Anekantajay patakakhyam Prakaranam Part 2

Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008406/1

Page #1

“અહો શ્રુતજ્ઞાનમ” ગ્રંથ જીર્ણોધ્ધાર ૨૪
ન્યાય ગ્રંથ
અનેકાન્ત જયપતાકા ભાગ-૨
: દ્રવ્ય સહાયક :
દીક્ષા દાનેશ્વરી આચાર્ય ભગવંત શ્રી ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.નાં આજ્ઞાવર્તિ તપસ્વિની પ.પૂ.સા.શ્રી પુષ્પલતાશ્રીજી મ.સા. ના શિષ્યા પ્રવર્તિની ગુરૂમાતા પ.પૂ.સા. શ્રી પુણ્યરેખાશ્રીજી મ.સા.નાં સુશિષ્યા પ.પૂ.સા.શ્રી હેમરેખાશ્રીજી મ.સા. આદિ ઠાણાની પ્રેરણાથી
અહંમ ફ્લેટ સાબરમતીમાં થયેલ ચાતુર્માસની બહેનોની જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી
સંયોજક શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર શા. વિમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન
હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫ (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬પ ઈ.સ. ૨૦૦૯

Page #2


Page #3


Page #4

GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES.
Published under the Authority of the Government of His. Highness the Maharaja Gaekwad of Baroda.
GENERAL EDITOR: B. BHATTACHARYYA, M. A., Ph. D.,
Rajaratna
No. CV
अनेकान्तजयपताका वृत्तिद्वयविभूषिता ।
ferta: !!

Page #5


Page #6

ANEKĀNTAJAYAPATĀKĀ
BY
HARIBHADRA SŪRI
With his own commentary
and Municandra Sūri's supercommentary
Volume II
CRITICALLY EDITED With introduction, notes and appendices
BY H. R. KAPADIA, M. A., PROFESSOR OF ARDHAMĀO ADHI, M. T. B. COLLEGE, SURAT
UNIVERSITY TEACHER FOR Ph. D. IX ARDHAMĀGADHI,
UNIVERSITY OF BOMBAY
BARODA ORIENTAL INSTITUTE
1947

Page #7

Printed by Ramchandra Yesu Shedge, at the Nirnaya Sagar Prces,
26-28, Kolbbat Street, Bombay.
Published by Benogtoah Bbattacharyya, Director, Oriental Institute on behalf of the Government of His Highness the Maharaja Gaekwad of Baroda,
at the Oriental Institute, Baroda.
Price Rs. 18.0-0.

Page #8

PREFACE
It is a matter of great pleasure to me that even after a lapse of about eiglit years I have been in a position to complete the editing of Anckäntajayapataka along with its two commentaries. There is a third commentary in a MS. form. I wanted to incorporate it here; but it has not been possible to do so as I have failed to know even the sources whence I can get other MSS.
As promised in the Preface of Vol. I, I have given a bird's eye-view of the works of Haribhadra Sūri so far available to me. But I have dropped the idea of surveying those of Municandra Sūri for want of space, though, at times, some of then have been here briefly noticed by me, while dealing with the works of Haribhadra Sūri.
A comprehensive exposition of anekāntavůda along with its evolution has been only partially treated by me as I could not get a pretty long leisure to carry out my original plan.
An alphabetical Index of quotations is given as Appendix I; but the sources of all of thein could not be traced, though Muni Jambüvijaya, a learned disciple of Bhuvanavijaya (a pupil of Vijayamegha Sūri) helped me in this connection.
In the end I may add that I am very much indebted to Vijayaprema Sūriji for his having gone through the duplicate copy of the pagination proofs of the textual matter. I am thankful to Mr. P. I. Tarkas m. A., LL. B, for doing the same in connection with pp. I.XXIII-C and pp. 257-260. My special acknowledgements are due to Dr. B. Bhattacharyya, M. A., Ph. D., Rajaratna, the Director of the Oriental Institute for the splendid opportunity he gave me to edit this work and to prepare a back-ground for the comprehensive study of Haribhadra's works and that of anekāntavāda.
As regards "Notes", I may say that I have prepared them from various stand-points such as those of philosophy, philology, anthropology, geography, history etc., by taking into account the importance of this work, its antiquity and several classes of the readers. M. T. B. COLLEGE, SURAT.
H. R. Kapadia

Page #9


Page #10

Preface
...
List of Abbreviations
Introduction
Text and its two commentaries
Chapter V ( पचमोऽधिकारः )
VI (estrar:)
"
***
33.
23
CONTENTS
Notes
Contents of the Introduction
Dates of Authors Appendix
I
II
319
430
Quotations & References (a) Index of
proper names
(b) Index of non-Jaina Sects
Addenda and Corrigenda
III (a) List of nyayas (b) List of illustrations (e) List of 'desya' words
***
970
Page
Y
VII-VIII
IX-OXXVIII
1-241
1-123
124-241
243-340
341-342
313-344
१-१२
१३-१४
१४-१५
१६
१६
૧૬
૧૭-૨૮

Page #11

Abbreviations ADD 2 Århatıdarśann dipika
JRI- The Jaisa Religion and Lite AJP- Anekāntajayapatākā
rature AMP - Arhatamataprabhakara
JSS = Jaina Sahitya Sanshodhaka ATL= Adhyātmatattvaloka
NK = Nyayakusumāðjali BK Brhatkathākoša
NKC=Nyāyakumudacandra DCJM = Descriptive Catalogue of Jaina Nanuseripts
SBT = Systems of Buddhist Thought DCMJP = A Des, Cat. of Mss. in the
SM - Syädvādamasjari Jain Bhandaras at Paitan.
TRD=Tarkarahasyadīpikā HCLJ = A History of the CanonicalUpamiti' = Upamitibhavaprapañcă... Literature of the Jainas,
katha His. of Ind. Lit. - A History of Indian | Uttara + Uttarajjhayana Literature
I Visesă - Visesavassayabhas%.

Page #12

INTRODUCTION
This introduction is in continuation of the one published in Vol. I in 1940. So, before I proceed to fulfil the promises held out there, I may note the following additions and alterations to be made therein.
ADDITIONS On page XI add in (A) Gujarātī:
(1) The Gujarātī translation of Anekāntavādapravesa
by M. N. Dvivedi.
(6) "Syādvāda ane Saptabhangi” (in press) by the editor. On page XII add:
(B1) Paiya (1) Sanmaipayarana by Siddhasena Diväkara. On page XII add in (C) Samisksta :
(1) Syādvādabhanga by Diväkara. (la) An untraced work of Kukkācārya. (1b) Jațā-Simhanandi's Varāngacarita (xxvi, 76-90). (2a) Jayarāśibhatta's T'attvopaplavasimha (pp. 78–79). (2b) Rāmnănujācārya's Bhāsya on Brahmasutra (II, 2, 33). (3a) Mallişeņa Sūri's Syādvădamañjari'. (6) Anekantavyavastha by Nyāyācārya Yaśovijaya Gaņi. (7) Syādvădabhāşa »
(8) Syadvādarahasya , On page XII add in (D) English:
(2a) "The under-currents of Jainism” by Dr. S. K. Belval
kar published in "The Indian Philosophical Review"
(July, 1917). (2b) "The under-currents of Jainism A Reply to criticisms”
by Dr. S. K. Belyalkar published in "Jaina Sāhitya
Sanshodhaka” (Vol. I, pt. I, pp. 1-4, April 1920). (3a) A History of Indian Logic (pp. 167 f., 181 and 184)
by Satischandra Vidyabhusan. (6a) The Science of Thought (pp. 114-127) by C. R. Jain.
1 2
This will be hereafter noted as SM. This will be hereafter noted as JSS.

Page #13

INTRODUCTION
(6b) Confluence of Opposites by C. R. Jain. (11a) The English translation of the Gujarātī edition of
Sanmatitarka (P. Sammaïpayarana). (12) “The Jaina Theory of Anekanta-Vada" by K. C.
Bhattacharya published in The Jain Antiquary?
(Vol. IX, No. 1, June 1943). On page xvi, 11. 8-11 add: Almost the same exposition is found in the com. on Yogadrstisamuccaya (v. 1.). Some of these lines are also met with, in the svopaj ña com. (p. 1b) on Pañcavatthuga.
On page xvi, fr. 3, add: See pp. 76 and 399 of Vol. I and pp. 128, 134, 154, 156 and 159 of Vol. II. On page XVIII add in (A) Pāïya :
(4a) Ganaharasaddhasayaga (v. 52–59) by Jinadatta Sūri. On page XIX add in (B) Samskrta : (6a) Purātanaprabandhasangraha (the 54th prabandha,
pp. 103-104). (16) Prof. K. V. Abhyankar's Samskrta introduction*
to Vimsati-viisika (P. Vīsavisiyā). (17) Anandasāgara Sūri's Samskrta preface (pp. 15–16)
to Tattvärthādhigamasutra* and its com. by Hari
bhadra Sūri and others. (18) Anandasāgara Sūri's Preface (pp. 4-5) to Vol. II
of Kotyācārya's com. to Visesūvassayabhāsas. On paga XIX add in (C) Gujarāti: (la) H. A. Shah's article "Romanat alaofa" published in
JSS (Vol. I, No. 1, pp. 38–42). (5) B. H. Dosi’s intro. (pp. 3-6) to Samarāiccakahá
(Vol. II).
1 For & consolidated list see my article "planetit area" (in press). 2 For details see p. XXVI. 3 Here he has suggested that Haribhadra Säri knew S'arirakabhäsya
of Sankaräcärya. Jinavijaya holds the opposite view as can be seen from his Samskrta article "The date of Haribhadra Sūri" (pp. 22– 23) and his corresponding article (pp. 57-58) in Hindi published
in J$S (Vol. I, No. I). For details see p. XV. 4 This will be hereafter noted as TS. 5 This work will be hereafter noted as Visesa'.

Page #14

INTRODUCTION
On page XX add in (E) English:
(8) P. K. Gode's article «The Bhagavadgita in the
pre-Samkarācārya Jain sources" published in the “Annals of the Bhandarkar Oriental Research
Institute" (Vol. xx, pp. 188-194).
On p. xxi, I. 10 add a fn. on Yākini: She had a pupil named Manohariyā for whose enlightenment Haribhadra Sūri composed Sambohapayarana. Vide its colophon.
On page xxv, fn. 4 add: But this is not sound; for, Siddha Rsi himself suggests in Upamitibhavaprapañcākathā (p. 80) that there was an interval of time between himself and Haribhadra Sūri.
On page xxvi, fn. 1 add: For another example the reader may refer to Vol. II (p.68, 1.5) of Anekāntajayapatākü.
On page XXVII, I. 6 add: Passingly I may mention that several Pārya passages occurring in the Cunni on Avassaya are found in Haribhadra Sūri's com. on it.
On page XXVII, fn. 1 add: and p. 51 of the former and p. 98 of the latter.
On page XXVIII add: a lle as No. 5a, fets as No. 7a and दशवैकालिकलघुवृत्ति as No. 25a.
On p. xxix add: Trattad as No. 43, #479% as No. 44a, White as No. 5la, Thiago as No. 51b, IEITHE as No. 54a, विशेषावश्यकवृत्ति as No. 63a, हिंसाष्टक as No. 88 and हिंसाष्टकावचूरि as No. 89. On page xxx, l. 21 add: Jaanimafit as No. 7a.
ALTERATIONS Page xi, 1. 15. Read (1a) for (1). Page XII, 1. 3. Read (1c) for (1).
Page xvi, fn. 3. Read ‘are only seven exceptions' for 'is only one exception, and drop 'given on p. 397'.
Page xvil, I. 12. Read Haribhadra Sūri's own' for an anonymous'.
Page xxi, II. 8-9. Drop the then head of its being Jinabhata'.
Page xxvIII, 1. 13. Read 98 for 87.
1 This will be hereafter noted as Upamiti“. % This will be hereafter referred to as AJP.

Page #15

XII
INTRODUCTION
Page XXIX, 1. 15. Read पञ्चसूत्रकव्याख्या for पञ्चसूत्रव्याख्यापश्चस्थानक. Page xxix, 1. 27. Read योगशतक for योगविंशति. Yogasataka is mentioned by Pandit Sukhalal in his essay on Yoga-darsana,
Jinabhata & Kotyācārya
Haribhadra Suri has mentioned the name of Jinabhata in the following colophon of S'isyahita, a com. on Avassaya:
“समाप्ता धेयं शिष्य हिता नाम आवश्यकटीका । कृतिः सिताम्बराचार्यजिनभटनिगदानुसारिणो 'विद्याधर कुलतिलकाचार्य जिनदत्त शिष्यस्य धर्मतो जाइणी महत्तरासू नोरल्पमतेराचार्यहरिभद्रस्य ।"
Here the word 'nigada' does not mean 'obedience' (ājñāvartitva). So says Anandasagara Sūri in his Samskṛta preface (p. 4) to Kotyācārya's com. on Visesa. He substantiates this statement by saying that such a phrase is not found in the colophons of his commentaries on Dasaveyaliya etc. He adds that the phrase is used to point out his indebtedness to Jinabhața whose com. on Avassaya he has utilised while composing his Sisyahita on this same Agama. Jinabhata's com. has been also used by Kotyācārya as pointed out by him in this preface (p. 4). Further he has here stated that Kotyācārya flourished in the tenth century of Vira era, and he was most probably a predecessor of Haribhadra Suri. On p. 5, he says: In
1 Up to the eleventh century of Vikrama era, Vidyadhara was looked upon as 'kula' and not 'gaccha'. See Muni Kalyāṇavijaya's intro. (p. 18) to Prabhavakacarita. In support of this statement it may be mentioned that Sangama who resorted to anasana on Satrunjaya in Vikrama Samvat 1084 is referred to, in an ancient Pundarika lekha as Vidyadhara-kula-nabbastalamrganka. A similar remark holds good in the case of Nagendra and Nirvṛti and up to the 11th century in the case of Candra, too. These were each looked upon as 'kula' and not 'gaccha'. Deva Vacaka has referred to Näila kulavamsa in Nandi (therävali). Silanka Suri, the commentator of Ayara has called himself 'Nirvṛtikulina'. In the colophon of Upamiti Siddha-Rṣi has addressed his praguru Sūra Sūri as Nirvṛtikulodbhūta.
2
In the colophon of Pradeśavyākhyā, a com, on Pannavana, Haribhadra has referred to himself as a pupil of Jinabhata. See my Descriptive Catalogue of Jaina Manuscripts (Vol. XVII, pt. 1, p. 204). 3 Lord Mahavira attained salvation in 527 B. C. So says the Jaina tradition. The late Dr. K. P. Jayaswal opines that this happened in 488 B. C. The late Dr. H. Jacobi, however, assigns to it the date 467 B. C.

Page #16

INTRODUCTION
XII
the days of Haribhadra Sūri, Ambā and Kuşmāņdi vere the vidyas and Vidyārāja Harinaikamişi was mantra, while Kotyācārya notes Kuşmāndi as vidya and Harinaikamiși as mantra. So the latter is senior to the former. Moreover, both have flourished during the period when the Puvvas had become extinct. Haribhadra Sīri's Date and the Pāżya Sources--
Most of the scholars believe that Haribhadra Sūri flourished in the middle of the 8th century A. D.; for, Uddyotana Sūri in his Kuvalayamālā (completed a day earlier than Saka 700 i. e. on the 21st March 779 A. D.) mentions him as his teacher in philosophy and praises him as an author of a great many works, Jinavijaya has assigned to him a period 700 A. D. to 770 A. D. i. e. Vikrama Samvat 757 to 827. This date is consistent even when we take into account that Haribhadra mentions Jinabhadra Gani Kşamāśramaņa as Bhāṣyakāra, and quotes from his monumental work Visesa'; for, according to the Jaina tradition Jinabhadra Gani died in Vikrama Samvat 645 i. e. 598 A.D. But this is not so with respect to the two Päïya verses noted on p. XXIII of Vol. I of AJP unless they are read in another light. The word "Vikrama' occurring in the first is interpreted by H. A. Shah” as referring to 'Gupta', and so the statement that Haribhadra died in Vikrama Samvat 585 means that he died in Gupta Samvat 585 (i, e. Saka 707 – Vikrama Samvat 8423 = 785 A.D.). For, Jinasena in his Harivariusapurāna says that Gupta Sumvat began in Vira Samvat 727 (i. e. Saka Samvat 122 = Vikrama Samvat 257 = 200 A. D.). So, if this interpretation is accepted, the statement of the first Païya verse fairly agrees with the period 700 A. D. to 770 A. D.
If the word 'Hari' in the second verse is taken as a slip for 'Harila', the incongruity disappears; for, in that case it does not give the date of Haribhadra but it gives that of Hārila who
.-.-
-
-
-
--
----
1 In Haribhadra's com, on Nandi, he has twice said: "
3 7 Tator". See pp. 26 and 46 of this com. Does this not suggest that
the traditional date of Haribhadra's death is unacceptable ? 2 In his Guj. article (P. 41 ) he observes that the Saivat which
commenced in Sak: 241 is not Gupta Samrat but it is 'Gupta
Valabhi' also known as Valabhi'. 3 H. A, Shah in his above-mentioned article (p. 41) writes 961
instead of this. But this is a slip; for, he equates it to 785 A. D.

Page #17

XIV
INTRODUCTION
died in Vira Sarnvat 1055 i. e. Vikrama Samvat 585 according to Yugapradhānapatļāvali.
As noted on page xviii of Vol. I, there is another verse in Päiya which partly agrees with this, but wherein the date given is not 1055 but 1255. Vira Samvat 1255 equals Vikrama Samvat 785. Thus, even this verse leads us very near the date of Haribhadra viz. Vikrama Samvat 757 to 827.
Jinabhadra Gani has mentioned two works Väsavadattā and Tarangavai in his Visesão (v.1508'), whereas Haribhadra ini his Sisyahita (p. 106), a com. on Avassaya, kas mentioned Väscvadatta and Priyadarsanā while expounding the same topic viz. nirdesa-dvāra. This Priyadarsană seems to be the well-known drama of Harșa, a ruler of Sthāneśvara who died in 648 A.D. This drama is assigned a date cir. 618 A. D. by the late Prof. K. H. Dhruva in his Gujarātī intro. (p. 76 fn.) to his Gujarātī translation of Priyadarsanā designated as Priyadarsika in all its editions known to me. Jinabhadra has not noted this drama. Is it because he flourished prior to the composition of this drama?
Mr. Bhagavad Datta in his private communication dated 9-6-43 says:
(i) The traditional date of Haribhadra appears to be
· quite correct. (ii) Dharmapāla died in 570 A, D, Vide my Bharatavarşa
kā itihäsa (pp. 5-6 fn.). (iii) Kumārila flourished long before 630 A, D, He is
quoted by a Satapatha bhāsyakāra Harisvāmin of
638 A. D., and by other authors of 600 A. D. (iv) Bhartrhari is decidedly earlier than Kumärila; for,
the latter quotes verses of the former. (v) Dharmakirti is also earlier than 600 A. D.
Prof. K. V. Abhyankar believes that Haribhadra Sūri may have flourished during a period ranging from Vikrama
1
This no, is according to the edition containing Hemac&ndra's com. 'where it is 1516 according to the edition containing Kotyācārya's com. The verse in question is:
"जह वा निहिटुवसा वासवदत्ता-तरङ्गवइयाई। # AHITASTE Anas for its

Page #18

INTRODUCTION
XV
Samvat 800 to 950, and assuming that this belief is correct, he says:
(i) There is scope for discussing as to whether Haribhadra is anterior or posterior to Sankarācārya. Neither Haribhadra has mentioned the name of Sankarācārya in any work of his nor has the latter that of the former in any of his works. But this proves or disproves nothing about the priority or posteriority of one or the other. On the contrary the exposition of the topics such as bhūtavaicitryasiddhi, bhūtacaitanyotpatti, kşanikatvanirāsa, bāhyārthasiddhi and sumavāyanirāsa treated in Dhamna. sangahani (v. 65–67, 76, 77, 168, 310 and 228-330) and in Pañcasaga, is an imitation of Sārīraka-bhāsya of Sankarācārya. So I am inclined to infer that this bhāsya was seen by Haribhadra. Further, in Yogabindu, there is a reference to abhūsavada, and it suggests that Haribhadra flourished later than Sureśvarācārya alias Mandanamiśra, the foremost exponent of abhāsavāda. I, however, leave this question open for final decision,
(ii) If it is posible to believe that Haribhadra is later than Sankarācārya, the colophon of Upamitio fits in to a greater extent. But, if we were to accept the colophon of Kwalayanālā, it must be admitted that Haribhadra is anterior to Sankarācārya, and that the former colophon loses its validity. It may be that the year 700 referred to in Kuvalayamālā belongs to the Gupta era ; for, the year according to Śālivāhana era ends in Phālguna.
I shall say a few words about these views which are more or less his suggestions.
(i) I agree that the absence of a reference is not a conclu: sive proof by itself for proving a case or disproving it."
1 I may however note that a negative argument, too, has some force
at times. And this is practically the case here; for, it is rather strange that a towering personality and great opponent of Jainism like Sankarādärya remains annoticed by Haribhadra, I am there fore inclined to share the opinion expressed by Jinavijaya, Prof. N. Y. Vaidya and Mr. P. K. Gode that Haribhadra is anterior to Sankaräcārya, and especially when it proves the tradi. tional date of Sankara 788-820 A, D, to be correct -as guggested by N. V. Vaidya in his intro. (p. yiii) to Samarāiccakahā (VI). N. D. Mehta, too, has assigned this date to Sankaräcărya, Vide his face 774915771 ERTER (STITI, P. 209).

Page #19

XVI
INTRODUCTION
(ii) That there is a similarity in the exposition of certain topics sails in the same boat; for, it has no independent value in deciding a case. It can serve as a corroborative evidence, even if the reverse gets proved.
(iii) As regards the discussion about ābhāsavāda it remains to be ascertained as to who propounded it first, even if it is admitted that this doctrine is here alluded to.
(iv) In connection with the last point I may invite the attention of Prof. Abhyankar to Jinavijaya's Hindi article "The date of Haribhadra Suri" (p. 42, fn.) where he says:
In Rajputana and the northern India, a month ends on the full-moon day, and, so here there is mention of the dark half of Caitra. According to the Southern India it means the dark half of the Phalguna; for, in this part, a month gets completed on the new-moon day, and this is actually so in Gujarat even now. Jinavijaya has once more expressed this view in his article "Kuvalayamālā" (p. 218) published in "Bharatiya Vidya" (Vol. II, pt. II, May 1941). Here he reproduces an interesting note on this date written by the late Dr. Jacobi in his intro. (p. 2) to Samarāiccakaḥā.
In the Gujarati intro. (p. 5) to Samarăiccakahā (Vol. II ), B. H. Dosi quotes from memory a hemistich of the last verse of Dhuttakkhana as under:
"चित्तउड' दुग्गसंठिएहिं सामंतराय रोहिं"
a
He says that this means that this narration was completed during the reign of Samantaraya staying in the fortress of Citrakuṭa'. According to Prabhavakacarita (IX, 7-8) Haribhadra Sūri was a purohita i. e. priest of Jitari. This Jitäri is either a proper name or an honorific title. So, if we can identify this ruler it may throw an additional light on the date of Haribhadra. As regards his life Haribhadra is reticent like several authors of the olden days, and he thus differs from Bana, Bilhana and Mankha who have supplied us with autobiographical details in Harṣacarita, Vikramankadevacarita and Srikanthacarita respectively.
SURVEY OF HARIBHADRA'S WORKS
I shall deal with Haribhadra's works noted in Vol. I (pp. XXVIII-XXIX) by dividing them into two groups: (i) texts
1 This may remind one of Pritiküte, the native place of Baya.

Page #20

INTRODUCTION
XVIL
with svopajña commentaries, if any and (ii) commentaries. They will be taken up in the order of the Nāgari alphabet.
Numben.-.-That Haribhadra composed an immensely big number of works, is borne out by references we come across in various works. Some of these have been noted by me in my intro. (p. XXVIII) to Vol. I.
The variation in number from 1400 to 1444 can be accounted for, in case we adinit that those who mentioned the number as 1400 intended to give a round number and not the actual one. Such a thing is noticed in the verse mentioning the death-dates of Vajra, Haribhadra and Bappabhatti together with the date of the destruction of Valabhi. Soine who look upon 1444 as the correct number even now, believe that the hymn beginning with 'samsāradāvānala' is to be looked upon as four works.
(2) Anekāntaja yapatākā Our author has composed several works some of which have been named by himself?, while the rest have been so named by the commentator or some one else. Thus his works can be divided into two groups: (i) those that are named by the author and (ii) those of which the names are supplied by some one else. This work AJP comes under the first group inasmuch as it is so named by the author himself in the beginning in the
1 In this connection it may be mentioned that several Europeans
have been authors of a vast number of works. For instance Richard Bechaster composed 145 works and L'abbé Prevost 170. Daniel Defoe, the well-known author of Robinson Cruzo, could writo 174 works and a number of pamphlets as well, Dr. Campbell has composed so much as would fill in a cart, and its cost would come to about 1000 Rs. Bishop Snidberg, father of Sweden borg aurpasses him; for, his works would occupy ten carts. Hans Sexse, * German shoe-maker while attending to his occupation, could compose 200 works on comedy and tragedy and 700 fables. Mozer, a German, who died in the last century, composed 480 works out of which about 463 are published. Kruntz, a German scholar, could Aingly compose an encyclopædia which conld furnish material for
72 volames by the time of his death. 2 This is the number assigned to this work in the intro. (p. XXVIII)
to AJP (Vol. I). 3 Dhammasangahani, Yogabindu, Lalitavistară ete. may be cited
as examples,

Page #21

XVIII
INTRODUCTION
tenth verse. It thus differs from Saddarsanasamuccaya and the like which come under the second group.
Sixteen works of Haribhadra are characterized by the word viraha'. AJP is one of them, the rest being Nos. 7, 10, 24, 25, 29, 30, 43a, 45, 54, 55, 61, 68, 75, 76 & 82. The case of No. 80 is doubtful, for, in some of its Mss., this word is not given.
Out of his works AJP is the only work having a name ending in patākā. Leaving aside Dharmabindu, Yogabindu and Lokabindu which end in bindu, Anekāntasiddhi, Atmasiddhi, Dharmalābhasiddhi, Paralokasiddhi, Bhāvanasiddhi and Sar. vajñasiddhi which end in siddhi, and Sastravärtāsamuccaya and Şaddarsanasamuccaya which end in samuccaya, the rest of his works have no common ending word.
It is said at times that the names of some of the Bauddha works have suggested the corresponding names to Haribhadra for his works. For instance, the names like Hetubindu and Nyayabindu were instrumental in the naming of Dharmabindu and Yogabindu, and that of Nyāyapravesa in the naining of Anekānta vādapraveśa. Whether this conjecture is right or wrong, it does not affect the present work until a work having the same ending is noted in the early literature of the Bauddhas and is proved to be known to our author. Under these circumstances, I am led to believe that our author has been original in giving the name to AJP- the name which throws ample light on the subject it deals with.
Over and above these four specialities there are some more. One of them distinguishes AJP from Sodasaka, Visavīsiyā. Pañcāsaga etc., of which the names are associated with corresponding numbers.
Another speciality of AJP is that it is not a com. on a work of some one else as is the case with Avasyakațīkā etc. Further, it is a work having two commentaries by the author
1 Names of some of those where this word does not occur, are:
Avašyakourtti, Prajñāpanāvyākhyā, Lokatattvanirnaya and Saddaršanasamuccaya. From & cursory glance at the list of the Jaina works, I find that Āradhanāpatākā is & work that ends in 'patākā'. Amongst the nonJaina works on erotics there is one named as Gunapatākā. A Note on this is published in The Indian Historical Quarterly" (Vol. XVIII, pt. II, pp. 166-167).

Page #22

INTRODUCTION
XIX
himself on his own work, and in this respect it stands alone. For, the following works of his have only one com. by himself, whereas the rest have none :
Pañcavatthuga, Yogadrstisamuccaya, S'āstravārtāsamuccaya, Sarvajñasiddhi and Himsūstaka.
Language-If we were to leave aside the tradition that says that the Puvvas were composed in Samskrta,' we might infer from the sources available at present that Haribhadra was probably the first Jaina writer to devote most of his energy in systematically composing works in Samskặta rather than in Pāiya -works original and exegetical as well. AJP is composed in Samskrta as is the case with most of his extant works.
Works of Haribhadra can be classified according to subjects treated therein. Amongst the original ones those dealing with logic are AJP, Anekantapraghatta (?), Anekantavadapravesa, Anekāntasiddhi, Nyāyaviniscaya and Syādvādakucodyaparihara, Of these all except the fifth treat anekānta, a special branch of Jaina logic.
Subject-Exposition of avagraha etc. occurs in Vol. I, p. 175 and ff., and examination of the definition of pratyaksa and its nirvikalpatva is dealt with in this section. Refutation of samavāya is met with on pp. 93-94 and that of sphota on p. 391 & ff. Apoha is treated on p. 318 and ff. In the last section the Jaina view about austerity is stated. It emphasizes the fact that mortification of flesh is not the goal of the Jainas. On the contrary, it is to be discouraged, in case it interferes with the natural working of sense-organs and the mind. Holy reflections are also a part and parcel of austerity which has been clearly and correctly defined in Vol. II on pp. 218-219.
Style—Though Haribhadra is not a grammarian (at least no work on grammar is attributed to him), be is concise in expressions, chaste in language and precise in thoughts as if he is writing a work on grammar. He gives examples and mentions
I Ses A Distory of the Canonical Literature of the Jainas (pp. 89-90).
This work will be hereafter referred to as HOLJ. 2 Uvaësapaya (Upadeśapada), Pañcāsaga (Pañcāśaka), Pañcavatthuga
(Pañcsvastuka), Dhammasangsahani (Dharmasangrahani), Visavi. siya (Vims'ativims'ikā) and Samarāiccacariya (Samarādityacaritra) are the main worke compoged in Päiya,

Page #23

INTRODUCTION
nyayas to illustrate the discussions in question. He is practically the first Jaina writer to use the nyāyas. They are: गडुप्रवेशेऽक्षितारकाविनिर्गम (Vol. I, p. 56) and तैमिरिकद्वयद्विचन्द्रप्रतिपादन ( Vol. I, p. 337). Of these, the former occurs in Jayarāśi Bhatta's Tattvopaplavasinha (p. 23). In Vol. I (pp. 256 & 346) and in Vol. II (pp. 122, 207 & 208 ) he has given synonyms.
Some phrases occur many a time e. g. a. (pp. 28, 38, 56, 57 etc.), aflata (pp. 32, 92, 95, 109 etc.), gount atacant (pp. 150, 231, 295, 302, 375, 393-394 etc.), francia (pp. 64, 110, 265, 347, 358, 364 etc.), m en harfiah (pp. 42, 77, 104, 198, 222, 331 etc.) and af arftakhuftacare (pp. 99, 250, 275, 308, 338, 369, 393 etc.).
In the body of the text, we come across verses at times but most of them are quotations from other works.
Modesty-Our author is not wanting in modesty, a common feature of the Indian writers; for, he says that the task undertaken by him is beyond his capacity which is not fully evolved owing to past karmans. All the same he says that he could compose this work by the grace of his preceptor.
(3) Anekāntajayapa.tākoddyotadīpikā
This is a com. (wyākhyā) on AJP by the author himself. It is in prose intersepted by verses most of which are quotations, Dissolution of compounds, elucidation of difficult words and that of relative pronouns, incidental mention of the source of quotations, and the things indicated by adi are the most prominent features of this com "arra: RTA:" referred to on p. 201 (Vol. II) as nyāya, occurs as a sütra in TS (V, 41). Etymologies are given at times. For example, those of सर्वज्ञ, प्रकरण, भव, इन्द्र, शक्र, and पुरन्दर are met with, on p. 3 (1l. 25–26), p. 9 (11. 14-15), p. 10 (II. 25–26), p. 45 (1. 24), p. 45 (1. 24) and p. 45 (1. 25 ) respectively. That of dravya is noted in the text (pp. 46-47). On p. 7 (11. 1314) the word “sātmya' is as it were defined. 2n is explained as एवमनङ्गीकरणे (pp. 11 & 37) and many a time as एवमनभ्युपगमे (pp. 53,
I See my article "270919 serat” published in "Jaina dharma prakāša"
(Vol. LX, Nos. 2-4). 2 On p. 89 of Vol. I and on p. 82 of Vol. II we have gitarista and
on p. 296 of Vol. IXTING, 3 See the introductory verses,

Page #24

INTRODUCTION
61, 67, 76 etc.); Jau as a wh (pp. 44, 48, 66, 68 etc.); the pronoun एतद् as अनन्तरोदित (pp. 17, 19, 22 etc.); तथाहि as उपप्रदर्शने'; and that as tax (pp. 20, 21, 27, 28, 32, 98, 99 etc.). Further, here and there occur a : (pp. 8, 10, 22, 38 etc.), a 2: (pp. 13, 22, 27, 30, 32, 38, 98 etc.), et a aa 1749912 (pp. 15, 17, 19, 22 etc.), le acha da: (pp. 15, 20, 61, 127–128 eto.), Re (pp. 21, 38 etc.), ca refa (pp. 11, 14, 15, 32, 37, 62 etc.) and sat sical (pp. 28, 38, 69, 70, 93, 98 etc.).
At times he has used Desī words e. g. (p. 278 ). fera (p. 355 ) and ek in Vol. II (p. 171).
While explaining AJP Haribhadra has introduced the portions of the text by noting a few letters of a word or words i, e. by means of a pratika. In doing so he has at times split up the word in an odd way e. g. ngadal (Vol. II, p. 185).
Some portions of this com. are explained by Municandra Sūri in his com. to this com., and in doing so he has mentioned wyāyas at times e. g. steft malu on p. 8 (Vol. II), creme on p. 178 (Vol. II) and 4471 Ny on p136 (Vol. I). In this super-com., the author of AJP is referred to as 'sūtrakāra' (vide Vol. I, pp. 38 and 39 and Vol. II, p. 8) and his "vyākhyā as 'vrtti (vide Vol. I, pp. 38 & 326).
(51b) Bhāvārthamātrāvedini This is a small com. on AJP in Samskrta. It is composed by the author himself. This is substantiated by the last lines occurring in the svopajña com. (p. 240) on AJP and also by the concluding lines of Bhāvārthamūtrávedini. The latter is still unpublished. A. Ms. of this work is deposited by the Government at the Bhandarkar Oriental Research Institute, and it is described by me in DCJM.(Vol. XVII, pt. I, pp. 9–10). I wished to edit this work; but it was not possible to do so with the help of this single Ms.
1 See the intro. (p. XVI) of Vol. I of AJP. 2 The commentator Haribhadra refers to the author (i, e. himself) as
*äcārya' in Vol. I (p. 2) & in Vol. II (pp. 26 & 98) and the text
as 'sütra' in Vol. I, p. 163, 3 "कृतिधम्मतो जा(या)किनीमहत्तराचार्यश्रीहरिभद्रस्य टीका(s)प्येषा(s)वचूर्णिकाप्राया भावार्थ
yarad(fa) ft T ara". Vide DCJM (Vol. XVIII, pt. I, p. 10) which is in press.

Page #25

INTRODUCTION
Place of AJP and its svopajña vyākhya--
That Anekāntajayapatakavyākhyā, if not AJP, is by no means the first work of our author is borne out by the fact that (i) in this work five works viz. Anekântasiddhi, Atmasiddhi, Sarvajñasiddhi', its tīkà (com.) and Syâdvadakucodyaparihāra have been referred to, on p. 263 (Vol. I), p. 218 (Vol. II), p. 49 (Vol. II), pp. 6 and 116 (Vol. I), and p. 296 (Vol. I), (ii) there are some verses in common with those in S'āstravārtăsamuccaya, and (iii) AJP is preceded by Bhāvanāsiddhi. It is not also the last; for, it has been quoted by our author in his other works. e.g. Lalitavistarā” (p. 75a). As his last work may be mentioned Tattvārthaţikā or Pindaniryuktivivrti which was completed by Vira Sūri.
(5) Anekāntavāda praves'a This is a very small work in Saṁskṛta. It is composed probably with a view to helping the beginner to master the bigger and more difficult work AJP. This looks like its epitome with reproductions word for word in several places with this difference that here the Yogācāra section of AJP is not at all treated.
The total extent of Anekāntavādapravesa is 720 slokas, and it mainly deals with five topics viz. (i) sadasattvaváda, (ii) nityanityatvavāda, (iii) sāmányavisesatvavada, (iv) abhilāpyānabhilāpyatvavada and (v) mokşaväda. The views of the non-Jaina schools regarding these topics are represented in the beginning. The major portion of the work is occupied by the refutation of these views; for, it covers pp. 9 to 65 out of 1 to 65.
This Anekāntavādapravesa seems to be the same as one noted by Gunaratna Sūri as. Anekāntapravesa in his com. (p. 107a) to Şaddarsanasamuccaya (ch. IV, v. 58).
This work together with ?'ippanakawas published at Pattan in the Hemacandrācārya Granthāvali in 1919 A. D. It was translated into Gujarātī by the late Manilal Nabhubhai Dvivedi in 1899 A, D., and this translation was published by Baroda, Educational Department.
1 Forein there is & rofcrence to Bhāvanāsiddhi. See its p. 11. 2 Haribhadra has not distinctly mentioned AJP. He only says
anyatra which is interpreted as AJP by Municandra Sūri in his
Pañjikā (p. 752) to Lalitavistarā. $ Horein we find words, phrases etc., taken from the evopajña com.
on AJP.

Page #26

INTRODUCTION
XXIII
(5a) Anekāntasiddhi From AJP (Vol. I, p. 263 ) it appears that this is a work of Haribhadra with the line argit quoted from it. If so, it can be inferred that this work is in Saṁskrta in prose and that it establishes anekānta.
(7) Aştaka prakaraņa This work is designated by the author himself as Astakaprakarana. It deals with 32 astakas?. Each of them except the last consists of 8 verses, and the last has 10 verses. Only the first 16 astakas have each a significant title. Of them Atmanityavādāştakot, Kșanikavādāstaka and Nityānityaştako may be here noted.
This work has been commented upon by Jineśvara Sūri in Samvat 1080. The Paiya portion occurring in this com. has been rendered into Saṁskrta by his disciple Abhayadeva Sūri. The text together with the com. and the Saṁsksta rendering was published by the late Mansukhbhai Bhagubhai, Ahmedabad.
(7a) Atmasiddhi This work is referred to in AJP (Vol. II, p. 218). As its title suggests, it must be dealing with the establishment of the soul.
(11) Uvaësapaya This is a work in Pāīga in 1039 verses in Arya. It is mainly related with dharmakathānuyoga". It points out, by means of the ten well-known illustrations, the immense difficulty one experiences in securing a birth as a human being. This is followed by the topic viz. the study of the Jaina scriptures. Then we have a detailed exposition of the four types of intelligence and subsequently the treatment about the method of receiving and imparting religious instruction. The essence of this entire work is beautifully and briefly set forth by Nyäyācārya Yaśovijaya Gaņi in his Uvaësarahassa.
Uvuësapayo is alluded to, in Lalitavistarā (see p. 18b). Some of its verses are mere reproductions from other works
1 There &re 8 aşta kas in Rg-veda and 3 in Taittirāya Brāhmana, 2 For its explanation etc. see HCLJ (p. 11, 12, 53 and 169).

Page #27

XXIV
INTRODUCTION
(though these sources are not stated) e. g. v. 5 from Uttarajjhayananijjutti ( 160 ), v. 40–51 from Nandi (v. 63-74) and v. 164 from Sammaipayarana (III, 53).
Uvaësapaya has three commentaries. One of them is by some one who preceded Municandra Sūri and is very deep in meaning. This is what we learn from this Sūri's com. styled as Sukhasanbodhani and composed in Samvat 1174. As stated in Jaina Granthavali (p. 171) there is a com. by Vardhamāna Sūri. Up till now, it seems, only Sukhasambodhani has been completely published in two parts in Mukti-kamala-Jaina-mohana-mālā as Nos. 19 and 20 in 1923 A. D. and 1925 A. D. respectively. It explains by means of narrations mostly in Päiya, the illustrations hinted at, in the text.
(23) Damsaņasuddhi or Darisanasattari
This is a small work in Pāïya in 70 verses, and it deals with right faith and its purity. Hence it is known in Samskrta. as Samyaktvasaptati. In Pāïya it can be therefore named as Sammattasaltari, Darsanasattari and Darisanasattari as well. Verses 52 and 6* are quotations as stated by the author himself, and they.come from the pen of some saint who preceded him. Verses 59-63 mention that the soul exists, and they define its characteristics.
This work is commented upon by Sanghatilaka Sūri in Samvat 1422. The com. is designated as Tattvakaumudi, and it illustrates the main topics of the text by means of narrations. This com. along with the text has been published in D. L.J.P. Fund Series as No. 35 in 1916 A. D.
(24) Darisanasattari This work is mentioned as Darsanasaptatikā in A Descriptive Catalogue of Manuscripts in the Jain Bhandars at Pattans on p. 92. On p. 93 its beginning is given as under:
__"नमिऊण वद्धमाणं सावधम्म समासओ वोच्छं ।
1115HTUTTI YTTE !!"
1-2
"चउसद्दहणतिलिङ्गदसविणयतिसुद्धिपञ्ऋगयदोस । अट्ठपभावणभूसणलक्खणपत्रविहसञ्जत्तं ॥५॥ छबिहजयणागारं छमावणाभावियं च छट्ठाण ।
इह सत्तसदिलक्खणमेयविसुद्धं च सम्मत्तं ॥६॥" 3 This will be hereafter referred to as DOMJP. 4 This may be the reason why the work is named by some as
Sāvagadhammapagarapa.

Page #28

INTRODUCTION
XX*
The ending portion is noted on this same page as below:
“गोसभणिओ य ति(वि)ही इय अणवरयं तु चिट्ठनाणस्स । भवविरहबीयभूओ जायइ चारित्तपरिणामो ॥ १२० ॥
दर्शनसप्ततिकाप्रकरणं समाप्त !" As suggested in the opening verse, this Pāïya work explains in verse the religion to be practised by the Jaina laity. This work is different from Darsanasuddhi (No. 23), though, this, too, deals with right faith.
(29) Dhammasangahani' This work is so named by Haribhadra himself in v. 3. It is composed in Pâïya in 1396 verses. It deals with various topics such as the definition of dharma and its niksepas? (connotations or aspects ), refutation of the Carvãkas, establishment of the existence of the souls and its characteristics, exposition of the eight kinds of karman, attainment of right faith, its varieties, distinguishing features, five kinds of knowledge, Pows of the clergy, establishment of omniscience and bliss in liberation. Verses 919–920 practically expound TS (I, 10) according to the doctrine of anekāntavāda'. This work is thus
i This work along with the com. has been published in two parts in D. L. J. P. Fond Series in 1916 A. D. and 1918 A. D, respectively.
The bare text of Dhammasangahani along with those of Uvaësapaya, Uvaësamala, Kammapayadi, Jioasamāsa, Joisakarandaga, Pañcasargaha and Pañcāsaga is published in Rşabhadevaji Kosarimalaji Samsthä, Rutlam in 1928 A.D. This samsthā has also pablished an alphabetical index of this Dhammasangahagi and those of the following nine works in 1929 A, D.:
Uvaëaapaya, Uvaësamāla, Kammapayadi. Jivasamāsa, Jožsakarandaga, Pañcavatthuga, Pancasarigaha, Pancāsaga and Pavaya
Dasāroddhāra. 2 For explanation see The Jaina Religion and Literature (pp. 137
142 ). This work will be hereafter noted as JRL. 3 This subject is treated in Ātmasiddhi and Dansanasuddhi (No. 23 ) 4 Se. JRL (Ch. XIII). 5 Ibid., pp. 101-103. 6 This topic is treated in Sarvajñasiddhi, too. 7 For other details about topics see p. sv of this intro. 8
No Haat: 1 9 Ses p. 323& & p. 323b of the com. where this topic is slacidated.

Page #29

XXVI
INTRODUCTION
mainly related with dravyānuyoga. It mentions ( Viðha ipannatti on p. 440b (v. 1351) and Revanäïkavva on p. 385b (v. 1159). Verse 543 is a quotation from Dasaveyaliya (IV, II). Dham masangahani is furnished with a scholarly com.” in Sanskrta by Malayagiri Sūris. He has referred to this com, in his Nandisūtravrtti and in his grammar named Malayagirivyakarana as well. Mallişeņa Sūri, too, has referred to this Dhammasangahani as well as to its author in SM, a splendid com. (p. 26, B.S.P. Series) to Kalikālasarvajña Hemacandra Sūri's Anyayogavyavacchedadvātriñsika (v. 6).
(30) Dharmabindu This is a Saṁskṛta work. It is divided into eight adhyāyas (sections). It is mostly in prose. It opens with a verse. The treatment is in a sütra style. Section I deals with the duties of an ordinary house-holder whereas the next with those of a special one. In the latter, is pointed out the way in which a religious sermon should be delivered. Section III explains the vows of the Jaina laity, their transgressions etc. Sections IV and V furnish us with a picture of
1 See HCLJ (pp. 11, 12, 53, 57 & 125). 2 In the com. (p. 44b), the word 'uvarim occurring in y, 75 of the
text is explained us Sarvajinasiddhau' i. e, in Sarvajñasiddhi. The complete idea is that the author will discuss the pertinent topic horeafter i. e. in Sarvajñasiddhi. He has referred to several persons and works. Of them I may note the following:
Indradatta (p. 30b), Gandhabastin (p. 42a), Gośālasişya (p. 2b), Dharmakirti (pp. 69a, 1255, 266a & 422b), Pātrasyämin (p. 30b), Puruşacandra (p. 30b), Prajñäkaragupta (pp. 403b & 4088 ), Bhattärcata (p. 185b), Mallavādin (p. 260a ), Veraruci (p. 243a ), Vyādi (p. 30b) and Sākațāyana (p. 144a ).
Prakrtalaksana is mentioned by him on p. 77b and Vijñananayaprasthāna of Dharmakirti on p. 69a. This work along with Municandra Sūri's com, as edited by the late Dr. Luigi Suali and published in the Bibliotheca Indica. In his preface (p. II) to Yogabindu written in 1910 A, D, he says:
"My Italian translation with exegetical notes of the text, in the press for the Journal of the Italian Asiatic Society: the first part (adhyāyas I-III) is published in vol. 21; the remaining part will issue in the ourrent of this year."
The text and the oom, have been published by the Agatodays Samiti in 1924 A. D. There is a Gujaräti translation by Santigars and one by Manilal N. Doghi published in 1912 A, D.

Page #30

INTRODUCTION
XXVII
the Jaina monastic life. Activities of the two types of the Jaina saints form the subject-matter of section VI. Section VII deals with the fruits of religion, and the next with the description of a Tirthankara and the nature of the liberated. Thus this work is, on the whole, related with caranakaranānuyoga? as is the case with Pañcavatthuga etc.
Sūtra 3 (p. 54b) of section IV is reproduced in the svopajña com. (p. 4a?) on Yogadrstisamuccayo (v. 10). The entire work has been commented upon by Municandra Sūri. A palm-leaf Ms. of this com. dated Samvat 1181 is available.
(33) Dhuttakkhāna This is a work in Pāïya. As its very name suggests it must be a narration wherein rogues play an important role. No Ms. of it is available to me. So I cannot give any details. But this title reminds me of Dhūrtākhyāna' written in Samskrta and forming a part (pp. 32a-46a) of T'attvakaumudi, a com. on Haribhadra's Dansanasuddhi. Does this work depict in glaring terms the incredible legends of the Vaidika mythology as is the case with this Dhūrtākhyāna and Dharmaparikşās of Harişeņa, Amitagati and Vșttavilāsa? In Prabhāvakacarita (IX, 211 ) there is mention of Kitavakathānakapañcaka. Does this refer to Dhuttakkhāna? Further, does the following verse of it belong to Dhuttakkhāna?
“एवं लोइयकव्वं गद्धहलिण्डं व बाहिरे मटुं।
अन्तो फोडिजन्तं तुसुबुसमासियं सव्वं ॥ २०९॥" (43 & 43a) Pañcavatthuga and its svopajña com.*
This is a Pāïya work. It comprises 1714 perses. It can be divided into five sections, each associated with one vatthu (Sk. vastu ) out of five. They deal with (i) renunciation, (ii) daily activities of the Jaina clergy, (iii) residence in a gaccha,
1 See pp. 11, 27, 53, 114 & 154 of HCLJ. 2 This No. refers to the edition of 1940 noted on p. XXXI. 3 See p. XVI of this intro. where the date of its completion is
suggested. 4 Both have been published in D. L. J. P. Fund Series &s No. 69 in
1927 A. D. The text has been given separately at the end. The alphabetical index of the verges of the text is published in 1929 A.D. (vide p. XXV). Its Gujarati translation by Anandasagara Sūri is published in R. K. Sanasthā, Rutlam, in 1937 A,D.

Page #31

INTRODUCTION
accessories of monks and penance', (iv) anujñā (permission) and (v) sailekhară (mortification) respectively.
It may be noted that this work is unique in two senses : (i) It is the first amongst ancient works to give pros
and cons for the topics expounded here. (ii) This work deals with the subject of Thava-parinna
etc., the Pāhudas (vide the com, on v. 1110)
which are not mentioned elsewhere. Section III establishes the existence of the soul in the case of all the five kinds of the sthāvara living beings beginning with the earth-bodied ones and ending with vegetation. In v. 371 of section II (i. e. v. 598) there is mention of Jogavihāna. It seems to be the name of a work, but, it is certainly not the same as Visavīsiya (XVII) which has the same title as this. Further, in this section, v. 122–123 (i. e. v. 349–350 ) there is mention of a narrative of two sittins, one of them being Jiņņa-sitthi. This narration is given in the com. (pp. 58b-59a).
The author has himself elucidated Pañcavatthuga in Samskyta and has furnished us with quotations. In this com. (p. 1b) we find that the lines beginning with a REM and ending with a grap h almost tally word for word with those in the com., (Vol. I, p. 2) of AJP.
(45) Pañcāsaga This is a work in Pāżya in verse in Āryā. It is divided into 19 sections, each known as pañcāsaga as it consists of
1 This tapio is dealt with in AJP (Vol. II, pp. 218–224), and the vorne
quoted in its com. (Vol. II, p. 220) is also quoted in the svopaña com. (p. 131b) on Pañcavatthuga (v. 853) with this difference that
there is a gra' for 'agrafe 2 Non-violence is treated here at some length, and the Vaidika view
is refuted. 3 See the Gujarati upodghāta (p. 1) of Anandasāgara Suri to his
translation of Pancavatthuga. 4 The text along with Abhayadevi Sūri's com, called S'isyahita
is published by Jaina Dharma Prasāraka Sabha, Bhavnagar, in 1912 A.D. The bare text and the alphabetical index of its verses are pablished in 1928 and 1929 A. D, respectively. Further, both the text and its com. by Abhayadeva are also published by R. K.
Sansthā, Rutlam, in 1941 A.D. 5 Cf. Rāhula Sānkrityāyana's mention of three sections of Majjhi.
manikāya as (a) Müla-papņās&ka, (b) Majjhima .panāsaka and (o) uparipaņņāsaka, pannasaka standing for 'paioasaka'.

Page #32

INTRODUCTION
HII
50 verses.
The entire work, too, goes by the same name1. Some persons believe that just as in Soḍasaka, there are 16 ṣoḍasakas, and in Visavisiya there are twenty visiyās, here, too, there must have been 50 pañcāsagas. But will they take into account that in Astaka there are not 8 astakas but 32? So it is no wonder, if our author did not compose 50 pañcāsagas. Each of the 19 pañcāsagas has a significant title in Samskṛta for it as under:
(i) Śrāvaka-dharma-vidhi, (ii) Dikṣāvidhāna3, (iii) Vandanavidhi (Caityavandana), (iv) Pūjāprakarana (Pūjāvidhi ), (v) Pratyakhyānaprakaraṇa( vidhi), (vi) Stavavidhi, (vii) Jinabhavanakaraṇavidhi', (viii) Pratiṣṭhāvidhi, (ix) Yatrāvidhi, (x) Upāsaka-pratimāvidhi, (xi) Sādhudharmavidhi, (xii) Sāmācārī, (xiii) Piṇḍavidhi, (xiv) Šilangavidhi, (xv) Alocanāvidhi, (xvi) Prayaścittavidhi, (xvii) Sthitasthitavidhi (Sthitādikalpa), (xviii) Sadhupratimă and (xix) Tapovidhi.
This compendium of 19 sets of 50 stanzas has some verses in common with Visavisiya. Some verses of Pañcāsaga VIII tally in meaning with a portion of Nirvanakalikā as stated in the intro. (p. 9a) of the latter.
From p. 22a it appears that some one else' had commented upon Pañcasaga before Abhayadeva Suri did so in Samvat 1124.
(51a) Bhāvanāsiddhi
Whether this work is in Samskṛta or Païya is not known; for, I do not know of any other source than Sarvajñasiddhi (p. 11) which mentions it. The pertinent line is:
"प्रपञ्चितमेतद् भावनासिद्धौ इति नेह प्रयासः”
1 This name is not mentioned by the author himself in this work.
2
This is mentioned in Paiya at the end of every pañcasaga except the 6th, the 17th, the 18th and the 19th wherein the titles are given in Samskṛta.
3 See "A Fourth Report of Operations in search of Sanskrit Mss. in the Bombay Circle, April 1886 to March 1892" (p. cxxxix) by
P. Peterson.
4 See Pet. Rep. I, app. p. 16, No. 25.
5 See Indian Antiquary (Vol. XXIII, p. 194).
6 See pp. XXXVII-XXXVIII.
7 " अन्ये त्वविभक्तिकनिदेशं कृत्वा 'मो' निपात इति व्याख्यान्ति ।"

Page #33

INTRODUCTION
From the context it appears that vairāgya ( detachment) is a topic dealt with, in Bhāvanāsiddhi. It may be that it may be dealing with all the four holy reflections viz. love, serene joy, compassion and detachment or with twelve reflections mentioned in TS (IX, 7). (54 & 54a ) Yogadrstisamuccaya and its svopajña com'.
This work is written in Samskrta in 226 verses. It deals with three kinds of yoga: (i) icchd-yoga, (ii) sästra-yoga and (iii) sāmarthya-yoga and two varieties of the last. It then proceeds to expound eight drstis. No Jaina work which is older than this and which treats this subject, is available. So, until we come across such a work, Haribhadra should be credited for ushering this new era in the Jaina world.
Up to his days it appears we had the exposition of 14 gunasthānas, that of the four types of meditation, that of the three stages of a mundane soul and description of the five maha. vratas (yamas), control over senses (pratyāhāra) etc. It was, however, Haribhadra who described the spiritual development in terms of yoga. For a corroborative evidence the reader may refer to his works such as Yogadrsțisamuccaya, Yogabindu, Jogavihānavisiyā* (Visavīsiya XVII), Yogasataka and Sodasaka.”
1
3
Both have been published in D. L. J. P. Fund Series as No. 12 in 1912 A. D. The English intro. of the late Dr. Luigi Suali referred to in the preface of this edition, is to be found in the edition of Yogabindr. For another edition of the text and the com, see p. XXXI. Nyāyācārya Yašovijaya Gani has treated this subject in his four Samskrta Dvătrimśikäs (XXI-XXIV). For the masses ingom. petent to follow Sanskrta, he has dilated apon this subject in Gujarāti in verse. It appears that in the Jaina agamas the word 'jbåna' implying meditation has been primarily used for 'yoga'. Its characteristics 89 well as its varieties form the subject-matter of several dgamas e. g. (i) Tháza (IV, I), (ii) Samavāya (IV), (iii) Viāhapannatti (XXV). (iv) Utlarajjhayana (XXX, 35) and (v) Avaasayanujutti ( kausagga-ajjhayana; y. 1462-1468). This topic is dealt with, in TS (IX, 27 ) and in Jinabhadra Gani's Jhänasaya. This is named as Yogavinsika by Yaśovijaya Gani in his com. on it. For further information the reader is referred to Pandit Sukblal's article "Yogadarsana" published in the intro. to Patañjala Yoga. dariana ane Yogavins'ikā.
$

Page #34

INTRODUOTION
The last topic is the exposition of the four types of yogins. It points out the qualifications of persons entitled to study yoga-sastra,
The entire work is commented upon by the author himself.
The perse beginning with grezia Hütte reminds one of Bhagavadgītä (X, 4). Dharmabindu (IV, 3) is quoted in the svopajña com. (p. 4a) of the tenth verse of this work and Yoganirnaya in this com. (p. 2a) on the first verse. Further, in this svopajña com. (p. 6a) on Yogadrstisamuccaya Patañjali, Bhadanta Bhāskara and Bandhu Bhagavaddatta are mentioned, Besides, in this com. Yogacārya' occurs in several places e. g. on pp. 5a, 7a, 75 & 10a (the com. on v. 14, 19, 22 & 35). This is a Jaina ācārya no doubt; but who he is is not known.
(55) Yogabindu' This is a small treatise in Sanskrta in 527 verses composed in Anuştubh metre. It deals with spiritualism (adhyatman). The specific contents of Yogabindu are: refutation of the Mahesavādins and the Puruşādvaitins, prowess of yoga, its background such as pürasevā etc., five types of anusthāna, eulogy of scriptures, three karanas-yathāpravrtti etc., and attainment of right faith, virati (abstinence from sinful activities) and liberation. So far as these contents are concerned there is some affinity between this work and Yoga drstisamuccaya. But the former differs from the latter in its treatment of spiritual progress. When does this progress commence? The answer supplied by Yogabindu is that the spiritual development synchronizes with the lessening of the powers of infatuation, and that the former gains more and
This along with a com. by an incognito is edited by the late Dr. Suali and is published by the Jaina Dharma Pragäraka Sabhā in 1911 A.D. These two along with Yogadīstisamuccaya and its com. by Haribhadrs have been published by Jaina-grantha-prakasaka-gabhā 48 Nog. 25 & 24 in 1940 A. D. The learned aditor, the late Dr. Swali has himself stated in his preface that the numbering of the verses must be increased by one after v. 352, this number having been repeated twice. It is a very good thing that he has furnished us with an alphabetical index of the verses occurring in the text as well as the com,

Page #35

INTRODUCTION
more strength as the soul goes on subduing infatuation. The graded progress of spiritual devolopment is divided into five stages (bhūmikäs ) viz. adhyātman, bhāvanā, dhyāna, samata and orttisankşaya. As stated in v. 419 & 421 Patañjali has named these first four stages as samprajñāta and the last as asam.. projmat.
Yogadrstisamuccaya designates the stage prior to the commencement of spiritual development as ogha-drști, and explains its various grades by illustrations. The stage following the ogha-drști and culminating in yogāvastha is called yoga-drsti. The graded development of this yogāvastha is explained by dividing it into eight steps known as the eight yoga-drsțis.
Some verses of Yogabindu are quoted elsewhere. For instance, verses 126 to 130 are quoted in the com. on Dharmabindu (1, 19 ) and v. 449 by Gunaratna in his com. Tarkarahasyadīpikā (p. 42a) on Saddarśanasamuccaya (v. 41 ) where it is ascribed to Vindhyavāsin, while, in the com. to Yogabindu it is introduced by the words "34727 97:". Verse 450 is also quoted by Gunaratna on p. 42a, and it is there attributed to Asuri, while there is no such mention in Yogabindu or its com. above referred to.
The late Dr. L. Suali in his preface (p. III) to his edition of Yogabindu with a Saṁskrta com. has made the following observation :
“In many cases it is doubtful whether a verse recurring in several works of Haribhadra, either in the text, or in the commentary, or in both, are by the author himself, or quotations from older works retouched perhaps by Haribhadra. I propose to give in a separate treatise a full list of all such verses from the six* works by Haribhadra...".
From v. 83 of Yogabindu one can safely infer that the five causes which are necessary for the accomplishment of a kārya have been expounded in a work or works composed prior to this work. According to the commentator, one of these works is S'āstravartāsamuccaya.
1 2
This work will be hereafter referred to as TRD. They are: (i) Dharmabindu, (ii) Yogabindri, (ii) Yogadratisamuccaya, (iv) Lokatattvanirnaya, (v) Şaddarśanasamuccaya and (vi) S'astravārtásam uccaya. This topic is treated in AJP, Visavisiya (IY, -15) and to some extent in Lokatattvanirnaya (II, v. 17-20 & 28-30).
3
14

Page #36

INTRODUCTION
XXXIII
In the 100th and 200th verses the author has referred to the doctrine of Gopendra' and in the 300th to that of Kālātīta. It seems that v. 301-307 are from some work of this Kālātīta.
In v. 119 'cári-sañjivinī-cāra’ vyāya is mentioned. : In the late Dr. Suali's edition of the text and the com., the name of the commentator is not mentioned but he cannot be Haribhadra; for, it is not likely that he would address himself as भगवतः श्रीहरिभद्रसूरेः' as is done in the last but one line of the com. If we can, however, look upon this expression as an interpolation and can safely assume that the com. is composed by Haribhadrao it may be noted that in the com. (p. lb) to Yogabindu (I) we come across the following verse which shows his keenness for rationalism and his love for logical reasoning :--
"आग्रही बत निनीषति युक्तिं तत्र यत्र तस्य मतिर्निविष्टा ।
निष्पक्षपातस्य तु युक्तिर्यत्र तत्र तस्य मतिरेति निवेशम् ॥” .
In Yogavāsistha (nyāya-prakarana) this idea is beautifully expressed as under :--
"अपि पौरुषमादेयं शस्त्रं चेद् युक्तिबोधकम् । अन्यत् स्वार्थमपि त्याज्यं भाव्यं न्याय्यैकसेविनाम् ॥ युक्तियुक्तमुपादेयं वचनं बालकादपि । अन्यत् तृणमिव त्याज्यमप्युक्तं पद्मजन्मना ॥"
1 He is mentioned in Lalitavistaro (p. 45b), and a portion is quoted
from his work on this very page. 2 In the following verse of the colophon of Durgapadaprakāśa,
Prabhānapde's com. to Vitarăgastotra, this commentator is referred to as “pratibhāsamudra' and 'muniśvara':--
“तदीयपट्टे प्रतिभासमुद्रः श्रीमान् प्रभानन्दमुनीश्वरोऽभूत् ।
स वीतरागस्तवनेष्वमीषु विनिर्ममे दुर्गपदप्रकाशम् ॥ ४॥" It appears that this is from the pen of the commentator himself. If 80, is it not an instance of self-praise ?
Yasovijaya Gapi has referred to himself in the plural in the last line of his com. to Patañjali's Yogadarśana. It runs as under :--
| “হিলঃ সালীমা অবিশ্বনাশী” 3 In the edition issued as Nog. 24-25 by Jaina-grantha.prakāśaka
sabhà the com, is styled as svopajña. 4 According to Jñänakalasa's Sandehasamuccaya, this verse belongs
to Umäsvätt. Vide Pandit Hergovinda's Samskria intro. (p. 2b, fa.) to Syādvádakalpalatā.

Page #37

XXXIV
INTRODUCTION
(58) Laggasuddhi or Laggakundaliyā
This is a small work in Pārya in 133 verses. Its Saṁskyta title is Lagnašuddhi. In v. 132 the word 'Haribhadda' occurs. So it may be inferred that this work is composed by some one known as Haribliadra. This inference is corroborated by the fact that it is attributed to Haribhadra by Kulamandana Gani as can be seen from the following lines occurring in his Vicārāmrtasangraha (p. 11) composed in Samvat 1443 (Tarota):
"धर्मसंग्रहण्यनेकान्तजयपताकापंचवस्तुकोपदेशपदलनशुद्धिलोकतत्त्वनिर्णययोगबिन्दुधर्मबिन्दुपंचाशकषोडशकाष्टकादिप्रकरणानि चतुर्दशशतमितानि पूर्वश्रुतव्यवच्छेदकालानंतरं पंचपंचाशता वर्षेः दिवं गतैः श्रीहरिभद्रसूरिभिर्विरचितानि"
Kulamandana thus equates the author of Laggasuddhi with that of AJP. Hemahaṁsa Gani in his com. (p. 207) on Arambhasiddhi (V, 14), a work of Udayaprabha Sūri( the guru of Mallişena Sūri") has quoted the following verse and attributed its authorship to Haribhadra :--
"कारावयस्स जम्मण रिक्खं दस सोलसं तहहार ।
adta que fa auseis als 14" This verse is found in Laggasuddhi as v. 23. There is a palm-leaf Ms. of this Laggasuddhi in Cambay. Its title is here noted as Lagnakundalika. On the basis of this Ms. variants are noted by Muni Kāntivijaya in his article aufsat grotat)" published in "Jaina Satya Prakāśa" (Vol. VII, No.12). These refer to the printed edition published in Sarivat 1974 by Bhimasinha Manak, along with Arambhasiddhi and Dinasuddhi.
(62) Lokatattvanirnaya or Nptattvanigama
This is a small work in Samskrta. From the opening verse it appears that the title of this work is Nrtattvanigama; but the popular title is somehow Lokatattvanirnaya, and it occurs in the colophon. This work comprises 147 (75+ 35* +37)
1 He has composed SM in Šaka year 1214 i. e. Samvat 1349. 2 This will be hereafter noted as JSP. 3 The text was edited in 1902 A, D., Bhavnagar. It has been published
along with a Gujarāti translation in 1921 A. D. Is No. 10 in Hamsavijayaji Jaina Free Library Series. At least by 1910 A, D. the text was edited and translated into Italian by Dr. L. Suali and it was published in Giornale della societa Asiatica Italiana i. a. Journal of the Italian Asiatic Society (Vol. XVIII, p. 263 ff.). There are quotations from Upanišads, and they are counted as y, I in the edition of 1921 A. D. which I here follow.

Page #38

INTRODUCTION
XXXY
verses in different metres. Thus this work gets divided into: three sections. In I, 23-31 undesirable activities of Vişnu, Sambhu, Sakra, Haladhara, Skanda, Arya ( Ambikā), Vināyaka, Brahman, Sūrya, Anala, Soma and Indra are referred to. The author condemns these acts; but he is sufficiently broad-minded to bow to one who is really dispassionate, though he may be named as Brahman, Vişnu, Sankara or Hara. This work describes the nature of the universe (1, 42–75) and states various views about its creation. The next topic is the nature of the soul' (II, 1-11). This is followed by the exposition of the doctrine of karman etc. as propounded in the non-Jaina schools of philosophy (II, 12-35). Here the universe is explained according to the views of those who lay undue emphasis on svabhāva, niyati or parinäma. It then states the Jaina view (II1, 1-37) and thereby refutes the non-Jaina ones previously noted.
In I, 15 we have: 7 alg##: qafar. This can be compared with AJP (Vol. I, p. 212). In I, 19 there is an allusion to a narration pertaining to one who accepted gold.
It may be observed that some of the verses of this work practically tally with those of Bhagavadgitai. For instance I, 52 (eda: qf010 )= XIII, 13; I, 53 ( 55 )= XV, 1; II, 2 (1990)=XV, 16; II, 6 (a meteo ) =V, 14; II, 8 (also )= II, 23; II, 9 (3475to ) = II, 24; and II, 13 (SECO )= VI, 5.9
gan gak... Teme which marks the beginning of II occurs in Svetāsvataropanişad (III, 15 ) and are që... Få in III, 9. head... (a): is found in Išīvāsyopanişad (5) with 7€ for 96. The first foot of एक एव...प्रलीयते tallies with that of Brahmabindu (v. 12).
Some verses from this work are referred to, by Gunaratna in his TRD. For instance, v. 32 & 38 occur in this com. on p. 4a.
(65) Visa visiya? This work in Päïya consists of twenty sections. Each I Soe pp. XXIV and XXV. 2 For details gee P. K. Gode's article "The Bhagavadgita in the
Pre-Śänkarācārya Jaina Sources". This work--the bare text along with Yasodova Sūri's Paccakkhanasarūva, Katantravibhramasutra and its avacūrni by Caritrasimha, Rājasekhara's Dūnaşattrinsikā with avacurgi, Ksamāśramana Jinabhadra Gani's Visesanavaż and Rşivardhana Sūri's Nemistuti is published by R, K, Samsthā, Rutlam, in 1927 A, D .

Page #39

XXXVI
INTRODUCTION
one of them except the fourteenth comprises twenty verses (gāthas) and is hence known as tīsiyā (Sk. viméik). Further, each except the 15th, is named in Sańskrta according to the subject it deals with, with the word vimsikā' added to it as can be seen from Prof. K. V. Abhyankar's edition. The twenty names without the word "vimsikā' are:
(1) Adhikara, (2) Anādi, (3) Kula-niti, (4) Carama. parivarta, ( 5 ) Bijādi, (6) Saddharma, (7) Dāna, (8) Pūjä-vidhi, (9) Srävaka-dharma, (10) Śrāvaka-pratimā, (11) Yati-dharma, (12) Sikşā, (13) Bhikṣā, (14) Tadantarāyasuddhi-linga, (15) Aloyaņā (Sk. Alocanā), (16) Prāyaścitta, (17) Yoga-vidhana, (18) Kevala-jñāna, (19) Siddha-vibhakti and (20) Siddha-sukha.
In Visiyā I, verses 11-15 enumerate the names of the twenty visiyüs, and they give us an idea of the contents of this work.
Visiya II proves that the world is made up of five astikūyas, is beginningless and is not created by any super-human agency.
Some social practices and observances based upon the family traditions and customs of the country form the main theme of Visiyā III. Some of these are no longer seen. Even then the section deserves to be studied by a student of ancient culture and sociology.
The last existence preceding final emancipation is called carama-parivarta' known also as 'apunarbandhaka' and 'nivrttādhikārapravrtti'. Herein every activity of the human being is directed towards the attainment of salvation. This is the theme of Visiya IV. In v. 143-15 five views regarding the causality of the universe are noted and evaluted.*
Vīsiyā V compares the religious life with a tree. Attainment of right faith is the main subject of Visiyă VI.
Visiyā VII deals with three kinds of endowments viz., right knowledge, safety and religious utility.
1 Herein, only six verses are printed in the case of Visiya XIV. This
edition published in 1932 A, D, contains Sk, intro., Sk, rendering
(chayā), notes in English and an appendix in Sk. 2 For comparison see p. XXXV. 3 This is reproduced from Sammaä payaraña (III). 4 This topic is dealt with in other works of Haribhadra. See fr. 3 of
p. XXXII.

Page #40

INTRODUCTION
XXXVII
Worship of the Deity and its varieties and sub-varieties are treated in Visiyā VIII.
In Visiyă IX, the life of the Jaina laity is expounded. Visiya X deals with the postures of a Jornace householder.
In Vīsiyū XI there is exposition of the life of the Jaina monastic order..
In Vísiyã XII religion is compared with a kingdom and a perfectly religious monk with a monarch. Religious instruction is its central tlieme.
Visiyā XIII explains the forty-two faults to be avoided by the Jaina clergy while accepting alms.
Visiyā XIV discusses the factors which act as obstacles in partaking the alms obtained in a faultless manner.
Confessions of faults and atonements are the respective topics of Visiyās XV and XVI.
In Visiya XVII, v. I yoga is defined as an activity leading directly to salvation. Verse 2 mentions the five divisions of yoga. Of them the first two comprises karma-yoga and the last three jñāna-yoga. Each of these divisions has four varieties, and each of them four sub-varieties. Thus yoga is of eighty types. In v. 8 there is mention of anukampa, nivved, sanvega and pasama respectively. Verses 17-20 mention the four varieties of good practice. This Vīsiyā does not deal with the initial stage of spiritual development but rather the mature one. The topic of this Visiya and the style of treating it agree with those of Sodasaka. This Visiyū is commented upon by Nyāyācārya Yaśovijaya Gani.
Omniscience is the central theme of Vīsiyā XVIII.
Various types of the liberated souls form the subject. of Visiyā XIX. These have for their basis the condition of life in their last birth as a human being. That emancipation is not the sole right of males but is equally shared even by females, is ably discussed in v. 6-12.
Prof. K. V. Abhyankar has stated in his notes that the following verses tally with others :
IV, 14- Sammaïpayarana (III, 53). For comparison see Svetāśvataropanişad (I, 2).
VI, 5 & 6( the first hemistiches ) = the first hemistiches of Avassayanijjutti (v. 105 & 106).

Page #41

FXVIII
INTRODUCTION
VI, 7–8 = Visesčī (v. 1202-1203) and Pañcāsaga (v. 123-124).
IX, 11-20 = Pañoūsaga (1, 41-50). IX, 8-20 - Süvayadhammavihi ( v. 106-108 and 111-120). X, 1 = Pañcāsaga (v. 447 ).
XI, 2= Dasaveyaliyanijjutti (v. 314) and Pañcâsauga (v. 513).
XIII, 3-4,5-7 = Pindanijjutti(v. 92-93, 408-409 and 520).
» 10 = Pindanijjutti (v. 662) and Ohanijjutti ( v. 280).
I may add that XX, 6 is almost the same as one occurring in Samarāžccacariya (IX, p. 970, B. H. Dosi's edn.) and VI, 914 with Samarüiccacariya (I, 72-77).
Prof. Abhyankar has noted parallel ideas for comparison. Of them I may note the following: 3791F4R7 THB occurring in II, 18 = 24 sreta na rae
wat ( Taittiriya Brāhmana II, 8, 9). sfēraugftianak (III, 17 )= Arthasõstra. VII, 3-5
= Yogabindu 345 & 349. XII, 12
= Avassayanyjjutti ( v. 99).
= Käthaka (1, 2, 15). XVII, 14-16
=Jñānasāra ( XXIII). XX, 2–20
= Ovavāïya (last verses ).
= Uttarajjhayana (XIX, 76-85). Anandasāgara Sūri has composed a com. on Visavisiya. It deserves to be soon published.
(68 & 69) S'astravārtāsamuccaya & Dikpradā
The text is in Sanskrta in verse. It examines, refutes and reconciles some of the views of the non-Jaina schools and sects in a spirit which is highly laudable as the author respectfully refers to the opponents and does not stoop low as some critics do. The author himself has written a com. on this work, It is designated as Dikpradā. The text consists of 700 verses
1 This is Lokasanjnástaka. 2 Both have been published in 1929 A.D. by the trustees of the
Vijayadavasūrasangha samstha Godiji Jaina Upāśraya, Bombay. The text along with Syādpadakalpalatā was published in D. L. J. P.
F. series in 1914 A. D. For another edition of the text see p. XLII. 3 See Prof. Abhyankar's intro. (pp, 6–7) to his edition of Vimsati
Vimsikā.
»
, 9-16

Page #42

INTRODUCTION
whereas the extent of this com. comes to 2,250 slokas (one sloka being equal to 32 letters ). Nyāyācārya Yasovijaya Gani, too, has written a com. on this text, and it is more exhaustive than Dikpradā. It is styled as Syidvīdakalpalata. Yasovijaya has divided the text into eleven sections and has named each as *stabaka'; but the author has not done so as can be seen from the printed edition. The main topics dealt with, in this work are:
(i) The establishment of the existence of soul” and refutation of the Lokāyata system of thought, (ii) the Jainc view about violence (hinsă), and the denouncement of the himsă sanctioned by the Vedas, (ii) the theory of causationfive factors examined, (iv) refutation of the Sankhya system, (v) criticism of the views of Dharmakirti and other Bauddhas, (vi) the Jaina view about reality, (vii) refutation of Brahmā. dvaita, (viii) establishment of omniscience and refutation of the Mimāṁsaka view in this connection and (ix) the nature of liberation?
In the text we come across the following names:
Byhaspati (v. 111), Buddha (v. 464, 466 & 661), Dharmakirti (v. 603), Jaimini (v. 612), Kapila (v. 237), Manu (v. 209) and Vyāsa ( v. 75 & 690).
Dikpradā, too, mentions certain names e. g. Asuri (p. 32a), Dharmakirti (p. 38b), Kumárila (p. 80b), Sāntarakṣita (p. 42b), Subandhus (p. 73a ) and Vindhyavāsin (p. 32a).
In the text at times we come across verses which really belong to some other works. Some of them are:
67 77 fanfar Hafa 7 eta 1885 11 भावे ह्येष विकल्पः स्याद् विधेर्वस्त्वनुरोधतः ।।
7 at Fastraat fatal dave ll" "नासतो भावकर्तृत्वं तदवस्थान्तर न सः ॥ २९६ ॥
1 See pp. XXIII-XXV. 2 See p. XXV. 3 See fn. % of p. XXVIII. 4 See fn. 3 of p. XXXII & p. XXXV. 5 It is characterized by origination, destruotion and permanence, 6 Ses Visiya XVIII and fn. 6 of p. XXV. 7 See Visiyā XIX, 8 In Syddvádakalpalată (p. 2678) wo have Deva bandbu lpstead of
Subardha,

Page #43

xr:
INTRODUCTION
वस्तुनोऽन्तरं सत्ता कस्यचिद् या नियोगतः । सा तत्फलं मता सैव भावोत्पत्तिस्तदात्मिका ॥ २९७ ॥ असदुत्पत्तिरप्यस्य प्रागसत्वात् प्रकीर्तिता। नासतः सत्त्वयोगेन कारणात् कार्यभावतः ॥ २९८ ॥" "स्वयं रागादिमान् नार्थ वेत्ति वेदस्य नान्यतः । न वेदयति वेदोऽपि वेदार्थस्य कुतो गतिः ? ॥ ६०४ ॥ तेनाग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकाम इति श्रुतौ । खादेत् ख(त् श्व)मांसमित्येष नार्थ इत्यत्र का प्रमा? ॥६०५॥" "अन्यथा दाहसम्बन्धाद् दाहं दग्धोऽपि मन्यते ।
अन्यथा दाहशब्देन दाहार्थः सम्प्रतीयते ॥ ६६७ ॥" "दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं प्रादुर्भवति नाकुरः।
कर्मबीजे तथा दग्धे न रोहति भवाकुरः ॥ ६९३ ॥" Of these v. 269, 270, 604 and 605 are taken from Dharmakirti's Pramūnavārtika, the corresponding numbers being I, 279 ; 1,280 ; I, 319; and I, 320. There are variants e.g. न तस्य for न तत्र in I, 279; भवतीति न for भवतीत्यपि in I, 280 and खादेच्छ्वमांस for: खादेत् ख(त् च)मांस in I, 320. As regards v. 296-298, at least the latter half of v. 296 is attributed to Sāntarakṣita. I do not find any of these verses in Tattvascrgraha. So, if they are not really there, they inay be from some other work of his' or from a work of his name-sake.
Verse 667 is the same as v. 425 of Vickyapadiya (11), with this difference that there we have “अन्यथैवाग्निसम्बन्धाद्" as the first foot. Verse 693 is a quotation from the Bhūsya (Vol. II, p. 319) on TS (X,7). Verse 666 is also perhaps u quotation. Verses 367, 508, 509, 513, 515, 516, 517, 518, 666, 667 and 670 occur in AJP on p. 56 of Vol. II, p. 132 (I), p. 133 (I), p. 297 (I), p. 71 (I), p. 72 (I), p. 72 (I), p. 72 (1), p. 396 (I), p. 396 (I) and p. 402 (I), while v. 246, 316, 317, 332 and 422 occur in the com. on AJP on pp. 134 & 190 of Vol. II, p. 263 (I), p. 263 (I), p. 233 (I) & p. 502 (II) and p. 257 (I).
____ In v. 583 we have the latter half as “प्रमाणपञ्चकावृत्तेस्तत्राभावप्रमाणता". This seems to be an echo of the following verse occurring in Kumārila's Mimarscāslokavārtika (p. 473):
- "प्रमाणपञ्चकं यत्र वस्तुरूपे न जायते ।
वस्तुसत्तावबोधार्थ तत्राभावप्रमाणता ॥" ... 1..For the list of his works see "Foreword” (pp. XX-XXIII) to
Tattvasangrahe.

Page #44

INTRODUCTION
Similarly "ameacha a marcat Fla", a heristich of Mimārstslokavārtika (p. 74) is incorporated in the following verse:
“आह चालोकवद् वेदे सर्वसाधारणे सति ।।
__ धर्माधर्मपरिज्ञाता किमर्थ कल्प्यते नरः? ॥ ५८५ ॥”
In Dikpradă ( where this verse is explained) Kumārila is mentioned.
Verses 581-583 occur in Sarvajñasiddhi as v. 11-13 with a variant oprap HIIH' for at in . 13. Verse 76 beginning with that agd' completely tallies with Bhagavadgită II, 16, and v. 563 can be compared with Bhagavadgitu XIII, 8. The first foot of v. 166 viz. Fra: a wara' tallies with Maitri Upanişac VI, 15. The first hemistich agrees with that of Adiparvan I, I, 190 of Mahābhārata (B. O. R. I.), and the second line is found only in the northern recention of MBh (vide p. 29 of Adiparvan).
(74) Saddars'anasamuccaya? It is a small treatise composed in Saṁskrta in 87 verses. All of them except the 42nd and the 82nd are in Anustubh metre. The 42nd verse is in Upajāti and the 82nd in Sundari' also known as Viyogini and Vaitālīya.
This work as its very name signifies, deals with the six systems of Indian philosophy. The first verse serves as a manyala. The second and the third mention the names of the six systems of philosophy and a few details about them. Verses 4 to 111 treat Buddhism, 111 to 324 Naiyāyika darsana, 321 to 431 Sănkhya darśana, 431 to 58 Jainism, 59 to 67 Vaiseșika darsana, 68 to 77 Jaiminīya darsana, 78 to 79 the difference of opinion as to which should be considered as six darsanas, 80 to 86 Lokāyata (Cărvāka) mata and the last
1 This name is not mentioned in the work by the author himself.
I do not know if he has referred to it in any other work of his, I find this name for the first time in TRD, Gunaratna Säri's oom.
(p. Ia, v. 4) on it. 2 This change in the metre of this v. 82 and the remark made by
Gunaratna Sūri, while commenting upon it, has led Pandit Bechardas to surmise that this verse is not from the pen of Hari.
bhadra. See hia Jainadars'ana (sūcana, p. I). 3 See my artiole salt mat sit azal published in JSP (Vol. IX, No. 3.
pp. 77-82),

Page #45

XLII
INTRODUCTION
hemistich the author's advice to the reader. In v. 11 three characteristics of a hetu acceptable to the Bauddha school of logic are mentioned. Therein the word pakşadharmatva deserves to be noted. Jinavijaya in his Hindi article “ERHAFTET parautz" (p. 36). says that this technical term is not found in any earlier work of any school of logic, though a phrase suggesting the same idea is met with. But this is incorrect; for, it occurs in Pramānavārtika (v. 3) of Dharmakīrti and even in Nyāyaprøvesaka (p. 1). of Sankarsvānin (?)
Verses 5 (second hemistich) to 8 occur in this very order in Jinasena's Adipurana (parvan V) as v. 42–45. These may be originally belonging to some Bauddha work.
Verse 20 occurs in Nyuyamañjari (p. 129) of Jayanta Bhatta?. In the errata of Pramānamīmārsā, its source originally mentioned as șaddarsanasamuccaya is replaced by Nyāyamañjari. So it is a suggestion that this v. 20 is quoted from Nyayamañjari. Mahendrakumāra, too, holds this very view as can be seen from his intro. to Nyāyakumudacandra (Vol. II, p. 38). Further, on pp. 16 & 38 he has suggested that the life-limit of Haribhadra should be extended upto 810 A. D.; for, in his opinion Nyāyamañjarī was composed in about 800 A. D. at Kashmir. I am not in a position to form any definite opinion at present. But I may say that a question may be raised: if v. 20 which has its two hemistiches tallying with the second hemistiches of two verses of Nyāyamañjari (p. 117, Kashi Samskrit Series, No 106) is really extracted from Nyāyamañjari, why are the first hemistiches dropped? Is it not possible to believe that in Nyāyamañjari, two verses are quted and not one as in șaddarsanasamuccaya?
Verse 72 is quoted in Nyāyakumudacandra (p. 505). This verse fairly tallies with one in Kamalaśīla's Pañjikā (p. 450) on Śäntarakṣita’s* Tattvasangraha. The original source may be some old work of the Jaiminīya school.
1 He is also known as Jaran-naiyāyika'. He is an author of
Nyāyakalika, toc. He is assigned a period of 760 A, D, to 840 A.D.
in the intro. (p. 16) to Nyāyakumudacandra (Vol. II). 2 “गम्भीर गर्जितारम्भनिभिन्नगिरिगह्वराः । रोलम्बगवलव्यालतमालमलिनविषः ॥
sarakgarn Fagt: 1 ig safrazrate a 914: 99159: ?" 3 His life-period is about 713 A. D. to 763 A. D. 4 Bis date is usually supposed to be 705 A. D. to 782 A. D.

Page #46

INTRODUCTION
XLIII
As editio princeps may be mentioned the edition by F. L. Pullee in GSAI 1, 47 ff. ; 8, 159 ff.; 9, 1 ff. There is. a publication' by Jaina Dharma prasāraka Sabhā, Bhavanagar. It is styled as “Sri-Haribhadra-Sūrikrta-granthamālā", is dated as Samvat 1964 and it includes over and above this work two more viz. S'āstravartásamuccaya and Astaka.
Saddarsanasamuccaya has at least four commentaries. Of them Gunaratna Sūri's com, TRD has been edited by L. Suali and published along with the text in Calcutta Bibliotheca Indica in 1905-7 A. D. The text and this com. are subsequently published by Sri Atmānand Sabhā, Bhavanagar, in Samvat 1974.
In TRD (p. 42a) and in SM (p. 97, com. on v. 15), too, the following line is attributed to Patañjali:
"Tetsfa goa: gazi &944, a inyers TS 1% प्रतिभासते"।
This is not found in Patañjali's Yogasūtras, but it practically occurs in Vyāsa's Bhāşya (p. 91) on them (s. 20). So is this a slip or is it that in the time of Mallişeņa Patañjali was looked upon as the author of this Bhâsya, Vyāsa 'being too ancient to be a commentator of Patañjali?",
I In this publication S'astravērtasamuccaya is divided into eight
slabakas, and each begins with the word 'stabaša' and its correspon
ding number. See intro. (p. XXXIX). % On pp. 20a and 20b are mentioned 18 incarnations of Rudra (Siva).
This reference is wrongly attributed to Haribhadra by D, K. Shastri in his "a la ETE" (p. 69). This has led him to say on p. 78 that Rašikara has been looked upon as the 17th incarnation of Rudra by Haribhadra. Similarly, on p. 88 he has wrongly fathered upon Haribhadra the montion of the characteristics of the Saiva yogins and that of the S'aiva seots and
sub-sects. For, all these topics are dealt with in TRD. 3 'aise SATA957: 98:
9
4' is the reading in the Bkāsya. The very frequent practioe of commenting upon one's own work i, e. of writing a svopajña vrtti prevalent amongst the Jaina authors, may have led to the confusion between the sutra-kära and the bhāsya-kāra.
This is, of course, a conjeoture to aocount for the slip, if admitted. 5 Sea "Notas" (p. 174) on SM. Bere the remark viz. 'the slip was
originally Ganaratna's and was afterwards repeated by Mallisena' is wrong; for, SM was composed in Saša 1214 i. e. Sanivat 1349 whereas Gunaratna, the author of TRD, composed K'riyaratnasamuccaya in Samvat 1466, and thus he (Gunaratna) flourished about 100 years after Mallişena.

Page #47

XLIY
INTRODUCTION
There is another com, whose author is Manibhadra Sūri. It is smaller as compared with the one noticed above. It is published in the Chokhambā Series, Benares, in 1905 A. D. Herein "about half of the chapter on Jainism is found word for word, in the Syadvādamañjarī! Which was the plagiarist, this man or Mallişeņa." So says Colonel G. A. Jacob in his Laukika. hyāyāñjali (pt. I, p. IX).
In Jaina granthāvali, two inore commentaries are noted. Of them Vidyātilaka alias Somatilaka Sūri is the author of one of them. The author of the other com, is not mentioned probably because he is incognito.
(75) Sodasakaprakarana This is a small treatise written in Samsk?ta, in verse, in Aryā. It is divided into 16 adhikāras each of which is styled as sodasaka in the printed edition, the Ist adhikūra as the Ist sodasaka, the second adhikara as the 2nd şod asaka and so on. Each of the 1st 15 şodasakas consists of 16 verses whereas the 16th has 17, the last written after the words "PUTETT 076894". Probably this is the reason why the entire work is called Sodaścka; for, nowhere in this work the author has named it so. The authorship of this work is inferred from the phrase bhavaviraha occurring at the end of every adhikāra and is corroborated by the last verse of the last adhikara.
The subject of each of the adhikūras is as follows:
(1) Examination of dharma (dharmaparikṣā), (II) preaching (desanā), (111) characteristics of dharma (dharmalaksana),
1
2
This charge is unwarranted; for, it was oustomary in olden days to incorporate the statement of a prerious writer or writers in ope's work without making any mention of the same. Seo Homacandra Sūri's Pramanamiminsă (p. 1) where 'what is originality' is discussed. This treatise together with Yaśobhadra's vivarana and Yasovijaya's vyākhyā called Yogadāpikā has been pablished in D, L. J. P. Fund Series in 1911 A, D. In this edition the text is given separately, too, at the end. The text along with Yacobhadra's com. and notes from Yasovijaya's com, has been published in R. K. Sarnsthā, Rutlam, in Sanvat 1992. The topics dealt with, in every sodaśaka, are given in the beginning by the editor. Amongst the available Sanskrta works of Haribhadra this is the only one in Arya.

Page #48

INTRODUCTION
XLV
(IV) characteristics of one desiring dharma (dharmaicchukalinga)', (v) attainment of trancendental principles (lokottaratattvaprāpti), (VI) a Jaina temple (Jaina mandira), (VII) a Jaina idol (Jaina bimba), (VIII) ceremony of consecration (pratiştha. vidhi), (ix) nature of worship (pujāsvarūpa), (x) fruition of worship (pujāphala), (XI) characteristics of srutajñāna (srutajñā. nalinga), (XII) renunciation (dikşā), (XIII) modesty to a preceptor (guruvinaya), (xiv) types of yoga (yogabheda), (xv) nature of one to be contemplated (dhyeyasvarūpa) and (xvi) balance of mind (samarasc).
In XI, 5 there is an allusion to a narration pertaining to some sleeping king.
In XI 7-9 there is an exposition of vâkyartha, mahāvākycīrthā and aidamparyārtha as is the case with Uraësapaya (v.859885). Haribhadra seems to be the first Jaind writer to have coined this terminology and replaced the traditional one comprising padārtha, padavigraha, valand and pratyavasthana.
In XI, 11 there is a reference to attestant. It is explained in the com. by means of a narration.
In XII, 1 there is a phrase a uf#T. It is explained by the commentator Yasobhadra Suri as विडम्बनाप्राया चैत्रमासपरिहासकृतVAHETAT. This may remind one of the following lines occurring in Jinaprabha Sūri's Bhavvacariya' and Kulakasangaha respectively :
"A ESTE TE”
" SET TITTERAT Hadih ETUIGHT" This mock-king may be compared with the pseudo-bridegroom figuring in the "ghisa"' of Surat.
In XV, 11 the word “tīta' is used for atīta'. Yaśobhadra Süri while elucidating it in his com.cites Siddhiviniscaya" as an example where such usage is met with.
The wording of XV, 14 is perhaps borrowed from the following line occurring in S'ūkla-yajurveda (XXXI):
1-2 The bhāvanās such as love etc. are expounded here. 3 This work in Avahattha is published in the "Forbes Qujarāti Sabha
Quarterly" (Vol. I, No. 2, pp. 149–154). 4 For details see my article "frit ste" in the local weekly "Pratap
in its issue of 26-3-38. 5 Is this the same work as one composed by Akalarka?

Page #49

XLVI
INTRODUCTION
“वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्यवर्णं तमसः परस्तात् ।
तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ॥ १८ ॥
This phraseology is incorporated in Bhaktamarastotra. For other details see my Samskṛtā bhūmikā (p. 11) to Bhaktāmara, Kalyanamandira and Namiüna.
According to Jaina granthavali (p. 164) Dharmasagara, too, has commented upon Soḍasaka-prakaraņa. Thus there are three commentaries.
(76) Samsāradāvānalastuti1
This hymn consists of four verses in four different metres, and it is written in a language which is Samskṛta and Païya as well and is thus an example of 'Bhāṣāsama'. In v. 1 there is an eulogy of Lord Mahavira, in v. 2 that of all the Tirthankaras, in v. 3 that of the Jaina canon and in v. 4 that of the goddess of speech. We have a padapürti by Sumatikallola. It comprises all the feet. It is named as Prathamajinastavana. It is published in Jainastotrasangraha (pt. I, pp. 65-67). On pp. 67-69, there is Pārsvajinastavana which, too, is a padapurti of all the feet. In part II (p. 20) we come across a hymn which is named as Jinastuti and which is a pudapurti of the first foot of every verse of the original one.
(80) Samaraiccacariya or Samarāiccakahā
The first name is mentioned by the author himself on
1 This small hymn is published in several editions of "Pratikramanasutras".
22 In " मांडवगढका मत्री अथवा पेथडकुमारपरिचय" this very hymn in honour of Pramada-Pārsvanatha is published on pp. 64-69 in 17 verses in Samvat 1979 i, e. ten years after this publication.
3 This work along with intro., contents and index was edited by H. Jacobi in the Bibliotheca Indica, and it was published by the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, in 1926 A. D. This index contains proper names of persons and cities etc., and technical terms. B. H. Dosi has edited this work along with the Samskṛta rendering and published it in two parts in 1938 and 1942 A. D. respectively. Bhava VI along with intro., notes, translation, vocabulary and Samskṛta tippani is edited by M. C. Modi and is published as "Prakrit Granth-mala N. 7" by S. J. Shah in 1936 A.D. It is also edited with intro., notes and translation by Prof. B. A. Chaugule and Prof. N. V. Vaidya in 1936 A.D. M. C. Modi's edition of bhavas I & II is published by S. J. Shah in 1933 A,D. It is issued in two volumes,

Page #50

INTRODUCTION
XLYR
p. 7?. It is popularly styled as Samardiccakahā. It is a dharmakathu, one of the four types of narration. Itseeing to be the most popular narrative work. It has been noted in Kuvalayamála, Dhanapāla's Tilakamañjarī and Devendra Sūri's Santinchacariyo (Peterson's Report V, p. 73). It has been cited by Hemacandra in Alankāracüdāmani, his com. (p. 465 ) on his own work Kavyānusāšana (VIII, 8) as one containing all the requisites of various types of narration. Vilāsavačkahā composed by Siddhasena Sūri alias Sādhārana in Samvat 1123 is extracted from Samaräicca cariya (bhava V). The latter is surcharged with the sentiment of tranquility.
Samaräiccacariya is a romance par excellence composed primarily in prose in Jaïņa Marahatthi strewn with Soraseņi forms here and there. It is divided into nine sections-births (bhavas ), and it deals with the nine existences of two persons, one a victim of vices and another a votary of virtues. It is a striking example of the poetic abilities of Haribhadra who is a great commentator, a theologian and a writer on philosophy and one who is said to have composed Kathākosa, Dhuttakkhănci, Munipaticarita, Yasodharacarita and Virnagadakathā.
The nucleus of Samarāiccacariya with the mark 'viraha' at the end seems to be traditional. "Cariya-Sangahani-gāhās' are given in this very work as v. 23-30 (pp. 7-8). In the beginning are mentioned the characteristics of the four types of narration including sankinnakaha. Kuvalayamála however defines sarkinnakahă in a different way. This is strange. The mention of Samarā iccacariya as Samaramiyankakahā in Kuvalayamālā is explained by Jinavijaya as Sanaramrgonkakatha in his Hindi article on the date of Haribhadra (p. 43 fn.); but I think, it means a narration marked with Samara (FR FRE, # a sandhi-consonant).
1 2
the first comprising the text, intro., glossary, notes and Sauskita tippaņi and the second English translation and supplementary notes.
A palm-leat MS. of Samarážccacariya dated Sanivat 1299 is found in the Såntinātha bhandara at Cambay. This refers to B, H, Dosi's edition. There are quotations in verse, and they are introduced with the words “bhaniyam ca". Vide v. 48 & 70-80 of Bhava. I, and v. 199, 200 & 202 of Bhava II. Of them v, 70 tallies with Visesão (v.: 1195)& v. 77 with Vāsiyā VI, 14, In Upamitio we come across these very types.
3

Page #51

*LVINI
INTRODCOTION
... The central idea is nidūna which may be here looked upon as a phase of retribution or Nemisis. For, Aggisamma resorts to it and harasses Gunasena just after he is born As a god.
There are stories within stories as is the case with Bāņa's Kādambari, and some of them are pre-birth stories. There are parables such as (i) a man in the well' (11, v. 173–186; pp. 136– 138,) and (ii) a frog, an old serpent, an osprey, and a boa constrictor where the 1st is caught by the 2nd, the 2nd by the 3rd and the 3rd by the 4th (II, p. 148).
The story given in Bhava IV (pp. 289-347) has a later parallel in No. 73 of Brhatkathakosa of Harişena. Similarly the story of Mūga has a parallel in Parisistaparvan (II, 224-314).* The discussion between Vijayasimha and Pingaka (III, pp. 203-221*) is as it were an echo of Ganaharavāya and that of Kesi and Paësi dealt with, in Rāyapasenaijja. It has a later parallel in No. 73 (v. 133 ff.) of BK.
In Bhava VI (pp. 517-518) we learn that Dharana takes out blood from his arm and converts it into water by mixing it with the juice of tuvaritthiyā.
The social life of the upper Gujarat of the eighth century is beautifully depicted in this work. Further, it throws considerable light on the trade-routes in the days of Haribhadra. For instance, the stories of Dhana (IV) and Dharana (VI) and the travels of Sena (VII) furnish us with some details in this connection. Some of the ports etc. here mentioned are:
34403T (p. 509), 41976 (p. 363), $9437 (p. 243), glaset (p. 601), grafit (p. 584), farema (p. 270), 79 (P. 605), india
1 This may remind one of mabu-bindu-ditthanta occurring in
Vasudevahindi (p. 8) and Harişena's Brhal-Kathakośa (No. 92) composed at Vardhamanapura (Wadhwan) in Sanvat 989 and Dhar. maparīksās of Harisena and Amitagati. This parable is very popular in the world-literature. In the History of Indian Literature (Vol. I,
P. 480 and Vol. II, p. 417) Winternitz has noted several references. % This will be hereafter referred to as BK, 3 See v, 59 of No. 150 of BK. 4 Refutation of the belief that the soul which goes to the next world
is not different from the five elements (pp. 203-208), explanation as to why an infernal being does not come here (pp. 208-209), & similar discussion regarding & celestial being (pp. 209-210) and exposition of merit and demerit (pp. 219-221) are the main topice discussed here.

Page #52

INTRODUCTION
XLIX
(p. 540), anfase (p. 241), GHET (p. 529), 1957 (p. 541) casu (1). 596), (P. 416), Hica (p. 428), 31 ( 250 ), HETTE (p. 518 ), #197# (p. 493), frut (?), 399 ), arreta (p. 254), qonut (p. 397) and Aaleur ( 1). 367).'
Sannarāiccacariya contains descriptions pertaining to the ugliness of Aggisamma (p. 10), a temple of Candiyā (pp. 530-532), Juino monks* (pp. 43-44), marriage ceremony (pp. 93-98), birth-celebration (pp. 31-33), & court-scene (PP. 556-561), voyages etc.
A device known as Sråkhala' found in Sayagada (I, 15 ) is utilized in this work in v. 159-163 of Bhava I and v. 23 and 47-51 of Bhava VI. We come across examples of the figures of speech such as Parisankhyā, Sliştopamā etc. Poetical conventions play their role as can be easily inferred from the names of several trees mentioned in Bhava II (p. 103). Maxims are met with, here and there.
Most of the verses are in Arya and at times in Vipulā, Verse 23 of Bhava VI is in Prastāra as described in Chando'nzsåsana and v. 125 of Bhava II (p. 89) in Dopai (Sk. Dvipadi), a Páïya metre used in Ratnāvali (v. 14-16), Sobhanastuti (v. 69-72), Acaradinakara (p. 167) and Aindrastuti (V,'69-72), and defined in Chando'nusasana (p. 32).
Verse 61 of Bhava I occurs as v. 229 of Bhava I. It appears as if it is a quotation as is the case with some other verses. See fn. 2 of p. XLVII.
1 For their identifications soo Life in the Gupta Age (pp. 380-381) by
Dr. R. N. Saletore, 2 This is compared by me with that of Jarad-dravida Brāhmaṇa given
in Kadambarī almost at the end of its pūrvabhāga' (pp. 398401, “Nirnaya-Sāgar' edn). See my article at TT 21577
published in the Dipotsavi issue of "Gujaräti" dated 3-11-39. 3 Cf. the beautiful description of Vindhyavāsint occurring in Gaiidavaha
(pp. 285-338). 4 They are described as sojourning in parks situated near the town
and not as living in temples. 5 For a short summary in Gujarati see my article "rifi susta
TESTITAE PAS published in " e yeria T HELET 19"
(pp. 362-363). 6 The line "ford fiaTACT 17" occurring in Bhopa VI (p. 502)
reminds one of the following line of Raindvali (II, p. 39 of Kalo's edn.):
"3ft PE HEAT :"

Page #53

INTRODUCTION
The style on the whole is simplo, chusto and fluent, though, in descriptions and verses we get sometimes lengthy compounds and Desi words. Many it time we come across very small sentences.
.. (82) Sambohapayarana or Tattapayāsaga
This is practicallya Päiya work in verse. It is divideil into 12 sections (alhikaras). They consist of 3:35, 171, 352, 102, 41, 115, 153, 9, 30, 109, 51 and 140 verses respectively. Their respective topics are: nature of God, characteristics of pseudopreceptors, nature of a real preceptor, light faith, the Jaindo House-holders, postures (pratimus) of the Jaina laity, their vows, instincts, lesyās, meditation, wrong belief and alocani. In section III, v. 91-92 practically agree with the first two güthis of Pancindiyasuutta. IV, 28 occurs is a quotation in Haribhadra's com. (p. Ia) on Pañoasuttaga (II). Ratnasekhara Suri, pupil of Jayasekhara Suri has composed Sambohasattari by extracting gjāthas as stated by himself in the opening verse. At least some of these gathās are from this Sambohapayaranc which has been published by Jaina-grantha-prakāśaka-sabha, Ahmedabad, in 1916 A,D. In this edition on p. 59b wo have: ..."इति श्रीसंबोधप्रकरणं तत्वप्रकाशकनाम श्वेताम्बराचार्यश्रीहरिभद्रसूरिभिर्याकिनी महत्तराशिष्यणीमनोहरीयाप्रबोधनार्थमिति श्रेयः।" । . .. From this it follows that this work is also named as Tattvaprakāšaka in Sanskřta, and that it was composed by Haribhadra with a view to enlightening Manoharīyā, female pupil of Mahattarai Yakini.
The colophon is followed by several yentras (diagrams). (84 & 85 ) Sarvajñasiddhit and its svopajña com.
The text is referred to in AJP (Vol. II, p. 49), and its svopajña com. in the svopajña com. (Vol. I, pp. 6 and 116) on AJP. The text is a Sanskrta prakaranat. It opens with the following verse whereby the author salutes a Tirthařkara:
1
2 3 4
These words occurring in Bhavas I, II and VI are noted £9 D in the Glossary by M. O. Modi in his edition of this work, In section XI v. 5-12 are in Sanskrta
: Their vices have been ridiculed as expected of a true satirist. This has been published in 14 pages along with Himsūstaka, its svopajña evacūri and Aindrastuti by §. X. Samstha, Rutlam, in 19:24 A. D. . . . . .

Page #54

INTRODUCTION
" tage fatheaafarfasteizarssegant.
देवेन्द्रार्योऽप्रसादी परमगुणमहारत्नदोऽकिचनेशः । - तच्चातच्चेतिवक्ता नवितथवचनो योगिनां भावगर्भ
__ ध्येयोऽनङ्गश्च सिद्धर्जयति चिरगतो मार्गदेशी जिनेन्द्रः ॥1 The purpose of composing Sarvajñasiddhi is dilated upon in v. 2-9. Verses 10-21 state the arguments usually advanced by those who do not admit an onniscient being. These are refuted in prose passages followed by 23 verses. Then we have a proso passage and then again 22 verses. In the last verse we have the word viraħa'. The svopajvice coin. is so far unpublished.
(87) Syādvädakucodya parihāra This work is twice referred to in AJP (Vol. I, pp. 279 & 296). Its name suggests that it must be a refutation of allegations against syödvāda i. e. anckäntavāda. The particular point which is here refuted is the view (p. 20) about sūmanya of those non-Jainas who hold it to be one, permanent, indivisible etc. This point is dealt with, in some other work or works, too, as is suggested by the word 'adi' occurring in PECFyftariat. What this work or works are is a matter of surmise.
(88 & 89) Himsāştaka and its svopajña avacūri ... This is a small work in eight verses in Samskrta. It is not a part and parcel of Astaka. It is referred to, by Haribhadra in his com. (P. 21b) on Dasaveyāliya. In the avacúri composed by the author hiinself there is an exposition of loiriistī (violence)
1
2
This may remind one of tho following porse which, tow, furnishes us with an example of anekäntavāda :
"परब्रह्माकारं सकलजगदाकाररहितं
सरूपं नीरूपं सगुणमगुणं निविभुविभुम् । विभिन्न सम्भिन्नं विगतमनसं साधुमनसं
पुराणं नव्यं चाविदयमधीशं प्रणिधे॥" This name may remind one of the three Bauddha works two of which are each named as Sarvajñasiddhikarika and the third as Sarvajñasiddhisanksepa. From the intro. (p. 9) and Appendix F (pp. XVIII-XIX) of Vūdanyāya we learn: Kalyānarakṣila (700 A. D.) is the author of Sarrajñasiddhikarika, and he is the teacher of Dharmotlara (vido Bu-ston's History of Buddhism ut. II, p. 154). Ratnakirti, too, has composed Sarvajñasiddhikärikā. The third work is by Sankaranandana. Ser Süyagado (I, 1, , 9-10;?, 11, 9, 10; 1, 8, 3; IT, 5, 6), Uvaësara. hassa (P. 42), Jñanabindu" (p. 7, Singi Jaio Series) and its Hindi
-

Page #55

tit
INTRODUCTION which starts by noting its varieties on the lines suggested in Viāhapannatti (VII, 1; s. 262), Dasaveyaliya (IV, v. 1 & 8), etc., and chalked out in Viseső (v. 1763-1768). Such an exposition seems to be a unique conception of the Jainas.
In the avacūri there are quotations. On p. 3 we havo five verses dealing with meditation and five treating hissa. On p. 4 a verse from Anuyogadväravrtti is quoted. A portion from Vidhapannatti and some verses from Dasaveyāliya are cited on p. 5 and a verse from Süyagada on p. 6. Sunda and Upasunda are mentioned on p. 7. The fifth verse quoted on p. 3 is cited once more on p. 8, and here it is attributed to Hemacandra. He must be some other than those who Hourislied after Haribliadra; if not, it must be an interpolation. Otherwise this will raise a doubt about the avacūri being svopajia. The editor seems to take it to be svojajña as can be seen from the title "aras: SATA PERHaffat: gotta alasi ATEH". Further, the following colophon supportes this surmise :
"इति श्रीहिंसाष्टकावचरिर्मुख्यतश्चतुर्भशीभावनभेदव्याख्यानेन कृता श्रीहरिभद्रसूरिभिः। सं. १८८६ श्रावणमासे कृष्णपक्षे द्वादशीतिथौ कुजवासरे ले. जीवणविजयजीगणिः । इति तत्वतः श्रीहरिभद्रसूरिभिर्विरचितं हिंसाष्टकप्रकरणं समाप्तमिदम्."
Commentaries on works of others That Haribhadra is an erudite scholar is borne out by the fact that not only has he composed original treatises but expository ones as well. The latter are known as commentaries. They can be divided into two groups according as they elucidate his own works of those of others. In the former case they are styled as scopujñü cumminentaries the origin of which is discussed by me elsewhere. As regards the rest we can have two subgroups: (i) those dealing with the Jainc works and (ii) the com. elucidating the non-Jaina one. The contents etc., of the svopajña commentaries are already noted along with those of the corresponding original treatises. So I shall here deal with the second group and its two sub-groups. This second group includes Samskřtá conmentaries on the following:
intro. (pp. 30-35), Ärhata darśana dipikā (pp. 835–849 & 858-875)
and JRL (chs, XVIII-XIX). I See pp. XX-XXI, XXI-XXII, XXVII-XXVIII, XXX-XXXI,
XXXVIII-XLI, L-LI and LII.

Page #56

INTRODUCTION
LINE
I (i) Anuogaddāra, (ii) Āvassaya, (iii) Onanijjutti, (iv) Ceżyavandanasutta, (v) Jambuddivapannatti, (vi) Jivājīvábhigama, (vii) Dasaveyaliya, (viii). Nandi, (ix) Nyāyāvatāra, (*) Pañcasuttaga, (xi) Panncorana, (xii) Pindanijjutti and (xiii) Vaggakevaliyasutta.
II (i) Nyāyapravesaka.
The first sub-group consists of agamas, Nos. IX, X and XIII being the exceptions. So I shall, first of all, say a few words about the Saṁskyta commentaries on ūganas.
Several agamas were cominented upon in olden days. These commentarics seem to have been composed in Parya as could be inferred from the available commentaries like Nijjutti, Bhāsa and Cunnis. The carliest attempt of writing Samskệta commentarios on agamas seems to have been made by Haribhadra; for, up till now no Samskrta com. earlier than that of his has been discovered. While composing a Saṁskrta com. lie has reproduced the Pāïya stories and passages from Cunnis. Silānka Süri who fourished a century after him, gives as it were the Samskrta rendering of such Päïya stories.
(1) Anuyogadväravivrti' or S'işyahita
This is a com. on Anuogaddāra, a Jaina agama. It is named as S'isyahita. On its page 2 there is mention of Nandyadhyayanatiklī, on p. 22 that of Nandivisesavivarana and on p. 100 that of Nandyadhyayanaviseşaviraranat. I think all these three names denote the same work. This Sisyalita is written by Haribhadra after he had composed a con. on Nandi wliere he has expounded the topics noted on pp. 2 and 100. On p. 22 Avasyakavivarana is referred to. This seems to be Haribhadra's work. The actual numbers denoted by tudiyanyu to sīsapaheliyā ure mentioned in Païya on pp. 55-57. Squares of two etc. are evaluated in Pāiya in verse on pp. 94-96. Differences of opinion are noted here and there (see pp. 17, 21, 38 etc.), and in one case (vide p. 38) Haribhadra says that he does not properly understand it as it is very deep (in meaning). On p, 66 we have:
1 This has been published in 1928 A. D. by R. K. Samsthā, Rutlam. 2 It seems that other Jaina commentators who have uamed their bom,
as Sisyahitā are indebted to Haribhadra for this name.

Page #57

LIV
INTRODUCTION __"मंदमादियाणं एगवीसाए मुच्छणाण सरविसेसो पुव्वगते सरपाहुडे भणिओ। तन्निगतेषु य भरहविसाहलादिसु विष्णेओ इति ।" ।
Sarapāhuda is no doubt the name of a division of a Puvva. But are Bharaha' and `Visāhala' proper names of works? If so, does “Bharaha' stand for Bharata's Nātyaśāstrit and Visähala' for some work of Višākchala ?
On p. 100 two verses from some work of Puruşacandra', a fogician, are quoted. Besides these, there are several quotations in Sanskrta and Pâiya. Some of the Päiya passages tally with those in Aruoguldārccunni.
(8) Āvas'yakasūtrabrhadvrtti The extent of this work is inentioned as 84,000 slokas in Ancalagacchapattāvali. That this work was certainly bigger than Sisyahita, the other com, on Avassayc composed by Haribhadra, is supported by this very Sosyahitci. Moreover, it is referred to by Maladhārin Henacandra in leis ?ippanako (p. 2a) to Āvassayu and by Sarayasundara Upadhyāya in his Sīrucccīributika composed in Samruut 1681. From the Tippanaku, it appears that this big com. was unavailable in the time of Maladhārin Hemacandra (cir. Sarıval 1164).
(9) Āvas'yakasūtravivrti or S'isyahitā
This is a com, on Āvassuya and its nijjutti, and is desig. nated by Haribhadra xs Sisyahilii. Its extent is about 2,500 slokas. It is preceded by at least two commentaries. One of them is by Haribhadra himself but now lost to us and another by Jinabhata whose com. has been utilized by Haribhadra in case the phrase 'RAHATTIERIRU:' occurring in the colophon of this Sisyahita is so interpreted, and which, too, seems to be extinct. The available com. is smaller than the one lost as can be inferred from its v. 2. One of these probably the bigger one is referred to by him as Avašyakaviścsavivarana in his coin. (pp. 2b-4b) on Dasaveyaliya. .. Sisyahitü contains elucidation of Thünciscuya (Sk. Dhyandsataka) of Jinabhadra Gaņi which is mentioned by Haribhadra in his com. (pp. 322-32b) on Dasarcyūliya. In Sisyahitā
I See intro, p. XXVI, fq. 3.

Page #58

INTRODUCTION
LY
(P. 694b) we come across the following dului:
"रायनंदु नवि जाणइ जं सगडालो काहिइ।।
रायमंदं मारेत्ता तो सिरिअं रज्जे ठवेहि ति ॥" Joindu (Sk. Yngindu) has written Parremappapayāsa of 345 verses out of whicli 337 are in doha. His date is not finally fixed. There are scholars who are not prepared to assign to him a date so early as the sixtli century A. D. So it inay be tentatively suggested that llaribliadra is practically the first to note a 'dula', pre-eminently a Desī (Avahattha) inetre. Rudrata in his Kavyalarikāra (IV, 15 & 21) has furnished us with an illustration of élescu (pun) in Sanskrta and Avahattha in this metre.
In Sisyrhite we come across passages in Païya, some of which tally with those in Āvresscayaanni and which seem to be extracted therefrom.
! In Sisyahitū (p. 182) there is a reference about the origin of Aindra grammar. This appears to be based upon the following verse quoted in Subodhika by Vinayavijaya Gaņi, in case this verse is sufficiently old:
"सको य तस्समक्खे भगवन्तं सासणे निवेसित्ता ।
सदस्स लक्खणं पुच्छे वागरणं अवयवा इन्दे ॥" Dhammilahindi is mentioned on p. 863a. Vasudevahindi I The Gujarāti stem is duho having doharo as its synomym. In
Hindi Rajasthani the corresponding word is dohā. Virahānka who (according to Prof. H, D, Velankar) flourished earlier than the 9th century A. D., names it as duvahai. In Kuvalayamälä we come across duyahaya' which seems to mean luho. The corresponding Sainskrta word is a matter of conjeoture, I take it to be dodhaka or preferably dogdhaka, though I am not satisfied with either. I do not agroo with Dr. Upadhye who has suggested dvidhā for it (vide his intro. p. 26 to Paramappapayāsa). Seo my article e, aTET 37
GETI Tal fogfo" to be published in "Mānasi" (Vol. IX, No. 2). 2 This seems to have been adapted from the following porse occurring in Āvassayacunni (p. 184):
"गंदो राया णवि (रायनंदु नवि) जाणति जं संगडालो करेहिति ।
नंदो राया मारेविणु सिरिय रज्जे वेहिइ ॥" 3 This is an ugly name like 'vernacular'. It seems practically no
writer in this language except Abdul Rehman, the author of Sandesagarāsa (Sannehayarāsa) has named this language as such in his own work but has called it Desi Bbāsā or the like. It is the Samskrta grammarians and rhetoricians who have designated it as Apabhramba or so.

Page #59

LVI
:
INTRODUCTION
is utilized in composing Sisyahita. So says Dr. A.. M. Ghatge in his article "Narrative Literature in Jaina Mähäräștri.'
The late Prof. Ernst Leumann in his Übersicht der Avasyaka-Literatur (p. 37, fn.) has observed as under:
द
"Es ist nicht unmöglich, dass die Silbe ynim in letzter Linie ein verlesenes Anusvara-Zeichen darstellt. Der sie enthaltende Satz hat nämlich in vedischen Handschriften zur Zeit etwa folgendes Aussehen gregàr vỷ að. Im achten Jahrhundert oder früher mag der hier vorliegende Anusvara 25 eine Form gehabt habon, die ein Jaina, dem derselbe nicht bekannt sein konnte, mit gnim richtig wiederzugeben meinte. Es müsste dann nachträglich des Zusammenhangs wegen noch ein Punkt über angebracht worden sein". This means that according to him the Jaina writers mistook (a symbol of the Vaidika literature) for fi, probably because this symbol presented an appearance like it in the eighth century A. D. or prior to it and because they did not know this symbol. Consequently these writers read as in the expression y etc. This view of the late German scholar does not appear sound. For, how can we believe that Haribhadra, a Brahmana by birth and an erudite scholar of the Jaina and non-Jaina systems of philosophy, be ignorant about this symbol and explain it as an ornament to the sentence ("मिमिति वाक्यालङ्कारे” ) in his Avasyakasūtravivṛti (p. 244a) and not note it as a symbol? The late Dr. K. P. Jayasval in his article "Problems of Saka-Satavahana History" has said on p. 251 that the Śaka ruler defeated by Satakarni (Gautamiputra) and driven out of Avanti is Šaka Nahapāna. He has drawn this inference on the basis of v. 1304* of Avassaya-nijjutti (? bhāsa) and the narrative written by Haribhadra in his com. (p. 712b) on it.
On pp. 685b-686b we have the following lines:
"वेसालिजणो सच्वो महेसरेण नीलवंतंभि साहरिओ को महेसरो ति? तस्सेव
1
चेडगस्त धूया सुजेट्ठा तेण इंदेण नार्म कयं महेसरो त्ति" ॥
These throw light on the phrase 'चेतिराजव (वं ) स ' occurring in Kharavela's inscription. This is what Anandasāgara Sūri informs me.
1
Vide ABORI (Vol. XVI, pts. i-ii, p. 32).
2 Cf. q occurring in Siddhahemacandra (VIII, 4, 424).
3 This is published in "The Journal of the Bibar and Orissa Research
Society" (Vol. XVI, pts. 3 & 4; 1930 A. D.)
4 "भरुयच्छे जिणदेवो भयन्तमिच्छे कुलाण भिक्य ।
पठाण सालवाहण गुग्गुल भगवं च णहबाणे || १३०४ ॥

Page #60

(61) Caityavandanasūtravṛtti' or Lalitavistarā2
Lalitavistara is the name mentioned by the author himself in the concluding portion of this work. As stated in the beginning* and the end as well, it is a com. to Ceïyavandaṇasutta (Sk, Caityavandanasutra) which includes Paṇivayasutta (Sakrastava), Arihanta-ceiya-thava, Annaitha Käusagga )sutta, Logassa, Suyatthava, Siddhatthava, Veyavaccasutta and Panihaṇasutta. The com. on Panivayasutta is the biggest; for, it occupies pp. 9a° to 76b out of 118. With the exception of four introductory verses, five verses at the end and some casual verses quoted in the body, the work is composed in prose, in Samskṛta, It is mentioned by Siddharsi in his Upamiti
in the end.
INTRODUCTION
From v. 3 it appears that there was no com. on Ceiyavandanasutta till Haribhadra composed this Lalitavistara; otherwise he would have noted it as he did in his com. to Āvassaya. Hence he is the first to comment on this work. So says Anandasagara Suri in his preface (p. 2, Rutlam ǝdn.). On p. 3 he observes that Haribhadra is the first to point out the vidhi of caityavandana.
Page
55a
57b
Haribhadra has referred to and refuted the following doctrines in Lalitavistara and thereby has tried to establish that only the Jaina Tirthankaras are the apta personages:
66a
24b
Doctrine
Ajivikanayamata Avartakalakaraṇavāda
Advaita
LVII
Propounder or followers Pupils of Gosalaka
Ananta
""
"
""
Aviruddhadharmädhyāsitavastuväda
Sucăru
1 This work along with Municandra Suri's Pañjika is published in D. L. J. P. F. Series as No. 29 in 1915 A. D. It is also published along with a rippanika by R. K. Samstha, Ratlam, in 1934 A. D.
33
2 This may remind one of Lalitavistara, a Bauddha work written in 'Gatha-Samskṛta', a mixture of Samskṛta and Avahattha according to "a gaut sıfèzni qacar" (p. 5) by Mr. B. J. Sandesara, Some of the portions of this Lalitavistara are as old as the first century A. D. No portion is later than the the eighth; for, hereafter this work was translated into Tibetan. See A History of Indian Literature (Vol. II, pp. 253-254).
3
See the first verse of the ending portion.
4-5 See the first verse in the very beginning and the first in the end. 6 This page-number refers to DLJP edn.
8

Page #61

LVIII
INTRODUCTION
53 a
268
Page Doctrine
Propounder or followers Istatattvadarśanavāda A school of the Bauddhas 56a Kalpitāvidyávāda (Tattvāntavāda) Mädhyamikas (?) Gunakramarāda
Pupils of Suraguru 60а Jagatkartslinamuktavāda
„ „Santapana 64b Dravyādivāda 58b Parokşajñāna vāda
A school of the Mimāmsakas 61a Buddhiyogajñānavāda
Kāpilas 16a
Pratyātmapradhinavāda Maulika Sānkhyas 19b Sadāśivavāda
Isvarakāraṇikas 64b Sarvagatātınavāda
Naiyāyikas & others 21b Sarvasattvaivambhāvarāda A school of the Bauddhas 23b Sārkrtapravāda ?
Sānkrtyas 43b Yogimārga
Avadhūtācārya 45b Bhagvadgopendravāda Bhagvadgopendra 109b Yāpaniyatantra
Yāpaniyas? 42a Yoga
Pantañjali & others Bhagvadgopendra is mentioned on p. 45b where allegati is explained. Further, the following passage is quoted from his work:
___"निवृत्ताधिकारायां प्रकृतौ धृतिः श्रद्धा सुखा विविदिषा विज्ञप्तिरिति तत्वधर्मयोनयः, नानिवृत्ताधिकारायाम् , भवन्तीनामपि तद्रूपताऽयोगात्".
In Lalitavistară we come across two illustrations viz. FITTHYGH1979 (p. 78a) and gusHGFT (p. 47a). Further, two nyayas are noted in this work: (i) per afaretara: (p. 12a); and (ii) 37&hifaziate (p. 44a ).
This work abounds in quotations the sources of all of which have not been traced as yet. Amongst the quotations in verse we find that the author has quoted from his own work Yogadrstisanuccaya. Verses 3 to 11 are quoted from it on pp. 13a, 13b, 13b, 14a, 14a, 14b, 14b, 14b & 15a. Further, there are distinctly four quotations from TS on pp. 12a, 15b, 39b & 39b and one from Viahapannatti on p. 19a.*
i For details see JRL (pp. 43-44). 2 On p. 106а we have " Tiara H". This differs a little from
TS (V, 29). 3 VII, 9; J, 5; II, 17; II, 18. 4 In the DLJP edition the editor has noted that the verse fase
quic' occurring on p. Ila is from Dharmabindu but I do not find it there,

Page #62

INTRODUCTION
LIX
In Lalitavistara we find Uvaësapaya, AJP and Sarvajñasiddhi referred to by the word anyatra on pp. 18a, 75a & 100b respectively. This is, of course, what we learn from Municandra Suri's Panjikā. Lalitavistara which is 1545 slokas in extent, has Pañjikā 2155 slokas in extent, Herein we find quotations from several works. For instance, verses 25, 12 & 13 of Yogadṛṣṭisamuccaya are quoted on pp. 11b, 16b & 16b respectively, TS (V, 37 and V, 40) on p. 62a, Dhammasangahani (v. 643) on p. 64a, Lokatattvanirnaya (v. 21) on pp. 18a and 18b.
In the DLJP edition we find a list of quotations occurring in Lalitavistara as well as in its Pañjikā. It would have been more useful, if they had been arranged alphabetically.
(18) Jīvājivabhigamasutralaghuvṛtti
As its name suggests, this is a com, on Jirājīvābhigama. There is a palm-leaf Ms. of it in DCMJP (p. 123). The colophon is as under
"r
'समाप्ता जीवाभिगमाध्ययनशास्त्र प्रदेशटीका कृतिर्हरि भद्राचार्यस्येति ".
It seems this very com. is mentioned by Sumati Gani in his com. (p. ) on Ganaharasaḍḍhasayaga. One of its Mss. is at Jesalmere. See "ìzupemfâa #zaqzf” (p. 34).
(25) Das'avaikālikaṭīkā1 or S'iṣyabodhini
From its colophon it appears that the com. on Dasaveyāliya and its Nijjutti is styled as Sisyabodhini. As stated in the com, on Gaṇaharasaḍḍhasayaga Haribhadra had composed two commentaries on Dasaveyaliya. Of them, only the bigger one is published, and it notes 62 gathās as belonging to bhasa - the githas which are otherwise included in its Nijjutti. Herein we come across Paiya stories. For instance on pp. 54b-55a we have a story about a group of Karpatikas. One of them narrates his fantastical experience and is in the end exposed by a Jaina layman. On P. 56b there is a short story presenting
1 This has been published in 1900 A. D. by Bhimsi Manek and in 1918 A. D. as No. 47 in the D. L. J. P. F. Series.
2 Two of these stories occur ad verbatim in Dasaveyāliyacunni on p. 54 & p. 55.

Page #63

LX
INTRODUCTION
a dilemma. On pp. 102b-103a there is a story about Seniya, which occurs in Samskṛta in BK (No. 9, pp. 13-14). On pp. 3 .35b36a, 46b-48b and 103b-104a we have stories the motifs of which remind us of those in Nos. 28, 68 and 17 of BK respectively.
The following beautiful Samskṛta verse put in the mouth of a rogue and satirically addressed to a Buddha monk, occurs on p. 54b:---
" कथाssचार्याना ते ननु शफरवधे जालमश्नासि मत्स्यान् ?
ते मे मद्यपदंशान् पिबसि ? ननु युतो वेश्यया, यासि वेश्याम् ? । कृत्वाऽरीणां गलेऽही, क्व नु तव रिपवो येषु सन्धि छिनि
चौरस्त्वं ? दूतहेतोः कितव इति कथं ? येन दासीसुतोऽस्मि ॥"
Dhyanasataka is mentioned on pp. 32a-32b. Vrddhavivarana given on p. 107a tallies with Dasaveyaliyavunni (pp. 102-103). Same is the case with the vṛddhavivarana given on p. 113a; for, it agrees with Dasaveyāliyacunni (pp. 108-109). (35) Nandyadhyayanaṭīkā
This is how this com.* on Nandi is referred to in its colophon. It has certain Païya passages in common with Nandicunni. There are quotations in Samskṛta and Paiya. Of them, one on p. 81 is the first verse of Āptamīmāṁsā, and one on p. 53 is from Pramāṇavārtika (I, 36). Verses 153 & 154 of Visesanavai are quoted on p. 52 and v. 155-157 on p. 55. One verse from Visesa is also quoted on this page 55. Differences of opinion are noted in some places.
In this com. (p. 52) on Nandi there is mention of the names of Jinabhadra Gani, Siddhasena and Vṛddhacarya.
Of
1
In a certain city there was a recluse who was wandering with a gold cup and declaring that he would give it to one who narrated to him an unheard event. Once a Jaina householder met him and said: Your father owes to my father 100000 (coins). If you have heard this, pay me this amount; if not, give me the gold cup.
2
The substance of this verse is seen in Dasaveyaliyacunni (pp. 54-55). 3 This has been published by R. K. Samstha, Rutlam in 1928 A. D. 4 From p. 61 it follows that this com. precedes that on Avassaya.
5
In the intro. (p. 57) to Jayadhavala it is stated that at Jesalemer there is a Ms. of this work where the date of completing it ( Visesă") is mentioned as Saka 531 i. e. Vikrama Samvat £66.
6 Is he same as Siddhasena Khamasamana mentioned in Avassayacunni (Vol. II, p. 233)?
7 He seems to be the same as one noted in Pradeśavyākhyā (p. 29). See p. LXII, fn. 2.

Page #64

ISTRODUOTION
tliese, the first is referred to as the spokesinan of those who believe that hevala-jñana and kevala-dardand do not co-exist, the second that of such persons who hold the opposite view, and the third, of those who look upon these two upayogas as nondistinct. Haribhadra appears to be the first to mention these spokesmen representing three different views about the two upyogas noted above. Siddhasena, here referred to, is not to be confounded with Siddiasena Divākara referred to on p. 60; for, liis view tallies with that of Viddhācārya.
In Nandi (s. 17), the reply to a querry about muinakyanyāya jiung is given to Gautaina Indrabhūti. In this connection Haribhadra observes in his com. (p. 42 ) as under:
___ “आह- क्रिमिदमकाण्ड एव गौतमामश्रणम् ? ननु देववाचकरचितोऽयं ग्रन्थ इति । उच्यते- सत्यम् , किन्स्वेते पूर्वसूत्रालापका एवार्थवशाद् विरचिताः।” ।
(47) Pindaniryuktivivrti This is a Samskrta com, on Pindanijjutti. Whether it is available or not is not known. But, from Vira Gani's com. on Pindanijjutti we learn that Haribhadra had commenced to compose it. It has remained incomplete as it could not go beyond 'sthāpanādosa'.
(48) Prajñāpanāsūtratīkā or Prades'a vyakhyā ,
This is a Saṁsk’ta con. on Pannavanā, one of the Uvangas composed by Arya Syāmācārya who died in Vīra Samvat 376 or so. It is called Pradesavyākhyā; for, at the end of the com. of each of the 36 payas there occurs the phrase
598199927aalear'. One of its Mss. is described by me in DCJM (vol. XVII, pt. I, pp. 203-204). Here the commentator Haribhadra refers to himself as pupil of Jinabhata. This com, opens with the following verse:
"रामादिवध्यपटहः सुरलोकसेतु
रानन्ददुन्दुभिरसत्कृतवञ्चितानाम् ।
1 For a tontative list of works etc. in Pārya and other languages
dealing with this topic gee my article "TOTTEIGI HIE" published
in JSP (Vol. IX, No. 8, pp. 386-387). 2 See DCJ M ( Vol. XVII, pt. 3, p. 485 ). 3 See HCLJ (p. 35). 4 In the printed edition of which I am supplied advance-forras
(pp. 1–72) by Anandasāgara Sūri, its editor, the verse is proceded by " #: :".

Page #65

EXIT
INTRODUCTION
संसारबारकपलायनफालघण्टा
जैन वचस्तदिह को न भजेत विद्वान् ? ॥" There are several quotations in this com. Some of them are in Saṁskṛta and some in Pārya. Of them I may here note the following :--
"प्रेक्षावता प्रवृत्यर्थं फलादित्रितयं स्फुटम् ।
मङ्गलं चैव शास्त्रादौ वाच्यमिष्टार्थसिद्धये ॥"-.p. 1 "सद्धर्मबीजवपनानघकौशलस्य
यल्लोकबान्धव! तवापि खिलान्यभूवन् । तनाद्भुतं खगकुलेविह तामसेषु ।
सूर्यांशवो मधुकरीचरणावदाताः ॥"-.p. 4 "तिगुणा तिरूवअहिया तिरियाणं इस्थिया मुणेयव्वा ! सत्तावीसउणा पुण मणुयागं तदहिया चेव ॥ बत्तीसगुणा बत्तीसरूवअहिया य तह य देवाणं । देवीओ पत्ता जिणेहिं जियरागदोसेहिं ॥2-p. 29 "जीवाणमयजत्ता बहुतरया बादराण विष्णेया।
सुहुमाग उ पज्जत्ता ओहेण य केवलावित्ति ॥"3--2.42 In the end there is a quotation from the Bhuīsya (p. 319) of TS (X, 7).
Several works are noted in this com, e. g. Anuyogadvāro (p.25), Avasyahatīkū(p. 2), Karmaprakrti sangrahanika (p.59), Jivdbhiyama (p. 28), Pannatti (p. 33), Nandyadhyayana (p. 6) and Siddhapāhuda (p. 11).
On pp. 1-2 there is an exposition of prayojana, abhideya' and sambandhas. It is followed by a discussion about mangalas. On p. 9 it is explained why dharmistikāya is mentioned ahead of odharmīstikāya, cīkāśāstikcīya and allelhā.
On pp. 6 & 18 there is mention of महावीरवर्द्धमान, a. combination of the two names of Lord Mahāvira,
On p. 2 the etymology of 'guru' is given,
A difference of opinion is noted on p. 71. 1 This is attributed to Vādimukhya. 2 Both of these verses have for their author Vuddhayariya (Sk, ___Vrddhacarya) so mentioned on p. 29. 3 This verse is prefixed by "उक्तं च सङ्ग्रहणिकारेण". 4 See DCJM (Vol. XVII, pt. I, p. 204).
5. From this it can be inferruil that titis Pradosavyakhyd is prevodod .... by Haribhadra's eom, on Avassaya. - 6-5:: For explanation see pp.247-2494243.

Page #66

INTRODUCTION
LX112
(21) Tattvărthasūtralaghuvrtti or Dupadupikā?
This is a com. which elucidates TS and its svopajña Bhasya as well. For some reason or other the entire com., if composed by Haribhadra, is not available. What we have is a composition of at least three persons. The com. at bost up to a portion of VI, 23 (i, e. pp. 1–275) is by Haribhadra. It is named as Dupadupiki. Then the com, beginning with the explanation of vinayasampannaia of this very sütro and ending with that of X, 6 (pp. 275-521) is by Yaśobhadra Süri and the rest by a pupil of this Sīri. Over and above these three, there may be one more commentator who has dealt with some portion which is here roughly assigned to Yaśobhadra Sūri; for, this is what one can infer from the colophon of IX. Anandasāgara Sūri in his Saṁskệta intro. to this edition has advanced ten arguments to prove that a portion up to VI, 23 comes from the pen of Haribhadra. Of them arguments 1, 3,7 and 9 are sound; the rest are not so very conclusive. According to the statement of Yaśobhadra Sūri's pupil on p. 521 Gandhahastins Siddhasena is a commentator posterior to Haribhadra. This gets corroborated by the following line occurring in Siddhasena Sūri's com. (p. 338a) on Parayan sāruddhara:
"तथा च तत्त्वार्थमूलटीकायां हरिभद्रसूरिः". Strange to say, the following line occurring in Malayagiri Suri's com. (p. 19a) on Khettasamāsa goes against it:
"art aratefacili 7792 Aarau taiateht ghat I" Such being the case, the question of priority of Haribhadra over Gandhahastin remains undecided. But this much is certain that the latter has not come across the com. of the former. Otherwise how is it that he is silent about the reading of the
I This may remind one of Kumārila's Tup-tikā on sabarabhāsya. 3 "efaatan (R) faisto pygar Fat !
तत्त्वार्थस्य हि टीका जडकायार्जना धृता यात्यां नृद्धृता (० यर्जुन्नोद्धृताऽन्त्यार्धा)॥१॥ हरिभद्राचार्येणारब्धा विवृतार्थषडध्यायांश्च ।।
पूज्यः पुनरुद्धृतेयं तत्त्वार्थास्य टीकान्त्या ॥ २॥ इति । एतदुक्तं भवति-हरिभद्राचार्येणार्द्धषण्णामध्यायानामाद्यानां टीका कृता, भगवता तु
गन्धहस्तिना सिद्धसेनेन नव्या कृता तत्त्वार्थटीका, नव्यैर्वादिस्थानाकुला तस्या एवं शेषमुद्धृत
चाचायण, (शेष मया) वबोधार्थम् , साऽन्यन्तगुवीं च दुपडुपिका निष्पन्नेत्यलं प्रसङ्गेन । 3 In his com. (p. 181) on TS (II, 28) he has referred to Nirukla
prābhrta.

Page #67

LXIY
INTRODUCTION
Bhasya on TS (V, 29) when it widely differs from that of his? Haribhadra, too, seems to be ignorant about Gandhahastin's com. None of these two Sūris has referred to each other.
In Haribhadra's com. (p. 119) we come across two pathäs from some Pāhuda- the gâthas which are not found in any work so far known:
“परिगप्पिद-संपुड-तत्तिगा य तह तत्तिग त्ति चउभेआ ।
धम्मा भावाण जए विष्णेआ बुद्धिमंतेहिं ॥ पायरेहिं सुहसाणाई जगमुत्तिभायणं चेव ।
समयाहिएसु अ तहा पता य एते जहासंखं ॥" Some of the quotations are common to both the cammentaries on TS-one by Haribhadra and the other by Gandhahastin, whom I am somehow inclined to assign a date earlier than Haribhadra.
There are certain topics to be found in both AJP and this com. But, even then there are no cross-references.
(40) Nyāyāvatāravrtti As the name suggests, this is a com. on Siddhasena Divākara's Nyāyāvatārd. In the Brhattippan:ki, a list of the 15th century we have: "19127TH Moti nautiful Jaina Granthāvali etc. mention on this basis that Haribhadra Sūri has commented upon Nyāyāvatära. But Dr. P. L. Vaidya opines that “this seems to be a mistake” as no Ms. of such a com. is found. But this does not necessarily prove that the statement in Brhattippanikā is wrong; for, this com. is so noted eten in Caturvimsatiprabantha (p. 52).
(44) Pañcasūtrakavyākhyā* This is a Saṁskṛta com. on Pancasuttga, a work in Pāîya 1 See "Notes". 2 Vide his intro. (2.21 ) to his edition of Vyüyāvatūra. 3 This com, along with the text has been published by Jain&
Ātmānanda Sabhā, Bhavnagar in 1923 A.D. Tho toxt together with intro., and notes by Prof, A. N. Upadhye was published by Dr. P. L. Vaidya in 1932 A. D. The text along with intro, translation and notes and glossary has been edited and published by Prof. A. N. Upadhye in 1931 A. D. In the notes he has quoted excerpts from this com. Prof. V. M. Shah has also edited this work with Saraskrta rendering and intro., notes and translation in English, and it has been published by Shambhulal Jagashi in 1934 A, D,

Page #68

INTRODUCTION
by an anonymous author. The text is one whole work having five sections. They are closely related to one other, and each of them has a significant title. Section I begins with a salutation to the Jaina Tirthankaras. This is followed by the exposition of four shelters, reprobation of bad deeds and practice of good deeds. Section II deals with the preparatory stage of faith and devotion, which goes up to the acquisition of the five minor Vows of the Jaina laity. Section III shows what an aspirant of the Jaina order of clergy should do before he enters it. In section IV the rigorous life of a monk is depicted. Section V deals with the liberated condition of the soul. In this text we come across illustrations of which I note the following:
LXV
अट्ठाण गिलाणो सहत्थचाग (p. 21 ), अवि हिअगहि अमन्त (p. 23 ), आमकुम्भोदगनास ( p. 28), कंचणोवल ( p. 27 ), अलाउप्पभिइ (p. 27 ), वाहिअसुकिरिआ (p. 24 ), विसन्नतत्तीफल (p. 24 ) and सिसुजणणिचाय (p. 23 ).
The com. by Haribhadra elucidates the text and indulges in quotations in Samskṛta and Paiya. The editor of the com. has not presented them together; nor has he noted their sources. A quotation on p. 9a tallies with v. 28 of the 'samyaktvädhikara' of Sambohapayarana and one on p. 28a with Visavisiyā (XX, 18). On p. 11a are quoted the following two verses which shed light on the traditional view about the distribution of domestic expenditure:
“पादमायान्निधिं कुर्यातं पादं वित्ताय वर्धयेत् । धर्मोपभोगयोः पादं पादं भर्तव्यपोषणे ॥ erra fageta að varsfuð aa: 1 शेषेण शेषं कुर्वीत यत्नतस्तुच्छमैहिकम् ॥"
(63a) Vargakevalikasūtravṛtti
This is a com. on Vaggakevaliyasutta (Sk. Vargakevalikasutra), a Ms. of which was brought to Haribhadra by a Jaina named Vasuki, a resident of Benares. In order to explain its contents Haribhadra composed a com, on it, on being so requested by the Jaina leaders. Things which
1 Compare this section with Visarisiya (XX) and Devindatthava (v. 278-301).
2 Lord Mahavira is mentioned as an example who avoided misery to his parents which would have involved evil.
3 This refers to Prof. A. N. Upadhye's second edn.
4 This may remind one of Gargarṣi's Pāsakevali ( Päśakakevali).
9

Page #69

LXVI
INTRODUCTION
vére to happen in future could be foretold by means of this work, and such fortellings were verified and found correct. But, as it was feared that the knowledge derived from this com. would be misused in future, the leaders requested Haribhadra to destroy it; for, this work was after all a pāpa-grantha, and as such it was not fit to be known to any and every body in this iron age. I do not know if there is anywhere any Ms. of this original work or its com.
In Panhāvāgarana (which is different from the tenth anga) 45 letters are grouped under five heads forming the five vargas', and the answering of questions is based upon them. This is known as 'vargakevalividyā”.3 It seems this very vidya must have been treated in the above-mentioned work commented upon by Haribhadra. In Rājasekhara Sūri's Caturvimsatiprabandha (p. 58) there is mention of kevalividhi as the last art meant to be studied by Bappabhatti and Ama. Has this art anything to do with the vidyā here referred to?
(38) Nyāyapraves'a kavyākhyā or S'isyahitā
Haribhadra has commented upon $Nyāyapraves ceket®. This com. is called Sisyahita, and there is a Pañjika on it by
I This is what we learn from Kahāvali. The pertinent extract is
given by Kalyana vijayaji in his article "TTİ Th" published in "Jaina Yuga" (Vol. I, No. 3, Samval 1982).
अ ए क च ट त प य श आ ऐ ख छ ठ थ फर ष इ ओ ग ज ड द वल स ई औघ झ द ध भ व ह
उ ऊ अं अःङ अ ण न म. . 3 In kahāvali we have: 14 3 7 6 0 firme afat fafa7953. Is the word 'gefaliyā'connected with this ?
4 This number refers to my edition. 5 "3 3 9 JT ( W) Fiat (
or occurring in this work (p. 7) and " ...Tara" in Haribhadra's com. (p. 36 ) on it are quoted in SM (com, on v. 16) This was composed to facilitate the study of Nyāyadvära equated with Nyāyamukha) of Dinnaga. The contents of this Nyāya. praveśaha tally with those of chapter XXIX of Manimekhalai, a Tamil work, Deponding upon Tibetan evidence Dr. Satischandra Vidyabhusana, Vidhushekhara Bhattacharya and Dr. Keith attribute Nyāyapravesaka to Dinnaga, while on the strength of Chinese evidence Prof. Vi, Sugiura, Tucci, Tubianski and Mironov to Sankarasvāmin, a disciple of Dinnāga. Vide A. B. Dhruva's intro. (P. VI) to Nyāyapraveśaka.

Page #70

INTRODUCTION
LXYIL
Pārsvadeva Gaņi' composed in Samvat 1169, That the author of this Sisyanita is Haribhadra Sīri, the very author of AJP; is a view about which there are no two differences of opinion. It is a slip on the part of Satischandra Vidyabhusana and consequently that of Dr. A. B. Dhruva when he refers to him as Haribhadra II. Really he is Haribhadra I. Taking Sarvat 535 as his date, Dr. B. Bhattacaryya in his Foreword (p. LXXV) to Tattvasangraha, identifios him with Acārya Suri montioned in the Pañjika (p. 66 ) of Tattvasangraha (v. 123–124). I am not at present in a position to prove or disprove this identification.
There are quotations in Nydyapraveśakavyākhya on pp. 10, 11, 12, 12, 14, 15, 18, 20, 21, 24, 24, 33, 35 and 35. Their pratikas are as under :
___ शास्त्रप्रकरणादीनां, त्रिरूपालिङ्गा०, सम्यन्यायपरि०, सम्यन्यायोप०, खसमयपर०, खयमिति वादिना, अन्वयव्यतिरेक०, बुद्धिमत्पूर्वी०, तदेतत् त्रैलोक्यं, असिद्धभेदो, अनैकान्तिकभेदाश्च०, साध्याभावे, न बर्थे शब्दाः सन्ति, असाधारणहेतु..
Of these are 10m...is from Nyāyabindu ( III, p. 80%), manier from the Blocīsya of Vyāsa on Yogasūtra (III, 13) and the last steroEo is attributed to Bhadanta...
While explaining anumana in this S'isyahita (p. 11) Haribhadra has introduced on p. 11 a sūtras of Dharmottara ing. tead of that of Dinnāga, as one which Dinnāga is going to say. This is what we learn from Pārsvadeva Gani who tries to explain away this inconsistency in his Pañjika (p. 40) by remarking that since the, sūtra introduced and the sūtra which ought to have been quoted mean one and the same thing, such a procedure is not unjustifiable. If we can accept this statement that it is Dharmottara's sūtra it follows that Haribhadra was conversant with some work of Dharmottara. But who is this Dharmottara? Is he the well-known commentator of Dharmakirti's Nyāyabindu-the commentator whose date is : He is later on known as Gricandra Sūri.
2 This page number refers to Chowkhamba Series (No. 22).' 3 "werferie for FAT4177". In Nyāyabindu (III, p. 28) we
have "तत्र स्वार्थ त्रिरूपालिङ्गाद्यनुमेये शानं तदनुमानम्". Dharmottara while commenting upon it says: "ETSKE Staa". There is thus
a difference in wording. So it may be from some other work of . Dhermottara such as a com. on Pramunaviniscaya. . Or it may be
that Pärsyadeva Gani may be wrong in attributing it to Dhermottara,

Page #71

LXVIII
INTRODUCTION
settled by some scholars as 847 A. D. or so? If so, it is imposible for Haribhadra to quote a sūtra of one who flourished a century later. To avoid this inconsistency Jinavijaya and Muni Kalyānavijaya, too, suggest that Haribhadra has quoted a sūtra of some other Dharmottara who may be at best his contemporary. This means that according to them there are two persons by name Dharmottara. In support of this view Jinavijaya says:
Vadin Deva Sūri in his Syādvādaratnākara (pp. 10-13) has referred to Dharmottara the senior by addressing the junior as Vyddha-Dharmottarānusāri' and `Vyddhasevāprasiddha'.
Kailāśacandra Šāstri in his Hindi intro. (pp. 94-95) to Nyāyakunudacandra ( pt. I ) refutes this view of Jinavijaya as under: 1. Jinavijaya has not properly understood the pertinent portion. Dharmottara referred to in stare :' (p. 20) is none else but the well-known commentator of Dharmakirti's works; for, Vādin Deva Sūri, in his discussion, has specifically mentioned Nyayaviniscayaţikā? and Nyāyabindutikā" as his works. : After examining the view of Dharmottara (p. 20, 1. 3 to p. 24, 1. 9) this Deva Sūri says:
"बलदेवबलं स्वीयं दर्शयन्निदर्शनम् ।
वृद्धधर्मोत्तरस्यैवं भावमत्र न्यरूपयत् ॥ १७ ॥" Later on, this Sūri observes :
"वृद्धसेवाप्रसिद्धोऽपि ब्रुवन्नेवं विशङ्कितः।
बालवत् स्यादुपालभ्यत्रैविद्यविदुषामयम् ॥ १८ ॥" Instead of 'बलदेवबलं स्वीयं' it should be 'बलं देवबलः स्वीयं'. Thus Devabala is here ridiculed by being referred to as bala' (ignorant) and 'yrddhasevāparāyaṇa'.
Kailāśacandra further adds that this is that very Devabala who is mentioned in Syidvādaratnākara (p. 575) as under:
.. "एतेन यदपि धर्मोत्तरविशेषव्याख्यानकौशलाभिमानी देवबलः प्राह".
1-2 “यतो न्यायविनिश्चयटीकायां स्वार्थानुमानस्य लक्षणे इति पर्युक्षानवः इति अनुमन्यमानश्चानु
मापयसि स्वयमेव लक्ष्यस्यापि विधिम् । स्पष्टमेवाभिदसि च न्यायविन्दुवृत्तौ". It appears that through confusion instead of Pramanaviniscaya, Nyāyaviniscaya is mentioned here.

Page #72

INTRODUCTION
LXIX
There is one more point which may be mentioned in this connection: Mallavādin has writtǝn a Țippani on Dharmottara's com. to Nyāyabindu. From this Tippani we learn that some Dharmottara has refuted the view expressed by Vinītadera who is another commentator of Nyāyabindu and whose date is said to be very near 700 A. D. Kailāśacandra in his intro. (p. 96 ) to Nyāyakumudacandra (pt. I says that Mallavādin is not right in attributing this view to Vinītadeva. It is some other author whose view is here challenged by Dharinottara. He further observes that Rāhul Sānkrityāyana in his appendix to Vādanyaya does not mention two Dharmottaras, and that he has assigned to Dharnottara’ and Vinitadeva the dates 725 A.D. and 750 A.D.
This finishes a rough survey of 492 works out of 99. All of them except Damsanasuddhi are surely the works of Haribhadra I, the author of AJP. As regards Damsanasuddhi I have some doubt; for, Sanghatilaka, its commentator, does not throw any definite light on its authorship. For the rest (50 works) there is no other proof except that they are mentioned by some writers old or modern.
Pandit L. B. Gandhi in his JAHIDENTIT Teatait mentions on p. 34 (14) FARTIT and (79) EVT. In his DCMJP (p. 5) he attributes the authorship of (51) alater to Harjbhadra ( the author of AJP). All of them may be from the pen of Haribhadra. For, not only the Mss. are available for the first two but they are so noted by Sumati Gani. This Gaņi mentions several other works such as (6) EC70074, (12) 371aeftaret, (13) 22 (18) 47-ea7169, ( 258 ) Taistearga, (31) ESTARE, ( 46 ) 97814fafe, ( 50 ) TRT77 and ( 77 ) AFHAFTATTORA,
Rājasekhara Sūri in his Caturvimsatiprabandha (p. 52) mentions the following four works :
1 Taranath in bis history of Tibet has said that Dharmottara was
alivo in 847 A, D., and that he was a contemporary of Vanapăla,
ruler of Kāśmira. 2 Their numbers are: 1-3, 5, 59, 7, 78, 8, 9, 11, 18, 21, 23-25, 29, 30,
33, 35, 38, 40, 43, 43, 44, 45, 47, 48, 51a, 51b, 54, 540, 55, 57, 58 61, 62, 63, 65, 68, 69, 74-76, 80, 82, 84, 85 and 87-89. Of these nos, 57 and 58 represent one and the saine work named in two
different ways, 3 Vide his com. on Ganaharasaddhasayaga. 4 Tais is different from Arhacclırīcīdāmani which is attributed to
Bhadrabāhu, which rewinds one of Panhāvāga rana (vido p. LXVI)
and which is published in Sanvat 1993. . $ Here there is mention of '700 pat yhich I have not noted.

Page #73

LXX
INTRODUCTION
( 36 ) नाणायतक, ( 42 ) पचलिङ्गी, ( 56 ) योगशतक and (71) श्रावकप्रज्ञप्ति. The late Pandit Hargovind Das has noted (25a) fo सूत्रावर, ( 41 ) पञ्चनियण्ठी and (81) सम्पश्वसित्तरी.
Of these I shall say a few words about Nos. 19, 38 & 51. (19) Nāṇapañcagavakkhāņa
This is a Paiya work. Its Samskṛta title is noted by several scholars as Jñānapañcakavivarana. It consists of 26 verses, and it deals with five types of knowledge. Verses 1 to 10 treat mati-jñāna, v. 11 to 18 sruta-jñāna, v. 19 to 22 avadhi-jñāna, v. 23 manaḥparyāya-jñāna, and v. 24-25 kevala-jñāna. The last verse mentions the subject and the author's name.
The entire work is incorporated by Samayasundara Upadhyaya in his Gāhāsahassi1 as v. 658-6832 on pp. 40-41. Its last verse runs as under:
“qaz ampi agamûvi azraci zfaci i छवीसागाहाहिं रइयं हरिभद्दसूरीहिं ॥"
In the work itself there is nothing whereby we can know which Haribhadra Suri is here referred to. Pandit Bechardas in his Gujarati intro. (p. 100) to Jaina Darsana has said that this Haribhadra is not the same as our author of AJP; but he has not given any reason for it. Hence I take it to be a work of some Haribhadra who must have flourished at least 200 years earlier than Samayasundara. This means that he may be any one of the following:
(1) The author of AJP, (2) pupil of Jinadeva (c. Samvat 1172), (3) Bṛhadgacchiya Haribhadra Suri who has commented upon Prasamarati in Samvat 1185, (4) the author of Candappahacariya and pupil of Śrīcandra Suri (e. Samvat 1216), (5) pupil of Abhayadeva Sūri and guru of Balacandra (Samvat 1277), (6) pupil of Bhadreśvara Sūri, (7) Kalikāla-Gautama Haribhadra Sūri, pupil of Ananda Sūri, (8) pupil of Manabhadra (c. Samvat 1393).
:
I About 700 verses are in Paiya while the rest are in Samskṛta. So I have given a Palya name to it. It is however designated by its author and others as Gāthāsahasri. It is composed in Samvat 1686.
2
Of these v. 664 is the same as v. 68 of Nandi and y, 662 as v. 84 and 670 as v. 88.

Page #74

INTRODUCTION
LXX1
(38) Nānācittapayarana This is a small work in Pâïya in verse. It begins with arm . The arrangement of words is nūnīcatta. Hence it is named as Nānīcitra in Sanskrta, Some name it as Nīnācitrik. and some as Jñānāditya. It deals with religion'. Pandit Bechardas says in his intro. (p. 100) to Jaina Darsana that it belongs to some other Haribhadra and not to Yakinidharmasūnu. No reason is given by him.
(51) Botikapratişedha In the palm-leaf Mss. collection of Sanghavī pāđã (Patan) there is a Ms. No. 2 in the box No. 135. This Ms. is said to be as old as the twelfth century A. D. In this Ms, there are 14% works. Of them Botikapratisedha is on leaves 104 to 108. It is in Saṁskrta. It refutes the Digambara view which differs from the Svetămbara one; for, Boţikaz: stands for Digambara'.
In the end, I may tentatively suggest that No. 10 may be identical with No. 11, No. 15 with No. 61, No. 28 with No. 66 and No. 82 with No. 83; for, they deal with the same subject. Further No. 34* is a part and parcel of No. 8. I may close this topic by noting a hiynın by some Haribhadra in Sanskyta of which there is a palm-leaf Ms. at Patan. Its beginning and end are noted as under in its Catalogue (p. 157):
"वत्सेवानिरतांस्त्वदर्पित शत्वत्संकथासंस्थितान् ।।
त्वद्भक्तांस्त्वदनन्यसक्तमनसस्त्वत्तो न चाज्यार्थिनः ॥" "न स्वप्नेऽपि जिन ! त्वदंधिकमलद्वंद्वाहतेन्वेमि वा नाथैतन्मम कुर्वतः प्रतिदिनं यत् किंचिदप्यस्ति तदू यत्रास्त्येव हि नास्ति तत् तदपि च त्यक्ष्यामि नैतद् व्रतं ॥ २० ॥
HERRAG: 179:"
Chronology The question as to the order in which Haribhadra Sūri has composed his several works, cannot be completely solved at present. Prof. K. V. Abhyankara in his intro. (p. 7)
1 See Kalyāņavijaya's intro. (p. 15b ) on Dhammasangahani, 2 One of these is Akalanka's Pramūnasangraha. It is published in
Akalankagranthatraya as the last work on the basis of this MS, only. 3 'Bodiya' is its Pārya equivalent. It occurs in Visesa" (v. 1041 & 2552). 4 This is published along with Jhānasaya in Sanivat 1997 as No. 3 in
"विनयभक्तिसुन्दरचरणग्रन्थमाला".

Page #75

LXXII
INTRODUCTION
to Visavīsiyā has said that most probably works were composed in the following order :
(i) Commentarios, (ii) religious narrations, (iii) AJP, Lokatattvanirnaya and such other works which expound the Jaina doctrines, (iv) Saddarśanasanuccaya, Sāstravārtásamu. ccaya, Aştaka, Pañcāsaga and such other philosophical treatises, (v) Yogabindu and Yogaďrstisamuccaya and (vi) Visavisiyā.
This is only a rough indication. So I may mention that AJP is preceded by (i) Anekāntasiddhi, (ii) Ātmasiddhi, fiii) Sarunjñasiddhi, (iv) Syüdvādakucodyaparihära, but it is followed by Lalitavistară. Anekintajayapatākoddyoladipika is preceded by AJP and the works that precede it and by (i) Sāstravīrtāsamuccaya and (ii) Sarvajñasiddhițīkū. The com. on Nandi precedes those on Anuogaidāra and Avassaya. The latter precedes Pradeśavyākhyā. Uvaësapaya is earlier than Lalitavistard, and so is Yogadrstisanuccaya in caso its v, 3-11 are not quotations. Dhammasangahani precedes Sarvajñcosiddhi which is preceded by Bhāvanāsiddhi. S'astravārtāsamuccaya has v. 581-583 tallying with v. 11–13 of Sarvajñasiddhi. So one of them is earlier than the other, unless those verses are quotations. Himsástaka precedes the available big com, on Dasaveyaliya. Pañcāsaga seems to be earlier than Visavīsiya.
Contribution to the Bauddha literature Haribhadra has not only explained the Jaina view but has also discussed and refuted in his own way non-Jainu views. We find in his works references about Buddhism. However, the direct service that he rendered to the cause of the Bauddha logic is preserved in his splendid con. to Nyiy xpravesaka. This indirectly acted as an impetus to other Jaina scholars to study the Bauddha logic. It may be added that Haribhadra has many a time refuted Dharmakirti's views in AJP.
Over and above the composition of such a big number of interesting and instructive works, Haribhadra has laid his helping hand in the restoration of Mahûnisiha'.
--- - - ------- 1 This is probably the reason why the oldest Mss. of Dharmakirti's
Vyüyabindu and Dharmottara's con. on it and Säntaraksita's
Tattvasangraha and its Panjiku were found in the Jaina bhandūras. 2 See Prullavakucarita (IX, 219) and DOJM (Vol. XVII, pt, II,
p. 33).

Page #76

INTRODUCTION
In Haribhadra's works which deal with the four anuyogasi in one form or other, we come across names of several writers and philosophers who may be tentatively grouped as under :
(a) Vaidika (1) Ananta, (2) Avadhūtācārya, (3) Āsuri, (4) īśvarakrşņa", (5) Kapila", (6) Kālātīta, (7) Kumārila, (8) Jaimini, (9) Patañjali (bhāșyakāra), (10) Patañjali (yogācārya), (11) Pāṇini ( grammarian), (12) Puruşacandra, (13) Bhagavadgopendra, (14) Bandhu-Bhagavaddatta, (15) Bhartrhari (grammarian), (16) Vindhyavāsin, (17) Vyāsa, (18) Sabara, (19) Santapana, (20) Sucāru and (21) Suraguru.
(b) Bauddha (1) Dirnāga, (2) Divãkara, (3) Dharmakirti, (4) Dharmapāla, (5) Dharmottara, (6) Bhadanta, (7) Bhadanta-Dinna, (8) Bhadanta-Bhāskara, (9) Vasubandhu, (10) Samantabhadra', (11) Santarakṣita and (12) Subhagupta.
(c) Jaina (1) Ajitayaśas, (2) Umāsvāti, (3) Kukkācārya, (4) Gośālaka, (5) Jinadāsa Mahattara, (6) Jinabhadra Gaņi Kșamāsramana, (7) Deva Vācaka, (8) Bhadrabāhu, (9) Mallavādin, (10) Vădimukhya, (11) Vpddhācārya (P. Vuddhāyariya), (12) Siddhasena and (13) Siddhasena Divākara.
Haribhadra has refered to Pramāṇamimaṁsā, Revanãikavva, Diväkara's Syādvādabhanga, Subandhu's Vasavadatta and Harşa's Priyadarsanā.
Ajitayasas This Sūri is mentioned in the svopajña com. (Vol. II, p. 33) on AJP. From this reference it seems that this is a Jaina
1 AJP, Dhammasangahani etc, come under the class of dravyānuyoga,
Kretrasamäsavrtti that of Ganitānuyoga, Dharmabindu, Pañca. vatthuga etc. that of caranakaraṇānuyoga, and Samarāiccacariya ete,
in dharmakathānuyoga, 2 See pp. XXXI, XXXIII, XXXIX, LVII and LVIII. 3 He as well as Bhadanta-Bhaskara and Bandhu-Bhagavaddatta aro
referred to in the corn. (p. 6a) on Yogadratisamuccaya (v. 16). 4 He is mentioned in Sõstravārtásamuccaya (v. 237). For details
see p. LXXV & "Notes" on p. 17:, I. 15. 5 In the list given by Jinavijay in his "itgR*TTY RATE:
Samantabhadra is referred to as Jainz, and Kukkäoārya as Bauddha.
10

Page #77

LIXIY
INTRODUCTION
Ācārya, and that he has established in some work the validity of the Jaina definition of reality. What this work is is a matter of mere surmise; for, no work of his is known to exist. It may be that he has dealt with this topic while elucidating TS (V, 29) or he may have written a work like Utpādādisiddhiprakarana as is done by Candrasena Sūri.
Ananta He is referred to, in Lalitavistară on p. 57 b. He or perhaps his pupils seem to have expounded the doctrine known as 'āvarta-kāla kāraņa-vāda' which dogmatically asserts that time (kāla) is the only cause of modifications'.
Avadhūtācārya He is referred to in Lalitavistară on p. 43b. He is some Acārya, Avadhūta by name, and he seems to be a Yogin, practising yoga.
Asuri This Sāňkhya teacher is mentioned by Haribhadra in his com. on S'astravārtāsamuccaya (v. 222). There the following verse is attributed to Asuri and others :
__ “विभक्तपरिणतौ बुद्धौ भोगोऽस्य कथ्यते ।
प्रतिबिम्बोदयः स्वच्छे तथा चन्द्रमसोऽम्भसि ॥" This v. 222 of Sastravārtasamuccaya occurs as v. 450 in Yogabindu. It is quoted with a variant aranhee for fatig in SM (com. on v. 15), in TRD (p. 42a) and by Devabhadra in his ?'ippana (p. 97) on Siddharşi's com. on Nyāyāvatára.
Asuri is looked upon as the direct pupil of Kapila, the founder of the Sankhya system. He is assigned a date 600 B.C. He had a pupil named Pañcaśikha who expounded the tantra'. Şaşțitantra' is a work of Pañcaśikha according to the Bauddhas of China. Vācaspatimiśra attributes its authorship to Vārsaganya? (= the “Rainhost” in Chinese). According to some Jaina narration Asuri is the author of Sastitantra.
1 See īśvarakrsna's Sankhyakārikā (v. 70). 2 Kotyācārya has mentioned this work in his com. (p. 4b) on
Visesā. 3 The author of Ahirbudhnyasanhitā, too, holds the same opinion.
In this work (XII, vy, 18 ff.) the topics treated in Şastitantra sre noted.

Page #78

INTRODUCTION
LXXY The following verse occurring in S'āstra vārtāsamuccaya is probably from some Sānkhya work:
“पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो यत्र तत्राश्रमे रतः । जटी मुण्डी शिखी वाऽपि मुच्यते नात्र संशयः ॥"
Īsvarakrsna? He is the celebrated author of Sankhyakārikā also known as Sankhyasaptati, a Samskặta work in 70 verses in Aryā. This work is based upon Şastitantra, and it is expounded by Mathara' and Gaudapāda, and it contains all that is there, less the parables and the controversies with other schools. Kapila taught the Sarkhya system to Asuri and Aşuri taught it to Pañcaśikha who amplified it. From the last named the system pagsed down, from master to pupil, to Bhārgava, Ulūka, Vālmiki, Harita, Devala and others and finally to īśvarakļşņa (340-90 A.D.).*
Umāsvāti As regards his life and works the reader may refer to my introductions to my edition of TS published in two volumes.
Kālātīta He is referred to in v. 300 of Yogabindu. That the nature of God etc. should be thought of dispassionately is the view held by him. He has composed some work, and the following seven verses occurring in Yogabindu are from his per :
"अन्येषामप्ययं मार्गो मुक्ताविद्यादिवादिनाम् ।
अभिधानादिभेदेन तत्त्वनीत्या व्यवस्थितः ॥ ३०१॥ मुको बुद्धोऽर्हन वाऽपि यदैश्वर्येण समन्वितः । तदीश्वरः स एव स्यात् सज्ञाभेदोऽत्र केवलम् ॥ ३०२॥ अनादिशुद्ध इत्यादिर्यश्च भेदोऽस्य कल्प्यते । तत्तत्तत्रानुसारेण मन्ये सोऽपि निरर्थकः ॥ ३०३ ॥ विशेषस्यापरिज्ञानाद् युक्तीनां जातिवादतः ।
प्रायो विरोधतश्चैव फलाभेदाच भावतः ॥ ३०४ ॥ i Soep. LXX111, fn. 3. 2 Dr. A. B. Dhruva equates this with Ranagasattari mentioned in
Anuogaddāra (9. 41 ) and Nandı (s. 42). Vide his intro. (p. XLIX)
to SM. 3 His oom. in mentioned as Mādhara in Anuogaddāra (8. 41 ) and
Nandi (s. 42). 4 Soo Sankhyakārika (v. 70-71) and Matharavrtti on its v. 71, $ In its com. (p. 53) fattfand is mentioned.

Page #79

LIXYI
INTRODUCTION
अवियाक्लेशकर्मादि यतश्च भवकारणम् । ततः प्रधानमेवैतत् सज्ञामेदमुपागतम् ॥ ३०५ ॥ अस्यापि योऽपरो भेदश्चित्रोपाधिस्तथा तथा । गीयतेऽतीतहेतुभ्यो धीमतां सोऽप्यपार्थकः ॥ ३०६ ॥ ततोऽस्थानप्रयासोऽयं चत् तद्भेदनिरूपणम् । सामान्यमनुमानस्य यतश्च विषयो मतः ॥ ३०७ ॥"
Kukkācārya He is twice referred to in the svopajña com. (Vol. I, pp. 8 and 42) on AJP. The pertinent lines are:
(a) "Surau Arant ant rangefarar framuntana start " (b) “rinefa-arrecalled stro-facan?"
From (a) it follows that Kukkācārya is a predeoexgor of Haribhadra, and that he has composed some prakarang or prakaranas. No work of his is found so far.
From (b) it can be inferred that Haribhadra not only differs from Kukkācārya but he refutes his view in this connection.
Kumārila He is referred to in the com. on S'ästravārtásamuccaya (7.585). He is the well-known author of Vārtikas (supplementary commentaries) called S'lokavārtikaand Tantra-vārtika' on Sabara's Bhâsya on Jaiminiyasūtra®. He is particularly famous for his strong criticism of the Bauddha logic and philosophy. He has been criticized in Tattvasangraha. This furnishes us with the lower limit of his date. Dr. A. B, Dhruva and some other scholars believe that Kumārila's criticism of Dharmakīrti supplies us with the upper limit of his date. Mahendrakumāra in his intro. (p. 18) to Akalankagranthatraya challenges the view of Dr. Vidyabhusan and Prof. Ramanath Shastri* who
1-2 These two are the two khandas of his com., and the third is
known as I'up-tākā. Iu Tantravārtika Bhartshari's piows are
refuted. 3 Bhartrmitra, Bhavadăsa, Hari and Upavarşa have each written &
com. on it; but none of them has been available up till now. 4 He has written an intro. to Brhati (pt. II) published by the
University of Madras. He has pointed out four verses from Mimänsäslokavārtika to support his view. They are v. 76 (p. 69), v. 131 (p. 83), v. 36 (p. 144) and y, 131 (p. 280).

Page #80

INTRODUCTION
LXXVII
believe that Kumārila has critized Dharmakīrti's view. Further, on p. 19 he asserts that on the contrary Dharmakīrti has criticized Kumärila, in his Pramānavārtika in I, 34–35; III, 265; III, 259; III, 289; III, 216; II, 141; III, 240 and in the scopajño com. on III, 291. Mahendrakumāra assigns to Kumārila the date 600 to 680 A, D., and to Dharmakirti 620 to 690 A, D. whereas Bhagavad Datta assigns to both of them a date earlier than 600 A. D. (vide this intro. p. XIV). K. B. Pathak in his article“ Bhartrhari and Kumārila" has fixed the date of the former as 650 A. D.
Gopendra = Bhagavadgopendra He is referred to in Yogabindu (v. 200). In its com. he is said to be an author of some Yogasastra. Verse 101 of Yogabindu is a quotation from some work of his as can be seen from Y. 100. It runs as under:
"अनिवृत्ताधिकारायां प्रकृतौ सर्वथैव हि ।
न पुंसस्तत्त्वमार्गेऽस्मिन् जिज्ञासाऽपि प्रवर्तते ॥ १०१ ॥" In Lalitavistarā (p. 45b) Gopendra is mentioned as Bhagavadgopendra. For a passage quoted from some work of his see p. LVIII of this intro.
Gosālaka
He is referred to Viahapannatti as Gosāla Mańkhaliputta and in Sämannaphalasutta as Makkhali-Gosāla. He became a pupil of Mahāvīra, stayed with him for six years and thereafter left him and founded a school of his own. He was a prominent leader of the Ajīvika sect. He was a staunch fatalist, and as such he denied the free will of man and his moral responsibility for any so-called good or evil. He opposed Mahāvira and once discharged tejolesy, with a view to reducing him to ashes, but he failed”.
Jaimini He is the author of Mināṁsāsūtra. He flourished in 200 B. C. or so.
I See JRAS, (Bombay Branch, Vol. XVIII, pp. 213-238). 2 For details about his life and views aee pp. 139-201 and 238-244 of
Dr. P. L. Vaidya's edn. of "Uväsagadasão".

Page #81

LXXVIII
INTRODUCTION
Jinadasa Mahattara He is one of the six well-known Mahattarasof olden days, the other five being Candrarşi, Della, Dharmasena, Govāliya and Sivacandra. Pradyumna Kşamāśramana is his vidyā-guru. If Uttarajjhayanacunni is definitely his work, he is one of the pupils of Govāliya Mahattara. I have nothing more to add to what I have said about his Cunnis in HCLJ (pp. 190–194).
Jinabhadra Ksamāsramana? Haribhadra has mentioned this name in his com. (p. 52) on Nandi. Amongst the Jainas Jinabhadra is well-known as * Bhāşyakára". He is an author of the following nine works :. . (1) Visesão, (2) its com., (3) Sangahaņi, (4) Khettasamāsa, (5) Visesaņavai*, (6) Jhāṇasaya, (7) Pannavaņācuņņi", (8) Jiyakappa' and (9) its "Bhāsa.
Jinavijaya in his intro. (p. 9) to Jiyakappa says that this Jinabhadra Gaņi Kșamāśramaņa is not perhaps the author of
1 For details about them 800 my article " Heat" to be published in
"Jaina Dharma prakása". Candraprabha Mahattere who composed Vijayacandacariya sometime between Sanvat 1127 and 1137 is not counted here. For three well-known Makettaris see my artiolo sigur G ETUP" published in JSP (No. 108), and for & ceremony pertaining to this padavī of Mahattarā' gee Vidhimärgaprapā
(pp. 71-74). 2 He is one of the 14 Kgamāśramanas, the remaining 13 being (a)
Jagavaddhaņa (vide DCJM, Vol. XVII, pt. 2, p. 33), (b) Dinna, (c) Dova, (d) Dovaddhi, (e) Desi, (€) Pradyumna, (g) Mallavādin, (h) Yakşadatta, (i) Sanghadāsa, (j) Simha, (k) Sidddasena (different from Siddhasena Divakara ), (1) Sthiragupta and (m) Himayanta. Of those all except the 1st and the 12th have been noted by me in my article " W HT" which gives some details about these saints and which is published in "Jaina dharma prakāśa" (Vol.
60, Nos. 8 & 12). 3 Haribhadra has used this designation in his com. (p.59) on Nandı. 4 In its v. 31 are mentioned Sánāiyacunni and Yasudevacariya. 5 In Anuogaddāracunni (p. 71 ) there is a specific mention of the
cunni on 'sarira-pada'. 6 From its v. 61 Muni Punyavijayaji has inferred that Jinabhadra
Gani is the author of Jiyakappabhāsa. 7 Herein we come across gāthas which fairly agree with those in
Kappabhāsa, Pañcakappabhāsa and Pindantjjutti. 8 Of these nine works Nos, 2 and 7 are not published,

Page #82

INTRODUCTION
Jhānasaya. He however looks upon him as the author of Nisihabhāsa,
In Visesão (v. 1508 ) there is mention of Vasavadatta. Is this the work of Subandhu or does it refer to one noted in the Mahābhāsya on Aşçõdhyāyi (IV, 3, 872)?
Jinabhadra notes the view of somebody in v. 273 of Visesão, Has it anything to do with Kumārila ?
Siddhasena Sûri in his Cunni (v. 5–11 ) on Jiyakappa has saluted and praised Jinabhadra. From its v. 7 we learn that this Jinabhadra was proficient in Jaina and non-Jaina systems of philosophy, scripts, mathematics, prosody and grammar. In his expositions Jinabhadra has every now and then resorted to anekāntavāda. His life is narrated in Kahāvali. That he lived for 104 years and was a contemporary of Haribhadra is the view expressed by Dharmasāgara in his com, on his Guruparivādi (v.9) also known as Tapāgacchapatļāvali.
Dinnaga He is well-known as the father of Indian mediaeval logic, According to the Tibetan sources he was born in the Madras Presidency in Simhayaktra, a suburb of Kanchi. He was a Brāhmaṇa by birth. Năgadatta initiated him in the Hinayāna school. Later on, he became a pupil of Vasubandhu ( 280 A. D.. 360 A. D.), and he studied the scriptures of the Mahāyāna school along with those of the Hinayāna one. On his being invited he went to Nalandā. He earned a name as "Vādin' by defeating several followers of different schools. He had a pupil named Sankarasvāmin who according to some scholars composed Nyāyapravesaka. This Dinnāga has written works on logic, and they are rendered into Chinese by Paramārtha ( 499 A.D. to 569 A. D.). Dr. B. Bhattacharya notes the period of Dinnāga as 345 A. D. to 425 A. D.', and attributes the authorship of the following eight works to him :--
(1) araarten, (2) 3142274ftantia, (3) fahrmitet, (4)764saat, (5) h azar97a, (6) 1979, (7) HATAY and (8) 1997(3)#T.
Of these the first is edited by Yamaguchi and is published
1 Kalyanavijaya gays that Diänäda flourished in 320 1. D.

Page #83

INTRODUCTION
in J. A. in 1929 A. D." The second work is its com. Fragments of these works are quoted in Sankarabhasya on Brahmasutra (II, ii, 28 ) and in the Pāñjikā (p. 582) of Tattvasangraha.
Nyāyapravesa is same as Nyāyapravesako noted on P. XLVI. From the Chinese and Tibetan sources it appears that this work is named as Nyāyapravesadāstra, Pramānasõstra*nyāyapravesa, Pramananyāyapraveśadvārd, Hetuvidyātorkard
stra etc. If this is correct it follows that Nyayapravesa is same as Pramānasõstra-nyāyapravesa. Pandit Vidhushekhara looks upon this Nyāyapravesa as Nyāyadvāra, but Dr. Tucci says that he is wrong. Nyāyamukha? was restored from its Chinese translation by Dr. Tucci in 1930 A. D. I think this Nyāyamukha also named as Nyāyadvāra is the work of Dinnāga.
Pramanasamuccaya is the master-piece of Dinnāga. It is a work in six paricchedas in Anuştubh. His scattered works like Nyāyadvåra and Hetucakradamaru are woven into it in a systematic manner. H. R. Rangaswamy Iyengar has restored its first chapter and edited it along with its Tibetan text, copious extracts from Dinnāga's com. on it and Jinendrabuddhi's Visölcīmalavati-tikā", both of which are available only in Tibetan." In this edition there is a picture of Dinnāga based on a pensketch on the folio of the Tibetan Xylograph Mdoce.
Vādavidhi is mentioned in Pramānasamuccaya (I, 14) and its com. on I, 18, and two verses from Hetucakradamaru in Chapter III.
Hetucakradamaru also known as Hetucakra is a small treatise on fornal logic and contains two independent chapters, one dealing with the minor terms and the other with hetus.
No work of Dinnāga written in Saṁskrta has been available so far. Quotations from his works occurring in Nyāyam vārtika and its com.? by Vācaspatimiśra are collected and edited
1 A new edn. is published in Adyar Library Series. It contains the
text, the spopajña vrtti and Dharmapala's com, 2 It is published in Wallaser's "Materials" Series. 3 Here Nyāyadvare is mentioned. See p. 3. 4 On pp. 77 and 80 Madhava, a Sarkhya philosopher is meutioned. 5 This is published by the Mysore University iu 1930 A, D. 6 These along with one other verse from this work are quoted in
Tātparyetikë. 7 In Milperyarika (.. 103) there is inontion of Varşaganya. .
-
-
-
--

Page #84

INTRODUCTION
LXIII
by Prof. Randle whereas those found in Parthasarathimiśra's com. on Slokavārtika by H. R. Rangaswamy.
:
Divakara1
He is referred to in Vol. I on p. 84, 1. 13. It seems he is Bauddha and is the author of Syādvādabhanga. This work may remind one of İsvarabhangakārikā of Kalyāṇarakṣita, a Bauddha writer of the nineth century A.D.
Dharmakirti
Haribhadra has referred to Dharmakirti and his Pramānavārtika in his com. on AJP (vide Appendix II). In S'astravārtāsamuccaya (X, 24, p. 372), too, his name is mentioned. Dharmakirti who is at times referred to as Kirti, is also mentioned in Brhadāraṇyakopaniṣadvārtika of Suresvara3, pupil of Sankaracarya.
From Carmaratnarāja's Bhagavad-Buddha-Jivanacarita written in the Tibetan language we learn that Dinnāga and Dharmakirti were pupils of Arya Asanga" who taught them logic. This Asanga is the elder brother of Bhadanta Vasubandhu, the author of Abhidharmakosa. He flourished in the latter part of the 3rd century A. D. So Kalyāṇavijaya infers that Asanga, Vasubandhu, Dinnaga and Dharmakirti must have respectively existed from 250-300 A. D., 260-340 A. D., in 320 A. D. and in 349 A. D. According to Prof. K. H.
1
There is an another Divakara, his namesake, who is referred to as 'Natyasalapati' by Śāradātanaya (c. 1150-1250 A.D.) and who is the guru of the latter in dramaturgy. One Diväkara, a Jaina, is the author of Śṛāgāra-vairāgya-tarañgiņī published in 1916 A. D.
2 See Candras'ekhara's Hind! intro. (p. 16) to Nyayabindu and
its com.
3 In 'ankaramandârasaurabha Sures'vara's birth-date is stated to be Kalyabda 3889 i. e. Samvat 845 i. e. 788 A. D.
4 According to Pandit Kasinath Tailang he was a contemporary of King Parpavarman and flourished in the 6th century of the Christian era. This view is not correct. See p. XV of this intro.
5 Others believe that Dharmakirti was a pupil of Dharmapala who retired in 635 A. D.
6 He is said to have introduced Tantricism in Buddhism, and it was transmitted from preceptor to pupil up to Dharmakirti, in the most secret manner.
11

Page #85

LXXXI
INTRODUCTION
Dhruva Dharmakirti lived in 450 A. D. whereas, according to Dr. S. C. Vidyabhusana Dharmakīrti existed from 635 A. D. to 650 A.D. Dharmakirti has composed the following 12 works:
Hetubindu, Nyāyaviniscaya, Vijñānanayaprasthāna', Alařkära, Pramāņavārtika, Pramāņavārtikavrtti, Pramāņaviniscaya, Nyāyabindu*, Tarkanyāya or Vādanyāya?, Santānāntarasiddhi, Sambandhaparikşū and Sambandhaparīkşövrtti.
The last eight works along with Hetubinduvivarana are ascribed to Dharmakirti by Dr. S. C. Vidyabhusana. He informs us that the Tibetan translations of these works are extant.
Hetubindu is quoted in AJP (Vol. II, pp. 174 & 177). The kārikā of this Hetubindu beginning with 927474 is examined in Siddhiviniscaya. The following sentence of Hetubindu (1) occurs with a slight omission in the svopajña vivrti (p. 3) of Laghīyastrayi:
steffatet e hát: Sait, FHUAIRIU saya"
Vijñānanayaprasthāna is mentioned and quoted by Malayagiri Sūri in his com. (p. 69a) to Dhammasanganani as under:
"सर्वात्मना हि सारूप्ये ज्ञानमज्ञानतां व्रजेत् ।
साम्ये केनचिदंशेन स्यात् सर्व सर्ववेदनम् ॥"
Alankāra is mentioned by Subandhu in his Vāsavadattes which has been composed in the third quarter of the 5th century A. D.
Pramāņaviniscaya is mentioned by Siddhasena Gani in his com. (p. 397) on TS (V, 31). Devabhadra in his ? ippana
1 No non-Jains scholar has ascribed this work to Dharm kirti. So
a friend of mine suggests that this may be a general name simply meaning the starting point or text of vistănaråda viz.
Pramänavdrtika'. But this view is not correct. 2 This work along with Dharmottara's com, on it is published in Kashi
Sanskrit Series as No. 22 in 1924 A, D.; also see Bib. Iodioa. This work was translated into Chinese in 400-405 A, D. This is edited by Rahula Sänktyāyana and published in 1936 A. D. The verse a Fe of this work (p. 111) is quoted in Prameya kamalamartanda which criticizes its v. HATIT (p. 2) and its various expositions.
His lifo-period runs from 375 A, D, to 425 A.D.-Kalyāņa Vijaya. 5 Herein we find the name of Bhärad rāja Vidyotakara, the author
of Nyüyavärtika (1st half of the 7th century A, D.).

Page #86

INTRODUCTION
LXXXIT
on Nyāyāvatāravrtti has mentioned Viniscaya on pp. 17 and 37, and on the latter page he has specifically mentioned the name of Dharmakirti as the author of this work. Dr. P. L. Vaidya takes Viniscaya to be the same as Pramānaviniscaya and looks upon as quotations from this work, seven verses occurring in this sippana and having the following pratīkas:
apati atto (p. 12), Tere Hifto (p. 89), fantao (p. 12), arzialeta (p. 12), Horseta. (p. 37), 291 297. (p. 37), ahtauto (p. 17).
He has further suggested with a query the name of Pramānaviniscaya as the source of the four verses quoted in the sippana and having the following pratikas :
mdi Ara. (p. 87), anaand 7o (p. 83), Taio (p. 8), and media (p. 31).
On p. 11 of this pippana we have: "77 Rafetarai TATTT:- & Fanta". On its p. 30 there is a mention of "Viniscayatīkā' and on p. 58 that of ‘Pramāņaviniscayațīkā'.
Hemacandra in his Viveka (p. 363) on Kävyānusāsana says: "ar api FaAnti Thai a fa hei:". The vèrse here referred to is given on p. 382 as under :
“लावण्यद्रविणव्ययो न गणितः क्लेशो महान् स्वीकृतः
स्वच्छन्दस्य सुखं जनस्य वसतश्चिन्तानलो दीपितः । एषाऽपि खयमेव तुल्यरमणाभावाद् वराकी हता
कोऽर्थश्चेतसि वेधसा विनिहितस्तन्व्यास्त, तन्वता? ॥ In the intro. (p. 25) to Akalankagranthatraya it is said that a major portion of Akalarka's works deals with refutations of the Bauddhas. "TEITSFHATHICHT FISHISHI:” occurring in Pramanaviniscaya is quoted in AJP (Vol. II, p. 51) and in Astasali (Asfasahasri, p. 242), and the idea embodied in it is refuted in both of these works.
The 1st kārikā of Vādanyāya beginning with ERIK is met with in Nyāyaviniscaya, Siddhiviniscaya and Astašati (p. 81).
The first verse of Santānāntarasiddhi is quoted in Tattvārtharājavārtika (p. 19).
1 He is mentioned by Siddharşi in his com. (p. 2) on Nyāyāvatāra. 2 This refers to R. C. Parikh's eda, published by "Sri Mahavira Jaina
Vidyālaya", Bombay, in 1938 A. D. 3 It ooours as V, 1472 in Subhāşită vali.

Page #87

LXXXIV
INTRODUCTION
Twenty two kārikās of Sambandhapariksā are embodied and refated in Prameyakamalamartanda (sambadha-sadbhāva: vāda pp. 504-520, 2nd edn.).
Views of Dharmakirti have been refuted in his own way by Kumārila in his Mimāmsåslokavārtika. This is what some scholars believe;" but others hold the opposite view, I being one of them,
Dharmakīrti was conscious of his intellectual performance. But, on seeing the fate of Dinnāga's great work Pramana. samuccaya he was rather pessimistic about the reception of his own work. This is what is reflected in the last verse of Pramonavārtika?. It runs as under:
"aega hag 747&quafar
ऽग्यदृष्टपरमार्थसारमधिकाभियोगैरपि । __ मतं मम जगत्यलब्धसदृशप्रतिग्राहकं
Tarefa qulad: 99 99 ATE WIE 3198 From the following verse quoted by Śrīdharadāsa in his Saduktikarnāmrtat it seems that Dharmakirti's works were not only not appreciated but openly criticized in his own life-time:
"शैलैबन्धयति स्म वानरहृतैर्वाल्मीकिरम्भोनिधि
व्यासः पार्थशरैस्तथापि न तयोरत्युक्तिरुद्भाव्यते । वागर्थों च तुलाधृताविव तथाप्यस्मत्प्रबन्धानयं।
la URİ AnifaYetini shg 1 : 81" Dharmakirti is known in China as the author or revisor of Vajrasūció, the authorship of which is generally attributed to Asvaghoșa. This work as revised by Dharmakirti was translated into Chinese some time between 973 A, D. and 981 A. D.'
1 See pp. LXXVI-LXXVII of this intro. 2 It contains quotations from some earlier works. The verses
pa T r eto. of Nagarjuna's Ratnávali (ed. by G. Tucoi in JRAS, 1934, April) are fouud in Pramānavārtika (II, v. 219 etc.). For other details about this work which is a master-piece amongst all his works on logic, see Notes on p. 105, 1, 21 and this intro.
(p. LXXXV). $ This verse is quoted in Vivek (p. 363 ) with Ferty for Trier 4 See p. 327, Punjab Sanskrit Book Depot, Lahore. 5 Bhavabhūti has also complained about the attitude of the people
towards his work in his Mälatīmadhava (I, Y. 8). 6 This is the well-known work of the Mahāy&na school. 7 See A Literary History of Sanskrit Buddhism (p. 185) by G. K.
Nariman.

Page #88

INTRODUCTION
Dhammapala
LXXXV
He is referred to by Haribhadra in his com. (Vol. II, p. 36) on AJP. Here it is stated that he and Dharmakirti believe that the power of rūpa etc. is two-fold.
Dharmapala was not the head (abbot) of Nālandā university when Hieun Thsang visited it in 635 A. D.; for, the then head was Silabhadra who was a disciple of Dharmapāla. It was this Śilabhadra under whom Hieun Thsang studied. So Dharmapala seems to be alive from 600 A. D. to 635 A. D. He is the author of Alambanapratyayadhyānasāstravyākhyā, Vidyāmātrasiddhiṣāstravyākhyā and S'atasāstravyākhyā. So says Candrasekhara in his Hindi intro. (p. 10) to Nyāyabindu and its com.
Nanjio's Catalogue attributes the authorship of the following four works to Dharmapala *
(1) Alambanaparikṣāvyākhyā No. 1174, (2) Vidyāmātrasiddhi No. 1197, (3) Vidyāmātrasiddhisästra No. 1210 and (4) Satasastravaipulyaryākhyā No. 1198.
Some believe that he is an author of Sabdavidyāsaṁyuktasastra in 25,000 slokas and a com. on Nyāyadvāratarkasāstra (= Nyāyamukha). Of these the first is equated by some with the com. on Bhatṛhari's treatise called peina mentioned by I-tsing (671 A. D.-695 A. D.).
The com.1 of Dharmapala on Alambanaparikșă in the Chinese version of I-tsing has been rendered both in Samskṛta and English in "The Adyar Library Series" No. 32. This com. is almost complete; it abruptly breaks off in the seventh verse out of eight. In this com. there are two quotations which agree in spirit with the verses of Pramāņavārtika (vide pp. 61 & 67).
1 There is another com. by Vinitadeva (o. 700 A, D.) available in Tibetan version. Copious extracts from this com. along with the French translation by Susumu Yamaguchi in collaboration with H. Meyer have been published in the Journal Asiatique (Vol. CCXIV, No. I) in 1929 A, D.
2 He should not be confounded with his namesake of the Theravada school, who is said to be a resident of the Badaritittha (vide the colophon of Visuddhimaggaṭīkā).

