Book Title: Tattvarthadhigam Sutra Part 01
Author(s): Bhavyadarshanvijay
Publisher: Shripalnagar Jain S M Derasar Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004407/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzrIpAlanagara jaina zve. mU. derAsara TrasTa - prAcyasAhitya punaH prakAzana - zreNi graMthAGka - 3 paJcazataprakaraNaprAsAda - sUtraNasUtradhAra - pUrvadharamaharSi vAcakapravara - zrIumAsvAtibhagavat praNItaM svopajJabhASyopari zrIsiddhasenagaNitaTIkayA - samalaDkRtaM svopajJa sambandhakArikopari zrIdevaguptasUri zrIsiddhasena gaNiviracita - vRttindayavibhUSitaM shriitttvaarthaadhigmsuutrm| [prathamo vibhAgaH] punaH prakAzanaprerakA: samatAsindhu-jJAnanidhi - cAritraratna - pU.paMnyAsapravara zrIpadmavijayajIgaNivara - prathamaziSyaratna - dharmatIrthaprabhAvaka siddhAntasaMrakSakAkhaNDabAlabrahAcAri - pUjyApAdAcAryadeva zrImad vijymitraanndsuuriishvraaH| sampAdaka: bhavyadarzana vijayo muniH| prakAzaka: zrIzrIpAlanagara jaina zve. mU. derAsara TrasTa: vIrasaMvata - 2518 vikramasaMvata - 2047 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH puna: prakAzana prasaMge kiJcivijJApanam 13-14 prastAvanA 15-31 svopajJasambandhakArikA (TIkAdayopetA) 1-24 prathamo'dhyAyaH 25-135 bditIyo'dhyAya: 136-227 tRtIyo'dhyAyaH 228-ra70 273-314 caturtho'dhyAya: paJcamo'dhyAyaH 315-441 443-467 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA anubhavAdhAreNAzudizodhanapatrakam 468-486 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puna: prakAzana prasaMge......... jainazAsananI zAstrasaMpattine koI tAga pAmI zakAya evo nathI. e zAstragraMthomAM samagravizvanuM tattvajJAna samAyeluM che. vAcakapravara zrIumAsvAtijI mahArAjAnI, tattvono saMgraha karavAnI kaLAkuzaLatAne nyAya ApatA kAlikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAe kahyuM che ke - "tattvono saMgraha karavAmAM umAsvAtijI mahArAja ziramora che." teo 500 mahAna graMthonA racayitA che. emAM teozrInuM mahAzAstra . 'tatvArthasUtra' AbAlagopAla prasiddha che. enI garimA-mahimAthI AkarSAIne enA upara zvetAMbara - digaMbara AcAryAdi munioe lagabhaga 25 jeTalA saMskRta vivecano lakhyA che. emAM prAcIna maharSi zrIsiddharSigaNinI TIkA ghaNuM ghaNuM vaiziTya dharAve che. ghaNAM varSo pUrve be bhAgamAM prakAzita thayela A graMtharatnanA puna: prakAzanarUpe punaruddhAranI khUba AvazyakatA hatI. amAre tyAM be-be cAturmAsa karI upakAranI varSA varSAvanAra dharmatIrthaprabhAvaka pU.A.bha. zrImad vijayamitrAnaMdasUrIzvarajI mahArAjAe A graMthanA puna: prakAzananI preraNA karI, eno saharSa svIkAra karI amArA TrasTanA jJAnakhAtA taraphathI A graMtha puna: prakAzita thaI rahyo che. paramapUjya tapogacchAdhipati paramazAsanaprabhAvaka vyA. vA. zAsana saMrakSaka sAcA saMghahitaciMtaka A.bha.zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI ma.sA.nI divyakRpA puna: prakAzanamAM prerakabaLa banI che. puna: prakAzanamAM, pUrva prakAzaka zreSThi devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDanA ame AbhArI chIe. zrIzrIpALanagara jaina che.mU.derAsara TrasTa tathA zrIzrIpALanagara jaine che. mU. upAzraya TrasTanI sthApanAnA cako vi.saM.2022 mAM gatimAna thayA. saM. 2026 mAM zrIzrIpALanagara bilDIMga taiyAra thayuM. jeno AvIne - vasavA lAgyA. saM. 2029 mAM gaganacuMbI, AmUlacUla saMgemaramaranuM derAsara tathA vizALa upAzraya taiyAra thayo. jainamaMdiramAM bhUmigRhamAM tathA uparanA gabhArAmAM padharAvavA mATe mevADanA delavADA gAmathI 57. IMcanA zrI munisuvratasvAmI tathA 51 IMcanA zrIAdinAtha bhagavAnanA nayanaramya prAcIna jinabiMbo maLI gayAM. parama pUjya saMghakauzalyAdhAra siddhAMtamahodadhi karmasAhityanipaNamati suvizAlagacchAdhipati saMyamatyAgatapomUrti A. bha. zrImad vijayapremasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTadhararatna paramazAsanaprabhAvaka vyAkhyAnavAcaspati suvizAla gacchAdhipati pU. A. bha. zrImada vijya rAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. nA varadahaste zAnadAra pratiSThA mahotsava ujavAyo, te ja samaye pU.A.bha. zrIjInA samudAyanA pU. munibhagavaMtonI AcAryapadavIo thaI. ' pratiSThA mahotsavabAda dina-pratidina sarvAgINa vikAsa thato rahyo. eka pachI eka pU. AcAryabhagavaMtAdi munibhagavaMtonA cAturmAso, upadhAnAdi ekathI eka caDhiyAtA dharmAnuSThAno thatA rahyA. jaina pAThazALA, AyaMbilakhAtuM vagere saMsthAo udaya pAmI ane savAsa paNa comera patharAI. ahIMno jJAnabhaMDAra paNa samaDha che. zrIsaMgha paNa chavadayA, devadravya, prabhubhaktinA mahotsa, vaiyAvacca vageremAM bhAre udAratAthI lAbha le che. varSItapanA sAmuhika pAraNAM paNa darasAla karAvAya che. - jJAnakhAtAmAMthI prAcIna-arvAcIna graMthaprakAzanonuM kArya paNa cAluM thayuM che. A graMtha TrasTanI zrutabhakitanA gauravamAM vadhAro karaze emAM zaMkA nathI. tIrthoddhAra temaja jIrNoddhAramAM A drasTe lAkho rUpiyA kharcI che ane kharcavAnuM kArya avirata cAluM che. * li. TrasTI maMDaLa lAlacaMda chaganalAlajI lAgaThA sohanalAla rUpAjI hukamacaMda bherUmalajI jugarAja pukharAjajI rAMkA (sva. pukharAja hIrAcaMdajI zaMkAnA sthAne) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcid vijJApanam / zrIvikramAdityAt 1974 tame'nde 'em. e.' parIkSottIraNAnantaraM 'vilasana' pAThazAlAyAM mayA gaNitAdhyApakapade'GgIkRte jainadharmasiddhAntaparizIlanAya samAsAdi kathamapyapasaraH / tatpUrva kevalaM jainasiddhAntasya sthUlasvarUpaM paramapUjyatAtapAdebhyo mayA'dhigatamAsIt / tata Arabhyaiva tasya jijJAsAGkaraH prarUDha AsIt, sa cedAnImavasaralAbhAdatIvAnurAgeNa vavRdhe / nAnAvidhagranthAlocane sUkSmadRzA vyAsaGge ca sampanne manmanasyevaM babhUva rAdhAnto yathA'smin darzane prAdhAnyena varIvarti syAdvAdazailI tathA nAnyatreti / paraM caitadIyasya viSayasyAtyantadurUhatvAt ko vA'sya zAstrasya pArINo mArgadarzakazca labhyeteti ciramahardivaM vicAryamANe'sminneva kAle saubhAgyena vidvadvaryaziSyavRndasahitaiH pUjyapAdasAhityapracAraka zAstravizArada-jainAcAryazrIvijayadharmasUribhiriyaM mohamayInagarI yadRcchayA:laSkRtA / teSAM darzanalAbhena tRSArtasya nIralAma ivAtyantaM pramodaH samajani / atha sUrimahAzayaiH sahAyAtAnAM sarveSAM paricayotaraM mama vijJaptyanusAreNa tadantevAsinyAyavizAradanyAyatIrthazrImaGgalavijaya nasiddhAntapaThanArthe mahyaM yathAbhilaSitaM dattovasaraH / kramazazca tebhyaH sakAzAnmayA'nyAnyajainadharmasaMbandhino'neke viSayA adhItAH, sabhASyaM tattvArthAdhigamasUtraM cAdhyetumArabdham / paThyamAne cAsminnavagataM mayA'sya bahayaSTIkA vrtnte| tAsu zrIsiddhasenagaNipraNItA TIkA pazcAdhyAyAntA mudritA'stIti / tasyAH prAptaye'tIva prayAso'kAri, parantu sa niSphalo babhUva / ____ kAlAntare jainazAsanaprabhAvakazrImohanalAlajIpraziSyaratnajainazilpajyotiSavidyAmahodadhizrIjayasUrayo'vAgatAstairAtmIyasaGgrahasthaM mudritapustakamekaM paThanArtha mAM prati dattam / anantaraM paThanakrame saMzodhanapaddhatidRSTipathamavatIrNA / tadaivaM cetasi manISA babhUva yadasya sarvAbhyarhitanibandhasya viSayollekhAdipUrvakaM punarmudraNaM karaNIyaM yenAsya daurlabhyaM chAtraparizramazca dUrIkRtaH syAditi / etat zrIyutajIvanacandrAya sahetukaM niveditam / tatkSaNamUrIkRtaM ca mudrApaNaM tena zreSThivareNa / punarapi mahatI cintA''patitA, sA cetyam-kAyaM svaparasamayAbhijJazrIsiddhasenagaNipraNItavyAkhyAlaGkRto'nekAnekagranthagrathananiSNAtavAcakavaryasaMdRbdhastattvArthAdhigamaH ka cAgamAlpapravezinI me matiriti zodhanakarma mayA pUrva nAGgIkRtaM, parantu AgamoddhArakajainAcAryazrIAnandasAgarasUrIzvarA mudrApyamANapustikAvalokanasaMskaraNAdau sAhAyyaM dAsyantIti zreSThivareNAzvAsane dace zodhanakAryamaGgIkRtaM mayA / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha kAryArambhe 'zrImohanalAlajIjainasenTralalAibrerI'taH tattvArthAdhigamasUtrasya zrIsiddhasenagaNikRtaTIkAyAH pratiH zrIjayamaripradhAna ziSya zrImatpratApamunidvArA samAsAditA / pratyantaraM ca labdhaM zrIjIvanacandrAt / tadanantaraM mudraNAlaya pustikA samArabdhA / pAThAntarArtha zrIjayamUridattamudritapustakasya 'baGgAlaeziyATikasosAyaTI' prakAzitasya pustakasya copayogaH kRtaH / eSAmAdarzapustakAnAM ka-kha-ga-gheti saMjJA nirdhAritA / sandigdhasthaleSu sAdhanIbhUtAyAH sUryapurasthajainAnandapustakAlayapratestu sAkSAdullekhaH / paJcAdhyAyaparyantamudraNAlayapustikAyAH prAyaH samAptau satyAM viSayasUcakAnAM pArzvanirdiSTaTippanikAnAM mayollekho'kAri yena sulabhatayA sarveSAM viSayAkalanaM syAditi / anantaraM mudraNAlayapustikA jainasiddhAntapAraGgatazrIAnandasAgarasUrisavidhe prahitA / mayyanukampAhRdayastairmadabhyarthanayA prAyaH sarvatra AgamoddhRtapAThasthalacchAyAbhiH paJcamAdhyAye TippanIbhizca sA vibhuussitaa| saMzodhanakArye cAtIva sAhAyyamakArIti teSAM paropakRtisaujanya varNayituM na paarye| granthArdhasya parisamAptau prakAzakAya mayA sUcitaM yadasya zuddhipatra sArvasiddhAntatatvavedinA munivareNa tajjJagRhasthena vA yadi kriyeta tarhi mahAn lAbho maviSyati grantho'pi vizepata AdaraNIyaH syAditi / tadrIkRtya tena vijJaptarjanazAsanasevAhevAkaiH upAdhyAyazrImaGgalavijayairmatprotsAhanagarbhitametat kArya svIkRtam / 'ugrasena ( AgrA )purasthazrIvijayadharmalakSmIjJAnamandirasya 326 paMvAtmikA zrIvikramAt 1722 tame varSe jyeSThakRSNadvitIyAyAM likhitAM nAtyazuddhAM prati samAdAya zuddhipatraM pAThAntarasametaM svAnubhavagamyapAThakalitaM tairakArIti teSAM kiyAn parizramo babhUveti vidvAMsa eva jAnIyuH / ante yairmahAnubhAvairyena kenApi sAhAyyadAnenAhamRNIkRtaH teSAM saujanya saMsmaran paThanapAThanapravaNapaNDitavaryebhyaH skhalitasthalasambandhinI kSamA yAcamAno'smAd vijJApanaprastAvAd viramAmi S . paarye| rasikanandanaH kApaDiyetyupAho hiiraalaalH| 1 patrasyobhayapAdhai triMzat triMzat paGkapaH, pratyekapaTI ca ekaSaSTirakSarANi / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA... " yasya nikhilAzca doSA na santi sarve guNAca vidyante / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // 1 // " manISimanomAnasamarAlAnAM tamastiraskAratatparataraNividhAnavedhasAM paJcazatIprakaraNapraNetRNAM vAcakavaryavirudavikhyAtAnAM munimUdhamukuTamaNInAM zrIumAsvAtInAM viSaye vakuM kaH kSamaH / tathApi syAdvAdazailIsamalaGkatasya lokAlokAkalanaikakuzalasarvajJasUtritasya rAgArAtiparAjayapArINasya ca jainadarzanasyAnurAgeNa 'zubhe yathAzakti yatanIya'miti ca nyAyena kriyate'yaM prayAso mayA mandamatinA / tatra prathamaM prastUyate granthavicAraH-- - tavArthAdhigamasUtretinAmadheyasyAsya mahAnibandhasya bhavati nAmnaiva viSayavyaktIkaraNam / jIvAjIvAdisvarUpatattvArthavivaraNAdevaitannAmasArthakyam / jainasAhityasya dravyAnuyogAdicaturanuyogAdiSu pradhAnatayA prathame dravyAnuyoge'sya smaaveshH| .. ' granthAdau bhASyabhUmikAyAM prastAvarUpAH 31 sambandhakArikAH saGgahItAH / tadanantaraM prathame'dhyAye samyaktva nikSepa-nirdeza jJAna-nayAdInAM svarUpANi vyAkhyAtAni; dvitIye jIvala____ kSaNam,aupazamikAdibhAvAnAM 53 bhedAH, jIvabhedAH, indriyANi, AyuSaH sthitiH, yAya: lokaprajJaptinAmake tRtIye naraka-nArakANAM vicAraH, manuSyakSetravarNanaM, tirazcAmadhi - kAraH; devagatipradarzananAmni caturthe devavicAraH, tadAdInAmAyuSo jaghanyotkRSTatA; paJcame dharmAstikAyAdikAjIvavyAkhyA, dravyalakSaNaM ca; SaSThe