapratyAhArapradhAnAH tathA-tena prakAreNa dharmabAdhAparityAgayatnavantazcatathAnta:parizuddheH, tattvataH- paramArthena, ete hi bhinnagranthitvAduttamazrutapradhAnA ityevamAlocayanti // 158 // . na hyalakSmIsakhI lakSmIryathAnandAya dhImatAm / tathA pApasakhA loke, dehinAM bhogavistaraH // 159 // na hi-naiva, alakSmIsakhI lakSmIstathobhayaparibhogena yathAnandAya AnandArtha dhImatAM-buddhimatAM tathA pApasakhA loke tadavinAbhAvena, dehinAM bhogavistaro nAnandAya, "nAnupahatya bhUtAni bhoga: saMbhavati, bhUtopaghAtAcca pApamiti bhAvanA" // 159 // dharmabhogaH sundara ityapyAzaGkApohAyAha dharmAdapi bhavan bhogaH prAyo'naya dehinAm / candanAdapi sambhUto dahatyeva hutAzanaH // 160 // dharmAdapi bhavan bhogo-devalokAdau, prAyo-bAhulyena, anarthAya dehinAM tathApramAdavidhAnAt / prAyograhaNaM zuddhadharmA kSepibhoganirAsArtha, tasya pramAdajIva(bIja)tvAyogAt, atyantAnavadyatIrthakarAdiphalazuddheH puNyasiddhyAdAvAgamAbhinivezAddharmasAracittopapatteriti / sAmAnyato dRSTAntamAha-candanAdapi sambhUtaH tathA 'zaityaprakRteH kimityAha dahatyeva hutAzanaH tathAsvabhAvatvAt / prAya etadevaM, na dahatyapi kazcit satyamantrAbhisaMskRtAd dAhA'siddheH / 1. kSepyabho - tA. / 2. zIta -bha. / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 160-161-162-163 sakalaloka(pra)siddhametaditi // 160 // bhogAttadicchAviratiH skandhabhArApanuttaye / skandhAntarasamAropastatsaMskAravidhAnataH // 161 // bhogAtsakAzAt, tadicchAviratirbhogecchAviratistAtkAlikI |kimityaah skandhabhArApanuttaye-skandhabhArApanuttyarthaM skandhAntarasamAropa: vartate / kuta ityAha tatsaMskAravidhAnataH / tathAkarmabandhenAniSTabhogasaMskAravidhAnAttattvatastadicchA'nivRtteriti / uktA paJcamI dRSTiH / satyAmasyAmaparairapi yogAcAryairalaulyAdayo guNAH procyante / yathoktam[skaMdapurANe mAhezvarakhaNDe-kumArikAkhaNDe ca, tathA zArGgadharapaddhatau ca] alaulyamArogyamaniSThuratvaM / gandhaH zubho mUtrapurISamalpam / kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca / yogapravRtteH prathamaM hi cihnam // 1 // maitryAdiyuktaM viSayeSvacetaH prabhAvavaddhairyasamanvitaM ca / . dvandvairadhRSyatvamabhISTalAbhaH janapriyatvaM ca tathA paraM syAt // 2 // doSavyapAyaH paramA ca tRptiraucityayogaH samatA ca gurvI / vairAdinAzo'tha RtambharA dhIniSpannayogasya tu cihnametat // 3 // ityAdi / ihApyetadakRtrimaM guNajAtam ata evArabhya vijJeyam // 161 // tathA ca SaSThI dRSTimabhidhAtumAha kAntAyAmetadanyeSAM prItaye dhAraNA parA / ato'tra nAnyamunnityaM mImAMsAsti hitodayA // 162 // kAntAyAM-dRSTau etadanantaroditaM nityadarzanAdi anyeSAM prItaye bhavati, na tu dveSAya / tathA dhAraNA parA-pradhAnA cittasya dezabandhalakSaNA / yathoktam "dezabandhazcittasya dhAraNA" (3-1 pA.yo.sU.) / ato-dhAraNAtaH atradRSTau, nAnyamud-nAnyatra harSaH, tadA tattatpratibhAsA'yogAt / tathA nityaMsarvakAlaM, mImAMsAsti-sadvicArAtmikA / ata evAha 'hitodayA' samyagjJAnaphalatvena // 162 // amumevArthaM spaSTayannAha asyAM tu dharmamAhAtmyAtsamAcAravizuddhitaH / priyo bhavati bhUtAnAM dharmekAgramanAstathA // 163 // For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 163-164-165-166-167-168 117 asyAmeva-dRSTau kantAyAM niyogena, dharmamAhAtmyAtkAraNAt, samAcAravizuddhito hetoH kimityAha priyo bhavati bhUtAnAM-prANinAM, dharmaikAgramanAstathA bhavatIti // 163 // etadevAha zrutadharme mano nityaM kAyastvasyAnyaceSTite / - atastvAkSepakajJAnAnna bhogA bhavahetavaH // 164 // zrutadharme-Agame, mano nityaM tadbhAvanopapatteH, kAyastu-kAya eva asyAdhikRtadRSTimato anyaceSTite-sAmAnye, atastvata eva kAraNAt AkSepakajJAnAt samyagAkSepakajJAnena hetubhUtena, bhogA:-indriyArthasambandhAH bhavahetavaHsaMsArahetavo na iti // 164 // amumevA) dRSTAntamadhikRtyAha mAyAmbhastattvataH pazyatranudvignastato drutam / tanmadhyena prayAtyeva yathA vyAghAtavarjitaH // 165 // mAyAmbhastattvataH pazyan-mayAmbhastvenaiva, anudvignastato-mAyAmbhasa: drutaMzIghraM, tanmadhyena-mAyAmbhomadhyena prayAtyeva-na na prayAti, yathA ityudAharaNopanyAsArtha: vyAghAtavarjitomAyAmbhasastattvena vyAghAtA'samarthatvAditi // 165 // bhogAnsvarUpataH pazyaMstathA mAyodakopamAn / bhuJjAno'pi hyasaGgaH san prayAtyeva paraM padam // 166 // . bhogAnindriyArthasambandhAna, svarUpataH pazyansamAropamantareNa, tathA tenaiva prakAreNa mAyodakopamAnasArAn, bhuJjAno'pi hi karmAkSiptAn, asaGgaH san prayAtyeva paraM padaM, tathA'nabhiSvaGgatayA paravazatAbhAvAt // 166 // bhogatattvasya tu punarna bhavodadhilayanam / mAyodakadRDhAvezastena yAtIha kaH pathA // 167 // bhogatattvasya tu-bhogaparamArthasya punaH, na bhavodadhilaGghanaM-tathAbuddhestadupAye'pravRtteH / Aha ca, mAyodakadRDhAvezaH tathAviparyAsAt, tena yAtIha kaH pathA-yatra mAyAyAmudakabuddhiH // 167 // .. sa tatraiva bhayodvigno yathA tiSThatyasaMzayam // mokSamArge'pi hi tathA bhogajambAlamohitaH // 168 // For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 168-169-150-171-172-173 . sa-mAyAyAmudakadRDhAvezaH, tatraiva-pathi, bhayodvignaH san yathA-ityudAharaNopanyAsArthaH, tiSThatyasaMzayaM-tiSThatyeva jalabuddhisamAvezAt / mokSamArge'pi hi jJAnAdilakSaNe tathA tiSThatyasaMzayaM bhogajambAlamohita:-bhoganibandhanadehAdiprapaJcamohita ityarthaH // 168 // mImAMsAbhAvato nityaM na moho'syAM yato bhavet / atastattvasamAvezAtsadaiva hi hitodayaH // 169 // mImAMsAbhAvato:-sadvicArabhAvena, nityaM-sarvakAlaM, na moho'syAM dRSTau, yato bhavet atastattvasamAvezAtkAraNAt, sadaiva hitodayo'syAM dRSTAviti // 169 // pratipAditA SaSThI dRSTiH / sAmprataM saptamyucyate- dhyAnapriyA prabhA prAyo nAsyAM rugata eva hi / tattvapratipattiyutA 'vizeSeNa zamAnvitA // 170 // evaM satpravRttipadAvaheti piNDArthaH // 17 // dhyAnajaM sukhamasyAM tu jitamanmathasAdhanam / vivekabalanirjAtaM zamasAraM sadaiva hi // 171 // dhyAnajaM sukhamasyAM-tvadhikRtadRSTAveva kiMviziSTamityAha-jitamanmathasAdhanaM -vyudastazabdAdiviSayam, etadeva vizeSyate vivekabalanirjAtaM jJAnasAmotpannam / ata eva zamasAraM sadaiva hi, vivekasya zamaphalatvAditi // 171 // kiJca sarvaM paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukham / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 172 // sarvaM paravazaM duHkhaM-tallakSaNayogAta, sarvamAtmavazaM sukhamata eva hetoH / etaduktaM muninA samAsena-saMkSepeNa, lakSaNaM-svarUpaM, sukhaduHkhayoriti // 17 // puNyApekSamaSi hyevaM sukhaM paravazaM sthitam / tatazca duHkhamevaitattallakSaNaniyogataH // 173 // 1. satpravRttipadAvahA-bha.pA.tA. / 2. avayavArtha tvAha-dhyAnapriyA dhyAnavallabhA vikSepodvegAt prabhASTiH prAya:-bAhulyena na asyAM dRSTau rug-vedanA ata eva hi tathA tatvapratipattiyutA vizeSeNa, evaM satpravRttipadAvaheti piNDArthaH // 170 // tA. For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 173-174-175-176-177-178 119 puNyApekSamapi hyevamuktanItyA sukhaM paravazaM sthitaM-puNyasya paratvAt / tatazca du:khamevait, tattallakSaNaniyogAt / taditthaM dhyAna tAttvikaM sukham, aparAyattatvAtkarmaviyogamAtrajatvAditi // 173 // dhyAnaM ca nirmale bodhe sadaiva hi mahAtmanAm / kSINaprAyamalaM hema sadA kalyANameva hi // 174 // dhyAnaM ca nirmale bodhe-spaSTakSayopazamasamutthe sati kimityAha sadaiva hi mahAtmanAM-munInAm, etadeva prativastUpamayAha 'kSINaprAyamalaM hema-svarNaM 'sadA kalyANameva hi' tathAvasthopapatteH // 174 // satpravRttipadaM cehaa'snggaanusstthaansNjnyitm| mahApathaprayANaM yadanAgAmipadAvaham // 175 // satpravRttipadaM ceha-sattvamArge kimityAha 'asaGgAnuSThAnasaMjJitaM' vartate tathAsvarasapravRtteH / mahApathaprayANaM yadasaGgAnuSThAnam, anAgAmipadAvahaM - nityapadaprApakamityarthaH // 175 // asaGgAnuSThAnanAmAnyAha prazAntavAhitAsaMjJaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhruvAdhveti yogibhirgIyate hyadaH // 176 // 'prazAntavAhitAsaMjJaM-sAMkhyAnAM, visabhAgaparikSayo-bauddhAnAM, zivavarmazaivAnAM, dhruvAdhvA-mahAvratikAnAM, ityevaM yogibhirgIyate hyado'saGgA'nuSThAnamiti // 176 // etatprasAdhayatyAzu yadyogyasyAM vyavasthitaH / etatpadAvahaiSaiva tattatraitadvidAM matA // 177 // etadasaGgAnuSThAnaM, prasAMdhayatyAzu-zIghraM, yadyogI asyAM-dRSTau vyavasthitaH san, etatpadAvahaiyaiva dRSTiH tattatraitadvidAM mateSTeti // 177 // uktA saptamI dRSTiH / adhunAnantarocyate / tadAha samAdhiniSThA tu parA tadAsaGgavivarjitA / sAtmIkRtapravattizca taduttIrNAzayeti ca // 17 // samAdhiniSThA tu parA'STamI dRSTiH "samAdhistu dhyAnavizeSaH, " (tat) 10 For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 178-179-180-181-182 phlmitynye| yathoktaM "dezabandhazcittasya dhAraNA" (3-1 pA.) "tatrapratyayaikatAnatA dhyAnaM"(3-2 pA.) "tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH" (3-3 pA.)iti // tadAsaGgavivarjitA-samAdhyAsaGgavivarjitA bhUtapravRttizcaiSA candanagandhanyAyena , / taduttIrNAzayeti 'cA'saccittA'bhAvena // 178 // nirAcArapado hyasyAmaticAravivarjitaH / ArUDhArohaNAbhAvagativattvasya ceSTitam // 179 // nirAcArapado hi-eva asyAM dRSTau yogI bhavati, pratikramaNAdyabhAvAt, aticAravivarjitastannibandhanAbhAvena |aaruuddhaarohnnaabhaavgtivttvsy-yoginshcessttitN bhavati, AcArajeyakarmAbhAvAt nirAcArapada ityarthaH // 179 // kathaM bhikSATanAdyAcAro'syetyAzaGkApanodAyAha ratlAdizikSAdRgbhyo'nyA yathA dRktanniyojane / tathAcArakriyApyasya saivAnyA,phalabhedataH // 180 // ratnAdizikSAdRgbhyaH sakAzAt anyA-bhitraiva yathA dRktaniyojane zikSitasya sataH / tathA''cArakriyApyasya-yoginaH, saiva-bhikSATanAdilakSaNA anyA bhavati / kuta ityAha phalabhedataH, prAk sAmparAyikakarmakSayaH phalaM, idAnIM tu bhavopagrAhikarmakSaya iti // 18 // tanniyogAnmahAtmeha kRtakRtyo yathA bhavet / tathA'yaM dharmasanyAsaviniyogAnmahAmuniH // 181 // tanniyogAd-ratnaniyogAt mahAtmeha-loke kRtakRtyo yathA bhavet kazcidratnavaNik tathA'yamadhikRtayogo, dharmasanyAsaviniyogAtsakAzAt mahAmuniH kRtakRtyo bhavatIti // 181 // tatra dvitIyA'pUrvakaraNemukhyo'yamupajAyate / / kevalazrIstatazcAsya niHsapalA sadodayA // 182 // dvitIyA'pUrvakaraNe-zreNivartini, mukhyo'yaM-dharmasannyAsaH upajAyate, 1. vA'saccittA iti mudritapratau / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 183-184-185-186 121 upacaritastu pramattasaMyatAdArabhya, kevalazrIstatazca-dharmasannyAsaviniyogAt asya yogino niHsapatnA kevala zrIH, sadodayA pratipAtAbhAvena // 182 // siMhAvalokitanItyAdhikRtavastunirdhAraNAyAha sthitaH zItAMzuvajIvaH prakRtyA bhAvazuddhayA / - candrikAvacca vijJAnaM tadAvaraNamabhavat // 183 // sthito-na sthApanIyaH, zItAMzuvaccandravat, jIva:-AtmA, prakRtyA''tmIyayA, bhAvazuddhayA-tattvazuddhayetyarthaH tathA candrikAvacca - jyotsnAvacca, vijJAnaM kevalAdi, upamAmAtrametat, tadAvaraNaM - jJAnAvaraNaM, abhravat - meghapaTalavadityarthaH // 183 // prakRtayojanamAha- . ghAtikarmAbhrakalpaM taduktayogA'nilA''hateH / yadA'paiti tadA zrImAn jAyate jJAnakevalI // 184 // ghAtikarma-jJAnAvaraNIyAdi tathA jJAnAvaraNIyaM, darzanAvaraNIyaM, mohanIyaM, antarAyaM ceti| etadabhrakalpaM vartate / tad ghAtikarma uktayogAnilAhate:anantaroditayogavAyudhAtAdityarthaH yadApaiti-zreNiparisamAptau tadA zrImAnasau mukhyavikramayogena jAyate jJAnakevalI-sarvajJa ityarthaH // 184 // ata evAha.kSINadoSo'tha sarvajJaH sarvalabdhiphalAnvitaH / paraM parArthaM sampAdya tato yogAntamaznute // 185 // .. kSINadoSa:-sakalarAgAdiparikSayeNa arthAt tadaiva sarvajJo-nirAvaraNajJAnabhAvena sarvajJa ityarthaH / sarvalabdhiphalAnvitaH-sarvotsukyanivRttyA paraM parArthaM sampAdya- . yathAbhavyaM samyaktvAdilakSaNaM tato yogAntamaznute-yogaparyantamApnoti // 185 // tatra drAgeva bhagavAnayogAdyogasattamAt / / bhavavyAdhikSayaM kRtvA nirvANaM labhate param // 186 // tatra-yogAnte zailezyavasthAyAM, drAgeva-zIghrameva, hRsvapaJcAkSarodgiraNamAtreNa kAlena, bhagavAnasau ayogAd-avyApArAt, yogasattamAd-yogapradhAnAt zailezIyo 1. tadyathA -tA. . For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 122 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 186-187-188-189-190 . gAdityarthaH kimityAha 'bhavavyAdhikSayaM kRtvA' sarvaprakAreNa nirvANaM labhate paraM-bhAvanirvANamityarthaH // 186 // tatrAyaM kIdRza ityAha vyAdhimuktaH pumAn loke yAdRzastAdRzo hyayam / nAbhAvo na ca no mukto vyAdhinA'vyAdhito na ca // 187 // 'vyAdhimukto-vyAdhiparikSINaH pumAn yAdRzo bhavati tAdRzo hyayaM nirvRto, nA'bhAvaH-pradhyAtadIpakalpopamo, 'na ca no mukto vyAdhinA' mukta eva bhavyatvaparikSayeNa, 'avyAdhito na ca'-pUrvaM tathA tadbhAvAditi // 187 // amumevArthaM spaSTayannAha. bhava eva mahAvyAdhirjanmamRtyuvikAravAn / .. vicitramohajananastIvarAgAdivedanaH // 188 // bhavaH-saMsAra eva mahAvyAdhiH / kiMviziSTa ityAha-janmamRtyuvikAravAn jarAdyupalakSaNametat / vicitramohajanano mithyAtvodayabhAvena, tIvrarAgAdivedana: styAdyabhiSvaGgabhAvena // 188 // mukhyo'yamAtmano'nAdicitrakarmanidAnajaH / tathAnubhavasiddhatvAtsarvaprANabhRtAmiti // 189 // mukhyo-nirupacarito ayaM-bhavavyAdhiH, Atmano-jIvasya kimbhUta ityAha anAdicitrakarmanidAnajaH-dravyabhAvabhedabhinnakarmabalotpanna ityarthaH |kut ityAha tathAnubhavasiddhatvAt-janmAdyanubhAvena sarvaprANabhRtAmiti-tiryakprabhRtInAmapi // 189 // etanmuktazca mukto'pi mukhya evopapadyate / janmAdidoSavigamAttadadoSatvasaGgateH // 190 // etena bhavavyAdhinA muktazca, mukto'pi-siddhaH 'mukhya evopapadyate' pravRttinimittabhAvAt / tathA cAha-janmAdidoSavigamAt kAraNAt tadadoSatvasaGgatestasya doSavato'doSatvaprApteriti // 190 // amumevArthaM spaSTayannAha 1. vyAdhimuktaH parikSINa rogaH - tA. / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 191-192-193-194 123 tatsvabhAvopamarde'pi tattatsvAbhAvyayogataH / tasyaiva hi tathAbhAvAttadadoSatvasaGgatiH // 191 // tasyAtmanaH svabhAvopamarde'pi sati janmAdibhAvavigamena tattatsvAbhAvyayogataH-tasya tatsvAbhAvyaM tena yogAt, tathAhi-tasyetthambhUta eva svabhAvo yena sa eva tathA bhavatIti, tatazca tasyaiva hi tathAbhAvAjanmAdityAgato janmAdyatItatvena bhAvAt kimityAha tadadoSatvasaGgatiH-doSavata evA'doSatvaprAptirityarthaH // 191 // itthaM caitadaGgI kartavyamityAha svabhAvo'sya sva-bhAvo yannijA sattaiva tattvataH / bhAvAvadhirayaM yukto nAnyathA'tiprasaGgataH // 192 // svabhAvo'syAtmanaH sva-bhAvo yadyasmAt, kimuktaM bhavati-nijA sattaiva 'tattvata:'-paramArthena bhAvAvadhirayaM yuktaH-svabhAvo'nantaroditaH 'nAnyathA' yuktaH / kuta ityAha atiprasaGgataH iti // 192 // enamevAha anantarakSaNAbhUtirAtmabhUteha yasya tu / tayA'virodhAnityo'sau' syAdasattvAt sadaiva hi // 193 // anantarakSaNA'bhUti:-prAkpazcAtkSaNayorabhUtirityarthaH, AtmabhUteha yasya tu-vartamAnasya vAdino vA, tasya doSamAha-tathA anantarakSaNAbhUtyA avirodhAt kAraNAdvartamAnabhAvena kimityAha nityo'sau vartamAnaH syAt, tadvatsadA tadbhAvAditi / pakSAntaramAha- asattvAt sadaiva hi tayA virodhena tadgrastatvAditi // 193 // paroktimAtraparihArAyAha sa eva na bhavatyetadanyathA bhavatItivat / - viruddhaM tatrayAdeva tadutpattyAditastathA // 194 // sa eva-iti bhAvaparAmarzaH, na bhavatIti cAbhAvAbhidhAnaM etat, kimityAha 'anyathAbhavatItivat' iti nidarzanam, viruddha-vyAhatam, tatrayAdeva, sa hi sa evAnyathAbhavatItyukte evamAha-yadi sa eva, kathamanyathA bhavati, anyathA 1. kartavyamevetyAha -bha. / 2. syAdasattA sadaiva hi - pA. / 3. bhUtiH bhAvikSaNAbhUti - rityarthaH - pA.tA. / 4. asanvA sadaiva iti mudritapratau / asattA sadaiva- pA. / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 195-196-197 cedbhavati, kathaM sa iti / etacca sa eva na bhavatItyatrApi samAnameva / tathA hi yadi sa eva, kathaM na bhavati ? abhavanvA kathaM sa eva ? iti viruddhametat / abhyuccayamAha 'tadutpattyAditaH' ityabhAvotpattyAdeH, tathAviruddhamiti // 194 // etadbhAvanAyaivAha sato'sattve taMdutpAdastato nAzo'pi tasya yat / / tatraSTasya punarbhAvaH sadA nAze na tatsthitiH // 195 // sato-bhAvasya asattve'bhyupagamyamAne "sa eva na bhavati" iti vacanAt kimityAha tadutpAdaH-ityasattvotpAdaH kAdAcitkatvena, tataH-utpAdAt nAzo'pi tasyAsattvasya, 'yadutpattimattadanityaM' iti kRtvA yadyasmAt tattasmAt, naSTasyA'sattvasya (naSTasya sattvasya?) punarbhAvastenaiva rUpeNa, sadasattvavinAzAnyathAnupapatteH / atha nAzo nAzAtmanA bhAvAtprAkpazcAccAvasthita eva-etadAzadayAha sadAnAze-abhyupagamyamAne kimityAha 'na tatsthitiH' vivakSitakSaNe'pi tanazyati // 195 // sa kSaNasthitidharmA ced dvitIyAdikSaNe sthitau / yujyate hyetadapyasya tathA coktAnatikramaH // 196 // sa-nAzaH, kSaNasthitidharmA cedbhAva eva / etadAzaGkayAha dvitIyAdikSaNe sthitau satyAm kimityAha yujyate hyetadapi-kSaNasthitidharmakatvaM, asyaadhikRtabhAvasya / tathA caivaM sati uktAnatikramaH // 196 // kathamityAha kSaNasthitau tadaivA'sya nA'sthitiryuktyasaGgateH / na pazcAdapi setyevaM sato'sattvaM vyavasthitam // 197 // kSaNasthitau satyAM tadaiva vivakSitakSaNe asya-vivakSitabhAvasyaiva nA'sthitiH / kuta ityAha yuktyasaGgataH, tadaivA'sthitau tatsthitivirodhAditi yuktiH / na pazcAdapi dvitIyakSaNe, sA'sthitirna, yuktyasaGgatereva 'tadAvasthitau 1. tannAzAditi-bha.pA.tA. / 2. kSaNA-bha.pA.tA. / 3. kSaNa-bha.pA.tA. / 4. sA neti -bha.pA.tA. / 5. sato'.... sa kSaNa... kSaNa... iti zlokatrayaM zAstravartAsamuccaye 4/ 12, 13, 14 For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra 197-198-199-200-201 125 tadasthitivirodhAditi' yuktiH / ityevaM sato'sattvaM vyavasthitam / tatazca 'sato'sattve' ityAdyanuvarttate eveti // 197 // nityapakSamadhikRtyAha - bhavabhAvAnivRttAvapyayuktA muktakalpanA / ekAntaikasvabhAvasya na hyavasthAdvayaM kvacit // 198 // bhavabhAvAnivRttAvapyekAntanityatAyAm kimityAha ayuktAM muktakalpanA AtmanaH / kathamayuktetyAha ekAntaikasvabhAvasya - apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatAyAH, na hi yasmAt avasthAdvayaM saMsArimuktAkhyaM kvacit, ekAntaikasvabhAvatvavirodhAt // 198 // tadabhAve ca saMsArI muktazceti nirarthakam / tatsvabhAvopamardo'sya nItyA tAttvika iSyatAm // 199 // tadabhAve cA'vasthAdvayAbhAve ca saMsArI - tiryagAdibhAvavAn, muktobhavaprapaJcoparamAdityetat nirarthakaM - zabdamAtrameva ca, arthAyogAditi / tattathA svabhAvopamardastadantareNa tadantarApanayanalakSaNaH asyAtmanaH nItyA - nyAyena / kimityAha tAttvika iSyatAM - pAramArthiko'bhyupagamyatAmiti // 199 // - didRkSAdyAtmabhUtaM tanmukhyamasya nivartate ( ativartate ) / pradhAnAdinaterhetustadabhAvAnna tannatiH // 200 // didRkSA'vidyAmalabhavAdhikArAdi, AtmabhUtaM sahajaM vastusat / tattasmAt, mukhyamanupacaritameva, asyAtmano nivartata ativartata iti / kimbhUtaM tadityAha pradhAnAdinate:- pradhAnamAyAdipariNate:, hetuH kAraNam / tadabhAvAddidRkSAdyabhAvAt, na tannatirna pradhAnAdipariNatirmuktAtmana iti // 200 // anyathA syAdiyaM nityameSA ca bhava ucyate / evaM ca bhavanityatve kathaM muktasya sambhavaH // 201 // itthaM caitadaGgIkartavyaM, anyathaivamanabhyupagamyamAne syAdiyaM-pradhAnAdinatiH nityaM sadaiva / tataH kimityAha eSA ca- pradhAnAdinatiH, bhava ucyatesaMsAro'bhidhIyate etantratau tadAtmakamahadAdibhAvAt / evaM coktanItyA bhavanityatve sati kathaM muktasya sambhavaH ? naivetyarthaH // 201 // For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 126 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 202-203-204-205 avasthA tattvato no cenanu tatpratyayaH katham / bhrAnto'yaM kimaneneti mAnamatra na vidyate // 202 // avasthA tattvataH-paramArthena, no cetpUrvAparabhAvena tadAzaGkayAha nanu tatpratyayaH-avasthApratyayaH kathaM-nibandhanAbhAvena / syAdetat-tadbhrAnto'yamavasthApratyaya: tatkimanenetyetadAzaGkayAha-'mAnamatra' bhrAMntatAyAM na vidyate // 202 // yogijJAnaM tu mAnaM cettadavasthAntaraM tu tt| tataH kiM bhrAntametatsyAdanyathA siddhasAdhyatA // 203 // yogijJAnaM tu-yogijJAnameva pramANaM cedatra etadAzaGkayAha tadavasthAntaraM tu-yogyavasthAntarameva, tat-yogijJAnam / tataH kimityetadAzaGkayAha bhrAntametatsyAt-yogijJAnaM, anyathA abhrAntatve'sya kimityAha siddhasAdhyatAavasthAbhedopapatteriti // 203 // uktamAnuSaGgikaM, prakRtaM prastumaH, tacca siddhasvarUpaM 'vyAdhimuktaH pumAn loke' (zlo. 187), ityAdhupanyAsAt, tatra vyAdhitastadabhAvo vA tadanyo vA yathaiva hi / vyAdhimukto na sannItyA kadAcidupapadyate // 204 // vyAdhita:-saJjAtavyAdhireva, tadabhAvo vA, tadanyo vA vyAdhitAdanyo vA tatputrAdiH, yathaiva hi vyAdhimukto na trayANAmeko'pi, sannItyA-sanyAyena, kadAcidupapadyata iti dRSTAntaH // 204 // dArTAntikayojanamAha saMsArI tadabhAvo vA tadanyo vA tathaiva hi / mukto'pi hanta no mukto, mukhyavRttyeti tadvidaH // 205 // saMsArI-puruSaH tadabhAvo vA-puruSAbhAvamAtrameva tadanyo vaikAntalakSaNa: tathaiva hi yathA dRSTAnte kimivetyAha 'mukto'pi hanta no mukto' mukhyavRttyA trayANAmapi tatpravRttinimittAbhAvAt, iti tadvidaH-'muktavida itthamabhidadhatIti // 205 // kathaM tarhi muktavyavasthetyAha 1. muktividaH - pA. / For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 206-207-208-209 127 kSINavyAdhiryathA loke vyAdhimukta iti sthitaH / 'bhavarogyeva tu tathA muktastantreSu tatkSayAt // 206 // kSINavyAdhiH-puruSa: yathA loke'vigAnena vyAdhimukta iti tattadabhAvena sthito na sthApanIya: bhavarogyeva-rena mukhyatadbhAvena tathA muktaH-bhavavyAdhimuktaH, tantreSu sthitaH / tatkSayAditi bhavarogakSayAdityarthaH // 206 // evaM prakRtamabhidhAya sarvopasaMhAramAha anekayogazAstrebhya: saMkSepeNa samuddhRtaH / dRSTibhedena yogo'yamAtmAnusmRtaye paraH // 207 // anekayogazAstrebhyaH-pAtaJjalAdibhyaH, saMkSepeNa-samAsena, samuddhRtastebhyaH pRthakkRtaH navanItamiva kSIrAditi / kena ka ityAha dRSTibhedenauktalakSaNena yogo'yaM adhikRta eva / kimarthamityAha AtmAnusmRtyarthaM para:pradhAno yoga iti // 207 // prayojanAntaramapyAha kulAdiyogibhedena, caturdhA yogino yataH / .. ataH paropakAro'pi, lezato na virudhyate // 208 // .. kulAdiyogibhedena-ye'tra(gotra) kulapravRttacakraniSpannayogalakSaNena caturdhAcatuSprakArA yogino yataH sAmAnyena ataH kimityAha paropakAro'pi tathAvidhakulAdiyogyapekSayA lezato na virudhyate, manAgato'pi yogapakSapAtAdibhAvAt // 208 // tadatra kulapravRttacakrA ye ta evAsyAdhikAriNaH / yogino na tu sarve'pi tathA'siddhayAdibhAvataH // 209 // kulapravRttacakrA-ye kulayoginaH pravRttacakrAzca ya ityarthaH, ete cAsyayogazAstrasya adhikAriNo'rhAH, yogino na tu sarve'pi sAmAnyena / kuta ityAha tathA-tena prakAreNa, asiddhyAdibhAvataH-gotrayoginAmasiddhibhAvAt, AdizabdAttu niSpatrayoginAM tu siddhibhAvAditi // 209 // etadvizeSalakSaNamAha 1. bhavaroge ca tu-paa| 2. bhavaroge ca -pA 3. bhavaroge ca -pA 4. tathAvyAdhimuktavat muktaH -pA For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 210-211-212-213-214 ye yoginAM kule jAtAstaddharmAnugatAzca ye / . . . kulayogina ucyante gotravanto'pi nApare // 210 // ye yoginAM kule jAtA-janmanaiva, taddharmAnugatAzca-yogidharmAnugatAzca, ye prakRtyAnye'pi, kulayogina ucyante iti gamyate dravyato bhAvatazca / gotravanto'pisAmAnyena bhUmibhavyA api nApare-kulayogina iti // 210 // etadvizeSalakSaNamadhikRtyAha sarvatrA'dveSiNazcaite gurudevadvijapriyAH / dayAlavo vinItAzca bodhavanto yatendriyAH // 211 // sarvatrA'dveSiNazcaite-tathA''grahA'bhAvena, tathA gurudevadvijapriyA-dharmaprabhAvAt tathA dayAlava:-prakRtyA kRiSTapApAbhAvena, vinItAzca, kuzalAnubandhibhavyatayA / tathA bodhavanto-granthibhedena, yatendriyAzcAritrabhAvena // 211 // pravRttacakrAstu punaryamadvayasamAzrayAH / zeSadvayArthino'tyantaM zuzrUSAdiguNAnvitAH // 212 // pravRttacakrAstu punaH, kiMviziSTA bhavantItyAha yamadvayasamAzrayAH-icchAyamapravRttiyamAzrayA ityarthaH, zeSadvayArthina:-sthirayamasiddhiyamadvayArthina ityuktaM bhavati, atyantaM-sadupAyapravRttyeti, ata evAha zuzrUSAzravaNagrahaNadhAraNavijJAnohApohatattvAbhinivezaguNayuktAH // 212 // tathA AdyAvaJcakayogAptyA tadanyadvayalAbhinaH / ete'dhikAriNo yogaprayogasyeti tadvidaH // 213 // AdyAvaJcaka(yogAvaJcaka)yogAptyA hetubhUtayA, tadanyadvayalAbhina:kriyAvaJcakaphalA'vaJcakadvayalAbhinaH, tadavandhyabhavyatayaivambhUtAH, (ete) kimityAha adhikAriNaH, kasyetyAha yogaprayogasyAdhikRtasya, ityevaM tadvidoyogavidaH 'abhidadhati' iti zeSaH // 213 // upanyastayamAdisvarUpamAha ihA'hiMsAdayaH paJca suprasiddhA yamAH satAm / aparigrahaparyantAstathecchAdicaturvidhAH // 214 // iha loke, ahiMsAdayo dharmAH paJca saMkhyayA suprasiddhAH For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra - 214-215-216-217-218-219 129 sarvatantrasAdhAraNatvena, yamA-uparamA:, satAM-munInAm iti, kimparyantA ityAha aparigrahaparyantAH / "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH" (2-30 pA.) iti vacanAt / tathecchAdicaturvidhAH pratyekamicchAyamAH pravRttiyamAH sthirayamAH siddhiyamA iti // 214 // eteSAM vizeSalakSaNamAha tadvatkathAprItiyutA tathA'vipariNAminI / / yameSvicchA'vaseyeha prathamo yama eva tu // 215 // tadvatkathAprItiyutA-yamavatkathAprItiyutA tathA'vipariNAminI-tadbhAvasthiratvena, yameSUktalakSaNeSu icchA avaseyeha ''yamacakre iyaM ca 'prathamo yama eva tu' anamtaroditalakSaNecchaivecchAyama iti kRtvA // 215 // tathA sarvatra zamasAraM tu yamapAlanameva yat / pravRttiriha vijJeyA dvitIyo yama eva tat // 216 // sarvatra-sAmAnyena zamasAraM-tUpazamasArameva yatkriyAviziSTaM yamapAlanaM, pravRttiriha vijJeyA yameSu, dvitIyo yama eva tat-pravRttiyama ityarthaH // 216 // vipakSacintArahitaM yamapAlanameva yat / tatsthairyamiha vijJeyaM tRtIyo yama eva hi // 217 // vipakSacintArahitamaticArAdicintArahitamityarthaH yamapAlanameva yadviziSTakSayopazamavRttyA tatsthairyamiha vijJeyaM yameSu, etacca tRtIyo yama eva hi sthirayama iti yo'rthaH // 217 // parArthasAdhakaM tvetatsiddhiH zuddhAntarAtmanaH / acintyazaktiyogena caturtho yama eva tu // 218 // parArthasAdhakaM tvetadyamapAlanaM siddhirabhidhIyate / etacca zuddhAntarAtmano nAnyasya, acintyazaktiyogena tatsannidhau vairatyAgAditaH / etaccaturtho yama eva tu siddhiyama iti bhAvaH // 218 // avaJcakasvarUpamAha saMdbhiH kalyANasampanairdarzanAdapi pAvanaiH / tathA darzanato yoga AdyAvaJcaka ucyate (iSyate) // 219 // 1. yamacayacakre - bha. / . For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 yogadRSTisamucyayaH sUtra - 219-220-221-222-223 sadbhiH kalyANasampannairviziSTapuNyavadbhiH darzanAdapi pAvanairavalokanenApi pavitraiH tathA-tena prakAreNa guNavattayA viparyayAbhAvena darzanaM-tathAdarzanam, tatastena yo yogaH-sambandhastaiH saha sa AdyAvaJcaka iSyate sadyo(gA)'vaJcaka ityarthaH // 219 // teSAmeva praNAmAdikriyAniyama ityalam / kriyAvaJcakayogaH syAnmahApApakSayodayaH // 220 // teSAmeva-satAM praNAmAdikriyAniyama ityalam kriyAvaJcakayogaH syAdbhavediti / ayaM ca mahApApakSayodayo-nIcairgotrakarmakSayakRditi bhAvaH // 220 // phalAvaJcakayogastu sadbhaya eva niyogataH / / sAnubandhaphalAvAptidharmasiddhau satAM matA // 221 // phalAvazcakayogastu caramo yogottamaH kimbhUta ityAha sadbhaya eva anantaroditebhyaH niyogata:-avazyaMtayA, sAnubandhaphalAvApti:-tathA sadupadezAdinA, dharmasiddhau viSaye satAM matA iti // 221 // evameSAM svarUpamabhidhAya prakRtayojanamAha kulAdiyoginAmasmAt matto'pi jaDadhImatAm / zravaNAtpakSapAtAderupakAro'sti lezataH // 222 // kulAdiyoginAmuktalakSaNAnAM, asmAdyogadRSTisamuccayAt, matto'pi sakAzAt jaDadhImatAmanyeSAm kimityAha zravaNAt-zravaNena, pakSapAtAdeH pakSapAtazubhecchAdeH, upakAro'sti lezataH tathA bIjapuSTA(STyA) // 222 // kaH pakSapAtamAtrAdupakAra ityAzaGkApohAyAha tAttvikaH pakSapAtazca, bhAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM, bhAnukhadyotayoriva // 223 // tAttvika: pakSapAtazca pAramArthika ityarthaH bhAvazUnyA prati (ca yA) kriyA 'anayorantaraM jJeyaM' kayorivetyAha bhAnukhadyotayoriva mahadantaramityarthaH // 223 // tathA cAha For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamucyayaH sUtra 224-225-226-227-228 khadyotakasya yattejaH tadalpaM ca vinAzi ca / viparItamidaM bhAnoriti bhAvyamidaM budhaiH // 224 // khadyotakasya- sattvavizeSasya, yattejaH prakAzAtmakam tatkimityAha alpaM ca vinAzi ca svarUpeNa viparItamidaM bhAnorbahvavinAzi cA''dityasyeti ityevaM bhAvaM, bhAvyamidamadhikRtapakSapAtAdetatkriyAdikaM, budhaistattvanItyeti // 224 // vizeSamAha - zravaNe prArthanIyAH syurna hi yogyAH kadAcana / yatnaH kalyANasattvAnAM mahAratne sthito yataH // 225 // zravaNe - zravaNaviSaye prArthanIyAH syurbhaveyuH na hi yogyAH kadAcanazuzrUSAbhAvena svataH pravRtteH / tathA cAha yatnaH kalyANasattvAnAM - puNyavatAM, mahAratne - cintAmaNyAdiviSayaH sthito yataH - tathaucityayogena, pakSapAtAderapi janmAntarAvAptizruteH // 225 // ayogyadAnadoSaparihArAyAha 1. anarthaparihArArthaM naitadvidastvayogyebhyo dadatyenaM tathApi tu / haribhadra idaM prAha, naitebhyo deya AdarAt // 226 // naitadvidastvAcAryAH, ayogyebhyo'nyebhyo dadati - yacchanti, enaM yogadRSTisamuccayAkhyaM grantham, tathApi tvevamapi vyavasthite haribhadro granthakRt idaM prAha kimityAha naitebhya ayogyebhyaH, deyaH ayaM yogadRSTisamuccayaH, AdarAtAdareNa idaM prAha // 226 // kimetadevamityAha - " avajJeha kRtAlpApi, yadanarthAya jAyate / atastatparihArArthaM, na punarbhAvadoSataH // 227 // avajJeha yogadRSTisamuccayAkhye granthe, kRtAlpApi svarUpeNa yadyasmAt anarthAya jAyate mahAviSayatvena / atastatparihArArthaM na punarbhAvadoSataH - kSudratayA haribhadra idaM prAheti // 227 // itthaM caitadaGgIkartavyam / ata evAhayogyebhyastu prayatnena, deyo'yaM vidhinA'nvitaiH / mAtsaryaviraheNoccaiH, zreyovighnaprazAntaye // 228 // - 131 tA. / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 yogyebhyastu zrotRbhyaH prayatnenopayogasAreNa deyo'yaM vidhinA zravaNAdigocareNa anvitairyuktaiH, doSo'nyathA, pratyavAyasambhavAdityAcAryAH mAtsaryaviraheNa - mAtsaryAbhAvena, uccaiH zreyovighnaprazAntaye puNyAntarAyaprazAntyarthamiti // 228 // samApto'yaM yogadRSTisamuccayaH // kRti: zrIzvetabhikSorAcArya zrIharibhadrasyeti // // savRttiyogadRSTisamuccayaH samAptaH // For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 // o aha~ namaH // zrImaddharibhadrasUripraNItaH zrImunicaMdrasUriviracitavRttisamalakRtaH yogabinduH sadyogacintAmaNito'naNIyo / yenAdhijagme jagataH patitvam // sa yogivRndArakavandanIyo / dyatAdavadyAni ghanaM jino naH // 1 // sudhAbindorivAnandamamandamupacinvataH / yogabindoH samAsena, vRttireSA vidhIyate // 2 // gurUpadezo na ca tAdRgasti, matirna vA kAcidudArarUpA / tathApi yogapriyatAvazena, yatnastadabhyAsakRte mamAyam // 3 // tasya cedamAdisUtraM "naMtvA" ityAdi zlokadvayam - natvAdyantavinirmuktaM zivaM yogIndravanditam / yogabinduM pravakSyAmi tattvasiddhayai mahodayam // 1 // sarveSAM yogazAstrANAmavirodhena tattvataH / / sannItyA sthApakaM caiva madhyasthAMstadvidaH prati // 2 // ... natvA-'bhivandya, Adi:-prathamabhAvaH, anta:-paryavasAnaM, tAbhyAM vinirmuktaM-virahitam kamityAha zivaM-sakalopaplavakalAvikalaM devatAvizeSam / kIdRzamityAha yogIndravanditaM-gaNadharAdimahAmuninamaskRtam, kimityAha yogabindu-yogasya mokSahetoranuSThAnasya binduravayavo yogabinduH, tatpratipAdaka tayA prakaraNamapi yogabindurucyate tato yogabindunAmakaM prakaraNaM pravakSyAmiabhidhAsye / kimarthamityAha tattvasiddhyai-AtmAditattvapratItinimittam / punarapi kIdRzaM yogabindumityAha mahodayaM-mahAn-prazasya udayo niHzreyasAbhyudayasaMsiddhirUpo yasmAt sa tathA tam // 1 // punarapi kIdRzaM yogabindumityAha sarveSAM-kapilasugatAdipraNItayogazAstrANAM-adhyAtmagranthAnAM avirodhinAM For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ___ yogabindu-sUtra : 2-3 (avirodhena) avighaTanenopalakSitam / tattvataH-aidamparyAlocanena, na punaH zAbdanyAyenApi, tasya pratidarzanamanyathA'nyathApravRttatvAt / paThyate caprazAntavAhitAsaMjJaM visabhAgaparikSayam / zivavartma jhavAdhveti, yogibhirgIyate hyadaH // 1 // (yo. i. sa. 176) iti // tathA sannItyA-anvayavyatireka zuddhayuktirUpayA sthApakamavisaMvAdApAdanena pratiSThAkAri sarvayogazAstrANAmeva, 'caiva' iti samuccaye / nanu yogazAstrakArANAM nijanijamatAtyantAbhinivezena vipratipannatvAtkathaM sarvayogazAstrANAM saMsthApakamidaM prakaraNaM syAdityAzaGkayA''hamadhyasthAn svadarzanarAga-paradarzanadveSayormadhyabhAgavartinaH, . tadvidaHyogazAstravidaH zrotRn 'prati' iti "svadarzanaM pratItya, amadhyastheSu zrotRSu vastusthApanAyogAt / tathA coktam-"AgrahI bata ninISati yuktiM, tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam" // 1 // iti // AdyantavinirmuktaM iti ca vizeSaNaM zivasantAnApekSam, na punareka: kazcidanAdizuddhaH zivaH samasti, tasya zAstrAntare mahatA prabandhena pratiSiddhatvAt / atra ca 'natvA zivaM' ityanena vighnApohahetuzAstramUlamaGgalamuktam / 'yogabindu' ityanena prekSAvatpravRttyarthamabhidheyam / 'tattvasiddhyai' ityanenAnantaraprayojanam / 'mahodayaM' ityanena tu paramparAprayojanamabhihitam / abhidhAnAbhidheyalakSaNazca sambandhaH svayameva vAcya iti // 2 // sarveSAM yogazAstrANAmavirodhena ityuktam, atha tameva bhAvayatrAha mokSaheturyato yogo bhidyate na tataH kacit / / sAdhyAbhedA thAbhAve tUktibhedo na kAraNam // 3 // mokSahetuH-nivRtti(vRti)nimittaM, yato-yasmAtkAraNAt yogaH sarvairyogazAstrakAraiH saGgIyate, bhidyate-bhedamanubhavati na-naiva, tatomokSahetutvAddhetoH, kvacidyogazAstre / etadapi kuta ityAha sAdhyA'bhedAt 1. kSayaH - AB; 2. zuddhi-A; 3. zAstrANAM-A; 4. matyA-A; 5. 'svadarzana' iti A pratI nAsti; For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu - sUtra : 4-5 sAdhyasya yogAbhyAsaniSpAdyasya-mokSasyAbhedAdekarUpatvAt / sakalakarmaklezakSayalakSaNo hi mokSaH, na tatra kazcid bheda iti / evaM sati yatsiddhaM tadAha - tathAbhAve tu mokSAbhedabhAve punaH sati, ukti bhedaH - yogazAstreSvAtmAdInAM yogA (GgA) nAM yo bhaNitaH sa na kAraNaM heturyogabhedasya / na hi nAmamAtrabhedena bhAvA bhidyante, ekasyApi zakrAderanekena nAmnA vyavahriyamANatvAt // 3 // athAtraiva vizeSamAha " mokSahetutvaM' ityAdi mokSahetutvamevAsya kintu yatnena dhIdhanaiH / sadgocarAdisaMzuddhaM mRgyaM svahitakAGkSibhiH // 4 // mokSahetutvameva mokSanimittabhAva evaM nAparaM kiJcit, asya yogasya, kintu kevalaM, yatnenA-''dareNa, dhIdhanaiH - buddhimadbhiH 'mRgyam' ityuttareNa yogaH / kIdRzamityAha satA'nupacaritena, gocarAdinA'nantarameva darzayiSyamANena, saMzuddham - anavadyam mRgyaM - AtmAdau mokSaheturyoga yujyate na vA ityevaMrUpeNa nipuNohApohayogena gaveSaNIyaM kIdRzaiH, ? svahitakAMkSibhiH - AtmakalyANacintakaiH / yogavaJcanAyAM hi sarvapuruSArthavaJcanA niyamAtsampadyate / yadavAci " eso ya uttamo jaM, purisattho ettha vaJcio niyamA / vaJcijjai savvesuM, kallANesuM na saMdeho ( paMcavastu - 1025)" // 4 // atha kasmAdasya gocarAdizuddhiH mRgyata ityAzaMkyAha 135 -- gocarazca svarUpaM ca phalaM ca yadi yujyate / asya yogastato'yaM yanmukhyazabdArthayogataH // 5 // gocaro - triSayaH pariNAmijIvalakSaNaH svarUpaM - sarvArtheSUcitapravRttilakSaNam phalaM-mokSAtmakam / cakArA uktasamuccaye, 'yadi' ityabhyupagame, yujyate - ghaTate asya - yogasya, yogaH tato gocarAdiyogAt ayaM vastuto yadyasmAttat syAt / etadapi kuta ityAha- mukhyasyA'nupacaritasya, zabdArthasya'mokSeNa yojanAdyoga' ityevaMlakSaNasya yogato - ghaTanAt // 5 // 11 1. 'mokSahetutvaM' ityAdi - ABC pratiSu nAsti; 2. mRgyaM kIdRzai - A; kIdRze - B, kIdRzo - C 3. kIdRzaiH iti - ABC pratiSu nAsti; 4. puruSasya sarvapuruSArtheSu vaJcanA - A For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu - sUtra : 6-7-8 atha yathoddezaM nirdezAd gocarAdizuddhimeva bhAvayatiAtmA tadanyasaMyogAtsaMsArI tadviyogataH / sa eva mukta etau ca tatsvAbhAvyAttayostathA // 6 // AtmA-jIvaH tadanyasaMyogAt tasmAdAtmano'nyena karmaNA sambandhAt kimityAha saMsArI - nArakAdiparyAyavAn / tathA tadviyogataH - tadanyavirahAt / sa eva yo dravyarUpatayAtmA saMsArI na punaranyaH mukto - mokSabhAk / etau ca saMsAramokSau punaH tatsvAbhAvyAtsaMsArahetu'rmokSahetuzca svabhAvo yayostau tathA tadbhAvastasmAt tayostadanyasaMyogaviyogayoH, tathA iti vaktavyAntarasamuccayArthaH // 6 // etadevAha 136 anyato'nugraho'pyatra tatsvAbhAvyanibandhanaH / ato'nyathA tvadaH sarvaM na mukhyamupapadyate // 7 // "mahezAnugrahAdbodhaniyamau " itivacanAd anyato- mahezAt, anugraho' -pyupakAro'pi zuddhajJAnakriyAlAbhalakSaNaH, kiM punaH pUrvoktau saMsArApavargoM ityapizabdArthaH, atra - yogacintAyAm kimityAha tatsvAbhAvyanibandhanaH- sa mahezAnugrahayogyaH svabhAvo yasya sa tathA tadbhAvastatsvAbhAvyam; tannibandhanaM heturyasya sa tathA / viparyaye bAdhAmAhaM ataH - tatsvAbhAvyAt, anyathA tuanyena prakAreNa punaH kevala mahezAnugrahAdirUpeNa, adaH - saMsAritvAdi, sarvaM - kRtsnaM, na- naiva, mukhyaM - anupacaritaM, upapadyate ghaTate / yathA hi karpAsAdiH svabhAvata evA'yogyo lAkSArasAdinA rajyamAno'pi na tAttvikaM rAgaM pratipadyate kiMtu rAgAbhAsameva, evamAtmanAM yogyatAvirahe mahezena kriyamANAva- pyanugrahanigrahau na tAttvikau syAtAmiti tatsvAbhAvyamavazyamabhyupagantavyam / tadabhyupagame ca tata eva saMsAramokSopapattyA na kiMcinmahezAnugrahAdinA prayojanamastIti siddhaM " AtmA tadanyasaMyogAtsaMsArI" (zloka - 6 ) ityAdi // 7 // itthaM mahezavAdimatamapAsyAtraiva puruSAdvaitamatamapAku rvannAha - kevalasyAtmano nyAyAtsadAtmatvAvizeSataH / saMsArI mukta ityetad dvitayaM kalpanaiva hi // 8 // 1. saMyogAt - A; 2. saMsArI - naranArakA - A; 3. mukti - B. C; 4. kevalaM - A; For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu-sUtra : 8-9-10 137 kevalasya-tadanyA'dRSTAdivikalasya, Atmano-jIvasya, nyAyAdhuktimAt, sadA 'sarvakAlamapi Atmatvasya-svarUpamAtrarUpasya avizeSato vizeSakAraNakarmasaMyogAderanabhyupagamAt / kimityAha 'saMsArI-mukta' ityetat pUrvameva prapaJcitaM, dvitayaM-AtmAvasthAdvayalakSaNaM vastu kalpanaiva svavikalparUpaiva kevalA / hi-sphuTam / na punarvastvapi tathA vartata iti // 8 // etadeva dRSTAntopanyAsena bhAvayannAha kAJcanatvA'vizeSe'pi yathA satkAJcanasya na / zuddhayazuddhI Rte zabdAttadvadatrApyasaMzayam // 9 // kAJcanatvasya-suvarNabhAvasya, avizeSe'pyabhede'pi, bhede punarbhavata evetyapizabdArthaH, yathA iti dRSTAntArthaH, satkAJcanasya-sarvamalavikalasya kalyANanAmno hemnaH kimityAha na-naiva, zuddhyazuddhI-nirmalatAmalinatArUpe syAtAm / ki sarvathA netyAha Rte-vinA, zabdAt-vAcakAdvikalapuruSaprayuktAt, tadvat"satkAJcanazuddhyazuddhivat, atrApi kevala Atmanyabhyupagate, kiM punaH satkAJcana ityapizabdArthaH, asaMzayaM-asandeham Rte zabdAtsaMsAritvamuktatve na bhavetAmiti // 9 // ___ nanu yatprAktadanyaduktaM tatkila karma, tacca kriyamANatvenAvazyaM kartAramAtmAnamapekSate, sa ca karmaNaH prAgeva siddharUpo'bhyupagantavyaH, samakAlabhAvino: savyetaragoviSANayoriva kAryakAraNabhAvAbhAvAd iti kathaM tasya svarUpamAtrasthitasyAta eva zuddharUpasya prathamaH karmasaMyogaH saMsAritvaheturityAzaMkyAha yogyatAmantareNAsya saMyogo'pi na yujyate / sA ca tattattvamityevaM tatsaMyogo'pyanAdimAn // 10 // yogyatAM-karmasaMyogAnukUlapariNatirUpAM antareNa-vinA asyA''tmanaH saMyogo'pi-karmaNA saha sambandhaH, kiM punaH karmasaMyogAbhAve saMsAritvamityapizabdArthaH, na yujyate-na ghaTata eva / yadi nAmaivaM tataH kimityAha sA ca-sA punaryogyatA, tattattvaM-tasyAtmanastattvaM svabhAva bhUtatvaM vartate, na 1. AkAlamapi-AB.C.; 2. avizeSAt-AB.C.; 3. satkAJcanasya zuddhya-A4. bhUtA-AB.C:; For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 yogabindu-sUtra : 10-11-12 punarupAdhijanyaM kiJcidrUpam / ityevaM-anena prakAreNAtmasvabhAvabhavanarUpeNa yogyatAyAH 'tathA tatsaMyogo'pi-karmasaMyogaH kiM punarjIva ityapizabdArthaH anAdimAn-pravAhApekSayA 'jIvavadAdikAlavikalaH // 10 // etadapi kathamityAha - yogyatAyAstathAtvena virodho'syAnyathA punaH / atItakAlasAdhAt kinvAjJAto'yamIdRzaH // 11 // yogyatAyA-uktarUpAyAH tathAtvena-jIvasvabhAvabhUtatvAdanAditvena hetunA, 'atraiva viparyaye doSamAha-virodhaH vighaTamAnatA, asya-bandhasya, anyathA puna: Adimattve yogyatAyA abhyupagamyamAne sati / tathAhi yadyAdimatI yogyatA, tadA bandho'pyAdimAneva prApnoti / na caivaM, tasyAnAditvena savairevAbhyupagatatvAt / tathA zuddhasyApyakasmAdeva karmasaMyogAbhyupagame siddhAnAmapi tatprasaGgAdanAzvAsaH sampadyeta iti / tasmAdyogyatA tadudbhavazca bandho dvAvapyanAdimantAvabhyupagantavyAviti / nanu kRtakatvena kathamanAdimattvaM bandhasya , zraddhAtumucitam ? satyam, atItakAlasAdhAd-atikrAntakAlasAdRzyena, kiMtu-kevalaM, AjJAta:-AgamAt ayaM-karmabandha: IdRza:-anAdi: syAt / yathA hyatItakAlaH pratikSaNamaparApararUpeNa bhUto'pi pravAhApekSayAnAdiH tathA bandho'pi jinavacanaprAmANyAdavagantavya iti // 11 // atha prapaJcato mahezAnugrahAnmokSa iti nirAkurvanAha - anugraho'pyanugrAhayogyatApekSa eva tu / nANuH kadAcidAtmA syAd devatAnugrahAdapi // 12 // anugraho'pi-mahezakRta: kiM punaH zeSakriyAvizeSa ityapizabdArthaH, anugrAhyasya-anugrahaviSayasya jantoH, yogyatApekSa eva tu-yogyatAmevA'pekSya na punaranyathA / amumevArthaM prativastUpamayA bhAvayati, na-naiva, aNu:pudgalavizeSaH, kadAcit-kvApi kAle, AtmA-jIvaH, syAt / kuto'pItyAha devatAnugrahAdapi-devatAyA divyavizeSarUpAyA anugrahaH-prasAdaH, tasmAdapi kiM 1. 'tathA'-AB pratyoH nAsti; 2. 'tItavadA-A; 3. sampadyata-ABC%; For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 yogabindu -sUtra : 13-14-15 punastadabhAva ityapizabdArthaH // 12 // amumevArtha bhAvayati - karmaNo yogyatAyAM hi kartA tadvayapadezabhAk / nAnyathA'tiprasaGgena lokasiddhamidaM nanu // 13 // karmaNaH-kriyAviSayasya sAmAnyena mudgAdervastuno, yogyatAyAM-yogyabhAve hi-yasmAtkAraNAt kartA-pAcakAdiH tadvyapadezabhAk taM pAcakAdirUpaM vyapadezaM bhajate yaH sa tathA / vipakSe bAdhAmAha-na-naiva, anyathA-anyena prakAreNa karmaNaH pAkAdiyogyatAvirahe, kartA tavyapadezabhAk kathamityAha atiprasaGgena ativyAptilakSaNena, lokasiddhaM-bAlAbalAdijanapratItam idaM-pUrvoktaM vastu nanu-nizcitam / nAsminnarthe'nyatpramANaM gaveSaNIyamiti bhAvaH // 13 // punarapyamumevA) puraskRtyAha anyathA sarvamevaitadaupacArikameva hi / / . prApnotyazobhanaM caitattattvatastadabhAvataH // 14 // ___ anyathA-svayogyatAmantareNApi karmaNo yadi kartA tadvyapadezabhAgiSyate, tadA sarvamevaitadvAhyamAbhyantaraM ca kAryajAtaM kimityAha aupacArikamevaupacAramAtrodbhavameva, hi-sphuTaM, prApnoti-prasajyate mANavakasiMhatvavat / yadi nAmaivaM, tathApi ko doSa ityAha azobhanaM ca-azobhanaM punaH, etatsarvamevaupacArikatayAbhyupagamyamAnam, kuta ityAha tattvata: pAramArthikyA vRttyA, tadabhAvataH-aupacArikavastuno'bhAvAt |nyupcritaa bhAvA mANavakasiMhatAdayaH pAramArthikaM siMhAdirUpaM bhajante, evaM mokSAdayo'pyAtmanaH svayogyatAyA virahe mahezAnugrahAdeH parairabhyupagamyamAnA na pAramArthikarUpabhAjo bhaveyuriti // 14 // kiM ca - upacAro'pi ca prAyo loke yanmukhyapUrvakaH / 'dRSTastato'pyadaH sarvamitthameva vyavasthitam // 15 // upacAro'pi copacaritavastuvyavahArarUpa: "kiM punarmukhyo mukhyapUrvako vyavahAra' ityapicazabdArthaH, prAyo-bAhulyena loke-vyavahArAhe jane yadyasmAt 1. dRSTo'pyado'pyata:-AB.C.; . For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 yogabindu-sUtra : 15-16-17-18 mukhyapUrvaka:-nirupacaritavastuvyavahArApekSaH dRSTa:-upalabdhaH / prAyograhaNaM kvacidvyabhicArArthaM tena "merumanthAnena mathito nIranidhiH suraiH" ityAdayo'tyantamasambaddhAH kecillokavyavahArA na mukhya vastuvyavahArapUrvakAH, kiM tu mithyAvikalpavAsanAprakopapUrvakA iti / tato'pi-mukhyapUrvakatvAdapyupacArasya 'kiM punaH prAmuktayukteri tyapizabdArthaH, ada etatsvayogyatAyA sakAzAtkarmabandhAdi sarva-niravazeSam itthameva-vyavasthApitanItyaiva vyavasthitaM-pratiSThitam // 15 / / sAmpratamuktagranthasya bhAvArthamAviSkaraNAya prAha - aidamparya tu vijJeyaM, sarvasyaivAsya bhAvataH / evaM vyavasthite tattve yogamArgasya sambhavaH // 16 // aidamparyaM tu - paramArthaH punaH, vijJeyaM-avagantavyaM, sarvasyaivAsyopanyastagranthasya kIdRzamityAha bhAvataH-paramArthataH, evaM-uktanyAyena, vyavasthite tattve-AtmAdau, yogamArgasya-vaktumupakrAntasya,sambhava:-ghaTanA bhavet, evameva tattve vyavasthite yogamArgasya bhAvataH sambhava ityaidamparya vijJeyamityarthaH // 16 // kuta ityAha - puruSaH kSetravijJAnamiti nAma yadAtmanaH / avidyA prakRtiH karma tadanyasya tu bhedataH // 17 // "puruSo" jainavedAntikAnAM, kSetravit-sAMkhyAnAM, jJAnamiti bauddhAnAm ityanena prakAreNa nAma-saMjJA yadyasmAtkAraNAt Atmano-jIvasya / tathA avidyA bauddhavedAntikAnAM, prakRtiH sAMkhyAnAM, karma-jainAnAm / tadanyasya tutasmAdAtmano'nyasya karmaNaH punaH 'nAma' ityanuvartate bhedato-darzanabhedena // 17 // bhrAntipravRttibandhAstu saMyogasyeti kIrtitam / zAstA vandyo'vikArI ca tathAnugrAhakasya tu // 18 // bhrAnti-rvedAntikasaugatAnAM, pravRttiH-sAMkhyAnAM, bandhaH punarjanAnAM, saMyogasya-tadanyasambandhalakSaNasya, ityevaM bhedena kIrtitam "nAma" 1. 