Page #89

LXXXVI
INTRODUCTION
Patañjali, the grammarian This Patanjali is the author of Mahābhāsya. Some attribute to him the authorship of Yogasūtra, Caraka, Nidâncsūtra, Paramärthasära and Chandahsütra. K. Madhava Krishna Sarma in his article “Patañjali and his relation to some authors and worksı” says that it is not correct to look upon him as the author of the last two works. He argues :
Patañjali is satkāryavādin' and not anirvacanīyavādin' as can be seen from his Mahābhāsya on I, 1, 1'. Further, in this work on IV, 1,3% there is a realistic conception of matter. This can hardly fit in with the idealism of Šeşanāga's Paramarthasāram which is a work pertaining to a Seśvara (Vaişņava) and idealistic type of the Sankhya philosophy. Further, how is it that Bhartrhari who wrote Vākyapadiya to elaborate the philosophical portions of the Mahâbhâsya and who tried to give an idealistic turn to grammatical speculations and who quoted from $astitantra', does not quote a single verse from Paramarthasāra ?
As regards Pingalanāga’s Chandańsūtra Sarma argues:
Pingalanäga is referred to by Sabara in his Bhāşya on I, 1, 5 in a way that shows that Sabara has more regard for him than for Patañjali, the grammarian whose views as such are against the Mimāṁsakas. This means that Sabara considers Pingalanāga as different from Patañjali. Further, if they were identical, the metre of the following verse quoted in the Mahābhūşya on I, 1, 57 would have been noted and defined in Chandahsūtra :
I This is published in "The Indian Culture" Vol. XI, No. 2 (Oct.
Dec. 1944). 2 For the pertinent quotation see p. 265.-Ibid. 3 "सर्वाश्च पुनर्मूर्तय एक्मात्मिका: संस्त्यानप्रसवगुणाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धवत्यः। यत्राल्पीयांसो
गुणास्तत्रावरतस्त्रयः शब्दः स्पशी रूपमिति । रसगन्धौ न सर्वत्र । प्रवृत्तिः खल्वपि नित्या । न हीह कश्चित् स्वस्मिन्नात्मनि मुहूर्तमप्यवतिष्ठते वर्धते वा यावदनेन वर्धितव्यमपायेन वा युज्यते ।
Jer 1"-Kiellorn's edı. (Vol. II, p. 198). 4 This is also called Ādhārakārikās and Āryāpañcaśīti. 5 Vrsabhadeva in his com, on Vakyapadiya takes the following quotation as belonging to Şastitantra:
"इदं फेनो न कश्चिद वा बुबुदोकान कश्चन । मायैषा बत दुष्पारा विपश्चिदिति पश्यति ।।"

Page #90

INTRODUCTION
LXXXYI
"स्तोष्याम्यहं पादिकमौदवाहिं ततः श्वोभूते शातनी पातनी च ।
नेतारावगच्छतं धारणिं रावर्णि च ततः पश्चात् संस्यते ध्वंस्यते च ॥"
In this connection I may suggest that it is not impossible for one and the same person to hold different philosophical views at different times in his life as was the case with Vasubandhu. As regards the metre, can it not be said that Mahābhāşya was written later than Chandańsūtra?
On comparing S'abara-bhāsya with Mahābhāsyat it definitely appears that the latter work was known to Sabara. So Patañjali is earlier than Sabara.
Some look upon Patañjali as an incarnation of Sesa. This may have led to his being identified with Seşanāga and
Pingalanāga.
Patañjali= Bhagvat-Patañjali He is the author of Yogasūtras". If he is identical with the eminent author of Mahābhāsya he belongs to the middle of the second century B. C. This identity has been however questioned on fairly reasonable grounds but by no means conclusive grounds.
1 Cf. Sabara-bhāsya on I, 1, 5 with Mahābhūsya on I, 1, 1 and that on
I, 4, 23 with Mahābhāsya (p. 23, Benares edn.). A portion of Mahābhâsya on 1, 2, 64 is criticized in Sabara-bhāsya on 1, 3, 33. Mr. P. I. Tarkas informs me that the Mahābhāsya on I, 1, 15 is quoted in Sabara-bhäsya on X, 2, 47.
From "The Mahābhāsya and the Bhäşya of Sabara" by Mahā. mabopādhyâya P. V. Kane published in Bhāratiya Vidya" (Vol. VI, Nos. 3 & 4, new series ) ve learn:
(i) fr a AFR: occurring in Sabara-bhāsya on VI, 7, 37 (p. 1503, Anandāśrana edn.) and attributed to 'abhiyakta' is taken from Mahābhāsya on VI, 3, 1 (Vol. III, p. 141 Kielhorn's edn.), and this "abhiyukta' is Patañjali.
(ii) The words गुणवचनानां हि शब्दानामाश्रयतो लिङ्गवचनानि भवन्ति and the illustrative examples. occurring in sabhara-bhāsya on IX, I, 33 (p. 1675 ) are an echo of what is frequently said in Mahābhāsya on pp. 228, 246, 410, 422, 430 eto. of Yol, I.
(iii) Kumārila in his Tantravārtika on III, 4, 13 (p. 926 ) says that in the words "आगमोऽपि चायमेव"विशेषणखेनेति" Sabara refers to the
position of the Vákyakāra (Katyāyans) and Bhāsyažära (Pata tjali). 2 Some of these sutras and their Bhāsya have been compared with TS
and its Bhāşya in my Sk. intro. (pp. 28-30 ) to TS (Vol. II). 3 See Wood's Yogasūtras and Daggapta's History of Indian Philosophy
(pp. 231-232).

Page #91

txxxviit
INTRODUCTION
Puruşacandra He is a Nyāyavādin (logician). The following verse from some work of his is quoted by Haribhadra in his com. (p. 100) on Anuyogadvăravivrti :
- “अन्यथाऽनुपपन्नत्वमानं हेतोः स्खलक्षणम् ।
Aparta R ETAT TOTEUTETTI: 17" There is one more verse on this page as under:
“धूमादेर्यथाऽपि स्यातां सत्त्वासत्त्वे च लक्षणम् ।
अन्यथाऽनुपपन्नत्वं प्राधान्यालक्षणैकता ॥" Does this verse, too, come from the pen of Puruşacandra ? Malayagiri in his com. (p. 30b) on Dhanmasangahani says:
“सम्यन्यायानभिज्ञताख्यायनमेतदनयोरिति पुरुषचन्द्रः।"
I take this puruşacandra to be the same as one noted above.
Bandhu-Bhagavaddatto He is referred to in the svopajña com. (p. 6a) on Yogadrstisamuccaya as one who mentions eight constituents of yoga in a way different from Patañjali and Bhandanta-Bhāskara, They are : "19, FTTH, 1441, squala, AE, TRUE, saater and mufer".
Bhadanta = Dinnaga (?) Haribhadra in his com. (p. 35) on Nyāyapravesaka quotes “TETITUTE CRACIAS 24 saat” from some work of Bhadanta. In Dinnāga's Pramānasamuccaya (V, 4) we have the first hemistich as "असाधारणहेतुत्वाद् व्यपदेश्यं तदिन्द्रियैः"l. This fairly tallies with the quotation. So can this Bhadanta be identified with Dinnāga?
Bhadanta-Dinna Haribhadra mentions the name of this Bauddha Acārya in two places in his com. (Vol. I, pp. 334 and 337) on AJP. In the first case it is in connection with the discussion about the three varieties of apoha. In the second case a hemistich of a verse attributed to Bhadanta-Dinna is quoted. It runs as under:
___ “विकल्पयोनयः शब्दा विकल्पाः शब्दयोनयः।"
:
1 This diffor once is due to retranslation from Tibetan. % He is addressed as 'Bhadapta' in Brahmanical works.

Page #92

INTRODUCTION
LXXXIX
This is from Dinnāga's Pramānasamuccaya. Cf, Bucha dhist Logic (Vol. II, p. 405) by Prof, Stcherbatsky,
Bhacanta-Bhūskarc . He is referred to in the svopajña com. (p. 6a) on Yogadratisanuccaya as one of the Munis who mentions eight constituents of yoga in a way that differs from Patanjali and Bandhu-Bhagavaddatta.
Bhartlari This name at once reminds one of the celebrated author of the Satakrıs. But here it is used for the author of Vākyapadiya, & grammarian who flourished prior to Sankarācārya. He is assigned a period of 600 A. D. to 650 A. D. I-tsing believes that he was a Bauddha at least for some time as he entered the monastery seven times, returned to the world seven times, and lived the life of a layman,
Vācaspatimiśra in liis Tattvabindu has referred to Bhartrhari as ' bāhya' while quoting a verse from the latter's Vākicipadiya. This is interpreted by some as meaning Bauddha. This argument is refuted by V. A. Ramaswami Sastri in his article “Bhartrhari & Bauddha ?" (PP. 254-257) published in * Proceedings and Transactions of the eighth Oriental Conference". Here he has tried to show that the author of the Vākyapadiya is a great monistic philosopher, and has developed sabda-monism like Patañjali. He accepts vivartavāda, and this gives him a very high place as pre-Sankara Advaitin in the history of Indian philosophy. Bhartrhari has ably elucidated Sāgana-pramāņa in Vākyapadiya. Here he says that tarka may be accepted as an accesory to āgance but it should not direct its path against agama.? Further, he has glorified the Vedas. This is considered as a direct proof of his being a nonBauddha in this article.
The opinion of Bhartrhari as recorded in Tattvasangraha (5. 1460) is that only by reason of the invariable concomittance
I For some details about this work see this intro. (pp. CI & CII). 2 A similar view is held by Sthiramali and Jinabhadra Gaại
Қашабгащада, 12

Page #93

LO'
INTRODUCTION
of the middle term with the major term the inference cannot be valid because the powers of both vary according to time and place'.
Mallavidin Mallavādin, the commentator of Sammaipayarana has been referred to in AJP (Vol. I, pp. 58 & 116 ) as Vadimukhya". Further, herein two quotations are given from his com. on Sammaïpnyarana. They are:
(i)'ancuradigan erTË Baraat arran1" (ii) "7 PaTHENTIA sq: iar faqaftur grua, gata 11"
This same Malavādin is said to be the author of Dvidasara-nayacakrce. He cannot be the țippanīkāra of Nyāya. vinduļikā; otherwise he would be a contemporary of our Haribhadra (700 A, D.-770 A. D.) and not his predecessor. So it follows that just as we have two Bhadrabālius there must be two Mallavādins. Malayagiri Sūri in his com. (p. 12a) on Āvassaya has mentioned the name of Vallavādin and has quoted a verse in Pūïya from some work of his as under:
"सह विसेस सङ्गह विसेसपत्थारमूलवागरणी।
दव्वढिओ य पज्जवनओ य सेसा वियप्पा सिं ॥" Candrasena*, pupil of Pradumna Sûri in his com. (p. 222) on his own work Utpailäilisiddhiprakarana notes the name of Mallarādin and quotes a kariká composed by the latter as under :
“विधिनयमनवृत्तिव्यतिरिक्तत्वादनर्थकवचोवत् । जैनाइन्यच्छासनमनृतं भवतीति वैधर्म्यम् ॥"
1 In the svopajña com, on Siddhahemacandra (II, 2, 39) we have " 377
HEATRE 11:”. 2 Haribhadra has somehow dropped the word 'tikā', and this leads
one to believe that it is from Sanmaipayarana. Anandasāgara Süri defends this in "Siddhacakra" (Vol. IV, No. 8. p. 174) by saying that he has looked upon the text and its com, as non-distinct, Ho has further added that many a time Avassayz.
nijjutti is referred to as Āvassaya. 3 This very line iş quoted by Malayagiri in bis com. (p. 260a) on
,Dhamma saigaheni with this difference that there is युक्तो tor युज्यते. 4 He has quoted on p. 216 of his com, the first verse of AJP and
the verso grosseto op. p. 116.

Page #94

INTRODUCTION
LOI
Vasubanlleu ( 280 A.D.-360 A.D.) He was born in Gāndhāra. He began his career as a Vaibhāșika teacher but had strong Sautrāntika sympathies and was later on converted to Yogācāra? by his brother Asanga, a pupil of Maitreyanātha. Sanghabliadra" (280 A. D.-350 A. D.) and Manoratha, the Vaibhāşika teachers were his contemporaries. He died at the age of eighty. During his life he is said to have composed the following thirty works :
(1) RATRATE!, (2) rah#lar*, (3) F#fefde viata, (4) 37231hacten, (5) adala', (6) fantazinde, (7) 742TE", (8) #andaralan, (9) Aainananatalcar 1972, (10) qaEFFI&T, (11) 9671 PE, (12) gallantSTEETUPA', (13) Antengana, (14) eraztu?) 211, (15) HeigRaaiorgerna, ( 16 ) AETATO Hallica", (17) ARIAFORCED oren'', (18) TEETTTHATH, (19) 9928 TETITZAraire",
1 This mental evolution of Vasubandhu curiously agrees with the
historical sequence of the four schools of Buddhism. So says
Dr. A. B. Dhruva in his intro. (p. LXX) to SM. 2 Some say that he and the translator of Samanta pūsädike and
Vibhāsāvinaya in Chinese in 488 A, D. and 489 A. D. are two
different persons; others hold a contrary view. 3 This is a short treatise on the Sukhāvativyūha. 4 This is published along with Rahula Sankrtyayana's com, named
Nalandika in Sanval 1988. The text refutes the views of the Vaibhasikas. Thore is a coui, on it by the author himself as some of the scholars say. There is another com. on it called Sphuţartha by Yašomitra.. He has referred to two earlier commentators Gunamati and Vasumitra. This Vasumitr& is different from Vasumitra of the council of Kanişka, whose views are referred to by
Vasubanduu. 5 See G, 0. S. No. XLIX. 6 This is a com. on cb. XXII Sch. XXVI of Buddhavalanisamahavat.
pulyasutra. 7 This name is coined by me. 8 This is a com. on the sutra of the same name. 9 This work named as HIQET THATe, a Sk. translation from its
Chinese version of Hiuen Thsang, is published along with Alambanapariksi etc. on pp. 111-115 in the "Adyar Library Series No. 32". It is a list of the technical terms used in the first division of Yoya. carabhumiśastra, a work of Asanga according to Dr. B. Bhattacharyya (vide his foreword p. LXX to Tattvasangraha), but, according to
Prof. Troci (vide JRAS, 1929, October ), that of his guru Maitreya, 10-11 Each is a com, ve some work of Asariyat

Page #95

LOI
INTRODUCTION
(20) F IFT, (21) araña', (22-23) Farfaaaah, (24) Parhaa, (25) faarurafer BEGINE, (26) fantaireplavih gazraditi, (27) NEYSTIE*, (28) 44429247an Tatat, (29) AGOSTETTIE, (30) ATEIT Ma.
In the Sk. intro. (pp. 16-17) to Abhidharmakosa Rahula Sāňkytyäyana has given the list of Vasubandhu's works. There he says that works here numbered as 9, 15, 17, 24 and 29 are referred to by Paramārtha, and those numberred as I, 4-9, 11, 14, 15, 17-19, 24, 26 and 29 and heraffa amonica are said to have been composed after the death of Asanga.
The first verse of Vijñaptimatratāsiddhi is quoted by Gandhahastin Siddhasena Gani in his com. (pt. I, p. 354) on TS (V, 22), and IV, 73 of Abhidharmakosa in pt. II on p. 65.
Kunārajīva wrote Life of Vasubandhu between 401 A.D. and 409 A.D. According to Nanjio it got lost in 730 A.D. Paramārtha who lived from 499 A. D. to 560 A. D. had also written a biography of Vasubandhu. Here it is stated:
(i) Vasubandhu was contemporaneous with Vikramāditya?.
1 This is noted by Prof. Turoci. See IHQ (December, 1928). See also
p. LXXX of this intro. to AJF. 2 One contains twenty verses and the other thirty. On the latter
there is the Bhasya of Sthiramati, one of the champions of the
agamānusāri. Vijíiānavāda school. All these three works were edited by the lato Dr. Sylvain Levi. Some work of Sthiramnati, a colleague of Guņamati, was translated into Chinese in 400 A, D.
There is one Sthiramati who has commontod upon the Madhyäntavibhagaortli by Vasubandhu. See G. 0. 8. (Vol. XLIX, intro.
p. XVII), 3 This is a com. on S'alašāsıra of Bodhisattva Deva, # This is a con, on some work of Asanga. 5 Nos. 21-23 are not montionod in the Foreword tu Tallvasangraha.
Un its p. LXXII the authorship of Parmarthasopati is attributed 11 Vasubandhu, and on p. LXII it is observed that the verse" en af TT" is & quotation from this work. See p. 22 of the Panjika un Tattvasangraha. Akalanka, too, has quoted 1, 17 from this work in bis Tattvārtharajavartika (p. 221 ), and I, 32 in his com, (p. 39 ) on this TRV, In Nyāyakumudacandra (p. 393) verses 17, 32 and 33 from kośasthāna I of Abhilharmakośa are quoted. He is identified by V. M, Smith, with Candragupta I of the Gupta dynasty who ruled between c, 320A.D. & 330 A.D. For a detailed digoussion about him see my article " Et 3**Garf" published in JSP (No. 100).

Page #96

INTRODUCTION
LOD
(ii) His preceptor was Buddhamitra whom Vindhyaväsin
defeated in a debate. (iii) Vasubandhu attacked and abused mercilessly
Vindhyavasin in his Paramarthasaptati. Vasubandhu is mentioned in Gunakirti's Lakşanānusāra.
Different dates are assigned to Vasubandhu by different scholars. Soune place hin between 280 A.D. and 360 A.D., whereas some between 420 A.D. and 500 A.D. Dr. B. Bhattacharyya prefers the first date and has given reasons as to why he discards the second.' This Vasubandhu is the same as one referred to as úmiş-grilelha by Gandhahastin Siddhasena in his cow. (p. 68a) on TS (VII, 8). The pertinent line is :
"atarat: ata agamatan TahadhariaT: 1
Vinelhyavasin ( 230 A.D.-320 A.D.) That this is his nick-name and his rcal nanie is Rudrila, is known from Kamalasila's Pünjika (p. 22) on Tattvasangraha. He is said to be a disciple of Varsaganya who is looked upon by Vācaspatix and the author of shiruullinyasuonhitck as the author of Şastitartra. According to Paramartha (who wrote the life of Vasubandhu in Chinese) Vindhyuvāsin defeated Buddhamitra, a teacher of Vusubandhu in a debate and got a present from Vikramāditya of Ayodhya. Thereafter he went to his hume ou Vindhya mountain and died there. He is assigned a period of 250 A.D. to 320 A.D.
Kumārila in his Mimumsıīšlokavirtika (anumănapariccheda, v. 143) refers tu Vindhyavāsin as holding a view that the in
1 See Foreword (pp. LXVII-LXVIII) to Tattvasangraha. 2 On this very page yo have: "PORETRAT TOTE
". 3 He has referred to Vārşaganya as the expounder (vyutpädayitr)
of Yogerścstra, Vārsaganya's date is said to be 230 A. D. to 300 A.D. This is a publication of the "Adyar Library". It is editod under the supervision of F. 0Schrader wliose intro, to it and Pancarätra
is separately published by this library, 0 Its Paiya equivalent 'Satthitanta' occurs in Viāhapannatti (11, 1; S.
89), Näyachammakoha (I, V; s. 55), Vivāgasuya (I, V), Ovaväżya (s. 77), Pajjosavonākappa (s. 8), Nandi (s. 42) and Anuogaddāra (s. 77), Somo details about this work are given in Gujarati in "Puratattva" (Vol. V, p. 61).

Page #97

INTRODUCTION
ference of fire from smoke relates to particulars and not to universals. Vindhyavasin is mentioned in Dikpradā (p. 32a), SM (com. on v. 15), TRD (p. 42a) and Devabhadra's Tippana (p. 97). In the last three works the following verse is attributed to him:
LOIV
“पुरुषोऽविकृतात्मैव स्वनिर्भासमचेतनम् ।
मनः करोति सानिध्यादुपाधिः स्फटिकं यथा ॥१॥
Vṛddhācārya2
Four verses quoted on pp. 71-72 of AJP are said to be from the pen of the Vṛddhas. Have these Vṛddhas anything to do with Vṛddhacarya mentioned in the com. (p. 52) on Nandi (vide p. LX of this intro.)? A similar question may be asked about 'vṛddhas' referred to in Lalitavistarāpañjikā (p. 89b) and Nyayavṛddhas' mentioned on p. 22 of AJP (Vol. II). On p. 74, 1. 25 there is mention of vṛddha-granthas. What do they refer to?
S'abaru
He is referred to as 'bhāṣyakara' in the com. (p. 70) of AJP (Vol. II). He quotes the author of the vṛtti of the Pārva-mimāṁsā, who may be either Upavarṣa or Bodhayana. The Vṛttikara refers to sūnyavāda and niralambanavāda of the Bauddhas, the schools which are now dated before Nagarjuna and Vasubandhu. So a date earlier than 400 A. D. can
1 This occurs in Lalitavistarapañjikā (p. 61b, DLJP). 2 This may remind one of the title of elder Vasubandhu.
3 He along with Bhavadasa and Bhartṛmitra is mentioned by V. A. Ramaswami Sastri in "Old Vṛttikaras on the Purva Mimămsā” published in IHQ (Vol. X, No. 3).
4
He has written Madhyamikakärikä and Vigrahavyāvartinikärikā. These two works seem to have been seen by Siddhasena Diväkara. This is what one may infer from his Dvätrimśikä III, 5, 20 & 21. As regards the life and works of Nagarjuna see Literary History of Sanskrit Buddhism (pp. 89-94). This Nagarjuna is different from Tantrika Nagarjuna who flourished in 645 A.D. The 15th karika of Madhyamikakarika is quoted by Maladharin Hemacandra in his com. (p. 724) on Visesā" (v. 1694), and two (pratyaya-parīkṣā v. I and sausketa-pariksa v. 31) by Prabhácandra in Nyayakumudacandra (p. 132) and by Vădia Dova Suri in Syadvaduratnäkara (pt. I, p. 181 & p. 182 resp.). Bhavasankrantisutra and Nagarjuna's Bhavasankrantisastra with the com. of Maitreyanatha and Eng. trans. by N. Aiyaswami are published in the Adyar Library Series in 1938 A.D. and Eng. trans. of Vigrahavyavartini in G.O.S. No. IL.

Page #98

• INTRODUCTION
LOY be assigned to Sabara. Sabara refers to sünyavida and vijñānavdda in his com. on I, 1, 5, and lieroin he actually mentions the Mahāyünikas by name (" a s Agua#: 9er:”). Sabara is sereral times mentioned and criticized in Tattvcısangraha (vide Pp. 423, 471 etc.). He is posterior to Patañjali, the author of Mahibhrisyn; for this work is utilized by him in his Bhäsya (vide intro, p. LXXXVII). Prof. G. V. Devasthali has there, fore erred in making the following observation:---
"There appears to be no ground, therefore, to suppose that Sabara was acquainted with Patanjali and his work."
Subhasta ( 650 A.D.-700 A.D.) He is mentioned by Haribhadra in his com. ( Fol. I, p. 337) on AJP. There he is referred to as 'vārtikānusărin'. I interpret this phrase as one following Pramūnavārtikci of Dharmakirti. In the text the following five verses attributed to this Suhhagupta are quoted:
"रूपान्तर विकल्पे यदुभयोः प्रतिभासते। pret da ga gearszaalta: 11 9 11 यादृशादू यः समुत्पन्नः सः भवत्येव कारणम् । तादृग्विधविकल्पस्य ध्वनिः सङ्केतसंस्थितिः ॥ २ ॥ किमेतदिति सङ्केत्य इतरोऽप्येवमित्यदः । # 40992 ante las 21:59: #1 वक्तः श्रोतुश्च तुल्याभे वुद्धी तेनैकगोचरे। तत्त्वेन बहिरोऽस्ति न कश्चिच्छन्दगोचरः ॥ ४ ॥ स्वबुद्धिप्रतिभासस्य संवित्तावपि जायते ।
वहिरर्धग्रहे मानस्तुल्यतैमिरवुद्धिवत् ॥ ५॥" In the svopajña com. (p. 59a) on Sāstraviārtasamuccaya (v. 422) there is mention of Subiragupta. I take him to be the same as one noted above.
1
See his article "On the probable date of Sabara-svämin" (p. 93 ) published in the "Silver Jubilee Volume of the Annals of B.O.RI. On p. 85 he says: Dr. Keith in his Karmamiminsă (p. 9) concludes that 400 A. D. is the earliest date to which Sabar& can be assigned. Prof. P. V. Kane holds that Sabara wrote his Bhäsya betroen 100 A. D. and 500 A.D. (vide p. 13f. of A brief sketch of the Pürva. mīrānā). Dr. Mm. Jha accepts the view of Dr. Keith as can be soen from his translation (pt. III, intro. p. VI) to Sabara-bhasa. Prof. Devasthali places Śabara somewhere in the 1st century A. D. (vide p. 85 of his article ),

Page #99

LOVI
INTRODUCTION
Bhadanta Subhagupta is mentioned in the Pañjikā on Tattvasangraha on pp. 551, 552, 556, 567, 570, 572, 574 and 582, and he is quoted on pp. 551 and 582 as under:
"प्रत्येकं परमाणूनां स्वातच्येणास्ति सम्भवः ।
अतोऽपि परमाणूनामेकैका प्रतिभासनम् ॥" - p. 551 "श्रीयानत्वेन संसाध्ये यज्ज्ञानात्वादिसाधनम् । विजातीयाविरुद्धत्वात् सर्व शेषवदुच्यते ॥" - p. 582
In the Foreword to Tattvasañgraha (p. LXXXV) this Subhagupta is assigned a date 650 A. D. to 700 A. D., and his opinion is noted there (p. LXXXV) as under:
"the outward objects are nothing but crowds of atoms, but they are not cognized as moro atoms because the atoms always combine themseleys in crowds. The cognition of an object as one and non-atomic is wrong. He also held that even though the Vijnanas are devoid of the forms of the out. ward objects, they can indeed reflect them, as the Vijnanas are nothing but the cognition of outward objects. He further held that the objective world can be proved by perception as well as by inference because in our daily life we are always perceiving the objects. The object must be existing because we are constantly obtaining the expected offects from these objects".
Santarakṣita (c. 749 A.D.)
Santarakṣita is mentioned by Haribhadra in his com. to S'astravārtāsamuecaya (D.L.J.P.F., p. 140) while discussing and refuting kṣaṇikavāda. This Santarakṣita seems to be none else than the author of Tattvasangraha and Vadanyāyavṛttivipañcitārtha'. His date has been settled by Dr. S. C. Vidyabhusana as about 749 A. D.
Sendritchlane
He is referred to as 'Vadimukhya' in AJP (Vol. I, p. 375) while his name Samantabhadra is specifically mentioned in its com. (Vol. I, p. 375). Moreover, in the text are quoted two verses from some work of Samantabhadra. They are:
"बोधात्मता चेच्छब्दस्य न स्यादन्यत्र तच्छ्रुतिः । यद् बोद्धारं परित्यज्य न बोधोऽन्यत्र गच्छति ॥
न च स्यात् प्रत्ययो लोके यः श्रोत्रा न प्रतीयते । शब्दाभेदेन सत्येवं सर्वः स्यात् परचित्तवित् ॥”
1 Vadanyaya of Dharmakirti along with this com. is published by Mahabodhi Sabha, Benares in 1936 A. D.

Page #100

INTRODUCTION
XOVI
These two verses are quoted by Sānti Suri in his Pramanakalika änd by Vädin Dera Suri in his Syndvādaratnā. kara (pt. I, p. 92). On p. 93 of the latter work there are three other verses. Are they also from the pen of this very Samantabhadra? Whether this Samantabhadra is a Jainas or a Bauddhas, remains to be finally ascertained.
Süldhascna, He is refered to in the com. (p. 52) on Nandi. As stated there he believes that kevala-jñeira and kevala-darsand are not identical though they co-exist,* and so he is different from Siddhasena Divākara.
Siddhasena, a Nitikäras There is another Siddhasena, a non-Jaina, probably a Vaidika. He along with the following nine other non-Jaina writers is mentioned in Dharmabindu (IV, s. 6-20)
“अथाभिधीयते योऽयं शब्दात्मा विदितः सताम् ।
चेतनोऽचेतनश्चायमित्यमभ्युपगमो मम ॥ सिद्धयत्वेप तवायुष्मन्निःप्रत्यूहतया यतः।
विवादोन च नामास्ति नाम्नि वस्तुपरीक्षिणाम् ।
कश्चिन्न कचिदाचष्टे राममन्यस्तु रावणम् ॥" 3 Sukhlal in his foreword (pp. 8-9) to Akalarkagranthatraya says: (i) Digambara Samantabhadra is later than Pujyapada; for,
Vidyānanda in his Āptapariksiä and Astasahasrā. say that Aptanimāńzsű was composed with a view to corroborating the
aptatva praised by Pujyapāda. (ü) Samantabladra is probably the vidyāguru of Akalanka, (ii) In Sar värthasiddhi of Pujyapada there is no mention-moh
less the exposition of saptabhangi so well expounded by
Samanta bhadra. (iv) Patrssvāmin referred to by Såntarakşita in Pattvasangraha
is perhaps this very Samantabhadra. In connection with the last point I may say that Pâtrasyāmin is mentioned in the Panjikā (p. 405 ) by Kamalasila and not in
Tattvasangraha by Santarakzita. 3 In Vadanyāya (p. 3) we have: "T: HTT".
Umāsvāti bolds tbis viow. Vide bis Bhāsya (p. 110) on TS (1, 31). The author of Süyaradacunni, too, is of the same opinion.
Soo its p. 97. 5 In Sarvodarsanasangraha (p. 52) the verse gas NEO occurring in
Anyayoga yavacchedadvätrinsika of Hemaoandra is quoted with the words and fac e rto." Is this not a slip? 13

Page #101

XCVM
INTRODUCTION
Kṣirakadambaka, Nārada, Samrāj, Suraguru, Valmiki, Vasu, Vayu, Viśva and Vyasa.
Further, in these sutras 6-20, the views of all these ten persons are noted in connection with the qualities expected in the case of one who takes dikşü and one who gives it.
The commentator Municandra Süri looks upon this Siddhasena as 'nītikara'.
Siddhasena Diväkara
Haribhadra refers to him and his work Sammaïpayaraṇa in such a manner in his com. on AJP that we can definitely assign to him a date earlier than that of Haribhadra. This is further corroborated by the manner of his reference to him in Pañcavatthuga (v. 1047-1048). There he addresses him as 'Suyakevali' (Sk. Śrutakevalin), a title of very high order held by a few Jaina pontiffs. Further, in this v. 1048 he compares him with the sun to the night of Duḥṣama era of this avasarpini. Jinadasa Gani Mahattara (c. 676 A. D.) in his Nisihavisehacunni thrice refers to him and his work Sammaipayarana, and allots to it a very high place of honour in the Jaina literature. So Siddhasena must have flourished prior to this Jinadasa at least by 150 years or so i. e. latest in the sixth century A. D. Further, it appears that Siddhasena is anterior to Samantabhadra, a Digambara scholar and author of Āptamimāmsā. Bhadresvara's Kahavali is the oldest available source which throws light on the life of this Siddhasena. From this and other sources we learn:
(i) Siddhasena was a disciple of Vṛddhavadin, a quickwitted saint of serene temperament.
(ii) Siddhasena's religious tour extended from Ujjain to Paithan, and therein Broach occupied a prominent place.
(iii) He seems to be the first to openly express the desire of translating the Païya agamas into Samskṛta and consequently getting penalized by the Jaina church with the sovere expiation viz. Parañcika for twelve years.
(iv) He preferred reason to scriptural authority.

Page #102

INTRODUOTION
XCLX
(v) He believed that kevala-jñünd was identical with
kevala-darsana, a view held by Vrddhācārya. Vide
p. LXI. (vi) He dispensed with Naigama as its function, if
general, was performed by Sangraha, and, if special, by Vyavahāra. Vide the com, (pp. 315 #.) on
Sammaïnayarana (I, 4-5). (vii) He is held in high esteem both by the Sretāmbaras
and the Digambarus. "ha: alate" occurring in Joinendra vyákarana (V, 1,7) of Pujyapäda Deve
nandin scems to be an eulogy of his erudition. (viii) He is an author of the following metrical works :
(a) Thirty-two Dvâtrimsakcīs in Sanskrta. If Nyayavatāra' is here included, 22 Dvātrinsikās are extant. The verse
TULEE ROETEOis quoted by Abhayadeva in his com, on Sammaipayarana on p. 757 and a se racons by Maladhārin Hemacandra in his com. (p. 1198) on Visesī. They may be from the missing Dvätrimsikas.
There is a com. on Dvātrimsika XXI by Udayasagara Sūri of the 16th century, and it is publishod. Nyāyāvatūra is commented upon by Siddharşi. The rest are without commentaries.
A verse from his Pramānadvatrimsikā is quoted by Siddhasena Gani in his com. (p. 71) on TS (1, 10).
There is mention of Siddhasena in the Dvātrimsikis V & XXI, in v, 31, in each case.
(b) Kalyanamandirastotra of 44 verses in Sanskrta. (c) Sammaipayarana in Päïya in three sections. (ix) The gaccha of Siddhasena Divākara flourished at
least up to Samvat 1086. This is what one can infer from the following lines on one of the metal
idols in a Jaina temple in the fort of Jesalmere :"श्री'नागेन्द्र'कुले श्रीसिद्धसेनदिवाकराचार्यगच्छे अम्माछुप्ताभ्यां कारिता संक्त
| This may be compared with Nyayabindu, Nyāyamukha and
Nyáyapraveśaka. 2 This verse deals with the identity of kevalajñāna and kevala.
darśana, and it is attributed to 'stutikara'. 3 This is one of the eight temples, and it has 211 metal-idols. 4 For details son JSP (Vol. VII, No. 8).

Page #103

INTRODUCTION
.(x) Ugrāditya in his Kalyjānakäraku (XX, 85') refers to
Siddhasena as one who dealt with the science of the pacification of terrible planets and that of nullification of poison?. He uses the adjective 'prasiddha' for him. Does he thereby refer to this Siddhasena Diväkara ?
: Pramānamīmūriusā. This work is mentioned in AJP (Vol. II, p. 68) and in its $vo paña com. (P.68). In the text Haribhadra refers to its author as his guy. But that this is not to be taken literally becomes clear from its com. ; for, there he explains guru as 'pūrvācārya'. We are in the dark about this Acarya and his work. Was this work actually available to Kalikālasarvajňa Hemacandra Sūri or did he know its naine only when he designated one of his works as Praminamīnāmsc?
Priyadarsan As already noted on n. XIV, this is a drama of which the authorship is attributed to Harsa, a king. Ratnāvali and Nâgānanda are also said to be his works. Priyadarsand agrees with Katnávali as regards the general conception of the theme and the method of its development. Moreover, these Natikos resemble each other in ideas and situation. Hence they are designated as sister-plays by scholars.
Yoganirnaya This work is mentioned in the following lines occurring in the author's own com. (p. 3) on Yogadrstisamuccaya :.."yout 3 H-neseno WHIT-679, facerdos e gato चायरेवायमुक्तोऽप्युत्तराध्ययन-योगनिर्णयादिषु."
?
"app quanrama VESTI 17T
स्वामिप्रोक्तं विषोग्रग्रहशमनविधिः सिद्धसेनैः प्रसिद्धः। कावे या सा चिकित्सा दशरथगुरुभिर्मेघनादैः शिशूनां
वैध वृष्यं च दिव्यामृतमपि कथितं सिंहनादेर्मुनीन्दैः॥ ८५॥" These sciences seem to allude to ogadatantra' and bhutavidya', the two angas of Ayurveda, out of eight. This is named as Priyadarsana by its editor Prof. N. G, Saru. It is translated into Gujaräti by K, H, Dhruva and nained Ag «Vindhya vanani Kanyakä kimya Priyadarsana". The latter Dame is correct, the former having been coined.
3

Page #104

INTRODUCTION
From this one may be inclined to infer that Yoganirnaya is a Jaina work. Further, one may be tempted to believe that the subject of eight drstis must have been treated in Uttarajjlayana though, in it (as it is available to day) this subject is not dealt with. But this view is not correct; for, there is no ground to infer that this work has not remainedi n tact. So the word 'yoga' may be interpreted as one associated with 5 samitis and 3 guptis, & topic dealt with in Uttarajjhayana.
Revanāikavur This is mentioned in Dhanumasangahani (v. 1159 ) to illustrate that what is composed by a man-in-the street is not an authority. Malayagiri explains it as a kávya composed hy Revana and others. Who this Revana is is not known.
Vīkyapadiya This is a Samskyta work composed by Bharthari, a great grammarian. The title “Vâkyapadiya' applies both to the text and the urtti written by the author himself as is the case with Kavycinusāsana of Kalikālasarvajna Hemacandra Sūri. The text which is in the form of kūrikäs is divided into three sections (kāndas): (i) Brahma-kända, (ii) Pacima-kında and (iii) Prakirņa-kānda. Tiiis complete text has been published from Benares with the com. on the first two kundast and that of Helarājar on the last. The com. on the 1st kända is wrongly ascribed to Punyarāja. So says Dr. C. K. Raja in his paper “I-tsing and Bhartphari's Vákyapadiya" He says that it is the urtti (com.) by the author himself. So it means that the com. on the 2nd kanda only is by Punyarāja. This gets corroborated by Nāgeśa, a grammarian; for, in his Lagusiddhantamañjūşā he quotes from Bhartrhari's com, on his kārikuīs, and while so doing he refers to this com. as Harigrantha' i. e. the work of Bhartrhari. There is a Ms. containing a good portion of the vrtti on the second kanda by the author himself in the Government Oriental Mss. Library, Madras (No. R5543). In this Library there is also a Ms. of Vrsabhadeva's com.“ on
1 This is published in 1884 A. D. 28 No. 11 in Benares Sanskrit Series. 2 This is published in 1905 A. D. as No 95 of Benares Sanskrit Series. 3 This paper has been published in the “Dr. S. Krisnaswami
Aiyyangar Commemoration Volume" (1936 A. D.). 4 Bhartrari's avopajña vrtti along with Vrsabhadeva's com, is edited
by Cārudeva Sastri, and it is published from Lahore.

Page #105

CII
INTRODUCTION
Väkyapadiya (the text-cum-vitti) and in this com. Vrsabhadeva considers Vākyapadiya as containing both the karikās (text) and prose vrtti on them by Bhartphari. Mammata has quoted in his Kavyaprakasa( II, 3 Jurtti (p. 13, Gajendragadkar's edn.) and in S'abdavyāpārcevicāra (p. 1, Nir, edn.) a prose passage from Vakyapadiya. This is not to be found in Bhartshari's vrtti on the first two kāndas which is available. So it is inferred by K. M. Sarma' that it belongs to Bhartrhari's stii on the thiru kandi.
Two verses from Vākyapadiya ( I, v. 125 & 124, pp. 46-47 of the edition printed in Benaras in 1884 A. D.) are quoted in AJP (Vol. I, p. 366), and its author's name BhartȚhari is specifically mentioned in its com. (Vol. I, p. 366). Further, the first foot of the following verse of kanda I (P. 32 ) is quoted in the svopajña com. on AJP (Vol. I, p. 387) along with the name of Bhartrhari:
"TYISTIE: si HICold 378721, 7 g Salt: santa fa unat (2)
Vaxavadatta A work of this name or rather å story of Vasavadattā is noted by Patañjali but I do not think that it is this work that is mentioned by Haribhadra. Most probably he refers to Subandhu's work of the same name.
Sivadhamottare In Astakaprokarana (IV, 2) there is mention of a work named Sivadharmottara. This is what we learn from the following line occurring in its com. (p. 21b) by Jinesvara Sūri :
"शिवधर्मोत्तरे शिवधर्माभिधाने पराभिमते शैवागमविशेषे.” So the statement of Jinavijaya that this is a name of a Brāhmaṇa is erroneous. This mistake has been committed by some who followed him. Later on, Jinavijaya in his Hindi article (p. 36) on the same subject has corrected this mistake, though it is once more repeated in the same article on p. 44.
1 Vide his article “Gleanings from the commentaries of the Vaky &
padiya" (p. 409) published in the Annals of the BORI, Silver
Jubilee Volume. 2 Vide his Sanskrta article (p. 12 ) dealing with the date of Hari
bhadra Sūri.

Page #106

INTRODUCTION
OIII
This work seems to be none else but one noted by Sankarācārya in his com. (P. 33 ) on S'vetasvatara Upanişad.
On my making an inquiry about Sivadharmottara Mr. P. K. Gode has informed me in his private communication dated 31-8-43 as under:
“S'ivacharna appears to be a part of Nandikesvaratsamhita. Sivadharmottara is the sequel of Sivadharma. It is quoted by Hemādri, by Mādhavācārya and by Raghunandana in Ähnikatosttva and by Vitastāpurī.”
Syadvadabhanga This work is mentioned in the com. (p. 84) of AJP. Its author is Divakara.
Haribhadra not a Caityavásin • In Jineśvara Sûri's com. (p. 92a) to Aştakaprakarana (XXVII, 7) it is mentioned that it is heard that at the time of taking meals at noon, Haribhadra used to get food distributed to mendicants gathered near his place on hearing the sound of & conch blown at that time. We learn the same thing from & verse of Somaprabha Sūri's Satcekat. Such a type of behaviour is inconsistent with the life of : Jaina Sadhu. So some persons depending upon this episode surmize that our author was a taityavāsin. This is what we can never believe in the case of our author, when Jineśvara Sūri on p. 32a says that this is not possible as Haribhadra is samvignapāksiko, and especially when he has denounced in ringing terms the undesirable action of the caityavāsins in Sambohapayarance and has advocated vasatinivasa.
It is a pleasant feature to note that this is a misrepresentation of the real fact is borne out by Bhadreśvara's Kahāvnli. We learn therefrom that it was Lalliga?, a Jaing layman who
1 See Anandāśrama-Samskyta-granthāvali No. 17. 2 This may remind one of the Küladhamayas mentioned in Viya
hapannatti (XI, 9, s. 417), They used to blow a conch-shell on a
river-bank when they were taking meals. 3 This Lalliga as suggested in Kahāvala was an unclo to Virabhadrag
and was extremely poor. So he once dosired to renounce the world and be a disciple of Haribhadra. Our author hopover did not comply with his request and indirectly suggested to him to buy the goods recently come to the market. Lalliga did so and made a good

Page #107

INTRODUCTION
used to blow a conch at the time Haribhadra was to take his meals so that mendicants would assemble. On their gathering together he used to distribute food to them. After eating that food mendicants used to bow to Haribhadra who blessed them by saying: "Exert yourself to attain bhavaviraha". On hearing this blessing they used to say: "Long live, Bhavaviraha Sūri” and then they used to depart.
CIV
In Ganaharasaḍḍhasayaga (v. 57) it is said: Some misled by the similarity of the name have wrongly asserted that Haribhadra was initiated and instructed by the Caityavāsins.
Haribhadra & S'añkarācārya1
There are differences of opinion about the date of Sankarācārya, the well-known author of S'ārīraka-bhāṣya on Bādarāyana's sutras, Some opine that he has flourished several centuries before Christ. Some place him in the fifth century A. D. The late Lokamanya Tilak has suggested in his Karmayogasastra (Gitārahasya, p. 13) that his life-period runs from Saka 710 to 742 i. e. 788 A.. D. to 820 A. D.
From the available works of Haribhadra, it appears that he has nowhere referred to Sankara. It is too much to believe that the attack of Sankara on saptabhangi in his Sárirakabhāṣya escaped the notice of Haribhadra, who, in AJP, has referred to and refuted all the misrepresentations about syādvada- the misrepresentations made by different scholars who
profit. He used to render much help to Haribhadra in writing works. In the upāśraya where Haribhadra was putting up, he had placed such a jewel that he could carry on the composition of his works even at night-time. Whatever portion was thus written on walls or slates was copied out by scribes in the morning.
1 Muni Kalyāpavijaya in his intro. to Dhammasangahani has identified him with Sankarasvamin referred to in Tattvasangrahapañjikā. But this is a slip; for, that scholar is a Naiyayika and not a Vedantin.
2 This should not be taken to imply that Haribhadra has not studied Vedanta darsana as suggested by the late Prof. Manilal N. Dvivedi in his preface to his Gujarati translation of Saddarsanasamuccaya. For, Haribhadra has not only referred to but has refuted Brahmadvaitavada in his Sastravārtāsamuccaya (v. 543-552) and in its com. (pp. 75-76).

Page #108

INTRODUCTION
CY
preceded him. This makes us infer that Sankara was not a predecessor of Haribhadra; and, in that case the late Mr. Tilak's view about Sankara's life-period is correct.
It may be noted en passant that the Tão sect is based upon the preachings of Laotze, a contemporary of Confuscius (550 B. C.-478 B. C.). The philosophy of this sect greatly resembles Sankara-vedanta. The Kevaladvaita and Mäyäväda of Sankara are present in this philosophy. Vide a âm (p. 25; fn. 21).
Origin of Svopajña Commentary
When an author composes a com. on his own work, that com. is called svopajña in Samskṛta. Haribhadra has furnished us with such a com, on AJP. A question may be here raised, if he is the first. Jaina to compose a svopajña com. The answer to this question is in the negative; for, several other Jaina authors anterior2 to him have done so.
According to the Jaina tradition Mahavira went on preaching holy sermons, and each of his Ganadharas composed a dvddasangi; but nowhere is any one of them referred to as having written a com. on any of the 12 Angas (a similar remark holds good in the case of the Uvangas and the Mulasuttas). It is true that a Gaṇadhara while teaching his disciples explained the meaning of his duadasangi, but this explanation is not preserved in the very words used by him. So for practical purposes it may be inferred that a svopajña com. did not exist for the Angas. As the first svopajña Samskṛta com. that is preserved till this day, may be pointed out Umasvati's Bhasya on his TS. Amongst the Païya ones
1 Akalanka, too, has refuted in his Tattvärthavārtika and its svopajña com. arguments advanced against anekantavāda. The peculiarity of this work lies in the fact that every statement is made from the stand-point of anekāntavāda.
?
2 Amongst the Bauddhas Vasubandhu has written a Bhasya on his own Abhidharmakosa (Faibhäṣikakārikā). Nagarjuna has similarly commented upon his Madhyamikakārikā and Vigrahavyāvartanī. The latter is translated into English and published in Gaekwad's Oriental Series as No. 49.
14

Page #109

CVI
INTRODUCTION
those of Bhadrabāhusvāmin are the first; for, he has commented upon his own works Kappa eto.
As Maladhārin Hemacandra informs us, Jinabhadra Gaņi Kşamāśramaņa had composed a svopajña vrtti on his Visesão; but;. unfortunately this vrtti is most probably extinct now, in case the statement in the catalogue of Mss. at Jesalmere is unreliable,
Thus, at best, our author is the third to write a svopajña vrtti. This practice has been in vogue up till now; for, even some Jaina saints of to-day have commented upon their own works. As the Svetāmbara saint who flourished after Haribhadra and who wrote svopajña vrtti, may be pointed out Hemacandra, the polygrapher. As anterior to this polygrapher we may note the name of Pūjyapāda who wrote Jainendranyāsa ( lost) on his grammar and that of Śäkatāyana who wrote Amoghavrtti on his grammar. The names of Akalanka and Vidyānandin, the two well-known Digambara scholars may be also mentioned. The former has written a com. on his own com. Tattavārthasārtika', a com. on TS. and on his works Laghiyastraya*, Nyayan viniscaya and Siddhiviniscaya. The latter, too, has commented in prose upon his own versified work Slokavārtika written in Saṁskrta as an explanation to TS.
One of the reasons for writing a svopajña com. is to furnish the correct interpretation of one's own work. This is at least so in the case of Vişnugupta alias Cāņakya who is wellknown for his Arthasästra and its Bhäsya. This is what the following verse says:
"दृष्ट्वा विप्रतिपत्ति प्रायः सूत्रेषु भाष्यकाराणाम् ।
ख्यमेव विष्णुगुप्तश्चकार सूत्रं च भाष्यं च ॥"
This work which is thus named by the author and which is known as Tattvārthavārtikālankāra, Rajavārtika and Rajavartikālankāra, is written in prose as is the case with Uddyotakara's Nyāyavārtika.
2
3
In ita y. 50 Mahavire is referred to as the originator of anekäntavāda. See p. CXI. This is quoted by Nathuramji Premi in his article (p. 133) "7* TATENII ET ASTRONTE FCq" published in "Bharatiya Vidya" (Vol. III, No. 1).

Page #110

INTRODUCTION
-CVII
ANEKĀNTAVĀDA: A STUDY In the intro. (pp. IX-XI) to Vol. I of AJP I have dealt with some of the topics connected with anekārtavāda viz., its meaning, synonyms, definitions, sphere' and origin, and as stated on p. XI, I reserved the following topics for this volume, while mentioning the sources* pertaining to almost all aspects of anekāntavāda:
(i) Origin of anekāntavāda. (ii) Misunderstandings about anekāntavādan (iii) Their refutations. (iv) Ethical and practical aspects of anekantavāda.
(v) Evaluation of anekāntavāda.
In the meanahile Vol. I of my work The Jaina Religion and Literature bas been published. Herein there is one full chapter (ch. XII, pp. 160-176 ) named as “Outlines of Anekāntaväda". It tries to give in a moderate compass all the important issues associated with anekāntavāda which a beginner should get acquainted with. Of these I shall note the following:
Anekantavada comes within the range of itself as can be seen from the following verse of Sammaipayarana ---
"भयणा विभइयवा जर भयणा भयर सबदखाई।
एवं भयणा णियमो वि होर समयाविरोहेण ॥ ३-२१॥" The underlying idea is that anekantavada is both onekāntavada and ekantavada. It is the former inasmuch as it is the sum-total of view-points whereas it is the latter as it is an independent viewpoint. There is no harm to a Jaina, if this doctrine of his recoils on itself. On the contrary it strengthens bis position and shows the unlimited extent of its rango. To these and to those noted or pp. LX and X. of this intro. I may add the following: (i) "The Development of the Doctrine of Anekāntavāda in Jainism", an article by Jagadisacandra Jain, published in "Review of Philosophy and Religion" (Vol. V, No. 2, pp. 179-186). (ii) Jagadītacandra's Hindi intro. (pp. 23-24) to his edn. of SM where he has dealt with relat CT MG". (iii) An Introduction to Indian Philosophy (p. 32 & pp. 90-99) by Dr. A. C. Chatterjee and Dr. D. M. Datta, (iv) The Jaina Philosophy of Non-absolutism by Dr. Satkori,
3

Page #111

CVIII
INTRODUCTION
(i) Evaluation-pp. 162-164.
(ii) The Jaina view about satkārya1 and asatkārya2 doctrines-pp. 163-164.
(iii) Is sruta-nisrita abhinibodhika jñāna distinct from asruta-nisrita-ábhinibodhika jñāna ?-p. 166.
(iv) Are the Jainas Polytheists or Monotheists ?-pp. 160-167.
(v) Exposition of kala3, svabhāva*, niyati, karman and udyama, the five elements necessary for the achievement of an object-pp. 167-172.
(vi) Difference between anekāntavāda & saṁsayavāda—
p. 172.
(vii) The Jaina definition of reality-pp. 172-173. (viii) Recourse to anekantavāda by the non-Jaina systems of Indian philosophy willingly or unwillin
1
In An Introduction to Indian Philosophy (p. 287) we have: "The theory of satkarya-vada has got two different forms, namely pariņāmavāda and vivarta-väda. According to the former, when an effect is produced, there is a real transformation (pariņāma) of the cause into the effect, e. g. the production of a pot from clay or of ourd from milk. The Sankhya is in favour of this view as a further specification of the theory of satkarya-vada. The second, which is accepted by the Advaita Vedantins, holds that the change of the cause into the effect is merely apparent."
For other details see p. 252 of "Notes" to AJP.
2 See "Notes" (p. 252).
3-4 See Svelaivatara Upanisad (VI).
5 As regards the views of the Bauddhas and others see "Notes" (pp. 252 & 267). In History of Philosophy (p. 467) by Thilly
it is said:
"Reality is now this, now that; in this sense it is full of negations, contradictions and oppositions: the plant germinates, blooms, withers and dies; man is young, mature, and old. To do a thing justice, we must tell the whole truth about it, predicate all the contradictions of it, and show how they are reconciled and preserved in the articulated whole which we call the life of the thing."
"Everything is essential and everything worthless in comparison with other. Nowwhere is there even a single fact so fragmentary and so poor that to the universe it does not matter. There is truth in every idea however false, there is reality in every existence however slight.-Appearance and Reality (p. 487)

Page #112

INTRODUCTION
CIN
gly, knowingly or otherwise-pp. 173–175. (ix) Allegations against anekantavāda?-p. 175. (x) Inter-relations between naya, saptabhängi and aneka
ntavādas--pp. 175-176.
Further, in “Notes" I have explained the Jaina theory of anekāntavāda in connection with the following:
(i) Contradiction and other faults attributed to anekān
tavada (pp. 258-260). (ii) Predicability of being and non-being (pp. 260, 272,
273 & 280). (iii) Relation between dharma and dharmin (pp. 260-261
and 276-277). (iv) The oriental and occidental views about Permanence
and Change (pp. 264–266, 268). () Universals and Particulars (p. 269). (vi) Afirmation and Negation (p. 231 ). (vii) Substance and Modifications (pp. 291-292).
So I shall commence this subject by saying a few words about the origin of anekāntavāda.
1 Ses “Notes" (pp. 257-258).
In Majjhimanikāya (s. 99) Buddha says that he is vibhajyavädin and not ekārbavādin. 2 Seo "Notes" (pp. 258-260). 3 The following verse of Tattvārthaílokavārtika shows the distinction between naya and syddvāda:
"सामान्यादेशतस्तावदेक एव नयः स्थितः।
Ra ntain: 11 -33 11" In "Notes" (p. 297) to SM this is translated: "In its most general form, 74 is but one, and it consists of the presentation of a partiouJar truth-which is part of the comprehensive truth which is expregged
in IT." 4 Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770A.D.-1831 A.D.) "declares that
contradiction is the root of all life and movement, that everything is contradiction, that the principle of contradiction rules the world."
-A History of Philosophy (p. 465) In The Quest of Ideal (p. 21) E. Holmos observes :"Let us take the antithesis of the swift and the slow. It would be nonsense to say that every movement is either swift or slow. It would be nearer the truth to say that every movement is both Swift and slow, swift by comparison with what is slewer than itself; slow by comparison with what is swifter than itselt,"

Page #113

CX
INTRODUCTION
In
Origin The entire literature of the world is not available. Even the Indian literature is not wholly extant. We cannot go beyond the Rgveda, the earliest human record available to-day. Next to it we have Brahmanas, Āranyakas and Upanisads. In the Upanisads we come across philosophical speculations and discussions indulged in full form. the days of Buddha there were certain philosophers, he being one of them who were asked certain metaphysical questions. Ten questions' are often mentioned by Buddha (vide Poṭṭhapădasutta, Dialogues, I. R. Davids pp. 254-257) as uncertain and ethically unprofitable and therefore not discussed by him. Of his contemporaries Sañjaya Belaṭṭhiputta and Mahāvira have answered them in their own way. The former may or may not have chosen the form of the answers in imitation of one employed by Mahavira; but, certainly there is no depth or soundness in his answers, and it resembles the doctrine of the Agnostics. On the other hand, Mahavira does neither evade any question nor does he resort to any jugglery of words, eel-wriggling or equivocation as done by the Amaravikkhepikas mentioned in the Brahmajālasutta.3 He gives in a straight-forward manner definite answers and clearly indicates his stand-point and the aspect of the object he refers to.* As the form of the judgment-the mode of expression is seen evolved, though perhaps not fully in the Jaina canon, the theory that every judgement is relative-a name for anekāntavādaR must have originated much earlier
2
1 These are referred to in the Buddhist literature as 'avyākatani' (indeterminate questions) and made the subject of a discourse in Samyutta-Nikaya called 'Avyakata Samyutta,'
2 ' अस्थि' ति पि मे नो (अस्तीति अपि मे नो)
$ 'नस्थि' ति पि मे नो (नास्तीति अपि मे जो )
'अत्थि च नत्थि च ' तिपि मे नो (अस्ति च नास्ति च इत्यपि मे नो )
'नेवत्थि न नत्थिति पि मे नो (नैवास्ति न नास्तीति अपि मे नो)
These are the four modes of expression resorted to by Sanjaya Belaṭṭhiputta. In Jainism we have seven modes of expression known as saptabhangi.
3 See Dhruva's intro. (p. L X X v) to SM.
4 See Nayadhammakahā (I, V, s. 55) quoted on p. CXII.
5 Herein we see the three fundamental bhangas which lead to seven when they are also taken two at a time and all together. See P. CXI. 6 See An Introduction to Indian Philosophy (p. 90).

Page #114

INTRODUCTION
OX1
than this, and according to the Jaina tradition it is inherent in the preachings and teachings of each and every Tirthankara e.g.
"जीवा गं भन्ते! किं सवीरिया अवीरिया ? । गोयमा! सीरिया वि अवीरिया वि । से केणट्रेणं...सिद्धा णं अवीरिया...तत्थ णं जे ते सेलेसिपडिवनगा ते णं लक्विीरिएणं सवीरिया, करमवीरिएणं. अवीरिया। तत्थ ण जे ते असेलेसिपडिवनगा ते णं लद्धवीरिएणं सवीरिया, करणवीरिएणं faire la orice far-Viāhapannatti I, 8; s. 72
In the following verse of Laghiyastraya Mahāpīra' is spoken of as the originator of anekantavada :
"सर्वज्ञाय निरस्तबाधकधिये स्याद्वादिने ते नम
स्तात् प्रत्यक्षमलक्षयन् खमतमभ्यस्याप्यनेकान्तभाक् । तत्त्वं शक्यपरीक्षणं सकलविन्नैकान्तवादी ततः
प्रेक्षावानकलङ्कमेति शरणं त्यामेव वीरं जिनम् ॥ ५० ॥" Siyāvāya (Sk. syādvāda) is a synonym for anekantavāda: Examples of its usage where the word "siyā ocours are met with, in the Jaina canon, Of them I may here note the following:
(1) परमाणुपोग्गले गं भन्ते एयति वेयति जाव तं तं भावं परिणमति । गोयमा! सिय एयति यति जाव परिणमति, सिय णो एयति जाव णो परिणमति "
-Viāhapannatti V, 7; s. 212 (2) सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पञ्चक्खायमिति वदमाणस्स सिय सुपचक्खायं भवति, सिय दुपञ्चक्खायं भवति-Ibid., VII, 2; s. 270 (3) “जीवा सिय सासया, सिय असासया...दबट्टयाए सासया, भावट्ठयाए असासिया"
-Ibid., VII, 2; s. 273 (4) नेरइया णं भंते ! किं सासया असासया ?। गोयमा! सिय सासया सिय असासया
-Ibid., VII, 3; s. 279 (5) आया सिय णाणे, सिय अन्नाणे-Tbid., XII, 10; 8. 468
(6) आया भन्ते! रयणप्पभा पुढवी अन्ना रयणप्पभा पुढवी । गोयमा! रयणप्पभा सिय आया, सिय नो आया, सिय अवत्तन्वं आया ति य नो आया इ य...गोयमा! अपणो आदि। आया, परस्स आदिटे नो आया, तदुभयस्स आदितु अवत्तव्वं...आता ति य णो आता ति य"
--Ibid., XII, 10; s. 469; p. 592 b (7) परमाणुपोग्गले गं भंते! किं सासए असासए गोयमा! सिय सासए सिय असासए
-bid.,XIV,4; s. 512
1 Ten dreams seen by him when he was non-omniscient are montioned
in Viaha* (XVI, 6; s. 579). In the second dream he saw & male
cuckoo with white wings and in the third, with variegated winga. % In Rayandvali (1, 78) Arandara' is said to mean anekanta a Otीषा मागी वि अनापी गि-Phaha' (0.918)

Page #115

OXII
INTRODUCTION
( 8 ) परमाणुपोले गं भंते! किं चरमे अचरमे ? । गोयमा ! दव्वादेसेणं नो चरिमे अचरिने, खेत्तादेसेण सिय चरिने सिय अचरिमे, कालादेसेणं सिय चरिमे सिय अचरिमे, भावादेसेणं सिय चरमे सिय अचरिमे - Ibid, XIV, 4; s. 513
( 9 ) परमाणुपोग्गले में भंते! किं सेए
निरेए ? । गोयमा ! सिय सैए सिय मिरेए —Tbid., XXV, 4; s. 744
"
( 10 ) सिय साखया सिय असासमा --- --Jivājivābhigama (s.125, p. 1808 ) In Anuogaddara (s. 142) we come across siya' many a time e, g. in “तत्थ णं जे ते बद्धेलिया ते गं सिअ अस्थि सिअ नस्थि" (p. 1988 ) " तत्थ गं जे ते बद्धेल्लया ते णं सिम संखिजा सिभ असंखिजा (p. 205 b ) ete.
Anekantavada is resorted to in giving answers to the following four questions in Vidha° ( II, 1; s. 90 ) ; for, here the four aspects (substance etc.) are taken into account while answering them :--
(1 ) किं सअंते लोए अनंते लोए, (2) सअंते जीवे अनंते जीवे (3) सअंता सिद्धी अता सिद्धी and ( 4 ) सअंते सिद्धे अगते सिद्धे.
A question regarding the eternity or non-eternity of the world and the same question with respect to the soul are asked in Vidha° {IX, 33 ; s. 387 ), and they are answered according to anekāntavāda. Same is the case with the questions as to what is desirable out of sleep and wakefulness, strength and weakness, and alertness and idleness, Vide Vidha° (XII, 2; s. 443 ). In Viāha ( XIII, 7 ; s. 495 ) answers to questions regarding the identity of the body with the soul, the colour of the body etc. are based upon anekāntavāda.
The following passage occurring in Nāyādhammakahā (I, V; s. 55 ) furnishes us with splendid illustrations of amekāntavāda:
"एगे भवं, दुवे भवं, अणेगे भवं, अक्खए भवं, अव्वए भवं, अवट्टिए भवं, अणेगभूयभावे भाविए विभवं ? । एगे वि अहं, दुवे वि अहं जाव अणेगभूयभावभविए वि अहं । से केणद्वेणं भन्ते ! एगे कि अहं जाव सुया ! दव्वद्वाए एगे अहं, नागदंसणट्टयाए दुवे वि अहं, पएसटुयाए अक्खए वि अहं, अव्वए वि अहं, अवडिए वि अहं, उवओगट्टयाए अणेगभूयभावभविए वि अहं ।" "
This passage is preceeded by the question as to whether sarisavayas, kulatthas and māsas are eatable or not and the
1 Yasovijaya Gapi in his Adhyātmasāra has embodied this idea as under:--
"यथाsss सोमिलप्रश्न जिनः स्याद्वाद सिद्धये । द्रव्यार्थादहमेकोऽस्मि दृग्ज्ञानार्थादुभावपि ॥ अक्षयश्चान्यवयश्चास्मि प्रदेशार्थविचारतः । अनेक भूतभावात्मा पर्यायार्थपरिग्रहात् ॥"

Page #116

INTRODUCTION
CXII
answer that these are eatable and uneatable, of course from different stand-points. Each of these three is capable of double meaning.
In Rgveda and some of the Upanişads, too, we come across statements which clearly remind us of anekāntavāda, though they are not mentioned in a form containing the word 'syat'. Some of these are:
(a) नासदासीनो सदासीत् तदानीम् -Rgveda (X, 11, 129). In Sāyanabhāsya (p. 777) on this we have:
"यद्यपि सदसदात्मकं प्रत्येक विलक्षणं भवति तथापि भावाभावयोः सहावस्थानमपि सम्भवति ।
(b) तदेजति तनेजति तद् दूरे तदन्तिके -Isāvāsya Upanisad (V). (c) अणोरणीयान् महतो महीयान् -~-Katha Upanisad (II, 20). (d) सदसच्चामृतं च यत्-Prasna Upanisad (II, 5).
This means that the seeds of the theory of anekantavāda are seen scattered here and there in a very early literature of India and that anekantavāda owes its origin to metaphysical inquiry and its satisfactory reply. There is however another way of tracing the origin of anekāntavāda.
1 "सरिसवया ते भन्ते ! कि भक्खेया अभक्खेया? सुया! सरिसवया भक्खेया वि अभक्खेया वि ।
से केपटेणं भन्ते! एवं बुच्चर सरिसवया भक्खेया वि अभक्खेया वि?। सुया! सरिसवया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-मित्तसरिसक्या य धनसरिसवया य । तत्थ गं जे ते मित्तमरिसक्या"ते णं समणाणं णिग्गन्थाणं अभक्खेया। तत्य गजे घनसरिसवया..."अलद्धा ते अभक्खया। तत्य गं जे ते लद्धा ते निग्गन्थाणं भक्खेया। एएण अद्वेण सुया! एवं वुश्चति सरिसवया भक्खया वि अभक्खया वि एवं कुलस्था विभागियन्वा"एवं मासा वि..."
Cf. this passage with one in Viaha° (XVIII, 10%B8,746). 2 In Adhyātmasára we have:
"गुवाणा भिन्नभिन्नाथान् नयभेदविवक्षया ।
प्रतिक्षिपेयुनों वेदाः स्याद्वादं सार्वतात्रिकम् ॥" 3 "Then was not non-existent nor existent". 4 "Although the existent and non-existent are different in nature,
yot there is & possibility of their existing simultaneously," Cf.
Sukla-yajurveda-samhita (XVI, 23, 32). 5 It moves and does not move; it is far and it is near (as well). 6 It is more subtle than the subtle and greater than the great, 7 For further particulars see Taittiriya Upanişad (IT, 6), Svetāśvatara
Upanişad (III, 17 ) and Tripadavibhati-mahānārāyana (ch. XI). 8 Of. the doctrine of ksarāksarabhāvana' treated in Svetāšvatara
(I, 8), a topio discussed in Bhagavadgitā (XV, 16), madhyamapratipada in Buddhism etc,
15

Page #117

INTRODUCTION
: According to Jainism the world is without a beginning and an end. So it is not possible to fix a date when barbarism of human beings got replaced by a civilized and cultured humanity. But, in India there have been oycles of barbarism and civilization following each other in succession. Of these several chains, if we were to fix up our mind on the last chain when barbarism died and civilization had its hey-day, the noble and ennobling principle of ahińsä must have been enunciated and practiced by some great. saint of those days.
When this ahimsi is allowed to play its role on an intellectual plane it teaches us to examine and respect the opinions of others as they, too, are some of the angles of vision or pathways to reality which is many-sided and enable us to realize and practise truth in its entirety. This implies that ahimsa—the Jaina attitude of 'intellectual ahińsc' is the origin of anekāntavāda. In other words the Jaina principle of respect for life (ahimsa) is the origin of respect for the opinion of others' (anekantavāda).
In the intro. (p. LXXVI) to SM, it is said :
"If, however, in view of the fact that the doctrine is attributed to the recluses and Brāhmaṇas' we hold that it could not have been the "Syādvāda" of the Jainas, it must be understood as an early reference to the 'anirvacaniya. tāvada' of the Vedāntin, which lod to the "Syâdvāda" of the Jaina as the next positive step." Misunderstandings
Not only ordinary people but even some competent scholars at times fail to grasp a theory or a doctrine with which they are not quite familiar and especially when it seems to be in direct conflict with the views held by them. Anekāntavāda of the Jainas is such a theory, and it has been misunderstood by some of the scholars of the olden and modern days in one or more of its aspects such as its nature, scope, meaning, origin,
1 It means abstinence from injuring any living being however low its
status may be and sympathy for one and all the living beings. For details see my paper “The Doctrine of Abiṁså in the Jaina Canon" (partly pub. in JUB Vol. XV, pt. 2; Arts No. 31).

Page #118

INTRODUCTION
CXY
place in the Jaina canon etc.' It is possible for some mean. minded scholars to misrepresent a sound theory of their opponents to maintain their hold over their followers, This may have made the confusion worst confounded so far as this anekāntavāda is concerned.
i Anekāntavāda, not scepticism--Anekāntavāda has syadvada as its synonym. The word "syāt' is here an indeclinables, and it means 'somehow'. To translate it as 'may be' is therefore wrong. So those who have done so have misunderstood it, and that is why they have been inclined to consider this Jaina theory of anekāntavada as sceptical and to confound it with the view of the Greek sceptic Pyrrho ( 365 B. C.?-270. B. C.?) who recommends the qualification of every judgment with & phrase like 'may be. But it should be borne in mind that an exponent or a follower of anekāntaväda is not a sceptic. It is not the uncertainty of a judgment, but its conditional or relative character, that is expressed by the addition of the qualifying particle "syat' (meaning 'somehow'). Subject to the conditions or the universe of discourses under which
1 Prof. Adhikari of the Hindu University (Benares observes :"It (Syad vada) is this intellectual attitude of impartiality without which no scientific or philosophical researches can be successful that the syadváda stands for. Nothing has been so much misunderstood and misrepresented in Jainism as the tenet for which the word stands. Even the learned Sankarácărya is not free from the charge of injustice that he has done to this doctrine. Syädväda omphasizes the fact that no single view of the Universe or of any part of it would be complete by itself. There will always remain the possibilities of viewing it from other stand-points which have as much claim
to validity as the former." 2 Ag an indeclinable it has several other meanings: praise, existence,
doubt, question, certainty, dispute and reflection as can be seen from the following lines of Abhayatilaka Gani's com, (p.5) on Duyāśrayakävya (1, 2):
"स्यादित्यसक्षातोर्यत्प्रत्ययान्तस्य प्रतिरूपको विधिविचारणास्तित्वविवादानेकान्तसंशयाद्यर्थवृत्तिरन्ययः । अत्र तु भीमकान्तेति विशेषणेनानेकान्तस्यैव साध्यत्वादनेकान्तवृत्तियते । तस्य तत्पूर्वको वा वादः स्याद्वादो नित्यत्वानित्यत्वाधनेकधर्मशदलैकवस्त्वभ्युपगमरूपः श्रीमदाहंतप्रधान.
प्रासादचूलावलम्बिप्रलम्बोद्दण्डपाण्डुरपताकायमानोऽनेकान्तवादः". 3 "The universe of discourse is constituted by different factors like
space, time, degree, quality, etc., which are left unmentioned partly because they are obvious and partly because they are too many to be

Page #119

OXVI
INTRODUCTION
any judgment is made, the judgment is valid beyond all doubt, and thus there is no room for scepticism. On the contrary this attitude of the Jainas gives them an advantage of remaining catholic in their outlook and of avoiding the fallacy of exclusive predioation (ekānta-vāda). In this connection the following lines from A History of Indian Philosophy (p. 93) may be noted:
"But no Western or Eastern philosopher has so earnestly tried. to avoid this orror, in practice as the Jainas have done".
It is true that against such a fallacy of philosophical speculation a protest has been raised recently in America by the Neo-realists who have called it the 'fallacy of exclusive particularity'. Vide The New Realism (pp. 14-15).
Syadvāda confounded with sapta-bhangi–From Sankarā. cārya's Bhasya on Brahmasūtra (I1, 2, 32 & 34) it follows that he uses the word syādvāda as a synonym for sapta-bhangānaya? which he attacks while elucidating the previous sūtra. This attack is thus not directly against anekäntavada but as it is against its form—the dialectics, it may be taken to be against anekāntavāda. The main allegations have been refuted by Prof. Chakravartinayanar in his intro. (pp. LXXVI–LXXVIII, LXXX-LXXXI to Pañcatthikāya ("Pancāstikāyasāra").
It seems that some of the modern scholars Jaina and non-Jaina as well, use the word syādvāda in the sense of saptabhangi and distinguish it from anekāntavāda'. Of these scholars I shall mention the following:
(1) The late Dr. Dhruva, (2) Pandit Sukhlal, (3) Dr. Upadhye and ( 4 ) Jagadīšacandra Jain.
It is strange that Dr. Dhruva who in his “Notes" (p. 272) on SM says “The doctrine of her or sacars, as it is
stated exhaustively, Now, if thoso conditions cannot be exhaustively enumerated, as some modern logicians like Schiller also admit, it is good for the sake of precision to qualify the judgment explicitly by & word like 'somehow (Ayāt)".
- An Introduction to Indian Philosophy (p. 93) 1 In the Bhāsya on II, 2, 32 we have: " A TRY TTH Frate.
afor" and in that on II, 2, 34 "qafe angyalwhat alg: Ge
% See my intro. (p. X) to AJP (Vol. I).

Page #120

INTRODUCTION
OXVII
otherwise called" and thus equates these two-looks upon them as synonymous terms, observes as under in its intro., and then uses syādvāda as a synonym of saptabhangi:
"Both these doctrines, the Nayavada and the Syadvāda are varieties of Anekantavada, i. e. the doctrine of the many-sidedness of truth".-P. LXXIV "The Syadvada as found in the Bhagavatisütra consists of three propositions only-those of af (affirmation), arf (negation) and (indescribability).-P. LXXVII
Jagadisacandra in his intro. (p. 27) to SM says:
“ प्राचीन आगमोंमें स्याद्वादके सात मंगोंका कहीं उल्लेख नहीं मिलता, परन्तु यहां त्रिपदी ( उत्पाद, व्यय, ध्रौव्य ), सिय अस्थि, सिय पत्थि, द्रव्य, गुण, पर्याय, नय आदि स्याद्वादके सूचक शब्दका अनेक स्थानोंपर उल्लेख पाया जाता है ।"
This shows that here syadvada is equated with saptabhangi. I do not see any ground to do so, especially when a Digambara scholar like Samantabhadra defines syādvāda as "saptabhangīnayāpekṣaḥ”.1
That syadvāda and anekāntaväda are convertible terms needs no proof. For several Jaina writers of olden days, our author being one of them, have equated them as can be seen from my intro. (p. x) of AJP (Vol. I) and p. cxvII of this intro. Under these circumstances refrain from refuting the opinion of Jagadisacandra Jain who says in "The Development of the Doctrine of Anekantaväda in Jainism":
1
In "syadvada-parīkṣā" of Tattvasangraha there is no mention of saptabhangi or saptabhanginaya. Even its Pafijikā is silent about it. Can it be therefore inferred that these authors do not loook upon sapta-bhangi as an equivalent of syādvāda! Pūjyapāda has "fara. dra" as the opening sutra of his grammar whereas Kalikālasarvajña Hemacandra commences his grammar with the words "सिद्धिः स्याद्वादात्". If anekanta and syadvada were not synonyms a great grammarian and logician of the stamp of Hemasandra would not have used syādvāda for anekānta in his grammar based upon that of Pujyapada and others.
2 The word 'anekanta' occurring in the following verse of Puruṣārthasiddhyupaya is explained in a Sk. com. and a modern Hindi com, by Pt. Makkhanlal as a synonym of syādvāda:
“परमागमस्य जीवं निषिद्धजात्यन्धसिन्धुरविधानम् ।
सकलनय विलसितानां विरोधमथनं नमाम्यनेकान्तम् ॥”
3 This is published in "Review of Philosophy and Religion" (Vol. V, No. 2, pp. 179-186).

Page #121

CXVIII
INTRODUCTION
. . "We quito agree with the view that Syadvāda or Saptabhanginaya may be a later development in Jainism but the dootrine of Anekāntavāda, the first and the most fundamental teaching of Mahāvira seems to have been at the root of Syādvāda".-P. 181
Anekāntavāda and pragmatism-A Pragmatic logician like Schiller (1759 A. D.-1805 A. D.) recognizes the fact that no judgment is true or false without particular reference to its context and purpose. Even a so-called self-evident judgment, like 'A square is not a circle" or "Two and Two are four', is true only in a specific sense. So says Schiller. A Jaina Tirthankara like Mahāvīra, says that every judgment that we pass in daily life about any object is true only in reference to the stand-point occupied and the aspect of the object considered. Thus this is a striking point of resemblance between pragmatism and anekāntavada. But it should not be forgotten that there is a great difference, too, between them. For the Jainas are realists whereas the pragmatists have a distinct idealistic bias. The Jainas hold that the different judgments about an object are not simply different subjective ideas of the object but they correspond to the different real aspects of the object. This is what is said in An Introduction to Indian Philosophy (p. 98). Further it adds:
"The Jaing would accept, therefore, the correspondence view of truth which is rejected by all thoroughgoing pragmatists. It is true that they admit like the praginatists that the truth of a judgment about reality may be ascertained by the barmony (samvåda) of the judgment with the
*
1 "The doctrine of Anekäntavāda or many-sideness, taking a compre
hepsive view of all, shows that the different representations do not tell us what a thing is in itself but only what it is to us. In other words, according to this principle, the truth is relative
to our standpoints."-Ibid, p. 179 2 Cf. a circle is a straight line, in case its radius is infinite. 3 This may be variously interpreted from the stand-point of vector
analysis. As another example take any number. Its value depende upon the radix. Thus 12 = 1xr+2, 4 having any value greater than 2; so
12 stands for 5, 6, 7 eto. (12 inoluded). 5 Cf. "Every judgment, as a piece of concrete thinking, is informed,
conditioned, and to some extent constituted by the appercipient character of the mind...,"-The Nature of Truth (Ch. III, p. 93)

Page #122

INTRODUCTION
OXIX
practical resulis to which it leads. But this harmony or agreement of knowledge with practical is not to the Jaina, as it is to the pragmatista the essence of truth. Trgth does not consist in, but only possesses the property of being praotically satisfactory."
Anekāntavāda and the theory of relativity-In the west there are two kinds of relativity: (a) idealistic as of Protagoras (B. C. 481?-B. C. 411), Berkeley (1685 A, D.-1753 A. D.) and Schiller and (b) realistic as of Whitehead (b. 1861 A. D.) and Boodin (b. 1869 A. D.). Anekāntavāda is a kind of relativism but it is realistic and not idealistio. “Our judgments about things are relative--but relative to or dependent upon not simply the mood of the judging mind, but upon the relational characters of the many-sided reality itself,"
Evalution-In “Notes” (p. 272) to SM Prof. Dhruva evaluates the doctrine of anekantavāda:
“The doctrine of it or w raak, as it otherwise called, is not a doctrine of mere speculative interest-one intended to solvo & mere ontological problem - but bas a bearing upon man's psychological and spiritual life. This is the point of Stanza XXVII in which the author show! how it is impossible to explain सुख-दुख्नु (भोग), पुण्य पाप and बन्ध-मोक्ष-except on the hypothesis of अनेकान्तवाद."
In the preface (p. XII) to SM he says:
"While the Vedāntin sees intellectual peace in the Absolute by transcending the antinomies of intellect, the Jaina finds it in the fact of the Relativity of Knowledge and the consequent revelation of the many sidedness of Reality--the one leading to religious mysticism, the other to intellectual toleration."
Thus this doctrine of anckūntavada helps us in cultivating the attitude of toleration towards the views of our adversaries. It does not stop there but takes us a step forward by making us investigate as to how and why they hold a different view and how the geeming contradictories can be reconciled to evolve harmony. It is thus an attempt towards syncretism.
One might say that this is mere common sense and that the principle is pre-supposed in every system of thought. It must however be remembered that the principle, if kept in the back ground, is always forgotten when needed most and that common sense, unfortunately, is a thing which is most uncommon. In Jainism this principle is kept in the forefront, and hence Jainism has attempted a rapprochment between the seemingly warring systems of philosophy.
-
1 See An Introduction to Indian Philosophy (p. 98).

Page #123

cxx
INTRODUCTION
Anekantavāda & Omniscience-Jagadisacandra in his intro. (p. 25) to SM says:
(i) Anekāntavāda differs from omniscience; for the former reveals objects one by one whereas the latter all at once with all their characters.
(ii) The knowledge derived by means of anekantavāda is mediate whereas omniscience is immediate.
(iii) Anekantavāda leads us to relative and partial truth whereas omniscience to absolute and all-comprehensive truth. In support of this he has quoted the following verses from Aptamimāṁsā and referred the reader to Astasati (pp. 275-288):
"atasnia zarur at T ATI क्रमभावि च यज्ज्ञानं स्याद्वादनयसंस्कृतम् ॥ १.१॥ उपेक्षाफलमावस्य शेषस्यादानहानधीः । पूर्व वाऽज्ञाननाशो वा सर्वस्यास्य गोचरे ॥ १.२॥ स्थाद्वादकेवलज्ञाने सर्वतत्त्वप्रकाशने । T:
M ATTE Jaccarelérni a 11 9031/ Every object has infinite characters and our knowledge is finite, imperfect beings as we are. It is only the omniscient beings who realize in a comprehensive way any and every object. So complete or absolute truth is not within the range of ordinary men. It baffles expression and rises above logic. Anekāntavāda is a means to understand this absolute truth inexpresible as it is. I shall conclude this topic by reproducing the views of F. H. Bradley (1846 A, D.-1924 A. D.) regarding truth and reality expressed by him in his Essays on Truth and Reality (pp. 472-473):
"A truth so true that it has no other side, and an error so false that it contains no trath, I have condemned as idols. They are to me po better than the truths wbich are never at all born in time, or again the truths whose life does not pass beyond that which is made and unmade by chance and change. And, just as there is no utter error, so again in the end there can be no mere ideas. Every idea, no matter, how imaginary, qualifies by its contents the Universe, and thus is real; and ideas float never absolutely but always in relation to some limited ground. But these many spheres, owned all by the reality, are one and all in the end abstractions, differing in concreteness and worth, but in no case self-existent. My so-called 'real world' of solid fact like the airy realm and imagination, is but a single subordinate
1 See "Silver Jubilee Volume of Jaina Mahāvira Vidyalaya" (p. 72).

Page #124

INTRODUCTION
appearance of the Universe.
The independent standing, whether of a physical nature or of a past which pre-exists for history, once again is not ultimate. These facts are ideal constructions most legitimate and necessary, and yet their separate life begins and ends with a selection and sundering made in the undivided whole,
On the one side the creations of the intellect everywhere are real. The substantiated terms and relations, into which analysis breaks up the continuity of the given, are no mere errors or simple instruments. They cannot fall somewhere outside or fail positively to qualify the Universe. And the idea that by discarding these figments of the understanding we are to gain reality, is a mistake now long since refuted; for it is only through such distinction and discretion that it is possible to reach knowledge progressively more living and individual. On the other side these constructions, however, inclusive, are not independent truths. They are real only so far as subordinate and as relative to individual totality. And even in life it is only when I forget higher experience that I can anywhere accept for all purposes as final the partial and abstracted products whether of a science or of a presumptous
'common sense.'
GOPIPURA, SURAT,
6th June 1943
CXXI
On the one hand it is entire Reality alone which matters. On the other hand every single thing, so far as it matters is so far real, real in its own place and degree, and according as more or less it contains and carries out the in-dwelling character of the concrete whole. But there is nothing anywhere in the world which, taken barely in its own right and unconditionally, has importance and is real. And one main work of philosophy is to show that, where there is isolation and abstraction, there is everywhere, so far as this abstraction forgets itself, unreality and error."
16
H. R. KAPADIA

Page #125

A SUPPLEMENT Date of Haribhadra-Āgamoddhäraka Anandasāgara Sûri has drawn my attention in this connection to two observations:
(i) Maladhärin Hemacandra Siri in his lippana (p. 103a) on Haribhadra’s com. (p. 634b) on Avassaya says:
"इह वक्ष्यमाणान्युत्तरादीनि नक्षत्राणि पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तभोक्तृणि सार्धक्षेत्राण्युच्यन्ते सार्धदिनभोक्तणीति यावत् , एवमश्विन्यादीन्यप्येकदिनभोक्तृणि समक्षेत्राण्युच्यन्ते, शतभिषगादीनि त्वर्धदिनभोक्तृप्यपाधभोगीण्याख्यायन्ते, तेषां च किल चिरन्तनज्योतिष्कन्धेष्वित्थमेव भुक्तिरासीत्, न तु यथा साम्प्रतं सर्वाग्यप्येकदिनभोगीनीति भावः ।"
(ii) Haribhadra in his com. (p.794b) on Avassaya says :
"संवच्छरिए य आवस्सए कए पाओसिए पजोसवणाकप्पो कडिजति । सो पुण पुध्वि च अणागयं पञ्चरत्तं कहि जइ य । एसा सामायारित्ति ।"
From the first observation we learn that in Maladhārin Hemacandra's days one and all the constellations lasted for a day whereas according to old astrological works, formerly Uttarā etc, lasted for a day and a half, Asrinī etc. for a day and Satabhişag etc. for half a day. This old view is expressed by Haribhadra. Can we therefore infer that Haribhadra flourished in the age when the old view was prevalent? This age can be fixed in case we can know the exact date when the new view was propounded.
The second observation notes a date for reading Pajjosa. vānäkappa-thc date which differs from what it was previously,
1
2
portion froin this is quoted by Śânticandrat Gayi in his com, (p. 502b) on Jambuddīvapaạnatti, and the work from which this is quoted is also mentioned as Araśyakabyhadvrttitippanaka. In v. 42 quoted by Haribhadra it is said: three - Uttarás i, e. Uttaraşadhā, Uttaraphālguni & Uttarābhädrapadū, Panaryasu, Rohini and Višākhá are the six constellations lasting for 45 muhurias (a day and a half). Verses 43 & 44 mention the following 15 constellations, each lasting for a day >
Asyini, Krttikā, Mrgasir$ 2, Pusya, Magha, Phalgu, Hasta, Citra, Anuradhā, Müla, Āsādhā, Srayapa, Dhanişthā, Bhadrapada and Revati.
The 45th verso sitys that the following six constellations last for half a day:
Šatabhişaj, Bharați, Ardrā, Asleşā, Svāti and Jyesthi.

Page #126

INTRODUCTION
CXXIII
(17a) Jinaharapaḍimāthotta
This is a small poem in Païya in seven verses, the last ending with "até gas navi”. It refers to idols of the Tirthankaras in the three worlds. It is completely published in 1940 A. D. in Svādhyāyadohana (pp. 178-179), and there the authorship is attributed to Haribhadra, the religious son of Yakini,
(33) Dhuttakkhāṇa2
In the intro. (pp. xvi and XXVII) I made tentative statements about Dhuttakkhāņa3. But, since this work is now accessible to me, I may note a few details about it.
The work is entirely in verse in Jaina Marahatthi except that there are seven verses in Samskṛta by way of quotations". It is divided into five ākhyānakas" which consist of 93, 75, 98, 94 and 125 verses respectively. They are named after the five` rogues, the principal characters of this tale.
1 This forms No. 20 of the "Vijayadāna Suri Series".
2 This is so named by the author himself in two places: I, 1 (p. 1) & V, 122 (p. 32).
3 This is edited by Jinavijayajf and published in 1944 (July) as No. 19 of Singhi Jain Series. Over and above this original work in this edition, we come across Sanghatilaka Süri's Dhurtakhyāna which is its Sk. metrical version, an old-Gujarati (Lokabhāṣā) prose rendering of the former styled as Dhürtākhyānakatha and a critical study of this work by Dr. A. N. Upadhye.
4 See I, 87 f. (p. 6); II, 73 (p. 11); III, 35 (p. 14); IV, 20 (p.19); V, 18 (p. 26); V, 103 (p. 31); V, 110 (p. 31). A verse following I, 87 is not numbered. So I indicate it as I, 87 f.
5 Four of these are introduced by ' भवति चात्र लोक:', two by 'अपि च, and one by ''. There are five quotations in Paiya. See II, 50 (p. 10); III, 67 (p. 16); IV, 2 (p. 24); V, 4 (p. 25); V, 5 (p. 25). None of these 12 quotations is traced.
6 C."
qalanâîâà”—com. (p. 722) on Kappa (pt. III).
7 The last verse is from the pen of some admirer of Haribhadra, For, really the work ends with v. 124 where the phrase 'bhavaviraham' occurs.
Their names are: मूलसिरि ( मूलश्री), कुण्डरीय (कण्डरीक), एलासाढ (एलाषाढ), सस (*) and que(). Mülaśri is also referred to as Müladeva. The story of Maladeva, a rogue, occurs in Avassayacunni (pt. I, p. 549).
9 Every one of them had 500 cheats, all males in the case of the first four and all females in the case of the last.

Page #127

OXXIV
INTRODUCTION
The work opens with a salutation to the Jaina Tirthankaras, and it is followed by a preamble: Once upon a time several rogues proficient in the 'tricks of their trade gather together in the city of Ujjeni. It rained for a week, and they had to go without food. So they began to think as to who would give them a feast for the day. Mūladeva thereupon says:
Every one should address the chamber of cheats about what one had heard or experienced; and he who proves it to be an incredible lie should give food and drink to the gathering of rogues. But he who confirms the same by quoting parallels from various scriptures like the Purāna, Bhārata and Rāmāyana and convinces the audience, is not to give anything; and he would be made the lord of rogues'. S
On all having agreed to this, Müladera narrated his experience which was glaring with eight fantastic and improbable details*. All of them were confirmed by Kandariya by means of parallel episodes from the Vaidika mythology. Same was the case with other rogues who made their experience bristle with six, ten, ten and ten details of an unbelievable character. The last, however, outwitted all by putting them on the horns of a dilemma by adding in the end that the first four rogues were her servants lost since long. Thereupon this Khaņdaväņāt was accepted as the chief of all, and she managed to give them a feast by trickily extracting an ear-ring from a banker by charging him with the murder of her child. The
1 " USiltale e shtatet for-exup the lat" —I, 6 % According to Sarvajíla, a Kannada poet, this is a tale of brothers
killing brothers and of looseness of marriage institution (hädara), and those who respectfully attend to it degrade themselves'. He
has spared none from bis severe satirical writings. 3 See p. 2 of the critical study. 4 This is the way in which the author ridicules irrational Vaidika
legends. Thus he uses as it were a method of reductio ad absurdum. 5 While sho narrated her experience, the remaining rogues comfirmed
the same by Paurānika parallels. 6 Cf, one noted by Haribhadra in Dasaveyāliyaţikā (p. 56b). 7 In V, 98 she qualifies herself as 'attthārasadosavivajjiā', a glorifying
attribute usually applied to the Jaina Tirthankaras.

Page #128

INTRODUCTION
CXXY
work ends by pointing out several unbelievable legends and by noting that it was narrated to the residents of Cittaüļa (Sk. Citrakūta) dugga (durga). The hemistiche noted by H. B. Dosi is wrong; there is no mention of a king named Sāmantarāya. For the actual verse is as under:
""चित्तउड'दुग्गसिरिसण्ठिएहिं सम्मत्तरायरत्तेहिं ।
सुचरिअसमूहसहिआ कहिआ एसा कहा सुवरा ॥ १२३ ॥" The phrase 'FATTURITE' means those who are attached to right faith, I may mention en passant that Dr. Upadhye has not noted that the following verse is practically reproduced in Prabhāvakacarita (IX, 210');
“एअं लोइअसत्थं गद्दहलिण्ड व्व बाहिरे मटुं । Flacci 715273 JH-ya-
g ilai yoj 11 4-930 !!” Haribhadra is a witty critic in assailing the citadel of the non-Jaina mythology? which he neither tampers with nor distorts with a view to ridiculing some of its fanastic notions and legends. He is fully acquainted with satirical folk-lore. The present work is remarkable for its thought and plot. It uses" parodical imitations as its chief vehicle" and it casually takes recourse to irony, sarcasm, banter, wit and humour?.' It has a vivid unity and compactness. It is a master-piece of construction, is a rare and precious jewel of its kind in early Indian literature and has an ethico-religious purpose of removing
1 This may remind one of "ar 140 g * T 140 ". 2 See Upamiti (prastāva IV), and Dharmaparīksä сomposed by
Sumatikirti Sūri (Digambara) in Sanivat 1625 and Padmasāgara's
Dharmaparākşā (Sanvat 1645). 3 The ancient fort on the crest of the hill is described by Peterson
in his Report I, p. 46f. 4 See p. xvi of this intro. to AJP. 5 He has said nothing about Kitavakathānakapancake' mentioned in
Prabhävakacarita (IX, 211). 6 See p. XXVII of this intro. 7 This contains several legends which are irrational and highly
exaggerated on account of some detail or the other, though it may be that these legends are not to be taken literally but are to be looked upon as presenting some historical fact in a hidden form and
capable of symbolical significance. 8-9 See p. 21 of the critical study.

Page #129

OXXVI
INTRODUCTION
mithyūtva by correction. With minor changes' it can be turned into a fine prahasana of open satire';'
Satire as a form of literature is not to be found in early Indian literature, though here and there satirical lashes brandhished against vices, follies etc. are seen. This is not the place to dilate upon it, much less to mention satirical writings in the Indian languages old and modern. Suffice it to say that Dr. S. K. De has written an article “Satirical Poems in Sanskrit" Ramanbhai M. Nilkanth and his wife have defined and illustrated satire in their Gujarāti work Hásyamandira (pp. 93-1124; 2nd edn. 1926). Dr. Upadhye has dealt with this subject in English and have examined to some extent the following works :
Dasakumāracarita, "Bharatakadvātrimsikā, Kuttinīmata, Samayamātrkā, Darpadalana, Kalāvilāsa, Hāsyacūdāmaņi, Mukundānanda, Caturbhāņi', Mattavilāsa, Latakamelaka and Dhürtasamagama.
Satire is thus seen in some poems and plays. Satirical verses in Samskrta and Pāïya may be collected from anthologies and from examples illustrating vyāja-stuti,
Dhuttakkhāna as a satirical work holds an important
1 Ibid., p. 24. 2 This article is published in "The Indian Culturo" (Vol. VIII,
No, I, pp. 1-8). 3 Herein the article on Satire published in the Encyclopeedia
Britanica (9th & Ilth edn.) is utilized. 4 Pagos 110-112 deal with caricature as a branch of satire. 5 Some of the chappas of Akho, oābakhās (satirical lashog) of Bhojo
and Kadavi vāni of Sundaram are some of the satirical works in Guj. 6 The Saiva monks are satirized by means of stories which illustrate
their moral depravity and stupidity. 7 Dr. S. K. De has written a "Note on the Sanskrit Monologue
Play (Bhāna) with epecial Reference to the Caturbhäni", and it is published in JRAS (pp. 63-90, 1926 A. D.). He has also written “The Sanskrit Prahagana". Vide "The Poona Orientalist"
(Vol. VII, Nos. 3-4, pp. 149–156). 8 In A History of Urdu Literature by Ram Babu Saksena satires
of Sauda are discussed on p. 64 and those of Insha and Mushafli are noted on p. 91.

Page #130

INTRODUOTION
CXXVII
place in early' literature on account of rarity, clarity, nobility etc. of such works therein.
(71-72) Savagadhammasa māsa This work is named as Strāvakaprajñaptiprakarana by its commentator Haribhadra Sūri. All the same, since the work is in Päïya and since there is specific mention of Sāvagadhamma' and samāsa', I have coined this name. If we leave aside 'samāsa', it may be named as Sāvagadhamma'. It consists of 401 verses. At the end of the last verse several MSS. of the text end as follows:
"श्रीउमाखातिवाचककृता सावयपन्नत्ती सम्मत्ता". Though the authorship is thus attributed to Umāsvāti, I, for one, hold a different view, especially when the explanation of partial transgressions of the twelve vows of the laity differ from that given in the Bhāsya on TS, and when Abhayadeva in his com. (p. 3b ) on Pancāsaya (v. 2 ) cite the 2nd verse of this work as coming from the pen of Haribhadra. So if it is once agreed that the author of this work is not Umāsvāti, I can corroborate my view by saying that exposition of 15 karmädcīnas given here is found neither in TS nor in its Bhagya, though they occur in Uvāsagadasā (1, p. 11 of P. L. Vaidya's edn.) and Āvassaya (VI, 7, p. 829a ).
Verse 2993 is a quotation from Avassaya (VI, 9; p. 831b).
There is no doubt that the commentator of this work is Haribhadra Sūri, the author of AJP. The opening lines of this com. agree with those in the com. (p. 2) on AJP (Vol. I).
In the com. on v. 133 there is mention of "Saṁsāramocaka'.
(75a) Sāvagadhamma This is a small poem in Païya in 120 verses. Its title Sāvagadhamma' is mentioned by the author himself in the
1 The Manduka-sukta' in Rg, Veda, the story of Sunahsopa in the
Aitareya Brāhmaṇa eto, are the oldest examples of satire in Indian
literature, 2 This text along with Haribhadra's com, and Guj, translation of the
text is publisted by Jūāpaprasārakamandala, Bombay in 1906 A, D, 3 "#414H 35 ARUT 7 913 Tak FFET I
एएण कारणेणं बहुसो सामाश्यं कुब्जा।"

Page #131

CXXVIII
INTRODVOTION
opening verse. Mānadeva Sūri in its com. gives its Sk, equivalent 'Śrāvakadharma' and refers to it as a tantra both in the beginning and at the end (v. I). It seems that in some MS. there is a line as under :
"इति श्रीमानदेवसूरिरचिता श्रावकधर्मविधिप्रकरणस्य वृत्तिः परिसमाप्तेति".
On this basis this work is named by some as Strāvakadharmavidhiprakarana, the title we have in its edition published by Sanghavi Nagindas Karamchand in 1940 A. D.
The poem deals with samyaktva, the twelve vows of the Jaina laity, their partial trangressions, samlekhanā, and the daily duties of a Sravaka. In v. 2 the work sāvaga' is defined. The commentary quotes from several works of our author and is very lacid.
The commentator in the end names the author as Haribhadra, and in the last verse of this poem we have the phrase 'bhava-viraha'. So one can say that this Sāvagadhamma comes from the pen of our author.
Gopipura, Surat. 3rd June, 1947
H. R. KAPADIA
1 In this edition of 1940 we have & Sk. rendering of the text in
Jažņa Marahatthi. In the beginning there is an intro, in Guj., detailed account of contents, and an alphabetical index of the verses of the text.

Page #132

500M
श्रीयाकिनीमहत्तराधर्मसूनु
श्रीहरिभद्रसूरिशेखरसूत्रितम् अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्। स्त्रोपज्ञया व्याख्यया श्रीमुनिचन्द्रसूरिप्रणीतेन टिप्पणकरूपेण
विवरणेन च समलङ्कृतम् ।
५
द्वितीयः खण्डः। पञ्चमोऽधिकारः।
(मूलम् ) अन्यस्त्वाह-बाह्यमर्थमधिकृत्यैतत् सदसदादित्वमुक्तम् । एतच १० वन्ध्यासुतसौन्दर्यवदविषयमेव, तस्यैवासत्त्वात् । स हि परमाणवो पा स्युस्तत्समूहो वा अवयवी वेति सर्वश्चायमसन् , न्यायानुपपत्तेः। परमाणवस्तावदध्यक्षेण न प्रतीयन्ते, तथातदनुभवाभावात् स्थूलाकारसंवेदनोपपत्तेः, तस्य च तेष्वभावात्, अन्याकारेण च
(खो० व्या) भन्यस्तु-योगाचार आह-बाह्यमर्थमधिकृत्य-घटादिरूप एतत् सद. सदादित्वमुक्तं वस्तुनः । एतच्च किमित्याह-वन्ध्यासुतसौन्दर्यवदिति निदर्शनम् , अविषयमेव-अगोचरमेव । कुत इत्याह-तस्यैव-बाह्यार्थस्य असत्त्वात् कारणात् । एतदेवाभिधातुमाह-स हीत्यादि । स यस्माद् बाह्योऽर्थः परमाणवो वा स्युः-भवेयुः तत्समूहो वा-परमाणुसमूहो वा भवेत् अवयवी २० वा-एको निरंश इति सर्वश्वायमसन्-न विद्यते । कुत इत्याह-न्यायानुप. पत्तेः-न्यायेनायुक्तेः । अनुपपत्तिमेवाह-परमाणवस्तावदध्यक्षेण-प्रत्यक्षेण न प्रतीयन्ते । कुत इत्याह-तथातदनुभवाभावात् तथा-परमाणुलेन तेनप्रत्यक्षेण अननुभवात् । अननुभवश्व स्थूलाकारसंवेदनोपपत्तेः ऊर्वाद्याकारत्वेम तस्य च-स्थूलस्याकारस्य तेषु-परमाणुषु अभावात् अन्याकारेण च-स्थूल- २५
'सौदर्यः' इति ङ-पाठः। २ 'तदननुभवात्' इति क-पाठः ।
अनेकान्त. १

Page #133

२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
(मूलम् ) अन्याग्रहणात्, ग्रहणे चातिप्रसङ्गतो व्यवहारायोगादिति । नाप्यनुमानस्य विषयः, तदव्यभिचारिलिङ्गायोगात् । तत्र हि विज्ञानापन्यथानुपपत्तिर्लिङ्गं स्यात् । सा चायुक्तैव, तस्यान्यथाऽप्युपपत्तेः
अन्तर्वासनात एव भावात् । न च योगिग्राह्या इति न्याय्यं वचा, प्रमाणाभावात् । अग्राह्या इत्यपि किं प्रमाणमिति चेत्, ननु तद्युक्त्ययोगः। परमाणवो हि मूर्त्ता इष्यन्ते । मूर्त्तत्वे च सत्यवश्यं दिग्भागभेदेन भाव्यम् । सति चास्मिन् सावयवत्वमहत्त्वैकत्वानेक
(खो० व्या०) रूपेण अन्याग्रहणात्-परमाण्वग्रहणाद् ग्रहणे च अन्याकारणान्यस्य अतिप्रसङ्गतः-अतिप्रसङ्गेन नीलेन पीतग्रहणलक्षणेन व्यवहारायोगात् । परमाणवः तावदध्यक्षेण न प्रतीयन्त इति स्थितम् । नाप्यनुमानस्य विषयः परमाणव इति वर्तते । कुत इत्याह-तदव्यभिचारिलिङ्गायोगात्-परमाण्वव्यभिचारि१ लिङ्गात् । अयोगमेवाह-तत्र यस्माद् विज्ञानान्यथानुपपत्तिर्लिङ्ग स्यात् ।
सा चायुक्तैव । कुत इत्याह-तस्य-विज्ञानस्य अन्यथाऽपि-परमाणुरूपमर्थमन्तरेणापि उपपत्तेः। उपपत्तिश्च अन्तर्वासनात एव-आलयगतायाः सकाशाद् भावाद् विज्ञानस्य । न च योगिग्राह्या इति-एवं न्याय्यं वचः, परमाणव इति प्रक्रमः । कुतो नेत्याह-प्रमाणाभावाद् योगिज्ञानाप्रत्यक्षत्वेन । २० अग्राह्या इत्यपि किं प्रमाणमिति चेत्, योगिविज्ञानाप्रत्यक्षत्वस्य तुल्य
वादित्यभिप्रायः । एतदाशङ्कयाह-ननु तद्युत्तययोगः तेषां-परमाणूनां युक्तिभिरयोगः प्रमाणम् । एतद्भावनायैवाह-परमाणवो हीत्यादि । परमाणवो यस्मात् मूर्ती इष्यन्ते । मूर्त्तत्वे च सति किमित्याह-अवश्यं दिग्भागभेदेन
भाव्यम् । सति चास्मिन्-दिग्भागभेदे सावयवत्वमहत्त्वैकत्वानेकत्व२५ विचाराक्षमत्वात् कारणात् कुतस्त इति कुतः परमाणवः । न च निरव
(विवरणम्) अथ योगाचारमतवादे किञ्चिचूर्ण्यते ।(२४-२५)सावयवत्वमहत्त्वैकत्वानेकत्वविचाराक्षमत्वादिति। सावयवत्वं महत्त्वं च एकत्वानेकत्वं च तेषां विचारस्तस्याक्षम
१'प्रसङ्गात्' इति क-पाठः। २ 'तयुक्तयोगः' इति क-पाठः, ग-पाठस्तु 'तयुक्तया योगः' इति। ३ 'प्रसङ्गात्' इति ङ-पाठः। ४ 'तन्न यस्माद्' इति क-पाठः। ५ पन्नालिङ्ग इति क-पाठः। ६ किश्चिदवचूर्ण्यते' इति च-पाठः।

Page #134

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) त्वविचाराक्षमत्वात् कुतस्त इति। न च निरवयवत्वादमीषामयमदोषः, मूतत्वे निरवयवत्वायोगात् कचिदवस्थानेन नियमतः पर्यन्तसिद्धेः पारिमाण्डल्याभ्युपगमादिति । एतेन तत्समूहः५ प्रत्युक्तः, तेषामेव नैरन्तर्यावस्थानस्य तत्समूहत्वात् निरवयवानां च तत्त्वतो नैरन्तर्यावस्थानायोगात् सर्वत एकस्य तदपरभावापत्तेः।
(स्वो० व्या) यवत्वादमीषां-परमाणूनामयमदोषः-अनन्तरोदितः । कुत इत्याह-मूर्तत्वेन हेतुना निरवयत्वायोगात् । अयोगश्च कचिदवस्थानेन हेतुना १० नियमतः-नियमेन पर्यन्तसिद्धेः। तथा पारिमाण्डल्याभ्युपगमादिति । एतेन-अनन्तरोदितेन परमाणुनिराकरणेन तत्समूहः-परमाणुसमूहः प्रत्युक्त:निराकृतः । कुत इत्याह तेषामेव-परमाणूनां नैरन्तर्यावस्थानस्य तत्समूहत्वात्-परमाणुसमूहत्वात् , ततश्च तदभावात् तदभाव इत्यभिप्रायः । दूषणान्तरमाह-निरवयवानां च-परमाणूनां तत्त्वतः-परमार्थेन नैरन्तर्यावस्थाना-१५ योगात् । अयोगश्च सर्वतः-सर्वासु दिक्षु एकस्य, अणोरिति प्रक्रमः, तदपरभावापत्तेः-अपरपरमाणुभावापत्तेः । एवं च सर्वत एकस्य तदपरभावापत्या
(विवरणम्) त्वात् । दिग्भागभेदे हि परमाणूनामवश्यं सावयवत्वमायाति । तथाहि-अन्य एवांशः पूर्वदिग्भागवर्ती परमाणोः, अन्य एवांशाः पश्चिमोत्तरदक्षिणोर्वाधोदिग्भागवर्तिन २० इति व्यक्तमेव सावयवत्वम् । सावयवत्वे चावश्यं महत्त्वं पटादिवत् । न च परमाणोर्महत्वमङ्गीक्रियते तद्वादिभिः । तथा स परमाणुरेको वा स्यादनेको वा । एकश्चेदभ्युपगम्यते, कथं दिग्भागभेदः । अथानेक इति पक्षः कक्षीक्रियते, तद्यभ्युपगमहानिः, एकत्वेनाभ्युपगतत्वात् तस्येति ।। . (११) पर्यन्तसिद्धेरिति । दिग्भागभेदसिद्धेरित्यर्थः ॥
(१४) तदभावात् तदभाव इति । परमाणूनामभावात् परमाणुभिरारब्धस्य समूहस्य अभाव इत्यर्थः ॥
(१७) अपरपरमाणुभावापत्ते रिति । अपरेषां-मध्यभागवर्तिपरमाणूनां व्यतिरिक्ता ये परमाणवस्तेषां सम्बन्धी यो भावः-सत्ता तस्यापत्तिः-प्राप्तिस्तस्याः । यदा (?) हि हस्तिदन्तादिरूपतया कश्चित् परमाणुर्मध्ये वर्तते अपरे च सर्वासु दिनु तस्य ३०
१ 'क्षमत्वात् तथा निरवयव०' इति क-पाठः। २ 'परिमण्डलाभ्युप०' इति क-पाठः । ३ 'चावयवत्वं महत्त्वं' इति च-पाठः।

Page #135

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः (मूलम्) एवं च तन्निरवयत्वविरोधात्, इन्द्रियाग्राह्यसमूहत्वेन तदग्रहणतो व्यवहारायोगाच ॥ ५ अवयव्यपि न युज्यत एव, खावयवव्यतिरेकेणैव तस्याभ्युपगतत्वात् , मूर्तत्वेन तत्तदभिन्नदेशताऽनुपपत्तेः, देशकार्यविकल्प
(स्त्रो० व्या०) तन्निरवयवत्वविरोधात् तेषां-परमाणूनां निरवयवत्वं विरोधाद् दिग्भागभेदेनेति हृदयम् । तथा इन्द्रियाग्राह्यसमूहत्वेन हेतुनाऽणूनां तदग्रहणतः-समूहा१० ग्रहणेन व्यवहारायोगाच कारणात् समूहः प्रत्युक्त इति क्रिया ॥
अक्यविनमधिकृत्याह-अवयव्यपि न युज्यत एव । कुत इत्याहखावयवव्यतिरेकेणैव-एकान्ततः तस्य-अवयविनोऽभ्युपगतत्वात् परैः । ततः किमित्याह-मूर्त्तत्वेन हेतुना-असर्वगतद्रव्यपरिमाणभावेन तस्य-अवय
(विवरणम्) १५ वृत्तिं लभन्ते, एवं च सर्वेषामप्यणूनां निरवयवत्वहानिः, दिग्भागभेदभावात् ।
तथाहि-मध्यपरमाणुरेकेन देशेन प्राचीप्रतिबद्धाणुना सम्बन्धमनुभवति, एकेन च पश्चिमाशावर्तिपरमाणुना । एवमन्येनोत्तराश्रितपरमाणुं स्पृशति, अन्येन च दक्षिणे प्रतिबद्धम् , अन्येनोर्द्ध दिग्भागगतमन्येन चाधोभागवर्तिनमिति सप्रदेशता मध्याणोः ।
एवं बहिर्वर्त्तिनामप्यणूनामनेनैव न्यायेन सप्रदेशता भावनीयेति ॥ २० (१३) मूर्त्तत्वेन हेतुनेति । वैशेषिकाणां हि मतेऽन्य एव तन्तवोऽन्यश्च मूर्तस्व
भावः पटाख्योऽवयवीति ॥ __मूर्तत्वेनेत्यस्य पर्यायमाह वृत्तिकारः-(१३) असर्वगतद्रव्यपरिमाणभावेनेति । असर्वगतद्रव्यस्य पृथिवी-जल-ज्वलना-ऽनिलरूपस्य परिमाणं अणुमहत्त्वादिरूपं तस्य भावः-सत्ता तेन । मूर्तत्वेनेति कोऽर्थः १ असर्वगतद्रव्यपरिमाणभावेन । असर्वगत२५ द्रव्यपरिमाणत्वेनेत्यर्थः । तथा चोक्तम्-असर्वगतद्रव्यपरिमाणं मूर्तिरिति । अस्यार्थ:
वैशेषिकाणां मते नव द्रव्याणि पृथिवी-जल-ज्वलना-ऽनिल-नमः-काल-दिगा-ऽऽत्मन्मनःसज्ञानि । तंत्राद्यानि चत्वारि मनश्चासर्वगतानि । अन्यानि तु सर्वगतानि । ततोऽसर्वगतद्रव्यस्य पृथिव्यादेयत् परिमाणं तन्मूर्तिरिति उच्यते । ततश्च पटाख्यमवयवि द्रव्यं
पृथिवीद्रव्यान्तरभेदस्वभावं मूर्तमेव। एवं च कथंय त्रैवाकाशखण्डे तन्तवो मूर्ताः स्थिताः ३० तत्रैव पटाख्योऽवयवी मूर्तः स्थिति बनीयात् ? । न हि यत्रैव प्रदेशे न भवति पटः ॥
१ 'निरोधाद्' इति क-पाठः । २ 'भेदाभावात्' इति ख-पाठः। ३ 'नित्य पर.' इति खच-पाठः। ४ 'मूर्तत्वेन हेतुरिति' इति च-पाठः । ५ गतस्य द्रव्यस्य' इति ख-पाठः। ६ 'तन्नान्यानि' इति च-पाठः। ७ अत्र कश्चितू पाठप्रपात इति भाति ।

Page #136

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) द्वारेण तत्तद्वृत्त्ययोगात् तत्सदेशताऽनेकतापत्तेः अभ्युपगमादिविरोधात् प्रकारान्तरेण च वृत्त्ययोगाद वर्तन्त इति ब्रूम इति वचनमात्रत्वात् भिन्नदेशस्य चाग्रहणात् तथाऽनुभवाभावात्, ५ एवमपि तथाकल्पनेऽतिप्रसङ्गादिति ॥
(खो० व्या०) विनः तदभिन्नदेशताऽनुपपत्तेः-स्वावयवाभिन्नदेशताऽनुपपत्तेः तथा देशका
ल्पविकल्पद्वारेण तत्तवृत्त्ययोगात् तस्य-अवयविनस्तेषु-अवयवेषु वृत्त्ययोगात् । अयोगश्च तत्सदेशताऽनेकतापत्तेः। यदि देशेनावयवेषु वर्ततेऽवयवी १० ततः सदेशता; अथ कात्स्न्येन ततोऽनेकतेति । ततः किमित्याह-अभ्युपगमादिविरोधात् सदेशतायामभ्युपगमविरोधः । 'आदि'शब्दादनेकतायां प्रतीतिबाधा । तथा प्रकारान्तरेण-देशकास्यातिरिक्तेन वृत्त्ययोगात् अवयवेष्ववयविनः अत एव वर्तन्त इति ब्रूम इति वचनमात्रत्वात् तथा भिन्नदेशस्य चाग्रहणात् अक्यवेभ्योऽवयविन इति प्रक्रमः । अग्रहणं च तथाऽनुभवा-१५ भावात् तद्भिन्नदेशत्वेन । एवमपि-तथाऽनुभवाभावेऽपि तथाकल्पने--
(विवरणम्) (१२) अनेकतायां प्रतीतिबाधेति । यदि ह्यवयवी स्वावयवेषु प्रत्येकं सामस्येन प्रवर्तते, तदा यावन्तोऽवयवास्तावन्त एवैकस्मिन्नप्यवयविनि अवयविनः प्राप्नुवन्ति । तथा च प्रतीतिबाधा । न किस्मिन्नेव पटे बह्वः पटाः केनचित् प्रतीयन्त इति उप-२० लक्षणत्वाश्च प्रतीतिबोधयाऽभ्युपगमविरोधोऽपि दृश्यः। नहि वैशेषिकैरेकस्मिन् पटे बहवः पटाः समभ्युपगम्यन्त इति ॥
(१४) अत एव वर्तत इति ब्रूम इति वचनमात्रत्वादिति । वैशेषिको हि देशकास्य विकल्पद्वारेणावयवैष्ववयविनो वृत्तिप्रतिषेधे प्रतिपादिते बौद्धादिना इदमुत्तरमुररीकुरुते यदुत वर्तत एवावयवेष्ववयवी कथञ्चनापि इति वयं ब्रूमः । न त्वेतद्-२५ भिदध्मो यदुत देशेन सामस्त्येन वेति । एतच्च वचनमात्रमेव प्रसार्यपादार्पणप्रायमिति ।। योगाचारः प्राह-यद्यवयवाभिन्नदेशोऽवयवी न घटते तथापि भिन्नदेशो भविप्यतीत्याह-(१४-१५) भिन्नदेशस्य चाग्रहणादिति । न हि तन्तुभ्यो व्यतिरिच्यमानमूर्तिर्भिन्नदेशः केनापि पटः समुपलभ्यत इति ॥
१'क्रम इति' इति क-पाठो भ्रान्तिमूलकः। २'देशस्यावग्रहणात्' इति क पाठः । ३ 'वर्तत' इति ङ-पाठः। ४ 'बोधः' इति च-पाठः। ५ 'बाधाया' इति ख-च-पाठः। ६ 'पादितबोधादिना' इति च-पाठः । ७ 'तत्त्वेतद.' इति क-पाठः । ८ 'प्रसार्यपादार्थणप्राय० इति ख-पाठः । ९ 'मूर्तिभिन्नः' इति च-पाठः ।

Page #137

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
(मूलम् ) न चास्य वारम्भकावयवेभ्यो जन्मापि युत्त्युपपन्नम् , तन्नित्यत्वेन तजननखभावत्वानिवृत्तः, प्राग्वत् पश्चादपि तद्भावाभावात्, तेषा५ मपि स्वभावनियतत्वेन तत्त्वतोजनकत्वात्,तथा तुलानतिविशेषा
(खो० व्या) अवयवभिन्नदेशकल्पने अवयविनः । किमित्याह-अतिप्रसङ्गात् तदवयव्यन्तरस्यापि कल्पनादित्सवयव्यपि न युज्यत एव इति क्रिया ॥
इहैव दूषणान्तरमाह न चेत्यादिना । न च अस्य-अवयविनः वारम्भका१० वयवेभ्यः सकाशात् जन्मापि युत्तयुपपन्नम् , उत्पादोऽपि घटत इत्यर्थः । कुत इत्याह-तन्नित्यत्वेन-अवयवनित्यत्वेन हेतुना तज्जननवभावत्वानिवृत्तेःअवयविजननस्वभावत्वानिवृत्तेः कारणात् । किमित्याह-प्राग्वत्-तजन्मकालात् पूर्ववदिति निदर्शनम् । पश्चादपि-उत्तरकालमपि तद्भावाभावात्-अवयविभावाभावात् । एतदुक्तं भवति-आकालमेकस्वभावा अवयवाः, ततश्च तेभ्यः कदाचित् १५ तदभावे आकालमभाव इति । तथा तेषामपि-अवयवानामण्वादीनां स्वभावनियतत्वेन-आत्मभावनियततया, हेतुत्वनियतत्वेनेत्यर्थः तत्वतः-परमार्थेन अजनकत्वात् । त एव न कायभिवन्ति भवति च कार्यमित्यभावस्य भावभवने कुतस्तजनकत्वमिति हेतुत्वनियता वाऽजनयन्तो न तद्धेतव इति कुतो वा तजनकत्वमिति परिभावना । दूषणान्तरमाह तथेत्यादिना । इतश्च नास्य स्वारम्भकावयवेभ्यो
(विवरणम्) (१४-१५) कदाचित् तदभावे अकालभाव(?) इति । यदि हवयविजनननित्यैकस्वभावा एव तेऽवयवास्तदा सर्वदाऽवयविप्रसूतिरनिवारितसरा युज्यते । अथ कथश्चिदुपजनयन्ति तर्हि सर्वदाऽपि मा जनयन्तु प्रतिनियतैकस्वभावत्वात् तेषामिति ॥
(१७-१८) त एव न कार्याभवन्ति भवति च कार्यमितीत्यभावस्य भाव२५ जनने कुतस्तजनकत्वमितीति । त एव-परमाण्वाद्यवयवा एव न-नैव कार्यो
भवन्ति-कार्यरूपतया परिणति लभन्ते, परमाण्वादिभ्यो भिन्नत्वेनाभ्युपगमात् तज. न्यावयविलक्षणकार्यस्य । यदि त एव न कार्याभवन्ति तर्हि कार्यमेव न भविष्यतीत्याह-भवति च-जायते पुनः कार्य पटादि भवतां बाह्यार्थवादिनां मते । एवं
१'पश्चान्यथादपि तद्भावा०' इति क-पाठोऽनादरणीयः। २ 'प्रसरोपयुज्यते' इति ख-पाठः । च-पाठस्तु 'प्रसरोनुपयुज्यते' इति। ३ 'सर्वदाऽवयविप्रमा जनयन्तु' इति क-पाठः। ४ 'कार्यमित्यभावस्य' इति च-पाठः। ५'भवत्यबाह्या०' इति क-पाठः ।

Page #138

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्या मुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम् )
ग्रहणात् तस्यापि महरवेनानुपलक्षणायोगात् जलमत्स्यादौ जला
( स्वो० व्या० )
जन्मापि युक्त्युपपन्नं तुलानतिविशेषाग्रहणात् । यदि ह्यन्य एवावय - ५ वेभ्योऽवयवी जन्मासादयेत् ततः पञ्चभ्यः पलेभ्यः सूत्रादेः पटादिनिष्पत्तौ तत्तोलने तुलानतिविशेषो गृह्येत सूत्रादेस्तादवस्थ्य एव तदधिकपटादिभावात् न च गृह्यत इति । एतत्समर्थनायाह-तस्यापि - अवयविनो महत्त्वेन हेतुना अनुप -
( विषरणम् )
सति यत् सम्पन्नं तदाह- इत्येवमभावस्य - तुच्छरूपस्य सतः कार्यस्य प्रागवस्थायाँ १ भावजनने - भावरूपतयोत्पत्तौ सत्यां कुतः - कस्माद्धेतोः, नैवेत्यर्थः तज्जनकत्वम्अवयव्याख्यकार्य हेतुत्वमण्वादीनामिति । अयमन्त्राभिसन्धि: - यैर्वाह्यार्थवादिभिः अण्वादिभ्यो भिन्नमेव तज्जन्यं कार्यमिति कैक्षीक्रियते, तेषां मते अण्वादय एव कार्यरूपतया न परिणमन्ते, स्वाभ्युपगमप्रकोपात् । अर्थे चासमुपजायते कथञ्चनापि कार्यम् । एवं च सामर्थ्यादिदमापन्नं यदुत पूर्वं खरविषाणप्रख्यस्य सतः कार्यस्य हेतु- १५ सम्पर्के सति तद्भावः; न च सत्कार्य प्रतीत्य जनकत्वमङ्गीक्रियमाणमण्यादीनां न्यायमार्गमवतरति, अकिञ्चित्करत्वेनाम्बरारविन्दादीनामपि प्रतीत्य जनकत्वापत्तेरिति ॥
अजनकत्वमेव किचिद्भेदेनाह - (पृ. ६, पं. १८) हेतुत्व नियता वाऽजनयन्तो न तद्धेतव इति । हेतुत्वे - विवक्षितकार्यजनकत्वे नियताः - प्रतिनियैतवृत्तयो येऽण्वाद्यवयवाः 'वा'शब्दो विकल्पार्थः । अजनयन्तः सन्तो विवक्षितकार्य न-नैव तद्धेतवः - २० विवक्षितकार्यहेतवो युज्यन्ते । यदि हि ते तस्मिन् जनयितव्ये प्रतिनियता एव, तर्हि सर्वदैव जनयन्तु । न च सर्वदैव जनयन्ति, कदाचिदेव पटादिकार्योपलम्भात् । ततश्च कदाचिज्जनकाः कदाचिदजनका इत्यायातम् । एवंविधाश्च सन्तः कथं तज्जनने ते प्रतिनियता एव ? । अपि तु अप्रतिनियता एव । अप्रतिनियताश्च कथं तज्जनका: ? । एवं युक्त्या विचार्यमाणं न कथञ्चनापि अवयवानामत्रयविजनकत्वं २५ कोटिसमाटीकत इति ॥
१ 'भावः भावने भाव०' इति क - पाठचिन्त्यः । च- पाठस्तु 'भाषभवने भाव०' इति । २ ' कक्षीयते' इति ख- पाठः । ३ ' अथवा ' इति च - पाठः । ४ 'नियतवृत्तयोs (?) एवावयवाः इति ख- पाठः; च- पाठस्तु 'नियतवृत्तयोऽएवाद्यत्रयवाः' इति । ६ 'कदाचित् तज्जनकाः' इति क-पाठः । ७ 'कथं अनेन ते' इति इति क-पाठः ।
५ 'एवं तहिं' इति क-पाठः । क- पाठः ।
८ 'घटकीटी०

Page #139

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
(मूलम्) धिक्यातुलनस्य विजातीयेषु योगात् अवयविनेव आ अवयवं तैराजलमव्याः , तत्प्रयत्नप्रतिबन्धयोगेन गुरुत्वप्रतिबन्धाभावात्
(खो० व्या०) लक्षणायोगात् । तुलानतिविशेषस्य गुरुत्वानुविद्धमेतदित्यर्थः । तत्परिहारपरिहाराय आह-जलमत्स्यादौ 'आदि'शब्दात् तथाविधकाष्ठादिग्रहः जलाधिक्यातुलनस्य सति । किमिलाह-विजातीयेषु-मत्स्यादिषु योगात् कारणात् । योगश्च अवयविनेव अवयवमिति व्यतिरेकदृष्टान्तः यथाऽवयविना आ अवयवं स्वावयवा१० पेक्षया व्याप्तिरेवं तैः-मत्स्यादिभिराजलं-सकलजलमर्यादया अव्याप्तेः कारणात् । यदि नामैवं ततः किमित्याह-तत्प्रयत्नप्रतिवन्धयोगेन-मत्स्यादिप्रयत्नप्रतिबन्धयोगेन हेतुना। किमित्याह-गुरुत्वप्रतिबन्धाभावात् । न चायमवयविन्यपि
(विवरणम्) (६) गुरुत्वानुविद्धमेतदित्यर्थ इति । अत्र एतत्पटादेमहत्त्वं गुरुत्वानुविद्धं "वर्तते, यतस्तत्तुलायां नतिविशेषाग्रहणं न स्यादेवेत्यर्थः ॥
(६) तत्परिहारपरिहारायेति । तस्य-अवयविवादिनः सम्बन्धी यः परिहारः खपक्षव्यवस्थापनरूपस्तत्परिहाराय-तन्निराकरणायाह-ब्रूते सूत्रकारः-योगाचारेणावयव्यपेक्षतया तुलानतिविशेषग्रहणेऽवयविवादिनं प्रति प्रसञ्जिते स एवं परिहारमाह--यथा जलभृतभाजनान्तर्गतस्य मत्स्यादेन जलादाधिक्येन तुलनं, एवमधि२० कृतावयविनोऽप्यवयवापेक्षया नाधिक्येन तुलनमिति । अत्रापि योगाचार एवं परि
हारं प्रतिपादयति-युक्तं तत्राधिक्यातुलनं मत्स्यादेः, सकलजलावयवानामव्यापकत्वेन प्रतिहतसामर्थ्यत्वात् । यत्र हि सर्वावयवव्याप्तिः परस्परं भवति तत्र भवत्येव आधिक्येन तुलनं, यथा क्षीर-नीरयोर्मिलितयोः सतोः। मत्स्यस्तु न सर्वनीरावयवव्यापक इति युक्ता तत्सामर्थ्यप्रतिस्खलना। अवयविना तु सर्व एव वारम्भका २५अवयवा व्याप्ता इति क्षीरनीरन्यायादधिकतया तत्तुलनं स्यात् । अपश्चितश्चायमर्थः
खयमेव सूत्रकृता; सुखावबोधाय किन्चिल्लिखित मिति ।।
१'तत्प्रति यसै प्रतिबन्धस्य वा त अपान्तरा.' इति क-पाठो विचारणीयः। २ 'तत्परिहा. रायाह' इति ऊ-पाठः। ३ 'तत्तुलायामनति' इति च-पाठः । ४ 'स्थापनकास्तस्परि.' इति क-पाठः।

Page #140

अधिकारः] वोपनव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) अपान्तरालस्खलनेनावयविनि तदसिद्धेः। समाहारगुरुत्वानुपलब्धिपक्षोऽप्यवयविभावेन समाहार्यान्तरभावात् तदधिकगुरुत्वोपलब्धिप्रसङ्गादिदोषतोऽघटमान एवेत्यपकर्णयितव्यः ॥ ५ . न चासावमूर्तः, अग्रहणप्रसङ्गात् , मूर्तीनुवेधेऽपि खभावानुज्झनात्, अन्यथा कथञ्चित् तद्रूपतापत्तेरिति । न चार्थे सत्यपि तगहणोपायः समस्ति, युक्त्ययोगात् । स हि संवेदनग्राह्यः स्यात् । तच
(खो० व्या०) इत्याह-अपान्तरालस्खलनेन हेतुना अवयविनि तदसिद्धेः-गुरुत्वप्रतिबन्धा." सिद्धेरिति । तस्यापि महत्त्वेन अनुपलक्षणायोगादिति स्थितम् । समाहारगुरुत्वानुपलब्धिपक्षोऽपि सप्तपूल्यादौ । किमित्याह-अवयविभावेन हेतुना समाहार्यान्तरभावात् कारणात् तदधिकगुरुत्वोपलब्धिप्रसङ्गादिदोषतःअवयवाधिकगुरुत्वोपलब्धिप्रसङ्गादिदोषात् कारणात् । 'आदि'शब्दाद् मेदोपलब्धिप्रसङ्गग्रहः । किमित्याह-अघटमान एवेत्यपकर्णयितव्यः॥
१५ .. न चासौ-अवयवी अमूर्तः। कुत इत्याह-अग्रहणप्रसङ्गादाकाशवत् मूर्तानुवेधेऽपि सति अवयवापेक्षया खभावानुज्झनात्, अमूर्त्तत्वापरित्यागात् इत्यर्थः । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे कथञ्चित् केनचित् प्रकारेण तद्रूपतापत्ते:मूर्तीवयवरूपतापत्तेरित्यवयव्यपि न युज्यत एव इति स्थितम् । दूषणान्तरमाह न चेत्यादिना । न च अर्थे सत्यपि-परमाण्वादिरूपे तद्हणोपाय:--अर्थग्रहणो- २०
(विवरणम्) (११-१२) समाहारगुरुत्वानुपलब्धिपक्षोऽपीति । यथाहि सप्तानां पूलानां समाहार इति सप्तपूलीत्यत्र सप्तपूलीगुरुत्वव्यतिरिक्तं न किञ्चित् समाहारगुरुत्वमुपलभ्यते, ऍवमवयविनोऽपि गुरुत्वमिति । एवंरूपो यः समाहारगुरुत्वानुपलब्धिपक्षः सोऽप्यघटमान इत्यपकर्णयितव्यः॥ . (१२-१३) अवयविभावेन हेतुना समाहार्यान्तरभावात् कारणादिति । अवयविभावेनेति कोऽर्थः समाहार्यान्तरभावात् कारणात् । अयमर्थः-सप्तानां पूलानां समाहार इति वाक्यसामर्थ्यात् सप्तपूलव्यतिरिक्तं समाहाराभिधानं समाहार्यान्तरं प्राप्तमवयविकल्पम् । ततोऽत्रापि त एव तदधिकगुरुत्वोपलब्धिप्रसङ्गादयो दोषा इति ।।
१ 'खभावान्तराभवनात् अन्यथा' इति ग-पाठः। २ 'समस्त्ययुक्त्ययोगात्' इति क-पाठः । ३ 'हार्यान्तराभावात्' इति क-पाठः। ४ 'प्रसङ्गः' इति उ-पाठः। ५ 'साह-घटमान' इति - पाठः। ६ “एक्मक्यविन्यपि गुरु०' इति क-पाठः। ५ 'हार्यान्तराभावात्' इति च-पाठः । ..
अनेकान्त. २

Page #141

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
साकारमनाकारं वा । साकारत्वेऽपि स्वाकारं विषयाकारं वेति । यदि स्वाकारं तमेव तद् 'वेदयेत् कथमनेनार्थी गृहीतो नाम ? | अथ ५ अर्थाकारं जडरूपताsस्य; अन्यथा तदाकारत्वाभावः । अनाकारत्वे तु प्रतिकर्मव्यवस्थानुपपत्तिः, निबन्धनाभावात्, तत्सत्तामात्रस्य सर्वत्राविशेषात्, प्रत्यासत्तेरनिबन्धनत्वात् तस्य सुप्तादिकल्पत्वात् इत्यन्नेव बाह्य इति ॥
१०
[ पश्चमः
( स्वो० व्या० )
१० पायः समस्ति - विद्यते । न च कुत इत्याह- युक्त्ययोगात् कारणात् । एनमेवाभिधातुमाह - स हीत्यादि । स यस्मादर्थः संवेदन ग्राह्यः स्यात्-विज्ञानग्राह्यो भवेत् । तच्च - संवेदनं साकारमनाकारं वा स्यादिति वर्तते । साकारत्वेऽपि सतिस्वाकारं विषयाकारं वेति । सर्वथाऽपि दोष इत्येतदाह - यदि खाकारं संवेदनं ततः तमेव खाकारं तत्-संवेदनं वेदयेत्; कथमनेन-खाकारवेदिना १५ संवेदनेन अर्थो गृहीतो नाम ? नैवेत्यभिप्रायः । अथार्थाकारं, संवेदनमिति प्रक्रमः, जडरूपताऽस्य - संवेदनस्य; अन्यथा - एवमनभ्युपगमे तदाकारत्वा'भावः-अर्थाकारत्वाभावः । अस्य संवेदनस्य स्वरूपनियतत्वादिति भावः । अनाकारत्वे तु, संवेदनस्येति प्रक्रमः किमित्याह - प्रतिकर्मव्यवस्थानुपपत्तिः, सर्ववस्तूनां तदनाकारत्वाविशेषादित्यर्थः । अत एवाह - निबन्धनाभावात् । २० अभावश्च_ तत्सत्तामात्र स्य - अनाकारसंवेदनसत्तामात्रस्य सर्वत्राविशेषात्, प्रत्यासत्तेः - देशकृताया अर्थं प्रति अनिबन्धनत्वात् । अनिबन्धनत्वं च तस्य -- अनाकारसंवेदनस्य सुप्तादिकल्पत्वात् । 'आदि' शब्दान्मत्तादिग्रहः । सुप्तस्य हि प्रत्यासन्नतरयोर्न कश्चिद् विशेषस्तदवबोधं प्रति इति भावनीयम् । इति - एवमन्नेव बाह्येोऽर्थं इति योगाचारमतम् । एतदिह पूर्वपक्ष: ॥
२५
( विवरणम् )
(१८) प्रतिकर्मव्यवस्थानुपपत्तिः कुत इत्याह- (१९) सर्ववस्तूनां तदनाकारत्वाविशेषादिति । अविद्यमान आकारो यत्र तद्नाकारं तस्य भावोऽनाकरत्वं तस्य - ज्ञानस्यानाकरत्वं तदनाकारत्वं तस्याविशेषात् । केषां सम्बन्धी अविद्यमान आकारस्तत्रेत्याह- सर्व वस्तूनां - घटपटादीनाम् । विविक्षितघटज्ञानं हि न घटाकारं, नापि ३० पटाद्याकारम्, अतोऽनाकारत्वाविशेषात् कथं घटस्यैव तज्ज्ञानं, न तु पढादेरपीति ? ।।
१ 'वेदयते' इति क-पाठः । २ 'रूपता स्यात्, अन्यथा' इति ग-पाठः । ३ 'वेदयते' इति क- पाठः । ४ ' प्रतीयति भाव०' इति ङ-पाठः ।

Page #142

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) एतदप्ययुक्तम्, अनालोचिताभिधानात् । तत्र यदुक्तम्-'परमाणवस्तावदध्यक्षेण न प्रतीयन्ते' इत्यादि, एतदप्ययुक्तम्, विकल्पानुपपत्तेः । तथाहि-किं सर्वथा न प्रतीयन्ते, आहोखित् ५ कथञ्चित्? । यदि सर्वथा, तदसिद्धम् , कथञ्चित् प्रतीतेः, तेषां साधारणासाधारणरूपत्वात् चित्रस्वभावत्वात् प्रत्येकत्वैकत्वपरिणामभावात्, साधारणरूपप्रतीतेः तथाऽनुभवभावात्, विच्छिन्नार्थग्रहणस्वभावसंवेदनावेदनात्, तस्मिन्नसत्यस्यासिद्धेः दुष्टकेशादिज्ञानस्य तदाभासत्वात् , तस्यापि तहलेनैव प्रवृत्तेः भिन्नदोषोप-१० 'योगापेक्षणात्, अन्यथा तदनुत्प(? पप)त्तेरिति । अनेन स्थूलाकार
(खो० व्या०) एतदाशझ्याह-एतदपि-पूर्वपक्षोदितमयुक्तम् । कुत इत्याह-अनालोचिताभिधानात् । एतदेव दर्शयति तत्रेत्यादिना । तत्र यदुक्तं पूर्वपक्षे'परमाणवस्तावदध्यक्षेण न प्रतीयन्ते' इत्यादि, एतदप्ययुक्तम् । कुत १५ इत्याह-विकल्पानुपपत्तेः। एनामेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । किं सर्वथा न प्रतीयन्ते, आहोखित् कथञ्चित् न प्रतीयन्ते ? । यदि सर्वथा, तत्-एतदसिद्धम् । कुत इत्याह-कथञ्चित् प्रतीतेः-साधारणरूपतया । अत एवाह-तेषां-परमाणूनां साधारणासाधारणरूपत्वात् । एतच्चैवमित्याहचित्रखभावत्वात् प्रत्येकत्वैकत्वपरिणामभावात् । एकत्वं स्कन्धपरिणामः। २० एवं साधारणरूपमतीतेः । तेषां प्रतीतिश्च तथाऽनुभवभावात्-बहिर्मुखावभासतया । एनमेवाह-विच्छिन्नार्थग्रहणखभावसंवेदनावेदनात् तस्मिन्नसति-विच्छिन्नेऽर्थे अस्यासिद्धेः-विच्छिन्नार्थग्रहणस्वभावसंवेदनवेदनस्य कथं तर्हि दुष्टकेशादिज्ञानमित्थमित्याशयाह-दुष्टकेशादिज्ञानस्य । आदि'शब्दात् चन्द्रादिज्ञानग्रहः। तदाभासत्वात्-विच्छिन्नार्थग्रहणस्वभावसंवेदनवेदनाभासत्वात् । तथा २५ तस्यापि-दुष्टकेशादिज्ञानस्य तद्वलेनैव-विच्छिन्नार्थबलेनैव प्रवृत्तेः । प्रवृत्ति- . थैवं भिन्नदोषोपयोगापेक्षणात्, बोधातिरिक्ततिमिराद्युपयोगापेक्षणादित्यर्थः । अन्यथा एवमनभ्युपगमे तदनुपपत्तेः-दुष्टकेशादिज्ञानानुपपत्तेः, न कारणाभेदे कार्यभेद इति भावनीयमिति । एतेन-अनन्तरोदितेन स्थूलाकारसंवेदनात्
१ प्रथमे पृष्ठे। २ प्रत्येकं त्वेकत्व.' इति ग-पाठः । ३ 'भाववेदनवेदनात्' इति ग-पाठः । ४ 'प्रतीतेः' इति क-पाठः । ५ 'योगात् क्षेपणात्' इति क-पाठः। ६ प्रथमे पृष्ठे । ७ 'एतदयुक्तम्' इति ङ-पाठः1 ८ 'ज्ञानमित्याः' इति क-पाठः । ९ कारणामेदात् कार्यः' इति -पाठः।

Page #143

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् .... [पत्रमा
(मूलम्) संवेदनात् तस्य च तेष्वभावादित्याद्यपि यदुक्तं तत् प्रत्युक्तम्, तत्साधारणरूपस्यैव तत्त्वतः स्थूलाकाररूपत्वात् तस्य तेष्वभावा५ सिद्धेरिति । एवं च 'नाप्यनुमानस्य विषयः, अव्यभिचारिलिङ्गाभावात्' इत्याद्यपि यदुक्तं तदुक्तिमात्रमेव, तेषां कथञ्चित् प्रत्यक्षसिद्धस्वात् प्रत्यक्षस्य चानुमेयत्वोपपत्तेः, तथाविधविज्ञानस्य तत्तथाभावमन्तरेण सम्यग्न्यायतोऽयोगात्, अन्तर्वासनात एव भावासिद्धेः, बोधमात्रतत्त्ववादिनस्तस्या एवायोगात्, तन्मात्रस्य सर्वबोधेषु १० भावात् तत्त्वेन भेदानुपपत्तेः, भिन्नजातीयकार्यायोगाद् वस्तुतो भेदकाभावात् , तद्भेदमात्रस्याप्रयोजकत्वात् तद्भावेऽपि तथाकार्य
__ (खो० व्या०) तस्य च तेष्वभावादित्याद्यपि यदुक्तं पूर्वपक्षे तत्प्रत्युक्तम् । कथमित्याह
तत्साधारणरूपस्यैव-परमाणुसाधारणरूपस्यैव तत्त्वतः स्थूलाकाररूप१५ त्वात् तस्य-स्थूलाकारस्य तेषु-परमाणुषु अभावासिद्धेरिति । एवं च 'नाप्यनुमानस्य विषयः, अव्यभिचारिलिङ्गाभावात्' इत्याद्यपि यदुक्तं पूर्वपक्षे तदुक्तिमात्रमेव, निरर्थकमित्यर्थः । तेषां-परमाणूनां कथचित्-केनचित् प्रकारेण साधारणरूपतया प्रत्यक्षसिद्धत्वात् प्रत्यक्षस्य च, वस्तुनः अनुमेयत्वोपपत्तेः। एतदेवाह-तथाविधविज्ञानस्य-तत्साधारण२० रूपप्रतिभासिनो विकल्पात्मकस्य तत्तथाभावमन्तरेण तेषां-परमाणूनां तथाभावंसाधारणरूपतया भावमन्तरेण-विना । किमित्याह-सम्यग्न्यायतः-अतिगम्भीरनिरूपणान्यायेन अयोगात् कारणात् । अयोगश्च अन्तर्वासनात एव भावासिद्धेः तथाविधविज्ञानस्य । असिद्धिश्च बोधमात्रतत्त्ववादिनः वादिनः
तस्या एव-अन्तर्वासनाया एव अयोगात् । अयोगश्च तन्मात्रस्य-बोधमात्रस्य २५ सर्वबोधेषु-भुवनान्तर्गतेषु भावात्-कारणात् । ततः किमित्याह-तत्त्वेनपरमार्थेन भेदानुपपत्तेः सर्वबोधानाम् । ततः किमित्याह-भिन्नजातीयकार्यायोगात् । अयोगश्च वस्तुत:-परमार्थेन भेदकाभावात्, तभेदमात्रस्यबोधभेदमात्रस्य । किमित्याह-अप्रयोजकत्वात् । अप्रयोजकत्वं च तद्भावेऽपि
. १ द्रष्टव्यं प्रथम पृष्ठं यत्र भावतोऽयमुल्लेखः, न तु शब्दशः । २ द्वितीये पृष्ठे । ३ 'प्रत्यक्षत्वसिद्ध' इति क-पाठः। ४ 'ज्ञानस्य तथाभाव.' इति ग-पाठः। ५ 'भावादित्यपि' इति ड-पाठः । ६ आये पृष्ठे। ७ द्वितीये पृष्ठे ।

Page #144

अधिकारः]
खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
भेदासिद्धेः, बुद्धबोधभेदेषु तथाऽभ्युपगमादिति तद्भावोऽपि न तत्वतस्तदतिरिक्तवस्तुव्यतिरेकेणेति वक्ष्यामः॥
यञ्चोक्तम्-'न च योगिग्राद्या इति न्याय्यं वचः, प्रमाणा- ५ भावात्' इत्यादि तदप्ययुक्तम् , तेषां साधारणासाधारणरूपत्वात् कार्येन निरावरणज्ञानरेव ग्रहणात् । स्यादेतन्न तेषामकायेन सत्तेति । सत्यमेवमेतत् । यद्येवं कथमर्वागदृशा न तथैव ग्रहः ? प्रतिवन्धकदोषात् । कथमेतदवगम्यत इति वाच्यम् ,ज्ञानविशेषदर्शनात् । कीदृशः पुनर्ज्ञानविशेषः ? तद्गतधर्मगोचरः । तथाहि-१०
(खो० व्या०) बोधमात्रभेदभावेऽपि । किमित्याह तथाकार्यभेदासिद्धेः-विजातीयत्वेन कार्यभेदासिद्धेः । असिद्धिश्च बुद्धबोधभेदेषु-अनेकवुद्धसम्बन्धिषु तथाऽभ्युपगमात्विजातीयत्वेन कार्यभेदासिद्ध्यभ्युपगमात् , न हि ततोऽशुद्धलक्षणजन्मेत्यभ्युपगमः। एवं सदुक्तिमात्रमेव इति स्थितम् । इहैवाभ्युच्चयमाह-तद्भावोऽपि-बुद्धबोधभेदभावोऽपि १५ न तत्त्वतः-परमार्थेन तदतिरिक्तवस्तुव्यतिरेकेण-बोधातिरिक्तवस्तुव्यतिरेकेण देशाद्यभावेनेति वक्ष्याम उपरिष्टात् ॥
यचोक्तं पूर्वपक्षग्रन्थ एव-'न च योगिग्राह्या इति न्याय्यं वचः, प्रमाणाभावात्' इत्यादि तदप्ययुक्तम् । कुत इत्याह-तेषां, प्रक्रमात् परमाणूनां, साधारणासाधारणरूपत्वात् । ततः किमित्याह-कायेन-सम्पूर्णतया २० निरावरणज्ञानैरेव योगिभिर्ग्रहणात्। स्यादेतन्न तेषां-परमाणूनामकायेन सत्तेति । एतदाशङ्याह-सत्यमेवमेतत्, नैव तेषामकात्स्येन सत्तेति । पराभिप्रायमाह यद्येवमित्यादिना । यद्येवं-न तेषामकारून सत्ता, ततः कथमाग्दशाछद्मस्थेन प्रमात्रा न तथैव, यथा तत्सत्ता कार्येनेत्यर्थः, ग्रहः-परिच्छेदः । एतदाशङ्कयाह-प्रतिवन्धकदोषात्-कर्मापरीधेन न तथाग्रहः । कथमित्यादि । २५ कथमेतदवगम्यते यदुत प्रतिवन्धकदोषान्न तथाग्रह इति वाच्यम् । एतदाशङ्कयाह-ज्ञानविशेषदर्शनात्, प्रक्रमादणुष्वेव ज्ञानभेददर्शनादेतदवगम्यते यदुत प्रतिबन्धकदोषान्न तथाग्रह इति । कीदृशः पुनर्ज्ञानविशेष इति पृष्टः सन्नाहतद्गतधर्मगोचरः, प्रक्रमादणुगतधर्मविषयः । एवद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । -- १ द्वितीये पृष्ठे । २ 'दृशां न' इति ग-पाठः। ३ 'भावोऽपि भवत्वतः परः' इति क-पाठः, अ-पाठस्तु 'भावोऽपि तत्त्वतः परमार्थेन न तद०' इति । ४ द्वितीये पृष्ठे । ५ 'राधेन तथामहः' इति ङ-पाठः । ६ 'कथमेवं गम्यते' इति ङ-पाठः। 'नादेतदेव गम्यते' इति ङ-पाठः।

Page #145

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलस्)
5
श्लेष्ममिश्रीकृतसर्षपयष्टौ दूरासन्नध्यामलामललोचनानां न न प्रतिभासभेदः । न चासौ न तन्निमित्तः । न च न निमित्तान्तरा५ पेक्षः । न न सम्यग्रूप इति परिभावनीयम् । अतः प्रतिबन्धकापगमानुरूपा तत्प्रतिपत्तिरनवद्या च । योगिनोऽपि तत्साधारणाकारं गृह्णन्त्येवेति चेत्, को वा किमाह । तद्ब्रहणेनैव विरुद्धस्तदितरग्रह इति चेत्, न तेनैवासौ कथञ्चित् । तद्भेदे कथं भिन्नेनैव स इति चेत्, न भिन्नेनैव । कथं तर्हि एतत स्पष्टमभिधीयतामिति चेत् कथञ्चिद१० भिन्नेनेति । एतदुक्तं भवति तौ साधारणेतराकारौ भेदाभेदेन व्यव( खो० व्या० ) तथाहीत्युपप्रदर्शने । श्लेष्ममिश्रीकृत सर्षपयष्टौ विषयभूतायां किमित्याहह-दूरासन्नध्याम लामललोचनानां प्रमातॄणां न न प्रतिभासभेदः । " द्वौ प्रतिषेधौ प्रकृतमर्थं गमयतः” इति कृत्वा, किन्तु प्रतिभासभेद एव । न चेत्यादि । न च १५ असौ - प्रतिभासभेदो न तन्निमित्तः -नाधिकृतसर्षपादिनिमित्तः, किन्तु तन्निमित एव । न चेत्यादि । न च न निमित्तान्तरापेक्षः, अध्यामलत्वादिनिबन्धनमलादि। भावात् 'निमित्तान्तरसापेक्ष एव । न नेत्यादि । न न सम्यग्रूप : प्रतिभासभेदः, किन्तु सम्यग्रूप एव इति परिभावनीयम् । निगमयन्नाह - अत इत्यादि । अतः प्रतिबन्धकापगमानुरूपा चित्रत्वात् तज्ज्ञानावरणीयादेः तत्प्रतिपत्तिः, २० प्रक्रमात् परमाणुप्रतिपत्तिः, अनवद्या च आलम्बनभावेनावग्दृशोऽपीति । सर्षप - यष्टौ सर्षपाः परमाणुकल्पाः सुखप्रतिपत्त्यर्थमुपन्यस्ताः साधारणासाधारणधर्मभाक्तत्वेन । योगिनोऽपि - निरावरणाः तत्साधारणाकारं - परमाणुसाधारणाकारं गृह्णन्त्येव । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह -को वा किमाह ? गृहन्त्येवेत्यर्थः । तद्वहणेनैवसाधारणाकारग्रहणेनैव विरुद्धस्तदितरग्रहः-असाधारण कारग्रहः । इति चेत्, २५ एतदाशङ्कयाह - न, तेनैव - साधारणाकारग्रहणेनैव असौ - असाधारणाकारग्रहः कथञ्चित् - केनचित् प्रकारेण । तद्भेदे साधारणासाधारणाकारभेदे कथं भिन्नेनैव, ग्रहणेनेति प्रक्रमः, सः - इतरग्रहः । । इति चेत्, एतदाशाह ने भिन्नेनैव - एकान्ततः । कथं तर्हि स इतरग्रह एतत् स्पष्टमभिधीयताम् । इति चेत्, एतदाशङ्कयाहकथञ्चिदभिन्नेन तग्रहणेनेति । इहैव भावनिकामाह एतदुक्तं भवतीत्यादिना । ३. तौ साधारणेतराकारौ - परमाणुगतौ भेदाभेदेन - अन्योन्यसंवलितौ व्यव
१४
[ पश्चमः
१ 'निमित्तान्तरापेक्ष एव' इति ङ-पाठः । २ 'अभिन्नेनैव' इति इ-पाठः । ३ 'अन्योन्यमिश्रितौ व्यव०' इति ङ-पाठः ।

Page #146

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
_(मूलम्) स्थिताविति निरावरणेन तथैव गृह्यते । आसन्नामललोचनेनेव यथोदितसर्षपयष्टौ सर्षपा रत्नादौ वा तद्गुणा इति । न ह्यसौ सर्षपान न पश्यति तथाप्रतीते, न च तद्यष्टिमपि, अत एव हेतोः। न चान्यतर- ५ दपि अत्र न, तदितराभावापत्तेः । न च परिकल्पितमपि, अत एव हेतोरिति । एवं रत्नादिगुणेष्वपि तज्ज्ञमाश्रित्य योजनीयम् ॥
स्थादेतदेवं योगिभिर्न ते विविक्ता एव गृह्यन्ते। न, कचिद् ग्रहणात्, विविक्तानामपि भावात्,पुद्गलास्तिकायवैचित्र्यात् ,वचनप्रामाण्यात्। तथा चार्षम्-"खंधा खंधदेसा खंधपएसा परमाणुपोग्गला" इति । १०
(खो० व्या०) स्थिताविति कृत्वा निरावरणेन-योगिना तथैव गृह्यते यथा व्यवस्थितौ । निदर्शनमाह-आसन्नामललोचनेनेव-प्रमात्रा यथोदितसर्षपयष्टौ अनन्तरोपन्यस्तायां सर्षपाः साधारणासाधारणरूपा एव । न ह्यसौ सर्षपमानं यष्टिशून्यं यष्टिं वा सर्षपशून्यां गृह्णाति । निदर्शनान्तरमाह-रत्नादौ वा तद्गुणाः रत्नगुणा इति । १५ एतदपि भावयन्नाह-न ह्यसौ-आसन्नामललोचनः-सर्षपान न पश्यति तथाप्रतीतेः-सर्षपत्वेन प्रतीतेः । न च तद्यष्टिमापि-सर्षपयष्टिमपि न पश्यति; अत एव हेतोः-तथाप्रतीतेरेव । न चान्यतरदपि-सर्षपादि अत्र-यष्टौ न; तर्हि ? उभयमस्ति । कुत इत्याह-तदितराभावापत्तेः, अनुभूयमाननिषेधेनेति भावः । न च परिकल्पितमपि अन्यतरत् सर्षपादि । कुत इत्याह-अत एव हेतोः-२० तदितराभावापत्तिलक्षणादिति । एवं रत्नादिगुणेष्वपि-शिरःशूलशमनादिप्रभावादिषु तज्ज्ञमाश्रित्य रत्नपरीक्षाकुशलं योजनीयम् । न ह्यसौ रत्नं न पश्यति तथाप्रतीतेः । न च न तद्गुणानप्यत एव हेतोरित्यादि ॥ __ स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे एवं-सर्षपयष्टिदृष्टान्तेन योगिभिरपि-निरावरणैर्न ते, प्रक्रमात् सर्षपकल्पाः परमाणवो विविक्ता एव गृह्यन्ते । २५ एतदाशङ्कयाह-न कचिद् ग्रहणाद् विविक्तानाम्। कथमित्याह-विविक्तानामपि भावात्, प्रक्रमात् परमाणूनाम् । कथं भाव इत्याह-पुद्गलास्तिकायवैचिच्यात् कारणात् । वैचित्र्यं च वचनप्रामाण्याखेतोः। वचनमाह तथा चार्षमित्यादिना
१ छाया स्कन्धाः स्कन्धदेशाः स्कन्धप्रदेशाः परमाणुपुद्गलाः । २ 'तता प्रतीतेः' इति कपाठः। ३ 'उभयमपि कुतः' इति क-पाठः।

Page #147

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः (मूलम्) अतो विविक्तास्ते गृह्यन्ते तथास्वभावत्वात् प्रत्येकसर्षपवत् । स्थूलाकारस्य छद्मस्थेनापि ग्रहणानुगुण्यतस्तु एवमुपन्यास इति । एवं च ५ 'अग्राह्या इत्यपि किं प्रमाणमिति चेत्, इत्येतदाशङ्कय यदुक्तम्-'ननु तयुक्त्ययोगः' इत्येतदपि तुच्छमेव द्रष्टव्यम् , तद्युक्त्ययोगासिद्धेः। आहे-'परमाणवो हि मूर्ती इष्यन्ते। मूर्त्तत्वे च सत्यवश्यं दिगभागभेदेन भाव्यम् । सति चास्मिन् सावयवत्वमहत्त्वैकत्वानेकत्वविचाराक्षमत्वात् कुतस्ते इत्यादिना तात्ययोग उक्तः। सत्यमुक्ता, "अयुक्तस्तूतः, मूर्तत्वादेवाणूनामुक्तदोषाभावात्, तत्त्वतोऽभ्युप
(खो० व्या) "खंधा खंधदेसा खंधप्पदेसा परमाणुपोग्गला" इति । अत्र स्कन्धा विशिष्टैकपरिणामपरिणताः । स्कन्धदेशास्तु व्यादिविभागाः। स्कन्धप्रदेशास्तत्स्था एव परमाणवः । परमाणुपुद्गलाः प्रत्येकपरमाणुपरिणता इति । अतो ये विविक्ताः ५ परमाणुपुद्गलास्ते गृह्यन्ते, अधिकृतक्वचिद्रहणे । कुत इत्याह-तथास्वभावत्वात्
तेषां-परमाणुपुद्गलानां प्रत्येकसषेपवत् यष्टिबाह्या इति निदर्शनम् । स्थूलाकारस्य * स्कन्धपरिणामरूपस्य छद्मस्थेनापि-प्रमात्रा ग्रहणानुगुण्यतः पुनः कारणात् ।
एवमुपन्यासः स्कन्धाः स्कन्धा देशा इत्यादिरूपसूत्र इति । एवं चाग्राह्या इत्यपि किं प्रमाणम् ? । इति चेत्, एतदाशङ्कय यदुक्तं पूर्वपक्षग्रन्थे२० 'ननु तद्युत्तययोगः' इत्येतदपि तुच्छमेव-असारमेव द्रष्टव्यम् । कुत इत्याह-तयुत्त्ययोगासिद्धेः, तेषां-परमाणूनां युक्त्ययोगासिद्धेरिति । आहपरमाणवो यस्मान्मूर्ती इध्यन्ते । मूर्त्तत्वे च सति तेषां किमित्याहअवश्यं दिग्भागभेदेन भवितव्यम् । ततः किमित्याह-सति चास्मिन्दिग्भागभेदे सावयवत्वमहत्त्वैकत्वानेकत्वविचाराक्षमत्वात् कारणात् २५ कुतस्ते-परमाणव इत्यादिना ग्रेन्थेन तद्युत्त्ययोगः-परमाणुयुक्त्ययोग उक्तः। एतदाशझ्याह-सत्यमुक्ता-नानान्यथात्वम् ; अयुक्तस्तूक्तः, अघटमान इत्यर्थः । कुत इत्याह-मूर्त्तत्वादेव कारणादणूनामुक्तदोषाभावात् । अभावश्च तत्त्वतोऽभ्युपगतत्वात् सावयवत्वादीनाम् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा . १ 'प्रहणानुगण्यतेस्तु' इति क-पाठः। २ द्वितीये पृष्ठे । ३ द्वितीये पृष्ठे तृतीये च । ४ 'इत्यादिना यावयुक्त्यः' इति क-पाठः । ५ 'खंधपदेसा' इति ङ-पाठः। ६ छाया-स्कन्धाः स्कन्धदेशाः स्कन्ध्रप्रदेशाः परमाणुपुद्गलाः । ७ 'परिमाणु०' इति क-पाठः। ८ 'बाह्यसर्षपवत्' इति भाति ।
रूपस्वत्र' इति उ-पाठः। १० द्वितीये पृष्ठे । ११ 'युक्त्यायोगशा.' इति क-पाठः । १२ द्रष्टव्ये द्वितीयं तृतीयं च पृष्ठे। १३ नान्यथा०' इति क-पाठः ।

Page #148

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) गतत्वात् , अन्यथा मूर्तत्वायोगादभ्युपगमानां चादोषत्वादिति । न युक्तिवाधिता अप्यभ्युपगमा इष्टसिद्ध्यर्थम् , अतिप्रसङ्गात्, सर्वसिझ्यापत्तेः, तन्मात्रनिवन्धनत्वात् , असमञ्जसत्वापत्तेरिति। नैनदे- ५ वम्, अधिकृताभ्युपगमस्य युक्तिबाधितत्वासिद्धेः । तथाहि-परमाणयो मूर्ताः, अत एव द्रव्यसन्तस्तथासतां च नियमात् कचिदवस्थानम्, अवस्थाने चावश्यं दिग्भागभेदः, द्रव्यसतःसर्वत्र विच्छेदात्, अन्यथाऽवस्थानाभावात् । स्वात्मन्येवावस्थानमिति चेत्, न तत्रापि न सर्वत्र विच्छेदः । यदि नामैवं ततः किमिति चेत्, हन्त १०
(स्त्रो० व्या०) सावयवत्वाद्यभावे मूर्त्तत्वायोगादभ्युपगमानां चादोषत्वात् । न ह्यभ्युपगमा एव बाधायै भवन्ति इति आह-न युक्तिवाधिता अप्यभ्युपगमाः। किमित्याह-इष्टसिद्ध्यर्थं भवन्ति । कुत इत्याह-अतिप्रसङ्गात्-अतिप्रसङ्गेन सर्वसिद्ध्यापत्तेः। आपत्तिश्च तन्मात्रनिबन्धनत्वात् , इष्टसिद्धरित्यर्थः । एव- १५ मसमञ्जसत्वापत्तेः 'न युक्तिबाधिता अपि' इत्यादि योजनीयमिति । एतदाशङ्याह-नैतदेवं यदुक्तं परेण । कुत इत्याह-अधिकृताभ्युपगमस्य-प्रस्तुतपरमाणुगोचरस युक्तिवाधितत्वासिद्धेः । असिद्धिमेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि-परमाणवो मूर्ताः-रूपादिमन्तः; अत एव-मूर्त्तत्वादेव द्रव्यसन्तःपरमार्थसन्तो वर्तन्ते । तथासतां च द्रव्यसत्त्वेन नियमात् कचिदवस्थानम् २० अवस्थाने चावश्यं दिग्भागभेदः। किमत्र युक्तिवाधितत्वम् ? । कुत इत्याहद्रव्यसतः सर्वत्र विच्छेदात् कारणात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम्, अन्यथा अवस्थानाभावात् सतोऽसर्वगतस्य सर्वत्र विच्छेदमन्तरेण कथमवस्थानमिति परिभावनीयम् । वात्मन्येवावस्थानमिति चेत्, एकान्तनिरंशपरमाणुवादिमतमेतत् । एतदाशझ्याह-न तत्रापि-खात्मन्यवस्थाने न सर्वत्र विच्छेदः, किन्तु विच्छेद २५
(विवरणम्) (२२) द्रव्यसतः सर्वत्र विच्छेदात् कारणादिति । परमार्थसतोऽसर्वगतस्य पदार्थस्य सर्वासु दिक्षु विच्छेदेन पर्यन्तलक्षणेन भाव्यमिति ॥
(२३) सतोऽसर्वगतस्येति । सत:-परमार्थतो विद्यमानस्यासर्वगतस्य-प्रतिनियतदेशव्यापिनः, न त्वाकाशवत् सर्वगतस्य ।
१'प्रसङ्गे च सर्व' इति उ-पाठः ।
अनेकान्त०३

Page #149

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
तत्तदिग्भागभेदसिद्धिः । का पुनरत्र भावनेति चेत्, पूर्वादिप्रदेशेषु तदभावः, नैतदप्रदेशेषु भाव्यत इति चेत् , तद्भावे समाधीयतां चेतः, ५ नैवं सति स निरवयव एव । भवतु नामैवं ततः किम् ? कथं नु तत् परमाणुत्वम् ? । ननु तदल्पतराभावेन, कथं ततो नास्त्यपरः? सर्वाल्पस्य विवक्षितत्वात् , कथं तथादिग्भागभेदेन तत्? द्रव्यतोऽशक्यभेदतया सत्त्वावस्थानाभ्यां च तत्रापि दिग्भागभेदात्, तस्यापि
(स्वो० व्या०) १. एव । यदि नामैवं-सर्वत्र विच्छेदः, ततः किम् ? । इति चेत्, एतदाशङ्कयाहहन्त दिग्भागभेदसिद्धिः। का पुनरत्र--दिग्भागभेदसिद्धौ भावना? । इति चेत्, एतदाशक्याह-पूर्वादिप्रदेशेषु वास्तवेषु तदभावः, प्रक्रमादण्वभावः । नैतदित्यनन्तरोक्तं अप्रदेशेषु अणुषु भाव्यते । इति चेत्, एतदाशङ्याहतद्भाव-भावनाभावे-समाधीयतां चेतः, नैवं सति स:-अणुर्निरवयव १५ एव । एतदाशङ्कयाह-भवतु नामेवं न निरवयव एव । ततः किम् ? । अत्राहकथं नु तत् परमाणुत्वं अनिरवयवत्वेन ? । एतदाशयाह-ननु तदल्पतराभावेन तत् परमाणुत्वम् । आह-कथं ततः-अधिकृतादणोनास्त्यपरः ? एतदाशक्याह-सवोल्पस्य विवक्षितत्वान्नास्त्यपर इति । आह-कर्थ तथादिग्भाग
भेदेन-पूर्वादिभेदेन तत्-सर्वाल्पत्वम् ? । एतदाशक्याह-द्रव्यतोऽशक्यभेद२० तया कारणेन तत् सर्वाल्पत्वं सत्त्वावस्थानाभ्यां च कारणाभ्यां तत्रापि-द्रव्य
(विवरणम्) (१२) प्रक्रमादण्वभाव इति । अयमत्राभिप्राय:-मध्यप्रदेशे वर्तते परिपूर्णः परमाणुः; तद्वहिर्वतिषु प्राच्यादिप्रदेशेषु पुनर्न वर्तते परिपूर्णः । किं तर्हि ? स्पर्शमात्रेणैव । ततो दिग्भागभेदसिद्धिरिति । कोऽर्थः ? यत्राकाशप्रदेशे स्वयमवगाढस्तं २५ परिपूर्णमाक्रामति पूर्वादिप्रदेशांस्तत्र परिपूर्णान् स्पृशतीति व्यक्तैव सावयवताऽणोः ॥ ... (१९-२०) द्रव्यतोऽशक्यभेदतया कारणेन तत् सर्वाल्पत्वमिति । परमाणुद्रव्यं यतो द्विधा कर्तुं न पार्यते, ततः सल्पिमुच्यत इत्यर्थः ।।
(२०) सत्त्वावस्थानाभ्यां च कारणाभ्यामिति । दिग्भागभेदे साध्ये एतद्धेतुद्वयमुपन्यस्तं सत्त्वमवस्थानं च । ततोऽयमर्थः यत् सत्-विद्यमानमवस्थितं च तत् ३० कापि तत्र दिग्भागभेदेन भवितव्यं, यथा घटादेः । सन्तोऽवस्थिताश्च परमाणवस्तस्मादमीषामप्यस्ति दिग्भागभेदः । तत्सद्भावे च सावयवत्वसिद्धिरनिवारणीयेति ।।
१ 'तदिग्भाग-' इति क-पाठः । २ 'नैतत् पूर्वादिप्रदेशेषु तदभाव(१)त्यन्यतरोक्तं अत्र प्रदेशेष्वणुषु भावः इति' इति ङ-पाठः। ३ 'कथं तत्' इति ङ-पाठः। ४ 'दिग्भाग्भावभेदः' इति कपाठः, च-पाठस्तु 'दिग्भावभेदः' इति ।

Page #150

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
( मूलम् )
तद्धर्मत्वात्, अतद्धर्मत्वे तत्तदभावप्रसङ्गात् तद्भावे च सत्त्वाययोगात् कथञ्चिदमीषां सावयवत्वादिसिद्धिः, द्रव्यतो निरंशादित्वेऽपि पर्यायतः सांशादित्वात् । न चैतदनार्थम् - "ऍगपएसोगाढं सत्तपएसा ५ य से फुसण त्ति”, मुनीन्द्रवचनश्रवणात् । इतश्चैतदेवं तेषामेव रूपाद्यात्मकत्वात्, अतदात्मकत्वेऽरूपादित्वेनासत्त्वप्रसङ्गात् । किं हि तत् मूर्त्तं सद् यद् रूपादि न भवति । तदाधार इति चेत्, कोऽसावतदात्मकः ? । किं वाऽपतनधर्माणां तेन ? । तद्द्रव्यमेवेति चेत्, किं ( स्वो० व्या० ) तोऽशक्यभेदे दिग्भागभेदात् कारणात् कथञ्चिदमीषां सावयवत्वादिसिद्धिरिति सम्बन्धः । कुत इत्याह-तस्यापि - दिग्भागभेदस्य तद्धर्मत्वात्, प्रक्रमादणुधर्मत्वात् । तद्धर्मत्वे सति तस्मिन् - अणौ तदभावप्रसङ्गात् दिग्भागभेदाभावप्रसङ्गात् तदभावे च-यथोदितदिग्भागभेदाभावे च सत्त्वाद्ययोगात् कारणात् कथञ्चित् - केनचित् पर्यायप्रकारेण अमीषाम् - अणूनां सावयवत्वादिसिद्धिः, १५ सावयवत्वैकत्वादिसिद्धिरित्यर्थः । कुत इत्याह- द्रव्यतो निरंशादित्वेऽपि सति अशक्यभेदतया पर्यायतः सांशादित्वात् कारणात् । न चैतत् -सांशत्वमनार्थम् - अनागमिकम् - "ऐगपदेसोगाढं सत्तपसा य से फुसण त्ति” मुनीन्द्रवचनश्रवणात् । एकप्रदेशावगाढं परमाणुद्रव्यं सप्तप्रदेशा च तस्य स्पर्शना सहावगाढप्रदेशेन षट् दिक्स्थप्रदेशस्पर्शनात् । एवम्भूतमुनीन्द्रवचनश्रवणादिति । २० इतश्चैतदेवमित्यभ्युच्चयमाह - तेषामेव परमाणूनां रूपाद्यात्मकत्वात्, अतदात्मकत्वे - अरूपाद्यात्मकत्वे अरूपादित्वेन हेतुना असत्त्वप्रसङ्गात् तेषाम् । एतद्भावनायाह- किं हि तत् मूर्त्तं सद् यद् रूपादि न भवति । तदाधार इति चेत्, रूपाद्याधारस्तदिति । एतदाशङ्कयाह - कोऽसौ - आधारः अतदात्मकःअरूपाद्यात्मकः ? किं वाऽपतनधर्माणाम् - अमूर्त्ततया रूपादीनां तेन - आधारेण १२५ ( विवरणम् )
,
अधिकारः ]
१९
(२५) किं वाऽपतनधर्माणाममूर्त्ततया रूपादिनां तेनाधारेणेति । अत्रैवं वैशेषिकमतमवबुध्यते--ये मी रूपादयो गुणास्ते सर्वेऽप्यमूर्त्ता एव, यतः 'असर्वगतद्रव्यपरिमाणं मूर्त्तिः' इति वचनान्मूर्त्तिः परिमाणलक्षणो गुण एव, अतः कथं रूपा
१ 'निरंशत्वेऽपि' इति क-पाठः । २ छाया - एकप्रदेशावगाढं सप्तप्रदेशा च तस्य स्पर्शनेति । ३ 'किचापतन' इति क- पाठः । ४ 'निरंशत्वादित्वे' इति ङ-पाठः । ५ छायार्थं द्रष्टव्यं द्वितीयं टिप्पणकम् ।
१०

Page #151

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
तदरूपाद्यात्मकं यदतदाभया धिया गम्यते ? | द्रव्यधीगम्यमिति वेत्, काऽसावरूपाद्याभा ? कथं वा मूर्त्तं स्वतोऽरूपादि ? | मूर्त्तत्व५ योगादिति चेत्, कथं मूर्त्ता मूर्त्तयोर्योगः ? । तत्खरूपाना पत्तौ वा तत्त्वम्, अतिप्रसङ्गात्, नभसोऽपि मूर्त्ततापत्तेः भिन्नतद्धर्मयोगात् सर्वगतत्वादिति ॥
२०
,
[ पचमः
( खो० व्या० )
तद्द्रव्यमेव इति चेत्-रूपादिसम्बन्धि द्रव्यमेवेति चेदाधारः । एतदाशङ्कयाह१० किं तत् - द्रव्यमरूपाद्यात्मकं यदतदाभया - अरूपाद्याकारया धिया - बुद्ध्या गम्यते ? न किञ्चिदित्यर्थः । द्रव्यधीगम्यमिति चेत्, एतदाशङ्कयाह- काऽसौद्रव्यधीः अरूपाद्याकारा ? न काचिदिति भावः । कथं वा मूर्त्त तत् स्वतः - आत्मना अरूपादि सत् ? । मूर्त्तत्वयोगादिति चेन्मूर्त्तम् । एतदाशवाह कथं मूर्त्तामूर्त्तयोः- द्रव्य-मूर्त्तत्वयोर्योगः - सम्बन्धः १ । तत्खरूपानापत्ती वा१५ मूर्त्तत्वस्वरूपानापत्तौ वा द्रव्यस्यामूर्त्तस्य तत्त्वं- मूर्त्तत्वं कथं च न स्यादित्याह-अतिप्रसङ्गात् । एनमेवाह - नभसोऽपि - आकाशस्यापि मूर्त्ततापत्तेः । आपत्तिश्व भिन्नतद्धर्मयोगाद् भिन्नेन - स्वरूपतस्तद्धर्मेण मूर्त्तत्त्वाख्येन योगात् । योगश्च सर्वगतत्वात् नभस इति । 'असर्वगतद्रव्यपरिमाणं मूर्त्तिः' इति यद्यप्येतन्न तद्गुण इष्यते तथापि गुण-गुणिनोर्भेदाविशेषादुक्तापत्तिरनिवार्येति भावनीयम् ॥
२५
२०
( विवरणम् )
दिषु गुणेषु वर्तते, निर्गुणत्वाद् गुणानाम् ? ततोऽमूर्त्ततयाऽपतनधर्माणां सतां रूपादीनां किमाधारकल्पनया ? यदुक्तम्
"स्यादाधारो जलादीनां गमनप्रतिबन्धकः ।
अगतीनां किमाधारैर्गुणसामान्यकर्मणाम् ? ॥” इति ॥
(१२-१३) कथं वा मूर्त तत् स्वतः - आत्मना अरूपादि सदिति ? । अस्यायमभिप्रायः- यदाधारभूतं द्रव्यं परिकल्प्यते परैः कथं तन्मूर्त भवति, आत्मभूतरूपादिगुणाभावात् । लोके हि रूपादिगुणप्रामस्वभावा एव घटादयो मूर्त्ता दृश्यन्ते, न तु सद्व्यतिरिक्ता आकाशादयः । अथेत्थमाचक्षीथाः - मूर्त्तत्वयोगान्मूर्त्तमिध्यते अस्माभिर्द्रव्यं गोवयोगादिव गौरिति । एतदपि न, मूर्त्तामूर्त्तयोः परस्परं सम्बन्धाभावात् । तथाहि३० रूपाद्याधारद्रव्यं स्वरूपेणामूर्त्त मूर्त्तत्वं तु मूर्त्तम्, अतः कथमनयोर्द्वयोरपि सम्बन्धः ? ॥ अत्र चान्यदपि दूषणं समस्ति । यथा - ( १८ - १९) असर्वगतद्रव्यपरिमाणं मूर्ति१ 'मूर्तत्वापत्तेः' इति ङ-पाठः ।

Page #152

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
( मूलम् ) किञ्चास्यानेकगुणसम्बन्धस्वभावत्वे सति तदुपपत्तिः, अन्यथा अयोगात् । न चायमेक एव, उपाधिभेदाद् रूपादीनामनेकत्वात्, रूपसम्बन्धस्वभावस्यैव रसादिसम्बन्धस्वभावत्वे तदतत्त्वप्रसङ्गात्, अन्यथा रूपसम्बन्धस्वभावत्वविरोधात् एकान्तैकत्वेन अस्याचित्र( स्वो० व्या० )
दूषणान्तरमाह किञ्चेत्यादिना । अस्येति प्रक्रमादणोरनेकगुणसम्बन्धखभावत्वे सति रूपाद्यपेक्षया तदुपपत्तिः प्रक्रमाद् रूपाद्यात्मकत्वोपपत्तेः । कुत इत्याह--अन्यथा-अतत्स्वभावत्वे सति अयोगात् । न चायम् - अनेकगुणसम्बन्ध - १० स्वभावः प्रक्रमात् तस्याणोरेक एव । कुत इत्याह- उपाधिभेदात् । एनमेवाहरूपादीनामुपाधीनामनेकत्वात् । रूपसम्बन्धस्वभावस्यैवाणुगतस्य रसादिसम्बन्धस्वभावत्वे सति किमित्याह - तदतत्त्वप्रसङ्गात् तस्य- रसादेरसादित्वप्रसङ्गादित्यर्थः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह - अन्यथेत्यादि । अन्यथा - एवमनभ्युपगम्यमाने रूपसम्बन्धस्वभावस्व विरोधादणोः रसादिसम्बन्धे सति १५ तत्स्वभावापत्तेरिति हृदयम् । किमित्येतदेवमित्याह -- एकान्तेत्यादि । एकान्तैकत्वेन
२.१
(विवरणम् )
रिति यद्यप्येतन्न तगुण इष्यते तथापि गुण-गुणिनोर्भेदाविशेषादुक्तापत्तिरनिवार्येति भावनीयमिति । असर्वगतद्रव्यपरिमाणं मूर्तिरिति कृत्वा यद्यप्येतत - मूर्तस्वं न गुणः - नैवाकाशगुण इष्यते, तथापि गुण-गुणिनो:- मूर्तत्व- द्रव्याख्ययोर्भेदेस्या - २० विशेषात् कारणादुक्तस्य- आकाशस्यापि मूर्ततापत्तिरिति । एवं लक्षणस्यार्थस्यापत्तिरनिवार्या । स्यादयमत्र परमार्थः - यद्यप्याकाशस्य सम्बन्धी गुणो नेष्यते मूर्त्तत्वं 'असर्वगतद्रव्यपरिमाणं मूर्त्तिः' इति वचनात्, तथापि यथाविवक्षितद्रव्यादेकान्तेन भिन्नमपि मूर्त्तत्वं गुण इष्यते, एवं किमिति नाकाशस्यापि भेदाविशेषादिति ? ॥
५
(१५-१६) रसादिसम्बन्धे सति तत्स्वभावापत्तेरिति । रसादिना सम्बन्धो २५ रसादिसम्बन्धस्तस्मिन् सति तत्स्वभावनापत्तेः- रूपादिमम्बन्धस्वभावतापन्तेः । रूपसम्बन्धस्वभावत्वस्य यदि हि रूपसम्बन्धस्वभावस्यैवाणुगतस्य रसादिसम्बन्धस्वभावस्व[' मिति तर्हि रूपसम्बन्ध स्वभावत्व ] मभ्युपगम्यते तदा रसादेः रूपान्तः प्रविष्टत्वादभाव एव स्यात् । अथ व्यत्ययोऽभ्युपगम्यते यदुत रसादिसम्बन्धस्वभावत्वमेव रूपसम्बन्धस्वभावत्वमिति, तर्हि रूपसम्बन्धस्वभावत्वस्य विरोधः, रूपरसाद्यन्तर्गतत्वेनाभावात् । १०
१ 'तत्स्वभावत्वापत्तेः' इति ङ - पाठः । २ 'भावनीय असर्व०' इति च - पाठः । ३ ' भेदविशेषात् ' ५ ' गुणोऽपेष्यते' इति क- पाठः ।
४ 'पत्तेरिति' इति च-पाठः ७ 'विशेषः' इति ख- पाठः ।
क- प्रतौ
इति क-पाठः । नास्त्ययं पाठः ।

Page #153

. अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम् ) त्वात् , चित्रत्वे 'चैकत्वायोगादिति, स्वभाववैचित्र्याद् रूपादिवेचित्र्यमेवास्तु । यथाऽऽहुायवृद्धाः५ "कारणमेव तदन्त्यं नित्यः सूक्ष्मस्तु भवति परमाणुः । ..... एकरसगन्धवर्णो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥"
एवं च रूपादीनामेवैकत्वपरिणामोऽयमिति सावयवत्वादिसिद्धिः॥
अन्ये तु प्रत्येकं रूपादिरूपा एव परमाणव इति मन्यन्ते तदप्ययुक्तम्, असम्भवात्, तेषां हि मूर्तत्वेन स्पर्शादिभावः, अन्यथा
(खो० व्या०) हेतुनाऽस्य-अधिकृतस्याणुस्वभावस्य अचिनस्वभावत्वात् चित्रत्वे च अस्य एकत्वायोगात् सर्वथा इति-एवं स्वभाववैचित्र्यादणोः रूपादिवैचित्र्यमेवास्तु । न च स्वभाववैचित्र्यमन्तरेण तद्योगसिद्धिरिति भावनीयम् । अतो रूपादि
वैचित्र्यमेवास्तु यथाऽऽहुयायवृद्धाः-कारणमित्यादि । कारणमेव तदन्त्यं१५ पर्यन्तवर्ति व्यणुकादीनां नित्यः-सदा स्वसत्ताऽपरित्यागेन सूक्ष्मः च भवति पर
माणुर्द्रव्यतः अशक्यभेदः एकरसस्तिक्ताद्यपेक्षया, एकगन्धः सुरभ्यायपेक्षया, एकवर्णः कृष्णायपेक्षया, द्विस्पर्शः शीतमृदुत्वाद्यविरुद्धभावेन कार्यलिङ्गश्चघटादिकार्येण लिङ्गयते । उपसंहरन्नाह-एवं चेत्यादि । एवं च-उक्तनीतेः रूपादी
नामेवैकत्वपरिणामः अयम्-अणुरिति सावयवत्वादिसिद्धिः अस्य ।। २० अन्ये त्वित्यादि । अन्ये तु-सौगतविशेषाः प्रत्येकं रूपादिरूपा एव
परमाणव इति-एवं मन्यन्ते । एतदप्ययुक्तम् । कुत इत्याह-असम्भवात् प्रत्येकं रूपादिरूपपरमाणूनाम् । असम्भवमाह-तेषां यस्मान्मूतत्वेन हेतुना
(विवरणम्) (२०-२१) प्रत्येकं रूपादिरूपा एव परमाणव इति । सौत्रान्तिका हि अन्ये २५ रूपाणवोऽन्ये रसाणवोऽन्ये गन्धाणवो व्यतिरिक्ताश्च स्पर्शपरिमाणव इति प्रतिपन्नाः, न त्वेकैक एवाणूरूपरसगन्धस्पर्शभाव इति ॥
(२२) मूर्तत्वेन हेतुनेति । यद् यन्मूर्त तस्य तस्य स्पर्शादिभिर्भाव्यम् , यथा घटस्य । मूर्त्ताश्च परमाणवो इति तेषामपि स्पर्शादिभिः समुदितैर्भाव्यम् । न च वाच्यं घटेऽपि व्यतिरिक्ता एव स्पादिपरमाणव इति, प्रतीतिबाधितत्वात् । तथाहि-य(त) ३० एव स्पृश्यन्ते दृश्यन्ते रस्यन्ते ब्रायन्ते चेति प्रतीतिरविसंवादिनी समुपलभ्यत इति ।।
१ 'वैकत्वा०' इति ग-पाठः। २ 'वर्तित्वात् व्यणु' इति क-पाठः । ३ 'प्रत्येकं रूपा एव परमाणक इव इत्येवं' इति उ-पाठः। ४ 'रसाणवो भिन्ना गन्धा.' इति च-पाठः। ५ 'स्पर्शस्वभाव' इति च-पाठः।

Page #154

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम् )
मूर्त्तत्वाभावात्, अमूर्त्तत्वे चैषां सदैवाग्रहणम्, भूयसामप्यमूर्त्तत्वानतिक्रमात् तथाभूतेभ्योऽतथाभूतोत्पत्तौ युक्त्यभावः, हेत्वन्तराभावात् । न चैकस्तदन्ययोगाद् रूपादिमान् सङ्घातात्म- ५ कत्वेन तदणुत्वविरोधात् । देशकात्र्य विकल्पद्वारेण तत्तद्योगानुपपत्तेः देशयोगपक्षे सदेशत्वादनेणुत्वम्, व्याशित रूपादिमत्त्वा
अधिकारः ]
२३
( स्वो० व्या० )
मूर्त्ताः परमाणव इति कृत्वा । किमित्याह-स्पर्शादिभावः, अन्यथा - एवमनभ्युपगमे मूर्त्तत्वाभावात्, अमूर्त्तत्वे चैषां परमाणूनां सदैवाग्रहणं सञ्चया- १० वस्थायामपि । कुत इत्याह- भूयसामप्यमीषाम् अमूर्त्तत्वानतिक्रमादिति । तथाभूतेभ्यः - अदृश्यस्वभावेभ्योऽतथाभूतोत्पत्तौ दृश्योत्पत्तौ इष्यमाणायां युक्त्यभावः । कथमित्याह - हेत्वन्तराभावात् कारणात् । न च हेतुभेदमन्तरेण कार्यभेदो न्याय्य इति भावनीयम् । न चैकः -अणुः तदन्ययोगात्रूपाण्वादियोगाद रूपादिमान् । कुत इत्याह-सङ्घातात्मकत्वेन हेतुना तद- १५ त्वविरोधात् । दोषान्तरमाह - देश का विकल्पद्वारेण च । किमित्याहतत्तद्योगानुपपत्तेः तस्य - अणोस्तैः - रूपाण्वादिभिर्योगानुपपत्तेः । एतद्भावनायैव आह- देशयोग पक्षे रूपाण्वादीनां मूलाणुना । किमित्याह-सदेशत्वात् कारणात्
( विवरणम् )
(१०-११) सञ्चयावस्थायामपीति । यदि परैकैकोऽणुः स्पर्शादिचतुष्टयस्वभावो नाश्रीयते, तदानीममूर्त्ता एव ते परमार्थतोऽभ्युपगता इति प्राप्तम् । तादृशानां न कदाचिद् ग्रहणम् । नहि केवलः स्पर्शाणुः केनापि कापि च कदाचिदपि दृश्यते । एवं रूपाद्यणुष्वपि योज्यम् । ततो यथा प्रत्येकावस्थायां न ग्रहणमणूनामेवं सनयावस्थायामपि न स्यात्, भूयसामप्येकैकस्वभावत्वेनामूर्त्तत्वानतिक्रमादिति ॥
२०
(१५) रूपादिमानिति । अयमभिप्रायो भविष्यति कदाचित् परस्य यदुतैक एव २५ परमाणुः रूपाण्वादियोगाद् भवति रूपादिमान् । तथाहि--स्पर्शाणुः रूपाणुयोगाद् रूपवान्, रैसाणुसम्बन्धनाद् रसयुक्तः, गन्धपरमाणुसम्पर्काच्च गन्धवान् । एवं च स एव स्पृश्यते दृश्यते रस्यते ब्रायते चेति । एतच्चासम्बद्धमेव, अणुत्वविरोधात् । एवं कोऽपि स्पर्शाद्यणू रूपाण्वादिसङ्घातस्वभावः प्राप्त इति कृत्वा ॥
१ 'नणुरूपत्वम्' इति ग-पाठः । २ 'अवश्यस्व ० ' इति क-पाठः । ३ 'रसाणुबन्धात्' इति
-973: 1

Page #155

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम्) भावश्च, काळयोगपक्षे वितरेतररूपापत्तेः, अन्यथा कायं. योगाभावाद् रूपादिमत्त्वानुपपत्तिः । एतेनामूर्तरूपादियोगः ५ प्रत्युक्तः। अमूर्त्तत्वेऽपि तद्वस्तुत्वेनोक्तवद् विकल्पदोषानतिकमात्,
अन्यथा तद्वस्तुत्वाभावः, अतः स्वगतरूपादिपरिणामापेक्षया रूपाचात्मकास्ते इति स्थितम् । एवं च न च निरवयवत्वादमीपामयमदोषः, मूतत्वेन निरवयवत्थायोगात्' इत्यादि यदुक्तं तदप्यबाधकमेव, तत्त्वतस्तथेष्टेः ॥
(खो० व्या०) अनणुत्वं मूलाणोः, तथा व्याप्सितो रूपादिमत्त्वाभावश्च मूलाणोः । कात्ययोगपक्षे तु रूपादिमूलाणूनामितेरतररूपापत्तेः कारणात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा कार्ययोगाभावात् न्यायतः । किमित्याह
रूपादिमत्त्वानुपपत्तिः कारूयेन । एतेनेत्यादि । एतेन रूपाण्वादियोगनिरा१५ करणेन किमित्याह-अमूर्तरूपादियोगः प्रत्युक्तः। कथमित्याह-अमूर्तत्वेऽपि सति तद्वस्तुत्वेन तेषां-रूपादीनां वस्तुत्वेन हेतुना । किमित्याह-उक्तयद् विकल्पदोषानतिक्रमात् । तथाहि-देशयोगपक्षे सदेशत्वादनणुत्वमित्यादि समानमत्र । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा तद्वस्तुत्वाभाव: तेषाम्-अमूर्त्तत्वरूपादीनां वस्तुत्वाभावः । न चैतदेवमिति, अतः खगतरूपादि२० परिणामापेक्षया रूपाद्यात्मकास्ते परमाणव इति स्थितम् । एवं च 'नच निरवयवत्वादमीषामयमदोषः, मूर्तत्वेन निरवयवत्वायोगात् इत्यादि यदुक्तं पूर्वपक्षग्रन्थे तदप्यबाधकमेव । कथमित्याह-तत्वत:परमार्थेन तथैवेष्टेः कारणात् ॥
(विवरणम्) २५ (११) व्याप्तितो रूपादिमस्वाभावश्चति । यदि टेकेन देशेन मूलाणुरूपाणुना
सह सम्बन्धमनुभवति तदा तस्मिन्नेव देशे असौ रूपवान् , न तु परिपूर्ण इति व्यात्या रूपयत्त्वाभावः । एवं रसाधणुभिरपि सह द्रष्टव्यमिति ॥
(१५) अमूर्तरूपादियोग इति । वैशेषिका हि अमूत: रूपादिमिर्गुणैयोगः परमाणोरिति प्रतिजानते ॥
१'गतपरिणामा०' इति ग-पाठः। २-३ तृतीये पृछ ।

Page #156

अधिकारः]
खोपशव्याख्यामुनिधन्द्रीयविवरणयुतम्
यञ्चोक्तम्-'एतेन तत्समूहः प्रत्युक्तस्तेषामेव नैरन्तयविस्थानस्य सत्समूहत्वात् निरवयवानां च तत्त्वतो नैरन्तर्यावस्थानायोगात् सर्वत एकस्य तदपरभावापत्तेः, एवं च निरवयवत्वविरोधात्' इत्यादि। एतदपि यथोदितपरमाणुसमाश्रयणे निरवकाशमेव । तथाहि-त. रन्तर्यावस्थानमेव तेषां तथाखभावतया कथञ्चिदपथग्भूततथाविधैकपरिणामवत् तत्समूहः । नदेव च द्रव्यम् , तेषामेव तत्त्वात् तत्समानधर्मत्वात् तथा तथा तद्रवणात् तद्भावाव्ययत्वात्। स्यादेतत् तेषांतथाखभावतयेति।कोऽर्थः । उच्यते-परमाणूनामेवायं खभावो. येन ते तत्तत्कालाद्यपेक्षया तत्र तत्र तैस्तैर्मियो नैरन्तर्येण विशिष्टसंस्थानवता अवतिष्ठन्ते बादरीभवन्ति च । आह-किमिदं बादर
(स्वो० व्या०) यच्चोक्तं पूर्वपक्षग्रन्थ' एव-एतेन तत्समूहः प्रत्युक्तस्तेषामेव-अणूनां नैरन्तर्यावस्थानस्य । किमित्याह-तत्समूहत्वान्निरवयवानां च तत्त्वतो १५ नैरन्तर्यावस्थानायोगात् । अयोगश्च सर्वत एकस्य-अणोः तदपरभावापत्तेः । एवं च निरवयत्वविरोधादित्यादि । एतदप्ययुक्तं यथोदितपरमाणुसमाश्रयणे सति । किमित्याह-निरवकाशमेव । तद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीत्युपप्रदर्शने । तन्नरन्तर्यावस्थानमेव तस्य-अधिकृताणोनैरन्तर्येण-सर्वतोऽवस्थानं नैरन्तर्यावस्थानमेतदेव । तेषाम्-अणूनां तथास्वभावतया २० कारणेन कथञ्चित् केनचित् प्रकारेण अपृथग्भूतश्चासौ [भूतः] तथाविधैक[त्व परिणामश्चेति समासः ।भूतः-अपरिकल्पितः सोऽस्यास्तीति तद्वत् नैरन्तर्यमेव तत्समूहः-अणुसमूहः। तदेव च-तन्नैरन्तर्यमेव द्रव्यम्। कुत इत्याह-तेषामेवअणूनां तत्त्वात्-तद्भावत्वात् , तत्त्वं च तत्समानधर्मत्वात्-परमाणुसमानधर्मत्वाद् द्रव्यस्य तथा तथा-तेन तेन चित्रसंस्थानरूपेण तवणात् तेषामेव-पर-२५ माणूनां द्रवणात्-गमनात्, द्रवणं च तद्भावाव्ययत्वात्-विशिष्टपरमाणुभावाव्ययत्वेन । तदेव च द्रव्यमिति वर्तते । स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत् तेषाम्-अणूनां तथाखभावतयेति। कोऽर्थः । एतदाशयाह-उच्यते-परमाणूनामेवायं खभावो येन ते-परमाणवस्तत्तत्कालाद्यपेक्षया तत्र तत्र-क्षेत्रे तैस्तैःपरमाणुभिर्मिथ:-परस्परं नैरन्तर्येण । किविशिष्टेनेत्याह-विशिष्ट संस्थानवता-३.
१ तृतीये पृष्ठे चतुर्थे च। २ 'वस्थ तस्य' इति क-पाठः। ३ 'पृथग्भूतं तथा.' इति गपाठोऽशुद्धः। ४ ते तत्काला.' इति ग-पाठः। ५ तृतीये पृष्ठ चतुर्थे च । ६ 'तत्परिभावना' इति स-पाठः। ७ 'नरन्तर्येणापि किं.' इति उ-पाठः ।
अनेकान्त. ४

Page #157

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पनमः
(मूलम्) त्वम् ? । उच्यते-तथासमुदितानामिन्द्रियग्राह्यखभावता, स्थूरत्वमित्यर्थः । कथं सूक्ष्माणां सत्ताऽनुपचये तत् ? तत्तत्वभावतया। ५इयमेव तदनुपचये अन्याय्या, न, तत्स्वभाववैचित्र्यसिद्धेः। अनिदर्शनमभिधानमात्रमेतदिति चेत्, न, निदर्शनभावात् । किं तदेवंविधं लौकिकमिति वाच्यम् । ननु वनभाण्डादिभावः। तत्र हि तुल्ये तौल्ये प्रकटोऽल्पमहत्त्वादिभेदः । न च तदणवो न तुल्याः, तौल्याभेदात् । न च हीनाधिका तत्सत्ता, अत एव हेतोः। न १० चाभिन्न परिणामाऽसौ, दर्शनादिभेदात्, न चातत्वभावत्वेऽयम् , अतिप्रसङ्गात् । इति बादरभावसिद्धिः॥
(स्वो० व्या०) घटादिसंस्थानवता अवतिष्ठन्ते । न केवलमेतद् बादरीभवन्ति च ते परमाणवः ।
आह-किमिदंबादरत्वं नाम ? । उच्यते-तथा-सौक्ष्म्यपरित्यागादिना प्रकारेण १५ समुदितानां सतामिन्द्रियग्राह्यस्वभावता। किमुक्तं भवति ? स्थूरत्वमित्यर्थः । आह-कथं सूक्ष्माणां सतां सत्ताऽनुपचये सति तत्-स्थूरत्वम् १ । एतदाशङ्कयाह-तत्तत्वभावतया तेषामेव-अणूनां तत्स्वभावतया कारणेन । आहइयमेव-तत्तत्स्वभावता तदनुपचये तेषाम् -अणूनामनुपचये सति अन्याय्या। एतदाशङ्याह-न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-तत्वभाववैचित्र्यसिद्धेः-अणुस्व२० भाववैचित्र्योपलब्धेः । आह-अनिदर्शनम्-अनुदाहरणमभिधानमात्रं-वचनमात्रमेतद् यदुत तत्स्वभाववैचित्र्यसिद्धेरिति । एतदाशङ्कयाह-न, निदर्शनभावात् । किं तत्-निदर्शनं एवंविधम्-अभिप्रेतार्थसाधकं लौकिक लोके भवमिति एतद् वाच्यमिति परः । ननु वज्रभाण्डादिभाव एवंविधं लौकिकं निदर्शनमित्याचार्यः । तदेव भावयन्नाह-तत्र होत्यादि । तत्र-वज्रभाण्डादौ यस्मात् २५ तुल्ये तौल्ये कर्षाद्यपेक्षया प्रकटः-सर्वलोकसिद्धः । कोऽसावित्याह-अल्पमह
स्वादिभेदः । 'आदि'शब्दात् सारत्वादिग्रहः । न च तदणवः-वज्रभाण्डाणवो न तुल्या एव । कुत इत्याह-तौल्याभेदात् कारणात् । न च हीनाधिका तत्सत्ता-वज्रभाण्डाणुसत्ता । कुत इत्याह-अत एव हेतोः-तौल्याभेदादेव । न
चाभिन्नपरिणामाऽसौ, तत्सत्तेति प्रक्रमः । कुत इत्याह-दर्शनादिभेदात् । ३. अनुभवसिद्धोऽयमशक्यापलापः । न चातत्स्वभावत्वे सति अणूनामयं-भिन्नः
१'तदेवंविधौ लौकिक०' इति क-पाठः। २ भेण्डादि.' इति उ-पाठः। ३ 'भेण्डादौ' इति -पाठः। ४ 'भेण्डाणवः' इति कु-पाठः ।

Page #158

अधिकारः] खोपलव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) एवं च 'इन्द्रियाग्राह्यसमूहत्वेन तदग्रहणतो व्यवहारायोगात्! इति प्रत्युक्तम् , उक्तवत् तेषां तथाखभावतया सर्वथेन्द्रियाग्राह्यत्वासिद्धेः, तेषामेव तथा भवनादिति । आह-एवमन्यूनानति-५ रिक्ततत्सत्ताभावे न "उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं मत्" इति न्याय्यं वचः, तत्र तत्त्वत उत्पादव्ययाभावात्, सत्तालेशस्यापि व्ययायोगात्, असतश्चोत्पादानुपपत्तेः; अन्यथा यो व्येति तस्य निरन्वयो व्ययः, यश्चोत्पद्यते तस्याप्यसत एवोत्पादः, या च तत्रापरा सत्ता तस्याः कूटस्थनित्यतैवेति कथमुत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदिति ?|" अत्रोच्यते-अन्याय्यमिदं वचः, तत्सम्पूर्णसत्तायाएव परिणामित्वात्
(खो० व्या०) परिणामः । कुत इत्याह-अतिप्रसङ्गात्, चेतनादिपरिणामापत्तेरित्यर्थः । इतिएवं बादरभावसिद्धिरणूनाम् ॥
एवं चेत्यादि । एवं च कृत्वा इन्द्रियाग्राह्यसमूहत्वेन हेतुना तदग्रहणतः, १५ प्रक्रमादण्वग्रहणेन, व्यवहारायोगादिति-एवं तत् पूर्वपक्षोक्तं प्रत्युक्तमिति । कथमित्याह-उक्तवत् तेषां-परमाणूनां तथास्वभावतया कारणेन । किमित्याह-सर्वथा-एकान्तेन इन्द्रियाग्राह्यत्वासिद्धेः कारणात् । असिद्धिश्च तेषामेव-अणूनां तथाभवनात्-इन्द्रियग्राह्यतया भवनादिति । आह परःएवम्-उक्तनीत्या अन्यूनानतिरिक्ततत्सत्ताभावे-अधिकृताणुसत्ताभावे सति । २० किमित्याह-न "उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्" इति एतन्याय्यं वच इति । कथमन्याय्यमित्याह-तत्र-अन्यूनातिरिक्ततत्सत्ताभावे तत्त्वतः-परमार्थेन । किमित्याह-उत्पादव्ययाभावात् । अभावश्च सत्तालेशस्यापि कस्यचिद् व्ययायोगाद भावाभावाभवनेन । तथा असतश्च-सत्तालेशस्य कस्यचिदुत्पादानुपपत्तेः अभावभाव(?)भावेन । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह-अन्यथेत्यादि १२५ अन्यथा-एवमनभ्युपगमे यो व्येति-विनश्यति भावः तस्य निरन्वयो व्ययःविनाशः, यश्चोत्पद्यते तस्याप्यसत एवोत्पादः, या च तत्रापरा सत्ताया नोत्पद्यते न विनश्यति तस्या अमुना प्रकारेण कूटस्थनित्यतैव-एकान्तेन इतिएवं कथं "उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्” इति । एतदाशयाह-अत्रोच्यते-अन्याय्यमिदं वचो यदुक्तं भवता । कुत इत्याह-तत्सम्पूर्णसत्ताया३. • १ द्रष्टव्यं चतुर्थ पृष्ठम् । २ विनश्यति' इत्यधिकः क-पाठः। ३ 'कुटस्थितिनित्यतैतनेति' इति ग-पाठः। ४ 'दित्यतत्पूर्व०' इति -पाठः। ५'अभावसावाभानेन' इति --पाठः। .