AsravaprastAvaH; anagArAgAridharmaprarUpake saptame dezaviratisarvavirativicAraH; aSTame bandhavicAraH, navame saMvaranirjarAvicAra, dazame mokSatattvAdhikAravicAraH; tadante upasaMhArarUpeNa mokSamArgaH spaSTatayA pratipAditaH saMkSepeNa // sUtraparimANaM prAyaH 198 shlokaaH| bhASyapramANaM 2200 zlokAH, tatra sUtrAdiH prArambhe 31, prathamAdhyAyAntimasUtrabhASye 9 (4+5), SaSThAdhyAyanavamasUtra "" bhASye1, ante 32 kaarikaaHprnniitaaH| zrIsaiddhasenIyaTIkAparimANaM 18282 / atraitaTTIkAprAntasthaprazastigatanimnalikhitazlokau pramANam "aSTAdaza sahasrANi, dve zate ca tathA pare / azItiradhikA dvAbhyAM, TIkAyAH zlokasaGgrahaH // 1 // mUlasUtrapramANaM hi, dvizataM kiJcidUnakam / bhASyazlokasya mAnaM ca, dvAviMzatiH zatAni vai // 2 // " vicAraH Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eteSu dazAdhyAyeSu vibhaktAnAM sUtrANAM saMkhyA 344 iti zvetAmbarANAM mAnyatA, digambarAstu tatsaMkhyA 357 manyante / yata ubhayorapi sampradAyayormAnanIyasyAsya granthasya sUtreSu sainakhyAbhinnatA pAThAntarANi ca santi / digambareSvasya granthasya mokSazAstrarUpeNApi prasiddhiH / ekazaH pAThakaraNena ekopavAsopArjitapuNyaM ca bhavatIti garIyasIyaM smaadRtiH| ___uktaM capranthasya mahasvama "dazAdhyAyaparicchinne, tatvArthe paThite sati / phalaM syAdupavAsasya, bhASitaM munipuGgavaiH // 1 // " asya sArvasiddhAntasArabhUtasya granthasya yad mahattvaM tadanumIyate tadupari saMskRta-hiMdIgujarAtI karNATakIya-AGgla-jarmana-bhASAsu likhitAnAM upalabdhavivaraNAnAM darzanAt / eteSAM kizcit svarUpaM vicAryate / tatra zvetAmbarasampradAye 1 tattvArthastrabhASyaM 2200 zlokapramANakaM vAcakavaryazrIumAsvAtiviracitam / 2 zrIsiddhasenadivAkaragumphitaM gandhahastimahAbhASyam (1) / 3 zrIdinnagaNiziSyasiMhasripraziSyasiddhasenagaNikRtA bhASyAnusAriNI 18282 lokaparimitA ttiikaa| zrIharibhadramuripraNItA bhASyAnusAriNI 11000 zlokaparimitA ttiikaa| . 5 nyAyavizAradanyAyAcAryamahAmahopAdhyAyazrIyazovijayaviracitA TIko bhaassysrkaanusaarinnii| 6 zrImalayagirisarisaMdRbdhA ttiikaa| 7 zrItatvArthaTippaNakaM cirantanamunivaryapraNItam / 1vaM bhASyaM pazcAdhyAyaparyantaM pranthe'smin mudritamasti / 2 adhunedaM nopalabhyate / 3 iyaM TIkA pazcAdhyAyaparyantA'smin anthe mudritA, zeSabhAgastu bhaviSyati mudritaH / - "tatvArthamUlaTIkAyAM haribhadrasUri"rityullekhaH pravacanasAroddhAraTIkAyAM 337tame ptre| paramparAnusAreNa sArdhapacAdhyAyaparyantA TIkA zrIharibhadrasarikRtA, avaziSTA tu tacchiSyavaryazrIyazobhadrasaribhI rcitaa| 5 prathamApyAyaparyantA mudrApitA amadAvAdasthazreSThivaryamanasukhabhAItanujanurmANekalAlabhAIzreSThipravareNa / tataH prmnuplbdheH| 6 asyAH sambhave zrImalayagirisUrimiH prajJApanAvRttau nimnalikhitollekho hetuH "yathA ca pramANabAdhitatvaM tathA tattvArthaTIkAyAM bhAvitamiti tato'yadhAryam / " iMdaM amadAvAdasthamANekalAlabhAIchivaryeNa mudrApitam / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 zrItattvArthAdhigamasUtrasya gurjarabhASAyAM vivecanam / 9 sabhASyatattvArthAdhigamasUtrasya vyAkaraNAcAryapaNDitaThAkuraprasAdazarmapraNIto hindI bhaassaanuvaadH| 10 zrItattvArthAdhigamasUtrasya DaoN0 yAkobImahAzayakRto jarmanabhASAnibaddhAnuvAdaH / digambarasampradAye 'vivaraNAni yathA 11 AptamImAMsApraNayitRzrIsamantabhadrasvAmikRtaM 84000 zlokapramANakaM gandhehastimahAbhASyam / 12 zrIpUjyapAdasvAmiviracitA sarvArthasiddhiTIkA 5500 zlokaparimitA (mudritaa)| 13 zrImadbhaTAMkalaGkadevaracitaM tattvArtharAjavArtikam zlo0 saM0 16000 (mudritam ) / 14 zrImadvidyAnandisvAmipraNItaM tatvArthazlokavArtikam zlo0saM0 18000 (") / 15 zrIzrutasAgarasUriviracitA zrutasAgarITIkA zlo0 saM0 8000 / 16 zrIzrutasAgaramUripraNItA tattvArthasya sukhabodhinITIkA / 17 zrIvibudhasenAcAryakRtA tatvArthaTIkA 3250 / 18 zrIyogIndradevakRtA tttvprkaashttiikaa| 19 zrIyogadevagRhasthAcAryasandRbdhA tttvaarthvRttiH| 20 zrIlakSmIdevagRhasthAcAryakRtA tattvArthaTIkA / 1 asya dvitIyAvRtteH prasiddhikartA-mAstara puruSottamadAsa jayamala, surt| prathamAvRttestu mhezAnAsthazrIzreyaskaramaNDalaM prasedhakam / 2 mumbApurIsthazrIparamazrutaprabhAvakamaNDalasvatvAdhikArimiH prAkAzyaM niitH| asminnanuvAde bahavyaH skhalanA ityullekhaH aSTamAke vivecne| 3 sabhASyatattvArthAdhigamasUtretinAmakasya navamAGkapranthasyotthAnikAdhAreNAtrollekhaH kriyate, jainagranthAvalyAM (pR. 88-89)tu kvacit kacid minnatA dRzyate / 4 eteSAM jiivnrekhaa''lekhitaa''raadhnaakoshe| 5 adhunA nopalabhyate idaM bhASyaM, kintu zatAbdItaH pUrva tadabhUditi viduSAmullekhAt pratibhAti / 6 nandisaMghAcAryAH devanandi-jinendrabuddhi-candragomi ityaparAyAH jainAbhiSeka-samAdhizataka-cikitsAzAstrajainendravyAkaraNAdipranthavidhAtAra ime puujypaadaaH| zakaSaSThIzatAbdIjanmapavitritakheTanagarA himazItalanRpasabhAtArAdevIjetAraH assttshtii-htryii-lghutryiircyitaarH| 8 aSTasahasrIpraNetAraH 681tame zakasaMvatsare jaataaH| 9 zakasaMvatsare 1550tame jAtA yazastilakanAmacampUkathAyA yshstilkcndrikaattiikaakaaraaH| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 zrIabhayanandimUripraNItA tAtparyatattvArthaTIkA / 22 tattvArthasUtravyAkhyAnaM karNATakIyabhASAyAm / 23 zrItattvArthAdhigamasUtrasya mahAzayajagamandaralAlajainIkRtaM AGglabhASAyAM vivaraNam / aparaM ca hindIbhASAyAM paJcadaza TIkA vartante / teSAM nAmAdyullekhAya uparyukto navamAko pranyo drssttvyH|| granthakAraparicayA granthakAranAmAdiSu zvetapaTAnAM dikpaTAnAM ca naikatA / tasmAt prathamataH zvetAmbarAnusArI vRttAnto darzyate / tatra uparyukta 344 sUtrANAM taduparikRtabhASyasya tatpUrvapraNItasambandhakArikANAM ca praNetAra uccai garazAkhIyabhagavatpAdazrIumAsvAtisUrayaH / etairjanmanA 'nyagrodhikA' paavniikRtaa| 'vAtsI gotrIyA umA mAtA 'kaubhISaNI 'gotrAkhyaH svAtiH pitA caipAM janmadAtA | anayornAmadheyayoH 'saMyojanena teSAM nAmaniSpattiryathA ppbhttisuuriishvraabhidhaane| . ime sUrayaH janmato dvijAH zivAdau raktA Asan , kintu jinamUrtidarzanAt jainavratadhAriNo'bhUvana , krameNa pUrvavido bhUtvA vAcaketipadavI prAptavanta ityavagamyate zrIguNA. karasUrikRtanimnollekhadarzanAt___"....anyatra devAntare na toSa-cittAnandamupayAti-upaiti umAsvAtivAcakavat / so'dRSTapUrvA jinamUrti dRSTvA stutiM paThitavAn punareva tavAcaSTe, bhagavan / vItarAgatAm / na hi koTarasaMsthe'nau, tarurbhavati zADvalaH // 1 // ' tato'nyatra zivAdau virakto jinadharmadarzanAsakto'bhUdumAsvAtijisUnurAttavataH saripadamApa / kramAt pUrvagatavettA vAcako'bhUt / " . -bhaktAmarastotravRttau (pR0 29) vAcakamukhyasya zivazriyaH praziSyAH, ghoSanandizramaNasya ziSyAH, vAcanayA tu mahAvAcakazramaNamuNDapAdasya praziSyAH vAcakapadavIsamalatA ime umAsvAtayaH / 1 jainendravyAkaraNasya bRhadRttikArAH 775tame zakasaMvatsare jaataaH| 2 zrIlakSmIsenabhaTTArakasatkam / 3 jambudvIpasamAsaTIkAyo zrIvijayasiMhamunIzvarairapyuktam" asya saGgrahakArasya umA mAtA svAtiH pitA, ttsmbndhaadmaasvaatiH|" 4 bappanAmA pitA, bhaTTinAnI mAteti vizeSaH / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viharamANaizca taiH 'kusumapure' pATalIputranAmadheye'yaM granthaH sanhandhaH / atra ca bhASyAnte dacA nimnalikhitA prazastiH pramANam / " vAcakamukhyasya zivAzriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa ! ziSyeNa ghossnndikssmnnsyaikaadshaanggvidH||1||-aayo vAcanayA ca mhaavaackkssmnnmunnddpaadshissysyH| ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prthitkiirteH||2|| nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kobhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenAya'm // 3 // arhadvacanaM samyag gurukrameNAgataM samupadhArya / duHkhAtaM ca durAgamavihatamatiM lokamavalokya // 4 // idamuccainoMgaravAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // " vAcakavaryazrIumAsvAtInAM kRtayaH1 zrItattvArthAdhigamasUtram / 2 shriitttvaathodhigmbhaassym| 3 preshmrtiH| 4 jambUdvIpasamAsaprakaraNam / 5 pUjAprakaraNam ( ekonaviMzatizlokAtmakam ) / 6 shriivkprjnyptiH| 7 kssetrvicaarH| 1 dharmaratnaprakaraNapraNetRzrIzAntisUribhirapi tatprakaraNa ( gA0 103 ) svopanavRttAvuktam" pUrvagatavedinA comAsvAtivAcakena praNItapravacanonnatihetuprazamaratitattvArthAyanekamahAzAstreNa / " 2 prasiddhayanusAreNa / 3 dharmabindoH zrImunicandrasUrikRtaTIkAyAM nimnalikhitollekhAt " umAsvAtiviracitazrAvakaprajJaptau tu atithizabdena sAdhvAdayazcatvAro gRhItAH, tatasteSAM saMvibhAgaH kArya ityuktam / tathA ca tatpAThaH-atithisaMvibhAgo nAma atithayaH sAdhavaH sAdhvyaH zrAvakAH zrAvikAzcaiteSu gRhamapAgateSa bhaktyA'bhyutthAnAsanadAnapAdapramAjenanamaskArAdimirarcayitvA yathAvibhavazakti anna-pAna-vastrauSadhAlayAdipradAnena saMvi. bhAgaH kArya iti / " 4 zrIharibhadrasUrikRtaTIkAsamalakRto'yaM grantho vAcakavaryasya kRtiriti pratibhAti / 5 navamAkAnthotthAnikAyAM yazobhadracaritraM vAcakavaryANAM kRtirityullekhaH, parantu pramANAnupalabdheH sa vicaarnniiyH| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIumAsvAtimaharSibhiH prakaraNapazcazatI praNItA ityullekhaH zrIjinaprabhasUrikatatIrthakalpe prazamarateH zrIharibhadrakRtaTIkAyAM ca / anena eteSAM paJcazataprakaraNapraNetarUpeNa prasiddhiH zvetAmbarasampradAye / sthAnAGgavRtti-paJcAzakavRtti-zrIuttarAdhyayanavRttyantargatanimnalikhitapAThA vAcakavaryakRtopalabdhagrantheSu na dRSTipathe'vataranti, ato'pi saMbhavati teSAmanyagranthapraNetRtvam / "uktaM ca vAcakamukhyairumAsvAtipAdaiHkRpaNe'nAthadaridre vyasanaprApte ca rogazokahate / yad dIyate kRpAthodanukampA tad bhaved dAnam // 1 // abhyudaye vyasane vA yat kizcid dIyate sahAyArtham / / tatsamahato'mimataM munimirdAnaM na mokSAya // 2 // rAjArakSapurohitamadhumukhamAvalladaNDapAziSu ca / / yad dIyate'bhayArtha tadabhayadAnaM budhairjeyam // 3 // . abhyarthitaH pareNa tu yad dAnaM janasamUhamadhyagataH / paracittarakSaNArtha lAyAstad bhaved dAnam // 4 // naTanartamuSTikebhyo dAnaM smbndhibndhumitrebhyH| yad dIyate yazo'rthe garveNa tu tad bhaved dAnam // 5 // hiNsaanRtcauryodytprdaarprigrhprsktebhyH|| yad dIyate hi teSAM tajjAnIyAdadharmAya // 6 // . samatRNamaNimuktebhyo yad dAnaM dIyate supAtrebhyaH / akSayamatulamanantaM tad dAnaM bhavati dharmAya // 7 // zatazaH kRtopakAro dattaM ca sahasrazo mamAnena / ahamapi dadAmi kiJcit pratyupakArAya tad dAnam // 8 // " -sthAnAGgasya zrIabhayadevasUrikRtavRttau " umAsvAtivAcakenApyasya samarthitatvAt / tathAhi tenoktam - samyagdarzanasampannaH SaDvidhAvazyakaniratazca zrAvako bhavati iti // " -paJcAzakasya zrIabhayadevarikatavRcau " uktaM vAcakamukhyaiH paribhavasi kimiti lokaM, jarasA parijarjaritazarIram / acirAt tvamapi bhaviSyasi, yauvanagarva kimudvahasi // 1 // " ... - zrIuttarAdhyayanasUtra(a0 10, patrA0 244 )sya zrIbhAvavijayakRtavRttau Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " samyaktvajJAnazIlAni, tapazvetIha siddhaye / teSAmupagrahArthAya, smRtaM cIvaradhAraNam // 1 // jaTI kUrcI zikhI muNDI, cIvarI nana eva ca / tapyannapi tapaH kaSTaM, mauvyAddhiMsro na siddhayati // 2 // samyagjJAnI dayAvAMstu, dhyAnI yastapyate tapaH / namazcIvaradhArI vA, sa siddhayati mahAmuniH // 3 // " iti vAcakavacanaM zrIuttarAdhyayanasya zrIzAntyAcAryakRta( a0 2, patrA0 93 )cau " uktaM ca vAcakaiH