Haribhadra Yogbharti

SR No.: 004175
Original Sutra Author: N/A
Author: Abhayshekharsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 346
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari
File Size: 6 MB

Page 270

योगबिन्दु सूत्र : ३१९-३२०-३२१
दैवं नामेह तत्त्वेन, कर्मैव हि शुभाशुभम् । तथा पुरुषकारश्च स्वव्यापारो हि सिद्धिदः ॥३१९॥ 'दैवं नाम' - दैवमिति नामवत् 'इह' - दैवपुरुषकारयोस्तुल्यताचिन्तायां 'तत्त्वेन'- निश्चयवृत्त्या 'कर्मैव हि' कर्मैव केवलं शुभाशुभं - प्रशस्ताप्रशस्तलक्षणं, नापरं किञ्चित् देवस्येदमिति व्युत्पत्तेर्देवताकृतानुग्रहादि, ' तथा ' इति समुच्चये । 'पुरुषकारश्च स्वव्यापारो हि आत्मव्यापार एव न पुनः परमपुरुषव्यापारः कश्चित् 'सिद्धिदो' - विवक्षितकार्यनिष्पत्तिप्रदः ॥३१९॥
स्वरूपं निश्चयेनैतदनयोस्तत्त्ववेदिनः ।
ब्रुवते व्यवहारेण, चित्रमन्योन्यसंश्रयम् ॥ ३२० ॥ स्वरूपं स्वभावलक्षणम् 'निश्चयेन'- निश्चयनयमतेन एतत्प्रागुक्तं अनयोदैवपुरुषकारयोः तत्त्ववेदिनः - परमार्थदृशः ब्रुवते वदन्ति, व्यवहारेणव्यवहारनयमतेन' चित्रं - नानारूपम् अन्योन्यसंश्रयं परस्परेण विहितोपष्टम्भं ब्रुवते । अयमत्र भावः- निश्चयनयः पुरुषकारप्रवृत्तौ तमेव कार्यहेतुतया प्रतिपद्यते, न पुनः सदपि दैवं, दैवप्रवृत्तौ च दैवमेव न तु सन्तमपि पुरुषकारं, अन्यथान्योन्यसापेक्षत्वेनानयोरसामर्थ्यं स्यात्, “सापेक्षमसमर्थं " इति वचनात् । तस्मिंश्च सत्यर्थक्रियाकारित्वविरहलक्षणमवस्तुत्वं बलादाढौकेत । तस्माद्यद्यदा प्रधानभावेन व्याप्रियते तदेव तदा कार्यहेतुरिति । व्यवहारनयस्तु पर्यायेण प्रतिपन्नप्रधानोपसर्जनभावद्वयमप्येतत्तत्कार्यकरणक्षमं सम्पद्यत इति प्रतिजानीते ॥३२०॥ अथ व्यवहारमतमेव भावयति
२४३
न भवस्थस्य यत्कर्म विना व्यापारसम्भवः ।
न च व्यापारशून्यस्य फलं यत्कर्मणोऽपि हि ॥३२१ ॥ न-नैव भवस्थस्य-जन्तोः यद्यस्मात् कर्म-दैवं विनान्तरेण व्यापारसम्भवो गमनादिचेष्टारूपः । न च व्यापारशून्यस्य - पुरुषकारविकलस्य फलंपुरुषार्थमिद्धिरूपम् । यद्यस्मात् 'कर्मणोऽपि हि किं पुनः कर्मशून्यस्य पुरुषकारस्येत्यपिहिशब्दार्थः । अतोऽन्योन्यसंश्रयमिदं द्वयमिति ॥ ३२९॥
१. पुरुषकारश्च पक्षे ये स्व-A.B.; २. मतेन तु चित्रं - A.B.C.; ३. प्रतिपत्तव्यम् । A. ;