Page #159

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
परिणामित्वे च तत्तत्कालाद्यवस्थानलक्षणस्य तत्सत्त्वस्वभावस्य कथञ्चित् क्ष (? व्य) ययोगात्, अन्यथा तत्तादवस्थ्यापत्त्या सदा तद्५ भावेन वर्तमानतादिप्रसङ्गः । युक्तियाधितश्चायं तत्कार्यासिद्धेरिति व्यययोगः समयान्तराद्यवस्थानलक्षणस्य च तत्सत्त्वस्वभावस्य Referrer eatत्पादः । सर्वथा सत्त्वे प्रागपि तद्भावात् तदा सद्भावविरोधः । अस्ति चयाम्, समयान्तराद्यवस्थानयोगादिति भावाधारौ चैतौ वान्ध्येयादावसम्भवादनयोः । तत्स्वभाववैकल्ये ( खो० व्या० )
एव तेषां परमाणूनां सम्पूर्णसत्ताया एव । किमित्याह - परिणामित्वात् सैव तेन तेनाकारेण । परिणामित्वे च सति किमित्याह-तत्तत्कालाद्यवस्थानलक्षणस्य तत्सत्स्वस्वभावस्य- प्रस्तुताणुसत्त्वस्वभावस्य कथञ्चित् - केनचित् प्रकारेण व्यययोगात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह - अन्यथा - एवमनभ्युपगमे तत्ताद१५ वस्थ्या पत्त्या तस्य तत्सत्त्वस्वभावस्य तादवस्थ्यं तत्तादवस्थ्यं तस्यापत्तिस्तया हेतुभूतया । किमित्याह- सदा तद्भावेन तत्सत्वस्वभावभावेन । किमित्याह- वर्तमानतादिप्रसङ्गः । आकालं तदेककालादिसम्बन्धिस्वभावाप्रच्युत्येति भावनीयम्। युक्तिबाधितश्चायं - वर्तमानतादिप्रसङ्गः, तत्कार्यासिद्धेः - वर्तमानतादिकार्यासिद्धेः । इति - एवं व्ययँयोगस्तत्सत्त्वस्वभावस्य समयान्तराद्यवस्थानलक्षणस्य च २० 'आदि' शब्दात् क्षेत्रान्तरादिग्रहः, तत्सत्त्वस्वभावस्य - अधिकृताणुसत्त्वस्वभावस्य । किमित्याह- कथञ्चित् - केनचित् प्रकारेण असत एवोत्पादः । सर्वथा - एकान्तेन सत्ये । किमित्याह - प्रागपि तद्भावात् समयान्तरावस्थानलक्षणतत्स्वभावभावात् । किमित्याह - तदा - समयान्तरादौ तद्भः वविशेधः - समयान्तराद्यवस्थानादिलक्षणतत्स्वभावविरोधः । अस्ति चार्य-भावः । कुत इत्याह- समयान्तराद्यवस्थान१५ योगादिति । भावाधारी चैती-व्ययोत्पादौ । कुत इत्याह- बान्ध्येयादावसभवादनयोः - व्ययोत्पादयोः। तत्खभाववैकल्ये च यथोदितव्ययोत्पादस्वभाववैकल्ये च सति । कस्येत्याह - तत्सत्त्वस्य - अधिकृताणुसत्त्वस्य तत्सत्त्वस्वभावसत्त्वस्य ( विवरणम् )
(२७) तत्सवस्वभावसत्त्वस्येति । तयोः - उत्पादव्यययोः सत्त्वं- स्वरूपं तत्सत्वम्, ३० तत्सत्त्वं स्वभावो यस्य तत् तत्सत्त्वस्वभावम्, तच्च तत् सत्त्वं च-- -धौव्य लक्षणोऽंशः
૨૮
[ पद्ममः
१ ' तत्तत्काळ दावथानव्ययोत्रादयोः योगादिति, भावाभारी चैत' इति पाठे सति पाठप्रपातः । २ 'सेवते नातना (?) कारणेन' इति ङ - पाठः । ३ ' तत्तत्सत्त्व०' इति ङ-पाठः । ४ 'मानादिप्रसङ्गः ' इति क-पाठः । '५ 'भाव प्रच्युत्वेति' इति ङ-पाठः । ६ 'योगस्तत्सत्त्वभावस्य' इति ङ-पाठः ।

Page #160

अधिकार: ] स्वोपज्ञ व्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
च तत्सत्त्वस्यासम्भव एवेति भावनीयम् । आह - एवमपि किञ्चित् तत्रासदेवोत्पद्यत इतीष्टं तद्वत् । तत् प्रतीत्य तदपरभावे को दोषः १ ॥ उच्यते- दृष्टहान्यदृष्टपरिकल्पनाख्यः । तथाहि - भावाश्रितमसद् ५ भवद् दृष्टं मृद्घटादिसंस्थानादिवत्, तत्समयान्तराद्यवस्थानादितत्यागे दृष्टहानिः । न दृष्टं चातदाश्रयं वान्ध्येयवालायाकारवत् मृदभावघटाकारवद् वा । तदङ्गीकरणेऽदृष्टपरिकल्पना । न च तत्तथाभावाभावे असत् सद् भवतीति न्यायवादिनः । तत् प्रतीत्य तद्भाव ( खो० व्या० )
१०
वा असम्भव एवोक्तनीत्या इति भावनीयम् । आह परः - एवमपि यथा भवतोक्तं तथापि किञ्चित् समयान्तरायवस्थानादि तत्र - अधिकृताणुसत्त्वे असदेचोत्पयत इति - एवमिष्टं तद्वदिति निदर्शनम् । तत् प्रतीत्य-अधिकृता
सत्त्वं तदपर भावे - तदन्योत्पादे यन्नोत्पद्यत इतीष्यते तत्र को दोषः ? पर्यायवद द्रव्यमपि स्वहेतुं प्रतीत्योत्पद्यतामिति । एतदाशङ्कयाह-दृष्टहान्यदृष्टपरिकल्प- १५ नाख्यः, दोष इति वर्तते । अक्षरगमनिका सुज्ञेया । भावार्थं वाह तथाही त्यादिना । तथाही त्युपप्रदर्शने । भावाश्रितं सत् असत्-अविद्यमानं भवद् दृष्टम् । निदर्शनमाह-मृद्धदादि संस्थानादिवत् मृदि घटादिसंस्थानादि तद्वत् । किं दृष्टमित्याह - (तत्) समयान्तराद्यवस्थानादि तत्त्यागे - भावाश्रितासत्सद्भवनत्यागे । किमित्याह - दृष्टहानिः । तथा न दृष्टं चेत्यादि । न दृष्टं च अतदाश्रयं व २० तदाश्रयमतदाश्रयम्, अभावाश्रयमित्यर्थः । निदर्शनमाह-वान्ध्येयवालाद्याकारवदिति निदर्शनं सुज्ञानं सुखप्रतिपत्त्यर्थम् । एवमयमसद्वाद इति च रूथापनार्थं निदर्शनान्तरमाह - मृद्रभाव घटाकारवद् वा मृदभावे घटाकार इति समासस्तद्वत् । 'वा' शब्दो विकल्पान्तरप्रदर्शनार्थः । तदङ्गीकरणे च- अभावाश्रेयासत्सद्भवनाङ्गीकरणे च । किमित्याह - अदृष्टपरिकल्पनं यन्न दृष्टं प्रत्यक्षानुमानाभ्यामसद्भवनं तत् २५ परिकल्पनम् । इत्याकाशेषनिरासायाह-न च तत्तथाभावाभावे तस्यैव- हेतोः प्रक्रमाद् विशिष्टस्य भावस्य, तथा कार्यरूपेण विवक्षितपर्यायात्मना भावाभावे सति ( विवरणम् )
२९
तत्सत्त्वस्वभावसत्वं तस्य । उत्पादव्ययसम्बन्धिसत्त्वस्वभावं हि धौव्यम् । ततो यदि यथोदिततद्व्ययोत्पादस्वभाववैकल्यमभ्युपगम्यते धौव्यस्य, तदा न सम्भवत एवो- ३० त्पाद-व्ययौ, निरागरत्वात् । तस्मादुत्पादव्ययस्वभावं धौव्यमङ्गीकर्तुमुचितमिति ॥
१ रादिव उत्यागे दृष्ट० इति क-पाठः । २ 'भावासृतं' इति ङ-पाठः । 'भावास्ता' इति पाठः । ४ 'श्रयेऽसत्सद्भवना ०' इति ङ-पाठः १

Page #161

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः (मूलम्) इत्यपि कल्पनाऽयुक्ता, पुष्कलबीजाभावात् । इति तदुपादानमन्तरेजैव स्यात् तदभावः, यद्यसदेव सद् भवेत् । न चासावतो यदपि ५किञ्चित् तत्र असदुत्पद्यते तदपि भावाश्रयत्वात्, तत्तथाशक्तियोगात् तस्यैव तथा भवनात्, अन्यथोक्तवदयोगान्नासदेव । किं तर्हि ? कथञ्चित् , पूर्वभवनभूतान्यथाभूतभवनात्मकत्वादुत्पादस्य । एतेनैतत्वभाव एव तत्वतो व्यय इत्यर्थत उक्त एव, यतोऽस्यायमर्थः
(खो० व्या०) १० असत् सद् भवतीति न्यायवादिनः-एवं न्यायवादिनः । किमित्याह-तत्
प्रतीत्य-कारणं तद्भावः-कार्यभाव इत्यपि कल्पना युक्ता न च। कुत इत्याहपुष्कलबीजाभावात् । एकान्तेनैवासतः सद्भावेन सर्वथा तदनुपयोगादिति गर्भः। इति-एवं सर्वथाऽसद्भवनेन किमित्याह-तदुपादानमन्तरेणैव, प्रक्रमात् कार्योपादानमन्तरेणैव, स्यात् तद्भावः-कार्यभावः । कथमित्याह-यद्यसदेव सद १५ भवेत् न तस्यासतः कारणसत्तया कश्चित् प्रतिवन्धः । न चासौ-कार्यभावो भवति, अतो यदपि किश्चित् तत्र-अधिकृताणुभावे असदुत्पदाते तदपि भावाश्रयत्वात् कारणात् , नासदेवेति सम्बन्धः। भावाश्रयत्वं च तत्तथाशक्तियोगात् तस्य-भावस्य तथा प्रतिनियतकार्यकर्तृत्वशक्तियोगात् । तथा शक्तियोगश्च तस्यैव तथाभवनात् तस्यैव-कारणभावस्य तथा कार्यभावरूपेण २० भावभवनात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा-एवमनभ्युपगमे उक्तवत्
अयोगात् कारणात् नासदेव उत्पद्यते । किं तर्हि ? कथञ्चिदसदिति । कुत इत्याह-पूर्वभवनभूतान्यथाभूतभवनात्मकत्वात् कारणात् । कस्येत्याहउत्पादस्य । एतेन-उत्पादलक्षणेन एतत्वभाव एव-भावस्वभाव एव यद्वोत्पादधर्म एव तत्त्वतः-परमार्थेन व्यय इत्यर्थतः-सामर्थ्येन उक्त एव व्ययः । २५ इहैव भावार्थमाह यतोऽस्यायमित्यादिना । यतोऽस्यायमर्थः । उत्पादलक्षणवाक्यस्य पूर्वभवनभूतमन्यथाभूतं भवनम्-आत्मा यस्य स तथाविधस्तद्भावस्तस्मात्
(विवरणम्) (२६) पूर्वभवनभूतमन्यथाभूतं भवनम्-आत्मा यस्य स तथाविधसद्भावस्तस्मादिति । अयं सुखावबोधाय वृत्तिकृता समासः कृतः पूर्वभवनभूतान्यथा३. भूतभवनात्मकत्वादिति वाक्यस्येति ॥
१ एतेनैव स्वभाव' इति क-पाठः । २ 'सर्वथा असंत्स(?)द्भावनेन' इति ङ-पाठः । ३ 'कारणाभावस्य' इति कु-पाठः। ४ 'इत्यर्थः सामोनोक्त एव' इति हु-पाठः।

Page #162

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) पूर्वभवनेन भूतत्वमुत्पादतया अन्यथाभूतं तु भवनं व्ययतया तदेतदुभयमात्मा यस्येत्यन्यपदार्थेनोत्पादः सम्बध्यते व्ययाविना. भूतः, व्यपदेशस्त्वस्य पूर्वभवनाभूतान्यथाभूतभवनात्मक इति ।५ तंचैवम् , तत्वतस्तथास्वभावत्वात्, यथाक्षयोपशमं तत्रैव व्यय
(स्वो० व्या०) तत्र पूर्वभवनेन-कारणसम्बन्धिना भूतत्वम्-अतीतत्वं उत्पादतया तत्प्रागभावानिवृत्तौ प्राग्वत् तद्भावानुपपत्तेः । अन्यथाभूतं तु भवनं कारणगतमेव व्ययतया तदभावेऽन्यथाभूतत्वाभावः, तदेतदुभयम्-अनन्तरोदितं आत्मा । यस्येत्यन्यपदार्थेन उत्पादः सम्बध्यते । किंविशिष्ट इत्याह-व्ययाविनाभूत इति निदर्शितमेतत् । व्यपेदशस्त्वस्य-व्ययस्य पूर्वभवनाभूतान्यथाभूतभवनात्मक इति । पूर्वभवनेनाभूतं अन्यथाभूतं भवनं-आत्मा यस्य स तथाविध इति । इहैव भावनामाह तच्चैवमित्यादिना । तच्च-भवनमेवं पूर्वभवनाभूतान्यथाभूतभवनात्मकम् । कुत इत्याह-तत्त्वत:-परमार्थन तथाखभावत्वात्-१५
(विवरणम्) (८) उत्पादतयेति । उत्पादरूपतया वस्तुन उत्पद्यमानत्वेनेत्यर्थः । घटरूपं हि वस्तु पिण्डादिकारणरूपे अतीत एवोत्पद्यते, उत्पादस्य व्ययाविनाभूतत्वात् । कुत इत्याह-(८-९) तत्प्रागभावानिवृत्तौ प्राम्वत् तद्भावानुपपत्तेरिति । तत्प्रागभावस्य-कार्यप्रागभावस्य कारणस्वरूपलक्षणस्यानिवृत्तौ-अविनाशे सति प्राग्वत्-२० कारणावस्थायामिव तद्भावानुपपत्तेः-कार्योत्पादस्याघटनात् । कार्यस्य हि कारणकाल: प्रागभावः "क्षीरे दध्यादि यन्नास्ति प्रागभावः स कथ्यते” इति वचनात् । प्रागभावे चानिवृत्तौ नोत्पद्यत एव कार्यम् । नहि मृत्पिण्डावस्थायां समुत्पद्यमानः समुपलभ्यते घटः, किन्तु तदभाव एवेति ॥
(९) अन्यथाभूतं तु भवनमिति । अन्यथास्वरूपम् ॥ (१०) व्ययतयेति व्ययरूपतया, वस्तुनो व्ययमानत्वेनेत्यर्थः । व्ययो ह्युत्पादाविनाभावी, यतः ॥
(१०) तदभावेऽन्यथाभूतत्वाभाव इति । तस्य-व्ययस्याभावेऽन्यथाभूतत्वस्यअन्येन रूपेणोत्पादलक्षणस्याभावो वर्तते, यतः ॥ (१६) पूर्वभवनेनाभूतमिति । पूर्वरूपतया असम्पन्नम् ॥ (१३) अन्यथाभूतमिति । अन्यथा रूपतया सञ्जातम् ।। १'तत्रैव तत्त्व.' इति -पाठः। २ 'तथेव' इति ग-पाठः । ३ तदभावा.' इति कपाठः। ४ 'कपो अतीत' इति च-पाठः। ५ वर्तते पूर्व.' इति च-पाठः।
२५

Page #163

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
प्रतीतेः । तत्तुच्छाभवनस्य तु व्ययत्वे सर्वत्राविशेषात् स्यात् तद्व्ययबुद्धिः। न च भवति, तथाऽप्रतीतेः॥ ५ एवमनयोस्तत्वे सर्वथा भावाविच्छेदात् ध्रौव्यमपि सिद्धमेव, भावविच्छेदे सत्येतदनुपपत्तेः तद्धर्मत्वात् , अतद्धर्मत्वे तत्तत्त्वायोगात् सर्वथा तुच्छत्वादिति, अतः तचित्रखभावत्वात् , अन्यथा सदनुपपत्तेः तदुत्पादादिबुद्धिभेदवेदनात्, निमित्तभेदमन्तरेण तदयोगात्, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्, अन्यतरभ्रान्तत्वकल्पनायां प्रमाणा.
(खो० व्या० ) पूर्वभवनाभूतान्यथाभूतभवनात्मकखभावत्वात् । तथास्वभावत्वं च यथाक्षयोपशमं यस्य यथा क्षयोपशमः, क्षयोपशमानुरूपेणेत्यर्थः। तत्रैव-अधिकृतभवने किमित्याहव्ययप्रतीतेः । तथाहि-कपालादिष्वेव घटादिव्ययप्रतीतिः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-तत्तुच्छेत्यादि । तत्तुच्छाभवनस्य तु, प्रक्रमाद् भावतुच्छाभवनस्यैव १५ व्ययत्वे । किमित्याह-सर्वत्राविशेषात् कारणात् तत्तुच्छाभवनस्स । किमि
साह-स्यात् तद्व्ययबुद्धिः-विशिष्टभावव्ययबुद्धिः, निमित्ताविशेषादित्यभि. प्रायः । न च भवति । कुत इत्याह-तथाऽप्रतीतेः कारणात् ॥
एवम्-उक्तनीत्या अनयोः-उत्पाद-व्यययोस्तत्त्वे-तद्भावे सति । किमित्याहसर्वथा भावाविच्छेदात् कारणात् ध्रौव्यमपि सिद्धमेव । कुत इत्याह२० भावविच्छेदे सति । किमित्याह-एतदनुपपत्तेः-उत्पादव्ययानुपपत्तेः। अनुपपतिश्च तद्धर्मत्वात्-भावधर्मत्वात् तयोः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अतद्धर्मत्वे, अभावधर्मत्वे इत्यर्थः । किमित्याह-तत्तत्त्वायोगात् तयोः-उत्पाद-व्यययोः तत्त्वायोगात् । अयोगश्च सर्वथा तुच्छत्वादिति । अत इत्यादि । अतः स्थितमेतत्-यद्वाऽतः-अस्माद्धेतोः तचित्रखभावत्वात्, प्रक्रमात् तस्य-मावस्य २५ चित्रखभावत्वात् , उत्पादाद्यपेक्षया "उत्पादव्ययधौव्ययुक्तं सत्" इति कथमन्याय्यं वच इति योगः । तैच्चित्रस्वभावत्वं च अन्यथा-उत्पादाद्यपेक्षया तच्चित्रस्वभावत्वमन्तरेण तदनुपपत्तेस्तस्य-अधिकृतभावस्यानु पत्तिस्तदनुपपत्तिस्ततः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-तदुत्पादादिबुद्धिभेदवेदनात् तस्मिन्-भावे उत्पादादिबुद्धिभेदवेदनमित्यनुभवस्तस्मात् निमित्तभेदमन्तरेण, प्रक्रमादधिकृतभावे तद३० योगात्-उत्पादादिबुद्धिभेदवेदनायोगात् । अयोगश्च अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्
१ तत्त्वस्यायोगात्' इति ग-पाठः । २ 'सर्वथाऽनुविच्छे वादित्यतः' इति क-पाठः 1 ३ 'तचित्रत्वं च' इति -पाठः। ४ 'भवभवस्तस्मात्' इति उ-पाठः।

Page #164

अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) भावात्। एवमपि तत्कल्पने सर्वत्रानाश्वासप्रसङ्गात् "उत्पादव्ययधौव्ययुक्तं सत्" इति कथमन्याय्यं वचः ? । प्रतिविहितं चात्र पूर्वाचारिति न प्रयासः॥ .. एवं च विशिष्टवादरभावसिद्धौ तत्तत्स्वभावतयैव विशिष्टसंस्थानभावोपपत्तेः याऽपि घटशरावादिबुद्धितुल्यतापत्तिचोदना साऽप्यनवकाशैव, विशिष्टसंस्थानवत्त्वात् तदेकत्वपरिणामस्य, तचित्रस्वभावतया तद्वास्तवत्वोपपत्तेः, अविगानतस्तथोपलम्भात्
(स्वो० व्या०) अन्यथा-निमित्तभेदमन्तरेण तदुत्पादादिबुद्धिभेदवेदनेऽतिप्रसङ्गात्-तद्वदनुत्पादादिबुद्धिभेदापत्तेरिति । अन्यतरेत्यादि । अन्यतरभ्रान्तत्वकल्पनायां, प्रक्रमादन्यतरोत्पादादिबुद्धिभेदभ्रान्तत्वकल्पनायां प्रमाणाभावात् । उत्पादव्ययबुद्धिर्धान्ता यद्वा ध्रौव्यबुद्धिरित्यत्र न वस्तुस्थित्या प्रमाणमस्तीत्यर्थः । एवमपि-प्रमाणाभावेऽपि तत्कल्पने-भ्रान्तत्वकल्पने । किमित्याह-सर्वत्रानाश्वासप्रसङ्गात् भ्रान्तबुद्धि-१५ भेदवदभ्रान्तत्वाभिमतेऽप्यनाश्वासः, प्रमाणाभावाविशेषादिति भावनीयम् , अत एवम् "उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्” इति कथमन्याय्यं वचः? । ननु न्याय्यमेव प्रतिविहितं चात्र पूर्वाचायः-अजितयशःप्रभृतिभिरिति न प्रयासः॥
प्रकृतमधिकृत्याह-एवं चेत्यादि । एवं च विशिष्टबादरभावसिद्धौ सत्यां किमित्याह-तत्तत्स्वभावतयैव तेषाम्-अधिकृताणूनां तत्स्वभावतयैव-विशिष्ट-२० संस्थानभवनस्वभावतयैव । किमित्याह-विशिष्टसंस्थान भावोपपत्तेर्घटशरावाद्यपेक्ष(?या) याऽपि घटशरावादिबुद्धितुल्यत्वापत्तिचोदना पूर्वपक्षे ग्रन्थान्तरे च साऽप्यनवकाशैव वेदितव्या । कुत इत्याह-विशिष्टसंस्थानवत्त्वात् कारणात् तदेकत्वपरिणामस्य, प्रक्रमादेवैकत्वपरिणामस्य, तचित्रखभाव
(विवरणम्) (२२) घटशरावादिबुद्धितुल्यत्वापत्तिचोदना पूर्वपक्षे ग्रन्थान्तरे चेति । घटशरावादयो हि वस्तुभेदा एकाकारैः परमाणुभिरारब्धत्वादेकाकारामेव बुद्धिं जनयन्त्वित्यभिप्रायेणापि परैः प्रेरणा कृता पूर्वपक्षेऽत्रैव ग्रन्थे उपलक्षणद्वारेण, न तु साक्षात् । ग्रन्थान्तरे च कापि साक्षादेवोक्ता साऽपि निरवकाशैव ॥
१ 'त्वापत्तिबोधनात् पूर्व' इति च-पाठः। २'द्वारेण तु साक्षाद्' इति च-पाठः। ३ 'साक्षादेवोक्त्वा साऽपि' इति क-पाठः।
२५
अनेकान्त० ५

Page #165

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
( मूलम् )
निमित्तान्तराभावात् । बोधमात्रतत्त्ववादे तु वासनाद्ययोगात् अस्य
चोक्तत्वादभिधीयमानत्वाचाअविशिष्टरूपादिनिवन्धनवादिनस्त्वेष ५ दोषोऽनिवारित एव, अवैशिष्ट्येन तेषामेकस्वभावत्वात् घटशरावादिसंस्थानानुपपत्तेः, तदव्यतिरिक्तत्वेन तन्मात्ररूपत्वात्, तत्तत्वभावत्वे तद्धर्मभेदोपपत्तेः, रूपादित्वाविशेषे तद्विशेषाभावात्,
(खो० व्या०) तया-अण्वेकत्वपरिणामचित्रस्वभावतया कारणेन तद्वास्तवत्वोपपत्तेः-विशिष्ट१० संस्थानभाववास्तवत्वोपपत्तेः । तथा अविगानतः-अविगानेन तथोपलम्भात्विशिष्टसंस्थानवत्त्वेनोपलम्भात् निमित्तान्तराभावात् । एकत्वपरिणाममात्राधिकसंस्थानभावेन वासनाऽस्य 'निमित्तमिति निराकरणायाह-बोधमात्रतत्त्ववादे तु-पुनरेकान्तेन वासनाद्ययोगात्, अस्य च-वासनाद्ययोगस्य उक्तत्वात्
अभिधीयमानत्वाच्च ऊर्ध्वयाऽपि घटशरावादिबुद्धितुल्यत्वापत्तिचोदना साऽप्य१५ नवकाशैव' इति क्रियायोगोऽनुवर्तते । अविशिष्टरूपादिनिबन्धनवादिनस्तु
घटादिबुद्धेः सौत्रान्तिकस्य । किमित्याह-एष दोषोऽनिवारित एव घटशरावादिबुद्धितुल्यत्वापत्तिलक्षणः।कुत इत्याह-अवैशिष्टयेन हेतुना तेषामेकखभावत्वात् परपरिकल्पितरूपादीनाम् । किमित्याह-घटशरावादिसंस्थानानुपपत्तेः तत्त्वतस्तदव्यतिरिक्तत्वेन-रूपाद्यव्यतिरिक्तत्वेन हेतुना । किमित्याह-तन्मात्र२० रूपत्वात्-रूपादिमात्ररूपत्वात् तत्तत्वभावत्वे तेषां-रूपादीनां तत्स्वभावत्वे, प्रक्रमाद् घटशरावादिसंस्थानभवनैकस्वभावत्वे तद्धर्मभेदोपपत्तेः-रूपादिधर्मभेदोपपत्तेः । तथा रूपादित्वाविशेषे सति तद्विशेषाभावात् प्रक्रमादेव घट
(विवरणम्) (१५-१६) अविशिष्टरूपादिनिबन्धनवादिनस्तु घटादिबुद्धेः सौत्रान्ति२५ कस्येति । अविशिष्टान् रूपादीन निबन्धनं-कारणं वदतीत्येवंशीलो यः सौत्रान्तिकः तस्य । अविशिष्टान् रूपादीन् निबन्धनं वदतीत्याह-घटादिबुद्धेः-घटपटइत्यादिकाया मतेः। मृदाद्यात्मक( १ त्वे) एव सत्यमीषामिति । घटाख्यो ह्यवयवी मृदात्मक एव, मृत्परमाणुभिरारब्धत्वात् । ततो मृदात्मक एव सन् असौ मृदात्मकेभ्योऽवयवेभ्यः पृथग्रूप इति वैशेषिकाः प्रतिपन्ना इति । एवं पटादिष्वपि योज्यम् ।।
१ 'निमित्यमिति निरा.' इति ङ-पाठः । २ 'वेदना' इति क-पाठः। ३ द्रष्टव्यं ३३तमं पृष्ठम् । ४ इत्याह-'अविशिष्ट्यो न हेतुना' इति क-पाठः; उ-पाठस्तु 'इत्याहावेशिष्टयेन हेतुना' इति । ५ 'सौत्रान्तिककस्या अपि विशिष्टान्' इति ख-पाठः ।

Page #166

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
भावे त्वस्मभ्युपगमसिद्धेः, अन्यथा तथा तत्सन्निवेशित्वायोगात् ॥ न चेयमविकल्पका तुल्यैव, रूपादिखलक्षणालम्बनत्वात्, विकल्पिकाया अपि तथाभेदानुपपत्तेः अस्या अपि तत्त्वतोऽविकल्पि - ५ कालम्बनत्वात्, प्रत्यक्षष्टष्टभावित्वेनाध्यवसिततद्भावतो गृहीतग्राहित्वेन विकल्पिकाया अप्रामाण्याभ्युपगमात्, अन्यथा गृहीतग्राहित्वानुपपत्तेः, अविशिष्टतद्बोधमात्रात् तद्भेदायोगात्, विषयभेदमन्तरेण च तद्वैशिष्ट्यानुपपत्तेः, तद्भेदाभ्युपगमे चास्मदभ्युपगतद्रव्यसंस्थानाभ्युपगमः, अन्यथा तथा तद्भेदायोगात्, भेदका - १० ( स्वो० व्या० )
"
शरावादिसंस्थानभवनविशेषाभावात् । भावे पुनस्तद्विशेषभावस्य अस्मदभ्युपगमसिद्धिः । अन्यथा - अस्मदभ्युपगमसिद्धिमन्तरेण किमित्याह -तथा-घटशरावादिसंस्थानभवनेन तत्सन्निवेशित्वायोगात् तेषां रूपादीनां सन्निवेशित्वायोगात् । 'अविशिष्टरूपादिनिबन्धनवादिनस्त्वेष दोषोऽनिवारित एव" इति क्रियायोगोऽनुवर्तते ।। १५ न चेयमित्यादि । न चेयमिति दीर्घतरप्रक्रमाद् घटशरावादिबुद्धिर्गृह्यते अविकल्पिकाsतुल्यैव, रूपादिखलक्षणालम्बनत्वात् कारणात् । कुत इत्याहfasteपकाया अपि तथा-घटशरावादिप्रतिभासभेदेन भेदानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्चापि अस्या अपि विकल्पिकाया घटशरावादिबुद्धेः तत्त्वतः - परमार्थेन । किमित्याह - अविकल्पिकालम्बनत्वात् अविकल्पिकालम्बनं रूपादिस्वलक्षणं २० आलम्बनं यस्याः सा अविकल्पिकालम्बना एकालम्बनशब्दलोपेन तद्भावस्तस्मात् । एतदेवाह प्रत्यक्षेत्यादिना । प्रत्यक्षपृष्टभावित्वेन हेतुनाऽध्यवसिततद्भावतः परिच्छिन्नप्रत्यक्षालम्बनतया गृहीतग्राहित्वेन एव विकल्पिकाया बुद्धेः अप्रामाण्याभ्युपगमात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह- अन्यथा गृहीतग्राहिस्वानुपपत्तेः । तथा अविशिष्टतद्बोधमात्रात्-रूपादिखलक्षणबोधमात्रात् २५ तद्भेदायोगात् विकल्पिकाया बुद्धेर्भेदायोगाद् घटशरावादिबुद्धित्वेन तथा विषयभेदमन्तरेण च तात्त्विकं तद्वैशिष्टधानुपपत्तेः प्रक्रमात् तन्निबन्धनभूताया अविकल्पिकाया वैशिष्ट्यानुपपत्तेः । तद्भेदाभ्युपगमे च - विषयभेदाभ्युपगमे च किमित्याह- अस्मदभ्युपगतद्रव्यसंस्थानाभ्युपगमः । अन्यथा एवं तदभ्युपगमाभावे तथा-घटशरावादिविकल्पबुद्धिजनकत्वेन तद्भेदायोगात्, प्रक्रमात् ३०
J
अधिकारः ]
३५
१ 'अस्मादभ्युपगम सिद्धि०' इति ङ-पाठः । २ द्रष्टव्यं ३४ पृष्ठम् । ३ 'दीर्घतच प्रमोद् घट०' इति ङ-पाठः । ४ 'अवशिष्ट०' इति ङ-पाठः । ५ 'तात्त्विकः तद्वै०' इति ङ-पाठः ।
६ 'प्रमत् अवि०' इति ङः - पाठः ।

Page #167

३६
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम
[पञ्चमः (मूलम्) भावात्, व्यक्तिभेदमात्रस्याप्रयोजकत्वात् तद्भावेऽपि तथाबोध
भेदासिद्धेः, समानजातीयेभ्योऽतुल्येतरबुद्ध्यभावादिति रूपादीनाम५ नेकखभावत्वसिद्धिः॥
स्थादेतत् सिद्धसाधनमेतदुक्तमेव नः पूर्वाचार्यैः-"द्विविधा हि रूपादीनां शक्तिः सामान्या प्रतिनियता च । तत्र सामान्या यथा घटसन्निवेशिनामुदकाद्याहरणादिकार्यकरणशक्तिः, प्रतिनि
यता यथा चक्षुर्विज्ञानादिकार्यकरणशक्तिरिति” । अत्रोच्यते१० उसमिदमयुक्तं तूक्तं, पूर्वाभ्युपगमविरोधात्, एकान्तकस्वभाव
वस्तुवादिनो भवन्तः, स्वलक्षणानां निरंशत्वप्रतिज्ञानात्, तत् कथमिदमित्थमभिधातुं युज्यत इति ?॥
(खो० व्या०) अविकल्पिकबुद्धिभेदायोगात् । अयोगश्च भेदकाभावात् अविशिष्टरूपादिखलक्षणा१५ लम्बनत्वेन, व्यक्तिभेदमात्रस्य अधिकृताविकल्पकबुद्धिनां किमित्याह-अप्र
योजकत्वात्।एतदेवाह-तद्भावेऽपि-व्यक्तिमात्रभेदभावेऽपि तथा-भिन्नविकल्पबुद्धिजनकत्वेन बोधभेदासिद्धेः । असिद्धिमेवाह-समानजातीयेभ्यः रूपाद्यविकल्पबोधभेदेभ्यः । किमित्याह-अतुल्येतरवुद्ध्यभावात् । अतुल्याश्च ता
इतरबुद्धयश्च अविकल्पबोधभेदानामितरबुद्धयो विकल्पिका गृह्यन्ते, तासामभावस्त२० स्मात् । न हि नीलस्खलक्षणबोधभेदेभ्यो नीलानीलविकल्पबुद्धिभाव इति भावनीयम् । इति-एवं रूपादीनामनेकस्वभावत्वसिद्धिः॥
स्यादेतत् सिद्धसाधनमेतद् यदुक्तं भवता । कुत इत्याह-उक्तमेव न:-अस्माकं पूर्वाचार्यः-धर्मपाल-धर्मकीयादिभिः द्विविधा यस्माद्
रूपादीनां शक्तिः सामान्या एका प्रतिनियता च अपरा। तत्र सामान्या २५शक्तिः यथा घटसन्निवेशिनां-रूपादीनां उदकाद्याहरणादिकार्यकरण
शक्तिः , यतः सवैरेव घटैरेतत् क्रियते । प्रतिनियता तु रूपादीनां शक्तिर्यथा चक्षुर्विज्ञानादिकार्यकरणशक्तिरिति । रूपं हि चक्षुर्विज्ञानमेव जनयति, न रसादिविज्ञानम् । एवं रसादयोऽपि रसादिविज्ञानान्येवेति । एतदाशझ्याह-अत्रो.
च्यते-उक्तमिदं वः पूर्वाचार्यैः अयुक्तं तूक्तम् । कुत इत्याह-पूर्वाभ्युपगम३० विरोधात् । विरोधश्च एकान्तकखभाववस्तुवादिनो भवन्तः-बौद्धाः। कुत इत्याह-स्वलक्षणानां निरंशत्वप्रतिज्ञानात् कारणात् तत् कथमिदं१ 'त्साह प्रयोजक०' इवि ङ-पाठः ।

Page #168

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनि चन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
किञ्च किमिदं सामान्यप्रतिनियतशक्तिमद्भ्यो रूपादिभ्योऽन्यदुतानन्यदिति । अन्यत्वे सङ्गायोगः, अनन्यत्वे रूपादिभ्यस्तदेकत्वादि । त एव तदिति चेत्, कथमेकस्वभावास्तदुभय भाजः ? । ५ परिकल्पितं तदिति चेत् निर्हेतुकं तर्हि तत्कार्यम् । रूपादिभ्य एव तदिति चेत्, कथमेकस्वभावेभ्योऽनेकम् ? । तत्तत्स्वभावत्वादिति चेत्, न तदचित्रतायामेतदित्युक्तप्रायम् ॥
३७
एवं सर्वधैकस्वभाववस्तुवादिनो रूपादय एवं घट इत्ययुक्तम् । रूपादय एव रूपादय इति वाक्यार्थापत्तेः भिन्नशब्दप्रयोगायोगात्, १० प्रवृत्तिनिमित्ताभावात्, कार्यभेदानुपपत्तेः, तस्य च प्रतिक्षेपा ( खो० व्या० ) द्विविधा हि रूपादीनां शक्तिरित्यादि इत्थमभिधातुं युज्यत इति, शक्तिद्वैविध्ये एकस्वभावत्वानुपपत्तेरित्यर्थः ॥
अभ्युच्चयमाह किश्चेत्यादिना । किञ्च किमिदं सामान्यप्रतिनियतशक्तिद्वयं १५ शक्तिमद्भ्यः रूपादिभ्यः अन्यदुतानन्यदिति विकल्पद्वयम् । किञ्चातः ? उभयथाऽपि दोष इत्याह- अन्यत्वे संयोगायोगः, सम्बन्धाभाव इत्यर्थः । अनन्यत्वे शक्तिद्वयस्य रूपादिभ्यस्तदेकत्वादि तयोः - शक्तयोरेकत्वम् । एकस्माद् रूपादेरनन्यत्वात् तत्स्वरूपवद् रूपादिभेदो वेत्यादि शब्दार्थः । त एवेत्यादि । त एव - रूपादय एव तत्-शक्तिद्वयम् । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह--कथ- २० मेकस्वभावाः- रूपादयः तदुभयभाजः तच्छक्तिद्वयभाज इत्यर्थः । परिकल्पितं तत् - शक्त्युभयम् । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-निर्हेतुकं तर्हि तत्कार्यंशक्तिद्वय कार्यमुदकाद्याहरणादि । रूपादिभ्य एव तत् - कार्यम् । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह- कथमेकखभावेभ्यो रूपादिभ्यः अनेकं कार्यमुदकाद्याहरणादि चक्षुविज्ञानादि च ? । तत्तत्स्वभावत्वात् तेषां रूपादीनां अनेककार्यजननस्वभाव - २५ त्वात् । इति चेत् अनेकं कार्यम् एतदाशङ्कयाह-न तदचित्रतायाम् - अधिकृतखभावचित्रतायामेतत्-तत्स्वभावत्वमित्युक्तप्रायं प्रायेणोक्तम् ॥
एवं च कृत्वा सर्वथैकस्वभाववस्तुवादिनः - बौद्धस्य रूपादय एव घट इत्येतदप्ययुक्तम् । कथमित्याह - रूपादय एव रूपादय इति - एवं वाक्यार्थापत्तेः कारणात् । आपत्तिश्च भिन्नशब्दप्रयोगायोगात् भिन्नौ चैतौ रूपादय ३०
१ 'तदेति' इति भ्रान्तिमूलकः क-पाठः । २ 'भावेभ्यः अनेकान्ततत्स्व०' इति ग-पाठोऽनादरणीयः । ३ ' तयेवेत्यादि' इति ङ-पाठः ।

Page #169

३८
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम्) योगात् सकललोकसिद्धत्वात् उदकाद्याहरणज्ञानादिभावात् । एवं च तदग्रहे तबुद्ध्यभावादिति युक्तिरप्ययुक्तिरेव, तद्रहणस्यैव तद्५बुद्धित्वेन तद्भेदाभिधानायोगात्, तद्भेदाभिधाने च रूपादिबुद्ध्यविनाभूता घटबुद्धिरिति बलादापद्यते। एवं च भवन्ती नियमत एवेयं तत्मतिबद्धं निमित्तान्तरमुपदर्शयतीति यथोदिततत्परिणाम सिद्धिः। अवश्यं चैतदित्थमङ्गीकर्तव्यम्-यदि तु रूपादय एव घटस्ततस्तदतिरिक्ततत्त्वान्तराभावाद् घटस्य रूपादय इति व्यतिरेकाभिधायी
(खो० व्या०) एव घट इति च । अयोगश्च प्रवृत्तिनिमित्ताभावात् । न हि यदेव रूपादिशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं तदेव घटशब्दस्यापि भवितुमर्हत्यतिप्रसङ्गादिति भावनीयम् । इतश्वायुक्तं रूपादय एव घट इत्येतत् कार्यभेदानुपपत्तेः कारणात् , नैकान्तेन एकखभावेभ्यः कार्यभेदो न्याय्यः, तस्य च-कार्यभेदस्य प्रतिक्षेपायोगात् । १५ अयोगश्च सकललोकसिद्धत्वात् कार्यभेदस्य । अत एवाह-उदकाद्याहरण
ज्ञानादिभावात् उदकाचाहरणादि सामान्यशक्तिकार्य ज्ञानादि च प्रतिनियतशक्तिकार्यमिति । एवं चेत्याद्यभ्युच्चयार्थम् । एवं च कृत्वा तदग्रहे-रूपायग्रहे तबुद्ध्यभावात्-घटबुद्ध्यभावादिति युक्तिरपि रूपादीनां घटत्वे साध्ये । किमित्याह-अयुक्तिरेव । कुत इत्याह-तन्द्रहणस्यैव-रूपादिग्रहसैव तद्बुद्धि२० त्वेन-घटबुद्धित्वेन हेतुना तझेदाभिधानायोगात् तयोः-रूपादिघटग्रहबुद्ध्योभैंदेनाभिधानं तस्यायोगात् । तद्भेदाभिधाने च सति किमित्याह-रूपादिबुद्ध्यविनाभूता। केत्याह-घटवुद्धिरिति एतद् बलादापद्यते । एवं च भवन्ती रूपादिबुद्ध्यविनाभावेन नियमत एवेयं-घटबुद्धिः तत्प्रतिबद्धं-रूपादिप्रतिबद्धं निमित्तान्तरमुपदर्शयतीति कृत्वा । किमित्याह-यथोदिततत्२५ परिणामसिद्धिः यथोदितश्चासौ, प्रक्रमात् तत्परिणामश्च-अण्वादिपरिणामश्चेति समासः, तस्य सिद्धिरिति । अभ्युच्चयमाह-अवश्यं चैतदित्थमङ्गीकर्तव्यमनन्तरोदितम् । विपक्षे बाधामाह यदि त्वित्यादिना । यदि तु रूपादय एव घटः ततस्तदतिरिक्ततत्त्वान्तराभावात्-रूपाद्यतिरिक्ततत्त्वान्तराभावात् कारणात् घटस्य रूपादय इति-एवं व्यतिरेकाभिधायी-भेदाभिधायी व्यपदेशो
१ 'बन्धनिमित्ता.' इति क-पाठोऽनादरणीयः । २ 'रूपादिप्रहघटो चुज्यो.' इति -पाठः । ३ 'तस्य योगात्' इति ङ-पाठः ।

Page #170

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) व्यपदेशो न स्यात् । स्यादेतत् तथाकृतसङ्केतत्वाद् ये यथा शब्दा नियुज्यन्ते तथा वाचका इत्यव्यतिरेकेऽप्येवंव्यपदेशो युक्त एव, केवलं प्रयोजनानपेक्षो न भवति तदप्यस्त्येव यथाऽऽह न्याय- ५ वादी-"रूपादयो घटस्येति तत्सामान्योपसर्जनास्तव्यक्तिभेदाः ख्याप्यन्ते” इति । अयमत्रार्थ:-रूपादयो घटस्येति व्यपदेशे घटसामान्यविशेषणा रूपादिशक्तिभेदाः प्रतिनियता उच्यन्ते, प्रतिनियतशक्तिस्वभावाः सन्तः सामान्यशक्तिखभावाः ख्याप्यन्त इति यावत् । एतदप्ययुक्तम्, वचनमानत्वात् । एवं हि प्रतिनियत-.. चक्षुर्विज्ञानादिकार्यकरणस्वभावाः सन्त उदकाद्याहरणकार्यकरणखभावाः ख्याप्यन्त इत्येतदापन्नम् । एतच्चैवमभिधीयमानं असति वास्तवे तत्वभाववैचित्र्ये नीलादिविज्ञानकार्यकरणभावखभावा
(खो० व्या०) न स्थात्, अस्ति चायं घटस्य रूपादय इति । स्थादेतदित्यादि । तथा-तेन १५ प्रकारेण कृतः सङ्केतो येषां, प्रक्रमाच्छब्दानां, ते तथाविधास्तद्भावस्तस्मात् ये यथा शब्दा नियुज्यन्ते वाचकत्वेन ते तथा वाचका इति कृत्वा अव्यतिरेकेऽपि-अभेदेऽपि एवं घटस्य रूपादय इति व्यपदेशो युक्त एव, केवलमन्यत्र प्रयोजनानपेक्षो न भवति तदप्यस्त्येव इह प्रयोजनं व्यपदेशे यथाऽऽह-न्यायवादी धर्मकीर्तिः-रूपादयो घटस्येति-एवं तत्सामा-२० न्योपसर्जना:-रूपादिसामान्योपसर्जनास्तव्यक्तिभेदाः-रूपादिव्यक्तिभेदाः ख्याप्यन्त इति । अयमत्र-ग्रन्थे भावार्थ:-रूपादयो घटस्येति व्यपदेशेऽस्मिन् घटसामान्यविशेषणास्तदुपसर्जनभावेन रूपादिशक्तिभेदाः प्रतिनियता उच्यन्ते । प्रतिनियतशक्तिस्वभावाः सन्तो वस्तुस्थित्या सामान्यशक्तिखभावाः ख्याप्यन्त इति यावत् । एतदाशङ्कयाह-एतद- २५ प्ययुक्तम् । कुत इत्याह-वचनमात्रत्वात् । एतदेवाह एवं हीत्यादिना। एवं यस्मात् प्रतिनियतचक्षुर्विज्ञानादिकार्यकरणखभावाः सन्तो रूपादय उदकाधाहरणकार्यकरणस्वभावाः ख्याप्यन्त इत्येतदापन्नं नीत्या । एतचैवमभिधीयमानं सत् असति वास्तवे-तात्त्विके तत्वभाववैचित्र्ये तेषां-रूपादीनां स्वभाववैचित्र्ये । किमित्याह-नीलादिविज्ञानकार्यकरण(भाव)-३० १'देशो यथाऽऽह' इति उ-पाठः ।

Page #171

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः (मूलम् ) नीलादयः पीतादिविज्ञानकार्यकरणखभावाः ख्याप्यन्त इत्यसन्दिग्धं तुल्यमनेन, अन्यतरशब्दादेः प्रवृत्तिनिमित्ताभावाविशेषात् ५एकान्तकस्वभावत्वात् । तत्वभाववैचित्र्याभ्युपगमे तु न विप्रतिपत्तिरावयोर, सर्वत्र निरुपचरितप्रवृत्तिनिमित्तोपपत्तेः तत्तत्परिणामापेक्षया तथा तथोपसर्जनादिभावेन विचित्रक्षयोपशमयोगतस्तत्तच्छब्दादिसिद्धेरिति ॥ __ एतेन चन्दनस्य गन्ध इत्यत्रापि न चन्दनं नाम गन्धव्यतिरिक्तं १० किञ्चिद् द्रव्यमस्ति । किं तर्हि ? अनेकात्मकस्य गन्धस्य चन्दनखभावो
यो गन्धः स तथा निर्दिश्यत इति यदुच्यते परैस्तदपि प्रत्युक्तमेव, सर्वथैकस्वभावत्वे सति अस्याप्यनुपपत्तेः । तथाहि-चन्दनस्वभावो
(खो० व्या०) खभावा नीलादयः पीतादिविज्ञानकार्यकरणस्वभावाः ख्याप्यन्त १५ इति-एवं असन्दिग्धं तुल्यमनेन । कथमित्याह-अन्यतरशब्दादेनीलपीताद्यपेक्षया प्रवृत्तिनिमित्ताभावाविशेषात् । अविशेषश्च एकान्तकस्वभावत्वात् रूपादीनाम् । एवं चैककार्यपरिकल्पनाबीजमप्यस्तु कार्यान्तरपरिकल्पनाबीजमप्यस्तु । कार्यान्तरपरिकल्पनाबीजं तु न तत्र युज्यते इत्यभिप्रायः। तत्स्वभाव
वैचित्र्याभ्युपगमे पुनः किमित्याह-न विप्रतिपत्तिरावयोः। कुत इत्याह२० सर्वत्र-चक्षुर्विज्ञानादिकार्यादौ निरुपचरितप्रवृत्तिनिमित्तोपपत्तेः मुख्य
शक्तिद्वयभावेन । एतदेवाह तत्तदित्यादिना । तत्तत्परिणामापेक्षया-चक्षुर्विज्ञानादिकार्यकरणपरिणामापेक्षया तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण उपसर्जनादिभावेन-- अविवक्षितादिरूपेण विचित्रक्षयोपशमयोगतः कारणात् तत्तच्छब्दादिसिद्धेः-रूपादिघटादिशब्दविज्ञानादिसिद्धेरिति ॥ २५ एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन वस्तुना चन्दनस्य गन्ध इत्यत्रापि
भेदाधिकारे न चन्दनं नाम गन्धव्यतिरिक्तं किञ्चिद् द्रव्यमस्ति । किं तर्हि ? अनेकात्मकस्य गन्धस्य कुङ्कुमाद्यपेक्षया चन्दनस्वभावो यो गन्धः स तथा-तेन चन्दनोपलक्षणप्रकारेण निर्दिश्यते चन्दनस्य गन्ध इति-एवं यदुच्यते परैः-एकस्वभाववस्तुवादिभिः तदपि प्रत्युक्तमेव-परिहृतमेव । ३० कथमित्याह-सर्वथैकस्वभावत्वे सति वस्तुनः तस्याप्यनुपपत्तेः । यदुच्यते
१'इत्यत्रापि चन्दनं नाम न गन्धः ' इति ग पाठः ।
२'अचन्दनः' इति टर-पाठः।

Page #172

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) यो गन्ध इत्यनेन गन्धविशेषणाभिधानात्, अन्यथा गन्धखभावो यो गन्ध इति प्रामोति, तन्मात्रस्य वैशिष्ट्यायोगेन विशेषणानुपपत्तेरित्यलं प्रसङ्गेन ॥ __ अवयविपक्षोक्तदूषणानि तु तथातदनभ्युपगमान्न नो बाधायै । न घवयवेभ्योऽन्य एवावयवीत्यभिदधति जैनाः। किं तर्हि ? कथश्चिदनन्या, तदेकत्वपरिणाम एवासाविति। इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यं तथाप्रतीतेः, तदग्रह एव सर्वथाऽग्रहणात्, समन्धकारे तदनुपलब्धेः । नेयमवयवाग्रहणत इति चेत्, कुतस्तीति वाच्यम् । समन्ध- १० कारेण तद्रहणावरणादिति चेत् स्यात् तदभावे तद्भेदग्रहः । अस्त्ये
(खो० व्या०) परैरिति एनामेव भावनिकयाऽऽह तथाहीत्यादिना । चन्दनखभावो यो गन्ध इत्यनेन-ग्रन्थेन गन्धविशेषणाभिधानात् चन्दनस्वभावतया, अन्यथा गन्धखभावो यो गन्ध इति प्राप्नोति, न चन्दनस्वभाव इति । कुत इत्याह-१५ तन्मात्रस्य-गन्धमात्रस्य वैशिष्ट्यायोगेन हेतुना विशेषणानुपपत्तेः। चन्दनस्वभावो य इत्येवमित्यलं प्रसङ्गेन-इति प्रकृतोपसंहारः ॥
अवयविपक्षोक्तदूषणानि तु पूर्वपक्षग्रन्थे तथा-तेनावयवभिन्नत्वादिना प्रकारेण तदनभ्युपगमात्-अवयव्यनभ्युपगमात् कारणात् न नो बाधायैनास्माकं बाधायै । एतदेवाह न हीत्यादिना । न यस्माद् अवयवेभ्यः सकाशात् २० अन्य एव-एकान्तेन अवयवीत्यभिदधति-भणन्ति जैनाः। किंतर्हि ? कथचिदनन्यः। कुत इत्याह-तदेकत्वपरिणाम एव-अवयवैकत्वपरिणाम एवासौअवयवी इति । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-तथाप्रतीते:-अवयवैकत्वपरिणामत्वेन प्रतीतेः । प्रतीतिश्च तदग्रह एव-अवयवाग्रह एव सर्वथाऽग्रहणादवयविनः । एतदेव भावयति समन्धकारेऽवयवाग्रहणेन एतदनुपलब्धे:-अव-२५ यव्यनुपलब्धेः । नेयमवयव्यनुपलब्धिः, अवयवाग्रहणतः। इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-कुतस्तौति वाच्यम् । इयमवयव्यनुपलब्धिः समन्धकारेण हेतुना तद्ग्रहणावरणात्-अवयविग्रहणावरणात् । इति चेत्, एतदाशयाह-स्यात् तदभावे-समन्धकाराभावे तद्भेदग्रहः-अवयवभेदेन ग्रहोऽवयविनः। अस्त्येवाय
१'इति कृतोप०' इति क-पाठः । २'तद्ग्रहणात्' इति क-पाठः।
अनेकान्त०६

Page #173

४२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
(मूलम्) वायमिति चेत्, न, प्रतीतिविरोधात् । असिद्धोऽयमिति चेत्, कयोपपत्त्येति वाच्यम्, न घनेकेषु कचिदेकबुद्धिः। को वा किमान ५ हेत्यविप्रतिपत्तिरत्र । अस्ति चेयमनेकावयवेऽवयविनि। सत्यम्, न तु तद्गर्भेति भाव्यताम् । तद्गति कोऽर्थः? कथञ्चित् तद्हणात्मिका । यदि नामैवं ततः किम् ? तत्तदेकत्वपरिणामता । यदि यसौ तदन्य एव स्यात्ततस्तदन्यान्यबुद्धिवदतद्ग्रहणा(१)त्मिकैव भवेत्। न चेयमित्थम् , तथाऽननुभवात्। न ह्यमृदादिग्रहणरूपा घटादिबुद्धिः अनु१० भूयते । न चानुभवविरुद्धा कल्पना न्यायया । न ह्यस्यां प्रभवन्त्यां कस्यचिदसिद्धिर्नाम । न चामृदाद्यात्मकत्व एवामीषां तद्भेद एष,
(खो० व्या०) मिति चेत् तद्भेदग्रहः । एतदाशङ्याह-न, प्रतीतिविरोधात् । न ह्येवंभूता प्रतीतिः । असिद्धोऽयमिति चेत् प्रतीतिविरोधः । एतदाशङ्कयाह-कयोपपत्या १५ असिद्ध इति वाच्यम् । न यस्मादनेकेषु-भावेषु कचिदेकबुद्धिरितीयमेवोपपत्तिः। एतदाशय सामान्येनाह-को वा किमाहेत्यविप्रतिपत्तिरत्र-वस्तुनि यदुत नानेकेषु कचिदेकबुद्धिरिति । अत्राह-अस्ति चेयमनेकावयवेऽवयविनि एकबुद्धिर्घटोऽयमित्यादिरूपा । एतदाशङ्कयाह-सत्यमस्ति, न तु तद्गति
भाव्यताम्, प्रक्रमात् न पुनरनवयवगर्भेति । अत्राह-तगति कोऽर्थः ? । २० इहोत्तरम्-कथश्चित् तद्रहणात्मिका, प्रक्रमादनेकावयवग्रहणात्मिकेति । यदि नामैवं ततः किमिति परः । तत्तदेकत्वपरिणामतेत्युत्तरम् । तस्य-अवयविनः तदेकत्वपरिणामता, अत एवाद्यवयवैकत्वपरिणामतेति । एतदेव भावयति यदीत्यादिना। यदि हि असौ-अवयवी तदन्य एव तेभ्यः-अवयवेभ्योऽन्यः स्यात्
ततः किं स्यादित्याह-ततस्तदन्यान्यबुद्धिवत् तेभ्यः-घटावयवेभ्योऽन्यो घटाव२५ यवीति तदन्यस्तस्मादन्यः पटाद्यवयवीति तबुद्धिवदिति निदर्शनम् । अतदात्मि
कैव-मृदात्मिकैव भवेद् घटावयव्येकत्वबुद्धिः। न चेयमित्थमधिकृतैकत्वबुद्धिः। कुत इत्याह-तथाऽननुभवात्। एतदेवाह-न यस्मादमृदादिग्रहणरूपा घटादिबुद्धिरनुभूयते । किं तर्हि ? मृदादिग्रहणरूपैव । न चानुभवविरुद्धा
कल्पना न्याय्या । किमित्यत आह-न यस्मादस्यां प्रभवन्त्यामनुभवविरुद्ध३० कल्पनायां कस्यचिदसिद्धिर्नाम, तत्प्रसादतः सर्वसिद्ध्यापत्तेः । न चामृदा
१'नवतद्गर्भेति' इति ग-पाठः। २ किं तत् , तदेक०' इति ग-पाठः। ३ 'न तद्गर्भेति वाच्यता' इति -पाठः।

Page #174

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
( मूलम् )
'देशाद्यभेदानुपपत्तेः । इति यथोदित एवायं प्रतीतिन्यायाविरुद्धः । तथाहि - अस्ति तावदियं विच्छिन्नार्थग्रहणस्वभावप्रतिभासा स्थूलाकारा प्रतीतिः । न चायं स्थूलः तत्तत्स्वभावतया समानजातीया- ५ वयवैकत्वपरिणामरूपः तत्तत्सहकारियोगात् तथाभवन् विरुध्यत इति । न चात्रावयविपक्षोक्तदूषणावकाशः ततोऽस्य जात्यन्तरस्वात् कथञ्चित् स्वावयवात्मकत्वेन सर्वथा तद्व्यतिरेकासिद्धेः । एतेन मूर्त्तत्वेन तदभिन्नदेशताऽनुपपत्तिः प्रत्युक्ता, तत्स्वभावतया 'तेषामेव तथाभवनात्, अत एव वृत्त्ययोगदूषणासम्भवात् अर्था- १० न्तरभूतस्यैवावृत्तेः । " भिन्नदेशस्य 'वाग्रहणात्' इत्यप्यनङ्गीकरणाद( खो० व्या० ) द्यात्मकत्व एव सति अमीषां घटाद्यवयविनां तद्भेद एव - मृदाद्यात्मकावयवेभ्यो भेद एव । कुत इत्याह- देशाद्यभेदानुपपत्तेः - सामान्यतो देशकाल - स्वभावाभेदानुपपत्तेः । इति - एवं यथोदित एवायम् - अवयवी प्रतीतिन्याया- १५ विरुद्धः । इहैव भावार्थमाह तथाहीत्यादिना । तथाहि अस्ति तावदियं विच्छिन्नार्थग्रहणस्वभावप्रतिभासा, बहिर्मुखावभासेत्यर्थः, स्थूलाकारा प्रतीतिः प्रतिप्राण्यनुभवात्मिका । न चायम् - आकारः स्थूलः तत्तत्स्वभावतया, प्रक्रमादणूनां स्थूलरूपभवनस्वभावतया, समानजातीयावयवैकत्वपरिणामरूपः सन् तत्तत्सहकारियोगात्-कालादृष्टादिसहकारियोगात् तथा तेन २० प्रकारेण भवन् विरुध्यत इति । न चात्र - यथोदितैकत्वपरिणामेऽवयविपक्षोक्तदूषणावकाशः । कुत इत्याह-- ततोऽस्य जात्यन्तरत्वात् - अवयविनो जात्यन्तरत्वात् । अवयविनो जात्यन्तरमयमेकत्वपरिणामः । जात्यन्तरत्वं च कथञ्चित् स्वावयवात्मकत्वेन हेतुना सर्वथा - एकान्तेन तद्व्यतिरेकासिद्धेः कारणात् । एतेनेत्यादि । एतेन कथञ्चित् स्वावयवात्मकत्वेन यथोदितैकत्व- २५ परिणामस्य मूर्त्तत्वेन तदभिन्नदेशताऽनुपपत्तिः - अवयवाभिन्नदेशताऽनुपपत्तिरवयविनः पूँर्वपक्षोदिता प्रत्युक्ता । कथमित्याह तस्वभावतया - तथैकत्वभवनस्वभावतया तेषामेव - अण्वाद्यवयवानां तथाभवनात् - कथञ्चिदभिन्नैकत्वपरिणामेन भवनात्, अत एव अनन्तरोदितादेकत्वपरिणामाद् वृत्त्ययोगदूषणासम्भवात् कारणात् । असम्भवश्च अर्थान्तरभूतस्यैव, अवयवेभ्य इति १०
-
१ ' देशादिभेदा०' इति क-पाठः । २ तथोदित एवायं इति क- पाठः । ३ 'न्यायविरुद्धः' इति क - पाठः । ४ ' तेषामेव' इति पाठो न प्रतौ न विद्यते । ५ द्रष्टयं पञ्चमं पृष्ठम् । ६ वा ग्रहणा.' इति ग-पाठः । द्रष्टव्यं तुर्थ पृष्ठम् ।
४३

Page #175

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पश्चमः
(मूलम्) बाधकम् । न हि तत्वभावतया तेषामेव तथाभावस्तद्भिन्नदेश
उपादानशून्यो वा, कथञ्चित् तदव्यतिरेकात्, हेतूनां च परनीत्या ५ खभावनियतत्वेन तत्त्वतोऽहेतुत्वोपपत्तेः । एवं तुलानतिविशेषाग्रहणमपि न दोषकृत्, तत्वतो विशेषाभावात् , तेषामेव तथापरिणतेः धर्मोत्पादव्ययभावेऽपि वस्तुनस्तुल्यत्वात्। एवं चने चासाबमूतॊऽग्रहणप्रसङ्गात्' इत्यपि यथोक्तावयविवादिनो न बाधायै तत्तथाभावस्य तदेकत्वपरिणामतया तथाविकल्पनायोगादिति ।।
(खो० न्या०) प्रक्रमः, अवृत्तेरधिकृतैकत्वपरिणामस्य । नायमवयवी सर्वथा अवयवेभ्यो भिन्न एवेति कथं तद्दोषसम्भव इति भावना । तथा भिन्नदेशस्य चाग्रहणादित्यपि पूर्वपक्षोदितमनङ्गीकरणाद् हेतोः । किमित्याह-अबाधकम् । एतद्भावनायाह न ही
त्यादिना । न यस्मात् तत्वभावतया तेषामेव तथाभाव:-अनन्तरोदित१५ स्वरूप एकत्वपरिणाम इत्यर्थः, तद्भिनदेश:-अण्वाद्यवयवभिन्नदेश उपादान
शून्यो वा। कुत इत्याह-कथञ्चित् केनचित् प्रकारेण तदव्यतिरेकात्, तथाभाविनामण्वादीनामभेदादिति भावः । दूषणान्तरमाह-हेतूनां च अण्वादीनां परनीत्या-वैशेषिक-न्यायतः स्वभावनियतत्वेन-नियततया तत्त्वतःपरमार्थेन अहेतुत्वोपपत्तेः । न ह्यधिकृतखभावान्तरस्य हेतव इति भावनीयम् । २० एवम्-उक्तनीत्या तुलानतिविशेषाग्रहणमपि पूर्वपक्षोक्तं न दोषकृत्-न दोषकरणशीलम् । कथमित्याह-तत्त्वतो विशेषाभावाद् यथोदितैकत्वपरिणामे । कुत इत्याह-तेषामेव-अण्वादीनां तथा-एकत्वेन परिणतः । तथापि धर्मोत्पादव्ययौ स्त एव तत्र इत्यारेकानिरासायाह-धर्मोत्पादव्ययभावेऽपि सत्यण्वादीनां वस्तुनस्तुल्यत्वात् तत्स्वभावतयैव । एवं च न चासावमूर्तोऽवयवी २५ अग्रहणप्रसङ्गादित्यपि पूर्वपक्षोक्तं यथोक्तावयविवादिनः, अनन्तरोक्तैकत्वपरिणामावयविवादिन इत्यर्थः । किमित्याह-न बाधायै तत्तथाभावस्य तेषाम्अण्वाद्यवयवानामेकत्वेन भवनस्य तदेकत्वपरिणामतया कारणेन तथापूर्वपक्षोदितप्रकारेण विकल्पनायोगादिति ॥
१ 'तद्व्यति०' इति ग-पाठः । २ द्रष्टव्यं नवम पृष्ठम् । ३ द्रष्टव्यं पञ्चमं पृष्ठम् । ४ 'नित्यतया इति कु-पाठः। ५'विकृत.' इति क-पाठः। ६ द्रष्टव्यं षष्ठं पृष्ठं सप्तमं च । ७ इष्टव्यं नधमं

Page #176

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम् )
चोक्तम्'-' न चार्थे सत्यपि तद्ब्रहणोपायः समस्ति, युक्त्तययोगात् । स हि संवेदनग्राह्यः स्यात् । तच्च साकारमनाकारं वा । साकारत्वेऽपि स्वाकारं विषयाकारं चेति । यदि खाकारं तमेव तद् वेदयते । कथमने ५ नार्थी गृहीतो नाम' इति । एतदप्ययुक्तम्, तदर्थग्रहण परिणामस्यैव खाकारत्वादर्थग्रहण परिणामता चास्य तथाप्रतीते बधमात्रावेदनात् । सति चास्मिन् कथमनेनार्थो न गृहीतो नाम ? तद्वेद नस्यैव तद्रूपत्वात् । तत्स्वाकारवेदनमेव अर्थग्रहणरूपं तथाप्रतीतेरिति ॥
अधिकारः ]
४५
आह-वचनमात्रमेतत्, बोधमात्रतत्त्वस्य स्वभावनियतात्मनो - " suनुपरक्तस्य तद्ब्रहणरूपत्वायोगात्, नियम हेत्वनुपपत्तेः, अतिप्रस
( खो० व्या० )
यचोक्तमित्यादि । यच्चोक्तं पूर्वपक्षग्रन्थं एव । किमित्याह - न चार्थे सत्यपि तग्रहणोपायः - अर्थग्रहणोपायः समस्ति - विद्यते । कुत इत्याह-युक्तययोगात् । अयोगमाह स हीत्यादिना । स यस्मादर्थः संवेदनग्राह्यो भवेत् । तब - १५ संवेदनं साकारमनाकारं चेति विकल्पद्वयम् । साकारत्वेऽपि सति स्वाकारं विषयाकारं वेति विकल्पद्वयमेव । इह दोषमाह यदीत्यादिना । यदि स्वाकारं विज्ञानं ततः किमित्याह - तमेव - स्वाकारं तत्- विज्ञानं वेदयते । कथमनेन-विज्ञानेनात्मवेदिनाऽर्थो गृहीतो नामेति । । एतदपि - पूर्वपक्षोदितमयुक्तम् । कथमित्याह - तदर्थेत्यादि । तस्य - विज्ञानस्यार्थग्रहणपरिणामः तदर्थ - २० ग्रहणपरिणामः तस्यैव स्वाकारत्वात् कारणात् अर्थग्रहणपरिणामता चास्य तथाप्रतीतेः - बहिर्मुख । वभासितयाऽनुभवात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह - बोधमात्रा वेदनात् । नार्थग्रहणगर्भविकलं बोधमात्रं वेद्यत इत्यनुभवः । सति चेत्यादि । सति च अस्मिन् तदर्थग्रहणपरिणामे कथमनेन-विज्ञानेन अर्थों
गृहीतो नाम ? किन्तु गृहीत एव । कुत इत्याह- तद्वेदनस्यैव प्रक्रमात् २५ स्वाकारवेदनस्यैव तद्रूपत्वात् - अर्थग्रहण रूपत्वात् । एतदेव भावयति - तत्खा - कारवेदनमेव - विज्ञान वा कारवेदनमेव तैस्मादर्थग्रहणरूपं तथाप्रतीतेरिति ।
आह-वचनमात्रमेतत् - अनन्तरोदितम् । कुत इत्याह-बोधमात्रतस्वस्थबोधमात्रस्वरूपस्य स्वभावनियतात्मनः तदतिरिक्तायोगेन अर्थानुपरक्तस्य अर्थेनानुपरक्तमर्थानुपरक्तं तस्यैवम्भूतस्य सतो विज्ञानस्य तद्ग्रहणरूपत्वा- ३०
१-२ नवमे पृष्ठे दशमे च । ३ ' यस्मादर्थ ०' इति उ-पाठः ।

Page #177

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
ङ्गादिति, न, बोधमात्रतत्त्वस्यैव तथास्वभावत्वात्, अर्थक्षयोपशमसनिधानतः तथा तथा चैतन्यविक्रियोपपत्तेः खखभावनियतात्मकत्वे५ प्रयोक्तार्थाविरोधात्, तच्छक्तिवैचित्र्यात्, तथाविधत च्छक्तेरेव च ततोऽर्थोपरागत्वात्, अधिकयोगाभावेनान्यथा तदसिद्धेः । इत्यर्थक्षयोपशमसन्निधानस्यैव नियमहेतुत्वापत्तेः अतिप्रसङ्गदोषोऽप्यनवकाश एव, तथाविशिष्टविच्छिन्नार्थग्रहण रूपविज्ञानवेदनाच्च । इति विशिष्टचैतन्यविक्रियाज्ञानपक्षे न कश्चिदू दोषः परिभाव्यतामेतत् ॥ * स्यादेतदसत्यप्यर्थे स्वप्नादिषु तथाविशिष्टविच्छिन्नार्थग्रहणरूप( स्वो० व्या० )
४६
[ पञ्चमः
योगात् - अर्थग्रहणरूपत्वायोगात् । अयोगश्च नियमहेत्वनुपपत्तेर्नीलाद्यर्थग्रहणरूपतया सर्वथाऽसंस्पर्शितयेति भावः । अनुपपत्तिमेवाह- अतिप्रसङ्गादिति । अर्थानुपरक्तमपि नीलार्थग्रहणरूपं न पीतार्थग्रहणरूपमित्यतिप्रसङ्गः । एतदाशङ्कयाह१५ न, बोधमात्रतत्त्वस्यैव । किमित्याह - तथास्वभावत्वात् - अर्थग्रहणस्वभावस्वात् । तथास्वभावत्वं च अर्थक्षयोपशमसन्निधानतः । अर्थश्व क्षयोपशमश्र तयोः सन्निधानं ततः । तथा तथा चित्ररूपतया चैतन्यविक्रियोपपत्तेः स्वस्वभावनियतात्मत्वेऽप्यस्य - विज्ञानस्य उक्तार्थाविरोधात्, तद्वेदनस्यैव तपत्वाविरोधादित्यर्थः । अविरोधश्च तच्छक्तिवैविध्यात्, प्रक्रमाद् बोधमात्र२. तत्त्वस्यैव शक्तिवैचित्र्यात् तथाविधतच्छतेरेव च - विशिष्टाया बोधमात्रतत्त्वशक्तेरेव च तत्त्वतः - परमार्थेन अर्थोपरागत्वात् । अधिकयोगाभावेनउपरञ्जकसम्बन्धाभावेन अन्यथा तदसिद्धेः - अर्थोपरागत्वासिद्धेः । नेति सर्वत्र क्रियायोगोऽनुवर्तते, न, बोधमात्रतत्त्वस्यैव तथास्वभावत्वादित्यतः । इलि एवं अर्थक्षयोपशम सन्निधानस्यैव नियमहेतुत्वोपपत्तेः कारणात् अति२५ प्रसङ्गदोषोऽप्यनवकाश एव य उक्तः पूर्वम्, तथाविशिष्टविच्छिन्नार्थग्रहणरूपविज्ञानवेदनाच कारणात् । इति एवं विशिष्टचैतन्यविक्रियाज्ञानपक्षे । किमित्याह-न कश्चिद् दोष इति परिभाव्यतामेतत्अनन्तरोदितमिति ॥
स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे -असत्यप्यर्थे खमादिषु, 'आदि'३० शब्दात् तैमरिककेशग्रहः, तथा - बहिर्मुखावभासितया विशिष्टविच्छिन्नार्थ
१ 'अयोगो नियम ० ' क- पाठः २ 'मात्रत्वस्यैव' इति ङ-पाठः । ३ तमे पृष्ठे ।

Page #178

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) विज्ञानवेदनोपपत्तेयंत्किञ्चिदेतदिति परिभावितमेव । न परिभावितम्, तत्तदाभासविवेकानवगतेः । इह यदसत्यप्यर्थे खमादिज्ञानं तत्तदाभासम्, अतोऽन्यदू यथार्थमेव, अन्यथा भ्रान्तेतरव्यवस्थाऽ- ५ योगा, भेदकहेत्वभावात्। स्यादेतत् पृथग्जनज्ञानमखिलं भ्रान्तमेव, ग्राह्यग्राहकाकारोपप्लवरूपत्वात्, अभ्रान्तं तु तद्विकलं योगिनामिति न भ्रान्तेतरव्यवस्थाऽयोगो भेदकहेत्वभावश्च । एतदप्यसत्, प्रमाणाभावात्, योगिज्ञानप्रमाणत्वे तद्यथोक्तत्वाभावा, ग्राहकाकाराद्यापत्ते, तद्विकलतत्तदवगमायोगात् । अचिन्त्या योगिनां शक्तिरित्य-"
(खो० व्या०) ग्रहणरूप विज्ञानवेदनोपपत्तेः यत्किञ्चिदेतत्-अनन्तरोदितमिति परिभावितमेव । एतदाशङ्याह-न परिभावितम् । कुत इत्याह-तत्तदाभासविवेकानवगतेः। तदित्यनेनाधिकृतयथार्थज्ञानग्रहः, तदाभासत्वं-यथार्थ खनादिज्ञानं अनयोविवेकानवगतेः कारणान्न परिभावितमिति । एतद्भावनायैवाह-१५ इहेत्यादि । इह-लोके यदसत्यप्यर्थे बाह्ये स्वभादौ-स्वप्ने तिमिरभावे च ज्ञानं भवति, तत्तदाभासं-यथार्थाभासम् , अयथार्थ, भ्रान्तमित्यर्थः । अत:-तदामासात् अन्यद् यत् सत्यर्थे जायते तिमिराद्यभावे च तद् यथार्थम्-अभ्रान्तमेव नियमतः । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे किमित्याह-भ्रान्तेतरव्यवस्थाऽयोगःभ्रान्ताभ्रान्तव्यवस्थाऽयोगः । कुत इत्याह-भेदकहेत्वभावात् । पराभिप्रायमाह २० स्यादेतदित्यादिना । स्यादेतत्-पृथगजनज्ञान-तत्वपृथग्भूतसत्त्वज्ञानं अखिलं भ्रान्तमेव-एकान्तेन । कुत इत्याह-ग्राह्यग्राहकाकारोपप्लवरूपत्वात्, असदभिनिवेशवदिति कृत्वा । अभ्रान्तं पुनर्ज्ञानं तद्विकलं-ग्राह्यग्राहकाकारोपप्लवरूपविकलं योगिनां-वीतरागाणामिति-एवं न भ्रान्तेतरव्यवस्थाऽयोगः, किन्तु योग एव, भेदकहेत्वभावश्च न, किन्तु भेदकहेतुरपि ग्राह्याधुपप्लवरूपोऽस्त्ये २५ वेति अभिप्रायः । एतदाशयाह-एतदपि-अनन्तरोदितमसत्-अशोभनम् । कुत इत्याह-प्रमाणाभावात् । नाधिकृतार्थव्यवस्थाकारि तात्त्विकं प्रमाणमस्तीत्यर्थः । योगिज्ञानं प्रमाणमित्यारेकानिरासायाह-योगिज्ञानस्य प्रमाणत्वं तस्मिन्नभ्युपगम्यमाने । किमित्याह-तद्यथोक्तत्वाभावः तस्य-योगिज्ञानस्य यथोक्तत्वाभावः। कुत इत्याह-ग्राहकाकाराद्यापत्तेः। आपत्तिमेवाह-तद्विकलस्य-ग्राहकाकारादि-३०
१ 'भयं च' इति क-पाठः ।

Page #179

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
वगम इति चेत्, नात्र प्रमाणम्, अन्यत्र पक्षपातात् । अपि च येन तेन प्रकारेणैतदवगमेऽस्य च तथाभावगतावर्धतो ग्राहकाकारादयो ५ नियमेन, अन्यथोभयायोगांदिष्टासिद्धिः । बोधमात्रतत्त्ववादिनश्च सर्व तद्भावे तदधिकाभावेनोप प्लवा सिद्धेश्चेति प्रपञ्चयिष्यामः । कथमनयोर्भ्रान्तेतर भेदावसायः ? सत्क्षयोपशमादितः अनाविलानुभवसंवादादेरा विद्वदङ्गनादिलोक सिद्ध एवेति । एवं च यदुक्तम्- 'अथार्थाकारं जडरूपताऽस्य, अन्यथा तदाकारत्वाभावः, अनाकारत्वे तु १० प्रतिकर्मव्यवस्थानुपपत्तिः, निबन्धनाभावात्, तत्सत्तामात्रस्य सर्व(खो० व्या० )
विकलस्य तत्तदवगमायोगात् तयोः - अधिकृतज्ञानयोः भ्रान्तेतरत्वावगमायोगात् । अचिन्त्या योगिनां शक्तिरिति कृत्वा अवगम इति चेत्, अधिकृतज्ञानयोर्भ्रान्ततरभावस्येति सामर्थ्यम् । एतदाशङ्कयाह - नात्र - अनन्तरोदिते वस्तुनि प्रमाणम्, १५ अन्यत्र पक्षपातात् - पक्षपातं मुक्त्वा | अभ्युच्चयमाह अपि चेत्यादिना । अपि च येन तेन प्रकारेण - अचिन्त्यया चिन्त्यया वा शक्त्या एतदवगमे, प्रक्रमादधिकृतज्ञानयोर्भ्रान्तेतरत्वावगमे योगिज्ञानेन अस्य च - योगिज्ञानस्य तथाभावगतौअधिकृतज्ञानयोर्भ्रान्ततरव्यवस्था कारित्वावगताविति प्रक्रमः । किमित्याह - अर्थतः - सामर्थ्याद् ग्राहकाकारादयो नियमेन - अवश्यन्तया येन केनचित् प्रकारेण २० गृह्णाति तदसावस्य ग्राहकाकारः, येन च तदेवम्भूतमिति ज्ञायते स पुनर्ग्राह्याकार इति । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह - अन्यथा - एवमनभ्युपगमे उभयायोगात् तेन तदवगमस्तत्तथाभावावगमश्चेत्युभयं तदयोगादिष्टासिद्धिर्भवत इति भावनीयम् । अभ्युच्चयमाह - बोधमात्रतत्त्ववादिनश्च - वादिनः सर्वत्र भ्रान्तेतरज्ञान - योस्तद्भावे सति - बोधमात्रभावे सति । किमित्याह - तदधिकाभावेन हेतुना २५ उपप्लवा सिद्धेश्च इष्टासिद्धिः इति प्रपञ्चयिष्याम ऊर्द्धम् । पर आहकथमनयोः - यथार्थयथार्थयोरधिकृतज्ञानयोर्भ्रान्तेतर भेदावसायः - भ्रान्ताभ्रान्तविशेषावगमः ? । अत्रोत्तरम् - सत्क्षयोपशमादितः कारणात् । 'आदि'शब्दाच्छुभोदयग्रहः अनाविलानुभवसंवादादेः, दृढानुभवसंवादादेरित्यर्थः । आविद्वदङ्गनादि लोक सिद्ध एव तयोर्भ्रान्तेतर भेदावसाय इति । एवं च सति
४८
[ पचमः
१ 'नान्यथो' इति ग-पाठः । २ 'दिष्टसिद्धिः' इति ग-पाठः । ३ द्रष्टव्यं दशमं पृष्टम् । ४ 'रूपता स्यादन्यथा तथाकार०' इति ग-पाठः । ५ ' योगिज्ञानयोर्भ्रान्तेतरत्वागमे' इत्यधिकः क-पाठः । ६ 'एवानयोर्भ्रान्तेतर ० ' इति ङ-पाठः ।

Page #180

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) त्राविशेषात् , प्रत्यासत्तेरनिबन्धनत्वात् तस्य सुप्तादिकल्पत्वादिति, एतदुपन्यासमात्रफलमेव, तथाऽर्थाकारताऽनभ्युपगमात्, यथाऽभ्युपगमं तु जडरूपतासिद्धेः, तदर्थग्रहणपरिणामस्यैवार्थाकार- ५ त्वात् , अन्यथा तदनुपपत्तेः, अर्थलेशस्य कस्यचित् तत्रानुप्रवेशायोगादिति निर्लोटितमिदं सर्वज्ञसिद्धौ । यदा च तस्यैवार्थग्रहणशक्तिराकारस्तदा न तदाकारत्वाभाव इति कथं प्रतिकर्मव्यवस्थाऽ. नुपपत्तिः १ निबन्धनोपपत्तेः, तयोरेव तत्स्वभावत्वेन तच्छक्तिविशेषभावादिति । यद् यद् ग्रहणशक्तिमत् तदेव तद्राहकमितरदेव च तबाह्यमिति न तत्सत्तामात्रस्य सर्वत्राविशेषः तत्तथाखभावत्वेन
(स्थो० व्या०) यदुक्तं पूर्वपक्षग्रन्थे-अथार्थाकारमित्यादि यावत् तस्य सुप्तादिकल्पत्वादिति, एतत्-पूर्वपक्षग्रन्थोक्तम् । किमित्याह-उपन्यासमात्रफलमेव, निरर्थकमित्यर्थः । कथमित्याह-तथा-तेनोक्तदूषणप्रकारेण । किमित्याह-अर्थाकारताऽन-१५ भ्युपगमात् ज्ञानस्य । यथाऽभ्युपगमं तु-यथाऽभ्युपगमं पुनराकारतायाः तथा जडरूपतासिद्धेः, ज्ञानस्यैवेति प्रक्रमः । एनामेवाह-तदर्थग्रहणपरिणामस्यैव तस्येति विज्ञानस्य अर्थग्रहणपरिणामस्तस्यैव अर्थाकारत्वाद् विज्ञानस्य अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तदनुपपत्तेः-अर्थाकारताऽनुपपत्तेर्विज्ञानस्य । अनुपपत्तिश्च अर्थलेशस्य कस्यचित् तत्र-विज्ञानेऽनुप्रवेशायोगात्। न च तच्छून्य-२० स्यार्थग्रहणपरिणामाते तदवस्थस्य ज्ञानस्यार्थीकारता नामेति भावनीयमेतदिति निलोठितमिदं सर्वज्ञसिद्धौ । यदा च तस्यैव-विज्ञानस्य अर्थग्रहणशक्तिः स्वगतैवाऽर्थाकारस्तदा न तदाकारत्वाभाव:-अर्थाकारत्वाभाव इति-एवं कथं प्रतिकर्मव्यवस्थाऽनुपपत्तिः? किन्तूपपत्तिरेव । कथमित्याहनिबन्धनोपपत्तेः तदर्थग्रहणशक्तिरेव निबन्धनम् । एतदेवाह तयोरेवेत्यादिना । २५ तयोरेव, प्रक्रमात् ज्ञानार्थयोः तत्स्वभावत्वेन हेतुना तच्छक्तिविशेषभावात् तयोः-ज्ञानार्थयोः शक्तिविशेषभावात् । भावार्थमाह यद् यदित्यादिना। यज्ज्ञानं यद् ग्रहणशक्तिमत् नीलाद्यपेक्षया तदेव-ज्ञानं तद्वाहक-नीलादिग्राहकं इतरदेव च-नीलादि तन्द्राह्यं तस्य-ज्ञानस्य विशिष्टस्यैव ग्राह्यमिति एवं न तत्सत्ता
१ 'कल्पवादिति' इति क-पाठः । २ 'तत्तत्सत्ता' इति क-पाठः । ३ 'सर्वथा विरोधः तत्तथा' इति क-पाठः। ४ दशमे पृष्ठे ।
अनेकान्त. ७

Page #181

५०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम् ) प्रत्यासत्तेः सनिबन्धनत्वात् । इति बोधस्याविशेषतः सुप्तकल्पत्वमसिद्धम् , अर्थक्षयोपशमसन्निधानजस्योक्तवद् वैशिष्ट्यसिद्धेरिति ॥ ५. स्यादेतदेवमप्यात्ममात्रवेदिना व्यतिरिक्तवेदनमयुक्तमेव । सत्यमयुक्तं तद्वत् तद्भावेन, न पुनजस्त्या, ज्ञानान्तराज्ञानप्रसङ्गात् । एवं च न सन्तानान्तरावगम इति चिन्त्यतां देशनादेविषयः, यथा
(स्वो० व्या०) मात्रस्य-ज्ञानसत्तामात्रस्य । किमित्याह-सर्वत्राविशेषः, किन्तु विशेष एव । १० कथमित्याह-तत्तथाखभावत्वेन तयोरेव-ज्ञानार्थयोविशिष्टयोस्तथास्वभावत्वेन
उक्तप्रकारप्रतिनियतस्वभावत्वेन हेतुना प्रत्यासत्तेः कारणात् सनिबन्धनत्वात् । इति-एवं बोधस्याविशेषतः सुप्तकल्पत्वमसिद्धम्, अर्थक्षयोपशमसन्निधानजस्य एव उक्तवत्-यथोक्तं तथा वैशिष्ट्यसिद्धेरिति ।
स्यादेतदेवमपि उक्तनीत्या आत्ममानवेदिना, ज्ञानेनेति प्रक्रमः, व्यति१५ रिक्तवेदनमयुक्तमेव, व्यतिरिक्तश्वार्थ इति हृदयम् । एतदाशङ्कयाह
सत्यमयुक्तम् । कथमित्याह-तद्वत्-ज्ञानवत् तद्भावेन-ज्ञानसत्तयैव, न पुनहत्या-ज्ञानेन । अयुक्तं व्यतिरिक्तवेदनम् । कुत इत्याह-ज्ञानान्तराज्ञानप्रसङ्गात् । एवं च ज्ञानान्तराज्ञाने सति न सन्तानान्तरावगम इति-एवं चिन्त्यतां देशनादेविषयः, देशनाज्ञानस्य प्रवृत्त्यादिज्ञानस्य चेत्यर्थः । यथा
(विवरणम् ) (१६-१७) तद्वत्-ज्ञानवत् तद्भावेन-ज्ञानसत्तयैव, न पुनर्जप्त्येति । यथाहिज्ञानं स्वात्मानं तद्भावेन-ज्ञानसत्तयैव ज्ञायमानाकारैकत्वपरिणेत्येत्यर्थः, परिच्छिनत्ति, तथैव यदि बाह्यमर्थ परिच्छिन्द्यात् , स्यात् तदाऽयं भवदुक्तो दोषः । यदा तु ज्ञप्त्या
घटादिपदार्थप्रतिबद्धज्ञायमानत्वधर्मलक्षणया अर्थपरिच्छेदं करोति ज्ञानं, तदोप२५ पद्यत एव स्वात्मवेदिनोऽपि तस्य बाह्यार्थवेदनमिति ॥ .... (१९) देशनाॉनस्य चे(?)ति । देशनायां ज्ञानं देशनाज्ञानं कथं कस्य यद् भवति
यद्धि यस्मै च दिश्यते यच्च दिश्यते तयोर्ज्ञाने सति सम्भवति । यदा तु ज्ञानं सन्तानान्तरावगमं प्रति नियापारमेव, तदा कथं देशना ? तथा प्रदर्शकप्रवर्तकप्रापकज्ञानानामपि को विषयः परसन्तानानवगमे सति इति सम्यक् पर्यालोच्य मुच्यतां कदाग्रहः ।।
१ तथा' इति क-पाठः । २ ‘णतेत्यर्थः' इति ख-च-पाठः। ३ 'यदि वा खमर्थ इति ख-पाठः। ४ 'परिच्छिन्द्या स्यात्' इति च-पाठः । ५ 'यदाऽनुज्ञात्या' इति क-पाठः। ६ 'ज्ञानस्य वेदेति' इति च-पाठः। ७ 'कथयस्य यद्' इति ख-पाठः; च-पाठस्तु 'कथय स्वयद्भवद्भि तद्धियस्यैव दिस्यते'। ८ 'देशानां तथा' इति क-पाठः ।

Page #182

अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) कथञ्चित् तदवगमे कः खलु तथैवार्थे तद्विरोधः?। अर्थस्यैवाभावादिति चेत्, कुतस्तदभावनिश्चयः । ज्ञानानुभवादिति चेत्, । केन ज्ञानान्तरानुभवः ? । ज्ञानत्वात् तेनैवेति चेत्, किमत्र भवतः ५ प्रमाणम् ? । लोकानुभव एवेति चेत्, नासौ नार्थेऽपीति चिन्त्य ताम् । न चार्थी युक्तिवाधित इति न्याय्यम्, तथाविधयुक्त्यभावात् । न चाभिहिता एव तास्तथाविधा इति, तासां जातियुक्तित्वात् । न चैतद् वचनमात्रमेव, तद्भावस्य दर्शितत्वात् । न चैवं भूताज्ञानेऽपि न सन्ति, प्रायः सर्वत्रगत्वादिति। तच्च वक्ष्यामः॥ १० __एतेन "सहोपलम्भनियमादभेदो नील-तद्धियोः द्विचन्द्रादिवत्"
(खो० व्या०) कथञ्चित्-तत्स्वभावत्वादिना तदवगमे-सन्तानान्तरावगमे कः खलु तथैवतेनैव प्रकारेण अर्थे-रूपादौ तद्विरोधः-अवगमविरोधः? । अर्थस्यैवाभावात् इति चेत् अवगमविरोधः । एतदाक्याह-कुतस्तदभावनिश्चय:-अर्थाभाव- १५ निश्चयः ? ज्ञानानुभवात् एव इति चेत्, न तद्वदर्थोऽनुभूयत इत्यभिप्रायः। एतदाशक्याह-केन ज्ञानान्तराँनुभवः, केनचित् सन्तानान्तरवर्तिन इति भावः। ज्ञानत्वात् तेनैवेति चेत्, एतदपि स्वसंविदितमेवेति भावना । एतदाशङ्कयाहकिमत्र भवतः प्रमाणम् ? न किञ्चित् तत्त्वनीत्येति भावः । लोकानुभव : एवेति चेत् प्रमाणम् । एतदाशङ्कयाह-न असौ-लोकानुभवो नार्थेऽपीति २० चिन्त्यताम् । किं तर्हि ? ज्ञानान्तरे इवास्त्येव । इहैव भङ्ग्यन्तरमाह-न चार्थो युक्तिबाधित इति न्याय्यम् , वच इति शेषः । कुत इत्याह-तथाविधयुत्तयभावात्-अर्थवाधिकाया युक्तेः अभावात् । न चाभिहिता एव पूर्व ता:-युक्तयः तथाविधाः-अर्थबाधिका इति । कुत इत्याह-तासां जातियुक्तित्वादभिहितयुक्तीनाम् । न चैतद् वचनमात्रमेव तासां जातियुक्तित्वम् । २५ कुत इत्याह-तद्भावस्य-जातियुक्तिभावस्य दर्शितत्वात्। न चैवं भूताज्ञानेऽपि न सन्ति जातियुक्तयः, किन्तु सन्त्येव । कुत इत्याह-प्रायः सर्वत्रगत्वात् जातियुक्तीनामिति । एतच्च-सर्वत्रगत्वं जातियुक्तीनां वेश्याम अर्वमिति ॥
एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन ग्रन्थेन सहोपलम्भनियमात् हेतोः १ 'युक्तत्वात्' इति ग-पाठः। २ 'तत्तत्वभाव०' इति उ-पाठः। ३ 'रानुभवेन केन' इति क-पाठः। ४ 'भावः न केन०' इति उ-पाठः। ५ 'जात्या' इत्यधिको उ-पाठः ।

Page #183

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम् ) तथा
"दर्शनोपाधिरहितस्याग्रहात् तद्हे ग्रहात् ।
दर्शनं नीलनिर्भासं नार्थों बाह्योऽस्ति केवलः ॥" इत्याद्यपि यदुच्यते परैस्तत् प्रतिक्षिप्तमेव, विच्छिन्नार्थग्रहणख. भावसंवेदनवेदनपक्षेऽस्यानवकाशत्वात् । विच्छिन्नार्थग्रहणमर्थप्रत्यक्षीकरणं तत्स्वभावविज्ञानानुभवे सति अर्थप्रत्यक्षतयोभयभावसिद्धेरनवकाशत्वमिति ॥ १० किश्चेदमयुक्तिसङ्गतमेव। तथाहि-अत्र नील-तद्धियोरभेदः साध्यः सहोपलम्भनियमेन । सोऽयमनयोः सतोरसतोर्वा साध्येत । सत्त्वे
(स्वो० व्या०) अभेदो नील-तद्वियोः-नील-नीलबुद्ध्योर्द्विचन्द्रादिवदिति निदर्शनं, तथा दर्शनोपाधिरहितस्य-दर्शनविशेषणशून्यस्य अग्रहात् कारणात् तद्हे१५ दर्शनोपाधिग्रहे ग्रहात् । किमित्याह-दर्शनं नीलनिर्भासं-नीलाकारं नार्थो . बाह्योऽस्ति नीलादिः केवल इत्याद्यपि यदुच्यते परैः-विज्ञानवादिभिः तत् प्रतिक्षिप्तमेव-निराकृतमेव । कुत इत्याह-विच्छिन्नार्थग्रहणस्वभावसंवेदनवेदनपक्षेऽस्य परोदितस्य । किमित्याह-अनक्काशत्वात् कारणात् । तत्र विच्छिन्नार्थग्रहणमर्थप्रत्यक्षीकरणं तत्स्वभाव विज्ञानानुभवे सति-अर्थ२० प्रत्यक्षतास्वभावविज्ञानानुभवे सति अर्थप्रत्यक्षतया कारणेन उभयभावसिद्धेःअर्थज्ञानद्वयसत्तासिद्धेः। किमित्याह-अनवकाशत्वमनन्तरोदितस्येति भावनीयम्।।
किश्चेदमित्यादि । किञ्चेदं-संवेदनमनन्तरोदितं अयुक्तिसङ्गतमेव । कथं न युक्तिसङ्गतमित्याह-तथाहीत्यादि । तथाहि-अत्र-अनन्तरोदिते नील-तद्धियोरभेदः साध्यः। केन हेतुनेत्याह-सहोपलम्भनियमेन । सोऽयम्-अभेदः २५ अनयोः-नील-तद्धियोः सतो:-विद्यमानयोरसतोर्वा साध्येत । किञ्चातः ?
(विवरणम्) - (१३) द्विचन्द्रादिवदिति निदर्शनमिति । यद् येन सहोपलभ्यते तत् तस्मादभिन्नमभ्युपेयं यथा चन्द्रद्वितयम् , शशधरयुग्मज्ञानात् । उपलभ्यते च नीलादिः पदार्थो नीलादिबुद्ध्या सहेति स्वभावहेतुः ॥ ३० (१४) दर्शनविशेषणशून्यस्येति । दर्शनं ज्ञानं तदेव विशेषणम् , ज्ञेयस्य विशेषकत्वात् , तेन शून्यस्य । ज्ञानलक्षणे प्रतीयमाने एवार्थः प्रतीयत इत्यर्थः ।
१ अनुष्टुप् । २ 'भावे' इति क-पाठः।

Page #184

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) न सतः सदन्तरापत्तिरित्यभेदासिद्धिः । असत्त्वान्यतरसत्त्वे च वस्तुधर्मत्वादभेदस्येति। नीला धीरेवेति प्रतिज्ञार्थ इति चेत्, अन्यस्य तद्भावे को विरोधः ? । असतस्तद्भावानुपपत्तिरिति चेत्,५ स्यादेतत् तदसत्वसिद्धौ । अननुभवात् तत्सिद्धिरेवेति चेत्, भवेदियं ध्यन्तराभावे, तत् स्वानुभवचदेवेति चेत्, अन्योऽपि स्वसत्तावानेच ।
(खो० व्या०) उभयथाऽपि दोष इत्याह-सत्वे नील-तद्धियोः किमित्याह-न सत एकस्य सदन्तरापत्तिरिति कृत्वा । किमित्याह-अभेदासिद्धिः। न हि सत् सदन्तरं १० भवति । द्वितीयं विकल्पमधिकृत्याह-असत्त्वं चान्यतरसत्वं च, नील-तद्धियोरिति प्रक्रमः, असत्त्वान्यतरसत्त्वं तसिंश्चाभेदासिद्धिः । कुत इत्याह-वस्तुधर्मत्वादभेदस्येति। तन्नायमुभयान्यतराभावे । नीला धीरेवेति प्रतिज्ञार्थः अभेदार्थः । इति चेत्, एतदाशङ्ख्याह-अन्यस्येत्यादि । अन्यस्य-धियो भिन्नस्य तद्भावे-नीलभावे को विरोधः? न कश्चिदित्यर्थः । असत इत्यादि । असतः १५ अन्यस्य तद्भावानुपपत्तिः-नीलत्वानुपपत्तिः । इति चेत्, एतदाशझ्याहस्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अनन्तरोक्तं तदसत्त्वसिद्धौ धियोऽन्यस्यासत्त्वसिद्धौ । अननुभवादिति । अननुभवात् कारणाद् धियोऽन्यस्येति प्रक्रमः, तत्सिद्धिरेव-तदसत्त्वसिद्धेः सिद्धिरेव । इति चेत्, एतदाशझ्याह-भवेदित्यादि । भवेदियं-तत्सिद्धिय॑न्तराभावे, अधिकृतधियोऽन्या धीः ध्यन्तरं तदभाव इत्यर्थः, २० तदपि नानुभूयत एवेति कृत्वा । तदित्यादि । तत्-ध्यन्तरं स्वानुभववदेव ध्यन्तरत्वात् । इति चेत्, एतदाशयाह-अन्योऽपीत्यादि । अन्योऽपि धियः नीलादिः ।
(विवरणम्) (१२) तस्मिंश्चाभेदासिद्धिरिति । यदि हि नीलस्य बाह्यवस्तुनोऽसत्त्वमभ्युपगम्य नीलधिया सहाभेदः साध्यते, तदा न सिद्धयत्येवासौ, वस्त्ववस्तुनोरभेदासिद्धेः । २५ न हि खरविषाणस्य केनचिद् घटादिना पदार्थेन सहाभेदः कापि साध्यत इति ॥
(१३) तन्नायमुभयान्यतराभावे इति । तत्-तस्मान्नैवायम्-अभेदो भवति । कस्मिन् सतीत्याह-उभंयस्य- नीलविषयनीलबुद्धिलक्षणस्य युग्मस्य मध्यादन्यतरस्थएकस्य कस्यचिदभावे-तुच्छत्वे सति ॥
१ 'प्रतिज्ञार्थत्वात्' इति क-पाठः। २ 'नीलादि' इति ङ-पाठः। ३ 'नीलविभ्रमनील.' इति
ख-पाठः।

Page #185

५४
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम्) न च खात्मना अननुभवाविशेषे तच्चेतनाचेतनत्वे तेन तत्त्वव्यवस्थितौ कथञ्चिदाधिक्येनाङ्गतां प्रतिपद्येते, परोक्षत्वाविशेषात् ५ खानुमानाप्रवृत्तेः तल्लक्षणायोगात् सर्वध्यन्तराणां तत्तुल्यतासिद्धेः, अतुल्यानुमितौ चान्यस्मिन्नप्यविरोधः सत्त्वादिना कथञ्चित् तथा. तुल्यत्वोपपत्तेः॥
परसिद्धभेदव्यवच्छेदः साध्यार्थ इत्यप्ययुक्तम्, विकल्पानुपपत्तेः। स ह्यस्य प्रमाणसिद्धोऽप्रमाणसिद्धो वा स्यात् । प्रमाणसिद्धत्वे
(स्वो० व्या०) किमित्याह-खसत्तावानेव पदार्थत्वादिति भावना । एतदेव द्रढयन्नाह-न चेत्यादि । न च स्वात्मना-विवक्षितैकविज्ञानापेक्षया अननुभवाविशेषे सति तयोःध्यर्थयोःचेतनाचेतनत्वे स्वगते तेन-स्वमात्रवेदिना तदनुभवरहितेन ज्ञानेन तत्त्व
व्यवस्थितौ सत्यां, ध्यर्थयोरिति प्रक्रमः, कथञ्चित् केनचित् प्रकारेण आधिक्ये१५ न-विशिष्टतया अङ्गतां प्रतिपद्यते चेतनाचेतनत्वे च । कुत इत्याह-परोक्षत्वाविशेषात्। ध्यर्थयोरिति ज्ञानं हि परस्य स्वसंवेदनरूपम् । न च तद् ध्यन्तरं प्रत्यक्षीकरोति नाप्यर्थान्तरम् । एवं च तेन तत्तत्त्वव्यवस्थितौ तवेतनाचेतनत्वे अनुपयोगिनी एवेति भावनीयम् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-वानुमानाप्रवृत्तेः ध्यन्तरत्वव्यवस्थितावप्रवृत्तिश्च तल्लक्षणायोगात्-अनुमानलक्षणायोगात् पक्षधर्मत्वाद्यग्रह२० मेन । न च सामान्यतो दृष्टमात्रादतोऽधिकृतज्ञानवदन्यदपि यदस्ति तच्चेतनमेवेति भवति तत्तत्त्वव्यवस्थितिः । कुत इत्याह-सर्वध्यन्तराणां-सन्तानान्तरवर्तिनां तत्तुल्य. तासिद्धेः-अधिकृतज्ञानतुल्यतासिद्धेः स्वानुमानेनेति । अतुल्यानुमितौ च नीलाधपेक्षया बोधमानसामान्यतः । किमित्याह-अन्यस्मिन्नपि, प्रक्रमाद् ध्यन्तरादन्यस्मिन्नर्थेऽपीत्यर्थः, अविरोधः । अनुमितेः निबन्धनमाह-सत्त्वादिना ! २५ 'आदि'शब्दाज्ज्ञेयत्वादिग्रहः, कथञ्चित् केनचित् प्रकारेण तथा-समानबुद्धि
जनकत्वेन तुल्यत्वोपपत्तेः इति ॥ ' पक्षान्तरमधिकृत्याह-परेत्यादि । परप्रसिद्धभेदव्यवच्छेदो नील-तद्धियोः साध्यार्थ इत्यपि परोत्तरमयुक्तम् । कुत इत्याह-विकल्पानुपपत्तेः । इमामेवाह स हीत्यादिना । सः-भेदो नील-तद्धियोः यस्मादस्य-परस्य बाह्यार्थवादिनः
१ 'कथञ्चित् तुल्यः' इति ग-पाठः। २ 'परप्रसिद्धभेदव्यवच्छेदोऽसाध्यार्थ' इति क-पाठः। ३ 'तत्त्वव्यव०' इति ङ-पाठः। ४ 'ध्यन्तरतत्त्वव्यवः' इति उ-पाठः।

Page #186

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) कथं तद्व्यवच्छेदसिद्धिः। सिद्धौ वा प्रमाणसिद्धत्वम् । अप्रमाणसिद्धस्तु न सिद्ध एव परस्यापि । किमस्य व्यवच्छेदसाधनेन?॥ ___ स्यादेतत् प्रमाणसिद्ध इति विभ्रमापोहः सङ्गरार्थः । अत्राप्येतद- ५ निवृत्तिरेव न्यायानुपपत्तिश्च बोधमात्रतत्त्ववादिनो विभ्रमायोगात् भेदकाभावेन कालुष्यासिद्धेः। एवं सन्यायतो ग्रहणाभावात् प्रत्यनीकानवगमेनापोहानुपपत्तेरित्यसुन्दरः पक्षः, प्रत्यक्षविरुद्धादिदोष
(स्वो० व्या०) प्रमाणसिद्धः-प्रत्यक्षादिप्रमाणप्रमितः अप्रमाणसिद्धो वा-असत्कल्पनारूपः १० स्यात् । किञ्चातः ? उभयथाऽपि दोष इत्याह-प्रमाणसिद्धत्वे, प्रक्रमान्नीलतद्धियोर्भेदस्य कथं तद्व्यवच्छेदसिद्धिः, बोधमात्रस्यापि व्यवच्छेदसिद्ध्यापत्तेः । सिद्धी वा-तद्व्यवच्छेदस्य प्रमाणसिद्धत्वं कथं तद्भेदस्य ?। अप्रमाणसिद्धस्तु नील-तद्धियोर्भेदः। किमित्याह-न सिद्ध एव परस्यापि बाह्यार्थवादिनः। किमस्य व्यवच्छेदसाधनेन ? न किञ्चिदित्यर्थः ॥ __ स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे-प्रमाणसिद्धोऽधिकृतभेद इति विभ्रमापोहः सङ्गरार्थः-प्रतिज्ञार्थः, अभेदो नील-तद्धियोरिति । एतदाशझ्याह-अत्रापीत्यादि । अत्रापि-पूर्वपक्षे एतस्य-अनन्तरोदितस्य अनिवृत्तिरेव । स ह्यस्य विभ्रमः प्रमाणसिद्धोऽप्रमाणसिद्धो वेत्येवं योज्यम् ।न्यायानुपपत्तिश्च इत्यभ्युच्चयः। एनामेवाह-बोधमात्रतत्त्ववादिन:-योगाचारस्य विभ्रमायोगात्। अयोगश्च २० भेदकाभावेन-वस्तुसत्कर्माद्यभावेन हेतुना कालुष्यासिद्धेर्योधमात्रतत्त्वस्य । एवं सन्न्यायतो ग्रहणाभावाद् विभ्रमस्य । यदि नामैवं ततः किमित्याहप्रत्यनीकानेवगमेन हेतुनाऽपोहानुपपत्तेभ्रमस्य । विभ्रमावगतौ हि तत्प्रत्सनीकावर्गमतस्तत्तत्प्रयोगात् तदपोहसिद्धिः, नान्यथा इति-एवमसुन्दरः पक्षः । तथा प्रत्यक्षविरुद्धादिदोषयुक्तत्वाच कारणादसुन्दरः पक्ष इति । एतदेवाह २५
(विवरणम्) (२३-२४) तत्प्रत्यनीकावगमत इति । तस्य-विभ्रमस्य प्रत्यनीकोऽविभ्रमस्तत्प्रत्यनीकस्तस्यावगम:-ज्ञानं तस्मात् । इदमुक्तं भवति-चित्तमोहिविभ्रमकारणेषु क्लिष्टकर्मादिषु ज्ञातेषु सत्सु ज्ञायन्ते तानि च परमार्थतः सन्ति न सन्ति भवतां मते, अतः कथं तानि ज्ञायन्ते ? नहि खरविषाणं कश्चिद् वेत्ति । तज्ज्ञानाभावे च कथं विभ्रमो ३० ज्ञायते ? विभ्रमावगमाभावे च कथं तत्प्रत्यनीकस्याविभ्रमस्यावगतिः स्यादिति ॥
१ एवास्यानन्तरो०' इति ङ-पाठः। २ नेवगमेन' इति ङ-पाठः। ३ 'पत्तिविभ्रमस्य' इति -पाठः। ४ 'गमस्तत्प्रयोगात्' इति रु-पाठः ।

Page #187

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
१०
(मूलम्) युक्तत्वाच । ज्ञानस्य विच्छिन्नार्थग्राहित्वात् तथाऽनुभवभावादुभयभावसिद्धेः प्रत्यक्षविरुद्धः। तथा तद्वैचित्र्यवेदनाद् भेदकमन्तरेण "तदयोगाद् बोधमात्रस्याभेदकत्वात् अनुमानविरुद्धः। “पञ्च बाह्या विविज्ञेयाः" इति वचनात्, अन्यार्थताऽनुपपत्तेः प्रमाणाभावादागमविरुद्धः । सकललोकार्थाङ्गीकरणाद् भेदेनार्थसिद्धेस्तन्निराकरणनैधुण्याल्लोकविरुद्धः। भिन्नशब्दाभिधानाद् भूयस्तदभेदापादनादितरेतरव्याहतेः स्ववचनविरुद्ध इत्यलं प्रसङ्गेन ।
(स्त्रो० व्या०) ज्ञानस्येत्यादिना । ज्ञानस्य विच्छिन्नार्थग्राहित्वात् कारणात् तच्छीलतया तथाऽनुभवभावात् । किमित्याह-उभयभावसिद्धेः-ज्ञानार्थोभयसत्तासिद्धेः प्रत्यक्षविरुद्धः पक्षः, प्रत्यक्षप्रसिद्धार्थापह्नवादिति भावः । तथा तद्वैचित्र्यवेदनात्, प्रक्रमाज्ज्ञानवैचित्र्यवेदनात् , भेदकमन्तरेण तदयोगात्-तद्वैचित्र्यायोगात् १५ बोधमात्रस्य व्यक्त्यन्तरभाविनोऽपि अभेदकत्वाद् बोधमात्रतत्त्वतयाऽनुमानविरुद्धः सामान्यतस्तदपरसिद्धेः कार्यव्यतिरेकादित्यर्थः । तथा पञ्च बाह्याः-रूपादयो द्विविज्ञेयाः-इन्द्रियमनोविज्ञानविज्ञेया इति वचनात् । अस्य च अन्यार्थताऽनुपपत्तेः कल्पनायामपि प्रमाणाभावादन्यार्थतायाम् । किमित्याह-आगमविरुद्ध इति । तथा सकललोकार्थाङ्गीकरणात् तथातद्व्यवहारकरणेन भेदेना२० थसिद्धेः कारणात् तन्निराकरणनैघेण्याद्धेतोलोकविरुद्धः । तथा भिन्ननिमित्तशब्दाभिधानान्नील-तैद्धियोरित्यनेन भूयस्तदभेदापादनात् तदनु तदभेदाभिधानेन । किमित्याह-इतरेतरव्याहतेः। यदि नील-तद्धियो कथमनयोरभेदः ? अथाभेदः कथं नील-तद्धियो ? । इति स्ववचनविरुद्धः पक्ष इत्यलं प्रसङ्गेन ।
(विवरणम्) २५ (१६) सामान्यतस्तदपरसिद्धेरिति । सामान्यतः-सामान्येन तस्मात्-ज्ञानमात्रादपरस्य-कस्यचित् सिद्धेः-निष्पत्तेः, सामान्यत इति । अस्यायमभिप्राय:सामान्येन तावद् विज्ञानमात्रादन्यत् किश्चित् सिद्धम् । तच्च कर्म वा भवतु, अन्यद् वा किश्चिदिति । अत्रैव हेतुमाह-(१६) कार्यव्यतिरेकादिति । कार्यान्यथाऽनुपपत्तेः । ज्ञानवैचित्र्यलक्षणं हि कार्य कथं ज्ञानव्यतिरिक्तापरभेदकभावविरहे भवितुमुत्सहते ?॥ १ 'अन्यार्थानुपपत्तेः' इति ग-पाठः। १ 'अन्यार्थानुप०' इति ऊ-पाठः । ३ 'तद्धिरित्यनेन'
क-पाका

Page #188

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) हेतुदोषा उच्यन्ते । सहोपलम्भनियमादित्ययं तावद् विपर्ययसाधकत्वाद् विरुद्धः, सहशब्दस्यार्थान्तरेण विना प्रयोगादर्शनात्, सहोपलम्भादेव भिन्नत्वं नीलस्य, तद्धियः । इति विपर्ययसिद्धिः। ५ स्यादेतदेकार्थः 'सह'शब्दः । तेनैतदुक्तं भवति-सहोपलम्भनियमादेकेनैवोपलम्भादिति यावत् । एवं च न विपर्ययसिद्धिरित्युक्तदोषाभावः। नैतदेवम् , अविचारितरमणीयत्वात्। तथाहि-एकेनोपलम्भा. दिति कोऽर्थः । किं ग्राह्य-ग्राहकयोरेकेनैव वेदनात् उतासम्पृक्तेनैव ग्राह्यग्रहणादिति ? । यदि ग्राह्य-ग्राहकयोरेकेनैव वेदनं ततः स एक १० एवानुभवः। इति प्राप्तं बुद्धविज्ञान-पृथग्जन विज्ञानयोरेकत्वम् ।न तत् तस्य ग्राहकमिति चेत्, न तेन सन्तानान्तरावगमः। सत्यमिष्टमेव
(खो० व्या०) हेतुदोषा उच्यन्ते । तत्र सहोपलम्भनियमादित्ययं तावद् हेतुः । किमित्याह-विपर्ययसाधना(?कत्वाद् विरुद्धः। विपर्ययसाधनत्वं च सह-१५ शब्दस्यार्थान्तरेण विना-विवक्षितार्थमधिकृत्य । किमित्याह-प्रेयोगादर्शनात्, सहोपलम्भादेव कारणाद् भिन्नत्वं नीलस्य । कुत इत्याह-तद्धियः। इति-एवं विपर्ययसिद्धिः। स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे-एकार्थः 'सह'शब्दो वर्तते । तेनैतदुक्तं भवति सहोपलम्भनियमादिति । कोऽर्थ इत्याह-एकोपलम्भनियमात् । किमुक्तं भवति ? एकेनैवोपलम्भादिति यावत् । २० एवं च कृत्वा न विपर्ययसिद्धिरिति-एवमुक्तदोषाभावः । एतदाशक्याहनैतदेवम् । कुत इत्याह-अविचारितरमणीयत्वात् । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । एकेन एव उपलम्भादिति कोऽर्थः ? । किं ग्राह्यग्राहकयोः-द्वयोरप्येकेनैव वेदनादित्ययमर्थ उतासम्पृक्तेनैव-असंस्पृष्टेनैव, ज्ञानेनेति प्रक्रमः, ग्राह्यग्रहणादिति? । किश्चातः? उभयथाऽपि दोष इत्याह २५ यदीत्यादिना । यदि ग्राह्य-ग्राहकयोरेकेनैव वेदनमित्यर्थः ततः-एवं सति स एक एवानुभव:-ग्राह्यग्राहकात्मा। इति एवं प्राप्तं बुद्धविज्ञान-पृथग्जनविज्ञानयोग्राह्यग्राहकत्वेन एकत्वम् । न तत्-बुद्धविज्ञानं तस्य-पृथग्जनविज्ञानस्य ग्राहकम् । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-न तेन-बुद्धविज्ञानेन सन्तानान्तरावगमः । सत्यमिष्टमेवेदं यदुत न तेन सन्तानान्तरावगमः । ३०
-
-
१ 'तद्विषयः' इति क-पाठः । २ अप्रयोगा.' इति उ-पाठः । ३ 'स्यादित्यादि' इति ङ-पाठः।
अनेकान्त०८

Page #189

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः (मूलम्) इदमिति चेत्, कथं तद्यस्यासतेति वाच्यम्। शुद्धेः सा किमत्रोच्यत इति चेत्, साऽप्यहेतुकेति न युक्तैव । परार्थभूते हेतुकेति चेत्, ५कथं तदनवगमे तत्सिद्धिरिति ? । अचिन्त्यशत्त्यादिना तु तदवगमो नीलेऽपि तुल्यः ॥
असम्पृक्तेनैव ग्राह्यग्रहणे त्वस्मन्मतानुवाद एव, ग्रायसन्तानारूषितस्यैवास्य तत्वभावतया ग्राहकत्वाभ्युपगमात्, अस्य च न्याय्यत्वात् , भिन्नार्थग्रहणात्, प्रतिप्राणि प्रतीतेः, भावतो बाधा१० सम्भवात् , सदा तथोपलम्भात्, तथाऽर्थक्रियादर्शनात् , अन्यथा
(खो० व्या०) इति चेत्, एतदाशक्याह-कथं तर्हि अस्य-बुद्धस्स आप्ततेति वाच्यम् । शुद्धः। सा-आप्तता किमत्रोच्यते? । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-साऽपिशुद्धिः अहेतुका । इति-एवं न युक्तैव । परार्थभूतेः-परार्थादुत्पत्तेः कारणात् ५ नाहेतुका । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-कथं तदनवगमे-परानवगमे तत्सिद्धिः-परार्थसिद्धिरिति ? । अचिन्त्यशत्त्यादिना तु, 'आदि'शब्दादवाच्यवादग्रहः, तदवगमः-परावगमो नीलेऽपि तुल्यः, भेदाविशेषात् ॥
द्वितीयं पक्षमधिकृत्याह-असम्पृक्तेनैव विज्ञानेन ग्राह्यग्रहणे पुनरभ्युपगम्यमाने । किमित्याह-अस्मन्मतानुवाद एव। कथमित्याह-ग्राह्यसन्तानारूषि२० तस्यैवास्य-विज्ञानस्य केवलस्य सतः तत्स्वभावतया-विच्छिन्नार्थग्रहणस्वभावतया ग्राहकत्वाभ्युपगमात्, अस्य च-अभ्युपगमस्य न्याय्यत्वात् । न्याय्यत्वं च भिन्नार्थग्रहणात् । एतच प्रतिप्राणि-प्राणिनं प्रति प्रतीतेः कारणात् तथा भावतो बाधासम्भवात् । अस्याभ्युपगमस्यासम्भवश्व सदा तथोपलम्भात्-असम्पृक्तग्राह्यग्रहणतयोपलम्भात् । तथाऽर्थक्रियोपलम्भाद्
(विवरणम्) (१४) परार्थादुत्पत्तेरिति । परे-बुद्धव्यतिरिक्ता येऽनुग्राह्याः प्राणिनस्तेषामर्थःसुमार्गावतरणलक्षणं प्रयोजनं पैरार्थस्तस्माद्धेतुभूतात् सकाशादुत्पत्तेर्बुद्धज्ञानशुद्धताया भगवतो हि बुद्धस्य ज्ञानँशुद्धिश्चौर्यपरदाराद्यनार्यकार्यपरम्पराप्रवणपाणिनामुपकाराय प्रवर्त्तत इति प्रतिपद्यन्ते ताथागताः॥
१'तथा' इति पाठो न विद्यते ग-प्रतौ। २ 'तस्याभ्यु०' इति ङ-पाठः। ३ 'परार्द्धस्त स्मा.' इति ख-च पाठः। ४ 'शुद्धिश्चौरपारदाराः' इति च-पाठः। ५ 'तथागतः' इति क-पाठः।

Page #190

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) ग्राहकत्वायोग इत्युक्तप्रायम् ॥
न चास्योक्तप्रकारातिरिक्तोऽर्थः । न चायमप्येकार्थों लौकिकः। न च ग्रन्थकारबहुमतः, न च बहुमतत्वेऽपि युक्तरूपः। “परार्थे ह्यनुमाने ५ वक्तुर्वचनगुणदोषा अपि विचिन्त्यन्ते” इत्युक्तम् । "प्रतिपादयताऽनेन परमवश्यं प्रतीतपदार्थकःशब्द उपादेयः, अन्यथा प्रतीतेरभावात्"। लोके च नार्थान्तरेण विना 'सह'शब्दप्रयोगो दृष्ट इति कथमयमेकार्थवाचको युक्तरूपः स्यात् । साङ्केतिकेऽपि शब्दार्थयोगे लोकप्रसिद्धिरेव अनुसतव्या, तत्परित्यागेनासमञ्जसत्वप्रसङ्गात् ॥ १०
(स्वो० व्या०) भिन्नार्थेन किं बहुना ? अन्यथा ग्राहकत्वायोगो ज्ञानस्य एकान्तैकस्वभावतया खग्रहणायोगाद् ग्राह्यग्राहकोभयरूपतापत्तेरित्युक्तप्रायं-प्रायेणोक्तमेतत् ॥
न चेत्यादि । न च अस्य, प्रक्रमादेकेनैवोपलम्भात् इति वचनस्य । किमित्याहउक्त कारातिरिक्तोऽर्थः । किं तर्हि ? उक्तप्रकार एव । न चेत्यादि । न च अय- १५ मप्येकार्थः, 'सह' शब्दस्येति प्रक्रमः । किमित्याह-लौकिकः । न च ग्रन्थकारबहुमतः 'सह'शब्दस्यैवैकार्थः, तस्य वाक्प्रयोगकुशलत्वाद् ग्रन्थकारस्य । न च बहुमतत्वेऽपि ग्रन्थकारस्य युक्तरूप: 'सह'शब्दस्सैकार्थः । कुत इत्याहपरार्थे यस्मादनुमाने वक्तुर्वचनगुणदोषा अपि विचिन्त्यन्त इत्युक्तं धर्मकीर्तिना। कथमित्याह-प्रतिपादयतोऽनेन-वक्रा परं-प्रतिपाद्यमवश्यं २० प्रतीतपदार्थकः शब्द उपादेयः । अन्यथा-तमन्तरेण प्रतीतेरभावात् इति वार्तिकमिदमुक्तम् । इदमुपन्यस्य प्रक्रान्तोपयोगमाह लोके चेत्यादिना । लोके च-आविद्वदङ्गनादौ नार्थान्तरेण विना। किमित्याह-'सह'शब्दप्रयोगो दृष्ट इति कृत्वा । कथमयं-'सह'शब्दः एकार्थवाचको युक्तरूपः स्यात् ? नैव युक्तरूपः । साङ्केतिके शब्दार्थसम्बन्धे नैवमपि कश्चिद् दोष इत्यारेकानिरासायाह- २५ साङ्केतिकेऽपि शब्दार्थयोगे-शब्दार्थसम्बन्धे । किमित्याह-लोकप्रतीतिरेवानुसर्तव्या हस्तिन्येव 'हस्ति'शब्दः सङ्केतनीयः, न शुनि । तत्परित्यागेन-लोकप्रसिद्धिपरित्यागेन हेतुना किमित्याह-असमञ्जसत्वप्रसङ्गात्-आक्रोशस्यापि स्तवत्वप्रसङ्गेन ।
१ 'शब्दस्यैकोऽर्थः' इति -पाठः। २ 'तेन' इति ङ-पाठः ।

Page #191

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
(मूलम्) एवं चानैकान्तिकोऽपि हेतुः, बुद्धविज्ञेयचित्तादावपि भावात् । तथाहि-बुद्धस्य भगवतो यद् विज्ञेयं सन्तानान्तरचित्तं तस्य बुद्ध५ विज्ञानस्य च सहोपलम्भनियमोऽस्ति । अथ च नानात्वमित्यनैकान्तिकः। तथा चित्तचैत्तानामपि सहोपलम्भनियमोऽस्तीत्यनैकान्तिक
(खो० व्या) एवं चेत्यादि । एवं च कृत्वाऽनैकान्तिकोऽपि हेतुः सहोपलम्भनियमादित्ययं न केवलं विरुद्धः । कथमित्याह-बुद्धविज्ञेयचित्तादावपि सन्तानान्तरवर्तिनि, १० 'आदि'शब्दाच्चैतत्परिग्रहः भावात्-विद्यमानत्वादिति । एतद्भावनायैवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । बुद्धस्य भगवतो यद् विज्ञेयमालम्बनं सन्तानान्तरचित्तं तस्य-सन्तानान्तरचित्तस्य वुद्धविज्ञानस्य च सहोपलम्भनियमोऽस्ति अभ्युपगमनीत्या । अथ च नानात्वमनयोरित्यनैकान्तिका सहो
पलम्भनियमः, नानात्वेऽपि भावादिति । तथा चित्तचैत्तानामपि-विज्ञानवेदना१५ दीनां सहोपलम्भनियमोऽस्तीति कृत्वा अनैकान्तिक एव-अधिकृतहेतुः ।
(विवरणम्) (१४-१५) चित्तचैत्तानामपि विज्ञानवेदनादीनामिति ।
"विज्ञानं वेदना सज्ञा संस्कारो रूपमेव च ।
भिक्षूणां शाक्यसिंहेन स्कन्धाः पञ्च प्रकीर्तिताः ॥"५ २० इति वचनाद् बौद्धमते पञ्च स्कन्धाः । तत्र विज्ञानं चित्तचैत्तभेदाद् द्विविधम् । तत्रापि चित्तं सामान्यपाहि, यथा-गच्छतस्तृणस्पर्शादि । चित्ते भवाश्चैत्ता:-ज्ञानविशेषाः । विशिष्टानि ज्ञानानि चैत्ता भण्यन्त इत्यर्थः । यथा मार्ग एव गच्छतः पर्वतोऽयमित्यादि ज्ञानम् । वेदनारूपा(?) साऽपि द्विधा-सामान्यतो विशेषतश्च । तत्र सामान्यतो निरन्तरं यदलक्षं सुखदुःखानुभव इति । विशेषतस्तु सुखवेदना, यथा-केनापि २५ भव्यप्राणिना सर्वाङ्गीणालङ्कारालङ्कृतिकान्तिप्राग्भारप्रकटीकृतनिखिलदिक्चक्रवालजैनबिम्बावलोकनेऽपूर्वः कश्चित् प्रमोदोऽनुभूयत इति । एवं दुःखवेदनाऽपि भाव्या । सम्झा आहाराद्यभिलाषरूपा प्रतीतैव । संस्कारः पूर्वकालदृष्टानुभूतार्थगोचरस्मृतिवीजरूपः । संज्ञा-संस्कारावपि चित्तचैत्तद्वयस्वरूपावेव । रूपं तु घटायो विचित्रा बहिर्वर्तिनः पदार्थाः । प्रस्तुता चेयमत्र योजना-चित्तचैत्तज्ञानयोरेकस्मिन्नपि काले
१ 'बुद्धिविज्ञेय.' इति क-पाठः। २ 'नान्तरे चित्त' इति ग-पाठः। ३ 'बुद्धिविज्ञानस्य' इति क-पाठः । ४ 'बुद्धिविज्ञेयः' इति -पाठः। ५ अनुष्टुप् । ६ 'भवाखेत्ता ज्ञान.' इति च-पाठः। ७ 'यद् लक्ष्य इति च-पाठः। ८ 'मुख.' इति क-पाठः। ९ 'संज्ञासत्कारा०' इति च-पाठः । १० 'प्रस्तुता वेय.' इति स्व-च पाठः।

Page #192

अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम्) एव । आगमसिद्धमेतदिति नानेन व्यभिचार इति चेत्, किं नेदमिस्थमिति न, किंवा न निश्चीयत इति? । आद्यपक्षे न प्रमाणमित्ययुक्तो मूलवंशनिवा, चरमे तु निश्चीयत एव वचनेनेति व्यभिचारसिद्धिः। ५ इष्टश्च भवता वचनानुसार पूर्वाचार्यमताङ्गीकरणात् ।
"ग्राह्यं न तस्य ग्रहणं न तेन ज्ञानान्तरग्राह्यतयाऽपि शून्यम् ।
(स्वो० व्या०) आगमसिद्धमेतत्-अनन्तरोक्तमिति नानेन व्यभिचारः। इति चेत्,एतदा- १० शक्याह-किं नेदम्-आगमसिद्धमित्थमित्यतो न अनेन व्यभिचारः, किं वा न निश्चीयत इति अतोन ? । किञ्चातः? उभयथाऽपि दोष इत्याह-आद्यपक्षे नेदमि. त्थमित्यस्मिन् न प्रमाणम् । इत्थं नेत्थं वेति क एतद् वेद ? इति एवं प्रमाणाभावे सति अयुक्तो मूलवंशनिवः, मूलवंशः-बुद्धशरद्वतीपुत्रोदयस्तन्निह्नव एवमिति । चरमे तु विकल्पे न निश्चीयत इत्यस्मिन् । किमित्याह-निश्चीयत एव १५ वचनेन तथोपलब्धिरिति-एवं व्यभिचारसिद्धिः, अधिकृतहेतोरनैकान्तिकत्वसिद्धिरित्यर्थः । इष्टश्च-अङ्गीकृतश्च भवता वचनानुसारः। कथमित्याह-पूर्वाचार्यमताङ्गीकरणात्। एतदेवाह-ग्राह्यं न तस्य-बुद्धविज्ञानस्य ग्राह्यमेतदित्येवं ग्रहणं न तेन-बुद्धविज्ञानेन इदन्तया ज्ञानान्तरग्राह्यतयाऽपि शून्यमिदं
(विवरणम्) बौद्धमते भावात् सहोपलम्भनियमोऽस्ति, न चानयोरैक्यम् , अभ्युपगमप्रकोपात् । एवमेकस्मिन्नेव काले ज्ञान-वेदनेऽनुभूयेते, न चैक्यमेतयोः। एवं सज्ञादिध्वपि 'योज्यम् । ततः सहोपलम्भनियमादिति हेतुरनैकान्तिक एवेति स्थितम् ॥
(११) कि नेदमागमसिद्धमित्थमित्यतो नानेन व्यभिचार इति । किं ननैवेदमागमसिद्धं वस्तु चित्तचैत्तसहोपलम्भनियमलक्षणम् । इत्थं यथा प्राञ्जलवृत्त्याऽव-२५ बुध्यते तथा वर्तते इत्यतः कारणानानेन व्यभिचारः प्रेरणीयः । अयमभिप्राय:-इदमागमसिद्धं वस्तु यथा भवद्भिर्व्याख्यायते प्रतीयते च तथान वर्तत एवेति । यथा नानेन व्यभिचार इति सहोपलम्भनियमाख्यहेतोः कार्य इति बौद्धाभिप्रायो भविष्यति कदाचित् ॥
(१४) बुद्धशरद्वतीपुत्रोदय इति । बौद्धागमशास्त्रविशेषकः कश्चित् सम्भाव्यते॥ १ 'चेति' इति क-पाठः । २ 'सरस्वतीपुत्रो.' इति उ-पाठः। ३ 'लब्धेरिति' इति क-पाठः । ४ 'कालज्ञान' इति क-पाठः। ५ 'योज्यन्ते' इति च-पाठः। ६ 'यदा' इति च-पाठः । ७ 'शरीरद्धतिपुत्रादय इति' इति ख-पाठः। ८ तद्विषय इति' इति क-पाठः।

Page #193

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[ पञ्चमः
-
-
-
तथापि च ज्ञानमयः प्रकाशः
प्रत्यक्षपक्षस्य तवाविरासीत् ॥ ५ तथा "प्रेतवत् पुनः सन्तानांनियमः सिद्धः", तथा "नरकवत् पुनः
सर्व सिद्धम्" इत्यादि वचनसमर्थनात्; अन्यथा विचारायोगः खमात्रवेदनातिरेकेण सर्वानिश्चितेरिति । एवं न केवलमनैकान्तिकः
(खो० व्या०) तयैव तथापि च ज्ञानमयः प्रकाशस्तत्त्वाविसंवादी प्रत्यक्षपक्षस्य तैवावि१० रासीत्-प्रकटो बभूव । "तथा 'प्रेतवत् पुनः सन्तानानियमः सिद्धः" "विंशिकायां भावनाधिकारे उक्तम् । तथा "नरकवत् पुनः सर्वं सिद्धम्। इत्यादि विशिकोक्तवचनसमर्थनात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह-अन्यथा विचारायोगः । कथमित्याह-वमात्रवेदनातिरेकेण सर्वानिश्चितेः विज्ञानादन्यस्यानभ्युपगमाद् भवता इति भावः। एवम्-उक्तनीत्या न केवलमनै
(विवरणम् ) (९) प्रत्यक्षपक्षस्येति । प्रत्यक्षाः-सर्वे पक्षाः साध्यानि यस्य स तथा तस्य । एतच्च वृत्तं बुद्धस्तवनसम्बन्धि ।
(१०) प्रेतवत् पुनः सन्तानानियमः सिद्ध इति । अयमत्रार्थः सम्भाव्यतेन हि प्रेतो मृत्वा पुनः प्रेत एव भवति, किन्त्वन्यो मनुष्यादिरेव । ततः प्रेत२० वदन्येषामपि प्राणिनां मृतानां पुनर्द्वितीयवारं सन्तानस्य--सजातीयस्यैवानियम:-- नियमाभावः सिद्धः, कदाचिद् विजातीयसन्तानतयाऽप्युत्पादादिति ॥
(११) नरकवत् पुनः सर्व सिद्धमिति । सर्वमपि सांसारिकं वस्तु दुःखबहुलतया नरकवत् सिद्धम् , प्रतीतमित्यर्थः । 'पुनः'शब्दस्तु विंशतिकोक्तपाश्चात्यार्थापेक्षया विशेषार्थो द्रष्टव्यः । २५ (१२) इत्यादि विंशिकोक्तवचनसमर्थनादिति । यथैतेषां वचनानामर्थः समर्थ्यते भवता (तथा) चित्तचैत्तसहोपलम्भनियमलक्षणोऽर्थः किमिति न समर्थ्यत इत्यर्थः । अत्र च 'ग्राह्यं न तस्य ग्रहणं न तेन' इत्यादिना वृत्तेन बुद्धज्ञानस्वरूपं प्रतिपादितम् । अग्रेतनवाक्यद्वयेन तु बाह्यार्थसत्ता समर्थिता ॥ १ उपजातिः। २ 'नियमसिद्धः' इति क-पाठः। ३ 'तवाविरोशीत्' इति ङ-पाठः।।
४-५ अत्रत्ये क-टिप्पणके यथा-आचार्यवसुबन्धुप्रणीते विज्ञप्तिमात्रतासिद्धिप्रकरणद्वये 'विंशतिकाकारिकाः' इति नामकमेकं प्रकरणम् । तत्र तृतीया तुरीया च कारिके यथा"देशादिनियमः सिद्धः स्वप्नवत् प्रेतवतू पुनः। संतानानियमः सर्वैः पूयन धादिदर्शने ॥ ३ ॥
स्वप्नोपघातवत् कृत्यक्रिया नरकवत् पुनः । सर्व नरकपालादिदर्शने तैश्च बाधने ॥ ४ ॥" तृतीयकारिकावृत्ती 'सिद्ध इति वर्तते', चतुर्थ कारिकावृत्तौ तु 'सिद्धमिति वेदितव्यम्' इति ।
६ 'सन्तानं सजातीय' इति क-पाठः । ७ 'ग्राहकं भूतेनेत्यादिना इति ख-पाठः। ८ 'ज्ञानस्य खरूप' इति क-पाठः।

Page #194

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) असिद्धश्च, सहोपलम्भनियमस्योभयासिद्धत्वात्, भवतः सहार्थायोगात् तदपरस्यानभ्युपगमात्, अभ्युपगमे च साधनवैफल्यादिति । परस्यापि नीलेन सह तद्धिय उपलम्भो नाभेदेन सिद्धः।५ भेदेन तु सहार्थसिद्धौ न साधनमिष्टसाधकमितरस्येति । न चाभेदस्य सहोपलम्भनियमस्य च व्याप्यव्यापकभावः, अन्यथाऽप्यस्याविरोधात् ज्ञानज्ञेयतत्स्वभावत्वत एव नियमोपपत्तेः, ज्ञानस्यार्थग्रहणखभावस्य सतः खसंविदितरूपत्वात् चित्रस्वभावतया तथात्वाविरोधात्, अर्थस्य च ज्ञानविविक्ततया तथा तथा तद्-१० ग्राह्यस्वभावत्वात् । इत्यपि सहोपलम्भनियम उपपद्यत एव, तद्योग्यतालक्षणप्रतिबन्धसामर्थ्यादिति । अनेनैतदप्यपाकृतमेव
(खो० व्या०) कान्तिको हेतुः सहोपलम्भनियमाख्यः । किं तर्हि १ असिद्धश्च । कथमित्याहसहोपलम्भनियमस्य नील-तद्धियोः उभयासिद्धत्वात्, वादिप्रतिवाद्य- १५ सिद्धत्वादित्यर्थः । एतत्प्रकटनायाह-भवतः-तव सहायोगात् नीलाभावेन । अत एवाह-तदपरस्यानभ्युपगमाद् धियो व्यतिरेकेण नीलस्येत्यर्थः। अभ्युपगमे तदपरस्य नीलस्य साधनवैफल्यात्, बाह्यसिद्ध्यैव इति । परस्यापिप्रतिवादिनो नीलेन सह तद्धियः-नीलधिय उपलम्भो नाभेदेन सिद्धः, भेदाभ्युपगमात् । भेदेन तु सहार्थसिद्धौ सत्यां नील-तद्धियोः । किमित्याह-न २० साधनं प्रस्तुतमिष्टसाधकमितरस्य, साधनवादिन इति अर्थः । न चेत्यादि । न च अभेदस्य साध्यतयेष्टस्य सहोपलम्भनियमस्य च साधनत्वेनाभिहितस्य व्याप्यव्यापकभावः । कथं नेत्याह-अन्यथाऽपि-अभेदमन्तरेणापि अस्यसहोपलम्भनियमस्य अविरोधात् । एनामेवाह-ज्ञानज्ञेयतत्वभावत्वत एव कारणात् सहोपलम्भनियमोपपत्तेः । ज्ञान-ज्ञेययोस्तत्स्वभावत्वमभिधातुमाह- २५ ज्ञानस्यार्थग्रहणस्वभावस्य सतः स्वसंविदितरूपत्वात् चित्रखभावतया कारणेन तथात्वाविरोधात् ज्ञानस्य अर्थस्य च ज्ञानविविक्ततया हेतुभूतया तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण स्पष्टेतरादिना तग्राह्यस्वभावत्वात्-ज्ञानग्राह्यस्वभावत्वात् । इत्यपि-एवमपि सहोपलम्भनियम उपपद्यत एव तद्योग्यतालक्षणप्रतिबन्धसामर्थ्यात् तयोः-ज्ञानार्थयोरेवम्भूतयोग्यतालक्षण-३० १ 'असिद्धेश्च' इति ङ-पाठः। २ 'अन्यथा भेदमन्तरेणापि' इति ङ-पाठः ।

Page #195

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम्) यदाहुरेके-"प्रत्यक्षोऽर्थः परोक्षंतु ज्ञानं तत्प्रत्यक्षतयाऽर्थापत्तिसमवसेयम्" इति। अपाकरणं चास्य परोक्षत्वे ज्ञानस्यार्थप्रत्यक्षताऽसिद्धेः, ५ ज्ञानेन ह्यर्थः प्रत्यक्षीक्रियते । तचेत् परोक्षं कथमर्थः प्रत्यक्षो नाम?। तेन प्रत्यक्षीकृतत्वादिति चेत्, न, आत्मानमप्रत्यक्षीकुर्वतोऽन्यप्रत्यक्षीकरणासिद्धेः । इन्द्रियवत् सिद्धिरिति चेत्, न, तस्य बहिष्करण
(स्वो० व्या०) प्रतिबन्धसामर्थ्यादिति । एतेन-अनन्तरोदितेन एतदप्यपाकृतमेव-वक्ष्यमाणं १० यदाहुरेके-मीमांसकाः । किमाहुरित्याह-प्रत्यक्षोऽर्थः-नीलादिः, परोक्षं तु विज्ञानं तद्राहकं तत्प्रत्यक्षतया-अर्थप्रत्यक्षतया कारणेन अर्थापत्तिसमवसेयं ज्ञानमिति, यथोक्तं ज्ञाते त्वनुमानादवगच्छतीति । कथमपाकृतमित्याह अपाकरणं चेत्यादिना । अपाकरणं च अस्य परोक्षत्वे ज्ञानस्य तात्त्विके सति । किमित्याह-अर्थप्रत्यक्षताऽसिद्धेः कारणात् । एतदेव भावयति ज्ञानेन यस्मादर्थः १५ प्रत्यक्षीक्रियते । तचेत् ज्ञानं परोक्षम्, एवं सति कथमर्थः प्रत्यक्षो नाम ?
नैवेत्यर्थः । तेन-ज्ञानेन प्रत्यक्षीकृतत्वादिति चेत् प्रत्यक्षः। एतदाशङ्याहनेत्यादि । न,आत्मानमप्रत्यक्षीकुर्वतः-ज्ञानस्य अन्यप्रत्यक्षीकरणासिद्धेः
(विवरणम्) (१२) ज्ञाते त्वनुमानादवगच्छतीति । ज्ञाते-परिच्छिन्ने (तुः) पुनरर्थे घंटा२० दावनुमानात् सकाशादवगछति-बुध्यते ज्ञानं, यतोऽयमों मम प्रत्यक्षः समजनि । तज्ज्ञाने नूनमेतद्विषयं मम ज्ञानमभूदित्युल्लेखेनेत्यर्थः । यच्चार्थापत्तिसमवसेयं ज्ञानमित्युक्त्वा अनुमानादवगच्छतीत्युक्तं तदर्थापत्यनुमानयोररूप एव भेद इति कृत्वा ।
(१५) एवं सति कथमर्थः प्रत्यक्षो नामेति । स्वतो हि परोक्षं स्वज्ञानं कथमर्थं प्रत्यक्षीकरोति ?। न ह्यप्रतीतं विशेषणं विशेष्ये बुद्धिं जनयति । तथाहि२५ नीलत्वेऽनवबुद्धे सति न भवत्येवेशी बुद्धिर्यदुत नीलं सरोजमिति । एवमत्राप्यर्थ इति विशेष्यस्य विशेषणं प्रत्यक्ष इति । एतच्च प्रत्यक्षत्वलक्षणं विशेषणमप्रतीतमेव ज्ञानस्य परोक्षत्वेऽङ्गीक्रियमाणेऽतः कथं तेनार्थो विशेष्यत इति ॥
(१७) अन्य प्रत्यक्षीकरणासिद्धेरिति । यदि हि ज्ञानमात्मानमात्मनाऽवबुध्यते यदुताहमर्थग्रहणरूपतया परिणतं तदा युज्यते तेनान्यस्य ग्रहणम् । यदा तु ज्ञानमा३० त्मीयस्वरूपावबोधं प्रति लेष्टुप्रायं तदा कथमेषोऽर्थः प्रत्यक्ष इति भवत्यध्यवसायः ?।।
१ 'बहिः करण.' इति क-पाठः। २ 'तत्वेन ज्ञानं' इति ङ-पाठः। ३ ‘पटादा०' इति चपाठः । ४ 'त्युक्तमुक्तेत्तदः' इति च-पाठः। ५ 'सतो हि' इति ख-पाठः । ६ 'सज्ञानं' इति कपाठः। ७ 'यदा' इति च-पाठः। ८ 'प्रति लेष्टप्राय' इति ख-पाठः।

Page #196

अधिकारः]
खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
६५
स्वेन तद्भावोपपत्तेः। अन्तःकरणे को दोष इति चेत्, न खलु ततः कर्तरि क्रियाधानमिति । यद्येवं ततः किमिति चेत्, न तेन युक्तितः कस्यचित् तत्प्रत्यक्षीकरणम् । तथाहि-परोक्षं ज्ञान- ५ मात्मनः सर्वथा भिन्नं नातिशयाधायि तत्रार्थप्रत्यक्षताहेतुरिति न न्यायोपेतमेतत् । यदि त्वात्मनि द्रव्यमनोवद् बोधक्रियाधायक
(स्वो० व्या०) अर्थप्रत्यक्षीकरणासिद्धेः। इन्द्रियवत् सिद्धिरिति चेत् अर्थप्रत्यक्षतासिद्धिः । तथाहीन्द्रियमात्मानमप्रत्यक्षीकुर्वदर्थं प्रत्यक्षीकरोतीति सिद्धम् । एतदाशङ्कयाह-१० नेत्यादि । न-नैतदेवं तस्य-इन्द्रियस्य बहिष्करणत्वेन हेतुना तद्भावोपपत्तेः-स्वपरोक्षस्याप्यर्थप्रत्यक्षीकरणभावोपपत्तेः । अन्तःकरणे-ज्ञाने को दोष इति चेत्, तद्भावोपपत्तरिति प्रक्रमः । एतदाशयाह-न खलु ततः-अन्तःकरणात् कर्तरि क्रियाधानं यथा बहिष्करणादिति। यद्येवं न ततः कर्तरि क्रियाधानम् । ततः किम् ?। इति चेत्, एतदाशङ्याह-न तेन अन्तःकरणेन युक्तितः५ -नीत्या कस्यचित् तत्प्रत्यक्षीकरणं-अर्थप्रत्यक्षीकरणम् । एतद्भावनायैवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि-परोक्षं ज्ञानमात्मन:-जीवस्य सर्वथा भिन्नम्एकान्तेनान्यत् नातिशयाधायि तत्र-आत्मनि एवं सत् अर्थप्रत्यक्षताहेतु. रिति-एवं न न्यायोपेतमेतत् । यदि त्वात्मनि द्रव्यमनोवदस्मद(विवरणम् )
२० (१४) यथा बहिष्करणादिति । बहिष्करणं हि जडं जडत्वाञ्चासंविदितम् , सतस्तादृशं सत् तदन्तःकरणेन खसंविदितेनोपष्टम्भमानीतमात्मनि क्रियाधानायालं भवति । यदा त्वन्तःकरणमपि परोक्षं तदा उभयोरपि करणयोः परोक्षत्वात् कथं फेरि क्रियाया अर्थावबोधलक्षणाया आधानं भवेत् । अयं चार्थस्तथाहीत्यादिना अनन्तरमेव वक्ष्यमाणेन स्फुटीभविष्यतीति ।।
(१६) कस्यचित् तत्प्रत्यक्षीकरणमिति । अत्र कस्यचित्-प्रमातुः ।।
(१८) एकान्तेनान्यदिति । मीमांसकमते हि जीवाद् धर्मिणो भिन्नमेव ज्ञानं धर्मरूपम् , तस्य क्षणिकत्वेनाभ्युपगमात्, "न हि तत्क्षणमध्यास्ते" इत्यादि कुमारिलवचनप्रामाण्यात् । आत्मा तु अनुवृत्तिव्यावृत्तिखरूपो व्यापी तम्मते, अत: कथमेकान्तक्षणिकं सँज्ज्ञानमात्मधर्मः स्यादिति ? ।। ... 'पसाविति' इति स-पाठः । २'तथा बहिःकरणा.' इति क-पाठः। ३ 'भेतस् कि यदि इति क-पाठः। ४ 'जडत्वाखाखसं.' इति च-पाठः। ५ 'कर्तक्रियाया' इति ख-पाठः। ६ लक्षणो आत्मानं भवेतू' इति च-पाठः। 'सज्ञान इति ख-च-पाठः ।
अनेकान्त..

Page #197

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
स्यात् स्यात् तद्धेतुः ; किन्त्वेवं सैव तत्स्वत आत्मसमवायिनी ज्ञानं न भवत्कल्पितबुद्ध्याख्यम् । सा चात्मधर्मत्वात् कथञ्चित् ५ तदभेदात् तथास्वभावत्वात् प्रतीत्यनुग्रहप्रवृत्तेः स्वसंविदितैवेति ज्ञानप्रत्यक्षतासिद्धिः ॥
६६
[ पश्चमः
स्यादेतद यदि तदात्मक्रियारूपमेवा स्वसंविदितं सदर्थप्रत्यक्षताकारि स्यात् को दोषः स्यात् ? । उच्यते-सदैव ( तस्यैव ) तदप्रत्यक्षतायां प्रमातुः क्रियान्तराभावात् अर्थप्रत्यक्षतैव न स्यादिति । १. हृ (? उल्लेखादिशून्यो हि सुतकल्पोऽसौ कथं किञ्चित् प्रत्यक्षीकुर्यात्,
१०
२५
( खो० व्या० )
भ्युपगतं बोधक्रियाधायकं स्यात् ज्ञानं स्यात् तद्धेतुः - भवेदर्थप्रत्यक्षताहेतुः, किन्त्वेवं परिकल्प्यमाने सैव - बोधक्रिया तत्त्वतः - परमार्थेन आत्मसमचायिनी ज्ञानं न भवत्परिकल्पितं बुद्ध्याख्यं ज्ञानम् । ततः किमित्याह - सा च१५ बोधक्रियाऽऽत्मधर्मत्वात् कारणात् कथञ्चित् तदभेदात्- आत्मनोऽभेदात् तथास्वभावत्वात् खसंविदितस्वभावत्वात् प्रतीत्यनुग्रहप्रवृत्तेः तथाऽनुभवभावेन स्वसंविदितैवेति एवं ज्ञानप्रत्यक्षतासिद्धिः स्वसंविदितत्वेन ॥
स्यादेतत्- अथैवं मन्यसे यदि तत् ज्ञानम् आत्मक्रियारूपमेवाखसंविदितं सदेकरूपतयाऽर्थप्रत्यक्षताकारि स्यात् को दोषः स्यात् ? । न १० कश्चिदित्यभिप्रायः । एतदाशङ्कयाह - उच्यते यो दोषः स्यात् । तस्यैव - अधिकृतज्ञानस्य तदप्रत्यक्षतायाम् आत्माप्रत्यक्षतायां सत्यां प्रमातुः - आत्मनः क्रियान्तराभावात् कारणात् अर्थप्रत्यक्षतैव न स्यादिति अयं दोषः स्यात् । तत्समनावाह - हृ ( उ ) लेखादिशून्यो यस्मान्निष्क्रियः सुप्तकल्पोऽसौ-आत्मा कथं ( विवरणम् )
(२१) आत्माप्रत्यक्षतायामिति । ज्ञानेनात्मीयं स्वरूपं नावबुध्यत एव यदुताहमर्थग्रहणरूपतया परिणतमिति ॥
(२१-२२) क्रियान्तराभावादिति । ज्ञानलक्षणैव तदाऽऽत्मनः क्रिया, न त्वन्या । सा चास्यासंविदितेति कथमर्थप्रत्यक्षता १ ॥
(२३) उल्लेखादिशून्य इति । उल्लेखस्तात्कालिको विशिष्टोऽध्यवसायः । ३० 'आदि' शब्दात् स्मृत्यादिग्रहः ||
१ 'वायिनि ज्ञानम्, न भवेत् कल्पित०' इति ग-पाठः ।
२ 'कल्पासो कथं ' इति क-पाठः ।
३ ‘भवेत्' इति ङ-पाठः । ४ 'अर्थाप्रत्यक्ष०' इति ङ-पाठः । ५ 'वा स्वसं०' इति च - पाठः ।

Page #198

अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) तदधि(? वि)कृतौ कर्मविशेषाधानस्याकिञ्चित्करत्वात् ? प्रदीपाद्यव
(खो० व्या) किञ्चित् प्रत्यक्षीकुर्यात् ? नैवेत्यर्थः । कुत इत्याह-तदधि(? वि)कृती-आत्मा- ५ विकृतौ सत्यां कर्म विशेषाधानस्य-अर्थगतविशेषाधानस्य अकिश्चित्करत्वात्। एवं च ज्ञानेनार्थे विशेषः कियत इत्यप्यपास्तम् , इतरेतरसापेक्षः कर्तृकर्मक्रियाविधिरिति
(विवरणम् ) (६) कर्मविशेषाधानस्येति । कर्मणः-घटादेः पदार्थस्य विशेषाधानं-प्रकटताकरणं तस्य । कर्मशब्दश्चैवं व्युत्पाद्यते--क्रियते-ज्ञानेन प्रकटरूपतया निष्पाद्यते इति । कर्म-घटादिवस्तु तद् । अयमभिप्रायः-अर्थस्य प्राकट्यलक्षणे विकारे सम्पन्नेऽपि यावन्नाद्याप्यात्मनो विकारोऽर्थग्रहणप्रवणतारूपः सञ्जायते तावन्नार्थप्रत्यक्षता सम्पद्यत इति ज्ञानेनार्थविशेषः क्रियते इति । यथाहि दात्रेण लव्यस्यैव विकारः क्रियते, न तु लायकस्य, तस्य तदवस्थस्यैवोपलम्भात् । एवं ज्ञानेनाप्यर्थविशेषः प्रकटनारूपो विधीयते, न तु पुरुषे इति मीमांसकाभिप्रायः॥
(७; पृ. ६८, पं. ८) इतरेतरसापेक्षः कर्तृकर्मक्रियाविधिरिति कृत्वेति । कर्तृ. कर्मणोः क्रियाविधिः-क्रियाविशेषः, क्रियाभेद इत्यर्थः । स कीदृशो वर्तत इत्याहइतरेतरसापेक्षः । इतरः कर्ता कर्म वा इतरस्य कर्मणः कर्तुर्वा सापेक्षो यत्र स तथा । क" हि क्रियमाणं पदार्थमपेक्ष्य कर्तृत्वं लभते । कर्म च कर्तारमङ्गीकृत्य कर्मत्वमाप्नोति । ततश्च कर्ता नियमात् कर्मणा विकारमानीयते आत्मकर्तृत्वप्रवणतालक्षणम् २० अन्यथा प्रागवस्थायामकुर्वाणोऽपि कर्तृव्यपदेशमशुवीत । न चैतत् दृष्टमिष्टं वा । कर्म तु का विकारमारोप्यत इति प्रतीतमेव । एवं चेतरेतरसापेक्षः कर्तृकर्मक्रियाविधिरिति सिद्धं भवति । यच्च दात्रदृष्टान्तात् ज्ञानेन करणभूतेनार्थ एव विशेष: क्रियते, न ज्ञातरि पुरुषे इत्युच्यते तदप्यनुपासितगुरोर्वचः । यदि हि दात्रेण लेवितुर्न विशेषः कश्चिदाधीयत इति पक्षीक्रियते तदा दात्रसम्बन्धात् प्राग्वद् २५ दात्रसम्बन्धेऽपि न स्याल्लवनक्रिया पुरुषस्य तिलतुषत्रिभागमात्रस्यापि, तत्र विकारस्याभावात् । तस्माद्भ्युपगन्तव्यमेतद् यदुत दात्रेण साधकतमेन कृत्वा पुरुष कश्चिद् विकारः क्रियत इति । एवं ज्ञानेनापि ज्ञातरि अर्थग्रहणप्रवणतालक्षणो विशेषः क्रियते एवेत्यभ्युपगन्तव्यम् । सर्वथा अनाहितातिशयस्य त्वात्मन. प्रागवस्थायामिव विव. क्षितज्ञेयविषयो बोधो न स्यात् , तस्माद् विवशेनाप्यभ्युपगमव्यमिदं यदुत ज्ञान-३० मात्मनः कथञ्चिदभिन्नं स्वसंविदितं च, अन्यथा तु न कथञ्चनाप्यर्थग्रहणमुपपद्यत इति ।
१ यावन्नाद्यात्मनो' इति च-पाठः। २ 'कर्मणो विकार' इति च-पाठः। ३ 'यस्वदात्रः' इति च-पाठः । ४ 'लवितरि विशेषः' इति क-पाठः।

Page #199

६८ .
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः (मूलम् ) भासितानामप्यन्धादिभिर्घटादीनामदर्शनात् । क्रियान्तराभ्युपगमे
च तत्राप्ययमेव वृत्तान्तोऽस्मन्मतानुवादो वेत्यलं प्रपञ्चेन ॥ ५ . निर्णीतमेतदस्मद्गुरुभिः प्रमाणमीमांसादिषु “परोक्षप्रकृतेरर्थप्रत्यक्षताऽयोगात्, स्वप्रत्यक्षीकरणे च चेतनायाः कथं तात्मावेदनम
(स्वो० व्या०) कृत्वा। इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-प्रदीपाद्यवभासितानामप्यन्धादिभि:प्रमातृभिः स्वक्रियाशून्यैर्घटादिनामदर्शनात् लौकिकमेतत् । क्रियान्तरा१० भ्युपगमे च आत्मनः किमित्याह-तत्राप्ययमेव वृत्तान्तः अनन्तरोदितः अस्मन्मतानुवादो वा ज्ञानात्मधर्मतया । इत्यलं प्रपञ्चेन ॥
निर्णीतमेतदस्मद्गुरुभिः-पूर्वाचार्यैः प्रमाणमीमांसादिषु ग्रन्थेषु । किविशिष्टेन ग्रन्थेनेत्याह-परोक्षप्रकृतेरिति । एवमादिनेति योगः' । परोक्षप्रकृतेः-परोक्ष
भावस्य, ज्ञानस्येति प्रक्रमः, अर्थप्रत्यक्षताऽयोगात्, स्वप्रत्यक्षीकरणे च१५ आत्मप्रत्यक्षीकरणे च, अर्थस्येति प्रक्रमः, ज्ञातताकरणेनेत्यर्थः, चेतनायाः-बुद्धेः
(विवरणम् ) न चैतद् वाच्यं यथा दात्रेण भिन्नेनाप्यतिशयः क्रियते पामरस्य, एवं ज्ञानेनापि भिन्नेन सता पुरुषस्य विशेषः करिष्यते इति । यतो नैव दात्रेणैकान्तेनाविद्यमाना शक्तिः पामरस्याधीयते, किन्तु तस्मादभिन्नैव सा तेन पुष्टीक्रियते । तथा चोक्तम्२० "न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन पार्यते" इति ।।
यदि त्वविद्यमानाऽपि शक्तिर्लवित्रेण लवितुराधीयते तदोपलशकलेऽपि किं न क्रियते, अविद्यमानताया अविशेषात् ? । तस्माल्लवितुरात्मभूतैव शक्तिः, बाह्यं तु करणमपेक्षत उपष्टम्भाय, न त्वविद्यमानायाः शक्तेजननाय । यत् त्वन्तरङ्गं करणं तत् कथं भिन्नं सदतिशयमाधत्ते, अन्तरङ्गत्वक्षतिप्रसङ्गात् ? । न सर्वथा भिन्नेन वस्तुना २५ भिन्नस्य वस्तुनोऽतिशयः क्रियते, मेरु-मकराकरयोरपि परस्परमतिशयकरणप्रसङ्गात् । तस्मादभिन्नमेव ज्ञानमात्मनोऽतिशयाल मिति स्थितम् ।।
(१५) अर्थस्येति प्रक्रम इति । अर्थस्य-घटादेः सम्बन्धिन आत्मनः प्रत्यक्षीकरणे इत्यर्थः। केन यत् (?) प्रत्यक्षीकरणमित्याह-(१५) ज्ञातताकरणेनेति । ज्ञायते
यः कर्मतापन्नः स ज्ञातः, ज्ञातस्य भावो ज्ञातता तस्याः करणं-विधानं तेन, ३० ज्ञायमानत्वकरणेनेत्यर्थः ।।
१ द्रष्टव्यं ७१तमं पृष्ठम् । २ 'यतोऽनेनैव' इति क-पाठः। ३ 'शयमिति' इति क-पाठः। ४ 'प्रतिक्रम इति' इति ख-पाठः।

Page #200

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) वेदने वा 'चेतनात्वम् ? । न हि परप्रकाशनात् खात्माप्रकाशक इह प्रकाशो नाम । न च तदनुभवमन्तरेण स्मृतिः । अस्ति चेयं ज्ञान. विषयाऽपि, तथाऽर्थदर्शनरूपैवेयमिति न लाकिकम् , तदा तथा- ५
(स्त्रो० व्या०) कथं तात्मावेदनमवेदने वाऽऽत्मनश्चेतनात्वं कथम् ? न हि परप्रकाशनादेव आ(खा)त्माप्रकाशक: सन् इह-लोके प्रकाशो नाम,प्रकाशश्च ज्ञानमिति । इहैवाभ्युच्चयमाह-न चेत्यादि । न च तदनुभवं-चेतनानुभवम् , ज्ञानानुभवमित्यर्थः, अन्तरेण-विना स्मृतियुज्यते । अस्ति चेयं-स्मृतिः ज्ञानविषयाऽपि, १० तथाऽनुभूतेः, अर्थान्तरस्मृतिनिबन्धनत्वेनार्थदर्शनं तथाऽर्थदर्शनं तदेव रूपं यस्याः सा तथाविधा । एतदुक्तं भवति-अर्थदर्शनात् प्राग्दृष्टेऽर्थे स्मृतिस्ततस्तदा बुद्ध्यनुमानं
(विवरणम्) (७) कथं तात्मावेदनमिति । अर्थप्रत्यक्षताकरणो हि चेतनाया नियमादात्मीयस्वरूपावभासः समस्ति यदुताहमेतस्यार्थस्य ग्रहणरूपतया परिणतेति ॥ १५
(७) चेतनात्वं कथमिति । यो य आत्मीयं स्वरूपं नावबुद्ध्यते स स न चिद्रूपः, यथा लेष्टुः । नावबुध्यते चात्मीयं स्वरूपं चेतना मीमांसकमते, अतः कथं सा चेतनात्वमाप्नुयादिति १ ॥
(८-९) प्रकाशश्च ज्ञानमिति । इह यो यः प्रकाशः स स स्वपरोभयप्रकाशको दृष्टः, यथा प्रदीपादिप्रकाशः । प्रकाशश्च ज्ञानम् , अतः स्वपरोभयप्रकाशकं भवत्विति॥२०
(११) तथाऽनुभूतेरिति । ज्ञानगोचराऽपि स्मृतिरनुभूयते लोके यदुत मम पूर्वकाले नीलाकारं ज्ञानमभवदिति । न चेयमस्वसंविदितज्ञानवादिनो मते घटते, ज्ञानस्य पूर्व कालेऽननुभवात् । न चाननुभूतेऽपि विषये स्मृतिः प्रवर्तते, अतिप्रसङ्गव्याघातात् । अतोऽभ्युपगन्तव्यमेतद् यदुत पूर्वकाले ज्ञानेनात्मीयं स्वरूपमात्मनैवावबुद्धमासीत् । ततः प्राच्यामवस्थां ज्ञानमात्मप्रतिबद्धा स्मरतीति स्मृतिरुत्पद्यत इत्यभिप्रायः ॥ २५
(१२) ततस्तदा बुद्ध्यनुमानमिति । तत:-प्राग्दृष्टार्थस्मृतेः सकाशात् तदा-अतीते काले यका बुद्धिस्तस्या अनुमानं भवति । यतो ममातीतार्थगोचरास्मृतिः साम्प्रतमुत्पन्ना अत() ज्ञाने(?ते) नूनं मम प्राक्काले तद्विषया बुद्धिरभवदिति रूप( ? स्थितम् ॥
१'चेतनत्वं न हि' इति ग-पाठः। २ 'चात्मनः' इति उ-पाठः। ३ 'तथार्थान्तर' इति 3-पाठः। ४ 'अथ प्रत्यक्षता' इति ख-पाठः। ५ 'भासः प्रकाशश्च शाह (१)मेतस्यार्थ.' इति ख-पाठः। ६ 'कथं यमिति' इति ख-पाठः। ७ 'इति पराभिप्रायः' इति ख-पाठः।

Page #201

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
. ( मूलम् )
तदभावात् कचिदपवर्गोपपत्तेरिति । एतेन निर्विषयज्ञानाभाव उक्तः । न चात्र प्रमाणम्, अनुमानाभावात् तल्लक्षणायोगात् अर्थापत्तेर
रप्य
५
( स्वो० व्या० ) ततस्तत्स्मृतिरिति । एवमर्थदर्शनरूपैवेयं-स्मृतिरिति न लौकिकं तदा तस्मिन् अर्थग्रहणकाले तथा तेन स्मर्त्तव्यग्रहणरूपेण तदभावात् तस्य- स्मर्त्तव्यस्यार्थस्याभावात् । अभावश्च कचिदपवर्गोपपत्तेर्विनाशसम्भवात् । ततश्च निर्विषयं तदर्थस्मरणमित्यर्थः, न च निर्विषयं ज्ञानमिष्यते परैः । अत एवाह - एतेनेत्यादि । १० एतेन - अनन्तरोदितेन निर्विषयज्ञानाभाव उक्तः, तैमिरिककेशादिज्ञानाभाव इत्यर्थः । न चात्र प्रमाणम्, अर्थज्ञानाद् बुद्धाविति प्रक्रमः । नन्वस्त्यनुमानं यदाह भाष्यकार : - " ज्ञाते त्वनुमानादवगच्छति" इति । एतदाशङ्कयाहअनुमानाभावात् । अभावच तल्लक्षणायोगात् - अनुमानलक्षणायोगात् (विवरणम् )
१५ (६) ततस्तत्स्मृतिरिति । ततः - तदा बुद्ध्यनुमानात् तत्स्मृतिः तस्याः - तदा बुद्धेः स्मृतिः - स्मरणम् ||
(६) एवमर्थदर्शनरूपैवेयं स्मृतिरिति न लौकिकमिति । एवम् उक्तेन प्रकारेणार्थदर्शनरूपैव - वार्तमानि कार्थदर्शनरूपैवेयं स्मृतिरित्येतत् परकीयं मतं न-नैव लौकिकम्, अपि तु लोकमार्गोत्तीर्णम् । अयमत्र भावः - साम्प्रतकालभाविनोऽर्थ - २० दर्शनात् प्राग्दृष्टेऽर्थे स्मृतिस्ततस्तदा बुद्ध्यनुमानं ततस्तत्स्मृतिर्भवति । यतस्ततो वार्तमानि कार्थदर्शनरूपै वेयमस्तु तद्धेतुकत्वात् तैस्या इति यदुच्यते मीमांसकेन तदलौकिकमेवेति ॥
७०
[ पचमः
(८) विनाशसम्भवादिति । यदि प्राच्यार्थस्मरणात् तद्विषयज्ञानस्मृतिरित्यङ्गीक्रियते, तदा विदादिः क्षणिकः पदार्थस्तत्कालविनष्टः कथं साम्प्रतं स्वज्ञानस्मृतिहेतुः २५ स्यादिति ? । यदि तु ज्ञानं स्वसंविदितमभ्युपेयते तदा तस्य साम्प्रतमपि पर्यायान्तराविष्टस्य सन्निहितत्वात् स्मृतिर्युज्यत एवेति ॥
(१०) तैमिरिककेशादिज्ञानाभाव इति । तैमिरिकस्य यत् केशादिज्ञानं तस्याभावो भट्टमते प्राप्नोतीत्यर्थः । तथाहि - तैमिरिकस्य शशधर द्वितयगोचरमुत्पद्यते ज्ञानम्, तत्र च बाह्य विषयस्यासन्त्त्वात् । अतः कथं तत्र बाह्यार्थः प्राकट्याद् विज्ञान३० मनुमीयते ? । न ह्यविद्यमानोऽर्थः प्रकटो भवति, अतो विज्ञानमेव तत्तादृशमुपलवरूपं स्वसंविदितमभ्युपगन्तव्यम् । स्वसंविदिते हि तस्मिन्नभ्युपगम्यमाने आत्मीय स्वरूपावबोध आत्मनैवोपपद्यते, अन्यथा तु भ्रान्तविज्ञानाभाव एव स्यादिति ॥
(११) अर्थज्ञानाद् बुद्धाविति प्रक्रम इति । अर्थज्ञानात् अर्थप्राकट्याद् बुद्धौ • साध्यायां इत्येषोऽर्थः प्रक्रमालभ्यत इत्यर्थः ॥
१ 'न स्वस्त्यनु०' इति ङ-पाठः । २ ' एवं दर्शनरूपै ०' इति क- पाठः । क- पाठः । ४ 'प्राप्त्यार्थ०' इति च पाठः । ५ 'स्वसंविदितेदितद्धि तस्मि०' इति
३ 'तस्यति' इति
ख--पाठः ।

Page #202

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) भावेऽप्रवृत्तेर्बुद्विव्यक्तेश्च तदाऽसत्वेनाभावात् तदव्यतिरिक्तस्य च सामान्यस्येतरस्यापि तदग्रहणे ग्रहणात् । इति स्वात्मन्यपि तत्- , सम्बन्धिचेष्टाऽग्रहे परावबोधाय शास्त्रकरणमयुक्तमित्येवमादिना"॥ ५
(स्वो० व्या०) पक्षधर्मत्वाद्यभावेन अर्थापत्तिरनुमानशब्देनाभिप्रेतेत्येतदाशङ्ग्याह-अर्थापत्तेरप्यभावेऽप्रवृत्तेः कारणात् भावोपलम्भकप्रमाणान्तर्गतत्वेन । यदि नामैवं ततः किमिसाह-बुद्धिव्यक्तेश्च अनुमेयायाः तदा-तस्मिन्ननुमानकालेऽसत्त्वेन हेतुना क्षणिकतयाऽभावात् तदव्यतिरिक्तस्य च-बुद्ध्यव्यतिरिक्तस्य च सामान्यस्य १० बुद्धिसामान्यस्याभावात् इतरस्यापि-व्यतिरिक्तस्य व्यतिरिक्ततया बुद्धिसामान्यस्य तद्ग्रहे । किमित्याह-अग्रहणात् । इति एवं स्वात्मन्यपि तत्सम्बन्धिचेष्टाऽग्रहे-बुद्धिसम्बन्धिचेष्टाऽग्रहे सति परावबोधाय शास्त्रकरणमयुक्तमेव(१), परपरिज्ञानासम्भवादिति भावः । एवमादिना ग्रन्थेन नितिमेतदस्मद्गुरुभिः । निर्णीता हेतुवक्तव्यता ॥
(विवरणम्) (७) पक्षधर्मत्वाद्यभावेनेति । अर्थप्राकट्याद्धेतोः सकाशादर्थगोचरज्ञानस्य सत्त्वं साध्यते मीमांसकैः।न चार्थप्राकट्यस्य ज्ञानेन सह पक्षधर्मत्वादयो हेतुधर्माः परिच्छेत्तुं पार्यन्ते, क्षणिकत्वेन ज्ञानस्यार्थप्राकट्यसमये प्रलयप्राप्तत्वात् । ननु यद्यप्यर्थप्राकट्यसमये विवक्षितबुद्धिक्षणो नास्ति, तथापि बुद्धिसामान्यं भविष्यतीत्याह-२० (१०-१२) तदव्यतिरिक्तस्येत्यादि यावद् ग्रहणादिति । अयमभिप्रायः-सद्बुद्धिसामान्यं विवक्षितबुद्धिक्षणादव्यतिरिक्तं व्यतिरिक्तं वा इति विकल्पयुगलम् । तत्र यद्यव्यतिरिक्तमिति पक्षः कक्षीक्रियते स न घटत एव, विवक्षितबुद्धिझणनाशे तदव्यतिरिक्ततया तत्सामान्यस्यापि विनष्टत्वात् , अन्यथा ह्यभेद एव न स्यात् । अथ व्यतिरिक्तमङ्गीक्रियते तहिं बुद्धिव्यतिरिक्तेन ग्रहणे गृह्यत एव । ततो न हि गोचरप्रतीता २५ गोत्वप्रतीतिः कस्याप्युपजायते । न च बुद्धिव्यतिरिक्ते प्रणे कश्चिदुपायस्ते सम्भवति, अर्थप्राकालबुद्धविनष्ठत्वात् ।।
(१३) बुद्धिसम्बन्धिचेष्टाऽग्रहे इति । बुद्धिसम्बन्धिन्याश्चेष्टाया अग्रहे। मदीया बुद्धिरेवं च भवत्येवंविधविरोधाभावे इत्यर्थः ॥
(१४) एवं परिज्ञानासम्भवादिति। न ह्यात्मन्यज्ञाते सति परः परिज्ञायत इति ।। १० १ 'प्रहेऽग्रहणात्' इति तु व्याख्यायाम् । २ 'बुद्धिररुयक्तग्रहे किमित्याइ' इति कु-पाठः। ३ 'चार्थप्राकनचार्थप्राकव्यस्य' इति स्व-पाठः। ४ 'तस्यार्थप्राकट्य.' इति क-पाठः। ५'प्राकट्यार काले बुद्धे.' इति ख-पाठ 'भाव्ये सेवं.' इति ख-पाठः ।

Page #203

७२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम्). साम्प्रतं यदुक्तं 'द्विचन्द्रादिवत्' इत्येतन्निरूप्यते । अयं दृष्टान्तो हि वर्तते । अस्य चायमर्थोऽभिप्रेत:-योऽयं द्वितीयचन्द्रोऽलीकप्रति. ५भासस्तस्य सहोपलम्भनियमोऽस्ति।न चासौ ततो भिन्नः,भेदेऽवस्तुत्वाप्रसङ्गात् । ततश्च विज्ञानमेव तत्तादृशं बाह्यार्थग्रहणस्वभाव. मिवावभासमानमप्यबहिर्गोचरमेव । एवमखिलमेव विज्ञानमिति । एतच्चानालोचितसुन्दरम् , तस्य भ्रान्तत्वेन तथात्वाविरोधात्।भ्रान्तत्वं च बाधकप्रत्ययोपलब्धेर्दोषजत्वेन सकललोकसिद्धत्वात् तदनुः "भव एव तथाप्रतीतेः । एवं तबलात् तजातीयानामेव तत्त्वव्यस्थापनं युक्तम्, न तु सामान्येन सर्वेषाम् , अतिप्रसङ्गात् । न हि ग्राह्या
(खो० व्या०) साम्प्रतं यदुक्तं पूर्वपक्षग्रन्थे एव-द्विचन्द्रादिवदिति निदर्शनत्वेन एतन्निरूप्यते । अयं हि दृष्टान्तो वर्तते । अस्य चायमर्थोऽभिप्रेतो दृष्टान्तस्य ५ योऽयं द्वितीयचन्द्रः । किविशिष्ट इत्याह-अलीकप्रतिभासो बहिस्तदभावेन तस्य सहोपलम्भनियमोऽस्ति बहिश्चन्द्रेण । न चासौ-चन्द्रस्ततः-अलीकप्रतिमासाद् भिन्नः । कुत इत्याह-भेदे वस्तुत्वप्रसङ्गाद् बहिद्वितीयचन्द्रस्यापि वस्त्वभिप्रायः । ततश्चेत्यादि । ततश्च विज्ञानमेव तत्तादृशं-द्विचन्द्राकार
बाथार्थग्रहणखभावमिव अवभासमानमपि तथाप्रतीतेः। किमित्याह२० अपहिर्गोचरं-बहिस्तस्य द्वितीयचन्द्रमसोऽभावात् । अयं भावः-किल परस्यापि सिद्ध एव दृष्टान्तः । अयमर्थोपनयः । एवं द्विचन्द्रवदखिलमेव विज्ञानं बाह्यार्थग्रहणखमावमिव अबहिर्गोचरमिति । अत्राह सिद्धान्तवादी-एतचानालोचितसुन्दरम् अनन्तरोदितम् । कथमित्याह-तस्य-द्विचन्द्रविज्ञानस्य भ्रान्तत्वेन हेतुना तथात्वाविरोधात्-अबहिर्गोचरत्वाविरोधात् । भ्रान्तत्वं च तस्य पाध१५ कप्रत्ययोपलब्धेः तिमिरापगमेन । एतस्थिरीकरणायैवाह-दोषजत्वेन तिमिरमधिकृत्य मकललोकसिद्धत्वात् द्विचन्द्रज्ञानस्य तदनुभव एव-द्विचन्द्रानुभव एव सति तैमिरिकस्सापि तथाप्रतीते:-दोषजत्वेन प्रतीतेः । प्रतीतिश्च चिकित्साकरणगम्या एवं च कृत्वा तबलात्-द्विचन्द्रज्ञानबलात् तज्जातीयानामेव भ्रान्तानां तत्त्वव्यवस्थापनं युक्तं साधर्म्यसिद्धेः । न तु सामान्येन सर्वेषां
(विवरणम्) ३० (२०) परस्यापीति । आचार्यस्य ॥
१-२५१तमे पृष्ठे। ३ 'यतोऽस्ति' इति क-पाठः। ४ 'एतदया' इति क-पाठः। .

Page #204

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) कारादिमद् विज्ञानमनुभूयत इति तत्तत्स्वभावतया सर्वस्यैव तथाविधत्वकल्पनं न्यायोपपन्नं बुद्धविज्ञानानामतथाविधत्वात् । न चेदमतथाविधत्वममीषां तदितरेभ्यो 'भेदकभेदमन्तरेण, न्यायतोऽनुप- ५ पत्तेः, पृथग्जनविज्ञानानामपि प्रमाणतदाभासाभ्युपगमात्, तत्रापि संवादिज्ञानजनकानां तदितरेभ्यस्तथैव भेदात्, भेदकमन्तरेण समानभेदहेतुमात्रात् तथाभेदासिद्धेः,अतिप्रसङ्गादिति। एवं द्विचन्द्रेतरादिविज्ञानानामपि भेदको भेदः समभ्युपगन्तव्यः । स च भेद
(खो० व्या०) -ज्ञानानाम् । कुत इत्याह-अतिप्रसङ्गात् । एनमेवाह न हीत्यादिना । न हि ग्राह्याकारादिमत्, “आदि शब्दात् ग्राहकाकारपरिग्रहः, विज्ञानमनुभूयत इति कृत्वा तत्स्वभावतया कारणेन सर्वस्यैव-विज्ञानस्य तथाविधत्वकल्पनं-ग्राह्याकारादिमत्त्वकल्पनं न्यायोपपन्नम् । कथं नोपपन्नमित्याह-बुद्धविज्ञानानां परपक्षेऽपि अतथाविधत्वात् , अग्राह्याकारादिमत्त्वादित्यर्थः । यदि १५ नामैवं ततः किमित्याह-न चेदमित्यादि । न चेदमतथाविधत्वम्-अनन्तरोदितममीषां-बुद्धविज्ञानानां तदितरेभ्या-ग्राह्याकारादिमद्विज्ञानेभ्यः सकाशाद् भेदकभेद-भेदकविशेषमन्तरेण-विना । कुत इत्याह-न्यायतोऽनुपपत्तेः, अतथाविधत्वस्य, समानहेतूनामसमानत्वायोगादित्यर्थः । समानं च बोधमानं परनीत्या सर्वविज्ञानहेतुस्तदपराभावेनेति भावनीयम् । तथा पृथग्जनविज्ञानानामपि-२० ग्राह्याकारादिमतां प्रमाणतदाभासत्वाभ्युपगमात् कारणात्। एवं च तत्रापिपृथग्जनविज्ञानसमुदाये संवादिज्ञानजनकानां प्रमाणानां तदितरेभ्यः-तदजनकेभ्यः प्रमाणाभासेभ्यः सकाशात् । किमित्याह-तथैव-तत्तदाभासतया पृथग्जनवुद्धविज्ञानवद् भेदात् । यदि नामैवं ततः किमित्याह-भेदक-वस्त्वन्तरमन्तरेण समानभेदहेतुमात्रादेव-केवलात् तथा-जातिभेदेन भेदासिद्धेः । असिद्धिश्च २५ अतिप्रसङ्गात्, बुद्ध विज्ञानानामपि जातिभेदप्रसङ्गेनेति। एवं द्विचन्द्रेतरादिविज्ञानानामपि भेदकः कश्चिद् भेदः समभ्युपगन्तव्यो येन तानि
१ 'भेदकम् , भेद०' इति ग-पाठः। २'भेदकार्थ' इति क-पाठः। ३ 'स्वात् ग्राह्यः' इति -पाठः।
अनेकान्त. १.