zItavAtAtapaidazai-mazakaizcApi kheditH| mA samyaktvAdiSu dhyAnaM, na samyak saMvidhAsyati // 1 // " -zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanasUtra(a0 2, patrA0 95)vRttau "sUribhiruktam dharmopakaraNamevaitava, na tu parigrahastathA // jantavo bahavaH santi, durdI mAMsacakSuSAm / tebhyaH smRtaM dayArtha tu, rajoharaNadhAraNam // 1 // Asane zayane sthAne, nikSepe grahaNe tathA / gAtrasaMko(ku)cane ceSTaM, tena pUrva pramArjanam // 2 // tathA santi sampAtimAH sattvAH, sUkSmAzca vyApino'pare / teSAM rakSAnimittaM ca, vijJeyA mukhavatrikA // 3 // kina bhavanti jantavo yasmA-danapAneSu keSucit / tasmAt teSAM parIkSArtha, pAtragrahaNamiSyate // 4 // aparazca samyaktvajJAnazIlAni, tapazcetIha siddhaye / teSAmupagrahArthAya, smRtaM cIvaradhAraNam // 5 // zItavAtAtapairdazai-mazakaizcApi kheditH| mA samyaktvAdiSu dhyAnaM, na samyak saMvidhAsyati // 6 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya tvagrahaNe yat syAt , kSudraprANivinAzanam / jJAnadhyAnopaghAto vA, mahAn doSastadaiva tu // 7 // " -zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanasUtra( a0 3, patrA0 180 )vRttI "Aha vAcakaH yAvat paraguNadoSaparikIrtane vyApRtaM mano bhavati / tAvad varaM vizuddhe dhyAne vyagraM manaH kartum // 1 // " --zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanasUtra ( a0 4, patrA0 190-191 )vRttI "Aha ca vAcaka:-'iha cendriyaprasaktA nidhanamupajagmuH ' tayathA--gAryaH satyaki kardviguNaM prApto'nekazAstrakuzalo'nekavidyAvalasampanno'pi / " -zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanavRttau( a0 4, patrA0 191 )vRttI "uktaM ca vAcakaiH maGgalaiH kautukairyoga-vidyAmantrastathApadhaH / na zaktA maraNAt trAtuM, sendrA devagaNA api // 1 // " -zrIzAntyAcAryakRtazrIuttarAdhyayanasUtra(a04, patrA0 191 )vRttI " vAcakenApyuktam yad rAgadoSavad vAkyaM, tatvAdanyatra vartate / / sAvadhaM vA'pi yat satya, tat sarvamanRtaM viduH // 1 // ", -tattvArthAdhigamasatrasya(a07, sU09)zrIsaiddhasenIyaTIkAyAm zrIumAsvAtivAcakAnAM samayaHjanmamaraNazRGkhalAkhidyamAnabhavyAnAM mokSamArgopadeSTAraH sahItRSvananyatamA ime sUrayaH kadedaM bhUmaNDalaM bhUSayAmAsuriti prazno'dhunA vicAryate / sUrivaryakRtabhASyAntadattaprazastita idaM spaSTaM bhavati yadime sUraya uccanAgarazAkhIyAH / asyAH zAkhAyA utpattistu shriiaarydinshissyshriiaaryshaantishrenniksmye| AryadinAH zrIvIrAt 421tame'nde jAtAnA AryendradinAnAM shissyaaH| anena zrIumAsvAtayaH zrIvIrAt pazcamazatAbdIpUrvakAlInA netyanumIyate / zrIdharmasAgaragaNiviracitAyAM zrItapAgacchapaTTAvalIsUtravRttau tu ullekho yathA ___ "zrIAryamahAgirisuziSyo bahulabalissahI yamalabhrAtarau / tatra palissahasya ziSyaH svAtiH, tattvArthAdayo granthAstu tatkRtA eva saMbhAvyante / tacchiSyaH zyAmA. 1 kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryakRtasiddhahemavRttau ( a02, pA02, 2039) " upomAsvAti saGgrahItAraH, upajinabhadrakSamAzramaNaM vyAkhyAtAraH, tasmAdanye hInA ityarthaH" 2idaM ca prajJApanAnandIpaTTAvalyoH anugAmi / 3 saMbhAvanA tu nAmasAdRzyabhrameNa / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAryaH 'prajJApanA'chat zrIvIrAt SaTsaptatyadhikazatatraye (376) svargabhAva / pro0 piTarsanakate riporTasaMjJake pustake umAsvAtisamayaH zrIvIrAda na zatatrayIpUrvika ityullekhaH / " mato'numIyate zrIumAsvAtayaH zrIvIrAt dvizatAbdIpUrvakAlInAna, zrIvIrAt prAyaH 720tame varSe teSAM prAdurbhAva iti yugapradhAnAvalyAdhAreNAnumIyate / digambarasampradAyAnusAreNa zrIvIrAt 714-798 paryanto jIvanakAla: zrIumAsvAtInAm / - yadyapi zrIumAsvAtInAM samayamImAMsane etAdRzI bhinnatA vartate, tathApIdaM sunivitaM sambhAvyate yadeteSAM prAdurbhAvaH zrIvIrAt dvizatAbdIta uttarakAlInaH, navamazatAbdItaH pUrvakAlIna iti // atha dikpaTAnusArI vRttAnto likhyate / tatrAsmin granthe dattAnAM kacit pAThasaMkhyAbhimAnAM sUtrANAM racayitAraH prAptacaraNarddhayaH padmanandAparAbhidhAnA umAsvAtayaH / ekadA jainasiddhAntaviSayiNI khazaGkAM dUrIkartuM te videhakSetravartizrIma___nAmAntaram dharatIrthakaramupAjagmuH / cAraNArddhabalAt gaganapathA gacchatAM teSAM . hastanyastA mayUrapicchikA'dhaH ptitaa| tadAnIM viSNucaraNavihAriNaH kasyacid gRdhrasya picchikA gRhItvA nijakarma nirvAhya puraH praceluH / atasteSAM gRdhrapiccha ityaparA AhA AsIt / uktaM ca "tattvArthasUtrakartAraM, gRdhrapicchopalakSitam / vande gaNIndrasaMyAta-mumAsvAmimunIzvaram / / " ... etairmahAzayaH kA bhUmiH svajanmanA'laGkRteti na jJAyate / parantu yadi caramatIrthakarazrImahAvIranirvANasamayaH khristazakAt 527 varSapUrvako nizcIyate tarhi umAsvAtInAM i0 sa0 135-239 jIvanakAlaH / janmana ekonaviMzativarSeSu vyatIteSu jIvanarekhA mahasodvignaH ebhirmahAzayaiH zrIkundakundAcAryasamIpe dIkSA kkssiiktaa| tataH paJcaviMzativarSAnte ca sUripadaM prAptam / anenAdhAreNaiSAM jIvanakAlaspa sthUlarUparekhA'numIyate, sA yathAvIrAt stristAva janma 714tame'bde 135tame'nde dIkSA 733 // sUripadam 758 , svargagamanam 798 , 219 // 154 // 179 , Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranthakArasampradAya: zvetAmbaradigambarasampradAyAnusAri vRttAntadvayaM vicAritam / adhunA sUtrakArAH zvetAmbarIyA digambarIyA vA ityanveSaNA kriyate / ubhayapakSe granthasya prAmANyarUpeNa svIkRtistasmAt tadgatasUtragaveSaNenaiva granthakArasampradAyo nizcetavya iti yuktiyukto mArgaH / ato'nyayuktInAmatropekSA kriyate / ___tatra caturthAdhyAye 'dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH' iti tRtIye sUtre sUtrakArairbhavanavAsinAM daza vyantarANAmaSTau jyotiSkANAM paJca kalpopapatravaimAnikAnAM ca dvAdaza bhedA iti devabhedapradarzakamuddezasUtramuktam / digambarAnuyAyiTIkAkAramahAzayairapi sarvArthasiddhiTIkAyAM (pR. 135) tattvArtharAjavArtike. (pR0 150) tattvArthazlokavArtike (pR0 372 ) cedaM sUtraM maulikarUpeNa kakSIkRtam / * parantu sUtrasaMgRhItabhedapradarzanasamaye bhavanavAsinAM vyantarANAM jyotiSkANAM tu yathArthabhedAn pradarzayitvA vaimAnikAnAM bhedapradarzanasamaye sUtrakArAbhimatAn dvAdaza bhedAn parityajya SoDazabhedAnAM pradarzanaM digambaraiH kRtaM, tasmAt kiM uddezabhaGgadoSAropaNaM na bhavati / yadi kalpopapanavaimAnikAnAM SoDazabhedapradarzanaM sUtrakArAbhimataM syAta, tarhi 'dazASTapazcaSoDazavikalpAH kalpopapannaparyantAH' iti uddezasUtraM vidadhyAt / na ca vyadhAt / tesAdanaumAkhAtikametadityanumIyate / vicAryatAmubhayapakSIyasUtram / tatra digambarasampradAye yathA ___" saudharmezAnasAnatkumAramAhendrabramabrahmottaralAntavakApiSThazukramahAzukrazatArasahasrArepyAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu praiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca / " -tattvArtharAjavArtike a0 4, sU0 19 / zvetAmbarasampradAye tu___"saudharmaizAnasAnatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu aveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau c|" . _ -(a04, sU0 20) sUtrakArANAM zvetAmbaratve'nyA yuktirapi / tathAhi-paJcamAdhyAye dravyANAmavagAhanirUpaNasamaye yathA 'dharmAdharmayoH kRtsne' (lokAkAze), 'ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnA', 'asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAM' iti sUtrANi racitAni, tathaiva yadi mukhyakAlarUpAH samagralokagatAH kAlANavaH satyAH syustarhi teSAmapyavagAhakSetraM sAkSAt pradarzitaM bhavet / na ca kenApi prakAreNa sUtrakArairdarzitaM, tasAt kAlANUnAM mukhyakAlarUpeNa sattA teSAM mate'pi vaimAnikAno lejhyAsthityadhikAre digambaramAnyatAyA durghaTanA'pi vicaarnniiyaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 neti pratimAti / asminnabhAve siddhe sUtrakArAH zvetAmbaramatAnusAriNa iti saNTakRte / bhagavatIprajJApanAdiSvAgameSu kAlANUnAM pratipAdanaM na kRtam , evaM sati sUtrakArairapi AgamavirudaM sUtraM na vyrci| nanu kAlANUn digambarA api naiva manyante iti cet , tatra, tattvArtharAjavArtike (pR0 228 ) 'vartanA pariNAmakriyA paratvAparatve ca kAlasya' (a0 5, sU0 22) iti sUtrasya vyAkhyAne nimnalikhitollekhAt / ... "dvividhaH kAlaH-paramArthakAlaH vyavahArarUpaceti / tatra paramArthakAlaH vartanAliGgaH gatyAdInAM dharmAdivat vartanAyA upakArakaH / sa kiMkharUpa iti cet, ucyate-yAvanto lokAkAze pradezAstAvantaH kAlANavaH parasparaM pratyabandhAH ekaikasminAkAzapradeze ekaikavRtyA lokavyApinaH / " . sUtrakArAbhiprAyeNa nizcayakAlasyAsvIkArAt tatsvarUpAH kAlANavo'pi na bhaveyuH, ata eva taisteSAmavagAhakSetraM na pradarzitaM, 'mUlaM nAsti kutaH zAkhA' iti nyAyAt / ___kizca yadi kAlo mukhyadravyaM syAt tarhi 'ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH' (a0 5, sU0 1) ityatrAjIvarUpeNa tasyApyullekhaH karaNIyo bhavet / tato'nantarasUtre 'dravyANi jIvAzca' ityatra kAlasyApi mukhyadravyarUpeNa gaNanA syAt / na ca kRtA sUtrakAraiH, tamAma mukhyadravyarUpaH kAlaH / na ca 'guNaparyAyavad dravyaM ' (a05, sU0 38) iti dravyasya lakSaNakathanAnantaraM 'kAlaca' (a0 5, sU0 39) iti sUtreNa kAlasyApi mukhyadravyatvarUpeNa siddhirbhavatIti vAcyam / yadi tatrollekhakaraNe'pi sA siddhirbhaveta, tarhi sarveSAmapi dravyANAM mukhyadravyatvasiddhayartha tatraivollekhaH karaNIyo bhavet, na tu prathamataH / aparaJca tatratyaM "dravyANI'ti sUtramapi niSphalaM syAt // kSut-pipAsA-zIto-SNa-daMzamazaka-caryA-zayyA-vadha-roga-tRNasparza-malA iti parISahavyAkhyAne sUtrakAraiH kizca 'ekAdaza jine' ( a0 9, sU0 11 ) iti sUtreNa spaSTatayaiva kevalinyAhAraparIpahaM vyAkhyAyamAnaiH kevalinAmAhArasadbhAva AkhyAyi / dikpaTAstu kevaliSu pAtrAdyupakaraNAkavalAhArAsambhavamadhyAsyamAnA nevaM manvate, svasvavyAkhyAsu ca niSedhAya namadhyAhArAdi kurvanti, parISahANAM guNasthAnAvatAraprasaGge niSedhAdhyAhArAdi vihAya asaGgataM kimapi vyAkhyAyate taiH / atra cArya vivekaH-dikpaTAH kevaliSu kavalAhAraM naivAbhimanyante, zvetAmbarAstu svIkurvanti / yadi dikapaTIyAbhiprAyeNa mohodayasahAyIkRtakSuvedanAyA abhAvAd bhagavati kevalini kSutpipAsAprasaGgAbhAvaH, tataH 1'myANi ' 'jIvAzca ' iti pRthak pRthak sUtraM dikpttmte| 2 zvetAmbaramate saptatriMzattamaM sUtramidam / 'kAlavdhetyeke' (a.5, sU03.) iti zvetAmbaramatasUtrapAThaH / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathaM kevalinyekAdaza parISahAH kathitAH 1 na ca kSutpipAsayoH mohodayasahAyIkRtakSudhAdivedanIyajanyatvaM satyamastIti vAcyaM, mohodayasahAyIkRtakSudhAdivedanIyajanyatvasya kSutpipAsAdiSu 'vedanIye zeSAH' (a0 9, sU0 16) iti sUtreNa nirAkRtatvAt kevalavedanIyajanyatvasya pratipAdanAcca / anyacca kSutpipAsayoH mohodayasahAyIkRtavedanIyajanyatvaM nAstIti sayuktikaM pratipAditaM nyAyAcAryanyAyavizAradamahAmahopAdhyAyazrIyazovijayapAdaiH adhyAtmamataparIkSAgranthe catustriMzadatizayAnAM siddhiprasaGge / _____ aparazca yathA mohAbhAvAt adarzanalAbhanAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArA iti ekAdaza parISahAH kevaliSu na svIkriyante dikpaTairapi, tathaiva kSutpipAse api mohodayasahAyakAbhAvAt na svIkriyetAM taiH, svIkArazca taiH kRta iti vicAraNIyaM sthalaM vidvdbhiH| 'pulAkabakuzakuzIla nirgranthasnAtakA nirgranthAH' (a0 9, sU046) iti sUtrasya vyAkhyAnAvasare pulAkAdInAM vizeSapratipattyarthamuktaM zrImadbhaTTAkalaGkadevaiH "pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAH dvayoH saMyamayoH sAmAyikacchedopasthApanayorbhavanti / ........ bakuzo dvividhaH-upakaraNabakuzaH zarIrabakuzazceti / tatra upakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitraparigrahayuktaH, bahuvizeSayuktopakaraNakAGkSI tatsaMskArapratIkArasevI bhikSurupakaraNacakuzo bhavati / zarIrasaMskArasevI zarIrabakuzaH / " ___-tattvArtharAjavArtike (pR0 359) evaM sati kevalakamaNDalu-picchikAyuktanama eva sAdhuH, na tu vizeSopakaraNayuktaparigrahadhArI iti manyamAnAn digambarIyAn prati prazno'yam- . yadi bhavatAM mate picchikAkamaNDalU vinA'nyasyopakaraNasyAsvIkAra eva, tarhi uparyuktalakSaNAnAM bakuzanigranthAnAM nirgranthatvasyAbhAvaH, teSAM upakaraNeSu saktacittatvAta, vividhavicitraparigrahayuktatvAta, bahuvizeSayuktopakaraNakAkSitvAt, tatsaMskArapratIkArasevitvAt / yadyeSAmapi nirgranthatvaM svIkriyate bhavadbhiH, tarhi kiM na dharmopakaraNAnAM mukteravAdhakatA svIkriyate / 'parigrahaH' (a0 7, sU0 12) iti parigrahalakSaNasvIkArAt bakuzanimrantheSu dharmasAdhanopakaraNasadbhAve'pi mUrchAyA abhAvAt nirgranthatvaM samasti ityabhiprAyeNedaM sUtramupanyastaM sUtrakAraiH iti virodhaparihArakaraNaM dikpaTAnAM stramatavyAghAtabhIteH duHzakam / aparazca digambarasvarUpaliGgina eva nigrenthAH iti manyamAnairdigambarairvicAraNIyaH tattvArtharAjavArtikakArANAmayaM mudrAlekha: 1sarvArthasiddhiTIkAyAmapyevaMvidha ullekhH| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liGgaM dvividhaM-dravyaliGga bhAvaliGgaM c| bhAvaliGgaM pratItya sarve paJca nirgranthA liGgino bhavantIti / dravyaliGgaM pratItya bhaajyaaH|" aparazca zrItattvArthaTippaNakasya prAntamAge sUtraviSayakapAThabhinnatAnyUnAdhikatAyA vicAraNe anaumAsvAtikAni etatsthalAni iti nirdiSTaM vartate, parantu tadupari yathAyogyavicArakaraNAya samayAbhAvAt na kimapi vivRNomi / tat tata evAvalokayantu aalokvntH| evaM sUtrakArANAM zvetapaTatvasamarthanasamarthAnAM yuktInAM sadbhAve'pi digambaramAnyatA'smin samAnaviSayake granthe nAsambhavinI, yataH kalyANamandira-bhaktAmara-sindUraprakarAdayo granthAH zvetapaTIyA api mAnyanta evaM dikpttiiyaiH| ___ ante sauhArdahRdayebhyo digambaramahAzayebhyo vijJaptiriyaM mama-yadA uparitanayuktiSu skhalanAH sambhaveyuH, sUtrakArANAM dikpaTatvasiddhau bhavatsakAze ca sUtragaveSaNapUrvikA yuktayo varteran, tarhi tattanivedanena kRpAM kurvantu bhavanta iti // ___TIkAvicAra: asmin granthe tattvArthAdhigamasUtrasya sambandhakArikopari TIkAdvayaM vartate / tatra prathamA vIraM praNamyetyAyekapadyapUrvikA shriidevguptsuuriprnniitaa| dvitIyA tu zrIsiddhasenasUripraNItA jainendrazAsanetipazcapadyAtmikA'vataraNakalitA pUrvApekSayA saMkSiptatarA / bhASyAnusAriNI TIkA tu zrIsiddhasenamUribhireva sandRbdheti zrIdevaguptasUrikataTIkAyA adarzanAdanumIyate / parantu zrIdevaguptasUrikRtAyAH sambandhakArikATIkAyAH prAnte. "itIyaM kArikATIkA, zAstraTIkAM cikIrSuNA / sandabdhA devaguptena, prItidharmArthinA staa||1||" ityullekhe vilasati kamAt taiH sUtraTIkA na vyaracIti prazno vicaarnniiyH|| kiM yathA zrImalayagirimUraya Avazyakasya bRhatkalpasya vRtti racayanta eva kAlaM cakrustathaite'pi / TIkAkAraparicitiH zrIdevaguptasUrayaH zrIdevaguptanAmAnau dvau sUrI iti spaSTamayagamyate navapadanavatattvaprakaraNayorvivaraNavinyastanimnalikhitaprazastitaH "tatrAsIdatizAyibuddhivibhavavAritriNAmagraNIH siddhAntANevapAragaH sa bhagavAn zrIdevaguptAbhidhaH / sUri riguNAnvito jinamatAduddhRtya yena svayaM zrAtRNAM hitakAmyayA viracitA bhavyAH prabandhA navAH ||4||-shaarduur0 1 ayamevollekhaH sarvArthasiddhiTIkAyAM (pR0 270) / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tenaiva svapadapratiSThitatanuH zrIkakarariprabhu nAnAzAstrasubodhabandhuramatirjajJe sa vidvAniha / mImAMsAM jinacaityavandanavidhi paJcapramANI tayA ___buddhvA yasa kRtiM bhavanti kRtinaH sadoSazuddhAzayAH ||5||-shaardl. tatpAdapadmadvayacazcarIkA ___ziSyastadIyoJjani siddhsriH| tasAda babhUvojvalazIlazAlI . triguptiguptaH khala devaguptaH ||6||"-upjaatiH dvitIyadevaguptasUrayaH pUrvAvasthAyAM jinacandragaNIti nAnA prathitA navatalAkaraNapraNetAra iti samApti( paJcadazama )gAthAvivaraNAta sphuTamevAvagamyate / sA gAthA peyam " Iya ee navatattA, sabheyabhinnA u saMgahanimittaM / / gaNiNA jiNacaMdeNaM, saraNatthaM appaNo rahayA // 1 // " zrIpezodevopAdhyAyanirmitaM tadvivaraNaM tu yathA " gaNinA pANmAsikabhagavatyaGgopadhAnodvahanAvAptagaNinAmnA jinacandreNa pUrvAnasthAnAmaitada, tasyottarAvasthAyAM tu shriidevguptaacaaryennetyrthH|" ime jinacandrAparAbhidhAnAH sUrayaH zrIkakasUrINAM ziSyAH na tu praziyA iti pratibhAti navapadaprakaraNaprAntagAthAdarzanAt / sA caivam "Ii navapayaM tu evaM, raiyaM sIseNa kakararisa / gaNiNA jiNacaMdeNaM, saraNatyamaNuggahatthaM ca // 1 // ". etat samarthyate navapadalaghuvRttiprazastyA'pi / sA ghetyam- ' 'navapadaTIkA proktA, shraavkaanndkaarinnii|| zrIdevaguptasUribhi-bhovayitavyA prayatnena // 1 // trisaptyadhikasahasra (1073), mAse kArtikasaMjJite / zrIpArzvanAtha caitye tu, durgamAya ca( ta ? )pattane // 2 // chAyA evametAni navatattvAni samedamitrAni tu saGgrahanimittam / gaNinA jinacandreNa smaraNArthamAtmano racitAni // 2 jinacandrasUrINAmantevAsI dhanadevetyAdyanAmA / 3 chAyA evaM navapadaM tvetad racitaM ziSyeNa kakatsUreH / gaNinA jinacandreNa smaraNArthamanugrahArtha ca // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 zrAvakAnandaTIkeyaM, navapadasya prakIrtitA / jinacandramaNinAmnA, tu gacche 'Ukeza' saMjJake // 3 // katkadAcAryaziSyeNa, kulacandrasaMhitena c| tenaiSA satritA TIkA, nirjarArtha tu karmaNAm // 4 // " aparaJca prAcInagurjarakAvyasaGghahe navame pariziSTeSyamullekho'pi hetu: "saMvat 1414 (1) varSe vaizASasu 10 gurau saMghapatidesalasuta sA0 samarasamarazrIyugma sA0 sAliMgasA0 sajjanasiMhAbhyAM kAritaM / pratiSThitaM zrIkakasariziSyaiH zrIdevagusasUribhiH / zubhaM bhavatu // " ___ evaM virodhApattau satyAM sambhavedetat-gurvAvalIkAreNAlpakAlInAcAryapadAvasthAdikAraNAt siddhasUrayo na prakAzitA bhveyuH| yadvA zrIkakkasUrINAM zrIsiddhasUridevaguptAcAryoM iti dvau ziSyau vartetAm / . devaguptasUriviSaye evaM vicArite'pi ekanAmadhAriNoranayorvikramArkIyaikAdazazatAbyA vidyamAnayorukezagacchAlaGkArasUrivaryayoH kaH sambandhakArikAyAH vivaraNanirmAtA iti nAvadhAryate / anyaH ko'pi sadRzanAmadhArI munivaryo'pi vyAkhyAtA sambhavet / nizcayastu sAdhanAbhAvAd duHshkH| zrIsiddhasenagaNayaH imA TIkAM vihAya zrIsiddhasenagaNimiH ko'pyanyo grantho niramAyIti na zrutipathamavatIrNa, parantu AcArAGga-vivAhaprajJapti prajJApanA-nandIsUtra-dazAzrutaskandha-dazavaikAlika-vizeSAvazyakA-''vazyakaniyukti-nizIthabhASyA-'nuyogadvAra-prazamaratiparibhASenduzekhara-pANinIyavyAkaraNapramukhAnyAnyagranthAvataraNasamalataTIkAvalokanenApi nidhIyate teSAM vidvattvam / ime sugRhItanAmadheyA maharSayaH svajanmanA kadA kA bhUmi bhUpayAmAsuriti nAvagamyate sAdhanAbhAvAt, parantu tatsattAsamayavicAropayoginimnalikhitaprazastitaH sphuTIbhavati etAvad yadime zrImadinagaNikSamAzramaNaziSyazrIsiMhasUrINAM praziSyAH zrIbhAsvAminAM tu ziSyAH / AsIda dinnagaNiH kSamAzramaNatAM prApata krameNaiva yo - vidvatsu pratibhAguNena jayinA prakhyAtakIrtibhRzam / 1 anena saMbhAvyate jinacandragaNeH kulacandretyaparaM nAmadheyam / 2 avataraNasUcI dvitIye vibhAge dAsyAmi / 3 zrIsiddhasenagaNisamayavicAraM kariSye dvitIye vibhaage| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ voDhA zIlabharasya sacchutanidhirmokSArthinAmagraNI jvAlAmalamuccakairnijatapastejomiravyAhatam // 1||-shaarduul. yatra sthita pravacanaM, pustakanirapekSamakSataM vimalam / ziSyagaNasampradeyaM, jinendravatrAd viniSkrAntam // 2 // AryA tasyAbhUt paravAdinirjayapaTuH saiMhIM dadhacchUtAM nAmnA vyajyata siMhasUra iti ca jnyaataakhilaarthaagmH| ziSyaH ziSTajanapriyaH priyahitavyAhAraceSTAzrayAd ___bhanyAnAM zaraNaM bhavaughapatanaklezArditAnAM bhuvi // 3 ||-shaaiil. nidhUtatamaHsaMhatirakhaNDamaNDalazazAGkasacchAyA / adyApi yasya kIrtibhramati digantA'navizrAntA // 4||-aaryaa0 ziSyastasya babhUva rAjikaziroratnaprabhAjAlaka vyaasnggcchritsphurnnkhmnniprodbhaasipaaddvyH| bhAsvAmIti vijitya nA(mA?)ma jagRhe yastejasAM sampadA ___ bhAsvantaM bhavanirjayodyatamatividvajjanAgresaraH // 5||-shaarduul. kSamayA yukto'tulayA, smstshaastraarthvinmhaashrmnnH|| gacchAdhipaguNayogAd, guNAdhipatyaM cakArArthyam // 6||-aaryaa tatpAdarajo'vayavaH, svlpaagmshemussiikbhujaaddyH| tattvArthazAstraTIkA-mimAM vyadhAt siddhasenagaNiH ||7||-aaryaa. yadyapi bhASyAnusAriTIkAkArANAM zrIsiddhasenagaNInAM paricayaH tatkRtaprazastitaH sphuTIbhavati, tathApi siddhasenetinAmadheyAnAM vividhasUrINAM viSaye kizcidapi vaLa nAnAvazyakam / 1 zrIsammatitarkAdiprauDhagranthapraNetAraH tArkikacUDAmaNayaH kumudacandretyaparanAmagheyAH kalyANamandirastotrakAraH zrIsiddhasenadivAkarAH vRddhvaadisuurishissyaaH| 2 vAdikuJjarakesarItyAdivirudadhArizrIvappamahisriguravaH zrIsiddhasenasUrayaH / 3 zrIbappabhaTTimUrisantAnIyayazobhadrasUrigacchAlaGkArayazodevasUriziSyAH vilAsarvaIkahAsUtradhArAH sAhAraNetyaparanAmakAH shriisiddhsensuuryH| 4 pravacanasAroddhArasya saM0 1142tame varSe vRttinirmAtAraH candragacchIyapradyumnasariparamparAgatadevabhadraziSyAH siddhasenasUrayaH zrIyazodevasya gurvH| ___ 5 bRhatkSetrasamAsasyaH saM0 1192tame varSe TIkAkArAH upakezagacchIyadevaguptasUriziSyAH shriisiddhsensuuryH| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInANakIyagacchabhUSaNAH zrIsiddhasenasUrayaH saM0 1433 / 7 zrIsiddhisAgarasUrisantAnIyAH zrIsiddhasenasUrayaH saM0 1294 / 8 zrIsarasvatInadItaTe siddhapurapattane siddhacakramAhAtmyapraNetAraH zrIsiddhasenasUrayaH / evamanyAnyapustakAdhAreNa saMzodhya pAThAntaracchAyATippanAdinA vizadIkRtya zuddhipapreSaca saMkalayya sampAdite'sin manomohake granthe satataM samabhyasyantAM tatvArthAnvepiNazchAtrAH, sAdhantamavalokayantAmAlocakAH, tarkayantAM tArkikAH, phalegrahitAM nayatAM mAmakInaM parizramam, saMzodhayantu sUcayantu ca sadayAH sahRdayA matimAnyaprabhavA dRSTidopanibaddhA vA skhalanA iti prArthayamAnaH satatamadhyayanAdhyApanakAryadakSazemuSIzekharazramaNAdimpaH madaGgIkRtakAryasarvAGgatAsAdhakAni kaSTasAdhyAni sUtrakArasampradAyasamayAdiviSayakAni sAdhanAni yAcamAnaH zvetAmbaradigambarAnAyasUtrapAThabhedasUcI-varNAnusArisUtrAnukramapikA-sUtrakArasampradAya-tatsamayanirNaya-zrIsaiddhasenIyaTIkA'ntargatasAkSIbhUtapAThapradarzakakoSTakAdisamanvitaM dvitIyaM vibhAgaM yathAmati saMzodhya ghIdhanakarakamale samarpayiSyAmIti ca nivedayamAno viramAmi / mohamayInagaryo, bhUlezvaravIbhyAm . ) sujJasevAsamutsuko ASADhakRSNaikAdazyAM hiiraalaalH| 1982tame vaikramIyAbde. 