'vastu'-iti zabda:-AB.C. pratiSu nAsti; 2. bhAvArthAviSkaraNAya-AB.C.; 3. pratiSThite tattve-A; For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu -sUtra : 18-19-20 141 ityanuvartate / zAstA-jainAnAM, vandyaH saugatAnAM, avikArI ca zaivabhAgavatAnAm tathA ityuktasamuccaye, anugrAhakasya tu-anugrahavidhAturjinAdeH punarnAma idamuktaM bhavati, ihAtmAdIni yogopa yogAdIni yAvanti vastUni jainamate prapaJcitAni tAvantyeva darzanAntareSvapi paraM nAmabhedena, na ca nAmabhedo bAdhakaH, ekasyApyaneka bhedasambhavAt, kiM tu pariNAminyAtmani svayogyatayaiva ca karmasaMyogaM tadviyogaM cAnubhavati satyabhyupagate sarvadarzanokto yogo ghaTate / ataH sarvaiH sa tathAbhyupagantavya iti // 18 // tasmAtkiM siddhamityAha - sAkalyasyAsya vijJeyA paripAkAdibhAvataH / aucityAbAdhayA samyagyogasiddhistathA tathA // 19 // sAkalyasyAtmatadanyasaMyogAdibhAvalakSaNasya asyAnantaramevopanyastasya vijJeyA -boddhavyA paripAkasya-bhavyatvapAkarUpasya, AdizabdAttadanyasaMyogahAsasya zAsturanugrahasya ca yo 'bhAvaH' tasmAt, yA aucityA'bAdhA yogyapravRttilakSaNA tayA kimityAha samyagyogasiddhi:-nirupacaritayoganiSpattiH / tathA tathA-tena tenApunarbandhakAdhanuSThAnArAdhanArUpeNa jAyate iti // 19 // kiM ca - - ekAnte sati tadyatnastathA'sati ca yad vRthA / tattathAyogyatAyAM tu tadbhAvenaiSa sArthakaH // 20 // iha paramArthacintAyAmAtmAdayo bhAvAH svarUpeNa santaH (pararUpeNa caa'sntH)| evaM 'ekAnte sati'-ekAntenaiva svarUpeNa pararUpeNa cetyarthaH, 'sati' vidyamAne 'Atmani' iti gamyate, tadyatna:-yogaprayatnaH, 'tathA' iti samuccaye, asati caikAntenaiva kimityAha 'yat'-yasmAt vRthA-nirarthako yogaH / tathAhi, yadi yogI sarvathA sannevA'bhyupagamyate tadA tasyA'yogirUpeNA'pi sattvAtpararUpapravezena svarUpavyAhatiH syAt, tathA ca yoginaH svarUpAbhAvAdyogAbhyAso nirarthaka eva syAt, parakIyA'yogenopahatatvAt / ekAntA'sattve tvAtmanaH svarUpasyApyabhAvAt ko nAma yogAbhyAsavAn tatphalabhogI ca syAt / na hi kharaviSANaM kvacitpravartate phalaM vAsAdayatIti / 1. yogIni-AB; 2. nAmasambhavAt-A: 3. evaM ca 'ekAnte-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 yogabindu-sUtra : 20-21-22 . tarhi kathaM na vRthaiSa syAdityAha-tasyA''tmanaH 'tathAyogyatAyAM tu'svarUpapararUpApekSayA sattvA'satvayogyatAyAM satyAM punaH kimityAha tadbhAvena'AtmanaH phalarUpatayA pariNAmalakSaNena, 'eSa'-yogaH, sArthaka:'-'svasAdhyaniSpAdaka iti / yadA hi svarUpeNa san pararUpeNa cAsannAtmA pariNAmI ceSyate, tadAyamavRthA yogaH syAt, na punaranyatheti // 20 // evaM nityA'nitye sadasadrUpe cAtmani prasAdhite yadanyadapi siddhaM taddarzayati - . . daivaM puruSakArazca tulyAvetadapi sphuTam / yujyate evameveti vakSyAmyUmado'pi hi // 21 // 'daiva' pUrvakRta'karma, 'puruSakAra:'- puruSavyApAraH, cakAraH samuccaye / 'tulyau'-samasAmarthyo puruSArthasiddhiM pratIti yacchAstrAntareSu gIyate 'etadapi' kiM punaH prastuto yoga ityapizabdArthaH 'sphuTaM'-vyaktam 'yujyate'-ghaTate evamevetyuktanItyaiva 'iti:' pAdaparisamAptau / tathA 'vakSyAmi'-bhaNiSyAmi UrdhvametadgranthoparibhAge 'ado'pi hi' daivapuruSakAratulyatvaM, na kevalaM prastutaM yogamityapihizabdArthaH // 21 // Aha kimarthaM gocarAdizuddhyA yogo mRgyate ityAzaMkyAha lokazAstrAvirodhena yadyogo yogyatAM vrajet / zraddhAmAtraikagamyastu hanta neSTo vipazcitAm // 22 // 'lokazAstrayo' rlokapratItyAgamayo: avirodhenA'vighaTanena, yad yasmAd 'yogo' vaktumupakrAnto 'yogyatAM' phalaM prati yogyabhAvaM tAttvikaM 'vrajet' / na hyekAntena nitye'nitye vA''tmani yogo yujyate, AtmAvasthAntaratayA lokazAstrayoH prtiiymaantvaattsy| na ca nityasyAvasthAntarapratipattirasti, tasya sarvadaikarUpatvAt, anityasya ca kSaNakSayitveneti / iti yogasya gocarAdizuddhiranviSyata iti / nanu gocarAdyazuddhAvapi kapilAdibhiryogo nirUpyamANa upalabhyata ityAzaMkyAha-zraddhAmAtreNa-pUrvAparavimarzavikalena, ata evaikena-svadarzanapakSapAtarUpeNa, gamyate-nizcIyate yaH sa tathA turvizeSaNe 'hanta' 1. svabhAvya-A; 2. taM-A; 3. evamevoktanItyaiva.-AB.C.; 4. kApi-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu-sUtra : 22-23-24-25 143 iti komalAmantraNe, neSTo-nAbhimataH, vipazcitAM-matimatAm, kaSacchedatApazuddhavastuzraddhAlutvAtteSAmiti // 22 // tathA - vacanAdasya saMsiddhiretadapyevameva hi / / dRSTeSTA'bAdhitaM tasmAdetanmRgyaM hitaiSiNA // 23 // vacanAd-AgamAt asya-yogasya, saMsiddhi:- pratItirjAyate, na punaranyathA, "paralokavidhau mAnaM vacanaM', itivacanaprAmANyAt / yadi nAmaivaM, 'tataH kimityAha 'etadapi vacanaM'-kiM punaryoga ityapizabdArthaH / evameva hi yogavadeva pariNAminyevAtmani ghaTate, bhASakapariNAmAntarasambhavena vacanapravRtterupapadyamAnatvAt / tattu vacanamanekamiti hRdi vyavasthApyAha-'dRSTeSTAbhyAM'vakSyamANarUpAbhyAM, abAdhitaM-aviruddhaM, tasmAt'- yogasiddhihetutvAt, etadvacanaM 'mRgyaM'-gaveSaNIyaM, hitaiSiNA-manISiNeti // 23 // Aha-kimarthamIdRzaM vacanaM mRgyate ? ucyate - dRSTabAdhaiva yatrAsti tato'dRSTapravartanam / asacchUddhAbhibhUtAnAM kevalaM dhyAndhyasUcakam // 24 // 'dRSTenaiva'-pratyakSopalabdhenaiva dravya rUpatvAvasthitasyAtmAderarthasya pariNAmena kiM punaranyapramANopalabdhenetyevakArArthaH, bAdhA-virodha: 'yatra'zAstre prajJApyamAnasya nityatvAdeH, asti-vidyate tataH-zAstrAt, adRSTe'rthe'dRSTaphalaviSayatvena yama-niyamAdAvanuSThAne 'pravartanam' asatI-asundarA yA zraddhA-ruciH bhakSitadhattUrANAmiveSTakAkhaNDAdau suvarNazraddhA samAnA tayA'bhibhUtAnAM vihvalIkRtAnAm, kimityAha-kevalaM-' nAparaM kiMcit, 'dhyAndhyasUcakaM-' bhrAntyAvirbhAvakam, na tataH kAcidiSTaphalasiddhiriti bhAvaH // 24 // tarhi kIdRzAdvacanAtpravRttiAyasItyAha - pratyakSeNAnumAnena yadukto'rtho na bAdhyate / dRSTo'dRSTe'pi yuktA syAt pravRttistata eva tu // 25 // 1. tathA ca-A; tathA vacanetyAdi B.C; 2. tathApi-A; 3. bAdhyasUcakam-A; 4. rUpatayAvya A; 5. samAnatayA-A; For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu - sUtra : 25-26-27 'pratyakSeNa'- cAkSuSAdinA 'anumAnena' - liGgaliGgisambandhagrahaNodbhavena, ' yadukto' - yatra bhaNito'rtha AtmAdiH, 'na bAdhyate'- na virodhamAnIyate / 'dRSTaH svasaMvedanAdisiddhaH / 'adRSTe'pi ' - svargApavargAdAvarthe 'kiM punardRSTe' ityapizabdArthaH 'yuktA'-ghaTamAnA, syAt pravRttirhAnopAdAnarUpA / 'tata eva tu' - tasmAdeva vacanAt, na punaranyato'pi, vyaMsakavacanasya mahA'narthahetutvAditi // 25 // atraiva vipakSe bAdhAmAha 144 ato'nyathApravRttau tu syAt sAdhutvAdyanizcitam / vastutattvasya hantaivaM sarvamevAsamaJjasam // 26 // 'ata' uktaguNAdvacanAd 'anyathA tu' yataH kuto'pi vacanAt 'pravRttau' punardharmArthinaH satyAm syAd - bhavet 'sAdhutvAdi' - sAdhutvamasAdhutvaM ca 'anizcita 'manirdhAritam / kasyetyAha 'vastutattvasya' - AtmAdirUpasya parizuddhavacanapUrvakatvAdvastutattvanizcayasya, tasya ca dharmArthino yadRcchAvacanapUrvakatayA pravRttatvAt / evamapi kimityAha 'hanta' iti pUrvavat ' evaM 'vastutattvA'nizcayena pravRtau, 'sarvameva' aihikamAmuSmikaM ca 'asamaJjasaM'asaGgatArthaM syAt / na hIhA'nizcitavyavahAratattvA vyavahAriNo'pi kiMcitphalamavApnuvanti, kiM tvanarthameveti // 26 // tarhi kathaM vastuvyavasthA syAdyatpUrvakaM pravRttaH pumAnna phalena vaJcyeta ityAha taddRSTAdyanusAreNa vastatattvavyapekSayA / tathA tathoktibhede'pi sAdhvI tattvavyavasthitiH // 27 // tat-tasmAd'dRSTasya'-pratyakSopalabdhasya AdizabdAttathAvidhArthAnyathAnupapattivazenAnumitasya cAtmAderarthasya anusAreNAnuvarttanena' yadvastutattvaM' - pariNAmitvAdirvastusvabhAvaH, tasya 'vyapekSA' - AzrayaNarUpA tathA 'sAdhvI tattvavyavasthitiH' ityuttareNa yogaH / ' tathA tathA' - tena tena prakAreNa pratidarzanaM prajJApanAmAzritya, uktibhede'pi "puruSa: kSetravijjJAnamityAdi" prAgnirUpitarUpe, apizabdAtkiM punastadabhede 'sAdhvI' - aviruddhA, 'tattvavyavasthiti:' jIvAditattvavyavasthArUpA // 27 // kuta etadevamityAha For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu-sUtra : 28-29-30 amukhyaviSayo yaH syAduktibhedaH sa bAdhakaH / / hiMsAhiMsAdivadyadvA tattvabhedavyapAzrayaH // 28 // 'amukhyaviSayo''paramArthagocaro, 'yaH syAd'-bhaved, 'uktibheda:-' zabdapravRttivaisadRzyalakSaNaH, 'sa bAdhako'-viruddha : / dRSTAntamAha-'hiMsAhiMsAdivad- nityarUpe'nityarUpe vaikAntenAtmani hiMsAvadahiMsAvacca, 'yadvA'athavA tattvabhedo-"dravyaguNAdiSaTtattvarUpaH,""sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH, prakRtermahAn, mahato'haGkAra" ityAdi paJcaviMzatitattvalakSaNo vA / sa 'vyapAzrayo' pekSaNIyo yasyokti'bhedasya tathA, yathA iti gamyate // 28 // etadeva vyatirekata Aha mukhye tu tatra naivAsau, bAdhakaH syAdvipazcitAm / hiMsAdiviratAvarthe yamavratagato yathA // 29 // 'mukhye tu'-pariNAmitvAdidharmabhAjyanupacarite punaH 'tatra' tattva AtmAdau 'naivAsau' uktibhedo 'bAdhako'-vighaTamAnaH, syAdvipazcitAM-matimatAm / dRSTAntamAha-hiMsAdiviratau-hiMsAnRtasteyAdiviramaNarUpe arthe-padArthe 'yamavratagata:' yamagata: sAMkhyAnAM vratagato jainAnAM saMjJAbhedaH, yathA iti dRSTAntArthaH // 29 // itthaM yogagocarAdikamabhidhAya sAmprataM prastutamupa'kramyate mukhyatattvAnuvedhena spaSTaliGgAnvitastataH / yuktayAgamAnusAreNa yogamArgo'bhidhIyate // 30 // mukhyatattvasyA''tmAderanupacaritasya, anuvedhenA'nugamena, spaSTaliGgAnvitaH - sphuTalakSaNopetaH, tato-yata evamanekadhA yogo vacanabhedAt tataH kAraNAd, yuktyAgamAnusAreNa-anumAnAptavacanAnuvavartanena, yogamArge-yoga eva nirvANapuraprApakatayA mArgo yogamArgaH, abhidhIyate-nirUpyate, spaSTaliGgAni cAtraiva vkssymaannaani| yathA "kiM cAnyad yogataH sthairya, dhairyaM zraddhA ca jAyate / maitrI janapriyatvaM ca, prAtibhaM tattvabhAsanam // 9 // " (zloka.52) ityAdi // 30 // yogamArgameva 'bhedato'bhivyanakti 1. bhedasya sa tathA-A; 2. yogasya gocarAdi-AB.C.; 3. kramate-A; 4. bhedenA'-A; For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 yogabindu-sUtra : 31-32-33-34-35 adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / . mokSeNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram // 31 // 1-adhyAtmaM 2-bhAvanA 3-dhyAnaM 4-samatA 5-vRttisaMkSayaH / kimityAha 'mokSaNa' saha 'yojanAt'-saMyogakaraNAt 'yoga eSa' uktabhedaH 'zreSTho' bhAvarUpatayA nirupacaritaH, 'yathottaraM'-yo yasyottara iti // 31 // tathA tAttviko'tAttvikazcAyaM sAnubandhastathAparaH / sAstravo'nAstravazceti saMjJAbhedena kIrtitaH // 32 // 'tAttvika:'-paramArthabhavaH atAttvikazca' taditara: ayaM-yogaH, sAnubandho'nubandhavAn 'tathA' iti samuccaye, 'aparo'-niranubandhaH tathA 'sAsravo'dIrghasaMsAraphalakarmabandhayuktaH 'anAsravazca' taditaraH, 'iti'- evam 'saMjJAbhedena' nAmAntararUpeNa 'kIrtito'-nirUpito yogazAstrakAraireSa yoga iti // 32 // athainameva tAttvikAdibhedaM vyAcaSTe___ tAttviko bhUta eva syAdanyo lokavyapekSayA / acchinnaH sAnubandhastu chedavAnaparo mataH // 33 // . 'tAttviko bhUta eva' nirvANaikAbhilASitayA sadbhUta eva yaH saH, 'syAd anyo' 'tAttvika: sa yo 'lokavyapekSayA' lokacittArAdhanarUpatayA, tathA 'acchinnaH' AmuktiprApteratruTito yaH saH 'sAnubandhastu' punaH, tathA 'chedavAn'-chinnasantAno yogaH 'aparo''sAnubandho mato-matimatAmiti // 33 / / sAsravo dIrdhasaMsArastato'nyo'nAstravaH paraH / avasthAbhedaviSayAH saMjJA etA yathoditAH // 34 // 'sAsravo' yoga ka ityAha 'dI?' bhUyAnsaMsAro yatra sa dIrghasaMsAraH, tataH sAsravAdanyo vilakSaNo'nAsravo yogaH prH'prkRssttH| avasthAbhedaviSayAH avasthAbhedo viSayo gocaro yAsAM tAstathA 'saMjJA' nAmAni etA' anantaranirUpitAH 'yathoditA'-yathArthAH // 34 // atha tadyogabhedagatameva kiMcidAha svarUpaM sambhavaM caiva vakSyAmyUrdhvamanukramAt / amISAM yogabhedAnAM samyakazAstrAnusArataH // 35 // For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu-sUtra : 35-36-37-38 147 'svarUpaM'-svalakSaNaM tathA 'sambhavaM caivo'tpattimeva ca 'vakSyAmi'bhaNiSyAmi'Urdhvam'-upari anukramAt'- paripATyA / amISAm' adhyAtmAdInAM ekAdazAnAM yogabhedAnAm, kathamityAha 'samyakazAstraM'-jinAgamarUpaM tasyA'nusArato-'nusAreNa // 35 // idAnIM tu samAsena yogamAhAtmyamucyate / pUrvasevAkramazcaiva, pravRttyaGgatayA satAm // 36 // 'idAnIM tu' sAMprataM punaH samAsena-saMkSepeNa yogamAhAtmyaM-yogasAmarthyalakSaNam ucyate-nirUpyate / tathA 'pUrvasevAyA'-yogasyaiva prathamabhUmikArUpAyA gurudevAdipUjAdilakSaNAyA: 'kramazcaiva'-paripATizcocyate / kathamityAha 'pravRttyaGgatayA'-yogapravRttihetutvena 'satAM'-prekSAvatAmiti // 36 // yathoddezaM nirdezAdyogamAhAtmyamevAha.. yogaH kalpataruH zreSTho yogazcintAmaNiH paraH / yogaH pradhAnaM dharmANAM yogaH siddheH svayaMgrahaH // 37 // 'yoga' uktaniruktaH 'kalpataruH'-kalpadrumaH 'zreSTho''nyakalpadrumebhyo'tizAyI / tathA yogazcintAmaNi:- cintAratnaM 'paraH' prakRSTaH / 'yogaH pradhAnaM' vastu'dharmANAM'-zeSadharmasthAnAnAm / tathA 'yogaH siddhernirvRtilakSaNAyAH svayaMgrahahetutvAt-svayaMgrahaH / yadatra punaH punaryogazabdopAdAnaM, tadasyAtyantamAdaraNIyatAkhyApanArthamiti // 37 // . . ... tathA ca janmabIjAnirjaraso'pi jarA parA / duHkhAnAM rAjayakSmA'yaM mRtyormRtyurudAhRtaH // 38 // _ 'tathA ca" iti samuccaye, 'janmabIjAgniH' puna:punarjanmakAraNakarmazaktidAhakArI / tathA 'jaraso'pi'-jarAyA api jarA'-vayohAnikAraNatvAt 'parA' prakRSTA / tathA 'duHkhAnAM'-zArIramAnasabAdhArUpANAM 'rAjayakSmA'rAjamAndyamiva 'ayaM' yogaH / tathA 'mRtyo':-antakasya 'mRtyurudAhRtaH' zAstrakArairnirUpitaH // 38 // For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 yogabindu-sUtra : 39-40-41-42 kuNThIbhavanti tIkSNAni manmathAstrANi sarvathA / yogavarmAvRte citte tapazchidrakarANyapi // 39 // . _ 'kuNThIbhavanti'-mandAni jAyante 'tIkSNAni'-nizitAni manmathAstrANi' zabdAdiviSayarUpANi 'sarvathA'-sarvaprakAraiH / ketyAha 'yogavarmAvRte'yogasannAhavati 'citte'-manasi, kIdRzAnItyAha - tapazchidrakarANyapi mAsakSapaNAditapobhraMzakArINyapi tathAvidhayogavikalAnAM tapasvinAmiti // 39 // akSaradvayamapyetat zrUyamANaM vidhAnataH / gItaM pApakSayAyoccairyogasiddhairmahAtmabhiH // 40 // 'akSaradvayamapi' kiM punaH paJcanamaskArAdInyakSarANItyapizabdArthaH / 'etat' 'yoga' iti zabdalakSaNaM 'zrUyamANam' AkarNyamAnam tathAvidhArthAnavabodhe'pi / 'vidhAnato'-vidhAnena zraddhAsaMvegAdizuddhabhAvollAsakarakuDmalayojanAdilakSaNena / 'gItam'-uktaM 'pApakSayAya'-mithyAtvamohAdyakuzalakarmanirmUlanAya 'uccaiH'-atyrthm| kairgItamityAha 'yogasiddhaiH'yoga: siddho niSpanno yeSAM te tathA, tairjinagaNadharAdibhiH 'mahAtmabhiH'prazastasvabhAvairiti // 40 // tathA malinasya yathA hemno vahnaH zuddhirniyogataH / yogAgnezcetasastadvadavidyAmalinAtmanaH // 41 // 'malinasya'-tAmrAdimalabahulasya 'yathA' iti dRSTAntArthaH' 'hemna:'suvarNasya 'vaDhe:'-vaizvAnarAt 'zuddhi:'-nirmalatA niyogato-niyoge(yame)na, zuddhikAraNAnAM svakAryAvyabhicArAt, 'yogAgne':-yogavahe: 'cetaso'-manasaH zuddhiH 'tadvad' hemavad kIdRzo manasa ityAha 'avidyAmalinAtmana:'sadbhUtavastuviSayabhrAntivazA'zuddhIbhUtasvarUpasyeti // 41 // tathA amutra saMzayApannacetaso'pi hyato jhavam / satsvapnapratyayAdibhyaH, saMzayo vinivartate // 42 // 'amutra'-paralokaviSaye 'saMzayApanacetaso'pi hi'-bhavAntaraM samasti na veti bhrAntamanasaH, kiM punaranyasyetyapihItizabdArthaH / ato'-yogAt For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 yogabindu -sUtra : 42-43-44 'jhavam'-asaMzayam 'satsvapnapratyayAdibhyaH'-satsvapnavanidrAyamANAvasthAyAM svargAdibhavAntaradarzanalakSaNAdyaH 'pratyayaH'-pratItirbhavAntarasya, AdizabdAnijohApohatathAvidhAgamAbhyAsajanyapratyayagrahastebhyaH sakAzAt 'saMzayaH'saMdeho 'vinivartate'-uparamati / 'zuddhasamAcArA hi sAdhavaH satsvapnalAbhena nijohApohayogena sadAgamAbhyAsena ca prAk saMzayitamanaso'pi vyAvartitaviparyAsahetumithyAtvAdimohodayA abhrakagRhAntardhvalitapradIpaprabhodAharaNena bhavAntaraM nirNayantyeveti' // 42 // na ca vaktavyaM 'svapno'pi kathaM labhyate' iti yataH zraddhA'lezAniyogena bAhyayogavato'pi hi / zuklasvapnA bhavantISTadevatAdarzanAdayaH // 43 // 'zraddhA'lezAd'-bahumAnAMzAd 'niyogena'-niyamena 'bAhyayogavato'pi hi'-tathAvidhopayogazUnyatayA bhAvayogAnurUpakriyAmAtrayuktasya, kiMpunarabAhyayogavata ityapihItizabdArthaH / kimityAha 'zuklasvapnA:'-amalImasA: svapnAH bhavanti-jAyante 'iSTadevatAdarzanAdayaH'-divasArabdhArAdhanajinagurudhArmikadarzanAdilakSaNAH // 43 // tathA devAn gurUn dvijAn sAdhUn satkarmasthA hi yoginaH / prAyaH svaje prapazyanti hRSTAn satrodanAparAn // 4 // "devAn'-ArAdhyatamAn jinAdIn, 'gurUn'-dharmAcAryAdIn mAtApitrAdInvA 'dvijAn'-labdhadIkSAnAmakadvitIyajanmano munIn 'sAdhUn'-zeSaziSTalokAn 'satkarmasthA:: svasiddhAntA'viruddhakriyAsthitA "hi-prAgvat 'yogino'yogAbhyAsaparA: prANinaH kimityAha 'prAya:'-bAhulyena 'svapne'-pratItarUpa eva prapazyanti'-prekSante haSTAn'-harSavataH, tathA 'satrodanAparAn'zuddhArthaviSaya preraNaparAyaNAn // 44 // na cAsau bhrAnteti bhAvayannAha 1. lezyA-A; 2. lezyAd-A: 3. tathA devAnityAdi-B.C; 4. hi:-A.B.C.; 5. preraNAparAnA . . For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu - sUtra : 45-46-47 nodanApi ca sA yato yathArthaivopajAyate / tathAkAlAdibhedena, hanta nopapaplavastataH // 45 // 'nodanApi ca' na kevalaM devatAdarzanAdi 'sA' devAdikRtA yato yasmAtkAraNAd 'yathArthaiva'- sUcitaprayojanaphalaiva upajAyate / kathamityAha 'tathAkAlAdibhedena'- tatprakArakAlakSetrabhAvavizeSeNa / 'hanta' iti prAgvat / 'na'-naiva'upaplava:'-vAtAdidhAtuvikArajanitazcittasaMkSobho vartate preraNA, 'tataH 'yathArthatvAddhetoH, na hi yathArthaphalabhAjaH avisaMvAdirUpatvAlloka upaplavarUpatAM labhante, kiM tu satyarUpatAmeveti // 45 // tathA 150 svapnamantraprayogAcca satyaH svapno'bhijAyate / vidvajjane'vigAnena suprasiddhamidaM tathA // 46 // 'svapnamantraprayogAcca' - svapnamantraH svapnalAbhaphalo mantravizeSaH tatprayogAccakArAcchuddhayogAcca'satya: svapno'- yathArthasvapnaH 'abhijAyate'- Avirbhavati / etadeva dRDhIkurvannAha 'vidvajjane' - matimalloke 'avigAnena' - avipratipattyA 'suprasiddhaM' - atIva khyAtimAgataM 'idaM' - svapnamantraprayogAtsatyaH svapno jAyata ityetat 'tathA'- tena prakAreNa // 46 // na ca bhUtahetuko'yaM vyavahAra iti darzayati na hyetad bhUtamAtratvanimittaM saGgataM vacaH / ayoginaH samadhyakSaM yatraivaMvidhagocaram // 47 // - 'na hi' naiva, etaduktarUpaM devatAdarzanAdi 'bhUtamAtratvanimittaM' - bhUtamAtratvaM - kevalabhUtabhAva eva nimitaM heturyasya tattathA ityevaM pareNa pravartamAnaM 'saGgataM'ghaTamAnakaM 'vaco'-vacanam, 'etatsvapnadarzanAdi yatkaizcid bhUtamAtranimitamityucyate tadasaGgataM vaca' ityarthaH / kuta ityAha ' ayoginaH '- arvAgdarzinaH pramAtuH 'samadhyakSaM'- pratyakSaM cAkSuSAdi 'yat' - yasmAt na naiva 'evaMvidhagocaraM'evaMvidhaH svapnadarzanAdiratIndriyo'rtho bhUtamAtranimitto na tu 1. yasmAd-A.B.C.; 2. codanA - A.B; 3. yato - A. B. C. pratiSu nAsti For Personal & Private Use Only (ca) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu - sUtra : 47-48-49-50 151 devatAnugrahamantraprayogAdinimittaka ityAdiko'rtho gocaro viSayo yatra tattathA / idamuktaM bhavati chadmasthasya pRthivyAdirUpabhUtamAtraparihAreNAtIndriye devatAdAvarthe vidhipratiSedhayoH pratyakSamakSamameva tasya tadaviSayatvAditi // 47 // etadeva bhAvayati pralApamAtraM ca vaco yadapratyakSapUrvakam / yathehApsarasaH svarge mokSe cAnanda uttamaH // 48 // pralApamAtram-anarthakameva 'ca: ' samuccaye 'vaco' - vacanam / kIdRzamityAha- 'yadapratyakSapUrvakaM ' - pratyakSeNAnupalabhya yadbhASitam, dRSTAntamAha-yatheha martyaloke kazcidvaktyasarvajJavAdI mImAMsakAdiH, apsarasaH - menakA - rambhAdyAH 'svarge' santi 'mokSe ca' - muktau punaH 'AnandaH '- AhlAda 'uttama:'sarvAtizAyI, sAkSAdadRSTe hi vAcya apsaraH pramukhe bruvANo mImAMsakAdiH pralApamAtrakAryeva syAt / evaM nAstiko'pyatIndriyaM devatAdikaM nihnavAna iti // 48 // athaivamanavakAzIkRtaH kadAcitparalokasaMzayavAdI mImAMsako vA brUyAdyathA yogino yatsamadhyakSaM tatazceduktanizcayaH / AtmAderapi yukto'yaM tata eveti cintyatAm // 49 // 'yogino'-divyadRzaH pramAtuH, yatsamadhyakSaM - 'pratyakSajJAnaM tatastatsamadhyakSAt 'ced'-yadi uktanizcayo'psarasaH svarge, mokSe cAnanda iti prAguktArthanirNayo jAyate / evaM tarhi 'AtmAderapi' atIndriyArthasya kiM punaH prastutasyetyapi zabdArthaH / yukto ghaTamAno'yaM nizcayaH 'tata eva' yogisamadhyakSAdeva 'iti' etad 'cintyatAM ' - vimRzyatAmiti // 49 // etadeva bhAvayati ayogino hi pratyakSagocarAtItamapyalam / vijAnAtyetadevaM ca, bAdhA'trApi na vidyate // 50 // 'ayogino''rvAgdRzaH pramAtuH 'hi' - yasmAt 'pratyakSagocarAtItamapi ' 1. pratyakSaM - A.B.;.. 2 For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu -sUtra : 50-51-52 aindriyakAdhyakSaviSayabhAvAtikrAntamapyAtmAdivastu kiM punaritararUpamityapizabdArthaH, alam-atyarthaM hastatalanyastanistalasthUlamuktAphalAva lokanodAharaNena 'vijAnAti'-prekSate, etad - yogisamadhyakSaM, divyadarza- natvAttasya / yadi nAmaivaM tataH kiM siddhamityAha 'evaM ca'-asmiMzca prakAre sati, 'bAdhA'aghaTanAlakSaNA 'atrApi'-AtmAdinizcaye na kevalamapsaraHprabhRtAvartha ityapizabdArthaH 'na vidyate'- nAsti // 50 // .. itthamAgamagamyatvamabhidhAyA'dhunAnumAnaviSayatvamAha- . AtmAdyatIndriyaM vastu, yogipratyakSabhAvataH / parokSamapi cAnyeSAM, na hi yuktayA na yujyate // 51 // 'AtmAdi'-AtmakarmasarvajJAdi 'atIndriyam'-indriyaviSayabhAvAtItaM vastu, 'na hi na yujyate' ityuttareNa yoga: / kIdRzamityAha 'yogipratyakSabhAvata:'sarvajJajJAnaviSayabhAvena 'parokSamapi ca' indriyajJAnA'gocaramapi kiM punaraparokSamityapi zabdArthaH, 'anyeSAM'- asmAdRzAmarvAgdRzAm, 'na hi'-naiva 'yuktayA'zuddhahetuprayogarUpayA 'na yujyate' kiM tu yujyata eva / tatra yukti: "acetanAni bhUtAni, na taddharmo na tatphalam // .. cetanAsti ca yasyeyaM, sa evAtmeti budhyatAm // 31 // yadIyaM bhUtadharmaH syAtpratyekaM teSu sarvadA // upalabhyeta sattvAdi-kaThinatvAdayo yathA // 32 // kAThinyAdisvabhAvAni, bhUtAnyadhyakSasiddhitaH // cetanA tu na tadrUpA, sA kathaM tatphalaM bhavet // 33 // " [zA0vA0sa0] ityaadi| "tulyapratApodyamasAhasAnAM kecillabhante nijakAryasiddhim // pare na tAmatra nigadyatAM me karmAsti hitvA yadi ko'pi hetuH // 1 // vicitrdehaakRti-vrnn-gndh-prbhaav-jaatiprbhvsvbhaavaaH| kena kriyante bhuvane'GgivargAzcirantanaM karma nirasya citrAH // 2 // 1 tyapica-AB.C.; 2. bho-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu -sUtra : 51-52-53 153 vivarya mAsAnnava garbhamadhye, bahuprakAraiH kllaadibhaavaiH| udvartya niSkAsayate savitryAH ko garbhataH karma vihAya pUrvam // 3 // " ityaadi| "vItarAgo'sti sarvajJaH pramANA'bAdhitatvataH / sarvadA viditaH sadbhiH sukhAdikamiva ruvam // 1 // kSIyate sarvathA rAgaH, kvApi kAraNahAnitaH / jvalano hIyate kiM na, kASThAdInAM viyogataH // 2 // prakarSasya pratiSThAna, jJAnaM kvApi 'prapaThyate / parimANamivAkAze, tAratamyopalabdhitaH // 3 // ityAdi // 51 // atraivAbhyuccayamAha kiM cAnyadyogataH sthairya dhairyaM zraddhA ca jAyate / maitrI janapriyatvaM ca, prAtibhaM tattvabhAsanam // 52 // ___ "kiM ca' ityabhyuccaye anyat-prAguktAdvilakSaNaM yogaphalamasti, tadeva darzayati 'yogato'-yogAt 'sthairya'-sthirabhAvaH pratipannanirvAhaNe, 'dhairya'vyasanAzanisannipAte'pyavicalitaprakRtibhAva: 'zraddhA ca' rucistattvamArgAnugA 'jAyate'-Avirbhavati / 'maitrI'-sarvasattveSu mitrabhAvaH 'janapriyatvaM ca'ziSTalokavallabhabhAva: 'prAtibhaM'-sahajapratibhAprabhavam 'tattvabhAsanaM jIvAditattvAvalokanaM bhavatIti // 52 // tathA- . vinivRttA''grahatvaM ca, tathA dvandvasahiSNutA / tadabhAvazca lAbhazca, bAhyAnAM kAlasaGgataH // 53 // "vinivRttAgrahatvaM ca'-nirmuktAnucitArthAbhinivezitvaM ca, 'tathA dvandvasahiSNutA" nirupakramakliSTakarmodayApAditAnAmiSTaviyogAniSTasamprayogAdInAM vyasanAnAM samyaksahanabhAvaH, 'tadabhAvazca'-dvandvavinAzazca, prAyaH parizuddhayogopahatazaktikatvAt dvandvasampAdakApAyAnAm, 'lAbhazca'-prAptizca 'bAhyAnAM'nirvAhAdInAM samAdhihetUnAm 'kAlasaGgato'-yo yatra kAle yogya iti // 53 // 1. prapadyate-AB.C.; . . For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tathA yogabindu - sUtra : dhRtiH kSamA sadAcAro yogavRddhiH zubhodayA / AdeyatA gurutvaM ca, zamasaukhyamanuttaram // 54 // (tribhirvizeSakam ) dhRtiryenakenacidvasana bhojanAdinA nirvAhamAtranimittena santoSa:, 'kSamA'satyetaradoSazravaNena kAryatattvamavicAryAntarbahizca kopodayAdvikriyAmApadyamAnasyAtmano nirodhanam, 'sadAcAra : '- sarvopakArapriyavacanAkRtrimocitasnehAdikA sajjanaceSTA / 'yogavRddhiH' - samyagdarzanAdimuktibIjotkarSarUpA 'zubhodayA'prazastaphalodgamahetu:, ' dhRtyAdeH pratyekavizeSaNametat / ' AdeyatA'parairAdaraNIyavacanaceSTana rUpA / 'gurutvaM ca ' - sarvatra gauravalAbhalakSaNam / tathA 'zamasaukhyam'-atimandIbhUtakaSAyaviSadoSatayA prazamazarma 'anuttaraM 'viSayasevAjanitAnandAtizAyi / yataH paThyate ( prazamaratau - 238)'nirjitamadamadanAnAM, vAkkAyamanovikArarahitAnAm // vinivRttaparAzAnAmihaiva mokSaH suvihitAnAm // 238 // ' iti / atra ca zlokatraye cakArAstathAzabdazca samuccayArthAH // 54 // AvidvadaGganAsiddhamidAnImapi dRzyate / etatprAyastadanyattu, subahvAgamabhASitam // 55 // 'AvidvadaGganAsiddham' Avidvadbhya AaGganAbhyazca yo lokastasyetyarthaH, 'siddhaM' - pratItam ' idAnImapi ' - duHSamAyAM kiM punaH suSamaduHSamAdAvityapizabdArthaH, 'dRzyate''valokyate ' etat ' - prAguktaM yogaphalam ' prAyo'- bAhulyena, 'tadanyattu'uktAdanyatpunaryogaphalam 'subahu' - atibhUri AmarSauSadhyAdikarddhiprAptirUpam 'AgamabhASitam ' - AvazyakaniryuktayAdinirUpitam // yaduktaM tatra'Amosahivipposahi- khelosahijallamosahI ceva' / saMbhinnasoyaujjumaI, savvosahI ceva bodhavvA // 1 // cAraNaAsIvisakevalI ya, maNaNANiNo ya puvvadharA / - 1. dhRtyAdipratye - A. B. C.; 2. rUpatA -A.B.C.; - For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu - sUtra : 55-56-57-58 arahantacakvavaTTI baladevA vAsudevAya // 2 // (Ava. ni. 69-70) tathA* - alaulyamArogyamaniSThuratvaM, gandhaH zubho mUtrapurISamalpam // kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca, yogapravRtteH prathamaM hi liGgam // 1 // maitryAdiyuktaM viSayeSvacetaH, prabhAvavaddhairyasamanvitaM ca / dvandvairadhRSyatvamabhISTalAbho, janapriyatvaM ca tathA paraM syAt // 2 // doSavyapAyaH paramA ca tRptiraucityayogaH samatA ca gurvI // vairAdinAzo'tha RtambharAdhIrniSpannayogasya tu cihnametat // 3 // // 55 // athoktAdeva yogaphalAttattvAntaraprasiddhyarthamAha na caitad bhUtasaGghAtamAtrAdevopapadyate / tadanyabhedakAbhAve, tadvaicitryA'prasiddhitaH // 56 // 'na ca'- naiva 'etad'- yogamAhAtmyaM bhAvayogiSUpalabhyamAnam 'bhUtasaGghAtamAtrAdeva' - pRthvyAdimahAbhUtasaGghAtAt kevalAdAtmAdirUpatattvAntarazUnyAd 'upapadyate'-ghaTate / kuta ityAha ' tadanyabhedakAbhAve'- tasmAdbhUtasaGghAtAdyadanyattattvantaramAtmAdilakSaNaM bhedakaM vizeSakAri tasyAbhAve 'tadvaicitryA'prasiddhita: ' teSAM bhUtasaGghAtAnAM kAyAkArapariNatAnAmapi vaicitryasya nAnAtvasya yogamAhAtmyayuktatvetaralakSaNasyA'prasiddheraghaTanAt, ato balAdanumimImahe bhUtasaGghAtAtiriktaM vicitrazaktisaGgataM tattvAntaraM samasti yadvazAdayaM yogamAhAtmyabhAvAbhAvalakSaNo bhedaH sampadyate // 56 // atha yogamAhAtmyAdeva prakArAntareNa paralokasiddhimAha 155 brahmacaryeNa tapasA sadvedAdhyayanena ca / vidyAmantravizeSeNa sattIrthAsevanena ca // 57 // pitroH samyagupasthAnAd, glAnabhaiSajyadAnataH / devAdizodhanAccaiva bhavejjAtismaraH pumAn // 58 // yugmam ) 'brahmacaryeNa' - bhAvato bastinirodharUpeNa, 'tapasA' - upavAsAdinA 'sadvedAdhyayanena ca', satA - sundareNAtmAnugrahAdipariNAmayuktatayA, vedasya - * etAstisro gAthAH yogadRSTisamuccaye'pi zloka 161 vRttau santi. For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 156 yogabindu-sUtra : 58-59-60 sadbhUtArthAgamasyAdhyayanena vAcanApRcchanAdisvabhAvena / caH samuccaye / 'vidyAmantravizeSeNa' -sasAdhanA strIsvAmikA vA vidyA, mantrazca taditararUpaH, tato mantravyAkaraNaprasiddhayorvidyAmantrayorvizeSeNa bhedena 'sattIrthAsevanena ca' sataH sAtizayasya vyasanasalilanidhinistAraNopAyasya sthAvarajaGgamabhedabhinnasya tIrthasyAsevanena paryupAsanena / ca: prAgvat // 57 // tathA 'pitro:- 'jananIjanakayo: 'samyag'-yathAvad, 'upasthAnAt'-trisandhyapraNAmAdivinayarUpAt, 'pUjanaM cAsya vijJeyaM trisandhyaM namanakriyA' (zlo111) ityAdivakSyamANAt, 'glAnabhaiSajyadAnato'-glAnAnAM-jvarAdirogopahatazarIrazaktInAM bhaiSajyasya-auSadhasya dAnato-vitaraNAt, 'devAdizodhanAccaiva'-devadevasthAnapustakasAdhUpAzrayAderdharmakAryopayoginaH zodhanAttathAvidhamalApanayanena nirmalIkaraNAd, 'bhavet'-jAyeta 'jAtismaro''nubhUtabhavasmartA 'pumAn' prANI, brahmacaryAdInAM yogavizeSANAM jJAnAvaraNahAsAntaraGgakAraNatvAt // 18 // atraiva prasaGgasiddhimAha ata eva na sarveSAmetadAgamane'pi hi| paralokAdyathaikasmAtsthAnAttanubhRtAmiti // 59 // 'ata eva'-brahmacaryAderjAtismaraNahetutvAdeva, na-naiva, sarveSAM-dehinAm / etad-jAtismaraNam, 'Agamane'pi hi'-AgatAvapi kiM punarlokAyatamatena tadabhAva ityapihizabdArthaH / 'paralokAt' parabhavAt 'yathA'-iti dRSTAntArthe, ekasmAtsthAnAtpATaliputrakAderAgamane'pi 'tanubhRtAM'-tatrAnubhUtArthasmaraNam 'iti:' vAkyaparisamAptau / idamuktaM bhavati-yathaikasmAtpATaliputrakAdeH sthAnAdAgatAnAmapi subahUnAM pathikAnAM vacidvivakSite sthAne na sarveSAM prAganubhUtArthasmRtirupajAyate, kintu keSAJcideva, evaM bhavAntarasmRtAvapi yojanA kAryeti / na cAlpabahutvena smartRNAM dRSTAntadAAntikayorvaiSamyamudbhAvanIyaM, smartRsambhavamAtrasya pratipAdayitumiSTatvAd dRSTAntadAAntikayoH sarvathA sAdhAbhAvAcca // 59 // etadeva bhAvayannAha na caiteSAmapi hyetadunmAdagrahayogataH / sarveSAmanubhUtArthasmaraNaM syAdvizeSataH // 60 // For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu-sUtra : 60-61-62 157 'na ca'- naiva 'eteSAmapi'-ekasthAnAdAgatAnAM, kiM punarbhavAntarAdAgatAnAmapItyapizabdArtha: 'hi' yasmAd 'etad'-idam 'unmAdagrahayogataH'-unmAdo mohAvezo, grahazca bhUtAvezastata unmAdagrahayoryogaH sambandhastasmAt 'sarveSAM' samastAnAm kimityAha-anubhUtArthasmaraNaM syAt'-bhavet, 'vizeSataH'-sarvAvizeSAnpratItya, kintu sAmAnyenaiva // 60 // atha dArTAntike sarveSAM sAmAnyena smRtiryathA syAttathAha sAmAnyena tu sarveSAM, stanavRttyAdicihnitam / abhyAsAtizayAtsvapnavRttitulyaM vyavasthitam // 61 // 'sAmAnyena'-sAdhAraNatayA 'tuH' vizeSaNArthaH 'sarveSAM'-samastAnAM prANinAm 'stanavRttyAdicihnitaM'-stanavRttistadaharjAtAnAM stanapAnarUpA AdizabdAdramaNIyarUpakandukAdyavalokanakutUhalAdikA vividhA ceSTA gRhyate, tayA cihnitaM vyaktibhAvamAnItam 'jAtismaraNaM' iti gamyate / kIdRzamityAha 'abhyAsAtizayAtpunaHpunarAsevanamabhyAsastasyAtizaya utkarSastasmAt 'svapnavRttitulyaM'-svapnakAlopalabhyamAnadivasAnubhUtavanadevakulAdivihArAdivyavahArasamam 'vyavasthitaM'-pratiSThitam / yathAbhyAsAtizayAtsvapne dinAnubhUto'rtha upalabhyate, evaM stanavRttyAdiko vyavahAraH prAgbhavAnubhUto bhavAntaraM iti // 61 // nanu svapnavRttiH pazcAdapi smaryate na tvevaM stanAdivRttirbhavAntarasambandhinIha.smaryata iti kathamanayordRSTAntadAAntikabhAva ityAzaMkyAha svapne vRttistathAbhyAsAdviziSTasmRtivarjitA / jAgrato'pi kvacitsiddhA, sUkSmabuddhyA nirUpyatAm // 12 // 'svapne vRtti:'-uktarUpA tathAbhyAsAt'-tatprakArAdabhyAsAt, mandAbhyAsAdityarthaH 'viziSTasmRtivarjitA' sphuTapratibhAsarUpasmaraNarahitA 'kvacitsiddhA' ityuttareNa yogaH / tathA 'jAgrato'pi'-kSINanidrasya kasyacitkiM punaranyasyeti, 'kvacit kSetre kAle vA' 'siddhA'-sarvalokasaMmatyA pratiSThitA vRtti:-gacchattRRNasparzAdikA tathAbhyAsAdeva smRtivarjitA / etadarthapratItAvupadezamAha 'sUkSmabuddhyA'-paribhAvyatAmetat, anyathoktasyApyarthasya For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 yogabindu-sUtra : 62-63-64-65 samyagavagamAbhAvAt // 62 // atha prakArAntarata eva jAtismaraNAdAtmasiddhimabhidhitsurAha zrUyante ca 'mahAtmAna ete dRzyanta' ityapi / / kvacitsaMvAdinastasmAdAtmAderhanta nizcayaH // 63 // 'zrUyante'-samAkarNyante kathAnakeSu bharu( bhRgu)kacchAdau zakunikAjIvarAjaputrIsudarzanAdayaH, cakAro hetvantarasamuccaye, 'mahAtmAnaH' prazastasvabhAvAH 'ete'-jAtismarakA: 'dRzyanta ityapi' dRzyante sAkSAdeva kvacididAnImapyupalabhyante / kIdRzA ityAha 'saMvAdinaH'-visaMvAdavikalavacanAH / tataH kimityAha 'tasmAt'-jAtismarakAdisaMvAdAt, 'AtmAde:'-jIvakarmAderatIndriyasyApi kasyacit 'hanta' iti komalAmantraNe 'nizcayaH' sampadyata iti // 63 // atha nigamayatrAha evaM ca tattvasaMsiddheryoga eva nibandhanam / ato yanizcitaiveyaM, nAnyatastvIdRzI kvacit // 64 // 'evaM ca'-uktanyAyenaiva tattvasaMsiddheH'-AtmAdRSTAdipratIteH 'yoga eva' nAparaM kiJcid, 'nibandhanaM'-heturvartate / etadapi kuta ityAha 'ataH'-yogAt 'yat'-yasmAt 'nizcitaiva'-aviparyAsavatyeva, 'iyaM'-tattvasiddhiH syAt, nanaiva 'anyata:'-anyasmAdvAdaprativAdAdeH 'tuH' punararthe, 'IdRzI'-nizcitarUpA tattvasaMsiddhi: 'kvacit' kSetrAdau // 64 // ato'traiva mahAn yalastattattattvaprasiddhaye / prekSAvatA sadA kAryo, vAdagranthAstvakAraNam // 65 // 'ato''smAtkAraNAt 'atraiva' yoge 'mahAn'-anyopAyAtizAyI 'yatna' AdaraH, tasya 'tattvasya'-svarganarakAdeH, 'prasiddhaye'-'pratItyartham 'prekSAvatA'buddhimatA 'sadA'-sarvakAlam 'kAryo'-vidheyaH / upAyAntarapratiSedhamAha 'vAdagranthAH'-parapakSanirAkaraNena svapakSapratiSThApanAni tarkaprakaraNAni 'tuH' prAgvat 'akAraNaM'-tattvapratIterahetavaH / etadeva samarthayamAna Aha 1. pratItyartha:-A; For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 yogabindu-sUtra : 66-67-68 159 uktaM ca yogamArgajaistaponidhUtakalmaSaiH / bhAviyogihitAyoccairmohadIpasamaM vacaH // 66 // 'uktaM ca'-nirUpitaM puna: 'yogamArgajJaiH'- adhyAtmavidbhiH pataJjaliprabhRtibhiH, 'taponiSUtakalmaSaiH'-prazamapradhAnena tapasA kSINa prAyamArgAnusAribodhabAdhakamohamalaiH / 'bhAviyogihitAya'-bhaviSyadvivAdabahulakalikAlayogihitArtham 'uccaiH'-atyartham 'mohadIpasamaM-' 'matimohAndhakArapradIpasthAnIyam' 'vaco'- vacanam // 66 // etadeva darzayati_ vAdAMzca prativAdAMzca, vadanto nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavadgatau // 67 // _ 'vAdAMzca'-pUrvapakSarUpAn 'prativAdAMzca' -paropanyastapakSaprativacanarUpAn cau-samuccaye 'vadanto'-bruvANA: 'nizcitAn'-asiddhAnaikAntikAdihetudoSaparihAreNa / 'tathA'-tena prakAreNa tattacchAstra(tadavasthAsu)prasiddhena sarve'pi darzanino mumukssvo'pi| kimityAha 'tattvAntaM' AtmAditattvaprasiddhirUpaM naiva gacchanti pratipadyante 'tilapIlakavat'- niruddhAkSasaMcAratilayantravAhananiyuktaikagomahiSAdivat 'gatau'-vahanarUpAyAM satyAmiti / yathAsau tilapIlako gavAdiniruddhAkSatayA nityaM bhrAmyannapi na tatparimANamavabudhyate, evamete'pi vAdinaH svapakSAbhinivezAndhA vicitraM vadanto'pi nocyamAnatattvaM pratipadyanta iti // 67 // tarhi 'kastatra pratipattyupAya ityAzaMkyAha adhyAtmamatra parama upAyaH parikIrtitaH / -- gatau sanmArgagamanaM, yathaiva hyapramAdinaH // 68 // 'adhyAtma'-vakSyamANarUpam atra-tattvapratipattau 'parama:'-prakRSTaH / upAyo-hetuH / 'parikIrtitaH'-prajJaptaH / dRSTAntamAha-'gatau'-viziSTanagaraprAptau 'sanmArgagamanaM'- satA'visaMvAdakena mArgeNa pathA gamanam 'yathaiva' iti dRSTAntArthaH, 'hi'-sphuTam 'apramAdinaH' ganturupAya iti // 68 // 1. prAyaH iti -A.C. pratyoH nAsti; 2 kastattvaprati -A.;. For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 yogabindu - sUtra : 69-70-71-72 evaM sati yadvidheyaM tadAha muktvAto vAdasaGghaTTamadhyAtmamanucintyatAm / nAvidhUte tamaH skandhe jJeye jJAnaM pravartate // 69 // muktvA projjhya ato'dhyAtmasyaiva tattvapratipattyupAyatvAddhetoH vAdasaGghaTTaMsabhyasabhApatinirulbaNena vAdaprativAdarUpam adhyAtmamanucintyatAm / kutaH ? yato na-naiva, avidhUte 'nirghATite, tamaH skandhe - mithyAtvAbhinivezAdyandhakAraprabandhe'dhyAtmAnucintanadIpena jJeya- AtmAdI jJAnaM pratItirUpaM pravartatesaJjAyata iti // 69 // etadeva bhAvayannAha - - sadupAyAdyathaivAptirupeyasya tathaiva hi / netarasmAditi prAjJaH sadupAyaparo bhavet // 70 // sadupAyAd-upAyAbhAsaparihAreNa sAmAnyena samyagupAyAt 'yathaiva' iti dRSTAntArthaH 'AptiH'-upalambha: upeyasya - sAdhyasya tathaiva hi' sadupAyAdeva na-naiva itarasmAd-asadupAyAt iti- asmAddhetoH prAjJo ' - yuktAyuktavibhAgajJaH pumAn 'sadupAyaparaH '-sarvatra vimRzya samyagupAyaparAyaNo bhaved - jAyeta anyathA prAjJataiva na syAt // 70 // atha prastutamevAdhikRtyAha sadupAyazca nAdhyAtmAdanyaH sandarzito budhaiH / durApaM kintvo'pIha bhavAbdhau suSThu dehinAm // 71 // 'sadupAyazca'- samyagupAyaH punaH 'nAdhyAtmAdanyo' vilakSaNaH 'sandarzito ' nirUpitaH budhaiH - pUrvazAstrakAraistattvapratItAviti durApaM durlabham kintu-kiM punaH 'ado'pi ' - adhyAtmamapi kiM punastattvapratItirityapizabdArthaH iha bhavAbdhaubhavasamudre suSThu - atizayena dehinAM jantUnAmiti // 71 // adhyAtmadurApatvameva bhAvayati carame pudgalAvarte, yato yaH zuklapAkSikaH / bhinnagranthizcaritrI ca tasyaivaitadudAhRtam // 72 // carame - paryantavartini pudgalAvarte - dravyataH sAmAnyena sarvapudgalagrahaNojjhanarUpe pravRtte sati yato- yasmAt yaH kazcidbhavyavizeSa:, tatrApi zuklapAkSiko'pArdhapudgalAvartAntargatasaMsAraH / yata uktam- 'jesiM avaDDho poggala - - For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu-sUtra : 72-73-74-75 161 pariyaTTo sesao u saMsAro / te sukkapakkhiyA khalu, ahige puNa kiNhapakkhi tti // 1 // ' tatrApi 'bhinnagranthi:'-apUrvakaraNavajraprahAravidAritaghanarAgadveSamohapariNAmaH, tatrApi 'caritrI'-dezataH sarvato vA sAvadyAcAranivRttaH 'ca:' prAgvat / 'tasyaiva'- nAnyasya etadadhyAtmaM udAhRtaM-uktamiti // 72 // atha kathamanyathA na bhavatItyAzkyAha - pradIrghabhavasadbhAvAd mAlinyAtizayAttathA / atattvAbhinivezAccA, nAnyeSvanyasya jAtucit // 73 // pradIrghabhavasadbhAvAt- pradIrghasyAtidAghIyaso bhavasya saMsArasya sadbhAvAtsaMbhavAt 'mAlinyAtizayAttathA'-bhavyatvAparipAkalakSaNAt 'tathA' iti hetvantarasamuccaye atattvAbhinivezAd'-viparItavastusvabhAvAtyantA''grahAt 'ca:' 'prAgvat 'nAnyeSu'-pudgalAvarteSu, carame'pi nAnyasyoktaguNavikalasya bhavyasyApi jAtucit-kadAcidapi // 73 // carame pudagalAvarta ityuktam, athAnye'pi kiM te santItyAzaDUkyAha anAdireSa saMsAro, nAnAgatisamAzrayaH / pudgalAnAM parAvartA, atrAnantAstathA gatAH // 74 // * anAdiravidyamAnamUlArambhaH 'eSa' pratyakSato dRzyamAna: 'saMsAro'- bhavaH kIdRza ityAha 'nAnAgatisamAzrayaH' narakAdicitraparyAyapAtraM vartate / tatazca 'pudgalAnAm'-audArikAdivargaNArUpANAM sarveSAM, 'parAvartA' grahaNamokSAtmakA: 'atra' saMsAre 'anantA'-anantavArasvabhAvAH 'tathA'-tena samayaprasiddhaprakAreNa 'gatA'- atItAH // 5 // keSAmityAha sarveSAmeva sattvAnAM, tatsvAbhAvyaniyogataH / - nAnyathA saMvideteSAM, sUkSmabuddhyA vibhAvyatAm // 75 // sarveSAmeva 'sattvAnAM'-'prANinAm tatsvAbhAvyamanantapudgalaparAvartaparibhramaNasvabhAvatA, tasya 'niyogo'-vyApArastasmAt, atraiva vyatirekamAha nanaiva 'anyathA'- tatsvAbhAvyaniyogamantareNa 'saMvid'-avabodho ghaTate eteSAM 1. samuccaye-A.; 2. prANinAm yat-A.; For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cA 162 yogabindu sUtra : 76-77-78 anantapudgalaparAvartAnAm 'sUkSmabuddhyA'-nipuNAbhogena vibhAvyatA' anucintyatAmetat // 5 // etadeva bhAvayati yAdRcchikaM na yatkArya, kadAcijAyate kvacit / sattvapudgalayogazca, tathA kAryamiti sthitam // 76 // 'yAdRcchikaM'-yadRcchAnimittam na-naiva yadyasmAt kArya kadAcitkutrApi kAle 'jAyate' bhavati kvacitkSetre, itthaM sAmAnyena. kAraNapUrvakatvaM kAryasya prasAdhya prastute yojayatrAha-'sattvapudgalayogazca tathA kArya' iti tathA ca sattvapudgalayogo-jIvapudagalasambandha: kArya, tato'numIyate'syA(sya) kiJcitkAraNam, yacca tatkAraNaM tanniyamAjjIvatatsvAbhAvyaniyogamantareNa nAnyadupapadyate, 'iti sthitaM' evaM pratiSThitaM tatsvAbhAvyaniyoganimittatvaM pudgalaparAvartAnAmiti // 76 // atha tatsvAbhAvyasyaiva vaicitryaM sAdhayannAha citrasyAsya tathAbhAve, tatsvAbhAvyAdRte paraH / na kazciddhaturevaM ca, tadeva hi tatheSyatAm // 77 // citrasya-kasyacijantoH kiyatsaMkhyArUpatayA vicitrarUpabhAjaH, asyAnantapudgalaparAvartarUpakAryasya tathA-dezakAlaniyamena bhAve sambhave tatsvAbhAvyAdRte-tatsvAbhAvyamantareNa paro-vilakSaNa: na-naiva kazciddhetuH, evaM caanena ca kAryavaicitryaprakAreNa 'tadeva hi' tatsvAbhAvyameva tathA vicitratayA, iSyatAm aGgIkriyatAmiti // 77 // . atraiva paramatamAzaMkya pariharanAha svabhAvavAdApattizcedatra ko doSa ucyatAm / tadanyavAdAbhAvazcanna tadanyA'napohanAt // 7 // svabhAvavAdApattiH 'ka: kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH' // [buddha ca/9 // 62 // ] evaMlakSaNo yaH svabhAvavAdastasyApattiH prasaGgastatsvAbhAvyAtkAryotpattyabhyupagame, ced-yadi brUSe, atra-svabhAvavAdApattau 1.bhAvanAha-A.; 2. kyAzaGkaya pariharanAha-A.B.; For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 yogabindu sUtraH 78-79-80-81 ko doSa 'ucyatAM'-bhaNyatAm / tadanyavAdAbhAva:'- kAlAdizeSakAraNApalApa: 'cet'- yadi brUSe, AcAryaH,-na-naiva, tat-paroktam, kuta ityAha 'tadanyA'napohanAt '- tasmAttatsvAbhAvyAdye'nye kAlAdayasteSAmanapohanAdanirAkaraNAta, teSAmapi kAraNatatvenAbhyupagamAt // 79 // etadeva bhAvayannAha kAlAdisacivazcAyamiSTa eva mahAtmabhiH / . sarvatra vyApakatvena, na ca yuktyA na yujyate // 79 // 'kAlAdisacivazca' kAlAdisahAyaH punaH ayaM-svabhAvaH 'iSTa eva'sammata eva mahAtmabhiH siddhasenamallavAdiprabhRtibhirasmat'svayUthyaiH / kathamityAha 'sarvatra' kArye 'vyApakatvena' kAtya'vRttyA saMmatiprabhRtizAstreSu, na ceSTamAtramevedaM kintu yuktiyuktamapItyAha 'na ca'- naiva yuktayA-upapattyA 'na yujyate' kintu yujyata eva // 79 // tathA hi tathAtmapariNAmAttu, karmabandhastato'pi ca / tathAduHkhAdi kAlena, tatsvabhAvAdRte katham // 40 // 'tathAtmapariNAmAttu'-tatprakArAtmapariNatereva, 'karmabandha:'-karmopAdAnaM sampadyate 'tato'pi ca'-karmabandhAcca tathA duHkhAdi'- tatprakArasukhaduHkhalakSaNaM kAryamujjRmbhate 'kAlena'-grISmavarSAdirUpeNa 'tatsvabhAvAdRte'-tatsvabhAvaM vinA 'kathaM'-kena prakAreNa, naivetyarthaH / tatsvAbhAvye tu sati svapariNAmAdevopAttakarmA tathAvidhakAlabalena sukhaduHkhabhAgAtmA bhavatIti // 80 // evaM tatsvAbhAvyAdhIne sati sarvasmin kArye- . vRthA kAlAdivAdazcena tadbIjasya bhAvataH / akiJcitkarametaccenna svabhAvopayogataH // 81 // vRthA-viphalaH, kAlAdivAdastatsvAbhAvyavilakSaNakAraNAbhyupagamaH, cedyadi brUSe / na-naivaitadyaduktaM pareNa, kuta ityAha 'tadvIjasya'-kAlAdibIjasya tacchaktirUpasya 'bhAvataH' -sattvAt, tatsvAbhAvyAdhInatAyAmapi kAryANAm akiMcitkara-kAryA'kAri etat kAryAdi (?kAlAdi)bIjam 'cet' yadyucyate 1. svapUjyaiH-A.; For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 yogabindu sUtra : 81-82-83-84 . pareNa, na-naiva, etatkuta ityAha vabhAvopayogata:'-svabhAve sarvabhAvAnAM kAryeSu svata eva pravartamAne 'upayogata:'-kAlAdibIjAnAM sahakAritvena vyApArAnmRda iva ghaTapariNatau cakracIvarAdInAmiti' // 81 // etadeva bhAvayati sAmagrayAH kAryahetutvaM, tadanyAbhAvato'pi hi / tadabhAvAditi jJeyaM, kAlAdInAM niyogataH // 42 // 'sAmagrayA:'-samagrasaMyogalakSaNAyA: 'kAryahetutvaM'-sAmAnyena ghaTAdisAdhyanimittatvam 'tadanyAbhAvato'pi hi'-tasya pariNAmikAraNasya yAnyanyAni sahakArikAraNAni teSAmabhAvato'bhAvAt, kiM punaH pariNAmihetorabhAva ityapihizabdArthaH / tadabhAvAt-kAryAbhAvAt ityasmAtkAraNAt jJeyamavagantavyam / prastutamapi kAryaM kAlAdInAM-sahakAriNAM, niyogato vyApArAttatsvAbhAvye satyapi na punaranyatheti // 82 // prastutamevArthamAzrityAha etaccAnyatra mahatA prapaJcena nirUpitam / neha pratanyate'tyantaM lezatastUktameva hi // 83 // 'etacca'- etatpunaH sAmagryAH kAlAdikAyAH kAryahetutvam 'anyatra'zAstravArtAsamuccayAdiSu mahatA-bRhatA, 'prapaJcena nirUpitaM'-carcitaM yataH tato na-naiva, iha zAstre, pratanyate-vistAryate atyantaM-atIva / lezatastu-saMkSepeNa punaH, Uktameva hi-'darzitameva hi // 83 // ata evAha - kRtamatra prasaGgena prakRtaM prastumo'dhunA / nAdhyAtmaM yogabhedatvAdAvarteSvapareSvapi // 44 // kRtaM-paryAptam atra-sthAne prasaGgena-prabandhena kAlAdisAmagrIviSayeNa, prakRtaM-prArabdham prastuma:- pravartayAmaH adhunA-samprati / tadeva ca darzayati na-naiva, adhyAtmaM yogabhedatvAd- yogavizeSatvAt AvarteSu-pudgalaparAvartarUpeSu apareSvapi caramavyatirikteSu, carame tAvadbhavatyevetyapizabdArthaH // 44 // atra hetumAha - 1. cakracIvarAdInAmapi-A.; 2. darzitameveti-A.; For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 85-86-87 165 tIvrapApAbhibhUtatvAjJAnalocanavarjitAH / sadvavitarantyeSu, na sattvA gahanAndhavat // 85 // 'tIvrapApAbhibhUtatvAt tIvreNAtidAruNena pApena mithyAtvAdinA abhibhUtatvAtparatantrIkRtatvAt, ata eva jJAnalocanavarjitA-yuktAyuktavivecananipuNasaMvedananayanarahitAH kimityAha sadvartma-sanmArga avataranti-Agacchanti, eSuanyeSu parAvarteSu na-naiva sattvA:-jantavaH, dRSTAntamAha gahanAndhavat'mahAkAntArapatitajAtyandha iveti // 85 // etadapi kuta ityAha bhavAbhinandinaH prAyastrisaMjJA eva duHkhitAH / keciddharmakRto'pi 'syurlokapaMktikRtAdarAH // 86 // jAtijarAmaraNAdyupadravavrAtavidhuritamapi bhavamabhinandanti tacchIlAzca ye te tathA, prAyo-bAhulyena 'trisaMjJA eva'-tisra AhArabhayaparigraharUpAH saMjJA yeSAM te tathA, maithunasaMjJAyAzca kadAcit keSAJcidavyaktAvasthAyA api bhAvAt prAyastrisaMjJA evetyevamuktamiti / ata eva 'duHkhitA'- du:khApohakavivekasya svapne'pyabhAvAt satatameva du:khaMbhAjaH, tathA kecit na sarve 'dharmakRto'pi'laukikalokottarapravrajyAdidharmakAriNaH kiM punastadakAriNa ityapizabdArthaH, syuH-bhaveyuH / kIdRzA ityAha lokapaMktikRtAdarA: lokapaMktirlokasadRzabhAvasampAdanarUpA, tasyAM kRtayatnAH, 'anyAvarteSu' iti anuvartata iti // 86 // atha bhavAbhinandisvarUpamAha -. .. kSudro 'lAbharatirdIno, matsarI bhayavAn zaThaH / ajJo bhavAbhinandIsyAniSphalArambhasaGgataH // 7 // kSudraH-kRpaNo, 'lAbharatiyazcAzIlaH, dIna:-sadaivAdRSTakalyANaH, matsarI-parakalyANaduHsthitaH, bhayavAnityabhItaH, zaTho-mAyAvI ajJo-mUrkhaH, bhavAbhinandI-'asAro'pyeSa saMsAraH sAravAniva lakSyate / dadhidugdhAmbutAmbUlapuSpapaNyAGganAdibhiH // 1 // ' ityAdivacanaiH saMsArAbhinandanazIlaH, syAd 1. atra mUle vRttau ca yatra yatra paMktizabdaH tatra tatra-A. pratau paktizabdaH / 2. lobha -B.C. For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 yogabindu sUtra : 87-88-89-90 bhavet kIdRza ityAha 'niSphalArambhasaGgataH'-sarvatrA'tattvAbhinivezAdvandhyakriyAsampanna iti // 87 // samprati lokapaMktisvarUpaM vyAcaSTe lokArAdhanahetoryA, malinenAntarAtmanA / kriyate satkriyA sA'tra, lokapaMktirudAhRtA // 8 // lokArAdhanahetoH lokacittAvarjananimittaM yA 'malinena'-kIrtispRhAdimAlinyavatA antarAtmanA-cittarUpeNa kriyate-vidhIyate satkriyAziSTasamAcAra'rUpA, sA atra-yoganirUpaNAyAm lokapaMktiH'-prAguddiSTA-'udAhRtA' yogazAstrajJaiH // 8 // athaitAM dUSayannAha bhavAbhinandino lokapaMktayA dharmakriyAmapi / - mahato hInadRSTyoccairdurantAM tadvido viduH // 81 // bhavAbhinandino-jIvasya, lokapa kayoktarUpayA 'dharmakriyAmapi' kiM punaritarakriyAmityapizabdArthaH, kimityAha mahata:- adharIkRtakalpadrumacintAmaNikAmadhenodharmasya, hInadRSTyA,buddhimatAmatyantamanAdeyasya kIrtyAdimAtrasya hetubhAvena niyojanAddhInatayAvalokanena 'uccaiH' - atyarthaM zeSAnarthahetubhyaH sakAzAt, durantAM-dAruNapariNAmAM tadvidaH-lokapaMktisvarUpavidaH viduH jAnate, iti lokapaMktistyAjyaiveti // 89 // athaiSApi vivekina: sundarapariNAmA syAdityabhidhitsurAha dharmArthaM lokapaMktiH syAt kalyANAjhaM mahAmateH / tadarthaM tu punardharmaH, pApAyAlpadhiyAmalam // 10 // dharmArtha-samyagdarzanAdimokSabIjAdhAnanimittam, lokapaMktirdAnasammAnocitasambhASaNAdibhizcitrairupAyaiH syAd-bhavet, kalyANAGga-zreya:kAraNaM, mahAmate:prazastabuddheH ata evocyate "yuktaM janapriyatvaM, zuddhaM saddharmasiddhiphaladamalam dharmaprazaMsanAdeIjAdhAnAdibhAvena // 1 // " iti vyatirekamAha-tadarthaM tu lokapaMktinimittameva, punardharmaH sadAcArarUpa: 1. rupA yA sA- A. For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 90-91-92-93 167 pApAya-pApakarmanimittaM alpadhiyAM-tucchabuddhInAM puMsAM, alaM-atyarthamiti // 10 // atraiva kazcidvizeSamAha lokapaMktimataH prAhuranAbhogavato varam / dharmakriyAM na mahato, hInatA'tra yatastathA // 11 // . lokapaMktimato-lokacittArAdhanapradhAnasya prAhuH bruvate kIdRzasyetyAha 'anAbhogavataH' -sammUrchanajaprAyasya svabhAvata eva vainayikaprakRteH 'varaM'pUrvoktAlpabuddhidharmakriyAyAH sakAzAt pradhAnaM yathA bhavati 'dharmakriyAM'sadAcArarUpAm / kuta ityAha na naiva mahato dharmasya hInatA-hInabhAvaH atra anAbhogavato dharmakriyAyAM yataH- yasmAt kAraNAt tathA-tena prakAreNa, yathA malinAtmArabdhadharmakriyAyAm / idamuktaM bhavati-anAbhogavato lokArAdhanapradhAnasya kIrtyAdispRhAmalinAtmadharmakriyAyAH sakAzAt manAk sundaraiva dharmakriyA, mahato dharmasya tatra hInatayAnavalokanAditi // 11 // tattvena tu puna kApyatra dharmakriyA matA / tatpravRttyAdivaiguNyAllobhakrodhakriyA yathA // 12 // tattvena tu puna:-tattvavRttyA puna: na naiva ekApi' kiM punaDhe ityapizabdArthaH, atrA'nayormalinAntarAtmAnAbhogavatpuruSakRtayodharmakriyayormadhye dharmakriyA matA' saMmatA / kuta ityAha tatpravRttyAdivaiguNyAt-tatra dharme pravRttivighnajayasiddhiviniyogAnAM vaiguNyAdabhAvAt / dRSTAntamAha 'lobhakrodhakriyA'-pratItarUpA yathA-yena prakAreNeti 12 // atha nigamayannAha tasmAdacaramAvarteSvadhyAtmaM naiva yujyate / kAyasthititaroryadvattajanmasvAmaraM sukham // 13 // 'tata:'-tasmAllokapaMktimAtraphalAyA dharmakriyAyA adharmatvAddhetoH acaramAvarteSu-uktarUpeSu adhyAtmaM naiva yujyate / atra dRSTAntamAha 'kAyasthititaro:' kAye vanaspatikAya evAnantotsarpiNyavasapirNIpramANA sthitiravasthAnaM yasya sa tathA tasya tarorvanaspateH yadvad-yathA tajanmasuvanaspati janmasvanantAnantarUpeSu AmaraM amarasambandhi sukhaM, tatsukhakAraNAnAma 13 For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 yogabindu sUtra : 93-94-95-96-97 NuvratamahAvratAdInAM teSu kadAcidapyabhAvAt // 13 // tathA taijasAnAM ca jIvAnAM, bhavyAnAmapi no tadA / yathA cAritramityevaM, nAnyadA yogasambhavaH // 14 // taijasAnAM-cakArAdvAyUnAM ca manuSyatvamAtratvasyApyayogyAnAM 'jIvAnAm bhavyAnAmapi' kiM punaritareSAm no-naiva ca tadA-taijasAvasthAkAle 'yathA' iti dRSTAntArthaH 'cAritraM' dezataH sarvato vA / ityevaM dArTAntikArthaH nAnyadA'nyAvarteSu 'yogasambhava' iti // 14 // tathA tRNAdInAM ca bhAvAnAM, yogyAnAmapi no yathA / tadA ghRtAdibhAvaH syAt, tadvadyogo'pi nAnyadA // 15 // tRNAdInAM-tRNapatrapuSpaphalakhalAdInAM gavAdicAraNArhANAm, cakAro dRSTAntAntarasamuccaye, bhAvAnAM-padArthAnAm yogyAnAmapi-ghRtAdi pratItyA'nantaramevopapanaheturUpANAM kiM punaritareSAmityapizabdArtha: 'no yathA tadA' tRNAdikAle ghRtAdibhAvo-ghRtadugdhadadhyAdibhAvaH, syAd -bhavet / tadvat tathA yogo'pi adhyAtmAdikaM 'tRNAdikAle 'ityapizabdArtha: nAnyadeti // 15 // navanItAdikalpastattadbhAve'tra nibandhanam / pudgalAnAM parAvartazcaramo nyAyasaGgatam // 16 // navanItaM-mrakSaNam AdizabdAddadhidugdhAdigraha: tato ghRtAdipariNAme navanItAdikalpaH tat-tasmAt tadbhAve'dhyAtmAdipariNAme atra-yogavicAre nibandhanaMhetuH 'pudgalAnAM parAvarta' uktarUpa: caramo'pazcimaH, nyAyasaMgataM-yuktametat // 16 // ata eveha nirdiSTA, pUrvasevApi yA paraiH / sA''satrA'nyagatA manye, bhavAbhiSvabhAvataH // 17 // 'ata eva'-caramAvarte'dhyAtmabhAvAdeva iha-yogaprajJApanAyAM nirdiSTA nirUpitA / pUrvasevApi- 'yogAdyarthaM yamaniyamArAdhanarUpA kiM punarlokapaMkti 1. 