Page #205

७४
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
- [पञ्चमः
(मूलम्) कोऽर्थ एवास्तु, किमन्येन स्वहेतुपरम्पराजनितहेतुभेदादिना कल्पितेन बोधमात्रतत्त्ववादिनोऽस्य प्रदीर्घपरम्परायामपि तन्मात्रातिरेकेण ५ विशेषासिद्धितोऽभिधानमात्रत्वादिति । अर्थस्तु सत्क्षयोपशमादिमतोऽभ्रान्तज्ञानहेतुरितरस्य तु विपर्ययहेतुरिति न किञ्चिदत्रावद्यम् , लोकसमयसिद्धत्वात् । आह-आन्तरहेतोरेव तद्भेदाभ्युपगमे को दोषः। ननु न कश्चित् , अपि तु बाह्यार्थसिद्धिरेव । बोधमात्रस्वतत्त्वानि हि सर्वचित्तानि, न तदतिरिक्तं भेदकमिति तन्माननिबन्ध१० नत्वाद् विजातीयभेदासिद्धेः, अस्य चानुभवसिद्धत्वात् तद्भेदापादकं तत्कालुष्यकारि वस्तु सत् काङ्गीकर्तव्यम् , अन्यथा बुद्धस्येव
(खो० व्या०) तदन्येभ्यो बुद्धादिविज्ञानेभ्यो भियन्त इति । स च भेवका-भेदः अर्थ एव
अस्तु बाह्यः, किमन्येन स्वहेतुपरम्पराजनितहेतुभेदादिना कल्पितेन? १५ 'आदि'शब्दाद् वासनाशक्त्यादिग्रहः । किमिति तत्कल्पनाऽयुक्तेत्याह-बोधमात्र
तत्त्ववादिनः-वादिनः अस्य-स्वहेतुपरम्पराजनितहेतुभेदादेः प्रदीर्घपरम्परायामपि सत्यां तन्मात्रातिरेकेण-बोधमात्रातिरेकेण विशेषासिद्धितः कारणादभिधानमात्रत्वादस्येति । अर्थस्तु बाह्यः सत्क्षयोपशमादिमतः
पुंसः, 'आदि'शब्दात् सातोदयादिग्रहः, अभ्रान्तज्ञानहेतुः-एकचन्द्रादिज्ञानहेतुः २० इतरस्य तु-असत्क्षयोपशमादिमतः विपर्ययहेतु:-द्विचन्द्रादिज्ञानहेतुरितिएवं न किञ्चिदत्रावयं-पापम् । तथाहि-नकचन्द्रादिव्यतिरेकेण कृष्णक्षपादौ द्विचन्द्रज्ञानोदय इत्यपालोचनीयमिति न किञ्चिदत्रावद्यम् । कुत इत्याह-लोकसमयसिद्धत्वात्। आह-आन्तरहेतोरेव सकाशात् तद्भेदाभ्युपगमे-द्विचन्द्रादिज्ञानभेदाभ्युपगमे, प्रक्रमाद् बुद्धादिज्ञानेभ्यः, को दोष इति ? । एतदाशङ्याह-न २५ कश्चिदन्यः, अपि तु बाह्यार्थसिद्धिरेव। कथमित्याह-बोधमात्रखतत्वानि-- बोधमात्रस्खलक्षणानि यस्मात् सर्वचित्तानि, न तदतिरिक्तं-बोधातिरिक्तं भेदकं वस्तु इति-एवं तन्मात्रनिबन्धनत्वात्-बोधमात्रनिबन्धनत्वात् विजातीयभेदासिद्धेः ग्राह्याकारादिमत्त्वेन अस्य च-विजातीयभेदस्य अनुभवसिद्धत्वात् हेतोः । किमित्याह-तड्दापादकं-विजातीयभेदापादक बुद्धविज्ञानेभ्यः, पृथग्३० जनविज्ञानानामिति प्रक्रमः। तत्कालष्यकारि-बोधमात्रकालुष्यकारि वस्तु सत्अपरिकल्पितं कर्माङ्गीकर्तव्यं ज्ञानावरणीयादि; अन्यथा-तदनभ्युपगमे बुद्धस्येव १ सातवेदनीयकर्मण उदयादिग्रहः। ५ 'त्वात् भान्तर०' इति क-पाठः ।

Page #206

अधिकारः] स्योपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) प्रभूतबुद्धानां वा स्वरूपभेदेऽपि चित्तमात्राद् भ्रान्तेतरभेदाभाव इति बाह्यार्थसिद्धिः । इयं चैवमर्थतोऽसकृदुक्तैवाभिनिविष्टस्त्वत्र पर इति पौन:पुन्येनोच्यते ॥
एवं स्वमविज्ञानमपि जाग्रद्विज्ञानविजातीयम् , आविलयोधवद्, भूयस्तथादर्शकत्वेऽपि स्वमिथ्यात्वावसायहेतुः प्रवृत्तिनिवृत्तिकृदाविद्वदङ्गनादिसिद्धमनुभूतदृष्टादिनिमित्तं भ्रान्तमेव । न तन्निदर्शनात् तद्विजातीयमपि सर्व तथा भवितुमर्हति। न च तदपि चित्तमात्रोद्भवम् , वुद्धादीनामसम्भवात् , अपि तु कर्माविलचित्तजमेव । १०
(स्वो० व्या०) कस्यचिदेकस्य प्रभूतबुद्धानां वा सन्तानभेदेन स्वरूपभेदेऽपि सति व्यत्त्यपेक्षया चित्तमात्रात् केवलात् भ्रान्तेतरभेदाभावः बोधमात्राविशेषात् इतिएवं बोधाद् भिन्नकर्मभावेन बाह्यार्थसिद्धिः। परिभावनीयमेतत् इयं च-बाह्यार्थसिद्धिः एवम्-उक्तनीत्याऽर्थतः-सामर्थ्येन असकृदुक्तैवेहैव ग्रन्थेऽभिनिविष्ट-१५ स्त्वत्र-बोधमानतत्त्ववादे पर इति कृत्वा पौनःपुन्येन उच्यते बाह्यार्थसिद्धिः॥
एवं स्वप्नविज्ञानमपि जाग्रद्विज्ञानविजातीयम् । किंविशिष्टमित्याहआविलबोधवत्-अस्पष्टबोधवद् भूयस्तथादर्शकं-प्रायः पुनस्तथादर्शकं यथा सकृद् दृष्टमिति क्वचिद् दर्शकत्वेऽपि द्विस्तथा स्वप्नदर्शने खमिथ्यात्वावसायहेतुः प्रबुद्धविज्ञानतस्तथोपलब्धेः प्रवृत्तिनिवृत्तिकृत्-प्रवृत्तिनिवृत्तिकरणशीलं २० ततः प्रवृत्त्यसिद्धेः आविद्वदङ्गनादिसिद्धं स्वप्नविज्ञानमेवम्भूतमनुभूतदृष्टादि
"अहूयदिवि (१चिं)ति(अ)सुअगइविगारदेवयाणूवा ।
सुमिणस्स निमित्ताई पुण्णं पावं च णाभावो ॥", इत्यादिवचनादत एवम्भूतमेतद् भ्रान्तमेव । न तन्निदर्शनात्-स्वप्नविज्ञानो-२५ दाहरणेन तद्विजातीयमपि-जाग्रद्विज्ञानं सर्व तथा भवितुमर्हति-भ्रान्तं भवितुमर्हति । न च तदपि-स्वप्नज्ञानं चित्तमात्रोद्भवम् । कुत इत्याह-बुद्धादीनामसम्भवात् स्वप्नविज्ञानस्य, अपि तु कर्माविलचित्तजमेव स्वप्नविज्ञानम्
(विवरणम्) (२३) अणूवा इति । अनूपः सजलो देशः ।। १ हेतुप्रवृत्ति०' इति ग-पाठः। २ 'अदर्शक' इति ङ-पाठः। ३ हूयदिट्ठतिअसुअ०' इति क-पाठः। ४ ‘पयइविगारदेवयाणूवं' इति ङ-पाठः। ५ छाया-अनुभूतदृष्टयन्ति(चिन्तित)श्रुतकृतिविकारदेवताऽनूपाः(१) । खप्नस्य निमित्तानि पुण्यं पापं च नाभावः ॥ ६ 'अणूपा' इति च-पाठः ।
निमित्तम् ,

Page #207

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
न ततोऽपि न बाह्य(?ह्यार्थ)सिद्धिरित्यवहितैर्भावनीयम् ॥ ___ इतश्च बाह्यार्थसिद्धिः, विज्ञानमात्रस्यैवायोगात्, विकल्पानुप५ पत्तेः । विज्ञानं हि ग्राह्यरूपं वा स्याद् ग्राहकरूपमुभयरूपमनुभय
रूपम्, प्रकारान्तरासम्भवात्। तत्र ग्राह्यरूपत्वे सकलविज्ञानानामेव रूपान्तराभावादेकखभावत्वाद् ग्राहक विज्ञानानुपपत्तेः ग्राह्यरूपत्वायोगात् निमित्ताभावादतिप्रसङ्गापत्तेस्तदभावप्रसङ्गतः प्रतीत्यादिबाधा॥ १० ग्राहकरूपत्वेऽप्यभिधानान्तरेणाप्यस्यैवानुवृत्तेरिति । ग्राहकमेव
(स्यो० व्या०) अन्यच्च भ्रान्तं न ततोऽपि-स्वप्नविज्ञानात् न बाह्यार्थसिद्धिः, किन्तु बाह्यार्थसिद्धिरेव कर्माविलचित्तजत्वेन तद्भिन्नकर्मसिद्धरित्यवहितैर्भावनीयमिति ।। ___ अभ्युच्चयमाह इतश्च बाह्यार्थसिद्धिरित्यादिना। कथमित्याह-विज्ञानमात्र१५ स्यैव-केवलस्य अयोगात् । अयोगश्च विकल्पानुपपत्तेः । एनामेवाह-विज्ञानं हि ग्राह्यरूपं वा स्यादेकान्तेन ग्राहकरूपमुभयरूपमनुभयरूपं वेति विकल्पा एतावत एव, प्रकारान्तरासम्भवात्। किञ्चातः? सर्वथाऽपि दोष इत्येतदाह तत्रेत्यादिना । तत्र ग्राह्यरूपत्वे विज्ञानस्यैकान्तिके किमित्याह-सकलविज्ञा
नानामेव अण्वादिरूपवद् रूपान्तराभावात् । अभावश्च एकस्वभावत्वात् । २० यदि नामैवं ततः किमित्याह-ग्राहकविज्ञानानुपपत्तेः । यद्येवं ततः किमित्याह
ग्राह्यरूपत्वायोगात् । अयोगश्च निमित्ताभावात् , सम्बन्ध्यभावादित्यर्थः । तदभावेऽपि ग्राह्यरूपत्वाभ्युपगमेऽतिप्रसङ्गापत्तेः-ग्राहकरूपत्वापत्त्या तदभावप्रसङ्गतः-ग्राह्यरूपत्वाभावप्रसङ्गतः । किमित्याह-प्रतीत्यादिबाधा उभयाभावेन । 'आदि'शब्दात् तदभ्युपगमग्रहः ॥ २५ ग्राहकरूपत्वेऽपि ज्ञानस्यैकान्तेनाभ्युपगम्यमाने किमित्याह-अभिधानान्तरेणास्यैव-अनन्तरोदितस्य अनुवृत्तेः कारणात् प्रतीत्यादिबाधेति । इह चाभिधानान्तरयोजनैवं कार्या-तत्र ग्राहकरूपत्वे सकलविज्ञानानामेव रूपान्तराभावादेकखभावत्वाद् ग्राह्यविज्ञानानुपपत्तेः ग्राहकरूपत्वायोगानिमित्ताभावादतिप्रसङ्गापत्तेः
(विवरणम्) ३० (१२) अन्यच्च भ्रान्तमिति । अन्यदपि यद् भ्रान्तं ज्ञानं मृगतृष्णिकादिगोचरं तदपि कर्माविलचित्तजमेव । वृत्तिकृता सुखावबोधाय सूत्रनिरपेक्षमुक्तमिति । १'धानान्तरेणैवानुवृत्तरिति' ग-पाठः । २ 'अन्यत्वभ्रान्तिमिति' इति च-पाठः ।

Page #208

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) सत् तत् संवेदनान्तरग्राह्यमिति चेत्, न, तस्योभयरूपतापत्तेः। न हि तद् येनैव स्वभावेन ग्राहकं संवेदनान्तरस्य तेनैव ग्राह्यम् , सर्वथा तदेकत्वे तद्राह्यग्राहकयोस्तुल्यतापत्तिः, तत्सम्बन्धिखभावकत्वा- ५ न्यथाऽनुपपत्तेः, सम्बन्धमन्तरेण तत्तभावासिद्धिः, अतिप्रसङ्गा
(स्वो० व्या०) तदभावप्रसङ्गतः प्रतीत्यादिबाधा इति । ग्राहकमेव सत्-भवत् तत्-विज्ञानं संवेदनान्तरग्राह्य-विज्ञानान्तरग्राह्यम् । इति चेत्, एतदाशङ्याह-न, तस्यविज्ञानस्य उभयरूपतापत्तेः। आपत्तिश्च न यस्मात् तत्-विज्ञानं येनैव १० खभावेन आत्मसत्ताख्येन ग्राहक संवेदनान्तरस्य-विज्ञानान्तरस्य कर्मरूपस्य तेनैव ग्राह्य संवेदनान्तरस्येति युज्यते । कुत इत्याह-सर्वथा-सर्वैः प्रकारैः तदेकत्वे तयोः-स्वभावयोरेकत्वे । किमित्याह-तबाह्यग्राहकयोः तस्य-विज्ञानस्य ग्राह्यग्राहकयोः संवेदनान्तरे तयोरित्यर्थः । तयोः किमित्याह-तुल्यतापत्तिः । कथमित्याहतत्सम्बन्धिस्वभावकत्वान्यथाऽनुपपत्तेः तयोः-ग्राह्य-ग्राहकयोः संवेदनान्त-१५ रयोः सम्बन्धिखभावकत्वं तद्ग्राह्यग्राहकत्वेनाधिकृतविज्ञानस्य तदन्यथाऽनुपपत्तेरिति । एतद्भावनायैवाह-सम्बन्धमन्तरेण एषां ग्राहकत्वादिस्वभावलक्षणं तत्तद्भावा
(विवरणम् ) (१३-१४) ग्राह्य-ग्राहकयोः संवेदनान्तरे इति । विवक्षितं हि ज्ञानमेकस्य संवेदनस्य ग्राह्यम् , अन्यस्य च ग्राहकम् । ततश्च तद् येनैव स्वभावेन ग्राह्यं तेनैव यदि २० ग्राहकमित्यङ्गीक्रियते तदा नियमाद् ग्राह्य-ग्राहकयोर्विज्ञानयोरैक्यमायाति, अन्यथा विवक्षितज्ञानस्यैकस्वभावत्वाभावात् ॥
(१५-१६) संवेदनान्तरयोः सम्बन्धिस्वभावकत्वमिति । ग्राह्यग्राहकलक्षणे ये संवेदनान्तरे तयोः सम्बन्धि यत् स्वभावकत्वं विवक्षितज्ञानस्य । केन हेतुनेत्याह-- (१६) तद्ग्राह्यग्राहकत्वेनाधिकृतविज्ञानस्येति । तयोः-ज्ञानान्तरयो वैकस्य २५ ग्राहकं वा परस्य तग्राह्यग्राहकं तस्य भावः-तत्त्वं तेन कृत्वाऽधिकृतविज्ञानस्य यत् संवेदनान्तरयोः सम्बन्धि स्वभावैकत्वम् ॥ . (१६) तदन्यथाऽनुपपत्तेरिति । तस्य-स्वभावैकत्वस्यान्यथा-अन्येन प्रकारेण ग्राह्यग्राहकज्ञानयोरेकत्वाभावलक्षणेनानुपपत्तेः-अघटनात् । अयमत्र भावः-विवक्षितज्ञानस्य ग्राह्यग्राहकसंवेदने प्रतीत्य यत् स्वभावैकत्वं तत् तयोरेकत्वाभावे न ३० घटत एवेति ॥
(१७) सम्बन्धमन्तरेणैषां ग्राहकत्वादिस्वभावलक्षणमिति । अत्रैषां-ज्ञानानां १ 'पत्तेः' इति ङ-पाठः। २ पत्तेस्तथाऽर्थग्राह्य ०' इति क-पाठः । ३ 'चैकस्य' इति चपाठः। ४ 'कृताधिकृत.' इति च-पाठः। ५ 'ग्राहके संवेदने' इति क-पाठः ।

Page #209

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
(मूलम्) दिति तत्तत्वभावतालक्षणः सोऽङ्गीकर्तव्यः । तथा च सति उक्तदोषापत्तिरेवेति सूक्ष्मधिया भावनीयम् ।।
(स्वो० व्या) सिद्धिः तस्य-अधिकृतविज्ञानस्य तयोश्च-ग्राह्यग्राहकसंवेदनान्तरयोस्तद्भावासिद्धिःग्राहकत्वादिभावासिद्धिः । कुत इत्याह-अतिप्रसङ्गात्। अतिप्रसङ्गश्च यथेदमधिकृतविज्ञानमनधिकृतसंवेदनग्राहकं न तथाऽधिकृतसंवेदनग्राहकमपि न, तत्स्वभावत्वलक्षण
सम्बन्धाभावाविशेषात् । एवं तदपि संवेदनान्तरं यथा विज्ञानान्तरग्राह्यं न तथाऽधिकृत१० विज्ञानग्राह्यमपि न, उक्तलक्षणसम्बन्धाभावाविशेषादेव । एवं संवेदनान्तरेऽप्यधिकृतविज्ञानग्राहके योजना कार्या । ततश्च यथा संवेदनान्तरस्य ज्ञानान्तराणां तथाग्रामग्राहकत्वाधभावस्तथाऽधिकृतसंवेदनान्तरादीनामपि । तथाऽप्यधिकृतानां तद्भावान्युपगमे तद्वदनधिकृतानामपि तगोचर एव तद्भावः प्राप्नोतीत्यतिप्रसङ्गः । अतः तत्तत्व
भावतालक्षणः तस्य-अधिकृतविज्ञानस्य संवेदनान्तरयोश्च तत्स्वभावतालक्षणः १५ तत् तद्ब्राहकादिस्वभावं ते च तद्राह्यादिस्वभावे इत्येवम्भूतः सम्बन्धोऽङ्गीकर्तव्यः। तथा च सति-एवं च सति उक्तदोषापत्तिरेव-तबाह्यग्राहकयोः तुल्यता
(विवरणम्) विवक्षितं हि ज्ञानमितरसंवेदनद्वयापेक्षया ग्राह्यं ग्राहकं च तदपेक्षया तु ज्ञानान्तरमेकं
ग्राह्यम् , अन्यत् तु ग्राहकम् ,अतो ग्राहकत्वाद् विलक्षणः सम्बन्धोऽमीषां सिद्ध इति ॥ २० (१०-११) एवं संवेदनान्तरेऽप्यधिकृतविज्ञानग्राह्यग्राहके योजना कार्येति ।
इह क्रमेण बिन्दुकत्रिकं व्यवस्थाप्य यथेदमित्यादेर्योजना कार्यत्ये(त)दन्त्यस्य प्रन्थस्य भावना क्रियते(०००)। तत्र मध्य बिन्दुकं ग्राहकज्ञानमधिकृतशब्दवाच्यमप्रेतनं चैतद् ग्राह्यम् । एतदप्यधिकृतशब्दवाच्यम् । एते च द्वे एवाधिकृत्य यथेदमधिकृतविज्ञानमित्यायुक्तलक्षणसम्बन्धाभावाविशेषादेवेत्यन्तो वृत्तिग्रन्थो भावनीय एव । संवेद२५ नेत्यादिकस्तु योजना कार्येयेतदन्तः प्रथमद्वितीयविन्दुके प्रतीत्य भावनीयः। यतोऽत्र प्रथमबिन्दुकं ग्राहकविज्ञानतया विवक्षितम् , मध्य बिन्दुकं च प्राह्यविज्ञानतयेति ॥
(१५) तत् तद्ग्राहकादिस्वभावमिति । तत्-अधिकृतसंवेदनं तयोः-ज्ञानयोः ग्राहकादिस्वभावम् । एकस्य ग्राहकमन्यस्य च ग्राह्यमित्यर्थः ॥
(१५) ते च तद्ग्राह्यादिस्वभावे इति । ते च-द्वे ज्ञाने पुनस्तस्य-अधिकृत३. ज्ञानस्य ग्राह्यादिस्वभावे । एकं ग्राह्यस्वभावम् , अन्यत् तु ग्राहकखभावमित्यर्थः ॥
१ 'तत्स्वखभाव.' इति उ-पाठः। २ 'सम्बन्धाविशेषात्' इति उ-पाठः। ३ 'भावं चैत(?) ग्राह्यादि.' इति ङ-पाठः । ४ 'मन्थभावना' इति च-पाठः। ५ 'कृत्य शब्द०' इति चपाठः ६ 'कृत्य शब्द' इति ख-च-पाठः।

Page #210

अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम् ७९
(मूलम् ) उभयरूपत्वे विरोधः, एकस्यानेकत्वायोगात् । तथाहि-यदि ग्राह्यरूपं तत् कथं ग्राहकरूपम् । ग्राहकरूपं चेत्, कथं ग्राह्यरूपम् ? इतरेतरात्मकत्वेन तत्खरूपाभावः ॥
अनुभयरूपत्वे तु स्फुटमसत्त्वम्, तदितरलक्षणासिद्धेः । किं हि तत् सद् यद् ग्राह्यरूपं ग्राहकरूपं च न भवति ? को वा तत्प्रतिपत्त्युपायः, परं प्रति प्रतिपादनोपायो वा ? न कश्चिदन्यो ध्यानध्यसामादिति । स्यादेतदनभ्युपगतोपालम्भ एषा, चरमपंक्षेऽस्यैवास्माभिरिष्टे, तस्य चान्यार्थत्वात्। तथाहि-अनुभयरूपमद्वयमुच्यते ३०
(स्वो० व्या०) पत्तिरेव । इति एवं सूक्ष्मधिया भावनीयमेतत्-सूक्ष्माभोगगम्यमेतत् वस्तुतो वाचामगोचरः ॥
पक्षान्तरमधिकृत्याह-उभयरूपत्वे, प्रक्रमाद् ग्राह्यग्राहकोमयरूपत्वे विज्ञानस्य अभ्युपगम्यमाने विरोधः । कथमित्याह-एकस्यानेकत्वायोगात्, न टेकमनेकं १५ युज्यत इति । एतद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीति पूर्ववत् । यदि ग्राह्यरूपं तत्-विज्ञानं कथं ग्राहकरूपम् ? ग्राहकरूपं चेत् कथं ग्राह्यरूपम् ? इतरेतरात्मकत्वेन हेतुना तत्स्वरूपाभावः तस्य-विज्ञानस्य स्वरूपाभावः ॥
चरम विकल्पमधिकृत्याह-अनुभयरूपत्वे तु विज्ञानस्य ग्राह्यग्राहकरूपापेक्षया । किमित्याह-स्फुटमसत्वम् । कुत इत्याह-तदितरलक्षणासिद्धे-ग्रामग्राहका- २० भ्यामन्यलक्षणासिद्धेः सत्त्वस्य ! एतदेव भावयति किं हि तदित्यादिना । किं हि तत्वस्तु सदस्ति यद् ग्राह्यरूपं ग्राहकरूपं च न भवति? नैव तत् सदित्यर्थः । को वा तत्प्रतिपत्त्युपाया ग्राह्यादिरूपाभावेन कश्चित् परं प्रति प्रतिपादनोपायोवा क इति न कश्चिदन्योध्यान्ध्यसामर्थ्यात्-अज्ञानविजृम्भितादिति । स्यादेतदनभ्युपगंतोपालम्भ एषः-अनन्तरोदितः, चरमपंक्षेऽ- २५ स्यैवास्माभिरिष्टेस्तस्य-चरमपक्षस्य अन्यार्थत्वात् । अन्यार्थत्वमेवाह तथा
(विवरणम्) (१८) तस्य विज्ञानस्य स्वरूपाभाव इति । यदि हि प्राय प्राहक चाभ्युपगम्यते ज्ञानं तदा ग्राह्यत्वेन ग्राहकत्वं बाध्यते, ग्राहकत्वेन च ग्राह्यत्वं बाध्यत इति स्वरूपाभावः प्राप्नोति ज्ञानस्य ॥
१'वा' इति ग-पाठः। २ 'पादितोपायो' इति क-पाठः । ३ 'पक्षस्यैवा' इति ग-पाठः । ४'तस्माच्चान्या.' इति ग-पाठः। ५'रूपं वा न' इति क-पाठः। ६ 'गतोपलम्भ०' इति रु-पाठः। 'पक्षस्यैवा०' इति ङ-पाठः। ८ 'ज्ञानस्य तस्य विज्ञानस्य स्वरूपाभाव इति । कार्यान्यथा' इति ख-पाठः ।
E

Page #211

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
ग्राह्यग्राहकाकारविविक्तं यदि, तर्हि ग्राह्यग्राहकद्वयमपि नास्ति किमपरं विज्ञानस्यावि(व)शिष्टं यत्तस्य तत्त्वं स्यात्? न हि ग्राह्यग्राहका५कारविविक्तमपरं रूपमाग्दर्शिभिः संवेद्यते । संवेदने वा तत्त्व
दर्शित्वं स्यात्, तथा चायनमुक्ताः स्युर्देहिनः । नाप्यनुमानात् तस्य निश्चयः । तथाहि-न स्वभावलिङ्गजं तंत्रानुमानं सम्भवति, तत्खभावस्यैव साध्यत्वात् । नापि कार्यलिङ्गजम्, अद्वयेन रूपेण मत्यक्षानुपलम्भसाधनस्य कार्यकारणभावस्यासिद्धेः। नापि कार्यव्य१० तिरेकलक्षणात् कार्यकारणभावसिद्धिरस्ति, कार्यस्यैवासिद्धेः। तथा
हि-योगाचारस्य तदेवाद्वयं कार्य तंच न प्रमाणसिद्धम् । यच्च द्वयरूपं भासते तच शशविषाणप्रख्यत्वात् न कार्यमिति ॥
(स्वो० च्या०) होत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । अनुभयरूप(मद्वय)मुच्यते । किमुक्तं १५ मवति? ग्राह्यग्राहकाकारविविक्तम् । एतदाशक्याह-यदि तीत्यादि । यदि तर्हि ग्राह्यग्राहकद्वयमपि नास्ति रूपद्वयं किमपरं विज्ञानस्यावि(व)शिष्टं यत् तस्य तत्त्वं स्यात् । न हि ग्राह्यग्राहकाकारविविक्तमपरं रूपमागदार्शभिः-प्रमातृभिः संवेद्यते। संवेदने वा परस्य रूपस्य तत्वदर्शित्वं स्यात् । तथा च-एवं च अप्रयत्नमुक्ताः स्युर्देहिना, नाप्यनुमानात् तस्य २. निश्चयः अद्वयस्य रूपस्य । तथाहि-न खभावलिङ्गजं तन्त्र-अद्वयरूपेऽनुमानं
सम्भवति । कुत इत्याह-तत्वभावस्यैव-अद्वयस्वभावस्यैव साध्यत्वात्, साधनत्वानुपपत्तेरित्यर्थः। नापि कार्यलिङ्गजम्, 'तत्रानुमानं सम्भवति' इति वर्तते । कुत इत्याह-अद्वयेन रूपेण सह प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनस्य कार्यकारण
भावस्यासिद्धेः कारणात् । नापि कार्यव्यतिरेकलक्षणात्-विज्ञानाचक्षुषीव २५ कार्यकारणभावसिद्धिरस्ति । कुत इत्याह-कार्यस्यैवासिद्धेः । एनामेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने। योगाचारस्य-विज्ञानवादिनः तदेव-विज्ञानमद्वयं ग्राह्यग्राहकाकारद्वयरहितं कार्यं तच न प्रमाणसिद्धम् , द्वयत्वादेव । यच्च विज्ञानं द्वयरूपं ग्राह्यग्राहकाकारवद् भासते तच्च शशविषाणप्रख्यत्वात्
(विवरणम्) ३० (२४) कार्यव्यतिरेकलक्षणादिति । कार्यान्यथानुपपत्तिलक्षणात् ॥
१ रूपमाग्दर्शिनेः संवेद्यते' इत्यशुद्धः क-पाठः । २ 'तत्तानुमान' इति ग-पाठः। ३ 'तच प्रमाण.' इति ग-पाठः।

Page #212

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) - स्यादेतज्जाड्याद् द्वयानभिज्ञैरिदमभिधीयते, यतो न ग्राहकशब्दनान्तर्बोधरूपं हर्षविषादाद्यनेकविवर्त खसंविदितमुच्यते येन तस्याप्यभावः स्यात् किन्तु यदेतद् विज्ञानादु बहिरिव नीलादि भासते, ५ तदेकानेकविचाराक्षमत्वान्न तत्त्वम् , अतो न तावद् विज्ञानस्य व्यतिरिक्तं परमार्थतो ग्राह्यमस्ति, तदभावाच तदपेक्षाप्रकल्पितं बोधरूपस्य यत् कर्तृरूपम्-अस्य ग्राह्यस्यायं ग्राहक इति तदिह ग्राहक रूपं-तन्नास्तीत्युच्यते, कर्तृ-कर्मणोः परस्परापेक्षाप्रकल्पितत्वात् । अत एवोक्तम्-"परस्परापेक्षया तयोर्व्यवस्थानात्" इति । न तु बोध-१०
(खो० व्या०) अविद्यमानग्राह्याकारायव्यतिरेकेण न कार्यमिति-न ह्यसदुत्पद्यते भवतामिति ॥
स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे जाड्यात् हेतोः द्वयानभिज्ञैरिदम्-अनन्तरोदितमभिधीयते। कथमित्याह-यतो न ग्राहकशब्देनान्तर्बोधरूपं बहिर्मुखाव- . भासशून्यं हर्षविषादाद्यनेकविवर्त्त प्रवाहचित्रं स्वसंविदितं तथाऽनुभूतेः । उच्यते येन तस्याप्यभावः स्याद् ग्राहकनिषेधेन, किन्तु यदेतद् विज्ञानाद् पहिरिव-न तत्त्वतो बहिनीलादि भासते वस्त्विव तत्-बाह्यं एकानेकविचाराक्षमत्वात् अवयव्यण्वाद्यपेक्षया न तत्त्वं-न वस्तु, अत:-तदतत्त्वात् न तावद् विज्ञानस्य व्यतिरिक्तम्-अन्यत् परमार्थतो ग्राघमस्ति .. तदभावाच-व्यतिरिक्तग्राह्याभावाच्च तदपेक्षाप्रकल्पितं-व्यतिरिक्तग्राह्यापेक्षा-२० प्रकल्पितं बोधरूपस्य-वसंविदितस्य यत् कर्तृरूपं तस्य विशिष्टकर्मताकारि । एतदेवाह-अस्य ग्राह्यस्यायं ग्राहका-विज्ञानकार इति तदिह ग्राहकं रूपंविज्ञानगतं तन्नास्तीत्युच्यतेऽस्माभिः । कुत इत्याह-कर्तृ-कर्मणोः परस्परापेक्षाप्रकल्पितत्वात् , विशिष्टकर्मापेक्षया कर्तृत्वं विशिष्टकर्तृत्वापेक्षया च कर्मत्वमिति । अत एवोक्तं न्यायविदा-परस्परापेक्षया-उदितस्वरूपया तयोः-२५
(विवरणम्) (१२) अविद्यमानग्राह्याकाराद्यव्यतिरेकेणेति । ग्राह्यत्वप्राहकत्वलक्षणौ हि आकारौ एकान्तेन तुच्छरूपौ भवतां मते, ततस्तयोरव्यतिरिक्तं संज्ज्ञानमपि खरविषाणप्रख्यमेवातः कथं तत् कार्य स्यात् ? ॥
(१२) न ह्यसदुत्पद्यते भवतामिति । व्योमारविन्दादि नोत्पद्यत इत्यर्थः॥ ३० १ 'ननु' इति ग-पाठः। २ 'अन्यतरमार्थतो' इति उ-पाठः । ३ 'सज्ञान०' इति च-पाठः ।
अनेकान्त० ११

Page #213

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [ पञ्चमः
(मूलम्) रूपं खसंवेदनमात्रं ग्राहकशब्देनोच्यते । न हि बोधरूपं परस्परापेक्षाप्रकल्पितम्, खहेतोरेव तथोत्पन्नत्वात् । तदेव तु बोधरूपं ५ स्वसंवेदनमात्रे स्थितं यथोक्तेन ग्राह्यग्राहकद्वयेन रहितत्वादद्वयमित्युच्यते । तथा चोक्तम्
"नीलपीतादि यत् ज्ञानाद् बहिर्वदेवभासते। तन्न सत्यमतो नास्ति विज्ञेयं तत्त्वतो बहिः॥ तदपेक्षया च संवित्तेमता या कर्तृरूपता।
साऽप्यतत्त्वमतः संविदद्वैयेति विभाव्यते ॥ इत्यादि । एतदप्यसत्, प्रायो दत्तोत्तरत्वात् । तथाहि-नीलादेरेकानेकविचाराक्षमत्वमसिद्धम् , जात्यन्तरत्वेनैकानेकात्मकत्वात् तथापरिणतिखभावत्वादित्युक्तप्रायम्। इत्थं कथं तदतत्वमिति ? 'अतो न
(खो० व्या) १५ कर्तृ-कर्मणोः व्यवस्थानादिति । ततश्चैतद् व्यतिरिक्तग्राह्यग्रोहकमेव रूपं ग्राहक
शब्देनोच्यते, न तु बोधरूपम् । किविशिष्टमित्याह-स्वसंवेदनमात्रं ग्राहकशब्देनोच्यते कस्यचिद् ग्राहकमिति । अत एवाह-न हि बोधरूपं परस्परापेक्षाप्रकल्पितं प्रवर्तते। कुत इत्याह-वहेतोरेव तस्य बोधरूपस्य तथोत्पन्नत्वात्बोधरूपतयोत्पन्नत्वात् । तदेव तु बोधरूपं खसंवेदनमात्रेस्थितं तत्त्वेन यथो२० क्तेन ग्राह्यग्राहकद्वयेन व्यतिरिक्तग्राह्याद्यपेक्षारूपेण रहितत्वात् कारणाद.
द्वयमित्युच्यते। तथा चोक्तं न्यायविदा वार्तिके-नीलपीतादि यत्वस्तु ज्ञानाद् बहिर्वदवभासते तन्न सत्यमुक्तनीत्या । अतो नास्ति विज्ञेयं तत्त्वतः-परमार्थेन बाहिरिति । तदपेक्षया च-बहिर्विज्ञेयापेक्षया च
संवित्तः-ज्ञानस्य मता या कर्तृरूपता परेषां साऽप्यतत्त्वम् , तदभावादेव । २५ अतः संविदद्वयेति विभाव्यते इत्यादि । एवं पराभिप्रायमाशङ्याह-एतदप्य. सत् । कुत इत्याह-प्रायो दत्तोत्तरत्वात् तेन तेन प्रकारेण । तथाहि-नीलादेः वस्तुनः एकानेकविचाराक्षमत्वमसिद्धम् । कथमित्याह-जात्यन्तरत्वेन एकानेकेषां एकानेकात्मकत्वान्नीलादेः । एतदेवाह-तथापरिणतिखभावस्वादशवादीनामित्याद्युक्तमायं-प्रायेणोक्तं अवयविनिरूपणायाः। इत्थं कथं तत्३० नीलादि अतत्त्वम्-अवस्तु १ नैवावस्तु इत्यर्थः । अत:-अस्मात् कारणात् न
१ अतः परं 'बोधरूप पर्यन्तकः पाठो ग-प्रतौ नास्ति । २ अनुष्टुप् । ३ 'येवेति भाव्यते' इति क-पाठः। ४ अनुष्टुप् । ५ 'ग्राहकमिव' इति ड-पाठः। ६ 'प्रकल्पितं वर्तते' इति - पाठः। 'वस्तु विज्ञानाद्' इति उ-पाठः। ८'विभाज्यते नीतेत्यादि' इति उ-पाठः।

Page #214

अधिकारः]
खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
तावद् विज्ञानस्य व्यतिरिक्तं परमार्थतो ग्राथमस्ति' इत्ययुक्तम् , तस्यैव ग्राह्यत्वात्,तथाऽनुभूते, अव्यस्य चाननुभवात्,अनुभवे वा सर्वेषां तत्त्वदर्शितैव स्यात् त्वनीतितः 'तथा चायनमुक्ताः स्युर्देहिनः' ५ इत्युक्तम् । स्यादेतदद्वयमेव बोधरूपं खसंवित्सिद्धम् । न च सर्वेषां तत्त्वदर्शिताप्रसङ्गो यतो गृहीतेऽपि तस्मिन्निरंशत्वादद्वये बोधरूपे भ्रान्तिबीजानुगमान्न यथाबोधमद्वयावसायो जायते, ततो गृहीतमपि तदगृहीतकल्पमित्यननुभूतिर्न तत्त्वत इति। नैतदेवम् , कल्पनामात्रत्वात् सदाऽद्वयाननुभूतेः व्यवसायाभावात् , तथापि तत्-१० कल्पनेऽतिप्रसङ्गात्, नीलादेरप्यतत्त्वापत्तेः शुक्लादिखसंविद्वत् तद्
(खो० व्या०) तावद् विज्ञानस्य व्यतिरिक्तं परमार्थतो प्राथमस्तीति एतत् पूर्वपक्षोतमयुक्तम् । कुत इत्याह-तस्यैव-एकानेकात्मकस्य नीलादेर्विज्ञानव्यतिरिक्तस्य ग्राह्यत्वात् । ग्राह्यत्वं च तथाऽनुभूतेबहिर्मुखावभासतया अवयस्य चाननु-१५ . भवात् विज्ञानस्य अनुभवे वाऽद्वयस्य सर्वेषां तत्त्वदर्शितव स्यात् प्रमाणां त्वन्नीतितः। तथा चायनमुक्ताः स्युर्देहिन इत्युक्तं प्राक् । स्यादेतदद्वयमेव बोधरूपं स्वसंवित्सिद्धम् । न च सर्वेषां-प्रमातॄणां तत्त्वप्रदर्शिताप्रसङ्गः । कथमित्याह-यतो गृहीतेऽपि तस्मिन्निरंशत्वात् कारणात् अद्वये बोधरूपे भ्रान्तिबीजानुगमात् हेतोः न यथाबोधं-यथा बोधस्त- २० त्वेन तथाऽद्वयावसाय:-अद्वयनिश्चयो जायते, ततो गृहीतमपि तत्-अद्वयमगृहीतकल्पम् । इति एवं अननुभूतिरद्वयस्य न तत्त्वत इति, तत्त्वेन त्वनुभूतिरेव । एतदाशझ्याह-नैतदेवम् । कुत इत्याह-कल्पनामात्रत्वात् । कल्पनामात्रत्वं च सदाऽद्वयाननुभूतेः कारणात् । अननुभूतिश्च व्यवसायाभावात् , निश्चयाभावादित्यर्थः । तथापि-एवमपि निश्चयाभावेऽपि तत्कल्पने-२५ अद्वयकल्पने किमित्याह-अतिप्रसङ्गात् । एनामेवाह-नीलादेरपि-बोधादितत्त्वस्य अतत्त्वापत्तेः । आपत्तिश्च शुक्लादिखसंविद्वदिति निदर्शनम् । तद्
(विवरणम्) (२७) शुक्लादिस्वसंविद्वदिति निदर्शनमिति। यदि हि प्राञ्जलवृत्त्या प्राद्यप्राहका१ द्रष्टव्यं ८१तम पृष्ठम् । २८०तमे पृष्ठे। ३ 'स्यादेतद् द्वयः' इति क-पाठः । ४ 'तदाऽद्वयानुभूतेः' इति ग-पाठः। ५ 'शुक्तादिख०' इति क-पाठः। ६८१तमे पृष्ठे। ७ प्रमातृगोत्व.' इति क-पाठः। ८८०तमे पृछे ।

Page #215

८४
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम् ) भ्रान्तिबीजानुगमान यथाबोधमवसीयत इत्यपि वक्तुं शक्यत्वात्, युक्त्यनुपपत्तेरुभयत्र तुल्यत्वात् , अद्वयस्याप्यनुभवायोगात्,युक्ती५नामपि बोधात्मकत्वेन विपर्ययाशङ्कानिवृत्ता, अन्यथा प्रतिभाससम्भवात् ताभ्यस्तत्त्वव्यवस्थायोगात्, बोधमात्रस्य चायुक्तित्वात् व्यवहारोच्छेदप्रसङ्ग इति यत्किञ्चिदेतदिति । न च बोधमात्र
(खो० व्या०) भ्रान्तिबीजानुगमात्-नीलादिभ्रान्तिबीजानुगमाद्धेतोः न यथायोधमवसी१० यत इत्यपि वक्तुं शक्यत्वात्, वाङ्मात्रेण युक्त्यनुपपत्तेरुभयत्र-नील
शुक्लसंविदि अद्वये च तुल्यत्वात्। तुल्यत्वं च अद्वयस्या(प्य)नुभवायोगात् काद्यभावेन यथा शुक्लसंविदो नीलादित्वेनेति भावः । युक्तीनामपि-ग्राह्याकारादिनिराकरणपराणां बोधात्मकत्वेन हेतुना विपर्ययाशङ्कानिवृत्तः, ग्राह्याद्या
कारवबोधवैतथ्यदर्शनेनेति भावः । अत एवाह-अन्यथा प्रतिभाससम्भवात् १५ बोधस्य अद्वयतत्त्वपक्षेऽपि द्वयप्रतिभासवदित्यर्थः । एवं च सति ताभ्यः-युक्तिभ्यः तत्त्वव्यवस्थायोगाद् विपक्षाशङ्कयेति भावनीयम् । बोधमात्रस्य च-अद्वयस्य अयुक्तित्वादविकल्पत्वेन एवं व्यवहारोच्छेदप्रसङ्ग इति यत्किञ्चित्
(विवरणम्) कारभाजि विज्ञाने समनुभूयमानेऽपि भ्रान्तिबीजानुगंमाग्न यथाबोधमवसीयत २० इत्युच्यते तदा एतदपि वक्तुं शक्यत एव यथा शङ्खादौ पदार्थे निर्विकल्पकज्ञानेन
शुक्लतयाऽनुभूतेऽपि पश्चात् काचकामलादिभ्रान्तिबीजानुगमसद्भावात् पीत्याद्यध्यवसायो जायते, एवमसत्कल्पनया शुक्लतया नीलादावनुभूतेऽपि निर्विकल्पज्ञानेन योऽयं नीलाद्यवसायो जायते स भ्रान्तिबीजानुगैमसद्भावात् ॥
(१३-१४) ग्राह्याद्याकारवबोधवैतथ्यदर्शनेनेति । ग्राह्याद्याकारो विद्यते यस्य २५ असौ ग्राह्याद्याकारवान् , स चासौ बोधश्च ग्राह्याद्याकारबोधस्तस्य वैतथ्यं-मिथ्यारूपता
तस्य दर्शनम्-अवलोकनम् । ग्राह्याद्याकारयुक्तो हि बोधो सिध्यारूपो भवतां मते विलोकितः, अतो ग्राह्याद्याकारनिराकरणपरायणा युक्तयोऽपि मिथ्यारूपा भवन्त्विति ।।
१ 'कर्तुयभावेन' इति उ-पाठः। २ 'गमाद् यथा.' इति क-पाठः। ३ 'योज्यं नीला.' इति क-पाठः। ४ 'गमाद् भावात्' इति ख-पाठः। ५ भवन्ति । न हि इति ख-पाठः।

Page #216

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम् )
तत्ववादिनो भ्रान्तिबीजमपि किञ्चित्, बोधमात्रस्यैवानभ्युपगमात्, अभ्युपगमे चाभ्रान्तबोधायोगात् तस्यैव तत्त्वात् । बोधभिन्नभ्रान्तिभावे तु बाह्यसिद्धिरेव । एवं चानुभूत्यादिसिद्धे बाह्यग्राह्य- ५ भावे नास्य ग्राह्यस्यायं ग्राहकः । इति ग्राहकरूपप्रतिषेधो युक्तः, तदात्मकत्वेन ज्ञानस्यैव प्रतिषेधापत्तेः ॥
अधिकार ]
૮૧
किश्च कथं पुनरिदं व्यज्ञायि भवता यथेदं विज्ञानं व्यतिरिक्तग्राहकाकारविकलमिति ? । न तावत् तदनुभव एव निमित्तम्, तस्य वैपरीत्येन प्रवृत्तेः, आविद्वदङ्गनादिसिद्धत्वात् । वस्तुस्थित्या तत् तथेति १० तथास्वभावत्वात् ज्ञायत एवेति चेत्, तत् तथेति कुतोऽयमाप्तवादः ? प्रतिभासमानाकारशून्यतेति चापूर्वा वस्तुस्थितिस्तथास्वभावत्वाभि
( स्वो० व्या० )
एतत् - परोदितमिति । न च बोधमात्रतत्त्ववादिन:- योगाचारस्य भ्रान्तिबीजमपि किञ्चित् । कथमित्याह - बोधमात्रस्यैवानभ्युपगमात् भ्रान्तिबीज - १५ त्वेन | अभ्युपगमे च बोधमात्रस्यैव भ्रान्तिबीजत्वेन किमित्याह- अभ्रान्तबोधायोगात् । अयोगश्च तस्यैव - बोधमात्रस्य तत्त्वात् भ्रान्तिबीजत्वात् । बोधभिन्न भ्रान्तिवीजभावे तु को दोष इत्याह-वाह्यसिद्धिरेव । एवं चउक्तनीत्याऽनुभूत्यादिंसिद्धे बाह्यग्राह्यभावे किमित्याह - नास्य ग्राह्यस्यायं ग्राहकः । इति - एवं पूर्वपक्षग्रन्थे ग्राहकरूपप्रतिषेधो युक्तः । कुत इत्याह- २० तदात्मकत्वेन - बाह्यग्राह्यात्मकत्वेन ज्ञानस्यैव प्रतिषेधापत्तेः कारणात् ॥
किश्च कथं पुनरिदं व्यज्ञायि - विज्ञातं भवता यथेदं व्यतिरिक्तग्राहकाकारविकलमिति । न तावत् तदनुभव एव अधिकृतविज्ञानानुभव एव निमित्तं तद्विज्ञान इति । कुत इत्याह- तस्य - तदनुभवस्य वैपरीत्येन प्रवृत्तेःव्यतिरिक्त ग्राहकाकारत्वेन प्रवृत्तेः । प्रवृत्तिश्च आविद्वदङ्गनादिसिद्धत्वात् । २५ वस्तुस्थित्या तत्-विज्ञानं तथेति - व्यतिरिक्तग्राहकाकारविकलमिति तथास्त्रभावत्वात्-व्यतिरिक्तग्राहकाकारविकलस्वभावत्वात् ज्ञायत एव । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह- तत् तथेति कुतोऽयमासवादः १ । तथा प्रतिभासमानाकारशून्यतेति चापूर्वा वस्तुस्थितिः । तथा तथास्वभावत्वाभिधानं व अपूर्व
१ 'स्थितिस्तत्तथाख ०' इति ग-पाठः । २ 'सिद्धेर्बाह्य ०' इति ङ-पाठः । ३ 'धानं वाऽपूर्व ० ' इति ङ-पाठः ।

Page #217

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पनमः (मूलम्) धानं च । किञ्च न च वस्तुस्थित्याऽपि व्यतिरिक्तग्राहकाकारशून्यत्वे सति तत् तथेति युक्तम् । एवं हि तच्छून्यत्वं तस्य स्यात्, यद्यसौ तत्र ५न भवेत्। न चान्यत्राभवतस्तत्राभवनं न्याय्यमित्यन्यत्र तत्सिद्धिः, तत्कल्पिताभवने तु तत्र तदितरभवनापत्तिः। कल्पितवास्तव
(स्त्रो० व्या०) मेव । किञ्च नेत्यादि । न च वस्तुस्थित्याऽपि न च तत्त्वनीत्याऽपि व्यतिरिक्त
ग्राहकाकारशून्यत्वे इति व्यतिरिक्तस्य ग्राहकः स एवाकारः तेन शून्यत्वं १० तस्मिन् सति तत्-विज्ञानं तथेति युक्तं-व्यतिरिक्तग्राहकाकारविकलमिति युक्तम्। कथं न युक्तमित्याह-एवं यस्मात् तच्छ्रन्यत्वं-व्यतिरिक्तग्राहकाकारशून्यत्वं तस्य-विज्ञानस्य स्यात्-भवेत् , यद्यसौ-व्यतिरिक्तग्राहकाकारः तत्र-विज्ञाने न भवेत् । न त्वित्थमेवैतदित्याशङ्कयाह-न चान्यत्र-विज्ञानान्तरेऽभवतः
असतः तत्र-अधिकृतविज्ञानेऽभवनं न्याय्यम् । न हि शशविषाणस्य क्वचिद७५ भावः, न यत्रासौ तत्र शशविषाणभावप्रसङ्गात् । इति-एवमन्यत्र-विज्ञानान्तरे
तत्सिद्धिः-व्यतिरिक्तग्राहकाकारसिद्धिः । तत्सिद्धौ चानिवारितं व्यतिरिक्तं ग्राह्यमित्यर्थः । आशङ्कान्तरनिरासायाह-तत्कल्पिताभवने तु स चासौ कल्पितश्च
(विवरणम्) (१४-१५) न हि शशविषाणस्य क्वचिदभाव इति। न नैव हि:-यस्माच्छश२. विषाणस्य-तुच्छरूपस्य कचित्-प्रतिनियते प्रदेशेऽभावः साध्यते । शशविषाणस्यात्र प्रदेशेऽभावो वर्तत इति न कचित् प्रतिपादयतीत्यर्थः । कुत इत्याह-(१५) न यत्रासौ तत्र शशविषाणभावप्रसङ्गादिति । न यत्र तु प्रदेशे असौ-खरविषाणाभावः तत्र शशविषाणस्य भावप्रसङ्गात् । प्रतिनियते प्रदेशे शशशृङ्गस्याभावे
साधिते सति प्रदेशान्तरे शशविषाणाभावस्याभावात् शशविषाणभावः स्यात् । एवमत्र २५ दान्तिकयोजना कार्या-खरविषाणप्रख्यो व्यतिरिक्तप्राहकाकारः परमते तस्य
बुद्धादिसम्बन्धिनः प्रतिनियते कापि ज्ञानेऽभावे साधयितुमुपक्रान्ते सति अन्यज्ञानेषु अर्वाग्दर्शिसम्बन्धिषु नियमाद् भावः स्यादिति । अत एवाह-(१५) अन्यत्र विज्ञानान्तरे तत्सिद्धिरिति । विज्ञानान्तरेऽर्वाग्दर्शनप्रमातृसम्बन्धिनि ।
(१७) तत्कल्पिताभवने विति । अयमभिप्रायः-अर्वाग्दर्शनप्रमातृसम्बन्धिषु ३० विज्ञानेषु यः परिकल्पितो वर्तते आकारस्तस्याभावो बुद्ध्यादिविज्ञाने साध्यते इति कदाचिद्भ्युपगमो भविष्यति परस्य ॥
१'चान्यत्रास्थाभवतः' इति ग-पाठः। २ किञ्चन चेत्यादि' इति ङ-पाठः। ३ 'भावः यन्नासौ' इति क-पाठः। ४ 'प्रदेशेऽभावः असो' इति क-पाठः। ५'बुद्धादिविज्ञाने साध्यते नियते वापि ज्ञाने' इति ख-पाठः। ६ 'कल्पितो भ(१)वर्तते' इति च-पाठः ।

Page #218

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) सदाकारशून्यं तदिति चेत्, न, ततोऽन्यखभावस्वाभावे एतत् । न च तुच्छान्यस्वभावत्वमस्य, युक्तिविरोधात्, तदभावे हि तत् तथा।
(खो० व्या०) तत्कल्पितः तस्याभवनं तस्मिन् । एतदुक्तं भवति-तस्य-व्यतिरिक्तग्राहकाकारस्य कल्पितस्य-अतात्त्विकस्य, अन्यत्र विज्ञानान्तर इति प्रक्रमः, अभवने पुनरभ्युपगम्यमाने तत्र-अधिकृतविज्ञान इति सामर्थ्यम् । किमित्याह-तदितरभवनापत्तिः सामर्थ्यादेवाधिकृतविज्ञानेऽकल्पितव्यतिरिक्तग्राहकाकारभवनापत्तिः । न कल्पिताभावोऽकल्पिततद्भावमन्तरेणेति भावनीयम् । तथाहि-कल्पितो नामासन्नभावो न १० किञ्चित् । स च यथाऽनधिकृतविज्ञाने एवमधिकृतविज्ञानेऽपि । अतो न तात्त्विकस्य तस्य व्यतिरिक्तप्राहकाकारस्साभावेऽधिकृतविज्ञाने तस्य कल्पितस्याभावः सिध्यतीति भावनीयम् । कल्पितेत्यादि । कल्पित-वास्तवौ च तौ तदाकारौ च प्रक्रमाद् व्यतिरिक्तग्राहकाकारौ चेति विग्रहस्ताभ्यां शून्यं तत्-अधिकृतं विज्ञानम् । इति चेत्, एतदाशझ्याह-नेत्यादि । नेति प्रतिषेधे । तत इति ताभ्यां कल्पितवास्तव- १५ तदाकाराभ्याम् अन्यखभावत्वाभावेऽधिकृतविज्ञानस्य एतत्-कल्पितवास्तवतदाकारशून्यत्वम् । अन्यस्वभावत्वमेवं भवतु । का नो हानिरित्याशक्याह-न चेत्यादि । न च-नैव तुच्छान्यखभावत्वं तुच्छात्-कल्पिताद् व्यतिरिक्तग्राहकाकारात् अन्यस्वभावत्वं-वस्तुनो व्यतिरिक्तत्वं अस्य-अधिकृतविज्ञानस्य । कुत इत्याहयुक्तिविरोधात् । एनमेवाह तदभाव इत्यादिना । तदभावे-तुच्छकल्पितव्यति- २० रिक्तग्राहकाकाराभावे सति यस्मात् तत्-अधिकृतविज्ञानं तथेति तुच्छान्यखभावम् ।
(विवरणम्) (९-१०) न कल्पिताभावोऽकल्पिततभावमन्तरेणेति भावनीयमिति । ननैव कल्पितस्य-व्यतिरिक्तप्राहकाकारस्य सम्बन्धी अभावोऽकल्पिसतद्भाव-पारमार्थिकग्राहकाकारभावमन्तरेण-विना भवतीति भावनीयम् । कल्पितस्य ग्राहकाकार-२५ स्थाधिकृतविज्ञाने भावेऽभ्युपगम्यमाने सामर्थ्याद् वास्तवस्य तत्र भावः स्यादिति ।।
(१८) तुच्छान्यस्वभावत्वमिति । तुच्छाद्धि प्राहकाकारादन्यस्वभावं विज्ञानं सदैव सिद्ध्यति यदि तत्र तस्य तुच्छस्याभावः-वास्तवस्य भावः स्यादिति ॥
(१८) तुन्छछात् कल्पिताद् व्यतिरिक्तग्राहकाकारादिति । ग्राहकाकारो हि भवतां मते सुच्छो गगनारविन्दप्रख्यस्ततस्तस्मात् कारणादन्यत्वं न घटतेऽधिकृत-३० विज्ञानस्य, पक्ष्यमाणयुक्तिविरोधात् ॥
१ द्रष्टव्यं ८६तम पृष्ठम् । २ 'नामाभन.' इति उ-पाठः। ३ 'अभावोऽपि कल्पितः तद्भाव' इति क-पाठः । ४ 'सकाशान्यत्वं' इति क-पाठः ।

Page #219

८
.
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमा
(मूलम्) न च तदभावस्तदितराभावे, केनचिदबाधितत्वात् विशेषानुपपत्तेः।
तस्मादसंव्यवहार्य एव तुच्छाभाव इति न तत्र व्यतिरिक्तग्राहका.५ कारवैकल्यावसायोपायः तदतत्वभावत्वादिति परिभाव्यतामेतत्॥
(खो० व्या०) म वित्थमेवैतदित्याशक्याह-न चेत्यादि । न च-नैव तदभावः-तुच्छकल्पितव्यतिरिक्तग्राहकाकाराभावः तदितराभावे-अतुच्छाकल्पितव्यतिरिक्तग्राहकाकाराभावे ।
कुतो नेत्याह-केनचिदबाधितत्वात् तुच्छकल्पितव्यतिरिक्तग्राहकाकारभावस्य । १. एतद्भावनायैवाह-विशेषानुपपत्तेः-तुच्छकल्पितव्यतिरिक्तग्राहकाकारभावस्य ।अयं
ह्यधिकृतविज्ञानेऽप्येवंविध एव कथमेतदभावः तत्र, असति चैतदभावे कथमिदं तुच्छान्यस्वभावमिति परिभाव्यतामेतत् । यत एवं तस्मादसंव्यवहार्य एव तत्त्वचिन्तायाम् । कोऽसावित्याह-तुच्छाभाव इति । तुच्छाभावश्च परनीत्या व्यतिरिक्तग्राहकाकाराभावः । एवं न तत्र-अधिकृतविज्ञाने व्यतिरिक्त ग्राहकाकारवै१५ कल्यावसायोपायः परनीत्यैवेति निदर्शितम् । एतदेवाह-तदतत्वभावत्वात्
तस्य-अधिकृतविज्ञानस्यातत्स्वभावत्वात् , व्यतिरिक्तग्राहकाकाराभावास्वभावत्वादित्यर्थः, सतोऽन्यत्राभवतस्तदभावस्वभावत्वसिद्धेः इति परिभाव्यतामेतत् ॥
(विवरणम्) - (१०-११) अयं ह्यधिकृतविज्ञानेऽप्येवंविध एवेति । अयं-तुच्छकल्पितव्यति६० रिक्तग्राहकाकारभावः हिः-यस्मात् अधिकृतविज्ञानेऽपि-बुद्धादिसम्बन्धिनि एवम्भूत
एव-यादृशोऽर्वाग्दर्शिप्रमातृज्ञानेषु इति कथं-केन प्रकारेण तस्य-तुच्छकल्पितव्यतिरिक्तप्राहकाकारस्याभावस्तत्र-बुद्धादिज्ञाने । इदमुक्तं भवति-तुच्छकल्पितव्यतिरिक्तग्राहकाकारादन्यस्वभाव बुद्धज्ञानं तदैव भवति यदि तत्र वास्तवस्याकारस्य अभावः स्यात् ; अन्यथा तुच्छातुच्छयोर्विशेष एव न स्यादिति ॥ २५ (१६) व्यतिरिक्तग्राहकाकाराभावास्वभावत्वादिति । व्यतिरिक्तप्राहकाकारस्थाभावो व्यतिरिक्तप्राहकाकाराभावः, न स्वभावोऽस्वभावः, व्यतिरिक्तप्राहकाकाराभावोऽस्वभावो यस्य ज्ञानस्य तत् तथा तद्भावः-तत्त्वं तस्मात् ॥ .. .. (१७) सतोऽन्यत्राभवतस्तदभावस्वभावत्वसिद्धेरिति । तस्य-प्राहकाकारस्या
भावस्तदभावः तदभावः स्वभावो यस्य तत् तथा तद्भावः-तत्वं तस्य सिद्धिः-निष्पत्तिः ३. तस्मात् । कीदृशस्य तस्य ग्राहकाकारस्येत्याह-सतः-विद्यमानस्यान्यत्र-ज्ञानान्तरेऽर्वाग्दर्शिसम्बन्धिनि अभवतः अविद्यमानस्य सामर्थ्यादधिकृतविज्ञाने ॥ १ 'तस्मादसौ व्यव०' इति ङ-पाठः । २ 'तुच्छकादयन्तन्यतिरिक०' इति क-पाठः। .

Page #220

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) किश्चैवं परिकल्पिताद्वयरूपत्वे तत्त्वतोऽनुभूयरूपत्वासिद्धिरेव, खात्मसंवेदनात् कर्तृकर्मभावोपपत्तेः, अन्यथा तदयोगात् । न ह्यात्मन आत्मनाऽवेदने स्वसंवेदनं नाम। वेदने तु तच्चित्रखभावता, ५ तस्यैव ग्राह्यग्राहकरूपत्वादिति । स्वात्मनि क्रियाविरोध इति चेत्, न, तथाऽनुभवे तदसिद्धेः । कथं तदसिद्धिरिति चेत्, विरोधे तंदयोगापत्तेः। तदयोगेऽपि किमिति चेत् , ननु च तदनुभवाभावः। तत् खहेतोरेव तादृगिति चेत्, किमनेनान्वयकथनेन ? सर्वथाऽसंवेद्यासंवेदकस्वभावत्वे न स्वसंवेदनम् । सति चास्मिन् नियमतः स्वभाव-१०
(खो व्या) किश्चेत्यादि । किञ्चायमपरो दोषः । एवं परिकल्पिताद्वयरूपत्वेऽपि सति यथा भवतोक्तं तथा । किमित्याह-तत्त्वत:-परमार्थेन अनुभयरूपत्वासिद्धिरेव । कथमित्याह-वात्मसंवेदनात्-स्वात्मसंवेदन, विज्ञानस्येति प्रक्रमः, कर्तृकर्मभावोपपत्तेः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा-एवमनभ्युपगमे १५ तदयोगात्-स्वात्मसंवेदनायोगात् । एतदेव भावयति न हीत्यादिना । न यस्मात् आत्मनः-विज्ञानात्मनः आत्मनैव अवेदने सति । किमित्याह-स्वसंवेदनं नाम । वेदने तु स्वात्मनः किमित्याह-तचित्रवभावता, प्रक्रमाद् विज्ञानस्य चित्रस्वभावता । कुत इत्याह-तस्यैव-विज्ञानात्मनो ग्राह्यग्राहकरूपत्वादिति । खात्मनि क्रियाविरोध इति चेत् । न हि सुशिक्षितोऽपि कश्चित् खं स्कन्धमा-२० रोहति । एतदाशङ्कयाह-न-नैतदेवं तथाऽनुभवे-स्वसंविदितत्वेन खात्मनाऽनुभवे सति तदसिद्धेः-स्वात्मनि "क्रियाविरोधासिद्धेः । कथं तर्हि असिद्धिरिति चेत् स्वात्मनि क्रियाविरोधस्य । एतदाशङ्याह-विरोध इत्यादि । विरोधे सति स्वात्मनि क्रियायाः तदयोगापत्तेः, प्रक्रमात् कर्तृकर्मभावायोगापत्तेः तदयोगेऽपि-कर्तृकर्मभावायोगेऽपि किम् ? इति चेत्, एतदाशयाइ-ननु २५ चेत्यादि । ननु चेत्यक्षमायाम् । तदनुभवाभाव:-विज्ञानानुभवाभावः । तत्विज्ञानं स्वहेतोरेव सकाशात् तादृगिति-स्वसंवेदनखभावम् । इति चेत्, एतदाशक्याह-किमनेनेत्यादि । किमनेन स्वहेतोरेवेत्यादिना अन्वयकथनेन, गोत्रकथनेनेत्यर्थः । कथमिदमनुपयोगीत्याह-सर्वथेत्यादि । सर्वथा-सर्वैः प्रकारैरसंवेद्यासंवेदकखभावत्वे वास्तवे विज्ञानस्य न खसंवेदनं निरूप्यतामेतत् । ३० सति चास्मिन्-स्वसंवेदने नियमतः स्वभाववैचित्र्येण हेतुना कथश्चित्
१ 'रूपत्वे सति तत्त्वतो' इति क-पाठः। २'तदयोगोपपत्तेः' इति ग-पाठः। ३'स्वसंविदिततत्त्वेन' इति क-पाठः। ४ 'क्रियामविरोधाः' इति ङ-पाठः। ५ 'नोऽत्र कथनेनेसः ' इति क-पाठः ।
अनेकान्त.१२

Page #221

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः _ (मूलम्) वैचित्र्येण कथञ्चित् कर्तृकर्मतायोग इति ॥
एतेन यदप्युच्यते-"गगनतलवालोकवदकर्मकं स्वयमेवैतत् ५ प्रकाशते” इत्यादि तदपि प्रतिक्षिप्तम्, यतो बोधरूपं तत् । न चावुद्ध्यमानस्य 'किश्चिद् बोधरूपता युज्यते इत्यात्मबोधोऽभ्युपेयः। तथा च सत्युक्तदोषानतिवृत्तिः स्वात्मसंवेदनादिति । एवं यथोक्तालोकेऽपि भावनीयम् । न ह्यसावपि किश्चिदनालोकयन
आलोको नाम । एवं चाभिधानमात्रमेवाकर्मकत्वमिति सन्याया४० सिद्धेः, आलोकनमालोक इति भावसाधनपक्षेऽपि खभावालोकनादिति । एवमपरोक्षस्वभावमित्याधुक्तावपि वप्रत्यक्षस्वभावमित्यादि
(स्वो० व्या०) केनचित् प्रकारेण कर्तृकर्मतायोग इति कर्तृकर्मभावयोगः ॥
एतेन-कर्तृकर्मतायोगसाधनेन यदप्युच्यते, किमुच्यते इत्याह-गगनतल५ वालोकवदिति निदर्शनम् । अकर्मकं-कर्मरहितं वयमेवैतत्, प्रक्रमाद् विज्ञानम्, प्रकाशते इत्यादि । तदपि प्रतिक्षिप्तं-निराकृतमिति । इहैव भावनामाह यत इत्यादिना । यतो बोधरूपं तत्-विज्ञानम् । न चाबुद्धयमानस्य किश्चित्-आत्मादिवस्तु बोधरूपता युज्यते इति कृत्वा आत्मबोधोऽभ्युपेयः । आत्मनो बोधः आत्मबोधः सोऽभ्युपेयः-अभ्युपगन्तव्यः । २० तथा च सति एवं च सति किमित्याह-उक्तदोषानतिवृत्तिः । भाविताएँ -
वेयम् । कथमित्याह-वात्मसंवेदनादिति । एवं यथोक्तालोकपिउदाहरणगते भावनीयम् । कथमित्याह-न हीत्यादि । न यस्मात् असावपि-गगनतलवालोकः किञ्चिदनालोकयन्नालोको नाम, शब्दार्थानुपपत्तेः ।
एवं चाभिधानमात्रमेव-तत्त्वतोऽर्थशून्यम् । किं तदित्याह-अकर्मकत्वम् , २५ विज्ञानस्य इति। कथमित्याह-सन्यायासिद्धेः। असिद्धिश्च आलोकनमालोक
इति-एवं भावसाधनपक्षेऽपि सति स्वभावालोकनात्-आत्मभावालोकनादित्यात्मन एव कर्मत्वम् , भिन्नकर्माभावं त्वधिकृत्य शान्दिकैरकर्मकत्वं प्रतिज्ञातम् । न तु तदेकान्तत एव स्वपरिणामापेक्षया चानन्तपर्याये वस्तुनि व्यतिरिक्तकर्मापेक्षयाऽपि कादिभावोऽव्यतिरिक्तकर्मापेक्षयाऽपीति । तथा च भज्यते वृक्षः स्वशाखाभारेणेत्यत्रा३० व्यतिरिक्तस्यापि स्वशाखाभारस्य करणत्वम् । न चेदं न तात्त्विकं वृक्षान्तरवदधिकृतवृक्षभङ्गाभावप्रसङ्गादिति भावनीयम् । एवमपरोक्षस्वभावमित्याधुक्तावपि तथा १ 'अविताथै०' इति ङ-पाठः।

Page #222

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) वाक्यापत्तित उक्तदोषानतिवृत्तिरेव ॥
किञ्च बोधमात्रतायां तन्नीलत्वादिभेदाभावो भेदकाभावात्, तमन्तरेण च तदनुपपत्तेः बोधमात्रस्याविशिष्टत्वात् एकान्तैकख- ५ भावस्य विशिष्टत्वायोगात् तन्मात्रत्वात्; अन्यथा सर्वत्र बोधभावाभावादतत्वभावत्वात् स ह्यन्यत्र भवस्तन्मिश्रणान्नैकः अमिअणे तन्मात्रत्वम् । तथातत्वस्यैव तथाभेदाभावः, तत्वभावभेदापत्तेः।सति चास्मिस्तदन्यसिद्धिरेव । तत्स्वभावो हि न बोधर्मात्रात्मनो
(स्वो० व्या०) तथा शैठोपन्यस्तायां स्वप्रत्यक्षखभावमित्यादिवाक्यार्थापत्तितः कारणात् उक्तदोषानतिवृत्तिरेव कर्तृकर्मतायोगेनेति भावनीयम् ।। . किञ्च बोधमात्रतायां सत्यामेकान्तकस्वभावत्वेन तन्नीलत्वादिभेदाभावः तस्य-बोधमात्रस्य नीलत्वादिभेदाभावः । कुत इत्याह-भेदकाभावात् तमन्तरेण च-भेदकमन्तरेण च तदनुपपत्तेः-नीलत्वादिभेदानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च बोध-१५ मात्रस्याविशिष्टत्वात् । विशिष्टं बोधमात्रमेवैतदित्याशङ्कानिरासायाह-एकान्तकखभावस्य, बोधमात्रस्येति प्रक्रमः । किमित्याह-विशिष्टत्वायोगात् । अयोगश्च तन्मात्रत्वात्-बोधमात्रतद्भावात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा-एवमनभ्युपगमे सर्वत्र-विवक्षितं देशं विहाय सामान्येन वा । किमित्याह-बोधभावाभावात् , बोधसत्तानुपपत्तेरित्यर्थः । एनामेवाह-अतत्वभावत्वात्, प्रक्रमा-२० देकान्तैकस्वभावत्वात् । कथमेतदेवमित्याह-स हीत्यादि । स बोधो यस्मात् अन्यत्र-देशादौ भवस्तन्मिश्रणात्-देशादिमिश्रणेन नैका-नैकान्तैकस्वभावः बोधत्वे सति तन्मिश्रणखभावत्वादित्यभिप्रायः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याहअमिश्रणे, देशादिनेति प्रक्रमः, तन्मात्रत्वं-बोधमात्रत्वम् । कथमित्याहतथेत्यादि । तथा तेन प्रकारेणाविशिष्टबोधमात्रभवनलक्षणेन तत्त्वं यस्य बोध-२५ मात्रस्य तत् तथाविधं तस्यैव तथा-देशादिभेदेन भेदाभावः। कुत इत्याहतत्स्वभावभेदापत्तेः-बोधमात्रस्वभावभेदापत्तेः। सति चास्मिन्-तत्स्वभावभेदे किमित्याह-तदन्यसिद्धिरेव-बोधान्यसिद्धिरेव । एनामेव व्यतिरेकतो भावयन्
(विवरणम्) (१८) बोधमात्रतद्भावादिति । बोधमात्रस्यैव तस्य-ज्ञानस्य भावात् ॥ ३० १ 'मात्रस्यापि विशिष्टः' इति क-पाठः । २ 'मात्रात्मनोऽभिन्नः' इति ग-पाठः। ३ 'शवोप०' इति ङ-पाठः। ४ 'भावबोधत्वे' इति ङ-पाठः।।

Page #223

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [ पञ्चमः
(मूलम्) भिन्नः,स चाविशिष्टः प्रतिकलं तुल्यस्वभावतयेति भिन्नजातीयेनास्य
भेद आपादनीय इत्यन्यसिद्धिः । तजातिभेदवत् किं नात्र स इति • ५ चेत्, नासौ सदादिमात्रस्य, नीलादीनां ततः कथञ्चिद् भेदात् तथा
प्रतीतेः। न हि सत्प्रतीतिरेव नीलादिप्रतीतिः, तथाऽननुभवात् । एवं तर्हि तुच्छा नीलादयः, न ते क्वचित् सदननुविद्धाः। स्वतोऽसतां कथं
(स्वो० व्या०) आह तत्वभाव इत्यादिना । तत्स्वभावः, प्रक्रमाद् बोधमात्रस्वभावः, यस्मात् ० न बोधमात्रात्मनः सकाशाद् भिन्नः । स च-बोधमात्रात्मा अविशिष्टः प्रतिकलं-कलां कलां प्रति तुल्यखभावतया कारणेन । व्यवस्थानमधिकृत्यैतदाह । अन्यथा कलाभेदोऽप्यसङ्गत एवेति भावनीयम् । इति-एवं भिन्नजातीयेन देशादिनाऽस्य-बोधमात्रात्मनः भेद आपादनीयः । इति-एवमन्यसिद्धिः, इह
प्रक्रमे नीलादिसिद्धिरित्यर्थः । तजातिभेदवत्-नीलादिजातिभेदवत् किं नात्र१५ बोधमात्रात्मनि स इति चेत् नीलादिभेदः। एतदाशयाह-नासौ-जातिभेदः
सदादिमात्रस्य । कथमित्याह-नीलादीनां ततः-सदादिमात्रात् कथश्चित्केनचित् प्रकारेण भेदाभेदश्च तथाप्रतीते:-सदादिमात्रप्रतीतेभैदेन नीलादिमात्रप्रतीतेः। एतदेवाह-न हि सत्प्रतीतिरेव नीलादिप्रतीतिः।कुत इत्याह-तथाऽननुभवात् , सत्प्रतीतेः नीलादिप्रतीतित्वेनाननुभवादित्यर्थः । आह-एवं तर्हि २० सदाद्यन्यत्वेन तुच्छा नीलादयः । एतदाशङ्कयाह-न ते-नीलादयः कचित्
सदननुविद्धाः । किं तर्हि ? सर्वत्र तदनुविद्धा एव । स्वतोऽसतां तुच्छतया कथं तदनुवेधः-सदनुवेधः? । एतदाशङ्याह-सदा तदनुवेधे-सदनुवेधे सति
(विवरणम्) (११) कलां कलां प्रतीति । समयं समयं प्रतीत्यर्थः ।। २५ . (११) व्यवस्थानमधिकृत्यैतदाहेति । वस्तुस्थितिमाश्रित्यैतदुच्यते यदुत प्रति
कलम् । कलाशब्देन हि समयः प्रोच्यते से चाचार्यमते एव घटते, न तु ज्ञानमानवादिनो मते ॥
(१४) नीलादिसिद्धिरिति । नीलपीतादिबाह्यार्थसिद्धिरित्यर्थः ॥ - (१४) नीलादिजातिभेदवदिति । तथापि-वस्तुत्वमात्रस्याभेदेऽपि 'नीलः पदार्थों ३० रक्तो वा इत्यादिर्जातिभेदो भवति, तथा यदि ज्ञानमात्रस्याभेदेऽपि बाह्यार्थमन्तरेणापि नीलं पीतं ज्ञानमित्यादि दो भविष्यति तदा को दोष इत्याशयः परस्य ॥
१ 'कलां प्रति' इति क-पाठः। २ 'भेदादभेदश्च' इति क-पाठः। ३ 'सर्वाचार्यः' इति चपाठः। ४ 'नीलाः पदार्थो रक्का वा' इति क-पाठः। ५ 'तदा यदि' इति च-पाठः ।

Page #224

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) तदनुवेधः? सदा तदनुवेधे नासत्त्वम्, सत्त्वमेव । एवं तत् तथाविधं तदितरानुविद्धमित्यस्तु केवल एव पुनः को दोषः ? तन्मात्रतया न नीलादित्वम् ।
एवं हि न नीलमेव पीतम् । न च सत्त्वमात्रतत्त्वमेतत् । न चासदेव प्रतीतिहेतुः। प्रतीयते च तदन्यत्वेन । ततस्ततोऽन्यत् तदिति सिद्धम् । तन्मात्रताऽभावे तदेव तत्। तत्रैव किं मानमिति वाच्यम् । हन्त तथाऽनुपलम्भ एव । सोऽसिद्धो दूरोपलम्भेन । कोऽयम्? अनीलादिरूप इति । य एव तन्निश्चयाजनकः स मन्दो नीलादिग्रह १० एव, न, सत्त्वनिश्चयजनकत्वात् । न तत्रापि स केवलस्य, सत्यम् ,
(खो० व्या) नासत्त्वं नीलादीनां सत्त्वमेव । एवम्-उक्तनीत्या तत्-नीलादि तथाविधंविशिष्टम् । एतदाशङ्कयाह-तदितरानुविद्धं-नीलाद्यनुविद्धमित्यस्तु भवतु सत्त्वमेव केवल एव तदितराननुविद्धे सत्त्वे तथाविध इति प्रक्रमः । को दोष इत्याशङ्याह-१५ तन्मात्रतया-अविशिष्टसन्मात्रतया न नीलादित्वम् ।।
इदानीं निगमयन्नाह-एवं हीत्यादि । एवं यस्मात् न नीलमेव पीतम्, प्रतिभासभेदानुभवात् । न च सत्वमात्रतत्वमेतत्-नीलम् । न चासदेवएकान्तेन प्रतीतिहेतुः। प्रतीयते च तदन्यत्वेन सत्त्वमात्रभेदेन यत एवं ततःतस्मात् कारणात् ततः-सत्त्वमात्रात् अन्यन्नीलमिति सिद्धम् । तन्मात्रताऽ- २० भावे सति तदेव-नीलायेव तत्-नीलादि । एवमपि किलैकखभावत्वसिद्धिरित्येतदाशयाह-तत्रैव-सन्मात्रताभावे किं मानमिति वाच्यम् । हन्त किमत्रोच्यते ? । तथा-सन्मात्रत्वेन अनुपलम्भ एव मानमिति । एतदाशक्याह-स:-तथाऽनुपलम्भः । किमित्याह-असिद्धः । कथमित्याह-दूरोपलम्भेन सन्मात्रस्येति भावः । कोऽयं-दूरोपलम्भः? अनीलादिरूप इति परः ।२५ अत्रोत्तरम्-य एव तनिश्चयाजनकः-नीलादिनिश्चयाजनकः । आह-स मन्द:अस्पष्टो नीलादिग्रह एव । परिहारोऽत्र-न सत्त्वनिश्चयजनकत्वात् मन्दता.
(विवरणम्) (२०-२१) तन्मात्रताऽभावे सतीति । नीलादेः सन्मात्रतया अभावे सतीति ।। (२१) नीलायेव तत-नीलादीति । नीलं नीलमेव पीतं पीतमेव, एवं सर्वत्र ३० इत्थमप्येकस्वभावत्वमेव वस्तुन इत्यभिप्रायः परस्य ॥
१'तदन्यत्वे च त(?)सत्त्व.' इति हु-पाठः। २ 'एतन्मात्रताभावे सति तन्मात्रताभावे तदेव' इति -पाठः। ३ किमित्याह सिद्धः' इति ङ-पाठः ।

Page #225

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
तद्भिन्नात्मगमकस्तु । तदन्यानुविद्धं सत्त्वमिति युक्तो जातिभेदः । न चैवमन्यानुविद्धो बोध इति तन्मात्रतत्त्ववादे त्वयुक्त एव ॥ एतेन "नीलादिरूपस्तस्यासौ खभावोऽनुभवञ्च सः ।
नीलाद्यनुभवः ख्यातः स्वरूपानुभवोऽपि सन् ॥ २ इत्येतत् प्रत्युक्तम्, एकान्तैकस्वभावस्यात्र विवक्षितत्वात् तस्य चोक्तवदयोगात् । न च नीलत्वादिभेदाभाव एव, आह्लादादिवत् ( स्वो० व्या० )
"
१० योगः । आह-न तत्रापि - दूरोपलम्भे स केवलस्य सत्त्वस्य ग्रहः, केवलस्याभावादित्यभिप्रायः । इह समाधिः - सत्यं न तत्रापि स केवलस्य तद्भिन्नात्मगमकस्तु, प्रक्रमान्नीलादिभिन्नात्मगमकः पुनः दूरोपलम्भः सत्त्वस्य । उपसंहरन्नाह - तदन्यानुविद्धम्, नीलाद्यनुविद्धमित्यर्थः । सत्त्वमिति कृत्वा युक्तो जातिभेदः, प्रक्रमान्नीलादीनाम् । न चैवमन्यानुविद्धो बोध इति - एवं तन्मात्र१५ तत्त्ववादे - बोधमात्रतत्त्ववादे पुनरयुक्त इति परिभावनीयम् ॥ एतेनेत्यादि । एतेन - अनन्तरोदितेन
"नीलादिरूपस्तस्यासौ स्वभावोऽनुभवश्च सः । नीलाद्यनुभवः ख्यातः खरूपानुभवोऽपि सन् ॥” इत्येतत् प्रत्युक्तम् । कथमित्याह - एकान्तैकस्वभावस्य बोधादेर्विवक्षित२० त्वात् तस्य च - एकान्तैकस्वभावस्य उक्तवत् यथोक्तं तथा अयोगात् । अभ्युच्चयमाह न चेत्यादिना । न च नीलत्वादिभेदाभाव एव । किं तर्हि ? भावः । कुत इत्याह- आह्लादादिवदिति निदर्शनम् । स्पष्टसंवेदनत्वान्नीलादिभेदस्य ( विवरणम् ) (१७-१८) " नीलादिरूपस्तस्यासौ स्वभावोऽनुभवश्च सः । नीलाद्यनुभवः ख्यातः स्वरूपानुभवोऽपि सन् ॥”
९४
[ पञ्चमः
२५
I
इति । नीलादिरूपः - नीलपीतस्वभावस्तस्य- नीलादिज्ञानस्य असौ सर्वजगज्जनप्रतीतः स्वभावः–स्वरूपं तथाऽनुर्भवश्च - अनुभवोऽपि स्वसंवेदनलक्षणो हि ज्ञानस्य नीलादिरूप एव । एवं सति किं सिद्धमित्याह - नीलाद्यनुभवः ख्यातः - लोकप्रसिद्धः स्वरूपानुभावोऽपि सन् नीलादिज्ञानस्य सम्बन्धी । इदमुक्तं भवति - नीलादिज्ञानस्य नीलादि३० रूपः स्वभावोऽनुभवश्च; न तु बाह्यनीलाद्याकार: कश्चित् तन्त्रास्ति यद्वशात् नीलमुच्यते । अतो ज्ञानस्य स्वरूपानुभव एव नीलाद्याकार इति ॥
१ 'सत्यमिति युक्तो' इति क-पाठः । २ अनुष्टुप् । ३ ' तथापि स' इति ङ-पाठः । ४ 'लम्भसत्त्वस्य' इति क - पाठः । ५ ' इत्याह ह्रादादि ० ' इति ङ-पाठः । ६ 'भवश्चानुभावोऽनुभवोऽपि' इति क- पाठः । ७ 'हि ज्ञानस्य... भवति' इति पाठो नास्ति ख-च- प्रतौ । ८ 'ननु बाह्य ०' इति च - पाठः ।

Page #226

९५
अधिकारः खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ). स्पष्टसंवेदनत्वात् अपहवेऽतिप्रसङ्गादिति ॥
किश्च विज्ञानमात्रवादिनो न कारकज्ञापकस्थितिः, न्यायानुपपत्तेः । तथाहि-अस्य न वीजाङ्कुरौ वस्तुतो विद्येते, किन्तु बीजाकुर- ५ प्रतिभासाया बुद्धाह्याकारे बीजाङ्कुरव्यवस्था । ग्राह्याकारश्च बुद्धः तत्त्वतो नास्ति, विप्लवत्वेनासत्त्वात् । तत् कथं तदाकारयोः कार्यकारणव्यवस्थानिवन्धनभूतयोरसत्त्वे बीजादङ्करस्य जन्मेति कारकव्यवस्था ? । स्यादेतद् वीजनि साया बुद्धेरनन्तरमेवाङ्कुरनिर्भासा बुद्धिरिति। बीजाङ्कुरनिर्भासानुगतयोद्ध्योः प्रत्यक्षानुपलम्भसाधन: १० कार्यकारणभावः। अयं च स्वसंवेदनलक्षणयोर्बुद्ध्योर्वस्तुत्वादविरोध्येव । बीजादिनि सस्तु विचाराक्षमत्वादुपप्लव एव । न तस्य तत्त्वतः कार्यकारणभावः । लोकप्रतीत्यनुसारतस्तु तथाव्यवहाराय
(स्वो० व्या०) अपहवे नीलादिभेदविषयस्य स्पष्टसंवेदनस्य । किमित्याह-अतिप्रसङ्गात् हादाद्य-१५ भावप्रसङ्गेन इति ॥
किञ्च विज्ञानमात्रवादिनो वादिनः किमित्याह-न कारकज्ञापकस्थितिः । कारकं बीजमङ्कुरस्य, ज्ञापकस्तु धूमोऽनेरिति । कथं नैतत्स्थितिरित्याह-न्यायानुपपत्तेः । एनामेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि-अस्यविज्ञानमात्रवादिनो न बीजाङ्करौ वस्तुत:-परमार्थेन विद्यते बाह्यौ, किन्तु २० बीजाङ्कुरप्रतिभासाया बुद्धेः ग्राह्याकारे-तथाप्रतिभासरूपे बीजाङ्कुरव्यवस्था । यद्येवं ततः किमित्याह-ग्राह्याकारश्च बुद्धस्तत्त्वतः-परमार्थेन नास्ति । कथमित्याह-विप्लवत्वेन हेतुना असत्वात् । तत् कथं तदाकारयोः-बुद्ध्याकारयोः कार्यकारणव्यवस्थानिवन्धनभूतयोरसत्त्वे-अतात्त्विके वीजादङ्करस्य जन्मेति-एवं कारकव्यवस्था। स्यादेतद् वीजनिर्भासाया २५ बुद्धेः अनन्तरमेवाङ्करनिर्भासा बुद्धिरिति कृत्वा। बीजाङ्कुरनिर्भासानु. गतयोर्बुद्ध्योः किमित्याह-प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभावः। अयं च कार्यकारणभावः खसंवेदनलक्षणयोर्बुद्ध्योर्वस्तुत्वात् कारणात् अविरोध्येव, वस्तु वस्तुन उत्पद्यत एवेति कृत्वा । बीजादिनि सस्तु किमित्याह-विचाराक्षमत्वाद् बाह्याभावेन उपप्लव एव । न तस्य-निर्भासस्य ३० तत्त्वतः कार्यकारणभावः, लोकप्रतीत्यनुसारतस्तु-पृथग्जनापेक्षया तथा
१ विषयस्पष्टः' इति ऊ-पाठः । १ 'धूमोऽग्निरिति' इति ङ-पाठः । ३ 'वस्तु' इति पाठो नास्ति उ-प्रती।

Page #227

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
अभिधीयत इति व्यवस्था । अहो बलवानयमसदभिनिवेशो य इत्थमप्यनालोचिताभिधानं विदुषोऽपि प्रवर्त्तयतीति । अनालोचिताभि५ धानता चास्य बीजादिनिर्भासो निश्चीयमान उपप्लवः स तत्त्वतो नास्तीति तन्निश्रयाभावापत्त्या । न खलु बोधेऽप्यसतो निश्चयः, अतिप्रसङ्गात्, खरविषाणादिनिश्चयापत्तेः, असत्त्वाविशेषात् । न च तत्र सत्त्व एवोपप्लवता, बोधादभिन्नत्वात्, तस्य चानुपलवत्वेनेष्टेः, भिन्नसत्वेऽर्थापत्तिः । विशिष्टो बोध एवोपप्लव इति चेत् तन्मात्र१० तत्वनीतौ कुतोऽस्य वैशिष्ट्यमित्युक्तप्रायम् । वक्ष्यते च - 'स्वसंवेदन( स्वो० व्या० ) निर्मासोद्धारणेन व्यवहारायाभिधीयत इति एवं व्यवस्था, कारकगोचरेति प्रक्रमः । एतदाशङ्कयाह- अहो बलवानसदभिनिवेशः यः - असदभिनिवेश हस्थमपि यथोक्तं तथाऽनालोचिताभिधानं विदुषोऽपि पण्डितस्यापि प्रव५ संयतीति । अनालोचिताभिधानता चास्य-परोदितस्य वीजादिनिर्भासो निश्चीयमानस्तथाऽनुभवेन उपप्लवः स तत्त्वतो नास्ति । इति एवं तन्निश्चयाभावापत्त्या - अनुभूयमान बीजादिनिर्भासनिश्चयाभावात्पत्त्या अनालोचिताभिधानतेति । एतद्भावनायैवाह - न खल्वित्यादि । न खलु-नैव बोधेऽप्यसतः, निर्भासस्येति प्रक्रमः । किमित्याह-निश्चयः । कथं नेत्याह-अतिप्रसङ्गात् । एनमेवाह१० खरविषाणादिनिश्चयापत्तेः । आपत्तिश्च-असत्वाविशेषात् । इहैवाभ्युच्चयमाह - न चेत्यादि । न च तत्र - बोधे सत्त्व एवोपप्लवता, निर्भासस्येति प्रक्रमः । कुत इत्याह- बोधादभिन्नत्वान्निर्भासस्य तस्य च बोधस्य अनुपप्लवत्वेनेष्टेः, भिन्नसत्वे बोधान्निर्भासस्य । किमित्याह - अर्थापत्तिः निर्मासानाम् । विशिष्टो बोध एव वितथप्रतिभास उपलवः । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह२५ तन्माश्रतस्त्वनीती - बोधमात्रतत्त्वनीतौ कुतोऽस्य बोधस्य वैशिष्टयमित्युक्त( विवरणम् )
"
1
(२१) न च तत्र - बोधे सत्त्व एवोपलवता निर्भासस्येति । बोधे विषयभूते निर्भासस्य सत्त्वे एव - विद्यमानत्वे एव सति न च - नैवोपप्लवता निर्भासस्य ॥ (२३) अर्थापत्तिर्निर्भासानामिति । यदि हि बोधात् सकाशाद् भिन्ना निर्भासाः ३० समभ्युपगम्यन्ते तदा न बाह्यार्थी रूपा: ( ? ) प्राप्नुवन्तीत्यर्थः ||
९६
,
१ 'सत्त्वेनार्था ०' इति क- पाठः । इति पाठः ।
२ 'निर्भासोबारणेन' इति ङ-पाठः ।
[ पञ्चमः
३ ' एवोनिपता'

Page #228

९७
अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
९७ (मूलम्) लक्षणे च बुद्धी सर्वथा बोधमात्रत्वादद्वयत्वादविशिष्टबुद्धित्वेन तदन्यग्राहकबुद्धिशून्ये च' । इति प्रत्यक्षानुपलम्भा प्रवृत्तिरेव । न हि भिन्नकालभाविबुद्धिद्वयमन्वयविकलतयोपकारादिनिरपेक्षं तथावि- ५ धावध्यभावे तदितरावसायकमिति न स्वसंवेदनलक्षणयोरपि बुद्धयोः कार्यकारणभावावसाये समुपायः। ततश्च सोऽनयोर्वस्तुत्वादविरोधीत्यज्ञानाभिधानम् । तत्पृष्ठभावि विकल्पज्ञानमपि तथाविधवीजाङ्करनिर्भासाभावेन भवन्नीत्या असम्भव्येव, न ज्ञानहेतुरिति भावनीयम् । एवं च 'लोकप्रतीत्यनुसारतस्तु तथाव्यवहारायाभिधीयते ३० इति अपि वचनमात्रमेव, सर्वथाऽसतो लोकेऽप्यप्रतीतेः, तुच्छस्य अनुभवविरोधात्, अकार्यकारणभूतस्य च तुच्छत्वात् , व्यवहारस्य
(स्यो० व्या०) प्रायं-प्रायेणोक्तमधः । वक्ष्यते च ऊर्द्ध खसंवेदनलक्षणे च बुद्धी निर्विकल्पिके सर्वथा बोधमात्रत्वात् कारणात् अद्वयत्वात् ग्राह्यग्राहकाकारविरहेण अवि-१५ शिष्टवुद्वित्वेन तथा तदन्यग्राहकवुद्धिशून्ये च तथाऽभ्युपगमात् । इति-एवं प्रत्यक्षानुपलम्भा प्रवृत्तिरेव कार्यकारणभावे । एतदेव भावयति न होत्यादिना । न यस्माद् भिन्नकाल(भावि)बुद्धिद्वयं निरन्वयनाशतोऽन्वयविकलतया कारणेन उपकारादिनिरपेक्षम्-उपकारवासनानिरपेक्षमन्वय विकलतयैव तथाविधावध्यभावे-इतरेतरावध्यभावे तदितरावसायकं-स्वरूपेतरावसाय- २० कम् । नहि इति न स्वसंवेदनलक्षणयोरपि बुद्ध्योः कार्यकारणभावावसाये समुपायोऽस्ति । ततश्च सा-कार्यकारणभावः अनयोः-स्वसंवेदनलक्षणयोर्बुद्ध्योर्वस्तुत्वादविरोधीत्यज्ञानाभिधानं पूर्वपक्षे । तत्पृष्ठभाविखसंवेदनलक्षणबुद्धिपृष्ठभावि विकल्पज्ञानमपि तथाविधवीजाङ्करनिर्भासाभावेन भवन्नीत्या-त्वन्यायेनैव असम्भव्येव । विकल्पज्ञानं न ज्ञानहेतुः प्रक्र- २५ मात् कार्यकारणभावे इति एतद् भावनीयम्। एवं च कृत्वा 'लोकप्रतीत्यनुसारतस्तु तथाव्यवहारायाभिधीयते' इति अपि वचनमात्रमेव पूर्वपक्षे', विवक्षितार्थशून्यमित्यर्थः। कथमित्याह-सर्वथाऽसतो निर्भासस्य लोकेऽप्यप्रतीतेः कारणात् । एतदेवाह-तुच्छस्यानुभवविरोधात् । तुच्छश्चाधिकृतनिर्भासः परनीत्या । अत एवाह-अकार्यकारणभूतस्य च तुच्छत्वात् । अकार्यकारण-३०
१ 'त्वादविशिष्टे बुद्धिः' इति ग-पाठः । २ 'ज्ञाताभिधानम्' इति ग-पाठः । ३-४ द्रष्टव्यं ९५तमं पृष्ठं ९६तमं च।
अनेकान्त. १३

Page #229

· अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम्) चार्थक्रियारूपत्वात् , असतस्तादर्थ्यायोगादिति। असचन्द्रद्वयं प्रतीयत इति चेत्, असत् प्रतीयत इति च व्याहतम् । के तर्हि तत् ५सत् ? ननु तत्प्रतीतौ । किमन्न मानम् ? तदनुभव एव । तदसत्त्वे को दोषः ? तदनुभवाभावः। कुतस्तर्हि तत् ? खहेतुजातात् । किं पुनः तदस्य ? बोधादृष्टविषयादि । कथं तर्हि भ्रान्तम् ? अदृष्टाध्यारोपात् । यद्येवं नास्ति तत्त्वत इति चेत्, न, अध्यारोपग्रहणरूपतया
भावात् । इति सती च सनिबन्धना च सन्नीत्या सर्वलोकप्रतीतिः । १० असंश्च बीजाङ्कुरनिर्भासः त्वन्नीत्या, उत्पत्त्याद्यसिद्धः। इति न बीजात् अङ्करस्य जन्मेति कारकव्यवस्था ।
(स्वो० ब्या०) भूतश्च परनीत्याऽधिकृतनिर्भासः । तथाव्यवहारायाभिधीयत इति विशेषणेनैनमवयवमधिकृत्याह-व्यवहारस्य चार्थक्रियारूपत्वात् , असतो निर्भासस्य ताद१५ायोगात्-व्यवहारार्थायोगादिति। इहैव आशङ्काशेषनिवृत्त्यर्थमाह-असचन्द्रद्वयं प्रतीयत इति चेत्, एवमधिकृतनि सोऽपि भविष्यतीति पराभिप्रायः । एतदाशझ्याह-असत् प्रतीयत इति च व्याहतम् । न सर्वथाऽसतः प्रतीतिरित्यर्थः । क तर्हि तत्-चन्द्रद्वयं सदिति परः। ननु तत्प्रतीतौ-चन्द्रद्वयप्रतीतावित्याचार्यः । किमत्र मानमिति पर एव (?आह) । तदनुभव एवेति २० सिद्धान्तवादी । तदसत्त्वे-चन्द्रद्वयासत्त्वे को दोषः? । अत्रोत्तरम्-तदनु
भवाभाव:-चन्द्रद्वयानुभवाभावः। कुतस्तर्हि तत्-चन्द्रद्वयं बहिरसदित्यमिप्रायः । इह समाधिः-खहेतुजातात् तदिति । किं पुनस्तत्-हेतुजातं अस्यबोधप्रतिभासिनश्चन्द्रद्वयस्य ।। अत्र निर्वचनम्-बोधादृष्टविषयादि । 'आदि'शब्दाद् देशकालादिग्रहः । एतदभावेऽभावादिति भावः । कथं तर्हि भ्रान्तं २५ हेतुजातोद्भवं सदित्यभिप्रायः । अत्रोत्तरम्-अदृष्टाध्यारोपात, कर्मसामर्थेन विपर्ययादित्यर्थः । यद्येवमदृष्टाध्यारोपात् नास्ति तच्चन्द्रद्वयं तत्त्वतः । इति चेत्, एतदाशयाह-न, अध्यारोपग्रहणरूपतया-आधिक्यग्रहणरूपतया भावात् । इति-एवं सती-विद्यमाना सनिबन्धना च-चित्रनिबन्धनापेक्षया च सन्नीत्या सर्वज्ञप्रणीतया सर्वलोकमतीतिः। असँश्च बीजाकुरनिर्भास: १ 'कुतस्तर्हि तत्' इति क-पाठः। १ विशेषणेनैतमव०' इति ङ-पाठः । ३ 'न तु' इति
क-पाठ:1

Page #230

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) एतेन ज्ञापकव्यवस्था प्रत्युक्ता, धूमादग्निप्रतिपत्त्ययोगात्, अयं धूमोऽयमग्निरिति निर्भासाभावात्, तमन्तरेण च तथाप्रतीत्यनुप. पत्तेः, अद्वयबोधमात्रस्य च गगनतलवालोककल्पत्वादिति । ५ एवं च यदाह न्यायवादी
"वीजादङ्घरजन्माग्ने—मात् सिद्धिरितीदृशी। बाह्यार्थाश्रयणी याऽपि कारकज्ञापकस्थितिः ॥ साऽपि तद्रूपनिर्भासा तथा नियतसङ्गमाः।
बुद्धीराश्रित्य कल्प्येत यदि किं वा विरुध्यते ? ॥३ इत्यादि, तदसाम्प्रतमिति दर्शितं भवति ॥ __ इतश्च ज्ञापकस्थितिः अयुक्ता, धूमप्रतिभासकालेऽग्निप्रतिभासा
(स्वो० व्या०) त्वन्नीत्या । कुत इत्याह-उत्पत्त्याद्यसिद्धेः । इति-एवं न 'बीजादडरस्य जन्म । इति-एवं कारकव्यवस्था त्वन्नीत्येति भावनीयम् ॥
एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन निर्भासनिषेधेन ज्ञापकव्यवस्था प्रत्युक्ता । कथमित्याह-धूमादग्निप्रतिपत्त्ययोगात् । अयोगश्च अयं धूमोश्यमग्निरिति निर्भासाभावात् त्वन्नीत्या, तमन्तरेण च-निर्भासं विना च तथाप्रतीत्यनुपपत्तेः-धूमादग्निप्रतीतिरूपतया प्रतीत्यनुपपत्तेरिति । इहैव भावार्थमाह-अद्वयबोधमात्रस्य गगनतलवालोककल्पत्वानिराकारतयेति । २० एवं च कृत्वा यदाह न्यायवादी-धर्मकीर्तिः तदसाम्प्रतम्-अशोभनमिति दर्शितं भवतीति योगः। किं तदित्याह-बीजादङ्कुरजन्म तथाऽग्ने मात् सिद्धिः इतीदृशी-एवम्भूता बाह्यार्थाश्रयणी याऽपि कारकज्ञापकस्थितिःसाऽपि तद्रूपनिर्भासा-बीजादिरूपनिर्भासा तथा नियतसंङ्गमाः पौर्वापर्योत्पादादिना बुद्धीः आश्रित्य कल्प्येत यदि किं वा विरुध्यते ? न किञ्चि-२५ दित्यर्थः । इत्यादि तदसाम्प्रतमिति निदर्शितं भवतीति व्याख्यातमेतत् ।। अभ्युच्चयमाह-इतश्च ज्ञापकस्थितिरयुक्ता, धूमप्रतिभासकालेऽग्नि
(विवरणम्) (१४) उत्पत्त्याद्यसिद्धेरिति । भवन्मते हि अवस्तुत्वान्निर्भासस्य नोत्पत्ति-नाशी स्तः । यस्य चोत्पाद-व्ययौ न विद्यते तदसदेव यथा खरविषाणम् । तथा च बौद्ध-३० मते सर्वोऽपि निर्भास इति असत्त्वमेव तस्य ॥
१ अनुष्टुप् । २ 'सद्रूपनिर्भासा' इति क-पाठः। ३ अनुष्टुप् । ४ 'बीजादकुदंकरस्य' इति स-पाठः। ५ 'संसमाः' इति उ-पाठः । ६ 'भामृत्य सांकल्पेत या(य)दि तत् किं' इति स-पाठः।

Page #231

१००
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम् ) भावात्, तथासंवित्तेः पश्चाद्भावित्वात् । अनग्निप्रतिभासजोऽप्येवं धूमप्रतिभासः स्यात्, लिङ्गभूतस्यास्य न्यायतः पूर्वमग्निप्रतिभासा५ सिद्धेः । तथाहि-अन्तयिवादिनोऽप्यनुमानकाले धूमप्रतिभास एव पूर्वमुत्पद्यते, नाग्निप्रतिभासः, अनुमानाप्रवृत्तेः, अनुमेयस्यैव प्रत्यक्षस्वादिति पूर्वोऽनग्निप्रतिभास एव । एवं च कार्यात् कारणगत्ययोगः । धूमप्रतिभासोऽग्निप्रतिभासहेतुस्ततस्तद्गतिरिति चेत्, न, व्यभि
(स्वो० व्या) १० प्रतिभासाभावात् । अभावश्च तथासंवित्तेः-योगपद्येनोभयासंवित्तेः ।
असंवित्तिश्च पश्चाद्भावित्वात् प्रयोगकालेऽग्निप्रतिभासस्य । यदि नामैवं ततः किमित्याह-अनग्निप्रतिभासजोऽप्येवं धूमप्रतिभासादग्निप्रतिभासस्य उत्पत्तौ सत्यां धूमप्रतिभासः स्यात् प्रयोगकालभावी । कुत इत्याह-लिङ्गभूतस्यास्यधूमप्रतिभासस्य न्यायत:-न्यायेन पूर्वमग्निप्रतिभासासिद्धेः। अनग्निप्रतिभास१५ जत्वमिति । एतत्प्रकटनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहि-अन्तर्जेयवादिनोऽपिविज्ञानवादिनः अनुमानकाले प्रयोगमधिकृत्य धूमप्रतिभास एव पूर्वमुत्पद्यते लिङ्गभूतो नाग्निप्रतिभासः। कुत इत्याह--अनुमानाप्रवृत्तेः। अप्रवृत्तिश्च अनुमेयस्यैव प्रत्यक्षत्वात् । इति-एवं पूर्वोऽनग्निप्रतिभास एव प्रयोगकालभाविनो धूमप्रतिभासस्य । एवं च कृत्वा कार्यात् कारणगत्ययोगः प्रयोग२० कालभाविनो धूमप्रतिभासस्याग्निप्रतिभासजन्यत्वादित्यर्थः । धूमप्रतिभासः अधिकृतः किल अग्निप्रतिभासँहेतुस्ततः-धूमप्रतिभासात् तद्गतिः इति चेत्
(विवरणम्) (१४) पूर्वमग्निप्रतिभासासिद्धेरिति । प्रयोगकाले धूमप्रतिभासात् पूर्वमानन्तयेणाग्निप्रतिभासो नास्त्येवेत्यर्थः ॥ २५ (१७) अनुमानाप्रवृत्तेरिति । धूमप्रतिभासाद् यदि पूर्वमप्यग्निप्रतिभासः स्यात् तदा किमनुमानेनेत्यर्थः ॥
(१८) अनुमेयस्यैव प्रत्यक्षत्वादिति । अनुमेयस्यैव-अग्निप्रतिभासस्य ।। (२१) किलाग्निप्रतिभासहेतुरिति । किलेल्याप्तप्रवादसूचनार्थः। अमिप्रतिभासस्य हेतुरग्निप्रतिभासहेतुः । अयमभिप्रायः-योऽयं प्रयोगकाले धूमप्रतिभासः (स) आत्मक्ष३० णानन्तरमेवाग्निप्रतिभासं जनयिष्यतीति कृत्वा धूमप्रतिभासादग्निप्रतिभासगतिरिति ।।
१ 'अद्वयवादिनो' इति क-पाठः। २ पूर्वो नाग्नि.' इति ग-पाठः। ३ 'कार्यकारण' इति ङ-पाठः । ४ 'हेतुभूतो धूम.' इति उ-पाठः।

Page #232

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) चारसम्भवात्, नावश्यं कारणानि तद्वन्ति भवन्तीत्यभ्युपंगतत्वाद् व्यभिचाराच ॥ . स्यादेत धूमनिर्भासो न सर्वस्माज्ज्ञानादुत्पद्यते, किन्तु यद् विज्ञा-५ नमग्निनिर्भासस्य सन्तानपरिणामेन उत्पादनसमर्थ तत एव । न ह्यग्निनिर्भासस्थाकारणभूतं कचिद् धूमनिर्भासकारणत्वेन दृश्यते, महानसादावग्निनिर्भाससहितस्यैव धूमनिर्भासस्य समुपलम्भात् । एवं च नाग्निनिर्भास एव धूमनिर्भासकारणम् । किं तर्हि ? अग्निनिर्भासजननसमर्थं निर्भासान्तरमपि। एतदपि तत्समर्थमेव नान्यदिति ।
(स्वो० व्या०) अग्निप्रतिभासगतिरिति चेत्। एतदाशङ्कयाह-न, व्यभिचारसम्भवात् । सम्भवश्व नावश्यं कारणानि तद्वन्ति भवन्तीत्यभ्युपगतत्वाद् व्यभिचाराच । धूमप्रतिभासादनग्निप्रतिभासोऽपि दृश्यत एवेति व्यभिचारः ॥"
स्थादेतद् धूमनिर्भासो न सर्वस्माज्ज्ञानादुत्पद्यते सामान्येन, किन्तु १५ यद् विज्ञानमग्निनिर्भासस्य, अन्याकारस्य विशिष्टस्य विज्ञानस्येत्यर्थः, सन्तानपरिणामेन-प्रबन्धवृत्त्या उत्पादनसमर्थं तत एव उत्पद्यत इति । भावनामाह न हीत्यादिना। न हि अग्निनिर्भासस्याकारणभूतं विज्ञानं कचिद धूमनिर्भासकारणत्वेन दृश्यते, सन्तानपरिणामेनेति प्रक्रमः । कथमित्याहमहानसादावित्यादि, महानसादावित्यत्र 'आदि'शब्देन दवाग्निपरिग्रहः, अग्नि-२० निर्भाससहितस्यैव धूमनिर्भासस्य समुपलम्भात् कारणात् । 'एवं
चेत्यादि । एवं च कृत्वा नाग्निनिर्भास एव-केवलो धूमनिर्भासकारणम् । किंतर्हि ? अग्निनिर्भासजननसमर्थ सन्तानपरिणामेन निर्भासान्तरमपि। एतदपि-निर्भासान्तरं तत्समर्थमेव-धूमनिर्भासजननसमर्थमेव । नान्यदित्यनेन
(विवरणम्) (१३) तद्वन्तीति । कार्यवन्तीति । अभ्युपगममात्रमेवेदं भविष्यति यदुत नावश्यं कारणानि तद्वन्ति भवन्ति । व्यभिचारस्तु न भविष्यतीत्याह-(१३) व्यभिचाराचेति । व्यभिचारमेव भावयन्नाह-(१४) धूमप्रतिभासादग्निप्रतिभासोऽपि दृश्यत एवेति व्यभिचार इति । वल्मीकोद्भवाद् धूमप्रतिभासाद् दृश्यत एवानग्निप्रतिभास इति स्पष्ट एव व्यभिचारः ॥
१ 'पगमाद् व्यभिः' इवि क-पाठः। २ 'स्यादेतद्रूपनि सो' इति क-पाठः। ३ 'एवेत्यादि एवं च' इति क-पाठः।

Page #233

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम्) लिङ्गभूतधूमनिर्भासस्य पूर्वभाव्यनग्निनिर्भासादपि विशिष्टादुत्पत्तिः सफलैव । तथाहि-यदाप्यनग्निनिर्भासानन्तरं धूमनिर्भासः संवेद्यते प्रतिदापि अग्निनिर्भासजननसमर्थमालयाख्यमेव विज्ञानं धूमनिर्भासहेतुः, तस्मात् सन्तानपरिणामेनाग्निनिर्भासजननसमर्थाद् विज्ञानसन्तानादुत्पन्नो धूमनिर्भासः कारणभूतस्य विज्ञानसन्तानस्याग्निनिर्भासजननसामर्थ्य मनुमापयति । एवं च कार्यात् कारणमेवानुमितं भवति।धूमविज्ञाने खोपादानं पूर्वकं विज्ञानमग्निनिर्भासजननसमर्थ० मनुमापयताऽर्थतो भाव्यग्निनिर्भास एवानुमितो भवति, धूमनि
(स्वो० व्या०) अतिप्रसङ्गन्यावृत्तिमाह-इति-एवं लिङ्गभूतधूमनिर्भासस्य पूर्वभाव्यनग्निनिर्भासादपि विशिष्टात्-सन्तानपरिणामेन तज्जननसमर्थात् उत्पत्तिः स
फलैव-सप्रयोजनैव । एतद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीति पूर्ववत् । यदा१५ प्यनग्निनिर्भासानन्तरं क्वचित् धूमनिर्भासः संवेद्यते तदापि-तस्मिन्नपि काले अग्निनिर्भासजननसमर्थमालयाख्यमेव विज्ञानं-चित्रप्रवृत्तिविज्ञानकारणं धूमनिर्भासहेतुः। यस्मादेवं तस्मात् सन्तानपरिणामेनाग्निनि
आँसजननसमर्थात् कुत इत्याह-विज्ञानसन्तानात् सकाशात् । किमित्याह-उत्पन्नो धूमनिर्भास: कारणभूतस्य सामान्येन विज्ञानसन्तानस्य। २० किमित्याह-अग्निनिर्भासजननसामर्थ्यमनुमापयति । एवं च किं सिद्धं
भवतीत्याह-कार्यात् कारणमेवानुमितं भवति । कथमूर्द्धमग्निनिर्भासप्राप्तिरित्येतदाह धूमविज्ञानेत्यादिना । धूमविज्ञानेनाधिकृतेन खोपादानं-खकारणभूतं किमित्याह-पूर्वकं विज्ञानं सामान्येन अग्निनिर्भासजननसमर्थ सन्तानपरिणामेनैव अनुमापर्यंता सताऽर्थतः-सामर्थ्येन । किमित्याह-भाव्यग्निनिर्भासः
(विवरणम्) . (१२) अतिप्रसङ्गव्यावृत्तिमाहेति । बाह्यधूमाभावे किमिति सर्वज्ञानानन्तरं धूमप्रतिभासो न भवतीत्येवंरूपो योऽतिप्रसङ्गस्तस्य व्यावृत्तिमाह ॥
(१२-१३) पूर्वभाव्यनग्निनिर्भासादिति । पूर्वभाव्यनग्निनिर्भासादिति पूर्वभावीधूमप्रतिभासप्राकालभावी स चासावनग्निनिर्भासश्च पूर्वभाव्यनग्निनिर्भासस्तस्मात् ।। ३० (१३) तज्जननसमर्थादिति । अग्निप्रतिभासजनने सहि(?मर्थात्)॥ । १ 'तथाप्यमि०' इति क-पाठः । २ 'खोपादानपूर्वकं' इति ग-पाठः। ३ 'समर्थनात्' इति क-पाठः। ४ 'समर्थनात् कुतः' इति क-पाठः। ५'यतः सतोऽर्थतः' इति अ-पाठः। ६ 'सामर्थ्य न किमित्याह' इति क-पाठः। ७ 'जनसहिता । कारण.' इति ख-पाठः ।

Page #234

अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) र्भासस्य कारणभूतो ज्ञानसन्तान उत्तरोत्तरक्षणपरिणामेन अग्निनिर्भासस्य हेतुरित्येवमनुमानात् ॥
एवं चार्थक्रियार्थिनोऽपि प्रवृत्तिरविरुद्धा, प्रतिबन्धकाभावे दाह- ५ पाकादिनिर्भासहेतुरग्निनिर्भासो भविष्यति अत्र इत्येवमभिप्रायस्य प्रवृत्तेरिति । अत्रोच्यते-यत्किञ्चिदेतत् ,उपपत्तिविरोधात्, लिङ्गभूतधूमनिर्भासस्य अनग्निनिर्भासान्तरादप्युत्पत्ती अग्निनिर्भासजन्यत्वनियमाभावात्, अग्निनिर्भासजन्यखभावस्य सकृदप्यन्यतोऽभावात्, भावे तत्स्वभावत्वहानिः॥
(खो० व्या०) एवानुमितो भवति । एवमूर्द्धमप्यग्निनिर्भासप्राप्तिः कार्याच र(१)कारणानुमान धूमनिर्भासस्य कारणभूतो विज्ञानसन्तान उत्तरोत्तरक्षणपरिणामे: नाग्निनिर्भासस्य हेतुरित्येवमनुमानात्, कारणधर्मानुमानादित्यर्थः ।।
एवं चेत्यादि । एवं च-कारणधर्मानुमानत एव अर्थक्रियार्थिनोऽपि-१५ पुरुषस्य प्रवृत्तिरविरुद्धा। कथमित्याह-प्रतिबन्धकाभावे दाहपाकादिनिर्भासहेतुः अग्निनिर्भासो भविष्यत्यत्र इत्येवमभिप्रायस्य-प्रमातुः प्रवृत्तेरिति । एतदाशयाह-अत्रोच्यते-यत्किञ्चिदेतत्-असारमनन्तरोक्तम् । कुत इत्याह-उपपत्तिविरोधात् । एनमेवाह लिङ्गभूतेत्यादिना । लिङ्गभूतधूमनिर्भासस्य अनग्निनिर्भासान्तरादप्युत्पत्तौ सत्याम् । किमित्याह-अग्नि-२० निर्भासस्य जन्यत्वनियमाभावात् । अभावश्च अग्निनिर्भासजन्यखभावस्य धूमनिर्भासस्य सकृदपि-एकमपि वारं अन्यत:-प्रतिभासान्तरात् अभावात्। भावेऽन्यतः किमित्याह-तत्वभावत्वहानि:-अग्निनिर्भासजन्यस्वभावत्वहानिः प्रस्तुतधर्मनिर्भासस्य ॥
(विवरणम्) (१४) कारणधर्मानुमानादिति । धूमप्रतिभासस्य यः कारणभूतः प्राच्यविज्ञानसन्तानस्तस्यायं धूमो यदुत सन्तानपरिणामेन पावकप्रतिभासं जनयिष्यतीति ततः कारणधर्मस्यानुमानं कारणधर्मानुमानं तस्मात् ।।
-
-
१ 'भावहानिः' इति ग-पाठः । २ 'अमग्निः' इति च-पाठः।

Page #235

१०४
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम् ) एवं च शक्रमोंऽपि तद्भावाविरोधः, तस्यानग्निनिर्भासवदनग्नेरपि धूमजननवभावत्वात् । अनग्निनिर्भासोऽग्निनिर्भासजननसमर्थ ५ इति चेत्, न, ततो धूमनिर्भासभावविरोधात् । नानन्तरमेव, अपि
तु पारम्पर्येणेत्यविरोध इति चेत्, कुतः किं न परम्परयेत्यसमाधिरेषः । व्यवहारकालभाव्यत्र पारम्पर्य न दीर्घतरमिति चेत्, शक्रभूर्भोऽप्यग्निभावे सम्भवत्येवैतत्, कथं पुनरेतदेवमिति स्पष्टमभिधीयतामिति चेत्, तद्विकारतदन्याग्निनिर्भासोपपत्तेरुक्तमेवेति । न
(खो० व्या०) एवं च कृत्वा शक्रमूर्भोऽपि सकाशात् प्रतिभासरूपात् तद्भावाविरोध:धूमप्रतिभासभावाविरोधः । कुत इत्याह-तस्य-शकमूर्भोऽनग्निनिर्भासवदिति निदर्शनम् , अनग्नेरपि धूमजननवभावत्वादिति । अनग्निनिर्भासोऽधिकृतः अग्निनिर्भासजननसमर्थः । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-न, तत:१५ अनग्निनिर्भासाद् धूमनिर्भासभावविरोधात् अनग्निनि सजननसामर्थ्येन इति भावः। नान्तरमेवानमिनिर्भासः अनग्निनिर्भासजननसमर्थः; अपि तु पारम्पर्येण सन्तानपरिणामत इत्यविरोधः। इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-कुतः किं न परम्परया-संसारानादितया इत्यसमाधिरेषः। व्यवहारकालभाव्यत्र
पारम्पर्य गृह्यते, न दीर्घतरं-संसारानादिताख्यम् । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह२० शक्रमोंऽप्यधिकृतात् अग्निभावे सति सम्भवत्येवैतद्-व्यवहारकालभावि पारम्पर्यम् । कथं पुनरेतत्-अधिकृतमेवमिति स्पष्टमभिधीयताम् । इति
(विवरणम्) (११) शक्रमूर्भोऽपीति । वल्मीकात् ॥
(१२-१३) अनग्निनिर्भासवदिति निदर्शनमिति । यथाहि प्रयोगकाले प्राच्यात् २५ अननिरूपात् प्रतिभासाद्-धूमप्रतिभासाद् धूमप्रतिभासः समजनि, एवं शक्रमोऽपि भवतु, तस्याप्यनग्नित्वात् ॥
(१३) अनन्नेरपीति । अनग्नेरपि-पावकविलक्षणस्यापि सतः शक्रमूर्धः ॥
(१५) अनग्निनिर्भासजननसामर्थ्य नेति । अग्निनिर्भासजनने समर्थोऽग्निनिर्भासजननसमर्थः, तस्य भावोऽग्निनिर्भासजननसामर्थ्य तेन । यद्यधिकृतोऽनग्निनिर्भास३० जननसमर्थस्तदा कथं ततो धूमप्रतिभासः प्रादुःष्यादिति ? ॥
१ तद्भावानिरोधः' इति ग-पाठः। १ 'जनमसमर्थस्तदा सामर्थेनेति' ति क-पाठः ।

Page #236

स्वोपज्ञव्याख्यामुनि चन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
शक्रमूर्धप्रतिभासजो धूमप्रतिभास एव । किं न तथासंवेद्यमानोsपि ? तत्त्वतो भ्रान्तिसंवेदनात् । किमन्यस्य तत्संवेदनादधिकं रूपम् ? ननु विशिष्टहेतुजन्यत्वम् । का पुनर्हेतोर्विशिष्टता ? अग्नि- ५ प्रतिभासजननसामर्थ्यम् । न हि न तत् तथा शक्रमूर्धप्रतिभासस्यापीत्युक्तम् । न च तत्र नियमेनेति वक्तुं युक्तम्, इतरस्या (? त्रा) पि तुल्यत्वात् । न हि प्रतिभासान्तरादपि धूमप्रतिभासोत्पत्ती नियम( खो० व्या० )
अधिकारः ]
१०५
चेत्, एतदाशाह तद्विकारतदन्याग्निनिभसोपपत्तेः शक्रमूर्धविकारात् १० तदन्यानिनिर्मासोपपत्तेः कारणात् उक्तमेवेति-अभिहितमेवेति । एतदुक्तं भवतिशक्रमूर्भोऽपि धूमवत् तदन्याग्निनिर्मासोऽपि क्वचिद् भवत्येव । आह-न शक्रमूर्धप्रतिभासजो धूमप्रतिभास एव तदाभासत्वादित्यभिप्रायः । अत्रोत्तरम् - किं न तथा - धूमप्रतिभासतया संवेद्यमानोऽपि । आह-तत्त्वतः - परमार्थेन भ्रान्तिसंवेदनात् नेति । अत्रोत्तरम् - किमन्यस्य - अभ्रान्तस्य तत्संवेदना - १५ धिकं धूमप्रतिभासवेदनातिरिक्तं रूपम् ? । आह- ननु विशिष्टहेतुजन्यत्वमधिकं रूपमित्यत्रोच्यते । का पुनर्हेतोः प्रस्तुतस्य विशिष्टता ? । आहअग्निप्रतिभासजननसामर्थ्यं विशिष्टता इह समाधिः । न हि न तत्अग्निप्रतिभासजननसामर्थ्यं तथा कचित् तद्भावने शक्रमूर्धप्रतिभासस्यापि । किं तर्हि ? अस्त्येव इत्युक्तम् । इहैवाभ्युच्चयमाह न चेत्यादिना । न च-न २० तत्र शक्रमूर्धप्रतिभासे नियमेन अधिकृतसामर्थ्यमिति एवं वकुं युक्तम् । कुत इत्याह- इतरत्रापि - अभिप्रेतहेतौ तुल्यत्वात् कारणात् । एतद्भावनायाहन हीत्यादि । न हि प्रतिभासान्तरादपि परहेतुत्वाभिमताद् धूमप्रतिभासो( विवरणम् )
I
(१०) शक्रमूर्धविकारादिति । (११) तदम्याग्निनिर्भासोपपत्तेरिति । शक्रमूर्ध्ना १५ विकारस्तस्मादनन्तरं तदन्यस्य - केवलधूमाव लोककप्रमादै विलक्षणस्य प्रमातुरनिनिर्भासोपपन्तेः । सदयमभिप्रायः कोऽपि प्रमाता शक्रमूर्ध्नोऽनन्तरं धूमं पश्यति, तदनु चान्यत् किश्चित् । अन्यस्तु प्रमाता प्रथमतः शक्रमूर्द्धानं वेदयते, तदनु तद्विकार धूमनिर्भासम् । ततश्च तत्रैव प्रदेशे प्रस्तावायातमनमिनिर्भासं वेदयते इत्यस्ति शक्रमूर्ध्नः परम्परयाऽग्निनिर्भासजननसामर्थ्यमिति ॥
१ 'भ्रान्तः संवेदनात्' इति ङ-पाठः । २ ' एवं युक्तः कुत' इति ङ-पाठः । ३ 'विलक्षप्र. मातु०' इति ख- पाठः ।
अनेकान्त० १४
३०

Page #237

१०६
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
१.
.
तोऽग्निनिर्भासा, विध्यापितादौ कचिदसम्भवात् । न च प्रतिषन्धकाभावविशेषणान्न तुल्यत्वमिति युक्तं वचः, अस्येतरत्रापि वक्तुं ५शक्यत्वात् । तथाहि-शक्रमूर्द्धप्रतिभासादपि धूमप्रतिभासोत्पत्ती प्रतिबन्धकाभावे सति उक्तवद् भवत्येवाग्निप्रतिभासा, तद्विकारादग्यन्तराभवनस्यैव प्रतिबन्धकत्वात् । प्रतिबन्धग्रहणकाले न शक्रमूर्द्धप्रतिभासेन धूमप्रतिभासस्य ग्रहणमिति चेत्, समानमेतदनग्निप्रतिभासतस्तद्भावे, तत्प्रतिभासान्तरेण लोके तथाऽदर्शनात्,
(खो० व्या०) त्पत्तौ सत्यां नियमत:--अवश्यन्तया अग्निप्रतिभासः । कथं न होत्याहविध्यापितादौ कचित्-दैवेन असम्भवात् अग्निप्रतिभासस्य । न चेत्यादि । न च प्रतिबन्धकाभावविशेषणात् असति प्रतिबन्धक इत्यस्मात् न तुल्यत्वमिति एवं युक्तं वचः। कुतो न युक्तमित्याह-अस्य-वचस इतरत्रापि१५ प्रस्तुतप्रतिभासान्तरे वक्तुं शक्यत्वात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि-शक्रमूर्द्धप्रतिभासादपि प्रक्रान्ताद् धूमप्रतिभासोत्पत्ती सत्यां प्रतिबन्धकाभावेऽपि सति असति प्रतिबन्ध इति उक्तवत्-यथोक्तं तथा भवत्येवाग्निप्रतिभासो न भवति । कुत इत्याह-तद्विकारात्, प्रक्रमात् शक्रमूर्द्धविकारात् , अन्यन्तराभवनस्यैव प्रतिबन्धकत्वात् । प्रतिवन्धेत्यादि । प्रति२० बन्धग्रहणकाले लिङ्गलिङ्गिनोर्न शक्रमूर्द्धप्रतिभासेन सह धूमप्रतिभासस्य लिङ्गभूतस्य ग्रहणम् । इति चेत्, एतदाशझ्याह-समानमेतत्-अनन्तरं चोदितं सामान्येन अनग्निप्रतिभासतः सकाशात् तद्भावे-धूमप्रतिमासभावे तत्प्रतिभासान्तरेण-अनग्निप्रतिभासान्तरेण धूमप्रतिभासकारणतयेष्टेन सहेति भावः।
(विवरणम्) २५ (१८-१९) शक्रमूर्द्धविकारात् अन्यन्तराभवनस्यैव प्रतिबन्धकत्वादिति ।
शक्रमूर्द्धविकारादनन्तरं यदम्यन्तरस्याभवनम्-अनिविशेषस्याभवनं तस्यैव प्रतिबन्धकत्वात् । परस्य ह्ययमाशयः-प्रतिबन्धकाभावे विवक्षितानग्निनिर्भासाद् व्यवहारकालभाविपारम्पर्येण भवत्येवाग्निनिर्भासः। आचार्योऽप्येवमाह-प्रतिवन्धकाभावे सति शक्रमूर्भोऽपि परम्परया भवत्येवानलप्रतिभासः । प्रतिवन्धनं चैतदेवान यच्छक्रमूर्द्ध३० विकारादनन्तरं कचिदग्निप्रतिभासविशेषस्याभवनमिति ॥
१ 'भासोत्पत्तेः प्रति०' इति ग-पाठः। २ 'दग्न्यन्तरस्याभवन.' इति ग-पाठः। ३ 'मूर्ध्नः प्रति०' इति क-पाठः। ४'प्रतिभासस्य प्रहणः' इति ग-पाठः।

Page #238

१०७
अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १०७
(मूलम्) अन्यथाऽयोगाद् व्यवहारासिद्धेरिति । अस्तु वाऽग्निप्रतिभासजननसमर्थादेव प्रतिभासान्तरादस्य जन्म, तथापि ततस्तत्सामर्थ्यतो भाव्यग्निप्रतिभासानुमानात् कारणात् कार्यावसायप्रसङ्गः ।। ५
स्यादेतद् यतोधूमप्रतिभासस्ततोऽग्निप्रतिभासोऽपि ।इति तत्त्वतो धूमप्रतिभासोऽग्निप्रतिभासेन सहकसामग्यधीनस्ततोऽयं खकारणस्यैवाग्निप्रतिभासजननयोग्यतां नाम धर्ममनुमापयति । इति
(खो० व्या) कथमेतदेवमित्याह-लोके तथाऽदर्शनात्-तेन सह प्रतिबन्धग्रहणादर्शनात् । इत्थं १० चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथाऽयोगात्। एवं च भवन्नीसैव व्यवहारासिद्धेरिति । अभ्युच्चयमाह अस्तु वेत्यादिना । अस्तु वा-भवतु वा अग्निप्रतिभासजननसमर्थादेव प्रतिभासान्तरात्-पराभिप्रेतात् अस्य जन्म, प्रक्रमाद् धूमप्रतिभासस्य, तथापि-एवमपि सति ततः-धूमप्रतिभासात् तत्सामर्थ्यत:-प्रस्तुतप्रतिभासान्तरसामध्येंन भाव्यग्निप्रतिभासानुमानात् १५ कारणात् । किमित्याह-कारणात् सकाशात् कार्यावसायप्रसङ्गः। एवं च लिङ्गसङ्ख्यानियमो विरुध्यत इति ॥ __ स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे यतो धूमप्रतिभासः प्रतिभासान्तरात् ततोऽग्निप्रतिभासोऽपि भावी । इति-एवं तत्त्वतः-परमार्थेन धूमप्रतिभासोऽग्निप्रतिभासेन सह किमित्याह-एकसामग्र्यधीनो वर्तते २० ततोऽयं-धूमप्रतिभासः स्वकारणस्यैव-प्रक्रान्तप्रतिभासान्तरस्य अग्निप्रतिभासजननयोग्यतां नाम धर्ममनुमापयति, तदव्यतिरिक्तत्वात् तस्य ।
(विवरणम्) (११) अन्यथाऽयोगादिति । अनग्निप्रतिभासेन सह धूमप्रतिभासस्य प्रतिबन्ध ग्रहणदर्शनेऽभ्युपगम्यमानेऽयोगात्-अघटनात् प्रतिबन्धस्यैव ।।
(१६-१७) एवं च लिङ्गसङ्ख्यानियमो विरुध्यत इति । भवतो हि मते त्रिरूपाणि च त्रीण्येव लिङ्गानि अनुपलब्धिः स्वभावः कार्य चेति वचनान्नियतसायानियमस्त्रिरूप एव । यदा च कारणादनग्निनिर्भासरूपात् धूमप्रतिभासहेतो व्यग्निप्रतिभासरूपं कार्यमनुमीयते तदा आपद्यते कारणात् कार्यावसायः। एवं च कारणलिङ्गं चतुर्थ प्राप्नोति । तच प्रस्तुतसङ्ख्यानियमविरोधाधायकमिति ।। .. १ 'नाम' इति पाठो न विद्यते क-प्रतौ। २ 'तस्य' इति -पाठः । ३ 'सामर्थ्यात् भाव्यग्निक इति -पाठः।

Page #239

१०८
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम् ) कार्यादेव कारणानुमानम् । तद्योग्यताप्रतिपत्तिरेव च तत्त्वतः
अग्निप्रतिभासप्रतिपत्तिः । इति न कारणात् कार्यानुमानापत्तिः । ५ एतदप्यसत्, प्रतीतिबाधितत्वात् । न वै धूमप्रतिभासादुक्तलक्ष. णात् कारणप्रतिपत्तिः, तथाऽननुभवात्, तदुत्तरकालमेव कचित् अग्निप्रतिभासानुभूतेन सा हेतुप्रतिभासस्य तथायोग्यतां विहाय इति चेत्, अस्त्येतत्, किन्त्वसौ नाग्दिर्शिना तथाऽवगन्तुं पार्यते, तथाप्रतीतेः, अवगमेऽपि बलात् कारणात् कार्यावसायप्रसङ्गा, १० तावत्क्षणव्यवहिताग्निप्रतिभासावधित्वात् तस्या इति । 'एवं चार्थक्रियार्थिनोऽपि प्रवृत्तिरविरुद्धा, प्रतिबन्धकाभावे दाहपाकादिनिर्भा. सहेतुरग्निप्रतिभासो भविष्यत्यत्रेत्येवमभिप्रायस्य प्रवृत्तेरिति" अपि वचनमात्रमेव, उक्तवत् कार्यानुमानव्यतिरेकेण तदप्रवृत्तेः । तथा
(खो० व्या०) १५ इति एवं कार्यादेव कारणानुमानम्। तत्त्वतः तद्योग्यताप्रतिपत्तिरेव चविवक्षितकारणयोग्यताप्रतिपत्तिः । इति-एवं न कारणात् कार्यानुमानापत्तिः इति । एवं पराभिप्रायमाशङ्कयाह-एतदप्यसत्-अशोभनम् । कुत इत्याहप्रतीतिबाधितत्वात् । एतदेवाह-न वै धूमप्रतिभासात्-अधिकृतात् उक्तलक्षणयोग्यतासचिवा(त्) कारणप्रतिपत्तिः। कुत इत्याह-तथाऽननुभवात्। २० न हि तदा तद्योग्यतानुभवः, अग्निप्रतिभासयोग्यताऽनुभवे हि तदैवाग्निप्रतिभासापत्तेरिति भावनीयम् । तदुत्तरेत्यादि । तदुत्तरकालमेव-धूमप्रतिभासोत्तरकालमेव योग्यताप्रतीतिव्यवधानमन्तरेण कचिदग्निप्रतिभासानुभूतेः कारणात् । न सा-अनुभूतिः हेतुप्रतिभासस्य-अधिकृतस्य तथा-तेन प्रकारेण योग्यता विहाय । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-अस्त्येतद् यदुक्तं भवता, किन्त्वसौ५ योग्यता नार्वाग्दर्शिना-पृथग्जनेन प्रमात्रा तथा तेन प्रकारेण अवगन्तुं पार्यते। कुत इत्याह-तथाप्रतीतेः कारणात् । अवगमेऽपि कथञ्चिद् योग्यताया बलात् कारणात् कार्यावसायप्रसङ्गः । कथमित्याह-तावत्क्षणव्यवहिताग्निप्रतिभासावधित्वात् तस्याः-योग्यताया इति । एवं चार्थक्रियार्थिनोऽपि-प्रमातुः प्रवृत्तिरविरुद्धा । कथमित्याह-प्रतिबन्धकाभावे सति ३० दाहपाकादिनिर्भासहेतुरग्निप्रतिभासो भविष्यत्यत्रेत्येवमभिप्रायस्य-प्रमातुः प्रवृत्तरित्यपि पूर्वपक्षोदितं वचनमात्रमेव, निरर्थकमित्यर्थः । कुत १ द्रष्टव्यं १०३ तमं पृष्टम् । २ 'प्रवृत्तिरिलपि' इति ङ-पाठः। ३ १०३तमे पृष्ठे प्रोक्तम् ।

Page #240

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१०९ (मूलम्) कार्यानुमानसिद्धौ च तदनन्तरप्रतिभासस्यापि जलौदनादिरूपस्य तत एवानुमानप्रसङ्गा, प्रस्तुतधूमप्रतिभासहेतोस्तद्योग्यताया अपि भावात् , अभावे तद्भावविरोधात् सन्तानोच्छेदापत्तेः, तदभ्युपगमे ५ च प्रतीतिबाधा। न तत्रार्थितादय इत्यप्रसङ्ग इति चेत्, वस्तुस्थितिस्तावदेवम्, अर्थितादयस्त्वितरत्रापि चिन्त्याः, बाह्याभावे वसंवेद्यक्षणिकज्ञानमात्रपक्षे तेषां दुर्घटत्वात् । किं वा न तेऽपि? अज्ञानमत्रापराध्यति। यदा पुनरुक्तवत् तद्योग्यतावगमसम्भवः (खो व्या०)
१० इत्याह-उक्तवत्-यथोक्तं तथा कार्यानुमानव्यतिरेकेण तदप्रवृत्तेः-अर्थक्रियार्थ्यप्रवृत्तेः । अभ्युच्चयमाह तथेत्यादिना । तथा कार्यानुमानसिद्धौ च सत्यां तदनन्तरप्रतिभासस्यापि-अग्निप्रतिभासान्तरप्रतिभासस्यापि जलोदनादिरूपस्य चित्रस तत एव, धूमप्रतिभासादिति प्रक्रमः । किमित्याह-अनुमानप्रसङ्गः। कथमित्याह-प्रस्तुतधूमप्रतिभासहेतोः प्रतिभासान्तरस्य तद्योग्यताया ५ अपि-जलौदनादिरूपप्रतिभासयोग्यताया अपि भावात् । तदभावेऽग्निप्रतिभासानन्तरं कथं क्वचिन्जलौदनादिप्रतिभास इति भावनीयम् । अत एवाह-अभावेतद्भावविरोधात् अभावेऽधिकृतयोग्यताया तद्भावविरोधात्-जलौदनादिरूपप्रतिभासविरोधात् तथा सन्तानोच्छेदापत्तेः अपराभावेन अभ्युपगमे च सन्तानोच्छेदस्य प्रतीतिबाधा । तदूर्द्धमपि जलौदनादिरूपप्रतिभासप्रतीतेः । न तत्रेत्यादि । तत्र-२० जलौदनादिरूपे प्रतिभासान्तरे अर्थितादय इति कृत्वा अप्रसङ्गः। इति चेत्, एतदाशङ्याह-वस्तुस्थितिस्तावदेवं यथोक्ता, अर्थितादयास्त्वितरत्रापिअग्निप्रतिभासादौ चिन्त्याः । कथमित्याह-बाह्याभावे सति खसंवेद्यक्षणिकज्ञानमात्रपक्षे तेषाम्-अर्थितादीनां दुर्घटत्वात् । किं वा न तेऽपि-अर्थिसादयः ? । अज्ञानमत्रापराध्यति योग्यतायाः। यदा पुनरुक्तवत् तद्-२५
(विवरणम्) (१९) अपराभावेनेति । अपरस्य-जलौदनादेः प्रतिभासस्याभावेन । अयमभिप्रायः--प्रतिभासानां निर्मूलोच्छिन्नत्वात् ।।
(२४-२५) किं वा न तेऽपि-अर्थितादय इति । जलौदनादिविषया अपि अर्थितादयः किं वा न भवन्ति ? भवन्त्येव जैनमते कस्यचित् प्रमातुरित्यर्थः ॥ यतः३० (२५) अज्ञानमत्रापराध्यति योग्यताया इति । अज्ञातायां हि आद्यविज्ञानलक्षणस्य योग्यतायामर्थितादयो जलादिगोचरा न भवन्ति ॥ १ 'भासादिति प्रति प्रक्रमः' इति ङ-पाठः । २ 'मर्थितायामर्थितादयो' इति ख-पाठः ।

Page #241

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम्)
तदा तेऽपि तदर्थितया पुंसामयनोपनता इति प्रवर्तन्त एव, सातबहुलत्वाल्लोकस्य । न च कारणात् कार्यानुमानमपि न युक्तियुक्तमेव, " प्रतिपचन्द्रेण 'पूर्णिमाचन्द्रानुमानसिद्धेः, वज्रासनाद् विशिष्टज्ञानानुमानवद् व्यभिचारासम्भवात् । एवं च सर्वमसमञ्जसमिति ( खो० व्या० )
योग्यतावगमसम्भवस्तदा तेऽपि - अर्थितादयः तदर्थितया कारणेन पुंसामयत्नोपनता इति कृत्वा प्रवर्तन्त एव । कुत इत्याह- सातबहुलत्वात्-सुख१० बहुलत्वात् कारणात् लोकस्य । तथाहि-- प्रासङ्गिकमर्थित्वं भवत्यपरसम्पादनादि च ( विवरणम् ) (८) तदर्थितयेति । जलौदनादनर्थितया ॥
(१०) प्रासङ्गिकमर्थित्वं भवत्यपरसम्पादनादि चेति । अर्थित्वं प्रासङ्गिकं भवति, अपरसम्पादनादि च प्रासङ्गिकं भवतीत्यर्थः । तत्र पावकार्थिनः प्रमातुः १५ जलोदनादिविषयमर्थित्वं प्रासङ्गिकं तथा तस्यैवापरस्य जलौदनादेर्यत् सम्पादनादिनिकटीकरण स्थालीनिक्षेपचुल्लीमस्तकारोपणादि तदपि प्रासङ्गिकम् । पावके समासादिते सति सर्वमेतत् प्रसङ्गत एव सिध्यतीति भावः ॥ कचित् (१०) अपरसम्पादनादेवेति पाठो दृश्यते । तत्र प्रासङ्गिकमर्थित्वं भवतीति स ( ? सा ) [ मा] ध्येऽयं हेतुरुपन्यस्तः । अस्य चायमर्थ: - पावकार्थिनः प्रमातुः जलौदनादिविषयमर्थित्वं प्रासङ्गिकं २० भवति, पावकेन शीतापनोदव्यतिरिक्तस्यापरस्याप्योदनादेः सम्पादनात् ॥
अत्रान्तरे वृत्तिकृता सूत्रखण्डमेकं न व्याख्यातम् । तच केषुचिदेव सूत्र पुस्तकेषु दृश्यते यथा (४-६) न च कारणात् कार्यानुमानमपि न युक्तियुक्तमेव, प्रतिपञ्चन्द्रेण पूर्णिमाचन्द्रानुमानसिद्धेः, वज्रासनाद् विशिष्टज्ञानानुमानवद् व्यभिचारासम्भवादिति । अथास्यार्थः किञ्चित् प्रतार्यते । परो हि आचार्येण कारणात् कार्या२५ नुमाने प्रसञ्जिते तन्निराकरणं कृतवान् । तद्दृषणाय च सूरिराह- -न च- - नैव कारणात् कार्यानुमानमपि न युक्तियुक्तमेव । कुत इत्याह- प्रतिपञ्चन्द्रेण - लोकप्रतीतेन पूर्णिमाचन्द्रस्य - लोकप्रतीतस्यैव अनुमानसिद्धेः । कारणादनुमीयते हि प्रति (?) व्यभिचारस्यासम्भवात् । अयमभिप्रायः- वज्रासने प्रकर्षप्राप्ते सति नियमाद् दिव्यज्ञानमुत्पद्यत इति भवतां कृतान्तः । ततो यथा वज्रासनादनुमीयमानेन व्यभिचारसम्भव एवं प्रति
११०
[ पञ्चमः
१ 'पौर्णिमा ०' इति ग-पाठः । २ 'पुंसापघनोपनता' इति क-पाठः । ३ 'पावकार्थितः' इति क- पाठः । ४ ' सोध्योयं हेतु०' इति ख- पाठः । ५ ' प्रतायते ' इति क - पाठः । ६ 'मीयते हि प्रतिपञ्चन्द्राव' इति उ-पाठः ।

Page #242

१११
अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) परिभाव्यतामेतत् । बाह्यान्वयिचित्रवस्तुभावे चायमदोषः, लिङ्गप्रतिपत्तिकाले लिङ्गिन एव सत्त्वात्, लिङ्गस्यापि वैशिष्ट्योपपत्तेः, अग्निजन्यस्वभावत्वस्यापि धूमे भावात् , तदाभासे चाभावात्, ५ अन्यथा तत्तदनुपपत्तेः शक्रमू देरप्यग्नित्वप्रसङ्गादिति चित्रखभावता धूमस्य, धूममात्रप्रतिभासजननवभावाधिकखभावभावात्, अन्यथा तन्मात्रप्रतिभासाविशेषात्, तन्मात्रादुत्पत्ते, तत्तदाभासावसायाभाव इति । अस्ति चायमाविद्वदङ्गानादिसिद्धः
(खो० व्या०) इति । एवं चेत्यादि । एवं च कृत्वा सर्वमसमनसमिति परिभाव्यतामेतत्अनन्तरोदितमिति । बाह्येयादि । बाह्यान्वयिचित्रवस्तुभावे सति अयम्अनन्तरोदितः अदोषः । कथमित्याह-लिङ्गप्रतिपत्तिकाले सति लिङ्गिन एव सत्त्वात् अन्वयित्वेन तथा लिङ्गस्यापि-धूमादेः वैशिष्ट्योपपत्तेः । कथमित्याह-अग्निजन्यखभावत्वस्यापि धूमे भावात् चित्रवस्तुभावेन, १५ तदाभासे च-धूमाभासे च शक्रमू दिनभवेऽभावात् अग्निजन्यस्वभावत्वस्य । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तत्तदनुपपत्तेः, तस्यतदाभासस्य तदनुपपत्तेः-तदामासत्वानुपपत्तेः अग्निजन्यस्वभावत्वस्य भावेन । किमित्याह-शामू देरप्यग्नित्वप्रसङ्गात् अग्निजन्यस्वभावधूमजनकत्वेन । न चैतदेवमिति चित्रखभावता धूमस्य । इहैवोपपत्तिमाह-धूममात्रप्रति-२० भासजननखभावाधिकस्वभावभावात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याहअन्यथा तन्मात्रप्रतिभासाविशेषात्-धूममात्रप्रतिभासाविशेषात् । अविशेपश्च तन्मात्रात्-धूममात्रादुत्पत्तेः, तत्तदाभासावसायाभावः-धूमधूमा
(विवरणम्) पचन्द्राद भविष्यन् पौर्णिमाशशधर इति । न च वाच्यं व्यभिचारोऽत्र भविष्यति, २५ यतो वज्रासनात्-प्रधानाद् योगिप्रतीततदासनविशेषात् सकाशाद् विशिष्टज्ञानमनुमानवद्-दिव्यज्ञानानुमान इव व्यभिचारस्थासम्भवात् । अयमभिप्रायः-वासने प्रकर्षप्राप्ते सति नियमाद् दिव्यज्ञानमुत्पद्यत इति भवतां कृतान्तः । ततो यथा वनासनादनुमीयमानेन व्यभिचारसम्भवः, एवं प्रतिपञ्चन्द्राद् पौर्णिमाशशधरानुमानेऽपि व्यभिचाराभाव एवेति ॥
(११) सर्वमसमञ्जसमिति । बाह्यार्थसद्धावसाधकमिदं सर्वमपि प्रागुक्तम् , अतो भवत्पक्षे सर्वमसमञ्जसं प्राप्तम् , अभ्युपगमस्य व्यवहारेण बाधितत्वात् ।।
सर्व समअसं इति क-पाठः ।

Page #243

११२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
. (मूलम्) (तथाप्रतीतेः) विच्छिन्नार्थग्रहणखभावसंवेदनवेदनाच्च । बायार्थगोचरः, खनिवृत्त्यपरोत्पत्तिद्वयनिष्पादनकखभांवत्वेन च तचित्रता५पत्त्या वस्त्वन्वयानुसारी फलवान् चित्रक्षयोपशमसम्भूतचित्रज्ञानसंवेद्य इति परिभाव्यतामेतत् ॥
आह-एवमपि तत्तदाभासविशेषो दुष्परिज्ञान एव, उभयत्र धूमवेदनात् । उच्यते-अस्ति तावदसौ, परिज्ञाने तु यनः कार्यों न
(स्वो० व्या) ३० भासविसायाभाव इति । अस्ति चायं-तत्तदाभासावसायः आविद्वदङ्गनादिसिद्धः तथाप्रतीतेः विच्छिन्नार्थग्रहणस्वभावसंवेदनवेदनाच । अये बायाथगोचरस्तथाप्रतीतेरेव तथा खनिवृत्यपरोत्पत्तिद्वयनिष्पादनैकखभाषत्वेन च हेतुना तचित्रतापत्रया कारणेन वस्त्वन्वयानुसारी फलवान
तदुभयभावत एव चित्रक्षयोपशमसम्भूतचित्रज्ञानसंवेद्य इति परि१५भाव्यतामेतत् सर्वमेवेति ॥
आह-एवमपि-यथोक्तं भवता तथापि तत्तदाभासविशेषः-धूमधूमाभासविशेषो दुष्परिज्ञान एव । कुत इत्याह-उभयत्र-तत्तदाभासे धूमवेदनात्। उच्यतेऽत्र समाधिः-अस्ति तावदसौ-तत्तदाभासविशेषः परिज्ञाने तु
(विवरणम्) २० (१२) तथाप्रतीतेरेवेति । प्रतीयते हि लोके बाह्यार्थरूपोऽमेोतो धूमो धूमत्वेन, वल्मीकोद्भवस्तु धूमाभासत्वेन ॥ भवतु नाम बाह्यार्थगोचरस्तत्तदाभासावसायः, परं वस्त्वन्वयानुसारी न भविष्यतीत्याह-(१२-१३) तथा स्वनिवृत्त्यपरोत्पत्तिद्वयनिष्पादनैकस्वभावत्वेन च हेतुना तच्चित्रतापत्त्या कारणेन वस्त्वन्वयानुसा
रीति । वस्तुन:-धूमादेरन्वयः कार्येऽनुगमो वा वस्त्वन्वयस्तमनुसरति-अनुयातीत्येवं२५ शीलो वस्त्वन्वयानुसारी तत्तदाभासावसायः वस्तूनामन्वयं साक्षात् कुर्वाणस्तत्तदाभासावसायः प्रवर्तत इत्यर्थः । फया यो वस्त्वन्वय इत्याह-तच्चित्रतापत्त्या तस्यवस्तुनश्चित्रतापत्त्या कारणेन । एषाऽपि कुत इत्याह-स्वनिवृत्तिश्च-आत्मनः कथञ्चिन्नाशः अपरोत्पत्तिश्च-कार्योत्पाद एतल्लक्षणं यद् द्वयं तन्निष्पादन ऐकः स्वभावो तत् तथा तस्य भाव: तत्त्वं तेन हेतुना। इदमुक्तं भवति-धूमा दिवस्त्वात्मानं निवर्तयति कार्य च १. जनयतीति चित्रस्वभावत्वाचास्यान्वयः, तदन्वयं च तत्तदाभासावसायोऽनुसरतीति ।।
१ 'संवेदनाच' इति ग-पाठः। २ 'भावत्वे च तचित्र.' इति ग-पाठः । ३ 'लोके बाह्यार्थसद्भावसाधकमिदं सर्वमपि प्रामुक्तम् , अतो भवत्पक्षे स तचित्रतापत्या' इति ख पाठः। ४ 'यत(?)द्वयं' इति ख-पाठः। ५ 'एतत् तदाभासावसायातू तथा तस्य' इति ख-पाठः।

Page #244

११३
अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
( मूलम् ) अविवेचितं लिङ्ग लिङ्गिनं गमयति, न चायमसम्भवीति, कार्यकारणभावस्य सर्वत्र नियतत्वात्, अन्यथा तदनुपपत्तेः । एवमपि नो 'दोषाभाव एव, अनग्नेधूमवदधूमाद् धूमज्ञानाविरोधादिति ॥ ५
शक्रमूर्द्धनि धूमासिद्धेः अधूमान्न जातुचिद् धूमज्ञानमिति चेत्, न, बाष्पादौ भावात् तथालोकप्रतीतेः। तस्य तदाभासत्वे शक्रमूर्द्धधूमेऽपि समानः प्रसङ्गः, उत्पातजत्वेन तस्याप्यधूमत्वात् । इति नियत एव कार्यकारणभावोऽभ्युपगन्तव्यः। तथा च सति बाष्पादौ सदितरविशेषपरिज्ञानवत् शक्रमूर्द्धधूमादावपि तत्सम्भवादुक्त- १०
(स्वो० व्या०) यत्नः कार्यों भवता । किमित्यत आह-नाविवेचितं लिङ्गं लिङ्गिनं गमयति। न चायमसम्भवी परिज्ञानयत्नः । कथमित्याह-कार्यकारणभावस्य सर्वत्र नियतत्वात्, अन्यथा तदनुपपत्तेः-कार्यकारणभावानुपपत्तेः । एवमपि, तदनियतत्वेऽपीत्यर्थः, न:-अस्माकं दोषाभाव एव । कथमित्याह-अनग्नेः-१५ शक्रमूर्भो धूमवदिति निदर्शनं अधूमात् सकाशात् धूमज्ञानाविरोधादिति॥
आह-शक्रमूर्द्धनि धूमासिद्धेः कारणादधूमात् सकाशात् न जातुचित्न कदाचिद् धूमज्ञानम् । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न बाष्पादौ भावात्, 'आदि शब्दाद् विशिष्टरेण्वादिग्रहः, तथा-धूमतया लोकप्रतीतेरिति। तस्येत्यादि । तस्स-बाष्पादेः तदाभासत्वे-धूमाभासत्वे । किमित्याह-शक्रमूर्द्धधूमेऽपि स-२० मानः प्रसङ्गः। सोऽपि धूमाभास एवेति उत्पातजत्वेन हेतुना तस्यापि-शक्रमूर्द्धजधूमस्य अधूमत्वात्। इति एवं नियत एव कार्यकारणभावोऽभ्युपगन्तव्यः। तथा च सति-एवं च सति बाष्पादौ तदितरविशेषपरिज्ञानवत्-धूमेतरविशेषपरिज्ञानवदिति निदर्शनम् , शक्रमूर्द्धधूमादावपि अधिकृते तत्सम्भवात्-तदितरविशेषपरिज्ञानसम्भवात् । किमित्याह-उक्तदोषाभावः । २५
(विवरणम्) (२१) उत्पात जत्वेनेति । शक्रमूर्द्धप्रभवो हि धूम उत्पातज एव, अरिष्टरूपत्वात् ॥
(२३-२४) तदितरविशेषपरिज्ञानसम्भवादिति । तस्माद्-धूमादितरस्य-धूमाभासस्य सम्बन्धिनो विशेषस्य यत् परिज्ञानं तस्य सम्भवात् ॥
१ 'दोषभावः' इति ग-पाठः । २ 'मूर्धे धूमेऽपि' इति उ-पाठः। ३ 'तदपर विशेषपरिज्ञानवत्' इति उ-पाठः। ४ 'मूर्द्धप्रभावो' इति ख-पाठः ।
अनेकान्त. १५

Page #245

११४
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
(मूलम्) दोषाभावः। इति बाह्यभाव एव ज्ञापकस्थितिः, नान्तयिभावे, उक्तवदयोगात्॥
एतेन स्वभावानुपलब्ध्योरपि ज्ञापकत्वं व्युदस्तम्। न हि स्वभावाख्यमपि लिङ्गमप्राप्तबहिःसत्ताकमद्वयबोधमात्रतया ज्ञापकत्वाय अलम् , ज्ञाप्यस्यातदात्मकत्वाच्च । न हि कृतकत्वादिज्ञानमनित्यत्वादिज्ञानात्मकम् , तथाऽननुभवात् , अनात्मभूतज्ञानान्तरगमकत्वे च
खभावत्वहानिः । तद्धि कारणभूतं वा गम्येत कार्यभूतं वेत्युभय• थाऽपि न युक्तियुक्तं स्वभावत्वम् , नियमतोऽभेदात्। एवं केवलभूतलादिज्ञानादपि घटाभावज्ञानादौ योजना कार्या । इति लिङ्गान्तरत्वाभावो भवन्नीत्या, तत्त्वतस्तथाऽननुभूतेरिति । एवं च यदिदमाशय
(खो० व्या०) इति-एवं बाह्यभाव एव सति ज्ञापकस्थितिः, नान्तर्जेयभावे । कुत १५ इत्याह-उक्तवदयोगात् अन्तर्जेयवादे ज्ञापकस्थितेरिति ।।
एतेन-अनन्तरोदितेन स्वभावानुपलब्ध्योरपि हेत्वोः ज्ञापकत्वं व्युदस्तम्-अपाकृतम् । कथमित्याह-न हीत्यादि । न यस्मात् खभावाख्यमपि लिङ्गं कृतकत्वादिरूपमप्राप्तबहिःसत्ताकमद्वयबोधमात्रतया कारणेन
ज्ञापकत्वायालम् , ज्ञाप्यस्यातदात्मकत्वाच । एतदेवाह न हीत्यादिना । २० न हि कृतकत्वादिज्ञानं अनित्यत्वादिज्ञानात्मकम् । कथं नेत्याह-तथाऽननुभवात्-कृतकत्वादिज्ञानस्यानित्यत्वादिज्ञानात्मकत्वेनाननुभवात् । अनात्मभूतज्ञानान्तरगमकत्वे च कृतकत्वादिज्ञानस्य स्वभावत्वहानिः। तद्धीत्यादि । तद् यस्मादनित्यत्वादिज्ञानं कारणभूतं वा गम्येत तेन कार्यभूतं
वा। उभयथापि-एवं न युक्तियुक्तं स्वभावत्वम् । कुत इत्याह-नियमतः २५ अभेदादनयोः। एवं केवलभूतलादिज्ञानादपि सकाशाद् घटाभावज्ञानादौ साध्ये योजना कार्या । इति-एवं लिङ्गान्तरत्वाभावो भवन्नीत्या-द्वयबोधमात्रतया तत्त्वतः-परमार्थेन तथा-लिङ्गतया अननुभूतेरिति । एवं च
(विवरणम्) (१४) बाह्यभाव एवेति । बाह्यार्थसद्भाव एवेत्यर्थः ।। १ 'अलं न हि ज्ञाप्यः' इति क-पाठः। २ 'साध्ययोजना' इति क-पाठः। ३ 'लिलिङ्गितया' इति -पाठः।

Page #246

अधिकारः] स्वोपनव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
११५ (मूलम्) "अनग्निजन्यो धूमः स्यात् तत् कार्यात् कारणे गतिः । न स्यात् कारणतायां वा कुत एकान्ततो गतिः? ॥' तत्रापि धूमाभासा धीः प्रबोधपटुवासनाम् । जनयेदग्निनिर्भासां धियमेव न पावकम् ॥ तद्योग्यवासनागर्भ एवं धूमावभासिनीम् ।
व्यनक्ति चित्तसन्तानो धियं धूमोऽग्नितस्ततः ॥३ इत्यादि वार्तिककारेणोक्तं तदुक्तिमात्रमेव, उक्तवदयोगादिति ॥
अन्यस्त्वाह-संव्यवहारार्थमनुमानलक्षणप्ररूपणम् । स च उक्त-१० खरूपात् ततः सिद्ध्यत्येव, अन्यथा तदसिद्धेः; परमार्थतस्त्वद्वयं योधमात्रं तत्त्वमिति नानुमानानुमेयव्यवस्था। एतदप्यसत्, विचाराक्षमत्वात् । तथाहि-कोऽयं संव्यवहारः? अन्यतोऽन्यप्रतिपत्तिः ।
(स्वो० व्या०) सति यदिदमाशमय अनग्निजन्यो धूमः स्यादित्यादि वार्तिककारेणोक्तं ५ तदुक्तिमात्रमेवेति योगः । अनग्निजन्यो धूमः स्यात् प्रतिभासान्तरोत्पादेन तत्-तस्मात् कार्यात्-धूमात् कारणे गतिर्न स्थादग्नौ कारणतायां वा धूमस्यामौ तदुत्तरकालं तत्प्रतिभासभावतः कुत एकान्ततो गतिः, धूमादग्नेः नावश्यं कारणानि तद्वन्ति भवन्ति इति कृत्वा । इहोत्तरम्-तत्रापीत्यादि । तत्रापिव्यतिकरे धूमाभासा धीः प्रबोधपटुवासनां विशिष्टां जनयेदग्निनिर्भासां२० धियमेव, न पावकं-नाग्निम् । एवमपि कथममेधूम इत्याह-तद्योग्यवासनागर्भ:-अग्निनिर्भासधीयोग्यवासनागर्भः एवं धूमावभासिनीं धियं व्यनक्ति चित्तसन्तानः इति तेतः-सन्तानापेक्षया धूमोऽग्नित इत्युच्यते । इत्यादि वार्तिककारेणोक्तं यत् तदुक्तिमात्रमेव । कथमित्याह-उक्तवदयोगादिति ॥ ___ अन्यस्त्वाह-संव्यवहारार्थमनुमानलक्षणप्ररूपणम् । स च-संव्यव- २५ हार उक्तस्वरूपात् ततः अनुमानलक्षणात् सिद्ध्यत्येव, अन्यथा-उक्तलक्षणानुमानव्यतिरेकेण तदसिद्धेः-व्यवहारासिद्धेः। परमार्थतस्त्वद्वयं बोधमात्रं तत्त्वं ग्राह्यग्राह्यकाकारशून्यमिति नानुमानानुमेयव्यवस्था । एतदाशङ्ख्याहएतदप्यसत्-अशोभनम् । कुत इत्याह-विचाराक्षमत्वात्। एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि-कोऽयं संव्यवहारो नाम ? । एवं पृष्टः पर आह-अन्यतोऽन्य-३०
१-३ अनुष्टुप् । ४ 'प्रयोगसादृश्यार्थ द्रष्टव्यं १०१तम पृष्ठम् । ५ 'तव सन्ताना.' इति कपाठः। ६ 'धूमोऽमिवत इत्यु' इति क-पाठः।

Page #247

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम् ) यद्येवं कथमद्वयं बोधमात्रं तत्त्वम् ? । न सा परमार्थत इति । नास्त्येव तर्हि किं तदर्थमनुमानलक्षणप्ररूपणया? । अथ साऽप्यसती, कथं .५शास्त्रप्रणयनम् ? । तदप्यसदेवेति । तदिदं विहारकक्षाप्रवेशनमित्यलमत्र निर्बन्धेन ॥
किश्चाद्वये बोधमात्रे तत्त्वे न भवापवर्गविशेष इति न युक्ता तत्तत्त्वकल्पना। कथं न विशेषो ग्राह्यादिप्रपञ्चवतो भवत्वात् तद्रहितस्य
चापवर्गत्वादिति, न, अद्वये बोधमात्रे ग्राह्यादिप्रपञ्चाभावात् , भावे १० वाद्वयत्वविरोधात् निमित्तासिद्धेश्च । तथाहि-किमस्य निमित्तम् ? अनिमित्तत्वेऽभावप्रसङ्गः । बोधमात्रनिमित्तत्वे सदापत्तिः। अविद्या
(स्वो० व्या०) प्रतिपत्तिः,लिङ्गात् लिङ्गिप्रतिपत्तिरित्यर्थः। एतदाशङ्क्याह-यद्येवं कथमद्वयं बोधमात्रं तत्त्वम् ? । अत्राह-न सा-अन्यतोऽन्यप्रतिपत्तिः परमार्थत इति कृत्वा । १५ एतदाशङ्कयाह-ना त्येव तर्हि सा किं तदर्थम्-अन्यतोऽन्यप्रतिपत्त्यर्थमनुमानलक्षणप्ररूपणया? न किञ्चिदित्यर्थः । पराभिप्रायमाह-अथ साऽप्यसती -अनुमानलक्षणप्ररूपणा । एतदाशङ्कयाह-कथं शास्त्रेण प्रणयनम् ? अस्ति चैतत् । अत्राह-तदप्यसदेवेति शास्त्रप्रणयनम् । एतदाशङ्कयाह-तदिदं विहारकक्षा
प्रवेशनं सर्वापलापेन इत्यलमत्र निर्बन्धेन, दुःस्थितत्वादस्य ॥ २० अभ्युच्चयमाह किश्चेत्यादिना। किञ्चाद्वये ग्राह्याकारादिरहिते बोधमात्रे तत्त्वेवस्तुनि न भवापवर्गविशेष इति कृत्वा न युक्ता तत्तत्वकल्पना-अद्वयबोधमात्रतत्त्वकल्पना । अत्राह-कथं न विशेषः, भवापवर्गयोरिति प्रक्रमः, ग्राह्यादिप्रपञ्चवतो बोधस्येति सामर्थ्य भवत्वात-संसारत्वात् तद्रहितस्य-ग्राह्यादिप्रपञ्चरहितस्य चापवर्गत्वात्-मोक्षत्वादिति । एतदाशङ्कयाह-न, अद्वये बोध२५ मात्रे तत्त्वे ग्राह्यादिप्रपश्चाभावात् , भावे वा ग्राह्यादिप्रपञ्चस्य-अद्वयत्वविरोधात् तथा निमित्तासिद्धेश्च ग्राह्यादिप्रपञ्चस्य । तथाहि-किमस्य-ग्राह्यादिप्रपञ्चस्य निमित्तम् ? अनिमित्तत्वे सत्यभावप्रसङ्गोऽस्य । बोधमात्रनिमित्तत्वे सदापत्तिस्तस्यापवर्गेऽपि भावात् । अविद्या निमित्तम् । इति चेत्,
(विवरणम्) ३० (१ -१९, विहारकशाप्रवेशनमिति । सर्वविचारपरिहारेण मैठककोणप्रवेश इत्यर्थः ।।
१ नास्त्येवं तर्हि' इति ग-पाठः। २ 'सामान्यतोऽन्यः' इति ङ-पाठः। ३ ‘मचैककोण' इति ख-पाठः।

Page #248

११७
अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) निमित्तमिति चेत्, बाह्यार्थसिद्धिः । बोधमात्रमेवाविद्येति चेत्, ननूक्तो दोषः । क्लिष्टं तदेव सेति चेत्, कुतः क्लिष्टत्वम् ? । स्वभावत एवेति चेत्, न ततः शुद्धिः, अबोधक्षणस्येव ततोऽक्लिष्टस्यानुदयात्। ५ अक्लिष्टश्चासौ शुद्धिः, सचायुक्तः ततः, सक्लेशमात्रत्वात् ।तद्धि स्वखभावेनाजनयजनकधर्मतामतिपतति जनयच तेन भिन्नजातीयम् । न हि शुद्धबोधमात्रादशुद्धबोधजन्म, तत्तत्स्वभावनियमात्, न नीलात् शुक्लोदयवददोषः, तन्मात्रान्नीलान्तरवत् तदसिद्धेः, शत्तयन्तरोपादानं हि तदिष्यते,
(खो० व्या०) एतदाशङ्याह-बाह्यार्थसिद्धिः, बोधमात्रतोऽन्यत्वात् तस्या इति भावः । बोधमात्रमेवाविद्या। इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-ननूक्तो दोष:-बोधमात्रनिमित्तत्वे सदापत्तिः । क्लिष्टं तदेव-बोधमात्रं सा-अविद्या । इति चेत्, एतदाशक्याहकुता क्लिष्टत्वं बोधमात्रस्य ? स्वभावत एव । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-न ततः १५ शुद्धिः, न क्लिष्टाद क्लिष्टजन्मेत्यर्थः। एतदेवाह अबोधेत्यादिना । अबोधक्षणस्येवेति निदर्शनम् । ततः-क्लिष्टाद् बोधमात्रात् अक्लिष्टस्यानुदयात् तस्यैव । अक्लिष्टश्चासौ-बोधः शुद्धिरुच्यते। स चैवम्भूतोऽयुक्तः ततः-क्लिष्टाद् बोधमात्रात्। कुत इत्याह-सक्लेशमात्रत्वात् तस्य । तद्धि-क्लिष्टं बोधमा खस्वभावेनआत्मीयेन रूपेण क्लिष्टतालक्षणेन अजनयत् । किमित्याह-जनकधर्मतामति- २० पतति, जनयच तेन स्वस्वभावेन (भिन्नजातीयं-) विजातीयं कार्य जनकधर्मतामतिपतति । एतदेव निदर्शनान्तरेणाह-न हि शुद्धबोधमात्रात् सकाशाद् अशुद्धबोधजन्म । कुत इत्याह-तत्तत्वभावनियमात् तस्य-शुद्धबोधमात्रस्य शुद्धबोधमात्रजननस्वभावनियमादिति । न नीलाद् बोधमात्राच्छुक्लोदयवददोषः, किन्तु दोष एव । कुत इत्याह-तन्मात्रात्-नीलमात्रात्, नीलान्तरवदिति २५ निदर्शनं सजातीयमेव । तदसिद्धेः-शुक्लोदयासिद्धेः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह
(विवरणम्) (१७) तस्यैवेति । अक्लिष्टक्षणहेतोर्विवक्षितानन्तरक्लिष्टक्षणस्यैव । अयमभिप्राय:यथाऽयमक्लिष्टक्षणहेतुतया परिकन्कि( ? क्लि)ष्टक्षणहेतुतया परिकल्पितः क्लिष्टो ज्ञानक्षणः स्वकारणात् क्लिष्टक्षणात् , एवमस्मादपि क्लिष्टात् क्लिष्टस्यैवात्प दो युक्तः, नाक्लिष्टस्येति ॥ ३०
१'बाह्यार्थसिद्धेः' इति ग-पाठः। २ 'ततः अबोधः' इति ग-पाठः। ३ 'शुद्धः स इति ग-पाठः। ४ द्रष्टव्यं ११६तम पृष्ठम् । ५ 'अबोधे क्षण.' इति ङ-पाठः । ६ 'सकाशाद्' इति क-पाठः ।

Page #249

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
"कस्यचित् किञ्चिदेवान्तर्वासनायाः प्रबोधकम् ।
ततो धियां विनियमो न बाह्यार्थव्यपेक्षया ।" ५इत्यादिवचनात् । न चात्रोपादाननिमित्तभावो ज्यायान् , कस्यचित् कचित् सहकारित्वायोगादिति निर्लोठितं प्रपञ्चेन ॥
अनन्तरविज्ञानशक्तिपक्षे तु न नीलाच्छुक्लजन्म, तथाऽनुभवभावेऽपि सन्न्यायायोगात्, हेत्वभेदे फलभेदानुपपत्तेः, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् ,नीलाच्छुक्लवच्छुद्धादप्यशुद्धजन्मानिषेधात् । न शुद्धोऽशुद्ध•जननस्वभावः। इतर इतरस्वभावः कथम् ?, सर्वथा सक्लेशनिवृत्तेः
(स्वो० व्या०) शत्यन्तरोपादानं, शुक्लशक्त्युपादानमित्यर्थः, यस्मात् तत्-शुक्लमिष्यते भवद्भिः । कुत इत्याह-कस्यचित्-बोधमात्रस्य किञ्चिदेव-शक्तिरूपं अन्तवासनायाः प्रबोधकं भवति, ततो धियां विनियमो नीलशुक्लादितया, न १५ बाह्यार्थव्यपेक्षया इत्यादिवचनात् कारणात् । न चात्रोपादाननिमित्त
भावो ज्यायान् । कुत इत्याह-भवत्पक्षे कस्यचित् कचित् सहकारित्वायोगादिति एतन्निलोठितं प्रपञ्चेन अधस्तात् ॥ __ अनन्तरेत्यादि । अनन्तरविज्ञानशक्तिपक्षे पुनस्तस्यैवैषा शक्तिरित्यस्मिन् न 'नीला विज्ञानात् शुक्लजन्म-शुक्लविज्ञानोदयः।तथाऽनुभवभावेऽपि सति कि२० मित्याह-सन्यायायोगात् । अयोगश्च हेत्वभेदे सति फलभेदानुपपत्तेः। अभिन्न च नीलविज्ञानं नीलशुक्लहेतुः, शक्तिरपि तदेवेत्यभिप्रायः । एवं चोक्तदोषसिद्धिरेव । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह-अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । एनमेवाह-नीलाच्छुक्लवदिति निदर्शनम् । शुद्धादपि बोधादशुद्धजन्मानिषेधात् । आह-न शुद्धोऽशुद्ध
जननवभावः,बोध इति प्रक्रमः। अत्रोत्तरम्-इतर:-क्लिष्ट इतरजननखभावा२५ शुद्धजननस्वभावः । कथम् ? अत्राह-सर्वथा सक्लेशनिवृत्तेः-निरन्वयसक्लेश
(विवरणम्) (१८) अनन्तरविज्ञानशक्तिपक्षे इति । नीलज्ञानस्यैवेदृशी शक्तिर्येन तदनन्तरं शुक्लज्ञानमुत्पद्यते इत्यस्मिन् शुद्धबोधेऽपि तुल्यैवेयम् ॥
(२५) सर्वथा सक्लेशनिवृत्तरिति । अत्र 'सर्वथा'शब्दस्याग्रतोऽकारप्रश्लेषः कार्यः। ततोऽसङ्क्लेशनिवृत्तेरिति भवति । अत्र चायं भावार्थ:--यथा सक्लिष्टक्षणादनन्तरं सर्वथा सक्लेशनिवृत्तौ सत्यां शुद्धः क्षण उत्पद्यत इत्यङ्गीक्रियते तथाऽसङ् १ अनुष्टप। २ "मित्यर्थः यस्मात् तत् शुक्लामत्यर्थः यस्मात्' इति क-पाठः । ३ 'ज्यायवे' इति
अ-पाठः।
४'नीलादिज्ञानात्' इति तुर-पाठः।

Page #250

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
शुद्धबोधेऽपि तुल्यैवेयम् । कथं भूयस्तद्भावः एव ? मा भवत्विति निषिध्यते । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यम्, अन्यथा यस्य सर्वथा निवृत्तिस्तस्यानन्तरं तत्सदृशेनैव भवितव्यमित्युक्तदोषानतिवृत्तिरेव ॥
किञ्चाद्वये बोधमात्रे तत्त्वे सङ्किष्टोऽसक्लिष्टश्च बोध इत्येतदेवासम्भवि अन्यत्र वचनमात्रात् उभयत्र बोधमात्रभावात्, अन्यथा तत्तत्त्वासिद्धेः, तदतिरिक्तस्य चाभावाद् बोधभेदमात्रस्याप्रयोजकस्वात्, तस्मिन् सत्यपि जातिभेदायोगात् शुद्धबोध भेदेषु तदनुपपत्तेः । एवमपि तदङ्गीकरणे इष्टबाधा शुद्धबोधानामपि क्लिष्टेतरत्वप्रसङ्गात्, १० ( स्वो० व्या० ) नाशतो विजातीयजननस्वभावसिद्धेरित्यर्थः । एतदाशङ्क्याह- शुद्धबोधेऽपि तुल्यै वेयं - सर्वथा सक्लेशनिवृत्तिः, अतो विजातीयजननस्वभावसिद्धेः क्लिष्टबोधो भवतीति अभिप्रायः । अत्राह - कथं भूयः - पुनस्तद्भावः - शुद्धबोधभावः ? । एतदाशङ्क्याह- मा भवत्विति निषिध्यते । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमनन्तरोदितम् । अन्यथा - 19 एवमनभ्युपगमे सति यस्य सर्वथा निवृत्तिस्तस्यानन्तरं तत्सदृशेनैव भवितव्यं सर्वथा निवृत्त्याऽपि विजातीयजननभावताक्षेपादिति - एवमुक्तदोषानतिवृत्तिरेव । न क्लिष्टाच्छुद्धजन्मेति भावः ॥
अधिकारः ]
११९
मेवाह किश्चेत्यादिना । किञ्च अद्वये बोधमात्रे तत्त्वे सङ्किष्टः असङ्किष्टश्च बोध इत्येतदेवासम्भवि तत्त्वतः, अन्यत्र वचनमात्रात्, २० निरर्थकादिति । एतदेवाह - उभयत्र - सक्लिष्टेऽसक्लिष्टे च बोधमात्रभावात्, अन्यथा तत्तत्त्वासिद्धेः - बोधमात्रतत्त्वासिद्धेः तदतिरिक्तस्य च - बोधमात्रातिरिक्तस्य च अभावाद् बोधभेदमात्रस्य च केवलस्य अप्रयोजकत्वात् । कथमित्याह - तस्मिन् सत्यपि - बोधभेदमात्रे जातिभेदायोगात् । अयोगच शुद्धबोधभेदेषु नानासन्तानान्तरवर्तिषु तदनुपपत्तेः - जातिभेदानुपपत्तेः । २५ एवमपि - योधभेदमात्रतायां तदङ्गीकरणे - जातिभेदाङ्गीकरणे इष्टबाधा । कथमित्याह - शुद्धबोधानामपि सन्तानान्तरवर्तिनां क्लिष्टेतरत्वप्रसङ्गात् । ( विवरणम् )
क्लिष्टक्षणादनन्तरं सर्वप्रकारैर सङ्केश निवृत्तेस्तुल्यत्वात् डिष्टः क्षण उत्पद्यत इत्यप्यभ्युपगम्यतां सर्वथा निवृत्तेरुभयत्राप्यविशिष्टत्वात् ॥
3
३०
१ 'बुद्धबोधा०' इति पाठः । २ 'सिद्धे क्लिष्ट ०' इति क-पाठः । ३ ' भवत्विति' इति ङपाठ: । ४ ' खवनाक्षेपा०' इति ङ-पाठः । ५ 'अभ्युच्चय माह' इति ङ-पाठः । ६ "बुद्धबोद्धा. ' इति कु -पाठः ।

Page #251

१२०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [पञ्चमः
(मूलम्) तेषामपि मिथो भेदात् , तन्मात्रस्य च तद्भावहेतुत्वात् , अन्यथाऽधिकभावसिद्धिः, क्लिष्टो बोध इति क्लेशस्य बोधविशेषणत्वात्, असतो ५विशेषणत्वायोगात् अतिप्रसङ्गात्, तदितरत्राप्यविशिष्टत्वात् । तथाहि-बोधो बोध इति तत्त्वे क्लेशाभाव उभयत्राविशिष्ट एवेति । न च निरंशं तत्त्वमिति तत्त्वतो न विशेषण विशेष्यभावः, क्लिष्टो बोध इति तत्त्वानुपपत्तेर्निरंशस्यैकस्वभावत्वात् तस्य च बोध एवोपयोगात्, अन्यथा तदबोधतापत्तेः क्लिष्ट इति शब्दहेत्वभावात् "तत्त्वतस्तत्तत्त्वाविशेषात् । इति यथोदिततत्वानुपपत्तिः॥
एतेन यदुच्यते-"तदेवाद्वयं बोधमात्रं तथास्वभावत्वात् तथा:वभासमानं ग्राधादिरूपत्वाद् विकल्पात्मकत्वात् क्लिष्टो बोध
(स्वो० व्या०) प्रसङ्गश्च तेषामपि-शुद्धबोधानां मिथ:-परस्परं भेदात्, तन्मात्रस्य च५ भेदमात्रस्य च तद्भावहेतुत्वात्-क्लिष्टेतरभावहेतुत्वात् । अन्यथा-एवमनभ्युपगमेऽधिकभावसिद्धिः क्लिष्टो बोध इति-एवं क्लेशस्य बोधविशेषणत्वात् , असत:-क्लेशस्य विशेषणत्वायोगात् । अयोगश्च अतिप्रसङ्गात् । तदितरत्रापि-शुद्धबोधेऽविशिष्टत्वात् असद्विशेषणस्य । एतदेव भावयति
तथाहीत्यादिना । तथाहि-(बोधो) बोध इति तत्त्वे क्लेशाभाव उभयत्र२० बोधे अविशिष्ट एवेति तदितरत्राप्यविशिष्टत्वसिद्धिः। न चेत्यादि । न च निरंशं
तत्त्वमिति कृत्वा तत्त्वतः-परमार्थेन हेतुना न विशेषणविशेष्यभावः । कुत इत्याह-क्लिष्टो बोध इति-एवं तत्त्वानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च निरंशस्यैकखभावत्वात् तस्य च-एकस्य स्वभावस्य बोध एवोपयोगात् । इत्थं
चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तदबोधतापत्तेः तस्य-बोध२५ स्याबोधतापत्तेः । एवं क्लिष्ट इति शब्दहेत्वभावात् बोधैकस्वभावतया । अत एवाह-तत्वतः-परमार्थेन तत्तत्त्वाविशेषात्-बोधतत्त्वाविशेषात् । इतिएवं यथोदिततत्त्वानुपपत्तिः, क्लिष्टबोध इति तत्त्वानुपपत्तिरित्यर्थः ॥
एतेन यदुच्यते परैः-तदेवाद्वयं बोधमात्रं वस्तु तथाखभावत्वात् कारणात् तथाऽवभासमानं ग्राह्यादिरूपतयैव ग्राह्यादिरूपत्वात् कारणात्
(विवरणम्) (१९) बोधो बोध इति । कोऽर्थः ? | बोधो बोध इति क्लिष्टता हेतोरन्यस्य कस्यचिदभावात् ॥ १'द्वयबोधः' इति ग-पाठः। 'युद्धबोधानां' इति उ-पाठः। ३ 'ग्राह्यत्वादिरूप०' इति उ-पाठः।

Page #252

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१२१ (मूलम् ) उच्यते” इत्यादि तदपि प्रतिक्षिप्तम् , अद्वयस्य निरंशत्वात् , असतश्वाननुभवात् । इति कर्मलक्षण एव क्लेशोऽस्तु। सत्यस्मिन्नपरिकल्पिते तद्योगात् क्लिष्टता तद्वियोगाच्च परमार्थत एव शुद्धिरित्युपपद्यते ५ भवापवर्गविशेषो नान्यथा। एवं च तस्य कर्मणः सत्त्वादचेतनत्वाद् बायसिद्धिरेवेत्यलं प्रसङ्गेन ॥
इतश्च बाह्यप्रतिक्षेपोऽयुक्तः, आप्तवचनविरोधात्, “सञ्चितालम्बना पञ्च विज्ञानकायाः" इति वचनप्रामाण्याद् बाह्यसञ्चयस्येष्टस्वात् , आलम्बनत्वेन तद्वस्तुत्वसिद्धेः, विज्ञानजनकत्वात् , अवस्तुनो १० जनकत्वायोगात्, उक्तवत् तद्भावाविरोधाच । तथाहि-तन्नरन्तर्यावस्थानमेव तेषां तथाखभावतया कथञ्चिदपृथग्भूततथाविधैकपैरि
(खो० व्या०) विकल्पात्मकत्वादेव क्लिष्टो बोध उच्यते इत्यादि यदुच्यते तदपि प्रतिक्षिप्तम् । कथमित्याह-अद्वयस्यैकतया निरंशत्वात् , असतश्च-क्लेशस्य १५ अननुभवात्। इति-एवं कर्मलक्षण एव क्लेशोऽस्तु । सत्यस्मिन्नपरिकल्पिते-कर्मलक्षणे क्लेशे तद्योगात्-कर्मलक्षणक्लेशयोगात् क्लिष्टता तद्वियोगाच-अपरिकल्पितक्लेशवियोगाच्च परमार्थत एव शुद्धिरिति-एवमुपपद्यते । किमित्याह-भवापवर्गविशेषो नान्यथा। एवं च सति तस्य कर्मणः क्लेशरूपस्य सत्त्वादचेतनत्वाद् बाह्य सिद्धिरेव बोधभेदेन इत्यलं प्रसङ्गेन ॥२०
इतश्च बाह्यप्रतिक्षेपोऽयुक्तः । कुत इत्याह-आप्तवचनविरोधात् । विरोधश्च सञ्चितालम्बनाः पञ्च रूपादिज्ञानभेदतः विज्ञानकाया इति वचनप्रामाण्यादेवं बाह्यसश्चयस्येष्टत्वादिति । आलम्बनत्वेन हेतुना तद्रस्तुस्वसिद्धेः। "सिद्धिश्च "विज्ञानजनकत्वात् अवस्तुनो जनकत्वायोगात् उक्तवत्-यथोक्तं तद्भावाविरोधाच-सञ्चयभावाविरोधाच । प्रागुक्तस्मरणार्थ-२५ माह तथाहीत्यादिना । तथाहि-तन्नैरन्तर्यावस्थानमेव, प्रक्रमात् परमाणुनैरन्तर्यावस्थानमेव तेषां-परमाणूनां तथास्वभावतया कारणेन कथञ्चिदपृथगभूततथाविधैकपरिणामवत्, तन्नैरन्तर्यावस्थानं तत्समूहः-परमाणुसमूहः
. १ 'प्रतिक्षेपो युक्तः' इति क-पाठः । २ 'भूतभूततथा०' इति क-पाठः । ३ 'परिणामवत्समूहा' इति ग-पाठः । ४ 'सिद्धेऽसिद्धिश्च' इति उ-पाठः । ५ सिद्धिश्च तद्विज्ञान.' इति क-पाठः ।
अन्देकान्त. १६

Page #253

१२२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पञ्चमः
णामवत् तत्समूहः' इत्युक्तम् । समूहः सञ्चय इति चानर्थान्तरमेव । न चेदं गम्भीरदेशनायोग्यतापादनाय विनेयानुगुण्यत उक्तमिति ५युक्तम्, प्रमाणाभावात्, तद्विवक्षाया अप्रत्यक्षत्वात् तथाऽनुभवाभावात्, तथापि तत्कल्पने अतिप्रसङ्गादिति। न च "चित्तमात्रं भो जिनपुत्र यदेतत् त्रैधातुकम्” इत्यादि बाधकं वचनमेव प्रमाणमत्र, तंदनाप्ततापत्तेः विरुद्धार्थाभिधानात् तुल्ययोगक्षेमत्वात्,
अस्यैव चान्यार्थत्वादिति । तथाहि-इदमेव युक्तं यदास्थानिवृत्यर्थ१० मस्य संयोग-वियोगाभ्यां हर्षादिकरणेन सङ्कल्पमात्ररमणीयताकथनम्, अन्यथा बाह्याभावेन दानपारमितादीनां तन्निबन्धनगुणानाम
(खो० व्या०) इत्युक्तं प्रा । मा भूत् समूह-सञ्चययोर्भेदप्रतिपत्तिरित्याह-समूहः सञ्चय इति चानान्तरमेव । न चेदं संञ्चितालम्बना इत्यादि गम्भीरदेशनायोग्यता५ पादनाय, विज्ञानदेशनायोग्यतापादनायेत्यर्थः, विनेयानुगुण्यतः-शिष्यानुगुण्येन . उक्तमिति युक्तं वक्तुम् । कुत इत्याह-प्रमाणाभावात्, तद्विवक्षाया:-आप्तविवक्षाया अप्रत्यक्षत्वात्-परोक्षत्वात् । अप्रत्यक्षत्वं च तथाऽनुभवाभावात्तद्विवक्षाग्रहणतयाऽनुभवाभावात् । तथापि-एवमपि तत्कल्पने-विनेयानुगुण्यत
उक्तमिति कल्पने किमित्याह-अतिप्रसङ्गादिति। न च "चित्तमात्रं भोजिन२० पुत्र यदेतत् त्रैधातुकं"-काम-रूपा-ऽरूपधातुरूपमित्यादि बाधकं वचनमेव प्रमाणमत्र विनेयानुगुण्यत उक्तमिति कल्पनायाम् । कुत इत्याह-तदनाप्ततापत्तेः आप्तस्थानाप्ततापत्तेः । आपत्तिश्च विरुद्धार्थाभिधानात् तथा तुल्ययोगक्षेमत्वात् । एतदेवाह-अस्यैव-चित्तमात्रमित्यादेवचनस्य अन्यार्थत्वादिति । इद
मेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । इदमेव युक्तं यदास्था२५ निवृत्त्यर्थमस्य-अर्थस्य संयोग-वियोगाभ्यां हर्षादिकरणेन, 'आदि'शब्दाद् विषादादिग्रहः, सङ्कल्पमात्ररमणीयताकथनम् । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे बाह्याभावेन हेतुना दानपारमितादीनाम् । 'आदि'शब्दाच्छीलपारमितादि
(विवरणम्) (२७) दानपारमितादीनामिति । दानस्य प्रकर्षप्राप्तिनपारमिता। एवमन्याऽपि ॥ १२५तमे पृष्ठे । २ 'तदनाप्तताः ' इति ग-पाठः। ३ 'अस्यैवानार्थ.' इति ग-पाठः। १ २५तमे पृष्ठे । ५ 'संवितालम्बिना' इति क-पाठः । ६ 'बोधकं' इति क-पाठः । ७ 'बाह्यताभावेन' इति क-पाठः।

Page #254

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम् )
भावः, तदभावाञ्च तस्यैव भगवतोऽभावप्रसङ्गः । न च विज्ञानमात्रसम्पादनीया एव ते, लोके तथाऽदर्शनात्, दानादिज्ञानभावेऽपि परप्रीत्याद्यभावात्, अतः शून्यतावचनवन्यायबाधितत्वात् प्रमाण - ५ भावाज्जातियुक्तियोगात् त्रैधातुकास्थानिवृत्त्यर्थमेवैतदिति युक्तम् एवं चाप्तवचनतोऽपि सिद्धे बाह्येऽर्थे व्यवस्थितं सदसदादित्वं घटस्य ॥ (zato suro)
ग्रहः । तन्निबन्धन गुणानाम् - आप्तनिबन्धन गुणानामभावः, तदभावाच - तन्निबन्धनगुणाभावाच्च तस्यैव भगवतः - आप्तस्य अभावप्रसङ्गः । न च १० विज्ञानमात्रसम्पादनीया एवैते दानपारमितादयः । कुत इत्याह- लोके तथाऽदर्शनात् । अदर्शनं च दानादिज्ञानभांवेऽपि परप्रीत्याद्यभावात् परोऽत्र सम्प्रदानम् | 'आदि' शब्दाद् भुक्तत्यादिग्रहः । उपसंहरन्नाह - अतः शून्यतावचनवदिति निदर्शनम् । शून्याः सर्वसंस्कारा इत्यादि न्यायबाधितत्वात् हेतोः प्रमाणभावात् शून्यतायां जातियुक्तियोगात् एतद्युक्तीनां धातुकास्था- १५ निवृत्त्यर्थमेव तत् - वचनं यदुत "चित्तमात्रम्" इत्यादि इति युक्तं वक्तुम् । एवं चाप्तवचनतोऽपि सिद्धे बाह्येऽर्थे किमित्याह - व्यवस्थितं सदसदादित्वं घटस्य ॥
१२३
( विवरणम् )
(१५) जातियुक्तियोगादिति । जातियुक्तिभिर्योगात्-सम्बन्धात् ॥ (१५) एतद्युक्तीनामिति । एतयुक्तीनां शून्यतावादयुक्तीनाम् ॥
(१५-१६) धातुकास्थानिवृत्त्यर्थमेवेति । रूपा-रूपा कामास्त्रयो धातवः । एतत् स्वरूपं च बौद्धराद्धान्तसिद्धमिति ॥
इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचिते अनेकान्तजयपताको द्योतदीपिकावृत्ति टिप्पण के योगाचारमतवादः ॥
१ 'भावोऽपि' इति ङ-पाठः । २ 'रूप्या - रूप्य काम्यास्त्रयो' इति च - पाठः ।
२०
२५

Page #255

षष्ठोऽधिकारः।
(मूलम् ) यच्चोक्तम्-'विरोधिधर्माध्यासितस्वरूपत्वाद् वस्तुनोऽनेकान्तवादिनो मुत्त्यभावप्रसङ्गः' इत्येतदपि सूक्ष्मेक्षिकया मुक्तिमार्गम५ नालोच्यैवोक्तमिति, उक्तवत् सत्त्वानित्यत्वादीनां विरोधित्वासिद्धेः, अन्यथा वस्त्वभावप्रसङ्गात् । किञ्च तथाभूतवस्त्वभावे सत्येकान्तवादिन एव मुत्त्यभावप्रसङ्गः । तथाहि-यदि तदात्मा-ऽङ्गना-भवन.. मणि-कनक-धन-धान्यादिकमेकान्तेनैवानात्मकत्वादिधर्मयुक्तं भाव
नालम्बनमिष्यते, हन्त तर्हि सर्वथाऽनात्मकत्वाद् भावकभाव्या१० भावात् तत्परिज्ञानोत्तरकालभाविभावनाभावतः कुतः कस्य वा
दोषप्रहाणमिति कथ्यतामिदम् ॥ . .. स्यादेतत् परपरिकल्पिताविचलितैकस्वभावात्मापेक्षया तदनात्म
(खो० व्या०) यच्चोक्तमित्यादि । यच्चोक्तं मूलपूर्वपक्षे-'विरोधिधर्माध्यासितस्वरूप१५ त्वाद् वस्तुनोऽनेकान्तवादिनो मुक्त्यभावप्रसङ्गः' इत्येतदपि सूक्ष्मेक्षिकया मुक्तिमार्गमनालोच्यैवोक्तमिति । कुत इत्याह-उक्तवत्-यथोक्तं तथा सत्त्वानित्यत्वादीनां धर्माणां विरोधित्वासिद्धेः कारणात् । अन्यथाएवमनभ्युपगमे किमित्याह-वस्त्वभावप्रसङ्गात् निर्णतिमेतत् । किञ्च तथाभूतवस्त्वभावे सति अनेकान्तात्मकवस्त्वभाव इत्यर्थः, एकान्तवादिन एव-वादिनो २० मुक्त्यभावप्रसङ्गः। एतदेवाह तथाहीत्यादीना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । यदि तदा
मा-ऽङ्गना-भवन-मणि-कनक-धन-धान्यादिकमेकान्तेनैव-सर्वथैव अ. नात्मकत्वादिधर्मयुक्तं भावनालम्बनमिष्यते, हन्त तर्हि सर्वथानात्मकत्वात् कारणात् भावकभाव्याभावात् हेतोः तत्परिज्ञानोत्तरकाल
भाविभावनाभावतः-एकान्तेनैव अनात्मकत्वादिवस्तुपरिज्ञानोत्तरकालभाविभा. २५ वनाभावेन कुतः कस्य वा दोषप्रहाणं-रागादिप्रहाणमिति कथ्यतामिदम् ॥ ___ स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे परपरिकल्पितश्चासौ अविचलितकस्वभावश्चेति विग्रहः, एवम्भूतश्वासावात्मा च तदपेक्षया तत्
१ प्रथमे खण्डे २७तमे पृष्ठे। २ 'भावप्रसङ्गस्त्वभावप्रसङ्गात् इत्येतदपि' इति ग-पाठः । ३ 'कल्पिताविचालितक०' इति ग-पाठः । ४ प्रथमे खण्डे २७तमे पृष्ठे।

Page #256

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१२५ (मूलम् ) कमभ्युपगम्यते,न पुनः प्रतिक्षणनवरात्मापेक्षयेति। एतदप्यसारम्, विकल्पानुपपत्तेः । तथाहि-तत् कथञ्चित् प्रतिक्षणनश्वरं स्यात् सर्वथा वा ? । यदि कथञ्चिदहन्मतानुवाद एव । तथा चोक्तमहन्मता-५ नुसारिभिः
"सर्वव्यक्तिषु नियतं क्षणे क्षणेऽन्यत्वमथ च न विशेषः ।
सत्योश्चित्यपचित्योराकृतिजातिव्यवस्थानात् ॥” इत्यादि । अथ सर्वथा, हन्त तहाँहिकामुष्मिकसकललोकसंव्यवहाराभावप्रसङ्गः । तथाहि-प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरत्वे सत्यात्मादिवस्तुनो। ग्राह्यग्राहकभाव-स्मरण-प्रत्यभिज्ञान-कुतूहलविरमणादि आविद्वदअनादिप्रतीतमपि नोपपद्यते । न हि ग्राह्यार्थ-तद्राहकसंवेदनयोः
(खो० व्या०) अवस्तु अनात्मकमभ्युपगम्यते, न पुनः प्रतिक्षणनवरात्मापेक्षयेति। एतदपि-परसम्मतमसारम् । कथमित्याह-विकल्पानुपपत्तेः। एनामेवाह १५ तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । तत्-वस्तु कथञ्चित्-पर्यायापेक्षया प्रतिक्षणनश्वरं स्यात् सर्वथा वा । यदि कथञ्चिदर्हन्मतानुवाद एव । एनमेवाह तथा चोक्तमित्यादिना। तथा चोक्तमहन्मतानुसारिभिः-पूर्वाचायः। किमुक्तमित्याह-सर्वव्यक्तिषु-घटाद्यासु नियतं क्षणे क्षणेऽन्यत्वम्, क्षणसम्बन्धभेदात् । अथ च न विशेषः कथञ्चित् सदादिरूपतया। भावार्थमाह-२० सत्योश्चित्यपचित्योः चित्रसहकारिसामर्थ्येन आकृतिजातिव्यवस्थानात्संस्थानसत्त्वव्यवस्थानादित्यादि । अथ सर्वधा प्रतिक्षणनश्वरं तन्न । हन्त त]हिकामुष्मिकसकललोकसंव्यवहाराभावप्रसङ्गः। एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि-प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरत्वे सति-प्रतिक्षणं सर्वथा निरनुवृत्तिनशनशीलत्वे सति आत्मादिवस्तुनो ग्राह्यग्राहकभावश्च स्मरणं च २५ प्रत्यभिज्ञानं च कुतूहलविरमणादि चेति द्वन्द्वः, एतदाविद्वदङ्गनादिन. तीतमपि नोपपद्यते-न घटते । न हीत्यादि । न यस्मात् ग्राह्यार्थ-तद्वाहक
१ 'सत्यश्चित्यत्यपवित्र्योत्पराकृति०' इति क-पाठो भ्रान्तिमूलकः । २ आर्या । ३ 'सकले लोक.' इति क-पाठः । ४ 'सम्बन्धविभेदात्' इति ङ-पाठः ।

Page #257

१२६
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् और
[षष्ठः (मूलम्) कथञ्चिदपि तुल्यकालताऽभ्युपगम्यते,तयोहेतुफलभावाभ्युपगमात्। उक्तं च-"ग्राह्यतां विदुहेतुत्वमेव युक्तिज्ञा ज्ञानाकारार्पणक्षमम्" ५ इति । एवं च सति ग्राह्यार्थाभाव एव ग्राहकसंवेदनप्रसूतेः तदभाव. भावित्वात् कुतस्तस्य तदाहकत्वमितरस्य च तद्ग्राह्यत्वमित्यादाय युक्तिप्रदीपंतिरस्कृत्य स्वदर्शनाभिनिवेशतिमिरं निभाल्यतामेतदिति। ___ आकारार्पणक्षमत्वमपि तस्यानिश्चितमेव, न यतोऽनन्तरातीतविषयाकारमेतत् संवेदनमिति विनिश्चेतुं शक्यते, तस्याग्रहणात् ३० तदानीमसत्त्वादिति तदाकारमेतदतदाकारं न भवतीत्यवगमानुप
-
(खो० व्या०) संवेदनयोः कथञ्चिदपि तुल्यकालताऽभ्युपगम्यते परैः, तयोः ग्राह्यार्थतद्राहकसंवेदनयोहेतुफलभावाभ्युपगमात्। उक्तंच धर्मकीर्तिना ग्राह्यतां विदुरर्थस्य हेतुत्वमेव युक्तिज्ञाः-अनुमानादिविदः । किंविशिष्टं हेतुत्वमित्याह१५ ज्ञानाकारार्पणक्षममिति । एवं च सति ग्राह्याथाभाव एव वस्तुस्थित्या ग्राहकसंवेदनप्रसूतेः । किमित्यत आह-तदभावभावित्वात्-ग्राह्यार्थाभावभावित्वात् संवेदनस्य । कुतस्तस्य-संवेदनस्य तद्ग्राहकत्वं-ग्राह्यत्वेनाभिमतार्थग्राहकत्वम् । इतरस्य च-अर्थस्य तद्ग्राह्यत्वं-तदुत्तरकालभाविसंवेदनग्राह्यत्वमित्यादाय युक्तिप्रदीपं सूक्ष्माभोगहस्तेन तिरस्कृत्य खदर्शनाभिनिवेश२० तिमिरं निभाल्यतामेतत्-अनन्तरोक्तमिति ॥
उपचयमाह-आकारार्पणक्षमत्वमपि तस्य-अर्थस्य अनिश्चितमेव । कथमित्याह-न यतोऽनन्तरातीतविषयाकारमेतत् संवेदनमिति एवं विनिश्चेतुं शक्यते। कुत इत्याह-तस्य-अनन्तरातीतविषयस्य अग्रहणात् ।
अग्रहणं च तदानीं-संवेदनकाले असत्त्वाद् विषयस्य इति-एवं तदाकारम्२५ अनन्तरातीतविषयाकारम् एतत्-संवेदनमतदाकारम्-अन्याकारं न भवती
(विवरणम्) अथ मुक्तिवादे किश्चिदवचूर्ण्यते-(१५) ज्ञानाकारार्पणक्षममिति । ज्ञाने स्वाकारढौकनसहं हेतुत्वं युक्तिज्ञा विदुः॥
१ धर्मकीर्तिना। २ 'ग्राह्यथैतद्' इति ङ-पाठः । ३ 'सूक्ष्माभोगे हस्तेन' इति क-पाठः ।

Page #258

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
"
पत्तिः । संवेद्यमानादेव संवेदनाकारात् तदाकारत्वावगम इति चेत्, तथाहि न यद् यदाकारं न भवति तत् तद्ग्राहकं भवति, पीताकारमिव नीलस्य तद्राहकं चैतदिति कथं तदवगमानुपपत्तिरिति । ५ एतदप्ययुक्तम्, अविचारितरमणीयत्वात् तत्प्रत्यक्षताऽनुपपत्तेः, अनुमीयमानत्वात् न चानुमीयमानताऽपि, एवंविधाविना भावव्यवस्थाकारिणः क्षणद्वयग्राहिणो विज्ञानस्याभावात्, क्षणिकत्वविरोधात्, कारणविज्ञानबोधान्वयव्यतिरेकेण कार्यविज्ञाने तद्वैशिष्ट्यायोगात् अतिप्रसङ्गादिति ॥
अधिकारः ]
१२७
.
( स्वो० व्या० ) त्यवगमानुपपत्तिः । संवेद्यमानादेव संवेदनाकारात् तद्वतादेव तदाकारत्वावगमः-अनन्तरातीतविषयाकारत्वावगम इति चेत् एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि न यद् यदाकारं न भवति संवेदनं तत् तद्ग्राहकं भवति । पीताकारमिव संवेदनं नीलस्य तद्राहकम् - अनन्तरातीतविषय- १५ ग्राहकं चैतत् - अधिकृतसंवेदनमिति एवं कथं तदवगमानुपपत्तिः - अनन्तरातीतविषयाकारत्वावगमानुपपत्तिरिति ? । नैवेत्यर्थः । अत्राह - एतदप्ययुक्तमनन्तरोदितम् । कुत इत्याह- अविचारितरमणीयत्वात् । अस्याविचारितरमणीयत्वं च तत्प्रत्यक्षतानुपपत्तेः - अनन्तरातीतविषयाकारस्य प्रत्यक्षतानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च अनुमीयमानत्वात् तस्य । न चानुमीयमानताऽप्यत्र । कुत इत्याह- २० एवंविधाविनाभावव्यवस्थाकारिणः क्षणद्वयग्राहिणो विज्ञानस्याभावात् । अभावश्च क्षणिकत्वविरोधात् । तदेवं विशिष्टं तद्व्यवस्थाकारीत्यारेकानिरासायाह - कारणेत्यादि । कारण विज्ञानबोधान्वयव्यतिरेकेण कार्यविज्ञाने तदूवैशिष्ट्य / योगात् तस्य - कार्यविज्ञानस्य वैशिष्ट्यायोगात् अतिप्रसङ्गात् तद्वदपरस्यापि वैशिष्ट्यापत्तेरिति ॥
( विवरणम् )
२५
(२३) कारणविज्ञानबोधान्वयव्यतिरेकेणेति । कारणरूपं विज्ञानं तस्य बोधः- चिद्रूपता तस्यान्वयः - अनुगमस्तद्व्यतिरेकेण - तदभावेन । (यदा ) हि कारणविज्ञानस्य कार्यादिज्ञानेऽन्वयः स्यात् तदा वैशिष्यं स्यात् कार्यविज्ञानस्य । यदा त्वेकान्तक्षणिकतया निर्मूलं प्रलीने एव कारणज्ञाने कार्यस्य ज्ञानमुत्पद्यते तदा किं ३० कृतं तस्य वैशिष्ट्यं येनातीतविषयाकारगोचरमनुमानं ततो भवेदिति ॥
१ 'कारण विज्ञाने' इति क-पाठः ।

Page #259

१२८
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम् ) स्यादेतत् समानकालयोरेव ग्राह्यग्राहकभावः। तथाहि-खहेतुभ्य एव तद् विज्ञानं विशिष्टसमानकालभाविभावग्राहकखभावम् ,भावो५ऽपि तद्ग्राह्यस्वभाव एवोत्पद्यत इति यथोक्तदोषानुपपत्तिः, न, तयोस्तादात्म्यतदुत्पत्त्यनुपपत्तेः प्रतिबन्धाभावात् । स्यादेतत् एकसामग्र्यधीनत्वादुभयोवस्तुतस्तदुत्पत्तिलक्षण एव प्रतिबन्धः। तथाहि-खकार्यसाधनप्रवृत्तग्राह्यनिमित्तखोपादानजन्यं विज्ञानम्, एवं खकार्यसाधनप्रवृत्तसमनन्तरविज्ञाननिमित्तखोपादानजन्यं च ग्राह्य
(खो० व्या०) स्यादेतत् समानकालयोरेवार्थसंवेदनयोग्राह्यग्राहकभावः । तथाहिखहेतुभ्य एंव तद् विज्ञानं-विवक्षितं विशिष्टसमानकालभाविभावग्राहकस्वभावम् , भावोऽप्यसौ विवक्षितः तग्राह्यखभाव एव-विवक्षितविज्ञानग्राह्यस्वभाव एव उत्पद्यत इति एवं यथोक्तदोषानुपपत्तिः । एतदाशय १५ आह-न तयोः-प्रस्तुतार्थसंवेदनयोः तादात्म्यतदुत्पत्त्यनुपपत्तेः कारणात्
प्रतिबन्धाभावादिति । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे एकसामग्यधीनत्वात् कारणात् उभयोः-अर्थ-संवेदनयोवस्तुतः-परमार्थेन तदुत्पत्तिलक्षण एवं प्रतिबन्धः। एतद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीति पूर्ववत् । खकार्यसाधन
प्रवृत्तं च तद् ग्राह्यं च तदेव निमित्तं यस्य स्वोपादानस्य विज्ञानसम्बन्धिनः २० तजन्यं विज्ञानं वर्तते । एवं खकार्यसाधनप्रवृत्तं च तत् समनन्तरवि
(विवरणम्) (१५) तादात्म्यतदुत्पत्त्यनुपपत्तेरिति । समानकालभाविनोर्हि ज्ञेय-ज्ञानयोन तदुत्पत्तिलक्षणः सम्बन्धो जाघटीति, एककालवर्तित्वेनैव परस्परमुपकार्योपकारकभावस्याभावात् । तादात्म्यं तु सुतरां न भवति, जडचिद्रूपस्वभावत्वादर्थ-संवेदनयोः । २५ अतत्सम्बन्धद्वयाभावे कथं ग्राहग्राहकभावो भवितुमर्हति वैशेषिकस्यापि मते ?। एतच्च परेण वैलक्ष्यभाषितमेव कृतं यदुत समानकालयोरेवार्थ-संवदनयोह्यग्राहकभावः । न हि तन्मतमेवंविधं समस्ति, विषयक्षणानन्तरं ज्ञानक्षणोत्पत्तिसमभ्युपगमात् ।।
(८-९) स्वकार्यसाधनप्रवृत्तग्राह्यनिमित्तस्वोपादनजन्यं विज्ञानम्। एवं स्व
१ 'पाहखभावं' इति ङ-पाठः । ५ तस्तदुत्पत्त्यनु' इति ङ-पाठः। ३ 'बन्धः तद्भावना०' इति ङ-पाठः । ४ 'काररयाभावात्' इति क-पाठः । ५'द्वपोधेि' इति क-पाठः !