1 zrImajinavijayamunisampAdita prAcInalekhasaMgrahadvitIyavibhAge 530-531tamau lekhaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIparamAtmane nmH| zreSThi-devacandralAlabhAI-jainapustakoDAra-granthAGke zrIumAsvAtivAcakavaryaviracitam tattvArthAdhigamasUtram svopajJAH sambandhakArikAH (zrIdevaguptasUri-zrIsiddhasenagaNipraNItaTIkAsyayutAH) samyagdarzanazuddhaM, yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM, tena sulabdhaM bhavati janma // 1 // Aryo zrIdevaguptasUrikatATIkA vIraM praNamya sarvajJa, tattvArthasya vidhIyate / - TIkA saMkSepataH spaSTA, mandabuddhivibodhinI // anuSTup vyAkhyA-samyagaItpravacanamadhigamya kAlasaMhananazraddhAyurAdeH parihANimavalokya satvAnukampayA samAsato mokSamArgamupadeSTukAma AcArya idamAha-samyagdarzanazuddhaM yo zAnaM viratimeSa cAmoti / atra samyagdarzanazuddhamiti kataro vigraha AsthIyate ? yadi tAvat samyagdarzanena zuddhamiti karoti karaNe tRtIyA, parazvAdInAmiva prA nirvRttirvaktavyA; uta kartari, tadA darzanajJAnayoramedAd Atmano, ya AmotItyayuktam / atha samyagdarzanAyeti tAdarthe caturthI, dArviva yUpAya, prAgeva darzanAt zuddhaM jJAnam, avAptajJAnasya ca kevalina iva kiM darzanena ? uta samyagdarzanAt hetau paJcamI, svayaMsambuddhAdiSu virudhyate, teSAM hi jhagityebajJAna na hetukrmmpeksste| atha samyagdarzane zuddhamiti nimittasaptamI, cturthiipkssdossH| tasmAda vaktavyo'tra samAdhiH / yathecchasi tathA'stu / nanUktaM doSabhUyastvam / naite doSAH / karaNe tAvad mAyA-lakSaNam yasyAH pAde prathame, dvAdaza mAtrAstathA tRtIye'pi / maTAdaza dvitIye, caturthaka paJcadaza sA''yo / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptavakSyamANA nirvRttiH "tanisargAdadhigamAdvA" (a0 1, sU03) iti / kartaryapi,ata eva AmotIti yuktam, AtmA hi samyagdarzanI salilamiva svacchatAmanyAMjJAnAvasthAmAmotIti vakSyate / avazyaM ca ya iti kartunirdezaH kartavyaH, sa yupAyairAtmAnaM zodhayatIti / caturthyAmapyadhigamAmiprAyaH, naisargikAd avAptazraddho'dhyayanAdibhirAdhigamikamAmoti. tadarthamiti, zuddhikAraNaM tu zuddhamadhyayanAdikAle / paJcamyAmapi, svayaMsambuddhAdiSu nisargasamyagdarzanahetukameva tat, vakSyati hi "aparopadezo nisargaH" iti, teSAM hi paropadezamantareNa kSayopazamAdilabdhibhyaH samIhamAnAnAmuttarakAlaM prAgiva drAg utpadyate jJAnam / saptamyAmapi satsaptamI, sati hi samyagdarzane zuddhaM jJAnamanyathA sarvazuddhaprasaGga iti / adhikaraNe vA, yathA Akare zuddhAni bhANDAnIti / evamanye'pyAkSepaparihAramArgAH santi, prasaGgabhayAt tu nAdriyante / tRtIyApakSaH punaratra jyAyAn / samyagdarzanena zuddhamiti "kartRkaraNe kRtA" (pANiniH 2 / 1 / 32) iti smaasH| tatpUrvakamityarthaH, darzanamUlatvAcca zreyasastena zuddhamityucyate / uktazcAyamarthaH pravacane "bhraSTenApi ca cAri-trAd darzanamiha dRDhataraM grahItavyam / sidhyanti caraNarahitA, darzanarahitA na sidhyanti // " AryA na ca zrutamadhIyAnasyAdhyayanAdibhyo'dhigamasamyagdarzanAvAptiriti kRtvA jJAnazuddhaMdarzanamAzakitavyam,prAga darzanAdajJAnameva / taduktaM ca pravacane- "dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mithye"ti| na cAzuddhAzaye bhaiSajamiva zrutamAtmalAbha labhate / etenAzayazuddhau tasyaiva samyaktvena vipariNAmo jAyata iti vyAkhyAtameva / zrutamevAzayazodhanamiti cet, na, abhavyAnAmadhyayanAdikriyAsambhave'pi darzanAsambhavAta, vakSyati hi, samyagdarzanaparigRhItaM matyAdi jJAnamanyathA tvajJAnameveti / bhavati cAnyathApi padArthAdhyayanamAtraM, na tu ruciM virahayya darzanam, avazyaM praagaashyvishuddhiressttvyaa| ya iti janmavataH karturuddezaH / jJAnaM paJcaprakAraM vakSyamANam / tatrAghatrayaM vyabhicAritvAdiSyate tasya vizeSaNaM, uttaraM tu dvayaM zuddhatvAdeva na, daivaraktA hi kiNshukaaH| viramaNaM virativrataM saMyamazcAritramityarthaH / sA'pi samyakpUrvikaiva paJcatayA vakSyate / atra kiM samyagdarzanazuddhA viratiriSyate, uta jJAnazuddhA ? ubhayathA'pyadoSaH, kAraNakAraNatvena darzanazuddhA kAraNatvena jnyaanshuddhaa| vakSyati hi, "viratirnAma jJAtvA'bhyupetyAkaraNam" (a07,sU01, bhASyam )iti / itthaM ceyaM viratiyaduta darzanajJAnazuddhAzayasvAminI, itarathA tu mArjArasaMyamakalpA syAt, etacca saccaritramadhikRtya vakSyati "uttaralAme tu niyataH pUrvalAbhaH" (a0 1, sU0 1, bhA0 ) iti / tasmAt tritayamapyetat samyakpUrvakaM niHzreyasAya kalpata iti sAdhUpadezaH / evakAro'vadhAraNe, darzanajJAnavirataya eva janmanaH sulabdhatve kAraNaM, nonam, adhikamapyato nAstyeveti / ekatamavata tu janmAnyajanmApekSayA sulabdhamiva sulabdhaM, vakSyati caiSAM mokSahetutvam / taccAvadhArayati, trayamevaitat nonamadhikaMvA mokSAyeti / tacca saprayojanaM sUtre'bhidhAsyate, 1 matizrutAvadhayo viparyayatha (a0 1, sU. 32) iti sUtrasya bhASye / 2 'jJAnaM bhavatyanyathA'jJAnameveti' iti k-paatthH| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikataTIkA ] sambandhakArikAH cazabdo jJAnamiti bhinnavAkyatvAd viratiM ceti sambandhAya, ekaikasya vA nirjarAhetoH prAptau janma sulabdhamiti vikalpArthaH / tacca sulandhamivetyuktaM, ApnotItyavasthitaM svatantraM kartAraM darzayati, darzanAditrayamApnoti labhate'dhigacchatItyarthaH // duHkhAnimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma ||-duHkhytiiti duHkhaM paritApayatItyarthaH, tacca zArIraM mAnasaM ca vakSyamANaM, dvandvabhUyiSThatvAt saMsAro vA duHkhaM, nimittaM hetuH prasUtirAdhAraH / duHkhAnAM nimittaM, duHkhaM cAsya nimittam, tatra duHkhAnAM nimittamiti janmani sati zarIramanasI tadbhavaM ca duHkham , ata evoktamanyatrApi-"nAzarIraM pratapantyupadravAH" iti / uttareSAmapi nimittaM janma, tadvAn duHkhitaH sannupaplutacetAH klIbo'samyagviSahamANaH saMsArasvabhAvamajAnan taditarapratikArAn abhIpsurazubhamArabhate, tataH karmapAzAvapAzitaH punarapi duHkhabhAgI bhavati / saMsArapakSepi duHkhasya-saMsArasya nimittam , mUDho hyekajanmani bahUni janmAntaravIjAnyupacinoti / etena duHkhaM cAsya nimittamiti sthitam / apizabdo duHkhAnAM duHkhasya vA nimitamityasmin pakSepi [na] duHkhanimittamiti vikalpayati, katham 1 SaT puruSaprakRtIrvakSyati / tatra yadA saMsAro duHkhaM tadA''dyacatuSTayasya mUDhatvAt tannibandhanam , uttarayostu avAptadarzanAditrayIkayoretadeva paramArthasAdhanaM caramaM ceti na duHkhanimittam , yadA tu zArIrAdiduHkhapakSoM duHkhaM cAsya vimiramityayaM vAcyo'rthastadA sarveSAmeva janmavatAM duHkhanimittamityayaM vikalpaH / idamiti janmabahutve'pi mAnuSaM janma pratyakSaM pradarzayati, nahyanyatra viratilAbho'sti / katham ? narakeSu tAvad bhUyasA duHkhenAjasramanutaptadehamanasAmazaraNAnAmatyantopahatasaMkliSTapariNAmAnAM hitazravaNamapi nAsti, kutastadupadezakAraNam 1 tirazcAmapyatyantamUDhamanasAmakaruNaparAdhInAzaraNajIvitAnAM sobhibhUtajanmanAmAbhiyogyAdiduHkhAnubaddhadehamanasAM hitopadezazravaNazraddhAviratI kutaH 1 tathA devAnAmapi kRcchrAvAptaviSayasukhalavAkhAdApahatacetasAmanavAptahitazravaNAnAM keSAMcicca kathaMciddhitazravaNasaMbhave'pyavazyabhogakarmAdhInatvAt akamabhUmitvAca viratyabhAva eva / mAnuSye'pi devakurvAdhakarmabhUmiSu bhogaparatvAt , karmabhUmiSu cAntyAvasAyimlecchAdiSvatyantanighRNatvAt , AryeSvapi copadezakazraddhAdyabhAvAt kuto viratiH 1 vikalaM cedaM trikamasAdhanamityataH sarvApavAdazuddhaM tritayalAbhopAyakSamamidamityAcAryaH khajanmanidarzanena pratyakSamAha-teneti / yattadornityasambandhAd yacchabdoddiSTameva kartAraM nirdizati / sulabdhamanindhaM zlAghyaM jyAyaH / sati hi saMsAre'vazyambhAvi janma, tacca darzanAditrayasahitatvAt mokSasAdhanaM yadi bhavati, tataH sulabdham ; anyathA hi kSudrajantUnAmiva maraNAyaiveti darzayati / bhavatIti sphuTArtham , jAyate'sminniti janma, tacca mAnuSamisyuktam / athavA bhavati janmeti saMsArAstitvaM darzayati / AtmA hi svakRtakarmasantAnAnusyUtaH san dhAvati bhavAd bhavAntaraM, tasya paryaTato bhavati janma / etenaikAntanityAdInAM 'zarIrAdiduHkhaM cAsya' iti kha-pAThaH / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIdevaguptasaMsArAbhAvAt sarvA prakriyA durupapAdA iti vyAkhyAtam , punazca vakSyati vistareNa zAstra eva / iti prathamakArikArthaH // 1 // evaM sati saMsAro'stIti jJApite tasyAnAditvakhyApanArthamAhajanmani karmakleza-ranubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo, yathA bhavatyeSa paramArthaH // 2 // AryA vyA-janmani karmetyAdi / athavA uktaM duHkhanimittaM janma tataH kathamityAryayaivAhajanmani karmaklezaranubaddhesmiMstathA prayatitavyam |-jnmoktvkssymaannlkssnnm / kriyata iti karma jJAnAvaraNAdyaSTadhA vakSyate / kliznanti klezayanti vA svAminaM, klizyate vaibhiriti klezAH, te'pi mohanIyabhedAH krodhAdayaH kaSAyA vakSyante / anubaddhe santataveSTite, katham ? sati hi janmani kAyavAzmanohetukaM karma bhavatItyuktaM, tataH pravRddhakarmAzayasyaudayikabhAvAnuvartino'svavazasya saMsArahetavaH krodhalobhAdayo'nekajanmAntaraklezanAya klezA Avirbhavanti, tato rAgadveSAdihetukaM tIvaM karmAnubaddhaM, punarapi janmani sati karma bhavati, karmabhyaH klezAH, klezebhyaH punarapi janmetyevamanubaddhamityucyate / etena saMsArasyAnAditvaM duHkhabhUyastvaM ca vyAkhyAtam / atra ca satyapyanAditve parasparahetutve ca trayANAM janmAnubaddhamityuktaM pratyakSatvAdAdhAratvAt pUrvoktatvAca / evaM ca kRtvA anyatrApyuktam "vividhabAdhanayogAd duHkhameva janmotpatti"riti / asminniti, tadeva mAnuSaM janmApreDayati, pratyakSameva klezAnubaddhaM dRzyata iti, keSAJcid devajanmana evottaropapattipratilambhaH kila,tadAzaGkAniSedhAya cAsminnityAha, dUragAnAmapi punarAgatyAsminneva karmabhUmitvAt prayatnapUrvakaH karmaklezAbhAva iti / tathA prayatitavyam / tatheti prakArArthe, tena prakAreNa drshnaaditrylaabhopaaypuurvkmityrthH| prayatitavyam praghaTitavyaM sarvajanmino''tmanA karmaklezasantatatvamavagamya saMsArodvinena virAgamArgAnuvartinA prakarSeNa sarvAtmanA tapaHsaMyamAdiSu vartitavyamityarthaH / Adyarthe vA prazabdaH, samyagdarzanAdilAbhAnantaramAdAveva yatitavyam, na punarvizvasitavyam, pApA hi karmaklezAH pravRddhAH santaH punarapi darzanAdi pratipAtayantIti / na ceyaM svamanISikA, vakSyati hyAcAryaH zAstre "anantAnubandhyudayAt pUrvotpannamapi samyagdarzanaM prtipttii"ti| kimartha prayatitavyamityAha-karmaklezAbhAvI yathA bhavati / karmaNAM klezAnAM cAbhAvaH kSayastairviyoga ityarthaH / kathaM ca sa bhavati? zaGkAyaticAraviyuktAvAptadazeno hi zuddhAzayatribhuvanamapyupahitamohamahendhanajvalitakarmadahanakAthyamAnamazaraNamamalajJAnAgamacakSuSA'valokya garbhavAsAdibhayodvinaH prANAtipAtAdiviratipratijJAmAruhya tadRDhIkaraNArtha ca paJcaviMzatibhAvanAmAvitAnta 'sarvajanminAmAtmanAH' iti ka-pAThaH / 2 aSTame'dhyAye dazamasya sUtrasya bhASye / 3. garbhavAsAd vignaH' iti k-paatthH| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikataTIkA ] sambandhakArikAH rAtmA dvAdazAnuprekSAsthirIkRtAdhyavasAyaH saMvRtAzravatvAdnaminavakarmAgamaH tapaHsaMyamAdimizca pUrvopAttakSayazuddhAzayo mohAdimalaprakSayAdavAptakevalaparamaizvaryaH phalabandhanazeSacatuSprakRtikSaye karmaklezAbhAvAvasthAmAmotIti, punarapi vistarataH zAstre vakSyAmaH / atra ca janmakarmaklezaprayAmAve'pyaSTakarmaklezAbhAva ityuktaM, te hyavazyaM janmakAraNaM, janmatvetatkAraNamapItyupadiSTaM, atastadabhAve prAgeva janmAbhAva ityabhiprAyaH / klezAnAMca karmabhedatve'pi pRthagrahaNaM prAdhAnyArtham, * etadbhAvAbhAve hi bandhamokSau, vakSyate-"sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / sa bandhaH" (a08,suu02-3)| mohAdikSayAt kevalaM tatazca mokSa iti / evaM tarhi karmagrahaNaM maabhuut| naivaM zavayam / vyavahAra eva na pravartate, pradhAnA hi karmasaMjJA vakSyamANA, tadekadezAca klezA iti jJApitaM bhavati / eSa prmaarthH| eSa iti vakSyamANavistaramapi samAsato'vadhArya pradarzayati, bahuvicitragranthopahito'pyetAvAnevaiSa paramArtho yaduta karmaklezAbhAvo nono nAbhyaghiko