'ca'-A.B.C.: pratiSu nAsti; 2. adhyAtmAdi-A.; adhyAtmAdiH-C; 3. yuktiyuktametatA.B.C.; 4. bhogArtha-A.B.C:; For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 97-98-99-100 169 mAtramityapizabdArtha: yA paraiH'kApilAdibhiH sA AsanAnyagatA caramAvartAsannAnyataraparAvartavartinIti manye'haM, na punazcaramAvartagateti, kuta ityAha 'bhavAbhiSvaGgabhAvataH'- atyantadRDhasAMsArika phalabandhAt 97 // enAmevAdhikRtyAha apunarbandhakAdInAM, bhavAbdhau calitAtmanAm / nAsau tathAvidhA yuktA, vakSyAmo yuktimatra tu // 18 // apunarbandhakAdInAM-apunarbandhakasamyagdRSTyAdInAm / bhavAbdhau-saMsArajaladhau calitAtmanAM-vinivartamAnAtmanAm / kimityAha nAsau-pUrvasevA tathAvidhA aparopanyastapUrvasevAsadRzI yuktA / kutaH ? yataH 'vakSyAmo'(152 zloke)bhaNiSyAmo yuktiM-hetuM atra tu-anayoH puna: pUrvasevayorvizeSagatAmiti IR8 // yuktimevAha muktimArgaparaM yuktayA, yujyate vimalaM manaH / sadbuddhyAsanabhAvena, yadamISAM mahAtmanAm // 99 // muktimArgaparaM-nirvANapathaparAyaNam yuktayA yujyate-ghaTate / kimityAha vimalaM atitIvramithyAtvAdimalavikalaM mana:-anta:karaNaM sadbuddhyAsannabhAvenasamyaktvAMdyuttarottarazuddhaguNasthAnasamIpabhAvena yat-yasmAt amISAM-apunarbandhakAdInAM mahAtmanAM-prazastasvabhAvAnAM, na punarAvartAntaravartinAM, yamaniyamAnuSThAne'pyatidRDhabhavAbhiSvaGgabhAvAditi // 99 // athaitadeva tIrthAntarIyamatena saMvAdayannAha tathA cAnyairapi hyetadyogamArgakRtazramaiH / saGgItamuktibhedena, yadgaupendramidaM vacaH // 10 // 'tathA ca' iti pUrvoktArthabhAvanArtha: 'anyairapi hi' kiM punarasmAbhirityapizabdArthaH, etat-caramAvarta eva vimalamanolakSaNaM vastu yogamArgakRtazramaiH-yogamArgavihitAbhyAsaiH saGgItaM uktam uktibhedena zabdavizeSalakSaNena / kutaH ? yad-yasmAt 'gaupendraM'-bhagavadgopendroktam idamanantarameva vakSyamANaM 1. phalapratibandhAt-A.; For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 yogabindu sUtra : 100-101-102-103-104 vaco-vacanam // 100 // 'etadeva darzayati - anivRttAdhikArAyAM prakRtau sarvathaiva hi / .. na puMsastattvamArge'smiJjijJAsApi pravartate // 101 // __ anivRttAdhikArAyAM anivRtto'vyAvRtto'dhikAraH puruSAbhibhavarUpo yasyAH sA tathA tasyAm prakRtau-pradhAnAbhidhAnAyAm 'sarvathaiva hi' sarvaireva prakArairapunarbandhakatvasyApyaprAptAvityarthaH na-naiva puMsaH puruSasya tattvamArge'sminvaktumupakrAnte 'jijJAsApi'- yogamArga jJAtumicchA, kiM punastadabhyAsa ityapizabdArthaH pravartate-saJjAyata iti // 101 // etadeva bhAvayati - . kSetrarogAbhibhUtasya, yathAtyantaM viparyayaH / / tadvadevAsya vijJeyastadAvartaniyogataH // 102 // kSetrarogAbhibhUtasya-kSetrarogeNa rogAntarAdhArabhUtena kuSThAdinA'bhibhUtasya 'yathA' iti dRSTAntArthaH atyantaM atIva 'viparyayo'- matibhraMzarUpa: syAt 'tadvadeva' iti dArTAntikArthaH asya-anivRttaprakRtyadhikArasya puMsaH "vijJeyo' viparyayo yogamArgA'pratipattirUpaH, kuta ityAha 'tadAvartaniyogataH'- tasyA'nivRttAdhikAraprakRtikAlabhAvina Avartasya prakRtereva parivartasya niyogato vyApArAt // 102 // etadapi kathamityAha jijJAsAyAmapi zatra, kazcitsargo nivartate / nAkSINapApa ekAntAdApnoti kuzalAM dhiyam // 103 // "jijJAsAyAmapi'-jJAtumicchAyAM kiM punarabhyAsa ityapizabdArtha: hiryasmAt 'atra' yoge viSayabhUte kazcidanirdhAritarUpa: 'sargaH'-prakRteH puruSAbhibhavalakSaNa: nivartate / etadapi kuta ityAha na-naiva, akSINapApa:- avyAvRttakalmaSaH ekAntAt ekAntenaiva Apnoti-labhate prANI, kuzalAM-muktipathAnuvartinI, dhiyaM-buddhimiti, kiM tu kathaMcitkSINapApaH // 103 // tatastadAtve kalyANamAyatyAM tu vizeSataH / mantrAdyapi sadA cAru, sarvAvasthAhitaM matam // 104 // 1. tadeva-A.B.C.; 2. avyAvRttakazmala:-A.; avyAvRttakazmalapaGkAtaGka:-B.C.; For Personal & Private Use Only For Personal & Private Use only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 104-105-106-107 171 tata:-kuzaladhIprApteH tadAtve-kuzaladhIprAptikAle kalyANaM-zreya:samAgamarUpam AyatyAMtu-AgAmini kAle puna:kuzalabuddhiprabhAvopAttapuNyaparipAkavazena vizeSato vizeSeNa / etadeva prativastUpamayA darzayati 'mantrAdyapi'mantramaNyauSadhyAdi 'kiM punaH 'prAkRto yogaH' sadA-sarvakAlam 'cAru'sundarasvabhAvam sarvAvasthAhitaM'- sarvAvasthAsu vyApAraNA'vyApAraNarUpAsu hitaM kalyANAvaham mataM-iSTaM matimatAmiti // 104 // itthaM gopendramatamanUdya vastusthitiM pratipAdayannAha - ubhayostatsvabhAvatvAttadAvartaniyogataH / yujyate sarvamevaitannAnyatheti manISiNaH // 105 // ubhayo:-puruSaprakRtyoH tatsvabhAvatvAt-prakRte yA'vRttyadhikArasvabhAvatvAt tadvyAvRttyadhikAratve ca puruSasya kuzalabuddhiprApakasvabhAvatvAt 'tadAvataniyogata:'-tasya caramAvartasya niyogataH sAmarthyAt yujyate-ghaTate sarvamevaitat kuzaladhIprAptyAdi nAnyathA-ubhayostatsvabhAvatvAbhAve, ityetatprAhuH manISiNomatimantaH // 105 // tathA- .. atrApyetadvicitrAyAH, prakRteryujyate param / itthamAvartabhedena, yadi samyagnirUpyate // 106 // . atrApyubhayostatsvabhAvatve, 'kiM punastadabhAve na ghaTata' ityapizabdArthaH, etanivRttAdhikAratvam vicitrAyAstatsAmagrIbalena nAnArUpAyAH prakRteHkarmarUpAyAH yujyate paraM-kevalam / itthamuktaprakAreNa 'Avartabhedena'caramAvartarUpeNa, yadi-cet samyagyathAvat 'nirUpyate'-vimRzyata iti // 106 // atraiva vipakSe bAdhAmAha - | anyathaikasvabhAvatvAdadhikAranivRttitaH / ekasya sarvatadbhAve, balAdApadyate sadA // 107 // anyathA-prakRtivaicitryAbhAve ekasvabhAvatvAd' ekaH kathaJcidavicalitaH svabhAvo yasyAH sA tathA, tadbhAvastattvaM tasmAt 'adhikAranivRttito' 2. prakRto-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 yogabindu sUtra : 107-108-109-110 'dhikAranivRtau satyAmityarthaH ekasya-puMsaH sarvatadbhAvaH'-sarveSu puruSeSvadhikAranivRttibhAvaH balAd-ekasvabhAvatvasAmarthyAt Apadyate-prApnoti sadAsarvakAlam, anyathA sarvatrApi jagati tasyA ekasvabhAvatvA'yogAt // 107 // dUSaNAntaramAha - tulya eva tathA sargaH, sarveSAM samprasajyate / . brahmAdistambaparyanta evaM muktiH sasAdhanA // 108 // 'tulya eva'-sadRza eva 'tathA' iti dUSaNAntarArtha: 'sarga:'- svargAdisRSTirUpaH sarveSAM'-sRSTimatAm samprasajyata-Apadyate / brahmAdi'-brahmalokaprabhRtikaH, stambaparyanto'- nArakatiryagrUpalokaparyavasAna: sAMkhyasamayaprasiddhaH / tathA ca te paThanti / 'urdhvaM sattvavizAlastamovizAlazca mUlataH sargaH // madhye rajovizAlo, brahmAdistambaparyantaH // 1 // ' evaM-sargavat mukti:- mokSaH sarvapuruSANAM sasAdhanA yamaniyamAnuSThAnasahitA tulyA sampadyate // 108 // itthaM yogamAhAtmyaM tadrApatAM cAbhidhAya sAmprataM prAguddiSTapUrvasevAkramamAha pUrvasevA tu tantrajJairgurudevAdipUjanam / sadAcArastapo 'muktayadveSazceha prakIrtitA // 109 // 'pUrvasevA tu'-yogaprAsAdaprathamabhUmikArUpA punaH tantrajJaiH'-samyagadhigatazAstraiH 'prakIrtitA' ityuttareNa yogaH / kIdRzItyAha 'gurudevAdipUjanaM' vakSyamANarUpaM 1, tathA sadAcAraH 2, tapo 3, muktyadveSazca 4, iha-yogacintAyAM, prakIrtitA-nirUpitA // 109 // etadeva krameNa vyAcaSTe - mAtA pitA kalAcArya eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro, guruvargaH satAM mataH // 110 // mAtA-jananI pitA-janakaH kalAcAryo-lipyAdikalAzikSaNopAdhyAyaH eteSAM mAtRprabhRtInAM, jJAtayo- bhrAtRbhaginyAdayaH 'tathA' iti samuccaye 'vRddhAH' zrutavayovRddhalakSaNAH kIdRzA ityAha 'dharmopadeSTAraH' dharmopadezapravartakAH / kimityAha 'guruvarga:'-'gauravyalokasamudAyarUpaH 'satAM'-ziSTAnAM 'mataH' 1. muktyadveSateha-B.C.; 2. gauravavallokasamudAyarUpa:-B.C:; For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 yogabindu sUtra : 110-111-112-113-114 abhISTa iti // 110 // pUjanaM cAsya vijJeyaM, trisandhyaM namanakriyA / tasyAnavasare'pyuccaizcetasyAropitasya tu // 111 // pUjanaM ca-pUjanaM punaH asya-guruvargasya vijJeyaM-avagantavyam, kimityAha trisandhyaM-sandhyAtrayArAdhanena, namanakriyA-praNAmarUpA / yadi kathaJcitsAkSAdasau praNantuM na pAryate tadA kiM kRtyamityAha-tasya- guruvargasya anavasare'pitathAvidhapraghaTTakavazAt- "kiM punaravasara' ityapizabdArtha: uccaiH-atyarthaM, cetasimanasi, Aropitasya tu-pUrvavadguruvargasya pUjanamiti // 111 // tathA - abhyutthAnAdiyogazca, tadante nibhRtAsanam / nAmagrahazca nA'sthAne, nAvarNazravaNaM kvacit // 112 // abhyutthAnAdiyogo-'bhyutthAnAsanapradAnasthitaparyupAsanAdivinayavyApArarUpaH, ca: samuccaye, tadante-guruvargAnte nibhRtAsanaM apragalbhatayAvasthAnam, nAmagrahazca nAmoccAraNarUpa: na-naiva 'asthAne'-'mUtrapurISotsargAdisthAnarUpe / na-naiva avarNazravaNaM-avarNavAdAkarNanam kvacit parapakSamadhyAvasthAne'pIti // 112 // tathA sArANAM ca yathAzakti, vastrAdInAM nivedanam / paralokakriyANAM ca, kAraNaM tena sarvadA // 113 // sArANAM ca utkRSTAnAm yathAzakti-yasya yAvatI zaktistayA vastrAdInAM vasanapAnabhojanAlaGkArAdInAm nivedanaM-samarpaNam tathA paralokakriyANAM ca'devAtithidInAnAthapratipatti'prabhRtInAm kAraNaM-vidhApanam / tena guruvargeNa sarvadA sarvakAlam // 113 // tathA - tyAgazca tadaniSTAnAM, tadiSTeSu pravartanam / aucityena tvidaM jJeyaM,prAhurdharmAdyapIDayA // 114 // 'tyAgazca'-projjhanam 'tadaniSTAnAM'-guruvargAsaMmatAnAM vyavahArANAm, 'tadiSTeSu'- guruvargapriyeSu vyavahAreSveva pravartanam', -atrApavAdamAha aucityena 1. mUtrapurISojjhanAdisthAnarUpe-A.; 2. prabhUtAnAm-B:; For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 174 yogabindu sUtra : 114-115-116-117 tu'-aucityavRttyA punaH, idaM-pUjanaM, jJeyaM prAhuH uktavantaH / pUrvaM aucityameva vyanakti-dharmAdyapIDayA dharmAdInAM puruSArthAnAmabAdhayA / 'yadi tadaniSTebhyo nivRttau tadiSTeSu ca pravRttau dharmAdayaH-puruSArthA bAdhyante, tadA na tannivRttipareNa bhAvyaM, kiM tu puruSArthArAdhanapareNaiva, atidurlabhatvAtpuruSArthArAdhanakAlasyeti' // 114 // tathA - . tadAsanAdyabhogazca tIrthe tadvittayojanam / .. tadvimbanyAsasaMskAra UrdhvadehakriyA parAH // 115 // ___ 'tadAsanAdyabhogazca'-guruvargasyAsanazayanabhojanapAtrAdInAmabhogo'paribhoga: 'tIrthe' -devatAyatanAdau tadvittayojanaM' alaGkArAdiguruvargadravyaniyojanam, anyathA tatsvayaMgrahe guruvargamaraNAdyanumatiprasaGgaH syAt / taddhimbanyAsasaMskAraH tasya guruvargasya yo bimbanyAsaH pratibimbasthApanArUpastasya saMskAro dhUpapuSpAdipUjArUpaH, 'tatkAritadevatAdeH pUjArUpa ityanye / ' 'UrdhvadehakriyA'gurudevapUjanAdimRtakAryakaraNarUpA parA-darzitAdarA // 115 // atha devapUjAvidhimAha - puSpaizca balinA caiva, vastraiH stotraizca zobhanai : / devAnAM pUjanaM jJeyaM, zaucazraddhAsamanvitam // 116 // puSpaiH-jAtizatapatrikAdisambhavaiH, balinA-pakvAnaphalAdyupahArarUpeNa, vastrairvasanaiH stotraiH-stavanaiH / cazabdau caivazabdazca samuccayArthAH / zobharAdaropahitatvena sundaraiH devAnAM-ArAdhyatamAnAM pUjanaM jJeyam / kIdRzamityAha-zaucazraddhAsamanvataM-zaucena zarIravastradravyavyavahArazuddhirUpeNa zraddhayA ca bahumAnena samanvitaM yuktamiti // 116 // etacca - avizeSeNa sarveSAmadhimuktivazena vA / gRhiNAM mAnanIyA yat, sarve devA mahAtmanAm // 117 // 'avizeSeNa'-sAdhAraNavRttyA sarveSAM-pAragatasugataharaharihiraNyagarbhAdInAm, pakSAntaramAha-adhimuktivazena vA-athavA yasya yatra devatAyAmatizayena zraddhA 1. tadanuvRttipareNa-A.B.C:; For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 117-118-119 175 tadvazena / kuta ityAha 'gRhiNAM'-adyApi kuto'pi matimohAdanirNItadevatAvizeSANAM, mAnanIyAH- gauravArhAH, yat-yasmAt 'sarve devAH' -uktarUpAH 'mahAtmanAM'-paralokapradhAnatayA prazastAtmanAmiti // 117 // etadapi kathamityAha sarvAndevAnnamasyanti, naikaM devaM samAzritAH / jitendriyA jitakrodhA, durgANyatitaranti te // 118 // sarvAndevAnnamasyanti-namaskurvate / vyatirekamAha 'naikaM' kaMcana 'devaM samAzritAH' pratipannA 'vartante, yato 'jitendriyA:'-nigRhItahaSIkA: 'jitakrodhAH' -abhibhUtakopA: 'durgANi narakapAtAdIni vyasanAni atitaranti- 'vyatikrAmanti, te-sarvedevanamaskAraH // 118 // nanu naiva te loke vyavahriyamANA: sarve'pi devA muktipathaprasthitAnAmanukUlAcaraNA bhavantIti kathamavizeSeNa namaskaraNIyatetyAzaMkyAha - cArisaJjIvanIcAranyAya eSa satAM mataH / nAnyathA'STasiddhiH syAdvizeSeNAdikarmaNAm // 119 // cAre:- pratItarUpAyA madhye saMjIvanyauSadhivizeSazcArisaMjIvanI tasyAzcAraH -caraNaM sa eva 'nyAyo' dRSTAntazcArisaMjIvanIcAranyAyaH / eSo'vizeSeNa devatAnamaskaraNIyatopadezaH satAM-ziSyanAm mato-abhipretaH / bhAvArthastu kathAgamyaH, sA ceyamabhidhIyate / asti svastimatI nAma, nagarI nAgarAkulA // 1 // tasyAmAsItsutA kAcida, brAhmaNasya tathA sakhI / tasyA eva paraM pAtraM, sadA premNo *gatAvadheH // 2 // tayorvivAhavazato, bhitrasthAnanivAsitA / jajJe'nyadA dvijasutA, jAtA cintAparAyaNA // 3 // kathamAste sakhItyevaM, tataH prAghUrNikA gatA / dRSTA viSAdajaladhau, nimagnA sA tayA tataH // 4 // 1. vartante, ye tato-A.B.C:; 2. atikrA-A.B.C:; 3. naite-A.B.C:; 4. gatAvadhi:-A.; gatAvadhi-C.; For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 yogabindu sUtra : 119 . papraccha-kiM tvamatyantavicchAyavadanA sakhI ? tayoce pApasadmAhaM, patyurdurbhagatAM gatA // 5 // mA viSIda viSAdo'yaM, nirvizeSo viSAtsakhi / karomyanaDvAhamahaM, patiM te mUlikAbalAt // 6 // tasyAH sA mUlikAM dattvA, saMnivezaM nijaM yayau / aprItamAnasA tasya, prAyacchat tAmasau tataH // 7 // abhUd gauruddharaskandho, jhagityeva ca sA hRdi / ... 'vidrANaiSa kathaM sarvakAryANAmakSamo bhavet // 8 // gauyUthAntargato nityaM, bahizcArayituM sakaH / tayArabdho vaTasyAdhaH, so'nyadA vizramaM gataH // 9 // tacchAkhAyAM nabhazcArimithunasya kathaMcana / vizrAntasya mitho jalpaprakrame ramaNo'bravIt // 10 // : nAtraiSa gauH svabhAvena, kiM tu vaiguNyato'jani / patnI pratibabhASe sA, punarnAsau kathaM bhavet // 11 // mUlyantaropayogena, vAste sAsya taroradhaH / zrutvaitatsA pazoH patnI, pazcAttApitamAnasA // 12 // abhedajJAnatazcAriM, sarvAM cArayituM takam / pravRttA mUlikAbhogAt, sadyo'sau puruSo'bhavat // 13 // ajAnAno(nA) yathA bhedaM, mUlikAyAstayA pazuH / cAritaH sarvatazcAriM, punartRtvopalabdhaye // 14 // tathA dharmaguruH ziSyaM, pazuprAyaM vizeSataH / pravRttAvakSamaM jJAtvA devapUjAdike vidhau // 15 // sAmAnyadevapUjAdau, pravRttiM kArayannapi / / viziSTasAdhyasiddhyarthaM, na syAddoSI manAgapi // 16 // iti / vipakSe bAdhAmAha na-naiva anyathA-cArisaMjIvanIcAranyAyamantareNa atra devapUjanAdau prastute iSTasiddhiH- viziSTamArgAvatArarUpA syAt-bhavet / ayaM 1. vidrANAtha kathaM-B.; 2. abhedajJA tatazcAri-A.; For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 119-120-121-122 177 copadezo yathA yeSAM dAtavyastadAha-vizeSeNa-samyagdRSTyAdhucitadezanAparihArarUpeNa, AdikarmaNAM-prathamamevArabdhasthUladharmAcArANAm / na hyatyantamugdhatayA kaMcana devatAdivizeSamajAnAnA vizeSapravRtteradyApi yogyAH, kiMtu sAmAnyarUpAyA eveti // 119 // tarhi kadA vizeSeNa pravRttiranumanyata ityAzaMkyAha - __guNAdhikyaparijJAnAda, vizeSe'pyetadiSyate / adveSeNa tadanyeSAM, vRttAdhikye tathAtmanaH // 120 // 'guNAdhikyaparijJAnAd'-devatAntarebhyo guNAdhikyasya guNavRddheravagamAt vizeSe'pyarhadAdau kiM puna: sAmAnyena etatpUjanamiSyate / kathamityAha adveSaNa amatsareNa, tadanyeSAM-pUjyamAnadevatAvyatiriktAnAM devatAntarANAM, vRttAdhikyeAcArAdhikye sati tathA' iti vizeSaNasamuccaye 'AtmanaH'-svasya devatAntarANi pratItyeti // 120 // gurudevAdipUjanamityatrAdizabdapragRhItaM pUjanIyAntamadhikRtyAha pAtre dInAdivarge caM, dAnaM vidhivadiSyate / . poSyavargA'virodhena, na viruddhaM svatazca yat // 121 // pAtre-dAyakalokarakSAkare 'nirdikSyamANalakSaNe dInAdivarge ca bhaNiSyamANarUpa eva dAnaM-svavibhavAtisargarUpam vidhivad-vidhiyuktaM 'iSyate' matimadbhiH, kathamityAha poSyavargA'virodhena-mAtApitrAdipoSaNIyalokasya vRtteranucchedanena / na viruddhaM na dAyakagrAhakayodharmabAdhAkAri halodUkhalAdivat svatazca-svAtmanA ca yat-dIyamAnamiti // 121 // etadeva bhAvayati - . vratasthA liGginaH pAtramapacAstu vizeSataH / svasiddhAntA'virodhena, vartante ye sadaiva hi // 122 // vratasthA-hiMsAnRtAdipApasthAnaviratimantaH 'liGgino'- vratasUcakatathAvidhanepathyavantaH 'pAtram' avizeSeNa vartante / atrApi vizeSamAha 1. zabdopagRhItaM-A.B.C.; 2. nirdekSya-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 178 yogabindu sUtra : 122-123-124-125 apacAstusvayamevApAcakAH punarupalakSaNatvAtparairapAcayitAraH 'pacyamAnAnananumantArazca liGgina eva vizeSato-vizeSeNa pAtramiti / tathA svasiddhAntA'virodhena-svazAstroktakriyAnullaGghanena vartante'-ceSTante ye sadaiva hi-sarvakAlameveti // 122 // dInAndhakRpaNA ye tu, vyAdhigrastA vizeSataH / ni:svAH kriyAntarA'zaktA, etadvargo hi mIlakaH // 123 // dInAndhakRpaNA-dInAH kSINasakalapuruSArthazaktayaH, andhA:- nayanarahitAH, kRpaNA:- svabhAvata eva satAM kRpAsthAnam / ye tu ye ca 'vyAdhigrastA:'kuSThAdyabhibhUtAH 'vizeSato'-atyantam tathA 'niHsvA' -nirdhanAH kIdRzA eta ityAha 'kriyAntarAzaktA'-nirvAhahetuvyApArAntarA'samarthA ye prANivizeSAH kimityAha 'etadvargaH'- dInAdivargo yaH prAguddiSTa: hiH pAdapUraNArtha: 'mIlaka:'dInAdInAmeveti // 123 // vidhivadityuktamatha tadeva vyAcaSTe dattaM yadupakArAya, dvayorapyupajAyate / nAturApathyatulyaM tu tadetadvidhivanmatam // 124 // dattaM-vitIrNam yadannAdi upakArAyA'nugrahAya dvayorapi- dAyakagrAhakayoH, upajAyate-na punarekasyaivetyapizabdArthaH / vyatirekamAha na-naiva AturApathyatulyaM tu jvarAdirogavidhurasya ghRtAdidAnasadRzaM puna: yanmusalahalAdi taddAyakagrAhakayorapakAri etaddattaM vidhivanmatamabhISTam // 124 // atha dAnameva stuvannAha - dharmasyAdipadaM dAnaM, dAnaM dAridryanAzanam / janapriyakaraM dAnaM, dAnaM kIrtyAdivardhanam // 125 // dharmasya-zreyorUpasya 'AdipadaM' prathamasthAnam dAnamuktalakSaNam, 'dAnaM dAridryanAzanaM'- ihaparabhavayorlAbhAntarAyakarmopaghAtena viziSTalAbhasambhavAddaurgatyApohakAri 'janapriyakaraM'- lokasaMtoSa'heturdAnam, 'dAnaM kIrtyAdivardhanaM'-kIrtiH "svacittasaMtoSajananasaubhAgyAdivRddhihetuH" / yadatra puna: punardAnazabdoccAraNaM 1. pacyamAnAnanumantAraca-A.B.C:; 2. yadUkhala-A.B.C:; 3. hetu dAnam-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 yogabindu sUtra : 125-126-127-128-129 tadatyantAdaraNIyatAjJApanArthamiti // 125 // atha sadAcAramAha zlokApavAdabhIrutvaM, radInAbhyuddharaNAdaraH / 3kRtajJatA 4sudAkSiNyaM, sadAcAraH prakIrtitaH // 126 // 'lokApavAdabhIrutvaM'- yataH kuto'pi lokApavAdAnmaraNAnnirviziSyamANAd bhItabhAva: / 'dInAbhyuddharaNAdara' - upalakSaNatvAddInAnAthopakAraprayatnaH / 'kRtajJatA'-parakRtopakAraparijJAnam |sudaakssinnyN-gmbhiirdhiircetso nirmatsarasya ca prakRtyaiva parakRtyAbhiyogaparatA / kimityAha 'sadAcAraH' prAgupanyastaH prakIrtitaH-prajJaptaH // 126 // tathA - 5sarvatra nindAsantyAgo, 6varNavAdazca sAdhuSu / 7 ApadyadainyamatyantaM 8 tadvatsampadi namratA // 127 // 'sarvatra'- jaghanyamadhyamottamajaneSu 'nindAsantyAga:'-parivAdApanodaH 'varNavAdazca'-prazaMsArUpaH, 'sAdhuSu'- sadAcAreSu janeSu 'Apadi'-vyasane adainyamadInabhAva: atyantamatIvra, tadvadApadyadainyavat 'sampadi' vibhavasamAgame namratAaucityena nmnshiiltaa|| 127 // tathA - 9prastAve mitabhASitvamavisaMvAdanaM10 tathA / 11pratipatrakriyA ceti, kuladharmAnupAlanam12 // 128 // 'prastAve'-bhASaNAvasara upalabdhe, mitabhASitvaM-mitahitabhASaNazIlatA, 'avisaMvAdanaM'- visaMvAdavataH svavacanasyAkaraNam / tathA pratipatrakriyA ceti' pratipannasya vrataniyamAdeH kriyA-nirvAhaNaM, itiH padasamAptau / kuladharmAnupAlanaM aviruddhasvakulAcArAnuvartanam // 128 // . 13asadvayayaparityAgaH, sthAne caitakriyA14 sadA / . 15pradhAnakArye nirbandhaH, 16pramAdasya vivarjanam // 129 // asadvyayaparityAgo-'sata: puruSArthAnupayogitvenAsundarasya vyayasya vittaviniyogarUpasya parityAgaH, sthAne ca-sthAna eva devapUjanAdau etakriyA vyayakriyA sadA sarvakAlam, 'pradhAnakArye'-viziSTaphaladAyinI prayojane nirbandhaH AgrahaH, pramAdasya -madyapAnAdirUpasya vivarjanamujjhanam // 129 // For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ___ yogabindu sUtra : 130-131-132 / / 17lokAcArAnuvRttizca 18sarvatraucityapAlanam / . 19pravRttirhite neti, prANaiH kaNThagatairapi // 130 // 'lokAcArAnuvRttizca'-bahujanarUDhA'virodhilokavyavahArAnupAlanarUpA sarvatra svapakSe parapakSe ca 'aucityapAlanaM'-samucitAcArarUpam pravRttirgarhite kutsite kuladUSaNAdau na-naiva / itiH prAgvat |praannairucchvaasruupaiH kaNThagatairapigalasthAnaprAptaH, kiM punaH svabhAvasthairityapizabdArthaH. // 130 // atha tapaH prAha tapo'pi ca yathAzakti, kartavyaM pApatApanam / tacca cAndrAyaNaM kRcchU, mRtyunaM pApasUdanam // 131 // tapo pi ca-kiM punaH prAguktamanuSThAnam yathAzakti-yasya yAvatI zakti:tayA kartavyaM'-vidheyam / kIdRzamityAha 'pApatApanaM'-smRtyAdiprasiddhaM tathAvidhAparAdhavazasamutpannAzubhakarmatApakAri 'tacca'-tatpunaH 1cAndrAyaNaM 2kRcchre 3mRtyughnaM 4pApasUdanaM iti catuSprakAram // 131 // idameva zlokacatuSTayena vyAcaSTe ekaikaM vardhayed grAsaM, zukle kRSNe ca hApayeta / - bhuJjIta nAmAvAsyAyAmeSa cAndrAyaNo vidhiH // 132 // ekaikaM-na tu dravyAdirUpam vardhayed-vRddhimAnayet grAsaM-kavalamannasya, zukle zuklapakSe pratipattitharArabhya yAvatpaurNamAsyAM paJcadaza kavalA: / tathA kRSNe ca kRSNapakSe punazcaturdazAdau kRtvA hApayed-hInaM kuryAdekaikaM 'grAsamevaM yAvat amAvAsyA, tato 'bhuJjIta nAmAvasyAyAM'-tasyAM sakalakavalakSayAt / 'eSa' uktarUpazcAndrAyaNa:- candreNa vRddhibhAjA kSayabhAjA ca saheyate gamyate yattaccAndrAyaNaM, tasyAyamiti cAndrAyaNo 'vidhi:'-karaNaprakAra iti / etacca cAndrAyaNaM laukikazAstroktaM prathamadhArmikayogyatayA cehopanyasta, lokottaraM tvitthamanyathA ca zAstrAntarAdavaseyamiti // 132 // 1. grAsamekaM-A.; 2. saha Iyate-A.; 3. yattaccAndrAyaNaM-A.C.; For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 133-134-135 181 santApanAdibhedena, kRcchramuktamanekadhA / akRcchrAdatikRccheSu, hanta santAraNaM param // 133 // iha kRcchramanekadhA yathA-santApanakRcchaM, pAdakRcch, sampUrNakRcchramityAdi / tatra santApanakRcchram - "tryahamuSNaM pibedambu, tryahamuSNaM ghRtaM pibet / tryahamuSNaM pibenmUtraM, tryahamuSNaM pibetpayaH // 1 // tathA-ekabhaktena bhuktena, tathaivA'yAcitena ca / upavAsena caikena padakRcchre vidhIyate // 2 // " sampUrNakRcchaM punaretadeva caturguNamiti tataH 'santApanaM' santApanakR mAdau yasya sa tathA / sa cAsau bhedazca 'vizeSastena kRcchranAmakam, uktamanekadhAnekaprakAraM tapaH zAstreSu / kIdRzamityAha-akRcchrAt-akRcchreNa atikRcchreSu- narakAdipAtaphaleSvaraparAdheSu viSaye 'hanta' iti pratyavadhAraNe 'punaH santAraNaM-santaraNahetu paraM-prakRSTaM prANinAmiti // 133 // mAsopavAsamityAhurmRtyunaM tu tapodhanAH / mRtyuJjayajapopetaM parizuddhaM vidhAnataH // 134 // mAsaM yAvadupavAso yatra tattathA ityetat Ahuruktavanta: mRtyunaM tumRtyughnanAmakaM punastapaH tapodhanAH tapaHpradhAnA munayaH / mRtyuJjayajapopetaMpaJcaparameSThinamaskArAdirUpaM mRtyuJjayasaMjJamantrasmaraNasamanvitam parizuddhamihalokAzaMsAdiparihAreNa vidhAnataH- kaSAyanirodhabrahmacaryadevapUjAdirUpAdvidhAnAt // 134 // pApasUdanamapyevaM tattatpApAdyapekSayA / citramantrajapaprAyaM pratyApattivizodhitam // 135 // pApasUdanamapi-kiM punarmRtyughramityapizabdArtha: 'evaM'-parizuddhaM vidhAnatazca jJeyam / kathamityAha- tattatpApAdyapekSayA-tattacitrarUpaM yatpApaM sAdhudrohAdi AdizabdAjjJAnAvaraNAdyaSTavidhaM karmApekSyeti, tatra "mahurAe jauNarAyA, jauNAvaH ya DaNDamaNagAre / vahaNaM ca kAlakaraNaM, sakkAgamaNaM ca pavvajjA 1. vizeSastena kRcchaM kRcchranAmakam-A.B.C:; 2. punaH iti-A.B.C. pratiSu nAsti; 3. vidhakarmA-A.; For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 yogabindu sUtra : 135-136-137 // 1 // " (A.ni.) iti / atra kathAnake DaNDAnagArahanturyamunarAjasya tatpApazuddhyarthamaGgIkRtapravrajyasya sAdhuvadhasmaraNe taddinapratipannA'bhojanAbhigrahasya SaNmAsAnyAvajjAtavrataparyAyasya samyaksampannArAdhanasya kila na kvaciddine bhojanamajanIti, tat tapaH 'tattatpApApekSayA pApasUdanamiti / karmasUdanatapastu pratikarmetthamAcaritaM dRzyate - upavAsaikAzanaikasikthaikasthAnakai kadattinirvikRtikAcAmlASTakavalAni / kIdRzametadityAha 'citramantrajapaprAyaM' - citro nAnAvidhaH " auM hrIM a si A u sA namaH" ityAdimantrasmaraNarUpo japaH prAyo bahulo yatra tattathA / ' pratyApattivizodhitaM' pratyApattistattadaparAdhasthAnAnmahatA saMvegena pratikrAntistayA vizodhitaM vizuddhimAnItam // 135 // atha muktyadveSamabhidhitsurAha kRtsnakarmakSayAnmuktirbhogasaMklevarja / bhavAbhinandinAmasyAM dveSo'jJAnanibandhanaH // 136 // kRtsnakarmakSayAd - nikhilamalapralayAt, muktiH-nirvRti: saJjAyate, kIdRzItyAha 'bhogasaMklezavarjitA' - indriyArthAbhiSvaGgarUpaduHkhavikalA / tato bhavAbhinandinAmatyantAsAramapi saMsAraM prati bahumAnavatAM jantUnAm 'asyAM'-muktau sarvAGgasukhakhAnibhUtAyAM keSAMcidyo 'dveSo' - matsaraH, so'jJAnanibandhanomuktisvarUpAparijJAnanimittaH / na hi svabhAvasundare vastuni tathaiva ca jJAte kazcidvipazcid dveSaM pratipadyata iti // 136 // na ca vaktavyaM asau dveSo'sambhavyeva ityAzaMkyAha zrUyante caitadAlApA loke tAvadazobhanAH / zAstreSvapi hi mUDhAnAmazrotavyAH sadA satAm // 137 // zrUyante - AkarNyante cakAraH pUrvoktabhAvanArtha:- etadAlApA- muktidveSavacanAni loke - saMvyavahArArhe jane tAvacchabdaH kramArthaH ' azobhanA' - azreyorUpAH / tathA ca paThanti - jai tattha natthi sImaMtiNIo maNaharapiyaMguvannAo / tA 1. tatpApApekSayA-A.B.; 2. dveSo'sambhAvyate - A.; 3. " yadi tatra nAsti sImantinyo manoharapriyaMguvarNAH / tat re ! siddhAntika ! baMdhanaM khalu mokSo na sa mokSaH // 1 // " - For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 137-138-139-140 183 re siddhantiya ! bandhaNaM khu mokkho na so mokkho // 1 // tathA 'zAstreSvapi hi'-tathAvidhasmRtipurANarUpeSu 'kiM punarloka' ityapihItizabdArthaH 'mUDhAnAM' tattvaM prati vyAmohavatAM zAstrakRtAm kIdRzA ityAha:- 'azrotavyA'-zrotumanarhAH 'sadA'-sarvakAlaM 'satAM'-ziSTAnAm // 137 // etadeva darzayati varaM vRndAvane ramye kroSTutvamabhivAJchitam / na tvevA'viSayo mokSaH kadAcidapi gautama // 138 // - varaM-pradhAnam vRndAvane-yamunAnadItaTavartini mathuropavanavizeSe ramyeramaNIye kroSTutvaM-zrRgAlatvam abhivAJchitaM- abhilaSitam, na tveva naiva puna: aviSaya:- kayAcitkriyayA bhAvayitumayogyaH mokSo'pavarga: / kadAcidapikvApyavasthAvizeSe vAJchitaH / 'gautama !' iti gAlavena nijaziSyavizeSasyAmantraNaM kRtamiti // 138 // mahAmohAbhibhUtAnAmevaM dveSo'tra jAyate / / akalyANavatAM puMsAM tathA saMsAravardhanaH // 139 // mahAmohAbhibhUtAnAmatinibiDamithyAtvAdimohanIya vipAkavisaMsthulAnAm evamuktaprakAreNa dveSo'tra-muktau jAyate / akalyANavatAM- saMmukhIbhUtAtiprabhUtAzubhAnAM puMsAm 'tathA saMsAravardhana: ' tathA tatprakArasyAnantakAlapramitasya saMsArasya vardhano vRddhihetuH // 139 // viparyaye guNamAha nAsti yeSAmayaM tatra te'pi dhanyAH prakIrtitAH / ... bhavabIjaparityAgAt tathA kalyANabhAginaH // 140 // na-naiva . ' asti-vidyate yeSAM bhavyavizeSANAm ayaM-dveSaH tatramuktau te'pi- kiM punastatrAnurAgabhAja ityapizabdArthaH dhanyA-dharmadhanalabdhAraH prakIrtitAH / punarapi kIdRzA ityAha bhavabIjaparityAgAt'- manAk svagatasaMsArayogyatAparihANeH sakAzAt, tathA-tena prakAreNa caramapudgalaparivartavyavadhAnAdinA 'kalyANabhAginaH'- tIrthakarAdipadapraptidvAreNa zivazarmabhAja iti // 140 // kiM 1. vipAkaviSavisaMsthu-A.B.C.; . For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 140-141-142-143-144 sajjJAnAdizca yo mukterupAyaH samudAhRtaH / malanAyaiva tatrApi na ceSTaiSAM pravartate // 141 // 'sajjJAnAdizca' samyagjJAnadarzanacAritrarUpaH punaH yo mukternirvRteH upAya:- panthAH, samudAhRtaH tIrthakaraiH prajJaptaH tasya 'malanAyaiva'vinAzanimittameva, 'kiM tu kadArAdhanArthamapi tatrApi tasminnapi muktayadveSe sati kiM punastadanurAga ityapizabdArthaH na-naiva ceSTA- manovAkkAyapravRttirUpA eSAM muktayadveSavatAM jantUnAm pravartate samasti // 141 // atha muktayupAyasyaivA'malanAdRSTAntAt malanAyAH phalamAha - svArAdhanAdyathaitasya phalamuktamanuttaram / malanAtastvanartho'pi mahAneva tathaiva hi // 142 // svArAdhanAd-vidhivadanuvartanAt yathA yena prakAreNa etasya muktayupAyasya phalaM-kAryam, uktamanuttaraM - sarvaphalAtizAyi / malanAtastu- malanAyAH sakAzAtpunaH muktayupAyasyaiva anarthopi kiM punarArAdhanAto'nuttaraM - phalamityapizabdArthaH / mahAneva narakAdipAtarUpaH / tathaiva hi - svArAdhanAphalaprakAreNaiva // 142 // etadeva bhAvayati 1 184 uttuGgArohaNAtpAto viSAnnAttRptireva ca / anarthAya yathAtyantaM malanApi tathekSyatAm // 143 // uttuGgArohaNAtparvatazikharAdyadhyAsanAt, pAto'dhastAtpatanam, viSAnnAdviSamizrabhojanAt, tRptireva ca - tRptizca, anarthAyA'kalyANAya yathA-yena prakAreNa, atyantaM, malanApi muktyupAyasya tathekSyatAM avalokyatAmiti // 143 // etadeva samarthayamAna Aha ata eva ca zastrAgnivyAladurgrahasannibhaH / zrAmaNyadurgraho'svantaH zAstra ukto mahAtmabhiH // 144 // ata eva-muktyupAyamalanasyAnarthahetutvAdeva hetoH, cakAraH pUrvoktabhAvanArthaH, zastrAgnivyAladurgrahasannibhaH - zastrasya kSurikAdeH, agneH pratItarUpasya, 1. pAyasyaiko vA' - A.; For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 144-145-146 185 vyAlasya ca duSTazvApadabhujagalakSaNasya yo durgraho- durgRhItatvaM tena sannibhaH sadRzaH / ka ityAha zrAmaNyadurgrahaH asamyaktadaGgIkAraH, asvantaHasundarapariNAmaH, zAstre yogasvarUpanirUpake granthe, uktaH nirUpitaH, mahAtmabhi:pUrvamunibhiH / tathA ca paThanti-'jaha ceva u mokkhaphalA, ANA ArAhiyA jiNiMdANaM / saMsAradukkhaphalayA, taha ceva virAhiyA navaraM // 1 // [paMcavastu 119] __nanu durgRhItAdapi zrAmaNyAt suralokalAbho bhavati, ataH kathamasyA'svantatetyAzaMkyAha- graiveyaka ityAdi - graiveyakAptirapyevaM nAtaH zlAghyA sunItitaH / yathA'nyAyArjitA sampad vipAkavirasatvataH // 145 // graiveyakAptirapi-zuddhasamAcAravatsu sAdhuSu cakravartyAdibhiH 'parapuruSaiH pUjyamAneSu dRSTeSu sampannatatpUjAspRhANAM tathAvidhAnyakAraNavatAM ca keSAJcivyApannadarzanAnAmapi prANinAM yA navamagraiveyakaprAptiH kiM punaH zeSasurasthAnAptirityapizabdArthaH evamasvantatvena na-naiva ato durgRhItazrAmaNyAt zlAghyAprazaMsanIyA sunItitaH- pariNAmavimarzakavicArAt / atra dRSTAntamAha 'yathA'nyAyArjitA'-cauryadhUtaramaNasvAmidrohAdinA'nyAyena labdhA sampat - vibhUtirna zlAghyA / kuta ityAha vipAkavirasatvata:pariNativirasabhAvAt / te hi graiveyakebhyazcyutA nirvANabIjasyaikAntenA'sattvenehodIrNadurnivAramithyAtvAdimohA ata eva sarveSvapyakAryeSvaskhalitapravRttayo narakAdipAtahetumupAW pApaprAgbhAraM pazcAdadhastAnarakabhAjo bhavantIti // 145 // atha vyApanadarzanAnAmapyakhaNDadravyazrAmaNyaparipAlanAto yA navamagraiveyakaprAptiH, tatrApi muktayadveSa eva kAraNamityabhidhAtukAmaH prAha anenApi prakAreNa dveSAbhAvo'tra tattvataH / hitastu yattadete'pi tathA kalyANabhAginaH // 146 // 1. "yathaiva tu mokSaphalA AjA ArAdhitA jinendrANAm / saMsAraduHkhaphalakA tathaiva virAdhitA navaram // " 2. padapuruSai-A.C:; For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 146 - 147 - 148 anenApi prakAreNa - labdhipUjAdyarthatvarUpeNa kiM punaritarathetyapizabdArthaH dveSAbhAvomuktayamatsaraH atra - dravya zrAmaNye tattvata - aidamparyAt 'hitastu'- hitaH, punarna tu dravyakriyaiva yadyasmAtkAraNAt tattasmAt ete'pi dravya zrAmaNyabhAjaH kiM punastadanya ityapizabdArthaH tathAkalyANabhAgina:- graiveyakAdyutpattirUpazreyaH sthAnabhAjanamiti // 146 // atha prastutamevAdhikRtyAha 186 yeSAmevaM na muktayAdau dveSo gurvAdipUjanam / ta eva cAru kurvanti nAnye tadgurudoSataH // 147 // yeSAM-bhavyavizeSANAm evaM caramapudgalAvartavartitvena na-naiva muktyAdau muktau muktyupAye muktipathaprasthiteSu ca janeSu dveSo - matsaraH / gurvAdipUjanaM yogapUrvasevAsvabhAvam ta eva muktayAdyadveSiNaH 'cAru' vidhisamanvitaM kurvanti, vyavacchedyamAha - 'nAnye'- muktyAdidveSiNaH kuta ityAha 'tadgurudoSata: sa muktyAdidveSalakSaNo gururmahAn yo doSastasmAt // 147 // etadeva bhAvayati 1. sacceSTitamapi stokaM gurudoSavato na tat / bhautahanturyathA'nyatra pAdasparzaniSedhanam // 148 // sacceSTitamapi-sundaramapi ceSThitamanuSThAnam gurudoSavataH - sacceSTitApekSayA bRhadaparAdhasamanvitasya |n-naiv tatsacceSTitaM vartate / dRSTAntamAha bhautahantubhatAnAM bhasmavRttInAM hanturghAtakasya "yathA' iti dRSTAntArthaH anyatra sacceSTite kartavye pAdasparzaniSedhanaM-pAdasparzasya caraNasaGghaTTanarUpasya niSedhanaM hantavyAn bhautAnpratItyeti / tathAhi -"kila kasyacicchabarasya kuto'pi prastAvAt 'tapodhanAnAM pAdena sparzanaM mahate'narthAya sampadyate ' iti zrutadharmazAstrasya kadAcinmayUrapicchaiH prayojanamajAyata / yadAsau nipuNamanyatrAnveSamANo na lebhe tadA zrutamanena yathA bhautasAdhusamIpe tAni santi / yayAcire ca tAni tebhyaH, paraM na kiMcillebhe, tato'sau zastravyApArapUrvakaM tAnnigRhya jagrAha tAni pAdena sparzaM ca parihRtavAn " yathAsya pAdasparzaparihAro guNo'pi zastravyApAreNopahatatvAnna guNaH kiMtu doSa:, evaM muktidveSiNAM gurudevAdipUjanaM yojanIyamiti // 148 // etadevAha - 1. zabarasya yathA - A.; 2. tAni tena tebhyaH - A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 yogabindu sUtra : 149-150-151-152 gurvAdipUjanAnneha tathA guNa udAhRtaH / muktyadveSAdyathAtyantaM mahApAyanivRttitaH // 149 // gurvAdipUjanAduktarUpAtsakAzAt na-naiva iha pUrvasevAyAm 'tathA guNaH' pUjakopakAraH udAhato-matimadbhiH / muktyadveSAd- gurvAdipUjAbhAve'pi yathAtyantamatIva guNo; mahApAyanivRttito-mahApAyasya saMsAranAmakasyA'pArasya pArakaraNAnivRtteH // 149 // bhavAbhiSvaGgabhAvena tthaa'naabhogyogtH| saadhvnusstthaanmevaahunetaan bhedAn vipazcitaH // 150 // bhavAbhiSvaGgabhAvana-bhavapratibandhasattayA dvayoranuSThAnayoH 'tathA' iti hetvantarasamuccaye anAbhogayogataH sammUrchanajapravRttitulyatayA''bhogavirahAdekatrAnuSThAne kimityAha sAdhvanuSThAnameva- paripUrNayatyanuSThAnameva [paripUrNayatyanuSThAnamapi sadA] AhuH- bruvate na-naiva sAdhvanuSThAnatayeti gamyate / kAnityAha 'etAn' vakSyamANAn, 'bhedAn' anuSThAnavizeSAMstrInviSAdIn, vipazcita:vidvAMsaH, ekAntenaiva dravyAnuSThAnatvAtteSAmiti // 150 // amumevArthaM bhAvayannAha ihAmutraphalApekSA, bhavAbhiSvaGga ucyate / tathA'nadhyavasAyastu syAdanAbhoga ityapi // 151 // ___ iha-manuSyabhave amutra-svargAdau 'phalApekSA'-iha kI.deramutra ca suravibhUtyAdeH 'phalApekSA spRhArUpA kimityAha-bhavAbhiSvaGga uktarUpaH, ucyate-nigadyata. iti, 'tathA' iti samucye / anadhyavasAyastu vidhIyamAnAnuSThAnocitAdhyavasAyAbhAvaH punaH syAd-bhavet 'anAbhogo' yaH prAguktaH 'ityapi' eSa eveti // 151 // tataH kimityAha etadyuktamanuSThAnamanyAvarteSu taddhavam / carame tvanyathA jJeyaM sahajAlpamalatvataH // 152 // etadyuktaM-bhavAbhiSvaGgAnAbhogasaGgatam, anuSThAnaM- gurudevAdi pUjanarUpam 1. saMsAranAmakasya pArakarasyApArasya pArakaraNAt nivRtteH-B.C., karaNena nivRtteH-A.; 2. phalasyApekSA-A.B.C.; 3. pUjanArUpam-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 188 yogabindu sUtra : 152-153-154-155 anyAvarteSu-caramAvartavilakSaNeSu, tatpUrvasevArUpatayopanyastam dhruvaM-nizcitam, carame tu-carame punaH parAvarte anyathA-'nyaprakAraM jJeyam, kuta ityAha 'sahajAlpamalatvata:'- svAbhAvikakarmabandhayogyatAlakSaNamalatucchabhAvAt // 152 // tato'pi kimityAha ekamevahyanuSThAnaM kartRbhedena bhidyate / ___sarujetarabhedena bhojanAdigataM yathA // 153 // . ekameva hyekAkArameva-anuSThAnaM-devatApUjanAdi kartRbhedena caramA'caramAvartavartitayA kArakajantunAnAtvena bhidyate-viziSyate / dRSTAntamAhasarujetarabhedena, bhojanAdigataM- bhojanapAnazayanAsanAdigataM, yathA-yena prakAreNa etasya rogavRddhihetutvAdanyasya ca balopacayArthatvAditi // 153 // etadeva draDhayannAha itthaM caitadyataH proktaM sAmAnyenaiva paJcadhA / viSAdikamanuSThAnaM vicAre'traiva yogibhiH // 154 // itthamidamprakAram 'cakAra:' pUrvoktabhAvanArthaH etadanuSThAnabhedalakSaNaM vastu yato-yasmAt, proktam sAmAnyenaiva na tu caramA'caramAvartabhedamapekSya paJcadhA-paJcabhiH prakAraiH, viSAdikaM- viSagarAdibhedamanuSThAnaM prastutameva vicAre'paryAlocane atraivA'sminneva yogamate pataJjaliprabhRtibhiH yogibhiH // 154 // idameva darzayati viSaM garo'nanuSThAnaM taddheturamRtaM param / gurvAdipUjAnuSThAnamapekSAdividhAnataH // 155 // viSaM-sthAvarajaGgamabhedabhinnam tato viSamiva 'viSam, evaM garo'pi yojanIyaH paraM garaH-kudravyasaMyogajo viSavizeSaH, ananuSThAnaM- anuSThAnAbhAsam, tathA taddheturanuSThAnahetuH, amRtamivAmRtamamaraNahetutvAt / paraM-prakRSTaM, gurvAdipUjAnuSThAnam prakRtameva vartate / kuta ityAha apekSAdividhAnataH- apekSAyA 1. paryAloce-A.B.; 2. viSabhedam A.; For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 155-156-157-158 189 ihalokaparalokaphalaspRhAnurUpAyA AdizabdAdanAbhogAdezca yadvidhAnaM vizeSastasmAt // 155 // viSAditvameva bhAvayannAha viSaM labdhyAdyapekSAta idaM saccittamAraNAt / mahato'lpArthanAjJeyaM laghutvApAdanAttathA // 156 // viSaM labdhyAdyapekSAto-labdhikIrtyAdispRhAlakSaNAyAH sakAzAt, idamanuSThAnaM vartate / kuta ityAha saccittamAraNAt-parizuddhAnta:karaNapariNAmavinAzanAt mahato'nuSThAnasya alpArthanAd- atitucchalabdhyAdispRhaNAtsakAzAt laghutvApAdanaM laghubhAvAdhAnaM tasmAt / 'tathA' iti hetvantarabhAvanArthaH / jJeyamidaM viSamiti // 156 // divyabhogAbhilASeNa, garamAhurmanISiNaH / etadvihitanItyaiva kAlAntaranipAtanAt // 157 // divyabhogAbhilASeNa-aihikabhogani:spRhasya svargasthAnabhavabhogAbhiSvaGgarUpeNa garamanuSThAnam AhurmanISiNo matimantaH etaddevAdipUjAdyanuSThAnaM 'vihitanItyaiva'- saccittamAraNAdirUpayaiva, paraM kAlAntaranipAtanAtkAlAntarebhavabhavAntararUpe'narthasampAdanAd AtmanaH, kila viSaM sadya eva vinAzahetuH garazca kAlAntareNetyevamupanyastamiti // 157 // anaabhogvtshcaitdnnusstthaanmucyte| sampramugdhaM mano'syeti tatazcaitadyathoditam // 158 // anAbhogavatazca ihalokaparalokayorapi saMmUrchanajatulyapravRttitayA kvacidapraNihitamanasaH punaH puMsaH 'etad' gurudevapUjAdyanuSThAnaM tathAvidhasamudayAdivazAdvidhIyamAnamapi ananuSThAnamucyate-anuSThAnameva na bhavatItyarthaH / kuta etadityAha 'sampramugdhaM-saM iti sarvataH prakarSeNa mugdhaM sannipAtopahatasyeva mohama'nadhyavasAyamAtrarUpamApannaM mana:- anta:karaNaM asya-anAbhogavataH 'itiH' pAdaparisamAptau / yata evaM 'tatazca manaHsampramohAdeva hetoH etatprAguktam 'yathoditaM'-yathA nirUpitaM tathaiveti // 158 // 1. bhavAntararUpe'nartha-A.C:; 2. manadhyavasAyarUpa-A.; For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___yogabindu sUtra : 159-160-161-162 etadrAgAdidaM hetuH zreSTho yogavido viduH / ... sadanuSThAnabhAvasya zubhabhAvAMzayogataH // 159 // etadrAgAt-sadanuSThAnabhAvabahumAnAt idaM-AdidhArmikakAlabhAvi devapUjAdyanuSThAnaM kriyamANam hetuH kAraNam zreSTho-'vanthyo vartate etadyogavido viduH-jAnate, kasya heturityAha 'sadanuSThAnabhAvasya-tAttvikadevapUjAdyAcArapariNAmasya |kut ityAha 'zubhabhAvAMzayogataH'- muktyadveSeNa manAgmuktyanurAgeNa vA zubhabhAvalezasaGgamAt // 159 // jinoditamiti tvAhurbhAvasAramadaH punaH / saMvegagarbhamatyantamamRtaM munipuGgavAH // 160 // jinoditaM-jinanirUpitaM 'iti tu' anenaivAbhiprAyeNa vidhIyamAnaM Ahurbuvate 'bhAvasAraM'- zuddhazraddhApradhAnam / ado'nuSThAnaM punaH tathA saMvegagarbhamantaHpravezitanirvANAbhilASam atyantamatIva amRtamamaraNahetutvAdamRtasaMjJam 'munipuGgavAH'- gautamAdimahAmunaya iti // 160 // atha prastutamevAdhikRtyAha evaM ca kartRbhedena carame'nyAdRzaM sthitam / pudgalAnAM parAvarte gurudevAdipUjanam // 161 // __evaM cA'smiMzcAnuSThAnapaJcavidhatve sthite sati kartRbhedenA'nuSThAtRvizeSeNa carame-'pazcime anyAdRzaM-muktyadveSAdeH pUrvaparAvartakAlabhAvino devAdipUjanAdvilakSaNam sthitaM-pratiSThitam pudgalAnAM parAvarte gurudevAdipUjanamuktarUpameveti // 161 // etadeva samarthayati yato viziSTaH kartAyaM tadanyebhyo niyogataH / tadyogayogyatAbhedAditi samyagvicintyatAm // 162 // yataH-yasmAtkAraNAt viziSTo-vilakSaNaH kartA-devapUjanAdInAM ayaM caramAvartavartI jantuH tadanyebhyaH-prAcyaparAvartavartibhyaH kartRbhyaH, niyogatoniyamena / kuta ityAha 'tadyogayogyatAbhedAt'-sa cAsau yogayogyatAyAH yoganimittabhAvasya bhedo vizeSastasmAt iti-evam samyagvicintyatAMvimRzyatAmiti / pUrvaM hyekAntena yogA'yogyasyaiva devAdipUjanamAsIccaramAvarte tu samullasitayogayogyabhAvasyeti caramAvartadevAdipUjanasyAnvAvartadevAdi For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 162-163-164-165 191 pUjanAdanyAdRzatvamiti // 162 // eteSu ca yaccaramAvarte syAttadAha caturthametatprAyeNa jJeyamasya mahAtmanaH / sahajAlpamalatvaM tu, yuktiratra puroditA // 163 // caturthaM-turIyam, etadanuSThAnaM-taddhetunAmakaM prAyeNa-bAhulyena jJeyamasya caramAvartabhAja AdidhArmikasya mahAtmanaH prazastabhAvasya, anAbhogAdibhyaH kadAcidanyathApi syAdidamiti prAyograhaNam / etadapi kutaH, yataH 'sahajAlpamalatvaM tu'-sahajo jIvasamAnakAlabhAvitvenAlpastuccho malo vakSyamANarUpo yasya sa tathA tadbhAvastattvaM punaH yukti:-hetuH atrA'sminnarthe puroditA prAgupanyasteti // 163 // atha malamevAdhikRtyAha sahajaM tu malaM vidyAt karmasambandhayogyatAm / Atmano'nAdimattve'pi nAyamenAM vinA yataH // 164 // sahajaMtu-sahajaM punaH, malaM vidyAjjAnIyAt kAmityAha karmasambandhayogyatAM jJAnAvaraNAdikarmasaMzleSanimittabhAvam kasyetyAha AtmanaH-jIvasya / kuta ityAha 'anAdimattve'pi' bandhasya, na-naiva, ayaM-bandhaH, enAM-yogyatAM jIvasya vinA antareNa, yataH-yasmAtkAraNAt / kilAnAdimAn bhAvo gaganAdirna kaJcana hetuM svasvabhAvalAbhe'pekSate, bandhazca pravAhApekSayaivAnAdimAn, tato na jIvayogyatAmantareNaiSa upapadyate, anyathA'nekadoSaprasaGgAt // 164 // ___ etadeva darzayati anAdimAnapi hyeSa bandhatvaM nAtivartate / ___yogyatAmantareNApi bhAve'syAti prasaGgatA // 165 // anAdimAnapi hi-AdibhUtabandhakAlavikalo'pi pravAhApekSayA kiM punarvyaktimapekSyAdimAnityapihizabdArthaH eSa bandhaH bandhatvaM-jIvena gRhyamANakArmaNavargaNApudgalarUpatayA kRtakatvam nAtivartate-'tikrAmati / tato yo yo bandhaH sa sa badhyamAnayogyatAmapekSate, yathA vastrakambalAdInAM maJjiSThAlAkSAdirAgarUpaH, bandhazca jIvasya karmaNaH saMyogaH, tasmAdavazyaM tayoryogyatAmapekSata 1. Naiva A 2. prasaGgitA-AB. . For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 yogabindu sUtra : 165-166-167-168 iti / atraiva vipakSe bAdhAmAha-yogyatAM yogakaSAyapariNatirUpAm, antareNApi - vinA 'kiM punaH prAcyaprAcyatarAdibandhami 'tyapizabdArthaH bhAve sattAyAm asyabandhasyAbhyupagamyamAne, 'atiprasaMgatA - ''tivyApteH sattvamiti // 165 // idameva bhAvayati evaM cAnAdimAnmukto yogyatAvikalo'pi hi / badhyeta karmaNA nyAyAt tadanyA'muktavRndavat // 166 // evaM cAtiprasaMge ca sati anAdimAnmuktaH - sadAzivarUpaH paraparikalpitaH kimityAha 'yogyatAvikalo'pi hi prastutayogyatArahitaH kiM punaratadyukta ityapihizabdArthaH / badhyeta pAravazyamAnIyeta, karmaNA - adRSTasaMjJena, nyAyAtyogyatAvaikalyAvizeSalakSaNAt / dRSTAntamAha' tadanyAmuktavRndavat'- tasmAdanAdimato muktAdyadanyadamuktavRndaM saMsArijIvalakSaNaM tadvat // 166 // tadanyakarmavirahAd na cettadvandha iSyate / tulye tadyogyatA'bhAve nanu kiM tena cintyatAm // 167 // atra para:- tadanyakarmavirahAt tasmAtsaMpratibaddhumiSTAdyadanyatprAkkAlabaddhaM karma tadvirahAt, na cedyadi tadbandhastasyA'nAdimato muktasya bandha iSyate'bhimanyate AcArya:, tulye samAne sarvajantuSu tadyogyatA'bhAve karmabandhayogyatAyA virahe 'nanu' iti parapakSAkSamAyAm, kiM prayojanaM 'tena' - prAcyakarmabandhaviraheNottaratayA parikalpitena cintyatAM paribhAvyatAmetat / ayamabhiprAyaH- yadi yogyatAmantareNApi zeSasaMsAriNAM karmabandho'bhyupagamyate tadA'nAdimukte'pi so'stu ubhayatrApi yogyatAvirahA'vizeSAt // 167 // athopasaMharannAha tasmAdavazyameSTavyA svAbhAvikyeva yogyatA / tasyAnAdimatI sA ca malanAnmala ucyate // 168 // tasmAdanAdimuktakarmabandhaprasaMgAddhetoH avazyaM-niyamena eSTavyA 'svAbhAvikyeva' - svabhAvabhUtaiva, yogyatA - karmabandhaM prati tasyAtmanaH anAdimatIanAdikAlapravRttA sA ca yogyatA punaH malanAt- jIvasvabhAvaviSkambhaNAt, 1. atiprasaGgitA - A.B.C.; 2. 