Page #260

स्वोपज्ञव्याख्या मुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
( मूलम् )
मिति कथं न प्रतिबन्ध इति ? । उच्यते-ग्राह्य ग्राहकयोर्मिथो हेतुहेतुमद्भावाभावतस्तदुत्पत्त्यसिद्धेः, उक्तवदन्योन्यमनुपकारित्वेन निमितताऽनुपपत्तेश्च । ग्राह्यग्राहकभावलक्षण एव तयोः प्रतिबन्ध इति ५
अधिकारः ]
१२९
( स्वो० व्या० )
ज्ञानं च तदेव निमित्तं यस्य खोपादानस्यार्थसम्बन्धिनस्तज्जन्यं च ग्राह्यमिति - एवं कथं न प्रतिबन्धोऽर्थसंवेदनयोरिति प्रतिबन्ध एवेति । एतदाशङ्कयाहउच्यते । यथा न प्रतिबन्धः ग्राह्य-ग्राहकयोः प्रस्तुतयो र्मिथः - परस्परं हेतु - हेतुमद्भावाभावात् कारणात् तदुत्पस्यसिद्धेः समानकालतयेति भावः । १० उक्तवत् यथोक्तं तथाऽन्योन्यमनुपकारित्वेन हेतुना निमित्तत्वानुपपत्तेश्व कारणादिति । ग्राह्येत्यादि । ग्राह्यग्राहक भावलक्षण एव तयो:
( विवरणम् ) कार्यसाधनप्रवृत्तसमनन्तर विज्ञान निमित्त स्वोपादानजन्यं च ग्राह्यमिति कथं न प्रतिबन्ध इति ? | एवं सूत्रं तावद् व्याख्यायते - स्वकार्थसाधने प्रवृत्तं स्वकार्य - १५ साधनप्रवृत्तम्, तच्च ग्राह्यं च - मृदादि तन्निमित्तं - सहकारि यस्य तत् तथा, तच्च तत् स्वोपादानं च प्राच्यविज्ञानलक्षणरूपं तेन जन्यते त ( य ? ) त् तत् स्वकार्यसाधनप्रवृत्तप्राह्मनिमित्तस्खोपादानजन्यं वर्तते विज्ञानम् । तथा एवम् अनेनैव प्रकारेण स्वकार्यसाधनप्रवृत्तं च तत् समनन्तरं विज्ञानं च, तन्निमित्तं - सहकारि यस्य तत् तथा, तच्च तत् स्वोपादानं च - मृदादि तज्जन्यं वर्तते ग्राह्यं - घटादि । अयमभिप्रायः - विज्ञानस्य २० सम्बन्धी उपादानक्षणो विज्ञानं जनयन् आत्मसमकालभाविनमर्थक्षणमपेक्षते । अर्थस्यापि सम्बन्धी उपादानक्षणोऽर्थक्षणं जनयन् सन्नात्मसमकालवर्त्तिनं विज्ञानक्षणमपेक्षत इति । ततो यद्यपि समानकालभाविनाऽर्थक्षणेन न ज्ञानं जनितं तथापि तत्सजातीयेन पाश्चात्यक्षणेन जनितमिति कृत्वा समानकालभाविनोऽर्थस्य ग्राहकं भवतु, तत्तुल्येन जनितत्वादिति । एतद्व्याख्यानानुसारेण वृत्त्यक्षराणि सुगमान्येवेति २५ न व्याख्यातानि ||
(११-१२) निमित्तत्वानुपपत्तेश्चेति । सहकारित्वस्य घटनादित्यर्थः ॥
१ 'भाषः, तदु०' इति ग-पाठः । २ 'भावात् तदु०' इति ङ-पाठः । ३ 'विज्ञानं भूतनिमित्तं "" इति ख-ख- पाठः । ४ 'वेनस्थापादानं' इति ख-च- पाठः । ५ ' भवतुल्येन' इति च - पाठः । अनेकान्त • १७

Page #261

१३० अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पष्टः (मूलम्) चेत्, न, अस्य धर्मकीर्तिनाऽनङ्गीकृतत्वात् । किं तेन ? मयाऽङ्गीकृतो न्याय्यत्वादिति चेत्, अङ्गीक्रियतां तर्हि कथञ्चित् तत्स्थैर्यमप्यनुभव५न्यायसम्पन्नत्वात्, अन्यथा क्षणिकत्वाधवगतिविरोधात् । न ह्येकान्तेन क्षणस्थितिधर्मणा विज्ञानेनोपलब्धोऽपि भावः क्षणिकोऽयमिति गम्यते, तदनु तेन तदभावानवगमात् तमन्तरेणापि तद्गतावतिप्रसङ्गः शङ्खपीतज्ञानवदतथाभूतादपि ततः कुतश्चिन्निमित्तात् तत्तथाभूतभावाविरोधात्, तत् प्रतीत्य भवतस्तत्त्वतस्तदुपकारानपे.
(खो० व्या०) अर्थ-संवेदनयोः प्रतिवन्धः। इति चेत् , एतदाशझ्याह-नेत्यादि । न अस्य-ग्राह्यग्राहकमावलक्षणस्य प्रतिबन्धस धर्मकीर्तिना-भवत्तार्किकचूडामणिनाऽनङ्गीकृतत्वात्। किं तेन? मयाऽङ्गीकृतो न्याय्यत्वाद्धेतोः। इति चेत्, एतदाशयाह
अङ्गीक्रियतां तर्हि कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेण द्रव्यार्थतया तत्स्थैर्यमपि१५ अर्थसंवेदनस्थैर्यमपि, अनुभवन्यायसम्पन्नत्वात्; अन्यथा-एवमनभ्युपगमे क्षणिकत्वाद्यवगतिविरोधात् । ऐनमेवाह-न हीत्यादि । न यस्मात् एकान्तेन क्षणस्थितिधर्मणा विज्ञानेन उपलब्धोऽपि सन् भावः क्षणिकः अयमिति गम्यते, तदनु-तत्पृष्ठतः तेन-विज्ञानेन तदभावानवगमात्, तुल्यकालनिवृत्त्येति भावः । तं-तदभावावगममन्तरेणापि तद्गतौ-क्षणिकत्वगतौ २० अतिप्रसङ्गः, अक्षणिकत्वाधिगत्यापत्तेः । एतद्भावनायैवाह-शङ्खपीतज्ञानवत्
इति निदर्शनम् , अतथाभूतादपि ततः-वस्तुन इह तावन्नित्यादपि कुतश्विनिमित्तादान्तरदोषतोऽवस्थाभेददर्शनादेः तत्तथाभूतभावाविरोधात् । तच्च तत् तथाभूतं च तत्तथाभूतं तस्य भावस्तत्तथाभूतभावस्तस्याविरोधात् । एतदुक्तं भवतिनित्यादपि वस्तुनो यथोक्तनिमित्तात् क्षणिकविज्ञानभावाविरोधादिति । एतद्भावनायै२५ वाह-तत् प्रतीत्येत्यादि । तत्-अनित्यं वस्तु प्रतीत्य भवतो विज्ञानस्य
(विवरणम्) (२४) यथोक्तनिमित्तादिति । अवस्थाभेददर्शनलक्षणात् ॥
१ 'त्वायधिगति विरोधात्' इति ग-पाठः। २ "एनामेवाह' इति ङ-पाठः । ३ 'एकं तत्क्षण.' इति क-पाठः; ङ-पाठख 'एकान्तक्षण.' इति । ४ 'तच तथाभूतं' इति उ-पाठः । ५'प्रतीय ततो' इति क-पाठः।

Page #262

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) क्षिणः तद्भावाभावाविशेषेण नित्यादपि तद्भावसिद्धेः । भावोऽपि नावगम्यत इति चेत्, को वा किमाह? । आत्मानुमानतःक्षणिकताधिगतिरिति चेत्, न, आत्माभावे तस्याप्यप्रवृत्तेः। इत्यलं प्रसङ्गेन ५ विजृम्भितमेवात्रास्मत्वयूथ्यैरिति ॥ . मरणाद्यसम्भवस्तु प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरत्वे सति वस्तुनः सुभाव्य एव । न ह्यन्येनान्यस्मिन्ननुभूतेऽन्यस्यान्योपलब्धी स्मरणप्रत्यभिज्ञानादयो युज्यन्त इति । एवमैहिकसकललोकसंव्यवहाराभाव इति स्थितम् । आमुष्मिकव्यवहारस्तु सुतरामसङ्गतः, कृतनाशा- १० कृताभ्यागमप्रसङ्गात् । तथाहि-यः कुशले प्रवर्तते स तदैव सर्वथा
(स्वो० व्या) तत्त्वतः-परमार्थेन तदुपकारानपेक्षिणोऽन्वयाभावेन तद्भावाभावाविशेषेण तस्य-वस्तुनो भावाभावाभ्यामविशेषः परमार्थतस्तेन हेतुना नित्यादपिवस्तुनः तद्भावसिद्धेः-अधिकृतविज्ञानभावसिद्धेः । भावोऽपि तस्य वस्तुनः क्षण-१५ स्थितिधर्मणा विज्ञाने नावगम्यत इति चेत्, को वा किमाह ? एवमेवैत- : दित्यर्थः । आत्मानुमानतो ज्ञानेन क्षणिकताधिगतिरिति चेत् वस्तुन इति । एतदाशङ्याह-न, आत्माभावे ज्ञानस्य क्षणिकतया निवृत्तेः तस्यापिअनुमानस्यापि अप्रवृत्तः । इत्यलं प्रसङ्गेन विजृम्भितमेवात्र-व्यतिकरेऽस्मत्खयूथ्यैः-दिवाकरादिभिः सन्मत्यादिषु इति ॥
२० स्मरणाद्यसम्भवस्तु प्रागुपन्यस्तः प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरत्वे सति वस्तुनः सचेतनादेः सुभाव्य एव । न यस्मादन्येन-प्रमात्रा अन्यस्मिन्प्रमेयेऽनुभूते सति अन्यस्य-प्रमातुरन्योपलब्धौ-प्रमेयान्तरोपलब्धौ स्मरणप्रत्यभिज्ञानादयो युज्यन्त इति । एवम्-उक्तनीत्या ऐहिकसकललोकसंव्यवहाराभाव इति स्थितम् । आमुष्मिकव्यवहारस्तु पारलौकिक: २५ कर्मफलसम्बन्धादिः सुतरामसङ्गतः । कुत इत्याह-कृतनाशाकृताभ्यागम
(विवरणम्) (१४) भावाभावाभ्यामविशेष इति । अन्वयाभावे हि ज्ञानस्य जीयमानेऽस्य विषयवस्तुनः सम्बन्धिभ्यां भावाभावाभ्यां न कश्चिद् विशेष इति ॥
१ 'मायो नावगम्यस' इति क-पाठः । २ श्रीसिद्धसेनदिवाकरादिभिः । ३ 'क्षणं निरन्वय' इति ग-पाठः। ४ 'जायमानस विषय.' इति ख-च-पाठः ।

Page #263

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पष्टः (मूलम्) विनश्यति। कुशलमपि च कर्मात्मलाभसमनन्तरमेव निरन्वयमपैति।
अतः कृतनाशः।क्षणान्तरस्य च चिरनष्टात् कर्मणः पुनरायत्यां फलो. ५ दयाभ्युपगमे सत्यकृताभ्यागम इति । न चैतद् युक्तियुक्तम् । तथा मुक्तिरपि प्राणिनामसङ्गतैव । तथाहि-तीव्रतरवेदनानिर्भिन्नशरीरः संसारविमुखया प्रज्ञया विभावितसंसारदोषो निरास्थो जिहासुर्भवमुपादित्सुनिर्वाणं रागादिफ्लेशपक्षविक्षोभदक्षमामुखीकृत्य मार्गम
मलं क्रमेणावदायमानचित्तसन्ततिः निरतिशयपेशलरसामाखाद१. यति निर्वृतिमिति न्यायः। अयं च प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरत्वे सति
आत्मादिवस्तुनो न घटामुपैति । तथाहि-अन्य एव दुःखैः सांसारिकैः
(खो० व्या०) प्रसङ्गात् । एनमेवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीति पूर्ववत् । यः कुशले प्रवर्तते
स तदैव सर्वथा विनश्यति, निरन्वयनश्वरत्वात् । कुशलमपि च कर्म१५ पुण्याख्यमात्मलाभसमनन्तरमेव निरन्वयमपैति । अतः कृतनाशा, तदा फलमदत्त्वैव नाशात्।क्षणान्तरस्य च-कर्तृक्षणादन्यस्य चिरनष्टात् कर्मणः पुनरायत्याम्-आगामिनि काले फलोदयाभ्युपगमे सति किमित्याह-अकृताभ्यागम इति । न चैतत्-अनन्तरोदितं युक्तियुक्तम् । तथा मुक्तिरपि
प्राणिनामसङ्गतैव निरन्वयक्षणिकतायाम् । कथमित्याह-तथाहीत्यादि । तथा२० हीति पूर्ववत् । तीव्रतरवेदनानिर्भिन्नशरीरः सन् जरादिना संसारविमुखया
प्रज्ञया लोकोत्तरया विभावितसंसारदोषो जन्मादिभावेन निरास्था-संयोगवियोगसारत्वात् संसारस्यास्थारहितः जिहासुः-हातुमिच्छुर्भवमुपादित्सु:
उपादातुमिच्छनिर्वाणं रागादिक्लेशपक्षविक्षोभदक्षम् । किमित्याह-आमु. खीकृत्य मार्ग-सम्यग्दर्शनादिलक्षणं अमलं-निरतिचारं क्रमेणावदायमान२५ चित्तसन्ततिः, विशुद्ध्यमानचित्तसन्तान इत्यर्थः, निरतिशयपेशलरसांपरमपेशलप्रीतिमाखादयति निवृतिमिति न्यायः । अयं च-न्यायः प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरत्वे सति आत्मादिवस्तुनो न घटामुपैति । एतदेव दर्शयति तथाहीत्यादिना । तथाहि-अन्य एव दुःखैः सांसारिकैः शारीरमानसैः
'.. १ निर्विष्णः शरीरी संसार.' इति ग-पाठः । २ 'निर्विनशरीरः' इति ङ-पाठः । ३ 'निर्वृत्तिनिमित्तन्यायः' इति उ-पाठः।

Page #264

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
पीड्यतेऽन्यश्च निर्विद्यतेऽन्यस्य च विरागमुक्ती इत्यतोऽशोभनमेतत्, अतिप्रसङ्गात् । एवमामुष्मिक व्यवहारोऽप्यसङ्गत इति स्थितम् ॥
स्यादेतद् विशिष्टकार्यकारणभावनिबन्धनः सर्व एवायमैहिकामु- ५ ष्मिकव्यवहारः । तथाहि - विशिष्टां रूपादिसामग्रीं प्रतीत्य विशिष्टमेव संवेदनमुपजायते, ततश्च तदेव तस्य ग्राहकमभिधीयते, न पुनरन्यत्, अतिप्रसङ्गात् । एवं स्मरणाद्यपि भावनीयमिति ॥
१३३
कृतना शाकृताभ्यागमप्रसङ्गोऽप्यत्रानवकाश एव, क्षणभेदेऽपि उपादानोपादेयभावेनैकस्यामेव सन्ततौ आहितसामर्थ्यस्य कर्मणः १० फलदानात्, अतो य एव सन्तानः कर्त्ता स एवोपभोक्तेति । तथाहि( स्वो० व्या० ) पीड्यतेऽन्यश्च निर्विद्यते, तदत्यन्तभेदात् । अन्यस्य च 'विरागमुक्ती, इति अत एव हेतोः अतोऽशोभनमेतत्- अनन्तरोदितम्, अतिप्रसङ्गात्, सैन्तानान्तरफलापत्तेः नानात्वाविशेषादित्यर्थः । एवमामुष्मिकव्यवहारोऽप्य- १५ सङ्गत इति स्थितम् ॥
स्यादेतत्- अथैवं मन्यसे - विशिष्टकार्यकारणभावनिबन्धनः सर्व एवायम् - अनन्तरोदितः ऐहिकामुष्मिक व्यवहारः । तथाहीत्यादि । विशिष्टाम् - अपेक्षकार्यजननसमर्थां रूपादिसामग्रीं प्रतीत्य विशिष्टं संवेदनमुपजायते । ततश्च तदेव - संवेदनं तस्य रूपादेग्रहकमभिधीयते; न २० पुनरन्यत् - संवेदनान्तरम्, अतिप्रसङ्गात् । एवं स्मरणाद्यपि भावनीयं तत्संस्कारनिबन्धनत्वेन इति ॥
कृतनाशाकृताभ्यागमप्रसङ्गोऽप्यत्र - विशिष्टकार्यकारणभावपक्षे अनवकाश एव । कथमित्याह- क्षणभेदेऽपि सति उपादानोपादेयभावेन, हेतुफलभावेनेत्यर्थः । एकस्यामेव सन्ततौ किमित्याह - आहित सामर्थ्यस्य २५ कर्मणः प्रतीत्य भवनद्वारेण फलदानात् कारणात्, अतो य एव सन्तानः कर्ता सामान्येन स एव (उप) भोक्तेति, यथोक्तमस्मद्वृद्धैः
( विवरणम् )
(२२) तत्संस्कारनिबन्धनत्वेनेति । तस्य- ज्ञानस्य संस्कार : - वासनारूपो निबन्धनं—कारणं यस्य स्मरणादेस्तत् तथा तस्य भावः- तत्त्वं तेन ||
३०
१ 'विरागविरागमुक्ती' इवि -पाठः । २ ' सन्तानान्तरे सन्तानान्तर ० ' इति ङ-पाठः । ३ 'त्याह हित०' इति पाठः ।

Page #265

१३४ अनेकान्तजयपताकाल्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) 'या कुशले प्रवर्तते स यद्यपि तदैव सर्वथा विनश्यति' तथापि निरुध्यमानः खानुरूपकार्योत्पादनसमर्थ सामर्थ्य विज्ञानसन्ततौ आधाय पनिरुध्यते। यतः सामर्थ्यविशेषादुत्तरोत्तरक्षणपरिणामेन कालान्तर
परिणामसञ्जातवासनापरिपाकात्मकारिप्रत्ययसमवधानोपनीतप्रबो'धात् फलमिष्टमनिष्टं चोपजायते, ततो न यथोक्तदोषः । प्रतीतश्चा
(खो० व्या०) "यस्मिन्नेव तु सन्ताने आहिता कर्मवासना ।
फलं तत्रैव सन्ताने कर्पासे रक्तता यथा ॥"३ ... तथाहि-यः कुशले प्रवर्तते स यद्यपि तदैव-प्रवृत्तिकाल एव सर्वथा विनश्यति तथापि निरुध्यमानः स्वानुरूपकार्योत्पादनसमर्थ सामर्थ्य विशिष्टं प्रतीत्योत्पादेन विज्ञानसन्ततावाधाय निरुध्यते । यतः सामर्थ्यविशेषादाहितात् उत्तरोत्तरक्षणपरिणामेन प्रशान्तवाहितया कालान्तर१५परिणामेन सजातश्चासौ वासनापरिपाकच, स एव आत्मकारी चासौ
प्रत्ययश्च तस्य समवधानं तेन उपनीतप्रबोधात् सामर्थ्य विशेषात् फलमिष्टमनिष्टं चोपजायते ततो न यथोक्तदोष ऐहिकामुष्मिकव्यवहारोच्छेदलक्षणः।
(विवरणम्) - (१४) प्रशान्तवाहितयेति । प्रशान्त:-निरुत्सुकः सन् वैहति-प्रवर्त्तते सर्व२० कार्येषु यः स तथा तस्य भावः-तत्ता तया । कुशलानुष्ठात्पुरुषापेक्षया चेदं विशेषणम् , अकुशलानुष्ठायिनस्त्वप्रशान्तवाहितैव ॥
(५-७) कालान्तरपरिणामसञ्जातवासनापरिपाकात्मकारिप्रत्ययसमवधानोपनीतप्रबोधादिति सूत्रम् । अत्रैवं समास:-कालान्तरपरिणामेन सञ्जातो वासनायाः परिपाको यस्य सामर्थ्य विशेषस्य सः, तथाऽऽत्मानं कार्यसम्बन्धिनं कुर्वत २१ इत्येवंशीला आत्मकारिणः, ते च ते प्रत्ययाश्व-कारणानि तेषां समवधाननिकटीभावः तेनोपनीत:-ढौकितः प्रबोधो यस्य स तथा । ततः कालान्तरपरिणामेन सञ्जातो वासनापरिपाकश्चासौ आत्मकारिप्रत्ययसमवधानोपनीतप्रबोधश्च तस्मात् सामर्थ्य विशेषात् ।।
(१६-१७) इष्टमनिष्टं चोपजायत इति । प्रशान्तवाहितायामिष्टम् , अन्यथा ३० त्वनिष्टमित्यर्थः ॥
१ सन्तुलनार्थ द्रष्टव्ये १३१ तमं पृष्ठं १३२ तम च। २ 'त्पादने समर्थ' इति क-पाठः । ३ अनुष्प् । ४ 'जायतेऽतो न' इति उ-पाठः। ५'बहते प्रवर्त। प्रतिष-पाठः।

Page #266

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम् )
१३५.
यमर्थः । तथाहि - रसायनादिभिः प्रथमोपनिपातवेलायामाहितो विशेषो 'देहे तदुत्तरोत्तरावस्थाभेदोपजननेन पश्चाद् देहाद्यतिशयस्य बल-मेधाऽऽरोग्यादेर्निष्पादकः, तथा लाक्षारसनिषे कोपनीत सामर्थ्य ५ मातुलिङ्गकुसुममुत्तरोत्तर विशेषोपजननेन फलोदरान्तवर्तिनः केशरस्य रेक्तताहेतुर्भवत्येवेति दृष्टत्वान्मुच्यतामभिनिवेशवेशसम् ॥
rathi - 'मुक्तिरपि प्राणिनामसङ्गतैवेत्यादि यावदयं च प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरत्वे सत्यात्मादिवस्तुनो न घटामुपैति' इति, तदप्ययुक्तम्, प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरात्मपक्ष एव युज्यमानत्वात् ॥१७ तथाहि - नैरात्म्यवादिनः क्षणिकाः पदार्था यथाहेतुसन्निधानं वि( खो० व्या० )
प्रतीतश्चायमर्थो लोकेऽपि । तथाहि - रसायनादिभिः - सञ्जीवनादिलक्षणैः प्रथमोपनिपात वेलायामाहितो विशेषो जरादिविघातची जलक्षणः 'देहे तदुत्तरोत्तरावस्थाभेदोपजननेन - विशिष्ट विशिष्टतरभेदतः पश्चाद् देहा (घ) ति- १५ शयस्य - प्रकृष्टदेहादेः बलमेधारोग्यादेर्निष्पादको भवति । निदर्शनान्तरमाह तथेत्यादिना । तथा लाक्षारस निषेकोपनीत सामर्थ्यं मातुलिङ्गकुसुमं - बीजपूरकपुष्पमुत्तरोत्तर विशेषजननेन तत्सन्तान एव फलोदरान्तरवर्त्तिनः केशरस्य मातुलुङ्गसम्बन्धिन एव रक्तताहेतुर्भवत्येव । इति एवं दृष्टत्वात् कारणात् मुच्यतामभिनिवेश वैशसम् - अभिनिवेशव्यसनम् ॥
ari सिद्धान्तवादिना - 'मुक्तिरपि प्राणिनामसङ्गतैवेत्यादि यावदयं व प्रतिक्षणनिरन्वय नश्वरत्वे सत्यात्मादिवस्तुनो न घटामुपैति' तदप्ययुक्तम् । कुत इत्याह-प्रतिक्षणनिरन्वयनश्वरात्मपक्ष एव युज्यमानस्वात् मुक्तेः । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । नैरात्म्यवादिनः क्षणिका: पदार्था यथाहेतुसन्निधानं ते विक्रियामात्मसात्कुर्वाणाः २५ ( विवरणम् )
(२४-२५) नैरात्म्यवादिनः क्षणिकाः पदार्था इति । नैरात्म्यवादिनः- बौद्धस्य मते क्षणिकाः पदार्थाः विज्ञानसन्तानरूपा एवात्र गृह्यन्ते, तेषामेव 'समुपरोधहेतुभ्रिदण्डादिभिर्यदा पीड्यते' इत्यादि "विशेषणानां घटमानकत्वात् ॥
१ 'देहतदुत्तरो०' इति ग-पाठः । २ 'रक्ततो हेतु०' इति क- पाठः । ३ १३२ तमे पृ । * 'प्रथमोपरिपात०' इति क- पाठः । ५ 'देहोत्तरोत्तरा०' इति ङ-पाठः । ६ 'मैधारोग्यविष्यादको ' इवि कु- पाठः । ७ 'दृष्टान्तत्वात्' इति ङ-पाठः । ८ १३२तमे पृष्ठे । ९ 'प्राणिनामसम्भवेत्यादि इति क-पाठः । १० ' पदार्थो सं (?) विज्ञान ०' इति ख- पाठः । ११ 'विशेषानां ' इति ख- पाठः
२०

Page #267

[ षष्ठः
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम्) क्रियामात्मसात्कुर्वाणाः समुपरोधहेतुभिर्यदा पीड्यन्ते दुःखविशेषाध्यासितोत्तरक्षणोत्पत्तितस्ततस्ते निर्विद्युक्तोत्तरोत्तरक्षणसमुत्पादा५निर्विण्णाः तदुत्तरोत्तरश्रुतभावनादिना अक्लिष्टानेकक्षणपरम्परोत्पादेन दान-दम-संयमाद्यनेकप्रकारशुभधर्माध्यासाद रागादिबीजोन्मूलनसमर्थमार्गभावनातःप्रतिकलमवदायमानविशुद्धपर्यन्तवत्तिक्षणोत्पादाधिगतविमुक्तयः कथ्यन्त इत्यनवद्यम् ; अन्यथाऽऽत्मनो व्यवस्थितत्वादु वेदनाऽभावादू भावेऽपि विकारान्तराभावात् प्रतिपक्षाभ्यासेनाप्यनाधेयातिशयत्वान्मुत्त्यसम्भवः। इत्येतदपि तत्त्वा. परिज्ञानविजृम्भितमेव, भवत्पक्षे कार्यकारणभावस्यैवायोगात्, अयोगश्च विकल्पानुपपत्तेः । तथाहि-तत् कार्यमुत्पद्यमानं नष्टाद्
(खो० ध्या०) क्षणिकतयैव समुपरोधहेतुभिः-ज्वरादिभिः यदा पीड्यन्ते दुःखविशेषा५ध्यासितोत्तरक्षणोत्पत्तितः प्रबन्धेन ततस्ते-क्षणिकाः पदार्था निर्विद्युक्तोत्तरोत्तरक्षणसमुत्पादात् प्रबन्धेन निर्विण्णाः सन्तः तदुत्तरोत्तरश्रुतभावनादिना अक्लिष्टानेकक्षणपरम्परोत्पादेन दान-दम-संयमाद्यनेकप्रकारशुभधर्माध्यासात्-प्रस्तुतधर्माध्यासेन रागादिबीजोन्मूलनसमर्थ
मार्गभावनातः, नैरास्यभाव इत्यर्थः, प्रतिकलं कलां कलां प्रति अवदाय२० माना:-शुद्ध्यमानाच ते विशुद्धपर्यन्तवर्तिक्षणोत्पादाधिगतविमुक्तयश्चेति समासः त एवम्भूताः कथ्यन्त इत्यनवद्यम् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमिति विपक्षे बाधामाह अन्यथेत्यादिना । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे आत्मनो व्यवस्थितत्वात् अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकखभावतया वेदनाऽभावात् भावेऽपि वेदनाया विकारा न्तराभावात् प्रतिपक्षाभ्यासेनापि शास्त्रविहितेन अनाधेयातिशयत्वाच २५ कारणात् मुक्त्यसम्भवः । इति-एवं पूर्वपक्षमाशङ्कयाह सिद्धान्तवादी-एतदपि
अनन्तरोक्तं तत्त्वापरिज्ञानविजृम्भितमेव । कथमित्याह-भवत्पक्षे कार्यकारणभावस्यैवायोगात् कारणात् । अयोगश्च अस्य विकल्पानुपपत्तेः। एनामेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । तत् कार्यमुत्पद्यमानं नष्टाद्
१ 'भावनादिना क्लिष्ट' इति ग-पाठः। २ 'शुभकर्मा०' इति ग-पाठः। ३ समासत एव. म्भूताः' इति-पाठः।

Page #268

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) वा हेतुत उत्पद्येतानष्टा वा नष्टानष्टाद् वेति । कारणमप्यनेकमेकखभावस्य कार्यस्य जनकं भवेत् , यद्वाऽनेकखभावस्य, अथवैकमेकखभावस्य, यदि वा अनेकखभावस्येति सर्वथाऽपि दोषः । तथाहि- ५ न नष्टादुत्पद्यते, तस्य तदानीमसत्त्वात् तदहेतुकत्वापत्तेः, सदाभावाभावप्रसङ्गात् । नाप्यनष्टात्, कार्य-कारणयोयोगपद्यापत्तेः, सव्येतरगोविषाणादिषु तदनभ्युपगमात्, अभ्युपगमे च प्रतीतिविरोधात् । नापि नष्टानष्टात्, नियोगतो विरोधापत्तेः, तस्यैव तथाभवनायोगात्, योगेऽप्यभ्युपगमप्रकोपादिति ॥
अथ तुलोन्नामावनामवद्धेतुविनाशकाले कार्योत्पादान्नायं दोष
(खो० व्या०) वा हेतुत उत्पधेत तदभावेऽनष्टाद् वा सद्भाव एव नष्टानष्टादु वेति । परिगंतिमत् कारणमपि तत् अनेकं-रूपादि एकखभावस्य कार्यस्य-विज्ञानादेः जनकं भवेत् , यद्वाऽनेकस्वभावस्य चित्रधर्मणः । अथवैकं कारणं-रूपायेव १५ एकस्वभावस्य-रूपादेरेव कार्यस्य । यदि वाऽनेकखभावस्य-कार्यस्य एकमेव कारणमिति एतावन्तः पक्षाः। इह च सर्वथाऽपि दोषः । तमाह तथाहीत्यादिना । तथाहि-न नष्टादुत्पद्यते कारणात् कार्यम् , तस्य-नष्टस्य तदानींकार्यकाले असत्त्वात् , तदहेतुकत्वापत्तेः तस्य-कार्यस्याहेतुकत्वापत्तेः । एवं च सदाभावाभावप्रसङ्गात् , तस्याहेतुकत्वाविशेषणेति भावः । नाप्यनष्टात् , २० कारणात् कार्यमुत्पद्यत इति प्रक्रमः । कुत इत्याह-कार्य-कारणयोयोगपद्यापत्तेः। ततः किमित्याह-सव्येतरगोविषाणादिषु तदनभ्युपगमात्-कार्यकारणभावानभ्युपगमात् , अभ्युपगमेऽपि तत्र कार्यकारणभावस्य प्रतीतिविरोधात् । नापि नष्टानष्टात् कारणात् कार्यमुत्पद्यते, नियोगतो विरोधापत्तेः, नष्टानष्टविरोधस्य अनुभवा-ऽनुमानाभ्यामविरोधेऽप्यभ्युपगमविरोधादित्यर्थः । तथा चाह-२५ तस्यैव-कारणस्य तथा-कार्यतया भवनायोगात्, योगेऽपि तत्तत्स्वभावतया अभ्युपगमप्रकोपादिति ॥ अथ तुलोन्नामावनामवदिति निदर्शनम् । हेतुविनाशकाले कार्योत्पा
१ तनाव एव' इति ङ-पाठः । २ गतिमतः कारणं.' इति उ-पाठः । ३ अथैकं इति -पाठः।
अनेकान्त. १८

Page #269

- अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [षष्ठः
(मूलम्) इति समाधिरास्थीयते । तत्रापि वक्तव्यम्-कोऽयं हेतुविनाशः? किं हेतुस्वभाव एव, यथाऽऽहु:-"क्षणस्थितिधर्माभाव एव नाश इति?" ५ किं वा हेतुप्रत्यस्तमयः, यथाऽऽहु:-"न भवत्येव केवलम्" ?। किश्चातः यदि हेतुस्वभावः सैव हेतु-फलयोयौंगपद्यापत्तिः, तन्नाशोत्पादयोरेव तत्त्वात्, तयोश्च योगपद्याभ्युपगमात् । अथ हेतुप्रत्यस्तमयः, न तस्य कार्योत्पादसमानकालता, निःस्वभावत्वेन कादाचित्कत्वायोगात्, तत्त्वे वा तस्य सहेतुत्ववस्तुत्व(?त्वादि)प्रसङ्गादिति ॥ १०. स्यादेतद् द्वितीये क्षणे कार्यस्य सत्तोत्पादात्मिका। प्रथमे तु कारणं जातम् । तच्चाविनष्टमेव तदा। स हि तस्य खसत्तायाः कालः, क्षणभावित्वात् तु तत् फलकाले निवर्तते, अनुवृत्तावपि तस्य नैरर्थक्य
(खो० व्या०) दात् कारणात् नायं दोषः-अनन्तरोदित इति समाधिरास्थीयते। तत्रापि५ समाधौ वक्तव्यं भवता-कोऽयं हेतुविनाशो नाम ? । किं हेतुस्वभाव एव हेतुविनाशो यथाऽऽहुः तार्किकचूडामणयः-"क्षणस्थितिधर्माभाव एव नाश इति"? किं वा हेतुप्रत्यस्तमयः-हेतुविनाशः यथाऽऽहुः त एव-"न भवति एव केवलम्" इति ? । 'किश्चातः? उभयथाऽपि दोषः । तमाह-यदि हेतुस्व
भावः हेतुविनाशः सैव हेतु-फलयोः । किमित्याह-योगपद्यापत्तिः । कथ२० मित्याह-तन्नाशोत्पादयोरेव-हेतुफलनाशोत्पादयोरेव तत्त्वात्-हेतुफलतत्त्वात् तयोश्च-तन्नाशोत्पादयोर्योगपद्याभ्युपगमादिति ॥
अथ हेतुप्रत्यस्तमयः-हेतुविनाशः न तस्य-हेतुप्रत्यस्तमयस्य कार्योत्पादसमानकालता। कुत इत्याह-निःस्वभावत्वेन हेतुना कादाचित्कत्वायोगात् तस्य तत्त्वे वा-कादाचित्कत्वे वा तस्य सहेतुत्ववस्तुत्वादिप्रसङ्गादिति ।। २५ स्यादेतदिति पूर्वपक्षोपन्यासः । द्वितीये क्षणे-कारणानन्तरभाविनि कार्यस्य
सत्ता। किम्भूतेत्याह-उत्पादात्मिका प्रथमे तु क्षणे कारणं जातम् । तच्च कारणमविनष्टमेव तदा-खक्षणे । किमित्यत आह-स यस्मात् तस्य-कारणस्य स्वसत्तायाः कालो वर्तते क्षणभावित्वात् तु तत्-कारणं फलकाले निवतते, द्वितीयक्षण इत्यर्थः । अनुवृत्तावपि तस्य-कारणस्य फलकाले नैरर्थक्यं
१ 'तत्त्वे वा, सहेतु०' इति ग-पाठः । २ 'भावो नाश०' इति ङ-पाठः । ३ तथाऽऽह' इति उ-पाठः। ४ 'खलक्षणे' इति उ-पाठः ।

Page #270

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १३९
(मूलम् ) निष्पत्तेस्तदानीं कार्यस्य,तदित्थं कारणक्षणानन्तरभावित्वात् कार्यस्य अविनष्टाच हेतोरुत्पादः, न च यौगपद्यप्रसङ्ग इति। एतदप्यचारु, खतन्त्रविरोधात् , कारणभावाविच्छेदित्वेन कार्यभावस्यान्वयापत्तेः, ५ भावाविच्छेदस्यान्वयत्वात् , तस्य चेत्थमगीकरणात्, सदैव भावाभावाभावादिति । कारणभावादन्य एव कार्यभाव इति चेत्, न, एकान्तेन अन्यत्वासिद्धेः, तत्त्वतो भेदकाभावात् तदतिरिक्तक्षणान. भ्युपगमात्, अभ्युपगमे तदक्षणिकत्वप्रसङ्गात् तस्याप्यपरक्षणानुपपत्तेः अनवस्थाप्रसङ्गात्, अप्रसङ्गेऽपि तद्भावाभेदकत्वेनान्वयापत्तेः, १०
(स्वो० व्या०) निष्पत्तेः कारणात् तदानीं-द्वितीयक्षणे कार्यस्य, तदित्थं कारणक्षणानन्तरभावित्वात् कार्यस्य । किमित्याह-अविनष्टाच हेतोरुत्पादः कार्यस्य न च योगपद्यप्रसङ्गो हेतु-फलयोरिति । एतदाशङ्कयाह-एतदप्यचारु । कुत इत्याह-स्वतन्त्रविरोधात् । एनमेवाह-कारणभावाविच्छेदित्वेन उक्तनीतेः १५ कार्यभावस्य अन्वयापत्तेः कारणात् । आपत्तिश्च भावाविच्छेदस्यैवान्वयत्वात् तस्य च-भावाविच्छेदस्य इत्थम्-उक्तनीत्याऽङ्गीकरणात् । भावार्थमाहसदैव भावाभावाभावात् , नाशाव्यवधानादिति । कारणभावादन्य एच कार्यभाव इति चेत्, नैवं भावाविच्छेद इत्यभिप्रायः । एतदाशङ्कयाह-न, एकान्तेन-सर्वथा अन्यत्वासिद्धेः। असिद्धिश्च तत्त्वतः-परमार्थेन भेदका-२० भावात् । अभावश्च तदतिरिक्तक्षणानभ्युपगमात्-कारणभावाद्यतिरिक्तक्षणानभ्युपगमात् । अभ्युपगमे तदतिरिक्तक्षणस्य तदक्षणिकत्वप्रसङ्गात्क्षणस्याक्षणिकत्वप्रसङ्गात् । प्रसङ्गश्च तस्यापि-क्षणस्य अपरक्षणानुपपत्तेः। अनुपपत्तिश्च अनवस्थाप्रसङ्गात् तस्याप्यपरक्षणाभावेनाक्षणिकत्वात् , क्षणोऽस्य
(विवरणम्) (१८) नाशाव्यवधानादिति । नाशेनाव्यवधानं नाशाव्यवधानं तस्माद् । भावानन्तरं भाव एवोत्पन्नो न तुच्छोऽभाव इति भावाविच्छेदादन्वय एव ।।
(२१-२२) कारणभावाद्यतिरिक्तक्षणानभ्युपगमादिति । कारणस्य भावःसत्ता कारणभावः । 'आदि'शब्दात् कार्यभावपरिग्रहः । तदतिरिक्तक्षणस्यानभ्युपगमात् ॥
२५
१ 'विच्छेदस्त्वान्वय.' इति क-पाठः। २ 'अन्यथासिद्धेः' इति ङ-पाठः ।

Page #271

[षष्ठः
१४०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम्) उभयत्र भावाविशेषादिति । आकारादिभेदादविशेषासिद्धिरिति चेत्, न, तद्वद् भावभेदाभावात् तथाऽनुभवसिद्धत्वात्, अन्यथा ५ अन्यतराभावापत्तेः, तदात्मनाऽपि विशेषात्, तत्तथाऽभावेन तददलत्वाचेति ॥
स्यादेतत्-हेत्वनिवृत्तिपक्षे तत्तादवस्थ्येन हेतुफलभावानुपपत्तेः निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षस्य च विरुद्धत्वात् , तनिवृत्तावेच तदनन्तरभावित्वेन तद्भावैसिद्धिः गत्यन्तराभावादिति, न, अनेकदोषप्रसङ्गात्,
(खो० व्या०) अस्तीति क्षणिक इति कृत्वा । अप्रसङ्गेऽपि अनवस्थायाः तद्भावाभेदकत्वेनकारणादिभावाभेदकत्वेन हेतुना । किमित्याह-अन्वयापत्तेः । भावार्थमाहउभयत्र-कारणे कार्यं च भावाविशेषादिति । आकारादिभेदात् तयोः
अविशेषासिद्धिरिति चेद् भावस्य । एतदाशङ्याह-न, तद्वत्-आकारादिभेदवत् १५ भावभेदाभावात् , कार्य-कारणयोरिति प्रक्रमः । अभावश्च तथाऽनुभवसिद्धत्वात् भावाभेदतयेति । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा-एवमनभ्युपगमे अन्यतरस्य-कारणतादेरभावापत्तेः। आपत्तिश्च तदात्मनाऽपि-भावात्मनाऽपि विशेषात् । उपचयमाह-तथा तत्तथाऽभावेन तस्य-कारणस्य तथा-कार्यतया
अभावेन हेतुना। किमित्याह-तददलत्वाचेति तस्य-कार्यस्यानुपादानत्वाचेति । २० न हि सर्वथा कारणनिवृत्तौ अभावाहते कार्यस्योपादानमिति भावनीयम् ॥ __ स्यादेतत्-हेत्वनिवृत्तिपक्षे कारणनित्यतया तत्तादवस्थ्येन तस्य-हेतोः तादवस्थ्येन हेतुना हेतुफलभावानुपपत्तेः निवृत्यनिवृत्तिपक्षस्य च हेतुगतस्य विरुद्धत्वात् तन्निवृत्तावेव-हेतुनिवृत्तावेव तदनन्तरभावित्वेनहेत्वनन्तरभावित्वेन तद्भावसिद्धिः-फलभावसिद्धिः गत्यन्तराभावादिति ।
(विवरणम्) (१७-१८) भावात्मनाऽपि विशेषादिति । यदि हि कार्य-कारणयोः परस्परं भावात्मनाऽपि-सत्तारूपेण विशेषः स्यात् तदाऽन्यतरस्य भाव एव स्यात् । यतो भावात्मना विशेषस्तदैव भवति, यदि एकः कश्चिद् भावः सत्ताभावो भवतीति ॥
१ 'तत्तथाऽभावेनातददलत्वा०' इति क-पाठः । २ 'च' इति पाठो ग-प्रती नास्ति । ३ 'सिद्धेः गत्य.' इति ग-पाठः।

Page #272

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम् )
तन्निवृत्तावेव तदनन्तरभावित्वे तस्य परमार्थतोऽसत एव सद्भावापत्तिः, अपरस्य तथा भाविनोऽभावात् सा चायुक्ता निरुपाख्यस्य खरविषाणादेरिव जन्मार्थविशेषायोगात्, अन्यथा सर्व एवासन्तः ५ यतः कुतश्चिजन्मासादयेयुरिति हेतुफलनियमो न भवेत् ॥
स्यादेतत् प्रतिनियतशक्तयो हि भावास्तेभ्यः कुतश्चित् किश्चिदेवोत्पद्यते, न सर्वमसत्त्वाविशेषेऽपीति, तदयुक्तम् । यदि हि कायैः संक्लि ( लिष्टमूर्त्तयः प्रत्ययाः स्युस्तदा तेषां प्रतिनियत कार्यसम्बन्ध( स्वो० व्या० )
एतदाशवाह - न, अनेकदोषप्रसङ्गात् । एनमेवाह-तन्निवृत्तावेव हेतुनिवृत्तावेव तदनन्तरभावित्वे- हेत्वनन्तरभावित्वे (तस्य - ) फलस्य परमार्थतः असत एव सद्भावापत्तिः । कथमित्याह- अपरस्य कस्यचित् तथा भाविनः फलतया भाविनोऽभावात् । सा चायुक्ता असत एव सद्भावापत्तिरिति निरुपाख्यस्य खरविषाणादेरिवेति निदर्शनं, जन्मार्थविशेषायोगादिति युक्तिः । इत्थं १५ चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह - अन्यथा सर्व एवासन्तः वान्ध्येयादयः यतः कुतचिजन्मासादयेयुरिति कृत्वा हेतुफलनियमो न भवेत् ॥
स्यादेतत्- प्रतिनियतशक्तयो हि भावास्तेभ्यः- भावेभ्यः कुतश्चित्भावात् किश्चिदेवोत्पद्यते, न किञ्चिदेवोत्पद्यते । न सर्वमसत्त्वाविशेषेऽपि इति । एतदाशाह - तदयुक्तम् । कथमित्याह-यदि हि कायैः संश्लिष्ट - २० मूर्त्तयः प्रत्ययाः स्युस्तदा तेषां प्रत्ययानां प्रतिनियतकार्यसम्बन्ध(विवरणम् )
(१३-१४) अपरस्य कस्यचित् तथाभाविनः फलतया भाविनोऽभावादिति । सर्वथा कारणनिर्वृत्तौ कार्यसत्तामङ्गीक्रियमाणायां नास्त्यभावमपहाय अपरः कश्चिद् वस्तुविशेषो यः कार्यरूपतया परिणतिं लभत इत्यर्थः । अतः सामर्थ्याद्सत एव २५ सद्भावापतिरायाता ||
अधिकारः ]
१४१
१०
(१५) जन्मार्थ विशेषायोगादिति । जन्म - उत्पादलक्षणो योऽर्थविशेषः - धर्म - भेदरूपस्तस्याभावादभावस्य - तुच्छरूपस्य ह्यभावस्य नास्ति जन्मलक्षणार्थविशेषः । अन्यथा बान्ध्येयादीनामपि जन्म स्यात् ॥
(२०-२१) कार्यैः संक्कि(?श्लिष्टमूर्त्तयः प्रत्ययाः स्युरिति । शक्तिरूपतया ३० यदि कार्याणि कारणेषु भवेयुरित्यर्थः ॥
१ ‘असत्य एव' इति ङ-पाठः । २ 'भावा वर्तन्ते तेभ्यः' इति ङ-पाठः । ३ 'सक्लिष्टमूर्तयः ' इति क-पाठः ।

Page #273

१४२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[ षष्ठः
भावात् तस्मिन् कार्ये शक्तिनियमः स्यात् । न चैतदेवं, सतोऽसता संश्लेषायोगात्, तस्मान्निरवधिकमेव सामर्थ्यमवस्थितमिति सर्वतः ५सर्वस्योत्पत्तिप्रसङ्गो दुर्निवारः। स्यादेतत् न दुर्निवारः, सामर्थ्यप्रतिनियमवर्मितेषु भावेषु तदप्रवृत्तेः । यदेव हि यदुत्पादने शक्तं तत एव तदुत्पादः, नान्यतः। सा च तस्य सामर्थ्यप्रतिनियतिः स्वहेतोः तस्याप्यात्मनिमित्तादिति अनादित्वात् कार्यकारणपरम्पराया नानवस्थाऽपीष्टवाधिका। आदौ हि परिकल्प्यमाने तस्याहेतुकत्वं स्यात् । १० तच्चायुक्तम् , नित्यं सदसत्त्वापत्तेः, अत एव न कार्यसंश्लेषाभावतः कारणस्य निरवधिकसामर्थ्यदोषः हेतुपरम्परातस्तस्यैव तथास्वभाव. त्वादिति ॥ किञ्च कारणस्य कार्यखभाववियोगादेव कारणत्वव्यवस्थितिः ।
(स्वो० व्या०) १५ भावात् कारणात् तस्मिन् कार्य प्रतिनियत एव शक्तिनियमः स्यात्
अवधिभावेनेति भावः । न चैतदेवं कथमित्याह-सत:-कारणभावस्य असताकार्यभावेन संश्लेषायोगात् तस्मानिरवधिकमेव सामर्थ्य कारणभावस्य अवस्थितम् । इति-एवं सर्वतोऽभावात् सर्वस्योत्पत्तिप्रसङ्गो दुर्निवार इति भावनीयम् । स्यादेतत्-न दुर्निवारः सामर्थ्यप्रतिनियमवर्मितेषु २० भावेषु-पदार्थेषु तदप्रवृत्तेः-सर्वस्योत्पत्तिप्रसङ्गस्याप्रवृत्तेः । यदेव हि कारणं यदुत्पादने शक्तं-यत्कार्योत्पादने समर्थं तत एव कारणात् तदुत्पादःतत्कार्यप्रभवः, नान्यत:-कारणान्तरात् । सा च तस्य सामर्थ्यप्रतिनियतिः विवक्षितकारणस्य स्वहेतोस्तस्यापि एषा आत्मनिमित्तादपरतः । इति
एवमनादित्वात् कार्यकारणपरम्पराया न अनवस्थापि इष्टबाधिका । २५ आदौ हि परिकल्प्यमाने तस्य-कार्यादेरहेतुकत्वं स्यात् । तच्चायुक्तमहेतुकत्वम् । कुत इत्याह-नित्यं सदसत्त्वापत्तेः, प्रक्रमात् कार्यादेरिति,अत एव न कार्यसंश्लेषाभावतः कारणस्य निरवधिकसामर्थ्यदोषः, हेतुपरम्परातस्तस्यैव-कारणस्य तथाखभावत्वात्-विशिष्टकार्यजननस्वभावत्वादिति ॥
अभ्युच्चयमाह किश्चेत्यादिना । किञ्च कारणस्य कार्यस्वभाववियोगादेव १ परिकल्पमाने' इति क-पाठः । २ 'कार्यश्लेषाभावतः' इति ग-पाठः । ३ ‘स्यात्' इति गप्रतो न विद्यते। ४ 'प्रवृत्तेः सर्वतः सर्व.' इति -पाठः ।

Page #274

१४३
अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् ) यदि हि कार्यखभावसम्बद्धं कारणं भवेत् तदा कार्यमपि कारणवनिष्पन्नमेव । इति किं कुर्वत् कारणं स्यात् ? । किञ्च क्रियमाणं कार्यमिति व्यतिरिक्तावधिविकलमेवोक्तवद् विशिष्टं तत्सामर्थ्य- ५ मिति यथोक्तदोषाभावः । एतदप्यसमीचीनम्, प्रलापमानत्वात् । तथाहि-'यदेव हि यदुत्पादने शक्तं तत एव तदुत्पादः, नान्यतः" इत्यत्र न सामर्थ्यप्रतिनियतिस्तदतिरेकेण, अपि तु तत्सत्तामात्रम् । तच सर्वासतामविशिष्टम् । इति कथं ततस्तस्यैवोत्पादः । तस्यैव तथाखभावत्वादिति चेत्, असत्तामात्रगोचरमिदमस्य अकारण-१० वत्सलत्वं न तदविशेषे विशेषप्रवृत्त्येदमपनेतुं न्याय्यम् । असतः
(खो० व्या०) किमित्याह-कारणत्वव्यवस्थितिः । यदि हि कार्यखभावसम्बद्धं कारणं भवेत् तदा-तस्मिन् काले कार्यमपि कारणवन्निष्पन्नमेव । इति-एवं किं कुर्वत् कारणं स्यात् । न किञ्चिदपीत्यर्थः । किञ्च क्रियमाणं कार्यमिति एवं १५ व्यतिरिक्तावधिविकलमेव अभूतभवनतया उक्तवद् विशिष्टं हेतुपरम्परात एव तत्सामर्थ्यमिति-एवं यथोक्तदोषाभावः। एतदप्यसमीचीनम्अशोभनम् । कुत इत्याह-प्रलापमानत्वात् । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । यदेव हि यदुत्पादने शक्तं तत एव तदुत्पादः, नान्यत इत्यत्र न सामर्थ्यप्रतिनियतिर्भवत्परिकल्पिता तदतिरेकेण-अधिकृतशक्त्य-२० तिरेकेण, अपि तु तत्सत्तामात्रम्-अधिकृतकारणसत्तामात्रमेकान्तेनैकस्वभावं तच-तत्सत्तामात्रं सर्वासतामविशिष्टमेकस्वभावतया । इति-एवं कथं ततःतत्सत्तामात्रात् तस्यैव-विवक्षितस्य कार्यस्यासत उत्पाद इति सर्वासदविशिष्टतया तस्य न युक्तोऽयमित्यभिप्रायः । एतदनादृत्य आह-तस्यैव-तत्सत्तामात्रकस्य तथाखभावत्वात्-'विवक्षितसज्जननस्वभावत्वात् । इति चेत्, एतदाशयाह- २५ असत्तेत्यादि । असत्तामात्रगोचरं वस्तुस्थित्या इदं-तथास्वभावत्वं नाम अस्यअधिकृतसत्तामात्रस्य अकारणवत्सलत्वमवधिरहितं तथास्वभावत्वं न तदविशेष-असत्तामात्र विशेषे सति विशेषप्रवृत्या-असद्विशेषगोचरतया इदंतथास्वभावत्वमकारणवत्सलाख्यमपनेतुं न्याय्यम् । अपनीयते च ततोऽसद्विशेष
१ द्रष्टव्यं १४२तम पृष्ठम् । २ 'प्रतिनियमस्तदति०' इति क-पाठः । ३ 'कारणवशान्निष्पन्न.' इति ङ-पाठः। ४ 'विवक्षितासज्जनन.' इति ङ-पाठः। ५'माने गोचर' इति रु-पाठः । ६ 'तदविशेषे सत्ताः' इति उ-पाठः ।

Page #275

१४४
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः
(मूलम्) को विशेष इति चेत्, वयमप्येतदेव ब्रूम इत्यनुपालम्भ एषोऽ. स्मद्विधानाम् । तत्तथास्वभावत्वविभवप्रतिनियमाददोष इति चेत्, भवत्यदोषो यस्य कस्यचिदसतः तत्सम्पादनेन, नियमतत्सम्पादनं तु तद्विशेषाधायीति तद्विशेषत्वादेव न सर्वथा तदसत्त्वमिति परिचिन्त्यतामेतत् । एवं च निरवधिकसामर्थ्यदोषस्तदवस्थ एव । सति
(खो० व्या) भावेनेति भावनीयम् । असतः को विशेष इति चेत् निरुपाख्यतया, न १. कश्चिदित्यर्थः । एतदाशङ्याह-वयमप्येतदेव ब्रूम इति-एवमु(?मनु)पालम्भ
एषोऽस्मद्विधानां-सर्वासदविशिष्टजननैकस्वभावतः असद्विशेषभवनवादिपर्यनुयोगपराणाम् । तत्तथास्वभावत्वविभवप्रतिनियमात् तस्य-अधिकृतसत्तामात्रस्य तथास्वभावत्वविभवप्रतिनियमात्-कार्यविशेषकरणस्वभावत्वविभवप्रतिनियमाददोषः इति चेत् अनन्तरोदितः । एतदाशङ्याह-भवत्यदोषो यस्य कस्यचिदसतो ३५ यदृच्छया तत्सम्पादनेन, नियमतत्सम्पादनं तु-नियमेनासत्त्वविशेषसम्पादनं पुनस्तद्विशेषाधायि-अधिकृतसत्तामात्रस्य तथास्वभावत्वविशेषाधायि । इति-एवं तद्विशेषत्वादेव-अधिकृतसत्तामात्रस्य तथास्वभावत्व विशेषादेव न सर्वथा तदसत्त्वं-भाविकार्यासत्त्वमवधिभावेनाधिकृतभावविशेषत्वादिति परिचिन्त्यतामिति । एवं च कृत्वा निरवधिकसामर्थ्यदोषस्तदवस्थ एव य उक्तः
(विवरणम्) (११-१२) सर्वासदविशिष्टजननैकस्वभावतः असद्विशेषभवनवादिपर्यनुयोगपराणामिति । असद्विशेषस्य भवनम्-उत्पादं वदतीत्येवंशीलोऽसद्विशेषभवनवादी तत्पर्यनुयोगः परः-प्रकृष्टो येषां ते तथाविधाः । तेषां कुतो यदसद्विशेषभवनमित्याह-अविशिष्टः सन् जननोऽविशिष्टजननः सर्वासतामविशिष्टजनन एकः २५ स्वभावो यस्य वस्तुनस्तत् तथा तस्मात् ॥
(१३) कार्यविशेषक(?का)रणस्वभावत्वविभवप्रतिनियमादिति । कार्यविशेषस्य कारणं-प्रतिनियतकार्यहेतुः स्वभावो यस्य तत् तथा, तस्य भावः कार्यविशेषकारणस्वभावत्वम् , तदेव विभवः-विभूतिस्तस्मात् प्रतिनियमः-नैयत्यं तस्मात् ।।
१ 'तो सिद्विशेष०' इति 3-पाठः । १ 'विशिष्टजननः सर्वाशतामविशिष्ट ' इति ख-पाठः ।

Page #276

अधिकारः] स्वोपजन्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १४५
__ (मूलम्) हि वीजादिसत्ताकालेऽङ्करादीनां तथाभाविनाऽपि रूपेण सर्वथाऽसत्त्वादङ्कुरादिप्रतिनियतशक्तीदं कारणमित्येवं सावधिका सामर्थ्यनियमो नास्तीत्ययमर्थोऽस्माभिर्विवक्षितः, स चापरिहृत एव, सर्वथा५ प्रतियोग्यभावादिति ॥
स्यादेतत्-अङ्कुरादौ यत् सामर्थ्य मुदितं बीजादेस्तत्तदा विशेषतो व्यपदेष्टुमशक्यम् , अवध्यनिष्पत्तेः, तत्र तु तत् सिद्धमेव, यतोऽनन्तरमङ्कुराद्युत्पत्तिः, सति च तादृशि वस्तुनि तथाव्यपदेशनिवृत्तावपि न किश्चिद् व्याहन्यते; न हि नामायत्ता वस्तूत्पत्तिः, तस्या.. प्रयोजकत्वादिति। एतदप्ययुक्तम् ,तत्त्वतो विहितोत्तरत्वात्। तथाहि
(खो० व्या०) प्राक् । एतद्भावनायैवाह-सति हीत्यादि । सति यस्माद् बीजादिसत्ताकाले अङ्कुरादीनां-कार्याणां तथा-तत्प्रतिनियततया भाविनाऽपि रूपेण सर्वथाऽसत्त्वात् अङ्कुरादिप्रतिनियतशक्तीदं कारणं-बीजादि इत्येवं साव-१५ धिकः सामर्थ्य नियमो नास्तीत्ययमर्थोऽस्माभिर्विवक्षितः प्राक् । स च भवता अपरिहृत एव, सर्वथा प्रतियोग्यभावात्, तदभावे स्वभावप्रतिनियमाभावादित्यर्थः ॥
स्यादेतत्-अङ्कुरादौ कार्ये यत् सामर्थ्यमुदितं बीजादेः-कारणस्य तत् तदा-कारणकाले विशेषतो व्यपदेष्टुमशक्यम्। कुत इत्याह-अवध्य-२० निष्पत्तेः, तत्र तु-बीजादौ तत् सिद्धमेव सामर्थ्यम् । कथमित्याह-यतोऽनन्तरमडराद्युत्पत्तिः सति च ताहशि वस्तुनि वस्तुस्थित्या तथाव्यपदेशनिवृत्तावप्यवध्यभावेन न किञ्चिद् व्याहन्यते, तात्त्विकहेतुभावसिद्धेः । न हि नामायत्ता वस्तूत्पत्तिः, तस्याप्रयोजकत्वात् नाम्न इति । एतदाशङ्कयाह-एतदप्ययुक्तं परोक्तम् । कुत इत्याह-तत्त्वतो विहितोत्तरत्वात् । २५
(विवरणम्) (१७-१८) तदभावे स्वभावप्रतिनियमाभावादिति । तस्य-प्रतियोगिनः कार्यस्य शक्तिरूपतयाऽपि कारणेऽभावे सति स्वभावे प्रतिनियमस्य-प्रतिनियतस्यैव कार्यस्य कारणं-जनकमित्येवंलक्षणस्याभावात् ।।
'भावात् एतदभावे' इति उ-पाठः। २'तादृशवस्तुनि' इति ऊ-पाठः ।
अनेकान्त. १९

Page #277

१४६
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पट (मूलम्) न बीजादावुदितसामर्थ्य तदतिरेकेण, अपि तु तत्सत्तामात्रमिति तदेवावर्तते । न चाङ्कुरादौ सामर्थ्य मिति तदा परिज्ञानोपायः, ५सर्वासद्विविक्ततत्सत्तामात्रवेदनात् । न च तत्तत्वभावतया तदुपलम्भ एव, सर्वथाऽवध्यभावे तत्तत्स्वभावतासिद्धेः। न च खहेतुसामर्थ्यतस्तत्सिद्धिः, तत्राप्युक्तदोषानतिवृत्तेः । न च तत्रापि खहेतुसामर्थ्यमेव परिहारः, तुल्यदोषतयोपघातात् । न चानादिहेतुपरम्परा उपघातत्राणम्, अत एव हेतोः, प्रमाणानुपपत्तेश्च, १० तस्मान्न तत्तथाभावसङ्गतां तद्योग्यतां विहाय अपरस्तत्परिज्ञानो
(खो० व्या) एतदेव योजयति तथाहीत्यादिना । तथाहि न बीजादौ-कारणे उदितसामर्थ्य अङ्कुरादिनिबन्धनं तदतिरेकेण-बीजाद्यतिरेकेण, अपि तु तत्सत्तामात्रंबीजादिसत्तामात्रम् । इति-एवं तदेवावर्त्तते, प्रागुक्तमिति । न चाकरादौ-कार्ये १५सामर्थ्य मिति-एवं तदा-बीजकाले परिज्ञानोपायः। कुत इत्याह-सा
सद्विविक्ततत्सत्तामात्रवेदनात्-त्रैलोक्यगतासद्विविक्तबीजमात्रवेदनात् । न च तत्तत्वभावतया-वीजादेरकुरादिजननस्वभावतया तदुपलम्भ एवअकुराधुपलम्भ एव, उपाय इति वर्तते । कुत इत्याह-सर्वथाऽवध्यभावे तत्
तत्वभावतासिद्धेः-बीजादेरङ्करादिजननस्वभावतासिद्धेः। न च खहेतुसा२० मयतस्तत्सिद्धिः-तत्तत्स्वभावतासिद्धिः । कुत इत्याह-तत्रापि-खहेतुसामर्थ्य
उक्तदोषानतिवृत्तेः कारणात् । न च तत्रापि-अधिकृतहेतुसामर्थ्य खहेतुसामर्थ्यमेव परिहारः अपरहेत्वपेक्षया । कुत इत्याह-तुल्यदोषतया कारणेन उपघातात् हेतोः। न चानादिहेतुपरम्परा प्रागुपन्यस्ता उपघातत्राणम् । कुत इत्याह-अत एव हेतोः, तुल्यदोषतयोपघातादित्यर्थः । उपचयमाह-प्रमाणा२५ नुपपत्तेश्व-अनादिहेतुपरम्पराग्राहकप्रमाणाभावात् , आदिपरिकल्पनादोषप्रमाणस्य च जातिरूपत्वादिति । तस्मादित्यादि । यस्मादेवं तस्मात् न तत्तथाभाव
(विवरणम्) (१८-१९) तत्तत्स्वभावतासिद्धेरिति । तस्य-बीजादेस्तत्स्वभावता-अडरादिजननस्वभावता तस्याः सिद्धिः ( ? द्धेः)॥ ३. यद्यप्यनादिहेतुपरम्पराग्राहकं प्रमाणं नास्ति तथाप्यादिपरिकल्पनायां दोषास्ते प्रमाणं भविष्यन्तीत्याशङ्कयाह-(२५-२६) आदिपरिकल्पनादोषप्रमाणस्य च १ 'कार्यसामर्थ्य' इति क-पाठः। २-३ 'भावताऽसिद्धेः' इति क-पाठः ।

Page #278

अधिकारः] खोपशव्याख्या निचन्द्रीयविवरणयुतम् १४७
(मूलम्) पायन विशिष्टं सामर्थ्य न हेतुफलभावनियमः सर्वथाऽसदुत्पद्यत इति प्राप्स्या न कचिद् व्यवस्थासिद्धिरिति ॥
स्यादेतन वै काचिदुत्पत्तिर्भावव्यतिरिक्ताऽस्ति यामाविशदसदु. ५ स्पद्यत इत्युच्यते, किन्तु कुतश्चिद् वस्तुनोऽनन्तरं कस्यचिद् वस्तुनो नियमवतः सत्ता सैव तदात्मिकोत्पत्तिरभिधीयते । न त्वियं केनचित् सम्बद्धा । सा च प्राग नासीदित्यसदुत्पद्यत इति व्यवाहियते, न पुनरसतोऽवस्थान्तरावेशस्तदिति । अत्रोच्यते-यत्किञ्चिदेतत्, (खो० व्या०)
१० सङ्गता-न कारणस्यैव कार्यभावसङ्गतां तद्योग्यता-कार्ययोग्यतां विहाय अपर:-अन्यस्तत्परिज्ञानोपाय:-अधिकृतसामर्थ्यपरिज्ञानोपायः । न विशिष्टं सामर्थ्य तत्तथाभावसङ्गतां तद्योग्यतां विहायावध्यभावेन न हेतुफलभावनियमः [तत्तथाभावसङ्गतां तद्योग्यतां विहाय सर्वथाऽसदुत्पद्यते । इति-एवं प्रास्या न कचिद् व्यवस्थासिद्धिर्विशिष्टसामर्थ्यादाविति ॥
स्यादेतत्-न वै काचिदुत्पत्तिर्भावव्यतिरिक्ताऽस्ति-विद्यते याम्उत्पत्तिमाविशत् सत् असदुत्पद्यत इत्युच्यते, किन्तु कुतश्चिद् वस्तुनो विशिष्टादनन्तरं कस्यचिद् वस्तुनो नियमवतः-अव्यभिचारिणःसत्ता भवति, सैव-सत्ता तदात्मिका-सत्तात्मिका उत्पत्तिरभिधीयते । न त्वियम्उत्पत्तिः केनचिद् वस्तुसम्बद्धा । सा च-उत्पत्तिः प्राम्-अधिकृतक्षणान्ना- २० सीदिति कृत्वा असदुत्पद्यत इति-एवं व्यवहियते; न पुनरसतः अवस्थान्तरावेशस्तत् सदिति । एतदाशङ्याह-अत्रोच्यते । यत्किञ्चित्
(विवरणम्) जातिरूपत्वादिति । आदिपरिकल्पनायां दोषाः-नित्यं सत्त्वमसत्त्वं चेत्यादयस्त एव प्रमाणं तस्य पुनर्जातिरूपत्वात् । अयमभिप्रायः-अनादिहेतुपरम्पराग्राहकप्रमाणस्या-२५ भावे आदिपरिकल्पनादोषप्रमाणं प्रमाणाभासमेव बोध(?ध्य)स्य(?म्) ।
१'हेतूत्पत्तिफलभावनियमः' इति क-पाठः। २ 'सर्वथा सदु.' इति क-पाठः। ३ 'तदालकोत्पत्ति' इति क-पाठः । ४ 'इत्युच्येत' इति उ-पाठः। ५ 'दयस्त एतत् प्रमाणं तत् प्रमाणं तस्य' इति च-पाठः।

Page #279

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम्)
अविचारितरमणीयत्वात् । तथाहि - नोत्पत्तिर्भावव्यतिरिक्ता । न चासौ गर्भवत् कारणान्निष्क्रामति, न चाम्बरतलात् पतति, न ५चास्ति सर्वथा प्राक्, न चासत् सद् भवति, भवति च कस्यचिदनन्तरं - मरणसमय एवास्य रहितस्तदन्वयेन तत्सामर्थ्यप्रभवो नियमवाँति को न्वखायमान इत्थं भाषते, अबोधग्रहगृहीताचापरः अनुवक्तीत्यपकर्ण्यमेतत् । आह एवमपि पारिशेष्यानाश्रयणे हेतुफलभावोच्छेददोषोऽनिवारितप्रसरः, "हेत्वनिवृत्तिपक्षे तत्तादवस्थ्यात्,
१०
१४८
( स्वो० व्या० )
असारमेतत्-अनन्तरोक्तम्, अविचारितरमणीयत्वात् हेतोः । एतदेवाह (तथाहीत्यादिना) नोत्पत्तिर्भावव्यतिरिक्ता । न चासौ - भावो गर्भवत् कारणानिष्क्रामति, मातुरुदरादिति गम्यते, न चाम्बरतलात् - आकाशतलात् पतति सहसा, न चास्ति सर्वथा - सर्वैः प्रकारैः प्रागू, उत्पत्तेरिति प्रक्रमः, न चासत् १५ सद् भवति, अभावस्य भावत्वविरोधात् भवति च कस्यचित्-वस्तुनोऽनन्तरं मरणसमय एवास्य - कस्यचित् रहितस्तदन्वयेन तत्तद्भावापत्त्यभावतः तत्सामर्थ्यप्रभवः - अनन्तरातीत वस्तुशक्तिजन्मा नियमवाँश्च भावः स एव नापरः । इति को न्वस्वमायमानः सन् इत्थं भाषते ? | अबोधग्रहगृहीताचापरः - अन्यः अनुवक्ति को न्वपरः १, न कश्चिदित्यर्थः । इत्यपकर्ण्यमेतत् । २० आह - एवमपि सति पारिशेष्यानाश्रयणे हेतुफलभावोच्छेददोषः । किमित्याह-अनिवारितप्रसरः । कथमित्याह - हेत्वनिवृत्तिपक्षे तत्तादव
[ षष्ठः
२५
(विवरणम् )
(६) मरणसमय एवास्येति । विनाशसमये एव मृदादेर्घटादिरुत्पद्यत इत्यर्थः । एतच्च ‘कस्यचिदनन्तरम्' (५ - ६ ) इत्यस्यैव सौत्रपदस्य व्याख्यानं कृतं सुखावबोधाय सूत्रकृता ॥
1
(२०) पारिशेष्यानाश्रयणे इति । हेतोरनिवृत्तिपक्षे साङ्ख्याभिमते तादवस्थ्याद्धेतोर्न घटते कार्यम् । निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षस्तु जैनाभिमतो विरुद्ध इति पारिशिष्याद् बौद्धाभिमत एव वस्तुनोऽनन्तरं वस्तुत्पद्यत इति । अस्मिन् पक्षे कार्यकारणभावव्यवस्थितिरिति पारिशेष्यं तस्यानाश्रयणे सति ॥
१ 'न वाऽम्बर ०' इति ग-पाठः । २ ' प्रभवनियम ०' इति क- पाठः | ३ 'नाश्रयेण हेतुफल. ' इति क - पाठः । ४ 'हेतुनिवृत्तिपक्षे' इति ग-पाठः । ५'नैवात्' इति क- पाठः । ६ 'कोऽपरः इति ङ-पाठः । ७ ' इत्यस्मन् (? तू ) पक्षे' इति ख- पाठः ।

Page #280

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १४९
(मूलम्) निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षस्य च विरुद्धत्वादिति, न निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षे विरोधासिद्धः, तस्यैव तथाभवनात् ॥ .....
स्यादेतत्-तथाभवनमित्यन्यथाभवनमेतच्च शब्दार्थाननुगतं तदे. ५ वान्यथा भवतीति, (तद्) यदि तदेव कथमन्यथा भवति, अन्यथा चेद् भवति कथं तदेवेति । उच्यते-कथञ्चिदन्यथाभवनाददोषः, तदतादवस्थ्योपलब्धेः, मृदाद्यात्मककपालादिवेदनात् उभयनिश्चय'सिद्धेः अन्यतरस्यापि भ्रान्तत्वायोगात्, इतरत्राप्यनाश्वासापत्तेः तजातीयव्यभिचारदर्शनात् सतः सर्वथाऽसत्त्वानापत्तेः, कादाचि."
कतया तदुत्पत्त्यादिप्रसङ्गात्, असतोऽपि सत्ताऽयोगात् स्वभाव'वैकल्येन तद्भावनियमासिद्धेरिति । न चैतन्न शब्दार्थानुगतमपि,
(खो० ब्या०) स्थ्यात्-हेतुतादवस्थ्येन निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षस्य च, प्रक्रमाद्धेतुगतस्य, विरुद्धत्वादिति । एतदाशयाह-नेत्यादि । न-नैतदेवं निवृत्त्यनिवृत्तिपक्षेऽधिकृते । १५ किमित्याह-विरोधासिद्धेः। असिद्धिश्च तस्यैव-हेतोस्तथा-कार्यतया भवनात्॥ __ स्यादेतत्-तथाभवनमिति-एवमन्यथाभवनम् एतच्च-अन्यथाभवनं शब्दार्थाननुगतम् । कथमित्याह-तदेवान्यथा भवति । अयमर्थोऽत्र-तद् यदि तत् कथमन्यथा भवति, अन्यथा चेद् भवति कथं तदेवेति विरोधात् । एतदाशङ्याह-उच्यते-कथञ्चिदन्यथाभवनाददोषः । कथमित्याह-२० तदतादवस्थ्योपलब्धेः तस्य-हेतोः अतादवस्थ्योपलब्धेः । उपलब्धिश्च मृदाद्यात्मककपालादिवेदनात् । एतच्चानुभवसिद्धं उभयनिश्चयसिद्धेः मृदादि कपालादि चोभयमन्यतरस्यापि-मृदादेः भ्रान्तताऽयोगात् । अयोगश्चेतरत्रापि कपालादौ अनाश्वासापत्तेः।आपत्तिश्च तजातीयव्यभिचारदर्शनात् तथा सतासर्वथा-एकान्तेन असत्वानापत्तेः। अनापत्तिश्च कादाचित्कतया २५ कारणेन तदुत्पत्त्यादिप्रसङ्गात्-असत उत्पादनाशप्रसङ्गात् , तथा असतोऽपि सर्वथेति वर्तते सत्ताऽयोगात् । अयोगश्च खभाववैकल्येन असतः तद्भावनियमासिद्धेः सद्भावविशेषनियमासिद्धेरिति । न चैतत्-कथञ्चिदन्यथाभवनं
१ समीक्ष्यतां १४०तम पृष्ठम् । २ "सिद्धिः अन्यतर.' इति ग-पाठः। ३ सर्वथानापत्तेः इति ग-पाठः। ४ 'वैकल्पेन' इति ग-पाठः। ५ 'नियमासिद्धिरिति' इति क-पाठः ।

Page #281

१५०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम्) कथञ्चिदन्यथाभवनस्य तदैवान्यथैवेत्येकान्तापोहेन प्रवृत्तेः, वस्तुन एव तत्वभावत्वात्, प्रतीत्यनुग्रहसिद्धरुभयनिमित्तभावात् , अस्य ५च तदेवान्यथा भवतीत्यनेनैवाक्षेपोऽन्यथैतच्छब्दार्थायोगात् । इति पक्षान्तरोपपत्त्या पारिशेष्यानाश्रयणेऽपि न हेतुफलभावोच्छेददोष इत्यलं प्रसङ्गेन ॥
न च कारणमप्यनेकमेकखभावस्य कार्यस्य जनकम् । यदि स्यान्नेदानी भिन्नखभावेभ्यः सहकारिभ्यः कार्योत्पत्तौ कारणभेदो भेदकः १० स्यात्, तंतश्चाभेदोऽपि नाभेदको भवेत्, कारणभेदेऽप्यभेदात् ।
यदि भेदाद् भेद एव स्यात्, एवमभेदादभेदो युक्तः, अव्यभिचारनियमात् । इह तु नैवमित्यहेतुको विश्वस्य भेदाभेदी स्याताम् । तद्
(खो० व्या०) अन्यभवनाक्षिप्तं न शब्दार्थानुगतमपि, किन्तु शब्दार्थानुगतमेव, कथपश्चिदन्यथाभवनस्य तदैवान्यथैवेति-एवं एकान्तापोहेन प्रवृत्तेः । कथमित्याह-वस्तुन एव तत्वभावत्वात्-निवृत्त्यनिवृत्त्यात्मकत्वेन अनेकान्तस्वभावत्वात् । तत्स्वभावत्वं च प्रतीत्यनुग्रहसिद्धरुभयनिमित्तभावात् । तदन्यच्चेत्युभयम् । अस्य च-उभयस्य तदेवान्यथा भवतीति । अनेनैवा
क्षेपः अन्यथा-तदनाक्षेपे एतच्छब्दार्थायोगात् । इति-एवं पक्षान्तरोप२० पत्त्या कारणेन पारिशेष्यानाश्रयणेऽपि परोक्ते न हेतुफलभावोच्छेददोषः पक्षान्तरेणाप्युक्तनीत्या तदनुच्छेदसिद्धिरित्यलं प्रसङ्गेन ॥
विकल्पान्तरमधिकृत्याह-न च कारणमप्यनेक-रूपादि एकस्वभावस्य कार्यस्य जनकं-ज्ञानादेः । यदि स्यादनेकमेकस्वभावस्य सत् नेदानीं भिन्न
खभावेभ्यः सहकारिभ्यः रूपादिभ्यः कार्योत्पत्ती-विज्ञानादिभावेऽपि । २५ किमित्याह-कारणभेदो भेदकः स्यात्, अनेकेभ्य एकोत्पत्तिरिति भावः । ततश्च-एवं च सति अभेदोऽपि कारणगतो नाभेदको भवेत् कार्ये । कथमित्साह-कारणभेदेऽपि उक्तवदभेदात् कार्यस्य । एतदेव भावयति-यदि भेदात्कारणगतात् भेद एव स्यात् कार्यस्य, एवमभेदात्-कारणगतात् अभेदो युक्तः कार्ये । कुत इत्याह-अव्यभिचारनियमाद्धेतोः । इह तु-प्रक्रमे नैव३० मनेकस्मादेकमावाङ्गीकरणेन इत्यहेतुको विश्वस्य-जगतः भेदाभेदौ स्यातां
१'नेकखभावस्य' इति ग-पाठः। २ 'ततश्च भेदोऽपि' इति क-पाठः। ३ 'न भेदको' इति ग-पाठः। ४ 'भावतस्य तन्चेदानी' इति छ-पाठः ।

Page #282

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
व्यतिरिक्तश्च न कश्चिद् भावः । इति सर्वे भावा अपरतत्रोत्पत्तयः स्युरिति ॥
स्यान्मतम् - भिन्नखभावेभ्यो भिन्नस्वभावमेव सञ्जायते, कारण- ५ व्यापारविरचितानामसङ्कीर्णत्वात् कार्यस्वभावविशेषाणाम्, यथा विषयेन्द्रियमनस्कारबलभाविनो ज्ञानस्य विषयात् तदाभता नेन्द्रियान्न मनस्कारात् इन्द्रियाद् विषयग्रहणप्रतिनियमो नान्यतस्तस्यैव मैनस्काराद् बोधरूपता, न परतः । न च कारणव्यापारविषये नानाFast कार्ये स्वभावभेदः, निर्विभक्तरूपस्यैवोपलम्भात् । एतदप्य- १० युक्तम्, सन्यायविरोधात् । कथं हि नामैकस्वभावं कार्य विशेषाश्च तदव्यतिरिक्ता एव चित्रा इति चिन्त्यम् । नानात्वैकत्वयोः परस्पर
१५१
( खो० व्या० ) उक्तवदुभयत्र नियमाभावात् । तद्व्यतिरिक्तश्च भेदाभेदव्यतिरिक्तश्च न कश्चिद् भावो नाम । इति एवं सर्वे भावा अपरतन्नोत्पत्तयः - कारणनिरपेक्षजन्मानः १५ स्युरित्यनिष्टं चैतत् ॥
स्वान्मतम् - भिन्नखभावेभ्यो भिन्नस्वभावमेव जायते, कारणेभ्यः कार्यमिति प्रक्रमः । कुत इत्याह- कारणव्यापारविरचितानामसङ्कीर्णत्वात् हेतोः । केषामित्याह - कार्यस्वभावविशेषाणामिति । एतदेव भावयति त (?) थेत्यादिना । यथा विषयेन्द्रियमनस्कारबल भाविनो ज्ञानस्य बलं सामर्थ्य २० विषयात् तदाभता - तदाकारता, नेन्द्रियान्न मनस्कारात् तदाभता, इन्द्रि - याद् विषयग्रहणप्रतिनियमो रूपाद्यपेक्षया, नान्यतः - विषयादेः तस्यैवविज्ञानस्य मनस्कारात् समनन्तराद् बोधरूपता, न परतः - इन्द्रियादेः । न च कारणव्यापारविषये नानात्वेऽपि सति कार्ये स्वभावभेदः । कुत इत्याह-निर्विभक्तरूपस्यैवोपलम्भात् कार्यस्येति । एतदाशङ्कयाह-एतदध्य- २५ युक्तम् । कुत इत्याह- सश्यायविरोधात् । एनमेवाह कथं हीत्यादिना । कथं हि नामैकस्वभावं कार्य विशेषाश्च तद्व्यतिरिक्ता एव एकस्वभावकार्याव्यतिरिक्ता एव चित्रा इति चिन्त्यम् । कथमित्याह - नानात्वैकत्वयोः
१ 'भावेभ्योऽभिन्न ०' इति ग-पाठः । २ ' भाविनो विज्ञानस्य' इति क- पाठः । ३ 'मनस्कारोद्बोध०' इति म -पाठः । ४ ' विषयनानात्वे' इति ग-पाठः । ५ ' कार्यस्वभाव०' इति ग-पाठः । ६ 'लम्भात्, तद०' इति ग- पाठः | ७ 'चित्रा इव इति' इति ग-पाठः । ८ ' भाविज्ञानस्य' इति सु-पाठः । ९ 'नेन्द्रियामन०' इति ङ-पाठः । १० 'नानात्वैकयोः' इति ङ-पाठः ।

Page #283

[षष्ठः
१५२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् ) . व्याहतेः विषयनि सितादयश्च विज्ञानाव्यतिरेकिणो यथा विषयादिभिः क्रियन्ते, तद्वत् तदव्यतिरिक्तबोधरूपकारिभिर्मनस्कारादि५भिरपि । इति सर्वसर्वजन्यत्वे तद्व्यवस्थाऽनुपपत्तिः। तदनुपपत्तिश्च न विषयात् तदाकारत्वसम्भवो बोधरूपाभेदात् । न चासम्भवः, तदाकारत्वात् । तथा न मनस्कारो बोधरूपजनकः, विषयाकाराव्यतिरेकात्। न चाजनकः, बोधरूपानन्यत्वादिति। इस्थमिन्द्रियादि. ध्वपि द्रष्टव्यमिति मिथो विरोधसम्भवेतरापत्तिदोषतस्तदनुपपत्तिः॥
(खो० व्या०) परस्परव्याहतेः कारणात् विषयनिर्भासितादयश्च-धर्मा विज्ञानाव्यतिरेकिणः सन्तस्तदेकतया परमार्थेन यथा विषयादिभिः-कारणभेदैः "क्रियन्ते, तद्वत्-इत्थमेव तदव्यतिरिक्तबोधरूपकारिभिः-विज्ञानाव्यतिरिक्तबोधरूपकरणशीलैः मनस्कारादिभिरपि । इति-एवं सर्वसर्वजन्यत्वे ७५ सर्वेषां-विषयनि सितादीनां सर्वजन्यत्वे-अशेषमनस्कारादिजन्यत्वे सति निरंशैकविज्ञानाव्यतिरेकेण तव्यवस्थाऽनुपपत्ति:-विषयनि सितादिव्यवस्थाऽनुपपत्तिः। तदनुपपत्तिश्च-विषयनि सिताद्यनुपपत्तिश्च मूलत एव । एनामेवाह-(न) विषयात्-नीलादेः तदाकारत्वसम्भव:-नीलाद्याकारत्वसम्भवः, विज्ञानस्येति प्रक्रमः । कुत इत्याह-बोधरूपाभेदा(दा)कारत्वस्य । न चासम्भवः । २० कुत इत्याह-तदाकारत्वात्-नीलादिविषयाकारत्वात् । तथा न मनस्कारो बोधरूपजनकः । कुत इत्याह-विषयाकाराव्यतिरेकात् बोधरूपस्य । न चाजनकः। कुत इत्याह-बोधरूपानन्यत्वाद् विषयाकारस्य इति । इत्थम्एवमिन्द्रियादिष्वपि-कारणभेदेषु द्रष्टव्यं विषयग्रहणप्रतिनियमावधिकृत्य । इति-एवं मिथ:-परस्परं विरोधसम्भवश्चेतरापत्तिश्चात एव दोषः । ततः २५ किमित्याह-तदनुपपत्तिः-विषयानि सिताद्यनुपपत्तिः ॥
(विवरणम्) (२४) विरोधसम्भवश्चेतरापत्तिश्चेति । न विषयात् तदाकारत्वसम्भवो बोधरूपाभेदादिति विरोधः तस्य सम्भवस्तदाकारत्वादिति । चत्वारि(१) बोधत इतरः(?) तस्यापत्तिः॥
१'व्यतिरिक्ताबोधः' इति क-पाठः । २ 'रूपोपकारि०' इति ग-पाठः। ३ 'तथा मनस्कारों' इति ग-पाठः । ४ "क्रियन्हे तदित्व(स्था)मेव तद.' इति उ-पाठ। ५ 'सम्भवाबोध.' इति च-पाठः।

Page #284

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १५३
(मूलम् ) अथ मा भूदयं दोष इति विशेषाः कार्यतो व्यतिरिक्ता एव इष्यन्ते । एवमपि कारणव्यापारस्य तेष्वेवोपयुक्तत्वात् तत् कार्यमहेतुकमनुषज्यत इति यत्किञ्चिदेतत् ॥
एतेनानेकमनेकखभावस्येत्येतदपि प्रत्युक्तम् , एकस्यानेकखभावत्वविरोधात् । न चैकमेकखभावस्य कारणं कार्यस्य जनकम् , विश्वस्थान्धवधिरादिभावप्रसङ्गात्, चक्षुरादीनां सजातीयक्षणोत्पादकत्वे विज्ञानाजननात्, विज्ञानजनकत्वे वा सजातीयक्षणाप्रतिसन्धानादिति। न चानेकरूपस्य, तदेकखभावतया केषाश्चिदहेतुकत्वापत्तेः, १० तथाविधैकखभावताऽभ्युपगमे अतिप्रसङ्गात्, सामग्याः क्रमेण
(खो० व्या०) अथ मा भूदेष दोषः-अनन्तरोदित इति विशेषाः-विषयनि सितादयः कार्यतः, इह प्रक्रमे विज्ञानात् , व्यतिरिक्ता एवेष्यन्ते । एवमपि इष्यमाणे कारणव्यापारस्य विषयादिसम्बन्धिनः तेष्वेव-विशेषेषूपयुक्तत्वात् कारणात् १५ तत् कार्य-विज्ञानाख्यमहेतुकमनुषज्यत इति कृत्वा यत्किञ्चित्-असारमेतत्-अनन्तरोदितमिति ॥ __ एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन अनेकं कारणमनेकखभावस्य कार्यस्य जनकमित्येतदपि प्रत्युक्तम् । कुत इत्याह-एकस्य कार्यस्य अनेकखभावत्वविरोधादिति । न चैक-रूपादि एकखभावस्य-रूपादेरेव कारणं कार्यस्य २० जनकम् । कुत इत्याह-विश्वस्य-जगतः अन्धबधिरादिभावप्रसङ्गात् । प्रसङ्गः चक्षुरादीनां कारणानां सजातीयक्षणोत्पादकत्वे सति एकस्यैकखभावकार्यकारणतया विज्ञानाजननात्, विज्ञानजनकत्वे वा चक्षुरादीनां सजातीयक्षणाप्रतिसन्धानात् चक्षुराधजननात् एकस्सैकस्वभावकार्यकारणतया इति अन्धबधिरादिभावप्रसङ्गः। न चानेकरूपस्य, एकं कारणं कार्यस्य जनक-२५ मिति प्रक्रमः, तदेकस्वभावतया तस्स-कारणस्य एकस्वभावतया कारणेन केषाचित्-कार्याणामनेककार्यमध्ये । किमित्याह-अहेतुकत्वापत्तेः, एकखभावस्य एकनैवोपयोगादिति गर्भः। तथाविधैकखभावताऽभ्युपगमे-अनेककार्यजननकस्वभावताऽभ्युपगमेऽधिकृतकोरणस्य किमित्याह--अतिप्रसङ्गात् , कार्यान्तराणामपि तत एवोत्पत्तेरित्यर्थः । तथाविधैकस्वभावतया एवमपि प्रवृत्त्यविरोधात् ।३०
१ 'नानेकस्वभावः' इति ग-पाठः। २ द्रष्टव्यं १३७तमं पृष्ठम् । ३ 'न वैकमेक०' इति ग-पाठः। ४ 'भावतयाऽभ्युपगमे' इति ग-पाठः। ५ 'कारणमित्याह' इति ङ-पाठः।
अनेकान्त. २.

Page #285

१५४
१०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
कार्याणामुदयदर्शनाचेति ॥
5
स्यादेतत्-नामी कारण विकल्पाः सर्व एव नो बाधायै, केषाञ्चि५ दनिष्टे, आयस्यैवाभ्युपगमात् । यत् पुनरुक्तम्- 'अनेकस्मादेककार्योत्पत्तौ न कारणभेदो भेदकः स्यात्' इति सोऽप्रसङ्गः तथेष्टेः । तथाहि-न भिन्नखभावात् कारणाद् भिन्नखभावमभिन्नखभावाच्चाभिन्नखभावं कार्यमुत्पद्यते । इति कारणभेदाभेदाभ्यां कार्यस्य भेदाभेदावुच्येते, किन्तु विलक्षणात् कारणकलापद्वयाद् 'विलक्षणमेव कार्यं ( स्वो० व्या० )
उपचयमाह-सामग्र्याः - रूपादिलक्षणायाः सकाशात् क्रमेण - तथाविधप्रबन्धापेक्षया कार्याणां - विज्ञानादीनामुदयदर्शनाच्च - उत्पत्तिदर्शनाच्च न चानेकरूपस्य इति अधिकृत विकल्पोपन्यास एव क्रिया ॥
स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे - नामी कारण विकल्पाः - अनन्तरोदिताः १५ सर्व एव नः - अस्माकं बाधायै चाधार्थम् । कथमित्याह - केषाञ्चिद विकल्पानामनिष्ठेः कारणात्, आद्यस्यैव - कारण विकल्पस्य अभ्युपगमात् कारणात् । यत् पुनरुक्तं तत्राद्यविकल्पे - अनेकस्मादेककार्योत्पत्तौ सत्यां न कारणभेदो भेदकः स्यादिति सोऽप्रसङ्गः । कथमित्याह - तथेष्टेः कारणात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । न भिन्नस्वभावात् कारणात् प्रत्येकरूपाद भिन्नखभावम् कार्यमिति गम्यते, अभिन्नस्वभावाच कारणादेव अभिन्नस्वभावं कार्यमुत्पद्यते । इति एवं कारणभेदाभेदाभ्यां कार्यस्य भेदाभेदावुच्येते नेति, किन्तु विलक्षणात् विसदृशात् कारण( विवरणम् )
3
[ षष्ठः
(७ - ९) न भिन्नस्वभावात् कारणाद् भिन्नस्वभावम्, अभिन्नस्वभावाच्चा२५ भिन्नस्वभावं कार्यमुत्पद्यते इति कारणभेदाभेदाभ्यां कार्यस्य भेदाभेदावुच्येते इति । अथमस्य सूत्रवाक्यस्याशयः -- रूपं चक्षुरालोको मनस्कारश्चेत्यमी प्रत्येकं भिन्नस्वभावाः सन्तोऽभिन्नस्वभावमेव ज्ञानाख्यं कार्यं जनयन्तीत्येवं कारणभेदाद् भेदो नाभ्युपगम्यते; तथा मृल्लक्षणमभिन्नमेकं कारणमिति तत्कायैः सर्वैरेकाकारैः भाव्यम्, न तु घटशरावादितया भिन्नैरित्येवं कारणाभेदादभेदो नाङ्गीक्रियते कार्याणामिति । ३० वृत्त्यक्षराणि तु एतद्व्याख्यानुसारेण सुगमानीति किं व्याख्याप्रयासेन ? ॥
२ 'भेदाभ्यां कार्यस्य' इति क - पाठः ।
१ 'विलक्षण कार्य' इति ग-पाठः । वुच्येते इति अथ नाभ्युप०' इति क- पाठः ।
३ भेदभेदा

Page #286

अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १५५
(मूलम्) जायत इत्येतावतांशेन हेतुभेदाभेदाभ्यां फलस्य ताविति, तद्व्यतिक्रमे च नियमेन तदहेतुकत्वं प्रसजति । यथोक्तम्
"अग्निस्वभावः शक्रस्य मूर्धा यद्यग्निरेव सः। अथानग्निवभावोऽसौ धूमस्तत्र कथं भवेत् ? ॥"
(स्वो० व्या०) कलापद्वयात्-सामग्रीद्वयात् विलक्षणमेव-विसदृशमेव कार्य जायत इति कृत्वा एतावतांऽशेन हेतुभेदाभेदाभ्यां सामग्र्यपेक्षया फलस्य-कार्यस्य ताविति भेदाभेदावित्यर्थः । तद्व्यतिक्रमे च हेतुभेदाभेदाभ्यां फलस्य ताविति १० न्यायातिकमे च किमित्याह-नियमेन-अवश्यन्तया तदहेतुकत्वं प्रसजति-तस्य फलस्याहेतुकत्वमापद्यते, हेतुधर्मान्वयव्यतिरेकाननुविधानादित्यर्थः । यथोक्तमिति ज्ञापकमाह । अग्निस्वभावः, धूमजननस्वभाव इत्यर्थः । शक्रस्य-इन्द्रस्य मूर्दा-शिर इत्यादि । 'आदि'शब्दार्थमाह-यद्यग्निरेव सः-धूमजननस्वभावः, धूमजननस्वभावस्यार्थस्याग्नित्वात् अथाननिखभावोऽसौ न धूमजननस्वभावः । १५
(विवरणम्) (९) एतावतांशेन हेतुभेदाभेदाभ्यां सामग्यपेक्षयेति । अयमत्राभिप्रायो बुध्यते-बौद्धमते न किञ्चित् कार्येण सार्द्धमभिन्नम् , कारणानामत्यन्तभेदित्वात् , किन्तु यानि कार्याणि एकाका]कारसामग्रीतः समुपजायमानानि विलोक्यन्ते लोके न तान्यभिन्नानीति प्रतिपाद्यते व्यवहारार्थम्, यथा घटसँराबोष्ट्रिकोदबनादीनि; २० यानि तु भिन्नाकारसामग्रीतः समुत्पद्यमानानि लक्ष्यन्ते तानि भिन्नानीति प्रतिपाद्यते, यथा घटपटज्ञानादीनि । एवं च कुतोऽपि सामग्र्याः किञ्चिदेव प्रतिनियतस्वभावं कार्यमुत्पद्यत इति सिद्धं भवति ॥
(१४) 'आदि'शब्दार्थमाहेति । 'अग्निस्वभावः शक्रस्य मूर्द्धा' इत्यादीत्यत्र सूत्रे य 'आदि'शब्दस्तं वृत्तिकारः परिपूर्ण श्लोककथनेन व्याचष्ट इत्यर्थः । परिपूर्णश्लोक-२५ पाठश्चैवम्
"अग्निस्वभावः शक्रस्य मूर्द्धा यद्यग्निरेव सः।
अथानग्निस्वभावोऽसौ धूमस्तत्र कथं भवेत् ? ॥"" इति ॥
१ 'प्रसन्जयति' इति ग-पाठः। २ अनुष्टुप् । ३ 'व्यक्तिमेव हेतु.' इति क-पाठः। ४ 'प्रसज्यते' इति उ-पाठः। ५ 'हेतुकर्मान्वयः' इति क-पाठः। ६ ‘सौ धूमजननास्वभावः' इति ङपाठः । ७ 'शरावोष्ट्रिकांददनादीनि' इति च-पाठः। ८ 'यदनग्निः' इति क-पाठः। ९ अनुष्टम् ।

Page #287

१५६ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम् ) इत्यादि । यदा तु भिन्नखभावेभ्यो निर्भागकखभावकार्यप्रतिनियतेभ्यो विजातीयानेकपदार्थव्यावृत्तमविभक्तैकखभावमेवैकमावि५ भवति कार्य, तदा न कश्चिद् व्याघातः, तद्रूपकार्योत्पादननियतखभावाचानेकस्मादेककार्योत्पत्तावहेतुकत्वप्रसङ्गोऽप्यनवकाश एव । भवत्यहेतुकत्वप्रसङ्गो यद्येकनियतात् खहेतुप्रकृत्यनुविधायिनोऽनेकस्मादनेकतावदेकमनेकं चोपजायेत हेतुधमाननुकारादिति । अत्र
(खो० व्या०) ० तत इदमाह-धूमस्तत्र कथं भवेत् , शक्रमूर्द्धनीति । यदा तु भिन्नखभावेभ्यः-रूपादिभ्यः क्षित्यादिभ्यो वा । किंविशिष्टेभ्य इत्याह-निर्भागैकखभावकार्यप्रतिनियतेभ्यः तत्स्वभावकार्यप्रतिनियतेभ्यस्तत्स्वभावतया तजननं प्रति एवम्भूतेभ्यः । किमित्याह-विजातीयानेकपदार्थव्यावृत्तं तत्वभावतया अवि
भक्तकखभावमेव हेतुभेदानां तत्रैव सामर्थ्यात् एकमाविर्भवति अभूतभवनेन १५ कार्य, तदा न कश्चिद् व्याघातः, हेतुफलभावं प्रति इति प्रक्रमः । एतदेव भावयति तद्रूपेत्यादिना । तद्रूपं च तत्-विवक्षितरूपं विज्ञानादि कार्य च तस्य उत्पादने नियतः खभावो यस्यानेकस्य तदेकापेक्षया तत् तथा तस्माच अनेकमात्-रूपादेः एककार्योत्पत्तौ सत्यां अहेतुकत्वप्रसङ्गोऽप्यनवकाश एव तत्तजननस्वभावतयाऽन्वयाभावेन । भवत्यहेतुकत्वप्रसङ्गो यद्येक२० नियताद विवक्षितकार्यापेक्षया। अनेकस्मात् किम्भूतात् ? स्वहेतुप्रकृत्यनुविधा
(विवरणम्) . (७-८) भवत्यहेतुकत्वप्रसङ्गो योनियतात् स्वहेतुप्रकृत्यनुविधायिनोडनेकस्मादनेकतावदेकमनेकं चोपजायेतेति । इदं सूत्रं तावद् व्याख्यायते
भवत्यहेतुकत्वप्रसङ्गः कार्यस्य, यद्यनियतादेकत्र-विज्ञानादौ कार्ये जनयितव्ये प्रति२५ नियतात् अनेकस्मात्-रूपालोकमनस्कारचक्षुःक्षणलक्षणात् कारणकदम्बकात् । कीह
शादित्याह-खहेतुप्रकृत्यनुविधायिनः-आत्मीयहेतुस्वरूपानुकारिणः अन्वयेन जनका. दित्यर्थः । अनेकतावत्-अनेककार्यस्वभाववदिति वैधयंदृष्टान्तः । एक-विज्ञाना
१ 'स्मादनेककार्यो.' इति क-पाठः । २ अतः परं "इति भवत्यहेतुकरवप्रसङ्गोऽप्यनवकाश एवं इति' इत्यधिको ग-पाठः। ३ 'हेतुकर्माननु०' इति क-पाठः। ४ 'मेदाभूतानां तत्रैव इति क-पाठः। ५ 'तया भावेन' इति ङ-पाठः। ६ 'नियतात् तस्य हेतु०' इति -पाठः । ७ 'नियतरै(१)कत्र' इति ङ-पाठः। ८ 'जनयतेत्यप्रति०' इति क-पाठः। ९ अन्वये जनका.' इति रु-पाठः। १० "विज्ञानाधन्यतर०' इति क-पाठः ।

Page #288

अधिकार: ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
3
१५७
(स्वो० व्या० )
यिनः - आत्महेतुस्वभावानुविधायिनः, अन्वयजनकादित्यर्थः । अनेकस्मादनेकतावदिति निदर्शनं व्यतिरेकि । एकमनेकं 'चोपजायेत, अनेकान्वयतः एकत्वानुपपत्तेः एकनियतत्वेनानेकानुपपत्तेश्च । अत एवाह-न चोपजायेत । ५
( विवरणम् )
दन्यतरकार्यापेक्षया प्रतिनियतं किञ्चित् अनेकं वा रूपालोकमनस्कारचक्षुः समुदयरूपमुपजायते - निष्पद्यते । अयमभिप्रायः - यथाऽस्माभिरन्वयं विनैव अनेकस्मात्रूपालोकमनस्कारचक्षुर्लक्षणात् कारणादनेकेषां कार्याणां रूपालोकमनस्कारचक्षुरुत्तरक्षणलक्षणानां भावोऽभ्युपगम्यते, एवं यदि जैनैरनेकस्मात् कारणादन्वयेनैव जनका- १० देकस्यानेकस्य वा कार्यस्योत्पाद इत्यभ्युपगम्यते तदा भवति कार्यस्याहेतुकत्वप्रसङ्गः । तथाहि - यदि रूपालोकादयः कारणविशेषा ज्ञानलक्षणमेकं कार्यमात्मस्वरूपानुगमेन जनयन्ति तदा ज्ञानस्यैकता (हानिः ) चतुःस्वभावप्रवेशस्तत्र । स्वरूपालोकादिभिः कारणै रूपालोकादीनि कार्याण्यनेकान्यन्वयेनैव जन्यन्ते तर्हि ज्ञानादीनि कार्याणि प्रत्येकं चतुर्भिः रूपालोकादिभिरन्वयेन जन्यन्त इत्यायातम् । ततश्च [न] ज्ञानादावेव कर्तव्ये १५ तेषां स्वरूपानुगमेन व्यावृतानां कथमालोकादौ कार्यान्तरे व्यापारः परिकल्प्यमानः साधीयान् स्यादिति ? ॥
अथ वृत्त्यक्षराण्यनुश्रियन्ते - ( ३ - ४ ) अनेकतावदिति निदर्शनं व्यतिरेकीति । अन्वयमन्तरेण हि अनेकस्मादनेककार्य प्रसवपक्षोऽन्वयपक्षापेक्षया व्यतिरेकीति ॥
( ४ - ५ ) अनेकान्वयत एकत्वानुपपत्तेरिति । यदि हि रूपालोकमनस्कार- २० चक्षुषानेकेषां कार्ये ज्ञानलक्षणेऽनुगमः स्यात् तदा कथं तस्यैकत्वं स्यात् ? । अनेकेषां तत्र प्रवेशादिति अनेकस्मादेकोत्पादे दूषणम् ॥
अथानेकस्मादनेकोत्पादे ग्राह - ( ५ ) एक नियतत्वेनानेकानुपपत्तेश्चेति । एकत्र - ज्ञानाद्यन्यतरकार्ये नियतत्वं - जनकतया प्रतिनियतत्वमने (? मै) कनियतत्वं तेनाने (?) - कनियतत्वेन कारणानामनेकस्य कार्यस्यानुपपत्तेश्च - अघटनात् । यदि हि समप्राण्यपि २५
।
१ 'चोपजायते' इति ङ-पाठः । २ ' अनेक (का) न्वय एक०' इति ङ-पाठः । ३ 'चोपजायते' इति ङ - पाठः । ४ ' जायेत - निष्पद्येत' इति क- पाठः ५ ' रूपालोकादीनि कार्याण्यनेकाम्यन्वयेनैवं जन्यन्ते तर्हि ज्ञानादीनि स्वरूपानुगमेन जनयन्ति ' इति ख- पाठः । ६ 'प्रदेशात् तत्राख०' इति ख- पाठः । 'कार्याणं (?) प्रत्येकं' इति ख- पाठः ९ 'मनेकेषां तत्र प्रवेशादिति अनुगमः स्यात्' इति ख- पाठः ।
।
८ ' कार्यान्तरव्यापारः' इति कु-पाठः ।
७

Page #289

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
उच्यते यत्किञ्चिदेतत्, न्यायानुपपत्तेः । तत्र यत् तावदुक्तम्'विलक्षणात् कारणकलापद्वयाद् विलक्षणमेव कार्यं जायते' ५ इत्यादि, अत्र न कारणकलापस्तत्कारणातिरिक्तस्तानि च भिन्नस्त्रभावानि कथं निर्भागेककार्यं प्रति नियतानि तद्भावे च (? वा ) कथं न व्याघातः, सर्वेषां तज्जननस्वभावत्वे नैकोऽपि न तजनकः तमन्तरेण तत्सर्वत्वायोगात्, निर्भागं च तदित्थं कथमनेकेभ्यो
१५८
[ षष्ठः
( खो० व्या० )
१० कुत इत्याह- हेतुधर्माननुकारात् । अननुकारश्चानेकान्वयेनैकस्मिन्, एकनियतत्वेन चानेकस्मिन्निति भावनीयमिति । एवं पूर्वपक्षमाशाह - अत्रोच्यते । किमित्याह-यत्किञ्चिदेतत्- असारमनन्तरोदितम् । कुत इत्याह- न्यायानुपपत्तेः । एनामेव दर्शयति तत्रेत्यादिना । तत्र यत् तावदुक्तं परेणादावेव | किं तदित्याह - 'विलक्षणात् कारणकलापद्वयाद् विलक्षणमेव कार्य १५ जायते' इत्यादि । अत्र - उक्ते न कारणकलापः सामग्र्याख्यः तत्कारणातिरिक्तः- वैशेषिकाणामिवावयवी तानि च कारणानि भिन्नखभावानि - रूपक्षित्यादीनि कथं निर्भागैककार्यं प्रति नियतानि स्वभावभेदादेवेत्यर्थः । तद्भावे वा - निर्भागैककार्यभावे वा कथं न व्याघातः ? व्याघात एव । कथमित्याह - सर्वेषां - कारणानां तज्जननखभावत्वे - निर्भागैककार्यजनन२० स्वभावत्वे नैकोऽपि - कारणभेदो व उज्जनकः-न विवक्षितकार्याजनकः, किन्तु जनक एव । कुत इत्याह-मन्तरेण एकं कारणभेदं सर्वस्वायोगात तेषां - कारणभेदानां सत्वायोगात् निर्भागं च तत् - कार्यमेकान्तैकस्वभावं इत्थं कथ
( विवरणम् )
तानि ज्ञानलक्षणे कार्ये जनकतयाऽन्वयेन व्यावृतानि तदा कथं तेभ्यो रूपाद्यन्य२५ तरकार्योत्पत्तिः स्यादिति ? ||
(१०) अनेकान्वये नै कस्मिन्निति । एकस्मिन् - ज्ञानलक्षणे कार्येऽनेकेषां - कार - णानामन्त्रयेन अनेकस्मादेकोत्पत्तावननुकारो वर्तते । एकनियतत्वे चानेकस्मिन् कार्येऽन्वये नानुकारः अनेकस्मादनेकोत्पत्तिपक्षे ॥
१-२ १५४ पृष्ठे १५५ तमे च । । ३ ' व्यावृत्तानि' इति क-पाठः । ४ ' रूपादन्य ०' इति ख- पाठः । ५ 'अनेकस्मादेकोत्पत्तिपक्षे एकनियतत्वेनानेकस्मिन्विति एकनियतत्वे च ज्ञानक्षणैक • कार्यनियतत्वे च कारणानां अनेकस्मिन् कार्येऽन्वयेनानुकारः' इति ख- पाठः ।

Page #290

अधिकारः] स्वोपझव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम्) जन्मासादयेत्, एकतोऽपि तस्य सर्वात्मनोत्पत्तेस्तदपरैस्तदकरणात् । सर्वभूतिखभावत्वात् तस्यायमदोष इति चेत् किमिदं तत्प्रत्येकतातोऽन्यत् तत्सर्वत्वं नाम ? ते च सर्वे जनका ५ नैकोऽप्यजनक इत्युक्तदोषानतिवृत्तिः। यत एव सर्वे जनका अत एव नानतिवृत्तिरिति चेत् , यस्तखें केन कार्यस्य स्वभावो जन्यते, स एवापरेणापीत्येतत् प्राप्तम् । अस्त्येतत् सिद्धसाध्यतेति चेत्, माहेश्वरजायाजारकारणिकनिवेदितपृष्टभौतसिद्धसाध्यताकल्पेयम्
(खो० व्या०) मनेकेभ्यः-कारणभेदेभ्यो जन्मासादयेत् ? नैवेत्यर्थः । एतदेव भावयति एकतोऽपीत्यादिना । एकतोऽपि--एकस्मादपि कारणभेदात् तस्य-अधिकृतकार्यस्य सर्वात्मनोत्पत्तेर्निर्भागैकरूपतया तदपरैः-कारणभेदैः तदकरणात्, अधिकृतकार्याकरणादित्यर्थः । सर्वेत्यादि । सर्वभूतिखभावत्वात् सर्वेभ्यः-कारणभेदेभ्यः उत्पत्तिस्वभावत्वात् कारणात् तस्य-अधिकृतकार्यस्य अयमदोष इति १५ चेत्-अनन्तरोदितः । एतदाशङ्कयाह-किमिदमित्यादि । किमिदं तत्प्रत्येकतात:-कारणभेदप्रत्येकतातोऽन्यत्-अर्थान्तरं तत्सर्वत्वं नाम-अधिकृतकारणभेदसर्वत्वं नामेति । ते च सर्वे जनका-कारणभेदा नैकोऽप्यजनकः। इतिएवं उक्तदोषानतिवृत्तिः, 'निर्भागं कथमनेकेभ्यो जन्मासादयेत्' इत्यादि। यत एवेत्यादि । यत एव सर्वे जनका:-कारणभेदा अत एव हेतोः न अनति-२० वृत्तिः किन्त्वतिवृत्तिरेव, उक्तदोषस्येति प्रक्रमः। इति चेत्, एतदाशझ्याह-यस्तर्हि एकेन-कारणभेदेन कार्यस्य स्वभावो जन्यते स एवापरेणापि इत्येतत् प्राप्तम् । अस्त्येतत्-इत्थमेवेदं सिद्धसाध्यता । इति चेत्, एतदाशयाहमाहेश्वरेत्यादि । माहेश्वरजायायाः-पत्न्याः जारः कारणिकनिवेदितपृष्टश्चासौ भौतश्च तस्य सिद्धसाध्यता तत्कल्पेयं परोपन्यस्ता सिद्धसाध्यता २५
(विवरणम्) (९) माहेश्वरजायाजारकारणिकनिवेदितपृष्टभौतसिद्धसाध्यताकल्पेयमिति । अन्न वाक्ये एवं समासः कार्य:-माहेश्वरजायायां जारो माहेश्वरजायाजारः कारणिकैर्निवेदितः कारणिकनिवेदितः, पृष्टश्चासौ तैरेव कारणिकैभौंतश्च पृष्टभौतः,
१ 'त्मनोपपत्ते.' इति क-पाठः । २ 'खभूतिख०' इति क-पाठः। ३ 'साध्येती(?)ति चेतू' इति ङ-पाठः।

Page #291

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
उपहासस्थानमार्याणामित्यनुद्धोष्यैव तैः । तथाहि-य एकेन जन्यते स एवापरेणापि न खलु स तस्य स्वभावस्तदपरत्वानापत्तेः, ५ स्वभावान्तरस्य च तदपरखभावजन्यजनकत्वविरोधः, उभयतत्त्वहाने:, तद्वैलक्षण्याद्धि तैस्य स्वभावान्तरत्वं तज्जन्यजनकत्वे च ( खो० व्या० ) उपहासस्थानमार्याणामिति कृत्वा अनुद्धोष्यैव तैः - आयैः । एवं वक्रोक्तिमात्रमभिधायैतद्भावार्थमाह तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । यः - कार्य स्वभाव १० एकेन जन्यते, कारण भेदेनेति प्रक्रमः, स एवापरेणापि इति परमतम् । एतच्चासदित्याह-न खलु-नैव सः - आद्यकारणभेदखभावः तस्य - अपरस्य कारणभेदस्य स्वभावः । कथं नेत्याह- तदपरत्वानापत्तेः, आद्यकारणभेदात् अन्यत्वानापत्तेः स्वभावाभेदेन । स्वभावान्तरस्य च - कारणमेदान्तरगतस्य तदपरस्वभावजन्यजनकत्वविरोधः- आद्यकारणभेदस्वभावजन्यजनकत्वविरोधः, कारण भेदान्तरस्व१५ भावस्येत्यर्थः । कथमित्याह-उभयतत्त्वहानेः - कार्यकारणभेदान्तरगतस्वभावहानेः । एतदेवाह तद्वैलक्षण्याद्धीत्यादिना । तद्वैलक्षण्यात्- आद्यकारणभेदस्वभाववैलक्षण्याद् यस्मात् तस्य-कारणभेदान्तरगतस्य स्वभावान्तरत्वं भिन्नत्वं तज्जन्य
१६०
[ षष्ठः
(विवरणम् )
ततो माहेश्वरजायाजारश्वासौ कारणिक निवेदितञ्चासौ पृष्टभौतश्च तस्य सिद्धसाध्यता २० स्वयं विहिता कार्यभ्युपगमरूपा तत्कल्पेयं - प्रस्तुता सिद्धसाध्यता ॥
(१३) स्वभावाभेदेनेति । यदि हि य एव कार्यस्वभाव आद्येन कारणेन जन्यते स एवापरेणापीत्यभ्युपगम्यते तदा कारणयोः स्वभावस्याभेदादैक्यमेव भवेदिति ॥
(१४) आयकारणभेदस्वभावजन्यजनकत्वविरोध इति । आद्यश्चासौ कारणभेदस्तस्य सम्बन्धी स्वैभावस्तेन जन्यो यः कार्यस्वभावः तज्जनकत्वविरोधः कारण२५ भेदान्तरगत स्वभावान्तरस्य । कार्यकारणभेदान्तरगतस्वभावान्तरस्य ॥
(१५) कार्यकारणभेदान्तरगत स्वभावहानेरिति । प्रथमकारणभेदस्वभावहारिति । प्रथमकारणभेदस्वभावमपहाय अन्यकारणभेदान्तरस्वभावः कोऽपि नास्ति यः प्रथमकारणभेदस्वभावजनिते कार्ये व्यापिपृयात्; तथा प्रथमकारणभेदस्वभावजनितं कार्यं स्वभावमपहाय अन्यः कश्चित् तस्य स्वभावविशेषो नास्ति योऽन्येन ३० कारणस्वभावभेदेन जन्यते, तस्य परिपूर्णप्रथमकारणस्वभावतयोत्पत्तेरिति ॥
१ 'उभयत्वहानेः' इति ग-पाठः । २ ' तस्य भावान्तरत्वं' इति ग-पाठः । ३ ' अन्यत्वापत्तेः' इति ङ-पाठः । ४ ' कारणान्तरभेदा ०' इति इ-पाठः । ५ ' स्वभाव (म ) पहायान्यः कश्चिस्ते ( तू ते) न जन्यो' इति ख- पाठः ।

Page #292

स्वोपज्ञ व्याख्यामुनि चन्द्रीय विवरणयुतम्
( मूलम् )
तद्वन्न पुष्कलं वैलक्षण्यमन्यजन्य विविक्ततया वैतरस्य तज्जन्यता अन्यजन्यत्वे अपि तु तदसिद्धेरतिप्रसङ्गादिति नोभयो रूपनियमः । एकाजनकत्वे च सर्वाजनकत्वमित्यहेतुकतद्भावापत्त्या न ५ न्यायानुसारि विकल्पितमिति भावनीयम् ॥
एतेन " न ब्रूमोsन्यस्य तज्जनकं रूपं नास्तीति किन्तु यत् तदेकस्य जनकं तदन्यस्य नेति; अन्योऽपि स्वरूपेणैव जनको न पररूपेणेति, अतद्रूपत्वात्; तद्यथाखं भिन्नाश्च जनकाश्च खभावेन,
अधिकारः ]
१६१
( खो० व्या० )
जनकत्वे च - आद्यकारणभेदस्वभावजन्यजनकत्वे च तस्य स्वभावान्तरस्य तद्वत्आद्यकारणभेदस्वभाववत् न पुष्कलं 'वैलक्षण्यं कारणभेदान्तरस्वभावस्य तथा अन्यजन्यविविक्ततया वेतरस्य - कार्यस्वभावस तज्जन्यता - आद्यकारणभेदस्वभावजन्यता अन्यजन्यत्वे अपि तु कारणभेदान्तरस्वभावजन्यत्वेऽपि तु तदसिद्धेः - इतरस्य तज्जन्यताऽसिद्धेः । असिद्धिश्व अतिप्रसङ्गात् - अनिष्टस्यापि १५ तज्जन्यतापत्तेः । इति एवं नो भयोरपि - इष्टजन्यजनकयोः रूपनियमः, स्वभावनियम इत्यर्थः । एकाजनकत्वे च उक्तदोषभयादिष्यमाणे सर्वाजनकत्वं तद्वदन्येषामप्यजनकत्वात् तत्स्वभावत्वाभ्युपगमात् । इति - एवमहेतुकतद्भावापत्त्याविवक्षित कार्यभावापत्त्या न न्यायानुसारि विकल्पितमिति भावनीयमेतत् ॥
एतेनेत्यादि । एतेन - अनन्तरोदितेन न ब्रूम इत्यादि यावत् कोऽत्र न्याय इत्यादि २० सर्वं प्रतिक्षिप्तमिति सम्बन्धः । नमोऽन्यस्य कारणभेदस्य तज्जनकं विवक्षितनिर्भागैककार्यजनकं रूपं नास्तीति किन्तु यत् तदेकस्य जनक कारण भेदस्य तदन्यस्य-कारणभेदस्यैव नेति । किमुक्तं भवति ? । अन्योऽपि स्वरूपेणैव जनकः, न पररूपेण, कारणभेदान्तररूपेणेति । कुत इत्याह- अतद्रूपत्वात्( विवरणम् )
(१३) अन्यजन्य विविक्ततया "वेति । अन्येषां प्रथमकारणव्यतिरिक्तानां कारणविशेषाणां यानि जन्यानि - कार्यान्तराणि तान्यन्यजन्यानि तेभ्यो विविक्तता -- भेदस्तया वा ॥
(२२) यत् तदेकस्य जनकं कारणभेदस्येति । यत् तदेकस्य-कारणभेदस्य सम्बन्धि जनकं रूपम् ॥
१ 'तन पुष्कलं ' इति ग - पाठः । २ 'चेतरस्य ' इति म-पाठः । ३ 'बैलक्षणं' इति ङ-पाठः । ४ ' तथा चेतरस्य ' इति क - पाठः । ५ 'चेति' इति ङ-पाठः ।
अनेकान्त० २१
२५
३०

Page #293

[षष्ठः
१६२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् ) एकस्माद्धि जनका व्यावर्त्तमानस्तद्रूपो न स्यानातत्का, तेनैव तत् कार्य कर्त्तव्यमिति कोऽत्र न्यायः" इत्यादि सर्व प्रतिक्षितम् , ५उक्तवदतद्रूपस्य तत्कार्यत्वविरोधात् । तेनैव तत् कार्य कर्त्तव्यमिति निरंशत्वे सति ततो भावस्यैव न्याय्यत्वात् कृतकरणेऽतिप्रसङ्गात् । तथाहि-तद्भिन्नः स एव करोति, नान्ये । को पत्र भेदाविशेषे विशेष
(खो० व्या०) विवक्षितकारणभेदस्य तदन्यारूपत्वादिति । तद्यथाखं-यथाऽऽत्मीयं भिन्नाश्च ते १० कारणभेदाः-रूप-बीजादयः जनकाश्च स्वभावेन-स्वसत्तया । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह-एकस्माद्धीत्यादि । एकस्माद् यस्मात् जनका व्यावर्त्तमानः कारणभेदः विवक्षितसामग्र्यन्तर्गतः । किमित्याह-तद्रूपो न स्यात्-आद्यकारणभेदरूपो न स्यात्-न भवेत् नातत्कार्य:, किन्तु तत्कार्य एव, तत्-विवक्षितं निर्भागैकरूपमनेकोद्भवं कार्यमस्येति तत्कार्यस्तस्य प्रतिषेधो न तत्कार्यः अतत्कार्यस्तदयं १५ नातत्कार्यों भवेत् । एतदेव द्रढयन्नाह-तेनैव-चायेन कारणभेदेन तत् कार्य
कर्तव्यमिति कोऽत्र नियमः ? ! अनेकोद्भवस्वभावं न तत एवं(?व) भवतीत्यभिप्रायः । इत्यादि सर्व-वार्तिकोक्तम् । किमित्याह-प्रतिक्षिप्तम् । कुत इत्याहउक्तवत्-यथोक्तम् । तथाहि-'य एकेन जन्यते स एवापरेणापि' इत्यादि तथा
अतद्रूपस्य-कारणभेदस्य तत्कार्यत्वविरोधात्-आद्यकारणभेदकार्यत्वविरोधात् २० चर्चितमेतदिति। तेनैव च-आद्येन कारणभेदेन तत् कार्य-विवक्षितं निर्भागैकरूपं
कर्तव्यमिति नियम एष परनीत्या । कथमित्याह-निरंशत्वे सति कार्यस्य निर्भागैकरूपतया ततः-आद्यात् कारणभेदाद् भावस्यैव-कार्यभावस्य न्याय्यत्वात् कारणात् आद्यकारणभेदेनैवासौ कृत इति कृतकरणेऽतिप्रसङ्गात् कार्यभावस्य । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । (तद्भिन्नः)
(विवरणम्) (९) तदन्यारूपत्वादिति । न विद्यते रूप-स्वभावो यस्यासावरूपस्तदन्येनउक्तव्यतिरिक्तेन कारणभेदान्तरेणेत्यर्थः, अरूप:-अस्वभावस्तस्य भावः-तत्त्वं तस्मात् । अनेकोद्भवनस्वभावं न तत एव भवतीत्यभिप्रायः । अनेकेभ्यः कारणेभ्य
उत्पत्तिस्वभावं कार्य एकस्मादेव कारणान्न भवतीत्यर्थः ॥ ३० (१९) अतद्रूपस्य कारणभेदस्येति । आद्यकारणाभावस्य ॥
१ वार्तिके। २ 'दृढयन्' इति क-पाठः। ३ द्रष्टव्यं १६०तम पृष्ठम् । ४ 'तेनैव वोद्येत() कारण.' इति उ-पाठः ।

Page #294

अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) इति वाच्यम् । स्यादेतत्-भेदाविशेषेऽपि कुतश्चिदात्मातिशयात् कश्चिजनका, नान्ये। स हि तस्यैव स्वभावः, नान्येषाम् , तथाविधहेत्वभावादिति । एतदप्यसत्, तदन्वयोपलब्धिमन्तरेण तावतां तत्- ५ स्वभावत्वनियमे तप्तमाषकव्यतिरेकेण प्रतिपादनोपायाभावात् ॥
किश्चैवमप्यनेकैककारणे न कारणभेदो भेदकः स्यादित्यनिवृत्तः प्रसङ्गः। स्यादेतत्-कः पुनरत्र प्रसङ्गार्थः ? । यदि न विशेषक: स्यादित्ययमर्थः, तदप्ययुक्तम् , विजातीयानेकव्यावृत्तिमतः कार्यखभावस्योत्पादनात् । अथ न खण्डशो जनकः स्थादित्ययमर्थः, १०
(खो० व्या०) तस्मात्-आद्यकारणभेदाद् भिन्नः सन् स एव करोति तदपरः कारणभेदः तत्सामग्र्यन्तर्गतः, नान्ये-परसामग्र्यन्तर्भूताः । को पत्र भेदाविशेषे सति विशेष इति वाच्यमेतदित्यतिप्रसङ्गः । स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसेभेदाविशेषेऽपि सति कुतश्चिदात्मातिशयात्-आत्मधर्मात् कश्चित्-कारण-१५ भेदो जनकः तत्सामयन्तर्गत एव, नान्ये-तदपरसामग्र्यन्तःपातिनः । किमित्येतदेवमित्याह-स हि तस्यैव स्वभावो विवक्षितकारणभेदस्य, नान्येषां तदपरसामग्र्यन्तःपातिनाम् । कुत इत्याह-तथाविधहेत्वभावात्, हेत्वायत्तश्च कारणभेदस्य तत्स्वभाव इति । एतदप्यसत् परोदितम् । कथमित्याह-तदन्वयोपलब्धिमन्तरेण तेषां-कारणभेदानां विशिष्टसामग्र्यन्तोऽन्वयोपलब्धिमन्तरेण निरन्वय-२० नश्वरतया तावतां तत्स्वभावत्वनियमे सति । किमित्याह-तप्तमाषकव्यतिरेकेण तप्तमाषकः-शपथविशेषः तमन्तरेण प्रतिपादनोपायाभावात् , निरन्वयानन्तरभावित्वमात्रस्य तदन्याविशेषादित्यर्थः ॥
अभ्युच्चयमाह किश्चेत्यादिना । किञ्च एवमपि-उक्तनीत्या अनेकेषामेककारणे सति । किमित्याह-न कारणभेदो भेदकः स्यात् । इति-एवमनिवृत्तः २५ प्रसङ्ग उक्तदोषलक्षणः । स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे-कः पुनरत्र-न कारणभेदो भेदकः स्यादित्युक्तौ प्रसङ्गार्थः । यदि न विशेषकः स्यात् कारणभेद इत्ययमर्थः । एतदधिकृत्याह-तद(प्य)युक्तम् । कथमित्याह-विजातीयानेकव्यावृत्तिमतः कार्यखभावस्य अधिकृतस्य-उत्पादनात् कारणभेदानाम् ।
१ वमप्य तर्हि तद्भिन्नः स एव करोति नैकैककरणेन न कारणभेदो' इति क-पाठः प्रक्षेपमिश्रो भाति । २ 'मप्यनेकैः करणे न कारणमेदो' इति ग-पाठः ।

Page #295

१६४ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) तथापि निरंशत्वाद् वस्तुरूपस्य भागश उत्पादनं नेष्टमेवेत्यप्रसङ्ग एव । एतदप्ययुक्तम् , उक्तदोषानतिवृत्तेः, अनेकस्मादेकोत्पादा. ५योगाच । तथाहि-भिन्नेभ्यस्तुल्यसामर्थ्येभ्योऽतुल्याभिन्नभावे कथमविरोध इति चिन्त्यम् । स्यादेतत्-किमत्र चिन्त्यते ? एकस्मिन्नधिकरणे भेदाभेदयोर्विरोधात्। इह तु कारणं भिन्नं कार्य चाभिन्नमिति को विरोधः? । अपि च हेतोः फलात्मापत्या कार्यकारणभावव्यवस्थायां स्यादनेकस्मादेकोत्पत्ययोगो यथा परमते । तत्र धेको हेतु: १० फलात्मतां प्रतिपन्न इत्यपरस्य कार्यात्मन्यवकाशासम्भवादानर्थ
(स्वो० व्या०) अथ न खण्डशो जनकः-खण्डं खण्डं प्रति जनकः कारणभेदः स्यादित्ययमर्थः, तथापि-अत्राप्यर्थे निरंशत्वाद् वस्तुरूपस्य भागश उत्पादनं नेष्टमेव, निर्भागैककार्यकारणस्वभावेभ्योऽनेकेभ्यस्तथाविधैकोत्पत्तेः । इति-एवमप्र१५ सङ्ग एव उक्तदोषलक्षणः । एतदाशझ्याह-एतदप्ययुक्तम्-अनन्तरोदितम् । कुत इत्याह-उक्तदोषान तिवृत्तेः कारणात् । अभ्युच्चयमाह-अनेकस्मादित्यादि । अनेकस्मात् कारणात् स्वमतभेदापेक्षया एकोत्पादायोगाच । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । भिन्नेभ्यस्तुल्यसामर्थ्येभ्यः,कारणभेदेभ्य इति प्रक्रमः, अतुल्याभिन्नभावे सति कार्यस्य कथमविरोध इति चिन्त्यम् । २० स्यादेतत्-किमत्र चिन्त्यते ? एकस्मिन्नधिकरणे-आधारे भेदाभेदयोविरोधात् । इह तु कारणं भिन्नमनेकसमग्रभेदं कार्य चाभिन्न-निर्भागैकरूपमिति को विरोधः ? । अपि च हेतोः फलात्मापत्त्या तत्तथाभावेन कार्यकारणभावव्यवस्थायां सत्यां स्यादनेकस्मात् कारणात् एकोत्पत्त्य
योगो यथा परमते-त्वाममधिकृत्य । एतदेव भावयति तत्र हीत्यादिना । २५ तत्र यस्मात् एको हेतुः फलात्मतां प्रतिपन्न इति कृत्वा अपरस्य-हेतोः कार्यात्मनि अवकाशासम्भवात् कारणात् आनर्थक्यम् । यदा पुनः
(विवरणम्) (२०-२१) एकस्मिन्नधिकरणे आधारे भेदाभेदयोर्विरोधादिति । एकमेव कार्य कथं भिन्नमभिन्नं च भवतीत्यर्थः ॥ ३० (२१) अनेकसमग्रभेदमिति । रूपालोकाद्यनेकसमग्रभेदस्वभावं कारणमित्यर्थः ॥
१ 'फलात्मना' इति क-पाठः ।

Page #296

अधिकारः]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम
(मूलम्)
क्यम् । यदा पुनः कारणानि स्वस्मिन्नेव स्वभावे व्यवस्थितानि कार्यमुत्पादयन्ति तदा कोऽयोगः ? । न च हेतोः फलात्मापत्तिः प्रतीतिसिद्धाऽपि, बीजादेर्विसदृशाङ्करादिवेदनादिति । अन्रोच्यते- ५ सोऽयमषण्डत्वलक्षणोऽपत्यजन्मविरोधी दोषः । तथाहि-हेतोः फलात्मापत्या तत्स्वभावत्वपुंस्त्वे सति तत्तथाभवनेनाभवत् कार्या पत्यं खस्वभावानवस्थित्यपुंस्त्वयुक्ताच्छुक्रायभावे असत् सद् भवतीत्यपि सुभाषितमेतत् । न च सर्वेषां तदेकजननवभावत्वे तदपरोदयो न्याय्यः, तत्रैव सामर्थ्यनिरोधात् । अस्ति चायं ०
(खो० व्या०) कारणानि स्वस्मिन्नेव स्वभावे व्यवस्थितानि तत्स्वभावतया कार्यमुत्पादयन्ति तदा कोऽयोगः । न कश्चित् । न च हेतोः फलात्मापत्तिः प्रतीतिसिद्धाऽपि लोके । कथमित्याह-वीजादेर्विसदृशाङ्कुरादिवेदनादिति । अत्र-परोपंन्यस्ते उच्यते-सोऽयमषण्डत्वलक्षणोऽपत्यजन्मविरोधी ५ दोषः । अदोष एव दोष इत्यर्थः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । हेतोः फलात्मौपत्या हेतुभूतया तत्वभावत्वपुंस्त्वे सति अन्वय"सिद्धे हेतोस्तत्तथाभवनेन-हेतोः फलभवनेन अभवत् कार्यापत्यं दैवयोगतः खखभावानवस्थितिरेव तुच्छा अपुंस्त्वं तेयुक्ता निरन्वयनाशेन हेतोरिति वर्तते शुक्रायभावे तत्स्वभावत्वक्षयेण असत् सद् भवति-अभाव एव भावतां प्रतिपद्यत २० इत्यपि सुभाषितमेतत् , सबीजं न भवत्यबीजं तु भवतीति योऽर्थः । न चेत्यादि । न च सर्वेषां हेतुभेदानां तदेकजननस्वभावत्वे, विवक्षितनिर्भागैककार्यजननस्वभावत्व इति भावः, तदपरोदय:-कार्यान्तरोत्पादो न्याय्यः । कथमित्याहतत्रैव-विवक्षितकार्ये सामर्थ्यनिरोधात्, अन्ययोगव्यवच्छेदनिरोधादित्यर्थः ।
(विवरणम्) (२४) अन्ययोगव्यवच्छेदनिरोधादित्यर्थ इति । अन्ययोगस्य-कार्यान्तरजननसम्बन्धलक्षणस्य व्यवच्छेदः अभावोऽन्ययोगव्यवच्छेदेन वि(?नि)रोधात् कार्यान्तरजननसामर्थ्यस्य ॥
१ 'सामर्थ्यविरोधात्' इति क-पाठः । २ 'पन्यास्त' इति उ-पाठः। ३ 'स्मापत्यो हेतुभूतया.' इति क-पाठः। ४ 'सिद्धिः हेतो.' इति -पाठः। ५ 'तद्युक्तवन्निर०' इति क-पाठः।

Page #297

१६६ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) तदैव( क ?)खसन्ततावपि चक्षुराद्युत्पत्तेः। न च रूपं येन खभावेन
सभागक्षणं जनयति तेनैव विसभागक्षणमालोकादि, एकस्या५नेकजनकवायोगात्, योगेऽपि तत्तुल्यतापत्तेः, अतुल्याश्च रूपालोकादयः, न च कारणाभेदे कार्यस्य भेद इति युक्तम् , अभ्युपगमप्रकोपात्, इष्टश्वायम्, तत एव सर्वतत्पसूतेः । न चोपादाननिमित्तभेदतस्तत्र सामग्रीभेदः, तेषामेकखभावत्वात् तत्कल्पना
बीजाभावात्; अन्यथां तद्भिन्नख भावतापत्तिः । इति तदभेदादपि १० फलभेदो दुःस्थित एव । सर्वेषां सर्वजननखभावत्वाददुःस्थित इति
(खो० व्या) अस्ति चायं-तदपरोदयः । कुत इत्याह-तदैकखसन्ततावपि हेतुभेदेभ्यः चक्षुराद्युत्पत्तेः। न चेत्यादि । न च रूपं येन खभावेन सभागक्षणंरूपक्षणमेव जनयति तेनैव विसभागक्षणमालोकादि । 'आदि'शब्दात् ५ चक्षुरादिग्रहः । कुतो नेत्याह-एकस्य-कारणभेदस्य अनेकजनकत्वविरोधात् एकस्वभावतया । योगेऽपीत्यादि। योगेऽप्यनेकजनकत्वस्य किमित्याह-तत्तुल्यतापत्तेः-अनेकतुल्यतापत्र्हेत्वभेदादित्यर्थः । अतुल्याश्च रूपालोकादयोऽनेके । न चेत्यादि । न च कारणाभेदे सति तत्त्वतः कार्यस्य भेद इति युक्तम् । कुत इत्याह-अभ्युपगमप्रकोपात् । इष्टश्चार्य-कारणाभेदे कार्यभेदः । कथ२० मित्याह-तत एव-तेभ्य एव रूपालोकादिभ्यो विवक्षितनिर्भागैककार्यजननस्वभावेभ्यः
सर्वतत्प्रसूतेः सर्वेषां तेषां-रूपालोकादीनां वसन्ततावुत्पत्तेः । न चेत्यादि । न च उपादान निमित्तभेदतो रूपे रूपमुपादानमालोकादयो निमित्तं आलोकादिष्वप्यालोकादयः उपादानं रूपादयो निमित्तमित्येवं तत्र-समग्रेषु सामग्रीभेदः। कुतो नेत्याह-तेषां-हेतुभेदानां रूपादीनामेकखभावत्वात् अत एव तत्कल्प२५ नावीजाभावात्-उपादाननिमित्तकल्पनाबीजाभावात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तद्भिन्नखभावतापत्तिः तेषां-हेतुभेदानां रूपादीनां भिन्नखभावतापत्तिः, न येनैव स्वभावेनोपादानं तेषां तेनैव निमित्ततेति अभिधानमात्रभेदापत्तेः । इति-एवं तद्भेदादपि-सामग्रीभेदादपि फल भेदः-रूपालोकादिःस्थित एव । सर्वेषामित्यादि । सर्वेषां हेतुभेदानां रूपादीनां सर्वजनन
१ अपि च चक्षु०' इति ग-पाठः। २ राधुपपत्तेः' इति ग-पाठः। ३ विभागक्षण.' इति ग-पाठः। ४ 'त्वामोगात्' इति ग-पाठः। ५ 'भेदात् तत्र' इति ग-पाठः। ६ “चार्य' इति
क-पाठः।

Page #298

अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१६७ (मूलम्) चेत्, न, तावद्भयस्तावदुत्पादे सर्वेषामेकखभावता । तथैकोपयोगित्वं कार्याणां निरंशता प्रकटो जातिभेदस्तदेकैकापेक्षया सामग्रीभेदश्चेति शोभनमदुःस्थितत्वम् । अभिन्नतावत्स्वभावजत्वे ह्य- ५ मीषां तदन्यतरवत् सर्वेषां तत्तुल्यतापत्तिः तत्वभाववैचित्र्यं वेत्यलङ्घनीया न्यायमुद्रा ॥
स्यादेतद्धतुखभावसङ्क्रान्तिपंक्षेऽयं दोषः। तत्र हि तस्यैव तथाभवनमिति कार्यतुल्यता, अत एव च तत्वभाववैचित्र्यं वेत्यनिवारितमेतत् । यदा तु तत्प्रतीत्योत्पादतस्तद्भावस्तदा हेतूनां निमित्त-१०
(स्वो० व्या० ) खभावत्वात्-अखिलरूपालोकादिजननस्वभावत्वात् अदु:स्थित इति चेत् फलभेदः । एतदाशङ्कयाह-नेत्यादि । न तावद्भयः-हेतुभेदेभ्यो रूपादिभ्यः तावदुत्पादे-अनेकरूपादिफलोत्पादे । किमित्याह-सर्वेषां-रूपालोकादीनां एकस्वभावता विवक्षितनिर्भागैककार्यापेक्षयाऽङ्गीकृता । तथैकोपयोगित्वं विवक्षित- १५ निर्भागैककार्यापेक्षमङ्गीकृतमेव । तथा कार्याणां निरंशता निर्भागैकरूपतया अनेकप्रतीत्यभावेऽपि, तथा प्रकटो जातिभेदः कार्याणामेव रूपादित्वेन तदेकैकापेक्षया कार्याण्यधिकृत्य सामग्रीभेदश्चेति शोभनमदुःस्थितत्वम् , उक्तदोषेभ्यो नादुःस्थितत्वमित्यर्थः। सकलपिण्डार्थमाह-अभिन्नतावत्खभावजत्वेएकस्वभावानेकरूपादिखभावजत्वे यस्मात् अमीषां-कार्याणां तदन्यतरवत्-२० रूपायन्यतरवत् सर्वेषाम्-आलोकादीनां तुल्यतापत्तिः अभिन्नतावत्स्वभावजत्वादेव येभ्य एव स्वभावेभ्यो रूपमुत्पन्नं तेभ्य एवालोकादय इत्यपि कृत्वा तत्वभाववैचित्र्यं वा तेषामेव-हेतुभेदानां रूपादीनां स्वभाववैचित्र्यं वा । एतेन 'तथाविधसर्वजननस्वभावाः' इत्यपि व्युदस्तम् , बलात् तद्वैचित्र्यापत्तेः । इति एवमलचनीया न्यायमुद्रा। एतल्लङ्घने न्यायभेद इति भावनीयम् ॥
२५ स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे हेतुखभावसङ्क्रान्तिपक्ष एव कार्ये अयं दोषःअनन्तरोदितः। तत्र यस्मात् हेतुसङ्क्रान्तिपक्षे तस्यैव-हेतोः तथाभवनं कार्यरूपतया इति-एवं कार्यतुल्यता, अत एव-तत्तथाभवनात् तत्वभाववैचित्र्यं "वेति-सर्वेषां सर्वजननस्वभाववैचित्र्यं वेति अनिवारितमेतद् भवत्येवेत्यर्थः ।
'पक्षे ह्यय' इति क-पाठः । २ 'एतेन न तथा.' इति क-पाठः। ३ 'भावनीयः' इति कुपाठः। ४ 'चेति' इति रु-पाठः। ५ 'चेत्यनि०' इति -पाठः।

Page #299

१६८ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम् ) मात्रत्वान्न कश्चिद् दोष इति । एतेन 'कारणानां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यः कार्यस्य भिन्ना एव विशेषाः' इत्येतदपि प्रत्युक्तमिति । अत्रो५च्यते-तदिदं पिशाचभयात् पितृवनसमाश्रयणम् । नहि कथञ्चित् हेतुखभावसङ्क्रान्तिमन्तरेणासत्सद्भवनापत्त्या कार्यभाव एव युज्यत इत्युक्तप्रायम् । स उपलभ्यत इति चेत्, को वा किमाह ? कथं न युज्यत इति ? भवन्नीत्या वेदितम् । कश्चायं तत्प्रतीत्योत्पादः? तदनन्तरभावित्वम् । नेदं क्षणिकैकान्तवादिनोऽशेषतत्कालभावि१० भावसाधारणत्वेन तदभावसिद्धये, नियमहेत्वभावात् । तथाहिविवक्षितहेतुक्षणानन्तरं तत्कालभावि सर्वमेव भुवनोदरगतं क्षणजातमुत्पद्यते, ततस्तत्वरूपाद्यननुवेधतुल्यतायामयमेवास्य हेतु
(खो० व्या०) यदा तु-यदा पुनः तत्प्रतीत्योत्पादत:-तेभ्यः प्रतीत्योत्पादनेन तद्भावः तावत् १५ कार्यभावस्तदा-तस्मिन् काले हेतूनां निमित्तमात्रत्वात् कारणात् न कश्चिद्
दोष इति । एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन कारणानां रूपादीनां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यः कार्यस्य-विज्ञानादेः भिन्ना एव विशेषा:-रूपा तदाभासतेत्ये
मादय इत्येतदपि प्रत्युक्तं-परिहृतमिति । अत्रोच्यते-तदिमित्यादि । तदिदं-लोकप्रवादनिबन्धनं पिशाचभयात् पितृवनसमाश्रयणम् । अत्राधि२० कृतदोषसम्भवः । एतदेवाह न हीत्यादिना । न यस्मात् कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेण हेतुखभावसङ्क्रान्तिमन्तरेण असत्सद्भवनापत्त्या प्रमाणविरुद्धकार्यभाव एव युज्यत इत्युक्तप्रायं-प्रायेणोक्तम् । स उपलभ्यत इति चेत् कार्यभावः। एतदाशक्याह-को वा किमाह ? । उपलभ्यत एव । कथं न युज्यत इति परः । भवन्नीत्या वेदितमिति ग्रन्थकारः । कश्वायं तत्प्रतीत्योत्पाद २५ इति प्रश्नः। तदनन्तरभावित्वमिति परवचनम् । नेदं-तदनन्तरभावित्वं
क्षणिकैकान्तवादिनोऽशेषतत्कालभाविभावसाधारणत्वेन हेतुना तभावसिद्धये, प्रक्रमात् हेतुफलभावसिद्धये । कुत इत्याह-नियमहेत्वभावात् । एनमेव स्पष्टयन्नाह तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । विवक्षितहेतुक्षणानन्तरं तत्कालभावि सर्वमेव भवनोदरगतं क्षणजात
१ 'तत्प्रीत्योत्पादः' इति ग-पाठः। २ 'प्रवाहनिबन्धनं' इति ङ-पाठः। ३ 'परवचनम्' इति उ-पाठः।

Page #300

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१६९ (मूलम्) रिदमेव चास्य फलमिति कुतोऽयं नियमः। विधूय मोहतिमिरमालोच्यतामेतदिति । किमत्रालोच्यम् ? तत्वभावत एव तनियमसिद्धेः सर्वस्य सुस्थितत्वात् । तथाहि-तयोरेव हेतु-फलयोः स खभावो५ येन स एव तस्यैव हेतुस्तदेव च तस्यैव फलमिति । अतोऽशेषतत्कालभाविभावसाधारणत्वेऽपि तदनन्तरभावित्वस्य, अपरत्र तत् खभावत्वाभावात् अस्यैव च नियमहेतुत्वात् तद्भावसिद्धिरिति । तथाहि-तस्यैवासौ खभावो येन तदनन्तरं भवत् तदेव तत् कार्यमितरदेव च तत्कारणं नान्यदिति ॥ अत्रोच्यते-एतदपि यत्-१० किश्चित्, अन्वयापत्तेः, अन्यथा शब्दार्थायोगात् । तथाहि-खो भावः
(स्वो० व्या) मुत्पद्यते, अन्यथा सर्व क्षणिकमिति प्रतिज्ञाव्याघातः। ततः-एवं व्यवस्थिते सति तत्वरूपाद्यननुवेधतुल्यतायां सत्यामयमेवास्य हेतुः तथा इदमेव चास्य फलमिति कुतोऽयं नियमः। न कुतश्चिदित्यर्थः। विधूय मोहतिमिर-१५ मालोच्यतामेतदिति । आह-किमत्रालोच्यम् । तत्स्वभावत एवहेतुफलखमावत एव तन्नियमसिद्धेः-हेतुफलभावनियमसिद्धेः सर्वस्य सुस्थितत्वात् किमत्रालोच्यमिति ? । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । तयोरेव हेतु-फलयो-विवक्षितयोः स खभावो येन-स्वभावेन स एवविवक्षितः तस्यैव-विवक्षितस्य हेतुः, तदेव च-विवक्षितं तस्यैव-विवक्षितस्य २० हेतोः फलमिति । अतः अस्मात् स्वभावात् अशेषतत्कालभाविभावसाधारणत्वेऽपि कस्येत्याह-तदनन्तरभावित्वस्य । अपरत्र-अविवक्षितहेत्वादौ तत्वभावत्वाभावात् कारणात् अस्यैव-तत्स्वभावत्वस्य नियमहेतुत्वात् कारणात् तद्भावसिद्धिः-हेतुफलभावसिद्धिरिति । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । तस्यैवासी खभावः कारणस्य येन-२५ स्वभावेन तदनन्तरं भवत्-कारणानन्तरं भवत् तदेव-विशिष्टं तत् कार्यमितरदेव च विवक्षितं तत्कारणं-विवक्षितकार्यकारणं नान्यत् तदनन्तरभावित्वे सत्यपि इति । एतदाशझ्याह-अत्रोच्यते-एतदपि यत्किञ्चित्-असारम् । कुत इत्साह-अन्वयापत्तेः, अन्यथा अन्वयापत्तिमन्तरेण शब्दार्थायोगात् ।
१ तदभावसिद्धेरिति' इति ग-पाठः ।
अनेकान्त. २२

Page #301

१७० अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) खभाव इत्यात्मीया सत्ता, तस्यैव हेतोरियमात्मीया सत्ता यत् तदनन्तरं भवत् तदेव तत् कार्यमिति तस्यैव तथाभवनेऽन्वय५'सिद्धिः, अतत्वभावत्वे च तदनन्तरं न तद्भावः, भावे वाऽतिमसङ्ग इति कुतो हेतुफलभावनियमः। नन्वलमनेन वाक्छलेन । तस्यायं खभावः स्वधर्मों यदपगच्छति तस्मिन् तदनन्तरं तदेव भवति । स्थादेतत्-एवं यदि तदाऽन्यन्न भवेत्, भवति च । किं तेन भवता।
न तत् तत इति चेत्, इतरस्य ततो भावे को हेतुः। तत्वभाव १० एवेति चेत्, न असौ तत्स्वरूपाचनुवेधवैकल्ये तदनन्तरभावि
(स्वो० व्या०) एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । खो भावः खभाव इति । किमुक्तं भवति ? आत्मीया सत्ता। अयं भावार्थः-तस्यैव हेतोरियमा
त्मीया सत्ता यत् तदनन्तरं भवत्-विवक्षितहेत्वनन्तरं तदेव-विवक्षितमेव १५तत् कार्यम् । इति-एवं तस्यैव-हेतोस्तथा-कार्यभावेन भवनेऽन्वयसिद्धिः। विपक्षे बाधामाह अतत्वभावत्वे चेत्यादिना । अतत्स्वभावत्वे च हेतोः तदनन्तरं-विवक्षितहेत्वनन्तरं न तावा-न विवक्षितकार्यभावः, भावे वा तस्य अतिप्रसङ्गः अतत्स्वभावत्वाविशेषे तदपरभावापत्त्या । इति-एवं कुतो हेतुफलभावनियमः । नैवेत्यर्थः । नन्वलमनेन वाक्छलेन । तस्यायं २० स्वभाव इति कोऽर्थः ? । खधर्मः । किम्भूत इत्याह-यदपगच्छति तस्मिन्
तदनन्तरं तदेव भवति-विवक्षितं कार्यमिति । एतदाशङ्कयाह-स्यादेतत्एवं परोदितं यदि तदा तदनन्तरकाले अन्यन्न भवेद् भवति च । ततश्रावधारणार्थायोगः । किं तेन-अन्येन भवता? । न तत्-अन्यत् तत इति
चेत्-विवक्षितात् कारणात् । एतदाशङ्कयाह-इतरस्य-तत्फलाभिमतस्य ततः-विव२५ क्षिताद्धेतोर्भावे को हेतुः । तत्वभाव एवेति चेत्-विवक्षितस्वभाव एवेति
चेत् हेतुः । एतदाशझ्याह-न असौ-तत्स्वभावः तत्स्वरूपाद्यनुवेधवैकल्येहेतुखरूपाधनुवेधविकलभावे, 'आदि'शब्दाद् गुणपरिग्रहः, तदनन्तरभावित्व
(विवरणम्) (२७) हेतुस्वरूपाद्यनुवेधविकलभाव इति । हेतोः-मृदादेः खरूपं-मृत्त्वादि ३० तस्यानुवेधः-घटादौ कार्येऽनुवृत्तिस्तस्य विकलभावे, विकलत्व इत्यर्थः ॥
(२७) 'आदि'शब्दाद् गुणपरिग्रह इति । अत्र सौरभादिगुणो गृह्यते तत्१ 'सिद्धेः' इति क-पाठः। २ 'यदापि गच्छति' इति क-पाठः । ३ 'कार्याभावेन' इति ङ-पाठः । ४ 'धारणावायोगः' इति क-पाठः। ५'कार्यानुवृत्तिः' इति क-पाठः।

Page #302

अधिकारः]
खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
स्वमन्तरेण गम्यते, तचाशेषतत्कालभाविभावसाधारणमेवेति परित्यज्यतामसदभिनिवेशः । तेऽन्यदाऽन्यतोऽपि भवन्ति तत् तु तत एवेति विशिष्टतत्वभावत्वावगतेरदोष इति चेत्, न, विवक्षि- ५ तानामन्यदाऽभावेन अन्यतो भावासिद्धेः, सामान्येन तु तस्यापि 'सिद्धेः । एवमपि तदेव तजननस्वभावमितरदेव च तजन्यखभावमित्यभ्युपगमे न्यायबाधा, एवम्भूतस्य वाङ्मात्रेण खभावान्तरस्याप्यभिधातुं शक्यत्वात् । तथाहि-एवमपि वक्तुं पार्यत एव मृत्पिण्ड एव पटजननवभावः, पट एव च तजन्यखभावः, इत्येवं तन्तव
(स्त्रो० व्या०) मन्तरेण गम्यते एतावन्मात्रनिबन्धन एवेत्यभिप्रायः तच-तदनन्तरभावित्वम् । अशेषतत्कालभाविभावसाधारणमेवेति कृत्वा परित्यज्यतामसदभिनिवेशः। ते-अशेषतत्कालभाविनो भावा अन्यदा-अन्यस्मिन् कालेऽन्यतोऽपि भवन्ति प्रबन्धापेक्षया तत् पुनः-विवक्षितं कार्यं तत एव-विवक्षितात् ।। कारणात् । इति-एवं विशिष्टतत्स्वभावत्वावगतेः कारणाददोष इति चेदनन्तरोदितः । एतदेवाशक्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवं विवक्षितानाम्-अशेषतत्कालभाविनां भावानामन्यदाऽभावेन हेतुना अन्यतः-हेत्वन्तराद् भावासिद्धेः। विशिष्टा हि ते तदैव भवन्ति, नान्यदेति भावनीयम् । सामान्येन तु तस्यापिविवक्षितस्य कार्यस्य 'सिद्धेः अन्यदेति । एवमपि-तत्त्वनीतौ तदेव-विवक्षितं२० कारणं तज्जननखभावं-विवक्षितकार्यजननखभावं इतिरे]तरदेव च-विवक्षितं कार्य तज्जन्यस्वभावं-विशिष्टकारणजन्यस्वभावमित्यभ्युपगमे । किमित्याहन्यायबाधा। कथमित्याह-एवम्भूतस्य परमार्थतो निषन्धनस्य वाइमात्रेण हेतुना खभावान्तरस्याप्यभिधातुं शक्यत्वात् । एतदेवाह तथाहीत्यादिना। तथाहीति पूर्ववत् । एवमपि-वक्ष्यमाणनीत्या वक्तुं पार्यत एव, न जिह्वान्तरे २५ 'डोगरो भवति यदुत मृत्पिण्ड एव पटजननखभावः, पट एव च तजन्य
(विवरणम्) पिण्डादिभावमात्रापत्त्येति । यदि हि तद्देशभिन्ने घटे मृदोऽनुगमः स्यात्, तदा असावपि मृत्पिण्डादिपाच्यस्वरूपमात्र एव स्यादित्यर्थः ॥
'सिद्धः' इति ग-पाठः। २ 'वक्तुं शक्यत एव अमृत्पिण्ड.' इति क-पाठः। ३ 'करणात्' इति क-पाठः । ४ 'सिद्धिः' इति ङ-पाठः। ५ 'पर्यायत एव' इति क-पाठः। ६ 'डोन्तरो' इति -पाठः। ७ 'भिन्नघटे' इति च-पाठः।

Page #303

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम्)
एवं घटजननस्वभावाः, घट एव च तज्जन्यस्वभावः, इति हेतुफलभावापत्त्या न्यायबाघेति । तदेशभेदेनेत्थं तत्तत्स्वभावत्व५ कल्पना विरुद्ध्यत इति चेत्, न, तथातत्तत्स्वभाववैचित्र्यतस्तत्कार्लभेदेन च वो विरोधासिद्धेः, तत्र तत्सत्ताऽननुगमात् तदनुगमे तदुपादानत्वापत्तेः । कथं 'विरोधासिद्धिरिति चेत्, तत्स्वभावस्या - चिन्त्यशक्तित्वात् पर्यनुयोगायोगात्, अतिप्रसङ्गात् । इति तस्यैव तथाभावमन्तरेण देशा भेदेऽपि समानत्वाच्च । तत्रैव तद्रूपानुकारो ( स्वो० व्या० )
3
स्वभावः-मृत्पिण्डजन्यस्वभावः इत्येवं तन्तव एव घटजनन स्वभावाः, घट एव च तज्जन्यखभावः - तन्तुजन्यस्वभावः । इति एवं हेतुफलभावापत्त्या न्यायबाधेति भावितम् । तद्देशेत्यादि । तयोः - मृत्पिण्डादि-पटाद्योः देशभेदेन हेतुना इत्थम् - एवमुक्तनीत्या तत्तत्स्वभावत्वकल्पना 'विरुध्यते । इति चेत्, १५ एतदाशाह - नेत्यादि । न-नैतदेवं तथा तेन प्रकारेण देशभेदलक्षणेन तत्तत्स्वभाववैचित्र्यतः - मृत्पिण्डादिपटादिखभाववैचित्र्येण तत्कालभेदेन च तयोःमृत्पिण्ड - घटाद्योः कालभेदेन च वः - युष्माकं विरोधासिद्धेः मृत्पिण्डो युष्माकं भिन्नक्षणघटजननखभाव एव । एवं घटमधिकृत्य भिन्नदेशपटजनन स्वभावत्वेऽप्यस्याविरोध एवेति भावनीयम् । तथेत्यादि । तत्र तदेशभिन्ने पटादौ तत्सत्ताऽननु२० गमात् - मृत्पिण्डादिसत्ताऽननुगमात् अनुगमे तदनुपादानत्वापत्तेः मृत्पिण्डादिभावमात्रापत्त्या । कथं विरोधासिद्धिरिति चेत्, विरोधसिद्धिरेवेत्यर्थः । एतदाशङ्कयाह- तत्स्वभावस्य - मृत्पिण्डादिस्वभावस्य अचिन्त्यशक्तित्वात् कारणात् विरोधासिद्धिः । तथा पर्यनुयोगायोगात् स्वभावस्य तथा अतिप्रसङ्गात् मृत्पिण्डादपि घटे तत्सत्तानुगम एवेति भावनीयम् । इति - एवं तस्यैव हेतोः २५ तथाभावमन्तरेण-कार्यभावं विना देशाभेदेऽपि सति समानत्वाच्चेति भावनीयम् । तत्रैव- मृत्पिण्डाद् घटादौ तद्रूपानुकारो दृश्यते - मृद्रूपानुकारः, ( विवरणम् )
(२५) समानत्वाच्चेति । हेत्वन्वयाभावे सति मृत्पिण्डपदयोर्मृत्पिण्डयोर्वा समान एव कार्यकारणभाव इत्यर्थः ॥
१०
१७२
[ षष्ठः
धादिसिद्धि' इति ग-पाठः । ४ 'इति' इति पाठो नास्ति ग-प्रतौ । ङ - पाठः । ६ 'निरुध्यते' इति ङ-पाठः । ७ 'तत्व०' इति ङ-पाठः । पाठः । ९ मृत्पिङते (?) घटादी' इति ङ-पाठः ।
१ ' तद्देशे भेदेनेत्थं' इति पाठः । २ 'भेदेनेव वा विरोधा०' इति ग-पाठोऽशुद्धः । ३ 'विरो५ ' इत्येवमुक्त०' इति ८ ' तत् तथा' इति क

Page #304

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
दृश्यते नेतरत्रेति चेत्, अस्त्येतत्; किन्त्वसौ न तत्खरूपाद्यनुवैधमन्तरेण । ततः किमिति चेत्, अनिवारितोऽन्वयः ॥
एतेन बीजादेर्विसदृशाङ्करादिवेदनं प्रत्युक्तम्, तस्यैव तथाभव - ५ नात्, अन्यथा तदनुपपत्तेः तथाभाविहेत्वभावात्, तुच्छप्रागभावे तदभवनमात्रतया प्रध्वंसाभाववत् तदनुपपत्तेरिति भेदकहेतुभावतः कथञ्चित् तद्रूपानुकार सिद्धेरिति ॥
१७३
( स्वो० व्या० ) नेतरत्रेति चेत्-पटादौ । एतदाशमाह - अस्त्येतदित्यादि । अस्त्येतद् यदुक्तं १० परेण, किन्त्वसौ - तद्रूपानुकारो न तत्खरूपाद्यनुवेधमन्तरेण- न मृत्स्वरूपगुणानुवेधं विना । ततः किम् ? । इति चेत् एतदाशङ्कयाह-अनिवारितः अन्वयः, तत्स्वरूपाद्यनुवेधस्यैवान्वयत्वात् ॥
एतेनेत्यादि । एतेन - अनन्तरोदितेन बीजादेः सकाशाद् विसदृशाङ्करादिवेदनं प्रत्युक्तम् । कथमित्याह - तस्यैव - बीजादेस्तथा भवनात् - अङ्कुरादिरूपेण १५ भवनात्, सन्तत्या प्रभावगुणफलान्वयोपलम्भादिति भावः । इत्यं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह - अन्यथा - तस्यैव तथाभवनमन्तरेण तदनुपपत्तेः - अङ्कुराद्यनुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च तथाभावि हेत्वभावात् तथा अङ्कुरादिप्रकारेण भवितुं शीलमस्येति तथाभावी, तथाभावी चासौ हेतुश्च तस्याभावात्, तुच्छप्रागभावे सति विवक्षितकार्यस्य तदभवनमात्रतया - विवक्षित कार्याभवनमात्रतया तत्त्वत्तः प्रागभावस्य २० प्रध्वंसाभाववदिति निदर्शनम् । सोऽपि तदभवनमात्रमेवेत्यर्थः । तदनुपपत्तेःकार्यानुपपत्तेः । न हि प्रध्वंसाभावः कार्यं भवतीति भावनीयम् । नैव प्रागभावोऽपि भवति च कार्यमिति - अतो भेदकहेतुभावतः कारणाचित्र क्षित्युदकादेः कथश्चित् - केनचित् प्रकारेण प्रभावगुणफलान्वयलक्षणेन तद्रूपानुकारसिद्धेः- बीजादिरूपानुकारसिद्धेः अङ्कुरादौ बीजादेर्विसदृशाङ्कुरादिवेदनं प्रत्युक्तमिति ॥
·
(विवरणम् )
(१६) सन्तत्या प्रभाव गुणफलान्वयोपलम्भादिति । सन्तत्या - प्रवाहेण प्रभावगुणयोः कारणसत्कयोः फले- कार्येऽन्वयस्योपलम्भादिति भाव इति परमार्थः ॥
1
(२१) सोऽपि तदभवनमात्रमेवेति । सोऽपि - प्रागभावः, न केवलं प्रध्वंसाभाव इत्यर्थः, तदभवनमात्रमेव - कार्यस्याभवनमात्रमेव तुच्छम् । ततो यथा प्रध्वंसा - ३० भावस्तुच्छत्वान्न कार्योभवत्येवं प्रागभावोऽपि मा भवतु, तुच्छत्वस्याविशिष्टत्वात् ॥
१ 'अस्त्वेतत्' इति क-पाठः । २. 'बन्धमन्तरेण' इति क-पाठः । ३ ' हेतुभावात्' इति गपाठः । ४ ' का रिसिद्धे ०' इति ग-पाठः । ५ 'कार्याभवति' इति ङ-पाठः । ६ 'प्रवाहेण रुपयोः फले' इति क- पाठः !
२५

Page #305

१७४ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[ षष्ठः (मूलम्) यचोक्तम्-'एतेन कारणानां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यः कार्यस्य भिन्ना एव विशेषा इत्येतदपि प्रत्युक्तमिति एतदप्ययुक्तम्, कार५णानां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यः कार्यस्य तदविरोधात्, तदेकानेकस्व. भावत्वात् , तथोपलब्धेः, धर्मकीर्तिनाऽप्यभ्युपगतत्वात् , हेतुबिन्दी "भिन्नखभावेभ्यश्चक्षुरादिभ्यः सहकारिभ्य एककार्योत्पत्तौ न कारणभेदात् कार्यभेदः स्यादित्याशङ्कय न यथाखं खभावभेदेन तद्विशेषोपयोगतस्तदुपयोगकार्यस्वभावविशेषासङ्करात्" इत्यादेः स्त्रय१० मेवाभिधानात् ॥
स्यादेतत्-अभिहितमिदम् , अन्यार्थ त्वभिहितम्। कस्तीस्यार्थः? स हि 'न कारणभेदो भेदकः स्यादिति' चोचं 'तत्रैव सामर्थ्यान्नापरा
(खो० व्या०) यञ्चोक्तमित्यादि । यच्चोक्तं पूर्वपक्षे-'एतेन कारणानां भिन्नेभ्यः स्व१५ भावेभ्यः कार्यस्य भिन्ना एव विशेषा इत्येतदपि प्रत्युक्तमिति एतदपि
अयुक्तं प्रत्युक्तम् । कथमित्याह-कारणानां भिन्नेभ्यः खभावेभ्यः कार्यस्य तदविरोधात्-भिन्नविशेषार(१) विरोधात् । अविरोधश्च तदेकानेकस्वभावत्वात् तस्य-कार्यस्यैकानेकस्वभावत्वात् , एकानेकस्वभावत्वं च तस्य तथोपलब्धेः-एकानेकस्वभावतयोपलब्धेर्विज्ञानं नीलं कुशलमित्यादिसंवेदनात् तदुपलब्धिभवनीया । इहैव २० हेत्वन्तरमाह-धर्मकीर्तिनाऽप्यभ्युपगतत्वात् कारणानां तेभ्यः कार्ये तदविरो
धस्स । एतदेवाह हेतुबिन्दी ग्रन्थे-भिन्नखभावेभ्यश्चक्षुरादिभ्यः सहकारिभ्य एककार्योत्पत्तौ सत्यां, विज्ञानोत्पत्तावित्यर्थः, न कारणभेदात् कार्यभेदः स्यात् अनेकेभ्य एकखभावेन इत्याशङ्कय न यथाखं स्वभावभेदेन-न
चैतदेवं यथाखं-यथाऽऽत्मीयं स्वभावभेदेन तद्विशेषोपयोगता-कारणविशेषोप२५ योगात् तदुपयोगकार्यखभावविशेषासङ्करात्-कारणविशेषोपयोगात् कार्ये
स्वभावविशेषासङ्करात् इत्यादेन्थात् खयमेवाभिधानात् धर्मकीर्त्तिनेति ॥ __ स्यादेतत्-अभिहितमिदम्, अन्यार्थ त्वभिहितमिति । एतदाशङ्कयाहकस्तयस्यार्थोऽभिहितस्य ? । स हि-धर्मकीर्तिः 'न कारणभेदो भेदका
(विवरणम्) ३० (२०-२१) तेभ्यः कार्ये तदविरोधस्येति । तेभ्यः-भिन्नेभ्यः कारणस्वभावेभ्यः कार्ये-आधारभूते तदविरोधस्य-विशेषाविरोधस्य ॥
१-२ १६८तमे पृष्ठे। ३ 'तस्य' इत्यधिको ग-पाठः । ४ 'अस्य' इति उ-पाठः । ५ 'करणविशेषोपयोगेन तदुप०' इति उ-पाठः।

Page #306

१७५
अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) परजननम्' इत्यनेनैवानवकाशं मन्यते, एवं स्पष्टीकृतमप्यर्थतत्त्वं यो नाम स्वदर्शनानुरक्तमतिस्तत्र विश्वशक्तिवैकल्यं न प्रतिपद्यते धावति च चोचं कर्तुं स मुग्धबुद्धिरित्थमपि शक्यः तूष्णीमित्युपहासपरं ५ कारणोपयोगकृतं कार्यखभावविशेषासङ्करमुक्तवान् । परमार्थतस्तु न भवन्त्येव कारणानां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यः कार्यस्य भिन्ना एव विशेषा इत्ययमर्थ इति । अत्रोच्यते-उपहासपरमित्येतत् सत्यम् , स मुग्धबुद्धिरित्थमपि शक्यः तूष्णीमित्येतदप्येवम् , तस्य विशिष्टबोधाभावात् । यस्तु सन्न्यायकुशलः कुशाग्रीयबुद्धिः स कथमधि-१० कृतचोयं तत्रैव सामर्थ्यादित्यादिनाऽनवकाशं मन्येत ? तत्रैव सामर्थ्य तत्समानजातीयापरापराजननवन्न तदन्यपरापरजननमपि । इति किं न पश्यत्यसौ येन तथा मन्यत इत्युक्तप्रायं चात्र । तस्मान्न श्रोत
(स्त्रो० व्या०) स्यादिति एतत् चोद्यं तत्रैव-विवक्षिते कार्ये सामर्थ्यात् नापरापरजनन-१५ मित्यनेनैव ग्रन्थेन अनवकाशं मन्यते । एवं स्पष्टीकृतमप्यर्थं यो नाम कश्चित् स्वदर्शनानुरक्तमतिः तत्र-कार्ये विश्वशक्तिवैकल्यं तत्कारणापेक्षया न प्रतिपद्यते साङ्ख्यादिः धावति च चोद्यं कर्तुं 'न कारणभेदो भेदकः स्यात्' इत्येवं समुग्धबुद्धिः-चोद्यचञ्चुः इत्थमपि शक्यस्तूष्णीमिति-मूक इति उपहासपरं कारणोपयोगकृतं कार्यखभावविशेषासङ्करमुक्तवान् हेतुबिन्दी; २० परमार्थतस्तु न भवन्त्येव कारणानां-चक्षुरादीनां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यः कार्यस्य-विज्ञानादेः भिन्ना एव विशेषा इत्ययमर्थस्तस्येति । एतदाशयाहअत्रोच्यते । उपहासपरमित्येतत् सत्यम् , अप्रमाणोपपन्नतयेत्यभिप्रायः । स मुग्धवुद्धिरित्थमपि शक्यस्तूष्णीमित्येतदपि एवमविप्रतिपत्तिरावयोः । कुत इत्याह-तस्य-मुग्धबुद्धेर्विशिष्टबोधाभावात् , यस्तु सन्न्यायकुशलः २५ कश्चित् कुशाग्रीयबुद्धिः-तीक्ष्णबुद्धिर्भवानिव स कथमधिकृतचोचं-न कारणभेदात् कार्यभेदः स्यादिति तत्रैव-सामादित्यादिना अनवकाशं मन्येत?। कथं च न स्यादित्याह-तत्रैव सामये विवक्षितकार्य तत्समानजातीयापरापराजननवदिति निदर्शनं न तदन्यपरापरजननमपि विज्ञानान्तरा
१ विशेषात् सङ्कर.' इति क-पाठः। २ ‘स न्याय.' इति क-पाठः। ३ 'सामर्थ्यादिना' इति क-पाठः। ४ 'तत्समानजातीयापरापरजननमपीति' इति ग-पाठः। ५ 'परापरजनन.' इति उ-पाठः।

Page #307

१७६ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम् ) शब्दार्थातिरेकेण तन्मतात्याग इति तदत्यागिनो न युक्तमेवमादिप्रलपनम् । श्रौतशब्दार्थाङ्गीकरणे चोक्तवन्मदीयाभ्युपगमाश्रय इति ५यथा यथा विचार्यते तथा तथा न परमते कार्यकारणभावो युज्यते, योगेऽपि न तन्निश्चये कश्चिदुपायः॥ _ स्यादेतत्-प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभाव इत्युपायः। इह च प्रत्यक्षमेव प्रमाणे प्रत्यक्षानुपलम्भशब्दाभ्यामुच्यते । तथाहि-कार्यकारणाभिमतपदाकारं प्रत्यक्षं तद्विविक्तवस्त्वाकारमनु१० पलम्भ इति । एतौ च प्रत्यक्षानुपलम्भौ परस्परसहायौ साधनम् । कदाचिदनुपलम्भपुरस्सरं प्रत्यक्षम्, यथाऽऽह न्यायवादी-"येषा
(खो० व्या०) जननवन्न चक्षुरादिजननमपीत्यर्थः । इति एवं किं न पश्यत्यसौ कुशाग्रीयबुद्धिः येन तथा मन्यत इति उक्तप्रायं चात्र व्यतिकर इति नाधिकः प्रयासः । १५ यस्मादेवं तस्मान्न श्रौतशब्दार्थातिरेकेण तन्मतात्याग:-धर्मकीर्तिमतात्यागः, किन्तु त्याग एव । इति एवं तदत्यागिनः, प्रक्रमाद्धर्मकीर्तिमतात्यागिनः किमित्याह-न युक्तमेवादिप्रलपनं यथोक्तमसम्बद्धमिति । औतशब्दार्थाङ्गीकरणे च सति किमित्याह-उक्तवत्-यथोक्तं प्राक् तथा मदीया. भ्युपगमाश्रयः तदेकानेकस्वभावापत्त्या । इति एवं यथा यथा विचार्यते २० सूक्ष्मेक्षिकया तथा तथा न परमते-क्षणिकैकान्तवादिमते कार्यकारणभावो युज्यते । निदर्शितमेतन्न्यक्षेण । योगेऽपीत्यादि । योगेऽपि कार्यकारणभावस्य न तन्निश्चये-न कार्यकारणभावनिश्चये कश्चिदुपायः परस्य ॥
स्यादेतदित्यादि। स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे-प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभाव इति अस्ति उपायः। अस्यैव भावार्थमाह इह चेत्यादिना । इह च२५ प्रस्तुतोपाये प्रत्यक्षमेव प्रमाणं प्रत्यक्षानुपलम्भशब्दाभ्यां द्वाभ्यामुच्यते। एतद्भावनायाह-तथाहीत्यादि । तथाहीति पूर्ववत्। कार्यकारणाभिमतपदार्थाकारं प्रत्यक्षं प्रत्यक्षमुच्यते, तद्विविक्तवस्त्वाकारं-कार्यकारणाभिमतपदार्थविविक्तवस्त्वाकारं प्रत्यक्षमेव अनुपलम्भ इति । एतौ च प्रत्यक्षानुपलम्भौ
परस्परसहायौ सन्तौ साधनम्, कार्यकारणभावस्येति प्रक्रमः । कथमित्याह३० कदाचिदनुपलम्भपुरस्सरं प्रत्यक्षम् , यथाऽऽह न्यायवादी-धर्मकीर्तिः
१ 'सहायं कदा०' इति ग-पाठश्चिन्यः। २ सम्बन्धमिति' इति क-पाठः। ३ 'तस्यैव' इति
ङ-पाठः।

Page #308

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १७७
(मूलम्) मुपलम्भे तल्लक्षणमनुपलब्धमुपलभ्यते” इत्यादि । । एतेन चोपलब्धिलक्षणप्राप्तानुपलम्भेन तत्र तस्य खहेतोः सन्निधानात् प्रागपि सत्त्वमन्यतो देशादागमनं प्रागवस्थितकटकुव्यादि-५ हेतुत्वं चापाकृतमिति । तथा कदाचित् प्रत्यक्षपुरस्सरोऽनुपलम्भः, यथोक्तम्-"तत्रैकाभावेऽपि नोपलभ्यते तत् तस्य कार्यम्” इति । एतदुक्तं भवति-येषां सन्निधानेन प्रवर्तमानं यद् दृष्टं तेषु मध्ये यदैकस्याप्यभावो भवति तदा नोपलभ्यते तत् तस्य कार्यम् , यथा धूमो हुतभुजः, घटादि मृदादीनाम् । इत्युपायभावान्नास्ति दोष इति । १०
(खो० व्या०) येषामुपलम्भे मृत्पिण्डादिकारणानां तल्लक्षणम्-उपलब्धिलक्षणमेव घटादिकार्य अनुपलब्धं सत् पूर्वमुपलभ्यत इत्यादि तत् तस्य कार्यमित्यनुपलम्भपुरस्सरं प्रत्यक्षम् ॥ । एतेन चोपलब्धिलक्षणप्राप्तानुपलम्भेनानन्तरोक्तेन तत्र-देशे तस्य-१५ कार्यस्य स्वहेतुसन्निधानात् प्रागपि, हेत्वभावेऽपीत्यर्थः, सत्त्वमपाकृतमिति सम्बन्धः । तथा अन्यतो देशादागमनं कार्यस्य सत एव । तथा प्रागवस्थितकटकुट्यादिहेतुत्वं चापाकृतमिति । यदि तेऽपि हेतवः स्युः स्वहेतुसन्निधानात् प्रागपि तेभ्य एवोत्पद्येत कार्यम् , न चोत्पद्यते, तस्मान्न हेतवस्ते इति । एवं कदाचिदनुपलम्भपुरस्सरं प्रत्यक्षं साधनम् । तथा कदाचित् प्रत्यक्षपुरस्सरोऽ- २० नुपलम्भः साधनम् , यथोक्तं न्यायवादिनैव-"तत्रैकाभावेऽपि नोपलभ्यते तत् तस्य कार्यम्” इति परग्रन्थः । एवं व्याचिख्यासुराह-एतदुक्तं भवति । येषां सन्निधानेनान्यादीनां प्रवर्त्तमानं यदू दृष्टं-धूमादि तेषु मध्ये यदैकस्थाप्यभावो भवति अन्यादेरेव तदा नोपलभ्यते तत् तस्य-अनुपलभ्यमानस्य कार्यम् । निदर्शनमाह-यथा धूमोहुतभुज:-अग्नेस्तथा घटादि मृदादी-२५ नाम् । इति-एवमुपायभावात् कारणात् , तन्निश्चय इति वर्तते, नास्ति दोष
(विवरणम्) (१२) उपलब्धिलक्षणमेवेति । लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणम् , उपलब्धिरेव लक्षणंगमकं यस्य तत् तथा !!
१ 'इत्यादिना तत्' इति क-पाठः । २ 'खत एव' इति ङ-पाठः। ३ 'तत्रास्य कार्यमेति पर.' इति क-पाठः।
अनेकान्त० २३

Page #309

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
अत्र उच्यते यत्किञ्चिदेतत् उपलम्भस्य दर्शनत्वात्, अनुपलम्भस्य चादर्शनत्वात्, दर्शनादर्शनयोश्च व्यभिचारतः परेण ५ प्रतिक्षेपात्, तदितिरिक्तस्य चेहाप्यभावादिति ॥
स्यादेतत्-नाभावः उपलब्धिलक्षणप्राप्तानुपलब्धस्य दर्शनादू दृष्टस्य चादर्शनात् । नं, उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य अनुपलम्भासिद्धेः । उपलब्धिलक्षणप्राप्तिर्द्युपलम्भप्रत्ययान्तरसाकल्यम् । तेषामुपलम्भ( खो० व्या० )
१० इति । एतदाशङ्कयाह- अत्र उच्यते यत्किञ्चिदेतत् असारमित्यर्थः । कुत इत्याह- उपलम्भस्य दर्शनत्वात् तथाऽनुपलम्भस्य चादर्शनत्वात्, दर्शनादर्शनयोश्च व्यभिचारतः कारणात् परेण - धर्मकीर्त्तिना प्रतिक्षेपात्, तदतिरिक्तस्य च दर्शनादर्शनातिरिक्तस्य च इहापि - प्रत्यक्षानुपलम्भोपाये अभावात्, प्रत्यक्षानुपलम्भावपि दर्शनादर्शने एव इति अर्थः ॥ १५ स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत् - अथैवं मन्यसे - नाभावः, प्रक्रमात् तदतिरिक्तस्य । कथमित्याह - उपलब्धिलक्षणप्राप्तानुपलब्धस्य दर्शनाद् दृष्टस्य चउपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यैव अदर्शनात् । एतदाशङ्कयाह-न - नैतदेवम्, उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य सतः अनुपलम्भासिद्धेः । एनामेवाह - उपलब्धिलक्षणप्राप्तिर्यस्मात् उपलम्भप्रत्ययान्तरसाकल्यम् - उपलम्भकारणान्तराणां सकल२० भावः । यदि नामैवं ततः किमित्याह - तेषाम् - उपलम्भप्रत्ययान्तराणां सकलाना
२५
१७८
"
[ षष्ठः
( विवरणम् )
(१२) दर्शनादर्शनयोश्च व्यभिचारत इति । न ह्येकदा धूमोऽग्निसद्भावे दृष्टः, अन्यदा चै न दृष्टः इत्येतावतैव गम्यगमकभावो 'दासी गर्दभ 'न्यायेन दर्शनादर्शनयोर्व्यभिचारात्, किन्तु कार्यकारणभावेन नियतस्वभावेन वा गम्यगमकभावः । यदुक्तम्"कार्यकारणभावाद् वा नियमाद् वा नियामकात् ।
अविनाभावनियमो दर्शनान्न न दर्शनाद् ॥”*
इति । मध्यवर्त्तिनो 'न' शब्दस्योभयत्र सम्बन्धाद् दर्शना (द) दर्शनना (?) दिति दर्शनान्न दर्शनादिति मध्यवर्त्तिनो 'न' शब्दस्य उभयत्र सम्बन्धात् दर्शनादर्शनभावेन नाविनाभावनियमस्तथा न दर्शनादर्शनमात्रेण नाविनाभावनियम इति ॥
१ 'नोऽपलब्धि ०' इति ग-पाठोऽनादरणीयः । २' दर्शना एवे०' इति क- पाठः । ३ 'न च दृष्टः' इति च - पाठः । ४ 'नियमाकात्' इति ख- पाठः । ५ अनुष्टुप् । ६ 'मात्रेणाविना ०' इति च पाठः ।

Page #310

अधिकारः]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१७९
जननवभावत्वे कथं तदनुपलम्भः ? । अतत्वभावत्वे वा तत्प्रत्ययान्तरत्वं कथम् ?॥
स्थादेतत्-सहार्थेन तज्जननखभावानि, यथाऽऽह-"खभावविशे-५ षश्च यः स्वभाव: सत्खन्येषूपलम्भप्रत्ययेषु सन् प्रत्यक्ष एव भवति"। एतदप्यसारम् , इत्थमप्युभयस्य उपलब्धिलक्षणप्राप्तिशब्देनाभिधानात् तद्भावे चानुपलम्भायोगात् । न तदा तद्भाव एव, अपि तु विद्यमानः प्रत्यक्षो भवतीति चेत्, कथं तानि तदुपलम्भप्रत्ययान्तराणि ? । सह तेन तजननवभावत्वात् तथोच्यन्त इति चेत्, कथं न १० तदा तद्भावः, अभावे वा सह तेन तजननवभावानि ? । तदृश्यत्वेन
(खो० व्या०) मुपलम्भजननखभावत्वे सति उपलम्भभावापत्त्या कथं तदनुपलम्भः ?। नैवेत्यर्थः । अतत्वभावत्वे वा-उपलम्भाजननस्वभावत्वे वा तेषां तत्प्रत्ययान्तरत्वम्-उपलम्भप्रत्ययान्तरत्वं कथम् ? । नैवेत्यर्थः ॥
१५ स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे-सहार्थेन अवलम्बनाख्येन तजननवभावानि-उपलम्भजननस्वभावानि, यथाऽऽह न्यायवादी-खभावविशेषश्च-पदार्थविशेषश्च । किमुक्तं भवतीत्याह-यः खभाव:-पदार्थः सत्वन्येषु उपलम्भप्रत्ययेषु-चक्षुरादिषु सन्-विद्यमानः प्रत्यक्ष एव भवति । एतदाशक्याह-एतदप्यसारम् । कुत इत्याह-इत्थमपि-एवमपि उभयस्य-उपलम्भ- २० प्रत्ययान्तरस्वभावविशेषोभयस्य उपलब्धिलक्षणप्राप्तिशब्देन अभिधानात् । तद्भावे च-अधिकृतोभयभावे च किमित्याह-अनुपलम्भायोगात् । नेत्यादि । न तदा-तस्मिन् काले तद्भाव एव-स्वभावविशेषभाव एव, अपि तु-किन्तु विद्यमानः प्रत्यक्षो भवति । इति चेत्, एतदाशयाह-कथं तानि-अधिकृतप्रत्ययान्तराणि तदुपलम्भप्रत्ययान्तराणि? तद्भावेऽपि तज्जननविकलान्यपीति २५ भावः । सहेत्यादि । सह तेन-स्वभावविशेषेण तजननवभावत्वात्-विवक्षितोपलम्भजननस्वभावत्वात् तथोच्यन्ते-उपलम्भप्रत्ययान्तरत्वेनोच्यन्ते । इति चेत्, एतदाशङ्याह-कथं न तदा-तस्मिस्तत्साकल्यकाले तद्भाव:-स्वभावविशेषभावः अभाव वा स्वभावविशेषस्य सह तेन-स्वभावविशेषेण तज्जननस्वभावानि
१ 'भवति, तदप्यसारम्' इति ग-पाठः। २ 'एतद्भावे' इति ङ-पाठः। ३ 'जनने स्व.' इति कु-पाठः।

Page #311

१८०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) योग्यताऽपेक्षयेति चेत्, कथमुपलम्भाभावे न त्वेतदधिगतिः । प्रबन्धमाश्रित्य तथोपलब्ध्येति चेत्, किं सा न गोसन्निधानासन्नि५ धानोपलब्धानुपलब्धाश्वादिदर्शने इति सम्भवत्येव क्वचिदिति । एवं च यदि तत्राप्यश्वस्य प्रागसत्त्वमन्यतो देशादनागमनमन्याकारणत्वं च सन्तानस्य शक्यते निश्चेतुम् , भवतु तत्रापि हेतुफलभाव इति। एतदसमीक्ष्यैवोक्तम् , तदोपलब्धस्य प्रागसत्त्वात्, अन्यदेशा
दनागते, अन्याकारणत्वस्याप्यत एव निश्चयात् उपायाविशेषात् १० अन्यत्राप्येवमेवावगतेः । अन्यदाऽन्यतोऽपि भावादनिश्चय इति
(खो० व्या०) विवक्षितोपलम्भजननस्वभावानि, उपलम्भप्रत्ययान्तराणीति प्रक्रमः कथम् ? नैवेत्यर्थः । तदित्यादि । तस्य-स्वभावविशेषस्य दृश्यत्वेन हेतुना योग्यताऽपेक्षया । इति
चेत्, एतदाशङ्कयाह-कथमुपलम्भाभावे सति न त्वेतदधिगतिः-तदृश्य१५ त्वाधिगतिः ? । प्रबन्धेत्यादि । प्रबन्धमाश्रित्य-क्षणप्रवाहं तथोपलब्ध्या-सामान्येनापरोपलब्ध्या । इति चेत्, एतदाशङ्याह-किं सा-तथोपलब्धिः प्रबन्धापेक्षया सामान्येनेत्यर्थः, न गोः सन्निधानासन्निधानाभ्यां उपलब्धानुपलब्धश्चासौ अश्वादिश्चेति विग्रहः, तस्य दर्शने किं सा न इति सम्भवत्येव कचिदिति। एतदुक्तं भवति-गोसन्निधाने उपलब्धेऽश्वस्तदसन्निधानेनोपलभ्यते, न चासौ गोः कार्य २० प्राप्नोति च भवन्नीत्येति । एवं च कृत्वा एतदप्यसमीक्ष्यैवोक्तमिति सम्बन्धः। किं तदित्याह-यदीत्यादि । यदि तत्रापि-देशे अश्वस्य गोः कार्यतया परिकल्पितस्य प्राग्-उपलम्भसमयात् पूर्वमसत्त्वं शक्यते, निश्चेतुमिति सम्बन्धः, तथाऽन्यतो देशादनागमनं शक्यते निश्चेतुम् । एवमन्याकारणत्वं च सन्तानस्य अश्व
सम्बन्धिनः शक्यते निश्चेतुं यदि, भवतु तत्रापि हेतुफलभाव इति। एतद२५ प्यसमीक्ष्यैव अनालोच्यैव उक्तं न्यायविदा वार्तिके। कथमित्याह-तदोपलब्धस्य,प्रक्रमादश्वस्य,प्रागसत्वात् निरन्वयासदुत्पादेन अन्यदेशादनागते, अत एव हेतोः अन्याकारणत्वस्यापि, अत एव द्वयात् निश्चयात्, निश्चयश्च उपायाविशेषात् प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभाव इत्युपायस्तदविशेषात् । एतदेवाह-अन्यत्रापि-धूमानलादौ एवमेवावगतेः अन्याकारणत्वस्य । अन्यदे३० त्यादि । अन्यदा-अन्यस्मिन् कालेऽन्यतोऽपि भावादश्वस्य अनिश्चयः । इति
१ 'नन्वेतदधि०' इति क-पाठः। २ भवतु न तत्रापि' इति ग-पाठः ।