veti / parama utkRSTo jyAyAn, arthaH prayojanaM phalaM paramArthaH, atyantazuddhatvAt pUjyamAno vA'rthaH, darzanAdilAbhaphalaM mokSa ityAdvitIyArthaH // 2 // . yadi punarekabhavena paramArthaH zakyate'vagantuM na ca klezaprahANaM, tataH ka upAya ityAha paramArthAlAbhe vA doSeSvArambhakasvabhAveSu / kuzalAnubandhameva syAdanavayaM yathA karma // 3 // AryA - vyA0-paramArthAlAbhe vetyAdi / paramArtha uktavakSyamANanirvacanaH, taM yadA kAlasaMhananaparihANerna labhate tadA, doSu, dUSayantyAzayamiti doSAH kaSAyAsteSAmeva gauNaparyAyajJApanArtha prayojanArtha ca doSA ityAha-ArambhakasvabhAveSu / ArambhayatItyArambhakaH azume pravartayatItyarthaH, ArambhakaH svabhAvo yeSAM te ime aarmbhkkhbhaavaaH| navaduSTAzayo'zume pravartate iti pratItam, klezAstu apravartamAnamapi pravartayantIti / evaM saGkhyovyApArANAM vizeSasaMjJA gauNI doSA iti, doSeSviti stsptmii| ArambhakasvabhAveSu satsu kiM kartavyam ? tathA pravartitavyamiti vartate, tathA kiM bhvtiityaah-kushlaanubndhmevetyaadi| kuzalaM kSemamanapAyaM shivmityrthH| tacca kuzalakAraNatvAt tadanubanAti, tasmin vA'nubandho'syeti, kuzalaprayojanamityarthaH / evAvadhAraNe, kuzalAnubandhameva, nAkuzalAnubandham, na vA kuzalAkuzalAnubandham / syAdityadhISTe liG, evamadhIcchati kuzalaM me syAditi / kiM tat kuzalAnubandhamiti vakSyamANamapi samAsenAha-anavayaM nAvadyamanavadyamagaye karma kuzalAnubandhaM bhavatItyarthaH / yatheti tathApekSaH, tathA pravartitavyam yathA kuzalAnubandhaM karma bhavati, karmeti vizeSyaM tacca vyAkhyAtamiti tRtiiyaayaathH||3|| 1'no jano'bhyadhikazceti' iti k-paatthH| 2 'saMhananaparihANena parihANene ' iti k-paatthH|3 'pravartamAnamapi ' iti vizeSaH k-pustke|4'svyaapaaraannaa' iti ka-pAThaH / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram . [ zrIdevaguptauktamapizabdavikalpe paTa puruSaprakRtaya iti, kAH punastA iti, etAH adhamatamaH adhamaH vimadhyamaH madhyamaH uttama uttamottama iti, AsAmAcAryo nirUpaNArthamAha karmAhitamiha cAmutra, cAdhamatamo naraH smaarbhteN| ihaphalameva tvaghamo, vimadhyamastUbhayaphalArtham // 4 // AryA vyA0-karmAhitamityAdi / athavA kimanyadapi karmAsti yato vizeSyate kuzalAnubandhamiti, omityAha caturvidham, kathamiti, SaTU puruSAH tepAmAyatrayasAkuzalAnubandhaM, caturthasya kuzalAkuzalAnubandha, paJcamasya kuzalAnubandhaM, SaSThasya tu niranubandhamiti / eSAM svAmI vikalpamAha-karmAhitamityAdi / karmAhitamiha cAmutra cAdhamatamo naraH samArabhate / ahitamakuzalamityarthaH, kAhitam ? iha cAmutra ca, ihalokaparalokayoH, iha ceti evArthe cazabdaH / AstAM tAvatparaloke, ihaiva tAvadidaM jijIviSubhiriva viSapAnamArabhyamANamahitAyeti / uttaraH samuccaye, iha cAmutra ceti, adhamatamo jaghanyatamaH-pApiSThaH naro manuSyaH / trayANAmapi sambhave vyavahArapradhAnatvAdArambhasamarthatvAca prAyaH purussnirdeshH| smaarbhte| samekIbhAve, kriyAyogAbhividhyorAG, sarvArpitakaraNopakaraNo hyahitamArabhate, saMrambhasamArambhArambhAvasthAzca vakSyati, tAsAmAdyadvitIyayostAvadayamahitAnubandhI kiM punastRtIyasyAmiti darzayati / nidarzanaM tvasya mArgikamatsyabandhAdayaH, te hi sarvakutsitavRttayo'ntyAvasAyino viziSTajanadhikRtajanmAno rUkSasphuTitavikRtazarIrAH kRcchreNApi jijIviSavaH salilAraNyaparvatAdiSu paropaghAtAya paryaTantaH kSutpipAsAzItoSNavarSavAtadaMzAdisannipAtaMduHkhapratyapAyamihaivApnuvanti,AyurbhogAnantaraM cAkuzalakarmapreritA narakedhUtkaTaduHkhabhAvino bhavantItyevamubhayalokAhitAnubandhyadhamatamaH / ihaphalameva tvadhamaH,iha phalamasyeti ihaphalaM karma, evAvadhAraNe, ihaphalameva ca karma nordhvamiti, tuzabdo vizeSopapradarzananivRttyoH , na tadihaphalameva, adhamastvevamupAttabuddhiH san samArabhata iti / paralokamanorathaM nivartya viziSyopadarzayati / adhamo jaghanyaH pApaH / nidarzanaM paralokApavAdiprabhRtayaH, te hi kRcchrAvAptaviSayAmiSAnuSaktacetaso mohapaTalAkulAntarAtmAno bhogalavatyAgAsahiSNavo nirvIjA apalApitvAdekAkino mA bhUSyan niSkutsitA iti ca sahAyAn jighRkSavaH, kaH punaH paralokAdAgato mUDhapravAdo'yametAvadevedamindriyagocarAntarvarti vastu nordhvamityevamAdibhirvAlizajanavipralambhanopAyaiH paralokamapokhaiva aihalaukikeSu pUrvebhyo nyUneSu karmasu pravartante / vimadhyamastUbhayaphalArtham, aprAptomadhyamAvasthAM vimdhymH| ubhayasmin phalaM ubhayaphalaM tadasyArtho nibandhanamityubhayaphalArtha karma, ubhayaphalAya ubhayaphalArtha karma, samArabhate iti kroti| kathamubhayatrApi phalaM bhuMjIyeti tuzabdo vivecayati / nidarzanaM mahAbhogikRpIvalavaNigA1'adhamAdhamaH' iti ka-pAThaH / 2'mA bhUSyan naH kutsitA' iti sa-pAThaH, 'mAbhUSman niHkRtsitA' iti g-paatthH| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikataTIkA ] sambandhakArikAH dayaH / te hi putradArAyaviyogamicchantaH pUrvopAttaviSayAparityAgena zeSopArjanaparA nisargabhadramanaso'rthijanamanaHprINanakRtaprayatnAH paralokaphalArthinaH prasiddhapuNyadvArepu yathAzakti svamupayuJjate / tadetat trividhakhAmikamapi karma saMsArabIjopacayAt sAmAnyato'kuzalAnubandhamityucyate // 4 // idAnIM kuzalAkuzalAnubandhakhAmI- paralokahitAyaiva, pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate, viziSTamatiruttamaH puruSaH // 5 // AryA vyaa0-prloketyaadi| paralokajanmanaH paralokajanmane vA hitaM paralokahitaM tadartha paralokahitAya,ihalokApratibandhaM paralokaikArpitamanastvaM caivakAro'vadhArayati / pravartate prayatate, samArabhata iti vartamAne'pi kartRnirdeze punargrahaNam / sa hi dvitIyAvasthAprAptaH sarvArpitakaraNopakaraNa ityuktam, asya tu tisRSvapyavasthAsu sAmAnyataH pravartata iti vyapadeza ityayaM vishessH| pUrvottarAvasthAmadhye bhavo madhyamaH kriyAsu sadA, ayaM kriyAzabdo'sti bhAvavacanaH-kadA'sya kriyA, asti spandane-niSkriyamAkAzaM, asti cikitsane,-catuSpadI kriyA, asti nyAyyekriyAvAn brAhmaNa; iha nyAyyavacanaH nyAyyeSu pravartata ityarthaH / tacca nyAyyamiva, sadA sarvakAlaM yAvajIvam / nidarzanaM tApasAdayaH, te hi grAmagRhavAsabhogAn parityajya vanavAsAbhiratayaH paralokArthinaH zIrNaparNamUlakandaphalAdyAhAriNaH abhiSecanahavanA. diSu kriyAsu pravartante, etadapi pUrvottarotkRSTahInatvAnmizrAnubandhamityucyate kuzalAkuzalAnubandhasvAmI / mokSAyaiva tu ghaTate viziSTamatiruttamaH purussH| mokSo'zeSakarmaviyogalakSaNo vakSyate tadartha mokSAya / saMsArabhogeSvekAntaniHspRhatvam , evakAro'vadhArayati, nivRttivizeSaNayostuzabdaH catuHkhAmikamapyetadbhavAnubandhaM karma nivartayati, darzanamAtralAme'pi mokSAyaiva tu ghaTata iti vizeSayati / ata evoktaM paramArthAlAme'pi kuzalAnubandhAyAnavadyakamaNe yatitavyamiti, pravartata iti vyAvRttatvAdvizeSAcca ghaTata ityuktam , darzanamAtramapi labdhyA'vAptaparamArthabIjo'hamavazyamamuktamArgo'dhigamiSyAmi kSemamiti zanaiH zanairapi ghaTata iti vizeSaH, catuSpuruSIto viziSTA matirasyeti viziSTamatiH, uttamaH pradhAno vidvAnnara iti vartamAne'pi puruSagrahaNAt pUrvairekAntabhedavizeSamAha / puNyavattvaM cAsya darzayati, yAvadayaM na mucyate tAvat prAyo vishissttpurussvedaadipunnyraashibhaagii| vakSyati puruSavedAdayaH puNyamiti, nidarzanaM yatizrAvakAdayaH, te hi darzanAdilAbhAnantaramevodadhisalilAntarvartina iva naulAbhaparituSTAH duSTaparicitavyAlAkulabhImaguhAnuzAyina ivAvazyaMbhAvi bhayaM saMsAre'nupazyantaH sarvathA zaktito vA prANAtipAtAdiviratAH saMsArabhogalavanirabhivAJchA yatante, 1 'vyasekaprayogAnuSaGga...'iti ka-pAThaH, sa-pATho'pi / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptayadapi kalamakedArAvasekAyAnuSaGgAmivardhitotpalavaniHzreyasaprAptyantarAladevAdibhavasukhaM tadapyavagaNayyAsaktA mokSAyaiva ghaTanta ityetat kuzalAnubandhamanavayaM karma, anyathA niranubandhatulya eva syAt tatazca paJcaiva syuH, antyasya tu caramatvAnniranubandhaM carameSvapi vaktRtvAt tadvizeSaparigrahaH // 5 // niranubandhasvAmI, sa cAyamyastu kRtArtho'pyuttama mavApya dharma parebhya upadizati / nityaM sa uttamebhyo 'pyuttama iti pUjyatama eva // 6 // AryA vyA0-yastu kRtArtha ityAdi / yaH puruSa iti vartate,punararthe tuzabdaH,yaH punariti, kRto'rtho'neneti kRtaartho'vaaptessttaarthH| AneDane'pizabdaH, AstAM tAvadasadAdirakRtArthaH; kRtArtho'pi sannityAcAryo darzayati, uttama pradhAnaM mokSaphalamavApyAdhigamya jJAtvA, sa cottamaH kSamAdidazalakSaNo vakSyate / sutalAbhAdiSu kRtArthazabdaM vyabhicarantaM dRSTvA vizeSaNamAha-uttamamavApya, kimuttamamavApya uttamamartha iti vartate, arthavazAca vibhaktipariNAmaH, uccairgRhANi devadattasyAmantrayasvainamiti, yathA sa cottamo'rthaH sarvaprayatnaprayojanaM kevalajJAnaM tadavApya kRtArtho bhavatIti darzayati,etenaiva dharmasyottamatvaM vyAkhyAtam / nahi sarvajJo'nyathA praNayati / parebhya upadizati kutArthatve'pi caturthI,vakSyamANanAmakarmacoditaHtadupayogArthamupadezadAnakarmaNA parAnabhipraitIti darzayati-nityaM sa uttamabhyo'pyuttama iti pUjyatama eva, nityaM pratidinamupadizatyAkarmakSayAt, ayaM hyAgamaH-tIrthakaraH pratidivasamAdyAM caramAM ca pauruSI dharmakathAM karoti / niyogapadAdiSu cApekSikamuttamatvaM pUjyatamatvaM ca tanniSedhArthamAha-nityamevAsAvuttamottamo nityaM ca pUjyatamo na parvakAlAdiSviti / sa iti yadapekSo nirdezaH, uttamebhyo'nantaranirdiSTebhyo'nyebhyazca prasiddhebhyaH uttamebhyo'pi tAvadayamuttamaH kimutetarebhyaH ityapizabdo darzayati / iti evamarthe, evaM ca kRtvA'yaM pUjyatama eva / evakArazcArthe, uttamottamazcAyaM pUjyatamazceti, AdaraM cAvadhArayati, sAdareNAyaM puujytmH||6|| paJcabhireva gate'rthe'syopanyAsaH pravacanapraNetRtvAdAcAryazcopadeSTukAmaH kRtArtho'pyupadizati kiM punarasadvidha ityasUyAdvArA upadezagauravaM darzayati / kaH punarasAviti prayojanamevodAharaNenAha tasmAdarhati pUjAmahannevottamottamo loke / devarSinarendrebhyaH, pUjyebhyo'yanyasattvAnAm // 7 // AryA vyA0-tasmAdahatItyAdi / yathA(smAt) kRtArtho'pyupadizati tasmAta kAraNAditi kAraNe paJcamI, arhati bhAgI yogyatamaH, pUjAmarcanamabhISTavAdibhirabhigamanaM, ko'sAviti Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikataTIkA ] sambandhakArikAH nirdizati-arhanneva, nAmnaH prayojanamuktaM niruktadvAreNa pUjAmahatIti, evAvadhAraNe ayamevAsAvuttamottamo nAnya iti / loke, kRtsne'pi jagati naikadeze / kutaH punaH pUjAmahatItyAha-devarSinarendrebhyaH pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm / devebhya RSibhyo narendrebhyaH prtyekmindrshbdH| pUjyebhyo'pyanyasattvAnAmiti mAhAtmyakhyApanameva, anyasatvAnAM devAdayaH pUjyAstebhyo'pyarhati pUjAmarhaniti / evaM cAnyebhyo'pi pUjAmantIti vyAkhyAtameva, nahi rAjani samuttiSThati parSadutthAnaM prati vitarkaH / sa tAvadahatu pUjA, atha pUjakAnAM tu kRtArthamakopaprasAdamarcayatAM kA guNAvAptiH naivaM zakyam, dRzyate hi amirakopaprasAdo'pi sevakAnAmIpsitanivRttihetuH syAt / agneriva dAhAdhanIpsitamapi tasmAd bhaviSyatIti, tathaiva, duSTabuddhayo gharAgadveSamapyanimivAnyAyena sevamAnAH khAzayadoSAdeva zazinIva loSTukSepamAtmopaghAtAya karmopacinvanti, svapariNAmo hi naH pravacane pradhAnaM karmopacayaheturityupadezaH, vakSyati ca zAstre "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" (a0 7, sU08) ityevamAdiSu // 7 // nanu cAta eva te sutarAmAhoM yaduta nirAkRtarAgadveSamalAH / nahi kaluSamudakaM malavizuddhaye, yadyevamucyatAM