'tivyAptiH - A; 3. tadanA-A; For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 168-169-170-171-172 'mala ucyata' iti // 168 // enAmeva tantrAntaramatAviSkaraNena samarthayamAna Aha didRkSAbhavabIjAdizabdavAcyA tathA tathA / / iSTA cAnyairapi hyeSA muktimArgAvalambibhiH // 169 // puruSasya prakRtivikArAndraSTumicchA 'didRkSA' sAMkhyAnAM, 'bhavabIjaM' zaivAnAM, bhrAntirUpA'vidyA vedAntikAnAM, anAdiklezarUpA 'vAsanA' saugatAnAM, tato didRkSAbhavabIjAdibhiH zabdairucyate yA sA tathA tathA tena tena darzanabhedaprakAreNa iSTA cAbhimataiva / anyairapyasmadvilakSaNaiH kiM punarasmAbhirityapihizabdArthaH, eSA-karmabandhayogyatA muktimArgAvalambibhirnirvRtipurapathaprasthitairiti // 169 // evaM sati yatsiddhaM tadAha evaM cApagamo'pyasyAH pratyAvartaM sunItitaH / sthita eva tadalpatve bhAvazuddhirapi dhruvA // 170 // evaM cAsyAM ca karmabandhayogyatAyAM satyAm 'apagamo'pi'-vyAvRttirUpo'napagamastAvadastyevetyapizabdArthaH asyA yogyatAyAH, pratyAvarta pratipudgalaparAvarta naikasminneva caramAvarta ityarthaH 'sunItito'-doSANAM kramahAsalakSaNAtsanyAyAt sthita eva pratiSThita eva, tatastadalpatve-malAlpatve bhAvazuddhirapi'-pariNatinirmalatA, kiM punaH pratyAvartaM malApagama ityapizabdArthaH dhruvA-nizcitA sthitA, anyathA malApagamasyaivAbhAvAditi // 170 // tataH zubhamanuSThAnaM sarvameva hi dehinAm / vinivRttAgrahatvena tathAbandhe'pi tattvataH // 171 // ___ tato bhAvazuddheH sakAzAt, zubhaM zreyaskAryanuSThAnaM dharmArthAdigocaraM sarvameva' "hi' sphuTaM dehinAM-zarIrabhAjAm |kenetyaah vinivRttAgrahatvena' vyAvRttAtyantavitathAbhinivezabhAvena tathAbandhe'pi-tatprakArAlpAlpatarabandhasadbhAve kiM punastasyApyabhAva ityapizabdArthaH, tattvato-nizcayavRttyA jAyata iti // 171 // nAta evANavastasya prAgvatsaMklezahetavaH / . tathAntastattvasaMzuddhedanazubhabhAvataH // 172 // 1. cAsyA yAvat karma-A; For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 172-173-174-175 na - naiva ata eva - vinivRttAgrahatvAdeva, aNavo - jJAnAvaraNAdikarmANavaH tasya caramapudgalaparAvartavartino jantoH prAgvat prAcyaparAvarteSviva / saMklezahetavomAlinyanibandhanA jAyante ' tathA ' iti hetvantarasamuccaye / antastattvasaMzuddherantastattvamAtmA tasya 'saMzuddheH '-svabhAvabhUtamalakSayAt, ya 'udagra' utkaTaH, zubho bhAvastasmAt // 172 // ayaM cAsya tathAvidhakarmabandho bhavannapi na tathAvidhabhayAya sampadyata iti darzayannAha - 194 satsAdhakasya caramA samayA'pi bibhISikA / na khedAya yathAtyantaM tadvadetadvibhAvyatAm // 173 // satsAdhakasya-tathAvidhAM vidyAM samyaksAdhayituM pravRttasya puMsaH caramAparyantavartinI samayApi sannihitA'pi, bibhISikA - vetAlAdidarzanarUpA na khedAyazramAya yathA'tyantaM - atIva, tadvatsAdhakacaramabibhISikAvat etaccaramAvartakarmabandharUpavastu vibhAvyatAM vimRzyatAm / vivekavatAM pradhAnAnAgatavastupratibandhAccetasa iti // 173 // dRSTAntamevAdhikRtyAha siddherAsannabhAvena yaH pramodo vijRmbhate / cetasyasya kutastena khedo'pi labhate'ntaram // 174 // siddhervidyAvivazIbhAvasya AsannabhAvena - sannihitatvena 'ya: ' kazcinnirdeSTumazakya: pramodo-harSaH vijRmbhate - samucchalati cetasyantaHkaraNe asya satsAdhakasya 'kutaH 'kasmAddhetoH tena- pramodavijRmbhaNena' khedo'pi ' yaH prAgatyasadrUpatayoktaH, pramodastAvajjRmbhata evetyapizabdArthaH labhate prApnoti, antaraM avakAzamiti // 174 // atha dAntikamadhikRtyaitadvizeSamAha na ceyaM mahato'rthasya siddhirAtyantikI na ca / muktiH punardvayopetA satpramodAspadaM tataH // 175 // na ca - naiva iyaM vidyAdiviSayA mahato - garIyasaH arthasya - sAdhyasya siddhiruktarUpA AtyantikI - atyantabhavA' na ca', bhUtvApi punarvinAzAt 'muktiH punardvayopetA' mahadAtyantikabhAvayuktA 'satpramodAspadaM' sataH sarvAtizAyinaH pramodasya sthAnam tato- dvayopetatvAddhetoriti // 175 // nanu sannihitAyAM muktau syAdetatparaM tatsannidhAnamapyasaMbhAvyamityAzaMkyAha For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 175-176-177-178-179 AsannA ceyamasyoccaizcaramAvartino yataH / bhUyAMso'mI vyatikrAntAstadeko'tra na kiMcana // 176 // AsannA cAbhyarNavartinyeva iyaM-muktiH asyoccairatIva caramAvartina:caramapudgalaparAvartabhAjo jIvasya, yataH-kAraNAt bhUyAMso'tIvabahavaH amI AvartAH vyatikrAntA:-anAdau saMsAre vyatItAH / tat-tata: eko'pazcimaH atra-jagati 'na kiJcana'-na kiMcidbhayasthAnameSa ityarthaH // 176 // ata eva ca yogajJairapunarbandhakAdayaH / bhAvasArA vinirdiSTAstathApekSAdivarjitAH // 177 // 'ata eva ca'-muktyAsannabhAvAdeva ca yogajJaiH-zAstrakAraiH apunarbandhakAdayo-'punarbandhakasamyagdRSTicAritriNo dharmAdhikAriNaH bhAvasArAstattvapariNatipradhAnA: vinirdiSTA:-prajJaptA:,-tathA iti vizeSaNasamuccaye |apekssaadivrjitaauktruupaapekssaanaabhogrhitaaH // 177 // apunarbandhakaprabhRtikatvAddharmAdhikAriNAm tamevAdau vyAcaSTe bhavAbhinandidoSANAM pratipakSaguNairyutaH / vardhamAnaguNaprAyo hyapunarbandhako mataH // 178 // bhavAbhinandidoSANAM-"kSudro lAbharatirdIno matsarI'(zlo.87)tyAdinA prAgevoktAnAM pratipakSaguNairakSudratAnirlobhatAdibhiryuto 'vardhamAnaguNaprAyo'-vardhamAnA zuklapakSakSapApatimaNDalamiva pratikalamullasanto guNA audAryadAkSiNyAdayaH prAyo bAhulyena yasya sa tathA, apunarbandhako-dharmAdhikArI mato'bhipreta: // 178 // . . . asyaiSA mukhyarUpA syAt pUrvasevA yathoditA / kalyANAzayayogena zeSasyApyupacArataH // 179 // asyA-'punarbandhakasya, eSA-prAguktA, mukhyarUpA-nirupacaritA syAd bhavet pUrvasevA devAdipUjArUpA yathoditA yatprakArA nirUpitA prAk kalyANAzayayogena-manAgmuktyanukUlazubhabhAvasambandhena, zeSasyApi-apunarbandhakApekSayA vilakSaNasya sakRbandhakAdeH upacArata-aupacArikI pUrvasevA syAt, pUrvasevA davAbatyanukUlazubhArata-aupaca For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 196 __ yogabindu sUtra : 179-180 adyApi tathAvidhabhavavairAgyAbhAvAttasya / ___iha kecinmArgapatitamArgAbhimukhAvapi zeSazabdenAhuH / tacca na yujyate, apunarbandhakAvasthAvizeSarUpatvAttayorapunarbandhakagrahaNenaiva gatatvAt, yato lalitavistarAyAM mArgalakSaNamitthamuktam-iha mArgazcetaso'vakragamanaM 'bhujaMgamanalikAyAnatulyo viziSTaguNasthAnAvAptipraguNaH svarasavAhI kSayopazamavizeSa iti, tatra praviSTo mArgapatitaH mArgapravezayogyabhAvApatro mArgAbhimukhaH / evaM ca naitAvapunarbandhakAvasthAyAH para-paratarAvasthAbhAjau vaktumucitau, bhagavadAjJAvagamayogyatayA paJcasUtrakavRttAvanayoruktatvAt / yathoktaM tatra-" iyaM ca bhAgavatI sadAjJA sarvaivApunarbandhakAdigamyA / apunarbandhakAdayo ye sattvA utkRSTAM karmasthitiM tathA'punarbandhakatvena kSapayanti, te khalvapunarbandhakAH / AdizabdAnmArgapatita-mArgAbhimukhAdayaH parigRhyante, dRDhapratijJAlocanAdigamyaliMgAH (liGgagamyAH) / " etadgamyeyaM na saMsArAbhinandigamyeti / saMsArAbhinandinazcApunarbandhakaprAgavasthAbhAjo jIvA iti // 179 // nanUpacaritaM vastveva na bhavati, tatkathamupacArataH zeSasya pUrvasevA syAdityAzaMkyAha kRtazcAsyA upanyAsaH zeSApekSo'pi kAryataH / / nAsanno'pyasya bAhulyAdanyathaitatpradarzakaH // 180 // kRtazca-kRtaH punariha asyAH pUrvasevAyAH upanyAsaH-prajJApanArUpa: zeSApekSo'pi-apunarbandhakabhAvAsanajIvAnAzritya kAryato-bhAvinI bhAvarUpAM pUrvasevAmapekSya 'naDvalodakaM pAdaroga' ityAdidRSTAntAt, yataH na-naiva Asanno'pi-samIpavartyapi jIvaH, asyA'punarbandhakabhAvasya kiM punarayamevetyapi zabdArthaH, bAhulyAtprAyeNa anyathA'punarbandhA(bandhakA)cAravilakSaNo vartata iti etasyArthasya pradarzako-khyApakaH / na hi mRtpiNDAdi kAraNaM kAryAddhaTAderbAhulyena vailakSaNyamanubhavad dRzyate, kiM tu kathaMcittulyarUpatAmiti // 180 // idamevAdhikRtyAha 1. bhujaga-A.B.C.; 2. paratarA-AB.C.; 3. yaH sa-AB.C For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 181-182-183-184 zuddhyalloke yathA ratnaM jAtyaM kAJcanameva vA / guNaiH saMyujyate citraistadvadAtmApi dRzyatAm // 181 // zuddhyacchuddhimanubhavatkSAramRtpuTapAkAdisaMyogena loke-vyavahArArhajanamadhye yathA ratnaM-padmarAgAdi jAtyaM - akRtrimam 'kAJcanameva vA' - cAmIkaraM vA, guNaiH - kAntyAdibhiH saMyujyate-saMzliSyati citrairnAnAvidhaistaducitaiH, tadvadratnakAJcanavat AtmApi jIvaH zuddhyat kiM punA ratnakAJcanaM ityapizabdArthaH, dRzyatAM UhApohacakSuSAvalokyatAmiti // 181 // atraiva matAntaramAha tatprakRtyaiva zeSasya kecidenAM pracakSate / AlocanAdyabhAvena tathAnAbhogasaGgatAm // 182 // sA vakSyamANavizeSaNAnurUpA yA prakRtiH svabhAvastayA 'zeSasya'sakRdbandhakAdeH kecicchAstrakArAH enAM pUrvasevAM pracakSate - vyAkurvate, na punaH sarve, kIdRzImityAha 'AlocanAdyabhAvena' - AlocanasyohasyAdizabdAdapohasya ca nirNayasya mArgaviSayasyAbhAvena, 'tathAnAbhogasaGgatAM' tathA tatprakAraH kathaMcidapi bhavasvarUpA'nirNAyako yo'nAbhoga upayogAbhAvastatsaGgatAM, pUrvaM kAraNabhAvenopacaritatvamuktamatra cAnAbhogadvAreNeti // 182 // etadeva samarthayamAna Aha saMklezA'yogato bhUyaH kalyANAGgatayA ca yat / tAttvikI prakRtirjJeyA tadanyA tUpacArataH // 184 // 197 yujyate caitadapyevaM tIvre malaviSe na yat / tadAvego bhavAsaGgastasyoccairvinivartate // 183 // - 'yujyate ca ' - ghaTata eva etadapyanantaroktaM vastu, kiM puna: paraMparoktamityapizabdArthaH 'evaM' - yathA kecitpracakSate / atra hetuH - tIvre'tyantamutkaTe, malaviSe karmabandhayogyatAlakSaNe na-naiva yadyasmAt tadAvego malaviSAvegaH kiMrUpa ityAha bhavAsaGgaH - saMsArapratibandhaH tasya - zeSajIvasya uccaiH - atyantaM vinivartate / manAgapi hi tannivRttau tasyA'punarbandhakatvameva syAdityaupacArikyeva zeSasya pUrvaseveti sthitam // 183 // atha yAM prakRtimAzritya pUrvasevA syAttAM tadviparyayaM cAha For Personal & Private Use Only -- Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yAgAcA 198 yogabindu sUtra : 184-185-186-187 ___ 'saMklezA'yogato bhUyaH'-punarapi tIvrasaMklezA'yogena kalyANAMgatayA cottarottarabhavavairAgyAdikalyANanimitta'bhAvena ca yadyasmAdvartate yA sA tasmAttAttvikI-vAstavarUpA, prakRti:-svabhAvalakSaNA dharmArhajIvasya jJeyA / tadanyA tu-tasyA anyA punaH prakRti: 'upacArata:'-upacaritarUpA, tAttvikaprakRtivilakSaNatvAttasyAH // 184 // enA cAzritya zAstreSu vyavahAraH pravartate / tatazcAdhikRtaM vastu nAnyatheti sthitaM hyadaH // 185 // enAM cainAmeva tAttvikI prakRtiM AzrityApekSya 'zAstreSu'-yogapratibaddhaSu 'vyavahAra:'-pUrvasevAdiH 'pravartate'-prajJApanIyatAmeti 'tatazca'-tasmAdeva hetoH 'adhikRtaM pUrvasevAlakSaNaM 'vastu'-tAttvikam nAnyathA-'punarbandhakaM vyatiricya iti 'sthitaM'-pratiSThitam hi-sphuTam 'adaH' etat // 185 // zAntodAttatvamatraiva zuddhAnuSThAnasAdhanam / sUkSmabhAvohasaMyuktaM tattvasaMvedanAnugam // 186 // 'zAnta'stathAvidhendriyakaSAyavikAravikalaH, udAtta' uccoccatarAdyAcaraNasthitibaddhacittaH, tataH zAntazcAsAvudAttazca zAntodAttastasya bhAvastattvam atraiva'proktaprakRtau satyAM jAyate 'zuddhAnuSThAnasAdhanaM'-'niravadyAcaraNakAraNam / tathA 'sUkSmabhAvohasaMyuktaM'-bandhamokSAdinipuNabhAvaparyAlocanayutam / ata eva tattvasaMvedanAnugaM'-tattvasaMvedanasaMjJitajJAnavizeSasamanvitam // 186 // tataH zAntodAttaH prakRtyeha, zubhabhAvAzrayo mataH / dhanyo bhogasukhasyeva, vittADhyo rUpavAn yuvA // 187 // 'zAntodAtta' uktarUpaH 'prakRtyA' svabhAvena iha-jane 'zubhabhAvAzrayaH'parizuddhacittapariNAmasthAnam 'mato' jantuH / atra dRSTAntamAha dhanya:-saubhAgyAdeyatAdinA dhanArhaH 'bhoga sukhasyeva'-zabdarUparasagandhasparzasevAlakSaNasya yathA''zrayaH vittADhyo-vibhavanAyaka: 'rUpavAn'-zubhazarIrasaMsthAna: 'yuvA' 1. bhAvena vA-A; 2. niravadyAcAra-AB.C.; 3. sukhasyeha-A; For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 187-188-189-190 taruNaH pumAn // 187 // etadeva vyatirekata Aha anIdRzasya ca yathA, na bhogasukhamuttamam / azAntAdestathA zuddhaM, nA'nuSThAnaM kadAcana // 188 // 'anIdRzasya 'ca'-dhanyAdivizeSaNavikalasya punaH 'yathA na bhogasukhaM' zabdAdiviSayAnubhavalakSaNam 'uttamaM'-prakRSTam / azAntAderazAntasyAnudAttasya ca tathA-bhogasukhavat zuddhaM-nirvANAvandhyabIjakalpaM nA'nuSThAnaM devapUjanAdi / 'kadAcana'-kvacidapi kAle // 188 // tarhi kiM syAdityAzaMkyAha mithyAvikalparUpaM tu, dvayordvayamapi sthitam / svabuddhikalpanAzilpinirmitaM na tu tattvataH // 189 // 'mithyAvikalparUpaM tu'-marumarIcikAdiSu mugdhamRgAdInAM jalAdipratibhAsAkAraM punaH, dvayoruktavilakSaNayorbhogiMdhArmikayoH dvayamapi-bhogasukhAnurUpaM kiM punarekaikamityapizabdArthaH 'sthitaM'-pratiSThitam / kimuktaM bhavati 'svabuddhikalpanAzilpinirmitam'-svabuddhikalpanA-svacchandamativikalparUpA saiva 'zilpI'-vaijJAnikastena nimi paTitam / na tu-na punaH tattvata:-paramArthataH tadbhogasukhaM dharmAnuSThAnaM ceti // 189 // tadbhAvanArthamAha- bhogAGgazaktivaikalyAt, dridraa'yauvnsthyoH| surUparAgAzaGke ca, kurUpasya svayoSiti // 19 // iha bhogAGgAni rUpAdIni vAtsyAyanoktAni / yadAha vAtsyAyana:"rUpavayovaicakSaNyasaubhAgyamAdhuryaizvaryANi bhogasAdhanam iti, tatrApi rUpavayovittAnyatvAni pradhAnAni iti / etadeva tritayamapekSyAha-bhogAGgazaktivaikalyAt bhogAGgAnAM rUpAdInAM 'zakterbhogAsevanalakSaNAyA vaikalyamabhAvaH // daridrA'yauvanasthayordaridrasya bhogAGgaviraho'yauvanasthasya tvazaktiriti / surUparAgAzaGke ca'-surUpe bhoktumArabdhe strIgate sundare saMsthAne rAgo'bhiSvaGgAtirekaH, AzaGkA ca strIgatAnurAgasandeharUpA tasmin, tataH surUparAgazcAzaGkA ca surUparAgAzaGke 1. tu-A; 2. 'ca' AB.C. pratiSu nAsti 3. syAdityAha-AB.; 4. etadbhAvanArthamAha-AB.C.; 1. zaklevabhogA-A For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 yogabindu sUtra : 190-191-192-193-194 punaH 'kurUpasya' tu puMsaH 'svayoSiti' svastriyAmiti // 190 // tatazca abhimAnasukhA'bhAve, tathA kliSTAntarAtmanaH / apAyazaktiyogAcca, na hItthaM bhoginaH sukham // 191 // abhimAnasukhAbhAve-''haM sukhI'tyevaM cittapratipattirUpalakSaNasyAbhimAnasukhasyAbhAve sati tathA' iti vizeSaNasamuccaye, kliSTAntarAtmano-'pUryamAMNecchatvena sAbAdhacittasya apAyazaktiyogAcca-apAyasya nirvAhazarIravyavacchedarUpasya daridrA'yauvanasthayoH kurUpasya vA rucimatstrIkRtoccATanAderyA zaktiryogyatA tasyA yogAtsambandhAt, ca: samuccaye, kimityAha na hi-naiva, itthaM-anADhyatvAdiviziSTasya, 'bhoginaH sukhaM' bhogajaM yadvicakSaNairmugyata iti // 191 // yathA ca tadbhogasukhamanuSThAnaM ca dRSTAntadATantikabhAvena syAtAM tathAha ato'nyasya tu dhanyAderidamatyantamuttamam / .. yathA tathaiva zAntAdeH, zuddhAnuSThAnamityapi // 192 // ata:-prAguktAd bhoginaH sakAzAt 'anyasya tu'-anyaprakArabhAjaH punaH dhanyAderuktarUpasya bhoginaH / idaM-bhogasukham atyantamuttamaM zeSabhogasukhAtizAyi yathA syAt tathaiva 'zAntAde:'-zAntodAttaprakRteH anuSThAnaM' prastutam ityapI'damapi jJeyamiti // 192 // evaM sati yatsyAttadAha krodhAdyabAdhitaH zAntaH udAttastu mahAzayaH / zubhAnubandhipuNyAcca, 'viziSTamatisaGgataH // 193 // krodhAdyabAdhitaH zAntaH, udAttastUdAttaH punaH mahAzayo-gAmbhIryAdiguNopetatvena mahAcetAH 'zubhAnubandhipuNyAcca'-puNyAnubandhinaH puNyAtsakAzAtpunaH 'viziSTamatisaGgato'-mArgAnusAriprauDhaprajJAnugataH san // 193 // kimityAha Uhate'yamataH prAyo, bhavabIjAdigocaram / kAntAdigatageyAdi, tathA bhogIva sundaram // 194 // 1. viziSTaguNasaGgata:-C.; For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 194-195 'Uhate'-vitarkayati ayaM apunarbandhakaH ato viziSTamatisAGgatyAt 'prAyo' - bAhulyena / kathamityAha ' bhavabIjAdigocaraM ' - bhavabIjaM -bhavakAraNam AdizadvAt bhavasvarUpaM bhavaphalaM ca gRhyate / yathA " esa NaM aNAi jIve aNAi jIvassa bhave aNAikammasaMyoganivvattie dukkharUve dukkhaphale dukkhANubandhitti" (paMcasUtra 1) / tato bhavabIjAdigocaro yatra tattathA, kriyAvizeSaNametat, athavA bhavabIjAdi-gacaroviSaya UhanIyatayA bhavabIjAdigocarastam / atra dRSTAntaH kAntAdigatageyAdi kAntA - vallabhA AdizabdAttadanya' gAyanAdigrahaH, tadgataM tatpratibaddhaM yadgeyaM gItam, AdizabdAdrUparasAdizeSendriyaviSayagrahaH / tathA tatprakAro geyAdyUhayogya: bhogI, sa iva sundaraM manohArIndriyaviSayasthAnamAgatamiti, yathA vicakSaNo bhogI sundaraM kAntAdigatageyAdyUhate, tathA'yaM bhavabIjAdikamiti bhAvaH // 194 // yathohate tathaivAha prakRterbhedayogena, nAsamo nAma AtmanaH / hetvabhedAdidaM cAru, nyAyamudrAnusArataH // 195 // prakRteH- paraparikalpitAyAH sattvarajastamorUpAyAH, svapra e kriyayA jJAnAvaraNAdilakSaNAyAH bhedayogenaikAntenaiva bhedenetyarthaH na-naiva asamo-visadRzo, nAmaH - pariNAmazcaitanyazraddhAnonmIlanAdikaH pratyakSata evopalabhyamAnaH, AtmanojIvasya syAt, kiM tu sarvajIvAnAM sarvadaiva sama eva prApnoti, kuta ityAha hetvabhedAt- hetoH prakRtilakSaNasyA'bhedAt anAnAtvAt na hyabhinne hetau kvacidapi phalabheda upapadyata iti kRtvA, idamekAntenaiva prakRtibhedeSu AtmanaH pararaNAmavaisAdRzyAMsAGgatyalakSaNaM vastu cAru saGgataM vartate / kuta ityAha 'nyAyamudrAnusArataH '- nyAyasya nyAya eva vA mudrA kRtaprayatnairapi parairanullaGghanIyatvAdrAjAdimudrAvattasyA anusArato'nuvartanAt / tathAhi-yadi prakRtibhede satyapi pariNAmanAnAtvamAtmana iSyate, tadA muktAnAmapi prApnoti, saMsAriNAM muktAnAmapi ca prakRtibhedA'vizeSAt // 195 // 1. gAthakAdigraha: - A 2. kriyayA ca jJAnA-A.B. ; 201 For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 202 yogabindu sUtra : 196-197 evaM ca sarvastadyogAdayamAtmA tathA tathA / bhave bhavedataH sarvaprAptirasyA'virodhinI // 196 // evaM ca-prakRtibheda AtmanaH pariNAmanAnAtvasAMgatye sati, punaH kiM syAdityAha sarva:'-niravazeSaH, tadyogAt'-prakRtisaMyogAtkathaMcidaikyApattilakSaNAt, 'ayaM'-apunarbandhakAdyavasthAbhAk 'AtmA'-jIva: 'tathA tathA'naranArakAdiparyAyabhAktvena, bhave-saMsAre 'bhavet'-syAt 'ata:'-tathA tathA bhavanAt 'sarvaprAptiH'-saMsArApavargAvasthAlAbharUpA 'asya'-AtmanaH 'avirodhinI'-avighaTamAnA smpdyte| prakRtiyogAttasya saMsArAvasthA viprayogAcca muktAvastheti bhAvaH // 196 // sAMsiddhikamalAd yadvA, na hetorasti siddhatA / tadbhinnaM yadabhede'pi, tatkAlAdivibhedataH // 197 // . sAMsiddhikamalAt-karmabandhayogyatAlakSaNAdanAdisvabhAvAt, sAMsiddhikamalaM parihatyetyarthaH, 'yadvA' ityUhasyaiva pakSAntarasUcaka: na-naiva hetoranyasyezvarAnugrahAdeH, pariNAmacitratAyAM sAdhyAyAM 'siddhatA'-pramANapratiSThitatA / Izvaro hyapratiskhalitavairAgyavAn, yataH paThyate-"jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca, sahasiddhaM catuSTayam // 1 // " tataH kathamasau kaMcanAnugRhNIyAnnigRhNIyAdvA ? kiM cAsau yogyatAmapekSya pravartata itarathA veti dvayI gtiH| kiM cAtaH? yadi prathamaH pakSaH, tadA saiva yogyatA hetuH, kimIzvarAnugraha-nigrahAbhyAm ? athetarathA, tadA sArvatrikAvevAnugrahanigrahau syAtAM na vA kvacit, nimittAbhAvAt / yataH paThyate-" nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM, kAdAcitkatvasambhavaH // 1 // " (pra. vArtika 3-34) iti sAMsiddhikamalamevAtmanAM pariNAmavaicitryahetuH / atra hetuH tat-sAMsiddhikamalam 'bhinnaM'-nAnArUpam yadyasmAtkAraNAt 'abhede'pi'-kathaMcitsAmAnyarUpatayA, etadapi kuta ityAha tatkAlAdivibhedataH'te zAstrAntaraprasiddhA ye kAlAdayaH kAlasvabhAvaniyatipUrvakRtapuruSakAralakSaNA hetavaH sarvajagatkAryajanakAH, teSAM vibhedato vaisadRzyAt / idamuktaM bhavati1. prakRtiyogAt tAstA:-AB.C:; For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 yogabindu sUtra : 197-198-199 'kAlAdibhedAttatsAMsiddhikaM malamAtmanA saha bhedAbhedavRtti sadyato nAnArUpaM vartate, tatastadvazAdeva pariNAmavaicitryamAtmanAmanupacaritamevopapadyate na punarIzvarAnubhAvAt, prAguktayuktayA tasya nirAkRtatvAt' iti vA cintayatyasAviti // 197 // idameva samarthayati virodhinyapi caivaM syAt, tathA loke'pi dRzyate / svarUpetarahetubhyAM, bhedAdeH phalacitratA // 198 // 'virodhinyapi ca' vighaTamAnaiva ca 'sarvArthaprAptiH' ityanuvartate, na punaH kathaMcidapi avirodhinI evaM'-sAMsiddhikamalAdanyahetvabhyupagame sati, syAd'bhavet / yathA ca virodhinI sarvaprAptiH, tathA'nantarameva darziteti / 'tathA' iti hetvantarasamuccaye / loke'pi'-zAstre tAvaddarzitaivetyapizabdArthaH 'dRzyate'vilokyate 'svarUpetarahetubhyAM'-svarUpahetuH pariNAmikAraNam yathA mRd ghaTasya, itaraH punarnimittaheturyathA tasyaiva cakracIvarAdi, tAbhyAM-tAvAzrityetyarthaH / bhedAdeH-bhedAdabhedAcca yathAyogaM sambandhAtsvarUpahetumapekSyAbhedAditarApekSayA ca bhedAt, kimityAha 'phalacitratA-' kAryANAM nAnArUpatA / ____ yadi hi mRnmAtrahetuka eva ghaTa: syAttadA sarvaghaTAnAM mRnmayatvA'vizeSAdekAkArataiva syAt, tathA bAhyamAtranimittatve pariNAmikAraNaviraheNa kUrmaromAderiva na kasyacitkAryasyotpattiH syAditi svarUpetarahetU samAzrityA'bhedavRttyA (bhedavRttyA) ca kAryamutpadyamAnaM citrarUpatAM pratipadyate / 'evaM sAMsiddhike male sarvajIvAnAM pariNAmikAraNe sati tatkAlAdibAhyakAraNasavyapekSatAyAM citrakarmabandhakAnAM nAnApariNAmaprAptyA sarvo lokaH zAstraprasiddho naranArakAdiparyAyaH, tahAsAtpunarapunarbandhakatvAdi yAvat sarvaklezaprahANilakSaNA muktiriti sarvamanupacaritamupapadyata ityUhata iti // 198 // tataH kimityAha evamUhapradhAnasya, prAyo mArgAnusAriNaH / etadviyogaviSayo'pyeSa samyak pravartate // 199 // evamuktarUpeNa UhapradhAnasya-vitarkasArasya prAyo-bAhulyena 'mArgAnusAriNo'- nirvANapathAnukUlasya, apunarbandhakatvena kvacidanyathApi pravRttirasya 1. evaM ca-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 yogabindu sUtra : 199-200-201-202 syAditi prAyograhaNam, etadviyogaviSayo'pyAtmanA saha prakRtivi'ghaTamagocara: kiM punarbhavabIjAdigocara ityapizabdArthaH 'eSa' UhaH samyagUhanIyArthA'vyabhicArI pravartate-samunmIlati / idamuktaM bhavati-yathA bhavabIjAdigocaramatinipuNamUhate, tathA 'krameNAtmanaH karmaNA viyogo ghaTata evamapyUhata iti // 199 // evaM sati yatsiddhaM tadAha evaMlakSaNayuktasya prArambhAdeva cAparaiH / .. yoga ukto'sya vidvadbhirgopendreNa yathoditam // 200 // .. 'evaMlakSaNayuktasya'-pUrvoktohaguNasamanvitasya prArambhAdeva'-prArambhameva pUrvasevAlakSaNamAzritya aparaistIrthAntarIyai: 'yogo' vakSyamANaniruktaH, ukto'syA'punarbandhakasya vidvadbhiH-vicakSaNaiH / gopendreNa-yogazAstrakRtA 'yathoditaM'yatprakAramidaM vastu tathoditamiti // 200 // tadeva darzayati yojanAdyoga ityukto, mokSeNa munisattamaiH / sa nivRttAdhikArAyAM, prakRtau lezato jhavaH // 201 // yojanAd-ghaTanAt 'mokSaNa' ityuttareNa sambandhaH, yoga iti asmAddhetoH, ukto munisattamaiH-RSipuGgavaiH / sa yoga: 'nivRttAdhikArAyAM'vyAvRttapuruSAbhibhavAyAM prakRtau'lezata:'-kiMcidvRttyA jhavo'-nizcitaH // 201 // kIdRza ityAha velAvalanavanadyAstadApUropasaMhRteH / pratistrotonugatvena, pratyahaM vRddhisaMyutaH // 202 // 'velAvalanavad' velA-jalavRddhistasyA valanaM-vyAvRttistadvat nadyA gaMgAdikAyAH, kuto ya(ta)dvalanamityAha tadApUropasaMhRte:-mahAsamudrakSobheNa yastasyA nadyA ApUra:-ApUraNaM tasyopasaMhRteH-upasaMhArAt, nivRttaprakRtyadhikArasya puMsaH, pratisrotonugatvena hetunA, "indriyakaSAyAnukUlA vRttiranusrotastatpratikUlA tu pratisrotaH", tataH pratisroto'nugacchati yaH sa pratisrotonugaH, tadbhAvastattvaM tena / kimityAha pratyahaM pratidivasaM 'vRddhisaMyutaH' vRddhimanubhavan / yathA 1. nighaTanAgocaraH-A; 2. kathamasyAtmanaH-A C.; For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 202-203-204-205 205 nadyA ApUropasaMhArAdvelAvalanaM pratyahaM 'pravartate, tathA pratisrotonugAmitvAnivRttaprakRtyadhikArasya yoga iti bhAvaH // 202 // dravyata evAyaM yoga ityarthAddarzayannAha bhinnagranthestu yatprAyo, mokSe cittaM bhave tanuH / tasya tatsarva eveha, yogo yogo hi bhAvataH // 203 // bhinnagranthestu-vidAritAtitIvrarAgadveSapariNAmasya puMsaH punaH yad yasmAt prAyo bahUnvArAn mokSe-nivRttau cittaM-anta:karaNam / tathA bhave bhavakRtyeSvityarthaH tanu:-zarIraM vartate, tasya-bhinnagrantheH / tattasmAt 'sarva eveha' yogavicAre, dharmArthAdigocaro yogo-vyApAraH / kimityAha 'yogo hi' yoga eva samyagdarzanAdirUpaH, bhAvata:'-nizcayavRttyA, "cittAnurUpaphalatvAtsarvavyApArANAmiti mokSAkAMkSA'kSaNikacittasya samyagdRSTeryA yA ceSTA sA sA mokSaprAptiparyavasAnaphalA' ityupapadyata evAsya bhAvato yoga iti // 203 // etadeva dRSTAntato bhAvayannAha nAryA yathAnyasaktAyAstatra bhAve sadA sthite / .. tadyoga: pApabandhazca, tathA mokSe'sya dRzyatAm // 204 // nAryAstathAvidhAyAH striya: 'yathA' iti dRSTAntArthaH 'anyasaktAyA'anyasminsvabhartuH puruSAntare rimsAtirekAtpratibaddhacittAyAH sambandhini tatrA'nyasmin, bhAve-mana:pariNAme sadA-sarvakAlam sthite' ArUDhe sati kimityAha'tadyoga:' tasmin-anurAgaviSaye puruSe yogo'-vyApAraH, svabhartRzuzrUSaNAdiko'pi tathA 'pApabandho.' jAyate, bhAvataH parapuruSaparibhogajanyaH / ca: pUrvavat 'tathA' iti dAntikArthaH, 'mokSe'-mokSaviSaye, asya-bhinnagranthe:, kuTumbacintanAdiko'pi vyApAro yogo nirjarAphalazca 'dRzyatAM' vimRzyatAmiti // 204 // idameva bhAvayannAha na ceha granthibhedena, pazyato bhAvamuttamam / itareNAkulasyApi, tatra cittaM na jAyate // 205 // 1. pravardhate-A; 2. nirvRtau-C.; 3. bhavakRtye ityarthaH-A; 4. striyA:-A; For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 206 yogabindu sUtra : 205-206-207-208 na ceha-naiveha granthibhedenoktarUpagranthivighaTanena pazyato-nirIkSamANasya, bhAvaM-padArtham uttama-mokSarUpam kimityAha itareNa-putrakalatrapratibandhAdirUpeNa bhAvena, AkulasyApi-durnivAratayA karmapariNaterAkSipyamANasya, kiM punaranAkulasyetyapizabdArthaH tatrottamabhAve cittamantaHkaraNaM, na jAyate, kiMtu jAyata evottamabhAvadarzanasya, anyathA tattvA'yogAditi // 205 // nanu kimanena mokSacittena yena bhinnagrantherbhAvato yoga ucyate, kriyAyA eva phaladAnapratyalatvAt, yataH paThyate "kriyaiva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhavet // 1 // " ityAzaMkyAha cAru caitadyato hyasya, tathohaH sampravartate / / ... etadviyogaviSayaH zuddhAnuSThAnabhAk sa yat // 206 // cAruca-sundarameva etad-mokSacittamabhilASarUpam yato-yasmAt |hisphuttm asya-bhinnagrantheH tathA-tatprakAraH, Uho-vimarzaH sampravartate-svayameva jAyate, etadviyogaviSayo-bhavapArthakyagocaraH / tathA zuddhAnuSThAnabhAk parizuddhazuzrUSAdharmarAgAdisamAcArabhAk sa bhinnagranthiIva: yad-yasmAdvartata iti // 206 // asyaivAbhyuccayamAha prakRterA yatazcaiva, nApravRttyAdidharmatAm / tathA vihAya ghaTata aho'sya vimalaM manaH // 207 // . prakRte:-karmasaMjJitAyAH A-arvAk yatazcaiva-yata eva ca hetoH na-naiva apravRttyAdidharmatAM-apravRttirnivRttAdhikAritvaM, AdizabdAttathAvidhAnyaprakRtidharmasaMgrahaH tato'pravRttyAdayo dharmA yasyAH sA tathA, tadbhAvastattA, tAm / tathA-tena prakAreNa, vihAya-virahayya, ghaTate-yujyate UhaH-uktarUpa: asyabhinnagrantheH / kiMlakSaNo'sAvityAha 'vimalaM'-amalImasaM manaH cittamiti / ayamabhiprAya: prakRterapravRttyAdidharmatAM vihAyArvAkna saMsAriNo jIvasyoktalakSaNa Uho ghaTate, kiM tu nivRttyAdiSu satISviti // 207 // tataH sati cAsminsphuradralakalpe sattvolbaNatvataH / bhAvastaimityataH zuddhamanuSThAnaM sadaiva hi // 208 // 1. atraivAbhyuccayamAha-B.C.; athaivA-A For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 208-209-210-211 207 sati ca-vidyamAne puna: asminnUhe-vimalamanorUpe sphuradratnakalpe samujjRmbhamANarucijAlajaTilapadmarAgAdimaNivizeSasamAne, kimityAha sattvolbaNatvataH' sattvaM vIryaM tasyolbaNatvamudagratvaM tasmAt 'bhAvastaimityato-' bhAvo'ntaHkaraNaM, tasya staimityaM-kSudratAdibhirbhavAbhinandicittadoSairakSobhaNIyatA; tasmAt zuddhaM anavadyam anuSThAnaM-dharmazAstrazuzrUSaNAdi 'sadaiva hi-' sarvakAlameva syAt, parizuddhohApohayogasya samyaganuSThAnAvandhyakAraNatvAt / evaM ca sadUhabhAja: zuddhAnuSThAnabhAktvaM prAgAkSiptaM sAdhitaM bhavatIti // 208 // idamevAnaSThAnamadhikRtyAha etacca yogahetutvAdyoga ityucitaM vacaH / mukhyAyAM pUrvasevAyAmavatAro'sya kevalam // 209 // "etaccatatpunaH zuddhamanuSThAnam yogahetutvAd-mokSasaMyogakAraNatvAdyogo vartate' ityevaMrUpam ucitaM-yogyaM, vaco-vacanaM sArthakatvAdindrapurandarAdizabdavat, na punaranyadapunarbandhakAdigatamiti bhAvaH / atraiva vizeSamAha mukhyAyAM-prakRSTAyAM, pUrvasevAyAM-devagurupUjAdirUpAyAM avatAra:-avakAzaH asya-zuddhAnuSThAnasya kevalaM-param / anyadA tu jAyamAnamapyetattadAbhAsameva syAt // 209 // atha yogamevAdhikRtyAha tridhA zuddhamanuSThAnaM, sacchAstraparatantratA / samyakpratyayavRttizca, tathAtraiva pracakSate // 210 // "tridhA-tribhiH prakArairvakSyamANai: zuddhaM anuSThAnaM, tathA sacchAstraparatantratA'samyakzrutagranthAdhInabhAvaH, 'samyakpratyayavRttiH'-samyakpratyaya AtmaguruliGgazuddhibhedAt tridhA tasminsati vRtti:-pravartanam, cakAra uktasamuccaye 'tathA' iti vaktavyAntarasamuccaye, atraiva-yogaprakrame yogo vartate" iti 'pracakSate'bruvate dhArmikA iti // 210 // etadeva bhAvayannAha viSayAtmAnubandhaistu, tridhA zuddhamudAhRtam / anuSThAnaM, pradhAnatvaM jJeyamasya yathottaram // 211 // 'viSayAtmAnubandhaistu' viSayeNa-gocareNa, AtmanA svarUpeNa: anubandhena cottaratrAnuvRttilakSaNena punaH tridhA zuddha-anavadyam, udAhRtaM uktam, anuSThAnaM For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 yogabindu sUtra : 211-212-213 / tatpravRttilakSaNam / atra pradhAnatvaM-'jyeSThatvaM jJeyaM-avagamyam, asya tridhAnuSThAnasya yathottaram-yadyato'nuSThAnamuttaraM tattadapekSayA pradhAnamiti bhAvaH // 211 ||athedmev krameNa darzayati AdyaM yadeva muktyarthaM, kriyate patanAdyapi / tadeva muktayupAdeyalezabhAvAcchubhaM matam // 212 // AdyaM'-viSayazuddhamanuSThAnam yadeva kiMcit muktyarthaM-muktaye 'muktirme bhUyAdito'nuSThAnAdi 'ti praNidhAnena kriyate-patanAdyapi tatra patanaM himapathabhRgupAtAdilakSaNaMAdizabdAcchastrapATanagRdhrapRSThArpaNAdiH zeSa: svaghAtopAyaH parigRhyate, kiM punaH zeSaM tvasyAhiMsakamityapizabdArthaH, tadeva-tadapyanuSThAnam muktyupAdeyalezabhAvAd-bhAvapradhAnatvAnirdezasya muktyupAdeyatAsambhavAt zubhaM-zobhanammataM abhipretam, na tu svarUpataH, atyantasAvadyarUpatvAt // 212 // dvitIyaM tu yamAdyeva, lokadRSTayA vyavasthitam / na yathAzAstrameveha, samyagjJAnAdyayogataH // 213 // 'dvitIyaM tu'-kramaprAmANyAtsvarUpazuddhAnuSThAnaM puna: 'yamAdyeva-paJcayamapaJcaniyamarUpameva, tat kIdRzamityAha 'lokadRSTyA'-sthUlavyavahAriNo lokasya matena, vyavasthitaM-prasiddham / ata eva na-naiva, yathAzAstrameva, zAstrasadbhAva: zAsanAd duHkhatrANAccocyate, tacca jainameva / yathoktam "zAsanasAmarthyena tu, saMtrANabalena cAnavadyena / yuktaM yattacchAstraM, taccaitatsarvavidvacanam" // (pra. rati 188) // tato yathA-yena prakAreNa, zAstraM vyavasthitaM tenaiva, ihayogacintAyAm, kuta ityAha 'samyagjJAnAdyayogata:'-samyagjJAnazraddhAnA'bhAvAt, na hi samyagjJAnAdyabhAve dUraM saMsAravirakto'pi yathAzAstrameva pravRttimavalambituM kSamaH, kiM tu ghuNAkSaravRttyaiva kadAcitkiMcideva / ayamatra bhAva:-ye'mI pUraNAdayaH prathamaguNasthAnakavartino'pi tathAvidhasaMsAravairAgyAllokadRSTipratiSThitayamAniyamAMzca jIvAditattvamajAnAnAH santaH samanutiSThanti tatsvarUpazuddhamanuSThAnamucyata iti // 213 // 1. pUjyatvaM-A; 2. svasyA-B; svAsyA-c: For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 yogabindu sUtra : 214-215-216-217 tRtIyamapyadaH kiMtu, tattvasaMvedanAnugam / prazAntavRttyA sarvatra, dRDhamautsukyavarjitam // 214 // tRtIyamapyanuSThAnam ado-yamAdyeva, kintu-punaH 'tattvasaMvedanAnugaM'jIvAditattvasamyakparijJAnAnugatam tathA 'prazAntavRttyA'-kaSAyAdivikAranirodharUpayA sarvatra-kArye, dRDhaM-atyartham 'autsukyavarjitaM'-tvarAparihINaM, aprazAntavRttAvevautsukyadoSAvakAzAt // 214 // athaitadanuSThAnatrayasya pratyekaM phalamAha AdyAnna doSavigamastamobAhulyayogataH / tadyogyajanmasandhAnamata eke pracakSate // 215 // AdhAdviSayAnuSThAnAt na-naiva doSavigamo'-mokSalAbhabAdhakadoSaparihANirUpaH, kuta ityAha- 'tamobAhulyayogataH'-tamaso'jJAnasya bAhulyaM bahulabhAvastadyogAt, AtmaghAtAdipravRttivyaGgayo hyasau, etatpradhAnaM ca prthmaanusstthaanm|atraiv matAntaramAha tadyogyajanmasandhAnaM'-doSavigamocitasya jAtikulAdiguNayuktatvena janmano bhavAntarotpattilakSaNasya sandhAnaM ghaTanam ata:-anuSThAnAt, 'eke' zAstrakRtaH 'pracakSate'-prajJApayati // 215 // atra hetuH muktAvicchApi yacchlAghyA, tamaHkSayakarI matA / tasyAH samantabhadratvAdanidarzanamityadaH // 216 // muktAvicchApi kiM punaretadviSayA kriyetyapizabdArtha: yad-yasmAt zlAghyAprazasyA 'tamaHkSayakarI'-mohavidhvaMsakAriNI 'matA' matimatAM, paraM tasyA mukteH 'samantabhadratvAt'-sarvata: kalyANarUpatvAt, anidarzanaM-atIvavaisadRzyAdananurUpam iti-evamatisAvadhaprakRtitvena ado-viSayAnuSThAnaM vartate / sadRzo hi bhAvaH sadRzasya heturbhavati, yathA mRd ghaTasya, viSayAnuSThAnaM tvatIvasAvadyarUpatvAtkathamekAntaniravadyarUpAyA mukterhetuH syAt, ato na tanmuktihetuH, kiM tu tadgatamuktIcchAmAtrameva // 216 // dvitIyAjheSavigamo, na tvekAntAnubandhanAt / gurulAghavacintAdi, na yattatra niyogataH // 217 // dvitIyAd-anuSThAnAt doSavigama:-kaSAyAdinirodharUpa: sampadyate, natu For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 yogabindu sUtra : 217-218-219 na punaH ekAntAnubandhanAdbhasmIkRtadarduracUrNavinAzavadekAntena sarvathottaratrApyanuvRttimAn / atra hetuH 'gurulAghavacintAdi' guNadoSaviSayA gurulaghubhAvamImAMsA gurulAghavacintA AdizabdAtpravRttizca na yad-yasmAt tatra svarUpazuddhAnuSThAne niyogato-niyamena / tathAhi-tathAvidhavivekavaikalyena kAyamAtrakriyApradhAnatvAnnAtyantiko doSavigamo'tra / yataH paThyate-"kAyakiriyAe, dosA, khaviyA maNDukkacuNNatulla tti / 'savvAvaNae te puNa, neyA tacchArasAricchA" (yo. za. 86) // 217 // ata evedamAryANAM, bAhyamantarmalImasam / kurAjapurasacchAlayalakalpaM vyavasthitam // 218 // ata eva doSavigamaikAntAnubandhAbhAvAdeva 'idaM'-svarUpazuddhAnuSThAnaM 'AryANAM'-sarvaheyadharmebhya ArAdbhAgayAyinAM matena bAhyam-apradhAnam, aMta evAntarmadhye 'malImasaM' malinam 'kurAjapurasacchAlayalakalpaM' kurAjasya kunRpateryatpuraM nagaraM tasya ya: sansundaraH parairadhRSyatvAcchAlaH prAkArastatra yo yatna AdarAtireka: kurAjasyaiva tatkalpaM tattulyaM, 'vyavasthitaM'-pratiSThitam / yathA hi vihitaparAdhRSyaprAkAramapi puraM kutsitarAjAdhiSThitaM na ca tathAvidhAM vRddhiM labdhumalaM, lokaluNThanAdibhistadupadravairnityameva tasya duHsthIkRtatvAt, evaM svarUpazuddhAnuSThAnamiti bAhyadoSAbhAve'pi tattvajJAnavikalasya puMso'ta eva kurAjasadRzasya na parAM guNavRddhi prAptumutsahate, ajJAnadoSopaghAtAdeva // 218 // tRtIyAddoSavigamaH, sAnubandho niyogataH / gRhAdyabhUmikA''pAtatulyaH kaizcidudAhRtaH // 219 // tRtIyAtsAnubandhanAnuSThAnAt doSavigamaH sAnubandho 'niyogato'-niyamena vartate / ayaM ca 'gRhAdyabhUmikApAtatulyo'-gRhasya devagRhAderAdyabhUmikA dRDhapIThabandharUpA tasyA ApAta ArambhastattulyastatsadRzaH kaizcittIrthAntarIyaiH udAhRtaH-uktaH, ayaM cAsmAkamapi saMmata eva / yathA hi gRhasya samyagAdibhUmikAprArambho nopariviracyamAnagRhabhaGgaphala: sampadyate, kiMtu tadanubandhapradhAna eva, evaM tattvasaMvedanAnugatamanuSThAnamuttarottaradoSavigamAvahameva bhavati, na tu 1. sabbhAvaNAe-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 219-220-221-222-223 kadAcanApyanyathArUpamiti // 219 // etadeva bhAvayati etaddhayudagraphaladaM gurulAghavacintayA / ataH pravRttiH sarvaiva, sadaiva hi mahodayA // 220 // etad- anubandhapradhAnamanuSThAnam hiH- yasmAt udagraphaladaM udAraphaladAyi kathamityAha 'gurulAghavacintayA' - sarvakAryeSu guNadoSayorgurulaghubhAvAlocanena, etadapi kathamityAha 'ataH '- gurulAghavacintAtaH pravRttiH - ceSTA 'sarvaiva' na punaH kAcideva, sadaiva - sarvakAlameva hi :- yasmAt mahodayA atiprazastaphalA syAditi // 220 // atha sacchAstra pAratantryamadhikRtyAha - 211 paralokavidhau zAstrAt prAyo nAnyadapekSate / Asannabhavyo matimAn, zraddhAdhanasamanvitaH // 229 // 'paralokavidhau'-paralokaphale prayojane kartavye zAstrAduktaniruktAt prAyobAhulyena na-naiva anyallokarUDhyAdi apekSate - Alambate / ka ityAha 'AsannabhavyaH '-dUrabhavyavyavacchedArthametat 'matimAn mArgAnusArI prAjJaH tathA 'zraddhAdhanasamanvitaH'-zraddhAnuSThAnAbhilASarUpadhanasamanvitaH // 221 // upadezaM vinApyarthakAmau prati paTurjanaH / dharmastu na vinAM zAstrAditi tatrAdaro hitaH // 222 // upadezaM - zAstraprajJApanaM vinApyantareNApi kiM punaritarathetyapizabdArthaH 'arthakAmau ' - pratItarUpAveva pratItyAzritya paTurjano, lokarUDhiprAmANyAdapi tatsiddhisambhavAt / dharmastu dharmaH punaruktanirukta: 'na vinA zAstrAt' ityasmAddhetoH tatra - zAstre Adaro - yatnaH - kalyANarUpaH sampadyate iti // 222 // arthAdAvavidhAne'pi tadabhAvaH paraM nRNAm / dharme'vidhAnato'narthaH kriyodAharaNAtparaH // 223 // arthAdAvarthakAmalakSaNaviSaye avidhAne'pyavidhAvapi kriyamANe 'vidhau tAvatsarvAnarthAbhAva' ityapizabdArthaH tadabhAvo'rthAdyabhAvaH 'paraM' kevalaM, nAnyaH kazcidanarthaH nRNAM-puMsAM sampadyata iti / dharme dharmaviSaye avidhAnato'vidhAnAt 1. paratantratetyadhikRtyAha - A. B. C. ; 2. pratyAzritya -A; For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 yogabindu sUtra : 223-224-225-226-227 anartho'kalyANam kriyodAharaNAcikitsAdRSTAntAt paraH prakRSTaH / yathoktam-"paDivajiUNa kiriyaM, tIe viruddhaM nisevai jo u / apavattagAu ahiyaM, sigdhaM ca 'saMpAvai viNAsaM" // 223 // . tasmAtsadaiva dharmArthI, zAstrayatnaH prazasyate / loke mohAndhakAre'smin zAstrAlokaH pravartakaH // 224 // tasmAddharme'vidhAnataH parAnarthabhAvAt sadaiva-sarvakAlameva dharmArthIdharmAbhilASukaH zAstrayatnaH-zAstrAdaraparaH prazasyate-zlAghyate / kutaH? yataH loke-jagati moha evAndhakArastamo yatra sa tathA tatra, zAstrAlokaH-zAstraprakAzaH; pravartakaH pravartayitA paralokakriyAsu // 224 // atha zAstrameva stuvannAha. pApAmayauSadhaM zAstra, zAstraM puNyanibandhanam / .. cakSuH sarvatragaM zAstraM zAstraM sarvArthasAdhanam // 225 // . pApAmayauSadhaM-pApavyAdhizamanIyaM zAstram / tathA zAstraM puNyanibandhanaMpavitrakRtyanimittam / cakSurlocanaM sarvatragaM-sUkSmabAdarAdAvarthe gacchati yattatsarvatragaM zAstram, zAstraM sarvArthasAdhanaM-sarvaprayojananiSpattihetuH // 226 // tataH .. na yasya bhaktiretasmiMstasya dharmakriyApi hi / andhaprekSAkriyAtulyA, karmadoSAdasatphalA // 226 // nayasya-dharmArthinaH bhakti:-bahumAnarUpA etasmin-zAstre, tasya dharmakriyApi hi-devavandanAdirUpA kiM punaranyarUpetyapihizabdArtha: andhaprekSAkriyAtulyAandhasyAvalokanakRte yA prekSaNakakriyA tattulyA, karmadoSAt-tathAvidhamohodayAt asatphalA-avidyamAnAbhipretArthA sampadyata iti // 226 // etadapi kutaH ? yataH yaH zrAddho manyate mAnyAnahaGkAravivarjitaH / guNarAgI mahAbhAgastasya dharmakriyA parA // 227 // yaH zrAddhaH-sanmArgazraddhAluH manyate-bahumAnaviSayIkurute mAnyAn-devatAdIn 'ahaGkAravivarjito'-muktAbhimAnaH / ata eva 'guNarAgI'-guNAnurAgavAn 1. sa pAvai-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 227-228-229-230-231 'mahAbhAga : ' - prazasyAcintyazaktiH, kimityAha tasya zAstraparatantratayA mAnyamantuH dharmakriyA - uktarUpA parA - prakRSTeti // 227 // vyatirekamAha 'yasya' ityAdiyasya tvanAdaraH zAstre, tasya zraddhAdayo guNAH / unmattaguNatulyatvAnna prazaMsAspadaM satAm // 228 // yasya tvanAdaro'gauravarUpaH zAstre, tasya zraddhAdayaH - zraddhAsaMveganirvedAdayo guNAH kimityAha unmattaguNatulyatvAt tathAvidhagrahAvezAtsonmAdapuruSazauryaudAryAdiguNasadRzatvAt na prazaMsAspadaM na zlAghAsthAnaM satAM vivekinAmiti // 228 // etadapi katham ? yataH - - malinasya yathAtyantaM jalaM vastrasya zodhanam / antaHkaraNaratnasya, tathA zAstraM vidurbudhAH // 229 // malinasya - malavata:, yathAtyantaM - atIva jalaM - pAnIyam vastrasya - pratItarUpasya zodhanaM-zuddhihetuH, 'antaHkaraNaratnasya' antaHkaraNaM - manaH tadeva ratnaM, tasya cintAratnAdibhyo'pyatizAyinaH ' tathA zAstraM ' vidurjAnate zodhanaM, budhA: - buddhimantaH // 229 // ata eva - 213 zAstre bhaktirjagadvandyairmukterdUtI paroditA / atraiveyamato nyAyyA, 'tatprAptyAsannabhAvataH // 230 // zAstre bhaktiruktarUpA jagadvandyairjagattrayapUjanIyaistIrthakRdbhiH 'mukterdUtI avazIbhUtamuktiyoSitsamAgamavidhAyinI parA-prakRSTA uditA -nirUpitA, 'atraiva' zAstra eva iyaM bhaktiH ato- muktidUtIbhAvAdeva hetoH nyAyyA - saGgatA kuta ityAha ' tatprAptyAsannabhAvata: '- muktiprApterAsannabhAvAt / na hi muktiprApteranAsannaH zAstrabhaktimAnsampadyate, ataH zAstra eveyaM nyAyyeti // 230 // atha samyakpratyayavRttizcetyadhikRtyAha tathAtmaguru liGgAni, pratyayastrividho mataH / sarvatra sadanuSThAne, yogamArge vizeSataH // 231 // ' tathA ' iti vaktavyAntarasamuccaye / 'AtmaguruliGgAni ' AtmA ca guruzca 1. tatpratyAsanna-A; 2. muktidUtI - B. C; 3. tatpratyAsanna -A; For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 231-232-233 liGgAni ceti samAsaH / pratIyate bhAvyartho'smAditi 'pratyayaH'trividhastriprakAro 'mataH sarvatra sadanuSThAne' phalAvisaMvAdini prayojane, 'yogamArge' prastuta eva vizeSato-vizeSeNa mata iti, asya sarvasadanuSThAnAtizAyitvAt // 231 // enameva trividhaM pratyayaM bhAvayannAha- . AtmA tadabhilASI syAd, gururAha tadeva tu / . talliGgopanipAtazca, sampUrNa siddhisAdhanam // 232 // AtmA-sadanuSThAnArambhiNaH puMso'ntarAtmarUpa: svata eva tAvattadabhilASIsadanuSThAnAbhilASavAn, syAd-bhavet / tato gururdharmopadeSTA Aha brUte tadeva tu-yadevAtmanAbhilaSitamAsIt, talliGgopanipAta:-tasyAbhilaSitasya siddhisUcakAni liGgAni yAni "nandItUraM punassa daMsaNaM saGghapaDahasado ya / bhiMgArachattacAmarajjhayapaDAgA pasatthAI // 1 // " ityAdisUtrasiddhAni, teSAmupanipAta:-saMnihitatA / ca: samuccaye / kimityAha sampUrNa-samastaM, siddhisAdhanaM-vivakSita phalaniSpattisUcakam // 232 // atha siddhimeva bhAvayannAha- ' siddhayantarasya sadbIjaM, yA sA siddhirihocyate / aikAntikyanyathA naiva, pAtazaktayanuvedhataH // 233 // siddhyantarasya-phalAntarasiddhirUpasya, sad-avandhyaM bIja-hetuH yA, sA siddhiriha vidvalloke ucyate / kIdRzItyAha 'aikAntikI'niyamenA'siddhirUpaparihAravatI anyathA-siddhyantarasadvIjabhAvA'bhAve naiva-na sarvathA siddhirbhavati / kuta ityAha 'pAtazaktyanuvedhata:'-bhraMzasAmarthyAnuvedhAt / tathA hi, tathAvidhaprAsAdAdi asthyAdizalyopaghAtAnmahatA yatnenoparacyamAnamapi nodayamAsAdayati kiM tvavazyaM patati, evaM vivakSitasiddhirapi mithyAbhinivezAdipAtazaktyanuvedhAnna nirvANAvasAnaphalAya sampadyate // 233 // amumevArthamadhikRtyAha 1. phalaniSpannasUcakam For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 234-235-236 siddhyantaraM na sandhatte, yA sAvazyaM patatyataH / tacchaktyApyanuviddhaiva, pAto'sau tattvato mataH // 234 // 'siddhyantaraM' - prastutakAryasiddheH kAryAntarasiddhirUpam na-naiva sandhatteghaTayati yA - siddhiH sA'vazyaM - niyamena, patati nivartate / ato'vazyaMpAtAt tacchaktyApi-pAtazaktyApi anuviddhA - vyAptA, evazabdasya bhinnakramatvAt, tataH pAta eva asau-siddhiH, sampratyapAte'pi paratastAvatpAta evetyapizabdArthaH, tattvataH (paramArthataH) mata: (matA ) - saMmato ( saMmatA) viduSAm / yathA hyavidyamAnaputrapautrAdisantAnaH pumAnsvakAle'patannapi pAtazaktyanuvedhAtparamArthataH pAta eva tathA prastutA yamaniyamAdisiddhirapyanubandhavikalA yojanIyA pAtatveneti // 234 // athaitadviparyayamAha , siddhyantarAGgasaMyogAt, sAdhvI caikAntikI bhRzam / AtmAdipratyayopetA tadeSA niyamena tu // 235 // siddhyantarAGgasaMyogAt-siddhyantarANAM prastutasiddheranyasiddhivizeSANAM yAnyaGgAni hetavasteSAM saMyogAnmIlanAt sAdhvI ca saGgatA punaH 'aikAntikI' siddhiH pAtavikalA bhRzamatyartha paraM parayApyasiddhirUpaparihArAt 'AtmAdipratyayopetA'-AtmaguruliGgapratItisaGgatA / tat tasmAt eSA - aikAntikI siddhi:, niyamena tvavazyaMtayaiva vartate, AtmAdipratyayasyaiva siddhyantarA'vandhyahetutvAt // 235 // etadeva samarthayate na hyupAyAntaropeyamupAyAntarato'pi hi / hAThikAnAmapi yatastatpratyayaparo bhavet // 236 // na hi-naiva upAyAntaropeyaM mRtpiNDAdyupAyAntarasAdhyaM ghaTAdikAryam, upAyAntarato'pi hi - sUtrapiNDAdyupAyAntarAdapi bhavati hAThikAnAmapi - balAtkAracAriNAM kiM punastadanyathAcAriNAmityapizabdArthaH yato- yasmAt, tattasmAt 'pratyayaparaH- AtmAdipratyayaparAyaNaH bhavet - syAdai kAntikIM siddhimabhilaSanM yogI, tasyAstadekahetutvAt / yathA hi kumbhakArAdiH - - 1. kAntikIsiddhi-A.B.C.; 2. san yogI-A; 215 For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 236-237-238-239 sannihitamRtpiNDAdisarvasvopakaraNo'pi na paTAdi sAdhayitumalaM tadupakaraNAbhAvAt, tathAtmAdipratyayavikalastadanyAnuSThAnavAnapi yogI naikAntikIM siddhimArAdhayituM samarthaH syAt // 236 // athAmumeva puraskurvannAha 216 paThitaH siddhidUto'yaM pratyayo hyata eva hi / siddhihastAvalambazca tathAnyairmukhyayogibhiH // 237 // paThito-nirUpitaH siddhidUtaH - siddhisamAgamahetuH ayamAtmAdipratyayaH hi: sphuTam ' ata eva hi ' aikAntikasiddhihetutvAdeva heto:, 'siddhihastAvalambazca'- siddhau tathAvidhaprAsAdazrRMga ivAroDhumanasAM hastAvalambasadRzaH, ca:samuccaye, 'tathA' iti tatprakArairanyaiH - nepathyamAtrabhedato'smadvilakSaNaiH 'mukhyayogibhiH ' zuddhamArgadarzitayA tattvarUpairdhArmikairiti // 237 // - apekSate dhruvaM hyenaM, sadyogArambhakastu yaH / 'nAnyaH pravartamAno'pi tatra daivaniyogataH // 238 // apekSate - 'valambate dhruvaM hi dhruvameva, enamAtmAdipratyayam ka ityAha 'sadyogArambhakastu' sAnubandhayogArambhaka eva yaH kazcit / vyavacchedyamAha na-naiva, * anyaH - 'viSayasvarUpazuddhaprathamadvitIyAnuSThAnavidhAtA kIdRza ityAha 'pravartamAno'pi' kiM punaritararUpa ityapizadvArthaH, tatra yoge 'daivaniyogataH ' tathAvidhakarmapAratantryAt / 2* anyasya hi tattvaparijJAnazUnyatayA'labdhAtmalAbhasya sarvatra pravRttau karmapArantryameva heturna punastattvajJAnaM, vivekilokApekSaNIyatvAttasya // 238 // kiM ca AgamAtsarva evA'yaM, vyavahAraH sthito yataH / tatrApi hAThiko yastu hantA'jJAnAM sa zekharaH // 239 // AgamAd-guruvacanapratyayarUpAt sarva eva - nikhilo'pi ayaM - yogamA - gopayogI vyavahAro - heyopAdeyayorhAnopAdAnarUpaH sthitaH pratiSThitaH yato yasmAdatIndriyaphalatvAttasya, atIndriyaphaleSu cAnuSThAneSu zAstrasyaiva pratIti 1. nAjJaH pravarta - A; 2. 