Page #312

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) चेत्, न, तस्यान्यदा भावासिद्धेः। सन्तानापेक्षया सिद्धिरिति चेत्, क एतद् वेद इति निभाल्यतां खतनम् । विशिष्टयोधसन्तानजो विकल्प इति चेत्, कुतस्तस्यान्यतरैकबोधजत्वे तथावैशिष्ट्यम् ? । तथाविध-५ हेतुभ्यस्तद्वेतुभावादिति चेत्, एतदपि प्रतिनियतार्थतया भवद्विज्ञानगोधरातीतमेव । किं तेन ? । प्रतीतिरियमीहशीति चेत्, अस्त्येषा तन्त्रत्यागिनी तुन युक्तोपन्यसितुम् । न ह्येषा तथाऽनुभवप्रतीयमानान्वया सर्वथा तग्राहिबोधविकलादू बोधमात्रा भवितुमर्हति ॥
न चैकजातीया अपि न भिन्नहेतुजाः, वहयरणिसूर्योपलादिभ्यः १० अनलाद्युदयदर्शनात् । न चैतेषां जातिभेदोऽपि, तुल्यतया प्रतीतेः।
(स्वो० व्या०) चेत्, एतदाशङ्याह-न, तस्य-अश्वविशेषस्य अन्यदा भावासिद्धेः। सन्तानेत्यादि । सन्तानापेक्षया सिद्धिरिति चेत्, अन्यदा अश्वविशेषस्य । एतदाशङ्कयाहक एतद् वेद-जानाति इति निभाल्यतां स्वतन्त्रम् । क्षणनिरन्वयनश्वैरैकवस्त्वा-१५ लम्बनानि विज्ञानानीति भवतः स्वतन्त्रम् । अस्मिन्नेवं व्यवस्थिते क एतद् वेद इति ? । विशिष्टेत्यादि । विशिष्टश्चासौ बोधसन्तानश्च तज्जो विकल्पः । इति चेत्, एतदाशङ्याह-कुतस्तस्य-अधिकृतविकल्पस्य अन्यतरैकबोधजत्वे सति तथावैशिष्ट्यं येनैतद् वेद ? । तथाविधेत्यादि । तथाविधहेतुभ्यः परम्परया तहेतुभावात् तस्य-विकल्पस्य हेतुभावात्-तथाविधान्यतरबोधभावात् । इति चेत् , २० एतदाशङ्कयाह-एतदपि-अनन्तरोदितं प्रतिनियतार्थतया कारणेन भवद्विज्ञानगोचरातीतमेव । किं तेनेत्यादि । किं तेन-मदीयविज्ञानागोचरेण ? । प्रतीतिरियं-प्रस्तुताश्चादिगोचरा ईदृशी। इति चेत्, एतदाशक्याह-अस्त्येषा-प्रतीतिः तघ्रत्यागिनी तु त्वन्नीत्या, अतो न युक्तोपन्यसितुम् । न ह्येषेत्यादि । न यस्मादेषा तथा-तेन प्रकारेण पूर्वापरीभूतबोधलक्षणेन अनुभवेन प्रतीयमानः २५ अन्वयो यस्याः सा तथाविधा सर्वथा-एकान्तेन तद्वाहिबोधविकलात्प्रस्तुताश्वादिग्राहिबोधविकलात् । कुत इत्याह-बोधमात्रात्-तथाविधान्यतरबोधभावलक्षणात् भवितुमर्हति इति भावनीयमेतत् ॥
अभ्युच्चयमाह न चैकेत्यादिना । न चैकजातीया अपि पदार्था न भिन्नहेतुजाः, किन्तु भिन्नहेतुजा अपि । कुत इत्याह-वहयरणिसूर्योपलादिभ्यो ३०
१ 'न्यतरैके बोध०' इति क-पाठः। २ 'असत्येषां तन्त्रः' इति ग-पाठः। ३ विज्ञानादीनि भवतः' इति क-पाठः। ४ 'मदीयज्ञानगोचरेण' इति ङ-पाठः।।

Page #313

१८२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [ षष्ठः
(मूलम् ) न चैवं तत्रापि तथाभावे कश्चिद् विरोधः, भवन्यायाविशेषात् । न चात्र लोकानुसारो विशेषक इति, अभ्युपगमविचारादिति ॥ ५ किञ्च ज्ञानार्थयोःक्षणिकत्वादेकैकेनैकैकग्रहणे सत्यपि एतत् कारणमिदं कार्यमिति कुतोऽवसायः ? । स्यादेतत्-तयोरेव तथाग्रहणात् । तथाहि-कारणज्ञानं कारणं गृह्णात्येव । तच्च विशिष्टैककार्य
(खो व्या) हेतुभ्यः अनलाधुदयदर्शनात् । 'आदि'शब्दाद् गोमयशालूकशालूकोदयग्रहः । १० न चैतेषां-वह्नयादिजन्यानामनलादीनां जातिभेदोऽपि । कुत इत्याह-तुल्य
तया प्रतीतेः एतेषामनलादीनाम् । न चैवंतत्रापि-गवाश्चादौ तथाभावे कस्यचिदश्वस्याश्वादुत्पत्तिः कस्यचिद् गोरित्येवंभावे कश्चिद् विरोधः। कथमित्याहभवन्यायाविशेषात् अन्वयशून्यस्य तत्तत्स्वभावतामात्रस्य सर्वत्र वक्तुं शक्यत्वात् । ततश्च गोरप्यश्वजननस्वभावादश्वाविरोध इति परिचिन्तनीयमेतत् । इतराश्वस्य तु तत्र १५ कटकुट्यसमानता गोर्जनकत्वं चेत्यलं प्रसङ्गेनेति भवन्न्यायाविशेषः । न चात्र-विचारे लोकानुसारो विशेषक इति । कुत इत्याह-अभ्युपगमविचारादिति ॥
किञ्चेत्यादि । अभ्युच्चयग्रन्थ एव ज्ञानार्थयोः क्षणिकत्वात् कारणात् एकैकेन-ज्ञानेन एकैकग्रहणे सत्यपि कारणकार्यापेक्षया एतत् कारणमिदं कार्यमिति-एवं कुतोऽवसाय: ? । न कुतश्चिदपीत्यर्थः, विविक्तद्वय२० ग्रहणेन सम्बन्धाग्रहणादिति गर्भः । स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे-तयोरेवकारण-कार्ययोः तथाग्रहणात्-कारणकार्यतया ग्रहणात् , अवसाय इति प्रक्रमः ।
(विवरणम्) (९) गोमयशालूकशालूकोदयग्रह इति । गोमय-शालूकाभ्यां सकाशात् यः शालूकस्य-वृश्चिकस्योदयः-उत्पत्तिस्तस्य ग्रहः-स्वीकारः । तत्र कोऽपि गोमयात् २५ कश्चिच्च वृश्चिकाद् वृश्चिक उत्पद्यत इत्यर्थः ॥
यदि हि गोक्षणात् सकाशादश्वक्षणः समजनि तदा प्राच्याश्वक्षणेन किं कृतमित्याह-(१४-१५) इतराश्वस्य तु तत्र कटकुट्यसमानता गोर्जनकत्वं चेति । इतराश्वस्य तु-पाश्चात्यक्षणस्य पुनस्तत्राग्रेतनेऽश्वक्षणे कटकुट्यसमानता, अकिञ्चित्करत्वमित्यर्थः । गोर्जनकत्वं च-अप्रेतनगोक्षणोत्पाद(क)त्वं च गोक्षणोऽश्वे व्यावृत्ते ३० अश्वक्षणश्च गवीत्यर्थः ।।
१ 'भवेन्याया०' इति ग-पाठः। २ 'सत्यपि तत्' इति ग-पाठः। ३ 'तथाग्रहणेन' इति ग-पाठः। ४ 'गोमयादिशालूक०' इति ङ-पाठः। ५ 'कश्चित्वश्चित्ववृश्चिकात्' इति ख-पाठः; च-पाठस्तु 'कश्चित्ववृश्चिकात्'। ६ 'पुनस्तत्रामतनाश्वः' इति क-पाठः।

Page #314

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
जननखभावमिति तथैव गृह्णाति, अन्यथा तदग्रहणप्रसङ्गात् । एवं कार्यमपि विशिष्टकारणजन्यस्वभावमिति तथैव गृह्यते, तत्सामर्थ्यप्रभवश्च विकल्पस्तथैव प्रवर्त्तत इति न्याय्यस्तदवसाय इति । अत्र ५ उच्यते - विशिष्टकार्यजननखभावग्रहणं विशिष्टकारणजन्यख भावग्रहणं चेतरेतरग्रहणात्मकं न वः खराद्धान्तनीत्योपपद्यत इत्युक्तप्रायम् । उपपत्तावपि सर्वत्र तथाग्रहणात् अविनाभावग्रहणमन्तरेणापि धूमादिग्रहणादेवानलादिगतिरनिवारणीया । समनन्तरबैकल्यात् नेति चेत् न, केचित् तत्तुल्यतायामप्यभावात्, समुद्र - १० (स्वो० व्या० )
अधिकार ]
१८३
एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । कारणज्ञानं कारणं गृह्णात्येव । तच्च कारणं विशिष्टैककार्यजननखभावमिति कृत्वा तथैव गृह्णाति यथा तद् व्यवस्थितम्, अन्यथा ग्रहणे तदग्रहणप्रसङ्गात् कारणात् । एवं कार्यमपि विशिष्टकारणजन्यखभावमिति कृत्वा तथैव गृह्यते यथा १५ तद् व्यवस्थितं तत्सामर्थ्यप्रभवश्व - कारणादिज्ञानसामर्थ्यप्रभवश्च विकल्पस्तथैव प्रवर्त्तते । इति एवं न्याय्यस्तदवसायः - कार्यकारणावसायः । इति चेत्, एतदाशाह - अत्रोच्यते समाधिः । विशिष्टकार्यजनन स्वभावग्रहणं कारणगतं तथा विशिष्टकारणजन्यस्वभावग्रहणं च कार्यगतम् । किमित्याह - इतरेतरग्रहणात्मकं वर्तते, इतरेतरोपाधित्वादितरेतरविशिष्टत्वैस्य । किमित्याह-न २० वो - युष्माकं खराद्धान्तनीत्या - खसिद्धान्तन्यायेन उपपद्यते इत्युक्तप्रायं -- प्रायेणोक्तम् । उपपत्तावपि अस्य तत्तत्स्वभावतया इतरेतरविशिष्टग्रहणस्य । किमि - त्याह- सर्वत्र तथाग्रहणात् कारणात् अविनाभावग्रहणमन्तरेणापि । किमित्याह - धूमादिग्रहणादेव, 'आदि' शब्दाद् वालकादिग्रहः, अनलादिगतिरनिवारणीया । इहापि 'आदि' शब्दात् जलादिग्रहः । समनन्तरेत्यादि । २५ समनन्तर बैकल्यात् कारणान्नेति चेत् अविनाभावग्रहणमन्तरेणापि धूमादिग्रह्णादेवानलादिगतिरिति । एतदाशङ्कयाह नेत्यादि । नैतदेवम्, कचित् न सर्वत्र तत्तुल्यतायामपि समनन्तरतुल्यतायामपि अभावात् अविनाभावग्रहणमन्तरेणापि धूमादिग्रहणादेवानलादिगतिरिति । एतद्भावनायैवाह - समुद्रेत्यादि । समुद्रदर्शना
१ ' क्वचित् तुल्य०' इति ग-पाठः २ 'कारणं गृह्णात्येव तच कारणं विशिष्ट ०' इति ङ-पाठः । ३ 'स्वस्य एतत् किमि०' इति ङ-पाठः ।

Page #315

१८४
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [षष्ठः
(मूलम्) दर्शनानन्तरं धूमग्राहिषु तत्तुल्यतोपपत्तेः, तत्राप्यगृहीताविनाभावस्थासम्भवादिति । तत्रापि तत्तुल्यतायास्तत्त्वतोऽसिद्धिरिति ५ चेत्, किमत्र क्षुण्णमित्यालोच्य वाच्यम् । नैकस्य कारणकारणं तद्धेतुहेतुविषयमिति चेत् सम्भवत्यपि केवलानलग्राहिणः । तदपि न तथा. धूमज्ञानसमनन्तर इति चेत्, ननु तथेति कोऽर्थः । तदनन्तरं तद्भावेनेति चेत्, किमिदं तदानन्तर्यम् ? । तदनन्तरसमये तद्भाव:
(स्वो० व्या०) ० नन्तरं यानपात्राधारूढानां धूमादिग्राहिषु प्रमातृषु तत्तुल्यतोपपत्तेःसमन्तरतुल्योपपत्तेः । ततः किमित्याह-तत्रापीत्यादि । तत्रापि यथोदितधूमग्राहिषु अगृहीताविनाभावस्य-'नालिकर'द्वीपवासिनः प्रमातुः असम्भवाद् धूमादिग्रहणादेवानलादिगतेरिति । तत्रापीत्यादि । तत्रापि यथोदितधूमग्राहिषु तत्तुल्य
ताया:-समनन्तरतुल्यतायास्तत्त्वतः-परमार्थेन असिद्धिः । इति चेत्, एतदा१५ शक्याह-किमत्र क्षुण्णं येन तत्तुल्यताया असिद्धिः इत्यालोच्य वक्तव्यं स्वदर्शनस्थितिमित्यभिप्रायः । नैकस्येत्यादि । नैकस्य-समनन्तरस्य 'नालिकेर'द्वीपवासिप्रमातृसम्बन्धिनःकारणकारणं प्रदीर्घहेतुपरम्पराभावि तहेतुहेतुविषयं तस्य-सामान्येन धूमग्राहिसमनन्तरस्य हेतुः-धूमस्तस्यापि हेतुः-अग्निस्तद्विषयमग्निविषयम्। इति चेत्, एतदाशझ्याह-सम्भवतीत्यादि । सम्भवत्यपि कारणकारणं तद्धेतुहेतुविषयः केव२० लानलग्राहिण:-'नालिकेर'द्वीपवासिनोऽपि । तदपीत्यादि । तदपि केवलानलग्राहिणः न तथा-तेन प्रकारेण धूमज्ञानसमनन्तरः। इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-ननु तथेति कोऽर्थः प्रबन्धापेक्षया भवतीत्यभिप्रायः? । तदनन्तरमित्यादि । तदनन्तरं-केवलानलग्रहणानन्तरं तदभावेन-धूमग्रहणभावेन । इति चेत्,
(विवरणम् ) १५ (१८) धूमग्राहिसमनन्तरस्येति । धूमप्राही चासो समनन्तरश्च धूमग्राहि
समनन्तरस्तस्य । अयमभिप्रायः-योऽयं 'नालिकेर'द्वीपवासी प्रमाता तस्य न कदाचिदग्निगोचरं ज्ञानं पूर्वमजनि, इतरस्य तु प्रमातुः प्रदीर्घज्ञानक्षणपरम्परायां पावकप्रैलोकनः क्षणोऽजनीत्यसौ धूमदर्शनात् तं प्रतिपद्यत इति ॥
(२१) न तथा-लेन प्रकारेणेति । यथैतद्देशवासिनः प्रमातुः प्रदीर्घपरम्परायां ३० अग्निज्ञानमजनि न तथा 'नालिकेर'द्वीपवासिन इति ॥
१ 'तथाविधधूम.' इति ग-पाठः। २ 'न तु तथेति' इति ग-पाठः। ३ 'विषयं केवला.'
-पाठः। ४ 'प्रलोकानः क्षणो' इति च-पाठः। ५ 'परम्परायां पावकप्रलोकनः क्षणोऽजनि इत्यसौ धूमदर्शनात् तं प्रतिपद्य' इति च-पाठः । तदनन्तरं तत्र विवरणान्तरस्य पाठस्यांशः।

Page #316

अधिकारः] स्योपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १८५
(मूलम् ) इति चेत्, तदभावे तद्भावः । इष्यत एवैतदिति चेत्, स इतरस्यापि तुल्यः । तदनन्तरं तद्भावेनातुल्य इति चेत्, तदभावभाविनः किमनेन?। सोऽनन्तरभावी तद्धेतुर्भवतीति चेत्, नासत् ५ सद्भाविन इत्युक्तम् । स तस्य जनक इति चेत्, न किञ्चित् तल्लक्षणमस्य । ततस्तद्भाव एवेति चेत्, भूतेनापि किं तेन तदितर
(खो० व्या०) एतदाशयाह-किमिदं तदानन्तयं तदुत्तरकालभावितयाऽस्त्येवैतदित्यभिप्रायः । तदनन्तरेत्यादि । तदनन्तरसमये-केवलानलग्रहणानन्तरसमये तद्भाव:-धूम-१० ग्रहणभावः । इति चेत्, एतदाशझ्याह-तदभावे तद्भाव, केवलानलग्रहणाभावे धूमग्रहणभाव इत्यर्थः । इष्यत इत्यादि । इष्यत एवैतद् यदुत तदभावे तद्भावः । इति चेत्, एतदाशयाह-स इत्यादि । स इतरस्यापि तुल्यः सः तदभावे तद्भावः इतरस्यापि-केवलानलग्राहिधूमग्राहिणस्तुल्यस्तत्रापि केवलानलग्रहणाभाव एव तद्भूमग्रहणमिति कृत्वा । तदनन्तरेत्यादि । तदनन्तरं तद्भावेन-केवलानलग्रहणा- १५ नन्तरं धूमग्रहणभावेन अविनाभावग्रहणेऽतुल्यः स इतरस्यापि तद्भावे तद्भावः । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-तदभावभाविनः किमनेन-केवलानलग्रहणाभावभाविनः धूमग्रहणस्य किमनेन ? । तदनन्तरं तद्भावेनाभावाविशेषादित्यभिप्रायः। सोऽनन्तरभावीत्यादि । सोऽनन्तरभावी केवलानलग्रहः तद्धेतुर्भवति-धूमग्रहणहेतुर्भवति । इति चेत्, एतदाशयाह-नासत् सद्भाविन इत्युक्तम्, असत् सद् भवति तच्छीलं २० 'वेत्यसत् । सद्भावि कार्य तस्य न हेतुः कश्चित् तत् तथा भावनेत्युक्तं प्राक् । स तस्येत्यादि । सः-हेतुस्तस्य-कार्यस्य जनकः । इति चेत्, एतदाशक्याह-न किञ्चित् तल्लक्षणमस्य-न किञ्चिजनकलक्षणमस्य-हेतोः। तत इत्यादि । ततः हेतोस्तद्भाव एव-कार्यभाव एव । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-भूतेनापीत्यादि । भूतेनापि किं तेन?-तत इह प्रक्रमे धूमग्रहणेन केवलानलग्रहणात् किम् ? न किञ्चिदित्याह-तदि-२५
(विवरणम्) (९) तदुत्तरकालाभावितया अस्त्येवैतदित्यभिप्राय इति । 'नालिकेर'द्वीपवासिनो हि प्रमातुः प्रदीर्घ पूर्व मुर्मुराद्यवस्थपावकदर्शनमभूत्, समुद्रोत्तरणानन्तरं च धूमज्ञानमुपादि इत्यस्यैवानन्तर्यनिरन्वयनश्वरवस्तुवादिमतेऽनन्तरचिरातीतत्वस्य विशेषाभावात् ॥ १'चेयसत्' इति रू-पाठः ।
अनेकान्त. २४

Page #317

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम्)
बोधवैकल्यात् धूममात्रग्रहणरूपत्वात् तदितरत्रापि तदुपपत्तेः । न चैवमपि तत्तत्खभावताऽवगमः, तथाऽप्रतीतेः तदितरावगमा५ भावादिति तस्यैव तद्भावादावन्वयादिसिद्धिः । आह-अन्वयपक्षेऽपि केवलधूमादिग्रहणेऽनलादिगतिर निवारणीया, पारम्पर्येण तत्राप्यन्वयोपपत्तेरिति । नानिवारणीया । न ह्यसावन्वयमात्रनिबन्धनैव, अपि तु आगमादिजविशिष्टक्षयोपशमनिबन्धनाऽपि तमन्तरेणानन्तयेत उभयदर्शिनोऽपि तदनुपपत्तेः कचित् तथाऽदर्शनात् । न १० खलु समयादिनाऽनभिव्यक्तक्षयोपशमः पश्यन्नप्युत्तराधरभावेन ( खो० व्या० )
तरबोधवैकल्यात्- केवलानलग्रहण बोधवैकल्यात्, वैकल्यं च धूममात्रग्रहणरूपत्वात् अधिकृतयोवस्य तदितरत्रापि यथोदितसमनन्तरजबोधमात्रेऽपि तदुपपत्तेः- धूममात्र ग्रहणरूपत्वोपपत्तेः । न चैवमपीत्यादि । न चैवमपि न्याय१५ तुल्यतायां तस्य - धूममात्रस्य 'नालिकेर' द्वीपवासि सम्बन्धिनः तत्स्वभावतावगम:अग्निजन्यस्वभावतावगमः । कुत इत्याह- तथाsप्रतीतेः - अग्निजन्यस्वभावत्वेनाप्रतीतेः । अप्रतीतिश्च तदितरावगमाभावात् अभ्यवगमाभावात् 'नालिकेर' द्वीपवासिनः । इति एवं तस्यैव तद्भावादी- केवलानलग्रहणस्यैव धूमग्रहणभावादौ । 'आदि' शब्दात् कथञ्चित् पर्यायव्यावृत्तिपरिग्रहः । किमित्याह- अन्वयादिसिद्धिः, २० अन्वयव्यतिरेकसिद्धिरित्यर्थः, सुवर्णद्रव्यवत् कटकस्यैव कुण्डलादित्वेन भवनात् । आहेत्यादि । आह परः - अन्वयपक्षेऽपि सति केवलधूमादिग्रहणे । किमित्याह- अनलादिगतिरनिवारणीया । कुत इत्याह-पारम्पर्येण तत्रापि - केवलानलग्राहि'नालिकेर' द्वीपवासिनि अन्ययोपपत्तेरिति । एतदाशङ्कयाह-न अनिवारणीया न, न ह्यसौ-न यस्मात् असौ अनलादिगतिः अन्वयमात्र२५ निबन्धनैव; अपि तु किं तर्हि आगमादिजश्चासौ, 'आदिशब्दात् तपोविनयादिग्रहः, विशिष्टक्षयोपशमश्र तन्निबन्धनाऽपि अनलादिगतिः । कुत इत्याह-तमन्तरेण - विशिष्टक्षयोपशम (मन्तरेण ) आनन्तर्यतः - आनन्तर्येण उभयदर्शिनोऽपि प्रक्रमाद धूमानलदर्शिनोऽपि तदनुपपत्तेः - अनलादिगत्यनुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च क्वचित्-प्रमातरि तथाऽदर्शनात् उभयदेर्शिनोऽप्यनलादि३० गत्यदर्शनात् । एतदेवाह न खल्वित्यादिना । न खलु नैव समयादिनासङ्केत- तपो विनयादिना अनभिव्यक्तक्षयोपशमः - प्रमाता पश्यन्नप्युत्तरा
१ ' तथाप्रतीतेः' इति ग-पाठः । २ ' दर्शनेऽप्यनला०' इति ङ-पाठः ।
૮૬
[ षष्ठः

Page #318

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
( मूलम् )
धूमानलौ तदन्यभावाविव कश्चित् तयोर्हेतुहेतुमद्भावं प्रतिपद्यते, भूयो धूमदर्शनात् तदनवगतेरिति । क्षयोपशमसामर्थ्यादेव तथाऽन्यतरग्रहणतोऽपि तद्भावावगमे को दोषः १ न कश्चिदन्यः अपि तु ५ नादलात् तदुत्पत्तिरित्यसकृन्निदर्शित एव । यदा हेतु-फलयोरणीयसाऽपि कालेन न व्यवधानं न च ध्वंसनाम्नो विनाशस्य हेतुत्वम्, तदानीं कथमदलात् तदुत्पतिः । तस्यैव तथाभावाभावतोऽसत् सद्भवनेनेत्यलमनेन पुनः पुनरभिहितेन । आलोच्यतां वस्तुतत्त्वमिति, अतः 'प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभावः" इति १० वचनमात्रमेव ॥
अधिकारः ]
१८७
इतश्चैतदेवम्, तयोर्निराकार - साकारयोः तग्राहकत्वायोगात् । ( स्वो० व्या० ) घरभावेन धूमानलौ लोकनीत्या तदन्यभावाविव-अप्रतिबद्धापरपदार्थाविव कश्वित्-प्रमाता तयो:- धूमानलयोः हेतुहेतुमद्भावं - कार्यकारणभावं १५ प्रतिपद्यते । कथं न प्रतिपद्यत इत्याह- भूयः पुनर्धूमदर्शनात् सकाशात् तदनवगतेः - अनलाद्यनवगतेः इति । आह-क्षयोपशमसामर्थ्यादेव सकाशात् तथा-निरन्वयनाशभावेन अन्यतरग्रहणतोऽपि धूमादिग्रहणमधिकृत्य तद्भावावगमे, प्रक्रमाज्जन्यजनकभावावगमे सति, को दोष: ? । एतदाशङ्कयाह-न कश्चिदन्यः - दोषः, अपि तु नादलात् - नाकारणात् तदुत्पत्तिः - धूमाद्युत्पत्तिः २० इत्यसकृन्निदर्शित एव दोषः । आह-यदा हेतु-फलयोः - कार्य-कारणयोः अणीयसाऽपि कालेन, अत्यन्तलघुनाऽपीत्यर्थः, न व्यवधानम्, किं तर्हि ? हेतुसमनन्तरमेव फलम् । न च ध्वंसनाम्नो विनाशस्य प्रसज्यात्मकस्य हेतुत्वं फलं प्रति । तदानीं कथमदलात् तदुत्पत्तिरिति ? । एतदाशङ्कयाहतस्यैवेत्यादि । तस्यैव - हेतोः तथाभावाभावतः - फलरूपेण भावाभावात् कार - २५ णात् असत् सद्भवनेन हेतुना अदलेति । तथाहि - यदैव हेतुरेव न फलीभवति तदैवासत् सद् भवतीति स्थितमदलत्वमित्यलमनेन पुनः पुनरभिहितेन । आलोच्यतां वस्तुतत्त्वमिति । अतः 'प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभावः' इति वचनमात्रमेव परदर्शने, निरर्थकमित्यर्थः ॥
इतश्चैतदेवमधिकृतवचनं वचनमात्रमेव, तयोः - प्रत्यक्षानुपलम्भयोः निरा - २० १ 'नादला तदु०' इति क-पाठः । २प्रेक्ष्यतां १७६तमं पृष्टम् । ३ 'नाकारणातदु०' इति क-पाठः ।

Page #319

१८८ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पष्टः (मूलम्) अयोगश्च विषयकृतनिर्भासविरहे अर्थप्रत्यासत्तिनिबन्धनाभावेनेदमस्य संवेदनमिति व्यवस्थाऽनुपपत्तेः, आकारस्य चानर्थकेष्वपि ५स्वमादिप्रत्ययेषु भाविनो वस्तुव्यात्यभावात्, स्थूलचित्राकाराणां चैकत्र विज्ञाने भावतः सम्भवायुक्तरिति ॥
स्यादेतत्-नेदमद्वयज्ञानवादिनः कथञ्चिद् बाधकम् । तस्य हि सर्व एव भावाश्चित्तमांत्रसारशरीरा हेतुफलतां बिभ्रतीति मतम् । बुद्ध
यश्च वसंवित्प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धसद्भावाः स्वरूपप्रतिपत्तये नापरं १० प्रकाशकं प्रतीक्षन्त इति या यथा सा तथैव संवेद्यते, कारणबुद्धिः
(स्त्रो० व्या०) कार-साकारयोस्तद्राहकत्वायोगात्-कार्यकारणग्राहकत्वायोगात् । अयोगः च विषयकृतनिर्भासविरहे, विषयाकारविरहे इत्यर्थः । अर्थप्रत्यासत्तिनिवन्धनाभावेन हेतुना इदमस्य संवेदनमिति-एवं व्यवस्थाऽनुपपत्तेः। १५ अर्थाकारता ह्येवं व्यवस्थानिवन्धनमिति द्वितीयं विकल्पमधिकृत्याह-आकारस्य च ज्ञाने विषयरूपस्य अनर्थकेष्वपि खमादिप्रत्ययेषु भाविनः-सतः । किमित्याह-वस्तुव्याप्त्यभावात्-वस्तुना सह व्याप्त्यभावात् । उपचयमाह-स्थूलचित्राकाराणां च एकत्र विज्ञाने सूक्ष्मैकस्वभावे भावत:-परमार्थेन
सम्भवायुक्तेरिति इतश्चैतदेवम् ॥ २० स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे-नेदम्-अनन्तरोदितमद्वयज्ञानवादिन:
ग्राह्यग्राहकाकाररहितज्ञानवादिनः कथञ्चिद् बाधकम् इत्साह-तस्येत्यादि । तस्य यस्मात्-अद्वयज्ञानवादिनः सर्व एव भावा:-धूम-धूमध्वजादयः चित्तमात्रसारशरीराः, अद्वयबोधरूपा एवेत्यर्थः । किमित्याह-हेतुफलतां बिभ्रतीतिएवं मतम् । बुद्धयश्च किंविशिष्टा वर्तन्ते ? स्वसंवित्प्रत्यक्षप्रमाणसिद्ध२५ सद्भावाः स्वसंविदेव प्रत्यक्षप्रमाणं तेन सिद्धसद्भावाः सत्यः स्वरूपप्रतिपत्तये
खरूपप्रतिपत्त्यर्थं नापरं प्रकाशकं-स्वव्यतिरिक्तं प्रतीक्षन्त इति कृत्वा या यथा-वस्तुस्थित्या बुद्धिः सा तथैव संवेद्यते, तद् यथा-कारणबुद्धिः
(विवरणम्) (१७-१८) स्थूलचित्राकाराणां चेति । घटाद्याकारा हि स्थूलास्तथैव प्रतीयमान३० त्वात् चित्राश्च-नानाप्रकारा अतः कथमेकस्मिन् ज्ञाने सूक्ष्मस्वभावे ते भवेयुरिति ? ॥
१ 'स्थूलविचित्रा०' इति ग-पाठः। २ 'मात्रस्य हेतु०' इति क-पाठः ।

Page #320

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १८९
(मूलम्) कारणात्मना कार्यबुद्धिश्च कार्यात्मनेति प्रत्यक्षानुपलम्भसाधन: तद्भाव इति गीयते। कोऽन्योऽद्वयज्ञानवादिन एवं ब्रूयात् ? । अद्वया कारणाद्यात्मना च वेद्यत इति सुभाषितमेतत् । कीदृक् खल्वद्वयाया ५ वेदनम् ? । यदपि गगनतलवालोकवत् प्रकाश्यप्रकाशकान्तरविरहेणाजडरूपतया जन्मैव तथोच्यते, तदपि तत्त्वतः कर्मकर्तृभावे वेदनायोगेन स्वत एव दुःस्थितमिति नार्थान्तरग्रहणसाध्यं हेतुफलव्यवहारोपकारं कर्तुमलमित्यनुपन्यसनीयमेव विद्वज्जनसमाजे । न च अद्वयमात्रतस्वाया भेदकमन्तरेण तथाविधविकल्पोदयो १० न्याय्यः । न च सति भेदके भाषाद्रव्यादौ तन्मात्रतत्ववादः । न च सत्यपि विकल्पोदये क्षणभेदेन पूर्वापरालोचनम् । न चासत्येवा
(स्वो० व्या०) कारणात्मना संवेद्यते सा तथैवेति कृत्वा कार्यबुद्धिश्च कार्यात्मना इति-एवं प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः तद्भावा-कार्यकारणभाव इति गीयते । एतदा-१५ शङ्याह-कोऽन्योऽद्वयज्ञानवादिनः एवं ब्रूयात् ? । कथमिदमयुक्तमित्याहअद्वया-ग्राह्यग्राहकविकला बुद्धिः कारणाद्यात्मना च संवेद्यते इति सुभाषितमेतत् ।भावार्थमाह-कीहक् खल्वद्वयाया:-बुद्धेर्वेदनम् ? । यदैव वेद्यते तदैव ग्राह्यग्राहकभावोपपत्तेः, नाद्वयेत्यभिप्रायः । यदपीत्यादि । यदपि गगनतलवालोकवदिति निदर्शनं प्रकाश्यप्रकाशकान्तरविरहेण, उभ-२० यान्तरविरहेणेत्यर्थः, अजडरूपतया-बोधरूपतया जन्मैव-उत्पाद एव तथोच्यते-अद्वयरूपतयोच्यते परैः, तदपि तत्त्वतः-परमार्थेन कर्मकर्तृभावे सति तात्त्विके वेदनायोगेन हेतुना स्वत एव दुःस्थितमिति कृत्वा नार्थान्तरग्रहणसाध्यं तत्सापेक्षत्वेन हेतुफलव्यवहारे उपकारं कर्तुमलमिति कृत्वा अनुपन्यसनीयमेव । के(?क्के)त्याह-विद्वजनसमाजे-पण्डितजनसमु-२५ दाये । उपचयमाह-न चेत्यादि । न च अद्वयमात्रतत्त्वाया:-बुद्धेः सकाशात् भेदकमन्तरेण भाषाद्रव्यादिकं तथाविधविकल्पोदयः हेतुफलभावव्यवस्थाकारी विकल्पोत्पादो न्याय्यः, अद्रयबोधमात्रात्-अद्वयबोधमात्रोत्पत्तेः । न चेत्यादि । न च सति भेदके भाषाद्रव्यादौ च, 'आदि'शब्दात् मनोद्रव्यसंग्रहः तन्मात्रतत्त्ववाद:-अद्वयबोधमात्रतत्त्ववादः तैथाधिक्योपपत्तेः । न चेत्यादि ।३० न च सत्यपि विकल्पोदयेऽनन्तरोदिते क्षणभेदेन हेतुना । किमित्याह
१ अत्र पाठांशो लुप्त इति भाति। २ 'भावापतेः' इति ङ-पाठः। ३ 'तदाधिक्योप०' इति -पाठः।

Page #321

१९०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[पष्टः
मिस्तथातत्त्वव्यवस्थोपपत्तिः । न चेदं तथाऽनुभूयमानबोधान्वयातिरेकेण । न चायमभ्युपगमप्रक्रमागत एव भवतामिति दुःस्थिते ५स्वतन्त्रभेदव्यवहारे कथं (न)प्रत्यक्षानुपलम्भसाधना कार्यकारणभाव इत्युच्यमानं कथं न ज्ञानमानिनो ब्रीडाकरमिति परिचिन्त्यतामेतत् । अतस्तथाऽनुभूयमानतयाऽपास्तभ्रान्ततापराधः परोक्त इति विहाय मत्सरं सौविहित्यकारीति निवेश्य मानसं बोधान्वयोऽभ्युप
गन्तव्यस्तत्वालोचनमोर्गो वा परित्याज्य इत्यलं प्रसङ्गेन ॥ १० अङ्गीकृतश्चायं परेणापि परमार्थतः 'क्षणभेदेऽप्युपादानोपादेयभावेन' इत्याद्यभिदधता । तथाहि-'य एव सन्तानः कर्ता स एवोप
(खो० व्या०) पूर्वापरालोचनमनुसन्धानात्मकत्वादस्य । न चेत्यादि । न चासत्येवास्मिन्पूर्वापरालोचने तथातत्वव्यवस्थोपपत्तिः-पूर्वापरालोचनामिका । न चेद३५ मित्यादि । न चेदं-पूर्वापरालोचनं तथाऽनुभूयमानबोधान्वयातिरेकेण तथाऽनुभूतेः । न चेत्यादि । न च अयं-तथाऽनुभूयमानो बोधान्वयः अभ्युपगमप्रक्रमागत एव भवतां-परेषाम् । इति-एवं दुःस्थिते स्वतन्त्रभेदव्यवहारे भेदकाभावेन न कथं प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनः कार्यकारणभावः । इतिएवमुच्यमानं कथं न ज्ञानमानिन:-पुंसो ब्रीडाकरं-लजाकरम् ? । लजा२० करमेवेत्यर्थः । इति एवं परिचिन्त्यतामेतत् भावनासारमिति । उपसंहारसारां स्थितिमभिधातुमाह-अत इत्यादि । अतः तथाऽनुभूयमानतया कारणेन अपास्तभ्रान्ततापराधः, विक्षिप्तभ्रान्ततापराध इत्यर्थः, परोक्तः। इति एवं विहाय मत्सरं-चेतोदोषं सौविहित्यकारी-सुविहितभावकारी इति-एवं निवेश्य मानसम् । किमित्याह-बोधान्वयो यथोक्तोऽभ्युपगन्तव्यः । २५तत्त्वालोचनमार्गों वा परित्याज्यः, उपायाभावादित्यलं प्रसङ्गेन ॥
इहैवोपचयमाह-अङ्गीकृत इत्यादि । अङ्गीकृतश्चायम्-अन्वयः परेणापिबौद्धेनापि परमार्थतः । कथमित्याह-क्षणभेदेऽपि उपादानोपादेयभावेन इत्याद्यभिदधता पूर्वपक्षग्रन्थे । तथाहीत्यादि । तथाहीति पूर्ववत् । य एव सन्तानः कर्ता स एवोपभोक्ता इत्युक्तं प्रा अन्यैश्च___ “यस्मिन्नेव तु सन्ताने आहिता कर्मवासना ।
फलं तत्रैव संधत्ते कसे रक्तता यथा ॥"" १ इतस्तथा' इति क-पाठः। २ 'मार्गोऽपरित्याज्य' इति ग-पाठः। ३ १३३ तमे पृष्ठे । ४ 'भावने कथं' इति ऊ-पाठः । ५ 'विवक्षितभ्रान्त.' इति क-पाठः । ६ 'चेतोद्वेष' इति क-पाठः। ७ १३३तमे पृष्ठे। ८ १३३तमे पृष्ठे । ९ पाठान्तरार्थ द्रष्टव्यं १३४तम पृष्ठम् । १० अनुष्टुप् ।

Page #322

अधिकारः]
खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१९१
_ (मूलम्)
भोक्ता' इत्युक्तम् । न च हेतुफलभावतोऽन्यः सन्तानः । न च हेतुफलयोरेव कर्तृत्व-भोक्तृत्वे, प्रत्येकमुभयाभावात् अन्यकालेऽन्यानभ्युपगमात्, य एव स एवेति वाग्वैयर्थ्यप्रसङ्गात् , अतस्तस्यैव तथा- ५ भवनेन हेतोरेव कार्यभावे य एव स एवेत्युपपद्यते, नान्यथा सन्तत्यन्तरवत् नानात्वायाधनादिति। तथेदं चोक्तम्-'यः कुशले प्रवर्तते स यद्यपि तदैव सर्वथा विनश्यति तथापि निरुध्यमानः स्वानुरूपकार्योत्पादन समर्थ सामर्थ्य विज्ञानसन्ततावाधाय निरुध्यते' इत्यादि । अत्रापि न हि तत् सामर्थ्य कुशलादन्यदेव, खानुरूपकार्योत्पादन-१०
(स्वो० व्या) इत्यभिधानात् । न चेत्यादि । न च हेतुफलभावतोऽन्यः-अर्थान्तरभूतः सन्तान:, किन्तु हेतुफलभाव एव।न चेत्यादि । न च हेतु-फलयोरेव कर्तृत्वभोक्तृत्वे भवतः । कथमित्याह-प्रत्येकमुभयाभावात् , न हेत्वादावेकस्मिन्नेव कर्तृत्व-भोक्तृत्वे । कथमित्याह-अन्यकाले-हेत्वादिकाले अन्यानभ्युपगमात्-१५ फलाद्या(य)नभ्युपगमात् । य एव स एवेति एकाधिकरणाभावेन वाग्वैयर्थ्यप्रसझात, अतस्तस्यैव-हेतोः तथाभवनेन-फलतया भवनेन हेतोरेव कार्यभावे सति य एव स एवेत्युपपद्यते एकाधिकरणभावेन, नान्यथा सन्तत्यन्तरवत् इति निदर्शनम् । नानात्वाबाधनादिति । नानात्वं च वैयधिकरण्यहेतुरिति भावनीयम् । तथेदं चोक्तं पूर्वपक्षे एव-यः कुशले प्रवर्तते दानादौ स यद्यपि २० तदैव सर्वथा विनश्यति तथापि निरुध्यमानः सन् खानुरूपकार्योत्पादनसमर्थम् । किं तदित्याह-सामर्थ्य विज्ञानसन्ततावाधाय निरुध्यत इत्यादि । अत्रापि-उक्ते न हि तत् सामर्थ्य कुशलादन्यदेव, किन्तु कुशलमेव तत् । स्वानुरूपकार्योत्पादनसमर्थता वा तत:-कुशलान्न
(विवरणम्) (१९) नानात्वाबाधनादिति । नानात्वस्य-भेदस्याबाधनं नानत्वाबाधनं तस्मात् । यदि हि निरन्वयनश्वरत्वमभ्युपगम्यते सन्तानानां तथा यथा एकपुरुषापेक्षया पुरुषान्तरसन्तानस्य नानात्वम् , एवं वसन्ततावपि नानात्वमबाधितमेवेति पूर्वकृतानुष्ठानस्य फलाभावः प्राप्नोतीति ।
११३३तमे पृष्ठे। २ १३४तमे पृष्ठे । ३ 'तत्रापि' इति क-पाठः 1 ४ 'न चाहेतु०' इति सु-पाठः। ५१३४तमे पृष्ठे। ६ किमित्याह' इति ङ-पाठः । ७ 'प्राप्नोति' इति ख-पाठः ।

Page #323

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
समर्थता वा ततः । विज्ञानसन्ततिरपि तदुत्तरं ज्ञानमेव, भूयसां तदानीमभावात् । ततश्च तत् कुशलमेवोत्तरविज्ञानमाधत्त इति तदेव तद्५ युक्तं तथा भवतीति । एवमुत्तरोत्तरभावेन युक्तमिष्टानिष्टफलजन्म, अन्यथोक्तवत् तदयोगादिति । एवं समुपरोधहेतुभ्यः पीडा प्रतिकलमवदायमानता चान्वयानुसारिण्येव, अन्यथा पीडायुत्कर्षासिद्धिः । न ह्येकगुणतीव्रता भावे तद्विगुणादितीव्रता भवति । अनुभवसिद्धा चेयं सह तारतम्येन एकगुणशुद्धियुक्ताद् द्विगुणशुद्धियुक्तजन्मा १० इत्यपि व्यवस्थापनमेकगुणाक्षेपो भयविषयसंवेदननान्तरीयकमेव इति अन्वयसाधनमेव । अपि च किं बहुना जल्पितेन ? । न विहाय ( स्त्रो० व्या० )
धन्यैव । तथा विज्ञानसन्ततिरपि तदुत्तरम् - अधिकृतकुशलादुत्तरं ज्ञानमेव । कथमेतदेवमित्याह-भूयसां विज्ञानानां तदानीमभावात् नैकोदकबिन्दु१५ प्रभवं स्रोत इति भावनीयम् । ततश्चेत्यादि । ततश्च - एवं व्यवस्थिते तत् कुशलमेव - अधिकृतं उत्तरविज्ञानं आधत्त इति । किमुक्तं भवति ? तदेव - विज्ञानं तद्युक्तं- कुशलयुक्तं तथा भवति - उत्तर विज्ञानरूपतया भवति इति । एवम् - उक्तनीत्या उत्तरोत्तरभावेन हेतुना । किमित्याह युक्तमिष्टानिष्टफलजन्मघटमानक इष्टानिष्टफलोत्पादः, अन्यथा - एवमनभ्युपगमे उक्तवत् तदयोगात् २ निरन्वयनश्वरतया फलायोगादिति । एवमित्यादि । एवं समुपरोधहेतुभ्यो दण्डादिभ्यः पीडा प्रतिकलं-कलां कलां प्रति तथा अवदायमानता च प्रतिकलमेव । किमित्याह - अन्वयानुसारिण्येव उक्तनीत्या, अन्यथा-एवमनभ्युपगमे पीडायुत्कर्षासिद्धि: - पीडाया अवदायमानतायाश्चोत्कर्षासिद्धिः । एनामेव भावयति न ह्येकगुणेत्यादिना । न यस्मादेकगुणतीव्रता भावे सति १५ पीडादेः तद्विगुणा दितीव्रता भवति - पीडादेर्द्विगुणादितीव्रता भवति । अनुभवसिद्धा चेयं - तीव्रता सह तारतम्येन तथा एकगुणशुद्धियुक्तात्, क्षणादिति प्रक्रमः, द्विगुणशुद्धियुक्तजन्मा इत्यपि - एवम्भूतमपि व्यवस्थापनं अन्वयसाधनमेवेति योगः । कथमित्याह - एक गुणक्षेपेण-न तत्परित्यागेन उभयविषयं शुद्धिगुणापेक्षया यत् संवेदनं तत् नान्तरीयकमेवेति कृत्वा । ३० अपि चेत्यादि । अपि च किं बहुना जल्पितेन ? न विहाय - परित्यज्य
१९२
[ षष्ठः
१ 'सिद्धेः' इति पाठः । २ 'भावेन द्विगुणा.' इति ग-पाठः । ३ 'युक्ताश्च द्विगुण. ' इति ग-पाठः।

Page #324

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् १९३
(मूलम्) अन्वयमेकाधिकरणी बन्ध-मोक्षावपि युज्यते । यदा च बद्ध एव न मुच्यते तदा व्यथैव बन्धमोक्षचिन्तेति । एतेन नाशहेत्वयोगार्थक्रियासामर्थ्य परिणामान्तक्षयेक्षणादि क्षणभङ्गसाधनं निराकृतमेव, ५ तथापि लेशतो निराकरणमार्गः प्रदश्यते ॥
तत्र यदुच्यते नाशहेतवो हि नश्वरेतरनाश्यापेक्षया तद्व्यतिरिक्तादिनाशापेक्षया च न युज्यन्त इत्येतजातिमात्रम्, तदुत्पाद
(स्त्रो० व्या०) अन्वयमेकाधिकरणी-एकाधारौ बन्ध-मोक्षावपि युज्यते । यदि नामैवं १० ततः किमित्याह-यदा च बद्ध एव न मुच्यते । तदा किमित्याह-व्यथैवनिरर्थिकैव बन्धमोक्षेचिन्तेति । न बद्धस्य मुक्तौ तत्त्वतो मुक्तिरिति परिभावनीयम् । एतेन-अनन्तरोदितेन कार्यकारणभावदूषणेन नाशहेत्वयोगश्चार्थक्रियासामर्थ्य च परिणामश्चान्तक्षयेक्षणादि चेति द्वन्द्वः । एतत् किमित्याह-क्षणभङ्गसाधनं निराकृतमेव तत्त्वतः, तथापि लेशतः-सजे- १५ पेण निराकरणमार्गः प्रदश्यते ॥
तत्र यदुच्यते क्षणभङ्गवादिभिः-नाशहेनवो हि घटादेर्मुद्गरादयः नश्वरेतरनाश्यापेक्षया नशनशीला-ऽनशनशीलनास्यापेक्षया तद्व्यतिरिक्तादिनाशापेक्षया च नाश्यव्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तनाशापेक्षया च न युज्यन्ते-न घटन्ते । तथाहि-नाशहेतवः किं नशनशीलस्यैव नाशं कुर्वन्ति किं वाऽनशनशीलस्य ? । यदि २० नशनशीलस्य कथं कुर्वन्ति तस्य तच्छीलतया तदव्यतिरिक्तत्वात् तस्य च स्वहेतोरेवोसत्तेः । न हि पृथिव्यादिकठिनतादयः तदव्यतिरिक्तास्तदन्यहेतुभिः क्रियन्ते । अथानशनशीलस्य व्याहतमेतत् , अतत्स्वभावस्य तत्कारणत्वविरोधात् । आकाशादेरपि तदुत्पत्तेः तथा चाभ्युपगमप्रकोपः । तथा कि सन्नाशं नाश्याद् व्यतिरिक्तं कुर्वन्ति, किं
(विवरणम्) (२१) तस्य तच्छीलतया तदव्यतिरिक्तत्वादिति । तस्य-नशनशीलपदार्थस्य तकडीलतया-नशनशीलतया तव्यतिरिक्तत्वात्-नशनाव्यतिरिक्तत्वात् ॥
(२३) अतत्स्वभावस्य तत्क(?का)रणत्वविरोधादिति । अतत्स्वभावस्य [भावस्य] अनशनस्वभावस्य [भावस्य ] तत्करणत्वविरोधात्-नशनस्वभावकरणत्वविरोधात् । न ह्यग्नि स्वरस्वभावः सन्नभास्वरस्वभावः केनचित् क्रियते ॥
१ 'णामा(न्त)न्त्यक्षये.' इति ग-पाठः । २ 'चिन्तेत्यवद्धस्य' इति उ-पाठः । ३ 'तन्नाशं नाशादू व्यति' इति कु-पाठः ।
अनेकान्त. २५

Page #325

१९४ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम् ) हेतुष्वपि समानत्वात् , तेषामपि सत्स्वभावेतरजन्यापेक्षया तद्व्यतिरिक्ताद्युत्पादापेक्षया चायुज्यमानत्वात्। तथाहि-न सत्वभाव५स्योत्पादकाः, तद्वैफल्यप्रसङ्गात् अनवस्थापत्तेश्च, नासत्खभावस्य, तत्प्रकृत्यन्यथाकरणात् अभ्युपगमविरोधाच्च । अनुत्पन्नस्यासत्त्वात् उत्पन्नस्य च सत्वभावत्वाद् व्यर्थो विकल्पयुगलकोपन्यासपरिश्रम इति चेत्, न, नष्टेतरविकल्पापेक्षयाऽस्य नाशेऽपि तुल्यत्वात् । एक
(खो० व्या०) १० वाऽन्यतिरिक्तम् ? । यदि व्यतिरिक्तं तद्भावेऽपि नाश्यस्य न किञ्चिदिति किं तेन ।
अथाव्यतिरिक्तं स तत्स्वरूपवत् तद्धेतुभ्य एव जातः कथमन्ये कुर्वन्ति इति ? । एवमादि एतजातिमात्रं-साध्यधर्मसमां जातिमधिकृत्य कुत इत्याह-उत्पादहेतुध्वपि भवदभ्युपगतेषु समानत्वात् अधिकृतविकल्पानामिति । एतदेवाह तेषा
मपीत्यादिना । तेषामपि-उत्पादहेतूनां सत्वभावेतरजन्यापेक्षया सत्स्व१५ भावात् स्वभावजन्यापेक्षया तव्यतिरिक्ताद्युत्पादापेक्षया च-जन्यन्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तोत्पादापेक्षया च । किमित्याह-अयुज्यमानत्वात्-अघटमानत्वात् तेषामपि । एतदेव दर्शयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । न सत्वभावस्य, जन्यस्येति प्रक्रमः, उत्पादका-उत्पादहेतवः । कुत इत्याह-तद्
वैफल्यप्रसङ्गात्-हेतुवैफल्यप्रसङ्गात् तत्स्वभावतयेति अनवस्थापत्तेश्च सरस्व२० भावतया भूय उत्पाद्यत्वापत्तेः । तथा नासत्वभावस्य-जन्यस्योत्पादकाः । कुत इत्याह-तत्प्रकृत्यन्यथाकरणात्-असत्स्वभावप्रकृत्यन्यथाकरणात अभ्यूपगमविरोधाच । न ह्यसत्स्वभावजन्योत्पादकत्वमिष्यते परैः उत्पादहेतूनामिति । अनुत्पन्नस्य उत्पाद्यस्य असत्त्वात् उत्पन्नस्य च सत्वभावत्वात कारणात् व्यर्थः-निरर्थको विकल्पयुगलकोपन्यासपरिश्रमः । इति चेत्,
(विवरणम्) (१२) साध्यधर्मसमां जातिमधिकृत्येति । साध्यधर्मः समो यस्यां सा तथा तामधिकृत्य-आश्रित्य । साध्यधर्मो ह्यत्र नाशहेतूनामभावः । अयं च बौद्धाभिमते उत्पादेऽपि समानः, उत्पादहेतूनामपि विचार्यमाणानामभावात् , उत्पद्यमानाभावापत्तेरिवेत्यर्थः। यदि पुत्पादहेतुभिरुत्पद्यमानाद् भावाव्यतिरिक्त उत्पादः क्रियते तदा ३० उत्पद्यमान एव भावस्तैः क्रियत इत्यायातम् । ततः सदैव तस्य भावस्योत्पद्यमानता स्थात्, न तूत्पन्नता ॥
१ वा युज्यः ' इति ग-पाठः। २ 'तद्वैकल्यप्रसङ्गात्' इति ग-पाठः। ३ 'उत्पद्यत्वा.' इति क-पाठः। ४ 'समानधर्म.' इति च-पाठः। ५'मानापते.' इति च-पाठः।
२५

Page #326

अधिकारः]
खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१९५
(मूलम्)
मुत्पद्यमानव्यतिरिक्तोत्पादजनकत्वे न तदुत्पादा, तस्येति संयोगायोगात्, तदव्यतिरिक्तोत्पादजनकत्वे तूत्पद्यमानजनकत्वतस्तदनुत्पादः, उत्पन्नाव्यतिरिक्तोत्पादायोगात् सत्खभावादिजन्योपादान- ५ हेतुग्राहकप्रमाणाभावतस्तद्व्यवहारनिषेधतो नाविषया विकल्पा:, प्रमाणविवेकतः सज्ज्ञानशब्दव्यवहारनिषेधाविरोधाच ॥ किञ्च निर्हेतुकविनाशवादिनो हिंसासम्भव इति तद्विरतिदेशना
(खो० व्या०) एतदाशक्याह-न-नैतदेवम् , नष्टेतरविकल्पापेक्षया अस्य-अनन्तराभिहितस्य १० नाशेऽपि तुल्यत्वात् । तुल्यत्वं चानष्टस्य सत्त्वान्नष्टस्य वा सत्त्वेन व्यर्थों विकल्पोपन्यासपरिश्रम इत्यपि वक्तुं शक्यत्वात् । एवमित्यादि । एवमुत्पद्यमानव्यतिरिक्तोत्पादजनकत्वेऽभ्युपगम्यमाने उत्पादहेतूनां किमित्याह-न तदुत्पादान तस्य विवक्षितस्योत्पादः । कुत इत्याह-तस्येति-विवक्षितस्योत्पाद्यस्य सं(यो)गायोगात्-सम्बन्धाभावाद् व्यतिरिक्तोत्पादस्य, तदव्यतिरिक्तोत्पादजनकत्वे १५ तु-विवक्षितकार्याव्यतिरिक्तोत्पादजनकत्वे पुनः उत्पद्यमानजनकत्वतः कारणात् तदनुत्पादः-उत्पद्यमानानुत्पादः उत्पद्यमानतापत्तिरेवेत्यर्थः । कुत इत्याहउत्पन्नाव्यतिरिक्तोत्पादायोगात् । अयोगश्चोत्पद्यमानाव्यतिरेकत इति भावना । सत्वभावादीत्यादि । सत्स्वभावादि च तजन्यं च तस्य उपादानहेतवस्तद् ग्राहकप्रमाणावतः कारणात् तद्व्यवहारनिषेधत:-सत्स्वभावादि-२० जन्योपादानहेतुव्यवहारनिषेधतः कारणात् न अविषया विकल्पाः अनन्तरोपन्यस्ताः, किन्तु सविषया एव । इतश्चैतदेवं प्रमाणविवेकतः-प्रमाणाभावेन सज्ज्ञानशब्दव्यवहारनिषेधाविरोधाच नाविकल्पा विषया इति भावनीयम् ।। अभ्युच्चयमाह किश्चेत्यादिना । किञ्च निर्हेतुकविनाशवादिनः-वादिनः
(विवरणम्) न तु सत्स्वभावस्य जन्यस्य जनका उत्पादहेतव इत्यादयो विकल्पा निर्विषया एव भविष्यन्तीत्याह-(१९) सत्स्वभावादि चेत्यादि । बौद्धमते सत्स्वभावादेर्जन्यस्य ये उपादानहेतवस्तद्वाहक नात्येवेति नाविषया विकल्पा इत्यर्थः । प्रमाणविवेकत इत्यादिनाऽयमेवार्थः स्फुटीकृत इति ॥
१'विवेकतज्ज्ञान.' इति ग-पाठः । २ 'उत्पाद्यमानाः' इति -पाठः। ३ 'अयोगश्चोत्पाद्यमानाद् व्यति.' इति ङ-पाठः। ४ 'भावतः तव्यावहार०' इति उ-पाठः। ५ 'सज्ञान.' इति उ-पाठः। ६'भावादि वेत्यादि' इति च-पाठः।

Page #327

१९६ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) वैयर्थ्यमेव । सन्तानान्तरोत्पादक एव हिंसक इति चेत्, न, सन्तानस्य संवृत्तिसत्त्वेनोत्पादायोगात् । विजातीयक्षणोत्पादक ५एवेति चेत्, न, तस्यापि निराकृतत्वात् । तद्भावेऽप्युपादानजनकयोः हिंसकत्वापत्तिः। न चेयं न्याय्या, महासत्वोपादानजनकयोरहिंसकत्वेन कुशलयुक्तत्वाभ्युपगमात् । न च हन्मीति सक्लेशाद्धिंसकत्वम्, असक्लिष्टात् सक्लिष्टानुत्पत्तेः, तदुत्पादनिमित्तस्य निराकृतत्वादिति । अतः खहेतुभ्य एव नाशहेतुमवाप्य तथानाशखभाव १० उत्पद्यते इति त्वयाऽप्यङ्गीकर्तव्यम् , अन्यथोक्तदोषानतिवृत्तिः॥ ___ यस्य तु कार्योत्पाद एव कथञ्चित् कारणनिवृत्तिखभावो नाशः
(खो० व्या०) हिंसासम्भव इति कृत्वा तद्विरतिदेशनावैयर्थ्यमेव । सन्तानान्तरोत्पादक एव लुब्धकादिहिंसकः । इति चेत्, एतदाशक्याह-नेत्यादि । न१५ नैतदेवं सन्तानस्य संवृत्तिसत्त्वेन हेतुना उत्पादायोगात् । न हि संवृत्ति सदुत्पद्यत इति विजातीयक्षणोत्पादक एवेति चेत् हिंसक इति । एतदाशङ्कयाह-नेत्यादि । न-नैतदेवं तस्यापि-विजातीयक्षणोत्पादकस्य निराकृतस्वादधः निमित्तोपादानभावनिषेधेन । अभ्युच्चयमाह तभावेऽपीत्यादिना । तद्भावे
अपि-विजातीयक्षणोत्पादकहिंसकभावेऽपि किमित्याह-उपादानजनकयोरविशेषेण २० हिंसकत्वापत्तिः,द्वयोरपि विजातीयक्षणोत्पादकत्वाविशेषात् ।नचेयम्-उपादान
जनकयोः हिंसकत्वापत्तिः न्याय्या, महासत्त्वोपादानजनकयोः, बोधिसत्त्वादिजनकयोरित्यर्थः, अहिंसकत्वेन. हेतुना कुशलयुक्तत्वाभ्युपगमात् । न हि बोधिसत्त्व उत्पद्यमान आत्मनो हिंसकः, अपि तु कुशलयुक्तोऽभ्युपगम्यते तत्पिता चन चेत्यादि । न च हन्मीति-एवं सक्लेशाद्धिंसकत्वम् । कुत इत्याह२५ असङ्कक्लिष्टात् क्षणात् सक्लिष्टानुत्पत्तेः । अनुत्पत्तिश्च तदुत्पादनिमित्तस्य असङ्क्लिष्टात् सक्लिष्टोत्पादनिमित्तस्य निराकृतत्वादध इति । अतःअस्मात् कारणात् स्वहेतुभ्य एव सकाशान्नाशहेतुमवाप्य मुद्रादिःतथा-विजातीयक्षणोदयरूपप्रकारेण नाशवभाव उत्पद्यते । इति-एवं त्वयाऽप्यङ्गीकर्त्तव्यम् ; अन्यथा-एवमनभ्युपगमे उक्तदोषानतिवृत्तिरिति भावनीयमेतत्।। ३० स्वपक्षे दोषाभावमाह यस्य त्वित्यादिना । यस्य तु-वादिनः कार्योत्पाद
१'असक्लिष्टानुत्पत्तेः' इति ग-पाठः। २ 'उत्पाद्यते' इति ग-पाठः । ३ 'संवृतिस०' इति ङ-पाठः। ४ 'संवृति सदु.' इति ङ-पाठः । ५ 'अनुपपत्तिश्च' इति ङ-पाठः। ६ क्षणोद्भवरूप.' इति -पाठः।

Page #328

अधिकारः]
खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१९७
तस्योक्तदोषानुपपत्तिरेवेत्युक्तप्रायम् । तथा नित्यानित्यदेहभिन्नाभिन्नत्वे चास्य पीडाकर्तृत्वादिना तत्कर्मविपाकभावेऽपि तन्निमित्तत्वनियोगाद् दुष्टानुवन्धतोऽस्यैव हिंसेति सदुपदेशादेः क्लिष्टकर्मवियो-५ गात् शुभभावानुबन्धतोऽस्या विरतिरपीति न कश्चिद् दोष इति ॥
अर्थक्रियासामर्थ्यमपि क्षणिकस्यानुपपन्नमेव, विकल्पायोगात् । अर्थक्रिया हि स एव भावो भावान्तरं वा । यदि स एव कथमस्यात्मनि सामर्थ्यम् ? । अन्यच्चेदं तदात्मा स्यात् स्थितिर्वा । यद्यात्मा न तत्र सामर्थ्यम् , अन्यतो भावात् ;न स्थिती, अनन्तरमेव नाशात् ॥ ___ अथ भावान्तरं कथमन्यस्यान्यत्र सामर्थ्यम् ? । तथाहि-इदं ततो
(खो० व्या०) एव कथञ्चित् केनचित् प्रकारेण कारणनिवृत्तिखभाव:-कारणनिवृत्तिस्वतत्त्वो नाशः तस्य-वादिन उक्तदोषानुपपत्तिरेवेत्युक्तमायं-प्रायेणोक्तम् । अभ्युच्चयमाह तथेत्यादिना । तथा नित्यानित्यदेह भिन्नाभिन्नत्वे चास्य-१५ हिंसकस्य पीडाकर्तृत्वादिना कारणेन तत्कर्मविपाकभावेऽपि, हिंस्यकर्मविपाकभावेऽपीत्यर्थः,तन्निमित्तत्वनियोगात्-हिंसकस्य निमित्तत्वनियोगात् कारणाद् दुष्टानुबन्धतो हेतोः जन्मान्तरासेवितात् अस्यैव हिंसेति एवम्भूतस्यास्य सदुपदेशादेः सकाशात् 'आदि'शब्दात् तथाविधमुनिचर्यादर्शनपरिग्रहः 'क्लिष्टकर्मवियोगात् कारणात् तथास्वाभाव्येन तथा शुभभावानुवन्धतः तथा तथा २० भव्यत्वसमाक्षिप्तात् अस्याः-हिंसाया विरतिरपि । इति-एवं न कश्चिद् दोषः अस्मदभ्युपगम इति ॥ __ अर्थक्रियेत्यादि । अर्थक्रियासामर्थ्यमपि क्षणिकस्य-पदार्थस्य अनुपपन्नमेव । कुत इत्याह-विकल्पायोगात् । एनमेवाह अर्थक्रिया होत्यादिना । अर्थक्रिया यस्मात् स एव भावो भावान्तरं वा भवेत् । किञ्चातः १ उभयथा- २५ ऽपि दोष इत्याह-यदि स एव भावोऽर्थक्रिया, कथमस्य-भावस्य आत्मनि सामर्थ्यम् ? । अन्यच्चेत्यादि । अन्यच्च इदं-सामर्थ्य तदात्मा स्याद् भावात्मैव स्थितिर्वा । यद्यात्मा सामर्थ्यम्, एतदाशङ्याह-न तत्र आत्मनि सामर्थ्यम्, अन्यत:-कारणान्तरात् भावादात्मन इति न स्थिती सामर्थ्यम् । कुत इत्याहअनन्तरमेव नाशात् स्थित्यभावेन । एवं यदि स एव भाव इत्येतदधिकृत्योक्तम् ॥ ३०
अधुना भावान्तरमधिकृत्याह-अथेत्यादि । अथ भावान्तरमर्थक्रिया । एतद१ लिटाकर्म ' इति उ-पाठः। २ 'समाक्षिप्तान् अस्याः' इति उ-पाठः।

Page #329

१९८
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्टः
ध्यतिरिक्तमव्यतिरिक्तं वा। यदि व्यतिरिक्तं तस्येति सङ्गायोगः,
अव्यतिरेके न भावान्तरोपयोगिता । तदुत्तरभूतिरेवेयमिति चेत्, ५ न, तस्याः खपुष्पवदसत्वेनामुष्य भूतिरिति व्यवस्थाऽनुपपत्तेः, कर्तृभोक्तृधारेण चायोगात् । तथाहि-सा कर्तृभूतिः स्याद् भोक्तृभूतिर्वा । कर्तृभूतिरिति चेत्, न तर्हि भोक्तृभूतिरित्यभ्युपगमहानिः सर्वक्षणानां भोक्तृत्वाभ्युपगमात् । अथ भोत्कृभूतिः, न तर्हि कर्तृभूतिरित्यभ्युपगमहानिरेव, संसारिक्षणानां प्रायः कर्तृत्वाभ्युपगमात्॥ ० उभयखभावत्वे तद्व्यतिरिक्तरादिदोषः। अनुभयखभावत्वे
(स्वो० व्या०) धिकृत्याह-कथमन्यस्य-भावस्य अन्यत्र-भावान्तरे सामर्थ्यम् ? । तथाहिइदं-सामर्थ्य ततः-विवक्षितभावाद् व्यतिरिक्तमव्यतिरिक्तं वा भवेत् ।
उभयथाऽपि दोषमाह-यदि व्यतिरिक्तं विवक्षितभावात् सामर्थ्यम् , अत्र दोष१५ माह-तस्येति सङ्गायोगः, तदन्वयव्यतिरेकाविशेषात् । अव्यतिरेके त्वभ्युप
गम्यमाने किमित्याह-न भावान्तरोपयोगिता सामर्थ्यस्य, तद्वत् तन्निवृत्तेरिति भावः । तदुत्तरभूतिरेव-विवक्षितभावोत्तरभवनमेव इयमिति चेत् अर्थक्रिया । एतदाशङ्कयाह-न, तस्याः -तदुत्तरभूतेः खपुष्पवत् निरुपादानतया असत्त्वेन हेतुना। अमुकस्य भूतिरिति-एवं व्यवस्थाऽनुपपत्तेः । तथाहि-अत्रासत् २० सद् भवतीति व्यवस्था, न चेयं न्याय्या शक्तिप्रतिनियमाभावेनेति व्यवस्थाऽनुपपत्तिः । उपचयमाह-कर्तृभोक्तद्वारेण चायोगात् ,भूतेरिति प्रक्रमः। तथाहि-सा-भूतिः कर्तृभूतिः स्याद् भोक्तृभूतिर्वा । कर्तृभूतिरिति चेत्-अधिकृता भूतिरित्येतदाशयाह-न, तर्हि भोक्तृभूतिरिति-एवमभ्युपगमहानिरेव । कथमित्याह
सर्वक्षणानां भोक्तृत्वाभ्युपगमात् । अथ भोत्तृभूतिः-अधिकृता भूतिरिति २५ एतदाशयाह-न तर्हि कर्तृभूतिरिति-एवमभ्युपगमहानिरेव । कथमित्याहसंसारिक्षणानां प्रायः चरमक्षणं मुक्त्वा । किमित्याह-कर्तृत्वाभ्युपगमात् ।। पक्षान्तरनिराचिकीर्षयाऽऽह-उभयस्वभावत्वे-कर्तृभोक्तृस्वभावत्वेऽभ्युपगम्य
(विवरणम्) (१५) तदन्वयव्यतिरेकाविशेषादिति । तस्य-विवक्षितस्वभावस्य सम्बन्धिनौ ३. यौ अन्वय-व्यतिरेको तयोरविशेषात् सामर्थ्यस्य । यदि हि विवक्षितभावाद् व्यतिरिक्तमेव सामर्थ्य तदा तद्भावे भावस्तभावे चाभावः तस्य नास्त्येवेत्यर्थः ॥
१ 'संयोगायोगः' इति क-पाठः। २ 'अमुष्य' इति स्यात् । ३ पत्तेः उप०' इति ङ-पाठः ।

Page #330

अधिकारः]
स्वोपनव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
१९९
अवस्तुतेत्यन्वयिन्येवार्थक्रियासिद्धिः तस्यैव, तथाऽभवनात् । क्रमयोगपद्यसाध्यानां क्रमयोगपद्याभ्यामेव करणात्, तथाखभावत्वादिति परिणामोऽपि क्षणक्षयिण्यसङ्गत एव, क्षणानामत्यन्तभेदात्, ५ वृद्ध्यनुपपत्तेः सहकारिणोऽयोगात् अणोर्महद्भावासिद्धेः, अतिप्रसङ्गात् , 'हेतुधर्मान्वयानुपपत्तेः तेषां चोपलम्भात्, तथाप्रतीतेरिति ।
(खो व्या०) माने अधिकृतभूतेः । किमित्याह-तव्यतिरिक्तरादिदोषः तस्या भूतेस्तत्स्वभावद्वयं व्यतिरिक्तमव्यतिरिक्तं व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तं वा स्यात् । व्यतिरिक्तत्वे ।। तस्येति सङ्गायोगः । अव्यतिरिक्तत्वे तत्स्वभावैकत्वादि, व्यतिरिक्तत्वाव्यतिरिक्तत्वे विरोधः, वस्त्वविरोधेऽप्युपगमविरोध इति दोषः । दोषान्तरमाह-अनुभयखभावत्वे भूतेः । किमित्याह-अवस्तुता, न ह्यनुभयखभावं नाम वस्तु इतिएवमन्वयिन्येव वस्तुनि । किमित्याह-अर्थक्रियासिद्धिः तस्यैव-अन्वयिनो वस्तुनः। किमित्याह-तथा-अर्थक्रियारूपेण अभवनात् परिणाम-निमित्ताभ्यामिति ।।५ क्रमेत्यादि । क्रमयोगपद्यसाध्यानामर्थक्रियाणां क्रम-योगपद्याभ्यामेव करणात् । करणं च तथाखभावत्वादिति-क्रम-योगपद्याभ्यामेवार्थक्रियाकरणखभावत्वादिति क्रमेण पारमितापूरणाद् बुद्धत्वं योगपद्येन प्रदानकुशलचित्तप्रणिधानादिविकल्पान्तरमधिकृत्याह-परिणामोऽपि क्षणक्षयिणि भावे । किमित्याहअसङ्गत एव । कुत इत्याह-क्षणानामत्यन्तभेदात् कारणात् । किमित्याह-२० वृद्ध्यनुपपत्तेः तथाविधात् तथाविधभावेन तथा सहकारिणोऽयोगात् उक्तनीत्यैव अणोः सकाशात् महद्भावासिद्धेः, महतो भावो महद्भावः तदसिद्धेरिति । असिद्धिश्च अतिप्रसङ्गात् । अतिप्रसङ्गश्च हेतुधर्मान्वयानुपपत्तेः निर
(विवरणम्) (१५) परिणाम-निमित्ताभ्यामिति । परिणामश्च प्रतिक्षणं मृदादेः खयमेवापरा-२५ परावस्थाप्रतिपत्तिरूपम् , निमित्तं च कुलालचक्रचीवरादि, ताभ्यां कृत्वाऽन्वयिन्येनि एवार्थक्रियासिद्धिः ॥
(१८) क्रमेण पारमितापूरणाद् बुद्धत्वमिति । बुद्धस्य दानपारमिता क्रमेण पूर्यते, न हि योगपद्येनासौ सर्वं दातुं सह इति ॥
(१८-१९) यौगपद्येन प्रदानकुशलचित्तप्रणिधानादीति । प्रदानं कुशलचित्त-३. प्रणिधानं च योगपद्येन भवतः । तथाहि-यस्मिन्नेव समयेऽसौ दत्ते तस्मिन्नेव कुशलं चित्तमाधत्ते इति ॥
१ 'कारिणो योगात्' इति क-पाठः। २ हेतुकर्मान्वया० इति ग-पाठः । ३ 'रूपेण भवनातू' इति इ-पाठः। ४ 'वृत्त्यनुप०' इति क-पाठः। ५ 'कारिणा योगा०' इति -पाठः।

Page #331

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः
कथं तथाप्रतीतिरिति चेत् पिण्ड-घटयोzत्त्वदर्शनात्, अन्वयरहितेऽपि तदस्त्येवेति चेत्, कास्तीति सुविचार्य वक्तव्यम्, तत्कायें घटान्तर इति चेत्, न तद्वत् तदहेतुकं तदिति चिन्त्यम् । तद्धतुकत्वेऽपि भेदोऽविशिष्ट इति चेत्, कथमविशेषे परिणामादिविशेषः । अस्ति चायं नियमेन, अतस्तस्यैव तथाभवनात् तत्परिणामजात्युपपत्तेः अविगानेन दर्शनात् तथातव्यवहारसिद्धः दर्शनस्थाभ्रान्तत्वात्, अन्यथा तदनुपपत्तेः, तन्नियमवन्निमित्ता• भावात् तत्तथाभावाभावे च तदसिद्धिरिति । नासिद्धिः असतोऽपि
(खो० व्या०) न्वयनाशयोगतः तेषां च-हेतुधर्माणामुपलम्भात् । कार्ये उपलम्भश्च तथा हेतुधर्मान्वयत्वेन प्रतीतेरिति । कथं तथाप्रतीतिः? । इति चेत्, एतदाशयाहपिण्ड-घटयोzत्त्वदर्शनात् । अन्वयरहितेऽपि वस्तुनि तत्-मृत्त्वदर्शनम५स्त्येव । इति चेत्, एतदाशक्याह-कास्तीति-एवं सुविचार्य वक्तव्यम् ।
तत्कायें-विवक्षितपिण्डकायै घटान्तरे । इति चेत्, एतदाशयाह-न, तद्वत्घटान्तरवत् तदहेतुकं-विवक्षितपिण्डाहेतुकं तत्-विवक्षितघटाख्यं कार्यमिति चिन्त्यमेतत् । तद्धेतुकत्वेऽपि-विवक्षितपिण्डहेतुकत्वेऽपि विवक्षितघटाख्यकार्य, स्पेति प्रक्रमः । किमित्याह-भेदोऽविशिष्ट इति चेत् तयोः पिण्ड-घटयोरिति । २० एतदाशङ्कयाह-कथमविशेषेऽधिकृतपिण्डघटयोर्भेदस्य परिणामादिविशेषः । 'आदि'शब्दाद् वर्णमहणत्वादिग्रहः । अस्ति चायं-परिणामादिविशेषो नियमेन । अतस्तस्यैव तथा भवनात् कारणात्-अधिकृतमृत्पिण्डस्य विवक्षितघटत्वेन भवनात् । भवनं च तत्परिणामजात्युपपत्तेः, विवक्षितघट इति प्रक्रमः । उपपत्तिश्च अविगानेन दर्शनात् तत्परिणामजात्योः तथातव्यव२५हारसिद्धेः-अविगानदर्शनेन तत्परिणामजातिव्यवहारसिद्धेः । एवं दर्शनस्या
भ्रान्तत्वात् तत्परिणामजातिगोचरस्य । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा तदनुपपत्तेः तस्यैव तथाभवनमन्तरेण विवक्षितघटानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च तन्नियमवन्निमित्ताभावात्-तत्परिणामजातिनियमवन्निमित्ताभावात् । सर्वोपसंहारार्थमाह-तत्तथाभावाभावे च तदसिद्धिरिति तस्यैव तथाभावाभावे च
१ तदास्त्येवेति' इति ग-पाठः। २ 'तदकाय इति ग-पाठः। ३ 'भेदो विशिष्ट इति' इति ग-पाठः । ४ 'तदसिद्धेरिति' इति ग-पाठः। ५ 'भेदो विशिष्ट' इति उ-पाठः । ६ 'वर्णमश्रुण' इति कु-पाठः। ७ 'सत् तथाः' इति ऊ-पाठः । ८ 'तदसिद्धेरिवि' इति अ-पाठः ।

Page #332

१०
अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) भावाभ्युपगमादिति चेत्, कस्यासत एव भावाभ्युपगमः । तत्तथाभवने संस्थानादेरिति चेत्, न हि तन्न तद्धर्म इति नासदेव, तस्यापि भावे कारणवत् तदा सिद्ध्यादिसङ्ग इति चेत्, तथावभावत्वेन ५ अस्यायमदोषः। कथमिति न सम्यगवगच्छाम इति चेत्, तस्यैवासी खभावो येनान्यदा तसिद्धयादीति । न चैतावता सर्वथाऽसद्भवनम् , तदनुवेधासिद्धेः, तदपेक्षायोगात् , तत्तद्भावोपलब्धेः, तदतादवस्थ्यात्, अन्यथा तदसिद्धेः, वस्तुधर्मत्वात् निवन्धनोपपत्तेः
(स्वो० व्या०) परिणामासिद्धिरिति, “तद्भावः परिणामः" इति न्यायात् । नासिद्धिः परिणामस्य असतोऽपि भवद्भिरपि भावाभ्युपगमात् । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-कस्यासत एव अस्माकं भावाभ्युपगमः ? । तत्तथाभवने-अधिकृतमृत्पिण्डस्य विवक्षितघटत्वेन भवने संस्थानादेः-ऊर्ध्वाद्यर्थक्रियाशक्त्यादेः । इति चेत्, एतदाशयाह-न हि तत्-संस्थानादि न तद्धर्म:-अधिकृतमृत्पिण्डधर्मः, किन्तु १५ तद्धर्म एव । इति-एवं नासदेव-संस्थानाघेकान्तेन तस्यापि भावे संस्थानादेः कारणवत्-अधिकृतमृत्पिण्डवत् तदा-मृत्पिण्डकाल एव सिद्ध्यादिसङ्ग:उपलब्ध्यर्थक्रियासङ्गः। इति चेत्, एतदाशझ्याह-तथास्वभावत्वेन-अन्यदा कारणस्वभावत्वेन अस्य-मृत्पिण्डस्य अयमदोषः तदा सिद्ध्यादिसङ्गलक्षणः । कथं-केन प्रकारेणेत्येतदेव न सम्यगवगच्छामः?। इति चेत्, एतदाशङ्कयाह- २० तस्यैवासी स्वभावोऽधिकृतमृत्पिण्डस्य येन-स्वभावेन अन्यदा-अनन्तरसमये तत्सिद्ध्यादि-संस्थानाधुपलब्ध्यादि इति । इहैवोपचयमाह न चेत्यादिना। न चैतावताऽन्यदा तत्सिद्भ्यादिभावेन सर्वथा-एकान्तेन असद्भवनं संस्थानादेः । कुत इत्याह-तदनुवेधासिद्धेः-असदनुवेधानुपलब्धेः संस्थानादौ तथा तदपेक्षायोगात्-अधिकृतमृत्पिण्डापेक्षायोगात्, सर्वथाऽसद्भवने न तथा २५ तत्तदावोपलब्धेः-संस्थानादौ मृद्भावोपलब्धेः तदतादवस्थ्यात्-अधिकृत
(विवरणम्) (१४) ऊर्ध्वाद्यर्थक्रियाशक्त्यादेरिति । अर्द्धादिसंस्थानमर्थक्रियाशक्तिश्च जलाथाहरणाविसामर्थ्यलक्षणा मृत्पिण्डे पूर्वमविद्यमानैव घटादावुत्पन्नेति ॥
(१८-१९) अन्यदा कारणस्वभावत्वेनेति । मृत्पिण्डस्यैवायं स्वभावो यदुत ३० अन्यदा-घटकाले संस्थानादेः कारणतां प्रतिपद्यते ॥
, सिख्यादीनि' इति क-पाठः। २ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे (अ० ५, सू. ४१)। ३ 'तदेवं न इतिहु-पाठः।
भमेकान्त. २६

Page #333

२०२ अनेकान्सजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम् ) प्रतीत्यनुग्रहादित्यन्वयिन्येव संयोगोपचयात् परिणामसिद्धिः ।
अन्तक्षयेक्षणमप्यतत्स्वभावस्य वस्तुनस्तदभावात् न क्षणिकत्व५साधनम् । प्रतिक्षणं तत् तत्स्वभावमिति चेत्, कथमन्तवत् तदनुपलम्भः ? । सादृश्यविप्रलम्भादिति चेत्, उभयाग्रहे क एतद् घेद ? न च तयोस्तत्त्वेऽन्यतरग्रहणेऽप्यदोषः, तत्तत्त्वाप्रतीतेः । न च कथश्चिदेकेनैवोभयग्रहणम् , अनभ्युपगमात् ॥
(खो० व्या०) १० मृत्पिण्डातादवस्थ्यात् अन्यथा तदसिद्धेः-अभवनभवनमात्रापत्त्या अतादवस्थ्या. सिद्धेः वस्तुधर्मत्वादतादवस्थ्यस्य निबन्धनोपपत्तेः वस्तुधर्मत्व एव । एनामेवाह-प्रतीत्यनुग्रहात् तत्रातादवस्थ्यसंवित्त्या । इति-एवमन्वयिन्येव वस्तुनि संयोगोपचयात् कारणात् परिणामसिद्धिः अन्यथोक्तवदयोगादिति । अन्त
क्षयेक्षणमपि परोपन्यस्तं क्षणिकत्वसाधनं किमित्याह-अतत्वभावस्य१५ अनन्तक्षयेक्षणखभावस्य वस्तुनः-घटादेः तदभावात् , अनन्तक्षयेक्षणाभावात् । किमित्याह-न क्षणिकत्वसाधनं प्रत्युत तावत्कालस्थितिस्वभावसाधनमिति । प्रतिक्षणं-क्षणं क्षणं प्रति तत्-वस्तु तत्स्वभावं, प्रक्रमात् क्षयेक्षणस्वभावम् । इति चेत्, एतदाशङ्याह-कथमन्तवत्-यथाऽन्ते तथा तदनुपलम्भ:प्रतिक्षणं क्षयेक्षणानुपलम्भः? । सादृश्यविप्रलम्भात्। इति चेत् 'मायागोलक'२० न्यायेन, एतदाशयाह-उभयाग्रहे, तदन्याग्रह इत्यर्थः । क एतत्-सादृश्यं वेद-जानाति ? । न चेत्यादि । न च तयोः-तदन्ययोः तत्त्वे-वस्तुस्थित्या सदृशत्वे सति अन्यतरग्रहणेऽपि, एकग्रहणेऽपीत्यर्थः, अदोषो न चानन्तरो. दितः, किन्तु दोष एव । कुत इत्साह-तत्तत्त्वाप्रतीतेः तयोः-तदन्ययोः तत्त्वा
प्रतीतेः-वास्तवसदृशत्वाप्रतीतेः । वास्तवसदृशत्वाप्रतीतिरुभयाग्रहादेवेति भावनीयम् । २५ न चेत्यादि । न च कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेण एकेनैव, ग्राहकेणेति प्रक्रमः, उभयग्रहणं तदन्यग्रहणमिति भावः । कुत इत्याह-अनभ्युपगमात् ।
"एकमर्थं विजानाति नो विज्ञानद्वयं यथा ।
विजानाति न विज्ञानमेकमर्थद्वयं तथा ॥ इति वचनादनभ्युपगमः ॥
१ 'वानन्तरो' इति क-पाठः। २ 'तथाप्रतीतेः' इति ङ-पाठः । ३ 'जानाति न विज्ञान.' इति ऊ-पाठः। ४ अनुष्टुप् ।

Page #334

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम् )
aari क्षयो नाम ? ननु विनाशः । कथमस्येक्षणं स्यात् ? । भावे को दोष: ? । इन्द्रियस्य तुच्छेऽप्रवृत्तिः । न वै स तुच्छः । ननु किमन्तेक्षणेन ? स विजातीयस्तस्य नाशत्वेऽन्वयः । स पूर्वाभावः । ५ नान्येक्षणे तदीक्षणम्, तत एव तत् । कथं प्रतिबन्धाभावे ? | सत्तत्वाभाव्यात् न तस्यैकान्ततुच्छत्वम् । ततः किमिति ? | तदतदात्मको नाशः, के एवं दोषः १ । गुणः, असद्दर्शनत्यागात् । कथं तत्त्यागः ? । " न विनाशो नामान्य एव कश्चिद् भावात् ” | स्वभाव एव हि नाशः, स एव क्षणस्थायी जात इति तमस्य मन्दाः खभावमूर्द्ध ( खो० व्या० )
अभ्युच्चयमाह कश्चायमित्यादिना । कश्चायं क्षयो नाम इति वाच्यम् । पर आह- ननु विनाशः क्षयः । एतदाशङ्कयाह- कथमस्य - विनाशस्य ईक्षणं- दर्शनं स्यात् ? । पर आह- भावे को दोषः विनाशेक्षणस्य ? । एतदाशङ्कयाहइन्द्रियस्य चक्षुषस्तुच्छे विनाशे अप्रवृत्तिः, तुच्छत्वादेव । पर आह- न चैष १५ तुच्छो विनाशः । एतदाशङ्कयाह - नैनु किमन्तेक्षणेनातुच्छस्यानन्तेऽपि दर्शनादित्यभिप्रायः । पर आह-स विजातीयः कपालादेरनन्तजस्तु सजातीयः । एतदाशाह - तस्य नाशस्वे अपि विजातीयस्य कपालादेः । किमित्याह - अन्वयो भावाँविच्छेदादिति गर्भः । पर आह-स पूर्वाभावो नाशः । एतदाशङ्कयाह- नान्येक्षणे-कपालादिदर्शने तदीक्षणं - पूर्वाभावदर्शनम् | पर आह-तत एव तत्- २० विजातीयदर्शनादेव पूर्वाभावस्य दर्शनम् । एतदाशङ्कयाह- कथं प्रतिबन्धाभावे ? विजातीयपूर्वाभावयोरिति प्रक्रमः । पर आह-तत्तत्वाभाव्यात्-विजातीय पूर्वाभावयोः तत्स्वभावत्वात् । एतदाशङ्कयाह-न तस्यैकान्ततुच्छत्वं पूर्वाभावस्य । पर आह- ततः किमिति यदि नामैवम् । एतदाशङ्क्याह-न विनाशो नामान्य एव, तदतदात्मको नाशः विजातीय पूर्वाभावात्मकः । अन्यथैकान्ततुच्छतया २५ स्वभावासिद्धिः पूर्वाभावस्येत्यभिप्रायः । पर आह के एवं दोषः तदतदात्मकत्वे ? । एतदाशङ्क्याह-गुणः असद्दर्शनत्यागान्न तु दोषः । पर आह-कथं तत्त्याग:असद्दर्शनत्यागः १ । एतदाशायाह - " न विनाशो नामान्य एव कश्चिद् भावात्" इति वचनादिति योगः । स्वभाव एव हि नाशः, पदार्थ एवेत्यर्थः । १' न तु विनाशः' इति क-पाठः । २ 'तुच्छे प्रवृत्तिः' इति ग-पाठः । ३ ' न चैव स तुच्छ ः ' इति ग-पाठः, टीकाधारेण तु 'न चैष तुच्छः' इति पाठो भाति । ४ 'स एवं दोष:' इति ग-पाठः; क - पाठस्तु 'क एव दोषः' इति । ५ 'न तु' इति क-पाठः । ६ ' नश्यनाश्यत्वे' इति कपाठः । ७ 'भावाविच्छेद इति' इति क पाठः । ८ 'सामान्य एव' इति ङ-पाठः । ९ 'क एदं (?) दोषः' इति ङ-पाठः ।
अधिकारः ]
२०३
१०

Page #335

२०४ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [षष्ठः
(मूलम् ) व्यवस्यन्ति, न प्राग दर्शनेऽपि, पाटवाभावादिति तद्वशेन पश्चाद् व्यवस्थाप्यते "विकारदर्शनेनेव विषमज्ञैः” इति वचनात् । इह ५ भाव एव क्षणस्थायी नाशः, न तन्निवृत्त्यात्मकोऽन्यः, तस्य अन्यधर्मत्वानभ्युपगमात्, अभ्युपगमे च तस्यान्वयापत्तिा, तदनिवृत्तेरिव तन्निवृत्तेर्भावस्वभावत्वेन तस्यैव तथाभवनादिति । यच्च इदमुक्तम्-'तमस्य मन्दाः स्वभावमूर्द्ध व्यवस्यन्ति' तदयुक्तम् ,
ऊर्द्ध तदभावात् तस्यैव तत्त्वाध्यवसायायोगात्, निर्विषयत्वात् । १० ततश्चैतदप्यनालोचिताभिधानमेव 'न प्राग दर्शनेऽपि', दर्शनस्यैव व्यवसायत्वात्, तद्याथात्म्यप्रतिभासनात्, 'पाटवाभावात्' इत्यपि
(स्त्रो० व्या०) स एव क्षणस्थायी जातः पदार्थ इति तमस्य मन्दा:-जडाः खभावंक्षणस्थायित्वलक्षणं स्वभावमूर्ध्व व्यवस्यन्ति क्षणात् , न प्राक्-क्षणकाल एव १५ दर्शनेऽपि सति । कुत इत्याह-पाटवाभावात् । इति-एवं तद्वशेन-मन्दव्यवसायवशेन पश्चाद् व्यवस्थाप्यतेऽसौ स्वभावः । निदर्शनमाह-विकारदर्शनेनेव-वमनादिना विषमज्ञैः पुरुषैः पश्चाद् व्यवस्थाप्यते, अन्यथा तत् प्रागपि विषमेव इति वचनात् तत्त्याग एव । इहैव भावार्थमाह इहेत्यादिना । इह-भवद्दर्शने भाव एव क्षणस्थायी नाशो वर्तते, न तन्निवृत्त्यात्मकोऽन्यो २० नाशः । कुत इत्याह-तस्य अनिवृत्तेः अन्यधर्मत्वानभ्युपगमात्, विजातीयधर्मत्वानभ्युपगमादित्यर्थः । अभ्युपगमे च तस्य-अन्यधर्मत्वस्य किमित्याहअन्वयापत्तिः कथमित्याह-तदनिवृत्तेरिव-पूर्वाभावानिवृत्तेरिव तन्निवृत्तेःअधिकृतभावनिवृत्तेः भावस्वभावत्वेन हेतुना विजातीयधर्मत्वाभ्युपगमे तस्यैव तथाभवनादिति अन्वयापत्तिः । एवं गुणोऽसद्दर्शनत्यागादिति । यच्चेदमुक्त२५ मिहैव-'तमस्य मन्दाः स्वभावमूर्द्ध व्यवस्यन्ति' तयुक्तम् । कथमित्याह-ऊर्द्ध तदभावात्-अधिकृतभावाभावात् तस्यैव यस्योद्धमभावः तत्त्वाध्यवसायायोगात् तद्भावस्तत्त्वं तदध्यवसायायोगात् । अयोगश्च निर्विषयत्वात् ऊर्द्ध तदभावेन । यदा चैवं ततश्चैतदप्यनालोचिताभिधानमेव न प्राग दर्शनेऽपीति । कथमित्याह-दर्शनस्यैव व्यवसायत्वात् कारणात् । ३० एतदेव द्रढयन्नाह-तद्याथात्म्यप्रतिभासनादू दर्शन एव । एवं पाटवाभावा
१ वावस्यन्ति' इति ग-पाठः । २ २०३तमे पृष्ठे २०४तमे च । ३ 'दर्शनेन वमना.' इति ङपाठः। ४ 'तस्यानिवृत्ते वृत्तेः' इति ङ-पाठः। ५ द्रष्टव्यं २०३तम पृष्ठम् । ६ २०३तमे पृष्ठे
२०४ तमे च।

Page #336

२०५
अधिकारः] खोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् २०५
(मूलम् ) तदेकखभावत्वात् ग्राहकभेदायोगादिति,अतः 'तद्वशेन पश्चाद् व्यवस्थाप्यते" इत्यप्यपाटवाभावादुक्तवत् तदयोगादिति। 'विकारदर्शनेनेव विषमज्ञैः' इत्यसुन्दरं ज्ञातम्, तत्र प्राक् सर्वथा मारणात्मक-५ शक्त्यभावात्, समग्रभावे विकारदर्शनात्, असमग्राया अदर्शनात्, तद्वत् तदितरत्र तथानिश्चयाभावादित्यन्वयिन्येव तथाऽसमानोपलब्ध्यां तत्क्षयेक्षणमित्यलं प्रसङ्गेन ॥
यचोक्तम्-'अन्यथाऽऽत्मनो व्यवस्थितत्वाद् वेदनाऽभावाद् भावे अपि विकारान्तराभावात् प्रतिपक्षाभ्यासेनाप्यनाधेयातिशयत्वाच १० मुत्त्यसम्भवः' इत्येतदपि न नःक्षतिमावहति, अनभ्युपगमात् । न
(स्वो० व्या०) दित्यपि पूर्वोक्तं तदेकखभावत्वात् तस्य-वस्तुन एकस्वभावत्वात् कारणात् ग्राहकभेदायोगादित्यनालोचिताभिधानमेव । अतस्तद्वशेन पश्चाद् व्यवस्थाप्यत इत्यपि किमित्याह-अपाटवाभावात् हेतोः उक्तवत्-यथोक्तम् । ३५ एकस्वभावत्वादिति तथा तदयोगादिति-पाटवाभावायोगादिति क्रिया पूर्ववत् । विकारदर्शनेनेव विषमरित्यसुन्दरं ज्ञातम्-उदाहरणम् । कथमित्याहतत्रेत्यादि । तत्र-विषे प्राक् सर्वथा-फलकरणरूपेणापि मारणात्मकशक्त्यभावात् अभावश्च समग्रभावे भक्षणे सति विकारदर्शनात्-वमनादिदर्शनात् , असमग्राया:-शक्तेः केवलविषगताया अदर्शनात्। एतदेवाह तद्वदित्यादिना । २० तद्वत्-समग्रभाव इव तदितरत्र-असमग्रायां तथा-फलकरणरूपेण निश्चयाभावात् । इति-एवमन्वयिन्येव तथा तेन प्रकारेण पूर्वाभावात्मकत्वलक्षणेन असमानोपलब्ध्यां विजातीयोपलब्ध्या हेतुभूतया (तत्)क्षयेक्षणम्-अन्तक्षयेक्षणं नान्यथा इत्यलं प्रसङ्गेन ॥
यचोक्तमित्यादि । यच्चोक्तं मूलपूर्वपक्षे-अन्यथाऽऽत्मनो व्यवस्थितत्वात् २५ कारणात् वेदनाऽभावात् भावेऽपि विकारान्तराभावात् नित्यतया प्रतिपक्षाभ्यासेनापि। किमित्याह-अनाधेयातिशयत्वाच मुत्त्यसम्भव इति,
(विवरणम्) (१८) फलकरणरूपेणापीति । प्रागवस्थायां हि विषे भवतां मते फलकरणरूपेणापि इदं विषं भक्षितं सत् मारयिष्यतीत्येवंलक्षणेन मारणात्मशक्तेरभावः ॥ .
१ तदेकत्वस्वभाव.' इति क-पाठः। २ द्रष्टव्यं २०४तम पृष्ठम् । ३ सर्वथा 'साधारणा.' इतिक-पाठश्चिन्त्यः । ४ 'तथा तथा समानोप.' इति क-पाठ: ग-पाठस्त 'तथा इति। ५ १३६तमे पृष्ठे। ६ 'दर्शनेन विष०' इति ङ-पाठः। ७ 'धारणा.' इति क-पाठः। ८ 'तदितरत्रापि समनाय(यां) तथा' इति -पाठः। ९ १३६तमे पृष्ठे ।

Page #337

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[ षष्ठः (मूलम् ) खेकान्तनित्यमस्माभिरात्मादि वस्त्विष्यते । किं तर्हि ? कथञ्चित् । यथा चास्य नित्यानित्यता तथोक्तमेव । नित्यानित्य एव ग्राह्यग्राहक५ भावस्खकृतकर्मफल भोगादयो युज्यन्ते, कथञ्चिदवस्थितत्वात्, तस्यैव तथावृत्तः, अनुभवसिद्धत्वात्, अतो विरोधिधर्माध्यासितस्वरूप एवं वस्तुन्यनेकान्तवादिन एव सकलव्यवहारसिद्धिः, पीडानिर्वेदमार्गज्ञानभावनादीनामपि कथञ्चिदेकाधिकरणत्वेन मुत्तयुपपत्तेरिति। न चानुभवसिद्धवस्तुतथाभावे विरोधिधर्माध्यासितस्वरूपाभिधानं • न्याय्यम्, अतथाभावे तदभावप्रसङ्गतो विरोधासिद्धेरिति निदर्शितं प्राक् । न च परैरपि स्वलक्षणेषु साधारणा प्रमेयता भ्रान्तौ वाऽभ्रान्ता
(स्वो० व्या०) एतदपि-पूर्वपक्षोक्तं न न:--अस्माकं क्षतिमावहति । कुत इत्याह अनभ्युपगमात् । एनमेवाह न हीत्यादिना । न यस्मादेकान्तनित्यमस्माभिः-जनैः १५ आत्मादि वस्त्विष्यते । किं तर्हि ? कथञ्चित् नित्यम् , नित्यानित्यमित्यर्थः।
यथा चास्य-वस्तुनो नित्यानित्यता तथा चोक्तमेव प्राक् । एवं नित्यानित्य एव आत्मादिवस्तुनि ग्राह्य ग्राहकभावश्च स्वकृतकर्मफलप्रत्युपभोगादयश्चेति विग्रहः युज्यन्ते-घटन्ते । कथमित्याह-कथञ्चिदवस्थितत्वात् कारणात् । कथञ्चिदवस्थितत्वं च तस्यैव-ग्राह्यादेः तथावृत्तेः-विशिष्टग्राह्यादि२० रूपेण वर्तनात् अनुभवसिद्धत्वात् कारणादिति । अतो विरुद्धधर्माध्यासित
खरूप एव वस्तुनि शब्दवृत्त्या अनेकान्तवादिन एव-वादिन एव सकलव्यवहारसिद्धिः, पीडानिर्वेदमार्गज्ञानभावनादीनामपि-व्यवहारभेदानां कथञ्चिदेकाधिकरणत्वेन हेतुना मुक्त्युपपत्तेरिति । न चेत्यादि । न च-नैव
अनुभवसिद्धश्चासौ वस्तुतथाभावश्च-सदसद्पादिभावश्चेति विग्रहः, तस्मिन् २५ सति विरोधिधर्माध्यासितस्वरूपाभिधानं न्याय्यं वस्तुनो न च । कुत इत्याह-अतथाभाव इत्यादि । अतथाभावे-असदसद्रूपादिभावे तदभावप्रसगतः-वस्त्वभावप्रसङ्गतः विरोधासिद्धरिति-एवं निदर्शितं प्राकन चेत्यादि। न च परैरपि-बौद्धैः स्वलक्षणेषु-स्वाभ्युपगतेषु वस्तुषु साधारणा प्रमेयता तथा भ्रान्तौ वाऽभ्रान्ता खसंविन्नेष्यते, किन्त्विष्यत एव, तत्तथाभावापत्तेः
१ यथास्य नित्या.' इति ग-पाठः । २ 'ग्राहकखभावखकृत०' इति ग-पाठः । ३ 'तथा प्रवृत्तेः' इति ग-पाठः। ४ "किञ्चिदेकाधि.' इति ग-पाठः। ५'प्रसङ्गात् विरोधा' इति क-पाठः । ६'भावे सद' इति क-पाठः। ७ 'भ्रान्ता संवि०' इति क-पाठः।

Page #338

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
( मूलम् )
स्वसंविनेष्यते, तत्तथाभावापत्तेरिति न विपश्चितस्तथा विरोधिधर्माभिधानं वैपश्चित्याविरोधि, तत्तथाऽभावे सकलव्यवहाराभावप्रसङ्गात्, अप्रमेयत्वेन स्वलक्षणेषु प्रमाणाप्रवृत्तेः भ्रान्तौ च स्वसं- ५ विदभावप्रसङ्गादिति ॥
अधिकारः ]
२०७
न चैतदात्माऽङ्गना- भवन-मणि-कनक-धन-धान्यादिकमनात्मकमनित्यमशुचि दुःखमेव, अन्वयस्यैवात्मत्वात् तस्य च व्यवस्थापितत्वात् । एवं नानित्यमेव, तदतादवस्थ्यात्, अन्यथा तदनुपपत्तेः । एवं नाशुच्येव, शुचिपरिणामभावात्, लोके तथोपलब्धेः । एवं न १० दुःखमेव, मुक्तिसुखजनकत्वात्, पारम्पर्येण तत्स्वभावत्वादिति ॥ किञ्चानात्मकं शून्यमसदित्यभिन्नोऽर्थः, अनित्यमस्थिरं सदिति ( स्वो० व्या० )
तेषां स्वलक्षणादीनां तथाभावापत्तेः - प्रमेयादिभावापत्तेः । इति एवं न विपश्चितःपेण्डितस्य ते तथा-तेन प्रकारेण विरोधिधर्माभिधानं वैपश्चित्त्याविरोधि - १५ पाण्डित्याविरोधि, किन्तु विरोध्येव तत्तथाऽभावे तेषां स्वलक्षणादीनां तथाऽभावेसाधारणप्रमेयतादिरूपेणाभावे । किमित्याह - सकलव्यवहारा भावप्रसङ्गात् । एनमेव दर्शयति अप्रमेयत्वेनेत्यादिना | साधारणप्रमेयताऽभावेऽप्रमेयत्वेन हेतुना स्वलक्षणेषु - परपरिकल्पितेषु प्रमाणाप्रवृत्तेः कारणात् तथा भ्रान्तौ च विकल्पामिकायां स्वसंविदोऽभावप्रसङ्गात् सकलसंव्यवहाराभाव इति भावनीयम् ॥ २०
न चैतदित्यादि । न चैतदात्माऽङ्गना भवन- मणि- कनक-धन-धान्यादिकं वस्तु अनात्मकमनित्यमशुचि दुःखमेव - एकान्तेनैव । कुत इत्याहअन्वयस्यैवात्मत्वात्, तस्य च - अन्वयस्य व्यवस्थापितत्वात् । एवं नानित्यमेव - एकान्तेन । कुत इत्याह- तदतादवस्थ्यात्, अन्यथा तदनुपपत्ते:अतादवस्थ्यानुपपत्तेः तुच्छाभावत्वेन भावितमेतत् । एवं नाशुच्येव - एकान्तेन २५ शुचिपरिणामभावात् । भावश्च लोके तथोपलब्धेः जलशुचिकरणेन । एवं न दुःखमेव - एकान्तेन वस्तु । कुत इत्याह- मुक्तिसुखजनकत्वात् । जनकत्वं च पारम्पर्येण तत्स्वभावत्वात् - मुक्तिसुखजनकस्वभावत्वात् ॥
अभ्युच्चयमाह किञ्चेत्यादिना । किञ्च अनात्मकं शून्यमसदित्य भिन्नोऽर्थः,
१ ' तदनुत्पत्तेः' इति ग-पाठः । २ 'पण्डितस्य तथा' इति ङ-पाठः । ३ 'सकललोकव्यव" इति क-पाठः ।

Page #339

२०८
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः
च। ततश्च यद्यनात्मकं कथमनित्यम् ? अथानित्यं कथमनात्मकमिति ? । कथं च बुद्धधर्मसङ्घलक्षणे परमनिवृत्तिहेतौ दोषकलङ्क५ रहिते महारत्नत्रये सति वचनमार्गकुशलस्य तदपायभीरोः अपास्ताशङ्कमिदं वक्तुमुचितं यदुत सर्वमेवाशुचि सर्वमेव दुःखमिति, तदाशातनापत्तेः, असदभिधानात्, अन्यथा रत्नत्रयायोगः, तदन्याशुच्याद्यविशेषात् योगे वाऽतिप्रसङ्ग इति ।
एवंच तथाहि 'एतदात्मा-ऽङ्गना-भवन-मणि-कनक-धन-धान्यादिक१ मनात्मकमनित्यमशुचि दुःखमिति कथञ्चिद् विज्ञाय (भावतः) तथैव भावयतो वस्तुतस्तत्राभिष्वङ्गास्पदाभावाद् भावनाप्रकर्षविशेषतो वैराग्यमुपजायते, ततो मुक्तिः। तथाहि-आत्माऽऽत्मीयदर्शनमेव मोहः, तत्पूर्वक एवा(?त्मा)त्मीयस्नेहो रागः, तत्पूर्विकैवानुरागविषयोपरोधिनि प्रतिहतिद्वेष इति कृत्वा' इति यदुक्तं तत् परपक्षे
(स्वो० व्या०) पर्यायशब्दाः खल्वेत इत्यर्थः । एवमनित्यमस्थिरं सदिति च अभिन्नार्थ इति । ततश्च यद्यनात्मकं वस्तु असदित्यर्थः ततः कथमनित्यं-कथं सदिति भावः ? । अथानित्यं कथमनात्मकमिति ? । तत्त्वतो वास्तवो विरोधः । कथं
चेत्यादि । कथं च बुद्धधर्मसङ्घलक्षणे, महारत्नत्रये सतीति योगः । किंवि२० शिष्ट इत्याह-परमनिवृत्तिहेतौ सत्त्वानां दोषकलङ्करहिते, विष्कम्भणप्रहाणादिना रागादिरहित इत्यर्थः । वचनमार्गकुशलस्य वक्तुः तदपायभीरो:वचनापायभीरोरपास्ताशङ्कमिति क्रियाविशेषणं इदं वक्तुमुचितं कथं यदुत सर्वमेवाशुचि सर्वमेव दुःखमिति ?। कथमनुचितमेतदित्याह-तैदाशातनापत्तेः-रत्नत्रयाशातनापत्तेः । आपत्तिश्च असदभिधानात् असद्रत्नत्रयस्याशुच्यादि। २५ इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा रत्नत्रयायोगः। कथमित्याह-तदन्या
शुच्याद्यविशेषाद रत्नत्रयस्य । 'आदि'शब्दाद् दुःखपरिग्रहः । योगे वा रत्नत्रयस्याशुचाद्यविशेषेऽपि किमित्याह-अतिप्रसङ्ग इति ॥ • एवं चेत्यादि । एवं च कृत्वा तथा तदात्माङ्गनेत्यादि यावत् तत्पूर्विकैवानुरागविषयोपरोधिनि प्रतिहतिद्वैष इति कृत्वेति यदुक्तं मूलपूर्वपक्षे . १ 'शुच्यादविशेषात्' इति ग-पाठोऽशुद्धः । २ 'योगे चाति०' इति ग-पाठः। ३ प्रथमे खण्डे २७तमे पृष्ठे २८तमे च। ४ 'निर्वृतिहेतौ' इति ङ-पाठः । ५ तथा तदासा(शा)तना.' इति ऊ-पाठः। ६ प्रथमे खण्डे २७तमे पृष्ठे २८तमे च ।

Page #340

०९
अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) उक्तिमात्रमेव, उक्तवनिर्विषयत्वात् । यच्चेदमुक्तम्-'यदा तु तदात्माङ्गनादिकं सात्मकाद्यपि तदा यथोक्तभावनाभावाद् भावेऽपि मिथ्यारूपत्वाद् वैराग्याभावः, तदभावाच मुक्त्यभाव इति' तदे- ५ तदत्यन्तनिःस्वस्य महाधने दानभोगवति खदोषापादनम् । तथाहिकथञ्चित् सास्मकादावेव तस्मिन् भावकविषयभावेनानुपचरितरूपा सम्भवति भावना, नान्यथेति कथं यथोक्तभावनाभावः?। कथं वा पररूपेण अनात्मके तत्तत्संयोगापेक्षयाऽनित्ये तदशुचिपरिणामभावादशुचौ तथासन्तापकरत्वेन दुःखे सत्यस्या मिथ्यारूपत्वम् १।१० कथं वा तस्यास्तथाविधनिर्वेदभावेन विरतिपरिणामयोगात् तत्त्व
(स्त्रो० व्या०) तत् परपक्षे बौद्धमते उक्तिमात्रमेव । कथमित्याह-उक्तवत्-यथोक्तं तथा निर्विषयत्वात् कारणात् । यच्चेदमुक्तं मूलपूर्वपक्षे एव-यदा तु तदात्मागनादिकं सात्मकाद्यपि तदा यथोक्तभावनाभावात् वस्तु तथाभावेन १५ भावेऽपि मिथ्यारूपत्वाद् भावनाया उक्तादेव हेतोः । किमित्याह-वैराग्याभावः तदभावाच-वैराग्याभावाच मुत्त्यभाव इति । तदेतत्-मूलपूर्वपक्षोक्तं अत्यन्तनिःखस्य कस्यचिन्महाधने कस्मिंश्चित् किंविशिष्ट इत्याह-दानभोगवति खंदोषापादनं किमसौ ददाति भुङ्क्ते वा यो महाधन इत्येवम्प्रायम् । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेण प्रतिपक्ष-२० नयानुसारिणा सात्मकादावेव तस्मिन्-वस्तुनि भावकविषयभावेन सता तात्त्विकेन अनुपचारितरूपा-मुख्या सम्भवति भावना, नान्यथा । इतिएवं कथं यथोक्तभावनाभावः ? नैवेत्यर्थः । कथं वा पररूपेणानात्मकेवस्तुनि तत्तत्संयोगापेक्षया बाह्यान्तरमावावधिकृत्य अनित्ये तदशुचिपरिणामभावान्नरकादिगतिमधिकृत्य अशुचौ तथा-संयोग-वियोगाभ्यां सन्ताप-२५ करत्वेन हेतुना दुःखे सति वस्तुनि अस्याः-भावनाया मिथ्यारूपत्वम् ? कथं वा तस्याः-भावनायाः तत्प्रकर्षरूपवैराग्याभाव इति योगः। कथं च न सादित्याह-तथाविधनिर्वेदभावेन-चित्तक्षयोपशमभावतश्चित्तनिवेदभावेन हेतुना
१ प्रथम खण्टे २८तमे पृष्ठे। ३ तथा यथोक्त०' इति क-पाठः। ३ 'पादकम्' इति गपाठः । ४ प्रबमे खो २८तमे पृष्ठे । ५ 'द्रष्टव्यं प्रथमस्य खण्डस्य २८तम पृष्ठम् । ६ 'दोषापादान' इति क-पाठः। ७ 'भावाधिकृत्यानि नित्यानित्ये' इति क-पाठः । ८ 'शमयोगभावात् चित्र.' इति उ-पाठः।
अनेकान्त. २७

Page #341

२१०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः
ज्ञानसम्भवेन वस्तुयाथात्म्यावसायात् औदासीन्यभावत उपायप्रवृत्त्या तत्प्रकर्षरूपवैराग्याभावः । कथं वा सत्यस्मिन् असत्"प्रवृत्तिरहितस्य निःसङ्गभावात् साम्परायिकबन्धशून्यस्य परमार्थ(?) गुणस्थानयोगतोऽपचीयमानकर्मराशेः सर्वपरिशातभावतो मुत्तयभाव इति परिचिन्त्यतामेतत् ॥
यदा तु तदात्माननादिकमनात्मकायेव तदोक्तवद् युक्तो भावनाभावः, भावेऽपि मिथ्यारूपता वैराग्याभावो मुत्यभावश्चेति। १० इतश्चैतदेवं सर्वथाऽनात्मकत्वे निःखभावत्वेन अनित्यत्वासिद्धिः,
अनित्यत्वस्य वस्तुधर्मत्वात्, अतद्धर्मत्वे तदभावेन वस्तुनो नित्यस्वापत्तेः, तद्धर्मत्वे च तदव्यतिरेकतः कथमनात्मकत्वं वस्तुन एवात्मकत्वात् ॥
(स्वो० व्या०) ५ विरतिपरिणामयोगात्, अत एव तत्त्वज्ञानसम्भवेन वस्तुयाथात्म्यावसायात् हेतोः औदासीन्यभावतः सनिबन्धनत्वेन उपायप्रवृत्त्या उक्तनीतितः तत्प्रकर्षरूपवैराग्याभावः-औदासीन्यप्रकर्षरूपवैराग्याभावः । कथं वा सत्यस्मिन्-वैराग्ये असत्प्रवृत्तिरहितस्य-प्राणिनः निःसङ्गभावात् कारणात् साम्परायिकबन्धशून्यस्य वीतरागतया परमगुणस्थानयोगतः-शेलैश्य२० वात्या अपचीयमानकर्मराशेः तदपराबन्धकत्वेन सर्वपरिशातभावतो भवोपग्राहिकर्माधिकृत्य मुत्त्यभाव इति कथं वा मुक्त्यभाव इति परिचिन्त्यतामेतत्॥ ___ यदा स्वित्यादि । यदा तु तदात्माङ्गनादिकमनात्मकायेव-एकान्तेन सदा-तस्मिन् काले उक्तवत्-यथोक्तं प्राक् भावकमाव्याभावेन तथा युक्तो
भावनाभावः, भावेऽपि भावनाया मिथ्यारूपता वस्त्वन्यथात्वेन एवं वैरा२५ग्याभावो मुत्तयभावश्चेति युक्तः । अभ्युच्चयमाह इतश्चेत्यादिना । इतश्च एतदेवं यदधिकृतं कथमित्याह-सर्वथाऽनात्मकत्वेन वस्तुनः निःस्वभावत्वेन हेतुना । किमित्याह-अनित्यत्वासिद्धिः। अनित्यत्वासिद्धिश्च अनित्यत्वस्य वस्तुधर्मत्वात्, अतद्धर्मत्वे-अवस्तुधर्मले तदभावेन-अनित्यत्वाभावेन अतद्धर्मतया वस्तुनो नित्यत्वापत्तेः, इतश्चैतदेवमिति वर्तते । तद्धर्मत्वे च३० वस्तुधर्मत्वे च नित्यत्वंस्य तदव्यतिरेकता-वस्त्वव्यतिरेकतः कारणात् कथमनात्मकत्वं-निःस्वभावत्वं च वस्तुनः? । कथं च न स्यादित्याह-वस्तुन एवात्मकत्वात् इति ॥
'स्वसिद्धः इति ग-पाठः ।

Page #342

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् २११
(मूलम्) द्वितीयक्षणे यतस्तदेव न भवति, अतस्तदनात्मकमनित्यमिति चोच्यते इति चेत्, यदेव भवति तदेव न भवतीत्येकत्र भवनाभवनयोर्विरोधः । यदा भवति न तदा न भवति, यदा च न भवति न ५ तदा भवतीति विरोधाभाव इति चेत् एकाधिकरणत्वनिबन्धनोऽयम्। न च तदेवमपि नेति निभाल्यतामेतत् ॥ ___ अभवनस्याभावाद् भवनमात्रस्यैव वस्तुत्वादुक्तदोषाभाव इति चेत्, तदभावेन सदाभवनापत्तिर्नाम दोषान्तरमिति यत्किञ्चिदेतत् । तस्यैव क्षणभवनखभावत्वात् तदतिरिक्ताभवनाभावान्न १० दोषान्तरमिति चेत्, एवमपि क्षणादूर्द्ध तदेव न भवतीति उक्तदोषानतिवृत्तिः॥
(स्त्रो० व्या०) पराभिप्रायमाह-द्वितीयक्षणे-वस्त्वात्मलाभानन्तरभाविनि यतस्तदेव न भवति वस्त्वेकान्तेन अतस्तत्-वस्तु अनात्मकमनित्यमिति 'चोच्यते । १५ इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-यदेव भवति वस्तु तदेव न भवतीति-एवमेकत्र भवनाभवनयोर्विरोधः। यदेत्यादि । यदा भवति न तदा न भवति, आत्मलाभोत्तरकालमभवनात् । यदा च न भवति न तदा भवति, आत्मलाभकाल एव भवनात् । इति-एवं विरोधाभावः। इति चेत्, एतदाशयाह-एकाधिकरणत्वनिबन्धनोऽयं-विरोधः । न च तदेकाधिकरणत्वमेवमपि-काल-२० भेदेऽपि सति नेति । किं तर्हि ? अस्त्येव । निभाल्यतामेतत् सूक्ष्मबुद्धिचक्षुषा । __ अभवनस्येत्यादि । अभवनस्य अभावात् कारणात् भवनमात्रस्यैव वस्तुत्वात् उक्तदोषाभावस्तत्त्वत एकाधिकरणत्वाभावात् । इति चेत्, एतदाशक्याह-तदभावेन अभवनाभावेन । किमित्याह-सदाभवनापत्तिर्नाम अधिकृतभवनस्य दोषान्तरम् । इति-एवं यत्किञ्चिदेतत्-अनन्तरोदितम् । तस्यैवे-२५ त्यादि । तस्यैव-क्षणभवनस्य क्षणभवनस्वभावत्वात् कारणात् तदतिरिक्ताभवनाभावतः-भवनातिरिक्ताभवनाभावात् न दोषान्तरम्-अनन्तरोदितम् । इति चेत्, एतदाशयाह-एवमपि क्षणादूच्चमात्मलाभक्षणात् तदेव न भवति-यदेव भवति तदेव न भवति इत्युक्तदोषानतिवृत्तिः , तदेकाधिकरणतया विरोध एवेत्यर्थः ॥
१ 'चोच्यते' इति ङ-पाठः। २ 'तदव्यतिः' इति उ-पाठः । ।

Page #343

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
स्यादेतदेककाले खलु भवनाभवनयोर्विरोधः । क्षणिके तु भवने क्षणादूर्द्धमवश्यमेव तन्न भवति, अन्यथा क्षणिकत्वविरोधादित्युक्त५ दोषाभावः । यत्किञ्चिदेतत्, अधिकदोषापत्तेः । एवं हि न यदैव भवति, तदैव न भवति, अपि तूर्द्धम; अतः कादाचित्कं तदभवनमिति कादाचित्कत्वत एव तदुत्पत्तेः अत एव नाशयोगाद् भावोन्मज्जनप्रसङ्ग इत्यधिकदोषापत्तिः । निर्लोठितं चैतदधः । अतः सर्वथा अनात्मकत्वे निःस्वभावत्वेनानित्यत्वासिद्धिः । अतो वस्त्वेव तत्१० स्वभावत्वात् तथा तथा भवत् पूर्वपूर्वपर्यायनिवृत्तिस्वभावं कथञ्चिदनित्यं तथाप्रतीतेरिति । एवं यदि सर्वथाऽशुचि दुःखं च कथं वैस्त्वक्षये तत्क्षय : १ । केन चायमिष्ट इति चेत्, कथं तद्विकलस्य भगवतो ( खो० व्या० )
२१२
[ षष्ठः
स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे - एककाले खलु इत्येककाल एव भवनाभवन१५ योर्विरोधः । क्षणिके तु भवने सति क्षणादूर्द्धमवश्यमेव तत् - भवनं न भवति । अन्यथा - एवमनभ्युपगमे किमित्याह- क्षणिकत्वविरोधादितिएवमुक्तदोषाभाव इति । एवं पूर्वपक्षमाशङ्कयाह-यत्किञ्चिदेतत्- अनन्तरोक्तम् । कुत इत्याह-अधिकदोषापत्तेः । एनामेवाह एवं हीत्यादिना । एवं यस्मात् यदैव न भवति तदैव (न) भवति, अपि तृर्द्धम्-अन्यदाः अतः कादा२० चित्कं तदभवनं-अधिकृतभवनाभवनम् । इति - एवं कादाचित्कत्वत एव कारणात् तदुत्पत्तेः - अभवनोत्पत्तेः । अत एव - उत्पत्तेरेव नाशयोगात् कारणात् अभवनस्य किमित्याह- भावोन्मज्जनप्रसङ्गः - अधिकृत भवनोन्मजनप्रसङ्गः तदभवननाशान्यथाऽनुपपत्तेः । इति - एवमधिकदोषापत्तिः । निर्लोठितं चैतदधः । अतः सर्वथाऽनात्मकत्वे वस्तुनो निःस्वभावत्वेन हेतुना अनित्यत्वा२५ सिद्धिरिति स्थितम् । अतो वस्त्वेव तत्स्वभावत्वात् कारणात् तथा तथा-तेन तेन पर्यायरूपेण भवत् पूर्वपूर्वपर्यायनिवृत्तिस्वभावं सत् कथचिदनित्यं - तदन्यथाभवनेन तथाप्रतीतेरिति । एवमित्यादि । एवं यदि सर्वथा अशुचि दुःखं च वस्त्वेवं कथं वस्त्वक्षये सति तत्क्षय :- अशुचिदुःखक्षयः १ । केन चार्य - वस्त्वक्षये तत्क्षय इष्टः १ । इति चेत्, एतदाशयाह-कथं तद्
१ द्रष्टव्यं २१० तमं पृष्ठम् । २ 'वस्तुक्षये' इति ग-पाठः । ४ 'भवनोन्मान' इति क-पाठः ।
३ ' वाऽयमिष्ट' इति पाठः ।

Page #344

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् २१३
(मूलम् ) वस्तुत्वम् । असंस्कृतत्वादिति चेत्, एतदेव कथमिति चिन्त्यम् । सम्भूय प्रत्ययाभूतेरिति चेत्, सामग्रीजनिकेति त्यक्तोऽभ्युपगमः। पाक्षिक एवायमिति चेत्, किमत्र ज्ञापकमिति वाच्यम् । “असं- ५ स्कृतप्रभाविता ह्यार्यपुद्गलाः" इति वचनम् । कः खलु अस्वार्थः । किमुपादानमात्रजन्मानः किं वा असन्त एवेति? । यद्याथः पक्षो बोधमात्रा बोधमात्रजन्मेति न तेन कस्यचिदवगमः। ततश्च परित्यक्तमस्य सर्वज्ञत्वमसमञ्जसं चैतत् । न च तदपरमाणमित्यज्ञात
(खो० व्या०) विकलस्य-अशुच्यादिविकलस्स भगवता-बुद्धस्स वस्तुत्वम् ? । असंस्कृतत्वात्। इति चेद् भगवत एतदेव-असंस्कृतत्वं कथमिति चिन्त्यम्। सम्भूय प्रत्ययाभूतेः। इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-सामग्रीजनिकेति त्यक्तोऽभ्युपगमः। पाक्षिक एवायम् । इति चेत्, एतदाशङ्कयाह-किमत्र ज्ञापकमिति वाच्यम् । “असंस्कृतप्रभाविता हि आर्यपुद्गलाः” इति वचनं ज्ञापकम् । १५ एतदाशक्याह-कः खल्वस्याओं वचनस्य ? । किमुपादानमात्रजन्मान आर्यपुद्गलाः किं वा असन्त एवेति ? । उभयथाऽपि दोषमाह-यद्याधः पक्षो बोधमात्रादुपादानात् बोधमात्रजन्म इति-एवं न तेन कस्यचिववगमो बोधमात्रेण अनालम्बनेन । ततश्च परित्यक्तमस्य-आर्यपुद्गलस्य सर्वज्ञत्वम्।
(विवरणम्) (११-१२) असंस्कृतत्वादिति । समेत्य हेतुभिरकृतत्वात् । स्वाभाविको ह्यसौ । भगवतो गुणो यदुत शुचिरूपत्वमदुःखरूपता च ॥
(१२-१३) सम्भूय प्रत्ययाभूतेरिति । सम्भूय-मिलित्वा ये प्रत्यया:-कारणानि कार्य जनयन्ति तेभ्यः सकाशादभूते:-अनुत्पादात् ।।
(१४) पाक्षिक एवायमिति । कचित् सामग्रीजनिका कचिन्नेत्यर्थः ॥ २५ (१५) असंस्कृतप्रभाविता हीति । असंस्कृताः सामग्यः अनिष्पादिताः सन्तः प्रभवम्-उत्पादं प्राप्ता हि-स्फुटम् ॥
(१५) आर्यपुद्गला इति । बुद्धात्मानः ॥
(१९) अनालम्बनेनेति । न विद्यते आलम्बनं यस्य तदनालम्बनं तेन । यदि हि विषयवस्त्वालम्ब्योत्पन्नं स्याद् बुद्धज्ञानं तदा तत् किश्चिज्जानीयात् । यदा तु खोपा-३० दानक्षणमात्रात् तदुत्पद्यते तदा न किञ्चित् तेनावगम्यत इति ।।
१ वा सन्त एवेति' इति ग-पाठः ।

Page #345

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) प्रलापोक्तिमात्रं तर्थभ्युपगमः । न चेदं परममुनिवचने बुद्धिमत
आपादयितुं न्याय्यमिति परिभाव्यतामेतत् ॥ ५ अथापरः पक्षा-कथमसतां वस्तुत्वम् ? कथं वा न पुष्करपुष्करादीनाम् ? कथं वा सत् सर्वथाऽसद् भवति कथं वा नासदपि सत्? 'ततश्च नानादित्वमपि सन्तानानां प्राप्तमित्ययं सुतरामसमञ्जस
(खो० व्या०) सर्वं न जानात्यकिञ्चिज्ञोऽयमिति प्राप्तम् । असमञ्जसं चैतत् । उपचयमाह न ३० चेत्यादिना । न च तत्-बोधमात्रमपरग्राह्यम् । इति-एवमज्ञातालापोक्ति
मात्रं तद्यभ्युपगमः। न चेदमित्यादि । न चेदम्-अज्ञातप्रलापोक्तिमात्रत्वं परममुनिवचने-बुद्धवचने बुद्धिमतः-पुंस आपादयितुं न्याय्यमितिएवं परिभाव्यतामेतत् ॥
द्वितीयपक्षमधिकृत्याह-अथापरः पक्ष:-असन्त एवेत्ययम् । एतदाशङ्याह१५ कथमसताम्-आर्यपुद्गलानां वस्तुत्वम् ? कथं वा न पुष्करपुष्करादीनांनाकाशपद्मादीनाम् ? । कथं वा सत्-भावरूपं सर्वथाऽसद् भवति-अभावरूपतामापद्यते ? कथं वा नासदपि सर्वथा सद् भवति ? । ततश्चेत्यादि । ततश्च-एवं च सैति न अनादित्वमपि सन्तानानां प्राप्तमसद्भवनेन कादाचित्कतया
. (विवरणम्) २० (१०) अपरप्राथमिति । अपरेण-बुद्धव्यतिरिक्तेन गृह्यते यत् तदपरग्राह्यम् ।
अयमभिप्राय:-यदेतद् बुद्धस्य ज्ञानं तद् यदि स्वसंविदितबोधमात्रमेवाभ्युपगम्यते तदा अन्येन केनापि न तद् गृह्यते इत्यायातम् । अनालम्बनस्याप्राह्यत्वेन भवद्भिरभ्युपगमात् ॥
(११) अभ्युपगम इति । असंस्कृतप्रभाविता ह्यार्यपुद्गला इत्येवंरूपः ॥ २५ (१७) कथं वा नासदपि सर्वथा सद्भवतीति । यदि वार्यपुद्गललक्षणं वस्तु सदप्यसद् भवति तदा असन्तोऽपि खरविषाणादयः किमिति सन्तो न भवन्तीत्यर्थः १ ॥ . (१८) अनादित्वमपीति । यदा ह्यसदपि सद् भवतीत्यभ्युपगम्यते तदा कश्चित् सन्तानपूर्वमानसन्नेव सन्नित्यभ्युपगमः प्राप्नोतीत्यर्थः ।।
१ 'सर्वथा सद् भवति' इति ग-पाठः। २ ततश्च न नादित्व०' इति क-पाठः। ३ 'सति अनशनाहित.' इति -पाठः ।

Page #346

अधिकारः] खोपनव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् २१५
(मूलम्) कारी, न चासतो ग्रहणमपीत्यप्रमाणकमेतत् । नाप्रमाणकम् , सत्संवेदनस्यैवात्र प्रमाणतोपपत्तेः । तथाहि-तदेव तथाखभावं यदियता कालेन परम्परयाऽप्यजनकमिति स्वमात्रपरिच्छेदकत्वेऽप्यनेन ५ तद्रहणमिति।न, वचनमात्रत्वात् , तावत्कालाजनकत्वेऽस्य निरुपाख्यत्वप्रसङ्गात्, सोपाख्यत्वे च तच्छत्वविरोधात्, सर्वथैक
(खो० व्या०) इत्ययम्-अभ्युपगमः सुतरामसमञ्जसकारी । न चासतः-एकान्ततुच्छस्य ग्रहणमपि इन्द्रिययोगाभावेनेत्यप्रमाणकमेतदिति । अधिकृतासत्त्वं आह- १० नाप्रमाणकम् । कथमित्याह-सत्संवेदनस्यैव-अधिकृतबोधमात्रसंवेदनस्यैव अत्र-असत्त्वे तदसत्त्व एव, प्रमाणत्वोपपत्तेः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । तदेव-बोधमात्रं तथाखभावं-एवम्प्रकारखभावं यदियता कालेन-कल्पादिना परम्परयापि-अनेकक्षणरूपया अनन्तरूपतयाऽप्यजनकम् । इति-एवं खमात्रपरिच्छेदकत्वेऽप्यधिकृतबोधमात्रस्य अनेन-१५ विशिष्टेन बोधमात्रेण तद्रहणम्-अधिकृतासद्ग्रहणमिति । एतदाशपाह-न, वचनमात्रत्वात्, निरर्थकत्वादित्यर्थः । एतदेवाह तावत्कालेत्यादिना । तावत्कालाजननात्मकत्वेऽस्य-अधिकृतबोधमात्रस्य । किमित्याह-निरुपाख्यत्व
(विवरणम्) (९-१०) न चासतः-एकान्ततुच्छस्य ग्रहणमपीति। यदि ह्यार्यपुद्गला एकान्तत २० एव तुच्छाः खरविषाणप्रख्याः समभ्युपगम्यन्ते तदा अवस्तुत्वादेव न ते केनचित् प्रमाणेन गृह्यन्त इत्यर्थः॥ (१०) अधिकृतासत्त्वमिति । आर्यपुद्गलासत्त्वम् ॥
(११) अधिकृतबोधमानसंवेदनस्यैवेति । अधिकृतं च तद् बोधमानं च, बुद्धज्ञानमित्यर्थः, तस्य संवेदनम्-आत्मनैवावबोधः, स्वसंवेदनमित्यर्थः ॥ २५
(१२) तदसत्त्व एवेति । बुद्धज्ञानासत्त्वे ग्राह्ये । अयमभिप्राय:-बुद्धो भगव(वा)नात्मीयेन ज्ञानेनात्मस्वरूपमेवंरूपमेव बुध्यते यदुत कल्पात्ता(?)दौ काले मदीयज्ञानलक्षणसन्तानः क्षयं यास्थतीति बुद्धवा(?ढे) ज्ञानमेव बुद्धज्ञानासत्त्वे प्रमाणमिति॥
(१४) अनन्तरूपतयाऽपीति । न विद्यतेऽन्तः-पर्यन्तो यस्य तदनन्तम् , अनन्तं रूपं यस्याः सा अनन्तरूपा तयाऽपीति । एतच्चानेकक्षणरूपे तस्यैव पदस्य ३० सुखावबोधाय पर्यायख्यापनं कृतमिति ॥
१'चासन्तो प्रहण.' इति क-पाठः। २ इत्यभ्युप०' इति ङ-पाठः। ३ 'बुद्धा ज्ञान.' इतिच-पाठः।

Page #347

अनेकान्वजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
स्वभावत्वेनास्यैव तत्वात्, अन्यथा तत्तद्भावासिद्धेः, स्वनिवृत्त्यपरजननख भावभेदाभेदयोस्तद्भेदाभेदाभ्यां विरोधान्वयापत्त्यादिदोष५ तोऽस्यैवायोगाच्च ॥
२१६
[ षष्ठः
( खो० व्या० )
प्रसङ्गात् अजनकस्य तुच्छत्वात् तदात्मकत्वाच्चास्येति भावः । सोपाख्यत्वे च अभ्युपगम्यमाने वस्तुत्व इत्यर्थः । किमित्याह तत्तुच्छत्वविरोधात् तस्यैवतावत्काल जननस्य तुच्छत्वविरोधात् । विरोधश्च सर्वयैकस्वभावस्वेन हेतुनाऽ१० स्यैव - अधिकृतबोधमात्रस्य तस्वात् तावत्कालार्जननत्वात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह - अन्यथा - एवमनभ्युपगमे तत्तद्भावासिद्धेः तस्य - अधिकृतबोधमात्रस्य तद्भावासिद्धेः - तावत्काला जैननभावासिद्धेः । दोषान्तरमाह स्वनिवृत्तीत्यादिना । स्वनिवृत्ति वापरजननं च स्वनिवृत्त्यपरजनने, ते एव स्वभावौ तयोः भेदाभेदौ स्वनिवृ
परजननख भावभेदाभेदौ तयोः सतोः तद्भेदाभेदाभ्यां-अधिकृतवस्तु१५ भेदाभेदाभ्यां यथासङ्घ विरोधान्वयापत्त्यादिदोषतः अस्यैव-अधिकृतयोधमात्रस्य अयोगाच्च कारणाद् वचनमात्रत्वमिति क्रिया । भावार्थस्तु यदि तौ स्वनिवृत्त्यपरaareerat fast भिन्नौ तस्माच्च वस्तुनोऽभिन्नौ एवं विरोधः, एकस्य द्वयाव्यतिरेकेण, अथाभिन्नौ वस्तुनोऽप्यभिन्नावित्यन्वयः, अपरजननस्यैव स्वनिवृत्तित्वादिति ॥ ( विवरणम् )
२० (७) अजनकस्य तुच्छत्वात् तदात्मकत्वाच्चास्येति भाव इति । यदि हि बुद्धज्ञानं परम्परयाऽप्यजनकमित्यभ्युपगम्यते तदा वस्त्वेव तन्न भवति, अजनकत्वादाकाशकुसुमवत् ॥
(९) एकस्वभावत्वेन हेतुनेति । आनन्तर्येण जनकं परम्परया स्वजनकमिदं बुद्धज्ञानमित्येवंरूपं स्वभावद्वयं नास्त्येव, विज्ञानस्यैकस्वभावत्वादित्यर्थः । ततो यदि २५ तनकस्वभावं तदा सर्ववैव जनकमस्तु । किमनया जडत्वसूचिकया कल्पनया यदुतानन्तर्येण जनकं परम्परया त्वजनकत्वमिति ? । अथाजनकस्वभावं तर्हि सर्वदेवावस्तु, तत् कथं कदाचिदपि जनकं स्यादिति ? ॥
(१३) स्वनिवृत्तिश्चापरजननं चेयादेरयमभिप्रायः - एतदधिकृतबोधमात्रं बुद्धज्ञानसम्बन्धि क्षणिकत्वादात्मानं द्वितीयसमये निवर्त्तयति अपरं च क्षणं जनयतीति
१ 'जनकत्वात् इति क-पाठः । २ 'जनन स्वभाव०' इति ङ-पाठः । ३ 'द्वितीयस्य समये ' इति क-पाठः ।

Page #348

अधिकारः ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्)
स्यादेतत् स एव खनिवृत्तिः, तस्यैव तदवधिकत्वात् । अपरजननं च जनयतीति जननात् । नैतदेवं भावस्यैव तदभावत्वविरोधात्, स एव स्वनिवृत्तिरित्यभ्युपगमे चैतदापत्तेः तदवधिकत्वायोगात् तदा - ५ भावे प्रागू च तदभावे तदुपपत्तेः निवृत्तेः प्रसज्यप्रतिषेधत्वाभ्युप(स्वो० व्या० )
स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे - स एव - अधिकृतो बोधः स्वनिवृत्तिः । कुत इत्याह- तस्यैव - अधिकृतबोधस्य तदवधिकत्वात् - निवृत्तेस्तदाश्रयत्वेन । अपरजननं च स एव, जनयतीति जननादिति कृत्वा । एतदाशवाह - नैत १० देवमित्यादि । नैतदेवं यदुक्तं परेण । कुत इत्याह- भावस्यैव-अधिकृतबोधाख्यस्य तदभावत्वविरोधात् । यदि नामैवं ततः किमित्याह स एव खनिवृत्तिरित्यभ्युपगमे च सति एतदापत्तेः - अधिकृतविरोषापत्तेः तदवधिकत्वायोगात्निवृत्त्यवधिकत्वायोगात् । अयोगश्च तदाभावे - स्वभावकाले प्रार्द्ध च तद
२१७
( विवरणम् )
स्वभावद्वयमस्य स्वनिवृत्त्यपरजननलक्षणं वर्तते । एतच स्वभावद्वयं मिथो भिन्नमभिनं वा । भिन्नमपि सद्बोधमात्राद् भिन्नमभिन्नं वा । अभिन्नमपि सद्बोधमात्रादभिन्नं भिन्नं वा । इति परमार्थतो विकल्पचतुष्टयम् । तत्र यदि मिथो भिन्नौ सन्तौ बोधादपि भिन्नावेतौ स्वभावावभ्युपगम्येते तदा तस्य बोधमात्रस्यैतौ स्वभावाविति संङ्गायोगः ॥ १ ॥
अथ मिथो भिन्नावपि बोधमात्रादभिन्नावभ्युपगम्येते तर्हि स्फुट एव विरोधः | २० यौ हि मिथो भिन्नौ तौ कथमेकत्र वर्त्तते इति ? ॥ २ ॥
अथ परस्परमभिन्नावेतौ स्वभाव बोधमात्रादपि अभिन्नाविति तृतीयः पक्षस्तर्हि अन्वयापत्तिः, यैव स्वनिवृत्तिस्तदेवापरजननमिति कृत्वा ॥ ३ ॥
अथ परस्परमभिन्नौ वस्तुनच भिन्नाविति पक्षस्तर्हि तस्येति सङ्गायोगो विरोध स्फुट एव । यौ परस्परभिन्नौ तौ कथं वस्तुनोऽभिन्नौ भवत इति ? ॥ ४ ॥ ૧ वृत्तिकृता च विकल्पयुगलकमेव भाषितम् । इतरत् तु विकल्पयुगलकमुपलक्षणद्वारेणैव गतमिति कृत्वेति सम्भाव्यते ॥
(१०) जनयतीति जननादिति कृत्वेति । जनयतीति जनक इत्युत्पाद (क) इत्यर्थः॥ (११) तदभावत्वविरोधादिति । तस्य भावस्याभावस्तदभावः, तस्य भावःतत्त्वं तदभावत्वमित्यर्थः, तस्य विरोधात् । भाव एवाभावो न भवतीत्यर्थः ॥
१ 'सति तदापत्तेः' इति पाठः । २ 'सभीयोगः' इति ख- पाठः क - पाठस्तु 'संयोगाः' इति । ३ 'संयोगाः" इति क - पाठः
अनेकान्त ० २८

Page #349

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) गमाच । "न हि कस्यचिद् भावेन भावो न भूतो नाम तदा न भूतो
यदि खयं न भवेत् न भवतीति च प्रसज्यप्रतिषेध एष न पर्युदासः" .५ इति वचनादिति निलौठितमेतदात्मसिद्धावित्यलं प्रसङ्गेन ॥ . यच्चोक्तम्-'स्थादेतत् किमनेन (इस्थम्) असम्भविनामुग्धविस्मयकरेण भावनावादेन? कृत्लकर्मक्षयान्मोक्षः, स च कायसन्तापलक्षणेन तपसा प्रागुपात्ताशुभकर्मनिर्जरणतोऽनागतस्य चाकरणेनेत्याशङ्कव तदप्यसत् कायसन्तापस्य कर्मफलत्वात्' इत्यादि, तदपि "भगवदर्हन्मताश्रवणसूचकमेव केवलं नेष्टार्थसाधकमपि, तपःखरूपापरिज्ञानात् । न खलु कायसन्तापरूपं तप इत्याहंतः कृतान्तः। किं तर्हि ? ज्ञानसंवेगशमगर्भ क्षायोपशमिकभाववृत्ति क्लिष्टकर्मक्षयहेतु
(खो० व्या०) भावे-अधिकृतभावे तदुपपत्तेः-निवृत्त्युपपत्तेर्न तदाश्रयत्वम् । अभ्युच्चयमाह१५ निवृत्तेः प्रसज्यप्रतिषेधत्वाभ्युपगमाच तदधिकत्वायोगः । अभ्युपगमं दर्शयति न हीत्यादिना । न हि कस्यचिद् भावेन उत्तरस्य भावो न भूतो नाम प्राक्तनः तदा न भूतोऽसौ भावः । यदि स्वयं न भवति-आत्मनैव न भवति-न भवति इति च प्रसज्यप्रतिषेध एष तुच्छोऽभवनमात्रं न पर्युदासो भवनान्तररूपम् इति वचनाद् वार्तिक इति निर्लोठितमेतत्-अधिकृतं २० वस्तु आत्मसिद्धौ इत्यलं प्रसङ्गेन ॥
यच्चोक्तं मूलपूर्वपक्षे एंव-स्यादेतत् किमनेनेत्यादि यावत् कायसन्तापस्य कर्मफलत्वादित्यादि, तदपि किमित्याह-भगवदर्हन्मताश्रवणसूचकमेव केवलं नेष्टार्थसाधकमपि । कथं न साधकमित्याह-तपाखरूपापरि
ज्ञानात् । कथमपरिज्ञानमित्याह न खलु-नैव कायसन्तापरूपं तप इति २५ आर्हता कृतान्त:-आर्हतः सिद्धान्तः । किं तर्हि १ ज्ञानसंवेगशमगर्भम्, ज्ञानाद्यभावे तदभावात् । एतदेव विशेष्यते क्षायोपशमिकभाववृत्ति औदयिक
(विवरणम्) (१४) न तदाश्रयत्वमिति । न-नैव तदाश्रयत्वं भावनिवृत्तेः । यस्मिन् समये भावः तस्मिन्नेव न भावनिवृत्तिरित्यर्थः॥ __ १ 'एव न' इति ग-पाठः । २ 'प्रपञ्चेन' इति क-पाठः। ३ प्रथमे खण्डे २८तमे पृष्ठे २९तमे च। ४ 'कारणभावना' इति क-पाठः। ५ 'वाऽकरणे.' इति क-पाठः। ६ 'पत्तेः एतदाश्रय.' इति हु-पाठः। ७ प्रथमे खण्डे २८तमे पृष्ठे।

Page #350

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
( मूलम् )
विशिष्टावबोधकारणं परमपदासन्नताकर्तृ दैन्यौत्सुक्यवर्जितं पारमार्थिक सुखवृत्ति महासत्त्वसेवितं सदनुष्ठानहेतु शुभात्मपरिणामरूपं तप इति । न चैवम्भूतपरिणामरूपमेतत् कायसन्तापलक्षणमिति ५ युज्यते वक्तुम्, अत एव नेदं कर्मफलमेव, तत्क्षयोपशमतः प्रवृत्तेः तत्त्वत आत्मधर्मत्वात् । न चैवंविधपरिणामवतः सदनशनाद्यनुठानेन प्रायः कायसन्तापोऽपि भवति । न चासौ सन्नपि शुभाबहिश्चरचेतसः चित्तसन्तापाय । न च तत्सन्तापरहितः कायखेदोऽपि ( खो० व्या० ) भावनिषेधेनेति । एतदेव विशेष्यते क्लिष्टकर्मक्षयहेतु, अस्मिन्नेव विषये तपसो विधानात् । एतदेव विशेष्यते विशिष्टावबोधकारणं, तपः पूर्वक सद्ध्यानविधानात् । एतदेव विशेष्यते परमपदासन्नताकर्तृ, कर्मनिर्जरणतः । एतदेव विशेष्यते दैन्यौत्सुकावर्जितं गाम्भीर्यधैर्याश्रयसम्पन्नत्वेन । एतदेव विशेष्यते पारमार्थिकसुखवृत्ति, शमसारतया । एतदेव विशेष्यते महासत्त्वसेवितमिहलोकाद्यपे - १५ क्षाभावेन । एतदेव विशेष्यते सदनुष्ठानहेतु प्रवृत्तिमत् ज्ञानगर्भतया एवम्भूतं शुभात्मपरिणामरूपं तप इत्याईतः कृतान्तः । न चैवम्भूतपरिणामरूपमेतत् - तपः कायसन्तापलक्षणमिति एवं युज्यते वक्तुं एवम्भूतपरिणामरूपस्य विशुद्धध्यानात्मकत्वेन वेद्यसंवेद्यपदरूपतया सुखरूपत्वादिति योऽर्थः अत एच हेतोः नेदं - तपः कर्मफलमेव - एकान्तेन । कुत इत्याह- तत्क्षयोपशमतः - २० कर्मक्षयोपशमतः प्रवृत्तेः कारणात् तत्त्वतः - परमार्थेन आत्मधर्मत्वात् तपसः । न चेत्यादि । न चैवंविधपरिणामवतः - पुंसः सदनशनाद्यनुष्ठान अधिकारिण आगमविहितं सत् तेन प्रायः कायसन्तापोऽपि भवति । न चासौ -कायसन्तापः सन्नपि शुभावहिश्चरचेतसस्तपखिनश्चित्तसन्तापाय, शुभाबहिश्चरचेतस्त्वादेव । न चेत्यादि । न च तत्सन्तापरहितः -चित्त- २५
अधिकारः ]
२१९
(विवरणम् )
(१९) वेद्यसंवेद्यपदरूपतयेति । वेद्यं तत्त्वं संवेद्यते - सम्यक् परिच्छिद्यते यत्र सद् वेद्यसंवेद्यम्, तच तत् पदं चावस्थानलक्षणं वेद्यसंवेद्यपदम् तद्रूपं स्वभावो यस्य तत् तथा तस्य भावस्तत्ता तया ॥
3
१ 'हेतुः प्रवृति०' इति ङ-पाठः । २ ' एवं शुभा०' इति ङ-पाठः । कर्म ०' इति क - पाठः ।
३ ' शमतः क्षयोपशमे

Page #351

२२०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् [षष्ठः
(मूलम्) परमार्थतः खेद एव । न च तत्सन्तापकृदपि तदिष्टं परमज्ञानदर्शनधरैस्तीर्थकृद्भिः तद्वचनप्रामाण्यात् मनोमङ्गुलकर्तृतपःप्रतिषेधात ५ चित्तेन्द्रियवश्यमात्रविधानात्, अन्यथाऽऽर्तध्यानापत्तेः । न च
अल्पकायखेदेऽपि महाव्याधिपीडितस्येव तद्दुःखज्ञातुस्ततो निर्विपणस्य सुवैद्योपदेशात् सम्यक तन्निवृत्त्युद्यतस्य लङ्घनौषधपानायैः दुःखनिवृत्तिदर्शिनः तथाविधारोग्यभाजः समुपजातरसान्तरस्य
(खो० व्या०) १. सन्तापरहितः कायखेदोऽपि परमार्थतः खेद एव, अभिप्रेतार्थसिद्धौ कायखेदस्याखेदतयाऽनुभवात् । न चेत्यादि । न च तत्सन्तापकृदपि न च कायसन्तापकृदपि तत्-तप इष्टम्-अभ्युपगतम् । कैरित्याह-परमज्ञानदर्शनधरैः तीर्थकृद्भिः । कथं नेष्टमित्याह-तद्वचनप्रामाण्यात्-तीर्थकरवचनप्रामाण्यात् । प्रामाण्यं च मनोमङ्गुलकर्तृतपःप्रतिषेधात् । तथा चार्षम्
“सो हु तवो कायव्वो जेण मणो मङ्गुलं न चिन्तेइ ।
जेण न इन्दियहाणी जेण य जोगा न हायन्ति ॥" तथा चित्तेन्द्रियवश्यमात्रविधानात् । विधानं च
"कायो न केवलमयं परितापनीयो
मिष्टै रसर्बहुविधैर्न च लालनीयः। चित्तेन्द्रियाणि न चरन्ति यथोत्पथेषु
वश्यानि येन च तदाचरितं जिनानाम् ॥" इत्यं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथेत्यादि । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे आतध्यानापत्ते, प्रतिषिद्धं चैतत् भगवतेति भावनीयम् । न चेत्यादि । न च अल्प
कायखेदेऽपि सति महाव्याधिपीडितस्येवेति निदर्शनं तदुःखज्ञातुरसम्मूढस्य २५ ततः-दुःखान्निविण्णस्य सुवैद्योपदेशात्-सुवैद्योपदेशेन तन्निवृत्त्युद्यतस्यदुःखनिवृत्त्युद्यतस्य लवनौषधपानाद्यैः तथाविधकायखेदेऽपि दुःख निवृत्तिदर्शिनःसतःतथाविधारोग्यभाजोऽन्तःसुखावेशेन समुपजातरसान्तरस्य आरोग्यसम्भावनया चित्तखेदो न चाल्पकायखेदेऽपीति वर्तते एष दृष्टान्तः ।
१ 'न च सन्ताप०' इति ग-पाठः। २ 'देशात् तन्निवृ.' इति ग-पाठः। ३ मङ्गुलम्असुन्दरम् 1 ४ छाया
तत् खलु तपः कर्तव्यं येन मनो महुलं न चिन्तयति ।
येन नेन्द्रियहानिर्येन च योगा न हायन्ते ॥ ५ आर्या । ६ वसन्ततिलका । * 'दर्शिनसन्तः तथा०' इति क-पाठः ।

Page #352

अधिकारः] स्वोपक्षव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) चित्तखेदः। एवं भावतपस्विनः संसारमहाव्याधिपीडितस्य मिथ्याविकल्पदुःखज्ञातुस्तत्त्वतस्ततो निर्विण्णस्य भाववैद्यतीर्थकरोपदेशात् सम्यक् तन्निवृत्त्युद्युक्तस्य तथाविधविहितानुष्ठानात् मिथ्याविकल्प-५ दुःखनिवृत्तिदर्शिनः तत्त्वसंवेदनभावारोग्यभाज: समुद्भूतशुभरसान्तरस्य न भवति चित्तसन्तापः, अपि तु तथाविधव्याबाधानिवृत्तितस्तथाऽनुभवसिद्धा भवति परमनिवृत्तिरिति । दृष्टा चेष्टार्थसंसिद्धावन्यत्रापि रनवणिकप्रभृतीनां तथाऽनशनादिकायपीडा मनोनिवृत्तिहेतुरिति न कायसन्तापलक्षणं तपो जैनानामिति । भवति । चानेन प्रागुपात्तकर्मनिर्जरणम्, अनुतापभावादाग्रहनिवृत्तेः, कुशलपरिणामयोगाद् भावनासिद्धराज्ञाराधनात् सर्वतो निवृत्तेः सद्ध्यान
(स्वो० व्या) इदानी दार्टान्तिकयोजनामाह एवमपीत्यादिना । एवं भावतपस्विनः साधोः संसारमहाव्याधिपीडितस्य जन्मादिविकारभावतः मिथ्याविकल्पदुःख-१५ ज्ञातु तेभ्योऽन्यत् तत्त्वतो दुःखमिति तत्त्वतः-परमार्थेन ततः-मिथ्याविकल्पदुःखानिर्विण्णस्य भाववैद्यतीर्थकरोपदेशात्-तीर्थकरोपदेशेन सम्यगअविपरीतेन विधिना तन्निवृत्त्युद्युक्तस्य-मिथ्याविकल्पदुःखनिवृत्तावुधुक्तस्य तथाविधविहितानुष्ठानात्-चित्रविहितानुष्ठानात् मिथ्याविकल्पदुःखनिवृत्तिदर्शिनो मात्रया तत्त्वसंवेदनभावारोग्यभाजः सतः समुद्भूतशुभरसा-२० न्तरस्य प्रशान्तवाहितया न भवति चित्तसन्तापो न चाल्पकायखेदेऽप्येवमिति वर्तते । उपचयमाह-अपि तु तथाविधव्यावाधाविनिवृत्तित:-क्लिष्टव्याबाधानिवृत्त्या तथा-असङ्गशक्तितयाऽनुभवसिद्धा । किमित्याह-भवति परमनिवृत्तिरिति योग्यनुभवसिद्धमेतदिति । लौकिकं दृष्टान्तमाह दृष्टा चेत्यादिना । दृष्टा च लोके इष्टार्थसिद्धौ सत्यामन्यत्रापि-अध्वगमनादौ रत्नवणिकप्रभृ-२५ तीनां-प्राणिनां तथाऽनशनादिकायपीडा आहारायभावेन मनोनिवृत्तेः हेतुलौकिकमेतदिति-एवं न कायसन्तापलक्षणं तपो जैनानामिति स्थितम् । भवति चानेन-तपसा प्रागुपात्तकर्मनिर्जरणम् । कुत इत्याह-अनुतापभावात् । भवति च तपखिनः प्राग्दुश्चरितेऽनुतापः तथा आग्रह निवृत्तेर्निरभिष्वङ्गाशयमावेन। एवं कुशलपरिणामयोगात् अत एव भावनासिद्धेः एवमाज्ञा-३०
१ 'तथा विहिता०' इति क-पाठः । २ 'समुद्भूतशमरसान्तरस्य' इति ग-पाठः। ३ 'ऽन्यतत्त्वतो' इति ङ-पाठः। ४ 'वृत्त्याधुक्तस्य' इति ङ-पाठः। ५ 'योऽप्यनु०' इति क-पाठः । ६ ‘अवगमनादी' इति क-पाठः। ७ 'ध्वङ्गशमभावेन' इति क-पाठः।

Page #353

[षष्ठः
२२२
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम्) योगानिराकाङ्कत्वादनागतस्य चाकरणमिति, अतः "कृत्लकर्मक्षयान्मोक्षः" इति युक्तियुक्तमेव ।। ५ एतेन यत् परैश्चोद्यते 'भावनाहेयाः क्लेशाः किमत्र कायसन्तापेन व्यधिकरणत्वात्' इतिः(त्यादि) तदपि परिहृतमेव, कायसन्तापस्य तत्त्वतस्तपस्त्वानभ्युपगमात् तस्योक्तवत् कुशलपरिणामरूपत्वात्, तदन]ङ्गत्वेन तु ब्रह्मचर्यभिक्षाटनादिवत् तदभिधानादिति ॥ किश्च भावनाऽपि नस्तपोभेद एव, ध्यानस्य तपोरूपत्वात्, तस्य
(खो० व्या०) राधनात् अत एव सर्वतो निवृत्तेः समतया एवं सद्ध्यानयोगात् ध्यन्तरयोगाप्ल्या निराकाङ्कत्वादिहलोकादौ, न केवलमित्थं प्रागुपात्तकर्मनिर्जरणं अनागतस्य चाकरणमिति, अत:-अस्मात् कारणात् कृत्लकर्मक्षयाद्' भवोप
ग्राहिकर्माण्यधिकृत्य मोक्ष इति युक्तियुक्तमेव-न किश्चिदत्र प्रमाणविरुद्धम् ।। १५ एतेन-अनन्तरोदितेन यत् परैश्चोयते बौद्धः यदुत भावनाहेयाः क्लेशा:-रागादयः किमन्त्र कायसन्तापेन व्यधिकरणत्वादित्यादि तदपि परिहृतमेव । कथमित्याह-कायसन्तापस्य-पराभिमतस्य तत्त्वतः-परमार्थेन तपस्त्वानभ्युपगमात् । तस्येत्यादि तस्य-तपसः उक्तवत्-यथोक्तम् । तथा किमित्याह-कुशलपरिणामरूपत्वात् , तदङ्गत्वेन-कुशलपरिणामाङ्गत्वेन पुन० ब्रह्मचर्यभिक्षाटनादिवदिति निदर्शनं तदभिधानात्-कायसन्तापाभिधानात् कायक्लेशवचनेन इति ॥
अभ्युच्चयमाह किश्वेत्यादिना । किञ्च भावनाऽपि न:-अस्माकं तपोभेद एव । कथं द्वादशभेदमध्ये भाव इत्याह-ध्यानस्य तपोरूपत्वात् । यदि नामैवं
(विवरणम्) २५ (११-१२) ध्यन्तरयोगाप्त्येति । धियः-बुद्धेरन्तरं-विशेषो ध्यन्तरम् , विशिष्टबुद्धिरित्यर्थः । ततो ध्यन्तरेणोपलक्षितो यो योगः-सम्यग्मनोवाकायव्यापाररूपोऽसम्यग्मनोवाकायनिषेधरूपश्च तस्याप्तिः-प्राप्तिस्तया ॥
(१६) व्यधिकरणत्वादिति । कायसन्तापलक्षणं हि तपः काय एव वर्त्तते, न तु रागादिमलव्याकुले विज्ञाने इति कथमन्यत्र मलप्रलयं प्रत्यलं भवेदिति ? । न ३० तस्य कर्मण इत्थमनेन तपउपक्रमेण प्रकारेण अफलतेति । यदि हि तपः सक्लिष्टं कर्मादत्तफलमेवोपक्रम्यते तदा तत् कर्म विफलमेव प्राप्तमिति न वाच्यमित्यर्थः ॥
१ 'सन्तापेनेत्यादि तदपि' इति ग-पाठः। २ 'क्रमणप्रकारेण' इति ख-पाठः ।

Page #354

अधिकारः]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
२२३
१०
च भावनापूर्वकत्वात् तदनिष्पत्तौ ध्यानासिद्धेः। न च सर्वथा योगनिरोधलक्षणलेश्यातीतानुपमशुक्लध्यानव्यतिरेकेण मोक्षः, क्रियाभावे तन्निबन्धनकानुपरतेः, अन्यथा न तस्या मनागपि५ कर्महेतुत्वम्, न चैतद् दृष्टेष्टाविरोधि तथालोकाभ्युपगमक्षतेरित्ये. तदङ्गत्वेन मोक्षविद्यासाधनपूर्वक्रियारूपैवानित्यत्वादिभावना, तथाविधपरिणामजनकत्वेन क्लिष्टानुष्ठान निवृत्तिहेतुत्वात्,विदिततत्त्वानां तु न किश्चिदनया तदनुवादरूपया, निरतिचारसामायिकगर्भमेका
(खो० व्या०) ततः किमित्याह-तस्य च- ध्यानस्य भावनापूर्वकत्वात् । भावनापूर्वकत्वं च तदनिष्पत्ती-भावनाऽनिष्पत्तौ ध्यानासिद्धः कारणात् । न चेत्यादि । न च सर्वथा-एकान्तेन योगनिरोधलक्षणं च तत् लेश्यातीतपरमशुक्लध्यानं चेति विग्रहः, तद्व्यतिरेकेण मोक्षो न च । कथमित्याह-क्रियाभावे सति तनिवन्धनकानुपरतेः-क्रियानिबन्धनकर्मानुपरतेः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्य-१५ मित्याह-अन्यथा न तस्याः-क्रियाया मनागपि कर्महेतुत्वम् , तद्भावेऽपि तदभावोपपत्तेः । न चैतत्-अकर्महेतुत्वं दृष्टेष्टाविरोधि, किन्तु विरोध्येव, इह क्रियाफलदर्शनात् सयोगकेवलिनोऽपि ईर्यापथककर्मबन्धाभ्युपगमाच । अत एवाहतथालोकाभ्युपगमक्षतेः। इति-एवमेतदङ्गत्वेन, प्रक्रमादधिकृतध्यानाङ्गत्वेन मोक्षविद्यासाधनपूर्वक्रियारूपैव । 'केत्याह-अनित्यत्वादिभावना १२० 'आदि'शब्दादशरणत्वादिग्रहः । यथोक्तम्
"भावयितव्यमनित्यत्वमशरणत्वं तथैकताऽन्यत्वे । अशुचित्वं संसारः कर्माश्रवसंवरविधिश्च ॥ निर्जरणलोकविस्तरधर्मखाख्याततत्त्वचिन्ताश्च ।
बोधेः सुदुर्लभत्वं च भावना द्वादश विशुद्धाः ॥" - उपयोगं दर्शयति तथाविधेत्यादिना । तथाविधपरिणामजनकत्वेन-शुद्धचित्तपरिणामजनकत्वेन हेतुना किमित्याह-क्लिष्टानुष्ठाननिवृत्तिहेतुत्वात् अनित्यत्वादिभावनाया विदिततत्त्वानां तु-योगिनां सामायिकवतां न किञ्चिदनया-अनित्यत्वादिभावनया। किंदिशिष्टयेत्याह-तदनुवादरूपया। किं तर्हि ? ध्यानमेव प्रधानसिद्ध्यङ्गभूतं श्रेय इति योगः । एतदेव विशेष्यते ३०
१ 'कर्मबन्धानुपरतेः' इति ग-पाठः । २ 'काग्रं चित्तनिरोधः' इति ग-पाठः। ३ 'तानुपमशुक्ल.' इति स्यात् । ४ किमित्याह' इति हु-पाठः । ५-६ आर्या ।

Page #355

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
ग्रचिन्तानिरोधलक्षणं तथासूक्ष्मप्रवृत्तिभावतः प्रचुरकर्मक्षयहेतुः ध्यानमेव प्रधानसिद्ध्यङ्गभूतं श्रेयः । एतद्धि निरुपमं कर्मामय५ भैषजं विख्यातं विपश्चितां फलं सचेष्टितस्य प्रकर्ष उपादेयानां निराबाधं प्रकृत्या एकान्तेनापरोपतापि प्रशमसुखसङ्गतं समुल्लसद्यथावस्थितज्योतिरित्यस्मात् तत्प्रकर्षमासादयतोऽक्षेपेण केवलं प्रकृष्टाच मोक्ष इति ॥
एतेन 'नरकादिकायसन्तापवत् तत्त्वतस्तपस्त्वायोगात् इत्यादि १० यावदतपस्विनश्चैवं योगिनः स्युः कायसन्तापाभावात् न चैतदपि न्याय्यम्, अभ्युपगमादिविरोधादेव” इति निराकृतमवगन्तव्यम्, अनभ्युपगमेन भावतो निरवकाशत्वादिति । यथोक्तम्- 'अथ न काय सन्तापस्तप इति, अपि त्वन्यदेव' इत्येतदाशङ्क्याह – 'हन्तैवमपि ( स्वो० व्या० )
१५ निरतिचारसामायिकगर्भम् । एतदभावे तत्त्वतोऽधिकृतध्यानानुपपत्तेः एकाग्रचिन्तानिरोधलक्षणं अप्रमादातिशययोगात् तथासूक्ष्मप्रवृत्तिभावतः । एतदेव विशेष्यते प्रचुरकर्मक्षर्यहेतुः असङ्गानुष्ठानान्तर्गतत्वेन ध्यानमेव प्रधानसिद्ध्यङ्गभूतं श्रेय इति । तद्धि ध्यानं निरुपमं कर्मामय भैषजम् । एतच विख्यातं विपश्चितां - पण्डितानां निरुपमकर्मामय भैषजत्वेन फलं सच्चेष्टितस्या२० नेकभवाभ्यास प्रकर्ष उपादेयानां वास्तवं न्यायमधिकृत्य निराबाधं प्रकृत्या सर्वोत्सुक्याभावेन एकान्तेनापरोपतापि, सर्वाश्रवनिरोधात् प्रशमसुखसङ्गतं रागादिप्रहाणेन समुल्लसतः यथावस्थितज्योतिः प्रतिसमयं मोहनिवृत्तेः । इति - एवमस्मात् - ध्यानात् तत्प्रकर्ष - ध्यानप्रकर्षमासादयतः सतः अक्षेपेण केवलं प्रकृष्टाच्च अस्मादेव शैलेश्यवस्थासङ्गात् मोक्ष इति ॥
एतेनेत्यादि । एतेन - अनन्तरोदितेन नारकादिकायसन्तापवत् तत्त्वतः तपस्त्वायोगादित्यादि पूर्वपक्षोदितं यावदतपखिनचैवं योगिनः स्युः कायसन्तापाभावात्, न चैतदपि न्याय्यमभ्युपगमादिविरोधादेवेति एतन्निराकृतमवगन्तव्यम् । कुत इत्याह- अनभ्युपगमेन भावतः - परमार्थेन निरवकाशत्वादिति । यच्चोक्तं मूलपूर्वपक्ष एवं - 'अथ न काय
२२४
२५
[ षष्ठः
१ 'कर्मामयभेषजं ' इति ग-पाठः । २ द्रष्टव्यं प्रथमस्य खण्डस्य २९तमं पृष्ठे ३०तमं च । ३ 'गमेनाभावतो' इति ग-पाठः । ४ प्रथमे खण्डे ३० तमे पृष्ठे । ५ प्रथमे खण्डे ३० तमे पृष्ठे ।
इति
क-पाठः ।
५ ' हेतु असङ्गा०' इति ङ-पाठः । ७ 'भावे न एका०' खण्डस्य २९ पृष्ठम् । ९ आये खण्डे ३० तमे पृष्ठ |
८ द्रष्टव्यमाद्यस्य

Page #356

२२५
अधिकारः] स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुत्तम्
(मूलम्) न तंदेकरूपं चित्रशक्तिकस्य कर्मणः क्षयायालम्, अन्यतमशक्तितोऽभावात्' इत्यादि तदप्ययुक्तम् , तस्यैकान्तत एकरूपत्वासिद्धेः, चित्रकुशलात्मपरिणामरूपत्वात् तत्तद्वचनादिनिमित्तभेदोपपत्तेः,५
अनशनप्रायश्चित्तादिभेदाभ्युपगमादिति ॥ __ न चास्य कर्मशक्तित एव भावः, तत्क्षयोपशमतः प्रवृत्तेः तत्त्वत
आत्मधर्मत्वात्, आवरणात् तदनभिव्यक्तः, तदपगमादभिव्यक्तिभावादिति । आह-का पुनरस्यावगमहेतुः? परमगुरुवचनश्रवणादिः। तदवाप्तावपि क इति वाच्यम् , तथाभव्यत्वसहकारिणः
(खो० व्या०) सन्तापस्तप इत्यपि त्वन्यदेवेत्येतदाशङ्ख्याह-हन्तैवमपि न तदेकरूपं तपः चित्रशक्तिकस्य कर्मणः-ज्ञानावरणीयादेः क्षयायालम् । कुत इत्याह-अन्यतमशक्तितोऽभावात् तपस इत्यादि, तदप्ययुक्तम् , तस्यतपस एकान्तत एकरूपत्वासिद्धेः। असिद्धिश्च चित्रकुशलात्मपरिणाम-१५ रूपत्वात् तपसः। तच्च तद्वचनादिवत् तन्निमित्तं च, आदि शब्दाद् विनयादिग्रहः, तद्भेदोपपत्तेः अनशनप्रायश्चित्तादिभेदाभ्युपगमात् बाह्याभ्यन्तररूपतया तपस इति । उक्तं च
"अनशनमूनोदरता वृत्तेः सङ्केपणं रसत्यागः । कायक्लेशः संलीनतेति बाह्यं तपः प्रोक्तम् ॥ प्रायश्चित्त-ध्याने वैयावृत्त्य-विनयावथोत्सर्गः ।
खाध्याय इति तपः षट्प्रकारमाभ्यन्तरं भवति ॥" न चेत्यादि । न चास्य-तपसः कर्मशक्तित एव सकाशाद् भावः, तत्क्षयोपशमत:-कर्मक्षयोपशमतः प्रवृत्तेः कारणात् तत्त्वत आत्मधर्मत्वात् तपसः । आत्मधर्मत्वे कथं न सदाभाव इत्याह-आवरणात्-चारित्रमोहनीयलक्षणात् २५ तदनभिव्यक्तः तस्य-तपसोऽनभिव्यक्तेरिति । तदपगमात्-आवरणापगमात् अभिव्यक्तिभावादिति । आह परः-कः पुनरस्य-प्रस्तुतव्यतिकरस्य अवगमहेतु:-परिच्छेदहेतुरिति ? एतदाशङ्कयाह-परमगुरुवचनश्रवणादिः। आदि'शब्दात् समुत्थानादिग्रहः । आह-तदवासावपि-परमगुरुवचनश्रवणाधवाप्तावपि
१ तदैकरूपं' इति क-पाठः। २ तो भावात्' इति क-पाठः। ३ 'श्चात्म.' इति कपाठः। ४ 'श्रवणादि तद.' इति क-पाठः। ५ 'भव्यसह.' इति ग-पाठः। ६-७ आर्या ।
अनेकान्त० २९

Page #357

२२६ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) काल-खभावादयः। किं, पुनरोत्थम्भूतभावावगमनिमित्तम् ? न परमगुरुवचनतोऽन्यत् । कथमारहशां तदवसाय:? तथाविधक्लिष्ट५ कर्मविगमात्, तस्यापि च तथाविधकालखभावादिहेतुत्वात् परमगुरुवचनप्रामाण्यात्, अन्यथैवंविधव्यवहारोच्छेदापत्तेः, सर्वत्र संशयानिवृत्तेरिति। एवं कुशलरूपपरिणामरूपाच तपसः तथाखभावत्वेन न न युक्तः सकलकर्मविगमः। न च तस्येत्थमफलता, व्यवहारतस्तथाप्राप्तफलानामपि योग्यतया लोके सफलतासिद्धेः, उद्यमि
(स्वो० व्या०) क इति वाच्यम्-को हेतुरिति ? । एतदाशङ्कयाह-तथाभव्यत्वसहकारिण:-अनादिपारिणामिकभावसहकारिणः काल-स्वभावादयः। उक्तं च वादिमुख्येन
"कालो सहाव णियई पुवकयं पुरिसकारणेगन्ता ।
मिच्छत्तं ते चेव य समासओ होन्ति सम्मत्तं ॥५ आह-किं पुनरत्र-व्यतिकरे इत्थम्भूतभावाधिगमनिमित्तं यदुत तथाभव्यत्वसहकारिणः कालखभावादयो हेतुरिति ? । एतदाशङ्कयाह-न परमगुरुवचनतोऽन्यत् निमित्तमिति । आह-कथमर्वाग्दशां-छद्मस्थानां तदवसाय:-परमगुरुवचनावसायः ? । एतदाशङ्याह-तथाविधक्लिष्टकर्मविगमात् तदवसाय इति । २०तस्यापि च-क्लिष्टकर्मविगमस्य तथाविधकालखभावादिहेतुत्वात् । तद्धेतुत्वं
च परमगुरुवचनप्रामाण्यात्, सर्वज्ञवचनप्रामाण्यादित्यर्थः । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह-अन्यथा एवंविधव्यवहारोच्छेदापत्तो-अतीन्द्रियव्यवहारोच्छेदापत्तेः। आपत्तिश्च सर्वत्र संशयानिवृत्तेरिति । एवं कुशलरूपपरिणाम
रूपाच तपसः किमित्याह-तथाखभावत्वेन-कर्मापनयनस्वभावत्वेन हेतुना २५ न न युक्तः सकलकर्मविगमः, किन्तु युक्त एव। न चेत्यादि । न च तस्यकर्मण इत्थम्-अनेन तपउपक्रमणप्रकारेण अफलता। कुत इत्याह-व्यवहारत इत्यादि । व्यवहारतः-व्यवहारेण तथा-'क्रिययैवाप्राप्तफलानामपि निश्चयता योग्यतया कारणेन लोके सफलतासिद्धेः। निदर्शनमाह-उद्यमीत्यादि । १ 'उद्यमे निष्फला०' इति ग-पाठः। २ सिद्धसेन दिवाकरेण । ३ छाया-कालः स्वभावो नियतिः पूर्वकृतं पुरुषकारणमेकान्तात् ।
मिथ्यात्वं ते चैव च समासतो भवन्ति सम्यक्त्वम् । ४ 'कारणे संत' इति ङ-पाठः। ५ श्रार्या । ६ किथै वा' इति ङ-पाठः।।

Page #358

अधिकारः ] खोपज्ञव्याख्यामुनि चन्द्रीयविवरणयुतम्
( मूलम् )
निष्फलारम्भाङ्कुराजनकबीजादीनां फलवच्छ्रुतिप्रवृत्तेः, निश्चयतस्तु तावत्सामय्यन्तर्गतस्य तथाऽपगमभावात् न न तथास्वभावत्वमपि तदभावे तदपगमानुपपत्तेः, अपगमे वाऽतिप्रसङ्गात् सर्वेषां ५ तदपगमापत्तेः; असमञ्जसत्वमिति सूक्ष्मधिया भावनीयम् ॥
"
एतेन 'सर्वशक्तिविरोधासिद्धेः' इत्यादि यावत् 'तपःकर्मक्षयवादोऽप्यबुधजनमनोहर एवेत्यपकर्णयितव्यः" इत्येतद् व्युदस्तं प्रत्येतव्यम् उक्तवत् सर्वशक्तिविरोधोपपत्तेः, तथाविधकुशलपरिणामस्य तत्प्रच्यावकत्वादिति ॥
२२७
૩.
यञ्चोक्तम्- 'न चास्मिन् सत्यपि मोक्षसौविहित्यम्, अनेकान्तोप( खो० व्या० ) उद्यमिनां निष्फलारम्भ उद्यमिनिष्फलारंम्भतश्च अङ्कराजनका बीजादयश्चेति समासः, एतेषां फलवच्छ्रुतिप्रवृत्तेः व्यवहारतस्तथाविधफलाभावेऽपीति भावः । निश्चयतस्तु - निश्चयेन पुनः तावती चासौ सामग्री च तावत्सामग्री चित्रतैपोरूपा १५ तस्या अन्तर्गतं तावत्सामग्रयन्तर्गतं तस्य कर्मण इति प्रक्रमः, तथा - विशिष्टफलादानेन अपगमभावात् कारणात् न न तथास्वभावत्वम् - अभ्युपक्रमणस्वभावत्वमपि किन्त्वस्त्येव तदभावे - तथाखभावत्वाभावे तदपगमानुपपत्तेः - कर्मापगमानुपपत्तेः, अपगमे वा तत्स्वभावस्य कर्मणः अतिप्रसङ्गात् । ततः किमित्याह - सर्वेषां - प्राणिनां तदपगमापत्तेः- कर्मापगमापत्तेः, अतत्स्व - २० भावत्वाविशेषादित्यभिप्रायः । एवमसमञ्जसत्वमित्येतत् सूक्ष्मधिया भावनीयम् ॥
एतेनेत्यादि । एतेन - अनन्तरोदितेन वस्तुना सर्वशक्तिविरोधा सिद्धेरित्यादि मूलपूर्वपक्षोक्तं यावत् तपःकर्मक्षयवादोऽप्यबुधजनमनोहर एवेत्यपकर्णयितव्य इत्येतत् सर्वं व्युदस्तं प्रत्येतव्यम् । कथमित्याह-उक्तवत् - २५ यथोक्तं तथा सर्वशक्तिविरोधोपपत्तेः । तथाविधकुशलपरिणामस्य उक्तलक्षणतपोरूपस्य तत्प्रच्यावकत्वात्- सर्वशक्तिप्रच्यावकत्वात् इति ॥
यच्चोक्तमित्यादि । यच्चोक्तं पूर्वपक्षे एव न चास्मिन् - अनेकान्तवादे सत्यपि
१ 'वत्सूति०' इति ग - पाठः । २ ' तदभावेन तद०' इति ग-पाठः । ३ ' इत्यादिवत् तपः' इति क- पाठः । ४ द्रष्टव्यं प्रथमस्य खण्डस्य ३०तमं पृष्टं ३१तमं च । ५ आये खण्डे ३१ तमे पृष्ठे | ८ द्रष्टव्यमाद्यस्य खण्डस्य
६ 'रम्भश्च अङ्कुरा०' इति ङ-पाठः । ३० तमं पृष्ठं ३१तमं च । ९ प्रथमे खण्डे
७ 'तपोऽतस्या' कपाठः । ३१ तमे पृष्ठे ।

Page #359

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् )
द्रवानिवृत्तेः तथाहि - मुक्तोऽपि न मुक्त एव, अनेकान्तवादहाने:, अपि स्वमुक्तोऽपि' इत्यादि तदप्ययुक्तम्, न मुक्त एवेत्यवधारण५ निषेधेनैव अनेकान्तवादसाफल्यात् अमुक्तोऽपीति 'विधानासिद्धेः । आह-कथं न मुक्त एवेत्यनेकान्तवाद साफल्यम् ? । उच्यते - स्यान्मुक्त इति वाक्यार्थापत्तेः । वाक्यार्थापत्तिश्च खमुक्तत्वेनैव मुक्तत्वात्, मुक्तान्तरमुक्तत्वेन तदयोगात्, खपरभावाभावो भयाधीनात्मकत्वात् सर्ववस्तूनामिति निर्णीतमेतत् ॥
५०
२२८
[ 48:
अथवा सत्त्व- चैतन्य - सर्वज्ञत्वा ऽसङ्ख्यातप्रदेशत्वादिभ्यो मुक्तामुक्तसामान्यादमुक्तपर्यायेभ्यः कथञ्चिदव्यतिरिक्तत्वात् सकलकर्मक्षयाभिव्यक्तमुक्तपर्यायस्य स्यान्मुक्तः स्यादमुक्त इति न कश्चिद्
( खो० व्या० ) मोक्षसीविहित्यम्, अनेकान्तवादोपद्रवानिवृत्तेः तथाहि - मुक्तोऽपि न ११ मुक्त एव, अनेकान्तवादहाने, अपि त्वमुक्तोऽपीत्यादि यच्वोक्तं तदव्ययुक्तम् । कथम् ? न मुक्त एवेति एवमवधारणनिषेधेनैव । किमित्याहअनेकान्तवाद साफल्यात् हेतोः अमुक्तोऽपीति - एवं विधानासिद्धेः । आह-कथं न मुक्त एवेति - एवमनेकान्तवादसाफल्यम् ? । एतदाशङ्कय आह- उच्यते - स्यान्मुक्तः - कथञ्चिन्मुक्त इति एवं बाक्यार्थापत्तेः कारणात् । २० वाक्यार्थापत्तिश्च अर्थवृत्त्या स्वमुक्तत्वेनैव मुक्तत्वात्, मुक्तान्तरमुक्तत्वेन तदयोगात् - मुक्तत्वायोगात् । अयोगश्च खपरभावाभावो भयाधीनात्मकत्वात् स्वपरयोर्भावाभावौ तावेवोभयम्, एतदधीनात्मकत्वात् सर्ववस्तूनामिति निर्णीतमेतदधस्तात् सदसद्रूपाधिकारे' ॥
प्रकारान्तराभिधित्सयाऽऽह - अधवेत्यादि । अथवैवं स्यान्मुक्तः स्यादमुक्त इति २५ कथमित्याह - सत्वं च चैतन्यं च सर्वज्ञत्वं च असङ्ख्यात प्रदेशत्वादयश्चेति द्वन्द्वः, तेभ्यो मुक्तामुक्तसामान्यात् कारणात् अमुक्त पर्यायेभ्यः सत्त्वादिभ्यः कथञ्चित् केनचित् प्रकारेण अव्यतिरिक्तत्वात् हेतोः । कस्येत्याह-सकलकर्मक्षयाभिव्यक्तश्चासौ मुक्तपर्यायश्चेति विग्रहस्तस्य । स्यान्मुक्तः - कथञ्चिन्मुक्तः मुक्तत्वपर्यायापेक्षयैव, स्यादमुक्तः सत्त्वादिपर्यायापेक्षया इति न कश्चिद्
१ ' विधान सिद्धेः' इति ग-पाठः । २ 'परभावोभया०' इति ङ-पाठः । ३ प्रथमे खण्डे ।

Page #360

स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् (मूलम् )
दोषः । न च य एव सत्त्वादिपर्यायः स एव मुक्तपर्यायः, प्रतीतिभेदात्, एकान्तैकत्वे सत्त्वादेरेव मुक्तत्वप्रसङ्गात् । अस्त्वेवमपि न दोष एवेति चेत्, न, देवदत्तादिषु सत्त्वादिभावेन तद्भावप्रसङ्गात् । ५ सोsन्य एव सवादिरिति चेत्, कस्तयोरन्यत्वहेतुरिति वाच्यम् । मुक्तत्वामुक्तत्वे एवेति चेत्, न, तयोस्तदन्यत्वहेतुत्वेन तद्भेदसिद्धेः, सर्वथैकत्वे तु द्वयोरपि सत्त्वादिमात्रत्वाविशेषाद् भेदाभावः, तथा ( स्त्रो० व्या० )
दोषः । न चेत्यादि । न च य एव सत्त्वादिपर्यायः स एव मुक्तपर्यायः । " कुत इत्याह-प्रतीतिभेदात् अधिकृतपर्याययोः । एकान्तैकत्वे तयोः किमित्याहसरवादेरेव पर्यायस्य मुक्तत्वप्रसङ्गात् । अस्त्वित्यादि । अस्तु भवतु एवमपि सत्त्वादेरेव मुक्तत्वप्रसङ्गेऽपि न दोष एव । इति चेत्, एतदाशङ्कयाहनेत्यादि । न-नैतदेवं देवदत्तादिषु प्राणिषु सत्त्वादिभावेन हेतुना तद्भावप्रसङ्गात्—मुक्तत्वभावप्रसङ्गात् । स इत्यादि । सः - देवदत्तसम्बन्धी अन्य एव १५ सत्त्वादिः पर्यायः । इति चेत्, एतदाशयाह- क इत्यादि । कः तयोः - देवदत्तसत्त्वादि- मुक्तसत्त्वाद्योः अन्यत्वहेतुरिति एतद् वाच्यम् । मुक्तत्वामुक्तत्वे एवेति चेत् तयोरन्यत्वहेतू । एतदाशङ्कयाह - नेत्यादि । न-नैतदेवं तयो::-मुक्तत्वामुक्तत्वयोस्तदन्यत्व हेतुत्वेन - मुक्तसत्त्वदेवदत्तसत्त्वान्यत्वहेतुत्वेन हेतुना तद्भेदसिद्धेः - मुक्तसंत्त्व - देवदत्तसत्त्वाभ्यां मुक्तत्वभेदसिद्धेः । सर्वथेत्यादि । सर्वथा - २० एकान्तेन तदेकत्वे - मुक्तसत्त्वाद्यमुक्तसत्त्वाद्येकत्वे पुनः द्वयोरपि - मुक्तसत्त्व - देवदत्तसत्त्वयोः सत्त्वादिमात्रत्वाविशेषात्, 'आदि' शब्दाच्चैतन्यादिग्रहः, भेदाभावः विशेषणविशेष्याव्यतिरिक्ततया तन्मात्रत्वोपपत्तेरिति भावार्थः । तथा च (विवरणम् )
अधिकारः ]
२२९
(२३) विशेषणविशेष्याव्यतिरिक्ततया तन्मात्रो (?) पपत्तेरिति । चैतन्य - २५ संसारित्व - मुक्तत्वादीनि विशेषणानि, सत्त्वं तु विशेष्यम् । ततो विशेषणानां विशेष्यस्य चाव्यतिरिक्ततया विशेषणानां विशेष्यमात्रतयेत्यर्थः । तस्मात् सत्त्वोपपत्तेरिति । चैतन्यं संसारित्वमात्रात् कथञ्चिद् व्यतिरिक्तं नाभ्युपगम्यते तदा सत्त्वमात्रस्य सर्वत्राविशेषात् संसारी मुक्तः स्यात्, मुक्तो वा संसारी इति ॥
}
१ ‘कः स, मुक्तत्वा०' इति ग- पाठः । २ 'न्यत्वे हेतुत्वेन' इति ग - पाठः | ३ ' पर्यायस्यामुक्त० ' इति ङ-पाठः । ४ 'सत्त्वादिपर्यायः' इति क- पाठः । ५ 'सत्त्वे देव०' इति ङ-पाठः । ६ ' तदहेतुकत्वे तु मुक्तसत्त्वाद्येकत्वे' इति क- पाठः । ७ 'व्यतिरिक्तानि नाभ्युप०' इति च पाठः ।

Page #361

२३० अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) च सत्युक्तो दोष इति। सत्त्वाद्यन्यत्वे तु तस्यासत्त्वादित्वप्रसङ्ग इति
चेत्, क एवमाह तदन्यदेव तत्, अपि तु स्याद्वादः कथञ्चिदन्यत् ५ कथञ्चिदनन्यत् । एकान्तान्यत्वानन्यत्वयोस्त्वितरेतरविकलतोभयखरूपानुपपत्तिभ्यां तदसत्त्वापत्तिलक्षणोऽनिवारितप्रसरो दोषा सूक्ष्मधिया भावनीय इति ॥
(खो० व्या०) सति-एवं च सति उक्तो दोषः, देवदत्तादिषु सत्त्वादिभावेन तद्भावप्रसङ्ग• लक्षण इति । सत्त्वेत्यादि । सत्त्वाद्यन्यत्वे पुनः तस्य-मुक्तत्वादेः किमित्याह
असत्त्वादित्वप्रसङ्गः । 'आदि'शब्दादज्ञेयत्वादिपरिग्रहः । इति चेत्, एतदाशङ्याह-क एवमाहेत्यादि । क एवमाह यदुत तदन्यदेव तस्मात्-सत्त्वादेः अन्यदेव-अर्थान्तरभूतमेव तत्-मुक्तत्वादि, अपि तु स्याद्वादः। किंविशिष्ट इत्याहकथञ्चिदन्यत् स्खलक्षणादिभेदात् कथञ्चिदनन्यदितरेतरानुवेधादेरिति । विपक्षे ५ याधामाह एकान्तेत्यादिना । एकान्तान्यत्वं चानन्यत्वं च मुक्तसत्त्वादि, मुक्तत्वादीनामिति प्रक्रमः । एकान्तान्यत्वानन्यत्वे तयोः पुनः किमित्याह-इतरेतरविकलता चैकान्तान्यत्वे उभयरूपानुपपत्तिश्च एकान्तानन्यत्वे इतरेतरविकलतोभयखरूपानुपपत्ती आभ्याम् । किमित्याह-तदसत्त्वापत्तिलक्षणः तेषां-मुक्तसत्त्वादिमुक्तत्वादीनामसत्त्वापत्तिः तदसत्त्वापत्तिः सैव लक्षणमस्येति विग्रहः । अनिवारित२०प्रसरो दोष आपद्यत एवेत्यर्थः । सूक्ष्मधिया भावनीय इति अक्षरगमनिका ।
भावार्थस्तु यदि मुक्तसत्त्यादि-मुक्तत्वादीनामेकान्तेन भेदः, तत इतरेतरविकलता द्वयोरपि । एवं चासत्त्वं द्वयोरपि, तथा परस्परविकलयोर्विशेष्यत्वाद्ययोगात् । अथाभेदः तत उभयस्वरूपानुपपत्तिः, मुक्तसत्त्वादेर्मुक्तत्वाधभेदात् तत्स्वरूपतया, मुक्तत्वादेवा मुक्तादिसत्त्वरूपतयेति ॥
(विवरणम्) (१४) स्वलक्षणादिभेदादिति । स्वलक्षणं-स्वरूपं तद्भेदात् । तथाहि-मुक्तत्वस्य सर्वकर्मनिर्मूलप्रलयः स्वरूपम् , सत्त्वस्य तु विद्यमानता स्वरूपम् । 'आदि'शब्दाद् दिकालादिभेदपरिग्रहः । तथाहि सार्वत्रिकं सत्त्वम् , भवेऽपवर्गे च भावात् । मुक्तत्वं निर्वाणपुरप्रविष्टानामेव प्राणिनामिति ॥
.१ 'लक्षणो निवारितः' इति ग-पाठः। २ 'दन्यत्वखलक्षणा०' इति क-पाठः। ३ 'मुक्तत्वादिमुक्तत्वा०' इति क-पाठः। ४ 'सत्त्वादिमुक्तसत्त्वादीना०' इति ङ-पाठः ।

Page #362

अधिकार: ]
स्वोपज्ञव्याख्यामुनिचन्द्रीय विवरणयुतम्
(मूलम्)
एवमनेकान्तत एव भावतो मुक्तिसिद्धिः, अन्यथाऽयोगात् । सकलकर्मविगमाच्च सर्वथा सङ्केशाभावान्नेदमपुष्कलमिति कथं नोपादेय फलप्रकर्षः उक्तवत् तदन्यसाधारणत्वासिद्धेः नेदं साप-५ वादमिति कथमस्य संसारिष्वपि भावः ? ॥
एतेन ' तथाहि न वः संसार्यपि सर्वथा संसार्येय, एकान्तवादापत्तेः, अपि त्वसंसार्यपीति नेदमकृत्स्नं हेयानर्थोत्कर्ष:' इति एतदपि प्रत्युक्तम्, अर्थतस्तुल्ययोगक्षेमत्वात्, संसार्यन्तर रूपेणासंसारित्वम्, अन्यथा तदभावप्रसङ्ग इत्युक्तप्रायम् । सङ्क्लेशकृत्कर्मयोगश्च १० संसारित्वमिति तद्भावेन नेदमकृत्स्नम्, अपि तु कृत्स्नमेवेति कथं न हेयानर्थोत्कर्ष इति भावनामात्रमेतत् ॥
२३१
( खो० व्या० )
एवमित्यादि । एवम् उक्तनीत्या अनेकान्तत एव भावतः - परमार्थेन मुक्तिसिद्धिः, अन्यथाऽयोगात् मुक्तिसिद्धेः । सकलेत्यादि । सकलकर्म - १५ विगमाच कारणात् सर्वथा - एकान्तेन सङ्क्लेशाभावात् नेदं - मुक्तत्वम् अपुष्कलं किन्तु पुष्कलमेव, संसारित्वेनाननुविद्धत्वात् । इति एवं कथं नोपादेयफलप्रकर्षः ? एतत्प्रकर्ष एव । कथमित्याह-उक्तवदित्यादि । उक्तवत्-यथोक्तं तथा तदन्यसाधारणत्वासिद्धेः, प्रक्रमात् संसारित्वसाधारणत्वासिद्धेः । अत एव - मुक्तत्वं सापवादम् । इति एवं कथमस्य - मुक्तत्वस्य संसारिष्वपि २० भावः ? नैवेत्यर्थः ॥
एतेनेत्यादि । एतेन - अनन्तरोदितेन तथाहि न वः संसार्यपीत्यादि मूलपूर्वपक्षोक्तं' यावन्नेदमकृत्स्नं संसारित्वं हेयानर्थोत्कर्ष इत्येतदपि प्रत्युक्तम् । कथमित्याह - अर्थतस्तुल्ययोगक्षेमत्वात् । एतदेवाह संसार्यन्तरेत्यादिना । संसार्यन्तररूपेण विवक्षितसंसारिणः असंसारित्वम्; अन्यथा - एवमनभ्युपगमे २५ तदभावप्रसङ्गः - विवक्षितसंसार्यभावप्रसङ्गः संसार्यन्तररूपेणापि भावात् तत्स्वरूपवदित्युक्तप्रायं प्रायेणोक्तम् । सङ्केशकृदित्यादि । सङ्कुशकृत् कर्मयोगश्वसंक्लेशकरणशीलकर्मसम्बन्धश्च संसारित्वमिति कृत्वा तद्भावेन - संक्लेशकृत्कर्मयोगभावेन नेदं संसारित्वमकृत्स्नम् - असम्पूर्णम् अपि तु कृत्स्नमेव । इतिएवं कथं न हेयानर्थोत्कर्षः १ । एतदिति एवं भावनामात्रमेतत् - अनन्त - ३० रोदितमिति ॥
7
१ द्रष्टव्यमाद्यस्य खण्डस्य ३२तमं पृष्ठम् । २ 'संसार्युत्तररूपे ०' इति ग-पाठः । संसारि०' इति ङ-पाठः । ४ आद्ये खण्डे ३२ तमे पृष्ठे |
३ 'मुकस्य

Page #363

अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
(मूलम् )
यचोक्तम्- 'किञ्चानेकान्तवादिनो मानमपि न मानमेव, स्यान्मानमिति तत्त्वनीतेरित्थं तदाभासमपि, ततश्चैवं तदतदात्मके प्रमाण५ प्रमेयरूपे सर्वस्मिन्नेवास्मिन् वस्तुतत्त्वे विरोधाभाजि अस्य तदतद्वादिनो निष्कलङ्कमतिसमुत्प्रेक्षितसश्यायानुसारतः सर्वमेव प्रमाणप्रमेयादि प्रतिनियतं न घटते' इति एतदप्ययुक्तम्, अनेकान्तवादापरिज्ञानात्, प्रलापमात्रत्वात्, तज्ज्ञाने सत्यस्याप्रवृत्तेः । तत्र यत् तावदुक्तम्- 'अनेकान्तवादिनो मानमपि न मानमेव' इत्यत्र सिद्ध• साध्यता, विजातीयादिमानान्तरत्वेनामानत्वात्, अन्यथा तदभावप्रसङ्गात् इतरेतररूपतापत्तेः । तथाहि - प्रत्यक्षं प्रत्यक्षमानत्वेन मानम्, अनुमानादिमानत्वेनामानम्; एवमनुमानाद्यपि; अन्यथा तत्प्रतिनियतत्वाभाव इति स्यान्मानमिति शोभनैव तस्यनीतिः, कथञ्चित्
२३२
[ षष्ठः
( स्वो० व्या० )
योक्तमित्यादि । यच्चोक्तं मूलपूर्वपक्षे' - किञ्चानेकान्तवादिन इत्यादि यावत् सर्वमेव प्रमाणप्रमेयादि प्रतिनियतं न घटते इति एतदप्ययुक्तम्अघटमानकम् । कथमित्याह- अनेकान्तवादापरिज्ञानात्, अत एव प्रलापमात्रत्वात् तज्ज्ञाने सति - अनेकान्तवादपरिज्ञाने सति अस्य - प्रलापमात्रस्य अप्रवृत्तेः कारणात् । एतद्विशेषेणोपदर्शयन्नाह तत्रेत्यादि । तत्र यत् तावदुक्तं २० मूलपूर्वपक्षे - अनेकान्तवादिनः - वादिनः किमित्याह- मानमपि न मानमेवेत्यत्र सिद्धसाध्यता । कथमित्याह-विजातीयादिमानान्तरत्वेन प्रत्यक्षेऽधिकृतेऽनुमानमानान्तरत्वेन अमानत्वात् । 'आदि' शब्दात् सजातीयव्यक्त्यन्तरमानत्वपरिग्रहः । इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यमित्याह- अन्यथेत्यादि । अन्यथा - एवमन - भ्युपगमे तदभावप्रसङ्गात् विवक्षितमानाभावप्रसङ्गात् । प्रसङ्गश्वेतरेतररूप२५ तापत्तेः - प्रत्यक्षादेरनुमानादिरूपतापत्तेः अनुमानादेश्व प्रत्यक्षादिरूपतापत्तेरिति । विजातीयादिमानान्तरत्वेनामानत्वमुपदर्शयति तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । प्रत्यक्षं प्रत्यक्षमानत्वेन मानम्, अनुमानादिमानत्वेन अमानम् । एवमनुमानाद्यपि स्वगतेनैव मानत्वेन मानम्, मानान्तरमानत्वेन त्वमानमिति । अन्यथा - एवमनभ्युपगमे तत्प्रतिनियतत्वाभावः - प्रत्यक्षादेर्नियतत्वाभावः ।
14
१ प्रथमे खण्डे ३२ तमे पृष्ठे ३३ तमे च । अत्र 'प्रमाणप्रमेयादि' इति पाठो नास्ति, किन्तु 'प्रमाणादि' इति पाठः । २ आये खण्डे ३२ तमे पृष्ठे । ३ प्रथमे खण्डे ३२ मे पृष्ठे ३३ तमे च । ४ 'सति अस्य अनेका०' इति क-पाठः । ५ प्रथमे खण्डे ३२ मे पृष्ठे ।

Page #364

अधिकारः] स्वोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् २३३
(मूलम्) खव्यक्तिमानत्वेन मानत्वात्, मानान्तरमानत्वेन त्वमानत्वात् ।।
इत्थं तदाभासमपि भावनीयम्, तस्याप्यनेकात्मकत्वात् विसंवादेन तदाभासताया व्याप्तेः, तत्राव्यभिचारेण मानलक्षणयोगः५ तस्यापि ज्ञेयत्वात् ततस्तत्प्रतीतेश्चेति भावना ॥ ..
नच प्रमेयवदपरिच्छित्त्यात्मकमेवैतत् , तथाप्रतीतेर्लोकादिविरोधात् अदृष्टविभ्रमप्रतीत्यात्मकतया तु तदाभासता ॥ एवं हेत्वाभासेऽप्यसिद्धादी साध्यविपर्ययप्रतिबद्धतया तत्र हेतु
(खो० व्या०) इति-एवं स्यान्मानं-कथञ्चिन्मानं स्वगतमानत्वेनैव । इति-एवं शोभनव तत्त्वनीतिः । एतदेवाह-कथञ्चित् स्वव्यक्तिमानत्वेन मानत्वात्, मानान्तरमानत्वेन त्वमानत्वात् इति ॥
इत्थम्-एवं तदाभासमपि-प्रमाणाभासमपि भावनीयं तदतदात्मकमेव । कथमित्याह-तस्यापि-तदामासस्य । किमित्याह-अनेकात्मकत्वात् ,तदतदात्म-१५ कत्वादित्यर्थः । एतदेवाह-विसंवादेन,विषयगतेनेति प्रक्रमः। तदाभासतायाप्रमाणाभासताया व्याप्तेः । किमित्याह-तत्र-'विसंवादे अव्यभिचारेण हेतुना तदाभासतायाः । किमित्याह-मानलक्षणयोगः खव्याप्यगमकत्वात् । तस्यापीसादि । तस्यापि-विसंवादस्य ज्ञेयत्वात् तथाज्ञायमानत्वेन ततः-तदाभासात् तत्प्रतीतेश्च-विसंवादप्रतीतेश्च यथावस्थितज्ञेयाधिगमनिमित्तं च मानमिति भावना ।। २० - न चेत्यादि । न च प्रमेयवदिति निदर्शनं व्यतिरेकि, अपरिच्छित्त्यात्मकमेव-एकान्तेन एतत्-तदाभासम् । कुत इत्याह-तथाऽतीते:-अपरिच्छित्त्यात्मफत्वेनाप्रतीतेः । अप्रतीतिश्च लोकादिविरोधात्, लोकसमययुक्तिविरोधादित्यर्थः । अदृष्टेत्यादि । अदृष्टात्-कर्मणो विभ्रमः अदृष्टविभ्रमः, तत्प्रधाना प्रतीतिः तदात्मकतया पुनः कारणेन तदाभासता-मानाभासता परिच्छित्त्यात्मकत्वेऽपि ॥ ३५
एवं सामान्येन मानाभासस्य कथञ्चिन्मानतामभिधायाधुनाऽनुमानाभासमधिकृत्य आह-एवमित्यादि । एवम्-उक्तनीत्या हेत्वाभासेपि। किम्भूते इत्याह-असिद्धादौ-असिद्धानकान्तिकविरुद्ध साध्यविपर्ययप्रतिबद्धतया कारणेन तत्र
(विवरणम्) . (१७) प्रमाणाभासताया व्याप्तेरिति । सर्वमपि प्रमाणाभासं विषयविसंवादेन ३० व्याप्तमित्यर्थः । ततो विसंवादे साध्ये प्रमाणाभासमपि प्रमाणमित्यायातमिति ॥
१ 'तया व्याप्तेः' इति ग-पाठः। २ 'मानत्वेनामान.' इति हु-पाठः । ३ 'वादेन अव्यमि०' इति क-पाठः। ४ 'खव्यापकत्वात्' इति क-पाठः । ५ 'प्रतीतेः परि०' इति उ-पाठः।
अनेकान्त० ३०

Page #365

२३४
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) त्वेऽन्यत्राहेतुत्वमित्यनेकात्मकता। ततश्चैवं तदतदात्मकमेव प्रमाणप्रमेयरूपं सर्व वस्तुतत्त्वम् । न च विरोधभार, विरोधासिद्धेः सद५सवादीनामितरेतरानुवेधात्, अन्यथातदनुपपत्तःप्रमाणाविरोधात्, तथैव तत्प्रवृत्तेः, प्रतिनियतत्ववेदनादन्वयव्यतिरेकसिद्धः, अन्यथा प्रतीत्यभावाद वस्तुन एवानुपपत्तेः, नियमतो विरोधात्, सर्वत्रैकान्तवादिनस्तदसत्तापत्तिलक्षणो विरोध इति निदर्शितं प्राई ॥
एतेनेकदा वस्तुवस्त्वन्तरानापत्तिलक्षणो विरोधः प्रत्युक्तो य १० उच्यते परैः छाया-ऽऽतपवत् शीतोष्णवत् सुख-दुःखवद् वेति । कुतः? असमानत्वात् । न हि छाया-ऽऽतपादिवदितरेतराननुविद्धाः
(खो० व्या०) साध्यविपर्यये हेतुत्वे तद्गमकत्वेन अन्यत्र-साध्ये अहेतुत्वमिति एवं अनेकात्मकता हेत्वाभासेऽपि । ततश्चेत्यादि । ततश्चैवम्-उक्तनीत्या तदतदात्मक"मेव प्रमाणप्रमेयरूपं सर्व वस्तुतत्त्वम् । न च विरोधभागेतत् , विरोधासिद्धेः । असिद्धिश्च सदसदादीनाम् । 'आदि'शब्दान्नित्यानित्यादिग्रहः । किमित्याह-इतरेतरानुवेधात् कारणात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा तदनुपपत्तेः-सदसदाद्यनुपपत्तेः तथा प्रमाणाविरोधात् । अविरोधश्च तथैवसदसदादिप्रकारेणैव तत्प्रवृत्तेः-प्रमाणप्रवृत्तेः प्रतिनियतत्ववेदनात् नेदं सद२० सद्रूपताभावे । तथाऽन्वयव्यतिरेकसिद्धेः नेयं नित्यानित्यताभावे । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा प्रतीत्यभावात् कारणात् वस्तुन एवानुपपत्तेः, नियमतो विरोधात् । एतदेव निगमयति-सर्वत्रेत्यादि । सर्वत्र-सदसदादौ
एकान्तवादिनः किमित्याह-तदसत्तापत्तिलक्षणः-सदायसत्तापत्तिलक्षणः . विरोधः । इति एवं निदर्शितं प्राक्-सदसद्रपाधिकारे ॥ २५ एतेनेत्यादि । एतेन अनन्तरोदितेन एकदा-एकस्मिन् काले वस्तुनो वस्त्वन्त
रानापत्तिर्वस्तुवस्त्वन्तरानापत्तिः सैव लक्षणं यस्य विरोधस्य स तथाविधो विरोधःप्रत्युक्तो य उच्यते परैः-एकान्तवादिभिः । एनमेवाह छाया-ऽऽतपेत्यादिना । छायाऽऽतपवादिति निदर्शनम् । एवं शीतोष्णवत् सुखदुःखवद् वेति निदर्शनम् । बहुत्वं विरोधव्याप्तिसन्दर्शनार्थम् । कुतोऽयं प्रत्युक्त इत्याह-असमान३. त्वात्। असमानत्वमेवाह-न हि छायाऽऽतपादिवत् प्रतिनियततया इतरेतरा
, 'सत्वापत्ति०' इति ग-पाठः। २ प्रथमे खण्डे प्रथमेऽधिकारे। ३ 'नेयं निपात्या नित्य.' इति ङ-पा। ४ प्रथमे खण्डे ।

Page #366

२३५
अधिकारः] स्त्रोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम्) सदसदादयः, तद्वत् केवलानुपलम्भात् तथाखभावत्वात् तथाऽनु: भवसिद्धेरिति छायाऽऽतपानुविद्धान भवतीति विरोधकल्पनायामपि का प्रसङ्गः सदसदादिषु? । न ह्यणुरचेतन इति ज्ञानेऽपि तदत् ५ तद्विरोधाभिधानं युक्तम् , तत्वभावभेदोपपत्तेः इत्येवं शीतोष्णा. दिष्वपि योज्यम् ॥
एवं च 'अस्य तदतद्वादिनो निष्कलङ्कमतिसमुत्प्रेक्षितसन्यायानुसारतः सर्वमेव प्रमाणप्रमेयादि प्रतिनियतं न घटते" इति वचनमात्रम्, तदतद्वादिन एव स्वपरभावाभावोभयात्मकतया । सर्ववस्तूनां प्रतिनियतत्वसिद्धेः, अन्यथा चासिद्धेः, इतरेतरात्मक
(खो० व्या०) ननुविद्धाः सदसदादयः, किन्वितरेतरानुविद्धा इति । कुत इत्याह-तद्वत्छाया-ऽऽतपादिवत् केवलानुपलम्भात् सदसदादीनाम् । अनुपलम्भश्च तथाखभावत्वात्-इतरेतरानुविद्धखभावत्वात् । तथाखभावत्वं च तथाऽनुभवसिद्धेः१५ इतरेतरानुविद्धसदसदायनुभवोपलब्धेः । इति-एवं छायाऽऽतपानुविद्धा न भवति।इति-एवं विरोधकल्पनायामपि सत्यां छाया-ऽऽतपादीनांकाप्रसङ्गः सदसदादिषु लक्षणभेदात् १ । एतत्प्रकटनायैवाह न घणुरित्यादिना । न ह्यणुः अचेतन इति कृत्वा ज्ञानेऽपि चेतने तद्वत्-अणुवत् तद्विरोधाभिधानंचेतनत्वविरोधाभिधानं युक्तम् । कथं न युक्तमित्याह-तत्वभावभेदोपपत्तेः २० तयोः-अणु-ज्ञानयोः स्वभावभेदस्तत्वभावभेदस्तदुपपत्तेरिति । एवं शीतोष्णादिध्वपि निदर्शनेषु योज्यम् ॥ ___ एवं चेत्यादि । एवं च-उक्तनीया अस्य तदतदादिनः-स्याद्वादिनः निष्कलङ्कमतिसमुत्प्रेक्षितश्वासौ सन्यायश्च तदनुसारतः तदनुसारेण । . किमित्याह-सर्वमेव प्रमाणप्रमेयादि प्रतिनियतं न घटते इति वचनमान २५ निरर्थकं मूलपूर्वपक्षोक्तमिति । कथमित्याह-तदतद्वादिन एव-अनेकान्तवादिन एव खपरभावाभावोभयात्मकतया कारणेन सर्ववस्तूनां-प्रमाणादीनां प्रतिनियतत्व सिद्धेः कारणात्, अन्यथा चासिद्धेः प्रतिनियतत्वस्य । असिद्धिश्च
१'तत्तद्विरोधाः' इति ग-पाठः । २ द्रष्टव्यं खण्डस्याद्यस्य ३२तमं पृष्ठं ३३तमं च । अत्र 'प्रमाणप्रमेयादिरूपपाठस्य स्थाने 'प्रमाणादि पाठः । ३ 'अन्यथा सदसिद्धेः, इतरे.' इति क-पाठः। Yष्टव्यमाद्यस्य खण्डस्य ३२तमं पृष्ठ ३३तमं च ।

Page #367

२३६ अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
[षष्ठः (मूलम्) स्वेन तत्खरूपहानिप्रसङ्गात् ॥
एतेन 'यः पश्यत्यात्मानम्" इत्ययमपि सङ्ग्रहग्रन्थः प्रत्युक्ता, ५ उक्तार्थसङ्ग्रहपरत्वात्, तस्य च निराकृतत्वात् , अतोऽनेकान्ता
त्मक एव घस्तुतत्त्वे प्रमाणप्रमेयव्यवहारसिद्धिरुक्तवत् सकलदोष- - विरहादिति ॥
एवमनेकान्तात्मकमिह तत्त्वं दर्शितं मया लेशात् । जडजनहिताय कृपया गुरुप्रसादाजडेनापि ॥१॥ प्रतिपक्षदोषवत्या ये खल्वेकान्तवादयुक्त्याऽपि । विस्मयमुपनीयन्ते त इह जडाः प्रस्तुता नान्ये ॥२॥
(स्वो० व्या०) इतरेतरात्मकत्वेन पररूपाभावाभावेन पररूपप्राप्त्या । इतरेतरात्मकत्वमनेनेतरेतरास्मकत्वेन तत्स्वरूपहानिप्रसङ्गात्-प्रमाणादिवस्तुस्वरूपहानिप्रसङ्गात् । प्रमाणस ५प्रमेयरूपापत्त्या प्रमेयस्यापि प्रमाणरूपापत्त्या स्वरूपहानिप्रसङ्ग इति ॥
उपसंहरन्नाह-एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन सर्वेणैव यः पश्यत्यास्मानमित्ययमपि सङ्ग्रहग्रन्थ:-मूलपूर्वपक्षोपन्यस्तः प्रत्युक्तः । कुत इत्याहउक्तार्थसङ्ग्रहपरत्वात् तस्य, तस्य च-उक्तार्थस्य निराकृतत्वात्। अत:
अस्मात् कारणात् अनेकान्तात्मक एव वस्तुतत्त्वे किमित्याह-प्रमाण२० प्रमेयव्यवहारसिद्धिः । कुत इत्याह-उक्तवत्-यथोक्तं तथा । किमित्याहसकलदोषविरहादिति ॥
उपसंहरन्नाह-एवमित्यादि । एवम्-उक्तनीत्या अनेकान्तात्मकमिह-प्रकरणे तत्त्वं दर्शितं मया लेशात् लेशेन । किमित्याह-जडमतिहिताय । केन हेतुनेत्याह-कृपया । कुतो हेतोरित्याह-गुरुप्रसादात् । किंविशिष्टेन मयेत्याह२५ जडेनापि-मन्दबुद्धिनाऽपि ॥१॥
अधिकृतार्थमेव विशेषेण व्याचिख्यासुराह-प्रतिपक्षेत्यादि । प्रतिपक्षदोषवत्या नित्याद्यर्थगोचरया ये खल-य एव एकान्तवादयुत्त्याऽपि नित्यस्य क्रम-योगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधादिलक्षणया प्रतिपक्षदोषवती चेयमनित्यस्यापि तथैव तद्वि
रोधादिति विस्मयमुपनीयन्ते ये तथाविधालोचनारहिताः त इह-प्रक्रमे जडाः ३० प्रस्तुताः, नान्ये-एकान्ताभिनिविष्टा अभिगृहीतमिथ्यादृष्टय इति ॥ २॥
१ द्रष्टव्यं प्रथमस्य स्खण्डस्य ३३तम पृष्ठम् । २-३ आर्या । ४ ‘स वैणैव यः' इति अ-पाठः । ५ द्रष्टव्यं प्रथमे खण्डे ३३समं पृष्ठम् । ६ 'अधिकृतार्यार्थमेव' इति इ-पाठः ।

Page #368

२३७
अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम् २३७
(मूलम् ) प्रतिपक्षदोषदर्शनविधिना शक्यं च कर्तुमेतेषाम् । सद्बोधहितं प्रायः कृपाऽप्यतः सङ्गतैतेषु ॥ ३॥
(खो० व्या०) प्रतिपक्षेत्यादि । प्रतिपक्षदोषदर्शनविधिना निरन्वयनाशपक्षे तदुत्तराहेतुकत्वाद्यापत्तिलक्षणेन शक्यं च कर्तुमेतेषां-प्रस्तुतजडानां किमित्याह-सद्बोधहितं प्राय:-बाहुल्येन कृपाऽप्यतः कारणात् सङ्गता मोहासुखसंवेगयुतकृपात्यागतः अन्यहितयुतत्वेन एतेषु-अधिकृतजडेषु ॥ ३॥
(विवरणम्) (८-९) मोहासुखसंवेगयुतकृपात्यागतोऽन्यहितयुतत्वेनेति । इह त्रिविधा संवेगः-मोहगर्भः असुखगर्भः सज्ज्ञानगर्भश्चेति । तथा च पठन्ति
"आर्तध्यानाख्यमेकं स्यान्मोहगर्भ तथा परम् । सज्ज्ञानसङ्गतं चेति वैराग्यं त्रिविधं मतम् ॥ इष्टतरवियोगादिनिमित्तं प्रायशो हि यत् । यथाशक्त्याऽपि हेयादावप्रवृत्त्यादिवर्जितम् ॥ उद्वेगकृद्विषादायमात्मघातादिकारणम् । आर्तध्यानं ह्यदो मुख्यं वैराग्यं लोकसम्मतम् ॥ एको नित्यस्तथा कक्षेऽस्य सम्बन्धेहः(१) सर्व निश्चयाद् भूयो भवनैर्गुण्यदर्शनात् ॥ तत्त्यागायोपशान्तस्य सद्वृत्तस्यापि भावतः । वैराग्यं तदतं यत् तन्मोहगर्भमुदाहृतम् ॥११ भूयांसो नॉमिनो बद्धा बोझेनेच्छादिना ह्यमी । आत्मानस्तद्वशात् कष्टं भवे तिष्ठन्ति दारुणे ॥१५ एवं विज्ञाय तत्यागविधित्यागश्च सर्वथा ।
वैराग्यमाहुः सज्ज्ञानसङ्गतत्त्वदर्शिनम् ॥ ततः मोहयुक्तस्यासुखयुक्तस्य प्राणिनो यः संवेगस्तद्युक्ता याऽसौ कृपा तस्याः त्यागत:-परिहारात सकाशाद् यदन्यत् लक्षणमाभ्यां कृपाभ्यां तृतीयपालक्षणं हितं सधुतत्वेनेति ॥
१आर्या । २ 'सज्ञान.' इति च-पाठः1 ३ अनुष्टुप् । ४ 'संवेगश्च वैराग्यं इष्टतर.' इति च-पाठः। ५'वतेता' इति ख-च-पाठः। ६ अनुष्टुप् । ७ 'उद्वेगकृषिदायमात्म०' इति ख-च-पाठः। ८ 'भात. ध्यानं यदों' इति च-पाठः। ९ अनुष्टुप् । १० 'सम्बन्धेह' इति च-पाठः । ११-१२ अनुष्टुप् । १३ 'नामिनो इति च-पाठः। १४ 'बाह्येने स्थादिना' इति च-पाठः। १५ अनुष्टप। १६ 'दर्शनम इति च-पाठः। १७ अनुष्टुप् । १८ मात्रां कृपाभ्यां' इति च-पाठः। १९ क्रियालक्षणं' इति ख-पाठः।

Page #369

२३८
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
( मूलम् ) जातो गुरुप्रसादादेतत्सम्पादने समर्थोऽहम् । न च चित्रं सत्सङ्गो ह्यसतोऽपि न निष्फलो भवति ॥ ४ ॥ मन्दनयनोsपि लोके सहस्ररश्मिप्रभावतो नियमात् । पश्यति किञ्चिदवितथं वस्तुनि सर्वत्र सिद्धमिदम् ॥ ५ ॥ सद्गुरुयोगेनापि च न यतो मे तदनुरूपयोधाप्तिः । स्वकृतापराधतस्तज्जड एवास्मीत्यसन्दिग्धम् ॥ ६ ॥ ( स्वो० व्या० )
[ षष्ठः
१० जात इत्यादि । जातः - निष्पन्नः गुरुप्रसादात् हेतोः एतत्सम्पादने -सद्बोधहितसम्पादने समर्थोऽहं गुरुप्रसादसामर्थ्यमेतत् । न च चित्रमेतत् । सत्सङ्गो यस्मात् असतोऽपि पुंसो माहशस्य न निष्फलो भवति, किन्तु सफल एव भवतीति ॥ ४ ॥
अधिकृतमेव दृष्टान्तेन समर्थयन्नाह मन्देत्यादिना । मन्दनयनोऽपि प्रमाता १५ राज्यन्धादिः लोकेऽस्मिन् सहस्ररश्मिप्रभावतः - आदित्यप्रभावेन नियमात् पश्यति किश्चित् । तथाविधं धर्मजातं अवितथं - यथावस्थितमेव वस्तुनि - स्थाण्वादौ सर्वत्र सिद्धं - प्रतिष्ठितमिदं लोक इति ॥ ५ ॥
सद्गुर्वित्यादि । सद्गुरुयोगेनापि च हेतुना न यतो मे तदनुरूपबोधाप्तिः - सद्गुरुयोगानुरूपबोधाप्तिः । कुतो नेयमधिकृत्याह - स्वकृतापराधतः२० स्वकृतकर्मापराधेन तत् तस्माज्जड एवास्मीत्यसन्दिग्धमेतत् ॥ ६ ॥ ( विवरणम् )
२५
इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितेऽनेकान्तजयपताको द्योत दीपिकावृत्तिटिप्प ura मुक्तिवादाधिकारः समाप्तः । तत्समाप्तौ च समाप्तमिदं निजविनेयरामचन्द्रगैणिकृतात्यन्तान्तरैङ्गसात्वांहा स्पेन श्रीमदने कान्तजयपताकावृत्तिटिप्पणकम् इति । कष्टो ग्रन्थो मतिरनिपुणा सम्प्रदायो न तादृकू
शास्त्रं तत्रान्तरमतमतं सन्निधौ नो तथापि । स्वस्य मृत्यै परहितकृते चात्मबोधानुरूपं मागमागः परमहमिह व्यावृतश्चित्तशुद्धया || " इत्यनेकान्तजयपताको द्योतटिप्पणकं समाप्तम् । प्रत्यक्षरगणनया टिप्पणकस्य २० मानं प्रथामं २००० ॥
१-३ आर्या । ४ 'गणितात्यन्ता' इति च पाठः । ५ 'रङ्गथाव्येन श्री०' इति ख- पाठः; च - पाठस्तु रमथाध्पेन श्री० । 'रजसाहाय्येन' इति स्यात् । ६ 'मागामागः पमहमिह व्यापृतचित०' इति ख-च- पाठः । ७ मन्दाक्रान्ता । ८ 'गणनायां' इति च पाठः । ९ '१७५०' इति च-पाठः ।

Page #370

अघिकारः ]
खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
(मूलम् )
न च तस्यैवायं खलु दोषो यद् विषययोग्यतासदृशः । कृत एव हि तेन गुणः खवीर्यतः समधिको मन्ये ॥ ७ ॥ आलोच्यमतो ह्येतत् प्रकरणमजडैरपि प्रसादपरैः ॥ जडजनहितार्थमेते शिष्टादृतवल्लभाः प्रायः ॥ ८ ॥ न च शिष्टानामुचिते स्खलितं परिहितनिबद्धकक्षाणाम् । अभ्यर्थना पुनरियं तत्स्मृतये प्रकरणसमाप्तौ ॥ ९ ॥' कृत्वा प्रकरणमेतद् यदवाप्तं कुशलमिह मया तेन मात्सर्यदुःखविरहाद् गुणानुरागी भवतु लोकः ॥ १० ॥ ( खो० व्या० )
न चेत्यादि । न च तस्यैव-सद्गुरोरयं खलु दोषः यत् - यस्मात् विषययोग्यता सदृशः - कर्मयोग्यतानुरूपः कृत एव तेन गुरुणा गुणः स्ववीर्यतः - आत्मसामर्थ्यात् समधिको मन्ये एवमहमिति ॥ ७ ॥
२३९
५०
आलोच्यमित्यादि । आलोच्यम् - आलोचनीयमतः - अस्मात् गुरुकृतगुणात् १५ हि- यस्मादर्थे अस्य च व्यवहितः सम्बन्ध इति दर्शयिष्यामः । किमालोच्यमित्याहएतत् प्रकरणम् | कैरित्याह- अज डैरपि प्रकरणकाराट्र विद्वत्तमैरपीत्यर्थः । किम्भूतैरित्याह- प्रसाद परैः प्रकरणकारे इति । किमर्थमित्याह - जडजनहितार्थम् । कथमेतदालोचनात् तद्धितमित्याह-- एते-जडा यस्मात् शिष्टाहतवल्लभाः प्रायः परप्रत्ययेन प्रवृत्तेः ॥ ८ ॥
न चेत्यादि । न च शिष्टानां महात्मनामुचिते कर्तव्ये स्खलितम्, भवति इति शेषः । किंविशिष्टानामित्याह - परहित निबद्धकक्षाणाम् । वस्तुतः परहितनिबद्धकक्षत्वमेव शिष्टानां शिष्टत्वम् । यद्येवं किमर्थमेषां प्रकरणालोचनं प्रति प्रार्थना इत्याशङ्कापोहायाह- अभ्यर्थना पुनरियं-प्रकरणालोचनगोचरा तत्स्मृतयेशिष्टस्मृत्यर्थं मङ्गलबुद्ध्या प्रकरणसमाप्तौ ॥ ९ ॥
१५
अवसानमङ्गलार्थमिति योऽर्थः स्वभूमिकौचित्यतः प्रकरणकारः समाप्य प्रकरणं कुशलयोगोऽयमिति प्रणिधानमाह कृत्वेत्यादिना । कृत्वा प्रकरणमेतत्-अनेकान्तजयपताकाख्यं यदवाप्तं कुशलं - पुण्यं शुभयोगा सेवनेन इह - लोके मयेत्यात्मनिर्देशः तेन - कुशलेन कथं भवत्वित्याह- मात्सर्यदुःखविरहात्मात्सर्यदुःखविरहेण गुणानुरागी - गुणप्रमदसङ्गतो भवतु लोकः सर्व एव ॥ १० ॥ ३०
१-४ आर्या ।

Page #371

२४०
अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्
* नमः श्रुतदेवतायै। समाप्तं चेदमनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम्। कृतिरियं श्वेतभिक्षुश्रीहरिभद्राचार्यस्येति ॥
(खो० व्या०) ५ प्रणिधानमेतदिदं वाऽनुभूयमानावस्थोचितं तत्त्वतस्तदर्थाभावेऽपि कुशलाशयकारि आरोग्यबोधिलाभप्रार्थनाकल्पमिति विद्वद्भिः परिभावनीयम् ॥
नमो वाग्देवतायै भगवत्यै ॥ समाप्तं चेदमनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणं कृतिधर्मतो जा(या)किनीमहत्तरासूनोराचार्यस्य हरिभद्रसूरेः । टीकाऽप्येषाऽवचूर्णिका भावार्थ१० मात्रावेदनी नाम तस्यैवेति ॥
नमोऽस्त्वनभियुक्तेभ्यो मन्दधीभ्यो विशेषतः ।
यत्प्रभावाद् द्वयमपि ग्रन्थकारत्वमागता ॥१॥ इति श्रीमदनेकान्तजयपताका समाप्ता । ग्रन्थाग्रं ८२५० ॥
१'चार्यश्रीहरि०' इति उ-पाठः। २ 'समाप्ताः छ । अनेकान्तजयपताकावृत्तिः संपूर्णम् ॥ शुभ(भ) भवतु ॥ कल्याणमस्तु ॥' इति हु--पाठः ।

Page #372

अधिकारः] खोपशव्याख्यामुनिचन्द्रीयविवरणयुतम्
मतिद्धाः ! शुद्धा प्रभवति कथं साऽद्य भवतां
'विचारश्चार्वाकाः ! प्रचरति कथं चारुचतुरः । कुतर्कस्तर्कज्ञाः! किमपि स कथं तर्कयति यः
सति स्याद्वादाङ्गे प्रकटहरिभद्रोक्तवचने ॥१॥ ग्रावग्रन्थिप्रमाथिप्रकटपटुरणत्कारवारभारतुष्ट
प्रेडद्दर्पिष्टदुष्टप्रमदवशभुजास्फालनोत्तालवालाः। यद् दृष्ट्वा मुक्तवन्तः स्वयमतनुमदं वादिनो हारिभद्रं तद् गम्भीरं प्रसन्न हरति हृदयं भाषितं कस्य जन्तो?॥२॥
यथास्थिताहन्मतवस्तुवेदिने
निराकृताशेषविपक्षवादिने । विदग्धमध्यस्थनमूढतारये
नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ ३॥ सितपटहरिभद्रग्रन्थसन्दर्भगर्भ
विदितमभयदेवं निष्कलङ्काकलङ्कम् । सुगतमतमथालङ्कारपर्यन्तमुच्चै
स्त्रिविधमपि चं तर्क वेत्ति यः साङ्ख्य-भट्टौ ॥४॥ श्रीमत्सङ्गमसिंहमूरिसुकवेस्तस्याङ्गिसेवापर
शिष्यः श्रीजयसिंहसूरिविदुषस्त्रैलोकाचूडामणेः । यः श्री नागपुर प्रसिद्धसुपुरस्थायी श्रुतायागतः ___ श्लोकान् पञ्च चकार सारजडिमाऽसौ यक्षदेवो मुनिः॥५॥"२० समाप्तं चेदमनेकान्तजयपताकासूत्रं सम्पूर्णमिति ग्र० ३७५० श्रीरस्तु ॥
१ "विचारश्चार्वाकः प्रचरति' इति क-पाठः । २ शिखरिणी । ३ 'तद्गम्भीरप्रसन्न' इति ग-पाठः । ४ स्रग्धरा । ५ वंशस्थविलम् । ६ भद्रं प्रन्थ०' इति ग-पाठः । ७ 'वत्तार्क तेत्ति य साङ्ख्य' इति क-पाठोऽशुद्धः। ८ मालिनी। ९ 'स्यांविसेवा०' इति ग-पाठः। १० 'पुरे प्रसिद्ध इति ग-पाठः। ११ शार्दूलविक्रीडितम्। १२ एतत्स्थाने ग-प्रतौ पाठोऽयम्-‘इति अनेकान्तजयपताकाख्यं प्रकरणम् ॥श्रीः ॥
अनेकान्त० ३१

Page #373


Page #374

NOTES
(VOLUME I) P. 1. I. 9. This line or its variant noted in the foot-aote may be from the pan of the author or more probably from that of a copyist. Same seems to be the case with I, 10 of p. 2.
P. 1, 1. 10. It was customary for the writers in Sanskrta and Pāîya to commence their work with a salutation or benediction. This is called 'manyala. The salutation is three-fold according as the deity in question is favourite (işta), appropriate ( samucita) or both. Though our author says in his com. ( p. 2?) that Lord Mahávira is his favourite deity, he is the appropriata deity, too, as this author is not only a Jainct but a Jaina saint as well and a spiritual descendent of Lord Mahävira himself.
P. 1, 1. 10. Jayati' means is victorious' Mammata has used this in the sense I salute' in his Kāvyaprakos'a (I, 1); for, whoever is victorious is honoured and saluted for the outstanding merits that led to his guccess or on the practical principle that 'nothing succeeds like success'. Haribhadra has used jayati' in two senses (vide p. 3 of his com.): (i) he subdues-yazquishes and (ii) he surpasses all on account of his gunae. Here the word "gua' may mean virtue, merit or excellence. The first sense is explained in two ways: (a) the act of subduing which was done in a state prior to the attainment of omniscience or salvation is here figuratively referred to as the present ona and (b) the result obtained by vanquishing the karmans is still there; for, the greatness accruing from it has not perished. The second sense is derived by the author on the ground that a root in Sk. has more than one meaning'.
P.1, 1. 10. Rāga' means 'attachment', and its complete destruction implies that of dresa (aversion ), too.
P. I, 1. 10. The word sarvajña' is explained on p. 3, 11. 25-26 is one who knows everything, subtle, concealed and distant.
P. 1, 1, 10. Mahävira is worshipped by lords of gods i. e. by the sixty-fonw Indrast according to the Siretambaras. This conception is based
1 See pp. 248-249. 2 When no number of the volume is mentioned No. I is to be taken
A8 understood till we come to "Notes" on Vol. II, when the reverse
is to be assumed. 3 In its vịtti Memmata himself says: "79674 T H T sferagat
fafa af graad". For details see my "Notes" (pp. 298–299) on Nyāyakusumāñjali.

Page #375

244
NOTES
[P. 1, 1, 10
upon the Jaina doctrine (common with that of the Bauddhas and the Vaisnavas) that man in his spiritual perfection is higher than gods”.
P. 1, 11. 10–11. The first four adjectives in this vorse viz. (i) afincm, (ii) FT, (iii) Forumas: and (iv) atgara respoctively connoto four mülātis'ayas (fundamental excellenges ) of Mahāvīra. They are: (a) 9974147HITETT, (5) TRT2, (c) gafana and (d) Fifty also known as ander. For details see The Jaina Religion and Literature (Vol. II; ch, XIV).
P. 1, 1. 11. According to Jainism there are only four grades of existence (gatis), and they are associated with four types of living beings viz, celestial (deva), human (manusya), infernal (näraka) and sub-human (tiryac) respectively. So s'eva-gati is only a metaphorical conception, and hence it is at times referred to as the fifth gati. It means a grade of salvation :
P. 1. I. 11. The word vira' occurring in Mahāvíra' is derived in two ways on p. 4, 11, 7-10. They are noted by Maladhārin Hemacandra Sūri in his com. (p. 1b) on Haribhadra's Āvas'yakavrtti. While doing so, he has quoted the following verse:
"Arafat Tepi TTAT a formara
तपोवीर्येण युक्तश्च तस्माद् 'धीर' इति स्मृतः॥" Mahāvíra is the name of the 24th-last Tirthan Icara of the Jainas that flourished in India in this present Hundā' avasarpini. He attained omniscience on the bank of the Rjupālikā river (see p. 198). He lived from 599 B. C. to 527 B. C. For his lifo see JRL (Vol. I, pp. 20-23). . P. 1, 1. 13. Nyāya', a homonym, here means a rule.
P. 1, 1, 14. Karman is the foreign element—the fine matter attracted and amalgamated by an embodied soul while carrying on an activity physical, vocal or mental. For details see The Doctrine of Karman in Jaing Philosophy (PP. VIII & XI-XII) and JRL (Vol. I, ch. XIII).
P. 1, 1, 17. The word “sătmya' is explained-defined on p. 7 is that whereby an individual experiences happiness even when food, drink etc. are opposed to his or her nature'.
P. 1, 1. 20. By jada' are meant those persons who are dull in intelligence (vide p. 8, 1, 13) but who are all the same open to correction (vide Vol. II, p. 236, 1. 30).
1 Those very adjectives in this order cocur in the opening versa
of Dhammasangahani. The propriety of each of them is discussed
by Malayagiri Süri in his com, (pp. 28-3a) on this work. 2 Ses intro. (p. XII, fn. 3). 3 I use this word in the sense of anekarthin i. e. one having more
than one meaning. Thus it is a multi-meaning word.

Page #376

P.1, 1.22]
NOTES
245
P.1, . 21. The text is styled as prakarana' on this page and on pp. 2, 3, 8 and 10 and in Vol. II on pp. 236, 239 and 240. Prakarana' here neither stands for a dramatic work as defined in Bharata's Natyas'āstra (XVIII, 45) nor for a chapter-a division of a work; but it connotes a work in general. It is defined on p. 9, IL 14-15 In Saptapadārthi prakarana is defined as under:
" T a eina feraxi
आहुः 'प्रकरणं' नाम ग्रन्थभेदं विपश्चितः॥" The author has referred to hiinself as prakaranakära' on p. 2, 1, 23; p.3, 1. 6; p. 8,1, 9 of Vol. I and on p. 239, 1). 17. 18 & 26 of Vol. II and as granthakära on p. 8, 1. 18 of Vol. I and on p. 108, 1. 24 of Vol. II.
Looking to the availablo treatises of the Juinas, Haribhadra seems to be the first amongst them to name his work as 'prakarana'. For, we have no knowledge of any work or works of his predecessor or predecessors which have been styled by the author himself as 'prakaraua'. Gandhahastin Siddhasena Gani in his com. ( Pt. II, p. 78) to Vācakavarya Umāsvāti's Tattvārthādhigamasutra (VII, 10) anil its svopajña Bhasya, mentions S'arcaprakarand as one of the treatises composed by Umāsvāti. But it remains to be ascertained whether this work was so named by Umäsväti himself or not. He has, no doubt, used the word 'prakarana' in his Bhðsya (p. 93) as already noted in the intro. (p. XIII) of Vol. I of AJP.
The word 'prakarana' is explained in anothor context by Vādin Devą Sūri in his Syüdvādaratnākara (p. 7) as under :
"वर्णात्मकं पदम् । पदात्मक सूत्रम् । सूवसमूहः प्रकरणम् । प्रकरणसमूहो यथासमयं परिच्छेदो वा पदो वा आडिकं वा अध्यायो वा तत्समूहश्च शास्त्रमिति शास्त्रलक्षणम् ।"
The word pagarana (Sk. prakarara) occurs in Visesīvassayabhāsch (v. 1115%), and the commentator Hemacandra explains it as a division of a work. Similarly 'payarana' is not with, in the spopajña vrttia of Siddhahemacandra (VIII, 1, 246). There it means a topic as is the case with this word 'prakarang' occurring on p. 303 of AJP.
P. 1, I. 22. The author has here referred to himself in the plural number; but he has given no explanation about it on p. 8, 1. 18. He has used the plural number for himself several times e. g. on pp. 38, 59, 65, 79, 81, 82, 125, 152, 186, 237, 244, 274, 2794, 286, 302, 324, 327, 351, 362,
1 "999997770-53414-tg7777
तदनुसरता सुई चिय घेप्पड गहियं इदं गेझं ॥१११५॥" 2 "r e-2TV 1 RX 11" It means the topic of the declension of
and se 3 For discussion about 'prakarana' in Gujarāti see my article
"Prakarana" published in "Jaina dharma prakåsa" (Vol. LXII,
No. 7, pp. 240-244 ). 4 Here (p. 279) the word eft:' is explained in 1, 3 a9 ai, and the
same is done in Vol. II, p. 206, 1. 14.

Page #377

246
NOTES
[P.1, 1.22
371, 376, 394, 399 & 401 and in Vol. II on pp. 13, 41, 48, 51, 58, 68, 113, 131, 133, 205, 209, 222 & 239. The plural number does not betray his egoism; for, it is intended to suggest that there are good many persons who sail in the same boat as the author. In Sastravártásamuccaya (v. 28), the com. (p. 21a) on Dasaveyaliya, that (p. 61 ) on Nandi, and that' (p. 9) on Nyayapravesaka our author has used the plural number. The pertinent lines are: "Reg &#:", after 7e919:", " statem" and "Sisa:" respec. tively. Umāsvāti, ton, has referrel to liimself in the plural number in his Bhuşya (pp. 350 and 427) on TS (V, 22 & 27). Kalikālasarvajaa Hemacandra has done so in Anyayogavyavacchedadutrinsikt (v. 31 ) and in the evopa lagharti an Siddhakemacundra (I, 1, 1, & VII, I, 1). Of these the first case is ingeniously explained in Syndrădamanjari. As legarls the second there is a tippars as unler:
""प्रणिदध्महे' इत्यत्र बहुवचनं ध्येयगुणवाहुल्यात् कर्तुस्तदभेदेन, 'अविशेषणे द्वौ चासदः' इति (२-२-१२२) सत्रेण वा निर्दोषमस्ति, नाचार्यगर्वद्योतकमिति वेद्यम् ।”
Prtlivadhara in his com, on Nicclckatika has referred to himself in plural in the opening varse. It rnus as under:
"शेमुवीप्रौद्धजीवातुर्विवृतिर्मृच्छकटिके।
years of total nou agt: !!!! Now a days even editors use the plural number in their editorials,
P.2, 1. 4. Vyaksena' means in extenso. This word occurs in Vol. II on p. 176, 1. 21.
P. 2, 1. 6. The word 'stkūra' occurs on pp. 102, 155, 157, 175, 178, 183, 184, 186, 366, & 376-378. But its meaning is not given in its vyākhyā. On p. 178, 1. 19 it is merely suggested. Haribhasira has rendered thülaga' occurring in Pañcceuitago (II) as 'sthara' in his com. (p. Ja) on it. It is also used by other writers who flourished after him e. g. hy Siddharsi in his com (pp. 30 & 32) on Nyliyiratara and by Malayagiri Sūri in his com. (p. 91 ) on Nanda. Sådhusundara Gani mentions it as a synonym of sthūla' (gross) in his S'abdarathrakara (III, 72). The pertinent verse is as under:
"अपचितोऽथाहणायां पूजा पूज्याऽथ पीनके।
agost nem tarta da 47: II 02 11" P. 2, I. 12. S'ista' means a magnanimous-ininded personality. See p. 239, 11. 6 & 7 of Vol. II, where this word is explained as 'mahātman'. As stated there his quality of being s'ista' lies in his being ever ready to do good to others. Samaya', a homonym, here means a convention, practice. So s'istānām samayah' means'practice of the good and the respectable'i. e. to say the authority of good usage. It is thus equal to s'istācāra'. The duty of salutation is based upon it. The lines a ferairTagaam occurs in the com. (p. lb) on Pañc!vatthuga and that (p. 1a on Sāstracortasamu.ccuycu. 1 On p. 10 we have
yrą:'.

Page #378

P. 2, 1. 121
NOTES
247
P.2, 1. 12. Tho phrase "viyhna-vināyuka' occurs in Haribhadra's com. (la) on Dasaveyālycs, in his com. (p. 1) on A nuogaddāra, in his com. (p. 582a) on Āvassaya, in liis com. (p. 1b) on Paticavatthuga etc.
P. 2, 1. 12. Prayojana' means “purpose'. The word 'adi' occurring in “prayojanādi' stands for the other three requisites (anubandhcs?)-the necessary elements of a literary work riz, adlikūrin' (the person qualified to study ), bhidheyu ( subject-mutter) and 8tibandhu (connection). The achikārin here is the group of persons already put on a wrong scent by the propounders of absolute one-sideness (ekcant-coda) but who are at the same time open to correction. The ubividheya is the refutation of this absolutism (vide p. 9) and establishment of anekanti-veda or the doctrine of many-in-one' or 'one-in-many'. The swinbandha between the subject (which is here identical with 'purpose') and this work, is that of the type of 'sādhya-sadhana'. The anuntarct-prayojana (immediate purpose) of the author is the same as abhidheya viz. refutation of the allegations against anskantavāda, and the parampara-prayojang (ultimate purpose) is dhoma. In the case of the listeners i. e. here students, the immediate purpose is acquisition of the knowledge of this work and that in the end, dharni.
The author wishes to lay special stress on purpose'; for, it is this that forms the principal factor in all activities, and hence he has specifically mentioned it. The far-sighted persons do not proceed to do any act without knowing the purpose for it. This idea is beautifully expressed by Kumarila in bis Mīmārsas lokavārtika (p. 4) as under:
"सर्वस्यैव हि शास्त्रस्य कर्मणो वाऽपि कस्यचित् ।
यावत् प्रयोजने मोक्तं तावत् तत् केन गृखते?॥१२॥ CL. " FREIRET 7 Huse saad"--Ibid., p. 653
In the com. (p. 1b) on Avasraya Malayagiri Sūri has uuted the following verse :
"प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यर्थं फलादित्रितयं स्फुटम् ।।
____मङ्गलं चैव शास्त्रादौ वाच्यमिष्टार्थसिद्धये "
Here phala stands for prayojana', and 'adi' implies scombandha and vişaya. As regards sambandhu (conuection) it is of various kinds. For instance in Kävyaprakus'a the connection between the purpose and the subject is kārya-karana-bhcīva.
Malayagiri Sūri in his com. (p. 22) on Ävassya hus pointed out two types of connection; for, he says: " 7faut sare/TH1 STUTT ETTİFASHUT.
Devendra Súri in his con. (P.1) on Karmaviväga (v.1) has noted three types of connection. The pertinent line is: "4547344T41TTI, FT 7 उपायोपेयलक्षणः साध्यसाधनलक्षणो गुरुपर्वक्रमलक्षणो वा स्वयमभ्यूह्य इति ।".
I WAT HT7771 ah F -fa44-7209-977319"-Vedāntasāra (1), 3) Cf. "T ot 94791571
विनाऽनुबन्ध ग्रन्थादौ महलं नैव शस्यते ।" See p. 248, fn. 2.

Page #379

248
NOTES
[P, 2, 1. 12
.. Haribhadra has noted on p. 9 the second type of connection.
- Amongst the Svetombara writers he is perhaps the first to mention the requisites, whereas Nyäyäcārya Yas'ovijaya Gani is practically the last celebrated writor to deal with this subject (vide his com. on Kammapayola).
In Minimsiis lokavcirtelu (v. 12-25) there is exposition of any.bandhas. For further details see Kamalas'ila's Pañjika (pp. 1-10) on Tattvasangraha and its English translation ( Vol. I, pp. 3-15) by Dr. Ganganath Jha, Has Arcata discussed this topic in his com. on Hetubindu?
P. 2, 1. 15. Here Haribhadra refers to himself in the third person for, it was a fashion of writers especially who elucidated their own work by means of a gloss or so. Kullūka Bhatta on Manusnyti (I, 4) has made the following observation :
"प्रायेण आचार्याणामियं शैली यत् स्वाभिप्रायमपि परोपदेशमिव वर्णयन्ति । अत एव 'कमीण्यपि जैमिनिः फलार्थत्वात्' इति जैमिनेरेव सूत्रम् । अत एव 'तदुपर्यपि बादरायणः सम्भवात्' इति बादरायणस्यैव mittai" Medhătithi on the same has said the same thing :
"1TT: RAY THAT and." P. 2. II. 17-18. The source of this quotation remains untraced. It occurs in Kotyācārya's com. (P. 2) on Visesa' and in various Jaina works of a later date than this. Some of them are noted by me in the article "The date of composition and authorship of a well-known verse in Sanskrit” published in “The New Indian Antiquary” (Vol. I, No. 5, pp. 340-341) and in "790.37797" published in JSP (Vol. III, No. 12.). In the svopajña com. (p. 2) on Utpādõdisiddhiprakarana Candrasena Súri has written the following line before giving this quotation :
“श्रेयोभूतं हि सम्भवद्विघ्नं भवति "न स्वयं श्रेयोभूतं तत्र वितः स्वत एव न सम्भवति"..
P. 2, 11. 23-24. Here a question is raised as to why the author praises his favourite deity. If the answer is that it is with a view to warding off obstacles, it may be argued that it is not correct; for, in spite of such an eulogy one meets with an obstacie, and at times even in its absence, there is no obstacle to be faced. This argument is refuted by saying that we should take into account the extent of the eulogy as comparod with the intensity of an obstacle or obstacles. Cf. Muktavali and Annambhatta's Dinila. The relevant portion froin the former is quoted by the late Prof, A. B. Dhruva in his “Notes" (P.2) to his edition of SM. Here he has
1 I use this word; for, I do not know the source of the following
quotation occurring in Maladkarin Hemacandra's com, (p. 4) on Visesa :
"सीसपवित्तिनिमित्त अभिधेयपओयणाई संबंधी।
2570475 HT a affett 11" Kotyācārya in his com. (pp. 2-5) on Viseaño has somewhat dealt with this topic but Jinadāsa Gani is silent in his Cwani on Āvassaya. Oat of four, adhikarin is not mentioned by hiin. Samo is the case with his com, on AJP and his com, (p. 9) on Nyāyapraveśaka,

Page #380

P. 4,1.31
NOTES
249
discussed the problem of the necessity of the mangalācarana and its modus operandi. Further, he has mentioned the following sources in connection with the mangalavāda:
- Tattvacintamani, Nyāyakaustubha, Nyāyamañjari, Muktavali and its commentaries.
Prof. A. B. Gajendragadkar has quoted from Dipika, Patañjali's Mahābhāgya and Abhina vagupta's Locand on Dhvanyāloka (p. 1) in his “Notes” (p. 151 ) on KP. Here he has said on the basis of these authorities that the mangala removes the obstacles not only of the author but also of those who expound and study it. Thus it is useful to three kinds of people: (i) its author, (ii) its teachers and (iii) its students.
As regards the Jaina sources, I may mention Visesa", Gunadhara's Kasāyapähudu and its commentaries and Yativrsabha's Tiloyapannatta (I, 8-27). For other details see my "Notes" on p. 239 of Vol. II of AJP.
P. 3, s. 17. *H' occurs in Kotyācārya's com. (p.5) on Visesa”.
P. 3, 1). 19-20. Haribhadra as a commentator has here first given the sum and substance (samudāyārth) of v. 1-10 and has then explained the same word by word (avayavārtha). He has adopted this very method on p. 167 but the opposite one in Vol. II, on p. 29. Instead of the phrase sanudāyārtha ne has used at times the phrases pindārtha(p. 350 & Vol. JI, p. 167 ), cidamparya (pp. 364, 370 & 380 ), bhāvonika (Vol. II, p. 14). and bhavārtho (Vol. II, p. 29). Municandra Sūri has used the phrase paramārtha on pp. 306, 332 and 378 and abhisandhi (Vol. II, p. 7). in this sense and aksarayojana for avayavārtha on (7). 306).
The method of giving both samudāyārtha and avayavártha seems to be a favourite one with our author; for, in his several works he has done so. e. g. in Das'avaikālikavyakhya (p. 9b), Nandittkā (pp. 23-27 ) and S'āstrovártásamu.ccayavivarana (p. 1b). Various other Jaina commontators, Kotyācārya (vide his com. p. 2 on Visesc), Abhayadeva Sūri, Drona Sūrió and Vādin Deva Sūri, to mention a few out of many, have adopted this method. Even Candrakirti, & Bauddha commentator, has done so in his com. (p. 4) on Nāgärjuna's Madhyamakärila.
P.4, 1. 3. "Sakra' is the name of the Indra of Saudharma devalokat, one of the heavens according to Jainism.
1 In the Hindi intro. (pt. 1, pp. 86-89 ) to this Kasāyapāhuga (Vol. I)
published along with Yativrsabha's Cunni and Virasena's Jayadha
vala we have the discussion of mangalavāda in Hindi. 2 This may remind & Bauddha scholar of Jinamitra's Nyāyabindu
pindartha which was translated into Tibetan in 840 A.D. 3 "तस्य च भावत्वादिति गाथासमुदायार्थः । अवयवार्थस्तु सामायिकविशेषविवरणादवसेयः।" 4 In Anuyogadvāravivsti (p. 2) Haribhadra says:
"अस्य सूत्रस्य समुदायार्थोऽक्यवाधैश्च नम्बध्ययनटीकायां प्रपञ्चतः प्रतिपादित एवेति नेह
प्रतिपाद्यत इति ।" 5 See his com, (p. 1b) on Ohanijjustti.
32

Page #381

250
NOTES
[P. 4, 1:3
· P. 4, 1. 3. As'oka, a homonym, here means a kind of tree. Its Pāiya equivalent. tasoga' occurs in Ovavażya. The Desī' word for it is. kankilli' or tarikelli'. The former occurs in Supasanähacamya (p. 556) and Viyorasārapayarana (v. 461 ) and the latter in Rayanāualī (II, 12, 404). . According to the convention of the poets this tree puts forth towers when it receives kicks from young beautiful ladies. See Kumārasambhava (III, 26'), Meghadūta (II, 15) and Raghuvams'a (VIII, 62). The flower of this tree is considered as one of the five arrows of Cupid. In Appendix II (Botanical Notes) to Trişaştis'alākāpuruşacaritra (Vol. II) we have:
It Asoka. Saraca indica, a tree with beautifull red blossoms which are . . very fragrant at night". Some details about this tres are given in “Buddhi-prakās'a" (Vol. 86, No. I, pp 73-76). On p. 73 it is said that this As'oka tree cannot be identified with the tre known as regions in Gujarāti. This has been discussed in " Kumār" (Nos. 119 & 121). .: P. 4, 1. 3. Prätihārya' means an act of devotion of those gods who are attached to a Tirtharlara. In Tiloyapannatti (IV, 915-927) there is a description of eight prätéhāryas. For explanation see JRL (Vol. II, ch. XIV). For details see my "Notes” (pp. 159-164) on THTRIATHIRI ATE TIÑET PTOLERANTE (Vol. II) and my article "metarat" published in "Vīras'âsana" (Vol. XV, No. 19). For comparation see Mabāvagga' of Vinayapitaka where there is mention of 15 camatkâras-prätihāryas.
P. 4, 11. 19-22. This verse occurs as a quotation in Haribhadra's com. (p. 6) on Nandi. The corresponding Pāïya verse in Viyarasärapayarana is :
“ककिल्लिकुसुमबुट्टि दिव्वझुणी चामरासणाई च ।
भामण्डलमेरिछत्तं जयन्ति जिणपाडिहेराई ।। ४६१॥" P. 5, 1. 17. Pudgala' is one of the six substances (dravyas ) of the Jaina philosophy. It is inanimate and possesses colour, taste, sm touch. In short, it can be rendered into English as matter'. Sound (o'abda), darkness etc. are its instances.
. This word pudgala' should not be confounded with pudgala of Buddhism; for, the latter is the same as åtman of Jainism. For details see IRL (Vol. I, pp. 54-55).
P. 5, 1. 17. Bhāsā-vargaqa' is one of the varganās. This word occurs on p. 328, L. 5. Vargana' means a category, & class, a group or the like. Here it means & group consisting of the same number of homogenious paramānua of matter.
" Paramānus which are found alone--in an uncombined state-not even as molecules, form the first varganā. All the aggregates (skandhas)
i "EG.HT: AT17: Hat Ta Barat 1
पादेन नापैक्षत सुन्दरीणां सम्पर्कमासिनितनपुरेण ॥ २६ ॥"

Page #382

251
P. 5, 1. 17]
each of which comprises two paramanus, form the second vargaṇā and so on Thus we come to a vargana wherein every aggregate consists of ananta paramanus. Then we have a next vargană, every aggregate of which has one more prades'a-paramānu than that in the preceding vargana the aggregates of which comprise a certain minimum number of prades'as, of course ananta in number, and which, according to its parināma, is not in too high a degree gross (sthula), and which is such as can be assimilated by an embodied soul for forming an audarika body. This is the minimum audarika-vargaņā. If one paramānu is added to each aggregate of this vargana, we get the second audārika-vargana which is somewhat fine but more compact than the preceding one. If we continue to add like this, we come across the maximum audārika-varganā. If one paramāņu is added to each aggregate of the latter, there results the minimum audārika-agrahaṇa-varganā; for, this complex is not sufficiently gross, and further it contains more paramāņus than necessary in order to be capable of being assimilated to the physical body. Again a paramāņu is added to each of these aggregates till we come to the maximum audārika-ayrahaṇa-vargaṇā. On an addition of one paramāņu more to every aggregate of this there results a vargana which contains a sufficient number of paramānus and at the same time possesses a sufficient degree of subtlety required for being utilized for the vaikriya (transformation) body. This is the minimum vaikriya-vargana. By going on adding one paramāņu to each of its aggregates and by repeating this process a number of times we come across the maximum vaikriya-varganā. Then follow again vaikriyaagrahaṇa-varganās, and then grakaṇa-vargaṇās and agrahaṇa-vargaṇās of the āhāraka (translocation) body, of the taijasa (fiery) body, of speech, of breath, of manas (the thinking organ) and of karman' and, then dhruvavarganas etc. Of these varganus, one which can be utilized for speaking is called bhāṣa vargana. See Visesa (v. 633-641) and its commentaries. P. 5, 1. 17. Upadāna-kāraṇa means a material cause. It is also called 'samavayi-kāraṇa' i. e. an intimate or constituent cause, and it represents the material of which an effect is made. Thus clay is the samaväyi-karana of a jar, and so is yarn in the case of a piece of cloth, A samavāyi-kärana is alwyas a dravya (substance).
NOTES
The Naiyayikas and the Vais'esikas believe in asatkāryavāda i. e. in the doctrine that the effect which was non-existent before, is produced anew by the operation of the causes, and it thus entirely differs from its material cause. Such being the case, they postulate something which would connect the effect with its material cause, and this, according to them is done by asamaväyi-kāraṇa. It is a non-intimate cause, and it is either a guna (quality) or a karman (action). Thus, the conjunction (samyoga) of two potsherds (kapalas) is the asamavāyi-kāraṇa of a jar,
1 This is known as 'karmapavargaṇā',

Page #383

252
NOTES
[P. 5, 1, 17
and so is the conjunction of threads in the case of a piece of cloth. This conjunction is a gunt. Wheo a bird (paksin) sits on a tree (vrkşa) and the contact of the bird with the tree (paksi-vrkəc-sanyoga) is effected, the paksi-gata-karman or the paksi-gata-kriya is the asamaväyi-karanas of the contact.
Over and above these two causes, the Naiyāyilas and the Vais'eşikas admit the third cause known as nimitta-karana (instrumental cause) or sahakäri-kärana (auxiliary cause). It includes all other causes that are necessary for producing an effect. For instance, a potter, a wheel, a staff and the like are the instrumental causes of a jar; and, so are a weaver, a shuttle (turi), a loom (vema) and the like in the case of a piece of cloth, Then, again, there are certain instrumental causes which are common to all products viz., God's will, the actions of the individuals, space, time and the like? Of the three causes (laamcvayi-karang is not admitted by the Vedānta and such other systems that do not believe in asat-lcārya-vāda but which accept the doctrine of sat-karya-vāda. They believe in only two causes viz. the upādānu-kārand and the nimitta-kärara.
On p. 81, 1, 14 we come across the phrase "upädāna-hetu' which is same as 'upādana-karana'. There we have a two-fold division of causes: (a) extraordinary and (b) ordinary. The upādāng-kārana is extra-ordinary while the other (nimitta-kūrana) is ordinary.
The upādanca-lcarana of speech is bhāsā-varganā.
As regards sat-kārya-vāda and asat-kärya-väda we may note the following particulars:
The Bauddhas hold that a real effect is produced from an unreal cause i, e. from absolute non-existence whereas the Vedāntins maintain the opposite view of the reality of the cause and the total unreality of the effect. The Naiyāyikes and the Sankhyas accept the reality of both cause And effect; but, while the latter believe both of them to be always and simultaneously existing, the Naiyāyikos consider the effect to be non-existing before creation. In Buddhism creation is the production of a thing out of nothing- view opposed to the celebrated Aristotelian maxim Er nihilo nihil fit. In Nyāys it is the production of a new thing out of an old one. In Sarikhya it is merely the evolution of the latent properties of the cause itself. In Vedānta it is a mental conception only and corresponds to no actual change in the cause itself.
1 Cf. the fout osuses mentiened by Aristotle viz. (a) material,
(b) formal, (c) officient and (d) final. For their explanation see
Bhola Nath Roy's Test book of Inductive Logic (pp. 90-91 ). 3 Cf. "Cape Cora acut maiat fat: ta- i mua va anar: . सझिरन्ते नैयायिकादयः सतोऽसज्जायत इति वेदान्तिनः सतो विवर्तः कार्यजातं न तु वस्तु
ta; arcet: 96: A: FWTA A"- Sarvadarśanasangraha (D.S. Cal.
edz., p. 147). 3 See Y. V. Athalye's "Notes" (p. 199) to Tarkasangraha.

Page #384

P. 5,1. 221
NOTES
253
P. 5, 1. 18. By 'para' are here meant probably the Vais'esikas. For, it is well-known that they believe that s'abda' is not matter and advance the following reasons to support their view:
(i) It rests in something which is intangible i. e, in ākās'a. (ü) It experiences no obstruction in the way of going in or out even
in a crowded place. (iii) It does not admit of being analyzed into successive parts. (iv) It does not give a push even to any fine corporeal drgvya. (v) It is a quality of ākās'uwhich is not matter.
These reasons are shown to be ill-based in SM (com. on y. 14) where it is established that s'abda is corporeal (paudgalika). See also my translation (pp. 93-99) of NK.
P. 5, II. 19-20. Stargatuar Jainism admits seven tattvas i, e. principles-- realities-- categories viz, (i) soul, (ii) non-soul, (iii) influx of kārnika matter into the soul, (iv) bondage (of the soul by this matter), (v) stoppage (of the influx), (vi) dissipation (of the kārmika matter) and (vii) liberation (of the soul from matter). For their exposition see JRL (Vol. I, pp. 58-71).
P.5, 1, 22. An object is not within the range of words. This is the view of the Bauddhas.
P. 5, 1, 22. Bauddha' is the name given to the followers of Buddhism of which Gautama Buddha is the historical founder. He was born near Kapilavastu, & city of Magadha (the southern part of modern Bihār). His father's name was S'uddbodana and that of his mother Māvădevi. The name of the vansa (race) of Suddhodana was S'ákya and that of his gotra (lineage) Gautama. This has led to Lord Buddha being designated as S'auddhodani, Māyāsūnu, Sākyasimha and Gautama. His followers are known as Māyāsūnaviyas', s'akalikacīvarakusa, Säkyas* ete. Buddha wag married to Yas'odharā who, in course of time, gave birth to a son known as Rähula. On being convinced of the worthlessness, transitoriness and miserableness of the world, Buddha renounced the world. According to the Bauddhas, he subsequently became omniscient and finally attained nirvana in 4865 B. C.
1 Vācaspatimitra (c. 9th century) in his Sankhyatattvakaumudi (com.
on v. 22 of Sankhyakārika) Bays: chi gu". This is the
view of the Mimārisakas, too. Soe “Notea" on p. 19, 1. 29. 2 See Gandhahastin Siddhasona Gari's corn. (pt. I, pp. 70, 232 and
354) to TS. 3 Ibid., pt. I, p. 30. On p. 123 of pt. II a Bauddha is referred to as
Sugatasişya'. 4 See p. 35 of AJP, 5 See t aitaa sitt for (p. 160) by Muni Kalyapavijaya.

Page #385

NOTES
[P. 5, 1. 22 · The Burddhas usually speak of seven? Sugatag: (i) Vipas'yin, (ii) Sikhin, (iii) Vis'vabhū, (iv) Krakucchanda, (v) Käñcana (vi) Kās' yapa ind (vii) S'akyasimha. Of them S'äkya( simha) and Vipas'yin are mentioned on p. 325.
As the Bauddhas are the followers of Sugata, they are known as Saugatas, too. They refer to Sugata as Tirtharkara, Buddha, Dharmadhātu and Tathagata. The last epithet has given rise to the Bauddhas being called Täthāgatus. They worship the image of Buddha which has three lines in the neck.
In Tarkarahasyadipikā (p. 10a) it is said that the Bauddhas keep a chowrie, a hide, and a gourd, get their head shaven, wear a red garment reaching ankles and cat flesh as they believe that whatever is given in a pātra at the time of begging is pure. They observe strict celibacy, and go on the road, cleaning it so that no living beings may get killed,
From Saddars'anasamtlccayo (v. 4-9) we learn : (a) Sugata is the deity of the Bauddhas. (b) He is the propounder of the four āryasatyas (noble truths) viz.
duhkha (suffering), samudaya (origin), mārga (path) and
nirodha ( cessation) (c) Duhkha is five-fold inasmuch as it consists of five skandhags
(aggregations ) viz. vijñāna (consciousness ), vedanā (feeling), sañña (conception ), samskära (impression ) and rūpa (four
elements, the body the senses ). .1 In Prof. Rajyade's Marathi translation (p. 46) of Dighanikaya
(pt. II) it is remarked that in some Pāli works names of 8, 16 and
aven 25 Buddhas are given. 2 Ho is none other than Gautama Buddha. 3 Seo Abhidhānacintamani (II, 150). 4 Ibid., v. 146. In v. 147-149 ve come across other names. 5 The four noble truths are montioned ag under in Systems of Buddhist Thought (p. 69):
(i) Suffering is universal.
(ii) Kuffering has an origin. .. (ii) Suffering admits of cassation...
(iv) There is a path which leads to the cessation of suffering. Further, it is said on this very page: "Those Four Noble Truths are nothing else but the cardinal artioles of Indian medical scienos applied to spiritual healing exactly as they are in the Yoga philosophy. This fact is pointed out in Vyasa's Commentary on the
15th Aphorjam of the second book of Patanjali's Yogasutra..." 6 The five skandhas are explained on pp. 230-231 (ibid.). On p. 230 skandha is defined as under:--
"Aggregation of Dharmas which belong to the same class is termed skandha”. See AJP (Vol. II, p. 60, 11, 18-19) where other details are given.

Page #386

P. 5, 1:22] NOTES
285 (a) The Bauddhas hold: There are twelve āyatanasi viz. five
sense-organs, and their five objects, mind and dharma.. : (e) There are only two pramanasa viz. pratyaked and anumāras • (inference).
After the nirvāns of Buddha, a dispute arose in his church, and in 400 B. C. a council of monks met at Vais'áli. This led to the division of the Mahasanghikae into nine groups known as under:
(1) Múlamahásanghika, (2) Ekavyavahărika, (3) Lokottaravādin, (4) Kukullika, (5) Babus'rutiya, (6) Prajñaptivādin, (7) Caittika, (8) Aparas'ails and (9) Uttazas’aila.
This council also caused a split amongst the Therarādins who got divided into the following eleven groups:
(1) Haimavata, (2) Sarvāstivādin, (3) Dharmaguptika, (4) Mahis'āsaka, (5) Kās'yapiya, (6) Sautrāntika, (7) Vātsīputriya, (8) Dharmottariya, (9) Bhadrayānīya, (10) Sammitīya and (11) Channāgarikas.
Vasumitra (100 A. D.) has said that all these twenty groups belong. to the Hinayāna sect; but, in course of time, the Mahāsanghika and Theravāda schools came to be known as 'Hinayāna' and Mahāyāna." The two well-known branches of Hinayāna are Vaibhāşika and Sautrántika whereas those of Mehāyāna are Yogācāra and Madhyamika. These are the four well-known sect88 of Buddhism about which some details will be found in the “Notes" to p. 80, 1. 10. • Gandhahastin Siddhasena Gani in his com. (pt. II, p. 123) on TS
1 The twelve āyatanas are treated in Systems of Buddhist Thought (p. 231 ). The word 'ayatana' is there explained as anderi
" Ayatana ordinarily means a place', & resting place; but in Buddhist philosophy it is used, in the technical sense, for the ground wherein the mental properties develop". For an exposition of various pramāņas see my "Notes" (pp. 110-158) on NK (III, 1-15), and for various definitions of 'pramāna see Vātsyāyana's bhäsya on Nyayasūtra (I, 1, 1). Uddygtakara's Nyāyavārtika, Jayanta's Nyāyamañjari (p. 12) and Udayana's
Nyāyavārtikatātparyaparisuddhi. 3 See pp. 385-386 of SM edited by Sastri Jagadiśecandr&.
Ibid., p. 388. 5 For some details about the founders of these four seots, geographical
places of their followers and a list of their works seo akalat a TTCTT an article by Askoka Harsha published in Buddi-prakāśa (Vol. 83, No. 1, pp. 54-46) and based on Satischandra Vidyabhusana's
article published in "Mahäbodhi". 6. On p. 254 of part I there is mention of Aryasammitiya, Sautrántila
and Yogłokra...

Page #387

256
NOTES
[P. 5, 1.22
(VIII, 1) has referred to the eighteen? nikayasa of the Sugatas'ißyas, and same is the case with the copper-plate of Guhasena. These nikāyas are looked upon as the eighteen schools of Hinayāna.
P. 5, 11. 23-24. Speech is of four kinde: (i) true, (ii) false, (iii) partly true and partly false and (iv) neither true nor false. Each of these is again of 10, 10, 10 and 12 types respectively. This is what we learn from Dosavayāliyanijjutti (v. 273-277) and its com. (p. 208b-210x) by Haribhadra. For the exposition of this topic in Guj. see Ārhatadars'anadūpikā (pp. 1071-1073).
P. 6, II. 6-7. Cf. Syádvādaratnākara (p. 4, II. 5-8).
P. 6, Il. 7-8. Two topics viz. significance of adjectives and refutation of the views of others are treated by Haribhadra in his com. on Sarvajñasiddhi. This is what these lines seem to imply.
P. 6, 1. 8. For details about Sarvajñasiddhi and its suopajňa com, see the intro. (pp. L & LI).
P. 7, 1.5, Janmāntara' means another birth or births. Jainism believes in metempsychosis, and so does Haribhadra, its follower.
P.7, 1. 8. By ädi occurring in dāna-s'iladau' are meant tapos (austerity) and svädhyāya (study). See l. 15. Dānu (charity), sala (oonduct), austerity and bhāvanā (holy reflections) are the four constituents of dharmo.
P.8, 1. 14. For Kukkācārya see intro. (p. LXXVI).
P.8, 1. 19. This quotation means that two negatives make up one affirmative. It occurs on p. 193 & in Vol. II on p. 14. It is met with in Tattvabodhavidhāyini (p. 109).
P. 8, I. 22. Cintamani' is a fabulous gem supposed to yield to its possessor all desires. It is also known as the philosopher's stone'.
P. 9, 1. 3. For Siddhasena Divakara see the intro.
P. 9, 1. 5. "Sammati stands for Sammatiprakarung also known as Sammatitarica. It is a Päiya work consisting of three kändas (sections) in verse.
P. 9, 1. 26. Here the word 'grantha', a homonym, means a phrase. It occurs on pp. 25, 43, 60, 61, 65, 66, 71 and 76. It also occurs in Mahānisīka. Vide DCJM (Vol. XVII, pt. 2, p. 33). It is found in Siddha. hemacandra (VI, 3, 142). In its tippana we have :" : YTHRY:".
P. 10, 1. 14. For the exposition of sömanya and vis'eßa see infra.
P. 10, 1. 17. 'Anuvytti' means 'co-ordination' and 'vyāvetti' differ. entiation'. [hese words occur in Anyayogavyanacchedadvātrims’ikā (v. 4).
1 For their names and grouping under four heads see Gujarati article
"antier" (p. 54). 2. For eighteen nikāyas according to Dipavansa soe Rahul Sankrtyā.
yana's Sk, intro. (pp. 4-5) to Vaubandhu's Abhidharmakosa.

Page #388

P. 11, 1.7 ]
NOTES
257
There it is said: "things are of themselves -suo moto- capable of co-ordination with things of their own class, and differentiation from things of a different class; their nature is not to be explained by assuming realities-(sāmānya and vis'ega), other than the things themselves." Vide intro. (p. LXXXIII) to SM.
P. 10, 1. 22. There are eight kinds of karman, jñānāvaranīya being one of them. It obscures knowledge. See "Notes" on p. 28, 1. 31. The word jāgāvaraniya' occurs in Vol. II on p. 225, I. 13.
P. 10. I. 26. The word .bhava' is here defined as one where living beings who are under the influence of karman, are born.
P. 11, 1. 3. The pūrva-paksa (objection) commences from this page with the word . katham', and it ends on p. 35, I. 7 with the word 'ityādi'. It embodies the following five issues :
(i) How can one and the same substance be both existing' (sat)
and not-existing' (asat)? -- pp. 11-17 (ii) How can a substance be 'permanent' (nitya) and 'impermanent'
(anitva) as well? - pp. 17-19 (iii) How can one have both attributes viz. generality (sāmā.
nyatva) and particuliarity (vis'egatva )? - Pp. 20-27 (iv) If a substance is expressible in words (abhiläpya) how can it be
non-expressible (anabhilāpya), too? - p. 27 (v) What is salvation after all? pp. 27-32 This last issue gives rise to two sub-issues : (a) How can salvation be attained by practising penance ? — pp.
27-31 (b) Is not a liberated one non-liberated and vice-versa, when
anokāntavāda (many-sided doctrine) is accepted ? — pp. 31-32
This is followed by an allegation that even a valid proof ( māna) is invalid (a-māna) and vice-ver86. — pp. 32-33
These two sub-issues are restated in verse on pp. 33–35.
All these issues are refuted: (i) on pp. 35-95, (i) on pp. 96-133, (iii) on pp. 134-316, (iv) on pp. 317-504 (pp. 317-365 dealing with the refutation of absolute anobhilāpya and the rest with that of absolute cbhilāpya), and (v) in Vol. It on pp. 124-239 with its first part on pp. 124-227 and its second part op pp. 228-231, and allegation about valid proof etc. on pp. 232–236.
P. 11, 11. 3-4. This allegation is refuted on p. 36, 11. 4-12 and 1. 37, il. 3-6.
P. 11, II. 4-6. This allegation is refuted on p. 62, 11. 7-8, P. 11, I1, 71. Anekantavāda is not the sole property of the Jaina
1 These notes are mainly based upon the Hindi potes (pp. 63-66 ) on
Pramānamimänisă and the Ei di intro. (pp. 105-106 ) to Akalanka. grantha-traya.
33

Page #389

858
NOTES
[P. 11, 1.2
system of philosophy; for, it is partly shared by the Sankhya and Mimā. msaka systems as well. But it is true that it is the Jaing school that has syatematically expounded this doctrine and refuted the various allegations made against it by the non-Jainas. Amongst them the Barddhas seem to be predominent; for, Haribhadra mainly refutes their allegation and further on p. 24 (Vol. I) he specifically quotes & verse from Pramanavārtika of Dharmakīrti. Bādarāyanais probably the first to attack anskantavāda in his Brahmasūtra (2-2-33). He may not have meant it for the Jainas only, though Sankarăcārya so interprets it. Can it not be against a Vedāntin like Bhartřprapañca, and the Sankhyas and the Māmāmsakas, especially when the last two are bhedābhedavādins and nityānityavādins?
P. 11, 1. 7. Virodha (contradiction) is the fault mentioned here, and this is but natural; for, it is the main pivot of the several other faults such as sams'aya (doubt) etc. noted elsewhere. The number of the faults attributed to anekantavada has varied from time to time so much so that Yas'ovijaya Gani in his Syadvádukatpalati (). 266a) has mentioned many more faults than those mentioned by Haribhadra in his s'āstra. tārtāsamuccayo (v. 510-518). Sarkara in his bhāsya mainly refers to contradiction and doubt, whereas S'āntaraksita distinctly mentions sarkard in his Tattvasangraha (v. 1722). In Syadvādaratnākara (p. 738) we come across the following quotation which mentions seven faults:
"#az-aita-aftico4 HATAY 44:1
अनवस्था व्यतिकरमपि जैनमते सप्त दोषाः स्युः॥" Akalarike in his com. (p. 103) on Pramunasangroko (III, 24) says:
"STARTPATHETTE[UT] : SHINICHTÀTIXTİ HTTÄTHETIT, Stafaria aut परिणासात संशय-विरोध-वैयधिकरण्यो-भयदोषप्रसङ्गाऽनवस्था-सरा-भावकल्पनाम् अन्योन्याविवेकप्रतीतिः
laga". Here, he has shown that the seven faults are without any basis.
Vidyānanda in his Astas'atī (p. 227) has mentioned the following eight faults:
विरोध, वैयधिकरण्य, संशय, व्यतिकर, सकर, अनवस्था, अप्रतिपत्ति and अभाव.8 1 He is looked upon by some as bhedabhedavādin, 2 Tarka-pāda' is supposed to be a later addition. 3 Parasparāśraya, cakraka and almāśraya may be specially noted.
They are: virodha (v. 510-013), anavasthā (v. 514-517) and samsaya (v. 518).
absence of & common abode, abiding in different substrata, 6 "
fa: 1:* - TRD, p. 93b 7 "OCET97943 :" - Ibid, p. 93b
These very ones are noted by Hemacandra in his com. (p. 28) on Pramüraminánsa (1, 1, 32). Amongst the Svetambaras, hie seems to be the first to point out that these eight faults are ill-based; bat, amongst the tbe Diyambaras Akalanka is the first. Milliseņa seeuns to have followed the former in his SM (com, on v. 24).
8

Page #390

P. 11, 1.7]
Prabhacandra in his Prameyakamalamartanda (Nir. edn., p. 156), too, has mentioned eight faults; but instead of counting apratipatti separately he has noted ubhaya.
NOTES
259
Tarka pañcanana Abhayadeva Suri in his com. (p. 452) on Sammaïpayarana has mentioned seven, and thus his view agrees in number with Vadin Deva Suri's quotation noted on p. 258; but it differs in this sense that he mentions abhava instead of vyatikara.
In TRD (p. 93b) the following nine faults are noted and refuted:1-विरोध, संशय, अनवस्था, वैयधिकरण्य, सक्कर, व्यतिकर, व्यवहारलोप, प्रमाणबाध' & असम्भव *.
Virodha is of three kinds: (i) परस्परपरिहारस्थिति, (ii) वध्यघातक and (iii) are. Suppose there is a mango-fruit which is green in colour and sour in taste. When it is so, it is not yellow in colour and sweet in taste. This is possible only when the first state gets removed. Thus both of these states are mutually exclusive of one another and not co-existent.
A serpent and a mongoose are not found together; for, the former is vadhya (prey) and the latter a ghataka (destroyer). Further, the former is weaker as compared with the latter. So, if these two were to co-exist, it will be a second type of contradiction.
There is a vadhya-ghātaka-nyāya i. e. a maxim of the destroyer and its prey. It is implied in Taittiriyavārtika (2-1-66) and Vais esika-bhāṣya (pp. 112-113).
Cold and heat do not exist together; for, they are opposed to each other. If they were to do so, they will be looked upon as an example of the third type of contradiction.
None of these three types of contradiction exists here; for, it is not form one and the same stand-point that being' and 'non-being' are admitted in the case of reality. This topic is treated in TRD (p. 94a). Further, there it is said:
“किञ्चायं विरोधः किं स्वरूपमात्रसद्भावकृतः १ उतैककालासम्भवेन २ आहोस्विदेकद्रव्यायोगेन ३ किमेककालैकद्रव्याभावतः ४ उतैककालैकद्रव्यैकप्रदेशासम्भवात् ५११
तत्राद्यो न युक्तः, यतो नहि शीतस्पर्शोऽनपेक्षितान्यनिमित्तः स्वात्मसद्भाव एवोष्णस्पर्शेन सह विरुध्यते, वेतरेण, अन्यथा त्रैलोक्येऽप्यभावः स्वादनयोरिति ।
1 For the exposition of this topic in Guj, see pp. 168-171 of Jaina darsana (a translation of Saddarśanasamuccaya and TRD) by Pandit Bechardas and Tattväkhyāna (pt. II, pp. 146-161) by the late Upadhyaya Mangalavijaya.
2 Violation or cangellation of convention.
3 Opposition to valid proof.
4 Impossibility.
5 As other examples may be mentioned a cow and a tiger, a mouse and a cat and the like which have innate antipathy.
6 Cold and heat are not contradictories in modern sense; for, there is a possibility of a substance being neither hot nor cold.

Page #391

260
NOTES
[P. 11, 1.7
नापि द्वितीयः, एकस्मिन्नपि काले पृथक पृथग द्वयोरप्युपलम्भार ।
नापि तृतीयः, एकस्मिन्नपि लोहभाजने रात्री शीतस्पर्टी दिवा चोग्णस्पर्शः समुपलभ्यते, न च तत्र Aja: 1
नापि तुरीयः, धूपकडुच्छकादौ द्वयोरप्युपलम्भात् ।
पञ्चमोऽपि न घटते, यत एकस्मिन्नेव तप्तलोहभाजने स्पर्शापेक्षया यत्रैवोष्णत्वं तत्रैव प्रदेशे रूपापेक्षया शीतत्वम् । यदि हि रूपापेक्षयाऽयुष्णत्वं स्यात् तर्हि जननयनदहनप्रसङ्गः 113
Amongst the available works of the S'ustāmbaras, it seems Gandhahastin Siddhasena Gani's com. (pp. 394-398) on TS (V, 31 ) is the first work to deal with the subject of virodha in details. Dharmakirti has treated this subject in Prananavinis'caya.
P. 11, 1. 8. The Jainas do not believe that being' and 'non-being' are absolutely the same. Nor do they hold that non-being' exists as inseparable from being'. What they hold is that being' and 'non-being' are predicable of the same subject. Such being the case, being and non-being' are not implicitly contained in each other and so reconcileable-as in Hegel's system-, but they are to be referred to different aspects of one and the same thing, and so there is no contradiction whatsoever. Further, according to anekantavāda the contradiction is not a fact that transcends or confounds the laws of logic, that is to say, a fact which because it is a fact, has somehow to be accepted-as is done in the anirvacanīyatīvāda in the Sankara school-; it is a fact perfectly amenable to the laws of logic, a fact which logic easily succeeds in showing to be no contradiction at all, inasmuch as all the supposed contradictory elements refer to two different aspects of the same reality.
P.11, II. 8-9. This verse, if slightly modified, serves as an answer to the allegation made here. See p. 65, 11. 4-5.
P. 11, 11. 16. gada Haya TTATI means that he elucidates this very thing by tathāhi etc. This phraseology is met with, many a time in this work.
P. 12, 11. 3–4. See p. 65. P. 12, 11. 4-5. See p. 65.
P. 12. 11. 4-5. From SM (com, on v. 4) we learn that the Jainas hold that dharmas are not absolutely other than the dharmin; otherwise, there could be no such relation between them as predicate (vis'exand) and subject (vis'esya). For, no two absolutely distinct realities (say & camel and a donkey ) can be ever related as subject and predicate. Further, if dharmas are absolutely distinct from the dharmin i. e. the substratum in which they inhere, there will be as many distinct entities in a dlarmin 29 there are dharmas, since every dharmin has infinite dharmas. For further details see “Notes" on p. 65, I. 10.
1 For the explanation of this in Guj. ses Tattvākhyāna (pt. II,
pp. 148–152), 2 See “Notes" (pp. 261-262) on SM.

Page #392

P. 13, 1. 307 NOTES
261 In the intro. to Jayadhavalā (pt. I, p. 108) five views about dharma and dharmin are noted. They are:
(1) Dharmin is real, whereas its dharma or dharmas are unreal.
The latter appear to be in dhurmin on account of avidya
(ignorance). (ii) Dharmin is unreal but dharma is real. (iii) Both dharmin and dharma are real but they are distinct. On
account of samaväya, dhurmas are realized in the diarmin. (iv) Both dharmin and dharma are unreal. (v) Diarmin is somehow identical with its dharma.
These views are respectively held by (a) the Vedāntins, (b) the Bauddhas, (c) the Naiyāyikas and the Vais'esikas, (d) the TattvopaplavaVādins and the Sünyavādins and (c) the Jainas, the Sankhyas, the followers of Kumārila, and those of the Yoga school.
P. 12, 11. 4-5. See p. 65.
P. 12, 1, 5. Ahosvit' is a particle implying doubt, alternative. This word as well as "äho' are usually the correlatives of • kim' (whether).
Ahostvit' occurs on p. 201 (11.7-8), p. 221 (1. 11), p. 275 (1. 12), p. 276 (1. 10), p. 347 (1. 12) and in Vol. II, on p. 11, (1. 5), and in the Bhāşya (p. 121) on TS (I, 35), in Abhijñānasākuntala (act V) etc. • Utasvit', its synonym, is met with on p. 72, 1. 26 of AJP.
P. 12, 1. 10. This is refuted on p. 65, 1. 12. P. 13, II. 3-4. This is refuted on pp. 66-67. P. 13, II. 5-6. This is refuted on p. 68. P. 13, 11. 6-7. This is refuted on pp. 70-71.
P. 13, 1. 17. Pravrtti-nimitta' elsewhere means 'reason for the use of any word in & particular sense' i. e. connotation of a term while vyutpattinimitta means its denotation. See p. 25, I. 16 and p. 48, 11. 5-6.
P. 13, 1. 28. This Abhayadeva seems to be pone else but the wellknown commentator of Sammai payarana; for, in its com. (p.5) named as Tattvabodhavidhāyini and identified with Vādamahārnaud we come across this very explanation of cakraka'. He had a title of Tarka-pañcā. nana'. He flourished in the period ranging from the latter half of the tenth century of Vikrama era to the first half of the eleventh.
P. 13, 11. 28-30 & p. 14, 11. 22–29. The two faults viz. 'cakraka' and 'anavasthā' are here explained. The first is an argument in a circle, and the second is regressus ad infinitum. The word cakraka' occurs on p. 57,
1 This may remind one of Vadamahārrava from whose work one and
the same verse is quoted both in TRD (p. 42a) and SM (com. on v. 18). Sāstri Jagadiscandra takes this to be the name of a Sankhya work, and not that of an author, but I think it is his slip. Prof. Dhrcva ig silent except that he has included this game under Sankhya'.
.
. .

Page #393

462
NOTES
[P. 13, 1. 30
1. 24 and on p. 97, 1. 24. Similarly the word 'anavastha' is met with, on
.72. 11. 6. 16. 21 & 22:p. 93. 11. 11-12 & 29; p. 97. 11. 8. 11. 24 & 27: P. 108. 11. 23, 29 & 30; p. 116, I. 29; p. 144, II. 5-6, 21 & 22; p. 282, 11. 9, 27 & 28; p. 399, 1. 8; Vol. II, p. 130, 1. 10; p. 140, 1. 11; p. 142, 11. 8-9; p. 194, 1. 5.
P. 13, I. 29. A Mimarneulico is w follower of Mimarned, a gyetem of philosophy also known as Pürva-mimāmgā, Karma-mimamsa and Adhyaremimārsā. It is thus distinguished from Uttara-mimamsa, also known as Brahma-mīmāmsā and Vedanta,
The word 'mimãmsā.' literally means reflection'. The first attempt in the direction viz. "back to the Vedas" was to reflect upon and systematiza the teachings of the sacrificial section of the Vede i. e. the Brāhmanas. So says Prof. Dhruva in his intro. (p. xxii) of SM. He adds :
"As the Vaišeșika was engaged in determining the properties of things, and the Nyāya in formulating the principles of Logic, the main funetion of the Půrvamimāṁsā school-which is demonstrably older than both-was to lay down the principles of Interpretation, originally that of Vedio texts relating to the sacrifoe. But its constant contact with rival systems which attacked the authority of the Veda drew it into the arena of epistemology and metaphysics.... While the epistemological and metaphysical problems were foreign to the original purpose of Mimārsă, the system found its natural development in the direction of logic, with the result that the Mimausa como to be called Nyaya' and was the parent of what is now known as the Nyāya-darśana".-Ibid., p. LVIII
Jaimini (c. 200 B. C.) is said to be the author of the Mimūnsāsūtra. This has led to the Mimārsă-dars'ana being designated as Jaiminiyadars'ana', and the Māmāmsaleas as Jaimanīyes. They are the followers of Dhūma-márga (the Path of smoke), a rival of Arcir-márga (the Path of Light). These two Paths are also known as Dakşiņa-nārga and Uttaramarga respectively,
The Mināmeckas consider as an authority only the Vedas which are earlier (pūrvavartin) than the Upunişads. Hence they are known as Purva-mīmāṁsakas. According to them animal slaughter practised in the course of a sacrifice is justifiable as it is prescribed by the Vedas, and is pleasing to gods, guests and manes. Their goal is to attain heaven by
Stival
1 It is as old as the oldest frautasūtras. Soe Appendiz C (p. 66 )
of SM. 2-3 Dhûms-marga' is the religion of rituals or works (karman) and
'Arcir-märga' that of wisdom (ñana). Both of these are also known * Pitryana' (the Path of manes) and Deva-yana' (the Path of gode ). The earliest locus classicus of these two Paths is Brhadara. nyaka Upanisud (p. 78) followed and slightly varied by Chandogya
Upanişad (p. 145). See Notes (pp. 126-127) to SM. 4 See SM (com. on y. 11, p. 61). $ This is what oan be inferred from Bhagavadgidi (VIJI, 24-25).

Page #394

P. 13, 1. 291
NOTES
26$
propitiating gods by performing sacrifices and by offering flesh to them as an oblation. They perform s'raddhas for the propitiation of the måned and offer madhu-parka to guests.
As stated in TRD (p. 115a), the Uimaisakas are Ekadandins or Tridanding as is the case with the Sankhyas. Further, they wear red (Chātu-ralcta) garments, use a deer's skin to sit upon, keep a gourd, have their head shaved, and sip thrice the water after having washed therein their sacred thread (yajñopavita). They have no guru ( teacher) but the Veda, and so they have not to approach any one when they wish to resort to renunciation. As regards their views it may be said:
(i) Veda is eternal, apalruseya (not emanating from a personal
author) and self-authoritative, and a means of attaining know
ledge as it propounds dharma. (ii) S'abda' is eternal, all-pervading and a gunch of alcis'a. (iii) There is none-not even God wlio creates or destroys the world. (iv) There is no possibility for any one to be omniscient. (v) The followers of Prabhākara' (650 A. D) admit five pramūnas
vız. prutyakşa, (perception), anumano (inferenco), s'abda
verbal testimony), Upamana (comparison) and Orthopatti (presumption) whereas Kumārila ( 670 A, D.) and his followers
all these five along with the sixth viz. abhāva ( non-apprehension ). (vi) Kumārile and other Mimānisalcas accept anekiintarāda
to a certain extent; for, they believe: (8) Every thing exists from the stand-point of its own rūpa and
does not exist from that of the rūpa of the rest. (b) An avayavin is neither entirely distinct nor non-distinct from
the qvayavas. (c) Every thing is characterized by origination, permanence and
and destruction, (d) Sámánys and vis'eşa are relative ( sāpeksa) and not absolute
(mirapeksu). 1 Som, take him to be a younger contemporary of Kumarile and
some believe him to be his pupil. He has written Brhati, a com. on Säbarabhasya which elucidates Mimansäsutra. Sabara, the author of this Bhāsya is looked vpon by some as a contemporary of Vätsyāyana wherong others assiga him to the fourth century A.D. Mr. P. I. Tarkas informe ne ag under:
Sabara flourished much earlier than Vätsyāyana (c 300 A. D.) but definitely after Patañjali, the grammarian (c. 150 A. D.). Sabara's age therefore would be c. 100-200 A, D. For an explanation of this see may "Notes" ( 157 ) on Kapd Notes QE AJP (p. 385, 1, 21). In the latter, two types of arthapatti are mentioned viz. drstórthāpatti and śrutarthāpatti: The former
is admitted by Prabhākara and the latter hy Kumarila blitta, 3 This is the view expressed in Tattvasangraha (p. 501 ) and TRD
(p. 98b)

Page #395

264
NOTES
[P. 14, 1. 4
In Upamitibhusvaprapunoākathū (p. 437) there is some description of the Mimūniscă school and its followers.
P. 14, 11. 3-4. For refutation see p. 71, 11. 8-11. P. 14, 11. 26-27. On p. 97, l. 24 we have "agera ".
P. 15, 11. 11-12; p. 16, 11. 3-10; and p. 17, 11. 3-6. That a thing is both existent and non-existent is realized neither by perception nor by inference.
P.15, 1. 19. Jūāpaka' means a statement which substantiates the view previously propounded. The word jñāpaka' occurs in the text on p. 302.
P. 16, 11, 4–5. For refutation see p. 87, II. 4-5.
P. 16, 11. 5-7. For refutation see p. 87, 1. 7; p. 88, 11. 3-10; and p. 89, 11. 2–12.
P. 16, 1. 7. For refutation seo p. 90, 11. 4-8. P. 16, 1. 8. Abhāva' means non-existence. For details see infro.
P. 16, 1. 9. The word 'kadaga' (Sk. kataka) meaning a bracelet occurs in Näyödhammalcahā (1,1). Kataka' occurs on p. 318, I. 22 of AJP. The word kundala' meaning 'an ear-ornament' occurs in Viahapannatli.
P. 17, 1. 7. For refutation see p. 96 etc.
P. 17, 1. 8. Here nitya is defined as one which is never destroyed, which is never created and which remains the same throughout. This is, of course, the view of the Vais esikas.
P. 17, 11. 8-9. This gives us a definition of anitya' as one which by its vory nature lasts for one moment.
P.17, 1. 17. The expression sageda TOEFITFIT gestecar' is practically repeated on p. 20, 1. 13. On p. 128, 1. 25 we have: harta GTOFTE ROUT. * Atides'a' means analogical transference, analogical extension of an argument.
P.17, 11, 22-25. These explain the propriety of each of the four adjectives qualifications. If one were to say that nitya is one which is uniform in naturo ( elutsvibhīvo), one whose nature is to last for a moment (isana-sthiti-svabhava) will have to be considered as nitya. So, to exclude it, sthira is added to it. Anutparna is added to these two adjectives so that an object which is constant and of uniform nature but created may not be looked upon as witych as some do. A pracyutu is further added to these three adjectivos to suggest that the view of some who believe a thing to be nilys till its inument of perishing, is uutenablo, though they, no doubt, almit thrve attributes in the case of nitya. Municandra Sūri erluates such persons with thre Nuriy yilues and says: Thugh the Nuiyayikas consider the prayablīca (antecedent non-existence) of the products like a jar etc. as mityju upto the moinynt of their yeneration, they believe that this prägublāvu perishes as soon as tlic corresponding products got generated.
Thus, on the whole, there are four different views about nitya: (i) tema ara fant, (ii) fiat , (iii) grattikoa hela and (iv)

Page #396

P. 17, 11. 22-25)
NOTES
265
अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावं नित्यम्. They may be roughly attributed to the adherents of (1) Jaina, (2) Sānkhya & Vedānta, (3) Naiyāyika and (4) Vais'egika schools respectively.
According to the Vais'ssikas only those things which are absolutely changéless are nity, and such a type of nityatva (changelessness ) is found in äkās'a, parumänu etc. This may remind one of the definition of * rigidity' in Statics.
For Patañjali's view about nityatvu, ono can say from the following lines of his Mahābhāsyo on 1, 1, 1 (Kielhorn's edn., Vol. I, p. 7) that he is more inclinod towards purināmi-nvityatvu than kutastha-nityotvo:
__ "द्रव्यं हि नित्यमाकृतिरनित्या "आकृतिरन्या चान्या च भवति । द्रव्यं पुनस्तदेव....."अथवा नेदमेव नित्सलक्षणं ध्रुवं कूटस्थमविचाल्यनपायोपजनविकार्यनुत्पत्त्यवृद्धयव्यययोगि यत् तन्नित्यमिति । तदपि नित्य यसिंस्तत्त्वं न विहन्यते । किं पुनस्तत्त्वम् ? । तद्रावस्तत्त्वम् । आकृतावपि तत्त्वं न बिहन्यते।"
The Vedāntins believe two kinds of nityatvo: (i) relative and (ü) absolutive. The formor is what they call anvayitva or anvitatva or sthiratva, and it is such as belongs to kcirana in all its changes (e. g. clay in a jar, the dissolution of a jar etc.). Further, it is based on the ground of pratyabhijñca (recognition ), the ground admitted by the Jainas. The latter is such as belongs to brahmin or ātman and to none else.
According to the Jainas absolute nityatva is a pure fiction. Nityafuas which is possible is only relative. It is one which is in the midst of change. The Vedāntins thus are at one with the Jainas in so far as they trace sthiratva or anvitatva in the midst of change. But as they do not attach much valuo to this relative wityatva and lay moro emphasis on the absolute nityatvu than on the other, they may be classed with the Vais'eşikas who define nityd as "ayaraftakrua"4
I may nute en puissant the riddle of permanence and change as solved by Greek philosophers and noted by Frank Thilly as under :- ; : "He is doeply impressed with the fact of change in the world, and concludes that chango constitutes the very life of the universe, that nothing is really permanent, that permanenco is an illusion, that thoug! things may appear to remain stable, they are actually in an endless process of becoming, in a constant stato of flux. Tho Eleaticså take the opposite view and deny the very possibility of change or becoming. To them it is unthinkablo that reality should change, that a thing should really and truly become something else. And so they declared that change is illusory, more sense, appearance and that being is permanent and real."- A History of Philosophy (pp. 22-23)
1 Cl. " tapet fart"-TS (V, 40) 2-4 Seo "Notes" (pp. 43-44) to SM,
5 He means Heraclitus (535 B.C.475 B. C.). 6 This school takes its name from the town of Elea, in southern Italy,
the home of its real founder Parmenidos who was born in about 510 B. C.
34

Page #397

266
NOTES
[P. 17, 11, 22-25 :: Empedocles (495 B. C.-435 B. C.), the Atomists and Anaxagoras 6500-B. C.-428 B. C.) declared that absolute clunge was impossible and they concluded in favour of relative change. For, they state: :: SThere are beings or particlos of reality that are pormanent, original, imperishable, underived, and these cannot change into anything else: they are what that they are and must remain so, just as the Eleatic school maintains. Those beings or particles of reality, however, can be combinod and separatod, that is, froin bodies that can again be resolved into their elements. The original bits of reality cannot be created or destroyed or change their nature, but they can change their relations in respect to sach other. And this is what we mean by change. In other words absolute chango is impossible, but relative change is possible.”—Ibid., p. 32
P. 17, 1. 28. The Naiyāyikus are tho followers of the Nyāya school of philosophy, founded by Aksapāda? They are also callod 'Saivas' as they are always devoted to S'iva". Further, tlic word 'yauca' is used in TRD (p. 20a) and Saf (com. on v. 9) for the Muiy yikas. It is used at times in the sense of the Vuis esikus as well. See SM (pp. 143, 148, 173 and 178, Jagadis'acandra's exln.) and "Notes" (P1) 140 and 165) on SM.
The Nyaya school admits sixteen categories:
Pramúna (proof), prameya (object of proof), sans'aya (doubt), prayojona (nim), drolünta (illustration), siddhanta (conclusion ), avayava (member), turkco (hypothesis ), Hanaya (ascertainment), vāla (continued argument), julpt (sophistry), vitanda (wrangling), leteciblasa (fallacy), chalu (quibbling), jūti (far-fetched analogy), and nigrala (opponent's error)
Further, this school adinits four promānus vim. (a) pratyuksti, (b) inference, (C) comparison and (d) agamo.
P. 17, 1. 20. Abhava (non-existence) is of four kinds: (i) prügj. abhārzt ( antecedent non-existence ), (ii) madhvaniscībhovu (subsequent non, existence ), (iii) anyonychlivo (mutual non-existence) and (iv) atyantilbhāva ( absolute nou-existence). Before a thing (say a jar) is produced, there is its non-existence. This non-existeuce is priīgubhūvo. It exists from beginningless time, and it is destroyed as soon as a thing of which it is
1 He is also named as Gautama and his wife as Ahalyā. He is further
referred to as Mahāyoyin'. See Skandapurūna (Kumārīkā-khanda). 2 He is looked upon as the originator and destroyer of the universe,
He is omnipresent, omniscient and eternal. 3 "वस्त्वसकरसिद्धिश्च तत्प्रामाण्यसमाश्रया !
क्षीरे दध्यादि यन्नास्ति प्रागभावः स उच्यते ॥२॥ नास्तिता पयसो दनि प्रध्वंसाभाव इण्यते। गषि योऽश्वाघभावस्तु सोऽन्योम्याभाव उच्यते ॥ ३ ।। शिरसोऽवयवा निम्ना वृद्धिकाठिन्यवर्जिताः। 1IZFIRST HISZETT Joli XI?"
--Mimänsāślokavārtika (abhāva prämăgyaväda, pp. 473-474)

Page #398

P. 18, I. 41
NOTES
267
a pāgabhüva, is procluced. Tho worel prāgabhāva' occurs in Vol. II, ou ), 31, 1), 8-9 and on p. 173 ,1. 6. It is oxplained in the super-oom. (Vol. 11, p. 91). Fnrthor, a quotation by way of its illustration is given there, It means: the non-oxistence of dulki (curl) in kşira (milk) is called prāgabhāva',
It may by noted that prāgabhaina or dhvanisa is rogarded by the iais esikus as the cablurīnce of a thing; but, according to the Jainas it is as much a blūra is the thing itself. Moroover, tho so-callol ablāvut is not tuccha or mithyā i. e. nosubstantial nothing as some Vedāntins would have it, lmt is an aspect of thiva and thorofore the bhāvs, itself.
There is mention of pralinisībuna in Vol. II on }, 173, 1. 7.
In Sililhasena Canis com. (L. 374) on TS (V, 29 ) there is an exposition of bluze.
P. 18, 1. 3. The word "areka' is explainoil in the com, as'āsankā', This word occurs on p. 19, 1. 13.
P. 18, 11. 3-7 & p, 10, 1. 3. l'or rolutation see pp. 132-133.
P. 18, 1. 4. Dravya' means, no doubt, a sabstance; but, according to Jainism it is not without paryayo (modification), and hence utpada (origination) and nyaya ( dissolution) in addition to dluuya (permanence Same is the case with paryaya; for, it is not without dravya, and hence dhrunya over and above upala and vyart. Thus everything that exists is alprarles-gay-throuvy-yukte? This is why reality is defined in Jainism as substance-cumomnole.
This concept of reality may remind a student of biology of the concept of metabolism. For, it affords an exact parallel, since motabolism consists of two opposite processes viz. anabolism and catabolism. These respectively mean the process of breaking up and that of building up, They are held together by a synthetic process of equilibrium known as notabolism. Roughly speaking, the living process is a combination of alternative processes of birth and death the equilibrium between which is maintainel by a life-process itself. Disintegration is necessary for the release of energy for lifo, and integration for building up låtent energy. Maintenance of the suitable equilibrium betweou these two is again necessary for continuance of lifet.
A student of philosophy may compare this concept with the dialectic concept of Hegel—the concept which implies two opposite processes of thesis and antithesis both combined by synthesis,
I See "Notes” (p. 26) on SM. 2 Cf. Siddhasena Gani's com. (p. 378) on TS (V, 29) and AJR
(p. 119). 3 Cf. "374147316 ag-TS (V, 29) "*" 4-5 See Prof. A. Chakravarti's article “The Contribution of Jainism
to World Culture (pp. 85-86) published in "The Jaina Antiquary” (Vol. IX, No. 2).

Page #399

268
NOTES
[P. 18,1. 4
Aocording to the dravyárthika nayo everything is nity (permanent), sīmānyo, avūcya and sat (existent), whereas acoording to the paryāyārthika naya everything is just the opposite i. o. impermanent, vis'escó, vãoya and asat (non-esistent)?
P. 18, 11. 20-21, This verse is quoted in SM (Com. on v: 37), too...
P. 18, 11. 20-21. According to the Brouddhas everything lagts for a moment, and then it completely parishes. So they 1999 the word printna in the sense that there is absolute dissolution following origination. The Naiyayikas and others who regard dracuyc as entiroly distinct from grena interpret this word as the destruction of sunce after it was produced in a dradyct which undergoes no change wliatsoever. The Juincts do not believe that any diccyc or gence is entirely chungeless (avikrta). Neither any dravya nor grepe leaves off its inherent nature in spite of its undergoing changes?. A human soul oven when it bacones a beast or a bird, does not lose its soul-ness. Whether a binary becomes tertiary or vice versa it does not cease to be matter. The white colour may become yellow, and that in its turn may become green; but, in all these stages colour is all the white present. This is what is beautifully expressed in Ts (V. 41 ) as *Para: fop". Vyāsa in his com. (p. 307) on Yogesītro (III, 13) defines 'pariņāma' in the same way as here. For he says:
syafectetur conten yanati ynia : f14:17 P. 19, 1I. 16–17. The words 'mrt-pinda' and 's'ivaka' occur on 0. 123. 11. 6-7, and these two along with sthāgaka' and kapāla' on p. 113, 11. 5-6. Sivaka' occurs on p. 114, 1. 3, too. In Kotyācārya's com. (p. 181) on Visesa" (v. 482) we come across "afaqoz-faq PITATIT STREET 484": So it follows that the word "ādi' occurring in ufadhile stands for सासक, कोश, कुशूल etc. This is borne out by स्थास, कोश and कुशूल occurring on p. 104, L 27 of Municandra's com. on AJP. :. In Siddhasena Gani': com. (p. 398) on TS (V, 31) we have: ...... ufque fai 7-644 -The-Deficientualqarorai".
In Durga padaprakas'a (p. 23b), a com. by Prabhānanda on Vitara. gastotra (VII, 1) we have "+977-227-". In its a vacūri (p. 74b) by a pupil of Visalaraja we have “स्थास-कोश कुशूल-बुनोदरकर्णादि".
A lump of clay assumes different forms before a pot, a jar, or the like is made out of it. These forms are given names according to the shapes they assume. Thus a ball of clay is called "mrt-pinda'; a lump of clay which has a shape of a linga, of Siva s'ivaka'; 'stlăsaka' is the name given to a lump of clay having the shape of a mirror; kos'a' to that resembling å becket; and kus'ala' to one resembling a granary,
... 1.Soe Jagadisacandra's explanation (p. 297) of SM.
2. Transformation or changing manifestation does not mean complete
cossasion.

Page #400

P. 23, II. 4-5]
269
P. 20, 1. 3. As stated in SM (com. on v. 14) there are four views regarding sumanya and vis’csu. They are:
NOTES
(i) There is only samanya, and vis'ega has no place whatsoever. Samanya alone is vacya. It is the only reality.
This is the view of those who admit only dravyästika naya. Some Mimamsakas, the Sankhyas and the Advaitavadins hold this view.
(ii) There is nothing but wisesa.
This is the view of the Bauddhas, and it is due to their laying all emphasis on the paryāyāstika naya and completely denying the existence of the dravyāstika nayo.
(iii) There are both sāmānya and vis'ega but they are in no way inter-related—are both distinct and independent. That is to say, both of them are realities, distinct inter se.
This is what the Vois esikus and the Naiyāyikas hold as they have an unwarranted passion for the Naigama naya.
(iv) Samanya and vis'esa are neither absolutely distinct nor non-distinct from each other. What is samanya from one view-point, is visesa from the other and vice versa. They are two-in-one. This is the view of the Jainas.
P. 20, 1. 3. For refutation see p. 134 etc. P. 20, 11, 7-9.
For refutation see p. 293, I. 12 & p. 294, 1. 3.
P. 20, 1. 8. On this very page, 1. 23, the commentator explains 'karka' as a kind of horse. Does he mean 'a white horse', the meaning to be found in various dictionaries? The word 'karka' occurs on p. 120. 11. 7 & 22.
Kalki or Kalkin who is looked upon as the tenth and the last incarnation of Visnu, is said to have a white horse to ride upon. So Muni Kalyānavijaya in his "वीर निर्वाणसंवत् और जैन कालगणना" (p. 48 ) has suggested that the word 'kalki' may be a Sanskritized form of kakki, kakka the Paiya word meaning a white horse.
P. 20, 11. 9-10.
For refutation see p. 294, II. 6-8,
P. 20, 11. 15-16. Cf. p. 275, 1. 14 and the first hemistich of the following verse of Visesā" :—
"एकं नित्र्यं निरवयवमक्कियं सव्वर्गं च सामन्नं । freसामनन्त्ताओं नत्थि विसेसो खपुष्कं व ॥ ३२ ॥ "
For refutation see p. 295, 1. 10.
P. 21, 1. 6. P. 23, 1. 3.
Here the word 'para stands for 'Dharmakirti'; for
the verse quoted here occurs in his Pramāṇavārtika (I, 183-4).
P. 23, 11. 4-5. The idea conveyed in this verse is refuted by Akalanka in his Nyayaviniscaya. This verse is quoted in Nyayakumudacandra (p. 620), and with variants in Anekäntavādapraves'a (p. 7), Astasahasri (p. 92), Sammatiṭīkā (p. 242), Nyāyavinis'cayavivarana (p. 92a), and

Page #401

270
NOTES
[P. 23, II. 4-5
Sacrādaranákar (1 837), and it is explained in PraumānovārtikcsudWriti and Manorutluconandinē. This explainatiou is reproduced in tlie in. on Nyárakunudacaniera ( ). 620).
P. 23, 1.5. The root ciu!' is «roppol anul roplaced by nud!' by Ratnaprabha Siri in his Rulnakorīkotārikī; for, in his days it conveyed an obsceno senso.
P. 23, 11. 20-21. Ilore the worl'syziel' is explained. It is said that originally it is the third person singular of the potential of art to be. It is here treated as an indeclinable connoting somehow'. In "Notes" (1. 32 ) on Sur it is sail that it "is gonerally treated by commentators as an indeclinable noun or acliectivo cojinoting in lifinite possibility". Is the word * inefinite" correct!
P. 24, 11. 5-6. CE p. 297, II. 1:3--Li P. 25. 11. 3-5. For refutation see , 300, 11, 5-12 & 301. P. 25, 1, 0. For relatation see n. 302, 11. 7-8. C. p. 326, 1. 7. :
· P. 25. 1. 10-11. Why the author has restated the same thing is accounter for, in two ways. Of. what is said on 27, 11, 17-18.
. P. 25, t. 17. A camel is somehow cnus. This is an example of syadvada. This is what the oppouent says.
P. 26, 1. 3. 'Bhedasamhāra vāvla' has no scopie in several mon-Jaina systems. See p. 316, 1. 1S.
P. 27, 11. 3-7. For refutation see l: 317, 1). 4-10. · P. 27, 11. 9-10. For refutation see Vol. II, . 124 etc.
P. 27, 1. 10 & 1. 28, 11. 3-7. For refutation seo Vol. II, p. 208, 1. 14 & 7). 209, 1. 3.
P. 28, 1. 7. ' fer at may remind one of the Guj. *u: .
P. 28, 11. 7-9. For rofutation see Vol. II, p. 209, 11, 5-11 and p. 210 11, 3-7.
P. 28, 11. 10-11 & 1. 20, 11. 3-4. For refutation see Vol. II, p. 218 11. 9-12 & pp. 219, 11.3-1; p. 220, 11. 3-8; }}. 221, 11. 3-12; and p. 222, 11. 3-4,
P. 28, 1. 11. Cf. TS (X, 3) wliere we have "Piccaat 12:,
P. 28, 1. 31. There are eight kinds of lxcrmun: (i) jñünāruraniya, (ii) darkanānerelnījc, (iii) moluruniye, (iv) nedeniyet, (v) ārus, (vi) nümun, (vii) gobro and (viii) anlurayu. The first obscures knowledge. For details see JRL (Ch. XIII). .. . P. 28, 1. 32. Şaştha (P. chattha) and astama (P. atthama) are oach a kind of external penance--mortification of flesh. Every day one takes two meals. So one who givos up one meal on the first day, two on the second and one on the third and thus gives up) meals up to the fourth, is said to be practising 'caturtha'. Similarly one who gives up two meals on each of the two days and one meal on a previous day and one at the end, and, thus

Page #402

P. 33, 1, 51 NOTES
271 gives up meals up to the sixth, is said to be practising 'sastha'. One who practises 'astama' gives up meals up to the cightl..
Caittha' is explained as a bore by Abhayadeva Sûri in his com. (p. 147b) on Thāna (III, 3; s. 182). For, ho says:
"केवलमेकं पूर्वदिने द्वे उपवासादिने चतुर्थं पारणदिने भक्त-भोजनं परिहरति तत् चतुर्धभक्त "शब्द व्युत्पत्तिमात्रमेतत् "प्रवृत्तिस्तु चतुर्थभक्तादिशब्दानामेकायुपवासादिविति ।" In Smrticundrika we have:
" aaat: Ath 999 2481
उपवासफलप्रेप्सुर्जह्याद् भक्तचतुष्टयम् ॥" P. 29, 11. 4-10 & p.30, For refutation soe Vol. II, p. 224, 1. 12.
· P. 29, 1. 7. Premāca means negligence, inadvertence. It is one of the causes of the influx of larm0129.
P. 29, 1. 8. Contemplation is either good or bad. For details See JRL (CH. XX).
P. 20, 1. 14. There aro five bhurcs: (i) (presionikre, (ii) ksyilah, (iii) kişīyopusuemilus, (iv) (udayika and (v) purinamiket. Roughly speaking, blāva' means a condition of a living being. The audayiko bhāva rises from the oneration-fruition of karmens. In the case of the embodied soul it is its impurity. For details see JRL (PP. 98-100).
P. 29, I. 29. See Nules" for ), 28,1. 31. Veelaniya kran makes an embodied soul experience pleasure or pain.
1. 30, 11. 7-9. For refutation sco Vol. II, p. 22.3, 11. 4-6.
P. 30, 1, 9 & p. 31, 11. 3-7. For refutation sec Vol. II, }) 227, II. 8-10. * P. 30, 1. 22. See "Notes” for p. 29, 1. 14. Ksãyopas'amika bhāva' rises from the partial destruction, wybsidence and operation of the Ist, 2nu, 3rd and the 8th kinds of larm4168—the karmiins known as glāti-korrus. Soe JRL (p. 100).
P. 31, 11. 8-9. 102 refutation see Vol. II, 1.228, 11. 4-5.
P. 32, II. 4-6. For rotation soe Vol. II, p. 231, 11. 9-12. .. 1.32, II. 7-10 & p. 33, 1. 3. For refutation see Vol. II, p. 232, 11. 7-8,
P. 33, 1. 5. The first foot etc. aro referred to as “sa ugraha-grantha' in Vol. II, p. 236, 1. 4. This may remind one of 'sa grałta-s'loka' and fantara-s'loka'. In the intro. (19.49) to Nyhyolumudocandra (Vol. I) we have;
“निराकारेतरस्य' इत्यादयोऽन्तरलोका वृत्तिमध्यवर्तित्वात् । 'विमुख' इत्यादिवातिकव्याख्यानवृत्तिप्रन्धमध्यवर्तिनः खल्वमी श्लोकाः । वृत्तिचूर्णतां तु विस्तारभयानास्माभिर्व्याख्यानमुपदर्थते । संग्रहश्लोकास्तु वृत्तिप्रदर्शितस्य वार्तिकार्यस्य संग्रहपरा इति विशेषः”
Thus sangrcka-grantha means a statement made with a view to recapitulating what has been previously said.
: 1. In the coin. (p. 220b). on Viühapannatti (II, s. 32 ) Abhayadera has
: guid the same as under:__ "चतुर्थ भक्तं यावद् भक्तं त्यज्यते यत्र तच्चतुर्थम् । इयं चोपवासस्य राज्शा एवं पष्ठादिकमुपवासद्वथादेरिति ।"

Page #403

[P. 33, ll. 5-10
P. 33, II. 5-10. All these three verses with slight variations or without them are quoted in TRD (p. 78a), Bodhicaryavatarapañjikā (p. 492), Nyayarinis'cayavivarana (p. 581a) and Nyāyakumudacandra (pp. 838-839). In the fn. of the last work explanation from Manoratha nandini is given.
272
NOTES
P. 33, 1. 11 & p. 34, 1. 3 & l. 8-10. In Syadvadaratnākara (p. 1118) and in Nyāyakumudacandra (p. 841) we find all these lines as quotations and in TRD (p. 78a) all except the last; but, nowhere the original source is mentioned or traced.
P. 34, I. 16.
sro occurs on p. 29, 11. 5-6.
P. 36, 1. 3. This is the commencement of the refutation of the first Issue-allegation.
P. 36, 1. 4. aitasirakats' means well-known to cow-herds, women and others. On p. 78, 1. 6 we have art. It is explained in 11. 18-19 as of i. e. well-known to the whole world. Literally it means well-known from the learned to women, women here standing for illiterate! For a similar phrase see p. 175, 1.5; p. 215, 11. 10-11; p. 227, 11. 6-7; p. 282, 1. 5; p. 339, 1. 8; p. 397, 1. 6; II-p. 48, 1. 8; p. 59, 1. 23; p. 75, 1. 8; p. 85, 1. 10; p. 111, 1, 9; and p. 125, 11, 11-12.
P. 36, II. 5-12. A thing exists in view of its own dravya (substance), ksetra (place), kala (time) and bhava (nature or property); but it does not exist in view of the substance etc. of another object. Thus a thing is in its own substance etc., but not in another substance etc. If we deny the latter as the Bauddhas do, it will be every thing; for, it will not be asut in any way.
Similarly a thing is asut i. e. non-existence' is predicated of a thing, in view of the substance etc. of another thing but not so, as regards its own substance etc. Otherwise it will have no existence like the horns of an ass i. e. to say it will be thorough nihilism.
Thus, in order that (i) a thing may not lose its individuality-its own self and (ii) its own nature may not become nothing, it is desirable to believe that a thing exists and does not exist as well, though, from different view-points--in different capacities such as eva-dravya and para-dravya. In short, the Jainus believe in being-cum-non-being of all things from different points of view, viz. and . For details see JRL (Ch. XII).
P. 37, 11. 7-11. Any and every thing has its own substance, place, time and nature. Further, it will not do to think of a thing as having only any one or more of them and not all of them. Thus we cannot think of
FL
jar with reference to its substance (say clay) only, while totally ignoring --denying its place, time and nature, which, too, inhere in it.
I This non-existence belongs to the thing itself and not to the other thing, and that, too, as regards the substance etc. of the other thing. In short, X is X only and not non-X.

Page #404

P. 46, 1.5]
273
P. 38, 1. 4.
sisu: means we shall knock down-refute'. The
root is
I, Parasmaipada. Its forms are used on p. 64, 1. 9; p. 217, 1. 6; P. p. 274, 1. 16; p. 380, 1. 9; and in Vol. II on p. 49, 1, 7; p. 118, 1. 6; p. 212, I. 8 and p. 218, 1. 5.
P. 38, 1. 5. The existence of the substance of a thing is not the same as the non-existence of the substance of another thing. And this holds good in the case of place, time and nature, too. Thus, the existence of the clay substance of a pitcher is not non-distinct from the non-existence of the water substance of another thing. Otherwise a thing would cease to exist. If the existence of clay substance is equated with the non-existence of water substance, a pitcher which exists with reference to its clay-substance will also exist with reference to water-substance; for, the existence of the former is assumed to be non-distinct from the non-existence of the latter.
NOTES
P. 42, 1. 10. fuar mqfaq means: this should be pondered upon by one whose intelligence is sharp. This expression occurs in the com. on p. 103, 1. 12. A synonym of enftat occurs on p. 286, 1. 22. occurs on p. 128, 1. 26 and 1 3; and in Vol. II on p. 124, 1. 4 and p. 176, 1. 20.
fagfafo: etc. on p. 186, 1, 6; p. 227, 1. 5; p. 380,
P. 43, 1. 10. 'Akṣaragamanikā' which occurs in Vol. II, p. 230, 1. 20 seems to imply literal meaning. The Paiya word for it is 'akkharagamaniyā', and it is used by Haribhadra in his Āvas'yakaṭīkā (p. 631b).
P. 43, 11. 15-16.
in Vol. II, p. 186, 1. 25
as well.
fty is explained as
तु
P. 44, 11. 5-7. The objector admits that the existence of clay substance is a kind of the non-existence of water substance. But, even then he is not prepared to admit that a thing exists and does not exist as well!
'P. 45, ll. 5-6. Pravṛttinimitta' is explained on p. 261. There is no justification for using a different word even when the pravṛttinimitta is the same.
C
P. 45, I. 6. Atiprasauiga' means unwarranted license in reasoningunwarrantable strech of the principle.
P. 45, 11. 24-25. The words 'indra', 's'akra' and 'purandara', though synonyms, convey different senses owing to their difference in connotation as suggested by their etymologies given here. Indra' signifies the lord of gods, 'S'akra' the powerful god, and 'Purandara' the destroyer of the cities. These differences of sense are recognized by Samabhiruḍha naya.
P. 45, 1. 25. The compound 'vajrapani' is dissolved here. This, too, is a synonym for Indra', but it connotes a different sense.
P. 46, 1. 5. 'Sabda nyaya' is explained in ll. 17-18 as under:Pradhana (principal) is that which is directly stated by a word in an object which is both aneka (many) and ska (one) in Jainism, and the rest is gunabhūta (subordinate). This is 'sabda-nyaya'. This phrase occurs on p. 52, 1. 8.
35

Page #405

274
[P. 46, I. 6
P. 46, 1. 6, p. 47, 1. 3. Here is given the etymology of 'dravya'. P. 47, 1. 3. The etymology of 'paryaya' is here given. See pp. 134-139.
P. 48, L. 19.
6
Abhyupagamavirodha' means running counter to the
P. 49, I. 11.
accepted dogma,
NOTES
P.49, 11, 12-13. 'अयमेव भेदो कारणभेदश्च' occurs with a slight difference on p. 80, IL. 24-25 and p. 262, 11, 4-5.
P. 50, I. 23. The word karika' is usually used in the sense of a memorial verse or a collection of such verses on a philosophical or scientific subject e. g. Bhartṛhari's Kārikās on grammar. Here it stands for a collection of verses. This word occurs on p. 375, 1. 11. connection with the introductory verses of the Bhasya of TS Suri and Gandhahastin Siddhasena Gani (vide p. 19 and p. of Vol. 1).
It is used in by Devagupta 20 respectively
As
P. 51, 1. 5. Sotika is a kind of measure, and so is 'manaka'. stated in Ganitatilaka (v. 7) 4 pādikās=1 mānaku, 4 mánakas-1 setikā and 10 setikās- 1 hari. For further details see my intro. (p. XXXVII) to Ganitatilaka.
P. 51, 1, 17. This may remind one of the fact that Hemacandra Suri has composed two works viz. Ayogavyavacchedadvātrimśikā1 and Anya, yogavyavacchedadvātriṁśikā2. Anyayogavyavaccheda' occurs in Vol. II
p. 165, L. 24.
P. 51, 1. 24. P. 51, 1. 28.
P. 51, 11. 28-30. The Ayama view is that the power to generate, produces an act in question by making a full use of it, but its power does not perish in doing so. It can produce another act hereafter.
P, 55, 11. 30-31. See "Notes" on p. 197.
Mänaka is explained by me on this very page. Ayama' is a synonym of 'Bauddha'.
P. 56, 11. 6-7. Here is noted a 'nyaya'. This word 'nyaya' is differently translated by different scholars e. g. an apposite illustration3, a popular medium*, an inference from familiar instances and an idiomatic
1-2 In this connection the late Prof. A. B. Dhruva has observed as under in his Notes (p. 8) on SM:
"(1) lit. exclusion of non-possession, i. e, demonstration that truth does not fail to belong to the Jaina system, that it certainly belongs to it: the constructive orp ositive part of Hemacandra's work (g). (2) lit. exclusion of the position that truth might belong to other rival systems, i. e. demonstration that truth does not belong to other systems: the destructive or negative part of the undertaking (E¶).”
3 See Apte's Sanskrit-English Dictionary.
4-5 See Laukikanyayañjali (pt. I) collected by G. A. Jacob.

Page #406

P. 57, II. 10-11);
NOTES
275
expression. There is no exact equivalent in the English language for it. . A nyāya is more concise than a proverb and has at the same time all the force of the latter. It is based upon experience. We come across it in works on grammar, philosophy and rhetoric. It is difficult to say who the first person was to coin this word and mention i nyāya or nyāyas. Amongst the Jainas Haribhadra is perhaps the first, in case we do not consider the word 'andhakantaïjja' occurring in Ayāra as a nyaya.
The nyāya in question is explained in II. 28–31. But the word 'gadu' is not explained. It occurs in Kavyaprakasa (IX, 83), and in Mahābhāsya. It is a homonym, and has five meanings: (i) crooked, hump-backed, (ii) a hump on the back, (iii) a javelin, (iv) a water-pot and (v) any useless or good-for-nothing object. None of these suits the context. So, for the present I take it to mean a boil', and interpret this nyāya as 'out of frying pan into fire'. This nyoya is not noted in any of the three parts of Laukikanyāyāñjali. It, however, occurs in Tattvopaplavasinha (p. 23).
It seems that the mentality of the Indians of olden days to prosent many a thing as an aphorism (sūtra) is the origin of nyāyas.
The phrase "s'abda-gadu' occurs on p. 323, 1. 11. It occurs in the Mahābhāsya on III, 1, 26 (Vol. II, p. 36).
P. 56, 1. 25. Ksunna' means pounded, the original root being 'ksud' VII, Ubhayapadin. It occurs on p. 91, 11, 10, 27 & 28; p. 290, 1. 15; p. 313, 1. 9; p. 355, 1. 10; and, in Vol. II on p. 184, 1. 5.
P. 57, 1. 6. Attachment to one's own system of philosophy is difficult to let go. This idea is expressed by Hamacandrs in Vitarăgastotra (VI) as under:
"TATI- trufa TUTTI
- EETTTO 14116 Sto: AARO II 2011 The expression state #7: az argent:' occurs on p. 101, 1. 8, and HET T1601 HTE: on p. 44 where we have fat :'. ** P. 57, 1. 10 & 11. Prasaj ya-pratisedha' means negative statement and 'paryudāsa' means an exception, a prohibitive rule. The former is rendered as 'express negation' by Prof. Cowell in his translation of Sarvadarsanasangraha. In a foot-note (P. 250 ) he explains it as under:
"Where the negation is prominent it is called prasajya-pratisedha; but where it is not prominent we have the paryudāsa negation.
1 See "Notes" (p. 64 ) on SM. 2 See my article ach 7911 published so far in three instalments in
«Jains dharma prakās'a" (Vol. LX, Nos. 2-4). 3 Mr. P. I. Tarkas does not accept this view. Ho traces it to Nyāya.
vārtika (p. 134) and takes it to refer to an episode of Bali and Vāmana, an incarnation of Vigou.

Page #407

276
NOTRS
P. 57, H. 10-11
former, the negative is connected with the verb: in the latter, it is generally compounded with some other word; as, for example, (a) Not & drum wag heard, not a funeral note. (b) Unwatched the garden bough shall sway. The former corresponds to the logiciars' atyantābhāva, the latter to anyonyabhāva or bheda".
Both the forms of negation occur in Mahābhäşya on Astādhyāyī (I, 4, 50) and in Vākyapadiya (II, 86). Verses defining the two are quoted in Sahityadarpana (ch. VII, p. 214) as under:
"347age HST U TOTI 'प्रसज्यप्रतिषेधो ऽसौ क्रियया सह यत्र नम् ॥" "प्रधानत्वं विधेयंत्र प्रतिषेधेऽप्रधानता।
fogata:' = fanget alatida tal?" The word 'prasajya-pratişedha' occurs on p. 207, 1. 6 and in Vol. II, p. 217, 16 & p. 218, 1. 4, too.
The word 'paryudāsa' oecurs on p. 208, 1. 3 and in Vol. II, p. 218, 1. 4 and in Sabara-blāsya.
P. 58, 1. 9. Arhan-mata' means Jainism--a system propounded by az Arhat, a Jaina Tirthankara.
P. 59, 11, 6 ff. Every thing is both existing and non-existing.
P. 60 II. 7–8. augfah alat means put forward by one whose intelligence is as sharp as the point of the blade of the kus'a' grass. Kus'āgrabuddhi' hence means having a penetrating-sharp intellect. On p. 128, I. 26 and in Vol. II on p. 175, 1, 10; & p. 176, 1. 13 we have f ragt which, too, means the same. Kusa'a Pāîya equivalent of 'kus'a' occurs in Vivāgasuya (1, 6; para 121).
P. 60, I. 14. Mecaka' is a homonym. Here it means a kind of gem. It has five colours (vide“ Notes" p. 378 on SM).
The word 'mecaka' occurs on p. 130, 1. 9; p. 159, 11. 7 &24; p. 160, I. 11; and p. 302, II. 4 & 16.
P. 62, 11. 7-8. These lines form an answer to the objection raised on p. 11, II. 4-6. The existence does not reside by totally avoiding nonexistence. But they somehow co-reside.
P. 65, 11. 4-5. This verse differs very little from one on p. 11. The slight variation introduced here turns the allegation into refutation! It is thus & pūrva-paksa-śloka-parāvartanā. For parallel examples see infra,
P. 65, I. 10. As already mentioned here in “Notes" (p. 260) the Jainas do not look upon dharmin as absolutely distinct from dharma, but they look upon them as distinct from one viow-point and non-distinct from another view-point. They do not deny the distinction in a certain sense between dharmin and dharma, but they do deny absolute distinction between them. If there was absolute distinction there can be no such
1 Quoted from Laukikanyāyāñjali (pt. II, p. 60).

Page #408

P. 67, L 25 ] NOTES
277 relation as that of dharma and dharmin. In other words the dharma would be a total stranger to the particular dharmin and would be in no way its.
P. 65, 1. 20. urfa og at wafel occurs many a time. See 1. 25 of this very page; p. 365, 19; and Vol. II, p. 17, 11. 12–13.
P. 66, 11. 29–30. The shape, substance and colour are noted as the dharmas of a ghata, a dharmin. "Budhna', a homonym, here means the bottom of a vessel, viz. ghata. A ghata is described in the Blisya (p. 122 ) on TS (I, 35) as under:
___ "ऊर्ध्वकुण्डलौष्ठायत्वृत्तग्रीवोऽधस्तात् परिमण्डलः ।" In Uttarajjhayanacunni (p. 14) composed by a pupil of Govāli ya Mahattara we have:
"Fragauzatentzagatif ht:” A ghata is described by Hemacandra in his com. (665) on Visesa* (v, 1552) as under:
"TUTETI
A rteagaftaranfet az97" ! Municandra Süri has defined ghata' as one which has an expansive bottom and belly, and whose neck is round and long, and whose lips resemble an ear-ornament.
P. 67, 1. 25. Vais'esika' (lit. the investigator of distinctive properties) is the name of the follower of the Vais'esila system of philosophy. It is founded by Kanāda? known as Kanabhaksa, Kanabhuj", Kānāda", Ulūka and Aulukya,? Pās'upata is another name for a Vaisesika.
As regards this Vais'eșika system, the late Prof. A. B. Dhruva has made the following observations:
(1) “The Vaišeşika and the Nyāya, as observed before, originated as separate systems, but the former which was in its origin a child of the Purva-Mimāṁsā, soon become & supplement-an adopted child, to use & metaphor-of the latter. Thus, Vātsyāyana, the Nyāya-bhāsyakāra, treats the Vsiśeşikä as & 'prati-tantra Siddhảnta' of Nyāyt. — intro. (p. XLI) to SM.
(ii) "Atom-eater', as the nickname of the founder, might not be probablo, because an atomic theory is not special to the system, and the Vaisesika is not the first pioneer of the theory". - Notes (p. 24 ) to SM
1 This is split up a8 - 97 in the printed edition. It is a slip; for,
the three words are uso, 18 and 32TTET. 2-4 This means corn-pieco eater'.
5 Literally it means a crow-eater. 6 It means an owl, and it is equated at times with a crow.eater. 7 For the various views regarding the significance of these designa
tions, see “Notes' (p. 25) to SM. 8 He is also called Paksilasvamin.

Page #409

278
NOTES
[P. 67, 1. 25
(iii) "The characteristio method of investigating Truth adopted: in the Vaiseşikā system is to find out the Vises&s i, e. the differentis or distinguishing properties of things. This gives the name to the system...".
-Ibid. (p. 25) The Vais'eşikă system admits six catagories or entities viz. dravya (substance), guna (quality), karman (action), sāmānya (generality), vis'eşa (particularity) and samavāya (inherence). This is what we learn from the Vais'eşilcasūtra, its Bhäsya' by Pras'astapāda", and works of Haribhadra and Sankara. S'ridharas, Udayanat and S'ivāditya", the later writers, have added abhāva (negation) to these six categories, as they do not look upon it as a nonentity, but regard it as a padārtha like the other gix. For the nine types of dravya etc, see "Notes" on p. 4, 11. 26-29 of Vol. II.
Vādivetāla s'ānti Sūri in his Pāiya com. on Uttarajjhayana and its Nijjutti mentions in Pâïya on p. 172a, the six original padārthas, nine dravyas, 17 gunas, 5 karmans, 3 sāmānyas, and then he explains in Samskrta three varieties of sämānya and notes & difference of opinion regarding this exposition. Further, he mentions in Pāïya two varieties of vis'ega.
The Vais'esika system admits two pramānas. This is the usual view. and it is accepted by Haribhadra and Vidyānanda. But Siddharsi in his Nyāyāvatāravrtti (p. 9), Hemacandra in his com. on his own work Pramānamömārisă (I, i, 9) and Maladhärin Hemacandre in his com. (p. 666) on Visesa® have said that the Vais'eşikas admit three pramāras viz. pratyakoa, anumāna and āgama. Devabhadra in his Tippang (p. 9) on the Nyāyāvatāravrtti says that Siddharsi has here followed Vyomasiva; otherwise Kandalikára mentions only two. Gandhahastin Siddhaseda Gani who seems to be earlier than Vyomas'iva, has said that the Vats'eşikas admit either two or three pramūnas. So it seems that by his time somebody
$4.
1 This is not a regular exposition of each Vaišoşika sūtra but it is
an independent work running along the lines of the Yejśeşiká
sütra. It is called Padārtha-dharma-sangraha. 2 The general view is that he flourished after Dinnaga, and thus he
belongs to the fifth century. The late Prof. A. B. Dhruva has
however assigned to bim a date prior to Diināga. 3 Ho composed Nyāyakandalī, as he tells us, in 991 A. D. It is
com. on Prasastapāda's Bhäsya. 4 He is an author of Laksanavali, Kiranatali, Kusumāñjali etc.
From Lakşaņāvali we learn that he flourished in 984 A. D. 5 Helias composed Saptapadārthi. 6 I take him to be the same as Vyomasekhara. the author of Vyoma
vali, a com, on the Bhāsya of Prasastapāda-Vyomzvati composed ealier than Nyayakandalı. But I cannot say whether he can be identified with Sivāditya (the author of Saptapadārthi) or not.

Page #410

P. 70,1. 151
NOTES
279
must have propounded the other view. Who that person is is a question to which I invite the attention of veteran scholars.
In the Vais'esikasūtra there is no mention of Is'vara (God) whereas the Nyäycsūtra proves His existence.
The Vais'esikas believe in the doctrine of “pilupāka' (heating of atoms) whereas the Naiyāyikas that of 'pithara pāka' (heating of molecules). Vide Dasagupta's A History of Indian Philosophy (Vol. I, pp. 305 & 327).
P. 68, I, 5. Pratiti-saciva' means one assisting conviction. This phrase occurs on p. 258, 1, 13.
P. 68, 11. 6-7. See p. 13.
P. 69, 1. 9. Nántarīyakatva' means a state of being invariably connected, inseparability. This word occurs on p. 144. I. 8 and p. 212, 1. 22.
On pp. 365, 373 and 374 and in Vol. II, p. 192, 1. 10 we come across the phrase 'nāntarīyaka'. The word 'nāntariyakatva' occurs in Patañjali's Mahābhāsya (p. Vol. II, p. 144) on Astädhyāyi (III, 3, 18). The portion in question is as under :
"कश्चिन्मासार्थी मत्स्यान् सशकलान् सकण्टकानाहरति नान्तरीयकत्वात् । स यावदादेयं तावदादाय शकलकण्टकान्युत्सृजति ! एवमिहापि”.
The same passage is repeated in the Mahābhārya (Vol. II, p. 245) to IV, 1, 92.
नान्तरीयकत्वम् = व्याप्तिः । अन्तरा विना भवम् अन्तरीयम् । अन्तरीयमेव अन्तरीयकम् । न अन्तरीयकं नान्तरीयकम् । येन विना यद न भवति तद् नान्तरीयक नियतसम्बद्धम् । तस्य भावो नान्तरीयकत्वं नियत. सम्बन्धः साहचर्यनियमो व्याप्तिर्वा ।'
P. 70, 1. 8 & p. 71, 11. 3-5. The objection raised on p. 13, 11. 6-7 is here noted and refuted.
P. 70, 1. 15. Vändhyeya' means a son of a barren woman i, e. an impossibility of which the following verse is a typical example:
"Trafometa aia: JIKUTUT: 1
एप वन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखरः" ॥ • Vandhyāsuta', a synonym of vāndhyeya', is met with on p. 173, 1. 26; p. 346, 1. 3; p. 355, 1. 7; p. 371, 1. 7 and in Vol. II on p. 1, 1. 11; p. 28, 1. 9; and p. 141, II, 16 & 29.
"Kha-puspa' moanis a sky-flower. This word occurs in Vol. II, p. 198, 1. 5. Kha-kusuma', a synonym of kha-puspa' occurs on p. 346, 1. 3 and its another synonym äkäs'a-kusuma' on p. 323, 1. 8 and in Vol. II, on p. 216, 1. 22. Ambarăravinda', a sky-lotus, is met with in Vol. II, p. 7, 1. 17 and its synonym vyomāravinda' ou p. 81, 1. 30, 'puskarapuskara' and
1 For & parallel idea see Vacaspatimis'ra's Tālparyatīkā, a com. on
Nyāyasūtra (IV, 1, 54). For other details see my article " Prohibition of Flesh-eating in Jainisun" published in "The Roview of
Philosophy and Religion" (VoI, IV, No. 2, pp. 238-239). 2 See Prof. A. B. Gajendragadkar's Notes (p. 288) on Käyvaprakāśa. 3 Vide Apte's Dictionary.

Page #411

280
[P. 70, 1. 15
'ākāṣapadma' in Vol. II, p. 214, 1. 5, & I. 16 resp., and 'gaganaravinda' in Vol. II on p. 87, 1. 30.
NOTES
Kharavisāna', a horn of an ass, is another illustration of impossibility; for, no ass has horns. This phrase occurs on p. 91, 1. 18; p. 356, l. 17 and in Vol. II on p. 7, l. 15; p. 53, 1. 26; p. 55, l. 5; p. 86, L. 25; p. 96, l. 7; p. 99, 1. 30; p. 141, 1. 5; p. 214, 1. 25; and p. 215, 1. 21.
'S'as'a-visana' which is a synonym of 's'as'a-s'rniga' and which means 'a horn of a hare' occurs on p. 149, 1. 13 and in Vol. II on p. 80, 1. 12; p. 86, 11. 14-15. The word 'mrga-tṛṣṇika' meaning a mirage occurs in Vol. II on p. 76, 1. 30. For other details about it see p. 282.
The allegation made on p. 14, 11. 8-4 is here
P. 71, 11. 6-11. mentioned and refuted.
P. 71, 11. 12-13. This verse and the following three occur in S'astravārtāsamuccaya as v. 115-158 as quotations. They are explained in its svopajña com. (pp. 72b--73a), but the wording differs. These verses are attributed to Vṛddhas. See the intro. (p. XCIV). This reminds me of the following quotation occuring in Siddhasena Gani's com. (p. 377) on TS (V. 29):—
P. 71, 1 19.
" न नरः सिंहरूपत्वान्न सिंहो नररूपता । शब्दविज्ञान कार्याणां भेदाज्जात्यन्तरं हि तत् ॥”
P. 73, 1. 3. This is the same line as I. 10 of p. 15; but it is here used in a different context.
P. 73, I. 12. Vaiyadhikaranya' means the state of having different substrata. It is absense of a common abode, dislocation.
P. 74, 1. 7. Tantra' is a homonym. Here it is used in the sense of a system of philosophy'- Jainism. The word 'tantrantariya' occurs in the Bhasya (pp. 121, 232 and 354) on TS. Gandhahastin Siddhasena Gani explains it as on p. 121. The word 'sva-tantra' meaning 'Jainism' occurs on p. 175, 1. 19 and tantra' in Vol. II, p. 181, 1. 4 and p. 238, 1. 26. On p. 101, 1. 19 we come across the phrase 'tussisveg?.
P. 74, 1. 25. What works are meant by vṛddha-granthas' is not stated in the super-commentary. They may be some work or works of Siddhasena Divākara, Mallavadin or some such personage who is senior to Haribhadra.
P. 76, IL. 7-11. These lines are by way of refutation of the allegation made on p. 15, 11. 11-22. In the Notes (pp. 164-165) on SM, it is said:"When one knows an object (z), he distinguishes it from like as well as unlike objects (other clay vessels and also qe). Thus, in knowledge, there is a negative element in addition to the positive element. It is only with the help of the former, that we fix the nature of an object, which would otherwise remain nebulous, floating, vague, undefined. Therefore adatai manaत्मकं स्वरूपम् "

Page #412

P. 79, 1. 231
ХОТХВ
281
In An Introduction to Logic (pp. 172–179) H. W. B. Josepk says:
"Hence we must accept the negative Judgment as expressing the real limitation of things; but we must allow that it rests upon and presupposeg the afirmative.... "The reciprocal exclusiveness of certain attributes and modes of being is the real truth underlying negation. But for that, everything would be everything else; that is as positive, as these several modes of themselves."
John Caird observes in An Introduction to the Philosophy of Religion (p. 219) as under:
"Nor, again, can you reach this unity merely by predication or afirma tion, by asserting, that is, of each part or member that it is and what it in On the contrary, in order to apprehend it, with your thought of what it is you must inseparably connect that also of what it is not. You cannot determine the particular number or organ save by reference to that which is its limit or negation. It does not exist in and by itself, but in and through what is other than itself... It can exist only as it donies or gives up any separate self identical being and life-only as it finds its life in the larger life and being of the whole. You cannot apprehend its true nature under the category of Being alono, for at every moment of its existence it at once is and is not; it is in giving up or losing itself; its true, being is in ceasing to be. Its notion includes negation as well as affirmation."
P. 76, 1. 29. Sautra' means pertaining to 'sütra'. Here it means the text viz, AJP.
P. 78, 1. 30. Ksayopas'ama' means partial destruction and partial subsidance. This word occurs in Vol. II on p. 225, 1. 7 and the word kṣāyopas'amika' in Vol. II on p. 218, I. 12.
P. 79, II. 5-6. For refutation see pp. 80-82. P. 79, 11. 6-7. For refutation see p. 82, II. 8-9. P. 79, 1. 7 & p. 80, 11. 3-4. For refutation 899 p. 83.
P. 79, 1. 23. If ong is suffering from jaundice, everythingeveni & white conch, appears as yellow. In this connection Rāmānujācārya observes in his S'ribhäşya (p. 187) on Brahmasutra (I, i, 1):
"#arent galdkonan 1977*74: ITBA: 1 oo गतपीतिमाऽमिभूतः शलगतशुचिमा न गृह्यते । अतः सुवर्णानुलिप्तशतवत् पीतः शङ्ख इति प्रतीयते । पित्तद्रन्य तद्वतपीतिमा चातिसूक्ष्मतया पावस्थैर्न गृह्यते, पित्तोपहतेन तु खनयननिष्क्रान्ततयाऽतिसामीप्यात् सूक्ष्ममापि
1 "It is tautological to say that the cold is cold; to say that it is not
hot because it is cold informs us that hot and cold are mutually exclusive attributos. Cold is no more identical with not-hot, than odd with not-oven; though the numbers which are odd are the same
numbers as are not even." - An Introduction to Logic (p. 172) 2 This is the page-number of the edition published by T. Sridirāsu
Sarma in A. D. 1916 along with Srutaprakāśikā.
36

Page #413

282
NOTES
[P.79, 1. 28
गृह्यते । सब्रहणजनितसंस्कारसचिवनायनरश्मिभिर्दूरस्थमपि गृह्यते।। I. In Kalyānamandirastotra (v. 18) it is said:
"किं काचकामलिभिरीश सितोऽपि शखो
नो गृह्यते विविधवर्णविपर्ययेण?" For kācakāmala' see p. 116, L. 29 and Vol. II, p. 84, I. 21. Kāmala' occurs on p. 274, 1. 14 and 'Kamalin' on p. 132, I. 3; p. 272, 1, 3; & p. 273, 1. 28.
P. 79, I. 23. Maru' means a desert, a country destitute of water, It is also the name of a country and its people. Both the meanings suit the context. But, on taking into account the following line occurring in Hemacandra's com. (p. 37) on his own work Abhidhānacintamani, the word ' maru' need not be treated separately:--
"ग्रीष्मे हि सिकतास्वर्ककराः प्रतिफलिता जलत्वेनाभान्ति अत एव मरुमरीचिकेत्युच्यते."
P. 79, 1, 23. Marisika' means 'mirage'. This word ocours on p. 116, 1. 27 & p. 244, 1. 27 and its synonym 'mrgatrsuika.ts in Vol. II, p. 76, 1. 30. For a diagram and explanation of this phenomenon see any elementary book on light e. g. A Test-Bools of Light (pp. 108-109) by R. W. Stewart. Municandra has said on p. 116 that the illusion of water in & mirage etc. is due to the kõla being heated in summer etc. In Sribhāsya (p. 187) we have:
"मरीचिकाजलझानेऽपि तेजपृथिव्योरप्यम्बुनो विद्यमानत्वादिन्द्रियदोषेण तेजःपृथिव्योरग्रहणात्, अदृष्टवशाच अम्बुनो ग्रहणाद् यथार्थत्वम्."
P.79, I. 24. Dvicandra.' means two moons'. This word occurs on pp. 130, 249 & 348 of Vol. I and pp. 51, 72 & 73 of Vol. II, 'indudvaya' on pp. 225-227 and 'candra-dvaya' in Vol. II on p. 98. Ramanujacārya explains this phenomenon in his Sribhāsya (pp. 187-188) as under:
__ "द्विचन्द्रज्ञानादावष्यङ्गल्यवाष्टम्मतिमिरादिभिनयनतेजोगति मेदेन सामग्रीभेदात् सामग्रीद्रयमन्योन्य. निरपेक्ष चन्द्रग्रहणद्वयहेतुर्भवति । तत्रैका सामग्री स्वदेशविशिष्टं चन्द्रं गृह्णाति, द्वितीया तु किन्चितक्रगतिश्चन्द्रसमीपदेशग्रहणपूर्वकं चन्द्रं स्वदेशवियुक्तं गृह्णाति । अतः सामग्रीद्वयेन युगपद्देशद्वयविशिष्टचन्द्रग्रहणे ग्रहणमेदेन ग्राधाकारमेदात्, एकत्वग्रहणाभाव.च-द्वौ चन्द्राविति भवति प्रतीतिविशेषः । देशान्तरस्य तद्विशेषणत्वम. देशान्तरस्य, अगृहीतस्वदेशचन्द्रस्य च निरन्तर ग्रहणेन भवति । तत्र सामग्री द्वित्वं पारमार्थिकम् । तेन देशद्यविशिष्टचन्द्रग्रह दयं च पारमार्थिकम् । ग्रहणद्वित्वेन च द्रस्यैव ग्राह्याकारद्वित्वं च पारमाथिकम् । तत्र विशेषणद- विशिष्टचन्द्रग्रहणद्वयस्यक ए चन्द्रो ग्राह्य इति ग्रहणे प्रत्यभिशात् केबलचक्षुषः सामाभावाचाक्षुषं ज्ञानं तथैवावात ठते। योश्चक्षुषोरेकसामयन्तर्भावेऽपि तमिरादिदोषभिन्नं चाक्षुषं तेजः सामग्रीद्वयं भवतीति कार्यकल्प्यम् । अपगते तु दोषे स्वदेशविशिष्टस्य चन्द्रस्यैकग्रहणवेद्यत्वादेकश्चन्द्र इति भवति प्रत्ययः। दोषकृतं तु
1 This is followed by "जपाकुसुमसमीपवर्तिस्फटिकमणिरपि तत्प्रभाऽभिभूतया रक्त
इति गृह्यते । जपाकुसुमप्रभा वितताऽपि स्वच्छद्रव्यसंयुक्ता स्फुटतरमुपलभ्यत इत्युपलब्धि
व्यवस्थाप्यमिदम्". 2 This ocourg in Tattvabodhavidhāyini ( 376). 3 This is met with in Abhijñānasākuntala (VI) and 'mrga-trgnā' in
Paramarthasāra (v. 22), Lankāvatarasūtra (II, 157 ) and Mahā. Shāsya (p. 196) on IV,1,3. In the latter work (p. 196) 'gandhaFyanagars' is also mentioned.

Page #414

P. 80, 1, 10]
NOTES
288
सामग्री द्वित्वम्, तत्कृतं ग्रहमद्वित्वम्, तत्कृतं ग्राह्याकार द्वित्वं चेति निरवधम् । अतः सर्वं विज्ञानजातं Arad ps
The following verse of S'esanāga's Paramārthasāra otherwise called Adhärakärikā and Āryapancas'ati mentions a few illustions:
"मृगतृष्णायामुदकं शुकुं रजतं भुजङ्गमो रज्वाम् ।।
तैमिरिकचन्द्रयुगवद् भ्रान्तं निखिलं जगदपम् ॥ २२ ॥” P. 80, IL 4-5, For refutation seo p. 83, 11. 6–8.
P. 80, 1. 10. The history of Buddhism can be divided into three stages: (a) the original taachings of Gautama Buddha, (b) Buddhism of the Pali canon and (c) Mahāyāna or Samskrta Buddhism. The original teachings are supposed to have been embodied in the Tipitaka' or the three baskets of the Pali canon. They are Sutta-pitaka, Vinaya-pitaka and Abhidhamma-pitaka. The last is later than the other two, and even these in their present form belong linguistically to the age succeeding that of As'oka's edicts.
All was painful (duḥkha), all was transitory (kaaniko), all was nothing at all (o'ünya) or nothing but ideas (prajñapti or vijñānas) or a mers creation of mental habits (vāsana) or imagination (vikalpa) are the doctrines which in their rudimentary form may be taken as part of the original teachings of Lord Buddha and which are clearly mentioned in the Pāli canon. These are elaborately treated in the Mahāyāna, which is the third and the last stage of the history of Buddhisn and which is the only forna of Buddhism known to most of the Jaina and Vaidika writers.
Buddhism is expounded in Vivekavilāsa (VILI, 265-275). These verses are quoted in Sarvadarrangsangraha (pp. 46-41, Government Oriental Series No. 1).
Sauträntika' is the name of one of the four schools of Buddhism, the other three being (i) Vaibhāșika or Aryasamitīya or Sarvāstivāda, (ii) Yogācāra or Vijñānavāda and (iii) S'únyavāda or Madhyamikavāda or Nairātmyavāda. The followers of the Sautrāntika school attach greater importance to the sutras of Lord Buddha than to the commentarios, and hence this name of their school. This school holds that the external world is not directly perceived but only indirectly inferred from the images it creates in the mind. Dharmaträts, Ghosa, Vagumitra and Buddhadeva are the well-known writers of this Sautrintika school.
The Vaibhäsika school is so called as it attaches a very great importtance to vibhāsa, the com. on Abhidhanima-pitaka. It admits the existence of the past, present and future. It considers both knowledge (jñāna) and objects of knowledge (jñeya) as real. It believes in the existence of the external objects as perceived by the patyaksa pramüna. In short, according to this school all is real, and that shows the significance of its
I See intro. (p, 1xYuI) to SM,

Page #415

284
NOTES
[P. 80, 1. 10
designátion 88 Sarvāstivāda'. Further, this school believes that every thing lasts for four køcenas: origination, duration, old age and death. Even átman named as purigala, lasts for four ksanas. Further, knowledge is form-less, and it originates along with the object from the same material.
The literature of the Vaibhāşikas is available to-day in the Chinese language. It comprises Jnānaprasthānas'ästra (also known as Mahāvibhāşa) of Kátyāyaniputra. Dharmaskandha of Säriputra. Dhátulcãyo of Purua, Prajñaptis'dstra of Maudgalāyana and Vijñānakāya of Devaksema.
Vasubandhu bas written Abhidharmakos'a known as Vaibhās ikarikā, and has written a Bhäsya on it, and thereby refuted the Sautrantika doctrinos. Later on, Yas'omitra, a Sautrantika, has written a vyākhyā on it, and it is styled as Abhidharmakos'avyakhyā.
Yogācāra is so named as its leaders practised yoga; for, according to this school, only those who by practising yogal attain the ten bhūmis of Boddhisattva, acquire bodhi. The other view is that the Brahmanas gave this designation to this school on coming across Asariga's Yogăcarabhumis'āstra. Yogācāra asserts that there is no external reality either directly perceived or mediately inferred. This sort of idealism is a natural outcome of the practice of yoga which is mainly concerned with the mental life.
Asanga alias Aryasariga ( 480 A. D.), Vasubandhu, Nanda, Diánāga, Dharmapāla and S'ilabhadra are the principal äcāryas of the Yogācāra school.
The Madhyamika school denies reality of the ends, being (bhāvos) and non-being (abhāva) and affirm it of the centre (madhya) only, which is neither being nor non-being but simply s'ünya' or 'emptyness."
The doctrines of all the four schools are briefly 'noted in the following quotation occurring in Devabhadra's Tippana (p. 78) on Siddharşi's com. on Nyāyāvatāra (v. 29):
"अर्थो शानसमन्वितो मतिमता वैभाषिकेणेक्ष्यते
प्रत्यक्षो न हि बाह्य वस्तुविसरः सौत्रान्तिकैराश्रितः।
1
Yoga is assigned an important place in Buddhism. Lord Buddha had practised yoga before attaining bodhi. Those which are known as the five yāmas and the foar bhāranās in Jainism are looked upon as prominent constituents of dharma even in Buddhism. The latter has treated four ärya-satyas. In the Mahayana Sect there is a detailed description of dhyana, pāramita, samadhi etc. There are four schools of the Bauddha tantra: (i) kriya-tantra, (ii) caryat tantra, (iii) yoga-lantra, and (iv) anuttara-yoga-tantra. Amongsthem yoga-tantra is of great importance. The five daśas of yoga are treated in anutlara-yoga-lantra. See. p. 427 of SM edited by Jagadiscandra. See intro. (p. LXX) to SM,
2

Page #416

P. 80,1. 10 ]
NOTES
285
योगाचारमतानुगैरभिहिता साकारबुद्धिः परा
__ मन्यन्ते बत मध्यमाः कृतधियः स्वच्छा परां संविदम् ॥” Dr. P. L. Vaidya attributes the authorship of this verse to Jõānas' ri with a querry. This verse is incorporated by Bhāvaprabha Súri in his Paryāya on Nayopades'a (v. 119), with some variants e. g. fahar (?) for रभिहिता and स्वस्था for स्वच्छा.
As regards the Sunyavadins Amulyacandra Sen in his Schools and Sects in Jaina Literature says on p. 46
"The śāngavädins who deny the existence of all visible world and all future are told in answer that as astrologers, dream-interpretors and other kinds of diviners are sometimes able to predict future events it cannot be said that there is no future". I
On p. 27 he observes :
" According to another school it is not only the soul that does not exist but nothing exists. Every thing is mere appearance, & mirage, an illusion, & dream or phantasy. There rises no sun nor does it set; there waxes no moon nor does is wane; there are no rivers running nor any wind blowing; the whole world is unreal. The Madhyamika school of the Buddhists and the popular māyāvāda which arose as an off-shoot of Vedanta owe their origin to this school which is met here in the literature of the Jainas for the first time in the history of Indian philosophical thoughts
On p. 354 of pt. I of Gandhahastin Siddhasena Gani's com. on TS (V, 22) we have a reference to three Bauddha schools as under:
"fear ariefia(? fralampiar, arala#raig Aagaat postal: चित्तसन्ततौ वेदनासन्हा चेतनादिधर्मयुक्तायां चक्षुरादिसंहितायां च चित्तेनान्योन्यानुविधानात्, इत्येषा चित्ततपुतानां धर्माणां सन्ततिरहकारवस्तुत्वादात्मेत्युपर्यते, तथा पुनः पुनर्गत्यादानात् 'पुद्गल' इत्युपचर्यते, योगाचाराणां तु विज्ञानपरिणामः पुद्गलः ।" . From this exposition it must have been realized that the four-fold division of Buddhism is based upon two main questions:
(1) Is there at all any reality mental or non-mental? (2) How is external reality known to exist ?
Of these the first is a metaphysical question and the second an epistemological one. The metaphysical question is answered in three different ways:—
(i) The Mädhyamikas reply that there is no reality mental or nonmental; that all is void. Thus they are nihilists.
i In Süyagada (I, 12) we have:
"संवच्छर सुविण लक्खणं च निमित्तदहं च उपाइयं च ।
अजमेयं बहवे अहित्ता लोगंसि जाणन्ति अणागयाई॥९॥" 3 This is what we learn from Süyagada (I. 12). The verse is :
"नाइचो उदेह न अत्यमेह न चन्दिमा बद्रह हायई वा।
सलिला न सन्दन्ति न वन्ति वाया वन्झो नियओ कसिणे हु लोए॥ ७॥" 3 These italios are mine.
.

Page #417

286
NOTES
[P. 80, 1. 10
(ii) The Yogācāras answer that only the mental world is real, and that the non-mental or the material world is completely void of reality, They are thus subjective idealists.
(iii) Another class of the Bauddhas reply that both the mental and non-mental are real. Thus they are realists and are rightly styled as Sarvāstitvavadins?.
When these Sarvastetua-vadina are asked the epistemological question as to how external reality is known to exist, some give one answer and the rest another. Thus there aro two answers to this question. The Sautrāntilas reply that external objects ara not perceived but known by inference. They are therefore styled as Bahyānumeya-tādins, and they are thus representationists or critical realists. Others known as the Vaibhão sikas reply that the external world is directly perceived. They are therefore styled as Bāhya-pratyaksu-vādins, and they are thus direct realists.
Different dates are assigned to the four schools of Buddhism. Yama. kami Sogen notes the following tradition in this connection in his Systems of Buddhist Thought (p. 104):
"Thus the Vaibhashikas arose in the third century after Buddha's death; the Sautrāntikas in the fourth; the Madhyamika school, as Aryadeva states, came into existence five hundred years after the Nirvana of Buddha, and Asanga, the founder of the Yogācāras or the Vijñanavādins is, at least, as late as the third century of the Christian Era."
The late Prof. A. B Dhruva has said that this view is not sound as here propagators are looked upon as founders. Further, he has opined:
“Vijäädavāda existed long before the time of Asanga and Vasabandhu, and so there is no reason to make it posterior to the Sunyavāda of Nagarjuna. From the position of the Soutrāntika who is halt an ido the next step is naturally to that of the Yogācāra who is a complete idealist rather than to the Madhyamika who is & Nihilist.' -intro. (p. LXX) to SM.
Dr. Keith holds a contrary view as can be seen from his Buddhist Philosophy (P. 228 ).
Of the 32 Dvātrims ikās of Siddhasona Divãkara, XV deals with the various schools of Buddhism. The four schools noted above are briefly described in Upamiti“ (IV, p. 436). While pointing out the systems of pbilosophy which resort to the last four nayas, Nyāyācārya Yas'ovijaya Gani in his Nayopades'a ( v. 119) says that the Sautrāntika school arose from Rjugūtra, Vaibhās'ika from S'abda, Yogācāra from Samabhirūdha and Mädhyamika from Evambhūta respectively. This statement of his is probably based upon Tattvabodhavidhāyinī (p. 378), & com. ou Sammdir payarana (1,5). For, there it is said:
1 This term is used in a slightly different sense by some Bauddha
writers, 2 See An Introduction to Indian Philosophy (pp. 163-164) by
Dr. S. C, Chatterjee and Dr. D. M. Datta.

Page #418

P. 99, 1. 91
NOTAS
287
. . “सौत्रान्तिक वैभाषिको बाह्याथमाश्रितो ऋजुसूत्र-शम्दौ यथाक्रमम् वैभाषिकेण नित्यानित्यशब्द वाच्यस्य पुदलस्याभ्युपगमात् शब्दनयेऽनुप्रवेशस्तस्य । बायार्थप्रति झेपेण विज्ञानमात्रं समभिरूढो योगाचारः। एकानेकधर्मविकलतया विज्ञानमात्रस्याप्यभाव इति एवम्भूतो व्यवस्थित एवम्भूतो माध्यमिक इति व्यवस्थितमेतत् तस्य तु शब्दादयः शाखाप्रशाखा: सूक्ष्मभेदा इति"
In this com. the word any occurs on p. 378, ATTERT on pp. 378 & 463, ali on pp. 185, 378, 397, 400, 401, 458 & 459, laufen on pp. 400 401 & 463 and spirit on p. 458.
In Barddha Dars'ana, a Hindi work by Rahula Sankrtyayana wa come across the life of Gautama Buddha, fundamental principles of Buddhism, and life, tenets and works of Nāgärjuna, Asarga, Dirnāga and Dharmakirti.
P. 80, 1. 17. The pūrva-paksa begins on p. 79, I. 3 and ends on p.80, 1. 5.
P. 81, 1. 11. See Vol. II, ch. V.
P. 81, 1. 14. For explanation of causes see pp. 251-252 and "Notes" (pp. 198–210) by Y. V. Athalye on Annombhatta's Tarkusangraha.
P. 83, 1. 11. 'As'akyaparihāra' means 'one which cannot be avoided'. P. 86, 1. 4. The expresion
occurs in Vol. II on. p. 14, 1.7; p. 42, 11. 4-5 and p. 131, 1. 4. It is met with in Lalitavistarā (p. 3b). THIK' occurs in Vol. II, p. 230, 1. 4.
P. 86, 1. 19. By ' :' are meant Kumārila and others.
P. 87, 1. 24. Akūta' means intention'. So 'parakūta' means Another's intention. This phrase occurs on p. 285, 1. 14 and p. 322, 1. 18.
P. 88, 1, 28. Civara' means a garment. The Guj. word "cira' is derived from it.
P. 90, 11, 6-7. This verse regembles the one noted on p. 17, 11. 5–6.
P. 90, L. 9. The view of the Vais'exikas is stated here. They agree with the Jainas in admitting that a thing exists as regards its own rūpa and it does not exist as regards the rūpa of another. But they do not look upon existence and non-existence as the dharmas of a thing. Further, they consider dharma as absolutely distinct from dharmin.
Dharma can be distinct, non-distinct or both from dharmin. The first two views are not admitted by the Jainas who maintain that dharma is somehow distinct from dharmin, and at the same time it is somehow indistinct from it, too.
P. 90, 1. 10 Siddhasādhyatā' means "establishing what is already established'. This word occurs on p. 188, 1, 7; p. 189, 1. 4 and in Vol. II, p. 232, l. 9-10.
P. 91, 1. 18. See “Notes" (p. 280).
P. 93, 1. 9. The Vais'eşikas propound the doctrine of samavāya in order to establish & relation between dharma and dharmin. This doctrine is here refuted by saying that there is really nothing like aa mavāya 4s its

Page #419

288
NOTES
[P, 99, 1,9
existence cannot be logically established. None perceives three realities viz, dharma, dharmin and samavāya. If it is argued by the Naijāyikas that the experience this pata is in the tantus', bears testimony to the residence vitti) of the former in the latter, it may be noted that this line of argument will require them to recognize a samuvāya in & sumavāya and 80 on ad infinitum; for this sort of experience is realized in samavāya, toa If, to meet this difficulty it is argued by them that a distinction is made by them between the two samavīyas saying that while one is primary the other is secondary, it may be replied that the distinction is imaginary. Moreover, the statament that a pata is in the tantus goes against the common experience!
P. 94, l. 16. Samavāya is here defined as the cause of the experience of adhārya soy & pata residing in an adhāru say tantus, the ādharya and adhāra which are proved to be inherent and inseparable. Samavāya is looked upon by the Vais'esilas as residing in dravya, gundi, karman, sāmānya and vis'ega, and it is called vrtti, too. It is further said to be one, permanent, all-pervading and incorporeal. Samuvāyavāda is refuted here and in Dhammasangahania.
P. 96, 1. 3. This marks the beginning of section II. It refutes the doctrine of absolute permanence and that of absolute impermanence and establishes that an object is both permanent and impermanent. In Astakaprakarana there are three corresponding aştakae Nos. XIV-XVI Sõstravārtāsamuccaya (v. 248 ff.) deals with this subject.
P. 100, 1. 10. Ākālam' is explained in l. 26 as 'so long as there is time'. It occurs on p. 103, 1. 6; p. 167, 1. 4; and p. 212, 1. 8.
P. 101, 1 6. "Paryanuyoga' means "an inquiry with a view to contradict'.
P. 104, 1. 6. Here the definition of absolute anitya (referred to on p. 17, 11. 8-9) is stated with a view to refuting it.
P. 104, 1. 30. S'arāva', a homonym, here means an darthen vessel resembling tray. In Gajarātī it means . Its Pāiya equivalent 'g'alāvaka' occurs in Mrochalutika (VIII, p. 211). S'aráva' occurs on p. 185, 1. 21, p. 278, IL 6 & 20; p. 279, 1. 27; p. 281, 1. 17; p. 282, 1. 21; p. 283, 1. 18; p. 285, 1. 9; p. 286, 1. 14; p. 292, II. 11, 21, 26 & 29; p. 294, 11. 25 & 31; p. 295, I. 15; and in Vol. II on pp. 33-35, 154 & 155 and in Sankarabhāşya on Brahmasutra (II, ii, 1).
P. 104. 1. 30. Udañcana' a homonym, here means an earthen bracket, a pail for drawing water out of a well according to the Sanskrit English dictionaries. It is explained as * by Haribhadra in his com.
I See 'Notes" (p. 79) on SM. 2 Sos p. XV of the intro, to this. Vol.

Page #420

P. 105, 1. 211
NOTES
289
(p. 278) on AJP. This word seems to be the origin of the Guj. word alat The word 'udañcana' occurs on p. 278, 11. 6 & 20-21; p. 279, 1. 27; p. 282, 1. 21; p. 283, 1. 18; p. 285, I. 9; p. 286, 1. 14; and in Vol. II on p. 155, 1. 20.
P. 105; 1. 21. Just as Promānavinis'cuya is referred to as Viniscaya de intro. p. LXXXIII) so here the word Vārtika' is used for Promānavārtika. This may remind one of the word Bhāmā which is at times used for Satyabhānā, a name of one of the wives of Krsna, and of Bhima used for Bhimasena. This Pramānavārtiku is in verse, and it is divided into four sections. On p. 200 and in Vol. II on pp. 59, 162 and 218 the word Vārtika is used for Dharmakīrti's own com. on Pramānavārtikat. Thus this is an example where both the text and the scopaiña com. have been given the same namsa by Haribhadra. Pramānavārtika is a com. on Pramānasamuccaya, and it deals with the first three chapters of it out of six. It is difficult, for every word and meaning here are as it were weighed on scales. It is edited by Rāhula Sārkytyāyana. There is a bhagya on this Pramā navārtika by Prajñākaragupta”. A fragment is available, and it, too, is edited by Rāhula Särkřtyāyana. Thero is a com. on Pramanavārtika by Manorathanandin. It is very useful in understanding AJP. It is published along with the text in eight instalınents as appendixes to JBORS (vide VolXXIV, pt. 3, pt. 4; Vol. XXV, pt. 1, pt. 2 & pts. 3-4; Vol. XXVI, pt. 1, pt, 2 & pt. 3). There is another com. by Karnakagomin, This is a com. on Dharmakirti's com. on Prunānavārtika (pariccheda III, svārthānumāna) of which tho extent is 3,000 s'lokas. This, too, is published.
Verses Il-11, 12 and 1-68, 72 of Pramünavärtika are quoted in Vyomavatit on pp. 306, 307 and 680.5
1 2
In all there are 1452 kārikās. ln Vol. II, on p. 180, there is pexhaps a quotation viz. f 14*****fat. If so, this, too, is anotber example of the type in question. Mammața's Kūvyaprakāśa and its svopajña com. havo been styled as Kavyaprakāśa by Mammata himself. Same is the case with Hemecandra Sūri's Kūvyānusāsana. Kasāyapähuda is the name given to itself and its two commentaries, viz. Yativ?sabha': Cungisutta and Uccáraņācārya's Uccarnavrtti as these two became 89 it were inseparable limbs of the original text. See the Hindi intro. (p. 10) to Kasāyapāpuda with Cunnisutla and Jayadhavala (pt. I). Rāhula Sankrtyāyana has written an article "Aa Jai TOT". It is published in Bhäratiya Vidyā (Vol. III, No. 1, Nibandhasangraha). In this article several Bauddha, Brahmana and Jaina scholars of the 1st to the 12th contury are mentioned. In this work on p. 617 the following line of Hetubindu (Ist pariccheda) is quoted:
"fefaceri Raat Atay" Vide intro. (p. 11) of Prameyakamalamārtanda. 37
4
5

Page #421

290
NOTES
[P. 105, 1. 21
Vārtika' is defined as under:
"उक्तानुक्तदुरुक्तार्थव्यक्तिकारि तु बार्तिकम्". Thus 'vårtika' is a com. which explains what is said, what is not said and what is imperfectly said.
Amongst the Vārtikas Kátyāyana's Vārtika on Astādhyāyī is the oldest. It is not a com. but a critical appendix. The new style of vārtikas commenced with Nyāyavārtika of Uddyotakare (550 A. D.). Kumārila (600 AD) brought it to a very high standard in his Momānsüs'lokavārtika. According to Rāhula Sapkrtyāyana these last two Vārtikas led Dharmakirti to name his work as Pramanavārtika wherein he has criticized these two Vārtikas. Vide his Preface (p. IV) to Pramānavārtika.
Further, in this Preface (p. II, fn. 3) he observes:
"Out of about hundred and seventy thousand slokas on logio translated into Tibetan about hundred and thirty-seven thousand are on Dharmakirti's works and one hundred and five thousand are on Pv. alope."
P. 107, 1. 5. "Jyāyān' means superior', it being here a comparative of pras'asya' and not of vrddha'. This word occurs in Vol. II, p. 118, 1. 5.
P. 107, 1. 31. Tusa' means husk or chaff of grain and .kazdana' grinding and threshing as well. The phrase therefore means grinding of husk. This is a nyaya suggesting an unnecessary and useless effort. It is stated in Laukikanyāyārijali (pt. II, p. 34) that this nyāya occurs in Padmapada's Pañcadāpikå (p. 68), Hitopades'a (IV, 13), Sures'vara's Vārtika (pp. 676, 1036, 1334, 1505 and 1572) and on p. 176 of his Taittirīya-vārtika. I come across aroue" in Manusmrti (IV, 78) and "Tucah" in S'āstravārtásamuccaya (v. 671). Other nyāyas of the same meaning in Samskrta are: जलमन्थनन्याय, गर्दभरोमगणनन्याय, and काकदन्तपरीक्षा. The corresponding Gujarātī ones are: VRTI 50971 HET, punt 4 st 4poftqala Riau 7 findeto.
P. 116. I. 13. Here by that we are to understand the com. on Sammati( prakarana) Haribhadra has looked upon the vyakhya and the vyakhyeya ag non-distinct as has been done by Kšamās'ramana Jinabhadra Gaui in v. 1 of Visesa®. For, here he has used Avassaya' in the sense of · Avassayanijjutti'. This point is discussed by Maladhārin Hemacandra Süri in his com. (p. 3) on Visesāas under:
"आहननु श्रीमद्भगवाहप्रणीता सामायिकनियुक्तिरिह भाष्ये व्याख्यास्यते, तर कमिदमावश्यकानुयोगोऽभिधीयते? । नैतदेवम् , अभिप्रायापरिज्ञानात्, तथाहि-सामायिकस्य षड्विधावश्यकैकदेशत्वादावश्यकरूपता तावद न विरुध्यते, तनियुक्तिस्तु तदन्याल्यानरूपैच, व्याख्येय-व्याख्यानयोश्चकाभिप्रायत्वादेकत्वमित्यनन्तरमेवोक्तम् ।"
1
For further particulars about Pramānavārtika 100 intro. (pp. LXXXIV-LXXXV). In Paramappapayāsa (II, 28 ) there is mention of 'tuşakapdana'.
2

Page #422

P. 119, ll. 10-11]
Another example is furnished by v. 61 of Jiyakappabhasa. For, here, Jinabhadra Gayi means Visesa by Avassaya. Moreover, the phrase "A" occurs in Kotyacārya's com. (p. 95) on Visesa. Here by Nis'itha is meant a com. on it. Siddhasena Suri in his Cunni (p. 1, v. 81) on Jiyakappa has used the word Avassaya' in the sense of its bhāsa viz. Visesa. Haribhadra has used Avas'yaka (Āvassaya) for Avas'yakaṭīkā in his com. (p. 61) on Nandi. The pertinent line is: "RAMICZN गुरुनियोगान श्रमः, किन्तु आवश्यके वक्ष्यामः "*
NOTES
(
291
Gaganavanati' means bending down of the sky. Such an appearance is due to the distance.
P. 116, 1. 21.
P. 116, 1. 21.
Mayodaka' means illusion of water which arises when there is a mirage.3 Its synonym 'māyājala' occurs on p. 249, Il. 19 & 21. Rāmānūjācārya has mentioned the following illusions in his Sribhasya (p. 187-8) on I, 1, 1:
(i) A white conch seen yellow by the jaundiced eye, (ii) a crystal gem lying close to a china rose apprehended to be red, (iii) a mirage, (iv) the circle of fire produced by the rotation of a fire-brand, (v) one's own face in the mirror and such other things, (vi) a direction in space, (vii) two moons, (viii) timira and such misguiding causes.*
"
P. 116, 1. 21. Sthanu', a homonym, here means a branchless trunk or stem. In Guj. it means a . From a distance this is mistaken for
& man.
P. 116, L. 29. Kacakāmala' is an eye-disease. See "Notes" (p. 282) and those on p. 182, 11. 18-19. Seventy-six eye-diseases are mentioned in Sus'rusta.
P. 118, 1. 23.
teret kalkadantza' means: it resembles propounding at one time that there are more than one soul and at other time that there is only one soul.
P. 118, 11. 23-24 ब्राह्मणस्य मृतजायाऽमृतदेशनावत्. Practically this very phrase occurs on p. 163, ll. 11-12. It means: A Brahmana says that his wife is not dead, though dead.
P. 119, 11. 10-11. A substance cannot be without its modifications and vice versa. They are at once distinct and non-distinct, of course, from different view-points. The idea embodied in the first hemistich is expressed
1 " नागाणं नाणीण य हेऊण य पमाणगणहराण य पुच्छा । अविसेस विसेसा विसेसियाऽऽवस्तयम्मि अणुवममणा ॥ ८ ॥
2 From this it follows that Avaśyakaṭīkā was not composed at this stage, and thus Nandītākā is earlier than it.
3 See P. 282.
4 For explanation of all these phenomena in English see M. Rangacharya's translation (pp. 188-191) of The Vedanta-Sutras with the Sribhagya.

Page #423

292
NOTES
[P. 119, 11. 10-11
in Pavayanusāra (I, 12) and Sammažpayarana (1, 12) respectively as under:
"पज्जयविजुदं दवं दन्वविजुत्ता य पज्जया नस्थि"
“दव्वं पुज्जयविउयं दवविउत्ता य पजवा नस्थि" P. 121. I. 23. I take this majjitā' as the Sk. equivalent for imajjiā' (P) which occurs in Päiyalocchīnānomālā (p. 36, No. 772), Rayanāvali (VII, 2) and Povayanasāruddhāra (dāra 258). The last work notes 'rasālu' as its synonym and explains it as under:
"दो घयपला महुपलं दहियस्सऽद्धादयं मिरिय वीसा ।
दस खण्डगुलपलाई एस 'रसालू' निवजोगो ॥ १४१६ ॥" “Rasālu' is an article of food meant for a king. It contains two palas of clarified butter, one pola of honey, half an ādhayo of curds, twenty chillis and ten palas of sugar and treacle. Here 'majjita' is said to contain treacle, curds etc.
P. 121. Il. 25-26. Here is a suggestion that & swan separates water from milk,
P. 122, 1. 9. The clay of a potsherd is not absolutely distinct from that of thia jar.
P. 124, II. 23-24. Here the words and are are explained.
P. 125, 1. 27. The author is here referred to as Acārya and as *Sūri' on p. 127, 1. 19 and p. 137, 1, 29.
P. 127, 1, 11. means by means of nan' (negative). As a parallel example I may quote “अनाचार इत्यत्रेव नमः कुत्सार्थत्वात्" from SM (com. on v. IX).
.'. P. 129, 1. 20. The phrase 'nālikera-dvipa' occurs on p. 132, l. 15; p. 342, I. 4 and in vol. II on p. 184, 11. 12, 16, 20, 26 & 30; p. 185, 11. 27-28; and p. 186, 11. 15, 17 & 23. It literally means "Cocoanut Island'. In this connection in Laucikanyāyānjali (pt. III, pp. 70-71) we have:
"The following passage from Professor Beat's translation of Hiuen Thsang's work (Vol. II, page 252) is supposed to refer to this island:- The people of this island are small of statare, about three feet high; their bodies are those of mon, but they have the beaks of birds; they grow no grain, but live only on coco&nuts,' The editor and translator of Itsing's Record thinks that the island in question is one described by that pilgrim as lying to the north of Sumatra and therefore probably one of the Nicobar group. See page XXXVIII of that work." In Nyayavārtika on III, 1, 67 we have:
"नहिनारिकेलद्वीपवासिनोऽप्रसिद्धगोश्रवणात् ककुदादिमदर्थप्रतिपत्तिर्भवति". Srīdhara in his com. on Pras'astapāda's Vais'eşika-bhāsya (p. 182) says:
__ "नारिकेलद्वीपे गवामभावात् तत्रत्यो लोकोऽप्रसिद्धगोजातीयः".
According to Pras'astapäda (p. 267, 16) people of south India were at that time as unacquainted with the camel as those islanders were with the cow.

Page #424

P. 140, 11. 4-5) NOTES
293 The ignorance of these islanders is referred to in Nyāyamanjarī (pp. 118, 121 & 391 ) and in Tātparyatīkā (p. 66).
P. 132, 1). 11-12. This verse occurs in S'astravārtāsamuccaya as VII, 32, i. e. v. 508.
P. 132, 1. 30. Himavat means the Himālaya mountain, It is reforred to on p. 220, 1. 23 and in Raghuvamsa (IV, 79).
P. 132, 1. 30. Vindhya' is the name of one of the seven principal mountains. It forms the southern boundary of Aryāvarta. The word Vindhya' occurs on p. 220, 1. 23 and in Raghuvais'o (XII, 31).
P, 133, 11. 3-4. This verse occurs in S'ästravārtāsomuccaya as VII, 33, i.e. as v. 509.
P. 133, 11. 7-8. When this distinction-cum-non-distinction is thug established by a valid proof, raising of opposition by persons discloses nothing else but their evil habit or their dull-wittedness. ... P. 135, 1. 27. This is quoted in Nyäyapraves'akavrtti (p. 35 ) and explained in its paniikā (p. 76). It is quoted in Astasahasrī (p. 118), Siddhivinis'cayatīkcă (p. 75b), Syādvādaratnākara (p. 621), TRD (P. 161) and Nyāyakumudacandra (p. 534).
. P. 135, 1. 31. Badara' (Gaj. ait) means the fruit of the jujube tree known in Sk. as badari, karkandhu, karkandhū, koli and kuvali. This may remind one of kunda-badara-nyāya' occurring in Sankara-bhāsya on Brahmasūtra (II, , 17). The phrase 0575 occurs on p. 144, 1. 16 and the word 'badarikā'on p. 278, 1. 9. : P. 136, 1. 27. Devadatta is a proper name of a person. This word occurs on p. 177, 1. 18; p. 187, 1. 21; p. 371, L 7; p. 375, 1. 4; and in Vol. II on p. 229, II. 5, 14, 15, 19, 20, 21-22 & p. 230, l. 9. Kata' a homonym here means a mat.
P. 137, 11. 5-6. See p. 164, 11. 3-5.
P. 137, 1. 11. The word “manaskāra' occurs on p. 228, 1. 14; p. 281, 1. 14; p. 283, 1. 20; and p. 285, 1. 29.
P. 138, 11. 5–6. For refutation see p. 145 II. 4-7. P. 138, 11. 6-7. For refutation see p. 148, 11. 4-11. P. 138, 1. 7. For refutation see p. 150, 1. 4.
P. 138, 11. 7-8 & p. 139, II. 3-10. For refutation see p. 152, 11. 6-7. . P. 138, 1. 13. 3996 means the order of Bag, 1, 3l and TVT. The word "avagraha' occurs on p. 167, 1. 8; p. 175, 1. 5; p. 187, 1, 15; p. 236, 1, 8; p. 237, 1.4; p. 238, 1. 26; p. 239, I. 20 & 30; p. 240, I. 10; p. 244, II. 7, 9 & 11; and p. 380, 1. 8; and it is explained on p. 175, 1. 8. For other details seo JRL (Vol. I, pp. 105-107). ... P. 139, IL 10-12 & p. 140, 11. 3-4. For refutation see p. 180, 11, 3-9 & p. 18, II. 3-5.
P. 140, 11. 4-5. For refutation see p. 188, 11. 3–4.

Page #425

294
NOTES
[ P. 140, 1. 5
P. 140, 1. 5. For refutation see p. 188, 1. 5. P. 140, 11. 5-6. For refutation see p. 189, 1. 3. P. 140, 1. 6. For refutation see p. 190, 11. 3-4. P. 140, 11. 6-7. For refutation see p. 190, 1. 5. P, 140, 1.7, For refutation see p. 190, 1. 7. P. 140, 1, 7 & p. 141, 1. 3. See p. 190, 11. 9-10. P. 141, IL 3-4. For refutation see p. 190, 1. 11 & p. 191, 1. 3. P. 141, L. 4. For refutation see p. 191, II. 4-6. P. 141, 11. 4-6 & p. 142, 11. 3-4. For refutation see p. 191, 1. 8.
P. 142. 11. 5-6 & p. 143, 11. 3-7. For refutation see p. 196, 1, 15, & p. 197, 11. 3-4,
P. 142, I. 24, Here three pramands are mentioned. P. 143, II. 4-7. For refutation seo p. 196, 1. 15 & p. 197, 11. 3-4. P. 143, 1. 8. For refutation see p. 216, 11. 4-6.
P. 146, 11. 11-12. Prodhāna and mahat are the technical terms of the Sankhya system. From pradhana springs mahat. For details see "Notes" (pp. 297-301). Pradhāna' occurs on pp. 282, 290-292, 318, 327-331 &'mahat' on p. 282.
P. 148, 1. 28. Nis'caya-gaya' means & transcendental view.point. For details soe JRL (Vol. I, p. 126).
P. 149, 1. 13. For 's'as's viņāna' see " Notes" (p. 280).
P. 152, 1. 9. *Chadmastha' occurs on p. 173, 1. 5; p. 174, 11. 11 & 14; p. 181, 11. 7 & 25; p. 196, 1. 15 & in Vol. II on p. 13, 1. 24; p. 16, 1. 4; and p. 226, 1. 18. It means non-omniscient. Literally it means one having chadman i, e. ghāti karmans." P. 152, Il. 8-10. Cf. the following verse of Visesa":
"समयाइ सुहुमयाओ मनसि जुगवं च भिन्नकालं पि।
उप्पलदलसयवेहं व जह तमलायचकं ति ॥ २४३३॥" 3724aqart' means the piercing of one hundred lotus-leaves (with a needle or so). This expression with vat' added to it occurs in SM (com, on v. 12, p. 76). In its “Notes” (p. 143) it is said:
"...when we run a neodle into a file of lotus-leaves we imagine that we have pierced all of them simultaneously; but, as a matter of fact, it is obvious that they have been pierced one after another."
In Nyāyavārtika (p. 37) we have F S Tafetarac and in Mimãe misūs’lokavārtika we have the following verse:
“यत्प्रदीपप्रभाधुक्तं सूक्ष्मकालोऽस्ति तत्र नः।
ATG AT : 995 Tur 11 8449 11" 1 In Lalitavistară (p. 23) we have: "orradta formalformitate
JIKA". Abhayadeva Sūri in his com. (p. 53 b) On Thāna (9.72) says: "SCREEHETKI AT TL -Tara TX krasiat grei-37a ".

Page #426

P. 158, 1, 31]
NOTES
295
P. 153, 1. 7. For refutation see p. 157, 11. 8–10 & p. 158, 11, 3-4. P. 153, 1. 8. For refutation see p. 158, 11. 4-5.
P. 155, 1. 22. "Repha' (P. robha') means a snarl. It stands for Letters other than this are named with "kāra' affixed to them in Sk, eg sakāra'. But such is not the case with this letter.
P. 156, 1. 8. The Pâiya equivalent of 'alātacakra' is Salāyacakka'. It occurs in Visesão (v. 2433). 'Alātacakra' means an illusion of a circle generated by quickly revolving a fire-brand (alāta"). In Sribhāgya (p. 187) this phenomenon is explained as under:
"अलातचक्रेऽपि अलातस्य द्रुततरगमनेन सर्वदेशसंयोगादन्तरालाग्रहणात् तथा प्रतीतिरुत्पते । चक्रपतीतावप्यन्तरालाग्रहणपूर्वकं तत्तदेशसंयुक्ततत्तद्वस्तुग्रहणमेव । क्वचिदन्तरालामावादन्तरालाग्रहणम्, स्वविध्यादग्रहणमिति विशेषः । अतस्तदपि यथार्थम् ।"
P. 156, 1. 29. What work is meant by g'āstrāntara is left to be ascertained by a reader. .
P. 157, 1. 6. Īhā' is explained on p. 176, 11. 2-3. This word occurs on p. 187, 11, 17, 21 & 22; p. 179, I. 14; p. 187, 1. 25; p. 238, 1.9 & p. 244, 1, 11.
P. 157, 11, 8 & 22-23. A senge-organ is two-fold: dravyandriya (objective-sense) and bhavendriya (sensa-faculty). . The former has two varieties viz, nirorttendriya (the organ itself) and upakaranendriya (its protecting environment). See Arkata dars'ana dipikā (pp. 385-387) and Eng. trans. (pp. 64-65 ) of TS.
P. 153, 11. 30-31. Buddha once ate an elongate 's'agkuli'. I have not come a cross any such reference in the Pali literature.
P. 158, 1. 31. The word "s'askuli' occurs in Yājñavallya-smrti (1, 173), in Siddhāntakaumudi (p. 505) and in Hemacandra Sūri's Dvyās'raya (V, 116). Its Päiya equivalent sakkuli is met with, in Panhāvāgarana (II, 5, d. 29, p. 148 a), Dasaveyaliya (V, i, 71), Kappa and Visosa" (v. 299).
S'askuli' is a homonym. It has three meanings: (i) the orifice of the ear. (ii) a sesamum cake and (iii) rice-gruel. The word 35 is explained 88 "Fenernyataan:" in the com. on Yājñavalkya-smrti. Apte in his Practical Sanskrit-English Dictionary (p.912) gives its meaning as "kind of
aked cake". Abhayatilaka Sūri in his com. ( ) on Dvyās'raya explains it as khădya'. The translator takes it to be 'jalebi' which is unwarranted. For, Haribhadra in his com. (p. 176 b.) on Dasaveyaliya explains it as "tilaparpatikā' (Guj. 'talapāpadi)*, the actual wording being " tes faragdfacat". So it means 'a sesamum cake.'
1 This word occurs in Kumārasambhava (II, 23). 2 Here we have ETRO. It is given as an example of Dvandya com.
pound consiting of common names not denoting an animal. 3 This may remind a Dacoapi of skārafiji', a dish having the appearance
of an ear-lobe. 4 Abhayaders Sūri, too, has given this very moaning in his com.
(p. 103 b) on Paphāvāgarana.