'ajJo' - A; 3. ajJasya - A; 4 pravRttihetutvAt - A; For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 239-240-241-242 hetutvAt, tatastatrApyAgamAdhIne vyavahAre kiM punaritararUpa ityapizabdArthaH, hAThika:-svavikalpapravRttyAgamanirapekSatvena balAtkAracArI 'yastu' yaH punaryogI 'hanta' iti sannihitasabhyAmantraNaM, (ajJAnAM)sa zekharaH-ziromaNirvartate, anupAyapravRttatvAttasya // 239 // kiM ca tatkArI syAtsa niyamAt tadveSI ceti yo jaDaH / - AgamArthe tamullaMghya, tata eva pravartate // 240 // tatkArI-tatkaraNazIla:, syAd-bhavet, sa niyamAd-avazyaMbhAvena, taveSI ca-svayameva kriyamANavastudveSavA~zca ityetadrUpaH sampadyate yaH kazcit jaDomandaH AgamArthe-Agamavihite caityavandanAdau vidhAtumiSTe tamAgamamullaMghyaatikramya tata evAgamAdeva, pravartate AgamanirUpitavidhinirapekSatayA''gamArthamanutiSThannapinatadbhakta: kiMtu tadviSTa eva, dveSamantareNa tadullaGghanAbhAvAditi bhAvaH // 240 // etadeva vyatirekato bhAvayati na ca sadyogabhavyasya, vRttirevaMvidhApi hi / na jAtvajAtyadharmAnyajAtyaH san bhajate zikhI // 241 // naca-naiva sadyogabhavyasya-parizuddhayogayogyasya jantoH vRttiH-samAcArarUpA evaMvidhApi hi-tatkAritvataddveSitvalakSaNA kiM punastadveSitvalakSaNaivetyapihizabdArthaH / etadeva prativastUpamayA bhAvayannAha na-naiva jAtu-kadAcit ajAtyadharmAn-kujAtamayUraceSTitarUpAn yat-yasmAt, jAtyaH-sarvopAdhivizuddhaH, san-bhavan, bhajate-sevate zikhI-mayUraH // 241 / / etadeva samarthayamAna Aha etasya garbhayoge'pi, mAtRNAM zrUyate paraH / aucityArambhaniSpattau, janazlAghyo mahodayaH // 242 // etasya-sadyogabhavyasya tIrthakarAderjIvasya garbhayoge'pi'kiM punarutarakAla ityapizabdArtha: mAtRNAM-janayitRNAm / zrUyate-zAstreSu para:-prakRSTaH aucityArambhaniSpattau-samucitAnuSThAnanivRttau viSaye janazlAghyo-lokaprazaMsanIyaH mahodayaH-prazastamAhAtmyalAbhalakSaNa: / 'tathA caivaM paThyate-'"jaNaNI savvattha 1. tathA ca evaM paThyate-AB.C:; For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 yogabindu sUtra : 242-243-244-245 viNicchaesu, sumaitti teNa 'sumaijiNe / " tathA "gabbhagae jaM jaNaNI, jAya sudhammatti teNa dhammajiNo / " tathA "jAyA jaNaNI jaM suvvayatti muNisuvvao tamhA / " (A.ni.) ityAdi // 242 // yata evam jAtyakAJcanatulyAstatpratipaccandrasannibhAH / / sadojoralatulyAzca, lokAbhyudayahetavaH // 243 // 'jAtyakAJcanatulyA' akRtrimasuvarNatulyA avisaMvAdisvabhAvA ityarthaH, tattasmAtkAraNAt, tathA pratipaccandrasanibhA:'-zuklapakSapratipaccandramaNDalasamAH pravardhamAnazuddhiyogyA ityarthaH-'sadojoratnatulyAzca'-satsundaramojastejo yathA syAt tathA, tacca tadratnaMca cintAmaNyAdi tattulyA: / ata eva lokAbhyudayahetavo'jagattrayamAhAtmyalAbhanimittabhUtAH // 243 // itthaM garbhAvasthAmadhikRtyoktaM, sAmprataM tadanyAvasthAzrayeNAha aucityArambhiNo'kSudrAH, prekSAvantaH zubhAzayAH / avandhyaceSTAH kAlajJA yogadharmAdhikAriNaH // 244 // 'aucityArambhiNaH'-sarvArtheSu yogyArambhabhAjaH akSudrAH-gambhIrAzayA: prekSAvanto-'tinipuNabuddhibhAjaH zubhAzayA:-zubhapariNAmAH avandhyaceSTA: aniSphalavyApArA: kAlajJAH-prastAvavidaH, kimityAha 'yogadharmAdhikAriNaH' yogadharmayogyA adhikAravanto vartanta iti // 244 // atha zikhidRSTAntamadhikRtyAha yazcAtra zikhidRSTAntaH, zAstre prokto mahAtmabhiH / sa tadaNDarasAdInAM, sacchaktyAdiprasAdhanaH // 245 // __yazca-yaH punaH atra-yogadharmAdhikAracintAyAm 'zikhidRSTAntaH'jAtyazikhinidarzanarUpaH zAstre-yogaviSaya eva prokta:-prajJaptaH mahAtmabhi:yogazAstracintakaiH / sa-zikhidRSTAntaH 'tadaNDarasAdInAM'-jAtyazikhyaNDake rasasya, AdizabdAccaJcucaraNAdyavayavAnAM ca 'sacchaktyAdiprasAdhanaH' sacchakte:susAmarthyasya, AdizabdAttatphalasya ca prasAdhana:-prakAzakaH / na hyaNDakAvasthAyAM 1. sumaijiNo-AB.C.; 2. 'adhikAravanto' iti-AB.C.; pratiSu nAsti; For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 245-246-247-248-249 219 rasAdiSu sarvathA'santo jAtyazikhidharmA uttarakAlamapi bhavitumarhanti, sarvathA'sataH kasyacidutpAdAbhAvAt, evaM dharmAdhikAriNo'pi prANino garbhAdyavasthAsvapyuttarakAlAbhivyajyamAnaguNasaMdohabIjabhAjo vartanta iti // 245 // pravRttirapi caiteSAM, dhairyAt sarvatra vastuni / - apAyaparihAreNa, dIrghAlocanasaGgatA // 246 // pravRttizceSTA 'api ca' ityabhyuccaye / eteSAM-yogadharmAdhikAriNAM dhairyAtparairakSobhyabhAvalakSaNAt sarvatra vastuni-dharmArthAdau, kIdRzItyAha'apAyapariharaNena' -bhAvyapAyapariharaNena, 'dIrghAlocanasaGgatA'-kAryapariNAmA'locanavatI // 246 // tathA tatpraNetRsamAkrAntacittaratnavibhUSaNA / sAdhyasiddhAvanautsukyagAmbhIryastimitAnanA // 247 // 'tasyAH'-pravRtteryaH 'praNetA'-prajJApakastIrthakarAdistena pratikSaNaM smRtipathavyavasthitena 'samAkrAntaM'-vyAptaM yaccittaratnaM tadeva vibhUSaNamalaGkAro yasyAH pravRtteH sA tathA / tathA sAdhyasiddhau'-dharmArthAdiprayojananiSpattau anautsukyenA'tvarArUpeNa gAmbhIryeNa'-cA'lakSitavikArarUpeNa stimitaM prasannamAnanaM-mukhaM yasyAM sA tathA // 247 // ata evAha phalavadrumasadIjaprarohasadRzaM tathA / sAdhvanuSThAnamityuktaM, sAnubandhaM maharSibhiH // 248 // __ . 'phalavato'-phalaprAgbhArabhAjo 'drumasya'-nyagrodhAdeH sad-avandhyaM yadbIjaM tasya yaH praroho-'GkurodbhedarUpastena sadRzaM-samaM yattattathA / 'tathA' iti vaktavyAntarasamuccaye / eteSAM yogAdhikAriNAM sAdhu-sundaram, 'anuSThAnaM'yamaniyamAdirUpam, ityanena prakAreNa uktaM zAstreSu sAnubandham-uttarottarAnubandhavat maharSibhiH-paramamunibhiH, zuddhAdhikArisamArabdhatvAttasya // 248 // ata eva antarvivekasambhUtaM, zAntodAttamaviplutam / nA'grodbhavalatAprAyaM, bahizceSTAdhimuktikam // 249 // 1. // 245 // tataH -A: 2. locanAvatI-AC; 3. eSAM yogA-A; For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 220 yogabindu sUtra : 249-250-251 antarvivekasambhUtaM-antarvivekena tattvasaMvedananAmnA sambhUtaM-pravRttam (zAntodAttaM) zAntodAttapuruSArabdhatvAt, ata evAviplutaM-sarvathA viplavarahitam / vyavacchedyamAha na-naiva agrodbhavalatAprAyamagrAd vRkSaprAntAdudbhavo yasyAH sA cAsau latA ca tatprAyam, sA hi latAgrodbhavatvena na latAntaramanubadhuM kSamA, idaM cAnuSThAnamuttarottarAnubandhapradhAnamiti, ata: uktaM 'nAgrodbhavalatAprAyaM' iti / tathA bahizceSTAyAM caityavandanAdirUpAyAmadhimuktiH zraddhA yatra tattathA // 249 // itthaM viSayasvarUpAnubandhazuddhipradhAnamanuSThAnatrayamabhidhAya sAmprataM trayasyApyavasthAbhedena saMmatatvamAvizcikIrSurAha iSyate caitadapyatra, viSayopAdhi saGgatam / . nidarzitamidaM tAvat, pUrvamatraiva lezataH // 250 // . iSyate-manyate matimadbhiH, ca:-samuccaye, 'etadapi' prAguktam atra-yogacintAyAM 'viSayopAdhi'-viSayazuddhamanuSThAnaM, kiM punaH svarUpazuddhAnubandhazuddhe ityapizabdArthaH kIdRzamityAha 'saGgataM'-yuktameva, 'nidarzitaM'-nirUpitaM, idaMsaGgatatvam, tAvacchabdaH kramArthaH pUrva-prAk, 'atraiva'-zAstre, 'lezataH' saMkSepeNa "muktAvicchA'pi yacchlAghyA, tamaHkSayakarI matA" (zlo. 216) ityAdinA granthena / vistaratastu vizeSagranthAdavaseyamiti // 250 // atha prastutamanuSThAnaM yasya bhavati tamadhikRtyAha apunarbandhakasyaivaM samyagnItyopapadyate / tattattantroktamakhilamavasthAbhedasaMzrayAt // 251 // apunarbandhakasyoktarUpasya evamuktarUpeNa samyagnItyA'-'zuddhiyuktarUpayA 'upapadyate'- ghaTate kimityAha 'tattattantroktaM'-kApilasaugatAdizAstrapraNItaM mumukSujanayogyamanuSThAnaM akhilaM'-samastaM kuta ityAha avasthAbhedasaMzrayAt'apunarbandhakasyAnekasvarUpAGgIkaraNAt |aneksvruupaabhyupgme hyapunarbandhakasya kimapyanuSThAnaM kasyAmapyavasthAyAmavataratIti // 251 // athApunarbandhakottaraM yadbhavati tadarzayati 1. zuddhayuktirUpayA-B.; For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 yogabindu sUtra : 252-253-254-255 svatantranItitastveva, granthibhede tathA sati / samyagdRSTirbhavatyuccaiH, prazamAdiguNAnvitaH // 252 // 'svatantranItitastveva'-jainazAstranItereva na punastantrAntarAbhiprAyeNApi 'granthibhede'-rAgadveSamohapariNAmasyAtIvadRDhasya vidAraNe 'tathA'-yathApravRttyAdikaraNaprakAreNa 'sati'-vidyamAne kimityAha 'samyagdRSTiH'-zuddhasamyaktvadharaH, bhavati-sampadyate / kIdRza ityAha 'uccaiH'-atyarthaM prAgavasthAtaH sakAzAt, 'prazamAdiguNAnvitaH'-upazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktiyuktaH // 252 // athAsya liGgAnyAha zuzrUSA dharmarAgazca, gurudevAdipUjanam / yathAzakti vinirdiSTaM, liGgamasya mahAtmabhiH // 253 // 'zuzrUSA'-saddharmazAstraviSayA dharmarAgazca'-cAritradharmAnurAgarUpaH 'gurudevAdipUjanaM '-dharmAcAryajinasAdharmikAdisamabhyarcanam 'yathAzakti'-svasAma *nurUpaM vinirdiSTam liGga'-cihnam asya'-samyagdRSTerjIvasya 'mahAtmabhiH'zAstrakArairiti // 253 // atha liGgameva bhAvayati na kiMnarAdigeyAdau, zuzrUSA bhoginastathA / . yathA jinoktAvasyeti, hetusAmarthyabhedataH // 254 // na kiMnarAdigeyAdau-kiMnarAdInAM gAyakavizeSANAM yadgeyAdi gItavarNaparivartAbhyAsakathAkathanAdi zravaNendriyAkSepakAri tatra 'zuzrUSA' zrotumicchA 'bhoginaH' puruSasya yUno vaidagdhyavataH kAntAyuktasyAtizayakAminazca tathA-tena prakAreNa 'yathA z2inoktau' jinazAsane 'asya'-samyagdRSTeH 'iti' pAdasamAptau, kuta ityAha 'hetusAmarthyabhedata:-' kiMnarAdigeyAdizuzrUSAhetoH sakAzAjinoktizuzrUSAyA hetoH sAmarthyavaiziSTyAt // 254 // etadeva bhAvayati tucchaMca tucchanilayA( ? ya)pratibaddhaM ca tadyataH / geyaM, jinoktistrailokya-'bhogasaMsiddhisaGgatA // 255 // 'tucchaMca'-kSaNikazravaNendriyasukhamAtrakAritvAdalpam tucchanilayApratibaddhaM 1. bhogasatsiddhi-B.C.; For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 222 yogabindu sUtra : 255-256-257-258 ya(ca)'-zukrazoNitAdimalanilayalalanAvarNanapravRttattvAt tad 'yato' yasmAddheto: 'geyaM'-kiMnarAdikRtam, "jinoktiH'-jinazAsanaM puna: 'trailokya bhogasaMsiddhisaGgatA'-trailokyabhogena zakracakradharAdipadalakSaNena saMsiddhayA ca karmakSayalakSaNayA saGgatA yuktA vartata iti // 255 // hetubhedo mahAnevamanayoryadvayavasthitaH / caramAttadyujyate'tyantaM, bhAvAtizayayogataH // 256 // "hetubhedaH'-ka(kA )raNayorvizeSo 'mahAn' evamuktaprakAreNa anayo:'"prastutazuzrUSayoH yadyasmAt 'vyavasthitaH'-pratiSThitaH caramAd dvitIyAt, tattasmAddheto: 'yujyate'-ghaTate jinoktau zuzrUSA, atyantaM-atIva, prathamazuzrUSAyAH sakAzAd, 'bhAvAtizayayogataH'-upAdeyatArUpabhAvaprakarSAt // 256 // atha dvitIyaliGgabhAvanArthamAha dharmarAgo'dhiko'syaivaM, bhoginaH stryAdirAgataH / bhAvataH karmasAmarthyAt, pravRttistvanyathApi hi / / 257 // dharmarAgazcAritradharmaspRhArUpa: adhika:-prakarSavAn asya-samyagdRSTeH evaMzuzrUSAvat bhoginaH-puruSasya, yaH stryAdiSvindriyaviSayeSu rAgo'bhilASastasmAtsakAzAt bhAvato'ntaHkaraNapariNatyA na punarbahirvRttyApi, yataH karmasAmarthyAccAritramohaprAbalyAt pravRttistu-vyApAraH punaH 'anyathApi hi'-cAritradharmaprAtikUlyena, anukUlatayA bhavatyevetyapihizabdArthaH // 257 // nanvanyathApi pravRttau kathaM bhAvato dharmarAgo'syetyAzaMkyAha na caivaM tatra no rAga iti yuktyopapadyate / haviHpUrNapriyo vipro, bhukte yatpUyikAdyapi // 258 // na ca-na punaH evamanyathApi pravRttau tatra-cAritradharme, 'no rAga:'-kiM tu rAga eva ityetat yuktyopapadyate-ghaTate / enAmeva prativastUpamayA prAha'havi:pUrNA'-ghRtapUrNAH "priyA:'-vallabhA yasya sa tathA / 'vipro'-brAhmaNaH 'bhuGkte'-jemati, yadyasmAt tathAvidhaviSamapraghaTTakavazAt 'pUyikAdyapi'-pUyaM 1. bhogasatsiddhi-B.C.; 2. dharAdhipala-A; 3. satsiddhyA-B.C.; 4. prakRta-A; For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 258-259-259-259-260-261 223 nAma kuthito rasastadasyAstIti pUyikaM, AdizabdAdrukSaM paryuSitaM ca vallacanakAdi, kiM punaritararUpaM ghRtapUrNAdirityapizabdArthaH / yadatra vipragrahaNaM kRtaM tadasya jAtipratyayAdevAnyatra bhoktumicchAyA abhAvAditi // 258 // athainamevAdhikRtyAha pAtAttvasyetvaraM kAlaM bhAvo'pi vinivartate / vAtareNubhRtaM cakSuH strIratnamapi nekSate // 259 // 'pAtAt'-tathAvidhanikAcitamithyAtvamohodayena samyagdarzanasya bhraMzAt punaH asya-samyagdRSTeH itvaraM-parimitamapArdhapudgalaparAvartAdirUpaM kAlam kim ityAha-'bhAvo'pi'-tattvazraddhAnAdiH, kiM punarbhAvakAryaM zuzrUSAdItyapizabdArthaH, vinivartate / etadeva prativastUpamayA bhAvayati-vAtareNubhRtaMvAtahAryaM rajo 'vAtareNuH-vAtoddhataM rajastena bhRtaM-pUritam cakSurakSigolarUpam 'strIratnamapi'-rambhAtilottamAdi kiM punaH zeSaM dRzyamityapizabdArthaH, nanaiva IkSate-pazyatIti / yathAlabdhAtmalAbhamapi cakSustathAvidhopadravAna dRzyamapi rUpaM kiMcitkAlaM kSamamIkSituM, tathA samyagdarzanacakSurapi jIvAditattvamiti // 259 // athatRtIyaliGgabhAvanAmAha.. bhogino'sya sa dUreNa bhAvasAraM tathekSate / sarvakartavyatAtyAgAd gurudevAdipUjanam // 260 // - bhogino-bhoktuH puruSAtsakAzAt asya-strIratnasya 'sa'-samyagdRSTiH dUreNAtizayena bhAvasAramanta:pariNatipradhAnam 'tathA' iti samuccaye 'IkSate'nibhAlayati hRdayacakSuSA, kiM tadityAha 'sarvakartavyatAtyAgAt' - tyAgabhogAdisarvazeSaprayojanakaraNIyatAparihAreNa 'gurudevAdipUjanaM'-uktarUpam / idamuktaM bhavati yAdRzaM tadbhoktA strIratnagocaraM gauravamavalambate, tato'nantaguNamasau samyagdRSTigurudevAdipUjAviSayaM bahumAnamAtiSThata iti // 260 // tathA nijaM na hApayatyeva kAlamatra mahAmatiH / / sAratAmasya vijJAya sadbhAvapratibandhataH // 261 // 1. mitamupArdha-AB.; 2. vAtareNustena bhRtaM-AC.; 3. pazyati-AB.C.; 4. ramyamapi-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 224 yogabindu sUtra : 261-262-263-264 nijaM-svakaM trisandhyAdirUpaM, na hApayatyeva na hArayatyeva,-kAlamavasaraM atra-devatApUjanAdau mahAmatiH prazastabuddhireSa samyagdRSTiH / kathamityAha 'sAratAM' sarvaprayojaneSu pradhAnatAM asya-gurudevAdipUjanasya vijJAya 'sadbhAvapratibandhata:'-tAttvikapariNAmapratibandhAt // 261 // kiM ca zaktenyU~nAdhikatvena nAtrApyeSa pravartate / pravRttimAtrametadyad yathAzakti tu satphalam // 262 // 'zaktenyUnAdhikatvena' nyUnatvenAdhikAyAmadhikatvena hInAyAM zaktau nanaiva atrApi-devapUjanAdau kiM punaH zeSakRtyeSvityapizabdArthaH eSa 'sa samyagdRSTiH pravartate, kutaH ? yataH pravRttimAtraM-pravRttireva kevalA phalavikalA etadayathAzakti gurudevAdipUjanam yadyasmAt, kathaM tarhi 'satphalametatsyAdityAzaMkyAha 'yathAzakti tu'-zaktyanurUpaM puna:, 'stphalaM'-vidyamAnaphalaM devAdipUjanaM kriyamANaM syAt // 262 // ayaM tu samyagdRSTiryathA syAttathA darzayati evaMbhUto'yamAkhyAtaH samyagdRSTirjinottamaiH / yathApravRttikaraNavyatikrAnto mahAzayaH // 263 // . _ 'evambhUtaH'- zuzrUSAdiguNabhAk 'ayamAkhyAto'-nirUpitaH samyagdRSTiyathAvadarzI, 'jinottamaiH' / kIdRza ityAha 'yathApravRttikaraNavyatikrAnta:'yathApravRtti'nAmakaraNAdupalakSaNatvAdapUrvAnivRttikaraNAbhyAM cAtIta: 'mahAzayaH'prazastapariNAmaH // 263 // karaNAnyeva darzayati karaNaM pariNAmo'tra sattvAnAM tatpunastridhA / yathApravRttamAkhyAtamapUrvamanivRtti ca // 264 // 'karaNaM'-kriyate'neneti karaNaM-kartuH sAdhakatamaM tacceha pariNAma: 'atra'yathApravRttyAdikaraNasvarUpanirNaye prakrAnte sati sattvAnAm / tatkaraNaM punastridhA / traividhyameva darzayati-yathApravRttamekamAkhyAtaM zAstrAntareSu, dvitIyamapUrvaM, tRtIyamanivRtti cAnivRttinAmakaM punariti // 264 // athaitAni yeSAM yatkAlAni ca bhavanti tadAha 1. 'sa' iti AB.C. pratiSu nAsti; 2. saphalameta-B.C.; 3. nAmakAdupalakSa-AB.; For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 265-266-267 225 etat tridhA'pi bhavyAnAmanyeSAmAdyameva hi / granthiM yAvattvidaM taM tu samatikrAmato'param // 265 // - etatkaraNaM tridhApi-tribhirapi prakAraiH kiM punarekaikenetyapizabdArthaH, bhavyAnA-nirvANAhajIvAnAm / anyeSAmabhavyAnAmityarthaH Adyameva hiyathApravRttameva karaNam / granthimuktarUpam yAvattu-yAvatpunaH 'idaM'-yathA pravRttaM karaNam, A anAdeH saMsArAt / taM tu-taM punargranthiM 'samatikrAmata:'samullaGghayataH sataH aparaM-dvitIyamapUrvakaraNamityarthaH // 265 // bhitragranthestRtIyaM tu samyagdRSTerato hi na / patitasyA''pyate bandho granthimullaGghaya dezitaH // 266 // bhinnagranthestRtIyaM tvanivRttikaraNaM punarbhavati / evaM sati yatsiddhaM tadAha samyagdRSTeH- jIvasya ato hi-ata eva karaNatrayalAbhAdeva hetoH na-naiva patitasya-tathAvidhasaMklezAtsamyaktvAtparibhraSTasya, Apyate-labhyate, 'bandhaH' jJAnAvaraNAdipudgalagraharUpaH, kIdRzo'yamityAha granthi-granthibhedakAlabhAvinI karmasthitimityarthaH, ullaGghaya-atikramya, dezita:-saptatikoTikoTyAdipramANatayA prajJaptaH, "bandheNa na volai kayAi" (A.ni.) ityAdivacanaprAmANyAt // 266 // evaM sAmAnyato jJeyaH pariNAmo'sya zobhanaH / mithyAdRSTerapi sato. mahAbandhavizeSataH // 267 // . evaM grantherullaGghanenA'bandhAt sAmAnyato-na vizeSAt, 'jJeyaH pariNAmo'sya' . samyagdRzaH zobhana:- prazasta: mithyAdRSTerapi satastathAvidhamithyAtvamohodayAt / kuta ityAha 'mahAbandhavizeSataH', iha dvidhA bandhaH, mahAbandha itarazca, tatra mithyAdRSTermahAbandhaH, zeSazcetarasya, tato mahAbandhasya vizeSato-'vasthAntaravizeSAt / idamuktaM bhavati-labdhasamyaktvasya prANino mithyAdRSTitve'pi na sAmAnyamithyAdRSTeriva bandhaH, kiM tu kazcidatyantanyUnastadvizeSa eveti // 267 // kuta ityAha 1. punarekenetya-AC.; 2. pravRttakaraNam-A.B.; 3. vizeSeNa-C.; For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 226 yogabindu sUtra : 268-269-270-271 sAgaropamakoTInAM koTyo mohasya saptatiH / .. abhinnagranthibandho yad na tvekApItarasya tu // 268 // sAgaropamakoTInAM koTyo mohasya saptatiH karma granthe prasiddhAH abhinnagranthe vasyotkarSato bandhaH yad-yasmAtkAraNAt na tu-na punaH ekApi sAgaropamakoTI bandhaH itarasya tu-bhinnagranthe: puna: mithyAdRSTerapi san // 268 // athopasaMharanAha tadatra pariNAmasya bhedakatvaM niyogataH / bAhyaM tvasadanuSThAnaM prAyastulyaM dvayorapi // 269 // yato granthimatikramyAsya na bandha: tat-tasmAd, atrAnayobhinnagranthItarayorjIvayorviSaye, pariNAmasyA'ntaHkaraNasya, bhedakatvaM-bhedakabhAvaH niyogato niyamena, bAhyaM tu bahirbhAva: puna: asadanuSThAnaM-arthopArjanAdi prAyo-bAhulyena tulyaM-samam dvayorapyanayoriti // 269 // kiM ca ayamasyAmavasthAyAM bodhisattvo'bhidhIyate / anyaistallakSaNaM yasmAt sarvamasyopapadyate // 270 // ayaM-bhinnagranthiArjIva: asyAM-samyagdarzanarUpAyAmavasthAyAM 'bodhisattvo' vakSyamANanirukta: 'abhidhIyate'-nirdizyate anyairapi'-saugataiH, tallakSaNaM bodhisattvalakSaNam yasmAtsarvaM-niravazeSaM asya-samyagdRSTeH upapadyate-ghaTate // 270 // etadeva darzayati kAyapAtina eveha bodhisattvAH paroditam / na cittapAtinastAvadetadatrApi yuktimat // 271 // 'kAyapAtina eva'- kAyamAtreNaiva sAvadhakriyAvatAriNa: 'iha'-jagati prAk prastutA bodhisattvAH, paroditaM-paranirUpitametat / vyavacchedyamAha-'na cittapAtino'-na cittena patanazIlA:, " taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacidyadi" iti vacanaprAmANyAt / tAvacchabdaH kramArthaH |vistrtstvnydpi paroditamastIti bhAvaH / etadbodhisattvalakSaNam atrApi samyagdRSTau kiM punarbodhisattve, 1 granthaprasiddhA:-B; 2. jIva:-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 yogabindu sUtra : 271-272-273-274-275 yuktimadyuktisaGgatam // 271 // yuktimevAha parArtharasiko dhImAn mArgagAmI mahAzayaH / guNarAgI tathetyAdi sarvaM tulyaM dvayorapi // 272 // parArtharasika:-paropakArabaddhacittaH 'dhImAn'-buddhyanugataH 'mArgagAmI' kalyANaprApakapathayAyI mahAzaya:'-sphItacitta: 'guNarAgI'-guNAnurAgavAn tathA' iti bodhisattvaguNAntarasamuccayArthaH / ityAdi' zAstrAntaroktaM sarvaM tulyaM-samam 'dvayorapi' samyagdRSTibodhisattvayoH // 272 // anvarthato'pi tulyatAM darzayati yatsamyagdarzanaM bodhistatpradhAno mahodayaH / sattvo'stu bodhisattvastaddhantaiSo'nvarthato'pi hi // 273 // yad-yasmAt samyagdarzanaM-samyaktvaM bodhiH, tatpradhAno-bodhisAraH 'mahodayaH'- prazastaguNodgama: 'sattva:'-sarvajIva: astu-bhavatu bodhisattva: tat-tasmAt 'hanta' iti pUrvavat 'eSa' samyagdRSTiH anvarthato'pi hyanvarthAdapi kiM punarvizeSaNairityapizabdArtha iti // 273 // atraiva pakSAntaramAha varabodhisameto vA tIrthakRdyo bhaviSyati / tathAbhavyatvato'sau vA bodhisattvaH satAM mataH // 274 // _ 'varabodhisameto vA'-tIrthakarapadaprAyogyasamyaktvasameto vA bodhisattva:' iti sambadhyate / sa ca kIdRza ityAha tIrthakRt-tIrthakartA yaH jIva: bhaviSyati -sampatsyate 'tathAbhavyatvataH'-bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvamanAdipAriNAmiko bhAvaH, tathAbhavyatvaM caitadeva kAlanaiyatyAdinA prakAreNa vaicitryamApannaM tasmAt 'aso vA'-ayameva bodhisattvaH 'satAM'-sAdhUnAM mataH // 274 // tathAbhavyatvameva bhAvayati sAMsiddhikamidaM jJeyaM samyak citraM ca dehinAm / tathAkAlAdibhedena bIjasiddhayAdibhAvataH // 275 // sAMsiddhikamAtmasamakAlodbhavaM idaM tathAbhavyatvaM jJeyaM samyag-yathAvat 1. kArapratibaddhacitta:-A; 2. prazastasarvaguNo-AB.C.; 3. sampadyate-A; For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 yogabindu sUtra : 275-276-277-278 citraM ca-nAnA rUpaM punaH dehinAm / kathamityAha tathA-tatprakArA ye kAlAdaya:kAlasvabhAvAdayaH kAraNaprakArAsteSAM bhedena-vaicitryeNa bIjasya-dharmaprazaMsAdeH, siddhi:-lAbha:,AdizabdAddharmacintAzravaNAnuSThAnAdigrahaH teSAM bhAvato-bhAvAt // 275 // etadevAdhikRtyAha sarvathA yogyatA'bhede tadabhAvo'nyathA bhavet / - nimittAnAmapi prAptistulyA yattaniyogataH // 276 // sarvathA-sarvaiH prakAraiH yogyatAyA abhede-ekAkArAyAM yogyatAyAmityarthaH, tadabhAvazcitrabIjasiddhyAdyabhAvaH, anyathA-pUrvoktArthAnabhyupagame sati bhavet sampadyeta / nanvekAkArAyAmapi yogyatAyAM sahakAribhedena phalabhedopapatteH kiM yogyatAvaicitryAbhyupagamenetyAzaMkyAha 'nimittAnAmapi'-kAlAdInAM 'prAptiH'sannidhAnalakSaNA sarvayogyatAnAM, tulyA-samA bhavet, kiM punaryogyatA, paramate yogyatAyAstulyetyapizabdArthaH / yat-yasmAt tanniyogata:-yogyatApAravazyAt, tulyAyAM hi sattveSu yogyatAyAM sahakAriNo'pi tulyA eva bhaveyuH, tulyayogyatAsAmarthyAkSiptatvAtteSAm, iti sarvatra tulyaphalatApattiriti // 276 // atraiva viparyaye bAdhakamAha anyathA yogyatAbhedaH sarvathA nopapadyate / nimittopanipAto'pi yattadAkSepato dhruvam // 277 // anyathA-sahakAriNAM tulyatvAbhAve, yogyatAyA abhedastulyatA, sarvathA nopapadyate-ghaTate / kuta ityAha-nimittAnAmuktarUpANAM kAlAdInAmupanipAtaH sannihitatA, kiM punaryogyatAsAdhyaM phalamityapizabdArthaH, yad-yasmAt, tadAkSepatastulyayogyatAkarSaNAd, dhruvaM nizcitaM bhavet // 277 // atha yogyatA eva tathAbhavyatvamiti vyAcaSTe yogyatA ceha vijJeyA bIjasiddhayAdyapekSayA / AtmanaH sahajA citrA tathAbhavyatvamityataH // 278 // yogyatA ca-yogyabhAvaH punarjIvAnAM iha-prakrame vijJeyA-avagantavyA 1. rUpaM ca puna:-B.C.; 2. sarvayogyAnAM-AB:; For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 278-279-280-281 - 229 bIjasiddhyAdInAmuktarUpANAmapekSayA-Alambanena Atmano-jIvasya sahajAjIvasamAnakAlabhAvinI citrA-nAnArUpA / kimityAha 'tathAbhavyatvamiti' etatprAguktasvarUpaM, ata:-asmAddhetoH // 278 // kimityAha varabodherapi nyAyAsiddhi! hetubhedataH / __ phalabhedo yato yuktastathA vyavahitAdapi // 279 // 'varabodherapi'-samyaktvalakSaNAyA 'api nyAyAd yukteH siddhiH-sambhavaH, kiM punaryogyatAyA ityapizabdArthaH |'no hetubhedato'-dharmAcAryAdivaicitryalakSaNAt kiM tu svayogyatAvaicitryAt 'phalabhedaH'-kAryanAnAtvam 'yato'-hetubhedAt 'yukto'-ghaTamAnaH syAt 'tathA'-tena prakAreNa 'vyavahitAdapi'-kiM punaravyavahitAdityapizabdArthaH / iti svagata eva yogyatAbhedaH sarvatra kAryabhedanibandhanaM pratipattavyamiti tAtparyamiti // 279 // evaM ca sati yatsiddhaM tadAha tathA ca bhinne durbhade, karmagranthimahAcale / tIkSNena bhAvavajreNa, bahusaMklezakAriNi // 280 // 'tathA ca'-yogyatAbhedasya phalabhedahetutve ca sati 'bhinne' vidArite 'durbhede' kRcchravidAraNIye karmagranthirevoktarUpa: 'mahAcalo'-himavadAdirUpaH tatra, kenetyAha tIkSNena'-nizitena bhAvavajreNa'-apUrvakaraNabhAvAzaninA, kIdRze karmagranthimahAcala ityAha 'bahusaMklezakAriNi'-samyagdarzanopaghAta(ka)kaSAyodayahetau // 28 // kimityAha Anando jAyate'tyantaM, tAttviko'sya mahAtmanaH / . sadvayAdhyabhibhave yadvadvayAdhitasya mahauSadhAt // 281 // 'Ananda:'-pramoda: 'jAyate'-samudbhavati atyantaM-atIva 'tAttvika:'paramArthabhAvaH asya-bhinnagranthe: mahAtmanaH-prazastasvabhAvasya / atra dRSTAntamAhasati pAramArthike 'vyAdhyabhibhave'-kuSThAdivyAdhinigrahe, 'yadvat'-yathA 2. 'api' iti AB.C. pratiSu nAsti; For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 yogabindu sUtra : 282-283-284-285 'vyAdhitasya'-saJjAtavyAdheH, 'mahauSadhAt-'tathAvidhakvAthapAnAdirUpAt / / 281 // atha granthibhedameva vyAcaSTe bhedo'pi cAsya vijJeyo, na bhUyo bhavanaM tathA / tIvrasaMklezavigamAt, sadA niHzreyasAvahaH // 282 // 'bhedo'pi ca'-na kevalaM bheda Ananda ityapicazabdArthaH, asya granthevijJeyaH kimityAha 'na bhUya:'-punaH 'bhavanaM'-bhAvaH, tathA yathAprAgukta (prAkuta) ityAha, 'tIvrasaMklezavigamAt'-atidRDhakaSAyodayavirahAt sadA-sarvakAlaM niHzreyasAvahaH-nirvANahetuH // 282 // atraivAbhiprAyAntaramAha jAtyandhasya yathA puMsazcakSurlAbhe zubhodaye / saddarzanaM tathaivAsya, granthibhede'pare jaguH // 283 // jAtyandhasya-janmakAlAdArabhyAndhasya yathA puMsaH' kasyacit, cakSurlAbhekamaladalakomalAmalAvalokalocanayugalaprAptau va satItyAha 'zubhodaye' tathAvidhaprAgbhavopAttA'dbhutabhUtapuNyaparipAke sati 'saddarzanaM' bhavati / tathaivAsyA'punarbandhakasya granthibhede'pare-yogivizeSA: jagurgItavanta iti // 283 // tataH anena bhavanairguNyaM, samyagvIkSya mahAzayaH / tathAbhavyatvayogena, vicitraM cintayatyasau // 284 // anena-saddarzanena bhavanairguNyaM-jarAmaraNAdivyasanabahulatayA saMsAraniguNabhAvam, samyag-yathAvat vIkSya-vilokya mahAzayaH-prazastapariNAma: tathAbhavyatvayogenoktarUpeNa vicitraM-nAnArUpam cintayati-bhAvayati asau bhinnagranthijantuH // 284 // etadeva darzayati mohAndhakAragahane, saMsAre duHkhitA bata / sattvAH paribhramantyuccaiH, satyasmindharmatejasi // 285 // mohAndhakAragahane - mithyAtvAdimohanIyadhvAntabahule saMsAre - bhave duHkhitAH-saJjAtadu:khA bata'-ityAmantraNe sattvAH'-prANina: paribhramanti saJcaranti For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 286-287-288-289 231 uccairatIva sati-vidyamAne asmin-sarvajJopatre dharmatejasi-dharmalakSaNa udyote // 285 // ahametAnataH kRcchrAd, yathAyogaM kathaJcana / anenottArayAmIti varabodhisamanvitaH // 286 // ahaM-kartA etAn-bhISaNabhavabhramaNarINAnprANinaH ato-bhavAt kRcchrAd'kRcchrarUpAt yathAyogaM uttAraNaghaTanAnatikrameNa kathaJcana-kenApi prakAreNa anena dharmatejasA uttArayAmyapasArayAmi ityetat varabodhisamanvitaH-uktarUpavarabodhisampannaH // 286 // karuNAdiguNopetaH, parArthavyasanI sadA / tathaiva ceSTate dhImAn vardhamAnamahodayaH // 287 // karuNAdiguNopeto-'nukampAstikyAdiguNAliGgitaH tathA parArthavyasanI paropakArakaraNavyasanavAn sadA-santatam tathaiva-karuNAdiguNAnurUpameva ceSTate vyavaharati dhImAn vardhamAnamahodaya:-pratikSaNArohannavanavaprazastaguNodgamaH // 287 // ata eva tattatkalyANayogena, kurvansattvArthameva saH / tIrthakRttvamavApnoti, paraM sattvArthasAdhanam // 288 // . tasya tasya kalyANasya-parizuddhapravacanAdhigaMmAtizAyidharmakathA'visaMvAdinimittAdilakSaNasya yogena-vyApAraNena kurvan-vidadhAnaH sattvArthamevamokSabIjAdhAnAdirUpaM na tvAtmambharirapi, sa-varabodhimAn kimityAha tIrthakRttvaM tIrthakaratvarUpaM avApnoti-labhate / kIdRzamityAha paraM-prakRSTaM sattvArthasAdhanaM bhavyasattvaprayojanakAri // 288 // tathA cintayatyevamevaitat svajanAdigataM tu yaH / tathAnuSThAnataH so'pi, dhImAn gaNadharo bhavet // 289 // cintayatyevameva-pUrvoktaprakAreNaiva etadbhavAduttAraNam 'svajanAdigataM tu'svajanamitradezAdivizeSagataM punaH ya uktarUpo bodhipradhAno jIvaH, tathAnuSThAnata: 1. kaSTarUpAt-A; For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 yogabindu sUtra : 289-290-291-292 / cintAnurUpAnuSThanAtparopakArarUpAt so'pi na kevalaM paropakArI tIrthakadityapizabdArthaH, dhImAn-prazastabuddhiH 'gaNadharo'-devadAnavamAnavAdimAnanIyamahimA tIrthakarAgrimaziSyaH, bhavet-jAyeteti // 289 // tathA - saMvigno bhavanirvedAdAtmaniHsaraNaM tu yaH / . AtmArthasampravRtto'sau, sadA syAnmuNDakevalI // 290 // .. saMvinaH "tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe, deve rAgadveSamohAdimukte / sAdhau sarvagranthasandarbhahIne, saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH // 1 // " evaMlakSaNasaMvegabhAk / bhavanirvedAt saMsAranairguNyAt AtmaniHsaraNaM tu-jarAmaraNAdidAruNadahanadahyamAnabhavanodarAd 'dUramAtmaniSkAzanaM punaH yaH 'cintayati' iti gamyate, AtmArthaM sampravRtta:-svaprayojanamAtrapratibaddhacittaH asau-pUrvoktarUpaH sadA-satatameva syAd-bhavet dravyabhAvamuNDanapradhAno muNDazca kevalI ca kevalajJAnadarzanavAn 'muNDakevalI'-kevalyeva tathAvidhabAhyAtizayazUnyaH / atra dRSTAntaH pIThamahApIThasAdhuyugalakamiti // 290 // atraiva cintAvaicitrye tathAbhavyatvameva heturityAha tathAbhavyatvatazcitranimittopanipAtataH / evaM cintAdisiddhizca, sanyAyAgamasaGgatA // 291 // 'tathAbhavyatvata' uktarUpAt kIdRzAdityAha 'citro' nAnArUpo "nimittopanipAtaH' kAlAdikAraNasannidhAnaM yasya tattathA tasmAt 'evaM cintAdisiddhi:'-pUrvoktacintA'nuSThAnasambhavaH, ca: samuccaye, kIdRzItyAha 'sanyAyAgamasaGgatA'-yuktizAstraghaTitA / na hi kAraNavaicitryamantareNa kAryavaicitryaM lokazAstrayoH kvacitkenApi pratipannamasti / tato'dhikRtamapi cintAdivaicitryasiddhilakSaNaM kAryaM niyamAtkAraNavaicitryamapekSate, tacca bhavyatvavaicitryamapahAyAnyanna yujyata iti // 291 // etadevopasaMharanAha evaM kAlAdibhedena, bIjasiddhayAdisaMsthitiH / sAmagrayapekSayA nyAyAdanyathA nopapadyate // 292 // 1. dUramAtmano niSkA-AB.C.; 2. athAtra-AB.C.; 3. nuSThAnavirodhasambhava:-A; For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 yogabindu sUtra : 292-293-294 evamuktaprakAreNa kAlAdibhedena-kAlakSetrAdivizeSeNa jasiddhyAdisaMsthitiruktarUpA sAmagryapekSayA-tattadgurvAdisahakArikAraNasAmagrImapekSya nyAyAd-yukteH syAt / kutaH ? yato'nyathA'nyena prakAreNa bhavyatvavaicivyaparihAravata: na-naiva upapadyate-ghaTate, siddhyAdisaMsthitiH prastuteti // 292 // atha nyAyameva smArayati tattatsvabhAvatA citrA, tadanyApekSaNI tathA / sarvAbhyupagamavyAptyA, nyAyazcAtra nidarzitaH // 293 // teSAmAtmakAlAdInAM kAraNAnAM 'tattatsvabhAvatA'-vivakSitakAryabhavanAnukUlasvabhAvatA citrA-nAnArUpA 'tadanyApekSaNI' parasparApekSAvatI 'tathA' iti vizeSaNasamuccaye kathamityAha 'sarvAbhyupagamavyAptyA' sarvakAryeSu sAmagrIjanyatvAbhyupagamasya vyApanena yA vartate, na punaH keSucideva kAryeSu / 'kimityAha'nyAyazca'-nyAyaH punaH, atra-bIjasya siddhyAdau viSaye nidarzita:-nirUpitaH prAgeva "sAmagrayAH kAryahetutvam" (zlo. 82) ityAdineti tatsvabhAvataiva citrA nyAya(?yyA) iti paramArthaH // 293 // atraivAbhiprAyAntaramAha ___ adhimuktyAzayasthairyavizeSavadihAparaiH / - iSyate sadanuSThAnaM, heturatraiva vastuni // 294 // adhimuktyAzayasyApta(syApUrva) zraddhArUpasya manaso yatsthairyamudvegaviSAdAdibhirdoSairakSobhyatvaM tasya vizeSo'tizayastAratamyalakSaNaH so'syAstItyadhimuktyAzayasthairyavizeSavat / iha-yogacintAyAm aparyogivizeSaiH iSyate manyate / sat-saMzuddham anuSThAnaM-yamaniyamAbhyAsarUpaM heturnibandhanaM atraivAsminneva tIrthakaratvagaNadharatvamuNDakevalitvalakSaNe, vastuni'-sAdhye / tena tena nAmabhedena tairapyucyamAnena punaH sarvopakArAdiH prAgevopanyasto heturiti / idamuktaM bhavatiatyantAptagocarazraddhAsthairyavato'nuSThAnAttIrthakRttvaM, madhyamazraddhAsamanvitAd gaNadharatvaM, jaghanyazraddhAsahitAnmuNDakevalitvamApyata iti pare jaguH // 294 // atraiva matavizeSamAha 1. ghaTate, bIjasiddha-ABC; 2. sA kimityAha-A; 3. bIjasiddhyAdau-A: For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 yogabindu sUtra : 295-296-297-298 vizeSaM cAsya manyanta, IzvarAnugrahAditi / ___ pradhAnapariNAmAttu, tathA'nye tattvavAdinaH // 295 // _ 'vizeSa ca'-vizeSaM punaruktarUpam asyAdhimuktyAzayasthairyasya manyante icchanti IzvarakAraNikA IzvarAnugrahAt-mahezopaSTambhAt ityevameke / pradhAnapariNAmAttu-sattvarajastamorUpaprakRtipariNateH punaH sakAzAt tathA'nye tattvavAdinaHsAMkhyAH // 295 // atra pratividhatte - tattatsvabhAvatAM muktvA, nobhayatrApyado bhavet / / evaM ca kRtvA hyatrApi hantaiSaiva nibandhanam // 296 // 'tattatsvabhAvatAM'-tasya tIrthakaratvAdirUpaphalavizeSabhAjo jIvasya tatsvabhAvatA vizeSArhatA tAm muktvA-vihAya na-naiva ubhayatrApi-IzvarAnugrahapakSe ca, ada:-prastutavizeSavadanuSThAnam bhavet-jAyeta / evaM ca kRtvA asmi~zcArthe pratiSThAviSaye kRte satItyarthaH 'hi' sphuTam atrApIzvarAdyanugrahAbhyupagame kiM punarasmadabhyupagama ityapizabdArtha:-, hanta iti, pUrvavat eSaiva-tatsvabhAvataiva nibandhanaM-heturityeta dAyattaiva sarvakAryasiddhirabhyupagantumuciteti // 296 // atha kathaJcitparamatamapyanumanyamAna Aha Arthya vyApAramAzritya, na ca doSo'pi vidyate / atra mAdhyasthyamAlambya, yadi samyanirUpyate // 297 // AN-sAmarthyaprAptam vyApAramIzvarAdyanugraharUpam AzrityApekSya na ca naiva doSo'pyaparAdhaH svamataparihArarUpaH vidyate-samasti, yuktiyuktArthAbhyupagame punarguNa evetyapizabdArthaH / kathamityAha atra IzvarAnugrahAdau, mAdhyasthyaMmadhyasthabhAvaM Alambya-Azritya yadi-cet samyak-yathAvat nirUpyate-cintyate // 297 // athArthyameva vyApAramAcaSTe guNaprakarSarUpo yat, sarvairvandhastatheSyate / devatAtizayaH kazcit, stavAdeH phaladastathA // 298 // guNaprakarSarUpo-jJAnAdiprakRSTaguNasvabhAvaH yad-yasmAt sarvairmumukSubhiH 1. dAyattataiva-B.C.; For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 yogabindu sUtra : 298-299-299-300 vandyo-vandanIyaH tathA-tatprakAraH iSyate-manyate devatAtizayo-viziSTadevatAkhyaH (rUpa:) kazcijjinAdiH, stavAdeH-stavana-pUjana-namanAnudhyAnAdeH kriyAyAH phalada:-svargApavargAdiphaladAyI, 'tathA' iti samuccaye atra yadyapi svakartRkA stavAdikriyA phalaM prayacchati, tathApi stavanIyAlambanatvena tasyAstatsvAmikatvamiti stotavyanimitta eva stotuH phalalAbha iti // 298 // atha dvitIyAnugrahabhAvanAyAha bhavaMzcApyAtmano yasmAdanyatazcitrazaktikAt / karmAdyabhidhAnAdernAnyathAtiprasaGgataH // 299 // bhavaMzcApi-jAyamAno'pi prastuto vizeSaH Atmano-jIvasya yasmAtkAraNAt anyato-vyatiriktAt citrazaktikAnAnArUpasAmarthyAt / kIdRzAdityAha karmAdi' karma avidyAklezAdirUpaM abhidhAnAdeH-abhidhAnaM AdizabdAt svarUpaM vA yasya tattathA tasmAt / vipakSe bAdhAmAha na-naiva anyathA-tattatsvabhAvatAM muktvA kuta-ityAha atiprasaGgata:-ativyApteH / yadi hi svayogyatAmantareNApi karmakRto'nugrahaH syAt, tadA sarvajIvAnAmasAvavizeSeNa syAditi / tasmAtsarvatra svayogyataiva pradhAno heturiti // 299 // upasaMharabAha- . mAdhyasthyamavalambyaivamaidamparyavyapekSayA / tattvaM nirUpaNIyaM syAt, kAlAtIto'pyado'bravIt // 30 // mAdhyasthyaM-svapakSAnurAgaparapakSadveSayorantarAlasthAyitvam avalambya evamuktayuktyA aidamparyavyapekSayA-paramArthaparyAlocanena tattvaM-'daivatAdirUpam nirUpaNIyaM -cintanIyam syAd-bhavet, taccintane ca guNaprakarSarUpANAM devatAvizeSANAmAtma vizeSAbhidhAyinAM bAhyasya ca karmaNaH tathAvidhasaMjJAbhede'pi na kazcid bhedo'stIti |ath paramatenApi saMvAdayannAha-'kAlAtIto'pi' zAstrakRdvizeSaH kiM punarvayamityapizabdArthaH adaH-etad, abravIt-uktavAn // 30 // 1. graha bhAvayannAha-BC 2. nAdi-abhidhAnaM-AB.C:; 3. devatAdi-A; 4. vizeSAdhAnAMAB.C.; For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 236 yogabindu sUtra : 300-301-302-303-304 yadabravIttadeva darzayati anyeSAmapyayaM mArgo, muktA'vidyAdivAdinAm / . abhidhAnAdibhedena, tattvanItyA vyavasthitaH // 301 // anyeSAmapi-tIrthAntarIyANAM kiM punarasmAkamityapizabdArthaH ayamasmaduktaH mArgo-devatAdigocaraH kIdRzAnAM muktA'divAdinAmavidyAdivAdinAM ca matena / kathamityAha abhidhAnAdibhedena-abhidhAnabhedena, AdizabdAkvacitkiMcitsvarUpabhedena ca tattvanItyA-paramArtharUpayA vyavasthitaH-pratiSThitaH // 301 // etadeva bhAvayati mukto buddho'rhanvApi yadaizvaryeNa samanvitaH / tadIzvaraH sa eva syAt, saMjJAbhedo'tra kevalam // 302 // mukta:-parabrahmavAdinAM buddho-bauddhAnAM arhan-jainAnAM vApi' iti samuccaye yad-yasmAt 'aizvaryeNa'-jJAnAdyatizayalakSaNena samanvito'-yukto vartate / tattasmAt Izvaro'smaduktaH sa eva muktAdiH syAt, vizeSamAha 'saMjJAbheda:'nAmanAnAtvaM, atra-muktAdiprajJApanAyAM, kevalaM-navaraM, nAnyatkiMcana // 302 // atraiva sa eva paraparikalpitavizeSanirAkaraNAyAha-2 anAdizuddha ityAdiryazca bhedo'sya kalpyate / tattattantrAnusAreNa, manye so'pi nirarthakaH // 303 // anAdizuddha ityevaMrUpa Adiryasya sa tathA / tatrAnAdizuddhaH sarvagazca zaivAnAM, sAdirasarvagatazca jainAnAM, sa eva pratikSaNaM bhAraH saugatAnAM,yazcayaH punaH bhedo-vizeSaH asyezvarasya kalpyate-samarthyate / kathamityAha tattattantrAnusAreNa-tasya tasya darzanasyAnuvRttyA / manye-pratipadye so'pi vizeSaH kiM punaH prAgabhihitaH saMjJAbheda ityapizabdArthaH nirarthako-niSprayojanaH // 303 // kuta ityAha vizeSasyAparijJAnAdyuktInAM jAtivAdataH / prAyo virodhatazcaiva, phalAbhedAcca bhAvataH // 304 // 1. pIti yadaizvaryasamanvitaH-A: 2. anAdItyAdi-B.C.; For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 304 vizeSasya-muktAdidevatAvizeSagatasya aparijJAnAd - asaMvedanAdarvAgdazipratyakSeNa / tathA yuktInAmanumAnarUpANAM jAtivAdato- asiddhAdihetudoSopaghAtenAnumAnAbhAsatvAt prAyo - bAhulyena virodhato - viruddhatvAt / caiva iti pUrvavat / tathAhi - sAMkhya: zaivazca sarvakSaNikavAdinaM saugataM pratyAhaturyathA - bhavadArAdhyo buddho'rthakriyAM dezanAdikAM svakSaNe, pUrvaM pazcAdvA kuryAditi trayI gatiH / tatra na tAvadAdyaH pakSaH kakSIkaraNIyaH, samakAlabhAvini vyApArAbhAvAt, itarathaikakSaNavartinAM samastArthakSaNAnAmitaretarakAryakAraNabhAva: prasajyeta, na caitad dRSTamiSTaM vA / atha svakSaNAtpUrvamevArthe ( pravartate), etadapi na svayamasato bhaviSyacchaGgacakravatrtyAderiva pUrvakAlavivartini kArye vyApArAbhAvAt / atha svakSaNAdUrdhvaM kAryaM vidhatta iti manyethAH, etadapyasAdhIya:, vinaSTasya kAryakaraNA'kSamatvAt, anyathA mRtasya zikhinaH kekAyitaM syAt / evaM ca kSaNikAdarthAdvyAvartamAnArthakriyA tIrA'darzizakuninyAyena nityAneva bhAvAnAzrayatayA pratipadyata iti nityarUpaH / ata evAnAdizuddha IzvaranAmA AptavizeSo'bhyupagantumucita iti / bauddhaH punaH prAha - Izvaro'pracyutAnutpannasthiraikasvabhAvo bhavadbhirabhyapagamyate / na ca nityasya kathaMcidapyarthakriyA yujyate / nityo hyarthaH krameNa yaugapadyena vArthakriyAM kurvIta ? na tAvatkrameNa, sannihitasarvazakteH sahakAribhizcA- nAdheyAtizayasya yugapadeva traikAlikasarvakAryakaraNaprasaGgAt / nApi yaugapadyena, yatastatra yugapadeva sarvakAryakaraNena kRtasya punaH karaNAbhAvena ca dvitIyakSaNe'rthakriyAvirahalakSaNaM balAdasattvamADhaukamAnaM na kenApi niroddhuM pAryata iti pratikSaNaM parivartamAnAparApararUpaH sarvArthakriyAkSamo'bhyupagantuM yukto'sAviti / 237 'phalAbhedAcca' - phalasya klezakSayalakSaNasya guNaprakarSarUpapuruSArAdhanAsAdhyasya kvacinnityAnityatvAdau vizeSa ArAdhyagate satyapyabhedAdavizeSAt bhAvataH-paramArthataH / guNaprakarSaviSayasya bahumAnasyaiva phaladAyakatvAttasya sarvatra muktAdAvavizeSAditi // 304 // tathA For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 yogabindu sUtra : 305-306-307 avidyAklezakarmAdi, yatazca bhavakAraNam / ... tataH pradhAnamevaitat, saMjJAbhedamupAgatam // 305 // avidyA vedAntikAnAM, klezaH sAMkhyAnAM, karma jainAnAM, adizabdAdvAsanA saugatAnAM, 'pAzaH zaivAnAm / yato-yasmAt cakAro vaktavyAntarasUcanArthaH, bhavakAraNaM-saMsArahetuH tataH-tasmAdavidyAdInAM bhavakAraNatvAddhetoH pradhAnameva etad-asmadabhyupagataM bhavakAraNaM sat kimityAha saMjJAbhedaM-nAmAntararUpam upAgataM-prAptam, na tvanyatkiJcit // 305 // .. atrApi paraparikalpitavizeSanirAkaraNAyAha- . asyApi yo'paro bhedazcitropAdhistathAtathA / nIyate'tItahetubhyo, dhImatAM so'pyapArthakaH // 306 // asyApi-pradhAnasya yo'paro-bhavakAraNatvAtsArvAbhyupagatAdanyaH bhedo- . vizeSaH kIdRza ityAha 'citropAdhi:'-citro nAnArUpa upAdhimUrtatvA'mUrtatvAdilakSaNo yasya sa tathA, 'tathAtathA'-tattadarzanabhedena gIyate-varNyate / kimityAha 'atItahetubhyaH'-anantarameva "vizeSasyA'parijJAnAt" (304) ityAdizlokoktebhyaH sakAzAt dhImatAM-buddhimatAM, so'pi-kiM punardevatAgata ityapizabdArthaH |apaarthko-'pgtprmaarthpryojnH, sa(sA)rvairapi bhavakAraNatvena yogAbhyAsApaneyasyAsyopagamAt,anyasya-vizeSasya sato'pyakiMcitkaratvAditi // 306 // yata evam tato'sthAnaprayAso'yaM, yattadbhedanirUpaNam / sAmAnyamanumAnasya, yatazca viSayo mataH // 307 // tataH-vizeSasyApArthakatvAddhetoH asthAnaprayAso'yamasthAnaprayatna eSa tattvacintakAnAM yattadbhedanirUpaNaM-devAdivizeSagaveSaNam / kiMcAsau na pratyakSasAdhyaH kiMtvanumAnAt, tatra ca 'sAmAnyaM'-astitvamAtrAdi na tu vizeSa:, anumAnasya-pramANavizeSasya yato-yasmAt caH samuccaye viSayo-gocaraH mato'bhipretaH / ayamabhiprAyaH-nirdoSapuruSavizeSarUpo deva: karma cApratyakSatvAda 1. pAzAH zaivAnAm-A.B.C:: For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 307-308-309-310 239 numAnaviSayaH / te cAnumAne amU-'ye ye cayApacayadharmANaste te kvacitsarvathApyucchedaM pratipadyante, yathA kvacidrogiNi rogA nabhasi vA jaladhArAH, cayApacayadharmANazca rAgAdayaH, tato yatra te sarvathA samucchedabhAjaH sa kazcitpuruSAtizayo muktAdizabdavAcyo devaH / tathA yastulyasAdhanayordvayoH phalavizeSo nAsAvadRSTaM kAraNaM vinA yujyate, kAryatvAt, yadyatkAryaM tattatkAraNaM vinA na syAt, yathA ghaTaH, kAryaM ca phalavizeSaH / tato yastatra hetuH sa karmetItyAdyanumAnaiH sAdhito'pi devatAdirartho na sarvavizeSAnugataH pratipattuM zakyaH, kiM tu sAmAnyarUpaH, tataH kiM vizeSacintayA'zakyArthaviSayayeti / na ca vaktavyaM 'zAstrAttarhi nizcayo bhaviSyati,' tasyApyAptavacanatvenAbhidhIyamAnArthAnyathAnupapannatayA tattvato'numAnatvAt // 307 // atha kAlAtItoktaM zAstrakRtsvayameva samarthayamAnaH prAha sAdhu caitadyato nItyA, zAstramatra pravartakam / . tathAbhidhAnabhedAttu, bhedaHkucitikAgrahaH // 308 // sAdhu ca-sundaraM punaH etatkAlAtItoktam / yato-yasmAt nItyAparamArthacintArUpayA zAstraM AgamaH atra devatAdAvarthe pravartakaM-pravRttihetuH / tathAbhidhAnabhedAttu-muktabuddhAdinAmanAnAtvena punaH bhedo devatAkarmAdInAM, kimityAha kucitikAgraha:-kauTilyAvezarUpa iti // 308 // tataH vipazcitAM na yukto'yamaidamparyapriyA hi te / yathoktAstatpunazcArU, hantA'trApi nirUpyatAm // 309 // vipazcitAM-viduSAM na yukto-'ghaTamAnaH ayaM-kucitikAgrahaH / kuta ityAha 'aidamparyapriyA'-vallabhaparamArthAH hi yasmAt te-vipazcitaH yathoktAstAttvikarUpAH / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-tatpunaH aidamparyaM cAru-zuddhaM 'hanta' iti prAgvat, atrApi-asminnapi kAlAtItokte, kiM punaH zeSavipazcidukte, 'nirUpyatAM' nipuNAbhogena // 309 // . atha kAlAtItamatasvamatayorvizeSeNA'bhedaM darzayannAha ubhayoH pariNAmitvaM, tathAbhyupagamAd dhruvam / anugrahAtpravRttezca, tathAddhAbhedataH sthitam // 310 // For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 yogabindu sUtra : 310-311-312-313 ubhayorIzvarapradhAnayoH pariNAmitvaM-kathaJcid dhrovye'pyaparAparaparyAyavattvaM 'sthitaM' ityuttareNa yogaH / kuta ityAha-'tathAbhyupagamAt'tatprakArAGgIkArAt dhruvaM-nizcitam / tathAbhyupagamameva darzayati anugrahAt-upaSTambhAttathAvidhayogyajIvAnAmIzvareNa, 'pravRttezca' vyApAraNAtpradhAnasya / kathamityAha tathAddhAbhedataH'tatprakArakAlabhedena sthitaM-pratiSThitam / ayamatra bhAvaH yadA kAlabhedena sattvAnAmIzvarastathAtathAnugrAhaka iSyate pradhAnaM ca tathAtathApravRttimat, tadA nUnametayorna nityaikarUpatA, kiM tvanekarUpataiveti balAtpariNAmitvamApanamanayoriti // 310 // evaM ca sati kimityAha sarveSAM tatsvabhAvatvAttadetadupapadyate / nAnyathAtiprasaGgena, sUkSmabuddhayA nirUpyatAm // 311 // sarveSAmIzvarapradhAnAnugrAhyAnAM tatsvabhAvatvAd-anu'grAhakanivRttAdhikAritvA-nugrAhyarUpatvAt tadetadIzvarAnugrahAdi upapadyate-ghaTate / vipakSe bAdhAmAha-'nAnyathA' tatsvabhAvatvamantareNa atiprasaGgena-ativyAptyA sUkSmabuddhyA -nipuNAbhogena nirUpyatAM-cintyatAmiti // 311 // atha prastutameva tIrthakarAditvamadhikRtyAha AtmanAM tatsvabhAvatve, pradhAnasyApi saMsthite / IzvarasyApi sanyAyAda, vizeSo'dhikRto bhavet // 312 // AtmanAM-jIvAnAm 'tatsvabhAvatve''nugrAhyasvabhAvatve 'saMsthite-siddhe IzvarasyApi-prAgupanyastasyAnugrAhakatvarUpe tatsvabhAvatve sannyAyAdanantaramevopanyastAt vizeSo'dhikRtatIrthakarAdirUpaH bhavet-syAt // 312 // atha yadetattatsvabhAvatvaM tIrthakarAdihetutvenoktaM tatsvarUpamAha sAMsiddhikaM ca sarveSAmetadAhurmanISiNaH / anye niyatabhAvatvAdanyathA nyAyavAdinaH // 313 // sAMsiddhikaM ca-svabhAvabhavaM punaH sarveSAmAtmAdInAM etatsvabhAvatvaM AhuH 1. grAhakatvanivRttA-A; 2. pradhAnasyApi nivRttAdhakiAritvalakSaNe tatsvabhAvatve saMsthiteAB; For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 313-314-315 241 manISiNo-jainAH / atraiva matAntaramAha 'anye'-niyatimAtrajagatkAraNavAdinaH 'niyatabhAvatvAt'-niyato dravyakSetrakAlabhAvaniyamena pratiniyamavAn bhAva: 'svabhAva: sattA yeSAM tIrthaMkarAdInAM te tathA, tadbhAvastattvaM tasmAt / anyathAsAMsiddhikavailakSaNyena niyatijamityarthaH nyAyavAdinaH-yuktibhASiNaH / tathA ca niyativAdimataM "yadyadA tattadA, yadyatra tattatra, yadyena tattena, yadyasya tattasya, yadbhavati tadbhavati, yanna bhavati tanna bhavatIti" / tathA "prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nA'bhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH // " iti // 313 // niyatabhAvatvamapi sAMsiddhikameveti darzayannAha sAMsiddhikamado'pyevamanyathA nopapadyate / / yogino vA vijAnanti, kimasthAnagraheNa naH // 14 // sAMsiddhikaM-svabhAvabhavaM ado'pi-niyatabhAvatvaM kiM punastatsvabhAvatvamityapizabdArthaH evamuktaprakAreNa anyathA-sAMsiddhikatvamantareNa nopapadyatena ghaTate / na hi vandhyAsutAdInAM svakIyasvabhAvaviraheNa niyatabhAvatvalakSaNo vizeSaH kazcidyujyate / iti sarvakAryakadambakavyApakaM sAMsiddhikaM tatsvabhAvatvamavazyameSTavyamiti / yogino vA-athavA yogino divyadRzo 'vijAnanti''itthamidamitthaM vAtIndriyatvAdasyArthasya, 'kiM'-na kiMcitsAdhyamityarthaH asthAnagraheNa-vizeSanirUpaNArUpeNa no'smAkam // 314 // etadeva darzayanti (bhAvayanti) asthAnaM rUpamandhasya, yathA sanizcayaM prati / tathaivAtIndriyaM vastu, chadmasthasyApi tattvataH // 315 // asthAnamaviSayaH rUpaM-nIlakRSNAdilakSaNaM andhasya-locanavyApAravikalasya, yathA sanizcayaM-vizadAvalocanaM pratyAzritya / tathaivAndharUpasannizcayanyAyena atIndriyaM vastvAtmAdivizeSarUpaM chadmasthasyApyarvAgdRzaH pramAtuH kiM punarandhasya rUpamityapizabdArthaH tattvataH-paramArthanItyA // 315 // 1. 