Page #427

296
NOTES
[P. 158, 1. 10
The 299th verse of Visesão is as under:
"उप्पलदलसयवेहे ब्ब दुविभावत्तणेण पडिहाइ ।
समयं व सुकसकुलिदसणे विसयाणभुवलद्धी ॥ २९९ ॥" This means: it appears that the objects are simultaneously realized on account of bad attention paid to the time of avagraha etc., when a hund. red petals of a bluo lotus are piorced or when a dried sosamum cake is being eaten. Maladhārin Hemacandra while commenting upon this 'dirgha' (elongate) as an adjective to this cake. He says: as the cake is dried, 's'abda' (sound) arising from it is heard when it is being eaten; this would not have been the case, had it been soft. At the same time its rūpa is realized as it is long. When the s'abda and rūpa are both being realized its yandha too, is realized, and it is to illustrate this realization of smell that the example of s'askuli' is selected, for it has a powerful smell, which is however not to be found in a sugar-cane, though long. While s'abda, rūpa and gandha are being experienced, the knowledge of its rasa (taste) and spars'a (touch ) takes place at that very time. So it seems as if all the five objects of sense are being simultaneously realized; but this is really not so, for the various knowledges based upon the five sense-organs are not generated simultaneously.
Vācaspatimis ́rà in his Tattvavais'āradi on Yogasūtra (IV, 10) says: waterega H CT 10 NAY HINCHAKIT"? This topic is associated with the size of the mind,
The word 's'askuli' may remind a student of Mīmāmsā of the word quizonte occurring in S'ābara-bhāsya. The word met ople may similarly remind a student of logic of Mallinătha's com. on Tarkikaraksā 29, Nyāyapradipa on the definition of manas in Tarkabhāsā (p. 126) and Nyāyamañjarī (P. 497)—the three works noted in Laukikanyāyānjaliz (pt. III, p. 62). : P. 162, Il. 6 & 21. This is ridiculing the statement. It is a satire. For other instances see p. 212, II. 8-9; & p. 249, 11. 3-4.
P. 163, 1. 11. The word “āpta' occurs in Vol. II on p. 121, 1.8 & p. 122, 1, 16. Apta' originally meant a kiusman or a friend. Cf. the line occurring in the Rg-veda (VII, 88, 6); “ Ora afu fy: H". Later on, it came to signify one who who declared the truth or was competent to declare the truth, and hence one whose word was an authority. This is what we learn from Vācaspatimis'ra's com. on Yogasūtrabhāsya where he says:
"तत्त्वदर्शनकारुण्यकरणपाटवाभिसम्बन्ध आप्तिस्तया सह वर्तत इत्याप्तः। 14 I Ses p. 190, 1. 20 (B. S. P. Series, 2nd edn., 1917). 2 "gafu faci *: 99769 1
SAAT: Afa Tak T*36*: !!" 3 Here are yoga y H&0414 is noted. 4 This is quoted ln "Notes" (p. 5) on SM

Page #428

P. 172, 11. 15 & 18] NOTES
297 Mallisena in his SM (com. on v. 1) defines • ăpta' as under:
"आप्तिहिं रागद्वेषमोहानामैकान्तिक आस्यन्तिकश्च क्षयः सा येषामस्ति ते खलु आप्ताः, अर्शाPraia Argelial's***: 1"
Samanta bhadra, a Digambara Acārya has composed Aptamimänisa. It has a com. pamed Astas'atī by Akalarika. This has a super-com. named Astasahasri by Vidyānanda, and Nyāyācārya Yas'ovijaya Gani has composed a vivarana on it. All of them are published.
P. 163, 11. 19 & 24. In both these places the text is referred to as sutra' by Haribhadra Sūri. Same is the case on p. 164, 1. 18.
P. 165, 1. 15. Vădin' and 'prativādin' may remind one of a plaintiff and a defendant. They may be translatod as objector and refuter. The word vădin'occurs in Vol. II on p. 63, 1. 15, too. Similarly prativădin'is met with in Vol. Il on p. 63, II. 15 & 19, and siddhāntavādin' in Vol. II on p. 135, 1, 21 & p. 136, 1. 25.
P. 166, 11. 17 & 18. The words abhyasą and vāsana are here explained-definod.
P. 167, 1. 7. "Jñānăvarana' is same as jñánāvaranya-karman', and it means one that acts as an obstruction to the manifestation of knowledge. Dars'anavaraniya-karman' is similarly known as "dars'anāvaraua'.
P. 167, 1. 8. For explanation of 'avāya' and 'dhāranā see AJP (p. 176). The word 'avāya' occurs on p. 237, 1. 6.
P. 168, 1. 12. The words alpa' and 'mahat' are explained in the com. &s'chagala etc.' and 'vatsa' respectively. In the super-com, it is said that a chaganaka', though small, appears from a distance as 'vatsaka' in Marwar for no other reason but the nature of the ground. Do these words stand for a cow-dung and a calf respectively? If so, the sense is rather unusual. So is it that instead of chaganaka', it should be 'chagalaka' meaning a goat?
P. 169, 1. 6. Pata' means a piece of cloth, a garment and kata' (a homonym), & mat or a kind of grass.
P. 770, II. 13-19. In the absence of the grand-father and the like there is not the possibility for a grand-son and the like.
P. 170, 11, 23-24. Forritêgor occurs in Vol. II on p. 137, 1. 8. pagar aleat means 'like the left and the right horns of a cow'.
P. 171, 11.5-9; p. 172, 11. 3-7 & p. 173, 11. 3-4. The topic here discussed is that every thing has more than one attribute. This view is not only proved here but it is supported by quoting the Sarkhya and Bauddha authorities.
P. 171, 11. 23-24. Natures of sucha, duḥkha and mohd are noted here.
P. 172, 11. 15 & 18. The Särikhyas are the followers of the Sāzikhya system of philosophy founded by Kapila alias Paramarsi? who was born in
1 In Jagadiscandra's edn. (p. 8) we have: " The TC 46941415a: ". 2 His followers are consequently called Paranarşas. See TRD (p. 38b). 38

Page #429

298
NOTES
[P, 172, 11. 15 & 18
a Ksatriya family. Like the Jainas and the Bauddhas they do not consider the Vedas as authority. Thoy believe in plurality of souls and thus agree with the Joinas. They accept, no doubt, the parināmavāda but in a restricted sphere i. e. so far as it is associated with matter only. They do not believe in God. They attach importance to deeds and not to birth. They lay full emphasis on philosophy and non-violence and condemn hinsă including sacrificial himsa--the cult of the Mināmsakas. It seems the sankhyas along with the followers of Yoga, Jainism and Buddhism represent a culture different from that of the Brāhmanas. In Rg.veda we come across a saint with matted hair, and we got a glimpse of a sect which jeers at the hymns of Rg-veda. In Yajurveca, too, there is mention of sages who wore opposed to the Vaidika religion. In Aitareya and other Brālumanas we come across sects which do not beliove in the Vedos and which attach greater importance to austerity, celibacy, control of sense-organs etc. than to ritualism. In Mahābhārata, too, we find splendid examples of those who practise severe penance and who do not beliove in the importance of birth. These nonVaidika sccts noted in the Vaidilece literature, may be looked upon as the pioneers of the ascetic culture or Ksatriya culture of which eastern India, Magadha etc. seems to be the cradle. The Upanişuds are mostly the products of personages who subscribed to this ascetic culture.
1 This may remind one of the "Manduka-sūkta" (X, 103) and of
Myochakaļika (III) where women speaking in Sanskrta are said
to be 'sniffing like a young fomale-cow newly nozzled'. 2 Those who have critically studied the history of Indian philosophy
hold that there is a gap in the philosophical evolution of thought at the close of the 'Brāhamana' period. This has led to the postulation of an indigenous stream of thought in eastern India. It has been named differently by different scholars : Jacobi has designated it ag
Popular Religion'; Leumann has named its propounders as Parivrājakas'; Garbe has associated it with the Ksatriyas; Rhys Davids has recognised the influence of well-organised sophistic wanderers ; Winternitz has referred to these ideas as Ascetic Poetry and A. N. Upadhye as “Magadhar Religion” (vide p. 12 of Upadhye's intro, to Brhatkathākośa). Upadhye in his preface (pp. 12-13) to Pavayanasāra has said that this Magadhan Religion "was essentially pessimistic in its worldly outlook, metaphysically dualistic if not pluralistic, animistic and ultra-humano in its ethical teneis, temperamentally ascetic, undoubtedly accepting the dogma of transmigration and karma doctrine, owning no racial allegiance to Vedas and Vedic rites, subscribing to the belief of individual perfection, and refusing unhesitatingly to accept a creator". This veiw is
criticized by H. D. Velankar on p. 41 of JBBRAS (Vol. 21). 3 See the Hindi Appendix IV to SM edited by Jagadisacandra. Here
an article of R. P. Chanda on Šramanism (read at the time of the 21st Indian Science Congress of 1934), the chapter "Ascetic Literaturo in

Page #430

P. 172, II. 15 & 18]
The late Dr. A. B. Dhruva in his intro. (pp. XXXIII-XXXIV) to SM observes:
NOTES
of:
299
"The Samkhya and the Yoga are the two oldest Darsanas', the former being found in a sufficiently evolved form in the later Upanisads, and the practices of the latter being also old and known to Gautama Buddha as an established method of discovering Truth."
On
P. XXII (intro. to SM) he remarks:
"The essential difference between it and a is more correctly formulated as the difference between the theoretical and the practical side of a single system of philosophy than as the difference between two Sankhyas, one of which was 'nirisvara and the other sesvara' (atheistic and theistic), as is sometimes done."
The Sankhyas admit twenty-five tattvas (principles) which consist
(1) Avyakta i. e. the Unmanifest or the Potential Reality. It is known as pradhana, the Great Abode or Reservoir and also as prakrti'.5
(2) Mahat i. o. the Great Principle viz. the Buddhi or Intelligence. It is generally understood as the Cosmic Intelligence-the Intelligence manifested in the macrocosm, and hence mahat'.
Ancient India" from "Some Problems in Indian Literature" by Winternitz and Eliot's Hinduism and Buddhism (pt. II, 6-7) are referred to.
1 Dr. S. K. Belvalkar in his "Notes" (p. 174) on Brahmasutras says: "Jainism has suffered in estimation as an ethical and metaphysical system by being deemed as more or less contemporaneous in origin with the other more evolved systems like the Sankhya, Vedanta and Buddhism."
2 "Recently Marshall has opined that it existed even in the pre-Vedic civilization of the Indus valley".-intro. (p. XXXIV) to SM
Some of the Jainas believe that Marici, a son of Bharata and a grand-son of Lord Rṣabha, is the originator of the Sankhya system.
3 On p. XXXV it is said: "That 'Kapila' was known as a historical person long before the time of Gautama Buddha is clear from the name of the birth-place of Gautama which was 'Kapila-vastu', 'the residence of Kapila'. Some believe that the real word is 'kapila-vastu'. It remains to be ascertained as to which Kapila is referred to in the following line of Svetasvatara Upanisad (V, 2):
" ऋषि प्रसूतं कपिलं यस्तमये ज्ञानैर्बिभर्ति ज्ञायमानं च पश्येत्”.
4 In the avopañja com. (p. 343) on Abhidhanacintamani (III, 526) we have: “पळविंशतेस्तत्त्वानां सङ्ख्यानं सङ्ख्या 1 तदधिकृत्य कृतं शास्त्रं साइख्यम्".
5 " प्रकृतिः प्रधानं ब्रह्म अव्यक्तं बहुधानकं मायेति पर्याया” – Bhāsya on Säñkhyakārikā. In Sankhya-tattva-samäsa we have: "qe vir af प्रधानं ब्रहा परं ध्रुवं प्रधानकमक्षरं क्षेत्रं तमःप्रसूतमिति”

Page #431

300
NOTES
[P. 172, 11, 15 & 18
(3) Ahankāra i. e. the Ego. This should not be confounded with purusa or atman. Purusa or ātinan caught in the trammels of prakrti appears as 'aham'-ego.
(4) Five tanmātrās i. e. the five essences of sound, touch, taste, smell and colour. They are the seeds of sound etc.
(5) Eleven indrivas. They comprise of the five buddhindriyas or cognitive organs, five karmendriyas or organs of activity and manas, the organ of mentality.
(6) Five mahābhūtas i. e. the five Great material Elements viz. akās'c etc.
(7) Puruşa, also known as Cit or Ātman. It does not function in the cognition of the objoctive world. Bondage and omancipation do not belong to puruşci.
Of these, one viz, avyakta is the original prakrti, and it is in 20 way vikrti; seven viz. muhat, ahankara and the five tarımātrās are both praksti and vikrti i. e. they are vikytis of their antocodents and prakrtis of their consequents on the list; sixteen viz. eloven indriyas and five mahābhūtas are pure vikytis, and parusa is neither prakrti nor vikrti.?
Avyakta i. e. pralyti is without beginning, middle or end; it has no parts; it is common to all that is to say it is an all-embracing principle: it has no qualities such as s'abda etc. (the qualities are its later evolutions); and it is changeloss. It is constituted of three gunas viz, sattva, razas and tamas. Of thom sattuu is rogarded as buoyant and offulgent, rajas as stimulant and mobile and tamas as heavy and overwhelming. Like the wick and the oil of a lamp their function is for one (common) purpose viz. giving light, although they are opposed in nature.
From avyakta springs mahat; from mahat ahankāra; from ahanIcāra five tanmātrīs; from tanmātrās the five mahallutus.
Prakrti
Mahat
. Cf. Puruşa
Abatkāra
Mind 5 senge- 5 motor- 5 Tandātrās organs organs
5 Mahabhūtas See An Inroduction to Indian Philosophy (p. 306 ).
Mahat i. e. Iriddhi is like a double-faced mirror in which cit-s'akti is reflected on one side and the objective world on the other. This mahat is regarded as 'acetana' or non-sentient. This view about the character of buddhi agrees with that of the Vodāntins.
---
--
-
---
"मूलप्रकृतिर विकृतिर्महदायाः प्रकृतिविकृतयः सप्त । 91614 Tafa Aa:9 11" -Sankhyakarika "प्रकृतेमहांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद् गणश्च षोडशका THE TEA 7*4: TZ Wall R 11"-Ibid.

Page #432

P. 172, }). 15 & 18]
NOTES
301
From Suyagada (I, 1, 3, 6) we learn: (some say that) the world with animate and inanimate objects with happinoss and misery was created by is'vara; others say from pahāna (Sk. prochāna) etc. The first of these views can be ascribed to the followers of a theistic school and the second to the Sarkhya system or these viows respectively refer to the theistic and atheistic adherents of the Scīnkhya philosophy.
For comparison of the Greek philosophy with the Sankhya system see Prof. A. B. Keith's Sānkhya System (ch. VI, p. 65 f.).
Whether the Sazikhya school liad at all any ancient sūtras like the other schools is a moot point. The oldest definite text of this system that is mentioned in Nandi (s. 42) etc., anil quoted from but now extinct, is S'astitantra. The short summary of its contents is givon in Ahirbudhnyasanihith (XII, 18-30), a voluminous work in 60,000 s'lokas. The Sankhyakārikā of Īs’varakrsna (c. 150 A, D.) is baseà upon S'astitantra but it has neither incorporated its ākhyāyikūs (parables) nor controversies with other schools.
The oldest com. on Sarithya-kārikā is the Māthcro-vrtti which was translated into Chinese by 450 A. D. There is Gaudapāda's Bhāsya on it and & com. by Sankırācārya named Jayamangala. There is another com. known as Sankhya-tattva-kaumudi by Vācaspatimis'ra (840 A, D). The other important work belonging to this school is Sānichyc-pravacana-bhāşya of Vijñānabhiksu (1650 A, D.). TRD notes Ātreyatantra.' Varsaganya Vindhyaväsin? and Vadamahārnaval are the other writers of this school.
1 hat e TEPTIK atlat
AST Senarag 11 11 2 The views of Empedocles (whose all the works are in verss) and
those of Anaxagoras bear a great resemblance with the Sänkhya
dootrines. Vide u n (p. 33). 3 Its ninth verse is quoted in Āyāracunni (p. 232), and its v. 22 and
v. 3 are incorporated as v, 70 and v. 71 in Lokatattvanirnaya. 4 See Catalogue of South Indian Sanskrit Mss. Asiatic Society's
monograph (p. 201) noted in parte Taqat Te (Vol. I, p. 98 ). 5 On p. 44a we bave: FECIN 7991: qfantasi, ala, me
सप्ततिनामकं, तत्वकौमुदी, गौडपाद, आत्रेयतनं चेत्यादयः". 6 He is mentioned in Mbh. (XII, 319, 59 ) with several more. 7 See intro. (p. XXXII).
8 One line is quoted from his work in SM (p. 97) ag under:...... . "बुद्धिदर्पणसंक्रान्तमर्थप्रति बिम्बकं द्वितीयदर्पणकल्पे पुंस्यध्यारोहति तदेव भोक्तत्वमस्य न
त्वात्मनो विकारापत्तिरिति".
In AMP edition (p. 123) Vadamahārņava is said to be a work of the Vedantins. In SM (p. 358) Dr. A. B, Dhruva takes this to be a mistake and looks upon it as a work of the Sankhyas and not the nano of & Sankhya writer.

Page #433

302
NOTES
TP. 12, 13, 15 & 18
For some of the Sārlchy teachers see intro. (pp. LXXIV & LXXIX) and for Vårsaganya see also fn. 7 of p. LXXX, and for Madhava fin. 4 of p. LXXX.
Angiras, Nanda, Sanaka, Sanātana, Sanatkumāra and Vodhu are some of the Sāniya philosophers whose only names are known."
In TRD (p. 38a-p. 38b) the apparel and equipment of the Sänkhya sages are noted. Therefrom we learn that they keep either three dandas or one and wear a loin-cloth. Their garments are red like dhātu (? metal), Some keep a tuft of hair, some a matted one and some have their heads shaven. All of them use a hide of a dear for their seat. They take meals at the Brāhmanas and eat only five morsels and mutter & prayer consisting of twelve letters. They keep a wooden mouth-peice called "bita' in Mbh, and a cloth to filter. They ask their devotees to use one for a similar purpose.
The words 'prakrti' and 'is'vara' occur on p. 181, 1, 28 and the word purusa'on p. 331, 1. 26 & p. 332, II. 23--25.
P. 173, I. 14. "Gamaka' a homonym, here means indicative. The word in this sense is used in Malatimādhava (1, 7).
P. 174, 1. 13. Cáritra-mohanīya' is one of the two varieties of mohanīya-karman which generates infatuation. "Cāritra-mohanīya' prevents a living being from practising ideal conduct.
P. 175, 11, 5-6. At times we come accross the word "apāya' for tavāya'.
P. 175, 1. 6. «Mati-jñāna' is one of the five kinds of knowledge. It is based upon sense-organs and the mind, and it is different from one acquired by the study of scriptures etc. It has several varieties. For details See JRL (pp. 105-108). . P. 175, 1. 8. "Avagraha' is here defined as realization of objects by sense-organs. It is a base concept, and is preceded by dars'anco.
P. 175, 1. 8 & p. 176, 11. 2–5. For exposition of "avagraha' etc. Bee Nandi (pp. 63-75), Visesão (v. 178-208, 236-299 & 312-316), Tattvärtharäjavārtika (pp. 42-44 ) etc. For its elucidation in English see JRL (pp. 105-107).
P. 176, 11. 2-5. These defino Thā, avāya and dharanā. Īha'ia the desire for ascertaining the object comprehended by means of avagraha. Dharanā means holding the knowledge as a permanent possession in the mind.
The reasons for the validity (prūmānya) of Thă etc. are given on p. 238, 1.9 & p. 239, 11. 3-5.
1 See Jagadisacandra's edition of SM (p. 425 ). 2 A piece of cloth which is 36 angulas in length and 20 in breadth is
rorow mouded elsowhere.

Page #434

P. 193, 1. 15] NOTES
303 P. 177, 11. 11-12. The three varietion of dhāraụā' are here noted. Of them the first is mentioned on p. 239, 1. 15.
P. 180, I. 21, “Bhānaka' means one who speaks'.
P. 181, 11, 13-16. There are several words for water in Sk. e. g. 29, 377, Brith, 5*, %, ata, tr, 191, que, mtu, ai, air, ag and Am. Of them the word nira' speadily conveys the idea of water to Southerners.
P. 182, 1. 3. Indranila' is a kind of jewel known as 'sapphire'. This word occurs on p. 183, 1.4, & p. 186, 1. 15, and it is met with in Mrcchakatika (IV, p. 132) and Kādambari (pūrvabhága, . 53 of P. V. Kane's
For names of other jewels soe Lokaprakās'a (V. 9-11), Abhidhanacintāmani (IV, 129-134) and Mycchakatika (IV, pp. 131-132).
P. 182, 11. 18–19. These lines mean: Those whose eyes are weak see the orb of a lamp etc. as having a form of an eyo in a pea-cock's tail and having blue and red colours. Prajñākaragupta in his Promünavärtikālorkūra (p. 101) explains this verse as under :
"नीलायाकारमेदभिन्नं भास्वरं सपरिवेषं प्रदीपं पश्यन्ति तिमिरमन्दीकृतनयनशक्तयः".
The detailed exposition is given as under in Monorathanandini (p. 239):–
"मयूरचन्द्रकाकारम् , अन्तरा अन्तरा नीललोहितभास्वरं दीप्तप्रदीपादेर्मण्डलमविद्येमानमेव मन्दचक्षुषः पश्यन्ति, दीपस्य तादृशस्वरूपाभावात् ज्ञानस्यानुभवात्मनः स भाकार इति द्वैरूग्यसिद्धि".
P. 182, 11. 28-29. Persons whose eyes aro affected by a defect like kāca see the flame of a lamp as a group of guñjas, the red black berries of 2 shrub of this name. "Guñjā' in Gujarātī means 2012, and this word occurs in Vikromorvas'īya (I, p. 25).
P. 184, II. 3-8, p. 185, 11. 3-8 & p. 186, 1. 3. All these lines make up one sentence having a chain of reasoning'.
P. 186, 1. 7. The definition of adhyaksa' (pratyaksu) here referred to is given on p. 223, 1. 4.
P. 191, 1. 3. The topic of 'apoha' is treated on pp. 333 ff.
P. 193, 1. 15. Panasa' (P. F.01 ) is the name of a fruit and a tree, too. The tree is called me in Gujarāti, sar in Hindi and jack-fruit tree in English. Here this word stands for a tree of this name and not for its fruit. Further, it does not here mean a thorn'. The word 'panasa' occurs on p. 194, 1. 23; p. 318, 1, 21; p. 371, 1. 12; & p. 398, 1. 21; and the word in Panhāvāgaranu (I) and Pauimuacariya (XXXIII, 2). In Principal Karmarkar's edition (p. 214) of Mrcchakotika (VIII) there is thy word 454. The word "phanasa'uccurs in the following verso of blaasos (? srijjutti) on Kappa:
"अत्थस्स दरिसणम्मि वि लद्धि एगन्ततो न सम्भवइ । दहूं पिन याणन्ते बोहियं पण्डा फणस सत्त ॥ ४७ ॥
1
Apte in his Diotionary has translated it as broad-fruit tree!

Page #435

304
NOTES
[P. 193, 1, 15
In its com. (p. 18) by Malayagiri Sūri we have: "fast: Ofenfentaiat Fiat Yai TEIS CERT: 7 barat".
The word 'panasa' occurs in the following line of Āvassayacunni:
"जहा पणसफलं पारसिगा दट्टण वि पणसमेतं ति एताणि अक्सराणि णो उक्लभन्ति".
In TRD (p. 63b) it is said that the 'panasa' tree gets fructified when embraced by a woman.
P. 193, 1, 15. Vāhlika is one born in the Vāhlika..country. This word occurs on p. 318, l. 21, & p. 371, 1. 12. It is known in Pāiya as Bahali and Vahali, too. A woman of this country is called Babali. Vide Nāyādhammokoha (1, 1) and Oravīżya. Valhikī is the name of a Pāiya dialect. In v. 47 of the bhasa (? nijjutti) on Kappa we have 'bohiya'. Can it be equated with vālbika'?
Prof. A. B. Gajendragadakara in his “Notes" (p. 281 ) on KP makes the following observation in this connection:
"atata (the same as afech or a .) is the name of a country represented by modern Punjab. The Mahābhārata Karnaparvın Adhyaya 41" describes the inhabitants of this country as impure, irreligious, unscrupulous in the matter of food and drink and immoral.3 Promiscuity prevailed among them. They were regarded as the creation, not of Brahman, but of two goblins known as Vahi and Hika".
Here Vābika' means an inhabitant of this country. Ho is called & bull by Mammata in his com. (p. 19) on KP (II, 7), because he is dull and stupid. Vähika can be interpreted in other ways, too: (i) an out-caste by taking ba' and 'va' as non-distinct, (ii) a carrier of a plough i. e. a poor farmer, and (iii) a carrier of loads, a coolie. But, I do not think that these interpretations are here relevant.
P. 193, 1. 22. Cf. "afest #" occurring in Visesao (v. 2502 ) and a HTH THET;" occurring in its com. (p. 1000) by Hemacandra and "natura ta vizatera 21967 *T#17" occurring in S'ilājika's com. (p. 406a) on Sūyagada. Negation of negation is the original position.
P. 197, 11. 3 & 11-13. Kevalin' moans omniscient'. Such an individual perceives all the objects and phonomena of the past, present and future directly by the soul and not by utilizing any of the sense-organs or the mind. So, in the case of a kevalin, there is no place for inference, Omniscionce is attainod on the complete annihilation of jñanavarany, which is simultaneously accompanied by that of dars'anavarana and antarāya and which takes place within an antarmuharta after the destruction of mohaniya karman. These four kurnans are the livoranas i. e. veils-obstacles that obstruct the inherent powers of the soul.
1 Other meanings of Vallika' are: a Balkh-brod horse, saffron and
asafoetida. See verses 7, 11, 12, 13, 41 and 12. This is what we gather from the description of a quarrol between Karna and Madra, when both of them incriminate each other and abuse their respective countries and customs,

Page #436

P. 206, II. 10-11]
305
P. 197, 11. 16, 18, 20, 22, 27 & 28.
Vrsabha alias Rsabha is the name of the first Tirthankara out of twenty-four that flourished in our country in the present age known as Hundavasarpini. His father's name was Nabhi. For a biographical sketch of Lord Rsabha see JRL (pp. 25-27).
NOTES
P. 197, 1. 21. Vardhamana alias Mahāvīra is the 24th Tirthankara Rṣabha being the first. For Lord Mahavira's life see JRL (pp. 20-23. P. 198, 1. 15. Siddhartha' is the name of the grove.
P. 198, L. 15. Rjupalika' is the name of a river. Kalyānavijaya Gani in his Hindi work "" (pp. 357-8) says that it is difficult to exactly identify this river; it may be somewhere near Campā.
P. 198, II. 15-16. According to Jainism there is a wheel of time that works in India and such other countries. It is divided into two cycles: ascending and descending. They are known as utsarpini and avasarpinī respectively. Each of these cycles is further sub-divided into six aras (spokes). The names of the six aras of the avasarpini cycle are:
(i) Suṣamā-suṣamă, (ii) Suṣama, (iii) Suṣama-duḥṣamā, (iv) Duḥṣamā-suṣamā, (v) Duḥsama and (vi) Duḥṣama-duḥṣamā.
Thus सुषमदुः षमादुः षमसुषमान्तादौ काले means in the period which is the end of the third ara and the beginning of the fourth.
P. 199, 1. 25.
P. 198, II. 21-22. 5:4¶à means at the end of the fourth ara. P. 199, 1. 22. Yugadideva' is the name of Lord Rsabha. He is so called as he is the first God (of the Jainas) in the present avasarpini period. Nabhi' is the name of the seventh kulakara (patriarch). He had a wife named Marudevi. She gave birth to Lord Rsabha. Siddhartha was a king of Ksatriya-kunda. His wife's She gave birth to Lord Mahavīra. For refutation see pp. 200-203.
For refutation see p. 203, 11. 6-11, p. 204, 11. 3-11 &
P. 199, 1. 25. name was Tris'ala. P. 200, 1. 3. P. 200, 11. 4-5.
p. 205, 1. 3.
P. 200, 1. 5. P. 200, 1. 6.
P. 200, 1.7.
P. 200. 1. 15. By Vartika is here meant Dharmakirti's com. on his own work Pramanavārtika; for, the latter is in verse whereas the quotation here is in prose. This is my conjecture.
For refutation see p. 205, 1. 3.
See p. 205, 1, 5.
See p. 206.
This is another instance where the name of the com. is given as that of the text, the first being one noted on p. 116, 1, 13 and occurring in the case of Sammaïpayarana.
P. 201, il. 6-8. Four possibilities about the interpretation of the firmness of perception (pratyaya) are here mentioned.
P. 206, II. 10-11. For refutation see p. 208, 11. 9-10. 39

Page #437

306.
NOTES
[P. 209, 11. 3-5
P. 209, II. 3–5. For refutation see p. 214, 11. 5-10. P. 209, 1. 5. For refutation see p. 216, 11. 8–10.
P. 209, 1. 11. Here the word 's'ípraka' is given as a synonym of 'g'ukti' meaning a nacro i. . a pearl-oyster. But I do not find this word in any of the dictionaries available to me. It seems the Gujarāti word et is derived from this word 's'ipraka'.
P. 212, II. 8-9. satsa THE STAIG: may be compared with 791946T *: qa face occurring in Lokatattvanirnaya (v. 15). The word 'āpta' is used sarcastically. For an example of 'vakrokti' see Vol. II, p. 159.
P. 215, 1. 7. seq. These respectively stand for the three pramānas viz. āgama, anumānd and pratyakşa.
P. 221, 11. 10-12. These note the four possible natures of the adhigama in question.
P. 223, 1. 3. The conclusion arrived at is that pratyakşa is not absolutely nirvikalpa.
P. 223, 1. 4. The definition of pratyaksa' is being attacked.
P. 223, 1. 4. T R T' is quoted in Syadvādaratnakara (p. 23), and there Vädin Deva Süri mentions as its source Dharmakirti's Nyāya. viniscaya (1st pariccheda). But it appears that instead of Nyāyavini
'caya it should be Pramānaviniscaya. In Nyāyalcunudacandra (p. 46) where this line is quoted its source is stated to be Nyayabindu (p. 11); but it is not correct; for, the wording differs. Samo may be said about the sources Nyāyapraves'a (p. 7) and Promānasamuccaya (p. 8); for there we have qaraj qaster only and not 34. In Tattvasangraha (p. 366) we have however the verse as under :
“प्रत्यक्ष कल्पनाऽपोढमभ्रान्तममिलापिनी ।
प्रतीतिः कल्पना कुप्तिहेतुत्वाद्यात्मिका न तु ॥ १२१४॥" P. 225, 1, 4. The qualifying word "abhrānta' occurring in the definition of ' pratyaksa' is out of place.
P. 226, 1. 3. “Ataimirika' means one who is not suffering from "taimira', an eye-disease.
P. 228, 1. 15. “S'akrt' means excrement, ordure.
P. 228, 1. 23. In Nyāyakumudacandra (p. 658) the quotation is: "712v atr:". Its source is not known; but this view is explained in Tattvasangrapañjikó (p. 683).
P. 231, 1. 5. *Sims'apā' is the name of a tree also called 's'is'u'. It means the As'oka tree, as well. This word occurs on p. 365, 1, 11; p. 372, 11. 6, 9, 10, 16, 21-23 & 29; p. 373, 11. 4. 5, 9, 14, 17, 19, 21-23 and in Ramayang (Sundara kanda ). Its Paiya equivalent T occurs in Panhāvägarana (p. 31). The Des'ya' word for it is go. It is noted in the com. on Uvoësapaya (v. 1031). For its use see p. 372, I. 29.
P. 235, I, 18. a means one's own scripture.

Page #438

P. 268, 11. 9–10]
NOTES
P. 236, 1. 23. E ta means on account of the state of being decorated-indicated by a word,
P. 299, H. 6–12, p. 240, II. 3-8 & p. 241, 11, 3–8. That an object has many & nature such as druvyntva etc., is the Jaina view. This is he fully expounded to show how it differs from the Bauddha one.
P. 241, 1. 9. The Vais' esikul view that a jar is absolutely different from sattva, dravyatva etc., is being examined and refuted.
P. 244, 1. 24. The vädin is addressed in the singular as tava. Same is the case on p. 258, 1. 8 and p. 344, 1. 3.
P. 245, I. 11. That knowledge which apprehends what is already apprehended is nothing else but apromānce', is the topic taken up here for refutation.
P. 249, 1. 3. Here the word 'susthitã' is used ironically as is suggested in l. 17. It is an instance of upahäsc. For such other examples Beo p. 401, Il. 10-11 and Vol. II, p. 175.
P. 249, Il 3-4. See p. 271, 11. 9–10. P. 249, 1. 12 & p. 250, 1. 3. For refutation see pp. 264-265. P, 250, IL 5-6. For refutation see p. 266, 11. 8-11,
P. 250, 1. 14. Kuñcikā' means & key and also a shoot of a bamboo. Here the first meaning is applicable.
P. 251, l. 21. maT PATToccurs in Vol. II, p. 168, 1. 7.
P. 252, :L. 21-22. F ear is the protīka of a quotation from Nyāyatindu (I; pp. 17–18). The complete sūtra is: "f ratage DROIT इन्द्रियशानेन समनन्तरप्रत्ययेन अनितं तर मनोविज्ञानम्".
P. 252, 1. 22. "Alaya' means ālaya-vijñāna, one of the two kinds of vijñāna, the other being praurtti-vijiāna. Alaya' occurs on p. 254, 1. 11.
P. 254, 1. 10. See p. 256, 1. 4 up to p. 258.
P, 255, 1. 8. Your sahakärtha is two-fold. For its refutation see p. 259.
P. 256, 1. 4. A synonym for 'atis'aya' is given here.
P. 257, 1. 31. In Mimārsās lokavārtika (s'abda, v. 43) we have: STTATIST":
P. 260, 11. 16-17, The anus of gand cannot generate oil singly. So even when they take the help of one another they cannot do so; for their natures are contradictory.
P. 266, L 30 & p. 267, 1. 12. The word dongara' is a Des'ya' word, and I interpret it as a small mountain. Cf. the Gujarāti word
durigara'.
P. 268, 11. 9-10. Itaretarás'rayadosa' literally means a fault based upon mutual dependence. It thus stands for an argument in a circle.

Page #439

308
NOTES
[P. 271, 1.5 P. 271, 1 5. The word 'manaskāra' occurs on p. 283, L 20 and p. 285, I. 29.
P. 274, 1. 9. Encaster: may be compared with 1. 4 of p. 20.
P. 274, I. 27. Mūlapūrvapalça means the very first primary objection and not an objection within an objection. The word occurs in Vol. II on p. 205, 1. 25; p. 208, 1. 29; p. 209, 1. 14; p. 218, 1, 21; p. 224, 1. 29; p. 227, I. 24; p. 231, II. 22-23; p. 232, ll. 15 & 20; p. 235, I. 26 and P. 236, 1. 17.
P. 275, II. 7-8. To suppose that the word 'akalarka' stands for Akalarika, a Digambara author, is unwarranted as can be easily seen from the context.
P. 275, 1. 10. According to Jainism, space has ananta (infinite) prades'as (space-units); but none of these can get separated from space, and thus they differ from the prades'as of pudgala (matter).
P. 277, 1. 7. Devānāṁ-priya is explained as a fool in I. 21. In the edicts of As'oka we find the phrase "ara faz". In Vivágasuya (1, 1) and some other Jaina agamas we come across the Pāžya word devanu-ppiya
Sk, devānuppriya). But there it has not this derogatory sense; for, there it means a noble-minded person, a straight-forward person. The phrase garat sa' means a goat and an ascetic who renounces the world. Once it meant dear to the gods', an epithet of Siva'. Subsequently it meant * an idiot like a brute beast' as in Kavya prakās'a. G. H. Valins is right when he makes the following observations in his Words in the Making:
"Like ourselves, like life itself, all words are changing--many of them imperceptibly, yet rone the less certāinly. Sometimes they go up in the scale of dignity-as when a slang word gets a place in the dictionary and sometimes down, sometimes they grow wider in meaning and use, and sometimes narrowert."-p. 51 "As Feste hinted...words may be turned inside out, like a kid glove."
-P. 63 Vediyo' and pantūji'are instances of Guj. words that have fallen in dignity. Such a word in Sanskrta is "tapasvin'.
In Ghate's Lectures on Rigveda (intro. pp. 11-12) it is said: . .....Words often change their inatorial into a spiritual meaning. As an instance of this I may mention two roots T and .
P. 277, II. 7-8. This is a reference to the objector showing his foolishness and his being brought up in happiness.
1 Devapriya' is used in this sense in Brhatkathakośa (73, 133).
Devånan api vallabhah' occurring here (25, 24) is perhaps used
here in the sense of a fool. 2 Cf. Christian and Quaker. 3 Cf. kaave, wench, cunning and crafty. 4 Of. doer, worm, fow!, Lily, engine, wife and girl,

Page #440

P. 294, 1. 4 ]
NOTES
309
P. 278, 11. 3-4. Sahrdaya-tărkika' means a logician who is good. hearted i. e. sincere and appreciative as well. The word "sahrdaya' is explained by Hemacandra in his Viveka (p. 4) on his own Kāvyānuus'ā8076 (1, 3) as under
“यस्य तु काव्यानुशीलनाभ्यासक्शाद विशदीभूते मनोमुकुरे वर्णनीयतन्मयीभवनयोग्यता सहृदयसंवादभाक्स सहृदयः".
P. 278, 11. 3–12. This is an objection. It is answered on p. 279.
P. 278, 11. 6–7. Ustrikā' here means an earthen wine-vessel of the shape of a camel, and not a she-camel. This word occurs on p. 279, I, 27; p. 281, 1. 17; p. 282, I. 21; p. 283, I. 18; p. 285, 1. 9; p. 286, 1. 14; and in Vol. II, p. 155, 1. 20.
P. 278, 1. 8. Hima' is 'snow', tuşāra' frost, and karaka' (Gaj. kară) hail. All these three words occur on p. 283, 1. 19.
P. 278, I. 8. Angāra' (Guj. argáro) means a charcoal, murmura! chaff-fire, and “jvālā (Guj. jhāla') flame. "Murmura' oceurs in Vol. II, p. 185, 1. 28 and .mummura' its Pāïya equivalent in Süyagada (V, 1, 10).
P. 278, I. 9. 'Jhanjbă' means a hurricane, a gale.
P. 278, 1. 9. Mandal.kā' means that wind which describes circles, Its Païya equivalent mandalika' occurs in Jivaviyāra (v.7).
P. 278, 1. 9. Utkalika' means the wind that blows downwards The Pâżya equivalent.ukkaliya' occurs in Jivaviyāro (v.7).
P. 278, 1. 9. Khadira', a homonym, here means a kind cf tree, Acacia Catechu, noted in Yajnavalkyusmrti (1, 302). In Guj. it means etc. Its Paiya equivalent khasra' occurs in Ayara.
P. 278, 1. 9. Udumbara'is & homonym. It means here a kind of fig-tree, Ficus Glomerata. Its Pāžys equivalent 'umbara' occurs in Pannāvāgarana (I), and Viāhapannatti (XI, 33). Eating of its fruits is prohibited in Jainism.
P. 278, 1. 9. Badarikä means jujube tree'. It means atst in Guj. P. 278, 1. 21. For lottaka' see “Notes" (pp. 288-289).
P. 278, 1. 21. Aliñjara' is an earthen water-jar. The Pāiya word for it is also aliñjara', and it occurs in Tháng (VI, 2).
P. 282, 1. 3. The word 'īs vara' occurs on p. 291, 11. 27 & 28; p. 292, l. 14; and p. 318, I. 28.
P. 286, II. 7-9 & p. 287, 11. 3-7 & p. 288. The question about the nature of vāsana' is raised here.
P. 288, 11. 3-4. A wave in a sea has no existence without wind.
P. 292, 11. 4 & 19. The great conclusion is that only samānaparénāma is samanya. C£ Syadvādaratnākara (pt. IV, s. 3-5).
P. 294. I. 4. Madhuraka' means poison.

Page #441

810
NOTES
[P. 294, 1. 4
P. 294, 1. 4. "Ladduka' means a kind of sweetmeat-ground ball of sugar, wheat or rice-flour, ghee and spices. The Guj. word' lādu' is derived from it. Further, ladduka' does not seem to be a Sanskrte word, though it is so noted in dictionaries. Its Paiya equivalent laddua' or ladduga occurs in Paümacariya (LXXXIV, 4), Pindanijjutli (v. 377), Gāhāsa. ttasai (v. 641 ) etc. The word "ladduka' is met with, in Brhatkathākos'a (21, 15; 35, 15; 72, 97).
P. 295, 1. 12. Kutanata vrtta' means the dancing of an actor who is not really proficient in his art: The word "kūta' is a homonym both as a noun and an adjective. Here it is an adjective meaning 'untrained'.
P. 301, 1. 15. Bhava' means existence as a human being or the like.
P. 303, IL 3-4. See pp. 308 and 314. That there is a proximity of an object is not the reason for realizing it in its entirety, in the case of the ayogins.
P. 303, 1. 7. Kunapa' is an adjective and a nown as well. In the former case it means 'smelling like a dead body', and in the latter case it has four meanings viz. & dead body, an epithet of contempt, a spear and a foul smell. Here the word is used as a noun, and it signifies a dead body.
P. 303, 1, 24. Tāta' means 'papa'. This word occurs in Raghuba vansa (IX, 75 ) and Uttararāmacarita (VI). Its Pāäya equivalent 'täya' is met with, in Nāyādhammakahā (1,8).
P. 305, 1. 9 & p. 306. This is with reference to Yogácăra'.
P. 306, 1, 24 & 27. Aksarayojanā' and paramārtha' stand for avaya vårtha' and 'pindārtha' respectively. For further particulars see "Notes” (p. 249).
P. 310, 11. 8–9. 067 is an ornament which is borrowed after begging for it in a bad way. This phrase occurs in Dharmabindu (II, 8. 43). It is explained by Municandra Suri in the com. (p. 24a) on this work as under:
"कुत्सितं याचितं याचितकं तच्च मण्डनं च कटककुण्डलादि आभरणविशेषो यांचितंकमण्डनम् । द्विविधं झलकारफलम्-निर्वाहे सति परिशुद्धाभिमानिकसुखजनिका खशरीरशोमा कब्रिनिर्वाहाभावे च तेनैव निर्वाहः । न च याचितकमण्डने एतद् द्वितयमप्यस्ति, परकीयत्वात् तस्य । ततो याचितकमण्डनमिव याचितकमण्डनम् ।"
L. R. Vaidya in his Sk.-Eng. Dictionary explains face as "a thing obtained by begging i. e. without a consideration".
P. 310, 1. 28. Vizua. The anupūrvī i. e. the order or a succession may be systematic or unsystematic. The unsystematic order--the succession at random is known a 'anānupūrvi'. The systematic order is two-fold according as it is from left to right (i. e. forward) or the reverse (i. o. backward). The former is known as purvānupūrva' and the latter 28 pas'cānupūrvi',

Page #442

P. 318, 1. 201
NOTES
311
P. 312, 11, 5, 6 & 15-16. Māşikā' here means a female rat and not o crucible. "Alarka' means (i) a mad dog, (ii) a fabulous animal like hog with eight legs, (iii) a kind of worm and (iv) a kind of tree called Arka. But here it signifies a mad (rabid) dog. There are after-effects of the poison of a female rat, and so is the case with the poison of a mad dog. The after-effects of the latter are seen in the rainy season etc. This is & popular belief. So says Haribhadra. That these poisons are harmful is the opinion of the modern medical science.
In Uttararāmacarita (I, 40 ) we have: arrestato fatta maa: ETF'.
P. 315, ). 26. Nigada', a homonym, here means mention. So nigodasiddha' means established as soon as there is mention. i. e. to say it is practically self-evident.
Pp. 317-365. The refutation of absolute anabhiläpya is taken up first, and it runs up to p. 365.
P. 318, 1. 3. Apoha' means exclusion. For the doctrine of 'apoha' see "Notes" (pp. 312-313).
P. 318, IL 4-5. For refutation see p. 323, 11. 11-12 & p. 324, 11. 3-4. P. 318, 11. 7-9. For refutation see p. 328, 11. 5-6. P. 318, 1. 8 (9). For refutation see p. 332, 11. 3-5.
P. 318, I. 8 (9)& p.319, 1. 3. For refutation see p. 332, 3, 6 & p. 333, II. 3-4.
P. 318, 1. 20. When the word "ksurika' (kpife ), (Inala' (fire) and 'scala' (mountain, are uttered, the mouth ought to get cut or burnt or filled by these words respectively. But such a thing never happens. Therefore vastu and s'abda (word) are not identical. Bhadrabāhusvāmin says:
"affitto appears at fauve ar fi tuoi !
खुरअग्गिमोयगुच्चारणम्मि जम्हा उपयणसवणाणं ।। न वि छेओ न वि दाहो न पूरणं तेण भिन्नं तु ! जम्हा य मोयगुञ्चारणम्मि तत्थेव पच्चो होइ ।।
न य होइ स अन्नत्थे तेग अभियं तदत्थाओ The last two lines mean: when the word "moyaga' (Sk. 'modaka') is uttered, the thing denoted by this word is presented to the mind and not anything else. So it follows that the word (abhidhäna) is not distinct from its sense (abhidheya).
That abhidhāna (word) is both distinct and non-distinct from abhidheya (vācy«) is the Jaina view.
The word ādi' occurring in 'yftar Sari-Sach' stands for water, and it may cause “klodana' (wetness). This is what we can learn from p. 367, 11. 24-25.
1 Quoted by Devabhadra in his Tippana on Nyāyāvatäravytti and in
SM (com. on v, 14).

Page #443

312
geven.
P. 319, 11. 4-5. P. 319, 1. 5. P. 319, 1. 28. Mänavaka has four meanings: (i) a youngster, a lad, a boy (used contemptuously); (ii) a dwarf, a little man; (iii) a religious student; and (iv) a pearl-necklace of sixteen or twenty strings. That the last meaning is inapplicable here is certain. As regards the rest, all are pertinent, but I prefer the third.
P. 323, 1. 11. For
NOTES
[P. 319, 1. 4
For refutation see p. 333, II. 6-7. See p. 344, 11. 6-7.
see "Notes" (p. 275).
P. 325, II. 12 & 16. S'akya and Vipas'yin are two Sugatas out of See "Notes" (p. 254).
P. 325, 1. 25. P. 326, 1. 3. on this page in the P. 326, 1. 5.
P. 327, 11.
P. 325, 1. 15. In Systems of Buddhist Thought (p. 72), the Bauddha conception of Sumeru is given. There it is spoken of as the "mountain of wonderful height" or "excellent brilliance". Further, there is a following remark made there:
"It is said to rise out of the ocean to a height of 84,000 yojanas, while its total altitude is computed to be 168,000 yojanas. This mountain is supposed to be made up of gold, silver, malachite and crystal and to be surrounded by seven concentric circles of rocks, which are known as the 'Seven Golden Mountains'......On the four sides of Mt. Sumeru and the Seven Golden mountains, Buddhist cosmology places four continents...... All human beings have their habitation in one or other of these four continents."
For the Jaina view about Meru see Suyagada (VI, 9-14). Binduka is a name coined for Meru.
meaning.
Dhumadhvaja' means fire. This meaning is not noted com.; but it is so given on p. 342 where this word occurs. Nairatmya' means soul-less-ness.
16-17.
'Vandhya-s'abda' means a word lacking in
P. 328, 1. 5. See "Notes" on 'bhaṣā-vargaṇā' (pp. 250-251).
P. 333, 11. 5-7 & p. 334, 11, 3-8. The Bauddhas believe that any and every thing is kṣanika (momentary). The idea of jati presupposes the observation of a common characteristic in different individuals; and this is possible, if these individuals live longer than a kṣana. But this is not possible according to the Bouddha view. So there is no scope for the idea of jāti in their case. Hence convention cannot be understood in the jati. Likewise, it is not possible to refer the convention to guna, kriyā and sanjña as the three are also regarded as permanent, and so they have no place in Buddhism; for no permanent thing exists in the world according to the Bauddhas. Convention with reference to the individual is also impossible on account of anantya and vyabhicāra. Such being the case, the Bauddhas conclude that it is impossible to get any positive idea of entities from words. What words signify, therefore, is the distinction of things from others which they are not (namqft: ). The word 'go' gives us no idea about a bull. It conveys to us that the entity

Page #444

P. 334, 1. 10]
313
we call 'go' is not a-go i. e. it is not a horse, a camel etc. This is the apoha (distinction, difference or exclusion) which, according to the Bauddhas, is the conventional meaning of words.
Apoha is three-fold : (i) व्यावृत्तस्वलक्षणरूप, (ii) अन्यव्यवच्छेदमात्रक and (iii) विकल्पबुद्धिप्रतिभास.
NOTES
Apoha or the doctrine of negative denotation is a logical necessity of kṣanikavāda, and it is endorsed by all the schools of Buddhism. Cf. Stcherbatsky's Conception of the Buddhist Nirvāņa (p. 155, fn. 3). "But the school of Dinnaga have a special theory of their own about the meaning of words according to which words express only relations, or mutual negation ( अपोइ = परस्परपरिहार = अन्यव्यावृत्ति = व्यवच्छेद = परिच्छेद), between point-instants". 1
Ratnakirti who flourished in the tenth century A. D., who is an author of Kṣanabhangasiddhi, Sthirasiddhiduṣana and Citrādvaitasiddhi and who is "very bitter against Dharmottara" has composed a work entitled Apohasiddhi. This is the first of the Six Buddhist Nyaya Tracts in Sanskrit edited by Haraprasad Shastri and published by the Asiatic Society of Bengal in 1910 A. D. In its preface (p. i) we have:
"The first, Apohasiddhi deals with the imports of words. The theory it propounds is that a word denotes something positive and at the same time differentiates it from all others. The two acts, one positive and the other negative, are simultaneous. It is not a a positive action followed by negation, nor is it a negative act followed by assertion.
In establishing this, the author refutes successively the theories of (1) Kumarila, (2) Trilocana, (3) Nyāyabhusana, (4) Vacaspati Misra and (5) Dharmottara."
Ratnakirti has not put forward this doctrine of apoha in the extreme form in which is has been taken by its critics. This is borne out by Apohasiddhi (p. 3) where he has said:
"नास्माभिरपोहशब्देन विधिरेव केवलोऽभिप्रेतः । नाप्यन्यव्यावृत्तिमात्रं, किन्तु अन्यापोहविशिष्टो विधिः शब्दानामर्थः । ततश्च न प्रत्येकप्रक्षोपनिपातिदोषावकाशः ।”
The subject of apoha is discussed in Mimaṁsās lokavārtika in Tattvasangraha (v. 910-1012) andits Pañjikā (pp. 290-366), in Siddharṣi's Nyāyāvatāravṛtti (pp. 4-5), in Jayanta's Nyāyamañjarī (vol. I, pp. 290327) and in l'attvabodhavidhayini (pp. 173-270).
P. 334, 1. 10. This line means: words originate from the concepts of things and vice versa. Its second hemistich is as under:"कार्यकारणतया तेषां नार्थ शब्दाः स्पृशन्त्यपि ।"
It means: words do not affect things as they are related as cause and effect. Thus the idea is to suggest that they are distinct from each other. The complete verse with the second hemistich " तेषामन्योन्यसम्बन्धो नार्थान् a: Haeft" is quoted in Syādvādaratnākaru (p. 701), Nyāyakumudacandra
1 Quoted from "Notes" (p. 352) on SM. 40

Page #445

314
NOTES
{P. 334, 1. 10
(p. 537 )* and Siddhivinis'cuyatīkā (p. 260b). This verse with variants in this second hemistich is quoted in Nyāyamanjarī (p. 158), Nayacakravrtti (p. 167a) etc.
P. 337, 11. 5-6. For refutation see p. 341, II. 6-11 & p. 342, II. 3-6. See also p. 342, 1. 7 & p. 343, II. 3-6.
P. 337, 1. 7. ETT means by holding by a horn'.
P. 339, 1. 15. Pittha' which is a Pāïya word, too, has two meanings: (i) an elephant made of wood and (ii) a person who is black, learned, handsome, young and pleasant to look at. It occurs in Mammața's com. (p. 12) on his own work Kavyaprakās'a (II, 2) and Malayagiri's com. (p. 84) on Kappanijjrtti (v. 278).
P. 343, 11. 9-10. S'alūka' means (i) a root of a water-lily and (ii) nutmeg. Here it stands for the former--the meaning of the word
sālūya' occurring in Dasaveyaliya. It is produced from gomays' meaning 'cow-dung'. The word 's'ālūka' occurs in Vol. II, p. 182, 1. 9.
Goloma' means hair on the body of a cow and 'dūrvā' a kind of grass. The latter originates from the former. Durvă is bent grass, panic grass, and it is hold sacred and is offered to deities at the time of worship.
P. 346, 1. 10. For refutation see p. 349, 11. 9-10.
P. 347, 11. 4-9. These are explained and refuted once more on pp. 350 & 351.
P. 350, 1. 16. Pindārtha' means the meaning summed up, the gist or the sum and the substance of the whole. Its Pāîya equivalent 'piuidattha occurs in Dasaveyaliyanijjutti (v. 25) and 'pinditattha' in Malavikāgnimitru (I, p. 19 of Kale's edin.).
P. 351, 1. 12. Viyatkes'a' means hair of the sky, P. 352, 1. 9. For refutation see p, 362, II. 4-7. P. 353, 1. 4. For refutation ses p. 362, Il. 8-9. P. 353, 11. 12–14. For refutation see p. 364, 11. 5-7. P. 353, 1. 14 & p. 354, 1. 3. See p. 364, 11, 10-12.
P. 355, 11. 9-12 & p. 356, 11. 3-11 & p. 357, 11. 3-4. Hero we come across "iti cet' in every sentence.
P. 355, 1. 20. “Dikkarika' (Guj. 'dikari') means a daughter. It is a Des'ya' word.
P. 356, 1. 3. Krīdanaka' means a toy. The Hindi word fanitat is derived from this.
P. 357, 1. 10.37989 f ait: which occurs in Vol. II, p. 175, 1. 24, too, means; there is no mutual dissent amongst us i. e. you and I agree on
i
The source is neither mentioned by the author nor indicated by the editor, Soe App. I (p. 7) of AJP.

Page #446

P. 368, 1. 17]
this point. in II, p. 42, 1. 5.
NOTES
P. 365, 1. 10. P. 365, II. 11-12.
ftafarit:' occurs in Vol. II, p. 40, 11, 5-0 and aftяâà1€
P. 357, 1. 19.
Pāṇinīya' means a follower of the school of Pāņini,
P. 362, 1. 9-11. The Jainas do not hold that dravya, guna and jāti are absolutely distinct from one other, and thus they differ from the Vais'egikas who hold a contrary view. Further, the Jainas do not look upon dravya as nirama'a only as is the case with the Vais'eikas,
P. 365, L 8. Refutation of the absolute view about anabhilāpya ends here, and that of the absolute abkilāpya commences from here. P. 365, 1. 9. For refutation see p. 369, 11. 5-7. P. 365, l. 9-10.
For refutation see p. 369, H, 9-10,
For refutation see p. 372, 11. 5-10 & p. 373, II. 3-8. See p. 373, II. 9-10.
315
366, 1. 3. For refutation see p. 374, 11, 4-5. For refutation see p. 375, II. 4-10. For refutation see p. 375, 1. 12.
P. 365, I. 12 & p.
P. 366, 11. 3-4. P. 366, 11, 4-8. P. 366, 11. 5-6. The verse is quoted in Nyāyakumudacandra (p, 140), Tattvärthas lokavārtika (p. 240), Nyāyamañjarī (p. 532), Spandakārikāvyākhyā (p. 51), Prameyakamatamārtaṇḍa (p. 11) and with some variations in Sammatiṭīkā (p. 380) and Syädvädaratnākara (p. 89). It is explained in the com, on Vakyapadiya, and this is reproduced in the fn, on NKC (p. 140).
P. 366, IL 7-8. This verse with slight variations is quoted in NKC (p. 140), Sammatiṭīkā (p. 380), Syādvādaratnākara (p. 79), Tattvārthas'lokavārtika (p. 240), Prameyakamalamārtaṇḍa (p. 11b), Spandakärikävyākhyā (p. 51) and Mimāmsās lokavārtika (pratyakṣasutra, v. 176)ṭīkā.
P. 366, IL. 9-10. For refutation see p. 376, H. 7-10 & p. 377, ll. 3-4, P. 366, L 10 & p. 367, 1. 3. For refutation see p. 378, N. 3-4. P. 367, II. 3-7. For refutation see p. 379, H. 10-11 & p. 380, IL 3-12. P. 367, II. 7-10. For refutation see p. 381, Il. 5-8.
P. 367, L 10 & p. 368, 11. 3-4. For refutation see p. 382, 11 3-10.
P. 368, 1. 5. For refutation see p. 382, 1. 11.
P. 368, 11. 5-7. For refutation see p. 383, 11. 4-10.
P. 368, 11, 7-8, & p. 369, 1. 3. For refutation see p. 383, 11, 12-14 & p. 384, 11. 3-4.
P. 368, 1. 16. Bhasyakara' is used for Patanjali who has composed Mahabhasya on Panini's Astadhyayi. See p. 385, 1. 10 where Bhāṣyakāra is explained as Patanjali.
P. 368, 1. 17.
Pranava', a homonym here means 'omkara', the sacred syllable 'om'. It occurs in Bhagavadgita (VII, 8), Raghuvams'a (I, 11) etc.

Page #447

316
NOTES
[P. 368, 1. 22
P. 368, 1. 22. Mantra' means a charm, a spell, a magical formula.
P. 369, 1. 10. What is tādātmya' is a question raised here. It admits of two answers: (i) just given on this page and (ii) givea on p. 371. : P. 369, 11. 14-15. Mūla-siddhănta-vădin' is one who is establishing one's original thesis.
P. 370, 11. 6 & 16. Dravyavarganä' is & varganā from the standpoint of dravya and not from those of kpetra etc. See “ Notes"(pp. 250-251).
P. 370, I. 20. Dharmästikāya' is one of the the six dravyas of Jainism. Its function is to help the animate and inanimate objects in their motion without compelling or impelling them to resort to motion. Dharmāstikāya consists of prades'as as it is an astikaya? For details see p. 382, 1. 25 and JRL (p. 53).
P. 370, 1. 23. Astikāya is usually interpreted as an aggregate of prades'08. All the dravyas except time are so designated, and hence their number is five according to the S'vetāmbaras and the Digambaras as well. The five astilāyas are: (i) jīvāstikāya, (ii) dharmastikāya, (ii) adharmastikāya, (iv) äkūs'āstikāya and (v) pudgalāstikāya.
P. 371, 1. 7. Dovadaita. For this word see “Notes” (p. 293).
P. 371, 1. 12. In Āyõracunni (p. 3) we have: fi argoy AIT, mig at. S'ilārika Sūri in his com. (p. 5a ) on Ayāra sayo: autot Tatay 1967, og det. For further particulars about "Vāblika' see "Notes" (p. 304).
P. 372, 1. 8. Dhaya', a homonym here means a kind of tree. This word occurg on p. 373, 1. 6. In Pāžys we have this very word, and it is used in this very sense in Panhävūgarana (I), Ovavaiya (9.6, p. 4) and the com. (P. 429a ) on Uvacsapaya ( v. 1031).
P. 377, 1. 24. According to the Jainas (the Syadvādins) anus even in their sūksma (subtle) condition are sthüla ( gross) from the stand-point of their potency. Thus paramcnus have grossness, too, as one of their dharmits.
P. 385, 1. 3. Săspä' means the dew-lap of an ox or a cow. It occurs in Mahābhāsya (p. 1) on I, i. It has gala-kambala” as its synonym. In Pâïya it is called grus, in Guj, Tech and in Marathi 97001?.
P. 385, 11. 3-4. See p. 388, 1. 5 etc.
P. 385, 11. 3-5. Here is given the definition of 's'abda' from Mahābhāsya (p. 16).
P. 385, 1. 4. Kakuda' means the hump on the shoulders of an Indian bull. This word occurs in Mahābhāsya (P.1). Its Päiya equivalent is kaüha' or .kakuha'. Cf. the Guj, word 'khündha'.
1
In Anuogaddaracunni "astikāya' is explained as under:"3 steg, 29 fa 4: Trgfari( *:?), for arat 317 3 धर्मश्चासौ अस्तिकायश्च धर्मास्तिकायः"
:,

Page #448

P. 385, 1.7]
P. 385, 1. 4. word but in Guj. Mahābhāṣya (p. 1).
317
Khura' means a hoof. In Paiya we have this very we have 'khari'. The word 'khura' occurs in
p. 392, 11. 3-7.
NOTES
P. 385, 1. 5. For refutation see p. 390, 11. 10-11 & p. 391, ll, 3-4, P. 385, 1. 6. For refutation see p. 391, IL. 5-8. P. 385, II. 6-7. For refutation see p. 391, I. 9.
P. 385, 1. 7 &
p. 386, 1. 3. For refutation see p. 391, 11. 11-12 &
P. 385, 1. 7 & p. 393, 11, 3-7. Sphota is explained in the super-com. on p. 385 as one whereby the sense becomes clear. Further, it is said here that according to some it is directly realized by means of the sense of hearing and according to others by implication (arthāpatti).
That sphota is eternal, all-pervading and uncreated and that is revealed by dhvanis produced by a person making an effort for it, is refuted on pp. 391 & 392.
According to the grammarians there are two kinds of words: (i) eternal and (ii) non-eternal. The eternal word is only one, called 'sphota', is revealed by the non-eternal words called 'dhvani' and is responsible for conveying the meaning of words. This is borne out by the following two etymological explanations of the word 'sphota':
(i) स्फुयते - व्यज्यते शब्दैर्वणैव ।
(ii) स्फुटयति- प्रकाशयत्यर्थम् or स्फुटति प्रादुर्भवत्यर्थोऽस्माद् ।
The first refers to its characteristic of being revealed by the words or letters, and the second to its characteristic of conveying the sense.
Since 'sphota is eternal, it is miravayava (without parts); for whatever has avayavas is impermanent. As it is without parts there is no. scope for order or division in connection with it. This 'sphota' is revealed by the comprehension of the last syllable of every word, assisted by the impressions left by the preceding syllables. In whatever order these impressions of preceding syllables might arise they would not, at all, affect the sphota which is one, without parts, without order and without division. It thus corresponds with the Brahman of the Vedantins, which is also एक, नित्य, निरवयव, कमाती and अखण्ड. Just as the various entities in the world are the impermanent embodiments of the eternal Brahman, so the various noneternal words in the language are the revealers of the eternal 'sphota' or 's'abda-brahman'.
In Aṣṭādhyāyi (VI, 1, 123) there is a reference to Sphoṭāyana, a predecessor of Panini. So it suggests how old the 'sphota' theory of the grammarians is. Prof. A. B. Gajendragadkar says that this theory was evidently developed in opposition to the Naiyayikas and the Mimamsakas
I See "Notes" (p. 194) on KS.

Page #449

318
NOTES
[P. 385, 1.7
who believe in the expressive power of letters and who are hence kaown 88 tvarna-vācakatve-vādins'. According to the grammarians the syllables or words suggest the sphota which conveys the sense.
For exposition of 'sphoça' in Sk. see Sarvadars'anasangraham (pp. 299-300), Sarabodhini, Siddhantacandrika (p. 95) on S'astradipilet, Picaspatycet, Vakyapadiya (I, 44 ff.) and Tattvabodhavidhayinī (pp.431. 436). For exposition of 'sphoța' in Guj. sve Kavyavicāra (pp. 280-284).
P. 385, 1. 13. "Visarjaniya' as it is uniformly called by the Prātis'ākhyas and by Panini, stands for what is ordinarily called "visarga'. W. D. Whitney in his work A Sanskrit Grammar says on p. 69:
This "appears to be merely a surd breathing, a final h-sound (in the Europoan gense of h), uttered in the articulating position of the preceding vowel."
P. 385, 1 21. Arthāpaits and nupalabdhi are admitted as the fifth and the sixth pramūnas by the Mināmsalas and some of the Vedāntins. Some translate it as presumption while some as implication. BR 379ft:- T seifas. It is deined as "3941941CA 34416RETA :".
In the "Notes" (p. 269) on KP, it is said:
"It consists in the presumption or supposition of a thing to account for something else on account of our knowledge of that something which is to be accounted for. The stock example of weefo is a catari The fatness of Devadatta is here te or the thing to be accounted for. We possess the knowledge of Dovedatta's fatness. To account for it we presame THT or that he must be eating at night. This is the nature of u ."
Presumption is of two kinds: (i) drstarthapatti and (ii) srtūrthapatti, The former can be rendered as factual, actual or virtual presumption and the latter as 'verbal presumption'. Prabhākara and his followers recognize the former whereas Kumārila Bhatta and his followers the latter."
There is a very slight difference between arthāpatti and arundna (vide Vol. II, p. 64, 1. 22). The Juinas include the former under the latter,
P. 386, 11. 3-6. For refutation see p. 392, 1. 10.
P. 386, II. 6-7 & p. 387, 11. 3-4. For refutation see p. 393, 1. 10 & p. 394, 1. 3.
P. 387, 1. 5. Anuvāka' means & chapter of the Vedas. In the supercom. it is explained as a Vaidika sentence, and even one sentence of that type is given as an illustration.
P. 387, 1. 6. For refutation see p. 394, 11. 4-10.
P.387, 1. 16. s7T17: 941 ar is the first part of I, 83 of Väkyapadiya. The complete verse is quoted in Nyäyckumuducandra (p. 759) and in Svadvādaratnālcara (p. 650). In the latter, it is explained.
1-4
5
Extracts have been given in “ Notes" (pp. 193–194) on KS. For further details about these two kinds of presumption see "Notes" (pp. 270-271) on KP,

Page #450

P. 403, 1.7 1
NOTES
319
P. 387, 1. 23. qoy gat für occurs in Vajasaneyi-sanlita (XXXI, 2), and Svetās'vatars uponisad (III, 15).
P. 387, 11. 29-30. This verse is quoted by Hemacandra in his com. (p. 71a) on Yogus'āstra, and it is attributed to the Lauliko.8. It is also quoted by Malayagiri Sūri in his com. (p. 90) on Koppanijjutti (v. 296 ), and Itihasasamwoaya is mentioned as its source by its editors.
P. 388, IL 7-8. This is an ironical remark. P. 394, 1. 26. "Bhāṣā-varganā' is explained in "Notes" (pp. 250-251 ).
P. 396, 11. 7–8. This verse is explained in Vyonavati (p. 584) and in the svopajña com. on S'āstravārtāscmuccayo (v. 666). Both these explanations are reproduced in the foot-notes of Nyāyakumudacandra (p. 553) where this verse is quoted as is the case with Vyomavati (p. 384?), Nyayamanjari (p. 31), Prameyakamalamārtanda (p. 446), Sammatisīkā (p. 260) and Syādvādaratnälara (p. 710).
P. 396, 11. 9-10. This verse with the first foot as Fearfums is quoted in NKC (p. 553). Here Vakyapadīya (II, 425) is mentioned as its source. It is quoted with or without a variant in Vyomavati (p. 584), Nyāyamanjari (p.31 ), a Ms. (p. 44b), of Nayacaleraurtti, Tattvasangraha panjikit (p. 280), Prameyakamalamārtanda (P. 447), Sammatitīkā (pp. 177 & 260) and Syādrādaratnākara (p. 710).
P. 398, 1. 3. A particular kiud of jewel cures boad-ache. This quality of this jowel is noted in Vol. II on p. 15, 1. 21.
P. 398, 1. 10. Mithyātva' is the opposite of samyaktva', a correct belief or faith.
P. 398, II. 25-26. 'Avirati' means 'vow-less-ness', 'kasāya''passion' and yoga''activity'.
P. 398, I. 26, Bandha' means "bondage'.
P. 401, 1. 5. "Santarka' is explained as 'sambandha' in the com. This word occurs in Vol. II, p. 7, I. 26 and in S'ilārika's com. (p. 134b) on Süyagada (V, 1, 27).
P. 401, II. 10–11. This is another illustration of upahásc, the first being one given on p. 249, I. 3. For others see Vol. II, pp. 116 & 175. The last is from Hetulindri.
P. 402, 1. 7. The first foot occurs in S'astravārtásamuccaya (XI, 27 i. e. V. 670). There, too, it seems to be a quotation from some Bauddha work. In Abhidharmakos'a (IV, 2) we have: "# Tapiolan qa:".
P. 402, 11. 9-10. This verse occurs in S'astravārtādamuccuya (XI, 27 i. e. v. 670).
P. 403, 1. 7. Ratna-traya means a triad of jewels. It comprises right faith, right knowlege and right conduct.

Page #451

(Volume 11)
Pp. 1-10. These pages deal with an objection raised by the Yogācăra school. It does not admit the reality of any external object. It holds that no such object exists, even if it were paramūnus, a collection of paramūnur or an avayavin (aggregate). Arguments are advanced to support thia view. So an objector says that there is no meaning in fraving established the thesis that a thing is existent and non-existent as well etc.; for, after all, guch a thing is an external object like a jar, and no such thing is real.
P. 1, 1. 13. For refutation see 'p. 11, H. 4-11.
P, 1, 11, 13-14, p. 2, 11. 3-9 & p. 3, 11. 3-5 These point out the reasons wby an external thing cannot be paramánus and establishes their nonexistence by means of pramānas.
P. 1, il. 13-14. For refutation see p. 12, II, 3-5. P. 2, 11. 3-4. For refutation see p. 12, 11. 6-11 & p. 13, 11. 3-4. P. 2, 11. 6-7. For refutation see p. 13, 11. 6-7. P. 2. 11, 7-8. For refutation see p. 16, 1 6. P. 2. 11. 8-9 & p. 3, 1. 3. For refutation see p. 16, 1. 10, & p. 17, 1. 3. P. 2, 1. 17. Alaya' occurs in Vol. I on pp. 252 and 254. P. 3, 11. 3-4. For refutation see p. 24, 1. 9.
P.3, 1.5. As noted on p. 278 the Vais'eșikas divide all congpizable things in the world into seven categories, one of which is guna. This gund is of 24 kinds. Of them parimāna (dimension ) is one. This parimāra is fourfold: anu (minute), mahat (large), dirgha (long) and hrasva (short)?.
To these four dimentions are added two more viz. paramānu and paramamahat. The former is known as pārimandalya (atomic sphericity) and the latter as vibhutva ( all-pervadingness). Parimandalya belongs to atoms and vibhutva to such entities as ākās'a and átman which are all-pervading.
According to grammarians paramānutva is & jāti and paramānu, a jātivácaka words.
P. 3, 11. 5-7 & p. 4, 1. 3. For refutation soe p. 25, ll. 6-8.
P. 3, 11 6-7 & p. 4, II. 3-4. That an external thing cannot be a colle. ction of paromānus is here being established.
P. 4. II. 3-4. For refutation see p. 27, 11. 4-5.
1 This number refers to Vol. II, and the same thing is to be under
stood hereafter; for, when a page of Vol. I will be alluded to, Vol. I
will be specifically mentioned, 2 Cf. "मानव्यवहारकारणं परिमाणम् । नवद्रव्यदृन्ति । तचतुर्विधम्-अणु महद् दीर्घ इस्वं चेति"
-Tarkasangraha 3 For the soundness of this view etc. see "Notes" (pp. 233-234) on KP.

Page #452

P. 11, 11. 9-10]
321
P. 4, 1. 5. Why an external thing cannot be an avayavin, is the topic that is commenced here.
P. 4, 1. 6.
For refutation see p. 43, 11, 9-11.
P 4, 1. 25. In Dharmottara's com. (p. 122) on Nyayabindu (111) we eome across the line “असर्वगतं द्रव्यपरिमाणं मूर्तिः”.
P. 4, 11. 26-29. Dravya is nine-fold inasmuch as it comprises (i) earth, (ii) water, (iii) fire, (iv) wind, (v) space, (vi) time, (vii) direction, (viii) soul and (ix) mind. Of these the first four and the last are limited in space whereas the rest are all-pervading. The dimension of the earth etc. which are not all-pervading, is called 'mürti'.
P. 5, 1. 5. For refutation see p. 43, 1. 11 & p. 44, 1. 3. P. 5, 1. 26. 44 means: (this is) like giving a foot by stretching it to one who wishes to catch it. It thus comes to propounding that very view which the opponent wants to uphold. This may remind one of 'pădaprasārika' nyāya noted in Laukika Nyāyāñjali (pt. 2, pp. 46-47).
NOTES
P. 6, 1. 28. external objects. P. 7, 1. 6. P. 7, 1. 12.
'Bahyarthavadin' means one who accepts the reality of This phrase occurs on p. 7, 1. 12.
'Pala' means a weight equal to 4 karsas. See p. 323.
Abhisandhi' means 'implied sense' (of the passage).
P. 7, 1. 26. fe lit, means 'comes within the range of reasoning-propriety'.
P. 8. 1. 25 Keira-nira-nyāya' is an apposite illustration of milk and water. It is used to point out the most intimate union of two or more things. The oldest example known to me, is in Mahābhāṣya (p. 208) on 1. 2. 32. It is as under:
"क्षीरोदके सम्पृक्त आमिश्रीभूतत्वान्न ज्ञायते कियत् क्षीरं कियदुदकं कस्मिन्नवकाशे क्षीरं कस्मिन्नवकाश उदकमिति । "
Writers on rhetorics1 employ this nyaya to exemplify the figure called sankara (commixture) in which there is a combination of other things. It differs from samersti (collocation) which is compared to the union between rice and sesamum, which is less intimate and easily distinguishable. There is a third kind of combination which is likened to that of man and lion. All these three kinds are noted in Kuvalayananda (p. 337).
P. 9, II, 7-8 & p. 10, 11. 3-4. For refutation see p. 45, II. 6-9.
P. 9, 1. 12. Saptapalyadau' means in a collection of seven pulas (bundles) etc. The Guj. word fat is based upon the word 'pulika'.
For refutation see p. 49, 11. 3-7.
gear
P. 10, 11. 4-7. P. 11, 11. 9-10. See "Notes" (p. 291).
41
means knowledge of wicked hair, etc.
1 Cf. "एषां 'तिलतण्डुल न्यायेन मिश्रत्वं संसृष्टि: ।...' क्षीरनीर' न्यायेन तु सङ्करः ।" -Alankara-sarvasva (p. 192)

Page #453

322
NOTES
[P. 11, I, 20
P. 11. 1. 20. Skandha' means an aggregate of paromānus.
P. 12. 1. 3. The line in question does not occur word for word, but its substance is found on p. 1. Same is the case with II. 5-6. For their substance see p. 2.
p. 13, 1. 8. 'Arvāg-drs' means non-omniscient (see 1. 24.) This phraso occurs on p. 14, 1. 20 and on p. 226, 1. 18.
P. 14, 1. 3. 'S'lesma' (Guj. Fladen ) means 'phlegm'.
P, 14, 1. 3. "Sarsapa' (Guj. arga) means a mustard. It has two other meanings: (i) a small measure of weight and (ii) a kind of poison; but they are not relevant here.
P. 14, 1. 3. E t occurs in Vol. I, p. 236, 1. 27. It means faulty, and it is opposed to 'amala'. See p. 14, 1. 3.
P. 14, 1. 29. I take 'bhāvanika' to be same as 'bháva' meaning 'purport, gist'. This word occurs on p. 41, l. 13.
P. 15, 1. 9. Pudgalāstikāya' is one of the five astikāyas explained in * Notes" on p. 316. It means 'matter' and it has colour, taste, smell and touch. Of the six dravyas this is the only dravya of which the prades'as get separated from the original substance. Thus it is the only dravya which has paramānus. Each and every paramānu is mirta i. e. it has colour etc. As stated on p. 22 it has one kind of taste out of five, one kind of smell out of two, one kind of colour out of five, and two types of touch (out of four viz. hot and cold, smooth and rough), and it is inferred from its product (say a jar). It occupies ong prodesa, and it has a sparsana (touch) of seven grades'as (vide p. 19).
The Vars'esikas believe that a paromānu is associated with colour etc. which are amūrta. See p. 24, 11. 28-29.
P. 17, 1. 24. The Junas do not look upon a paramānu as absolutely nirani s'a. For they believe that it is niranis'a from the stand-point of dravya while it is sānis'a from the stand-point of paryāya. See p. 19, II. 4-5.
P. 10, 11, 5-6. 581...out occurs with a variant oqge in v. 432 in Visesa”. So the entry #47471377(?in App. I, p. 2 should be discarded. This quotation means that a paramänt occupies one prades'a, and it is in contact with seven prades'as. This quotation is cited by Maladhārin Hemacandra in bis com. (p. 1072) on Visesão (v. 2699 ).
P. 19, I, 6. By munindra vacana' is meant the word of the best of the saints. Can he be equated with Jinabhadra Gani, tire author of Viscsa' where the quotation ... 0 with a slight variation forms the second hemistish of v. 432, the first being as under:
"37 TIMER Ti fa e a gaisguisfafeca"
----
1
Those two typos should not be of opposito natures i. e. thoy cannot be both hot and cold or both smooth and rough.

Page #454

P. 41, 11, 7-8]
P. 22, 11. 5-6. This verse occurs as a quotation in the Bhasya (p. 365) on TS (II, 25).
NOTES
P. 22, 1. 8 'Anye' means a section of the Bauddhas known as 'Sauträntika' (vide 11. 20 & 24). This section believes that it is not one and the same paramānu that has colour, taste, smell and touch as well, but that there are four types of paramanus according as they have one of these at a time. They are named as rūpāņu, (ii) rasānu (iii) gandhāņu and sparṣānu, P. 25, 1, 6-8 See pp. 121 & 122 where these lines occur.
323
P. 25, I. 12 'Badarībhavanti' means 'become gross'. 'Badara' has 'sthüra' as its synonym. See p. 26.
P. 26, L. 7 'Vajra', a homonym, here means a diamond. A diamond and a bhanda (? bhindi), though equal in weight, differ in value.
P. 26, 1. 25 Karsa', a homonym, here means a weight of gold or silver equal to sixteen māsas. From Kautilya's Arthas'astra (II. 18. 17) we learn:
10 dhanya-maşas =1 suvarna-māṣaka.
=1
"
5 gunjas 16 suvarni-maṣakas-1 karṣa or suvarna. 4 karṣas For other details see Appendix II of Ganitatilaka.
-1 pala.
در
P. 27, 1.6 g is a Jaina definition of reality. For, according to Jainism it is characterized by orgination, dissolution and permanence. This definition is challenged by the objector, and his objections are answered by Haribhadra. This topic is expounded by him in his com. on TS (V, 29); but its wording differs. So one cannot say which of these two expositions is first.
The Jaina notion of origination, dissolution and permanence is explained by Candrasena Süri in Utpadadisiddhi and its svopajña com.
P. 29, 1. 16 'Akṣaragamanika' lit. means explanation of letters. For further particulars see "Notes" (pp. 249 & 310).
P. 33, 11. 22-23 'Granthantara' means another work. Neither in the com, nor in the super-com. there is mention of the name of this work. But this much seems to be certain that it is a Bauddha work.
P. 34, 1. 3 Bodhamātratattvavāda' means vijñānavāda i.e. Yogācāra, P. 40. 1. 27 Kunkuma' means 'saffron'. This word occurs in Nitis'ataka (I, 10, 25) and Tisaṭṭhimakāpurisaguṇālankāra (I, 16). The Guj. word based upon this word does not mean saffron at least now-a--days.
P. 41, 11. 7-8 According to the Jainas, an avayavin is not entirely different from the avagavas constituting it; for, the former is only the modification of the oneness of the latter.
1 From this and such other quotations one can ir fer that TS is not the first Sk. work of the Jainas.

Page #455

[P. 41, 1. 9
P. 41, 1.9 Samandhakara' means total darkness. Darkness is one of the manifestations of matter. See TS (V, 24) and Siddhasena's com. (pp. 363-364) on it.
P. 48, 1. 25
324
Urdhvam' means 'hereafter. See "Notes" (p. 326), P. 51, 1. 11 For refutation see p. 72. This quotation is cited and refuted in Astasatt (vide the edn. of Aștasahasri p. 242). Its first hemistich is same as that of Nyayavinis'saya (v. 83).
P. 54, I. 19 Pakṣadharmatva' means the state of being a dharma of 'paksa'. 'Paksa' is the place where the thing to be proved exists. 'Paksadharinatva' is according to the Bauddhas one of the characteristics of a true hetu, other two being sapakṣasattva and vipakṣavyāvṛtti. The Naiyāyikas admit all these three characteristics and add two more viz, abādhitatva and asatpratipalṣatva. The Jainas, however, recognize avinābhāva alone as the characteristic of a true hetu. For details see "Notes" (pp. 126-128) on Nyāyakusumāñjali.
P. 56, 1. 4. Fallacies of a hetu are of three kinds: asiddha (unproved), viruddha (contradictory) and anaikāntika (inconclusive). Of them the asiddha hetu is one the existence of which is not ascertained. Viruddha hetu is inseparably connected with the antithesis of sadhya (what is to be proved). Anaikantika hetu is found in paksa, sapaksa and vipaksa. For details see "Notes" (pp. 135-136) on N K.
P. 56, 11. 5-6 'qa ar ffar occurs as the first foot of v. 367 (i.e. IV, 130) of S'astravārtāsamuccya. Originally it belongs to Vasubandhu's Abhidharmakosa (I, 48). The pertinent verse is as under:
" पत्र वाचा द्विविज्ञेया नित्या धर्मा असंस्कृता: ।
धर्मार्द्धमिन्द्रियं ये च द्वादशाध्यात्मिकाः स्मृताः ॥ ४८ ॥
The Bauddhas hold that there are 18 dhatus1 as under:
rūpa
s'abda
gandha
rasa
NOTES
sprastavya dharma
caksus
s'rotra
ghrapa
jihva
kāya
inanas
cakṣus-vijñāna.
s'rotra-vijñana
ghrana-vijñāna
jihvä-vijñāna
kaya-vijñāna mano-vijñāna
Of them the 1st, 4th, 7th, 10th and 13th, which are the five external dhātus are of two types: (i) cognizable by the sense-organs viz. sense of sight etc, and (ii) cognizible by mind. The remaining thirteen dhātus are cognizible by mind only.
P. 57, II. 4-12, p. 58, 3-10 & p. 59, Il. 3-10. Hereby it is shown that the hetu is viruddha.
P. 60, 11. 3-6, p. 61, II. 3-8 & p. 62, 11. 3-7. That the hetu is anaikā. ntika is proved here.
P. 61, 1. 14 Buddha-S'aradvatiputrodaya. According to Vasubandu's com. on Abhidharmakos'a (vol. I) S'aradvatiputra is S'ariputra. Is he the
I See Systems of Buddhist Thought (p. 119).

Page #456

P. 95, 11. 4 & 18]
325
one meant here? Municandra Suri takes him to be one who adorned the Bauddha canon.
P.62, 1. 7 & p. 63 That the hetu is asiddha is pointed out here.
P. 63, L. 12; p. 64, 11. 3-7; p. 65, 11. 3-7 & p. 68, 11. 3-4 Here a view of the Mimamisalas is noted and refuted.
NOTES
P. 64, 1. 12
gmazanestà, is a quotation that occurs on p. 70, 1. 12 whence it can be inferred that it belongs to a Bhāṣya on Jaiminiyasūtra. P. 64, 11. 3-4 These seem to be a substance of the following verse of Mimāmsās lokavārtika (p. 318):
“anzgar odaçınà ge: aeqqað i
ज्ञानं चेन्नेत्यतः पश्चात् प्रयाणमुपजायते ।। १८२ ॥”
P. 64, 1. 30 'Lestu' (Guj, g) means a lump of earth, clod. This word occurs on p. 69, 1. 17. Its Païya equivalent letthu' occurs in Visesä (v. 2496), and Ovavāïya.
P. 67, 1. 24 daga: means this is the the speech of one who has not served the preceptor.
P. 67, 1. 26. gyfarmax means even one-third of a husk of
sesamum.
P. 68, 1. 5 Here the word 'guru' in 'gefur means a 'purvācārya' (vide 1. 12) and not the direct preceptor. For a similar use see intro. (P. XXVI) of A JP (vol. 1).
P. 68, 1. 17 Pamara' is here a noun and not an adjective. It hence means: (i) an idiot; (ii) a wicked man and (iii) a low man. I take it to mean a helpless man.
P. 70, 1. 12 Is this Bhasyakura S'abarasvamin? By 'Bhatta' is meant Kumarila Bhatta'.
P. 70, 1. 28. P. 75, 11. 23-24. A dream is not altogether an unreality. The causes of a dream are (iv) the objects experienced, seen, thought of and heard, (v) the results of prakṛti such as phlegm etc., (vi) a celestial being, (vii) a country having a great quantity of water, (viii) merit and (ix) demerit. Hence a dream is not a non-entity like a flower in the sky.
P. 76, 1. 5-6. Vijñāna may be absolutely grahya, grāhaka, both or none. Each of these four possibilities is untenable, as each is faulty in one way or other.
P. 80, 1. 6.
See p. 83, 1. 5.
P. 81, 11. 6-7. For refutation see p. 83, 11. 3-5.
P. 89, 11. 20-21. न हि सुशिक्षितोऽपि कश्चित् स्वं स्कन्धमारोहति. This means that no one though well-trained mounts on his own shoulder. This idea is met with in Sankarabhāṣya.
P. 95, 11. 4 & 18. 'Karaka' means 'productive' and 'jñāpaka' 'indicative' or 'informative'. A karaka-hetu is the cause. It actually produces or brings into existence a certain thing or a certain state of affairs.

Page #457

326
NOTES
[P. 95, 11, 4 & 18
A seed of a sprout is an example of it. A jñupaka-helu merely indicates i. e, informs us of a certain thing or a certain state of affairs. For instance smoke on the mountain informs us that the mountain possesses fire.
In poetry the lietu is two-fold: productive and indicative. In Kävyādars'a (II, 235c) of Dandia we have: " 9 ". That there are two kinds of hetu is borne out by Agnipurūna (CCCXLIV). Thero it is said:
"Pa gym ta foar Hisyar !...po" The upper line is as below and it dofines lietru:
"TYPOTIR HN: IS11" A Icāralca-laetu is also called 'nispadaka-hetu' and it forms the proper province of kavya-linga whereas a jñāpaka-letu that of inference. ?
Two poetical examples of each of the kāraka-helu and jñāpaku-hetus are given in Kavyādars'a (II). They are:
(i) "Arellanazagh932:1
उत्पादयति सर्वस्य प्रीति मलयमारुतः॥ २३६॥" (ii) "argarohie FIR HJUTASTITI
feteriaaTa Toscana:1123611" (iii) "Talsieht die in any fo:1
gent Feda stara 112**?" (iv) “qca REGUIT TE FAIE!
देहोष्माभिः सुबोधं ते सखि ! कामातुरं मनः ॥ २४५॥" (i) Here the fragrant wind actually produces delight.
(ii) Here the fragrant and cool breeze is expected actually to cause the death of travellers who are separated and unhappy.
(ii) Here the free expressions in the first hemistich indicate & particular time of the day viz. evening.
(iv) Here the torments of her body indicate that her mind is afflicted with love.
P. 95, 11. 11-12. For refutation see p. 97, 1. 8.
P. 95, I. 13 & p. 96, 1. 3. For refutation see p. 97, 11. 11-12 & p. 98, 1. 3.
P. 96, 11. 3-4. Cf. 1. 4 of p. 44 of Vol. I. 'Asadabhinives'a' means "wrong attachment'.
P. 97, 1. 14. 'Adhah' means below. In a Ms. as we go on reading it, the folio or the leaf that is read, is placed below, and hence it is justifiable to use this word in this senso. In modern terminology it means supra. Similarly ‘ürdhvam' means above; but here it means infra.
P. 97, 1, 18. Niranvaya-nās'a' means such absoluto destruction as leaves po trace behind of the thing destroyed.
1
Visvanātha adds a third one viz. samarthaka ( justificative or confer. matory) and says that this helu is the province of arthāntaranyāsa, For details seo "Notes' (p. 577) on KP.
2

Page #458

P. 106, 1. 31
NOTES
327
P. 101, 1. 3. HAFø...mafa. Is this a quotation? It occurs on p. 115, 1. 19.
P. 101, 1. 8. Mahånasa' means a kitchen, and even 'anas' a homonym means the same. Thus the adjective mahat'l is here superfluous. A parallel instance is furnished by the word 'mahendra'. The Païya equivalent 'mahānasa' occurs in Nāyadhammakahā (1,8), Gahasatiasai (v. 13) etc.
P. 101, I. 29. Valmika, a homonym, here means an ant-bill. (Guj. Tret). This word occurs on p. 112, 1. 11 and in ileghadūta (I, 15). Its Päjya equivalent 'vammin' is met with in Süyagada (II, 1, 26).
P. 103, 11. 6-7. For refutation see p. 108, 11. 12-13.
P. 104, 1. 3. S'akramūrdhan' means an ant-hill, and thus it is & synonym of 'valmika'.
P, 106, 1. 3. Vidhyāpita' means extinguished. How this form is arrived at is a matter where scholars difler.
(i) In Siddhal.cmuacandro (VIII, 2, 28) we have the sutra viz, u ”. This is explained in the svopajña com. as under :
__ "इन्धौ धातौ संयुक्तस्य झा इत्यादेशो भवति । समिज्झाइ । विज्झाई".
This suggests that all is derived from the Samskrta root on with Its causal will be Asana. The Samskrt equivalent of it is the basis in 'vidhyāpita'.
(i) Some derive विज्झाव = विज्झन from विध्यापयू, the Samskxta root being tay with the preposition fà.
(iii) Some suggest that fasula is derived from fat#144, the Saṁskṛta root being , with the preposition fà.
(iv) Some believe that faz2194 is a Sanskritization of the Pāiya fesh; for, if we leave aside the Juinc Samskřtų literature, no form of fara is to be found. In this connection I may say that I, too, have not come across any form of it in non-Jaina Samskrta literature. In the Join literature, the oldest examples where 'vidhyāpita' occurs, is Kalyanomandirastotra of Siddhasena Divăkara. If this authorship can be proved to be wrong, the present instance occurring in AJP is the oldest. Some of the Pāžya forms are found ag under :fa137-Näyüdhammalcola (1,1; p. 66 & I, 14; p. 190); Paümci
cariya (V, 182 ). fagfo-Puümacariya (LXXVIII, 37).
Gahisattasca ( v. 430 ).
1 Wabat' compounded with the word 'brähmasa'implios copsure. Cf.
___ "शखे तैले तथा मांसे वैये ज्योतिषिके द्विजे ।
यात्रायां पथि निद्रायां महच्छब्दो न दीयते॥" 2 For other examples seo my Samskrta intro. (pp.32-33) to Bhaktã.
mara, Kalyānamandira and Namiūņa,

Page #459

328
NOTES
[P. 106, 1. 8
farbyGaüdavaka (v. 154). Pagla--Paümacariya (XX, 92 ) and Gäkisattasdi ( v. 333). facsfaw-Paimucariya ( v. 407). a -Gaidavchd (v. 119).
farm-Santhāruga (v. 109).
P. 110, 1. 5. "Pratipaccaadra' means the moon on the first day, the new moon particularly revered and saluted by some people. This phrase occurs in Rajlovams' (VIII, 05). Mallinātha explains it as under
"प्रतिपञ्चन्द्रनिभः दर्शनीयो वर्धिष्णुश्चेत्यर्थः । प्रति इच्छन्देन द्वितीया लक्ष्यते प्रतिपदि चन्द्रस्यादर्शनात".
This phrase is met with in the state-seal of Sivājī. The pertinent portion of the seal ig as under :
'प्रतिपचन्द्ररेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववन्दिता ।
cualqgT ET 519 Traa 113 The Pażya and Guj. equivalents of pratipad' are 'padivaya' and padayo' respectively, and each of them means the first day of either of the fortnights bright or dark-half. But 'pratipaccandra' should be taken as the moon of the second day of the bright-half of the moon; for, the moon cannot be seen on the first day with naked eye, and if it is seen on that day, then that day is really the second and not the first, and people regard it also 90.
P. 110, 1. 16. 'Sthāli' (Guj. tron) means (i) an eartheu pot or pan, & cooking pot and (ii) a particular vessel used in the preparation of 'soma'. These are the meanings given in Vaidya's The Standard Sanskrit English Dictionary.
P. 110, 1. 16. Culli', a homonym, here means a fire-place. This may remind a Gujarati of 'cülo'.
P. 110, II. 28–29 & p. 111, 1. 26. P. 114, 1. 3. 'Antarjñeyabhāva' means 'vijñānavāda'. P. 115, 1. 9. Vārtikakāra' means Dharmakirti.
P. 116, II. 5-6. Vihara-kaksā-praves'ana' literally means entering an apartment of the monastery. So this is another instance of an 'upahasavacapa'. See “Notes” (p. 319).
P. 121, ll. 8-11 & pp. 122–123. That there is reality of external objects, is established even by the words of the aptct.
P. 122, 11. 7 & 20 and p. 123, 1. 22. The three dkātus are explained as under in Systems of Buddhist Thought (p. 72);
"...suffering is not limited merely to the human world but spreads over all the six abodes of existence or "gati" as they are technically called, viz, hell (miraya), the goblin world (preia-loka), life among brute beasts (tiryık-yoni), the human world (manushya-loka), the world of demons (asura-loka) and the world of gods (deva-loka). These six existences are classified into three realms (dhätu) viz., the Realm of Desire (Kamadhëtu), the Realm of Form (Rūpadhātu) and the Realm of Formlossness (Arūpadhātu),

Page #460

P. 135, 1. 31
NOTES
329
The Realm of Desire (Kāmadbātu) embraces the first five gatis and six out of the 28 sub-divisions of the deva-loka or the world of gods. The Realm of Form (Rūpadhātu) consists of 18 out of the 28 subdivisions which make up the world of gods; the Realın of Formlessness (Arzipadhâtu) consists of the four remaining subdivisions of the world of gods."
P. 122, 11. 11 & 27. Dāna-pāramita' means the perfection (climax) of donation. Similarly "s'ila-pāramitā' means the climax of conduct. In all there are ten pāramitās, the remaining eight having a reference to kşanti (patience), vīrya (strenuousness ), dhyāna (meditation) prajñā (intelligence), upaya (employment of right means), panidhani (resoluteness ), bala (strength) and jñāna (knowledge). The word 'pāramitā' occurs on p. 199, 1. 18 and the phrase "dāna-pāramita' on p. 199, 1. 28.
P. 125, 1. 5. Arhanmata' means the doctrine of the Jains Tērthankaras i. e. Jainism.
P. 126, 1. 4. The complete verse is quoted in NKC (p. 165), Nyāyavinis'cayaţikā (p. 135 ) and in Prameyaratnamālā (p. 48).
P. 126, 11. 6-7. GRAHATINOS. This means: may you see-ponder upon this by taking the lamp of reasoning and by discarding the darkness of undue attachment to your system of philosophy.
P. 126, 1. 28. Phaukana' means offering, presenting.
P. 131, 1. 10 & p. 133, 1. 9. 'Kita-nās'a"" means what is done is passing away into nothing, leaving no consequence behind.
P. 131, 1. 10 & p. 133, 1. 9. Akrtābhyupagama'a means liability for what is not done i. e. experiencing the fruits of acts for which one has not been responsible.
P. 132, 11. 6-11. This is challenged on p. 135, 11. 9-10.
P. 132, 1. 10. Nyāya' a homonym, here means a rule and not an apposite illustration. Same is the case with the word 'nyāya' occurring on p. 162, 1. 4 and explained as 'niyama' in its com.
P. 133, 11. 9-10. See p. 190, 11. 10-11. P. 133, I. 11. See p. 190, 1. 11 and p. 191, 1. 3. P. 134, 11. 3-5. See p. 191, 11. 7-9.
P. 134, 11. 9-10. This verse occurs in Sastravartásamuocaya but there it is a quotation from some other work as can be inferred from SUUTTA : occurring on p. 133, 1, 27.
P. 134, 1. 10. "Karpăsa' (Guj. “kapāsa') means a cotton plant.
P, 135, 1. 3. Rasāyana' means a medicine prolonging life, an elixir vitæ. This word occurs in Uttararā macarita (I v. 36). Its Pāïys equivalent “rasāyaya' is met with in Vivāgasuya (I, 7).
1-2
These two may remind one of SM (com. on v. 18) of five evil consequences arising from kşana-bhanga-vāda, two being those noted here.

Page #461

[P. 135, 1. 5
P. 135, 1. 5. 'Lākṣā' (Guj. ‘lākha') is a kind of red dye. It is obtained from the cochineal insect and is produced by a number of trees of the Species Ficus. It was largely used as an article of decoration by women. The word 'lakṣā' occurs in Abhijñānas'ākuntala (IV, v. 4) and Kirātārjuniya (V, 23), Its Païya equivalent 'lakhha' is met with in Nayadhammakaha (I, 1, p. 24).
330
NOTES
P. 135, 11. 6 & 18. 'Matulinga' (Marathi mahalunga or mavalanga) is the name of a kind of citron tree and that of its fruit as well. 'Bijapuraka' is its synonym, and this may remind a Gujarati of 'bijorum'. The word 'matulinga' occurs in Malatimadhava (VI, v. 19), and its Païya equivalent 'maulinga' in Rayappasenaijja (s. ). 'Biyauraya' occurs in Malavikagnimitra (III, p. 37). This fruit is used in a ceremony known as 'grahas'anti'. It is considered auspicious like the cocoanut and fit to be presented to a great personage at a visit. In some Jaina temples a silver piece having the shape of a citron elongated both ways and usually gilt with gold is placed on the palm of the main idol of a Jaina Tirthankara.
P. 135, 1. 7. 'Vaisasa' means slaughter and anguish. Here the latter meaning is relevant. In the com. it is explained as 'vyasana' meaning addictedness.
P. 136, II. 8-10. For refutation see p. 205, 1. 11.
P. 136, II. 11-12 & p. 137, 11. 3-5. According to your belief there is no scope for a cause and an effect. From what sort of a cause, is the effect that is being generated produced? Is this that cause which has perished? Or is it one that is unperished? Or is it one which has both perished and not perished? Further, does the many-fold cause generate an effect of one nature or an effect of many a nature? Besides, is it the one cause that generates an effect of one nature or an effect of many a nature? Thus three possibilities are suggested regarding the origin of an effect, and two pertaining to the nature of the effect associated with two types of the That the first three possibilities are untenable is shown on pp. 137-150. This is followed by the refutation of the other possibilities. See pp. 150-153, p. 153, p. 153, and p. 153 respectively.
cause.
P. 138, 1. 16. Is it Dharmakirti who is alluded to by tärkikacūdāmaņi"?
P. 145, II. 6 & 27. 'Pratiyogin' has been very well explained by Athalye in his "Notes" (pp. 197-198) on Tarka-sangraha. So I shall here reproduce what he has said there:
"The idea of a fat is one of those conceptions which are more easy to understand than to define; and consequently various definitions of afgift are given according to the standpoints from which the writers view it, qfanfar is no doubt a relation; but how can there be any relation between existence (a) and non-existence, between a thing and no-thing? na however is an independent entity according to Nyaya; and hence this relation is possible. Besides al is not an objective connection between two external things;

Page #462

P. 160, 1. 4]
it is truly speaking apurely subjective relation existing between the subjective notions of those things. Though the things may be non-existent and immaterial, their notions are real enough to allow a relation between them. Thus an з may be pure negation, but the notion of q is positive and really exists in the mind; and it must therefore have some external object to which it corresponds. з itself cannot be this object because it has no positive existence; and hence this object by which the notion of a is produced and is to be explained must be found among the six positive padarthas. That way therefore by which a particular notion of a is explained is called the प्रतियोगी of that अभाव. A घट is thus called the प्रतियोगी of घटाभाव, and पट of qara, because the notions of those two negations depend for their existence on the prior knowledge of qz and qz respectively. This is one kind of प्रतियोगिता संबंध, and is called विरुद्धत्व (opposition ). Another kind is called वित्तिवेद्यत्व and exists between a thing and its attribute, or rather between two objects and the relation between them, as for instance, when we say that a face is like the moon, moon is the प्रतियोगी of the सादृश्यसम्बन्ध residing in मुख. In this case also the notion of a depends on the prior knowledge of the moon, but this gafar differs from the former in having a corresponding external object. The first affar is a relation between two things of which one exists and the other does not, while the second lies between things which are both positive and existing. The first may be called contrariety as that between 2 and घटाभाव; the second co-existince as that between moon and its attribute the i, meaning of course those qualities which it has in common with ge. Similarly the thing in relation to which this gata is spoken of is called the age of the relation. Thus g of which the likeness to the moon is predicated is the अनुयोगी of the सादृश्य; while the भूतल of which घटाभाव is likewise predicated is called the अनुयोगी of that अभाव. Now घट is प्रतियोगी of घटप्रागभाव; and पट of पटप्रागभाव, 80 कार्य in general is tho प्रतियोगी of the प्रागभाव of all products, that is of in general."
NOTES
831
P. 154, II. 5-6.
occurs in Hetubindu.
P. 154, 1. 9 & p. 155, 1. 3. For refutation see p. 158, 11. 5-8 & p. 159,
6
11. 3-8.
P. 159, 19. माहेश्वर.. भौत. The words माहेश्वर, जाया, जार, कारणिक, निवेदित, and respectively mean a worshipper of Siva, a wife, a paramour, o judge, informed, asked and an attendant upon idols. 'Bhauta' has four other meanings: (i) demoniacal, (ii) relating to living beings, (iii) elemental and (iv) an assemblage of evil spirits. But I do not think any one of them is here relevant. Hence the entire phrase means: an attendant upon idols who is a paramour of a S'aiva woman and who has been informed and asked by judges.
P. 160, I. 3. Upahasa-sthana' means an abode of ridicule or satirical laughter.
P. 160, 1. 8. Vakrokti' means sarcasm in general. It is also the name of a figure of speech consisting in evasive speech and reply, either by a pun (s'lesa) or by a change of tone. It is defined in K P as under:

Page #463

332
46
NOTES
'यदुक्तमन्यथा वाक्यमन्यथाऽन्येन योज्यते ।
षेण काक्वा वा ज्ञेया सा वक्रोक्तिस्तथा द्विधा ॥ "
P. 162, 1. 4. Nyaya' here means a rule as suggested in the com. For a parallel example see p. 132, 1. 10.
P. 163, 1. 6. Tapta-maṣaka' is a kind of oath (ordeal) as stated in the com. Tapta' means heated and maṣaka' a particular weight (Guj, maso, one twelfth of a tola), here a piece of gold of this weight.
[P. 160, 1, 8
In History of Dharmas'āstra (Vol. III) this ordeal is mentioned on p. 374 and explained on pp. 374-375.
P. 165, 1. 5. For refutation see p. 173.
skāras).
P. 165, 1. 6. Sandha means a eunuch. This word occurs in Yajnavalkya-smrti (I, 215). Has the Guj. word 'sandha' anything to do with this?
་
P. 165, 1. 9.
Subhasita' means well said. Same is the case with this word occurring on p. 189, 11. 4-5.
P. 168, 11, 3-4. This is a quotation from Hetubindu. For its refutation see p. 174, 11. 4-10.
P. 168, 1. 5.
zmena fqqqempq0. 'Pitr-vana' means 'cemetary', and 'pis'aca' a goblin, an evil spirit. Therefore this expression means resorting to a cemetary through fear of a goblin. It thus means going from had to worse. i. e. from a frying pan into fire. The corresponding Guj. proverb is “ ओलामांथी चूलामां". This has a parallel in “वृश्चिकभिया पलायमान आशीविषमुखे fata:"i. e. running away through fear of a scorpion, he falls into the mouth of a poisonous snake occurring in Nyāyavārtikatātparyaṭīkā (p. 53). Cf. "avoiding Scylla, he falls into Charybdis".
P. 168, I. 8.
Pratityotpada' means same as pratitya-samutpāda. It is translated as 'dependent origination' in the intro. (p. 82) of S BT. It is here said to be another name of the Twelve-linked Chain of causation'. The twelve links of this mighty chain are given on p. 74 as under :--
(1) From ignorance (avidyā) proceed the 'conformations' (sam
(2) From 'conformations', consciousness (vijñāna).
(3) From conciousness, name-and-form (näma-rūpa),
(6) From contact, sensation (vedanā). (7) From sensation, desire (tṛṣṇā). (8) From desire, grasping (upādāna ). (9) From grasping, existence (bhāva ). (10) From existence, birth (jati). (11) From birth, old age (jarā).
1 Jara-marana is the twelfth link (nidāna).
(4) From name-and-form, the six organs of sense (saḍāyatana).
(5) From the six organs of sense, contact (spars'a ).

Page #464

P. 175, 1. 9 ] NOTES
333 (12) From old age proceed death (marana), lamentation, grief and despair,
In the Hindi intro. (p. 6) to Pramāna-mīmāṁsā three characteristics of pratītyo,-samutpäda-vūda are mentioned: (a) there is an absoluto differenee between cause and effect, (b) there is no place for any cause whether nitya or parinumin, and (c) there is origination of every effect which is asat (non-existent) from the very beginning. These are explained in details on pp. 8-9. On p. 9 it is said: pratītya-samutpārla-vīda is really paramānu-vāda and parināmo-vāda as well, and even then it really differs from these two vādas.
In S'astravürtāsamucoaya (v. 291 ) pratītyotpada is refuted. Pratī. tyavrttia-vighāta is mentioned in Visesa" (v. 1678) Pratityasamutpada is explained and refuted in NKC (pt. I, pp. 390-395), a com. on Laghtyastrayalarkāra (v. 8)
P. 169, 11. 3-4. aa......Hata meang: let this be pondered over, by shaking off the darkness of infatuation.
P. 171, 11. 3-4. eft......dari means: let this wrong attachment be given up.
P. 171, 11. 25–26. a RETT I ugla. In the Sanskrta dictionaries there is no word like doigara'. So I take it to be a 'Des'ya' one. It occurs in the com. on Oha-nijjutti-bhāsa (v. 20). It is same as 'duugara' meaning a hill, and it is used in this sense in Guj. (see "Notes" p. 307). It occurs in an illustration (V.2) given by Hemacandra in bis com. (p. 167) on Siddhahemacandro (VIII, 4, 422).
P. 174,1. 6. Hetubindu is a Sarnskrto work composed by Dharmakirti. There is a com. by Arcata on this famous work. It is being edited from a single Ms. lying at Pattan. It is to be published in the Gaekwad's Oriental Series. In its Tibetan version there are no sections, but Arcata hae divided the work into paricchedas. There are quotations from Hetubindu on pp. 154, 168, 174, 176, 177 & 303 of Vol. II.
P. 174, 1. 9. In the Tibetan version of Hetubindv, we have refastai for rengatazo:
P. 174, 1, 12 & p. 175, 1. 3. q.75917 is a quotation from Hetubindu.
P. 175, II. 5 & 8. That the quotation given from Hetubindu is an ironical statement, is true.
P. 175, 1. 19. "Codya-cañcu' means one whose beak (used metaphorically) resorts to questions—who is foolish enough to ask questions for nothing
1 For further particulars soo the intro. (pp. 77-82) to SBT. 2 It is explained on p, 717 by Hemacandra as under :
"कारणं प्रतीत्य आश्रित्य कार्यस्य वृत्ति:-प्रवृत्तिरुत्पत्तिरिति यावत्, न पुनः कारणं कार्यावस्थायां
कथञ्चिदप्यन्येति, इत्येवं सौगतैरभ्युपगम्यते" 3 In Visesão (v. 1671 ff.) kyanika-vāda is refuted.

Page #465

334
NOTES
[P. 176, 1. 7
P. 176, I, 7. For refutation see p. 187. P. 176, 1. 7. Tento aja: is a quotation from Hetubinılı.
P. 176. I. 11 & p. 177, 1. 3. 'In the Tibetan version of Hetubindu we ond: "HTTF# vooHUTTER SYSaya”.
P. 177, 1. 7. Cf. this with the Tibetan version of Hetuvindu where we have: "Freunang TTY RHÈ a #qatlar". P. 178, 1. 23.
G a ry. This nyāya is not noted in Laukilanyāyanjuli.
P. 178, 11. 25-26. This verse with variants is cited in Nayanaprasadini (p. 71), a com. on Citsukha's Tattvapradipilca, and there the antior's name is given as Kirti. See Mm. Abhyankara's com. (p. 16) on Sarvadors'anasangraha.
P. 179, 11. 5-6. In the printed edition of Nyāyabindu ziong with Dharmottara's com. published in "Haridas Sanskrit Series” we have qalan for #74TH. But, from the com. (p. 37) we can see that the latter reading is correct. · P. 180, 11. 6-8. fet appears to be & quotation from Pramanovārtikasvopajñavrtti. See the com.
P. 181, 1. 10. 'Araại', a bomonym, means: (i) two pieces of wood used in kindling the sacred fire; (ii) the Sun and (iii) fire. The first meaning is applicable here.
P. 181, 1. 10. "Suryopala' literally means the sun-stone.
P. 181, 1). 15-16. Your own doctrine is that the vijñānas are such as resort to a thing that completely perishes after a moment.
P. 183, 1. 24. Vālaka seems to be a misreading for kālaka'.
P, 192, 11. 14-15. Alafer 5 Sta:. This means: a stream does not arise from one drop of water. Cf. "one swallow does not make a summer,
P. 196, 11. 21 & 23. 'Bodhisattva' means the would-be Buddha. · P. 197, 1. 21. 'Bhavyatva' means capacity of being liberated.
P. 199,-1, 18. For explanation of 'pāramita' see "Notes" (p. 329).
P. 199, I. 26. madrat means a potter, his wheel, a piece of cloth etc. Cira' occurs in Taittirāya Brahmana and 'civara' in Astādhyāyi. Their derivations along with the etymologies of karenu, gaura, tundi-cela and murara-galva are pointed out by Suniti Kumar Chatterji in his article "Some Etymological Notes" published in "A Volume of Indian and Iranian Studies” (pp. 68-74) presented to Sir E. Denison Ross.
P. 200, 1, 21. qutara means colour, softness etc. .: P. 202, 1. 19. F a r. This nyāya is not noted in Laukikanyayāñjali. It is explained ag under in Manorathanandint (p. 148, com. on II, 104).
__ "मायाकारदर्शिता गोलको भित्री अध्यक्षेण गृहीत्वाऽपि सादृश्यात् लाघवाच विप्रलब्धबुद्धिरेकत्वेन अध्यवस्थति यथा तथा स्थिराध्यवसाय"

Page #466

P. 218, I. 11]
NOTES
P. 203, 1. 9. न विनाशो... भावात् is a quotation from Hetubindu. P. 203, 1. 10 & p. 204, 1. 3. For refutation see p. 204, II, 8-9. P. 204, 1. 3. s. For refutation see p. 204, II. 10-11. For refutation see p. 204, 1. 11 & p. 205, 1. 3. व्यवस्थाप्यते. For refutation see p. 205, I. 4.
P. 204, 1.3.
P. 204, 11.3-4
P. 204, 1. 4. P. 208, 1, 3. in "Notes" (p. 319).
तद्वशेन
For refutation see p. 205, 11. 5-8.
Mahāratnatraya is same as ratnatraya explained
335
As'atana' lit. means destruction of advantage.
P. 208, 1. 7.
P. 209., 1. 25. For 'gati' see "Notes" (p. 244).
P. 210, 1. 5. 'Samparāyika-bandha' is a bondage caused by passions, the other being 'iryapathika'.
P. 210, 1. 6. Gunasthana' means a spiritual stage. For details see JRL (Vol. II, Ch. XXI).
P. 210, 1. 19. S'ailes'i' is a kind of condition (vide p. 224, 1. 24) wherein one is as steady-motionless as the lord of mountains i. e. Meru.
P. 210, 11. 20-21. Bhavopagrahi-karman which occurs on p. 222, 11. 13-14 means a karman that sustains mundane existence.
P. 213, 1. 6. The word 'pudgala' is here used in the Bauddha sense, and so it is stands for 'soul' of Jainism.
P. 215, 1. 14. 'Kalpa' is a division of time. According to the Bauddhas there are four great kalpas and eighty smaller ones. The Vaidika Hindusthe Brahmanas believe in kalpas1 and yugas. Sometimes the Jaina writers have used this word in the non-Jaina sense e. g. Siddhasena Divakara in his Kalyanamandirastotra (v. 4) and Manatunga Sūri in his Bhaktamarastotra (v. 4).
P. 218, 1. 11 & p. 219, 1. 3-5. These define what 'tapas' (austerity) is according to Jainism. The Bauddha allegations against the Jaina view about austerity and their refutations are dealt with by Gandhahastiny Siddhasena Gaui in his com. (Vol. II, pp. 242-248) on TS (IX, 19). This topic is dealt with, in Sk. in Astaka (XI), TRD (pp. 78a, 79a and 79b) and in Jinapati's com. (pp. 133a-135b) on Pañcalingi, in Paiya in Pañcavatthu (847-864) and in Guj. by me in Arhata darsana dipika (pp. 1111-1115).
The Jaina and non-Jaina views about tapas and its different. interpretations are dealt with by Jayantilal Acharya in his Cuj. article. '' published in two instalments in "Buddhiprakasa" (Vol. 83, No. 4, pp. 379-394 & Vol. 84, No. 1, pp. 66-76).
Austerity is of two varieties external and internal, and each of them
1 It is a day of Brahman covering 432 million years of mortals and measuring the duration of the world.
2 See Tapo'staka.

Page #467

836
[P. 218, 1. 11 has again six sub-varieties. For their names see p. 225, 11, 19-22, and for their explanation see JRL (Vol. II, Ch. XX).
P. 218, 1. 12. Samvega' means earnest desire for salvation and 's'ama' refraining even from thinking of doing harm even to an offender. These are two characterities of samyaktva out of five. See JRL (Ch. XXI). P. 218, 1. 26. Audayika' bhava may be rendered as operative thoughtactivity caused by the operation of karmans. For details see JRL (Vol. I, p. 100).
NOTES
P. 219, 1, 13. Karma-nirjaranatah' means through the gradual wearing out of karmans. For details about nirjara' see JRL (Vol. I, p. 67). P. 219, 1. 23. Agama' means the Jaina canon.
P. 220, 1. 3. 'Parama' goes with both jñana and dars'ana of which the former means differentiated knowledge and the latter undifferentiated one; for in the former the details are present whereas in the latter they are absent. Every object has a particular aspect and a general one as well. Of these two aspects the general is subordinated to the particular in jñana while reverse is the case with dars'ana. This is what is said in the following lines in SM (com. on v. 1):
“सामान्यप्रधानमुपसर्जनीकृत विशेषमर्थग्रहणं दर्शनमुच्यते तथा प्रधानविशेषमुपसर्जनीकृतसामान्यं
न्वानम्”
Parama-jñāna means highest type of differentiated knowledge i. e. omniscience (kevala-jñāna). Similar is the case with parama-dars'ana which is usually known as kevala-dars'ana.
P. 220, 1. 5. Arta-dhyana is one of the four types of meditation, the other three being raudra-dhyana, dharma-dhyāna and s'ukla-dhyana1. It is the worst type of meditation. For details see JRL (Vol. II, pp. 279-280). P. 220, I. 7 Langhana' (Guj. j) means abstaining from taking food. This helps in averting a disease. Cf. " qera da:".
P. 220, 1. 16. Joga' (Sk. yoga) means activity. It is of three types: (i) physical, (ii) vocal and (iii) mental.
P. 221, 1. 4. Here a Tirthankara is compared with a vaidya (physician). Lord Buddha is similarly characterized as 'bhisaj' in the Bauddha works. e. g. Theragatha and Buddhacarita (XIII, 61). In Lalitavistara(p. 448 of Mitra's edn.) he is styled as 'vaidyaraja'3,
P. 221, 1. 9. Ratna-vanij. For exposition of this illustration in Guj. see Arhata darsana dipika (pp. 1113, 1114, fn.). It is explained in Samakṛta by Jines'vara Suri in his com. (pp. 48b-49a) on Astaka (XI).
1 For its explanation see p. 337.
2 Here he is also called 'Sabbhalokatikicchaka' i. e. 'healer of the entire universe'.
3 Vägbhata salutes Buddha as the primeval doctor in the opening stanza of his Astanga-hṛdaya: "q: qdura antseg atû”.

Page #468

P. 223, 11. 22-25] NOTES
337 P. 222, 11. 9 & 23. Bhāvanā' means 'reflection'. For details sae p. 337.
P. 223, 1. 4. Les'yā may be roughly translated as one by means of which the mundane soul gets tinted with merit or demerit or both. It has six varieties. For explanation see JRL (Vol. I, pp. 88-91 ).
P. 223, 1. 4. Anupama-s'ukla-dhyána' means the excellent type of ş'ukla-dhyāna. S'ulla-dhyāna is the best type of meditation. For details see JRL (Vol. II, pp. 280-283)
P. 223, 1. 7. Anityatvādi bhāvanā' means 'anityatvabhāvanā etc. In all there are twelve bhāvanās (see !1. 22–25).
P. 223, 1.9. Viraticārā means free from partial transgressions, and fsāmāyika' equanimity of mind, one of the five kinds of caritra (monkhood).
P. 223, 1. 18. "Sayogi-keyalin'is an omniscient being who is in the thirteenth gunasthāna and who has not given up any of the three activities (yogas). 'Ayogi-kevalia' is also an omniscient being but he is on a higher plans than 'sayogi-kevalin'. In other words he is in the fourteenth-the best gunasikāna, and he has stopped all the activities, even the mental one. .
P. 223, 1, 18. Tryāpathaka-karman' is opposed to sāmparāyikakarman. The former is amalgamatod by those who are completely dispassionate absolutely free from attachment and aversion, while the latter by those who are a prey to passions.
P. 223, 11. 22--25. This verse enumerates the twelve bhavanäs. Their names are self-explanatory. All the same I shall say a few words about each of them.
In TS (IX, 7), the word 'anupreksā' is used for .bhāvanā', Kundakunda, a Digambaro ācārya, who flourished probably at the beginning of the Christian era, has wrilten Bārusc-unwvekkha in Soraseni in 91 gāthīs. In Thăna (IV, 1; s. 247?)'anuppeha' is used for bhāvanā '. All these words me&reflection, meditation,
(i) Anitya-bhāvanā— Everything is transitory. Various paraphernalia, relatives, physical strength, beauty etc. are all subject to change. Only the soul is eternal.
(ii) As'arana-bha -No external things-medicines, gems, armies, weapons etc. can rescue the soul from the clutches of death. It is thus helpless. Its only shelter is the self itself.
1 For analysis see Prof. A. N. Upadhye's intro. (p. XL) to his edn.
of Pavayaņasāra. 2 "FATA DI TUTTH FAIR SGCATI GO HO FEMENITEET, forgetci, SAT
णाणुप्पेहा, संसाराणुप्पेहा......सुक्कस्स झाणस्स चत्तारि अणुप्पेहाओ पं० ० अणन्तवत्तियाणुप्पेहा, विपरिणामाणुप्पेहा, असुभाणुष्पहा, अवायाणुप्पेहा"
43

Page #469

938
NOTES
[P. 223, 11. 22-25
(iii) Ekata-bha 'The soul alone is the doer of actions, and it alone enjoys its fruits, it being solely responsible for them. The soul comes alone in this world, and it leaves it unaccompanied.
(iv) Anyatva-bhū--The soul is separate-distinct from relations and friends, from body and mind, and from all external phenomena.
(v) As'ucitva.bhd*— The body is impure and dirty. See Uttara. jjhayano (XIX, 12). ... (vi) Sansara-blad." --The mundane soul is over wandering in this world, and it is subject to the cycle of various existences, full of miseries and sufferings. So it can attain true and perfect happiness when it is out of it.
(vii) Asrova-blocī-The influx of kormans is the cause of mundene existence, and this influx is the cause of passions, vowlessness etc. This reflection is here named as • karmasravavidhi'. . (viii) Samvara-bha-It is desirable to stop-counteract the influx of karmans; so the corresponding means must be resorted to. Cf. Uttara' (XXIII, 71).
(is) Nirjara-bhai--The two ways of shedding the kārmika matter should be thought of,
(x) Lolcc-bha --One should reflect upon the figure, form and nature of the universe and its constituents. The three-fold division of the loka should be considered.
(xi) Dharma-svākhyata-tattva-bhū—The fundamental principles of religion as expounded by the Tirtharkoras, the tenfold dharma of the Jaina clergy and the eleven pratimās of the laity should be reflected upon. Iu Uttara' (X, 18) we have: "ETRY HE SEET”.
Bochi-durlabha-bha-Right faith-correct enlightenment is very very rare. So one should ponder upon the means of attaining it,*
1 "3a053 vifaat 3751 BEHA"-Süyagada II, 1, 13 (p. 77) 2 Seo Namioandra Sūri's com. (p. 147b) on Uttarajjhayana (XIII). 3 Cf. "Fateh A da COET"-Süyagada (I, 2, 1, 1). $ For further details see maranavihi (v, 570-637), Umāsvāti'a Bháşya
(pp. 209-223) on TS (IX, 7), Praśamarati ( v. 151-162) Yogaśāstra (IX, Y. 55-110) and its svopajña com, (p. 2978-3348), Maladhárin Hemacandra's Bhavabhcoana and its &vopajña com. Vinayavijya Gani's Sāntasudhārasa, APD (pp. 1083-1090), ATL (V, 22-36 ) and its Eng. notes (pp. 667-683), Vairāgyarasamañjarī (IV, 163-333 ) and its Guj. trans, and notes (pp. 212-284) prepired
by me. As regards the Digambara sources I may mention Vattakera's Mülayara
(VIII), Sivarya's Bhagavati-ārādhani (about 150 versos), Kārtikeya's Bärasq-anurekkha, Subhaoandra's Jānārnava eto.

Page #470

P. 240, 1. 41
NOTES
839
P. 224, 1. 21. As'rava' same as ‘äsrava' means influx of karmaines, It is the channel for foreign matter to flow into the soul which is already attacked and influenced by karmans. For details see JRL (VOL I. p. 64).
P. 225, 1, 6. 'Anas'ana' means "fasting'. For details seo JRL (Vol. H. 1 276).
P. 225, 1, 6. «Präyas'citta' means 'expiation of sin'. It is a kind of penance. See JRL (ch. XX).
P. 225, 1. 13. Jūänāvaranīya karman. For its explanation see *Notes" (p. 270).
P. 225, 1. 25. Cáritra-mohaniya is one of the varieties of mohaniya karman, the other being clur'ana-mohaniya.
P. 228, 1. 10. For prales'a' see JRL (Vol. I, p. 55). P. 236, 1. 4. Saligraha-grantha' is explained in "Notes" (p. 271)
P. 236, 1, 30. For explanation of fag f e see Achata chers s'ana (līpika (pp. 978-980).
P. 237, 11, 8, 11 & 12 Sanivega (see p. 336) is three-fold according it is produced from infatuation, unhappiness or correct knowledge, and so is the case with dispassionateness. Vide ll. 11-14 of this page.
P. 237, 1. 14. In the printed edition of Astalcaprakarana (p. 424 ) we have fun for at and that was for chi77.
P. 237, II. 19-20 & 26. The correct readings are given in the "aggenda and corrigenda".
P. 238, 11. 4-6. These point out the fruit accruing from the company of the good. Cf. What area a ta ya ?"-Nitis'ataka (v. 231)
P. 238, 1, 15. Rātryandha' (Guj. Tajzat) means blind at night.
P. 238, 11. 23-24. From this we learn that Municandra Suri had a Pupil named Rāmacandra Gani.
P. 238, 1. 25. "Sampradāya' means tradition.
P. 238, 1, 29. In the brhad-bhandăra at Jesalmere there is & Ms. of this tippanaka. It is dated as Sanvat 1171. Thus it is written during the life-time of its author Municandra Süri, and it is composed in a year not later than Samvat 1171 and not earlier than the year in which the author became Sūri.
P. 239, 1, 10. The word 'viraha' may have been here used intentionally by our author as has been done by him in the case of several other works'
P. 240, 1. 4. S'veta-bhikṣu' means a monk of the S'vetāmbara sect of the Jainas as opposed to the Digambark one. The Pāïya equivalent bhikkhu' cf bliksu' is met with in the last (10th) ajjhayand of Dasaveyaliya and also in the 15th ajjhayans of Uttarajjhayana. Both of these ajjhayanas have the same title viz. Sablikkhu', the same refrain for every vérse, the
I
See intro. (pp. XXVIII-XXIX to Vol. I of AJP and intro. (P. XVII) to Vol. II.

Page #471

340
NOTES
[P. 240, 1. 4
same metro viz. a combination of Tristubh and Vaitaliya foet and the same topic viz, the qualities of an ideal monk.
P. 240, I. 4 The word Sri' used here may not have been from the pon of our author himself. It must by a later addition made by some devotee of his. : . P. 240, I. 6. Cf. 31atrapi HATREATHTË Pero occurring in Logarea (v. 6).
P. 240, 1. 7 Vāgdevatä' means the goddess of speech. For. her description etc. see Tisatthimahá purisafundlanktra (Vol. I, p. 4) etc. See also P, K, Gode's article "Hamsa-vāhanii and Mayura-vāhana Sarasvati" published in “ Journal of the Indian Socity of Oriental Art" (Vol. IX, 1941).
P. 241. In some of the Mas.. of AJP and in its printal edition we come across five verses composed by Yaksadeva Muni. In the fourth verse there is meation of the three varieties of tarka, Does this torka mean a system of philosophy as is the case with the word tarka occurring in the following quotation cited by Bhimācārya in his Nyāyakos'a (pp. 317-318)?
तेच मीमांसे द्वौ तर्काविति षडू बुधाः" There is a com, by Pārs'va on Vandittrsutta known as Srāddhapratikramana and here designated as Grlusthapraticaranā. It is completed in S'aka 820. This Pars'ya refers to himself as pupil of Saidhāntiko Yaksadeva
A note Dvādas āranayacakras I am thankful to Jainācārya Vijayalabdhi Sāri, the editor of this work, for his having supplied me with the following information:
Dvadaśaranayacakra consists of only one karikā viz. fafaayo (see p. XC of this intro.). There is a bhäşya on it by Mallavādid, the author himself. Its first verse, a mangalācarana, runs as under :
"व्याप्येकस्थमनन्तमन्तवदपि न्यस्तं धियां पाटवे
व्यामोहे तु जगत्प्रतानविसृतिव्यत्यासधीरास्पदम् । वाचा भागमतीत्य वाग्विनियतं गम्यं न गम्यं कचित्
शेषन्यग्भवनेन शासनमलं जैन जयत्यूजितम् ।। १॥"
The svopajña bhāşya is commented upon by Simhanandi (or according to some Simbagūra Ksanās'ramana). The bhāsya is reconstructed by Vijayalabdhi Sūri from the pratticas given in this com.* Difficult words occurring in this com. are explained by this Sūri. The entire work will be published in four or five parts. The first may be out by next April.
1 For Guj trans. see my article "24 Fahay" published in JSP
(Yol. XII, No. 7). 2 l'or further particulars soe my article"
tafay". 3 This means a 'a twelve-spoked wheel of view.points', 4 This is named as Nyāyāgamānusāriņi'. Its opening verse is;
"जयति नयचक्रनिर्जितानिःशेषविपक्षचक्रविक्रान्तः । श्रीमल्लवादिसरिजिनवचननभस्तल विवस्वान् ॥"

Page #472

Contents of the Introduction
Additions IX-XI; Alterations XI-XII; Jinabbata & Kotyă căya XII XIIC: Haribhadra Süri's Date and the Päiya Sourecs XIII-XVI; Survey of Haribhadra's Works XVI-IXXI--Anekāntajayatpatākā XVII-XX, Anekān. tajayapatakodd yotadipika XX-XXI, Bhāvārthanātrāvedini XXI-XXII, Anekantavādapravos'aXXII, Anekāntasiddhi XXIII, Aşta kaprakarana XXIII, Åtmasiddhi XXIII, Uvaosapaya XXIII-XXIV, Darusaņosuddhi XXIV, Darlsa nasattari XXIV-XXY, Dhaminasangahani XXV-XXVI, Dharmabindu XXVI-XXVII, Dhattakkhăna XXVII, Pancavatthuga and its syopajša com. XXVII-XXVIII; Pascāsaga XXVIII-XXIX, Bhayanāsiddhi XXIX-XXX, Yogadrstisamuccaya and its svopajña com, XXX-XXXI, Yogabindu XXXI-XXXIII, Lagga-guddhi or Laggakupdaliyă XXXIV, Lokatattvanirņaya or Nytattvanigama XXXIV-XXXV, Visavisiyă XXXVXXXVIII, Śāstravārtâsamuccaya and Dikpradă XXXVIII-XLI, ŞaddarśaDas muccaya XLI-XLIV, Sodasakaprakarans XLIV-XLVI, Samsāradāvānalastuti XLVI, Samarāiccacariya XLVI-L, Samboha payarana or Tattapayāsaga L, Sarvajñasiddhi & its svopajila com. L-LI, Syõdvadakucod yaparihāra LI, Himsā. staka & its svopajis avacūri LI-LII, Anuyogad vāra vivrti LIII-LIV, Avaśyakssútrabrhad vrtti LIV, Avaśyakasūtravivrti LIV-LVI, Caityayandanasūtravrtti or Lalita vistarā LVII-LIX, Jīvăjivābhigamasūtralaghuvștti LIX, Das'avai. kālikatikā LIX-LX, Nandyadhyayanatikā LX-LXI, Pindaniryuktiriyrti LXI, Prajtápanāsūtratīkā LXI-LXII, Tattvärthasūtralaghuvrtti or Dupad upikā LXIII-LXIV, Nyāyāvatáravrtti LXIV, Pañeasūtrakavyākhyā LXIV-LXV, Vargakovalikasūtravrtti I.XV-XVI, Nyāyapraveśakavyākhyā LXVI-LXIX, Nánapafica gavakkhāna LXX, Nāņācitta payaraņaLXXI,Botikapratişedha LXXI, chronology LXXI-LXXII, contribution to the Bauddha Literature LXXII; Vaidika, Bauddha & Jaina writers & philosophers noted by Haribhadra LXXIII-O-Ajitayas'as LXXIII-LXXIV, Ananta LXXIV, Avadhūtācārya LXXIV, Asuri LXXIV, iśvarakrsna LXXV, Umāsvāti LXXV, Kālátita LXXV-LXXVI, Kukkācārya LXXVI, Kumārila LXXVI-LXXVII, Gopendra (Bhagavad-Gopendra) LXXVII, Gośālaka LXXVII, Jaimini LXXVII; Jinadāsa Mahattar. LXXVIII, Jinabhadra Kşamās'ramana LXXVIIILXXIX, Dinnäga LXXIX-LXXXI, Divākara LXXXI, Dharmakirti LXXXI-LXXXIV, Dharmapāla LXXXV, Patañjali, the grammarian LXXXVI-LXXXVII, Patanjali (Bhagavat-Patanjali) LXXXVII, Puruşacandra LXXXVIII, Bandhu Bhagavaddatta LXXXVIII, Bhadanta - Dinnāga () LXXXVIII, Bhadanta-Dipna LXXXVIII-LXXXIX, Bhadanta -Bhāskara LXXXIX, Bhartrhari LXXXIX-XC, Mallavādin XC, Vasubandhu XCI-XCIII, Viudyavāsin XCIII-XCIV, Vrddhācārya XCIV, Sabara XCIVXOV, Subhagupta XCV-XCVI, Săptarakṣita XCVI, Samantabhadr. XCVIXCVII, Siddhasena XCVII, Siddhasona, a nitikāra XCVII-XCVIII, Siddhasena Divakara XCVIII-C; Pramā, ainināmsă C; Priyadarśadā C; Yoganirnaya C-CI; Revaņāikavva CI; Väkyapadiya CI-CII; Vássvādatta CII; Śivædharmottara CII-III; Syādvădabhanga CIII; Haribhadra not a Caity&

Page #473

342
CONTENTS OF THE INTRODUOTIOX
všsin CIII-CIV; Haribhadra & sankarăcārya CIV-CY; Origin of Spopajõa Commentary CV-CVI; Anekāntarāda: A Study CVII-CXXI, origin CX-CXIV, misunderstandings CXIV-CXV, anekāntavāda not scepticism CXV-CXVI, syādtāda confounded with saptabhangi CXVI-CXVIII, anekāntavāda & pragmatism CXVIII-CXIX, anckāntarāda i theory of relativity CXIX, evaluation CXIX, anelcāntaváda á omnicience CXX; a supplement CXXIICXXVIII-dute of Haribhadra CXXII, Jinaharapadimāthotta CXXIII, Dbuttakkhana CXXIII-CXXVII, Savagadhaminasamäsa CXXVII, Savage dhamma CXXVII-CXXVIII.

Page #474

Dates of Authors Name Date Vol. Pags í Name Date Vole Page Anaxagoras 500-428 B. C. II 266 Haribhadra Samvat 757-827 I VI Asange 250-300 A,D, II LXXXI
1 800-950 II Xv 300 A. D.3
Harisvāmin 638 A. D. II XI9 „(Arpasanga) 480 A. D. II 284 Karş3 d. 648 A.D. II XIV Asuri 600 B. C. II LXXIV
Hegal 1770-1831 A.DII CIX Berkely 1688-1753 A.D.II CXIX
Heraclitus 535-475 B.C. IT 265 Bharadvājs 1st half of the
Hieun Thsang 635 A. D. II txxxy 7th ceat. A.D. II 1XXXII Îśvara Krspa c. 150 A.D. II 301 Bhartrhari 600-650 A. D. I XXIY Itsing 671-695 A.D. II LXXXV
II LXXXIX Jaimini 200 B.O. II LITVI 650 A. D. II LXXVII Jayanta Bhatta 760-840 A.D. II xlit Boodin b. 1869 A.D. II CXIX
Jinadāsa Gaņi c. 676 A.D. II Xovint Bradley 1846-1924 A.D. II Cxx
Kalyanaraksita 9th cent. A.D. II LX*** Dharmakirti 349 A. D. II LXXXI Kamalazila 713-763A,D. II XLII
450 A, D, II LXXXI Kamärila 600 A. D. II 290 earlier than
600-680 A.D. II LXXVII 600 A, D, II XIV
620-680 A.D. I XXIV 11 1 1 1 II LXXVII
before 630 A,D. II XIY 600-650 A.D. I XXIY
670 A. D. II 263 620-690 A.D. II LXXVII
Malāvira 699-527 B.C. II 244 , 635-650 A.D. II LXXXII
Parmärtha 499-560 A,D, II XCII Dharmapăla d. 570 A.D. II XIY
Parmenides 515 B. C. II 268 » 635 A, D, I XXIX
Patañjalic, 150 A.D. II 263 $ $ II LXXXI
1. Prabhākara 650 A.D. II 263 Dinnaga 320 A.D. II LXXIX Prasastapāda 5th cent. A.D.II 278
II LXXXI
Protagoras 4813-411 B.C. 11 cxix 345-425 A.D. II LXXIX
Pyrrho 3657-270? B.C. II CXV Dharmottara 847 A. D. II LXVIII
Ratnakirti 10th cent. A.D. II 313 II LXIX
Sabara Ist cent. A.D. II XCV 725 A. D. II
c. 100-200 A.D. II 263 Empedocles 495-435 B,0. II 266
100-500 A.D. II XCY Gunaraton Samvat 1466 IL XLIII
400 A. D. II XCV Haribhadra 700-770 A.D. II XO Sanghabhadra 280-350 A.D. II xor
1-% The Arabic figure indicates the No. of the page of notes and the
: Roman one that of the intro. 3 This indicates that different dates are assigned by different scholars:
This bolds good in other cases, too, where more than one date is mentioned.

Page #475

344
DATES OF AUTHORS
Name Date Vol. Page' Name Date Vol. Page Šankara Several centuries
Subhagupta 650-700 A.D. II CV before christ II CIY
II XCVI 5th cent. A.D. II CIV
Sureśvara 788 A. D. II LXXXI 788-820 A.D. II CIV II XV
Udayana 984 A. D. II 278 II XV
Uddyotakara? 550 A.D. II 290 Śântarakṣita 749 A. D. II XCVI Vācaspatimisra 840 A.D. II 301 705-762 onwards I XXIV
Vārşaganya 230-300 A.D. II. XCIII 705-782 A.D. II XLII
Vasubandhu 280-360 A.D. II LXXIX
II XCI Samvat 761-818 I xxly
JI XCIII Schiller 1759-1805 A.D. II CXVII
260-340 A.D. JI LXXXI Siddhaseza :
420-500 A.D. II XCIII Diväkare latest in the
| Vasumitra 100 A. D. II 255 sixth cent. II XCVIII
| Vātsyāyana c. 300 A.D. II 263 Sridhara 991 A. D. II 278 Vijñänabhiksu 1650 A.D. II 301 Subandhu 375-425 A.D. II LXXXII Vinitadeva c. 700 A.D. II LXXXY Subhagupta 640-700 A.D. I XXIX Whitehead 1861 A, D. II CXIX
1 See Bharadvaja (p. 313)

Page #476

प्रथमं परिशिष्टम् । अवतरणप्रतीकानि ।
(अ) अनेकान्तजयपताकान्तर्गतानामवतरणानामकाराधनुक्रमः। प्रतीकम्
खण्डाङ्कः पृष्ठाङ्क:
प्रमाणवार्तिके १, ३७
२ १५५ १ ३६८&३८३
प्रमाणवार्तिके १,१८४ प्रमाणवार्तिके ३, ३९५ बौद्धकृतौ(1)
१ २९७ १ २४ २ ११५ १ १७२-३
वाक्यप्रदीये का. २, लो. ४२५
१
३४
अक्लेशात् स्तोकेऽपि अग्निस्वभावः शक्रस्य अतः परं वाचो निवर्तन्ते *अतीतादेरसत्त्वेन अतोऽस्त्यतिशयस्तत्र 'अथास्त्यतिशयः कश्चित् अनग्निजन्यो धूमः स्यात् अनित्यता सर्व *अन्यच्चैवंविधं चेति अन्यथा दाहसम्बन्धात् अन्यदपि चैकरूपं 'अन्यदेवेन्द्रियप्राय *अन्योन्यमिति यद् मेदं अन्योन्यव्याप्सितश्चायं *अन्योन्यव्याप्तिभावेन अन्योन्यव्याप्तिरूपेण * अप्रच्युतानुत्पन्न अपोहो यन्न संस्काराः अप्रधानं च यत् प्रोक्त. अप्रधानीकृतौष्ट्रयादि. अबादेर्नियत. वभिन्न देशरूपादि.
शास्त्र. स्त. ७, श्लो. ३३ (लो. ५०९)
.
.
१३२
.
.
शास्त्र• स्त. ११, श्लो. २७ (श्लो. ६७०)
.
४०२ __ ३१५
.
.
१
२९९
* This sign shows that there a very remote chance for this to be & quotation. I This is the second homistich. The first is as under:
"चोदितो दधि खादेति किमुष्टुं नाभिधावति' 2,4 These verses occur in S'āstravārtásamuccaya as XI, 24 ( v. 667) and XI, 23 (v. 666) respectively. But, there, too, they seem to be quotations:
3 Here the first foot is however 'अन्यथैवाग्निसम्बन्धाद'.
5 Cf. "अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकरूपम्" quoted in Syadvadamarijari (p. 17, Motilals edn.)
- भने परि. १

Page #477

प्रथमं परिशिष्टम् प्रतीकम् मूलम्
खण्डाङ्कः पृष्ठाङ्क: अयमस्तीति यो ह्येषः भीमांसाश्लोकवार्तिके सू.५,अभावपरि० श्लो. १५, पृ० ४७४ अयमेव खलु मेदो भेदहेतुळ अर्थानां यच्च सामान्य प्रमाणवार्तिके ३, ३० *अवस्तुत्वाप्रतिज्ञानात् अस्थानमेतत् यद् द्वे
१ १६१
आत्मनि सति परसज्ञा आविर्भावतिरोभाव.
प्रमाणवार्तिक २, २१९-२० साङ्ख्यकृतों (१)
१७२
*इत्थं प्रमाणसिद्धेऽस्मिन्
उभयोस्तुल्यरूप. उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्
तत्वार्थसूत्रे अ. ५, सू. २९
२ २५,३३
२७४
'प्रज्ञापनायाम्(१)
*एक सामान्य. एकान्तैक्ये तु भावानां *एको ह्यनेकजनन. एगपएसोगाढं सत्तपएसा *एतेनैकखभावोऽपि *एवं शवलरूपेऽस्मिन् एवं सच्यायतः एवं सप्रतिपक्षे एवं सर्वत्र संयोज्यः एवं धुभयदोषादि० एवं च विप्रकृष्टस्य एवं चोभयरूपत्वे
१३३
'वृद्धकृतो
कर्मक्षयाद्धि मोक्षः कस्यचित् किञ्चिदेवान्त.
प्रमाणवार्तिके ३, ३३६
I This is the page-number of the edition published in the Chowkharabs Sanskrit Series in 1898-99 A. D. It contains the text and its com. Nyayaralanãkara by Parthasarathi Mis'ta and an alphabetical index of the verses of the taxt. Here we have 'निर्णयः' for 'निश्चयः.
. This work is in Palya. Its Paiya title is Parnavani but here its Sanskrta equivalent is given,
3 This occurs in Sastravartásamuccaya as v. 518 ( VII, 42). There, too, it is a quotation from some work,
4See Vol. I,P.711. 26,

Page #478

प्रतीकम्
कारणमेव तदन्त्यं * कार्येन तस्य हेतुत्वे * कायैनैवास्य तत्कर्तृ
किमेतदिति सत्य क्षणस्थितिधर्माभाव एव क्षणिकाः सर्वसंस्काराः क्षीरोष्ट्रानन्तरं भूते ०
खंधा खंदेसा खंधपएसा
गगनतलवलोक ० गुणदर्शी परितृप्यन्
गृहीत माहित्वाद् प्रात्तां विदुर्हेतुत्वमेव * प्रायं न तस्य प्रहणं न
चित्तमात्रं भो जिनपुत्र 1 चित्रं च कर्म कार्यात् "चोदितो दधि खादेति
*जघन्याश्लीलवादश्व
* ततश्च कार्यनानात्वं
ततः सोऽस्ति न चान्यत्र
' ततोऽसत् तत् तथा
तत्रापि धूमाभासा धीः तत्रैकाभावेऽपि नोपलभ्यते
* तथादर्शनतोऽप्यस्य.
अवतरणप्रतीकानि
मूलम् न्यायवृद्धकृतौ
शुभगुप्तकृती धर्मकीर्ति (?) कृती
ख्र
प्रज्ञापनायां प १, सू. ४
ग
प्रमाणवार्तिके २ २१८-९
प्रमाणवार्तिके ३, २४७
प्रमाणवार्तिके १, १८४ ज
प्रमाणवार्तिके ३, ३९६ * हेतु बिन्दी (?)
खण्डाइः पृष्ठाङ्कः
२
२२
१
५०
1
५१
ง
३३८
२
१३८
४०२
२९८
9
१
ક્
२
१
१
२
२
१
1
१
१
३
9
9
२
२
१
१५
९०
३३
२४५
१२६
६१
१२२
३४
२३
४०३
५३
१९८
२९७
११५
१७७
५४
I This occurs as a quotation in the Bhāsya (p. 365 ) on TS (V, 25 ).
2 Cf. S'āstravārtāsamuccaya (XI, 27 ) i. e. v. 670.
3 This is the ending portion of the first hemistich which runs as under"भिन्नकालं कथं प्राथमिति चेद् ग्राह्यतां विदुः "
4 The first hemistich is quoted by Kamalas'ila in his Pañjikā (p. 568) on Tattvasangraha (v. 2030 2031).
5 This is the first hemistch of v. 184. The second is noted on p. 1 of App. I.
6 This occurs in S' āstravārtāsamuccaya as v. 513 ( VII, 37 ).
7 The second hemistich runs as गमवेदनि०.

Page #479

प्रथम परिशिष्ठम्
मूलम्
खण्डाः पृष्ठाः
१ १२८-९
*प्रमाणवार्तिके तत्त्वार्थसूत्रे अ. १, सू. १४
प्रतीकम् तथापि तत्र किञ्चिनिवर्तत तदपेक्षया च तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तम् तदेवाद्वयं बोधमानं तद्योग्यवासनागर्भ. तया संवृत्तनानात्वाः तस्या अभिप्रायवशात् तेनानेकान्तवादोऽय.
१२०
प्रमाणवार्तिके ३, ३९७ प्रमागवार्तिके १,७० प्रमाणवार्तिके १,७१
प्रमाणवार्तिके ३, ३३५
.
दर्शनोपाधिरहितस्याग्रहात् द्रव्यं पर्यायनियुतं द्वयपक्षोऽपि चायुक्तो द्विविधा हि रूपादीनां शक्तिः
धर्मपाल-धर्मकीर्त्यादिकृतिषु
१७
समन्तभद्रकृतौ ।
४०३ २९८ १०५
१
न च प्रत्यक्षसंवेयं न च स्यात् प्रत्ययो लोके *न चासत्त्वाद् विशेषोऽस्य न चेत् तत्तत्स्वभावत्वात् न तत्र किश्चिद् भवति' न प्रत्यक्षं कस्यचिनिश्चायक न बमोऽन्यस्य तजनक 'न भवत्येव केवलं नमो बुद्धाय न विषयग्रहणपरिणामाहते न यथावं नरकवत् पुनः सर्व सिद्ध न रूपप्रकाशन
प्रमाणवार्तिके १, २७९ प्रमाणवार्तिकखोपज्ञवृत्तौ प्रमाणवार्तिक(१, १७५१)स्वोपज्ञवृत्तौ() प्रमाणवार्तिके १, २७९
२१६१-२ २ १३८
४०२
"सम्मतिप्रकरणस्य मलवादिकृतवृत्तौ हेतुबिन्दौ विशिकायाम्
१७४
३२४
1 This is quoted in Pañjika (p. 580 ) on Tattvasangraha (v. 2077–8). 2 See Vol. II, p. 82.
3 This very line occurs in S'āstravārtāsgnuccaya (v. 269 ); but in Prana. ņavārtika with a fort in the second homistich, the first being as under:--
"स्वतोऽपि भावे भावस्य विकल्पश्चेदयं समः।" 4 This is the last foot of v.279 of Pramānavārtika (I). The complete verse is:
"स्वतोऽपि भावे भावस्थ विकल्पश्चेदयं समः।
_ न तस्य किनिद् भवति न भवत्येव केवलम् ।।" 5 This is a Sanskrta title of Sammaipayarana.

Page #480

प्रतीकम्
न सत्त्वं किञ्चिदौष्ट्यादि ● न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके
न खेच्छाप्रतिपत्त्या
न हि कस्यचिद् भावेन
न ह्युपगमा एव बाधायै
* नाकारणं यतः कार्यम्
* नान्योन्यव्याप्तिरेकान्त ० नान्यस्तद् विभेद० नाभेदो भेदरहितो * नावधारणसामर्थ्याद् * नावश्यं कारणानि
' नास्तीत्यपि च नित्यं योगी विजानाति
नीलपीतादि नीलादिरूपस्तस्यासौ नौष्ट्र्यादि सत्त्वभिन्नं चेत्
" पञ्च बाह्या द्विविज्ञेयाः पररूपं खरूपेण परस्परापेक्षया तयोर्व्यवस्थानात् परार्थे ह्यनुमाने
परोक्ष प्रकृतेरर्थ प्रत्यक्षता० पर्यायाभेदतोऽनित्यं पुनर्विकल्पयन्
प्रतिपादयताऽनेन
प्रत्यक्षं कल्पनापोढं
* प्रत्यक्षोऽर्थः परोक्षं तु प्रत्यक्षं कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रवृत्तिनियमो न स्याद्
अवतरणप्रतीकानि
मूलम्
वाक्यपदीये का. १,
श्लो. १२४
प्रमाणवार्तिकस्वोपज्ञवृत्तौ (?) लौकिकन्याये
शास्त्र ० स्त. ७, श्लो. ३२ ( श्लो. ५०८ )
वृद्धकृती
मी. श्लो. वा. सू. ५, अभावपरि० श्लो. १६, पृ. ४७८
★ प्रमाणवार्तिके प्रमाणवार्तिके ३, ३२८
प
अभिधर्मकोशे १,४८ प्रमाणवार्तिके १, ६९ धर्मकीर्ति (?) कृती प्रमाणवार्तिकखोपज्ञवृत्तौ प्रमाणमीमांसादिषु
खण्डाङ्कः पृष्ठाङ्कः
१
२९७
१
३६६
१
३४
२१८
३६९
५३
प्रमाणवार्तिके ३, १२५ प्रमाणवार्तिकस्वोपज्ञवृत्ती (2)
प्रमाणवार्तिके ३, १९३
न्याय ( ? प्रमाण) विनिश्वये ( प. १ )
२
१
१
९
१
१
१
"पच बाह्या द्विविज्ञेया नित्याधर्मा असंस्कृताः ।
धर्मार्द्धमिन्द्रियं ये च द्वादशाध्यात्मिकाः स्मृताः ॥ ४८ ॥
6 The second hemistich begins with 'इच्छा चेति' instead of 'इति वेत्ति'
२
१
१
२
२
१
१३२
११९
2 Here we have गमादृते for गर्म विना.
3 This is quoted in Panjika (p. 580 ) on Tattvasangraha (v. 2077-8). 4 Ses Vol. II p, 82.
5 The complete verse is as under:—
७१
५२
१०१
८६
११८
८२
९४
२९६
२
१३४७४३५०
२
२
२ ६८-७१
१
१
२
१
२
१
१
५६
८१
५९
१९
२३०
1 This occurs in S'astravārtāsamuccaya as v. 515 (VII, 39) There, too,
it is a quotation.
५९
२२९
૬૪
२२३
२२

Page #481

प्रथमं परिशिष्टम्
प्रतीकम्
मूलम्
खण्डाकः पृष्टाङ्कः
प्रवृत्तिनियमोऽप्येवं प्रेतवतू पुनः सन्तानानियमः
विषिकायाम्
बीजादारजन्मा० बोधात्मता चेच्छब्दस्य
प्रमाणवार्तिके ३, ३९३ समन्तभद्रकृती
१
३७५
११७
१४०४
हेतुबिन्दौ
२
१७४
भावेष्वेकान्तनित्येषु *भिक्षो! इत्यादिशब्दाच भिन्ननिमित्तप्रयुक्तस्य भिन्नखभावेभ्यश्चक्षु. मेदे चोभयरूपैक. भेदे तु तदसत्त्वं चेत् भेदसंहारवादस्य भेदो वा स्वादभेदो वा
प्रमाणवार्तिके १, १८६
मुक्तो न मुक्त एव हि
वृद्धकृतौ
. MS
'यतश्च तत् प्रमाणेन *यतः स्वभावतो यः पश्यत्यात्मानं
प्रमाणकार्तिके २, २१७-८ *यथाऽनेकस्वभावं तत् यदि प्रत्यक्षं प्रमाण
स्थाद्वादभो यस्मात् प्रत्यक्षसंवेयं यस्मात् सत्त्वमसत्त्वं च
१ ११&६५ यादृशाद् यः समुत्पन्नः शुभगुप्तकृती *युक्त्या न युज्यते स्थैर्य
१ ५४ 'येनाकारेण भेदः किं वृद्धकृतौ येनोच्चरितेन साना महाभाष्ये पृ. १६
१ ३८५ येषामुपलम्भे हेतुबिन्दो(?)
२ १७६-७ 1 This occurs as the first homistich of v. 186 of Pramānavārtika (I), with this difference that there we have chiamat instead of this reading. The 980ond hemistich is: "द्रव्याभावादभावस्य शब्दा रूपाभिधायिनः" ।
2 This occurs in Sastravartāsamuccaya s9 v. 517 (VII, 41 ). Here, too, it is & quotation.
3 This is quoted in Lalitavistarā on p. 75a (D. L. J P. F. edn. ).
4 This occurs in S'âstravārtāsamuccaya as v. 516 (VII, 40). Here, too, it is & quotation,

Page #482

प्रतीकम्
रूपादयो घटस्येति रूपान्तरं विकल्पे
वक्तुः श्रोतु तुल्या वक्तृव्यापार विषयो
वस्तुन एवं समानः वस्तुनोनेकरूपस्य
वस्तुभेदो वासना० वारूपता चेदुत्क्रामेदव० विकल्पयोनयः शब्दाः
विशिष्टतत्स्वभावत्व •
विशेषरूपं यत् तेषु
शब्दन्द्रियार्थयोर्भेद एवं * शिक्षापदाभिधानं च
संहत्य सर्वतश्चिन्तां स एव दधि
सवितालम्बना पञ्च
सन्निकृष्टोऽपि चौष्ट्र्यादि समानेत बुद्धिश्व
सर्व एवायमनु०
* सर्वतवीर्यतद्भावे सर्वथा कारणोच्छेदाद् सर्वथा क्षणिकत्वे च
अवतरणप्रतीकानि
मूलम्
र
प्रमाणवार्तिके २,
शुभगुप्तकृतौ
शुभगुप्तकृत
प्रमाणवार्तिक २, २
वाक्य० का० १, श्लो. १२५
भदन्त दिनकृतौ
१०२३
श
स
प्रमाणवार्तिके ३, १२४
प्रमाणवार्तिके १,१८५
दिनाकृतौ (?)
1 The second hemistich is:
खण्डाङ्कः पृष्ठाङ्कः
२
३९
१ ३३७
१
३३८
१
३९६
१
२९३
9
३१५
१ ३२९-३०
१
३६६
१ ३३४४३३७
२९९
२२
१
१
१
१
१
१
२
१
१
१
१
१
१
१९३
४०३
२३०
२४
१२१
३१५
२९६
२३१
५१
११८
२९८
"तच्छति मेदाः ख्याप्यन्ते वाच्योऽन्योऽपि दिशाऽनया”.
In AJP we have 'तद्व्यक्तिभेदाः'
2 This is quoted by Siddharsi in his com. (p. 44 ) on Nyāyāvatāra. Dr. P. L. Vaidya suggests against it the name of 'Dignaga' with a query. It is also quoted in Ratnākarāvatārikā (1,9) and in SM. (com, on v. 14). Its second hemistich is: "कार्यकारणतया तेषां नार्थ शब्दाः स्पृशन्त्यपि ।" For other details see the intro. pertaining to Bhadanta Dinna and "Notes".
3 This is the first homistich of Pramānavārtika (I, 185 ) with this difference thab in the printed edition we have " स एव विशेषोऽन्यत्र". The second hemistich is : "सर्वात्मत्वे च सर्वेषां भिन्नौ स्यातां न धी ध्वनी"

Page #483

प्रथम परिशिष्टम्
मूलम्
खण्डाङ्कः पृष्ठाः
१ २३&२९५
१ २५
प्रतीकम् सर्वव्यक्तिषु नियतं *सर्वस्योभयरूपत्वे सर्वात्मत्वे च भावानां महोपलम्भनियमादभेदो नील. साऽपि तद्रूपनिर्भासा खसंवेदनलक्षणे खपरसत्त्वव्युदासोपादानापायं खबुद्धिप्रतिभासस्य स्वभावपरभावाभ्यां खभावविशेषश्च यः स्वभावः *खरूपमेव सर्वेषां
प्रमाणवार्तिके १, १८३ प्रमाणवार्तिके १,१८५ प्रमाणविनिश्चये प्रमाणवार्तिके ३, ३९४
१
३३८
सम्मतिप्रकरणस्य मल्लवादिकृतवृत्ती शुभगुप्तकृतौ प्रमाणवार्तिके १, ४१ न्याय बिन्दौ परि० २, पृ. ३६-३७०
१
५५
हेत्वभेदान्न चाज्ञाते
१
३१६
(आ) खोपज्ञव्याख्यागतानामवतरणानामनुक्रमणिका ।
विशेषावश्यकभाष्ये गा. १७०३
श्रुतौ प्रशमरतौ श्लो. १७५
२२५
अणुहूयदिट्ठा,तिय अध्यापयत पुत्रकाः अनशनमूनोदरता अन्यदेवेन्द्रिय *अन्ये धर्मा धर्मिणः अम्मापिउसंतिए अयमर्थासंस्पशी अयमेव (हि) भेदो भेद. "अयुतसिद्धाना.
'पर्युषणाकल्पे सू. १०८
१ ४९&८०
___ 1 This Verse is quoted by Haribhadra in his com. (p. 233) on TS. 2 This is the second hemistich of v. 183, the first being as under:
"प्रलपन्ति प्रतिक्षिप्तं तदप्येकान्तसम्भवात्" 3 This is the second hemistich. In the printed edition we have 'सवेषा' for भावाना.
4 In the printed edition we have 'निर्भासास्तथा' for 'निर्माता तथा. 5 Its first hemistioh is: "सर्वे भावा:स्वभावेन स्वस्वभावव्यवस्थिते." 6 See the Chowkhamba Series, No. 22. 7 This is a Sainskrta title of Visesävassayabhäsc. 8 This is a Samskxta title of Pajjosasanakappa, a Jaina Agama in Paiya.
9 A portion of this cours in SM (oum. ou v. 7). That it is a quotation bas escaped the attention of Dr. Dhruva and Jagadis' acandra sastri. See their editions of SM,

Page #484

अवतरणप्रतीकानि
मूलम्
खण्डाः पृष्ठाङ्कः
२१३
प्रतीकम् । अशोकवृक्षः सुरपुष्प. असत्सङ्गाद् दैन्यात् *असन्तो भेदाः असर्वगतद्रव्या 'अस्थानपक्षपातश्च अस्थानमेतत्
वैशेषिककृती शुभगुप्तादिकृतिपुर
१
१६३
ईर गतिप्रेरणयोः
उत्पद्यते यदेकरमा.
१
२६२
एकं नित्यं निरवयवमक्रियं *एकमर्थ विजानाति
वैशेषिककृती
१ २३३&२
२०२
२
२२०
कायो न केवलमयं कालो सहाव णियई
सम्मतिप्रकरणे का० ३, गा० ५३
जिनवचनात् सद्बोधो ज्ञाते त्वनुमाना. ज्ञानदर्शनावरण.
जैमिनीयसूत्र( १,१,५)स्य शाबरभाष्ये तत्त्वार्थसूत्रे अ. ८, सू. ५
२६४&७. १ ३९८
तस्माद् यतो यतो
प्रमाणवार्तिक १, ४२
देवहिं से नामे कए दो प्रतिषेधौ प्रकृतमर्थं गमयतः
पर्युषणाकल्पे सू. १००
१८&१९३; २
१४
*न स्वभावः पर्यनु०
१ २५७ न ह्यर्थ शब्दाः सन्ति प्रमाणधिनिश्चये (१) नाक(का?)रणं विषयः
१ १२८ 1 In Sāstravārtāsamasecaya ( VI, 9) the last foot is : "कार्यमेतद् वृधोदितम्". 2 Ses Haribhadra's com, on v, 422 (VI, 9 ) of S'āstrardāsamuccaya. 3 Cf. Visesăvassayabhūsa ( v. 32 ). 4 This occurs in S'āstravārtāsamuccaya as v. 332 ( IV, 95). 5 The first hemistich is slightly different. It is:--
"तस्माद् व्यावृत्तिरर्थानां यतश्च तन्निबन्धनाः"

Page #485

प्रथमं परिशिष्टम् .
खण्डाङ्क: पृष्ठाङ्क:
अनेकान्तसिद्धौ
. प्रतीकम् नाचित्रात् खभाव. *नावश्यं कारणानि निलं सत्त्वमसत्त्वं वा निर्जरणलोक.
प्रमाणवार्तिके १, ३६ प्रशमरतौ श्लो. १५०
१.
१४५ २२३
पश्च बाह्यविज्ञानानि पानाहारादयो यस्य पोरगलरूवो सद्दो प्रायश्चित्तध्याने
प्रशमरतौ श्लो. १७६
भावयितव्यमनित्यः
प्रशमरतौ श्लो. १४९
'मयूरचन्द्रकाकार मिथ्यादर्शनाविरति.
प्रमागवार्तिके ३,४०३ तत्त्वार्थसूत्रे अ. ८, सू.१
१
१८२
यतः खभावतो जात. यथाऽनुवाकः यदि वेनैव विज्ञानं 'यस्मिशेव तु सन्ताने
वाक्यपदीये का. १, श्लो. ८३ शास्त्र. स्त० ४, श्लो. ८० (श्लो. ३१४)
१ १९४&१९७-८
१ ३८७ १ २६३ २ १३४,१९०
रूपं येन खभावेन
शास्त्र• स्त. ४, श्लो० ७९ (श्लो. ३१६)
१ १
२६३ २२८
'रूपालोकमनस्कार.
वीतरागा जिनाः सर्वे
1 The second hemistich is:
"अपेक्षातो हि भावार्ता कादाचित्कस्य सम्भवः" 2 In the printed edition we have 'भास्वरम् for 'सन्निभम्। 3The complete verse is as under:
"यथाऽनुवाकःश्लोको वा सोढत्वमुपगच्छति ।
भावृत्त्या न तु स ग्रन्थः प्रत्यावृत्त्या मिरुप्यते ॥" 4 This may be from some work of Diināga. It ocours in S'āstravārtā. samuccaya as v. 246. But, here, in the second hemistich we have qyà for सन्ताने, a reading occurring on p. 190.
5 This occurs as a quotation in Henaoandra's com. (p. 19) on his Pramu. namimamsa (I, 24), but its source is untraced. It can be compared with one occurring in the com. on Nayacakra. So says Sukhalalji in his Hindi notes (p. 43) on Pramānamimunisa,

Page #486

अवतरणप्रतीकानि
खण्डाका पृष्ठाङ्कः
प्रतीकम् "शिष्टाः क्वचिदिष्टवस्तुनि
श पाणिनीये धातुपाठे १९०२-३
शूर वीर विक्रान्ती श्रेयांसि बहुविनानि
। ४ २३१
संमिन्नं पासंतो श्रावश्यकनियुक्ती गा. १२४, विशेषावश्यकभाष्ये च गा. १३४२ - १ सर्व एवायमनु० दिङ्नाग(2)कृती
१ सर्वे भावाः स्वभावेन
प्रमाणवार्तिक १, ४१ सो हु तवो कायव्वो
१ 'खविषयानन्तर० न्यायविन्दौ परि० १, पृ० १७-८
१
२२० २५२
(इ) विवरणान्तर्गतानामवतरणानामनुक्रमः ।
असर्वगतद्रव्य
वैशेषिककृती
२ ४ &s
आ
मार्तध्यानारूयमेकं
अष्टकप्रकरणे १०,१
२३५
'इक्षुशीरगुडादीनां इट(टे)तरवियोगादि
अष्टक. १०,२
२३७
उद्वेगकृद्विषादाय(न्य).
अष्टक. १०,३
२३७
एको नित्यस्तथा एवं विज्ञाय तत्त्याग.
अष्टक. १०,४ अष्टक. १०,७
कार्यकारणभावाद् बा
प्रमाणबार्तिके १,३२ i Of. this wording with Kotgācārya's com. (pp. 1-2) on Visesa. 2 This work is in Päiya, and its corresponding title is Āvassayanijjutti. 3 There is a variant in the second hemistich, it being 'व्यावृत्तिभागिनो यतः'.
4 The complete quotation is: "ख विषयानन्तरविषयसहकारिणेन्द्रियज्ञानेन समनन्तर प्रयत्नेन जनितं तद् मनोविज्ञानम् ।"
5 This occurs as a quotation in Devabhadra's Tippana (p.90) on Siddharsi's' com. on Nyāyāvatāra (v. 29).
6 In the printed edition we have 'स्वभावाद' for 'नियमाद' and 'नियमोऽदर्शनान्न for 'नियमो दर्शनान्न'. Both of these variants are found in a quotation ocaurring in Nyāyakandali (anumānanirūpaņa, p. 207) published in Samvat 1951, and in & quotation given in Sarvadarsanasaigraha (p. 16) pub. by B.O. R. I.

Page #487

ર
९. प्रतीकम्
क्षीरे दध्यादि यन्नास्ति
तत्त्यागोपशान्तस्य
न हि तत्क्षणमप्यास्ते न हि स्वतोऽसती
परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं * प्रत्येकं यो भवेद् दोषो
भूयांसो नामिनो बद्धा
"वस्तुताचामगोचरः विज्ञा वेदना सज्ञा
शब्दोऽम्बरगुणः
"श्रूयतां धर्मसर्वस्वं
प्रथमं परिशिष्टम्
मूलम्
मी, श्लो. वा. सू. ५, अभावपरि० श्रो. २, पृ. ४७३
त
अनुक० १०,५
न
मी. लो. वा. सू. ४, श्लो. ५५, पृ. १५१ मी. श्लो. वा. सू. २, श्लो. ४७, पृ. ५९
प
स्वादाधारो जलादीनां
त एव सर्वज्ञानानि प्रमाणानि
भ
अष्टक० १०, ६
व
चाणक्य राजनीतिशास्त्रे १,७
खण्डाः पृष्ठाङ्कः
२
३१
स "प्रमाणवार्तिके २,६८ सम्मतिप्रकरणस्य अभयदेवकृतवृत्तौ (पृ. ५)
२
२
१
१
१
२
१
श
वैशेषिकसूत्र (अ. २, आ. १, पृ. २७) स्य प्रशस्तपादभाष्ये शब्दनिरूपणे (पृ. २८७ ) १
१
२
२
१
२३७
६५
4
१८
१३
२३७
५
५
३८७
२०
१३
1 The complete verse is :
" न हि तत्क्षणमप्यास्ते जायते वाऽप्रमात्मकम् । येनार्थग्रहणे पश्चाद् व्याप्रियेतेन्द्रियादिवत् ॥ ५५ ॥ 2 This is the second hemistich, the first being: "स्वतः सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यमिति
गम्यताभ्”
3 This is quoted in Abhayadeva's com. ( pp. 201, 374, 474 ) on Thāna and that (p. 641) of his on Viahapannatti, in Vadivetāla S'anti Suri's com. (p.562) On Uttarajjhayana, in Malayagiri's com. (p. 284) on Pannavana and in Hema. eandra's com. { p. 120 ) Annogaddara.
4 This quotation occurs in Hemacandra's com. (p. 29) on Pramāņamī redjisa (I, 32 ); but it is untraced, there, too.
5 This is quoted by Haribhadra in his com. (p. 2a) on Pañcasuttaga and by Malayagiri Süri in his com. (p. 3a) on Dhammasangahani (v. 1).
6 According to Dr. Dhruva this occurs in MBh, too. See his edn. (p. 48)
of SM.
7 In its printed edition we have 'प्रतिवन्धत:' for 'प्रतिबन्धक:".

Page #488

द्वितीयं परिशिष्टम् । (अ) मूल व्याख्या विवरणान्तर्गतानां विशेषनाम्नां सूचिः।' भजितयशस् II:-33%.
बुद्ध I-158, 161, 246, 325, 402, भनेकान्तजयपताका I-2, 5,9; II, 239. 403; 11-13, 57, 58, 60, 62, अनेकान्तसिद्धि I-263.
73-75, 86, 88, 199, 208, 213अभयदेव I-13.
216. अशोक 1-4.
बुद्धत्य II-199. आत्मसिद्धि II-218.
बुद्धशरद्वतीपुत्र IT-61. उदुम्बर I-278.
भट्ट (कुमारिल) II-70. ऋजुपालिका 1-198, 199.
भदन्तदिन 1-384. ऋषभ [-55, 197-199.
भर्तृहरि 1-366. कपिल I-217.
भाष्यकार (पतञ्जलि)I-368,385,388. कुक्काचार्य I-8, 42.
मन्दर 1-275. खदिर I-278.
मरु 1-79, 168. जम्बूद्वीप I-325.
मल्लवादिन् 1-58, 116. तथागत I-217, 364.
महावीर [-1, 4-7,56, 199. ताशागत II-58.
माथुर I--127, 128. दिवाकर (अजैन) I-84.
मेरु II-68. दिवाकर (सिद्धसेन) II-131.
युगादिदेव I-199; see अषभ. देवदत्त I--136, 177, 187, 371, 385; बलमाण 1-6;
१. बद्धमाग 1-6%; see महावीर and वीर. II, 229, 230,
वर्द्धमान I-6, 197-199, see पबमान. धर्मकीर्ति I-105, 229, 334, 347;
वादिमुख्य (सिद्धसेन) II-226. II-36, 39, 59, 99, 130, 174,
वार्तिक (प्रमाणवार्तिक) I-105, 200,229, 176, 178.
337; II-59, 162,180,218. धर्मपाल II-36.
वार्तिककार (धर्मकीर्ति) II-115. धव I-372.
बाह्रीक I-193, 318,371.
विंशिका 11-62. नाभि I-199. नालिकेर I-129, 132, 342.
विन्ध्य I-132,220, 275-277.
विपश्यन् (सुगत) I-325. पतञ्जलि I-385, 388.
वीर I-5; see महावीर, बद्धमाण & पनस I--193, 194, 318, 371, 398.
__ वर्द्धमान. पाटलिपुत्र I-39, 127.
वृद्ध I-71. पाटलिपुत्रक 1-37,40, 41, 64, 127. वृषभ 1-197; see ऋषम. प्रमाणमीमांसा II-68.
शक्र I-4, 6. 1 For propor nouns of sects sec pp.१४-१५. 2-3 The Roman figure stands for volume' and the Arabic one for
"pago'.

Page #489

द्वितीय परिशिष्टम् शाक्य I-325, 326.
सिद्धसेन दिवाकर I-9; see विधाकर. शाक्यसिंह (सुगरा) II-80; 8 पाथ. सिद्धार्थ (पार्थिव)I-199. शिंशपा I-231.
सिद्धार्थ (वन) I-198. शिव 1-403.
सुगत I-287. शुभगुप्त I-337. सम्मति II-131.
सुमेरु I-325-327. सम्मति(टीका) I-9, 116.
स्थाद्वादकुवोद्यपरिहार I-279, 296. सरस्वती I-395.
स्थाद्वादअङ्ग 1-84. सर्वज्ञसिद्धि II-49.
हिमवत् I-132, 220, 275,276. सर्वशसिद्धिटीका I 6, 116.
हेतुबिन्दु II-174, 175.
(आ) अजैनसम्प्रदायानां नामानि । अन्तज्ञेयवादिन Vol. II-p. 100, 1.58 29 ; p. 99, 1. 30; p. 123, I. 233; ___ see विज्ञानवादिन्.
p. 135, l. 27; p. 148, I. 27; असद्विशेषभवनवादिन् Vol. II-p. 144, p. 155, 1. 1.8; p. 190, 1. 27 ; p. 1.11.
194, 1.27; p. 195, 1. 27; p. मायाम Vol. I-p. 51, 1. 28.
206, 1. 28 ; p. 209, 1. 13; p. ज्ञानमात्रवादिन् Vol. II-p. 9:, 1. 27. 222, 1. 15. नैयायिक Vol. I-p. 17, 1. 28 ; p. 46, ब्रह्मवादिन Vol, I-p.377,11. 18 &27. ___1. 23; p. 290, 1. 11.
माध्यमिक Vol, I-p. 381, 1. 17. नैराम्यवादिन Vol. II-p. 135, 1. 11. माहेश्वर Vol. II-p. 159, 1.9, 24, पाणिनीय Vol. I-p. 357, 1. 19. 27, 28; p. 160, 1.19. बाह्यार्थवादिन Vol. II-p. 54, 1. 29; मीमांसक Vol. I-p. 13, 1. 29 ; Vol. p. 55, 1. 14.
___II-p. 64, I. 10 ; p. 65, 1. 27; बोधमानतस्ववादिन् Vol. II-p. 12, ]. p. 67, I. 15; p. 69, 1. 17; p.
9; p. 48, 1.5;p. 55, 1,6; p. 74, 70, 1. 21 ; p. 71, 1. 18. 1. 4; p. 84, 1.7; p. 85, 1. 14; योगाचार Vol. I--p. 81, 1. 10; p. see विज्ञानवादिन्.
___305, 2. 25 ; p. 381, 1.6; Vol. बौद्ध Vol. I-p. 5, I. 22; p. 32, 1. II-p. 1, I. 16; p. 2, 1, 27; p. 5,
31; p. 51, 1. 28; p. 54, I. 11; 1. 27; p. 8, 11. 17 & 20; p. 10, p. 127, I. 15; p. 186, 1. 27; p. 1. 24 ; p. 55, 1. 20; p. 80, ll. 199, 1.8; p. 202, 1. 27 ; p. 233, 11 & 26; p. 85, 1. 14; see 1. 27; p. 234, 1. 29; p. 241, 1. विज्ञानवादिन्. 23 ; P. 251, }l. 23-24; p. 287, विज्ञानवादिन Vol. I-p. 367, 1. 27; 1. 26 ; p. 304, 1. 22; p. 329, 1. p. 381, 1. 17 ; Vol. II-p. 52, 25 ; p. 333, 1. 14 ; p. 337, 1.29; 1. 16; p. 95, 1. 4 ; see योगाचार. p. 381, 1.6; Vol. II-p. 5, 1. वैशेषिक Vol. I-p. 67, 1. 25 ; p. 90, 24 ; p. 36, 1. 30; p. 37, 1, 28; 1.22; p. 216, I. 15 ; p. 241, 1. p. 60, J. 20 ; p. 61, 11. 21, 28& 25; p. 242, 1. 23 ; p. 362, II. 9,

Page #490

अजैनसम्प्रदायानां नामानि 26 & 27 ; Vol. II-p. 4, Il. 20 & साय Vol. I-p. 172,1. 15 ; p. 251, 26; p. 5, Il. 21 & 23 ; p. 19, 1. ll. 23 & 24; p. 282, 1. 18 ; Vol. 28; p. 24, 1. 15; p. 34,1, 29; II-p, 148, 1, 25;p, 175, 1. 18. p. 44, 11. 18 ; p. 128, 1. 25; p. सौगत Vol. I-p. 149, 1. 29;
158, 1. 16. शब्दब्रह्ममात्रतत्त्ववादिन Vol. I-n. 382 शब्दब्रह्ममात्रतत्त्ववादिन Vol. I-P. 382, मोनातिक Vol. I-p. 80, ]]. 10 &
see यौद्ध. 1. 5-6. शाक्य Vol. I-p. 35. 1. 19 & 21; 28; p. 381, I. 17; Vol. II-p. see बौद्ध.
34, II. 16 &25.

Page #491

तृतीयं परिशिष्टम् । प्रकीर्णकाः सूचयः
(अ) न्यायसूचिः। क्षीरनीरन्यायः (विवरणे) II, 8 देवदत्तकटन्यायः (वि.) I, 136 गडुप्रवेशेऽक्षितारकविनिर्गमन्यायः (मूले) पिशाचभयात् पितृवनसमाभयणम् (मूले) I 56
_II, 168. तुषकण्डन(न्यायः) (वि.) I, 107 तैमिरिकद्वयद्विचन्द्रप्रतिपादनन्यायः (मुले) I प्रसार्य पादार्पण (वि.) II, 5 337,340.
बीजाङ्कुरनीतिः (व्याख्यायाम्) I, 337 दासीगर्दभन्यायः (वि.) II, 178 मायागोलकन्यायः (व्या.) II, 202
(आ) विशिष्टनिदर्शनसूचिः। अङ्गनार्थः...वैद्यादिः I, 303
न हि नील...गच्छति I, 314 कूटनटनृत्त I, 295
गृषिकाऽलर्कविषविकार I, 3122 सुख्यतैमिरबुद्धि I, 338
रक्तादाविव...वस्त्रादि I, 301 & 315. नरसिंहमेचक I, 302
वस्त्रादौ रक्ततादि I, 315 नहि कश्चिद् छिन्द्धि I, 319
विशिष्टवस्त्रादौ रक्तादि I, 300
(इ) 'देश्य'शब्दसूचिः । दिकरिका I, 355
लोटक I, 278. लड्डक I, 294

Page #492

Page
line
XIY
XIV 14 XIX 321
34
00 co
Addenda & Corrigenda
Vol. I Incorreot
Correot णिघड
णिचडा Nandi.'
Nandi' and Kotya. carya in his com.
(p. 5) on Visesa. and Ath
and the 4th see
See फला प्रच्युत्यपेक्षया
फलाप्रच्युत्यपेक्षया धर्माभावप्रधान
धर्मा भावप्रधान त्यसत्यामृषा
त्य-सत्याभूषा अभिधेय
अभिधेय खत एव
"खत एव "तथाहि
तथाहिधर्मर्मितया
धर्मर्भितया अत्रापि 'येनाकारेण
'अत्रापि येनाकारेण स्थिरैकमावतया
"स्थिरैक(ख)भावतया सक्रियाविशेषाः
सक्रिया विशेषाः एवार्थक्रिया,
एवार्थक्रिया
29
30
18-19
29
13
0000 Do००
3 605
अत्र पूर्वपक्षस्य तृतीयांशः सम्पूर्णः स्मीयेलह
21
स्मीयस्नेह
21 .
निष्ठा
निष्ट
तदसत्त्वस्य १ 'तदितरासत्त्वस्य' इति ग-पाठः
उच्यते 'खरूपपरित्यागे 'यदि
तदितरासत्त्वस्य १ 'तदत्त्वस्य' इति क-पाठः उच्येत 'खरूपपरित्यागे यदि सत्वम् । स्येत्यादिना निरंशैकवल्पभाव प्रत्यय अयोग्य
सत्त्वम्,
5
28
50 50
स्य' इत्यादिना निरेशकख[ल्पमा प्रत्यय अयोग
27
सदाभागभाग
सदा भाग(व)भासू
.

Page #493

ADDENDA & CORRIGENDA
Page
line
30
29
इति
8
Sco
25
107 107 136 139 140 140 155 169
31
Incorrect
Correot तस्तदुपपत्ते
"तस्तदुप(प)त्ते कारुयनैकत्रोप
कास्येनैवैकत्रोप 'भेदः' इत्येतदप्यचारु, भेदः इति एतदप्यचारू, विरोधादित्येवम्
विरोधात्' इत्येवम् (११)
(११; पृ. ७७, पं. ३).
*इति यदि "प्रत्यक्षं
"यदि प्रत्यक्षं Add a foot-note:
द्रष्टव्यं ८०तम पृष्टम् । एकरूपतावगमस्य
एकरूपताऽवगमस्य मूलपूर्वपक्षे 'न
मूलपूर्वपक्षे-न स्वाभाविक्व एव
स्वाभाविक्य एव केवलतुषखण्डनवत.
केवलतुषकैण्डनवत् 'कण्डनवत् 'च-पाठः
'खण्डनवत्' इति क-पाठः 'वाचकखभाव
वाचकखभाव कल्पनाऽभाव
कल्पनाऽभाव: अपश्यन् न
अपश्यंश्च न 'अपश्यंच न' इति ग-पाठः 'अपश्यन् न' इति क-पाठः। सावयत्वेनोक्त
सावयवत्वेनोक्त व्यावर्तमानेभ्य
व्यावर्तमानेभ्यः तस्मादः
तस्मादजिज्ञासा
"जिज्ञासा"जिज्ञासा चेष्टेति जिज्ञासाचेष्टेति 'दित्यादि
'दित्यादि। 'ऋजुपालिकतीरादौ 'ऋजुपालिका'तीरादौ खभावस्या भावात्
खभावस्याभावात् तत्र रूपादौ
तत्र-रूपादौ नाम संश्रयः
नामसंश्रयः नाम संश्रय इति
नामसंश्रय इति अयोगश्च-एकान्तै साध्य हेत्वोः अयोगश्च एकान्त.. साध्य-हेत्वोः This line should be on p. 236. कासाविति
काऽसाविति समग्रोत्पनेक
समग्रोत्पन्नैक जन्यन्ते
जन्यन्ते, समग्रान्तराकार्यः
समग्रान्तरकार्यः सर्वात्मकत्वे
स त्मि
169
16
176 176 179 198 199 221 229 229. 229 231 234 254 254
31
17
000-6.
259
259 260 302
३02
22
"

Page #494

ADDINDA & CORRIC¥NDA
Page
line
Incorrect केनहानेक गमः
Correct केन नेक
26
गमः
806 308 308 312
रद्रष्टव्यं ३०३तम पृष्ठम् ।
000
०००
०७
8-9
337
349
20
(१६)...अर्लकस्तु
(१५)...अलर्कस्तु The two lines should be interchanged. -तथा
,तथाकृतव।
कृतः । ज्ञानमपि शब्दा
ज्ञानमपि न शब्दा मतं शब्दा
मतं न शब्दा वाहीका
वाहूलीका
866 366 371 371 376
बोधु
बोध'
Vol. II (in press)
1x
10
x
after 10
(published in the Sarvajanikan No. 48, Murch, 1944) On p. XI add in Hindi: (6) Jagadisacandra's intro. (pp. 23-24) to his edn. of SM, Here he has dealt with “जैन दर्शनमें स्याद्वादका स्थान". Add:(8a) Syādvā. dablāsă and its com. by Subhavijaya in Samvat 1667. published in Jaina Dharma Prakasa (Vol. Lx, Nos. 5&
6). See also intro. (p. CVII, in. 2). XXVIII 7a, जिणहरपडिमायोत्त as 17a and
31
(in press).
32
XXVI 7a and
22

Page #495

6
ADDENDA & CORRIGENDA
Page XI
line 25
X1
37
98
XIII
XIII
XVII
28
Xx
23
XXIII
19
Incorrect
Correct 54a, fantacana as 54a, azaleat & No. 63a,
विशेषावश्यकवृत्ति as Nos. 632 & 63b,
100 Vidyārāja... Mantra Vidyārāja and Ha
rinaikamişi were
mantras. notes
notes only Cruzo
Crusoe intersepted
intercepted Ahmedabad. Ahmedabad in Sam.
vat 1968 and by Jainagrantha-prakāśa-samiti in 1937 A. D. In this latter edn., on p. 49b of the com, we have "ta fac#48 IT
ora". From this it follows that there was a com, earlier than
this. Sūri.
Sūri composed in Sarz. vat 1055. This may have been utilized by
Municandra Sūri. Sukhasanbodhani Sukhasanbodhani along
with the text 1916
1913 This work
This work same as one published in Paya
ranasanloha (PP. 1-8) intro.
intro. In v. 926-935 there are arguments advanced to prove faultlessness of theft, and they are refuted in v. 936-951.
XXIY
9
XXIV
XXIY
XXIV XXIV
28 30
XX
38

Page #496

ADDEXDA A CORRIGENDA
Page
line
Iacorrect
Correct
XXVII
XXVII
7
etc.
XXVIII
26
it consists
XXIX
Terses.
XXIX
22a
XXIX
XXIX
24
1124.
1124.
etc. In section iv (pp. 56a-58a) names of ten non-Jaina persons along with their views are mentioned. See intro. (pp. XCVIIXCVIII). all of them except the 2nd and the 19th consist verses (and these two have each 44 verses). 226 1124. But from the colophon (v. 5) it follows that there was no old com. There is a Cunni on section I by Yasodeva, pupil of Vira. It is composed in Samvat 1172. himself. There is also à com, by Sādhurāja Gaņi, pupil of Somasundara. Verses 3 to 11 are quoted in Lalitavistarā.
Yogācārya' development Add: In Jayadhavala (pt. I, p. 66), v. 432 of Yogabindu is met witi, with slight vari. ations viz. प्रतिबन्धरि for
ferre and teha haruf for #thefaart:
XX8I
6
himself.
13
XXI. XXXII XXXIII
Yogacārya' devolopment
22

Page #497

ADDENDA & CORRIGENDA
Page
line
XXXIII
last
XXXIV XXXIV
XXXIV
34
XXXV
ΧΣΣΥ
Incorrect
Correct Syädvādakalpalată. Syâdvātlakalpalata.
The verse 377987. is quoted by Sīlārika in his com. (p. 47a) on Sūyagaļa (I, 1, 3, 15).
or (57) Dinasuddhi, Dinasuddhi. In 1938
A. D. Kşamāvijaya Gapi has edited the
text. edited
published by Jaina dharina prasāraka
sabha gold.
gold, and in I, 4 to a
myāya viz, जलमन्थन noted
· on p. 290 ("Notes"). (V, 12), (V ,12). I, 70 and I,
71 are inet with in Sarkhyakuriku as v.
22 & 3 respectively. XLII
XLIII liberation", liberation?. Sābara
mantras are referred
to in v. 623. (p. 42b), (p. 42b), Subhagupta
(p. 59a ), recention recension marigala. mangala, and it is
multifarious in meani
ng according to TRD. quted
quoted incognito. incognito. According
to Jinaratnakosa (p. 403) there are a com. by Rājahamsa, an avacúri composed in Samrat 1295 and an avacürņi by Brahmaśāntidāsa,
XXXVIII XXXIX
18
XXXIX
25
XLI
ILI
24
XLII
29 12
XLIY

Page #498

ADDENDA & CORRIGENDA
Page
line
Incorrect editor.
XLIV
39
XLY
(samarasa).
XLYI
22
one
one
XLVII
12
tranquility.
Correct editor. The text (IVIII) along with its Guj. trans. & elucidation is published by Keshavlal Jain in 1936 A. D. (samarasa). In I, 10 the Bauddha termino. logy is assimilated, one. Jñanavimala Sari has written a Sk. oom. on Samsāradavinalastuti. tranquility. An abstract of Samarüiccacariya (on which Ratnaprabha Sūri lectured in Samvat 1299 ) was made by Pradyumna in Samvat: 1324 in his Sk. work Samarīdityasarksepa. Kșamäkalyāņa and Sumativardhana composed in Samvat 1874 a ţippani consisting mostly of a Sk. trans. of Samarāïccacariya. svopajña on pp. CV-OVI, Mahāvīra as is the case in Kotyācārya's com.(p. 3) on Visesa", Tup-tika “ Notes" (pp. 302 & 323).
LII
LII
svojajña elsewhere Mahāvīra,
LXII
LXIII
Tup-ļikā “Notes"
LXIV
1 In HIL (Vol. II, p. 522) the date is mentioned as 1214 A. D.

Page #499

ADDENDA & CORRIGENDA
Page
line
LXXIY
16
LXXVII LXXVIII
23 18-19
.:
34
LXXIX
37
ΙΣΣΧΙΣ
Incorreot
Correct yoga,
yoga. Can he be identified with Ava. dhūta Dattatreya well-known in the
Puranas? to
to in to be...prakāśa published......prakāśa
(Vol. 61, No. 12; Vol.
62, Nos. 1, 7-8 & 12). Nandi.
Nandi and in his com, (pp. 123–124 ) on Anu
ogaddāra. first first
first (containing 8
vel (p. 81). (p. 81). Dr. Andrew
Vostrikov has written an article “Nyāyarár. tika of Uddyotakara and the Vadanyāya of Dharmakirti". It is published in IHQ
(Vol. XI, No. 1). 981 A. D. 981 A.D. A verse 190
विदित. is attributed to Bhadanta Dharmaki, rti in Subhāṣitaratnabhāņdāgāra (p. 372, v.
16) LC
XC* .
Yogācārya-He is mentioned in the svopaj na com. on Yogadrstisamuccaya ( v. 14 & 25). From the lines quoted from his work or works he seems to be a Jaina.
LXXXIV
28
so XCI
i bet. 1&2
This correction is to be made in the case of the subsequent six pages, too,

Page #500

ADDENDA & CORRIGENDA
Page
line
SCV
11
XCVIII
XCIX
XCIX
Incorrect
Correct . After this line read what is written about Santarakṣita on p.
XCVI. nitikara,
nītikāra. Can he be Gandhahastin, Siddhasena Diväkar& or Siddhasena, an astro. nomer who is referred to by Varahamihira and from whose work sone passages are quoted by Bhattopala
(966 A. D.)? erudition. erudition. This Deva
nandin in his Sanữrthasiddhi, a com, on TS (VII, 13) has quoted the first foot of the Drātrinisika
(III, 16). remainedin remained in In History In A History Nowwhere Nowhere (partly...No. 21). (partly...No. 21). The
2nd instalment is pub. in Arts No. 22 and the 3rd will be pub, in No. 23.
12
12
cr
7 30
CVIII CVIII
39
OXIY
last
CXVII
fare
CXIX
Evalua
CXIX
Evalution rapprochment Satabhişag vānākappa
27 33
rapprochement Satabhișaj vanäkappa
महूँ
CXXII CXXII CXXY CXXY OXXVI CXXVII
fanastic brandhished
fantastic brandished Ron
Rg.

Page #501

ADDENDA & CORRIGENDA
Page
line 15
29
29
24
31
इष्टतर'
127 191 237 237 237 237 237 246
20
Incorrect
Correct लिङ्गात्
लिझा(योगा)त् 'द्रव्यान्तर'
द्रव्या(वा)न्तर कथय त्रैवाका
कथं यत्रैवाकाश कार्यमितीत्य भावस्य कार्यमित्यभावस्य 'मितीत्यभावस्य' इति क-पाठः मित्यभावस्य' इति च-पाठः स्वेकान्तक्षणि कतया स्वेक्रान्तक्षणिकतया त्पादन समर्थ त्पादनसमर्थ
इष्ट(टे)तर' 'षादायमात्म
षादाय(न्य )मात्म स्तथा कक्षेऽस्य सम्बन्धेहः (१) स्तथा बद्धः क्षय्यसन वेह सर्वथा सर्व
आत्मेति (?) सङ्गतत्त्वदर्शिनम्
सह(तं) तत्त्वदर्शिनम् (नः) 'निर्लोभठयिष्यामः 'निर्लोठयिष्यामः' Visesī.
Visesa, Uttarajjhaya.
naceunni (pp. 3-4), Visesta.
Visesão and the in Abhayadeva's com. (p. 203a) on Thānaa (s. 269). The pertinent line is: “भाषित्वा वाचा
किञ्चिच सूरिक्चन". 1.29.
1. 29 (i. e. p. 263).
26 last
249
249
16
37 10
on
5
23
39
253 254 254 255 255 256 258 258 259 261
No
te ]. 10.
Buddi-prakasa intro. absence amongst the the form
P. 12, 11. 4-5. See p. 65 Vūdamahar nava · and
place
to 1. 10 (i.e. pp. 288-287). Buddhi-prakāśa intro. (pp. XCVIII-C). Absence amongst the from
27
261
Vadamahārnava
80
268 272
22
location*
*
This correction-applies to ll. 37& 47 and tol.8 of p. 273, too.

Page #502

Page
line
272
36
ADDENDA & CORRIGENDA Incorrect
Correct (Ch. XII). (Ch. XII). In The
Philosophy of Nonabsolutism (Pp. 156162) there is a detailed exposition of cravya etc.—the four
determinants. Anya,
AnyaVol. II
Vol. II, orp ositive
or positive infra
Vol. I, p. 90, 1). 6-7. Vaiseşikā' • Vaiseşika' become
became Vaišeşikā
Vaiśesika
21
274 274
22
274
37 36 21 29 31 3,5 16
277
278 279 280
p. Vol. tantra'
30
283 284 284 284 284 285
Vol.
tantra' on p. 235, 1. 18 & शुक्ती Bodhisattva designation сатуAmongst
शुक Boddhisattva designatian caryāt Amongs
O oooo
it
287
287 290
01 C
indistinct (IV, 78)
it. For other details see “Notes” (p. 334). non-distinct (IV, 78) and in a verse quoted by Silā. nka in his com. (P. {9b) on Sayagada (1, 3, 4,14),
30
290 290 293
last
22 25
'सम्मता' II, 28 'kunda a cross com. (
II, 128 kunda across com. (p. 426).
295 295
)
34 last 13, 15
296 301
lo
Sastitantra
Saștitantica

Page #503
ADDENDA & CORRIGENDA Incorrect Page. 301 line last writer. Correct writer. See" Notes" (p. 261, fn. 1). deer dear 302 303 304 11 40 लद्धि लद्धी 27 relevant. relevant. For further particulars see "Notes" (p. 316). dongara' dungara' certainly 37. 39 307 307 308 313 319 dongara' dungara' certainly 26 32 in , in last conduct, 322 325 333 338 33 34 conduct. For (maha. ratnatraya' see Vol. II, p. 208, 1. 3. sparsand (i-iv) tyavrtti - Marunuvihi (v. 151-162), "addenda note on Vasavadatta there is* वडूमाण sparsandi (iv) tyavrtta: maranavihi (v. 151-162) "aggenda note Vasavadatta there बडूमाण 338 22 339 340 341 24 43 9 28 92 30 * Some quotations from Hotubindri noted on p. 333 ("Notes") and To ut wbich have been left out should be inserted in Appendix I.