'svabhAvaH' iti AB. pronAsti; 2. itthamidamanitthaM-AB.C.; 3. bhAvayati-C.; For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 yogabindu sUtra : 315-316-317-318 / Aha-yadi chadmasthasyAtIndriyaM 'vastu na viSayaH, kathaM tasya tatprajJApanA yujyata ityAha hastasparzasamaM zAstraM, tata eva kathaMcana / atra tanizcayo'pi syAt, tathAcandroparAgavat // 316 // hastasparzasamamandhasya hastasparzena vastUpalambhatulyaM zAstramatIndriyArthagocaraM vartate / kutaH ? yataH 'tata eva'-zAstrAdeva kathaMcana-kenApi prakAreNa atrachadmasthe pramAtari tannizcayo'pyatIndriyavastunirNayaH syAt, kiM punarvizeSApekSayA nizcaya ityapizabdArthaH / dRSTAntamAha 'tathAcandroparAgavat' tathA tatprakAro'rdhavibhAgAdiviSayatayA candrasyoparAgo rAhusparzastadvat / yathA zAstrAt sarvavizeSAnizcaye'pi candroparAga: kenApi vizeSeNa nizcIyata eva, tathAnyadapyatIndriyaM vastu chadmastheneti // 316 // upasaMhAramAha grahaM sarvatra santyajya, tadgambhIreNa cetasA / - zAstragarbhaH samAlocyo grAhyazceSTArthasaGgataH // 317 // grahaM atattvAbhinivezaM sarvatra-devatAdAvarthe santyajya-vihAya tattasmAt gambhIreNA'nuttAnena 'cetasA' hRdaye(yena) 'zAstragarbha:'-zAstraidamparya samAlocya:samyak paryAlocanIyaH, grAhyazca-grahaNIyaH iSTArthasaGgato-yujyamAnArthasampanna iti // 317 // atha daivapuruSakArazcetyAdi [21 tame zloke] yatprAguktamAsIttattathaivAnUdya samarthayamAna Ahare daivaM puruSakArazca, tulyAvetadapi sphuTam / evaM vyavasthite tattve, yujyate nyAyataH param // 318 // 'daivaM puruSakArazca tulyAvetadapi sphuTam' iti prAgvat / evamuktarUpeNa pariNAmitvAdinA vyavasthite-pratiSThite tattve-jIvAdau yujyate-ghaTate nyAyatonItyA paraM-kevalaM, na punaranyatheti // 318 // etadeva bhAvayati 1. vastu viSayaM-AB.C.; 2. daivapuruSakArAdhikArAya upadezapade zloka 341 ta: 351 paryantAni zlokAni draSTavyAni For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 319-320-321 daivaM nAmeha tattvena, karmaiva hi zubhAzubham / tathA puruSakArazca svavyApAro hi siddhidaH // 319 // 'daivaM nAma' - daivamiti nAmavat 'iha' - daivapuruSakArayostulyatAcintAyAM 'tattvena'- nizcayavRttyA 'karmaiva hi' karmaiva kevalaM zubhAzubhaM - prazastAprazastalakSaNaM, nAparaM kiJcit devasyedamiti vyutpatterdevatAkRtAnugrahAdi, ' tathA ' iti samuccaye / 'puruSakArazca svavyApAro hi AtmavyApAra eva na punaH paramapuruSavyApAraH kazcit 'siddhido' - vivakSitakAryaniSpattipradaH // 319 // svarUpaM nizcayenaitadanayostattvavedinaH / bruvate vyavahAreNa, citramanyonyasaMzrayam // 320 // svarUpaM svabhAvalakSaNam 'nizcayena'- nizcayanayamatena etatprAguktaM anayodaivapuruSakArayoH tattvavedinaH - paramArthadRzaH bruvate vadanti, vyavahAreNavyavahAranayamatena' citraM - nAnArUpam anyonyasaMzrayaM paraspareNa vihitopaSTambhaM bruvate / ayamatra bhAvaH- nizcayanayaH puruSakArapravRttau tameva kAryahetutayA pratipadyate, na punaH sadapi daivaM, daivapravRttau ca daivameva na tu santamapi puruSakAraM, anyathAnyonyasApekSatvenAnayorasAmarthyaM syAt, "sApekSamasamarthaM " iti vacanAt / tasmiMzca satyarthakriyAkAritvavirahalakSaNamavastutvaM balAdADhauketa / tasmAdyadyadA pradhAnabhAvena vyApriyate tadeva tadA kAryaheturiti / vyavahAranayastu paryAyeNa pratipannapradhAnopasarjanabhAvadvayamapyetattatkAryakaraNakSamaM sampadyata iti pratijAnIte // 320 // atha vyavahAramatameva bhAvayati 243 na bhavasthasya yatkarma vinA vyApArasambhavaH / na ca vyApArazUnyasya phalaM yatkarmaNo'pi hi // 321 // na-naiva bhavasthasya-jantoH yadyasmAt karma-daivaM vinAntareNa vyApArasambhavo gamanAdiceSTArUpaH / na ca vyApArazUnyasya - puruSakAravikalasya phalaMpuruSArthamiddhirUpam / yadyasmAt 'karmaNo'pi hi kiM punaH karmazUnyasya puruSakArasyetyapihizabdArthaH / ato'nyonyasaMzrayamidaM dvayamiti // 329 // 1. puruSakArazca pakSe ye sva-A.B.; 2. matena tu citraM - A.B.C.; 3. pratipattavyam / A. ; For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -244 yogabindu sUtra : 321-32-323-324-325 athAnayoH punarapi svarUpamAha vyApAramAtrAtphaladaM, niSphalaM mahato'pi ca / . ato yatkarma taddevaM, citraM jJeyaM hitAhitam // 322 // ... vyApAramAtrAt-tucchAdapi vyApArAt 'phaladaM'-svaphalapradAyi, niSphalaMphalavikalaM kvacittathAvidhakAlakSetrAdibalavaikalyAt 'mahato'pi ca ataH' puruSakArAt 'yatkarma tadaivaM' daivasaMjJam 'citra' nAnArUpaM jJeyaM hitAhitaMzubhAzubha rUpam // 322 // evaM puruSakArastu, vyApArabahulastathA / phalaheturniyogena, jJeyo janmAntare'pi hi // 323 // evaM-karmavat puruSakArastu-puruSakAro'pi vyApArabahulo-vyApAro bahulo bhUyAn karmApekSayA yatra sa tathA / tathA' iti samuccaye phalahetuH-phalanimittaM, niyogena-nizcayena jJeyo janmAntare'pi hi' na kevalamiha bhava ityapihizabdArthaH / yathA hi puruSakAra iha tattaccitraphala: pratyakSata evopalabhyate tathA janmAntare'pyasau tathAvidhaphalahetutayA jJAtavyaH, tattadvApAropArjitakarmaNaH pretyaphalamadattvApi nivRttyabhAvAditi // 323 // 'upasaMhAramAha anyonyasaMzrayAvevaM, dvAvapyetau vicakSaNaiH / uktAvanyaistu karmaiva, kevalaM kAlabhedataH // 324 // anyonyasaMzrayau-parasparo'paSTambhau evamuktakrameNa dvAvapyetau-daivapuruSakArau 'vicakSaNaiH-vipazcidbhiH uktau-bhaNitau phalahetutayeti / atraiva matAntaramAha 'anyaistu' asmadvilakSaNairvAdibhiH sAMkhyairityarthaH 'karmaiva' pradhAnAparAbhidhAnaM, 'kevalaM' puruSakArazUnyaM 'phaladaM' ityanuvartate 'kAlabhedataH'-kAlavizeSamAsAdyoktam // 324 // athaitanidhAnAyAha daivamAtmakRtaM vidyAt karma yatpaurvadehikam / smRtaH puruSakArastu, kriyate yadihAparam // 325 // 'daivamAtmakRtaM'-mithyAtvAdibhirhetubhirjIvena vihitam vidyAt-jAnIyAt 1. rUpaM evamityAdi-B.C. 2. upa raha nAha-A; 3. paSTabdhau-A; For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 yogabindu sUtra : 325-326-327-328 kimityAha karma yatpaurvadehikaM-'pUrvadehabhavaM, smRtaH-anudhyAta: puruSakArastupuruSakAraH punaH kriyate-vyavahAribhiH yadihAparaM-tathAvidhe karmaNi satyapi vANIjyarAjasevAdi // 355 // evaM ca nedamAtmakriyA'bhAve, yataH svaphalasAdhakam / - ataH pUrvoktameveha, lakSaNaM tAttvikaM tayoH // 326 // na-naiva idaM-karma 'AtmakriyAbhAve'-jIvavyApAravirahe yato-yasmAt 'svaphalasAdhakaM'-nijaphalakAri kvacidupalabhyate / ato-'smAddhetoH 'pUrvoktameva' yatparasparopaSTambhavat prAgupanyastam iha-prakrame lakSaNaM svarUpam / tAttvikaM-sadbhUtam tayordaivapuruSakArayoH // 326 // atrApi vizeSamAha daivaM puruSakAreNa, durbalaM yupahanyate / daivena caiSo'pItyetanAnyathA copapadyate // 327 // daivaM puruSakAreNa-'vIryAtirekalakSaNena durbalaM-tathAvidhabalavikalam 'hi:'sphuTam 'upahanyate'-svaphalamupadadhAnaM pratiskhalyate / upadezapadaprasiddhajJAnagarbhamahAmantripuruSakAreNeva svakuTumbavadhADhaukakaM karmeti / daivena ca-daivena punarbalavatA 'eSopi' puruSakAropyupahanyate kiM puna: puruSakAreNa daivamityapizabdArthaH, dvArakAvatIdAhapravRttau vAsudevabaladevapuruSakAra iva / viparyaye bAdhAmAha 'ityetat' pUrvoktaM parasparopahatilakSaNaM vastu na-naiva anyathA asamabalatAyAM satyAM upapadyate ghaTata iti // 327 // .. evaM parasparopaghAtyopaghAtakabhAve yatsiddhaM tadAha karmaNA karmamAtrasya, nopaghAtAdi tattvataH / svavyApAragatatve tu, tasyaitadapi yujyate // 328 // . karmaNA-kevalenaiva karmamAtrasya-kevalasyaiva karmaNa: nopaghAtAdi upadhAtAnugrahau tattvato-'nupacAreNa / na hi kevalaM karma 'kiJcidanugrahItuM vA kSamamasahAyatvAt / tarhi kathaM syAdityAha-svavyApAragatatve tu-jIvakriyApratibaddhatve punaH tasya-karmaNaH 'etadapi'-parasparopaghAtyAdi yujyate // 328 // 1. puruSavIrya-A: 2. kaJcida-A. 'kvacid' iti mudritapratau; 3. parasyopaghAtyAdi A; For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 yogabindu sUtra : 328-329-330-331-332 atha prastutamevAdhikRtyAha ubhayostatsvabhAvatve, tattatkAlAdyapekSayA / . bAdhyabAdhakabhAvaH syAt, samyagnyAyA'virodhataH // 329 // ubhayordaivapuruSakArayoH tatsvabhAvatve-parasparaM bAdhyabAdhakasvabhAvatve 'tattatkAlAdyapekSayA-' tAni tAni kAlAdIni sahakArikAraNAnyapekSya kimityAha 'bAdhya-bAdhakabhAva:-' upaghAtyopaghAtakabhAvaH, 'syAtsamyagnyAyAvirodhata:'samyagyukteravighaTanena // 329 // atraivAbhyuccayamAha tathA ca tatsvabhAvatvaniyamAtkartRkarmaNoH / phalabhAvo'nyathA tu syAna kAGkaTukapaktivat // 330 // tathA ca-evaM ca sati tatsvabhAvatvaniyamAt-tatsvabhAvatApratiniyatabhAvAt kartRkarmaNo:-bAdhakabAdhyAdilakSaNayoH phalabhAva:-bAdhAdisiddhirUpaH, vipakSe bAdhAmAha-anyathA tu tatsvabhAvatvaniyamAbhAvAtpunaH 'syAna kAGkaTukapaktivat'pAkAnarheSu mudgAdiSu paktiriveti // 330 // , athAnayoreva prakArAntareNa bAdhyabAdhakabhAvamadhikRtyAha karmA'niyatabhAvaM tu, yatsyAccitraM phalaM prati / tadvAdhyamatra dAdipratimAyogyatAsamam // 331 // karmAniyatabhAvaM tvaniyatapariNAmameva yatsyAccitraM-nAnArUpaM, phalaMsukha-duHkhAdisamarpaNarUpaM prati-samAzritya, tadbAdhyaM-nivartanIyaM puruSakAreNa atra bAdhya-bAdhakacintAyAM kIdRzamityAha dArvAderdalavizeSasya yA pratimAyogyatA tatsamam // 331 // yogyatAmevAdhikRtyAha niyamAtpratimA nAtra, na cAto'yogyataiva hi / tallakSaNaniyogena, pratimevAsya bAdhakaH // 332 // niyamAdavazyatayA pratimA-'daivatAdipratibimbarUpA na-naiva atra-dAdau yogyatAyAM satyAmapi / na cAtaH pratimAyA abhavanAdayogyataiva hi / kathamityAha 'tallakSaNaniyogena'-ayogyatAlakSaNAbhAvena tathA lokarUDheH / tataH pratimeva 1. devatAdi-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 332-333-334 247 pratibimbaniSpattiriva dArvAderyogyatAyAH asya-karmaNa: 'bAdhakaH'-puruSakAraH / 'yathA hi dArvAdInAM yogyatA tAvadeva vyapadizyate yAvatpratimAlakSaNaM kArya na niSpadyate, kAryaniSpattau sarvatra kAraNasyAkAraNIbhUtatayA rUDhatvAt, evaM karmApi yAvatpuruSakAreNa vikriyAmanyathApariNatilakSaNAM nAnIyate tAvattadabAdhitarUpamevAste, puruSakArapravRttau tu tayorbAdhya-bAdhakabhAvaH sampadyata iti (dRSTAntaspaSTatvArthaM draSTavyA dvA. dvA. 17-21 kArikA) // 332 // na ca vaktavyaM yogyataiva pratimAmAkSepsyati kiM tadbAdhakena puruSakAreNetyAzaMkyAha dAdeH pratimAkSepe, tadbhAvaH sarvato dhuvaH / - yogyasyA'yogyatA ceti, na caiSA lokasiddhitaH // 333 // dArvAderdalasya svayogyatayaiva pratimAkSepe-pratimAniSpattyAkarSaNe tadbhAva:pratimAbhAvaH sarvataH-sarvasmAddArvAdeH dhruvo-nizcita: prasajyeta, yogyasyadArvAdereva, 'ayogyatA' 'pratimAnAkSepavatItyathavA ityetatprasajyeta / bhavatu "nAmaivaM, tathApi ko doSa ityAzaMkyAha na ca-na punaH, eSA-(?a)yogyatA lokasiddhitaH-lokaprasiddhaH / na hiM dAdIni pratimAniSpattyabhAve'pyayogyAnIti prasiddhirasti, tatrApi yogyatayaiva teSAM rUDhatvAt // 333 // athedameva prastute yojayannAha karmaNopyetadAkSepe, dAnAdau bhAvabhedataH / phalabhedaH kathaM nu syAt, tathA zAstrAdisaGgataH // 334 // karmaNo'pi-daivasaMjJitasya 'etadAkSepe'-phalahetupuruSakArAkSepe, na kevalaM dAdiyogyatAyAH pratimAkSepe sarvatra tadbhAva ityapizabdArthaH / dAnAdausukRtavizeSe vidhIyamAne bhAvabhedataH' pariNAmavizeSata: tattAratamyalakSaNAt 'phalabhedaH' prakRSTA'prakRSTarUpaH, kathaM nu syAd-na kathaMcidityarthaH tathA-tena tena prakAreNa zAstrAdisaGgataH-zAstra'lokaprasiddhaH / karmamAtrAttathAvidhapuruSakAravikalAt phalAbhyupagame na kathaMcittaccitratA yujyate, phalahetoH karmaNaH puruSakAramantareNaikAkAratApatteriti 'parApekSametadvitayaM pratipattavyamiti // 334 // 1. tathA hi-C.; 2. pratimAnAkSepe cetItyathavA-AB.C.; 3. prasajyate -AB.C.; 4. nAmaitat-AB.; 5. lokasiddhaH-AB.C.; 6. parasparApekSameta-AB.; 18 For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 yogabindu sUtra : 334-335-336-337 nanvidamapi kathaM sidhyati yathA dAnAdau bhAvabhedastato'pi ca phalabheda ityAzaMkyAha zubhAttatastvasau bhAvo hantAyaM tatsvabhAvabhAk // evaM kimatra siddhaM syAt, tata evAstvato hyadaH // 335 // _ 'zubhAttatastu' zubhata eva karmaNaH prAGnAnAnimittopArjitAt asau dAnAdikAle bhinnarUpatayA pravRttaH bhAvaH-pariNAmaH 'hanta' iti prAgvat / ayaM ca phalabhedaH 'tatsvabhAvabhAk' taM-'bhAvabhedotpattirUpaM svabhAvaM-svarUpaM bhajate yaH sa tathA / athAparaH pRcchati-'evaM' parasparApekSAyAM kiM-iSTaM atra-vicAre siddhaM-niSpannaM syAt-bhavet / ucyate 'tata eva'-karmaNaH zubhAzubharUpAtsakAzAt astu-bhavatu bhAvaH / tathA 'ato hi'-ata eva bhAvata adaH-karmAstu, tathAvidhakarmaNaH sakAzAtpuruSakArastasmAcca karmeti sthitam // 335 // athopasaMhartumAha tattvaM punardvayasyApi, tatsvabhAvatvasaMsthitau / bhavatyevamidaM nyAyAt tatprAdhAnyAdyapekSayA // 336 // tattvaM-bAdhya bAdhakalakSaNaM svarUpaM punarrayasyApi-daivapuruSakAralakSaNasya, na punarekaikasyetyapizabdArthaH, tatsvabhAvatvasaMsthitau-tatsvAbhAvyaniyame bAdhyabAdhakasvabhAva lakSaNe sthite sati bhavatyevamuktanItyA idaM-prAguktam, kathamityAha nyAyAt-yukteH / saH (=bAdhyabAdhakabhAvaH) api kathamityAha tatprAdhAnyAdyapekSayA-tayordaivapuruSakArayoH kadAcitprAdhAnyaM, AdizabdAdupasarjanabhAvaM cApekSyeti // 336 // evaM ca caramAvarte, paramArthena bAdhyate / daivaM puruSakAreNa, prAyazo vyatyayo'nyadA // 337 // evaM ca-daivapuruSakArayorbAdhyabAdhakabhAve siddhe sati caramAvartepazcimapudgalaparAvartarUpe paramArthena-kRtsnakarmakSayalakSaNamokSAsanabhAvarUpeNa 1. bhAvabhedApekSotpattirUpaM-A.; 2. atha para:-AB.C.; 3. bAdhakatvalakSaNaM-A.; 4. lakSaNasthite-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 yogabindu sUtra : 337-338-339-340 bAdhyate-nirAkriyate daivaM puruSakAreNa-jIvavIryazuddhirUpeNa prAyazo-bAhulyena kadAcittathAvidhasaMklezAvasthAyAM nandiSeNAdInAmiva: vyatyayo'pi syAditi praayogrhnnm| vyatyayaH-pUrvoktavidhiviparyAsarUpa: anyadA-'caramAvarteSu, daivena puruSakAro bAdhyata ityarthaH // 337 // tulyatvamevamanayorvyavahArAdyapekSayA / / - sUkSmabuddhayAvagantavyaM, nyAyazAstrA'virodhataH // 338 // tulyatvaM-sadRzabhAva: anayordaivapuruSakArayoH vyavahArAdyapekSayA vyavahAramAdizabdAnnizcayaM cApekSyeti sUkSmabuddhyA-nipuNAbhogena avagantavyam / kathamityAha nyAyazAstrA'virodhata:-yuktizAstrayoravighaTanena / ayamatra bhAvaH nizcayanayamatena-daivapuruSakArau svakAryakAle svapradhAnAveva vartete ityevamanayostulyateti / vyavahAranayamatena tvetau parasparAzrayau paryAyeNa prAptapradhAnaguNabhAvau bAdhyabAdhakabhAvApannau vartete iti tulyatvamanayorbhAvanIyamiti // 338 // atha prastute yojayati evaM puruSakAreNa, granthibhedo'pi saGgataH / . tadUrdhvaM bAdhyate daivaM, prAyo'yaM tu vijRmbhate // 339 // * evaM-caramAvarte puruSakArAdhikyAddhetoH puruSakAreNa-prasiddharUpeNa 'granthibhedo'pi' kiM punaH sAmAnyena daivabAdhetyapizabdArthaH, saGgato-ghaTamAnaH tadUrdhvaM granthibhedoz2a bAdhyate-pratihatazaktiH kriyate daivam / prAyo-bAhulyena 'ayaM tu'-puruSakAraH vijRmbhate samucchalati // 339 // tasmiMzca vijRmbhite yatsyAttaddarzayati - - asyaucityAnusAritvAt, pravRtti satI bhavet / - satpravRttizca niyamAda, dhruvaH karmakSayo yataH // 340 // asya-bhinnagranthe: aucityAnusAritvAt-sarvArtheSUcitavRttipradhAnatvAt pravRttidharmArthAdigocarA na-naiva asatI-azobhanA bhavet-jAyeta / satpravRttizcasundaraceSTArUpA, niyamAnnizcayena / atra hetuH dhruvo-nizcita: karmakSayaH 1. gocaraH na-C.; For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 yogabindu sUtra : 340-341-342-343-344 satpravRttibAdhakakarmahAsalakSaNo yato-yasmAddhetoH sampanno vartate, anyathaucityAnusAritvameva na syAt // 340 // / saMsArAdasya nirvedastathoccaiH pAramArthikaH / saMjJAnacakSuSA samyak, tannairguNyopalabdhitaH // 341 // saMsArAd-naranArakAdiparyAyarUpAt asya-bhinnagrantherjIvasya nirveda:samudvegarUpa: 'tathA' iti samuccaye uccairatIva pAramArthiko-'kRtrimo jAyate, atra hetuH saMjJAnacakSuSA-nirmalavivekalocanena samyag-yathAvat tasya-saMsArasya nairguNyopalabdhito-jarAmaraNAdivyasanabahulatayA'sAratAparijJAnAt // 341 // muktau dRDhAnurAgazca, tathAtadguNasiddhitaH / viparyayo mahAduHkhabIjanAzAcca tattvataH // 342 // muktau-nirvANe dRDhAnurAgazca-niSThurapratibandharUpazca syAt / atra hetuH tathA-tatprakArAstasyA mukterye guNA:-jarAmaraNAdyabhAvAdayasteSAM 'siddhitaH'parijJAnAt 'viparyaya' eva tattvaM prati viparyAsarUpa: mahAduHkhaM-zeSaduHkhAtizAyitayA tasya yadbIjaM heturmithyAtvamohAdi tasya nAzAd-virahAt / cakAra: samuccaye, tattvato-''punarbhAvatayA // 342 // atha yadarthamasyaucityAnusAritvaM syAttadarzayati etattyAgAptisiddhayarthamanyathA tadabhAvataH / asyaucityAnusAritvamalamiSTArthasAdhanam // 343 // etayo:-saMsAramuktayoryathAkramaM ye 'tyAgAptI' tayoH siddhyarthaM-niSpattaye 'aucityAnusAritvaM' ityuttareNa yogaH / anyathaucityAnusAritvamantareNa tadabhAvata: saMsAramuktyostyAgAptyabhAvAt asya-prastutasattvasya kimityAha aucityAnusAritvaM' uktarUpaM, alaM-atyarthaM 'iSTArthasAdhanaM'-samIhitasakalaprayojanasiddhikAri pravartate // 343 // aucityamevAzrityAha aucityaM bhAvato yatra, tatrAyaM sampravartate / upadezaM vinApyuccairantastenaiva coditaH // 344 // 1. punarbhAvitayA-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 yogabindu sUtra : 344-345-346-347 aucityaM bhAvataH-paramArthato, yatra vastuni vartate tatrAyaM vastutaH prANI sampravartate-samyakpravRttimAn bhavati, nAnyatra, yadi paraM 'kvacidupacArata iti, upadezaM vinApyuccairatIva, anta:-madhye, tenaiva-granthibhedabalotpannapuruSakAreNaiva, coditaH-prerita iti // 344 // atastu bhAvo bhAvasya, tattvataH sampravartakaH / . zirAkUpe paya iva, payovRddherniyogataH // 345 // atastvata eva puruSakArapreraNAdaucityena pravRtterhetoH bhAvo-vairAgyAdiH bhAvasya-zubhabhAvAntaralakSaNasya tattvata:-paramArthena sampravartaka udbhUtihetuH / dRSTAntamAha zirAkUpe svayameva pravRttazire kUpe paya iva, payovRddhaH zirAvRddhyAkSepAjalAtirekasya niyogata:-niyamena pravartakamiti // 345 // nanvevamupadezavaiyarthyamApannamityAzaMkyAha nimittamupadezastu, pavanAdisamo mataH / - anaikAntikabhAvena, satAmatraiva vastuni // 346 // nimittaM hetuH upadezastu-upadezaH punaH kIdRza ityAha 'pavanAdisamaH'pavanakhananAdijalAbhivyaJjanahetusadRza: mataH / kathamityAha anaikAntikabhAvena'svasAdhyasiddhAvaniyatarUpeNa satAM-buddhimatAM atraiva-bhavAntarapravartane vastuni / ayamatra bhAva:-na hi kUpe jalotpattiH pavanakhananAdinimittaM kintu bhUmisarasabhAvanibandhanA, pavanAdayastu sata eva jalasyAbhivyaktihetavaH / evaM zubhabhAva: zuddhapuruSakArabalodbhava eva, upadezastu sata evAbhivyaktihetustasyeti / anaikAntikabhAvazca pavanakhananayorupadezasya ca, kvacidabhAve'pi bhAvAdbhAve'pi cAbhAvAjalazubhabhAvayoriti // 346 // nanu kiMphalastarhi zAstreSu tathAtathopadezaH prapaJcyata ityAzaMkyAha- . prakrAntAdyadanuSThAnAdaucityenottaraM bhavet / tadAzrityopadezo'pi, jJeyo vidhyAdigocaraH // 347 // prakrAntAt-svata evArabdhAtsakAzAt yat-anuSThAnaM zAstrazuzrUSAdi 2. kiJcidupacArata-A; 2. nimittA kintu-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 yogabindu sUtra : 346-347-348-349-350 anuSThAnAt-caitya'vandanarUpAt aucityena-tattadravyakSetrakAlAdyanurUpeNa uttaraM aparaM bhavet tadAzrityA'pekSya 'upadezo'pi' kiM punaH svata eva pravRtte'nuSThAne upadezo viphala ityapizabdArthaH jJeyo'vagantavyaH phalavAn / kIdRza ityAha 'vidhyAdigocaro'-vidheyetarayovidhipratiSedhaviSayaH / ata eva paThyate - "uvaeso vi hu saphalo, guNaThANArambhagANa jIvANa / parivaDamANANa tahA, pAyaM na hu taTThiyANaM pi // 1 // " (499, u.pa.) . // 347 // ... aprArabdhAnuSThAnasyApi jantoH kadAcidupadezo dIyata ityAha prakRtervAnuguNyena citraH sadbhAvasAdhanaH / gambhIroktayA mitazcaiva, zAstrAdhyayanapUrvakaH // 348 // prakRterbAlamadhyamabuddhibuddhatvalakSaNAyAH 'vA' ityathavA AnuguNyenA'nuvartanena citro-nAnArUpa: sadbhAvasAdhana:-zuddhabhAvasampAdaka upadezo matimatAM pravartate / punarapi kIdRza ityAha gambhIroktyA-atinipuNavacanaracanArUpayopalakSitaH sUkSmabuddhihetutvAt, 'mitaH'-parimito'parimitasya vairasya hetutvAt (?virasabhAve hetutvAt) 'caiva' iti samuccaye, zAstrAdhyayanapUrvaka:-zAstrAdhyayanaM zAstragatapAThoccAraNaM pUrva prathamaM yasya sa tathA, dRDhapratItihetutvAt // 348 // idameva bhAvayati zirodakasamo bhAva, Atmanyeva vyavasthitaH / pravRttirasya vijJeyA, cAbhivyaktistatastataH // 349 // zirodakasamastathAvidhakUpe sahajapravRttazirAjalatulya: 'bhAva:'-'zuddharUpa: pariNAma: 'Atmanyeva' jIva eva samyagdRSTyAdau 'vyavasthitaH' / tataH kimityAha pravRttirasya bhAvasya vijJeyA cAbhivyakti:-prakaTabhAvaH, tatastataHcitrAdupadezAt kUpakhananAdikalpAt // 349 // etadapi kuta ityAha satkSayopazamAtsarvamanuSThAnaM zubhaM matam / kSINasaMsAracakrANAM, granthibhedAdayaM yataH // 350 // satkSayopazamAt sAnubandhamithyAtvamohAdimalapralayavizeSAt sarvamanuSThAnaM 1. vandanAdirUpAt-A.B.C.; 2. zubharUpa:-A; For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 350-351-352-353 253 devapUjanAdi zubhaM-zobhanaM matam / kuta ityAha 'kSINasaMsAracakrANAM'-nivRttaprAyabhavabhramaNAnAM samyagdRSTyAdInAM granthibhedAt-uktarUpAt ayaM kSayopazamaH yataH-yasmAtkAraNAnmataH // 350 // bhAvavRddhirato'vazyaM, sAnubandhaM zubhodayam / / - gIyate'nyairapi hyetat, suvarNaghaTasannibham // 351 // bhAvavRddhi:-bhAvotkarSarUpA ata:-satkSayopazamAt avazyaM-niyamavatI bhavatIti / atraiva paramatamAha 'sAnubandhaM zubhodayaM'-prazastaphalaM gIyatepratipAdyate, anyairapi hi saugatAdibhirna kevalamasmAbhirityapizabdArthaH, etat zubhamanuSThAnaM suvarNaghaTasatribhaM-yathA suvarNaghaTo bhidyamAno'pi na suvarNAnubandhaM muJcati, evaM zubhamanuSThAnaM tathAvidhakaSAyodayAdbhagnamapi zubhaphalameveti // 351 // evaM tu vartamAno'yaM, cAritrI jAyate tataH / _palyopamapRthaktvena vinivRttena karmaNaH // 352 // evaM tvevameva sAnubandhasatkSayopazamAnurUpaM vartamAno'yaM-bhinnagranthi vaH cAritrI-dezaviratarUpo jAyate / tato-granthibhedAtsakAzAt palyopamapRthaktvena"dviprabhRtyAnavabhyaH pRthaktvaM"tena vinivRttena-kSayamupagatena karmaNazcAritramohAdeH / sarvaviraticAritrI tu saMkhyAteSu sAgaropameSu nivRtteSu / tathA cArSam-"sammattaMmi u laddhe, paliyapuhutteNa sAvao hojjA / caraNovasamakhayANaM, sAgarasaGantarA honti" (1222-vizeSA.) // 352 // liGga mArgAnusAryeSa, zrAddhaH prajJApanApriyaH / guNarAgI mahAsattvaH, sacchaktayArambhasaGgataH // 353 // liGga-cihnam kIdRzamasyetyAha 'mArgAnusArI' vakSyamANanyAyena 'eSa' cAritrI, tathA zrAddhaH-kAntArottIrNabrAhmaNahavi: pUrNagocararuceratizAyinyA zraddhayA saGgataH, prajJApanApriyaH-guNavatpuruSaprajJApanAprItimAn sannidhilAbhayogyajIva iva tadgatakriyAM pratIti, guNarAgI-guNAnurAgI mahAsattva:- prazastapuruSakAraH sacchaktyArambhasaGgataH-satA-sundarapariNAmena zakyena-kartuM pAryamANenA''rambheNa dharmArthAdigocareNa iti // 353 // atha bahuviSayatvAnmArgAnusAritvameva bhAvayati For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 yogabindu sUtra : 354-355-356-357 asAtodayazUnyo'ndhaH, kAntArapatito yathA / . . gAdiparihAreNa, samyaktatrAbhigacchati // 354 // asAtodayazUnyo'sadvedanIyavipAkarahitaH andhaH pratItarUpa: kAntArapatitodaNDakAraNyAdimahATavImadhyamagna: 'yathA' iti dRSTAntArtha: gAdiparihAreNagartAdarIprabhRtiviSamamArgatyAgena samyag = yathA vivakSitasthAnAvAptiH syAttathA tatra kAntAre abhigacchati-gantuM pravartate // 354 // . .. tathAyaM bhavakAntAre, pApAdiparihArataH / / zrutacakSurvihIno'pi, satsAtodayasaMyutaH // 355 // tathAyaM-cAritrI bhavakAntAre-saMsArATavyAm pApAdiparihArataH-pApakAraNapApaphalaparityAgena zrutameva-sadbhUtArthAvalokahetutvAccakSustena vihIno'pi mASatuSAdivadvirahitaH kiM punastadanyarUpa ityapizabdArthaH, san-atidRDhatayA yaH sundaraH sAtodayastena saMyutaH // 355 // atraiva vyatirekamAha anIdRzasya tu punazcAritraM zabdamAtrakam / IdRzasyApi vaikalyaM, vicitratvena karmaNAm // 356 // . anIdRzasya tu punarmArgAnusAritvAdiliGgavikalasya punaH cAritraM-dezataH sarvato vA zabdamAtrakaM-zabdarUpameva na tvarthato'pi / nanu samyagdRSTeraviratasyApi mArgAnusAritvamasti kathaM na cAritramityAzaMkyAha 'IdRzasyApi' mArgAnusAriNo'pi kasyacit 'vaikalyaM' cAritrasya kathamityAha 'vicitratvena' nikAcitAdirUpatayA karmaNAM-cAritramohAdInAm / tathA coktam-kammAiM nUNaM ghaNacikkaNAi, garuyAI vajjasArAI // nANaDDhyaM pi purisaM, 'pahAo uppahaM nenti // 356 // atha prakRtayogasandhAnArthamAha dezAdibhedatazcitramidaM coktaM mahAtmabhiH / atra pUrvodito yogo'dhyAtmAdiH sampravartate // 357 // dezAdibhedato-dezasarvavizeSAt citraM-nAnArUpaM idaM caitatpunazcAritram uktaM mahAtmabhistIrthakaragaNadharAdibhiH, tataH kimityAha atra-cAritre sati jIvasya, 1. paMthAo uppahaM-B.C.; For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 358-359-360-361 255 pUrvodita:-granthivibhAgoktaH 'yogo'dhyAtmAdiH'-adhyAtmabhAvanAdhyAnAdiH 'sampravartate' svarUpaM labhata iti // 357 // amumeva krameNa vyAcaSTe aucityAd vRttayuktasya, vacanAttattvacintanam / maitryAdisAramatyantamadhyAtmaM tadvido viduH // 358 // aucityAducitapravRttirUpAt vRttayuktasyANuvratamahAvratasamanvitasya vacanAtjinapraNItAt tattvacintanaM-jIvAdipadArthasArthaparyAlocanaM maitryAdisAraM-maitrIpramoda-karuNA-mAdhyasthyapradhAnaM sattvAdiSu atyantamatIva kimityAha adhyAtmayogavizeSa, tadvida:-adhyAtmajJAtAraH viduH-jAnate // 358 // athAsya phalamAha- . ataH pApakSayaH sattvaM, zIlaM jJAnaM ca shaashvtm| . tathAnubhavasaMsiddhamamRtaM hyada eva tu // 359 // ato-'dhyAtmAt pApakSayo-jJAnAvaraNAdikliSTakarmapralayaH sattvaMvIryotkarSaH zIlaM-cittasamAdhi: jJAnaM ca-vastvavabodharUpam, zAzvatamapratipAti zuddharatnatejovat, tatheti vaktavyAntarasamuccaye, anubhavasaMsiddhaM-svasaMvedanapratyakSaM 'tavRttam amRtaM-pIyUSam hiH-sphuTaM ada eva tu idamevAdhyAtmaM punaH, atidAruNamohaviSavikAranirAkArakatvAdasyeti // 359 // (atha bhAvanAM vyAcaSTe) abhyAso'syaiva vijJeyaH, pratyahaM vRddhisaGgataH / manaHsamAdhisaMyuktaH pauna:punyena bhAvanA // 360 // - abhyAso-'nuvartanam . asyaivAdhyAtmasya vijJeyaH pratyahaM-pratidivasaM vRddhisaGgata:-samutkarSamanubhavan manaHsamAdhisaMyuktazcittanirodhayuktaH, kathamityAha pauna:punyena-bhUyobhUya ityarthaH, bhAvanA-dvitIyo yogabheda iti // 360 // athaitatphalamAha nivRttirazubhAbhyAsAcchubhAbhyAsAnukUlatA / / tathA sucittavRddhizca, bhAvanAyAH phalaM matam // 361 // nivRttiruparati: azubhAbhyAsAt-kAmakrodhAdigocarAt zubhAbhyAsAnukUlatA 1. tadvatAm-A; For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 yogabindu sUtra : 362-363-364-365 jJAnAdiviSayazubhAbhyAsAnukUlabhAvaH tathA sucittavRddhizca satprakArazuddhacittasamutkarSarUpA kimityAha 'bhAvanAyAH phalaM mataM' iti // 361 // . zubhaikAlambanaM cittaM, dhyAnamAhurmanISiNaH / sthirapradIpasadRzaM, sUkSmAbhogasamanvitam // 362 // zubhaikAlambanaM-prazastaikArthaviSayaM cittaM dhyAna-dharmadhyAnAdi AhurmanISiNaH |sthirprdiipsdRshN-nirvaatgRhodrjvltprdiipprtim sUkSmAbhogasamanvitamutpAdAdiviSayasUkSmopayogayutam // 362 // arthatatphalam vazitA caiva sarvatra, bhAvastaimityameva ca / anubandhavyavaccheda udarko'syeti tadvidaH // 363 // vazitA caivAtmAyattameva sarvatra kArye bhAvastaimityameva ca-stimitabhAvataiva anubandhavyavacchedo-bhavAntarArambhakANAmitareSAM ca karmaNAM 'bandhAbhAvakaraNamityarthaH udarka:-phalaM asya-dhyAnasya ityetadAhuH tadvido-dhyAnaphalavidaH // avidyAkalpiteSUccairiSTAniSTeSu vastuSu / saMjJAnAt tadvyudAsena, samatA samatocyate // 364 // avidyAkalpiteSu-anAdivitathavAsanAvazotpannavikalpakalpitazarIreSu uccaiH atIva iSTAniSTeSvindriyamana:pramodapradAyiSu taditareSu ca vastuSuzabdAdiSu saMjJAnAt-"tAnevArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'niSTaM vA, na vidyate kiJcidiSTaM vA |"(prshmrti-52) ityAdibhAvanArUpAdvivekAt tadvyudAseneSTAniSTavastuparihAreNa yA samatA tulyarUpatA manasaH, sA samatA prAgupanyastocyate // 364 // athaitatphalam RddhayapravartanaM caiva, sUkSmakarmakSayastathA / apekSAtantuvicchedaH, phalamasyAH pracakSate // 365 // RddhInAM AmoSadhyAdInAmanupajIvanenA'pravartanamavyApAraNaM, sUkSmakarmakSayaH -sUkSmANAM kevalajJAnadarzanayathAkhyAtacAritrAdyAvArakANAM karmaNAM-kSayaH, caiveti tatheti zabdAvuktasamuccaye / tathA, apekSAtantuvicchedo'pekSaiva bandhahetutvAttanturape1. vanthyakaraNa-A.B.C.; 2. nizcayato'syAniSTaM, iti pAThAntaraM 3. pratipAdyate-A.; 4. zabdAnuktasamuccaye-AB.C.: For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 365-366-367-368 257 kSAtantustadvyavacchedaH phalamasyA:- samatAyA: 'pracakSate ' vicakSaNA iti // 365 // anyasaMyogavRttInAM yo nirodhastathA tathA / apunarbhAvarUpeNa, sa tu tatsaMkSayo mataH // 366 // iha svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyAtmano vikalparUpAH parispandarUpAzca vRttayaH sarvA anyasaMyoganimittA eva / tatra vikalparUpAstathAvidhamanodravyasaMyogAt parispandarUpAzca zarIrAditi / tato'nyasaMyogena yA vRttayastAsAM yo nirodhaH tathA tathA kevalajJAnalAbhakAle'yogikevalikAle ca apunarbhAvarUpeNa - punarbhavanaparihArarUpeNa sa tu sa punaH / tatsaMkSayovRttisaMkSayo mata iti // 366 // athaitatphalam ato'pi kevalajJAnaM, zailezIsamparigrahaH / mokSaprAptiranAbAdhA, sadAnandavidhAyinI // 367 // ato'pyata eva vRttisaMkSayAt 'kevalaM sakaladravyaparyAyagocaratvAtparipUrNajJAnamupayogavizeSaH tataH, zailezIsamparigrahaH- zIlaM sarvasaMvararUpaM tasyezo'dhipatiH zIlezaH, tasyeyamavasthA zailezI, tasyAH samparigrahaH - svIkAraH / tato'pi mokSaprAptiH - nirvANalAbhaH anAbAdhA - sarvazarIramAnasavyathAvikalA / sadAsarvakAlaM AnandavidhAyinI - paramAnandarUpatvAttasyAH / yadatrAsyA vizeSaNadvayopAdAnaM tatparaparikalpitamokSaprAptivyavacchedArtham / tathAhi kANAdA: 'sukhaduHkhavyavacchedarUpA mukti:' iti pratipannAH, tato'nAbAdhatve'pi nAnandarUpatA syAdityubhayagrahaNaM kRtam // 367 // atha prAguktatAttviketarayogopakSepArthamAha tAttviko tAttvikazcAyamiti yaccoditaM purA / tasyedAnIM yathAyogaM, yojanA'trAbhidhIyate // 368 // 'tAttviko'tAttvikazcAyaM yoga' ityevam yacca yatpunaH uditaM purAgranthArambhe ( zlo. 32) tasyoditasya idAnIM - samprati yathAyogaM - yathAghaTanaM yojanA - 'rthasaMyojanarUpA atra - ihAvasare abhidhIyate - procyata iti // 368 // tatra 1. kevalaM sakalaM - sakala - A. ; For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 yogabindu sUtra : 369-370-371-372 apunarbandhakasyAyaM,vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo, nizcayenottarasya tu // 369 // apunarbandhakasyopalakSaNatvAtsamyagdRSTezca ayaM yogaH vyavahAreNakAraNasyApi kAryatvopacArarUpeNa tAttvikaH, kAraNasyApi kathaMcitkAryatvAditi / kiMrUpa: sannityAha adhyAtmabhAvanArUpa:-adhyAtmarUpo bhAvanArUpazca / nizcayenanizcayanayamatenopacAraparihArarUpeNa uttarasya tu-apunarbandhaka-samyagdRSTyapekSayA cAritriNa iti // 369 // sakRdAvartanAdInAmatAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAyastathAveSAdimAtrataH // 370 // sakRdekavAramAvartanta utkRSTAM sthiti bananti ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAd dvirAvartanAdigrahaH, teSAm atAttviko-vyavahArato nizcayatazvA'tattvarUpaH udAhato-'dhyAtmabhAvanArUpo yogaH, adyApyazuddhapariNAmatvAtteSAmiti / kIdRzo'sAvityAha 'pratyapAyaphalaprAya:'-pratyapAyo'narthaH phalaM prAyo bAhulyena yasyeti samAsaH / kuta ityAha 'tathAveSAdimAtrataH' tatprakAraM bhAvasArAdhyAtmabhAvanAyuktayogiyogyaM yadveSAdimAtraM nepathyaceSTAbhASAlakSaNaM zraddhAnazUnyaM vastu, tasmAt / tatra hi veSAdimAtrameva syAna punasteSAM kAcicchraddhAluteti // 370 // cAritriNastu vijJeyaH, zuddhayapekSo yathottaram / dhyAnAdirUpo niyamAt, tathA tAttvika eva tu // 371 // cAritriNaH puna:, vijJeyaH zuddhyapekSo yathottaramuttarottarAM zuddhimapekSya kimityAha dhyAnAdirUpaH-dhyAnasamatAvRttisaMkSayalakSaNo yogaH niyamAtavazyaMtayA, na tvanyasya 'tathA' iti samuccaye / tAttvika eva tu tattvarUpa eveti // 371 // atha sAnubandhetarAbhivyaktyarthamAha asyaiva tvanapAyasya, sAnubandhastathA smRtaH / yathoditakrameNaiva, sApAyasya tathAparaH // 372 // asyaiva tu-pUrvoktayogabhAjo jIvasya puna: anapAyasya-yogabAdhakakli For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 372-373-374-375 259 STakarmarahitasya 'sAnubandhastathA' tatprakAraH san smRtaH zAstrakAraiH / yathoditakrameNaivAdhyAtmAdirUpeNaiva sApAyasyA - 'napAyavilakSaNasya ' tathA ' iti aparo'sAnubandha iti // 372 // athApAyameva vyAcaSTe apAyamAhuH karmaiva, nirapAyAH purAtanam / pApAzayakaraM citraM, nirupakramasaMjJakam // 373 // apAyamAhuH karmaiva- nAparaM kiMcit, 'nirapAyA' uparatasakalakliSTAdRSTA tIrthakarAdayaH purAtanaM-prAkkAlopArjitaM pApAzayakaraM - mokSapathapratikUlacittavRttihetu: citraM - nAnArUpaM 'nirupakramasaMjJakaM' upakramaNamupakramaH sarvata ucchedaH, tato vAstavavipAkasAmarthyaharaNaM, tato viziSTAnuSThAnamiSTayogamapi, nirgatamupakramAnnirupakramaM tatsaMjJA nAma yasya tattathA // 373 // apAyamevAdhikRtya paramatasaMvAdamAha - kaNTakajvaramohaistu, samo vighnaH prakIrtitaH / mokSamArgapravRttAnAmata evAparairapi // 374 // 'kaNTakajvaramohaistu' kaNTakena jvareNa mohena ca punaH samastulyaH vighnaH - pratyUho jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnaH prakIrtito nirUpitaH mokSamArgapravRttAnAM samyagdarzanAdyArAdhanAvahitAtmanAm, 'ata eva' yoganiranubandhatvAdeva hetoH aparairapi yogibhirna kevalamasmAbhirityapizabdArthaH / yathA hi keSAMcitpathikAnAM kvacitpATaliputrAdau gantuM pravRttAnAM kaNTakajvaradigmohairabhibhUtAnAM yathAkramaM stokabahubahutarakAlaM gamanabhaGgaheturvighnaH sampadyate, evaM yoginAmapi siddhipathaprasthitAnAM tathAvidhakarmodayAttriprakAro'ntarAyaH samupajAyata iti // 374 // atha sAsravAnAsravau yogAvadhikRtyAha asyaiva sAtravaH prokto, bahujanmAntarAvahaH I pUrvavyAvarNitanyAyAdekajanmA tvanAstravaH // 375 // asyaiva-sApAyasya yoginaH sAsravo- vakSyamANAsravayukto yogaH prokto bahujanmAntarAvaho - devamanuSyAdyanekajanmavizeSahetuH pUrvavyAvarNitanyAyAnnirupakramakarmaNaH pApAzayakarasyAvazyameva vedanIyabhAvarUpAt / ekajanmA tvekameva vartamAnaM janma yatra sa tathA punar anAsrava iti // 375 // For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 376-377-378-379 Asravo bandhahetutvAdbandha eveha yanmataH / sa sAmparAyiko mukhyastadeSo'rtho'sya saGgataH // 376 // AsravatyApatati karma yasminsa AsravaH zuddho'zuddhazca yogabhUta AsravaH, bandhahetutvAdbandhasya kAraNatvAt bandha eva - jJAnAvaraNAdikarmarUpa eva, kAraNe kAryopacArAt iha prakrame yadyasmAt mataH- saMmataH sAmparAyikaH - kaSAyaprabhavaH sUkSmasamparAyaguNasthAnakAvasAnaH mukhyo - 'nupacaritaH, tattasmAt eSaH sAmparAyikabandhalakSaNaH artho'bhidheyam, asya - Asravasya saGgataH // 376 // evaM caramadehasya samparAyaviyogataH / itvarAstravabhAve'pi, sa tathAnAstravo mataH // 377 // evaM yathA sakaSAyasya sAsravo yogastathA caramadehasya - pazcimazarIrasya samparAyaviyogataH - kopAdikaSAyavirahAt / 'itvarAsravabhAve'pi ' kevalaM yogapratyayadvisAmayikabalavedanIyabandhasadbhAve kiM punastadabhAva ityapizabdArthaH / evaMvidho yaH saH 'tathA' tatprakAro anAsravo dvitIyo yogabhedo mataH // 377 // nanu kathaM sAsravo'pi yogo'nAsrava ukta ityAzaMkyAha 260 nizcayenAtra zabdArthaH, sarvatra vyavahArataH / nizcayavyavahArau ca dvAvapyabhimatArthadau // 378 // nizcayenopalakSitAnizcayaprApakAdityarthaH atra - yogAdhikAre zabdArtho'nAsravAdizabdagataH sarvatra - 'sarveSu vyavahArato - vyavahArAdezAt / nizcayena hyayogikevalinyanAsravo yoga:, yastu sayoginyapyanAtratvena yogo'bhidhIyate sa nizcayahetunA vyavahAreNeti / evaM ca sati 'nizcayavyavahArau ca' nizcayo vyavahArazcetyarthaH dvAvapyabhimatArthadau - iSTaphaladAyakau varteta iti // 378 // athopasaMharannAha saMkSepAtsaphalo yoga, iti sandarzito hyayam / Adyantau tu punaH spaSTaM, brUmo'syaiva vizeSataH // 379 // saMkSepAt-samAsAt saphalaH saha phalena yoga iti - evaM sandarzitaH / 1. sarveSu padeSu vyavahA -A.B.; For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 380-381-382 261 hi:-sphuTavRttyA ayamadhyAtmAdibhedaH |aadyntau tu punarAdyantAveva punaradhyAtmavRttisaMkSayalakSaNau bhedau spaSTaM-sphuTaM brUmo'syaiva yogasya vizeSato-vizeSeNa // 'etadevAha tattvacintanamadhyAtmamaucityAdiyutasya tu / uktaM vicitrametacca, tathAvasthAdibhedataH // 380 // 'tattvacintanaM'-paramArthabhAvanArUpaM adhyAtma aucityena-sarvArthagocareNa AdizabdAnmaitryAdiguNaizca yutasya tu-yuktasyaiva / uktaM ca "aucityAd vRttayuktasya, vacanAttattvacintanam / maitryAdibhAvasaMyuktamadhyAtmaM tadvido viduH // " (zloka 358) ityanena granthena vicitraM-nAnArUpam / etacca-etatpunaradhyAtmam / kuta ityAha tathA-tatprakArA ye'vasthAdayo dravyakSetrakAlabhAvAH teSAM bhedAHvizeSAH tebhya iti // 380 // satra-. AdikarmakamAzritya japo hyadhyAtmamucyate / devatAnugrahAGgatvAdato'yamabhidhIyate // 381 // ___ AdikarmakaM'-pradhAnadhArmikalakSaNaM Azritya-apekSya japo hikarajapAdirUpa eva adhyAtmamucyate / kuta ityAha devatAnugrahAGgatvAtdevatAnugrahasya tadupakArarUpasyAGgatvAt-kAraNabhAvatvAt / ata Urdhvam ayaM japo'bhidhIyata iti // 381 // yathA, japaH sanmantraviSayaH sa cokto devatAstavaH / . dRSTaH pApApahAro'smAda, viSApaharaNaM yathA // 382 // 'japa:' punaH punaH parivRttirUpa: sanmantraviSayo-viziSTamantragocaraH sa ca-sa punamantraH, uktoM devatAstava:-RSabhAdidevatAstavarUpaH praNavanamaH zabdAdisvA- haapryntH| athAsya phalamAha 'dRSTaH pApApahAraH'mithyAtvAdipApapralayaH, asmAt-sanmantrarUpAddevatAstavAt viSApaharaNaM sthAvarajaGgamarUpaviSottAraNaM yathA-tathAvidhamantrAt // 382 // yathA'sau kartavyastathAha 1. evamevAha-A; 2. Adikarmika-AB:; 3. AdikarmikaM-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 383-384-385-386 devatApurato vApi, jale vA'kaluSAtmani / viziSTadrumakuJje vA, kartavyo'yaM satAM mataH // 383 // devatAyA-niSkaladevatArUpAyAH purato'grataH vApIti vikalpe vA 'jale vA'kaluSAtmani'-svacchasvabhAve'kaluSajalasamIpe vetyarthaH 'viziSTadrumakuJje vA' bahalapatrapuSpaphalazAlinAM vanaspatInAM gahane vA kartavyo'yaM japaH satAM mataH 262 // 383 // parvopalakSito yadvA, putrajIvakamAlayA / nAsAgrasthitayA dRSTayA, prazAntenAntarAtmanA // 384 // 'parvopalakSitaH'-karAGgulIparvaprAdakSiNyacihnataH 'yadvA' iti pakSAntare 'putraMjIvakamAlayA'- rudrAkSanAmakavanaspatiphalamAlayA 'nAsAgrabhAgapratibaddhayAM dRSTyA' pratItarUpayA tathA prazAntena - prazamabhAjA antarAtmanA manorUpeNa // 383 // tatra ca yatkRtyAntaraM tadAha vidhAne cetaso vRttistadvarNeSu tatheSyate / arthe cAlambane caiva, tyAgazcopaplave sati // 385 // vidhAne japaviSaye cetaso - manaso vRttiH 'tadvarNeSu' sanmantrAkSararUpeSu tathA iti samuccaye iSyate - manyate matimadbhiH arthe cAbhidheye 'Alambane caiva' pratimAdau cetaso vRttiH / tyAgazcopasaMhAraH punarjapasya upaplave manovisrotasikArUpe sati // 385 // athaitattyAgaphalamAha mithyAcAraparityAga AzvAsAttatra vartanam / tacchuddhikAmatA ceti, tyAgo'tyAgo'yamIdRzaH // 386 // upaplavAvasthAyAM japaparityAge sati mithyAcArasyAntaraniruddhendriyAdivikArasya praNidhAnAdyadbahiH prazAntAkArakaraNaM tallakSaNasya 'parityAgaH ' N, tathA AzvAsAt-trANapariNAmAt tatra - jape vartanaM pravRttiH kRtA bhavati / mA bhUdanyathA mamA 'matrAdhikArIti bhAvaH / 'tacchuddhikAmatA ca'- tacchuddhau kAmo'bhilASo yasya sa tathA tadbhAvastattA sA cetyevaM kAraNatrayAt tyAgo-japasya kimityAha atyAgaH-'anuSThAnaM, 'ayamIdRza: ' upaplavakAlabhAva: (bhAvI) zuddhajapaphalatvA 1. nAsikAgra bhAga - A.B; 2. yAntarAniruddhe - A.B; 3. matrANakArIti - A; 4. anujjhanaM - A. ; For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 386-387-388-389-390 tasyeti // 386 // atha japasyaiva kAlamAnamAha yathApratijJamasyeha, kAlamAnaM prakIrtitam / ato hyakaraNe'pyatra, bhAvavRttiM vidurbudhAH // 387 // 'yathApratijJaM' yasya yAvatI pratijJA tadanatikrameNa / asya japasya iha vicAre 'kAlamAnaM' dvighaTikAdirUpaM prakIrtitaM 'ato hi' pratijJAyA evAbhigraharUpAyA: 'akaraNe'pi' pratijJAtakAlAdanyatra japasya kiM punaH karaNa ityapizabdArthaH / atra jape 'bhAvavRttiM ' - manovRttirUpAM viduH - 'jAnanti budhA iti // 387 // etadeva bhAvayati 263 munIndaiH zasyate tena yatnato'bhigrahaH zubhaH / sadA'to bhAvato dharmaH, kriyAkAle kriyodbhavaH // 388 // munIndraiH - munivRndArakaiH zasyate - zlAghyate tenA'karaNakAle'pi zubhabhAvavRttilakSaNena hetunA yatnato - yatnAt 'abhigrahaH zubhaH ' zubhArthaviSayaH kuto yataH 'sadA'- sarvakAlaM ato-'bhigrahAt bhAvataH pariNAmazuddheH dharmaH - zubhabandharUpaH / kriyAkAle 'bhigrahAnuSThAnalakSaNe kriyodbhavaH dharmaH // 388 // adhyAtma eva matAntaramAha svaucityAlocanaM samyak tato dharmapravartanam / AtmasamprekSaNaM caiva tadetadapare jaguH // 389 // 'svaucityAlocanaM' nijayogyatAparyAlocanaM samyag - yathAvatprathamam / tatastadanantaraM dharme - caityavandanAdyanuSThAnarUpe pravartanaM kAryam 'AtmasamprekSaNaM caiva' vakSyamANaM kiMmityAha tat-adhyAtmaM etat-tritayaM apare - zAstrakArA jaguH Ucuriti // 389 // athaitadeva krameNa vyAcaSTe yogebhyo janavAdAcca, liGgebhyo'tha yathAgamam / svaucityAlocanaM prAhuryogamArgakRtazramAH // 390 // yogebhyaH kAyavAGmanovyApArebhyaH prazastagamanazubhabhASaNaniravadyacintanasvabhAvebhya: janavAdAd-lokapravAdarUpAt 'caH 'samuccaye liGgebhyo-nimittebhyaH atha 1. jAnante - A; 2. lakSaNe punaH kriyo - A.B.; For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 391-392-393-394 anantaram yathAgamaM AgamAnusAreNa 'nandItUrami' tyAdirUpeNa / kimityAha 'svaucityAlocanaM' prAhuH-bruvate, 'yogamArgakRtazramAH' uktarUpA eva // 390 // atha svayamevaitatritayamAcaSTe- yogA: kAyAdikarmANi, janavAdastu tatkathA / zakunAdIni liGgAni, svaucityAlocanAspadam // 391 // 'yogA: kAyAdikarmANi' kAyaprabhRtivyApArAH 'janavAdastu'-lokapravAdaH punaH 'tatkathA' prastutadharmAdhikArivRttAnto'kliSTaH, 'zakunAdIni' zakunopazrutizeSAnimittAnveSaNalakSaNAni 'liGgAni kimityAha 'svaucityAlocanAspadaM' AspadaM ityAzrayaH // 391 // ekAntaphaladaM jJeyamato dharmapravartanam / atyantaM bhAvasAratvAt tatraiva pratibandhataH // 392 // 'ekAntaphaladaM' nizcayenAbhISTaphaladAyi jJeyaM ata: svaucityAlocanAdanaMtaroktAddharmapravartanam / kuta ityAha atyantaM-atIva bhAvasAratvAtbhAvapradhAnatvAt tatraiva-dharme pratibandhataH-dharmapratibandhamantareNaudayikabhAvopahatatvena svaucityAlocanAyogAt // 392 // atraiva vizeSamAha tadbhaGgAdibhayopetastatsiddhau cotsuko dRDham / yo dhImAniti sanyAyAt, sa yadaucityamIkSate // 393 // tasya-prastotumiSTasya yogasya bhaGgAdibhayena-AdizabdAdaticArabhayena copeto-yuktaH tatsiddhau-cikIrSitadharmaniSpattiviSaye 'ca:' samuccaye 'utsuka:'zraddhAtire kAtsatvaraH dRDha matIva yo dharmAdhikArI dhImAn - kAryapariNAmaparyAlocakabuddhidhana ityevam sanyAyAt-zuddhayukteH sa yadyasmAt aucityamuktarUpam IkSate'pekSaNIyatayA pazyatIti // 393 // AtmasamprekSaNaM caiva jJeyamArabdhakarmaNi / pApakarmodayAdatra, bhayaM tadupazAntaye // 394 // 'AtmasamprekSaNaM caiva'-kiM kRtaM kiM vA kartavyazeSamityAdyAtmanibhAlanarUpaM 1. atha krameNaitattritaya-A.; 2. sanimittatvA-A; 3. locanasyAyogAt-A.B.; For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 394-395-396-397 265 punaH jJeyamArabdhakarmaNi aNuvratAdipAlanarUpe kutaH ? yataH pApakarmodayAtpApakarmavipAkAt atra dharmakarmaNi bhayaM bhaGgAdiviSayaM saJjAyate tatastadupazAntayebhayopazamanimittam // 394 // kimityAha visrotogamane nyAyyaM, bhayAdau zaraNAdivat / gurvAdyAzrayaNaM samyak, tataH syAduritakSayaH // 395 // visrotogamane vimArgapravRttau cetasaH sati nyAyyaM-yuktam bhayAdau-bhayarogaviSavikArAdirUpa upasthite sati zaraNAdivadurgAdipratigrahacikitsAmantrAderiva gurvAdyAzrayaNaM-gurvAdeH-gurudevasAdharmikAdevisrotasikAnigrahahetorAzrayaNamaGgIkaraNaM samyak yathAvat tato-gurvAdyAzrayaNAt syAd-bhavet duritakSayo-visrotogamanahetukarmanAzo'cintyazaktiyuktatvAdasyeti // 395 // asyaivAdhyAtmatvaM bhAvayannAha- . sarvamevedamadhyAtma, kuzalAzayabhAvataH / aucityAdyatra niyamAllakSaNaM yatpuroditam // 396 // 'sarvamevedamaucityAlocanAdi adhyAtma kuzalAzayabhAvataH-prazastacittasadbhAvAt, atra hetuH "aucityAdvRttayukta" (358) zlokoktaM, yatra svaucityAlocanAdau niyamAllakSaNaM svarUpaM yadyasmAt vartate iti puroditam // 396 // atraiva punarapi matAntaramAha devAdivandanaM samyak, pratikramaNameva ca / maitryAdicintanaM caitat, sattvAdiSvapare viduH // 397 // devAdInAM 'devaprabhRtInAM vandanaM-stavanaM namanarUpam / samyakpratikramaNameva ca-"svasthAnAdyatparaM sthAnaM, pramAdasya vazAd gataH / bhUyo'pyAgamanaM tatra, pratikramaNamucyate // " - ityevaMlakSaNam maitryAdicintanaM caitadadhyAtmam sattvAdiSusattvaguNAdhikaklizyAmAnAvinayeSu viSaye apare vidurjAnate // 397 // atha devAdivandanAdyeva krameNa vyAcaSTe 1. sarvamevedamAtmaucityA-AB.; 2. devaguruprabhRtInAM-AB.; 3. parasthAnaM-A.B.; For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 yogabindu sUtra : 397-398-399-400 sthAnakAlakramopetaM, zabdArthAnugataM tathA / . . . anyA'saMmohajanakaM, zraddhAsaMvegasUcakam // 398 // sthAnena-caitya vandanAyogyazarIrasaMsthAnarUpeNa, kAlena-saMdhyAtrayAdinA, krameNa-praNipAtadaNDakAdinA upetaM-yutam / iSTaM devAdivaMdanaM ityuttareNa yogaH, zabdArthAnugataM devAdivandanasUtrAbhidheyopayogayuktam tathA iti vizeSaNasamuccaye anyA'saMmohajanakaM-yuktasvarapradhAnatayA svavyatiriktatadanuSThAnapravRttajanA'saMmohasaMpAdakam tathA zraddhAsaMvegasUcakaM-zraddhAsaMvegayoH pratItarUpayorabhivyaktihetuH // 398 // tathA prollasadbhAvaromAJcaM, vardhamAnazubhAzayam / . avanAmAdisaMzuddhamiSTaM devAdivandanam // 399 // prollasat-jRmbhamANo bhAvaromAJco'kRtrimapulakarUpo yatra tattathA, vardhamAnaH zubha Azayo yatra tattathA, avanAmAdayo'vanAmayathAjAtAdayo vandanakopayogino ye kriyAvizeSAH taiH saMzuddha-anavadyaM iSTamabhimataM devAdivandanaMprAguktarUpamiti // 399 // pratikramaNamapyevaM, sati doSe pramAdataH / tRtIyauSadhakalpatvAda, dvisandhyamathavA'sati // 400 // pratikramaNamapi-SaDvidhAvazyakakriyArUpaM evaM' - devAdivandananyAyeneSTam 'sati doSe' guptisamitiguruvinayabhaGgAdilakSaNe pramAdatastathAvidhAnAbhogAdipramAdAt / atraiva pakSAntaramAha-tRtIyauSadhakalpatvAt / iha trINyauSadhAni / tatraikaM prayujyamAnaM vyAdhibhAve taM nAzayati abhAve punastaM karoti / dvitIyaM puna: santaM vyAdhimapanayati, tadabhAve tu na guNAya nApi doSAya / tRtIyaM tu santaM doSamapanayati, asattve ca rasAyanatayA prinnmti| tatastRtIyauSadhakalpatvAt dvisandhyaM-dve prAbhAtikasAyantanyau sandhye yatra tattathA 'athavA' iti vikalpAntare asati doSa iti // 400 // __ atha yadviSayametattadAha 1. vandanAmityanena-A;- 2. devAdivandanAsUtrAbhi-A.B.; 3. prollasatujRmbha-AB.; For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 yogabindu sUtra : 401-402-403-404 niSiddhAsevanAdi yad, viSayo'sya prakIrtitaH / tadetadbhAvasaMzuddhaH, kAraNaM paramaM matam // 401 // - niSiddhAsevanAdi-"paDisiddhANaM karaNe 1, kiccANamakaraNe 2 ya paDikamaNaM asaddahaNe 3 ya tahA, vivarIyaparUvaNAe 4 ya // 1 // " iti 'sUtroktAt yadyasmAtkAraNAt viSayo'sya-pratikramaNasya, prakIrtitaH tattasmAt etatpratikramaNaM bhAvasaMzuddheranta:karaNanirmalatAyAH kAraNaM paramaM-prakRSTaM matam // 401 // maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyaparicintanam / sattvaguNAdhikaklizyamAnA'prajJApyagocaram / / 402 // maitrI ca pramodazca kAruNyaM ca mAdhyasthyaM ca teSAM paricintanaM-smaraNam / kIdRzamityAha sattvAzca-sarve prANino, guNAdhikAzcAtmanaH sakAzAdadhikaguNavantaH, klizyamAnAzca tathAvidhazArIramAnasaduHkhopanipAtena bAdhAvanto, aprajJApyAzcaprajJApayitumayogyA raktadviSTAdayaH, tata ete yathAkramaM gocarA yasya tattathA adhyAtma iti prakRtameva // 402 // atraiva vizeSamAha vivekino vizeSeNa, bhavatyetadyathAgamam / tathA gambhIracittasya, samyag mArgAnusAriNaH // 403 // vivekino-labdhaparamArthavimarzasya vizeSeNa viziSTa vRttyA bhavatyetanmaitryAdicintanarUpamadhyAtma yathAgamaM AgamanirUpitakramAnatikrameNa, tasya prAya etatpariNAmacatuSTayAdahizcetovRtterabhAvAt kIdRzasyetyAha 'tathA' iti vizeSaNasamuccaye, gambhIracittasya-anupalakSyamANaharSaviSAdAdivikArasya, ata eva 'samyagmArgAmusAriNa:'- zuddhanivRttipathasthitasyeti // 403 / / athopasaMhAramAha evaM vicitramadhyAtmametadanvarthayogataH / AtmanyadhItisaMvRtte yamadhyAtmacintakaiH // 404 // evamuktanyAyena vicitraM anekarUpaM adhyAtmametatprAguktaM vijJeyaM ityuttareNa yogH| kuta ityAha 'anvarthayogataH' / eSo'pi kuta ityAha Atmani 1. sUtrokta:-A.B.; For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 yogabindu sUtra : 404-405-406-407-408 jIve, adhIti AdhArabhUte, 'iti' ityetasya pUrvoktArthasya, 'saMvRtteH'-sAGgatyena vartanAt, jJeyamadhyAtmacintakai:-bhAvayogibhiriti // 404 // atha vRttisaMkSayamadhikRtyAha bhAvanAditrayAbhyAsAd, varNito vRttisaMkSayaH / / sa cAtmakarmasaMyogayogyatApagamo'rthataH // 405 // bhAvanAdi-bhAvanAdhyAnasamatAlakSaNaM yadyogatrayaM tasyAbhyAsAtU, 'varNito vRttisaMkSayaH' paJcamo yogabhedo yogazAstreSu / sa ca-sa punarvRttisaMkSayaH AtmanaH karmasaMyogayogyatAyA apagamo nivRttirarthataH paramArthamapekSyeti // 405 // idameva bhAvayati sthUrasUkSmA yatazceSTA Atmano vRttayo matAH / anyasaMyogajAzcaitA yogyatA bIjamasya tu // 406 // sthUrA-gamanAgamanAdirUpAH sUkSmAzcocchavAsani:zvAsAdirUpA: yato-yasmAt ceSTA:-jIvapradezaparispandalakSaNAH Atmano vRttayo-vyApArAH matAH / tataH kimityAha anyasaMyogajAzca'-anyena karmaNA saha yo jIvasya saMyogastasmAjjAtA eva etAH ceSTAH, yogyatA bIjaM-hetuH asya tu-'asya saMyogasya punaH 406 // atraiva vipakSe bAdhAmAha tadabhAve'pi tadbhAvo, yukto nAtiprasaGgataH / mukhyaiSA bhavamAteti, tadasyA ayamuttamaH // 407 // tadabhAve'pi yogyatAvirahe yogyatAyAM punaH syAdeva tadbhAva ityapizabdArtha:tadbhAvo'nyasaMyogabhAvaH-yukto ghaTamAnaH na-naiva, atiprasaMgato'tiprasaMgadoSavyAghAtAt, mukhyaiSA anyasaMyogayogyatA, bhavamAtA-saMsArajananI, iti: padasamAptI, tat-tasmAt asyA anyayogayogyatAyAH sakAzAt ayamanyasaMyogaH uttamo'nupacaritaH // 407 // etadeva bhAvayati pallavAdyapunarbhAvo, na skandhApagame taroH / syAnmUlApagame yadvat, tadvadbhavatarorapi // 408 // 1. anyasaMyogasya-A.B.; For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 408-409-410-411 269 pallavAdInAM pallavapuSpaphalAdInAM apunarbhAva:-punarabhavanaM na-naiva skandhApagame-sthuDocchede tarorvaTAdeH syAd-bhavet mUlApagame-mUlocchede yadvadyathA syAt tadvat-tathA bhavatarorapi-saMsAravRkSasyApIti / yathA hi "mUlAnucchede kandocchede kRte'pi na pallavAdInAmatyantasamucchedaH, mUlAvaSTambhena punarbhAvasambhavAt, evaM nArakatiryagAdibhAvocchede'pi na bhavavedyavikArANAmatyantasamucchedastadbhavayogyakarmabaMdhayogyatocchedamantareNeti // 408 // athAmumeva dRSTAntadArTAntikabhAvaM bhAvayannAha mUlaM ca yogyatA hyasya, vijJeyoditalakSaNA / pallavA vRttayazcitrA, hanta tattvamidaM param // 409 // mUlaM ca-mUlaM punaH yogyatA hi - yogyataiva asya bhavataroH, vijJeyoditalakSaNA nirUpitarUpA prAk / pallavA vRttayo-vyApArA: citrAnAnAprakArAH / 'hanta' iti prAgvat tattvamidaM paraM prakRSTamiti // 409 // evaM yatsiddhaM tadAha upAyopagame cAsyA, etadAkSipta eva hi / tattvato'dhikRto yoga utsAhAdistathAsya tu // 410 // * upAyopagame ca sarvakAryeSUpAyatattvAGgIkAre sati punaH asyA yogyatAyAH kimityAha 'etadAkSipta eva hi' tathAbhavyatvarUpayA yogyatayaivAkSiptaH tattvataH paramArthavRttyA adhikRta: adhyAtmAdi: yoga: vartate / atra vizeSahetunirdhAraNAyAha 'utsAhAdiH' vakSyamANaH 'tathA' iti samuccaye asya tu-yogasya punarupAya: // 410 // etadevAha utsAhAnizcayAddharyAt, saMtoSAttattvadarzanAt / munerjanapadatyAgAt, SaDbhiryogaH prasiddhayati // 411 // utsAhAd-vIryollAsAt, nizcayAt-kartavyaikAgrapariNAmAt dhairyAd vyasanopanipAte'pi pratijJAto'vicalanAt, santoSAdAtmArAmatAlakSaNAt, tattvadarzanAd-'yoga eveha paramArtha' iti 'samAlocanAt muneH-yoginaH 1. samavalokanAt muneH-A; ... For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 270 yogabindu sUtra : 412-413-414 janapadatyAgAt-bhavAnugatikalokavyavahAraparityAgAt kimityAha SaDbhi:utsAhAdibhiH, yoga: prasiddhyati-niSpattiM labhate // 11 // athAsya nizcayopAyamAha AgamenAnumAnena, dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayanprajJAM, labhate yogamuttamam // 412 // Agamena-yogaviSayeNaiva anumAnena-tathopapattya'nyathAnupapattirUpeNa dhyAnasyAbhyAsaH-puna:punaranuzIlanaM tasya rasena, caH prAgvat / tridhA-tribhiretaiH prakAraiH prakalpayan-vyApArayan prajJAM-buddhiM labhate-nizcinoti, yogamuttamaM bhAvarUpamiti // 412 // kathamityAha AtmA karmANi tadyogaH, saheturakhilastathA / phalaM dvidhA viyogazca, sarvaM tattatsvabhAvataH // 413 // AtmA-jIvaH samasti, karmANyAtmavyatiriktAni santi, tadyogastayorjIvakarmaNorvayayaspiNDayoriva yogo mIlaka: saheturmithyAtvAdikAraNanimitta: akhila:-sakalakAlagataH, tathA phalaM kAryaM nArakatvAdi tadyogasya dvidhAzubhAzubhaprakAravat, viyogazca-tadyogavighaTanalakSaNa: samasti 'sahetuH' ityanuvartate / sarvamAtmAdyetat tattatsvabhAvataH-teSAmAtmAdInAM sa AtmAdipariNatirUpo yaH svabhAvaH svasattAlakSaNastasmAt / na hi svabhAvazUnyatve vandhyAsutAdInAmiva kAcidAtmatvAdipariNatiH kasyacidastIti tattatsvabhAvanibandhanaM sarvaM vastu svarUpaM labhata iti' // 413 // evaM sati yadbhavati tadAha asminpuruSakAropi, satyeva saphalo bhavet / anyathA nyAyavaiguNyAd, bhavanapi na zasyate // 414 // asminsvabhAvatve 'puruSakAro'pi' na kevalaM kAlAdaya ityapizabdArthaH satyeva vidyamAna eva saphalaH svakAryakRt bhavet / anyathA-tattatsvabhAvatvAbhAve nyAyavaiguNyAnItivirahalakSaNAt bhavannapi puruSakAraH tathAvidhA'jJAnadoSAt, na 1. tyAgAdgatAnugati-A; 2. padyamidaMyogasAraparAbhRte (7-42) samAdhatintre (3) ca vartate // 3. svabhAvyaM-AB.C.; 4. asmiMstatsva-AB.; For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 414-415-416-417-418 271 zasyate-na prazasyate kaGkaTukapAkapravRttatathAvidhapAcakapuruSakAra iva // 414 // ato'karaNaniyamAt, tattadvastugatAttathA / vRttayo'sminnirudhyante, tAstAstadvIjasambhavAH / / 415 // atastattatsvAbhAvyAt akaraNasya niyamAdaikAntikatvalakSaNAt kIdRzAdityAha tattadvastugatAt-mahArambhamahAparigrahAdinArakAdihetulakSaNavastugatAt tathA -'sarvajJAnusAraprakAreNa vRttayo-narakagamanAdilakSaNAH asminpuruSakAre sati nirudhyante-nivartante tAstAzcitrarUpAH tadbIjasambhavAsta'narakagamanAdiheturyadbIjaM karmalakSaNaM tasmAtsambhavo yAsAM tAstathA // 415 // idameva dRSTAntadvAreNa samarthayamAnaH prAha granthibhede yathaivAyaM, bandhahetuM paraM prati / narakAdigatiSvevaM, jJeyastaddhetugocaraH // 416 // granthibhede yathaivAyamakaraNaniyamaH bandhahetuM-mithyAtvAdirUpaM paraM-prakRSTaM saptatikoTikoTyAdisthitinimittaM prati-Azritya nirUpyate narakAdigatiSu viSaye evaM paramabandhahetutvakaraNanyAyena jJeyastaddhetugocaro narakAdihetuviSayo'karaNaniyamaH // 416 // atraiva vipakSe bAdhAmAha __ anyathA''tyantiko mRtyurbhUyastatrA'gatistathA / na yujyate hi sanyAyAdityAdi samayoditam // 417 // anyathA'karaNaniyamAnabhyupagame Atyantiko-'punarbhAvI mRtyurnarakAdigocaraH bhUyaH-punarapi tatra "narakAdi agatirAtyantikI 'tathA' iti samuccaye, na yujyate hiryasmAt sannyAyAt-'sadyukteH kimityAha ityAdiAtyantikamRtyvAdi 'samayoditaM'-siddhAntanirUpitaM vastviti // 41 // . athAsya hetudarzanAyAha hetumasya paraM bhAvaM, sattvAdyAgonivartanam / pradhAnakaruNArUpaM, bruvate sUkSmadarzinaH // 418 // 1. sarvajJAnAnusAra-AC.; 2. narakAdihetu-A; narakagamanahetu-B.C.; 3. hetvakaraNa-AC.; 4. narakAdAvagati-AB.C.; 5. zuddhayukte:-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 272 yogabindu sUtra : 418-419-420-421 hetumasyA'karaNaniyamasya tattatpApasthAnaviSayasya paramutkRSTaM bhAvamanta:karaNapariNAmaM sattvAdInAM-zatrumitrodAsInAnAM janAnAM Agaso-'zubhapariNAmarUpasyAparAdhasya nivartanaM-nivRttihetum / pradhAnA-yathAvasthitavastuvijJAnAnugatatvena bhAvarUpA yA 'karuNA' paraduHkhasamucchedanapravRttistadrUpaM svabhAvo yasya tattathA bruvate-pracakSate sUkSmadarzino-nipuNAbhogabhAja iti / yayA karuNayA kriyamANayA zatrUNAmapi kliSTapariNAmalakSaNo'parAdho nivartate caNDakauzikasarpasyeva bhagavati, sA sarvapApAnAmakaraNaniyamanimittamiti // 418 // atraiva matAntaramAha samAdhireSa evAnyaiH, samprajJAto'bhidhIyate / . samyakprakarSarUpeNa, vRttyarthajJAnatastathA // 419 // samAdhireSa evAdhyAtmAdiryogaH anyaistIrthAntarIyaiH samprajJAtaHsamprajJAtanAmA'bhidhIyate / kuta ityAha samyak-yathAvat prakarSarUpeNa-savitarka nizcayAtmakena, 'vRttyarthajJAnataH' vRttInAM naranArakAdyAtmaparyAyANAmarthAnAMdvIpAcalajaladhiprabhRtInAM jJAnato-vikalpanAt 'tathA' tena prakAreNa / yataH samyak prakRSTaM vRttyarthajJAnaM tatprakAramatrAsti tato'sau samAdhiH samprajJAta ityucyata iti // 19 // arthatatsamAdhiphalamAha evamAsAdya caramaM, janmA'janmatvakAraNam / zreNimApya tataH kSipraM, kevalaM labhate kramAt // 420 // evamuktarUpeNa samAdhinA samAhitaH san AsAdya-krameNopalabhya caramaM apazcimaM janma-bhavaM avidyamAnajanmA'janmA tadbhAvo'janmatvaM tasya kAraNaMhetuM zreNiM-kSapakazreNilakSaNaM Apya-labdhvA tataH-prApteranantaraM kSipramacireNa 'kevalaM' jJAnaM darzanaM ca labhate kramAt // 420 // tataH asamprajJAta eSo'pi, samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRttyAditatsvarUpAnuvedhataH // 21 // 1. kramAt tadguNasthAnarohaNalakSaNAt-A: For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 yogabindu sUtra : 421-422-423 asamprajJAta:-samprajJAtavilakSaNa: eSopyeSa eva yogaH kaivalyalakSaNAvasthAntaraprAptaH samAdhirgIyate-prajJApyate paraistIrthAntarIyaiH / kuta ityAha niruddhamazeSaMsamastaM vRttyAdi-vRttiruktalakSaNA AdizabdAttadbIjaM ca yatra tattathA tacca tatsvarUpaM ca-yogasvarUpaM tenAnuvedhAt-aikyAnayanAdAtmanaH / yatra samAdhau vRttyAdyazeSa nirudhyata AtmA ca labdhatatsamAdhisvarUpAnuvedho bhavati so'samprajJAto mAnasavijJAnavaikalyAducyata iti / iha dvidhA'samprajJAtaH samAdhiH, (1) sayogikevalikAlabhAvI (2) ayogikevalikAlabhAvI ca / tatrAdyo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAM tadbIjasya jJAnAvaraNAdyudayarUpasya nirodhAdutpadyate, dvitIyastu sakalAzeSakAyAdivRttInAM tadbIjAnAmaudArikAdizarIrarUpANAmatyantocchedAtsampadyata iti // 421 // athAtraiva vaktavyAntaramAha- . dharmamegho'mRtAtmA ca, bhavazatruH zivodayaH / sattvAnandaH parazceti, yojyo'traivArthayogataH // 422 // dharmamegho-dharmameghanAmA samAdhivizeSaH / amRtAtmA cA'mRtabhAvakAraNatvAt / bhavazatruH zivodayaH sattvAnandaH parazcetyevaM samAdhivizeSastattattIrthAntarIyazAstrasiddhaH yojyo-yojanIyaH atraivA'dhyAtmAdiyoge arthayogato-'rthasAGgatyAt / vicitrAvastho hi yogaH, 'tatastadavasthAmapekSya ko nAma samAdhivizeSastatrAntarbhAvaM na labhata iti // 422 // atha sarvasamAdhiphalamAha maNDUkabhasmanyAyena, vRttibIjaM mahAmuniH / / yogyatApagamAigdhvA, tataH kalyANamaznute // 423 // maNDUkabhasmanyAyena-dardurazarIrakSArIkaraNadRSTAntena vRttibIja-zArIramAnasaceSTAnimittaM tattatkarmarUpaM mahAmuni:-kSapako'nivRttibAdarAdistattadguNasthAnakasthaH yogyatApagamAttattatkarmasambandhayogyatAtyantocchedAt dagdhvA zukladhyAnadAvAnalena bhasmabhAvamApAdya tata:-sarvadahanAnantaraM kalyANaM-nivRttirUpaM aznute-labhate // 423 // athAtrApi tathAbhavyatvameva heturiti darzayannAha 1. tattadavasthAmapekSya AB 2. karmabandhayogya-A; For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 yogabindu sUtra : 424-425-426-427 yathoditAyAH sAmagrayAstatsvAbhAvyaniyogataH / yogyatApagamo'pyevaM, samyagjJeyo mahAtmabhiH // 424 // yathoditAyA:-adhyAtmAdirUpAyAH sAmagrayAH tatsvAbhAvyaniyogatastathAbhavyatvavyApArAt kimityAha yogyatApagamo'pi-kiM punaryogyatAnimittakarmApagama ityapizabdArthaH 'evaM' uktarUpayogAbhyAsena samyak-sUkSmAbhogena jJeyo mahAtmabhiriti / yathAdhyAtmAdiyogasahAyAttathAbhavyatvAttattadbandhApagamaH sampadyate, tathA tadbandhayogyatApagamo'pIti // 424 // evaM yogavizeSasiddhau yadbhavati tadAha sAkSAdatIndriyAnarthAn, dRSTvA kevalacakSuSA / - adhikAravazAt kazcid, dezanAyAM pravartate // 425 // sAkSAd-'nyAnapekSitayA atIndriyAnindriyaviSayAtItAn arthAn-jIvAdIn dRSTvA-vilokya kevalacakSuSA-kevalajJAnadarzanadRSTyA adhikAravazAdyogyatAvizeSalakSaNAt kazcittIrthakarapadaprAyogyo jIva:, dezanAyAM-svatantradharmakathArUpAyAM pravartate // 425 // prakRSTapuNyasAmarthyAt, prAtihAryasamanvitaH / avandhyadezanaH zrImAn, yathAbhavyaM niyogataH // 426 // prakRSTapuNyasAmarthyAt-tIrthaMkaravAtsalyAdi hetubhirupAttottamasukRtAnubhAvAt prAtihAryasamanvito-'zokavRkSAdidevakRtapUjopacArasahita: avandhyadezana:-samyaktvAdinirvANakAraNaphaladharmakathI zrImAn-sarvAtizAyijJAnalakSmIpAtram / yathAbhavyaM-yogyajIvAnatikrameNa niyogataH-prathamapazcimadinapraharArAdhanArUpAt // 426 // atraiva matAntarANyAha kecittu yogino'pyetaditthaM necchanti kevalam / anye tu muktyavasthAyAM, sahakAriviyogataH // 427 // kecittu-jaiminIyAH yogino'pyadhyAtmAdiyogabhedavato jIvasya kiM punastadanyarUpasyetyapizabdArthaH etatprAguddiSTaM, itthamatIndriyArthaviSayatayA necchanti 1. hetUpAttottama-A: 2. NyAha kecidityAdi-B.C.; For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 427-428-429-430 275 kevalaM-kevalajJAnam / tathA ca te paThanti-"atIndriyANAmarthAnAM, sAkSAdraSTA na vidyate / vacanena hi nityena, yaH pazyati sa pazyati" // 1 // anye tu-sAMkhyA: muktyavasthAyAM kevalaM necchanti / kuta ityAha sahakAriNomanolakSaNasya prakRtervighaTanena viyogato-visaMyogAt / etacca matadvayaM yathA phalgu tathopariSTAdvakSyate iti // 427 // . caitanyamAtmano rUpaM, na ca tajjJAnataH pRthak / yuktito yujyate'nye tu, tataH kevalamAzritAH // 428 // caitanyamAtmano rUpaM "caitanyaM puruSasya" iti vacanaprAmANyAt, na ca-na punaH taccaitanyam jJAnato-jJAnAt pRthagbhinnam yuktitaH-zuddhahetuprayogAt yujyate, kiM tu jJAnameva, anye tu-jainAH punaH tato-jJAnacaitanyayorabhedAd ghAtikarmakSayAnantaraM kevalaM-paripUrNajJAnarUpaM saMsArAvasthAyAM muktyavasthAyAM ca, AzritAH-pratipannAH // 428 // arthatatphalamAha- . asmAdatIndriyajJaptistataH saddezanAgamaH / nAnyathA chinnamUlatvAdetadanyatra darzitam // 429 // asmAt-kevalAt atIndriyajJapti:-svargApavargAdInAmatIndriyaviSayAbhigamabhAvajJAnaM sampadyate / tato-'nantaraM satI-kaSacchedatApazuddhA yA dezanA vastuprajJApanA mAtRkApadatrayodghATarUpA, tato'pyAgamo'GgAnaGgAdibhedaH pravartate, athavA saddezanaivAgama iti samAsa: / atraiva vipakSe bAdhAmAha na-naiva anyathA kevalidezanAmantareNAgamaH, kuta ityAha 'chinnamUlatvAt'-chinnaM truTitaM mUlamAgamArthasAkSAddarzipuruSalakSaNaM yasya sa tathA tadbhAvastattvaM tasmAt, yathA hi svAtantryeNAtidrAdhIyasyApi jAtyandhaparaMparayA hastyAdisaMsthAnalakSaNo'rthaH prajJApyamAno na satyarUpatAM pratipadyate, tathA sarvajJapraNetRka AgamopyavAgdarziparamparAprajJApanApanno yojanIya iti / etadAgamAnyathAnupapannatvaM anyatrazAstravArtAsamuccayAdau vistareNa darzitamiti // 429 // tathA cehAtmanoM jJatve, saMvidasyopapadyate / eSA cAnubhavAtsiddhA, pratiprANyeva dehinAm // 430 // 'tathA ca' iti pUrvoktArthabhAvanArthaH / iha loke Atmano jJatve-cidrUpatve For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 yogabindu sUtra : 431-432-433 . saMvid jJAnaM asyA-''tmanaH upapadyate / anyathA 'tatsvabhAvatve (ajJasvabhAvatve) svavyatiriktajJAnayoge'pi pradIpahastAndhavanna kiJcidayamAtmA jAnIyAditi / ___ na ca vaktavyaM "saMvidevAsya na bhaviSyati" ityAha eSA ca-saMvid bAhyAbhyantarArthIviSayANAM puna: anubhavAtsiddhA-saMvedanAtpratiSThitA kathamityAha 'pratiprANyeva' sarvajIvavyAptyaiva, dehinAM-jIvAnAmiti // 430 // . . . jJasvabhAvatAmevAdhikRtyAha agneruSNatvakalpaM tajjJAnamasya vyavasthitam / pratibandhakasAmarthyAnna svakArye pravartate // 431 // agneruSNatvakalpaM-svabhAvabhUtamityarthaH taccaitanyAparanAmakaM jJAnaM kevalajJAnalakSaNaM asyAtmanaH vyavasthitaM-pratiSThitam / yadi nAmaivaM, tataH kiM na sarvArthaviSayaM sarvadA pravartata ityAha 'pratibandhakasAmarthyAt' jJAnAvaraNodayalakSaNAt, na svakArye sarvArthaparicchedarUpe pravartate // 431 // etadeva vyatirekata Aha- , jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhake / .. ___ dAhye'gnirdAhako na syAt, kathamapratibandhakaH // 32 // jJo-jJAtA svabhAvata eva sannAtmA jJeye-jIvAdAvarthe kathamajJaH syAnaivetyarthaH asati 'pratibandhake' jJAnAvaraNAdyudaye sayogikevalyAdyavasthAyAm / etadeva prativastUpamayAha 'dAhye'-dagdhuM zakye sati tRNAdau agnirdAhaka:-bhasmAvasthAkArI na syAt kathamapratibandhaka:-avidyamAnamantrAdistambhaH // 432 // sarvANyeva hi jJAnAni sannihitaviSayANyeva pravartante yathA cakSurjJAnaM, jJAnaM ca bhavatAM kevalaM, tathA dRSTAntatayopanyasto'gniH sannihitadAhyadAhaka eveti dezaviprakarSaH eva pratibandhakaH, kathamasyA'sminsati sarvArthaviSayatvamityAzaGkaya pariharanAha- . na dezaviprakarSo'sya, yujyate pratibandhakaH / tathAnubhavasiddhatvAdagneriva sunItitaH // 433 // 1. asya svabhAvatve-B.C.; 2. viSayA puna:-AB.C.: 3. dAha eve-B.C.; For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 yogabindu sUtra : 433-434-435 na-naiva dezaviprakarSaH svargapAtAlAdirUpaH asya-kevalasya yujyate pratibandhakaH |tthaanubhvsiddhtvaad-ythaa dezaviprakarSo merumakarAkarAdiviSayagato jJAnavizeSapravRttau pratibandhako na bhavati, tathAnubhavasya svasaMvedanarUpasya siddhatvAt / 'agneriva' iti vaidharmyadRSTAntaH sunItita:-sanyAyAt / yathAgnerdezaviprakarSaH pratibandhakaH, na tathA kevalasyetyarthaH // 433 / / tarhi kathamanayodRSTAntadAAntikabhAva ityAzaMkyAha aMzatastveSa dRSTAnto, dharmamAtratvadarzakaH / adAhyA'dahanAdyevamata eva na bAdhakam // 434 // aMzatastu-dezAdeva eSo'gnerdAhakatvalakSaNo dRSTAntaH kIdRza ityAha 'dharmamAtratvadarzaka:'-yathA'gnerdAhakatvaM svalakSaNaM tathA''tmano jJAnamiti khyApakaH, na punaH sAdharmyAt / tataH kiM siddhamityAha 'adAhyasya' vaMzImUlAderadahanAdi-adahanaM, AdizabdAdviprakRSTAdahanaM ca / "evaM' dharmamAtratvadarzane siddhe sati ata evAMzato dRSTAntAt 'na bAdhakaM' kevalasya sarvArthaviSayatvakhyApanena(khyApane) naiva kSatikAri // 434 // atha prastutaM sarvajJatvameva bhAvayati- . - sarvatra sarvasAmAnyajJAnAjjJeyatvasiddhitaH / tasyAkhilavizeSeSu, tadetanyAyasaGgatam // 435 // 'sarvatra' viSaye dUrAsannAdibhedabhinne 'sarvasAmAnyaM' sarvasya sAdhAraNaM yatsattvAdi tasya jJAnAd-avabodhAt 'jJeyatvasiddhito' jJeyabhAvasiddheH / ekasminnapi hyutpAdavyayadhrauvyarUpeNa sattvena viziSTe ghaTAdAvarthe 'parijJAte satyanyasyApi tadrUpatAnatikramAtparijJAnaM kathaJcidupapannameveti, kimityAha 'tasya' AtmanaH pratibandhakAbhAve 'akhilavizeSeSu'-atItAnAgatAdibhedeSu, 'tadetat' prakRtameva kevalajJAnaM 'nyAyasaGgataM' upapatramiti yato, "yo yaH sAmAnyajJAnaviSayo'rthaH sa sa kasyacitpratyakSo bhavati, yathA dhUmAdanumIyamAno'gniH, sAmAnyajJAnaviSayAzca sarve bhAvAH tasmAtte kasyacitpratyakSA api syuriti" // punarapIdameva bhAvayati1. parijJAne-B.C.; For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 yogabindu sUtra : 435-436-437-438-439 sAmAnyavadvizeSANAM, svabhAvo jJeyabhAvataH / jJAyate sa ca sAkSAttvAd vinA vijJAyate katham // 436 // sAmAnyavat-mahA sattvAdisAmAnyamiva vizeSANAmAmranimbakadambAdirUpANAM svabhAvaH svalakSaNarUpaH jJeyabhAvato-jJeyatvarUpAt jJAyate kenacitpuruSeNa / sa ca-svabhAvaH sAkSAttvAt-sAkSAdbhAvalakSaNAt vinA'ntareNa 'vijJAyate kathaM' sAkSAdbhAvagamyatvena vizeSANAM sarvairasyAbhyupagamAt // 436 // athopasaMharanAha ato'yaM jJasvabhAvatvAt, sarvajJaH syAtriyogataH / nAnyathA jJatvamasyeti, sUkSmabuddhayA nirUpyatAm // 437 // ato-vizeSANAM sAkSAdbhAvagamyatvAddheto: 'ayaM'-jIva: jJasvabhAvatvAtjJAnarUpatvAt sarvajJaH-sarvArthajJAtA syAniyogataH-niyamena / vipakSe bAdhAmAha na-naiva anyathA-sarvajJatvAbhAve jJatvamasya jIvasya iti-etat sUkSmabuddhyA nirUpyatAm / yadi hi pratibandhakAbhAve'pi sarvajJo'sAvAtmA syAt( ? na syAt) tadA jJasvabhAva eva na syAt, AkAzAdyamUrtabhAvavat // 437 // itthaM sarvajJatve sAdhite yatsiddhaM tadAha evaM ca tattvato'sAraM, yaduktaM matizAlinA / iha vyatikare kiJciccArubuddhyA subhASitam // 438 // evaM cAsmiMzca sarvajJalakSaNe'rthe siddhe sati tattvata:-paramArthanItyA asAraM phalgu yaduktaM matizAlinA kumArilena iha vyatikare-sarvajJa'pratiSedhagocare kiJcit-kimapi cArubuddhyA-nipuNAbhogarUpayA kRtvA subhASitam / yadasyA anAdaraNIyatve'pi matizAlinetyAdyabhihitaM tattathAvidhajanAnuvRttipradhAnatayeti // 438 // subhASitameva darzayati 'jJAnavAnmRgyate kazcit, taduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe, vipralambhanazaGkibhiH // 439 // jJAnavAn-vicAraka: mRgyate kazcinipuNAdhyApakAdiH / taduktapratipattaye 1. sattAdisA-A; 2. pratiSiddhagocare-A; 3. zlokacatuSkaM pramANavArtike 1/32-3334-35 For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 439-440-441-442 279 vedoktArthapratItinimittaM kairityAha ajJopadezakaraNe-ajJaprajJApakopadiSTArthakaraNe vipralambhanazaGkibhiH-vyabhicArabhIrubhirvedAdhyAyibhi:-pumbhiriti // 439 // tasmAdanuSThAnagataM, jJAnamasya vicAryatAm / kITasaMkhyAparijJAnaM, tasya naH kvopayujyate // 440 // tasmAd-ajJopadezakaraNe vipralambhanazaGkAdoSAddhetoH anuSThAnagataManuSThIyamAnAgnihotrAdigocaraM jJAnaM, asya sarvajJasya vicAryatAm / viparyaye doSamAha 'kITasaMkhyAparijJAnaM'-samudrAdigatamatsyakacchapAdiprANiparigaNanalakSaNaM, tasya-sarvajJasya no-asmAkaM kvopayujyate ? tatparijJAnasyAsmAkamatyantAnupayogena niSphalatvAt // 440 // tasmAt heyopAdeyatattvasya, sAbhyupAyasya vedakaH / / yaH pramANamasAviSTo, na tu sarvasya vedakaH // 441 // heyopAdeyatattvasya-hAtumupAdAtuM vA yogyabhAvarUpasya sAbhyupAyasyanijopAyayutasya vedako-jJAtA yaH-pumAn, pramANaM-pravRttinivRttihetuH asausarvajJaH iSTo mataH / vyavacchedyamAha na tu-na punaH, sarvasya-anupayogino'pi vastunaH vedaka iti // 441 // navanupayogino'niSTadUrAsannAdibhedasya vastuno darzanena paraiH sarvajJaH pratipana iti kathamiSTArthadarzanena sarvajJaH syAdityAzaMkyAha dUraM pazyatu vA, mA vA, tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedeta gRdhAnupAsmahe // 442 // 'dUraM'-vyavahitaM pazyatu vA' 'mA vA pazyatu' tattvamiSTamarthaM tu-dharmAdikaM pazyatu, pramANaM sarvajJo dUradarzI ced-yadi manyadhve, 'eta-Agacchata yUyaM yena samavAyamAdhAya-gRdhrAn pakSivizeSAn upAsmahe-'varivatsyAmaH / "te hi kila nabhasi prasAritapakSAH saJcaranta A yojanazatAdAmiSaM pazyantIti" // 442 // atra pratividhatte -:-:- - 1. etAgacchata-AB.C.; 2. varivasyAmaH(?) -AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 yogabindu sUtra : 442-443-444-445-446 evamAyuktasannItyA, heyAdyapi ca tattvataH / tattvasyAsarvadarzI na vettyAvaraNabhAvataH // 443 // evamAdi-matizAlisubhASitaM asAraM ityanuvartate / kathamityAha uktasannItyA-"jJo jJeye kathamajJaH syAt" (zloka. 432) ityaadiruupyaa| atraiva hetvantaramAha heyAdyapi ca'-heyamupAdeyaM ca vastu tattvata: 'niravadyAcAravRttyA tattvasya jIvAdilakSaNasya 'asarvadarzI'-sarvaM tattvamadraSTuMzIlaH na vettibudhyate / kuta ityAha 'AvaraNabhAvata:'-jJAnAvArakakarmabhAvAt / iha hi yo yadapekSa: svarUpaM labhate sa tatparijJAna eva jJAto bhavati, yathA hrasvo dI? vA, heyapadArtharAzisvarUpApekSazca sarvopAdeyArtharAziH, tasmAddheyaparijJAnAdhInavijJAno'sAviti na heyasyAparijJAne puSkalamupAdeyavedanamupapadyata iti sarvaheyopAdeyavastu parijJAtA kazcijjJAnivizeSo'bhyupagantuM yukta iti // 443 // itthaM mImAMsakamatamapAkRtya sAMkhyamatanirAkaraNAyAha buddhayadhyavasitaM yasmAdarthaM cetayate pumAn / itISTaM cetanA ceha, saMvitsiddhA jagattraye // 444 // buddhyadhyavasitaM-buddhiviSayIbhUtaM yasmAdarthaM zabdAdikaM cetayate-paricchinatti pumAn-puruSaH ityevaM iSTaM sAMkhyena cetanA ceha saMvid-arthasaMvitsaMjJA siddhApratiSThitA jagattraye // 444 // caitanyaM ca nijaM rUpaM, puruSasyoditaM yataH / tata AvaraNAbhAve naitatsvaphalakRt kutaH // 445 // caitanyaM ca nijaM-svakIyaM rUpaM puruSasyoditamuktaM yataH, tata AvaraNAbhAveprakRtivirahalakSaNe svayameva muktyavasthAyAM pratipane na-naiva etaccaitanyaM svaphalakRdarthaparicchedalakSaNa svIyakAryakAri kuta:-kasmAtkAraNAt // 445 // na nimittaviyogena, taddhayAvaraNasaGgatam / na ca tattatsvabhAvatvAt, saMvedanamidaM yataH // 446 // atha para:-na naivArthaviSayaM vijJAnaM muktau nimittaviyogenA'ntaHkaraNarUpa 1. niravakaravRttyA-AB.C.; 2. pavijJAtA-A; 3. svakAryakAri-A; For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 446-447-448-449 281 hetuviraheNa / AcArya:-'taddhi' nimittaM 'AvaraNasaGgataM' chadmasthakAlabhAvi jJAnAvaraNAdyaparanAmakaprakRtiyuktaM tadAnIM tasya pramAtu'rathApyapariniSThita viplavakaraNApekSitvAt / atha saMvedanacaitanyayorAcAryeNaikatayA prAkpratiSThitayonirAkaraNAya paraH prAha-na ca-naiva tattatsvabhAvatvAt-tasyAtmanastatsvabhAvatvAt-saMvedanarUpatvAt saMvedanamidaM caitanyaM yataH // 446 // caitanyameva vijJAnamiti nAsmAkamAgamaH / kintu tanmahato dharmaH, prAkRtazca mahAnapi // 447 // __ caitanyameva-nAparaM kiJcit vijJAna-saMvedanaM ityevaM na-naiva asmAkaM sAMkhyAnAM AgamaH-siddhAntaH, kiM tu tadvijJAnaM mahato-buddhitattvasya dharmaHpariNAmaH, prAkRtazca prakRtivikArarUpa: punaH mahAnapi / tathA ca tatsiddhAnta:prakRtermahAMstato'haGkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt, paJcabhyaH paJca bhUtAni // (sAM. kA. 22) ityAdIti / / 447 // - atra pratividhatte buddhayadhyavasitasyaivaM,, kathamarthasya cetanam / gIyate tatra nanvetat, svayameva nibhAlyatAm // 448 // buddhyadhyavasitasya-borbu pratipannasya evaM caitanyasyA'vijJAnatve sati kathaM kena prakAreNa arthasya-zabdAdeviSayasya, cetanaM Atmano vijJAnaM gIyate tatrAgame-"buddhyadhyavasitamarthaM puruSazcetayate" iti vacanAt, yadi hi caitanyavijJAnayorbheda eva tadA kathaM 'buddhyadhyavasitamarthaM puruSazcetayata' iti bhavadbhiH pratipadyate, "citI saMjJAne" iti vacanAccaitanyavijJAnayorekatvasyApanatvAt, nanu iti parapakSA'kSamAyAM, etadasmaduktaM, svayameva nibhAlyatAMprajJAcakSuSA vIkSyatAmiti // 448 // atha para: puruSo'vikRtAtmaiva, svani samacetanam / manaH karoti sAnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // 449 // puruSa AtmA kIdRzaH sannityAha avikRtAtmaiva-sarvataH svasvarUpAtkiJcidapracyavamAno nitya evaM sannityarthaH kimityAha svanirbhAsaM-svasyevAtmana 1. radyApi-c.; 2. viplavakavat-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 yogabindu sUtra : 449-450-451 iva nirbhAsa AkAro yasyeti vigrahastat, pratipannacetanabhAvamityarthaH / acetanaM prakRtivikAratayA caitanyazUnyaM sat mano- buddhilakSaNamantaHkaraNaM karmatApannaM karoti - vidhatte / kuta ityAha sAnnidhyAt - sannidhAnamAtreNa / nidarzanamAha 'upAdhiH ' upa-samIpe AdhIyate dhAryata ityupAdhiH padmarAgajapAkusumAdiH kartA tadavasthaH 'evaM sphaTikaM-arkanizAkarasamparkodIryamANavaizvAnara jalamazmavizeSaM, yathA yena prakAreNa, svanirbhAsamArUDhasvakIyaraktapIta 'nIlacchAyaM karotIti // 449 // yadi nAmaivaM tataH kimityAha vibhaktedRkpariNatau, buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche, yathA candramaso'mbhasi // 450 // vibhaktA - buddhipratiSThitatvenAtmano vibhAgavartinI, sA cAsAvIdRkpariNatizca buddhicaitanyAdhAnapradhAnA Atmana eva pratibimbodayarUpA 'vibhaktedRkpariNati: ' tasyAM satyAm / kasyAmAdhArabhUtAyAmityAha 'buddhau'- antaHkaraNalakSaNAyAM zabdAdiviSayarUpabahirarthAdhyavasAya samarthAyAM bhogo-viSayAnubhavaH saivedRkpariNatirbhoga ityarthaH asya puruSasya kathyate pratipAdyata AsuriprabhRtibhiH / dRSTAntamAha pratibimbodayaH-pratibimbapariNAmaH svacche paGkAdimalasamparkakAluSyavikale yathA-yena prakAreNa, candramasaH - mRgalAJchanasya vAstavasya ambhasi udake / idamuktaM bhavati-yathA 'svacchamambhaH tathA svabhAvata eva nirmalarUpA buddhi:, yathA ca tatra svapratibimbodayasampAdanasAmarthyavAn svabhAvata eva candramAH tathAtmApi buddhau, yazca tatra buddhAvAtmanaH pratibimbodayaH sa evAsya bhogaH nAnyatkiMciditi // 450 // atra pratividhatte sphaTikasya tathAnAmabhAve tadupadhestathA / vikAro nAnyathAsau syAdandhAzmana iva sphuTam // 451 // sphaTikasya sUryakAntanAmno'zmavizeSasya tathAnAmabhAve tatprakArapariNAmAntaraprAptau satyAM tadupadheH sphaTikopAdhibhUtasya padmarAgAdestathAnAmabhAve ' tathA ' 1. eva sphaTikaM - A.B.C.; 2. 'jala' itipadaM - A.B.C. pratiSu nAsti; 3. nIlAdicchAyaMA.B.C.; 4. sAmarthyAyAm - B. C. 5. ca svaccha - A.; tatsvaccha-B. C. ; For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 451-452-453-454 283 iti samuccaye 'vikAro' raktapItAdipratibimbarUpa: syAt / vipakSe bAdhAmAha na-naiva anyathA-dvayorapi tathApariNAmAbhAve asau-vikAraH syAt / dRSTAntamAha 'andhAzmana iva'-andhapASANasyeva sphuTa-prakaTameva // 451 // evaM ca sati kimityAha tathAnAmaiva siddhava, vikriyApyasya tattvataH / caitanyavikriyApyevamastu jJAnaM ca sA''tmanaH // 452 // tathAnAmaiva dRSTAntabalena prakRtipuruSayoH siddhe sati siddhaiva vikriyApi vikAro, yo bhavadbhiH kaNThagataprANairapi na pratipadyate, kiM punastathAnAmetyapizabdArthaH / asyAtmanaH tattvato'nupacAreNa caitanyavikriyApyevamAtmavikriyAyAM astubhavatu jJAnaM cArthasaMvedanarUpaM sA-caitanyavikriyA asyA''tmanaH // 452 // atha paramatamevAzaMkya pariharanAha nimittAbhAvato no cenimittamakhilaM jagat / nAntaHkaraNamiti cet, kSINadoSasya tena kim ? // 453 // nimittAbhAvataH sahakArikAraNavirahAd no-naiva cedyadi brUSemuktAvasthAyAmarthavijJAnaM iti, atrottaraM-nimittaM-hetu: akhilaM-sakalaM jagatcaitanyavikriyAyAH, atha na-naiva anta:karaNaM hetustatra iti etAvat cet atrAha kSINadoSasya 'muktAvasthAyAM tena anta:karaNena kiM ? na kiMcidityarthaH // 453 // etadeva samarthayate- . nirAvaraNametadyada, vizvamAzritya vikriyAm / ___na yAti yadi tattvena, na nirAvaraNaM bhavet // 454 // nirAvaraNametaccaitanyaM yadyasmAttato vizva-jagat, AzrityApekSya vikriyAM na yAti yadi, tadA tattvena na-naiva nirAvaraNaM bhavet, AvaraNasyaiva caitanyavikriyAyA bAdhakatvAt // 454 // punarapi parAbhiprAyamAzaMkya pariharanAha 1. tat-C.; 2. muktyavasthAyAM-A.B.C.; For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 yogabindu sUtra : 454-455-456-457-458 didRkSA vinivRttApi, necchAmAtranivartanAt / puruSasyApi yukteyaM, sa ca cidrUpa eva vaH // 455 // didRkSA-anivRttakautukatvena bAhyAnarthAndraSTumicchA, vinivRttApi 'muktAvasthAyAM na kevalamantaHkaraNAbhAva ityapizabdArtha: 'nimittAbhAve' ityanuvartate na-naiva / etatkuta ityAha 'icchAmAtranivartanAt' icchAyA eva kevalAyA na tu darzanasya caitanyAparanAmakasya vyAvRtteH / tathA puruSasyApyAtmano yukteyamAtmaviSayadidRkSAvinivRttiH, kiM punarbAhyArthaviSayadidRkSAvinivRttirityapizabdArthaH / kimuktaM bhavati ? 'muktAvasthAyAmantaHkaraNAbhAvAdAtmana AtmAnaM draSTumicchAyA api caitanyAbhinnaprasAdhitajJAnahetutvena bhavadbhiH parikalpitAyA vinivRttiH prasajyate, tatastatrAtmanaH svavijJAnaM na syAditi / tadyetadevAstu ko doSa ityAha sa ca-AtmA 'cidrUpa eva' svavijJAnarUpa eva, vaH-yuSmAkam // 455 // tataH caitanyaM ceha saMzuddhaM, sthitaM sarvasya vedakam / tantre jJAnaniSedhastu, prAkRtApekSayA bhavet // 456 // caitanyaM ca-caitanyameva kevalaM iha-muktau, saMzuddhaM-nirAvaraNaM sthitaM sarvasya jJeyasya vedakaM tantre-Agame / jJAnaniSedhastu-yaH punarjJAnapratiSedho bhaNito muktau, sa prAkRtApekSayA-vikalparUpamAnasaM jJAnamapekSya bhavet ||atraiv yuktayantaramAha Atmadarzanatazca syAnmuktiryattantranItitaH / tadasya jJAnasadbhAvastantrayuktyaiva sAdhitaH // 457 // AtmadarzanatazcA''tmanaivAtmAvalokanAdeva syAnmuktiryadyasmAt tantranItita: zAstrayuktessakAzAt tat-tasmAt asyAtmanaH / jJAnasadbhAvo-viSayagrAhakacaitanyarUpa: tantrayuktyaiva-zAstropapattyaiva sAdhito muktAvasthAyAmiti // 457 // atha bauddhamatamadhikRtyAha nairAtmyadarzanAdanye, nibandhanaviyogataH / doSaprahANamicchanti, sarvathA nyAyayoginaH // 458 // 1. muktyavasthAyAM-AB.C.; 2. muktyava-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 458-459-460-461 285 nairAtmyadarzanAtsarvathaivAtmAbhAvAvalokanAt anye bauddhAH nibandhanaviyogatonimittavirahAt doSaprahANaM-tRSNAhAnirUpaM icchanti / kathamityAha sarvathAsarvaiH prakAraiH nyAyayogino-nyAyapradhAnayogabhAjaH, na tu sAMkhyA iva zAstramAtrazaraNA iti // 458 // athaita eva svamata puraskArArthamAhuH samAdhirAja etattat, tadetattattvadarzanam / AgrahacchedakAryetat, tadetadamRtaM param // 459 // samAdhirAjaH-pradhAnaH samAdhiH, etarAtmyadarzanaM, tacchAstrAntaragItaM, tadetattattvadarzanaM paramArthAvalokanaM AgrahacchedakAri-mUrchAvicchedadAyi etat / tadetadamRtaM pIyUSaM paraM-bhAvarUpam // 459 // etadeva bhAvyate tRSNA yajanmano yonidhuvAM sA cAtmadarzanAt / ... tadabhAvAna tadbhAvastattato muktirityapi // 460 // tRSNA-lobhalakSaNA yadyasmAt janmanaH-punarbhavasya yonirhetuH dhruvAnizcitA, sA ca-sA punastRSNA AtmadarzanAt-'ahamasmi' iti nirIkSaNarUpAt / tathApi kimityAha tadabhAvAt-AtmAbhAvAt na tadbhAva:-tRSNAbhAvaH yataH, tat tasmAt tataH-nairAtmyadarzanAt muktirityapi-muktiH paramparayA anantarabhAvena ca tRSNAvyavacchedaH sampadyata ityapizabdArthaH // 460 // etadeva vyatirekadoSadarzanadvAreNa bhAvayati na hapazyatrahamiti, strihatyAtmani kazcana / na cAtmani vinA premNA, sukhakAmo'bhidhAvati / / 461 // na-naiva hiryasmAt apazyan-anirIkSamANaH ahamityullekhena snihyati snehavAn bhavati Atmani-viSayabhUte kazcana buddhimAn / na-naiva caH samuccaye Atmani-viSaye vinA-'ntareNa premNA-priyatvena / sukhakAma:-sukhAbhilASI abhidhAvati pravartate // 461 // tataH 1. puraskaraNArthamAhuH-A For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 462-463-464-465 satyAtmani sthire premNa, na vairAgyasya sambhavaH / na ca rAgavato muktirdAtavyo'syA jalAJjaliH // 462 // satyAtmani sthire-sthirarUpe, tathA premNi sthirarUpa eva na-naiva vairAgyasya sambhavastRSNAbhAvarUpaH, na ca rAgavato jIvasya mukti:, tasmAdAtmadarzibhiH dAtavyo'syA mukteH jalAJjalirlokaprasiddhaH / AtmadarzanavajrapAtena tasyA upahatatvAt // 462 // atra pratividhIyate 286 nairAtmyamAtmano'bhAvaH, kSaNiko vA'yamityadaH vicAryamANaM no yuktyA, dvayamapyupapadyate // 463 // atra hi dvayI kalpanA, 'nairAtmyaM' yaddarzanAtkila muktistat Atmano'bhAvaH syAduta kSaNiko vA-kSaNamAtrasthAyI vAyamAtmA ? itirvikalpadvayasamAptyarthaH / tataH kimityAha adaH - etat vicAryamANaM-cintyamAnaM no-naiva yuktayAMzuddha hetuprayogarUpayA dvayamapi dvirUpitamapi vikaplitaM upapadyate - ghaTata iti // 463 // etadeva bhAvayati sarvathaivAtmano'bhAve, sarvA cintA nirarthakA / sati dharmiNi dharmA yaccintyante nItimadvacaH // 464 // sarvathaiva-dvayarUpatayApi, Atmano'bhAve - virahe kimityAha sarvA svargamokSAdiphalA cintA - anuSThAnaphalaparyAlocanarUpA nirarthakA - phalabhoktuH kasyacitkadAcidabhAvAt, sati dharmiNi - dravyarUpe dharmA vizeSAH yadyasmAt cintyanta iti nItimadvaco - nItidhanapuruSabhASitamiti / na hi vandhyAsutAdAvekAntenAvidyamAne kazcidvipazcitsurUpakurUpAdInvizeSAMzcintayitumArabhata iti // 464 // tathA 1 nairAtmyadarzanaM kasya, ko vA'sya pratipAdakaH / ekAntatucchatAyAM hi, pratipAdyastatheha kaH // 465 // nairAtmyadarzanaM kasya - draSTuH ko vAsya- nairAtmyasya pratipAdaka:ekAntatucchatAyAmAtmanaH hiH sphuTaM pratipAdyaH prajJApanIyaH ' tathA ' iti samuccaye iha - nairAtmyaprajJApanAyAM prakRtAyAM ko - na kazciditi // 465 // 1. darzibhiH vAdibhi - A.B.; 2. nirarthikA - AC; 3. locarUpA - A; locaphalA .B.C. 4. nirarthikA - A.C; 5. kazcidapIti - A.B. C. ; For Personal & Private Use Only - Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 yogabindu sUtra : 465-466-467-468 287 atha jJAnavAdimatamAzaMkya pariharanAha kumArI sutajanmAdisvapnabuddhisamoditA / bhrAntiH sarveyamiti cennanu sA dharma eva hi // 466 // 'kumAryA:- adyApyaprAptavivAhAyA yA sutajanmAdisvapnabuddhi: tatsamoditA-pratipAditA bhrAntiH sarveyaM pratipAdyapratipAdakAdirUpA' ityevam cedyadi brUSe he jJAnavAdin ? tathA caitadArSam-" yathA kumArI svapnAntare'smiJjAtaM ca putraM vigataM ca pazyet / jAte ca hRSTA, vigate ca khinnA, tathopamAn jAnata sarvadharmAn // 1 // " atra pratividhIyate-nanu iti parapakSAkSamAyAM sAkumArIsutajanmAdibuddhiH dharma eva hi-avasthAvizeSa eva, nAparaM kiJcit // 466 // kuta ityAha kumAryA bhAva eveha, yadetadupapadyate / .. vandhyAputrasya loke'sminna jAtu svapnadarzanam // 467 // kumAryA:-kumArIrUpAyAH striyA: bhAva eva-sattAyAmeva iha-jagati yadyasmAt etatprakRtaM-svapnadarzanaM, upapadyate / atraiva vyatirekeNa prativastUpamAmAha vandhyAputrasya-pratItarUpasya loke'smin na-naiva, jAtu-kadAcit, svapnadarzanam, tathA kumArIsamaH kazcidavasthita evAtmAbhyupagantavya: yasyeme tattvacintAdayo vizeSAH 'sutajanmAdisvapnabuddhisamA bhavadbhiH kalpyanta iti // 467 // atha dvitIyapakSamadhikRtyAha kSaNikatvaM tu naivAsya, kSaNAdUrdhvaM vinAzataH / anyasyAbhAvato'siddheranyathA'nvayabhAvataH // 468 // kSaNikatvaM tu ekakSaNasthAyitvaM puna: naivAsyAtmano yujyate / kuta ityAha kSaNAt-svarUpalAbhasamayalakSaNAt Urdhva-upari vinAzata:-sarvathoparamAt anyasyaanantaralakSaNasya abhAvataH-abhAvAdvandhyAsutAdiprakhyAt asiddheH anutpatteH, anyathA yadi bhAvAdeva bhAvasiddhirabhyupagamyate tadA anvayabhAvata: anvayasambhavAtpUrvakSaNasyaiva kathaJcidabhAvIbhUtasyAnvayAnuvRttiH kAryatayA bhavanAdityarthaH tasya 1. punarjanmAdi-A; 2 bhAvanAdi-A: bhAvanami- BC For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 468-469-470-471 bhAvataH-sambhavAt idamuktaM bhavati - yadi sarvathA kSaNika evAyamAtmA, tadA tasya dvitIyakSaNe sarvathocchedena hetorabhAvAnnottarakSaNaprasUti: prasajyate / athottarakSaNaprasUtirabhyupagamyate, tadA pUrvakSaNasyaiva kathaJcidabhAvIbhUtasyottarakAryatayA bhavanenAnvayaH samADhaukata iti // 468 // etadeva bhAvayati 288 bhAvA'viccheda evAyamanvayo gIyate yataH / sa cAnantarabhAvitve, hetorasyA'nivAritaH // 469 // bhAvA'viccheda eva sadrUpatA'vitruTanameva ayamatya ( ?manvaya) sambhava: prAkpratipAditaH anvayo'nuvRttiH gIyate yato yasmAtsakAzAt, sa ca - saM punaranvayaH anantarabhAvitve - 'vyavahitotpAde, kuta ityAha heto:-prAcyakSaNAtsakAzAt asya- kAryasya anivAritaH - apratiskhalitaH, hetusvarUpAnukAriNa eva kAryasyopalambhAt / api ca sa kSaNiko'rthaH 1 svanivRttisvabhAvo 2 anyajananasvabhAvo 3 ubhayasvabhAvo vA syAditi tisraH kalpanAH // 469 // tataH kimityAha svanivRttisvabhAvatve kSaNasya nAparodayaH / anyajanmasvabhAvatve svanivRttirasaGgatA // 470 // svanivRttisvabhAvatve kSaNasya na-naiva aparodayaH- uttarakSaNaprasUtirUpaH syAt, tajjanakasya kasyacidabhAvAt / dvitIyavikalpamadhikRtyAha anyajanmasvabhAvatve prAcyakSaNasyottarakSaNajananaikasvabhAvatve svanivRttirAtmoparamalakSaNA asaGgatA aghaTamAnA, tasyAnyajananaikasvabhAvAditi // 470 // atha tRtIyavikalpasyAzrayeNa svamatameva sthApayannAha itthaM dvayaikabhAvatve, na viruddho'nvayo 'pi hi / vyAvRttyAdyekabhAvatvayogato bhAvyatAmidam // 471 // itthamuktaprakAraM dvayaM svanivRttyaparajananalakSaNaM tasyaikabhAvatve - vivakSitaikavasturUpatAyAM satyAM na viruddho - ayuktaH, 'anvayo'pi hi ' kiM punaH prakRtamevadvayamityapizabdArthaH / kuta ityAha ' vyAvRttiH ' svagatA AdizabdAdaparajananaM, tayoH 'ekabhAvatvaM' kathaJcidekarUpatvAt tadyogataH bhAvyatAM mImAMsya For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 yogabindu sUtra : 471-472-473-474 tAmiti / ubhayasvabhAvatve hi yadeva 'kiJcinna pravartate tadevAparajanmasvabhAvama'parAtmabhAvasvabhAvarUpaM vartata iti balAcchabdArthAnyathAnupapattyA'nvayaH siddha iti // 471 // atha prakRtayojanAmAha anvayArthazca na AtmA, citrabhAvo yato mataH / na punarnitya eveti, tato doSo na kazcana // 472 // anvayArthasyotpAdavyayadhrauvyalakSaNasya vastuno yo'nvayarUpoM'zaH punaHdhrauvyanAmA, no'smAkaM, AtmA 'citrabhAvo'-nAnAvidhapariNAmo yato 'mato''bhipretaH / vyavacchedyamAha'na punarnitya eva' apracyutA'nutpattisthiraikarUpaH parAbhyupagataH / itiH pAdaparisamAptau / tato nityatvapratiSedhAd doSo bandhamokSAdyanupapattirUpo na kazcaneti // 472 // paraprayuktadUSaNottarAyA''ha na cAtmadarzanAdeva, sneho yatkarmahetukaH / nairAtmye'pyanyathA'yaM syAjJAnasyApi svadarzanAt // 473 // .. na cAtmadarzanAdevA''tmA'valokanamAtrAt 'sneha' AtmaviSaya eva / kutaH ? yat-yasmAt, karmaheturka:-cAritramohanIyakarmanimittaH snehaH / atraiva vipakSe bAdhAmAha ' nairAtmye'pi' parAbhyupagate sati anyathA-karmahetutvAnabhyupagame sati ayaM-sneha: 'syAt'-bhavet kuta ityAha 'jJAnasyApi'-kSaNamAtrasthAyinaH 'svadarzanAt'-svasaMvedanapratyakSeNa samavalokanAt // 473 // . . adhuvekSaNato no cet, ko'parAdho dhruvekSaNe / ... tadgatA kAlacintA cennAsau karmanivRttitaH // 474 // adhruvekSaNato-'dhruvasyAsthirasyAtmana evAvalokanAt no cedyadi snehaH / AcAryaH pRcchati'ko'parAdho dhruvekSaNe' dhruvasya-niyatasyAtmano'valokane ? atha paraH, tadgatA-ani(?ni)tyAtmaviSayA kAlacintA-'AgAmini kAle sukhaprAptiduHkhaparihArau kathaM me syAtAm' evaMrUpA cet-yadi / AcArya:na-naiva asau-cintA, kuta ityAha karmanivRttitaH siddhayogAnAM yoginAmupaplavahetukarmahAsAt // 474 // etadeva bhAvayati 1. kizcinniva pravartate-AB.C:; 2. parAtmalAbharUpaM-A; 2. nutpannasthi-AB.C.; For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .290 yogabindu sUtra : 474-475-476-477 upaplavavazAtprema, sarvatraivopajAyate / nivRtte tu na tattasmin, jJAne grAhyAdirUpavat // 475 // upaplavavazAt-saMklezAyattatayA prema-pratibandhaH sarvatraiva-bAhyAbhyantararUpe vastuni upajAyate / nivRtte tu-nivRttibhAji punaH na tatprema tasminnupaplave jAyate / dRSTAntamAha 'jJAne' tathAgatasambandhinyupaplavavyAvRttau bhavanmatena 'grAhyAdirUpavat" / tathA ca tava siddhAntaH "grAhyaM na tasya grahaNaM na tena, jJAnAntaragrAhyatayApi zUnyam // tathApi ca 'jJAnamapya(ya)prakAza:, pratyakSatastasya tathAdhi(vi) rAsIt // 1 // " ||475 // evaM sati yatsiddhaM tadarzayati . sthiratvamitthaM na premNo, yato mukhyasya yujyate / tato vairAgyasaMsiddhermuktirasya niyogataH // 476 // sthiratvaM-sthirabhAvalakSaNamAtmadarzanadvAreNa parairudrAvitaM itthamupaplavahAsAt na 'premNa' AtmasnehalakSaNasya yato-yasmAt mukhyasya-pradhAnasya putrakalatrAdibAhyArthagocara snehahetutayA saMsArakAraNasyetyartha: yujyate-ghaTate, tataH premNo'sthairyAt vairAgyasaMsiddhermuktirasyA''tmano niyogata:-kathaJcitsthirarUpasyApi // 476 // atraiva yuktayantaramAha bodhamAtre'dvaye tattve, kalpite sati karmaNi / kathaM sadAsyA bhAvAdi, neti samyagvicintyatAm // 477 // bodhamAtre'ta eva advaye-svavyatiriktakarmAdivikale tattve-paramArthe tadA kalpite-kalpanAmAtraviSaye, sati karmaNi zubhAzubhe / tathA ca bhavatsiddhAnta:"cittameva hi saMsAro, rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM, bhavAnta iti kathyate" // 1 // kathaM sadA-sarvakAlaM asyA mukteH bhAvAdi bhAvo'bhAvo vA na-naiva syAt ? ityetat, samyagvicintyatAmiti / tathA ca paThanti - "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM, kAdAcitkatvasambhavaH // 1 // " // 477 // atha nityamatanirAkaraNArthamAha1. grAhyarUpatvAt-A; 2. ca bhavasiddhAnta:-A; 3. jJAnamayA prakAza:-B.C:: 4. tathAvirAsIt-C.; 5. snehaikahetutayA-B.C For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 478-479-480-481 291 evamekAntanityo'pi, hantAtmA nopapadyate / sthirasvabhAva ekAntAda, yato nityo'bhidhIyate // 478 // evaM yathaikAntato'nityaH tathaikAntanityo'pi hantAtmA nopapadyate / kuta ityAha 'sthirasvabhAva:-ekasvarUpaH, ekAntAt-sarvathA yato nityo'bhidhIyate bhAvaH // 478 // yadi nAmaivaM, tataH kimityAha tadayaM kartRbhAvaH syAd, bhoktRbhAvo'thavA bhavet / ubhayAnubhayabhAvo vA, sarvathApi na yujyate // 479 // tat tasmAd ayaM-nitya AtmA, kartRbhAva: 'zubhakarmakArakasvabhAva: syAd bhoktRbhAvaH-prAkkRtakarmavedakasvabhAvaH athavA bhavet / tathobhayaM kartRbhoktRlakSaNamamubhayaM ca tatpratiSedharUpaM bhAvo yasya sa tathA 'vA' iti tRtIyacaturthavikalpasUcakaH / tataH kimityAha sarvathApi-sarvairapi-vikalpaiH na yujyate iti // 479 // idameva bhAvayati ekAntakartRbhAvatve, kathaM bhoktRtvasambhavaH / ___bhoktRbhAvaniyoge'pi, kartRtvaM nanu duHsthitam // 480 // ekAntakartRbhAvatve-karmakArakasvabhAvatve, kathaM bhoktRtvasambhavobhoktRbhAvaH ? kartRtvabhoktRtvayorvirodhasambhavAt / bhoktRbhAvaniyoge'pibhoktRtvaniyamalakSaNe kiM punaH kartRtvaikarUpatve bhoktRtvAbhAva ityapizabdArthaH, kartRtvaM nanu-nizcitaM duHsthitaM-duSpratiSThitamiti // 480 // tarhi bhoktRtvakasvabhAvaH kartRtvaikarUpo vA syAdityAzaMkyA''ha na cAkRtasya bhogo'sti, kRtaM cA'bhogamityapi / ubhayAnubhayabhAvatve, virodhAsambhavau dhruvau // 481 // na ca-na punaH akRtasya-karmaNo bhogo'sti / tathA kRtaM ca karma abhogaM bhogavikalamityapi nAsti / atha tRtIyacaturtho vikalpAvAzrityAha'ubhayAnubhayabhAvatve virodhAsambhavau dhruvau'-ubhayasvabhAvatve dhruvo virodho 1. zubhAzubhakarma-A; 2. tato'pi kimi-A: For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 yogabindu sUtra : 481-482-483-484-485 bhavati paramatAGgIkArarUpaH, anubhayasvabhAvatve sambhavo dhruvaH, tAdRzasya vastuno vandhyAsutasyevAbhAvAt // 481 // punastRtIyavikalpamevAdhikRtyAha yattathobhayabhAvatve'pyabhyupetaM virudhyate / / pariNAmitvasaGgatyA, na tvAgo'trAparo'pi vaH // 482 // ____ yad-yasmAt tathobhayabhAvatve'pi 'sati, kiM punaH kevale kartRtve bhoktRtve vA'bhyupagata ityapizabdArthaH, abhyupetamaikAntikarUpatvaM 'virudhyate' kathamityAha pariNAmitvasaGgatyA pariNAmo'vasthitasyaivAvasthAntaraprAptistadvattvaprAptyA, na tu na punaH Aga:-aparAdha: atra-abhyupagame, aparo'pi kazcit va:-yuSmAkam, tasmAdubhayarUpa evAtmA'bhyupagantumucita iti // 482 // api ca ekAntanityatAyAM tu, tattathaikatvabhAvataH / / bhavApavargabhedo'pi, na mukhya upapadyate // 483 // .. ekAntanityatAyAM tu-pareNAbhyupagatAyAM puna:, kimityAha tattathaikatvabhAvataH' tasyAtmanastathaikAntenaikatvabhAvata: kAraNAt 'bhavApavargabhedo'pi' na kevalaM kartRtvabhoktRtvAdItyapizabdArthaH na mukhya:-anupacarita: upapadyate-ghaTate // 483 // kuta ityAha svabhAvApagame yasmAdvayaktaiva pariNAmitA / tayA'nupagame tvasya, rUpamekaM sadaiva hi // 484 // svabhAvasya-bhavabhAvino muktAvapagame yasmAtkAraNAt vyaktaiva-sphuTameva pariNAmitA prApnoti / tayA pariNAmitayA, anupagame tvasya bhavasvabhAvasya, kimityAha 'rUpaM' svalakSaNam 'ekaM sadaiva hi' bhave'pavarge ca // 484 // tatpuna vikaM vA syAdApavargikameva vA / AkAlamekametaddhi, bhavamuktI na saGgate // 485 // tatpunA rUpaM 'bhAvikaM'-saMsArabhavaM vA syAdApavargikameva vA mokSAnugataM vA nityAtmanaH / tataH kimityAha AkAlaM-sarvakAlamapi ekaM anAnArUpaM etat rUpaM hiryasmAt / tato bhavamuktI-saMsAramokSarUpe 'na saGgate', svabhAva1. tatprakArobhayasvabhAvatve sati-AB For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 485-486-487-488-489 293 bhedAkSepakatvAttayoH // 485 // atraivAbhyuccayamAha bandhAcca bhavasaMsiddhiH, sambandhazcitrakAryataH / tasyaikAntasvabhAvatve, na tveSopyanibandhanaH // 486 // __ bandhAt-karmasaMcayarUpAt ca: samuccaye 'bhavasaMsiddhiH'-saMsAropapattiH sambandhazcitro nAnArUpaH, citrakAryata:-kAryavaicitryAt, na hyacitrAtkAraNAcitrakAryaprasUtiriti / yadi nAmaivaM tataH kimityAha tasya AtmanaH, ekAntakabhAvatve'sarvathaikasvabhAvatAyAM satyAM, na tveSo'pi citrarUpo bandhaH kiM punarbhavamuktI ityapizabdArthaH anibandhanaH-ninimittazcitrapariNAmanimittatvAttasya // 486 // evaM ca sati yatsiddhaM tadAha.. nRpasyevAbhidhAnAdyaH, sAtabandhaH prakIrtyate / ahizaGkAviSajJAtAccetaro'sau nirarthakaH // 487 // pare hi nityepyAtmani saGkalpamAtrabhedAdeva sAtAsAtayoH sambandhamabhimanyate, tanirAkaraNArthamucyate 'nRpasyeva' tathAvidhanarapateriva abhidhAnAt rAjA'yamiti bhaNanarUpAt, yaH sAtabandhaH-sukhasambandharUpaH prakIrtyate-nityasyApyAtmanaH paraiH, ahizaGkAviSajJAtAt-ahinA'daSTasyApi tathAvidhapraghaTTakavazAdahizaGkAviSamanA ahamanenAhinA daSTa ityevaMrUpaM tadeva jJAtaM dRSTAntastasmAt, ca: samuccaye itaro-'sAtabandho yaH prakIrtyate zuddhasaGkalpavazAdasau 'nirarthakaH' ekAntanityasaGkalpamAtrabhedasyApyasambhavAt // 487 // evaM ca yogamArgo'pi muktaye yaH prakalpyate / , so'pi nirviSayatvena, kalpanAmAtrabhadrakaH // 488 // evaM cAsmiMzcArthe siddhe sati 'yogamArgo'pi' kiM punarbhavamuktI ityapizabdArtha: muktaye-mokSAya ya:-paraiH prakalpyate so'pi nirviSayatvenaikAntanityatvAbhyupagamAnirgocaratvena 'kalpanAmAtrabhadraka:'-na punaH paramArthasvarUpaH kazcit // 488 // dikSAdinivRttyAdi, pUrvasUryuditaM tathA / Atmano'pariNAmitve, sarvametadapArthakam / / 489 // For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 yogabindu sUtra : 489-490-491-492-493 didRkSoktarUpA AdizabdAdbhavabIjaM vAsanA'vidyA ca tattadvAdyabhipretA gRhyate tasya-didRkSAderarthasya 'nivRttiH, nivRttiH-uparamaH, AdizabdAdavasthAntare pravRttizca pUrvasUribhi:-pataJjaliprabhRtibhiruditaM tathA' iti samuccaye Atmano'pariNAmitve-ekAntena nityatve sarvametaduktarUpaM apArthaka niSphalamiti // 489 // yathA ca yogamArgAdi ghaTate tathAha pariNAminyato nItyA, citrabhAve tathA''tmani / . avasthAbhedasaMgatyA yogamArgasya sambhavaH // 490 // pariNAminyato'smAdapariNAminyAtmani 'yogasambhavAddheto: nItyA'nyathAnupapattilakSaNayA citrabhAve-nAnArUpaparyAye tathA iti prAgvat Atmani kimityAha avasthAbhedasaGgatyA aparAparAvasthAvizeSalAbhena yogamArgasyaadhyAtmAdibhedasva sambhavaH // 490 // kuta ityAha tatsvabhAvatvato yasmAdasya tAttvika eva hi / / kliSTastadanyasaMyogAt, pariNAmo bhavAvahaH // 491 // tatsvabhAvatvatastatsvAbhAvyaniyamAt yasmAdasya-pariNAmina AtmanaH 'tAttvika eva hi' nirupacarita eva kliSTo-'zubha: tadanyasaMyogAta svavyatiriktakarmasaMyogAt pariNAmo-'vasthAntararUpa: bhavAvahaH saMsArahetuH syAt / / 491 / / sa yogAbhyAsajeyo yat, tatkSayopazamAditaH / yogo'pi mukhya eveha, zuddhayavasthAsvalakSaNaH // 492 // sa-bhavAvahaH pariNAmaH yogAbhyAsajeyo yad-yasmAt, tatkSayopazamAditastasya kliSTapariNAmasya ye kSayopazamopazamakSayAstebhyaH, yogo'pi mukhya eva iha-yogavicAre kIdRza ityAha 'zuddhyavasthAsvalakSaNaH' zuddhirUpAvasthA svalakSaNaM yasyeti vigrahaH // 492 // tatastathA tu sAdhveva, tadavasthAntaraM param / tadeva tAttvikI muktiH, syAttadanyaviyogataH // 493 // tato yogAt, tathA tvaviratasamyagdRSTyAdiguNasthAnakrameNa punaH, sAdhveva 1. nivRttyAdiH, nivRttiH-AB.C.; 2. yogAsambha-AB.C; For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 493-494-495-496 295 sundarameva, tadavasthAntaraM paraM tasyAtmano'vasthAntaraM prakRSTaM yadvartate tadeva tAttvikI nirupa' caritatvAnmuktiH syAt / tadanyaviyogata AtmavicchinnakarmaviyogAt / na tu sAMkhya bhavAnAmiva tattadavastha evAtmA, nApi saugatAnAmivaikeSAM sarvathA santAnocchedo'pareSAM punaH zuddhalakSaNotpAda iti // 493 // ? ata eva ca nirdiSTaM, nAmAsyAstattvavedibhiH / viyogo'vidyayA buddhiH kRtsnakarmakSayastathA // 494 // ata eva cAnya viyogato mukterAtmAvasthAntaratvAddhetoH nirdiSTaM nAmAbhidhAnam, asyA mukteH tattvavedibhiH - zAstrakAraiH / kathamityAha viyoga:vighaTanam avidyayA vedAntikAnAM, buddhiH saugatAnAM, kRtsnakarmakSaya: jainAnAm / tathA iti prAgvat // 494 // atha yaH karmakSayataH samAdhirutpadyate taM darzayatizailezIsaMjJitAcceha, samAdhirupajAyate / kRtsnakarmakSayaH so'yaM, gIyate vRttisaMkSayaH // 495 // zailezIsaMjJitAccoktarUpAtpunaH iha - jainamate 'samAdhiH sakAzAdupajAyateprAdurbhavati / kRtsnakarmakSayaH so'yaM zailezIsaMjJitaH samAdhiH, gIyate vRttisaMkSayo yogavizeSarAja (saMjJa) iti // 495 // atha yogAvasthAntaratvameva mukterbhAvayatitathA tathA kriyAviSTaH, samAdhirabhidhIyate / niSThAprAptastu yogajJairmuktireSa udAhRtaH // 496 // tathA tathA-tena tena prakAreNa kriyAviSTastattatkarmakSapaNAya pravRtto yogaH samAdhirabhidhIyate / niSThAprAptastu karmakSapaNAparyantaprAptaH punaH yogajJairadhyAtmAdiyogavizAradaiH muktireSa yoga: udAhRto nirUpitaH // 496 // atra hetu: 1. caritA mukti:-A.B.C; 2. vibhinnakarma - B.C; 3. zaivAnAmiva - A.B. C; 4. ' tattadavastha evAtmA, nApi' ityasya sthAne tadavasthA vAtmano'pi - B. C; 5. viyogesakAzAdupajAyate ityasya sthAne samAdhirupajAyate iti C pratau I - B. C; 6. samAdhiH For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 yogabindu sUtra : 496-497-498-499-500 saMyogayogyatA'bhAvo, yadihAtmatadanyayoH / - kRto na jAtu saMyogo, bhUyo naivaM bhavastataH // 497 // saMyogayogyatAyA abhAvo, yad-yasmAd iha-niSThAprApte samAdhau, AtmatadanyayorjIvakarmaNoH, kRto 'nirvartita: samAdhinaiva, tataH kimityAha na-naiva jAtu-kadAcidapi saMyogaH jIvakarmaNoH bhUyaH- punarapi / tato'pi kimityAha naivaM saMyogayogyatAbhAve sati bhava:-saMsAra'tataH' tasmAddhetoriti 497 // atha paramatamAzaMkya pariharanAha yogyatAtmasvabhAvastat, kathamasyA nivartanam / tattatsvabhAvatAyogAdetallezena darzitam // 498 // yogyatA prastAvAtprabhavo jIvatadanyasaMyogaheturAtmasvabhAvo vartate, tatkathamasyA AtmasvabhAvabhUtAyA yogyatAyAH nivartanamuparatiriti paraH, AcAryaH-tat tasyA yogyatAyAH tatsvabhAvatAyogAt-nivartanasvAbhAvyasambandhAt yujyata eva nivartanaM srvsNvrlaabhe| etat' svAbhAvyanivartanaM, lezena darzitaM' anantarameva pariNAmavAdapratiSThAyAmiti // 498 // para: svanivRttiH svabhAvazcedevamasya prasajyate / astvevamapi no doSaH, kazcidatra vibhAvyate // 499 // svanivRttirAtmano nivartanaM, cedyadibrUSe, evamasminabhyupagame asyAtmanaH prasajyate / AcArya:-astu-bhavatu, 'evamapi' svanivRttirapi no-naiva doSa:aparAdhaH kazcidatra-svanivRttau vibhAvyate // 499 // etadeva bhAvayati pariNAmitva evaitat, samyagasyopapadyate / AtmAbhAve'nyathA tu syAdAtmasattetyadazca na // 500 // pariNAmitva evoktalakSaNa eva etatsvabhAvanivartanaM samyagyathAvat asyAtmana: upapadyate / vipakSe bAdhAmAha-AtmAbhAve'nyathA tu-pariNAmitvAbhAve puna: syAt svabhAvanivRttau satyAM kAsAvityAha AtmasattA-Atmano rUpamAtmabhAva etatsyAdityarthaH iti: prAgvat / etadapi bhaviSyatItyAha-adazca na-etacca 1. nivartitaH-A; 2. 'yogyatAprastAvAtprabhavo' ityasya sthAne 'yogyatAprabhAvAt' itiA prato, 'yogyatAprastAvAt' iti-B.C prtyoH| 3. pUrvavat-B.C; For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 500-501-502-503-504 na yuktaM, bhAvAbhAvarUpatvAdAtmana iti // 500 // pariNAmitva eva svabhAvanivRttiriti dRDhayannAha - svabhAvavinivRttizca sthitasyApIha dRzyate / ghaTAdernavatAtyAge, tathA tadbhAvasiddhitaH // 501 // svabhAvavinivRttizca prastutA sthitasya vyavasthitasyApi iha loke dRzyate ghaTAderarthasya / atra hetuH navatAtyAge- navatvanivRttirUpe, ' tathA ' nivRttanavatAparyAyatvena tadbhAvasiddhito - ghaTatvopalambhAd bAlAbalAdibhiriti // 501 // navatAyA na cA'tyAgastathA nAtatsvabhAvatA / ghaTAderna na tadbhAva, ityatrAnubhavaH pramA // 502 // tathA - navatAyA na ca - naiva atyAgo'hAniH, kintu tyAga eva, tathA na-naiva, atatsvabhAvatA - purANasvabhAvatA, na ca ityanuvartate / tato " dvau naJau prakRtamarthaM gamayata" iti kRtvA kathaJcidatatsvabhAvataiva, ghaTAderarthasya tathA na tadbhAvo - ghaTabhAva: prAgrUpaparityAgottararUpotpAdayoH satorapi kathaJcidghaTabhAva eva ityarthaH, ityatrArthe anubhavo - lokapratItirUpaH pramA- pramANam // 502 // atha prastute yojayati yogyatApagame'pyevamasya bhAvo vyavasthitaH / sarvotsukyavinirmuktaH, stimitodadhisannibhaH // 503 // 'yogyatApagame'pyanyasaMyogayogyatAyA apagame'pi asyAtmano bhAva:svasattAlakSaNo vyavasthito'muparata: sarvotsukyavinirmukto niHzeSatvarAvirahitaH / tathA stimitodadhisannibho - vyAvRttakSobhasalilanidhinibhaH // 503 // 297 ekAntakSINasaMklezo, niSThitArthastatazca saH / nirAbAdhaH sadAnando, muktAvAtmA'vatiSThate // 504 // tathA - ekAntakSINasaMklezaH - sarvathoparatAvizuddhiH niSThitArthaH - kRtakRtyabhUtaH tatazca tadanantaraM punaH, sa sampannayogyatApagamaH nirAbAdhaH - sarvavyasana 1. yogyatetyAdi yogyatApagame' -A; 2. ekAntetyAdi tathA -A; - For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 yogabindu sUtra : 504-505-506-507-508 virahitaH 'sadAnandaH' sarvakAlaM sadA''nando yasyeti vigrahaH, muktau-nivRttau, AtmA'vatiSThate-Aste // 504 // asyAvAcyo'yamAnandaH, kumArIstrIsukhaM yathA / / ayogI na vijAnAti, samyagjAtyandhavad ghaTam // 505 // asya-muktasya avAcyo-vaktumazakyaH ayaM-muktibhAvyAnandaH kumArIstrIsukhaM yathA-yathA kumAryA adyApyaprAptapuruSasambhogAyA: striyAH sukhaM puruSasambhogajanyamanyayA'nubhUtaratasukhayA'pyapratyAyyaM 'pratyAyayitumazakyamityarthaH / ata evAha ayogI-akevalI na vijAnAti samyag jAtyandhavadghaTam // 505 // yogasyaitatphalaM mukhyamaikAntikamanuttaram / .. . AtyantikaM paraM brahma, yogavidbhidAhRtam // 506 // yogasya-prapazcitarUpasya etatphalaM-kAryaM mukhyamanupacaritaM, aikAntikaMekAntenaiva bhavanasvabhAvaM, anuttaraM-sarvaphalAtizAyi AtyantikamatyantabhavaM kimityAha paraM brahma-siddhatvalakSaNaM, yogavidbhiH zAstrakAraiH udAhatam // 506 // athopasaMharannAha sadgocarAdisaMzuddhireSA''locyeha dhIdhanaiH / sAdhvI cetpratipattavyA, vidvattAphalakAkSibhiH // 507 // sadgocarAdisaMzuddhireSoktarUpA AlocyA-vimRzyA iha-jane dhIdhanaiH / sAdhvI-saGgatA ced yadi, pratipattavyA-zraddhayA kIdRzairityAha vidvattAphalakAkSibhiH-pumbhiH // 507 // yataH vidvattAyAH phalaM nAnyat, sadyogAbhyAsataH param / tathA ca zAstrasaMsAra ukto vimalabuddhibhiH // 508 // vidvattAyAH phalaM-pANDityasya phalaM nAnyat kutaH sakAzAdityAha 'sadyogAbhyAsataH' -gocarAdizuddhAdyogAbhyAsAt paraM-prakRSTam / etat samarthanAryavAha tathA ca zAstrasaMsAra:-zAstrANyeva saMsAraH, uktaH nirUpitaH, vimalabuddhibhiH nirmalaprajJaiH // 508 // etadeva darzayati 3. pratyApayitu-AB.C; For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 508-509-510- 511-512-513 putradArAdisaMsAraH, puMsAM sammUDhacetasAm / viduSAM zAstrasaMsAraH, sadyogarahitAtmanAm // 509 // putradArAdisaMsAro bhavabhramaNahetutvAt puMsAM nRNAM sammUDhacetasAM tattvajJAnarahitadhiyAm / viduSAM paNDitAnAM zAstrasaMsAraH - zAstrANyeva saMsAraH kIdRzAnAmityAha sadyogarahitAtmanAM zuddhayogAbhyAsavarjitAnAm // tasmAt kRtamatra prasaGgena, prAyeNoktaM tu vAJchitam / anenaivAnusAreNa, vijJeyaM zeSamanyataH // 510 // kRtamatra - vicAre prasaGgena vistareNa prAyeNa - bAhulyena, uktaM tu vAJchitaM vaktumiSTaM yogasvarUpaM punaH / anenaivAnusAreNa anayaiva nItyA vijJeyaM zeSaMyadiha noktam, anyato'nyasmAdyogazAstrAt // 510 // evaM tu mUlazuddhayeha, yogabhedopavarNanam / cArumAtrAdisatputrabhedavyAvarNanopamam // 511 // evantvasmiMzca pariNAmyAtmAbhyupagame sati mUlazuddhayA - gocarAdizuddhirUpayA iha-yogavicAre yogabhedopavarNanamadhyAtmAdibhedena kimityAha cArU jAtikulazIlAdizuddhau yau mAtrAdi mAtApitarau tAbhyAM sakAzAtsantaH sundarA ye putrasya bhedA vizeSAsteSAM vyAvarNanenopamA yasya tattathA sarvatra kAraNazuddhipUrvakatvAtkAryazuddheriti // 511 // anyadvAndhyeyabhedopavarNanAkalpamityataH / na mUlazuddhayabhAvena, bhedasAmye'pi vAcike // 512 // anyaduktarUpAdvilakSaNaM yogabhedopavarNanaM vAndhyeyabhedopavarNanAkalpaM nirviSayamityarthaH ityato yasmAddhetoH na naiva tat vastu iti gamyate, 'mUlazuddhayabhAvena' - gocarAdizuddhiviraheNa bhedasAmye'pyadhyAtmAdisaMkhyArUpe vAcike-vacanamAtrapratibaddhe // 512 // yatheha puruSAdvaite, baddhamuktA'vizeSataH / tadanyA'bhAvanAdeva, taddvaite'pi nirUpyatAm // 513 // 299 1. draSTavyaM yogasAraprAbhRte 7/44 - For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 __ yogabindu sUtra : 513-514-515-516 _____ yatheha-jagati puruSAdvaite "puruSa evedaM gniM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam" ityAdivedavacanAdvedAntikapratipatre, baddhamuktayoravizeSAdanAnAtvAt vAndhyeyabhedopavarNanakalpaM ityanuvartate / tathA tadanyasya jJAta(na)rUpasya puruSavyatirekiNa: karmaNo'bhAvAdeva bauddhamate, tadvaite'pi-puruSArthalakSaNe nirUpyatAmiti / atrApi baddhamuktA'vizeSa ityayameva hetuH // 513 // athaitadeva matadvayaM krameNa vizeSato dUSayannAha-.. . aMzAvatAra ekasya, kuta ekatvahAnitaH / niraMza eka ityuktaH, sa cAdvaitanibandhanam // 514 // 'aMzAvatAra' ihAvayavAnAmavataraNarUpa: ekasya-paramabrahmaNaH sambandhinAm, kuta:-kasmAt na kuto'pItyarthaH, ekatvahAnita:-ekarUpatAvinAzAd brahmaNaH / etadapi kathamityAha 'niraMzaH'-niravayavaH eka ityuktaH sa ca-sa "punaraMzaka: 'advaitanibandhanam', ekasya niraMzasyAdvaitatvAt // 514 // tathA muktAMzatve vikAritvamaMzAnAM nopapadyate / teSAM cehA'vikAritve, satrItyA muktatAMzinaH // 515 // muktAMzatve-muktarUpaparamabrahmAvayavatve vikAritvaM-kAmakrodhAdidoSatvaM aMzAnAmihAvatIrNAnAM 'nopapadyate, tadabhinnatvAt / teSAM ca-teSAM punaraMzAnAmihAvatIrNAnAM sannItyA muktatAMzinaH-paramabrahmaNo'bhinnatvAdeva // 515 // ___atha nanu teM'zAstato'zino bhinnA abhinnA vA vartanta iti paryanuyuktasya yaduttaraM brahmavAdinastannirasyannAha samudrormisamatvaM ca, yadaMzAnAM prakalpyate / na hi tadbhedakAbhAve, samyagyuktyopapadyate // 516 // samudrormibhiH samatvaM ca, yathA hi samudrormayo na samudrAtkAzcidbhinnAHkintu samudra eva tAH evaM paramabrahmaNo'pyaMzA ityevaMrUpaM punaryadaMzAnAM prakalpyate paraiH na hi-naiva tatsamudrormisamatvaM bhedakAbhAve samyagyutkyopapadyate / samudrormayo 1. 'sarva' iti padaM-AB.C pratiSu nAsti; 2. jJAnaM rUpasya-AB.C; 3. kasmAt syAtAB.C; 4. punaranaMza eko'dvaita-B.C; 5. vikAritvenopapadyate-AB.C: For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu sUtra : 516-517-518 301 hi bhedakasya vAyorbhAve jAyante, na 'cAdvaitenaitad bhedakatvamastIti // 516 // kiJcAdvaitavAdinAm-- sadAdyamatra hetuH syAt, tAttvike bheda eva hi / prAgabhAvAdisaMsiddherna sarvathA'nyathA trayam // 517 // satsattvamAdyaM - zuddhasaGgrahAbhimataM sarvaM jagadazeSavizeSarahitaM sattvamAtramevetyarthaH atra hetuH hetutrayaM nAma dve bhidyamAne vastunI tRtIyaM ca tadbhedakamityasya trayasyAbhAve punaH syAt / kutaH syAdityAha tAttvike- anupacarite bheda eva hi sati, prAgabhAvAdisaMsiddhe :- prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAva itaretarAbhAvo'tyantAbhAva ezcetyasyaivA - bhAvacatuSTayasyAsattvarUpatvena sattvapratipanthinaH saMsiddheH / vipakSe bAdhAmAha na-naiva sarvathA'nyathA prAgabhAvAdisaMsiddhimantareNa trayaM uktalakSaNam / prAgabhAvAdilakSaNaM cetthamavaseyam / " kSIre dadhyAdi yannAsti, prAgabhAvaH sa kathyate / nAstitA payaso dadhni pradhvaMsAbhAvalakSaNam // 1 // gavi yo'zvAdyabhAvazca, so'nyonyAbhAva ucyate / ziraso'vayavA bhinnA, vRddhikAThinyavarjitAH // 2 // zazazRGgAdirUpeNa, so'tyantAbhAva ucyate // " (zrI. vA. abhAvaparicchede) yadi hi prAgabhAvAdyapekSakamuktarUpaM trayaM nAbhyupagamyate, tadA sarvaM jagatsattvasAmAnyamAtrameva syAt / tato yatsamudrormisamatvamAtmAMzAnAM paraiH parikalpyate tatsarvathA niravakAzameva syAt / tatrApi tadabhiprAyeNa samudrormivAyurUpasya tritayasyAbhAvAditi // 517 // tathA sattvAdyabheda ekAntAd yadi tadbhedadarzanam / bhinnArthamasadeveti, tadvadadvaitadarzanam // 518 // 'sattvAdyabhede' sattvasyAdizabdAtsattva 'vizeSANAmabhede'nAnAtve Adye sattvamAtra evetyartha: ekAntAdyadi bhavadbhirabhyupagamyate, tadbhedadarzanaM sattvAdibhedapratItirUpaM bhinnArthaM bhinnAlambanaM, asadevA'vidyamAnaM dvicandrAdibhrAntitulyatvAt, ityevam / tadvad-bhedadarzanamiva 'advaitadarzanaM' tatpratipannamasadeva 1. cAdvaite tadbhedaka - A.B. C; 2. cetyabhAvacatuSTaya - C; 3. vizeSANAM cAbhede - A.B.C; 4. Adyasattva - A.B.C; For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 yogabindu sUtra : 514-519-520-521-522 svapnAyamAnAvasthAyAmapi tasyApratibhAsAt, sutarAmasyAsattvamevetyarthaH // 518 // yadA nArthAntaraM tattvaM, vidyate kiJcidAtmanAm / mAlinyakAri tattvena, na tadA bandhasambhavaH // 519 // tathA-yadA nArthAntaraM-bhinnamityarthaH tattvaM-karmalakSaNaM vidyate kiJcidAtmanAMjIvAnAM mAlinyakAri malImasabhAvavidhAyi tattvenAkalpitena rUpeNa, na tadA bandhasambhavaH bandhahetoH kasyacidabhAvAd bauddhAnAm // 519 // tataH asatyasmin kuto muktibandhAbhAvanibandhanA / '' muktamuktirna yanyAyyA, bhAve'syAtiprasaGgitA // 520 // asatyasmin bandhe, kuto muktibandhAbhAvanibandhanA prAksaMvRttabandhoparamanimittA / etadapi kuta ityAha 'muktamuktiH' muktasya sato muktiH, na yat yasmAt nyAyyA, bhAve mukteH asya muktasya atiprasaGgitAativyAptirUpeti // kalpitAdanyato bandho, na jAtu syAdakalpitaH / 'kalpitazcettatazcintyo, nanu muktirakalpitA // 521 // tathA-kalpitAdupacaritAt vAsanAdeH, bandho na jAtu-kadAcit syAdakalpitaH kalpitazcettato bandhaH, 'cintyo nAstyevetyarthaH, nanu ityakSamAyAm, muktirakalpitA mukhyabandhapUrvakatvAttasyAH // 521 // tathA nAnyato'pi tathAbhAvAhate teSAM bhavAdikam / __ tataH kiM kevalAnAM tu, nanu hetusamatvataH // 522 // na naiva anyato'pi karmaNo'pi sakAzAt tathAbhAvAtsvayameva bhavAdipariNAmAt Rte-vinA teSAmAtmanAM naiyAyikAdimate 'bhavAdikaM' bhavo bhavavatAmaparaparyAyAzca syuriti / evaM tathAbhAvAdbhavAdike prasAdhite paraH prAhatataH tathAbhAvena bhavAdibhAvAt kiM-kasmAt kevalAnAM tu-ekAkinAmapi puruSAdvaitavAdimate bhavAdikaM 'na syAt' ityanuvartate, nanu ityakSamAyAm / kuta ityAha hetusamatvataH-hetostathAbhAvalakSaNasya samatvataH-tulyatvAt / yathA hi 1. kalpitA ca tatazcintyA-AB.C; 2. kalpitA ca tato-AB.C; 3. cintyA-AB.C: For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 yogabindu sUtra : 522-523-524-525 satyapyanyasminnAtmanAM tathAbhAvamantareNa na bhavAdikamiti tathAbhAva eva bhavadbhiH pradhAno hetuH kalpyate, evamanya(nyA) bhAve'pi kevalAnAmapyAtmanAM puruSAdvaitavAdimate saugatamate vA tathAbhAvAdeva bhavAdikaM bhaviSyatIti // 522 // atra samAdhiH muktasyeva tathAbhAvakalpanA yannirarthakA / syAdasyAM prabhavantyAM tu, bIjAdevAkurodayaH // 523 // muktasyeva-jantuvizeSasyAnyasaMyogAbhAve tathAbhAvakalpanA' bhavAdinibandhanA kriyamANApi yad-yasmAt nirarthakA-niSphalA bhA(bha)vAdiphalAbhAvAt, syAd-bhavet / etadeva prativastUpamayA bhAvayati asyAM-tathAbhAvakalpanAyAM, prabhavantyAM tu-prabhavantyAmapi-samarthAyAmapi 'bIjAdeva' mudgAdena tu yataH kutazcidupalAdeH, aGkurodayaH, yathA hi tathAbhAve kalpyamAne'pi na bIjamantareNAkurodayaH tathAnyAbhAve tathAbhAvakalpanAyAmapi na bhava iti / tasmAdanyasaMyoga eva tathAbhAvakalpanA phalavatI syAditi // 523 // athopasaMharanAha evamAdyatra zAstrajJaistattvataH svahitodyataiH / mAdhyasthyamavalambyoccairAlocyaM svayameva tu // 524 // "evamAdi' gocarazca svarUpaM ca phalaM cetyAdi nirUpitasvarUpameva atra yogavicAre zAstrajJaiH-pumbhiH tattvato-nizcayavRttyA svahitodyataiH-svakalyANAdhAnAdhInadhIbhiH mAdhyasthyamuktarUpaM avalambyoccairalaM AlocyaM-mImAMsanIyaM, svayameva tvAtmanaiva // 5.24 // kutaH ? yataH AtmIyaH parakIyo vA, kaH siddhAnto vipazcitAm / dRSTeSTAbAdhito yastu, yuktastasya parigrahaH // 525 // AtmIyo-jainAdiH, parakIyo vA zaivasaugatAdiH ko-na kazcidityarthaH siddhAnto vipazcitAM-viduSAM, dRSTeSTAbAdhito-dRSTeSTAbhyAM vastusvarUpAbhyAM abAdhito'viruddhaH, yastu-yaH punastayormadhye, yukto-nyAyyaH tasya parigraho'GgIkAraH, tasyaiva 'phalasiddhyavaJcakatvAt // 525 ||athaasy yogazAstraviracanasya 1. nibandhanabhUtA kriyA-AB.C; 2. phalasiddhAvavaJcakatvAt-AB.C; 22 For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 yogabindu sUtra : 525-526 prayojanamuddhArasthAnaM svanAma ca sUcayan zAstrakAra idamAha- ... svalpamatyanukampAyai, yogazAstramahArNavAt / . AcAryaharibhadreNa, yogabinduH samuddhRtaH // 526 // svalpamatyanukampAyai-tucchamatijanAnugrahAya yogazAstrANyeva tattattantrAntaraprasiddhAni mahArNavo-mahAsamudrastasmAt AcAryaharibhadreNeti zAstrakRto nAma kimityAha yogabinduH samuddhRtaH-pRthakkRta itiH // 526 // . atha zAstrakRdeva praNidhAnamAha- .. samuddhRtyArjitaM puNyaM, yadenaM zubhayogataH / . bhavAnthyavirahAttena, janaH stAdyogalocanaH // 527 // samuddhRtyoddhArasthAnAvisaMvAdena pRthakkRtya arjitamupAttaM puNyaM zubhakarma, yadviziSTasvarUpaM ena-yogabindu, zubhayogata:-paropakArarUpazubhavyApArAtprazastayogAt bhavAndhyavirahAdrAgadveSamohalakSaNasaMsArAndhabhAvasya parihAreNa tena-zubhakarmaNA sukRtena jano-bhavyaloka: stAdbhavatu kIdRza ityAha yogalocana:yathAvasthitavastuparijJAnAvandhyakAraNatvAdyoga eva locanamakSi yasya sa tathA // 527 // viraha iti ca bhagavataH zrIharibhadrasUreH svaprakaraNAGkapradyotaka iti // (samAptA ceyaM zrI yogabinduprakaraNavRttiH granthAna 3620) // savivaraNaH zrI yogabinduprakaraNagranthaH sampUrNaH // For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa zlokAnAmakArAdyanukramaNikA pRSThAMkasahitA pRSTha | atrApyetadvicitrAyAH 43 atvarApUrvakaM sarvaM 148 adhimuktayAzayasthairya 276 adhyAtmamatra parama 63 adhyAtmaM bhAvanA dhyAnaM 38 adhruvekSaNato no cet 26 anantarakSaNAbhUti 8 anAdimAnapi hyeSa 47 anAdireSa saMsAro. 295 anAdizuddha ityAdi 195 anAbhogavatazcaita * 184 anivRttAdhikArAyAM 156 anIdRzasya ca yathA zloka akusalakammodaya akSaradvayamapyetat agneruSNatvakalpaM aNasaNasuddhIe ihaM aNigUNA balammI aNiyatte puNa tIe aNukaMpA nivveo aNubhUyavattamANo ata eva ca nirdiSTaM ata eva ca yogajJai ata eva ca zastrAgni ata eva na sarveSA ata evedamAryANAM ata eveha nirdiSTA atastu bhAvo bhAvasya atastu niyamAdeva atastvayogo yogAnAM ataH pApakSayaH sattvaM atIndriyArthasiddhArtha ato'karaNaniyamAt ato'gniH kledayatyambu ato'traiva mahAn ato'nyathA pravRttau tu ato'nyaduttarAsvasmAt atonyasya tu dhanyAde ato'pi kevalajJAnaM ato'yaM jJasvabhAvatvAt atthe rAgammi u ajja 210 anIdRzasya tu punar 168 anugrahopyanugrAhya 251 anekayogazAstrebhyaH 90 aMnena bhavanairguNya 73 anenApi prakAreNa 255 antarvivekasaMbhUtaM 101 anyato'nugraho'pyatra 271 anyathAtyantiko 100 anyathA yogyatAbhedaH 158 anyathA sarvamevaitad 144 anyathA syAdiyaM nitya 92 anyathaikasvabhAvatvA 200 anyadvAndhyeyabhedopa 257 anyasaMyogavRttInAM 278 anyeSAmapyayaM mArgoM 51 anyonyAsaMzrayAvevaM For Personal & Private Use Only 305 171 88 233 159 146 289 123 191 161 236 189 170 199 254 138 .127 230 285 219 136 271 228 139 125 171 299 257 236 244 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 anvayArthasya na AtmA apAyamAhuH karmaiva apAyadarzanaM tasmA apAyazaktimAlinyaM apunarbandhakasyAyaM apunarbandhakasyaivaM apunarbandhAdInAM apUrvAsannabhAvena apekSate dhruvaM hyenaM abAhyaM kevalaM jyotiH abhimAnasukhAbhAve abhisaMdheH phalaM bhinnaM abhyAso'syai vijJeyaH abhyutthAnAdiyogazca amukhyaviSayo yaH syA amutra saMzayApanna ayamasyAmavasthAyAM ayogino hi pratyakSa arihaMta ceiyANaM arthAdAvavidhAne'pi alpavyAdhiryathA loke avajJeha kRtA'lpA'pi avasthA tattvato no ced avidyAkalpiteSUccai avidyAklezakarmAdi avidyAsaGgatA prAyo avizeSeNa sarveSA avedyasaMvedyapadamapadaM avedyasaMvedyapadamAndhyaM avedyasaMvedyapadaM yasmA avedyasaMvedyapadaM viparI asatyasmin kuto mukti 289 |asadvyayaparityAga : 259 asamattIya u cittesu 92 asamprajJAta eSo'pi 92 asAtodayazUnyo'ndhaH 258 asaMmohasamutthAni 220 asthAnaM rUpamandhasya 169 asmAdatIndriyajJapti 85 asmin puruSakAroM'pi 216 asyA'pi yo'paro bheda 115 asyA'vAcyo'yamAnandaH 200 asyAM tu dharmamAhAtmyAt 105 asyaiva tvanapAyasya 255 asyaiva sAsravaH prokto 173 asyaiSA mukhyarUpA syAt 145 asyaucityAnusAritvAt 148 ahavA oheNaM ciya 226 ahametAnataH kRcchrAd 151 ahigAriNo uvAeNa 8 ahigArI puNa etthaM 211 AgamAt sarva evA'yaM 84 AgamenAnumAnena 131 AcAryAdiSvapi hyetad 126 ANAe ciMtaNammI 256 Atmadarzanatazca syA 238 AtmanAM tatsvabhAvatve 98 AtmasaMprekSaNaM caiva 174 AtmA karmANi tadyoga: 93 AtmA tadanyasaMyogAt 97 AtmA tadabhilASI 92 AtmAdyatIndriyaM vastu 94 AtmAnaM pAzayantyete 302 AtmIyaH parakIyo vA For Personal & Private Use Only 178 61 272 254 107 241 275 270 238. 298 117 258 259. 195 249 55 231 25 25 216 270...102 81 54 284 240 264 270 135 214 151 96 303 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 290 80 269 171 246 239 39 54 200 105 256 mA 8 AdaraH karaNe prItiH AdikarmakamAzritya AdyaM yadeva maktyartha AdyAnna doSavigamaH AdyAvaJcakayogAptyA Anando jAyate'tyantaM Arthya vyApAramAzritya AlambaNaM pi evaM AvidvadaGganAsiddham AsannA ceyamasyoccai Asravo bandhahetutvAd ikikko ya cauddhA itthaM caitadyataH proktaM itthaM dvayaikabhAvatve itthaM sadAzayopetaH ityasatpariNAmAnu idAnIM tu samAsena indriyArthAzrayAbuddhiiyaM cAvaraNApAya iSTApUrtAni karmANi iSyate caitadaSyatra iharA u kAyavAsiya ihAmutra phalApekSA ihA'hiMsAdayaH paJca ihaivecchAdiyogAnAM uktaM ca yogamArga uDDhaM ahiMgaguNehi uttaraguNabahumANo uttuMgArohaNAt pAto utsAhAnnizcayAddhairyAt upacAro'pi ca prAyo upadezaM vinApyartha 107 upaplavavazAt prema 261 upAdeyadhiyA'tyantaM / 208 upAyopagame cAsyA 209 ubhayostatsvabhAvatvAt 128 ubhayostatsvabhAvatve 229 ubhayoH pariNAmitvaM 234 uvaeso'visayammI / 17 uvaogo puNa etthaM 154 Uhate'yamataH prAyo 195 RtvigbhimantrasaMskArai 260 RjyapravarttanaM caiva 6 eeNa pagAreNaM 188 ee ya cittarUvA 288 eesiM Niya NiyabhUmi 10 eesi pi ya pAyaM 94 eesu jattakaraNA 147 eka eva tu mArgo'pi 106 eka eva suhRddharmo 77 ekameva hyanuSThAnaM 105 ekAnta kartRbhAvatve . 220 ekAntakSINasaMklezo 10 ekAntanityatAyAM tu 187 ekAntaphaladaM jJeyaM / 128 ekAnte sati tadyatnaH 68 ekApi dezanaiteSAM 159 ekaikaM vardhayed grAsaM 42 etacca yogahetutvAt 43 etacca satpraNAmAdi 184 etaccAnyatra mahatA 269 etattyAgAptisiddhyarthaM 139 etattrayamanAzritya 211 etatridhApi bhavyAnAM 108 188 291 297 192 264 141 110 180 207 84 141 250 73 225 For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 etaddhyudagraphaladaM etadyuktamanuSThAnaM etadrAgAdidaM hetuH etatpradhAnaH sacchrAddhaH etatprasAdhayatyAzu etadbhAvamale kSINe etadvanto'ta eveha etanmuktazca mukto'pi etasya garbhayoge'pi etIe esa jutto ettocci kAleNaM enAM cAzritya zAstreSu emAi jahoiyabhAvaNA mAi vatthuvisao emma pariNayammI emma mohasAgara eyassa u bhAvAo eyaM khu tattaNANaM eyaM catthAlaMbaNaM eyaM ca piibhattA eyaM puNa Nicchayao evaM visesaNANA evaM abbhAsAo evaM kAlAdibhedena evaM ca kartRbhedena evaM ca caramAvartta evaM ca tattvato'sAraM evaM ca tattvasaMsiddhe evaM caramadehasya evaM ca yogamArgo'pi evaM ca sarvastadyogAd evaM cAnAdimAnmukto 211 evaM cApagamo'pyasyAH 187 evaM ciya avayAro 190 evaM Thiyammi tatte 102 evaM tu baMdhamokkhA 119 evaM tu mUlazuddhayeha 82 evaM tu varttamAno'yaM 95 evaM puNaM piduhA 122 evaM puruSakArastu 217 evaM puruSakAreNa 57 evaMbhUto'yamAkhyAtaH 25 evaM lakSaNayuktasya 198 evaMvidhasya jIvasya 58 evaM vicitramadhyAtmaM 37 evaM vivekino dhIrAH 39 evaM sAmAnyato jJeyaH 19 evamaNAdI so 53 evamAdyatra zAstra 66 evamAdyuktasannItyA 11 evamAsAdya caramaM 16 evamUhapradhAnasya 28 evamekAntanityopi 30 eso cevettha kamo 54 eso sAmAiyazuddhi 232 aidamparyaM tu vijJeyaM 190 aucityaM bhAvato yatra 248 aucityAvRttayuktasya 278 aucityArambhiNo'kSudrAH 158 aMzatastveSa dRSTAMto 260 azAMvatAra ekasya 293 kaNTakajvaramo haistu 202 kammaM ca cittapoggala 192 kayamittha pasaMgeNaM kayamittha For Personal & Private Use Only 193 34 8 48 299 253 58 244 249 224 204 83 267. 115 225 48 303 280 272 203 291 55 29 140 250 255 218 277 300 259 47 15 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 274 136 100 200 124 287 121 127 94-165 170 131 40 234 177 karaNaM pariNAmo'tra karuNAdiguNopetaH karoti yogabIjAnAM kartumicchoH zrutArthasya karmaNA karmamAtrasya karmaNopyetadAkSepe karmaNo yogyatAyAM hi karmAniyatabhAvaM tu kalpitAdanyato bandho kAJcanatvA'vizeSe'pi kAntakAntAsametasya kAntAyAmetadanyeSAM kAyakiriyAe dosA kAyapAtina eveha kAlAdisacivazcAya kiriyA u daMDajogeNaM kiM cAnyadyogataH sthairya kukRtyaM kRtyamAbhAti kuNThIbhavanti tIkSNAni . kutarke'bhinivezastam kudRSTyAdivano santo kumArIsutajanmAdi kumAryA bhAva eveha kulAdiyogibhedena kulapravRttacakrA yeta kulAdiyoginAmasmAt . . kRtamatra prasaGgena prakRtaM kRtamatra prasaGgena kRtamatra prasaGgena, prAye kRtye'dhike'dhikagate kRtazcAsyA upanyAsaH kRtsnakarmakSayAnmukti 224 kacittu yoginopyetad 231 kavalasyAtmano nyAyAt 78 kozapAnAhate jnyaano| 68 krodhAdyabAdhita: zAnta 245 kSaNasthitau tadaivAsya 247 kSaNikatvaM tu naivAsya 139 kSArAmbhastulya iha ca 246 kSArAmbhastyAgato yadvat 302 kSINadoSo'tha sarvajJaH 137 kSINavyAdhiryathA loke 88 kSudro lAbharatirdIno 116 kSetrarogAbhibhUtasya 57 khadyotakasya yattejaH 226 gamaNAiehiM kAyaM 163 guNaprakarSarUpo yat *31 guNAdhikyaparijJAnAd 152 guravo devatA viprA 95 gurukulavAso guru 148 guruNA liMgehiM tao 98 guruNo ajogijogo 111 gurudevayApaNAmaM 287 gurudevayAhi jAyai 287 gurubhaktiprabhAvena 127 guruviNao sussUsA 127 gurvAdipUjanAnneha 130 gocarazca svarUpaM ca 164 gocarastvAgamasyaiva 114 granthibhede yathaivAyaM 299 grahaH sarvatra tattvena 86 grahaM sarvatra saMtyajya 196 veyakAptirapyevaM 182 ghaDamANa-pavattaNaM jogINa 113 38 135 101 271 242 185 4E For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 .56 ghAtikarmAbhrakalpaM tad causaraNagamaNadukkaDa caturthametatprAyeNa carame pudgalAvarte 109 107 . .278 " .. 121 je desaviraijuttA 45 jogANubhAvAo ciya 191 jJAte nirvANatattve'smi 79 jJAnapUrvANi tAnyeva 160 jJAnavAn mRgyate kazcit 82 jJAyeran hetuvAdena . 258 jJo jJeye kathamajJaH syA 175 ThANA kAyaniroho . . 206 ThANunnatthAlaMbaNa 36 NamiUNa joginAhaM 162 NAUNa tato tabvisaya 104 NANaM cAgamadevaya 104 taiyasya puNa vicitto 109 taggayacittassa taho 71 tajjuttakahApiII 231 tataH zubhamanuSThAnaM 275 tatastathA tu sAdhveva 281 tatastadAtve kalyANam 280 tatkArI syAtsa 284 tattatkalyANayogena 61 tattatsvabhAvatA citrA 95 tattatsvabhAvatAM muktvA 261 tattvacintanamadhyAtmam 61 tattvaM punarrayasyApi 50 tatvena tu punarnekA 99 tatthAbhisaMgo khalu 218 tatpadaM sAdhvavasthAnA 230 tatpunarbhAvikaM vA syAd 170 tatprakRtyaiva zeSasya 79 tatpraNetRsamAkrAnta 190 tatra drAgeva bhagavAn 97 tatsvabhAvopamarde'pi carame pudgalAvarte, yato cAritriNastu vijJeyaH cArisaMjIvanIcAra cAru caitadyato hyasya ciivaMdaNa jaivissA citrasyAsya tathAbhAve citrA cAdyeSu tadrAga citrAcitravibhAgena citrA tu dezanaiteSAM ciMtejjA mohammI cintayatyevamevaitat caitanyamAtmano rUpaM caitanyameva vijJAna caitanyaM ca nijaM rUpaM caitanyaM ceha saMzuddhaM jai tabbhaveNa jAyai janmamRtyujarAvyAdhi japaH sanmantraviSayaH jaha khalu divasabbhatthaM jaha ceva maMtarayaNA jAtiprAyazva sarvoyaM jAtyakAJcanatulyAstat jAtyandhasya yathA puMsaH jijJAsAyAmapi hyatra jineSu kuzalaM cittaM jinoditamiti tvAhu jIyamAne ca niyamA 170 217 231 233 234 261 248 167 48 292 27 219 YPE For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 279 192 34 58 64 130 146-257 146 5 221 172 249 tatsvabhAvatvato yasmAd tathA ca janmabIjAgni tathA cAnyairapi hyeta tathA ca tatsvabhAvatva tathA ca bhinne durbhade tathA cehAtmano jJatve tathA tathA kriyAviSTa tathAtmaguruliGgAni tathAtmapariNAmAttu tathAnAmaiva siddhaiva tathA bhavyatvatazcitra tathAyaM bhavakAntAre tadatra pariNAmasya tadatra mahatAM vartma tadanyakarmavirahAd tadabhAve ca saMsArI tadabhAvepi tadbhAvo tadabhiprAyamajJAtvA tadayaM kartRbhAvaH syAd . tadAsanAdyabhogazca . taddaSTAdyanusAreNa . tadbhaGgAdibhayopeta tadvatkathAprItiyutA tanniyogAnmahAtmeha tapopi ca yathAzakti tappoggalANa taggahaNa tallakkhaNayogAo tallakSaNAvisaMvAdA tasmAtsadaiva dharmArthI tasmAttatsAdhanopAyo tasmAtsAmAnyato tasmAdacaramAvarte 294 tasmAdanuSThAnagataM 147 tasmAdavazyameSTavyA 169 tassAsaNNattaNao 246 taha kAyapAiNo Na puNa 229 taha ceva eyabAhaga 275 tA iya ANAjoge 295 tAttvika: pakSapAtazca 213 tAttviko'tAttvikazcAyaM 163 tAttviko bhUta eva syAda 283 tA suddhajogamaggo 232 tArAyAM ca manAk 254 titthassuccheyAi 226 tIvrapApAbhibhUtatvAt 113 tucchaM ca tucchanilayA 192 tulya eva tathA sargaH 124 tulyatvamevamanayo 268 tRNagomayakASThAgni 111 tRNAdInAM ca bhAvAnAM 291 tRtIyamapyadaH kintu 174 tRtIyAddoSavigamaH 144 tRSNA yajanmano yoni 264 teSAmeva praNAmAdi 129 taijasAnAM ca jIvAnAM 120 tyAgazca tadaniSTAnAM 180 tridhA zuddhamanuSThAnaM 27 thIrAgammI tattaM 32 dattaM yadupakArAya 109 dArvAdeH pratimAkSepe 212 didRkSAdinivRttyAdi 105 didRkSAdyAtmabhUtaM tan 103 dikSA vinivRttApi 167 didRkSA bhavabIjAdi 74 168 209 210 285 130 168 173 207 51 178 247 293 125 284 193 sApAyA For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 291 289 112 194 205 112....70 155 102 : 66 312 divyabhogAbhilASeNa dInAndhakRpaNA ye tu duHkharUpo bhavaH sarva duHkhiteSu dayAtyantaM dUraM pazyatu vA mA vA dRSTabAdhaiva yatrA'sti dRSTAntamAtraM sarvatra devatApurato vApi devAdivandanaM samyak devAn gurUn dvijAn sAdhUn dezAdibhedatazcitra dese savve ya tahA daivaM nAmeha tattvena daivaM puruSakArazca daivaM puruSakArazca, tulyA daivaM puruSakAreNa daivamAtmakRtaM vidyAt dosammi u jIvANaM dvicandrasvapnavijJAna dvitIyaM tu yamAdyeva dvitIyAddoSavigamo dvitIyA'pUrvakaraNe dvidhAyaM dharmasaMnyAsaH dharmabIjaM paraM prApya dharmamegho'mRtAtmA ca dharmarAgo'dhiko'syaivaM dharmasyAdipadaM dAnaM dharmAdapi bhavan bhogaH . dharmArthaM lokapaMktiH syAt dhRtiH kSamA sadAcAro dhyAnaM ca nirmale bodhe dhyAna sukhamasyAM tu 189 dhyAnapriyA prabhA prAyo 178 na kiMnarAdigeyAdau 87 na ca sadyogabhavyasya 83 na cAkRtasya bhogo'sti 279 na cAtmadarzanAdeva 143 na cAnumAnaviSaya 100 na ceyaM mahato'rthasya 262 na ceha granthibhedena 265 na caitadevaM yattasmAt 149 na caitadbhUtasaGa ghAta 254 na caiteSAmapi hyetad 4 na caivaM tatra no rAga 243 na tattvato bhinnamatAH 142 natvAdyantavinirmuktaM 242 natvecchAyogato'yogaM 245 na dezaviprakarSo'sya 244 na nimittaviyogena 70 na bhavasthasya yatkarma 101 na bheda eva tattvena 208 na yasya bhaktiretasmin 209 na yujyate pratikSepaH 120/71 navatAyA na cA'tyAgaH 71 navanItAdikalpaH 96 na hyapazyannahamiti 273 na hyalakSmIsakhI lakSmI 222 na hyapAyAntaropeyam 178 na hyetadbhUtamAtratva 115 nAta evANavastasya 166 nAnyato'pi tathAbhAvAd 154 nA bhAvo cyiya 119 nAryA yathAnyasaktAyAH 118 nAsti yeSAmayaM tatra 276 280 246 104 212 111 297 268 285 150 193 183 For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 296 89 262 268 177 113 181 223. 212 28 nA'smAkaM mahatI prajJA nAsmin ghane yataH satsu nAsyAM satyAmasattRSNA nicchayao iha jogo nijaM na hApayatye nimittamupadezastu nimittAbhAvato no niyamAtpratimA nAtra niyayasahAvAloyaNa nirAcArapado hyasyA nirAvaraNametadyad nivRttirazubhAbhyAsAt nizAnAthapratikSepo nizcayenAtra zabdArtha nizcayo'tIndriyArthasya niSiddhAsevanAdi yad napasyevAbhidhAnAdhaH nedamAtmakriyA'bhAve naitadvidastvayogyebhyo nairAtmyadarzanaM kasya nairAtmyadarzanAdanye nairAtmyamAtmano'bhAvaH nodanApi ca sA yato . pairikke vAghAo ... paThitaH siddhidato'yaM paDisiddhesu a dese paDhamassa logadhamma parapIDeha sUkSmApi paralokavidhau zAstrAt parArtharasiko dhImAn parArthasAdhakaM tvetat . pariNAminyato nItyA 87 pariNAmitva evaitat 84 pariSkAragataH prAyo 87 parisuddhacittarayaNo 23 parvopalakSito yadvA 223 pallavAdyapunarbhAvo 251 pAtre dInAdivarge ca 283 pApavatsvapi cAtyantaM 246 pApasUdanamapyevaM 40 pApAttvasyetvaraM kAlaM 120 pApAmayauSadhaM zAstraM 283 pAvaM na tivvabhAvA kuNai 255 pitroH samyagupasthAnAd 111 puNyApekSamapi hyevaM 260 putradArAdisaMsAraH 11 puruSaH kSetravijJAna 267 puruSo'vikRtAtmaiva 293 puSpaizca balinA caiva 245 pUjanaM cAsya vijJeyaM 131 pUrvasevA tu tantrajhai 286 prakRterA yatazcaiva 284 prakRterbhedayogena 286 prakRtervAnuguNyena 150 prakRSTapuNyasAmarthyAt 54 prakrAntAdyadanuSThAnAt 216 pratikramaNamapyevaM 29 pratipattistatastasya 33 pratipAtayutAzcAdyA 113 pratyakSeNAnumAnena 211 prathamaM yadguNasthAnaM 227 pradIrghabhavasadbhAvAd 129 prayANabhaGgAbhAvena 294 pralApamAtraM ca vaco 155 118 299 140 281 174 173 172 206 201 252 274 251 102 77 143 85 161 78 151 For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PC . 230 . vajJayo 223 314 pravRttacakrAstu punar pravRttirapi caiteSAM prazAntavAhitAsaMjJaM prastAve mitabhASitvaM prAkRteSviha bhAveSu prANAyAmavatI dIprA prANebhyo'pi gururdharmaH prollasadbhAvaromAJcaM phalavadrumasadbIja phalAvaJcakayogastu baDizAmiSavattucche bandhAcca bhavasaMsiddhiH bAladhUlIgRhakrIDA bIjaM cAsya paraM siddhabIjazrutau ca saMvegAt bIyassa u loguttara buddhipUrvANi karmANi buddhirjJAnamasaMmoha buddhyadhyavasitaM yasmA buddhyadhyavasitasyaivaM bodhamAtre'dvaye tattve bodharogaH zamApAyaH bodhAmbhaHsrotasazcaiSA brahmacaryeNa tapasA bhayaM nAtIva bhavajaM bhava eva mahAvyAdhi bhavaMzcApyAtmano yasmA bhavatyasyAM tathAchinnA bhavabhAvAnivRttAvabhavAbhinaMdidoSANAM bhavAbhinaMdinaH prAya bhavAbhinaMdino loka 140 128 bhavAbhiSvaGgabhAvena 219 bhavAmbhodhisamuttArAt 119 bhavodvegazca sahajo 179 bhAvaNasuyapADho tittha 108 bhAvanAditrayAbhyAsAd 89 bhAvavRddhirato'vazyaM 89 bhAvAviccheda evAyaM 266 bhinnagranthestu yatprAyo. 219 bhinnagranthestRtIyaM 130 bhedopi cAsya vijJeyo 97 bhogatattvasya tu punar 293 bhogAGgazaktivaikalyAt 115 bhogAttadicchAviratiH . 98 bhogAn svarUpataH pazyan 82 bhogino'sya sa dUreNa . 34 bhrAntipravRttibandhAstu 107 maggaNusArI saddho 106 maggeNaM gacchanto 280 maNDUkabhasmanyAyena 281 malinasya yathAtyantaM 290 malinasya yathA hemno 98 mahAmohAbhibhUtAnA 88 mAtA pitA kalA 155 mAdhyasthyamavalambya 86 mAyAmarIcigandharva 122 mAyAmbhastattvataH 235 mAsopavAsamityAhu 86 mitrA tArA balA dIpA 125 mitrAyAM darzanaM mandaM 195 mithyAcAraparityAga 165 mithyAvikalparUpaM tu 166 mImAMsAbhAvato nityaM 28 . 25 273 213 148 183 172 25 114 262 199 118 For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 302 110 76 162 197 128 186 83 mukkheNa joyaNAo muktasyeva tathAbhAva muktAMzatve vikAritva muktAvicchApi yac muktimArgaparaM yuktyA muktau dRDhAnurAgazca mukto buddho'rhan vApi muktvAto vAdasa'ghaTTa mukhyatattvAnuvedhena mukhye tu tatra naivAsau mukhyo'yamAtmano'nAdi muttUNa logasannaM mutteNamamuttimao munIndraiH zasyate tena mUlaM ca yogyatA hyasya maitrIpramodakAruNya mokSahetutvamevAsya mokSaheturyato yogo mohAndhakAragahane yaH zrAddho manyate yato viziSTaH kartAyaM yattathobhayabhAvatve yatnenApyanumito'rthaH yatsamyagdarzanaM bodhi yathA kaNDUyaneSveSAM yathApratijJamasyeha yathApravRttakaraNe yathAbhavyaM ca sarveSA yathAzaktyupacArazca yatheha puruSA'dvaite yathaivaikasya nRpate 1 yadA nArthAntaraM tattvaM 303 yadvA tattanayApekSA 300 yamAdiyogayuktAnAM 209 yazcAtra zikhidRSTAntaH 169 yasya tvanAdaraH zAstre 250 yasya yena prakAreNa / 236 yAdRcchikaM na yatkArya 160 yujyate caitadapyevaM 145 ye yoginAM kule jAtA 145 yeSAmevaM na muktyAdau 122 yogakriyAphalAkhyaM ya 14 yogaH kalpataruH zreSTho 47 yogasyaitatphalaM mukhyaM 263 yogAH kAyAdikarmANi 269 yogijJAnaM tuM mAnaM cet 267 yogino yatsamadhyakSaM 135 yogebhyo janavAdAcca 134 yogyatA ceha vijJeyA 230 yogyatAtmasvabhAvasta 212 yogyatApagame'pyevaM 190 yogyatAmantareNAsya 292 yogyatAyAstathAtvena 112 yogyebhyastu prayalena 227 yojanAdyoga ityukto 95 ratnAdizikSAdRgbhyo'nyA 263 ratnopalambhatajjJAna 85 rayaNAiladdhIo 110 rAgAdibhirayaM ceha 86 rAgo doso moho 299 roga-jarA-pariNAmaM lAbhAntaraphalazcAsya 147 298 264 126 151 263 228 296 297 137 138 131 204 120 106 57 106 Mo 103 yathoditAyA: sAmagrayA 274 liGgaM mA 253 For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 lekhanA pUjanA dAnaM sAya vi ANAjogao lokapaMktimataH prAhu lokazAstrAvirodhena lokAcArAnuvRttizca lokApavAdabhIrutvaM lokArAdhanahetoryA vacanAdasya saMsiddhi vaNalevovammeNaM varabodhisameto vA varabodherapi nyAyAt varaM vRndAvane ramye vavahArao u eso vazitA caiva sarvatra vaMdaNamAi u vihI vAdAMzca prativAdAMzca vApIkUpataDAgAi vAsIcaMda kappaM vAsIcaMda kappo vidvattAyAH phalaM nAnyat vidhAne cetaso vRtti vinivRttAgrahatvaM ca vipakSacintArahitaM vipazcitAM na yuktoyaM vibhaktehavapariNatau virodhinyapi caivaM syAt vivekino vizeSeNa vizeSaM cAsya manyanta vizeSastu punastasya vizeSasyAparijJAnAd viSaM garo'nanuSThAnaM viSaM labdhyAdyapekSAta 82|viSayAtmAnubandhaistu 64 visrotogamane nyAyyaM 167 vRthA kAlAdivAdazce 142 vedyaM saMvedyate yasmin 180 vedyasaMvedyapadataH 179 velAvalanavannadyA 166 vratasthA liGgina: pAtra 143 vyAdhitastadabhAvo vA 56 vyAdhimuktaH pumAn loke 227 vyApAramAtrAtphaladaM 229 zaktercyUnAdhikatvena 183 zAntodAttatvamatraiva 24 zAntodAttaH prakRtyeha 256 zAstrayogastviha jJeyo 42 zAstrasaMdarzitopAya 159 zAstre bhaktirjagadvanyai 105 zirodakasamo bhAvaH 60 zudhyalloke yathAratnaM 31 zubhayogasamArambhe 298 zubhAttatastvasau bhAvo 262 zubhaikAlambanaM cittaM 154 zuzrUSA dharmarAgazca 129 zailezIsaMjJitAcceha 239 zraddhAlezAnniyogena 282 zravaNe prArthanIyAH syu 203 zrutadharme mano nityaM 267 zrutAbhAve'pi bhAve'syAH 234 zrUyante ca mahAtmAnaH 103 zrUyante caitadAlApAH 236 sa eva na bhavatyetat 188 saMyogayogyatAbhAvo 189 saMvaraNicchiDDattaM For Personal & Private Use Only 207 265 163 93 93 204 177 126 122 244 224 198 198 69 69 213 252 197 89 248 256 221 295 149 131 117 158 182 123 296 38 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 285 272 304 300 102 09 294 Y3 118 101 103 saMvigno bhavanirvedA saMsArAtItatattvaM tu saMsArAdasya nirveda saMsAriSu hi deveSu saMsAriNAM hi devAnAM saMsArI tadabhAvo vA saMklezA'yogato bhUyaH saMkSepAtsaphalo yoga sakRdAvartanAdInAm sa kSaNasthitidharmA ced sacceSTitamapi stokaM sacchraddhAsaMgato bodhaH sajjJAnAdizca yo mukte saNNANaM vatthugao sa tatraiva bhavodvigno sati cAsmin sphuradsato'sattve tadutpAda- . satkSayopazamAt sarvam sattvAdyabheda ekAntAd / satpravRttipadaM cehA satyAtmani sthire premNi satsAdhakasya caramAsadAdyamatra hetuH syAt / sadAzivaH paraM brahma sadapAyazca nAdhyAtmAd sadupAyAdyathaivAptisadgocarAdisaMzuddhisattesu tAva mettiM saddhammANuvarohA sadbhiH kalyANasampannaH santApanAdibhedena samAdhiniSThA tu parA 232 samAdhirAja etattat 108 samAdhireSa evAnyaiH 250 samuddhRtyArjitaM puNyaM 104 samudrormisamatvaM ca 104 sameghAmegharAtryAdau . 126 samyagghetvAdibhedena 197 sa yogAbhyAsajeyo yat 260 saraNaM guru u etthaM 258 saraNaM bhae uvAo 124 sarva paravazaM duHkhaM 186 sarva sarvatra cApnoti 76 sarvajJa tattvA'bhedena 184 sarvajJapUrvakaM caitad 23 sarvajJo nAma ya: kazci 117 sarvatra nindAsatyAgo 206 sarvatra zamasAraM tu 124 sarvatra sarvasAmAnya252 sarvatrA'dveSiNazcaite 301 sarvathA tatparicchedAt 119 sarvathA yogyatA'bhede 286 sarvathaivAtmano'bhAve 194 sarvamevedamadhyAtma 301 sarvAndevAnnamasyanti 108 sarveSAmeva sattvAnAM 160 sarveSAM tatsvabhAvatvAt 160 sarveSAM yogazAstrANA 298 sahajaM tu malaM vidyAt 55 sAMsiddhikaM ca sarveSAM 35 sAMsiddhikamado'pyevam 129 sAMsiddhikamalAdyadvA 181 sAMsiddhikamidaM jJeyaM 119 sAkalyasyAsya vijJeyA 109 102 179 129 277 128 70 228 286 265 175 161 240 133 191 240 241 202 227 141 For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 292 243 146 304 274 | svabhAvavAdApattizced 226 svabhAvApagame yasmAd 239 svarUpaM nizcayenaitad 164 | svarUpaM saMbhavaM caiva 278 / svalpamatyanukampAyai 157 | svArAdhanAdyathaitasya 173 | svaucityAlocanaM 146 hastasparzasama zAstraM .. 56 | hetubhedo mahAneva 69 | hetumasya paraM bhAvaM heyopAdeyatattvasya . 184 263 271 279 318 sAkSAdatIndriyAnan sAgaropamakoTInAM sAdhu caitadyato nItyA sAmagrayAH kAryahetutvaM sAmAnyavadvizeSANAM sAmAnyena tu sarveSAM sArANAM ca yathAzakti sAsravo dIrghasaMsArasAhAraNo puNa vihI siddhAkhyapadasamprApti siddhyantaraM na saMdhatte siddhyantarasya sabdIjaM siddhyantarAGgasaMyogAt siddharAsannabhAvena sukhAsanasamAyuktaM sussUsadhammarAo suhasaMThANA aNNe so esa baMkao ciya ... sthAnakAlakramopetaM sthitaH zItAMzuvajjIvaH sthiratvamitthaM na premNo sthirAyAM darzanaM nityaM sthUrasUkSmA yatazceSTA sphaTikasya tathAnAma svabhAvottaraparyanta svabhAvosya sva bhAvo svatantranItitastveva svanivRttisvabhAvatve svanivRttiH svabhAvazceda svapnamantraprayogAcca svapne vRttistathAbhyAsAd svabhAvavinivRttizca 121 290 |pU. A. zrI samayazemarasUri ma. sA. likhita upadezAtmaka sAhitya |1) Au! tuM mIla maitrI saro12ma... __ (14.+3-=45000 148) 2) haiyuM mAruM nRtya kare 3) huM karuM huM karuM e ja ajJAnatA 4) kara paDikkamaNuM bhAvazuM 5) avikakhA aNAzaMde 6) huM chuM sevaka tAro re 150 7) ! 5stAvo vipula 2... 157 8) michAmi 297 16) giye hoSa saMta53... For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga eTale ? samyagadarzana-jJAna-cAritrarUpI mokSamArga e ja vastutaH yoga che. AnI yathArtha ArAdhanA ja IcchA-pravRtti vagere cAra yogarUpe, IcchA-vacana vagere traNa yogarUpe, adhyAtma-bhAvanA vagere pAMca yogarUpe, mitrAdi 8 daSTirUpe ke prItyAdi cAra anuSThAnarUpe pariName che. mATe A mokSamArgamAM ja AtmahitanA lakSapUrvaka vadhu ne vadhu udyamazIla banavuM e hitakara che. maja nAnI pI nA 11mAM bogIo ko viAira kAra hAribhadrayogabhAratI - bharata grAphIkasa, adANA 1 kapa ja 76, mo. 9925020106 manakA kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka kakakArA for Fersonal & Private Use Only S www.jainelisary.org