tarhi tadarcanAt kiM hitamavApyata ityAha abhyarcanAdarhatAM, manaHprasAdastataH samAdhizca / .. tasmAdapi niHzreyasa-mato hi tatpUjanaM nyAyyam // 8 // AryA ___ vyA0-abhyarcanAdahatAmiti / abhyarcanAt pUjanAt, abhigamanastutivandanaparyupAsanAdeH, keSAm arhatAM, karmaNi SaSThI, arhanto'bhyA ityrthH| kiM bhavatItyAha-manaHprasAdaH manasaH prasAdaH, prasIdati mnH| na caitadAzaGkayam, prAk pUjanAdaprasane manasi pUjanapravRttyabhAva eveti, bhavati hIzvarAnuvRtyAdibhirapi pravRttiH, sA ca laukAntikavidhau vakSyate / pUjanAt Urdhva prAyeNa manasi prasAdAbhiprAyaH, loke'pi hyaprasannamanasAmapISTajanAdisamAgamAnantaraM manaHprasAda iti pratItam / tataH kimityAha-tataH samAdhizca, tasmAn manaHprasAdAt samAdhirekAgratA niviplavamanastvaM nirvRtirbhavati / cazabdaH samuccaye, samAhitasya sataH zuzrUSA, tataH zravaNaM, zravagAdagrahaNadhAraNohApohAH, tataH saMsAratattvAdhigamaH,tasmAddhitAhitaprAptiparihArAvityevamAdayabeti, tasmAdapi niHzreyasaM,tasmAdapi samAdhyAdiguNAvAptitAratamyAniHzreyasamadhigamyata iti / ato hi tatpUjanaM nyAyyam, yata iyaM kalyANaparamparA niHzreyasaniSThA nirvartate, tata eva teSAM kRtArthAnAmapi satAmahatAM pUjanaM nyAyAdanapetamiti siddham / evaM ca kRtArthatve'pi sutarAmahatpUjanaM nyAyyamiti darzitaM bhavati / adhunA hi satvAH prAyo'lasAH klezAdibhIravaH pramAdinazca teSAM zAntAkArapratimAdi dRSTyA dravyAdyapekSakarmopazamAdilabdhamohanIyavivaraprasannamanasAM prAyeNa tadvacanazravaNazraddhopajAyate, tato darzanAdilAbha iti / keSAMciccAdhigatadarza 'alaM zuddhaye ' iti ka-pAThaH / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptanAnAmapi pramAdinAM pratimAdidarzanena tadvandanaguNAnusmaraNAt saMvegAdi bhavatIti sAdhUktaM tatpUjanaM nyAyyamiti // 8 // - gRhItametat, yat punaruktaM kRtArtho'pyupadizatIti tadviruddhaM, kRtArthazyopadizati ceti, nahi kazcinirabhivAJchaH zramamAdriyamANo dRSTa iti coditaH kAraNamAha tIrthapravartanaphalaM, yat proktaM karma tIrthakaranAma / tasyodayAt kRtArtho-'pyahastIrtha pravartayati // 9 // AryA vyA0-tIrthapravartanetyAdi / bhavasamudraM taranti tena tadvA'dhigamyeti tIrtha, pravacanamityarthaH, tasya pravartanaM praNayanaM, tadasya karmaNaH phalam, upabhogo vipAkaH prayojanamiti tIrthapravartanaphalaM, yat proktaM upadiSTaM karma, koktaM, pravacane, tatprAmANyAJca zAstre (a0 6,, sU023) vakSyate darzanavizuddhayAdihetukaM karmASTake / katarat punastadityAha-tIrthakaranAma, tIrtha karotIti tIrthakaraH / 'kRo hetvAdiSu' (pANiniH a0 3, pA0 2, sU0 20) iti hetau TaH, tIrthakarastIrthaheturityarthaH, tasya nAma, kAraNe kAryopacAraH, tIrthakaranAma kAraNaM tIrthakaranAma, yasinnupAtte tIrthakaro'yamityevaM vyapadizyate, tasyodayAt kRtArtho'pyahastIrtha pravartayati, yat proktaM tasyodayAta tadvipAkAt kRtArtho'pyahastIrthamityetaduktanirvacanaM, pravatayati praNayati upadizati karotIti, tasya caitadeva phalamityuktaM, na copabhujAnaH punarapi vedyate ityAzaGkitavyam, uktaM hi SaSThasya niranubandhaM karmeti, kiMpunaritthaM dRSTamityAha na kizcidasAdhAraNo'yamatizayaH tathApi nidarzanamAtramidam // 9 // tatsvAbhAvyAdeva, prakAzayati bhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya, pravartate tIrthakara evam // 10 // AryA vyA0-tatsvAbhAvyAdeveti / tadeva prakAzanaM svabhAvastatsvabhAvaH tadbhAvastatsvAbhAvyaM prakAzamayamityarthaH / tasAdeva kAraNAt prakAzayati avabhAsayati, tanmayatvamevAsya prakAzane kAraNaM nAnyadityevakAro'vadhArayati / bhAsaH karotIti bhaaskrH| yathA,dharmapratyAsattI, lokaM bhuvanam / atra ca bhAskaragrahaNena tadvimAnasampratyayastadupadezastu pratItatvAt / tIrthapravartanAya pravartate, tIrthakara eva tIrthamuktaM tatpravartanArtha, pravartate prabhavati tIrthakara evaM, yathA bhAskaraH, ubhayorapi svabhAvAnugRhItA nirAkAGkSA tanmAtraphalA pravRttirityarthaH, tadevaM sarvatIrthakaropadezaprayojane' vyAkhyAte // 10 // ____ adhunA yasya tIrthe pravartamAne AcAryaH zAstraM prakartumicchati taM janmanaH prabhRti kathayitukAma idamAha 1'tavacanaguNA' iti k-paatthH| 2 'gRhItaM tat' iti k-paatthH| 3 dezaprayojana vyAkhyAtam' iti k-paatthH| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 rikRtaTIkA ] sambandhakArikAH yaH zubhakarmAsevana-bhAvitabhAvo bhaveSvanekeSu / jajJe jJAtekSvAkuSu-siddhArthanarendrakuladIpaH // 11 // AryA . vyA0-yaH shubhkrmetyaadi| ya ityuddezo'smAdekAdazyAmAryAyAM tasmai iti nirdeshaapekssH| zubhaM karma bhUtavratyanukampAdAnAdihetukaM darzanavizuddhayAdihetukaM ca vakSyate (a06, sU0 13,23) / tasyAsevanamabhyAsastena bhAvito bhAvo'ntarAtmA'syeti shubhkrmaasevnbhaavitbhaavH| kiyatkAlaM, bhaveSvanekeSu, naikasminna dvayorbahuSu / Agamo hyayaM kAntArapranaSTasAdhumArgApradarzanAt samyagdarzanaprathamalAmovadhamAnasvAmina iti / ante kimityAha-jajJe jJAtetyAdi / jajJe jAtavAn, ka, jJAtA nAma kSatriyavizeSAH, teSAmapi vizeSasaMjJA ikSvAkavaH, keSu, jJAteSvikSvAkuSu, teSAmapi bahutvAt piturasya vizeSaNaM siddhArthaH, sa eva narendraH, tasya kulaM gRhaM, tadupacArAda santAno vA, tasmin dIpanaM dIpaH, prakAzo'dbhutaM lalAmetyarthaH / vardhate hIdaM kozAdhabhivRddhayA vardhamAna ityatoM dIpa ityuktam // 11 // . kiMguNo jAtavAnityAhajJAnaH pUrvAdhigatai-rapratipatitairmatizrutAvidhibhiH / tribhirapi zuddhairyuktaH, shaitydyutikaantibhirivenduH||12|| AryA ... vyA0--jJAnairityAdi / pUrvamevAdhigatAnyavAptAni pUrvAdhigatAni jJAnAni, tairapratipatitairanAvRtaiH / apratipatitagrahaNAcca jJApayati pUrvatamabhaveSvapi zubhakarmAsevanAdavAptAnyevAsana, pramAdAt tu punarAvRttAnyanantaraiH punarapratipatitairiti / ata eva prAguktamasmAbhiH karmaklezeSu na vizvasitavyamiti / jJAnapaJcakatvAdAha-matizrutAvadhibhiH, teSAmapyekaikazaHzuddhitAratamyasadbhAvAdAha-tribhirapi zuddhayuktaH tribhirapIti, vizuddhimeva vizeSayati, trINyapi zuddhAni naikaM deveti, anyathA trikaM kaNThoktameva / yuktaH, sahitaH, sampannaH, yuktagrahaNAt tu nAnyat jJAnamAzaGkitavyam , uktasalilakhacchatA(bhA)vAptivat, vakSyate ca samAdhiH zAstre, kiM punarithamisAha-zaityadyutikAntibhirivenduH, yukta iti vartate, yathA hInduH zaityAdibhiravirahitaH kSetrAt kSetrAntaraM yAtyevamasAvapi apratipatitajJAnatrayo devabhavAdihAgata iti // 12 // tasya jAtasya kiM kharUpamityAhazubhasArasattvasaMhana-navIryamAhAtmyarUpaguNayuktaH / jagati mahAvIra iti, tridazairguNataH kRtAbhikhyaH // 13 ||aaryaa vyaa0-shubhsaaretyaadi| ayaM sArazabdo'sti tAvad bAhulye, tvaksAro vetasaH,asti 'sAra'zabdasya arthavividhatA draDhimni sArakASThaH khadiraH, asti parivisAzavasyA stare etatsAro'yaM manuSyaH, asti kSepe vAksAro bhavAn, asti prAdhAnye sAro'yamatra gRhe, asti sukhe atraiva vakSyati niHsAraH saMsAra iti, iha tu Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthAdhigamasUtram [zrIdevaguptaprAdhAnye, sAraM pradhAnamiti yAvat, prAdhAnya eva cAyaM mukhyaH, vividha prayujyate tUpacArataH, sattvamavaiklavyaM, saMhananaM zarIradraDhimA, vIryamutsAhaH, mAhAtmyaM mahimA kalAdiprAvINya, rUpaM cAveGgAvayavasanivezaH, guNA dAkSiNyAdayaH, loke cAzubhanibandhanAnAmapyeSAM prAyo darzanAt pratyekaM zubhavizeSaNam, ebhiH zubhainivRttaiH hitaprayojanairyuktaH sampannaH, kinnAmetyAhajaMgatItyAdi / vIro vikrAntaH zUraH mahAn vIraH mahAvIraH, iti evamarthe, kRtsne'pi jagati ayameko mahAvIra iti / evaM ca kRtAmikhyaH / antarmuhUrtamAtreNa bAlyakaumAradaze abhyatItya avAptayauvanatRtIyadazAstridazA devAH, tairguNebhyo guNato, nimitte paJcamI, amikhyAtiramikhyA kIrtirgauNenAma kRtAmikhyA yasyeti kRtAbhikhyaH pratiSThitakIrtiriti yAvat , kathaM, guNataH / taduktaM hi pravacane-pUrvavairasaGgamasuropahitakAlacakrAdisannipAtApradhR. pyatvAdindrAdayo vIranAmAnamuccairucceruriti, gRhanAmApi cAsya gauNaM tatkuladIpa iti gatakhAna kaNThoktam // 13 // _ atha kiM prAkRtavadgahamadhyuSitavAn, netyAhasvayameva buddhatattvaH, sttvhitaabhyudytaaclitsttvH| abhinanditazubhasattvaH, senTrailokAntikairdevaiH // 14 // AryA vyA-svayamevetyAdi / svayamevAnupadezAt anAcAryo buddhtttvo'vgtprmaarthH| uktaM hi, pUrvAdhigatajJAnatraya iti, buddhvA tattvaM kimavasthaH-sattvahitetyAdi, sattvahitArthamabhyudyatamacalitaM sattvamasyeti sattvahitAbhyudyatAcalitasattvaH buddhatattvo hyevamamanyata 'alamanenAnekakaTuduHkhasannipAtapratibhayabahulena saMsAravAsena, mohadaurAtmyaM hIdaM yadime'ndhatamase'pi vartamAnAH sattvA nodvijante tadeSAM pratibodhanaM nyAyya miti, evamabhidhyAya abhinanditazubhasattvaH abhinanditamanumoditamabhiSTutamanuvrahitaM sattvamasyAbhinanditazubhasattvaH, kenAbhinanditaM. sendrrlokAntikairdevaiH, salokAntikairindrairiti prApte sendrarityuktaM, lokAntikAnAmatra prAdhAnyAt , te hyatyantasamyagdRSTaya etacchIlAca, vakSyati hi lokAntikAstu sarva eva samyagdRSTaya iti // 14 // evamabhisambuddhena kimanuSThitamityAhajanmajarAmaraNAta, jagadazaraNamabhisamIkSya niHsAram / sphItamapahAya rAjyaM, zamAya dhImAna pravatrAja // 15 // AryA vyA-janmajaretyAdi / janmanA jarayA maraNena ca ArtamabhidrutamabhibhUtamabhigrasta jagat tribhuvanamapyatrAzaraNaM aparitrANaM abhisamIkSya jJAnacakSuSA'valokya, niHsAraM nissukhama 1. vyatItya ' iti ka-pAThaH / 2 'gauNaM nAma ' iti ka-pAThaH / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarikataTIkA ] sambandhakArikAH ramaNIyam / catasro'pi hi narakatiryaGmanuSyadevagatayo dAhakSudAmayAbhiyogyAdiduHkhamayyaH, kAtra sAravatteti abhisamIkSya kiM kRtamityAha-sphItamityAdi, sphItaM samRddhamakaNTakaM, apahAya tyaktvA, rAjyaM janapadaM, zamAya dhImAn pravadvAja, zamAya mokSAya, na paralokArtha, uktamasya niranubandhaM karmeti / dhImAniti, niSkramaNAnantaramevAsya caturtha manaHparyAyajJAnamAvibabhUva, anyathA tUktameva dhImattvaM, na ceyaM svamanISA / uktaM hi pravacane-cAritrapratipasyanantarameva prAkkevalotpattezcaturjJAninastIrthakarAH pravavrajuH // 15 // ... ataH pravrajyAbahutve katarAmabhyupetavAn ityAha pratipadyAzubhazamanaM, niHzreyasasAdhanaM zramaNaliGgam / kRtasAmAyikakarmA, vratAni vidhinA samAropya // 16 // AryA vyaa0-prtipdyetyaadi| pratipadya gRhItvA, azubhakarmakSapaNopAyabhUtaM azubhazamanaM, na ca puNyopAdAnamanyabhavAnAkAkSatvAta, ato niHzreyasasAdhakaM mokSaprApakaM, kiMtava, zramagaliGgaM zramaNaciraM prAyaH zramaNatvagamakaM, tacca svakarapaJcamuSTayavatAritaniHzeSakezaM aSTAdazazIlAGgasahasrAnuSThAnAbhyupagatapratijJamamaropahitasitaikadukUlakRtavaikakSyaM atyantasarvasattvAnudvejainamasaGgapadaprApakaM pratipadya / anyeSvapi ca zramaNaliGgopacArAdvizeSamAryayaivAha-kRtasAmAyikakarmA kRtaM sAmAyika karmAnena kRtasAmAyikakarmA, karomi bhadanta ! sAmAyikaM sarvAn sAvadhAn yogAn pratyAcakSe ityevaM, na cAsyAnyo bhadanto'nyatra siddhebhyaH AcArArtha tvanena . siddhAn vA prayuktam / vratAni vidhinA samAropya / ayaM vratazabdo'sti 'prata zabdasyArtha- bhojane payovrata iti, asti nivRttau vRSalAnaM vratayati, astyAcAre idaM vaividhyam - vaH kulavratam, asti pratijJAyAM sthaNDilazAyivrato yatiH, iha tu nivRtipratijJayoH, hiMsAdinivRttimAtApanAdipratijJAM cAbhyupagamya, tAni vratAnyahiMsAdIni vakSyante / vidhinA vakSyamANAnupUA, AcAravyavasthArthamata eva vratAnItyuktaM, itarathA hi vakSyamANasUtrInirdezAd vratamiti bayAt / cAturyAmikanivRttyarthaM ca vratagrahaNam, Agamo hyayamAdhantayostIrthakarayoH satvAzayApekSayA paJcamahAvrato dharma iti / samAropyAtmasthAni kRtvA, kiM pravavrAjeti vrtte| yathA hi nAma rAjA hastyAdibalayukto'rIn nihatya rAjyaM prApnuyAdevamasya mukhyA pravRttiriti // 16 // samyaktvajJAnacAri-trasaMvaratapaH samAdhibalayuktaH / mohAdIni nihatyA-zubhAni catvAri karmANi // 17 // AryA vyaa0-smyktvetyaadi| sarve ime dharmAH sakalazAstrArthanibandhanA vakSyamANAstathApi tasya vizeSa ucyate, samyaktvaM kSAyikaM, jJAnaM kevalAdRte, cAritraM chedopasthApyaparihAravizuddhi 1-mudvegajananasaGga-' iti ka-pAThaH / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthAdhigamasUtram [zrIdevaguptavarja, ete hyaticAravazena bhavataH, niraticArazcAyaM zeSatrayaM tvavasthAvizeSavazena sambhavet / saMvaro niruddha sarvAzravatvAt kRtsnaH / tapo bAhyaM SaDvidhamapi, antastapasastu vinayavyutsarge yathAsambhavam / dhyAnaM tu pradhAnakarmakSayakAraNatvAt samAdhiriti kaNThoktameva / anena balena yuktaH / mohAdItyAdi, mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyAnihatya prakSapayya, azubhAni, gatArthasve'pyazubhagrahaNamanyakarmabhyo'zubhataratamakhyApanArtha, catvAri karmANItivyutkrAntyAnupUrvyA kevalotpattisUtrasambandhasaGkhyAkhyAjJApanArthamuktam, te hi catvAro'pi saMsAraduHkhapratibhayapradAH zatravaH // 17 // kiM phalamityAhakevalamadhigamya vibhuH, svayameva jnyaandrshnmnntm| lokahitAya kRtArtho-pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // AryA vyA0-kevalamityAdi / kevalamamizramasAdhAraNamadhigamya prApya, vibhavIti vibhuH sarvagatajJAnAtmetyarthaH / svayameva svazaktyaiva, na rAjeva saamntaadimishrH| kiM tat, kevalaM jJAnaM darzanaM ca vakSyamANam , anantaM na kacitpratihataM sarvatragamata eva vibhurityuktam / adhigamya kiM kRtamityAha-lokahitAyetyAdi, sarvametadgatArtham, idamiti yadevedamadhunA pravartate // 18 // kiyat punastadityAhadvividhamanekadvAdaza-vidhamahAviSayamamitagamayuktam / .. saMsArArNavapAraga-manAya duHkhakSayAyAlam // 19 // AryA vyA0-vividhamityAdi / vakSyamANametanmahAviSayaM sarvadravyANyasarvaparyAyANi traikAlyamasyeti / amitagamayukta, gamAH panthAno nayAH rakSyamANAstairasaGkhyeyairyuktamabhisantatam / kiyadguNamityAha-saMsAretyAdi, saMsRtiH saMsAraH, saMsaraNaM vA saMsAraH, sa nAmAdizcaturvidho vakSyate, sa eva arNavaH saMsArArNavaH / kathaM cAsAvarNavaH, narakatiryagmanuSyAmaragaticatuSTayadustaravipulapAtraH / priyApriyavirahasamprayogakSudabhighAtAdisannipAtapratibhayAnekaduHkhAgAdhasalilaH paropaghAtikrUrAnAryajanAnekamakaravicaritaviSamaH mohamahAnilapreraNAdhmAyamAnagambhIrabhISaNapramAdapAtAlaH narakAdivikRtamImavaDavAmukhagrasyamAnAnekapApakarmasattvaH rAgadveSaprabalAniloddhatasaMjAyamAnavIcIprasRtAzayavelaH tadevamasya bhagavanto yatayo dvAdazAGgavipulazarIraM samyagdarzanAyopabaddhasandhiH prANidayAdivratasampannakaniruddhAzravadvAraM santopamitasvAdakAdyupahitapAvanaM vizuddhajJAnasannihitaniryAmakaM sakalacAritravidhAnAnukUlapavanapreritaM vizuddhadhyAnabalopahitasarvamagalarakSaM pravacanayAnapAtramAruhya saMsArArNavasya pAraprAptiphalaM zivamakSayamanAmayaM mokSamavApnuvantItyevametat alaM paryAptaM saMsArArNavapAragamanAyetyucyate. ata Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnA rikataTIkA ] sambandhakArikAH eva tarantyanena tadvAdhigamyeti tIrthamityuktaM, anye'pi pRthivIkAyikAdayaH sattvAH saMsArasya lokasya karmapreritAH pAraM gacchantIti jJApanArtha duHkhakSayAyAlamiti vizeSitam // 19 // kimasya mAhAtmyamityAhagranthArthavacanapaTubhiH, prayatnavadbhirapi vaadibhinipunnaiH| anabhibhavanIyamanyai-rbhAskara iva sarvatejobhiH // 20 // AryA vyA0-granthArthetyAdi / pratyekaM paTuzabdaH, santi hi kecit yathA'dhItagranthapaTavo ____. nArthapaTavaH, keciccAnadhItagranthA apyarthapaTavaH, kecidapyanadhigatagranthArthA 'paTu'zabdasyArtha api svavikalpitavacalapaTava ityato vizeSayati triSvapi ye paTavaH / evaM ne vidhA api kecidudAsInA bhavantItyAha / prayatnavadbhirapi vijagISodyataH, vAdiminipuNaiH nyAyakuzalaiH, anabhibhavanIyamanyairadhRSyamanyairvAdibhiranyaistIrthikaiH / kimiva. bhAskara iva sarvatejobhiH / 'bhAskara iva maNipradIpAdibhiH sarvatejobhiranabhibhavanIyaH idaM tIrtha dezayAmAsa // 20 // kimarthaM punarayamupanyAsa ityAhakRtvA trikaraNazuddhaM, tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate, vIrAya vilInamohAya // 21 // AryA tattvArthAdhigamAkhyaM, bahathaM saGgrahaM laghugrantham / vakSyAmi ziSyahitamima-marhadvacanaikadezasya // 22 ||"-yugmm vyA0-kRtvetyAdi / kAyavAGmanAMsi trINi karaNAni, taiH zuddhaM akalaI, zuddhAni vA zrINi karaNAnyasminniti trikaraNazuddham / zAraGgajagdhAdijJApakAt tu nisstthaaprnipaatH| tasmai iti yaH zubhakarmAsevana ityuktaM sambadhyate paramarSaye namaskAraM kRtveti vartate, pUjyetyAdi, pUjyatamAya bhagavate, gatamabhidevAdibhyo'pi namaskAramarhati kimuta matta iti sArayati / bhajana majante vA tamiti bhagaH zrIrityarthaH, sA ca sarvAtizayamayI varNitA vakSyati ca, so'syAstIti bhagavAn tasmai bhagavate / vIrAya vilInamohAya, gatamapyAcAryaH paramabhakkyAvirbhAvitacetAH punaH punaH kaNThoktaM nAma karoti, athavA svayameva buddhatattva ityataHprabhRti sAmAnyatIrthakaralakSaNasadbhAvAt tadvacanasaJjighRkSurviziSya vIrAyetyAha / na ca mantavyamidamiti vartamAnatIrthapraNetRtvAdvizeSitamiti, tadapi hi sAmAnyArthamevAtItA api idameva dvAdazAGgaM dezayAmAsuH tathA anAgatA dezayiSyanti avasthitatvAdarthAnAM anyathA kevalajJAnahInotka1 yugmasya lakSaNam "dvAbhyAM yugmamiti proktaM, tribhiH zlokairvizeSakam / kalApakaM caturbhiH syAt, tadUrva kulakaM smRtam // " Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIdevaguptaetAprasaGgaH syAt / na ceyaM khmniissikaa| uktaM hi pravacane, ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM na kadAcinnAsIna kadAcinna bhavati na kadAcina bhaviSyati babhUva bhavati bhaviSyati ceti / vilInamohAya dhvastasaMsArabIjAyetyarthaH // 21 // kRttvottarakAlaM kimAha . vyA0-tatvArthetyAdi / tattvArtho'dhigamyate'nenAsmin veti tattvAthodhigamaH iyamevAsya gauNyAkhyA nAmeti tattvArthAdhigamAkhyasta, bahathaM sa ca baharthaH bahurvipulo'rtho'syeti baharthaH saptapadArthanirNaya etAvAMzca jJeyaviSayaH / saGgraha samAsaM, laghugranthaM zlokazatadvayamAtra, vakSyAmIti vacorUpaM, anyathA hibrUteH kriyAphalalakSaNamAtmanepadaM syAt / ziSyahitamalpagranthaM balasA apyadhIyante, adhunA hi kAlaparihANeralasatvAt sattvAnAmazakyaH sakalapravacanAdhigamastadanadhigame ca dIrghaH saMsAraH tasAdimamalpagranthaM saGgrahamadhItya vIjamAtramapi tAvallabhantAM ziSyA ityataH ziSyahitaM vakSyAmIti abhiprAyaH / imamiti, anantarameva vakSyAmIti / kasya saGgrahamityAha-arhadvacanaikadezasya, arhatAmahadbhayo vA vacanaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM tasyApyekadezasya saGgrahaM vakSyAmi na sarvasya mahattvAdityarthaH // 22 // evaM tIrthamahimAkSiptabuddhirAcAryazaktimasambhAvayannAcAryadezIyaH prAhamahato'timahAviSaya-sya durgamagranthabhASyapArasya / kaHzaktaH pratyAsaM-jinavacanamahodadheH kartum // 23 // AryA : vyA0-mahata ityAdi / ayaM mahacchabdo'sti prAyaH prAMzutve mahAvRkSaH, asti vaipulye mahodadhiH, asti pUjane mahApuruSaH, asti bhUyastve mahaujA AdityaH, mahat zabdasyA asti prAdhAnye mahAdevaH, asti saMjJAyAM mahAjanaH, asti prazasye mahodayo bhUyAH, iha tu bhUyastve, bahugranthaviSayasyeti, prAdhAnyapUjitatve tUkte, evaM vaipulyamapi mahodadhereva vakSyati / durgamagranthabhASyapArasya, durgamo granthabhASyayoH pAro niSThA'syeti durgamagranthabhASyapAraH / tatrAnupUrvyA padavAkyasannivezo granthaH, tasya mahattvAdadhyayanamAtreNApi durgamaH pAraH, tasyaivArthavivaraNaM bhASyaM, tasyApi nayavAdAnugamatvAdalabdhapAraH, ayaM hyAgamaH sarvazaktyanvitena mahatApi puruSeNa sakalapravacanArthaH azakyo. vyAvarNayitu miti / taditthamasya kaH zakta ityAdi, ayaM kiMzando'sti kSepe kiMsakhA 'kiM'zabdasya sya yo'bhidruhyati, asti prazna kiM te priyaM, asti nivAraNe kiM te ruditena, vividhArthI astyapalApe kiM te'haM dhArayAmi, astyanunaye kiM te'haM karomi, astyavajJAne kastvAmullApayate, iha tvapalApe, nAstyasau yo'sya jinavacanamahodadheH pratyAsaM kartuM samartha ityabhiprAyaH // 23 // yacaitatpradhArayedasAvidamapyadhyavasyedityAhazirasA giri vibhitse-ducipseca sa kSitiM doAm / . pratitIpeca samudra, mitseca punaH kuzAgeNa // 24 // Ayo Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUrikRtaTIkA ] sambandhakArikAH vyomnIndaM cikramiSen, merugiri pANinA cikampayiSet / gatyAnilaM jigISe-caramasamudra pipAsecca // 25 // AryA kiJca, khadyotakaprabhAbhiH, so'bhibubhUSeca bhAskaraM mohAt / yotimahAgranthArthaM, jinavacanaM sNjighRksset||26||"-visheekm vyA-zirasetyAdi / bhettumicchet, ucikSipsecca sa kSitiM dobhyA, tameva giri saha kSityotkSeptumicchet, dobhyA bAhubhyAM, pratitIpecca samudram tarItumicchet, doAmiti vartate, mitseca punaH kuzAgreNa, tameva samudramudabinduparimANAdhigamAya kuzAgreNa mAtumicchet // 24 // ___vyA0-khadyotaketyAdi / khadyotakairbhAskaramabhibhavAmIti bhAskaro'hamityevamicchet, mohAt mRDho nirarthakamunmatto'nAtmajJaH, mohAditi ca giribhedAdiSu sarvatra sambadhyate, yo'tItyAdi, atimahAgranthArtha jinavacanaM yaH saMgrahItumicchati sa idaM prakrAntaM sarvamadhyavasyedityarthaH // 26 // ___ evaM codita AcAryaH sarvametadevamityanujJApavAdamAhaekamapi tu jinavacanAd, yasmAna nirvAhakaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH, sAmAyikamAtrapadasiddhAH // 27 // AryA vyaa0-ekmpiityaadi| ekamapi padaM, kiM punariyAn saptapadArthasaMgraha iti tuzabdo vizeSayati, jinavacanAdityavacchede paJcamI, yathA samUhAcchuklaM prakAzate / yasAditi kAraNe paJcamI / yasmAt kAraNAnirvAhakaM sugRhItamapyabhyasyamAnamuttarottarajJAnakAraNatvAda bhavottArakamityarthaH / na ceyaM svamanISikA ityAha, zrUyante ityAdi, zrUyante cAnantA iti cazabdaH samuccaye, bIjalAbhAt tadavinAzAduttarottaravRddhisambhavo'vasIyate / zrUyante cetyabhiprAyamAtrA'vadhAraNe, evaM zrUyante pravacane-'karomi madanta ! sAmAyikamityetAvataiva padena bhAvataH sugRhItenAnantakAlena anantAH siddhA' ityuktaM pravacane, udAharaNamAtraM tuSamASaiH svAdhyAya iti // 27 // ___ yasAccaivamAgamo nirvAhakamiti cAvasIyatetasmAt tatprAmANyAt, samAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nirvicAraM, grAhya dhArya ca vAcyaM ca // 28 // AryA vyA0-tasmAdityAdi / tasmAdAgamaprAmANyAt , samAsataH saMkSepeNa, vyAsato vistareNa, yathAzaktyA'dhyeyaM jinavacanaM, na punaravamantavyamiti darzayati, zreya iti, idameva hi Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ zrIdevaguptazreyo nAnyaditi, nirgatavicAraM niHzaGkamityarthaH / grAhyamadhyayanazravaNAbhyAM, dhAryamanuprekSaNAdibhiH, vAcyamarthavicAraNAdibhiH / grahaNadhAraNe tAvadAtmopakAriNI // 28 // kiM punarvAcanayeti codite'dhyApanasyaiva gauravakhyApanArtha AtmaprayatnadRDhIkaraNArtha cAha na bhavati dharmaH zrotuH, sarvasyaikAntato hitazravaNAt / / bruvato'nugrahabuddhayA, vaktustvekAntato bhavati // 29 // AryA vyA0-na bhavatItyAdi / zrotA hi kadAcidanyamanasko duSTAntarAtmA vA zRNuyAda, evaMvidhasya zroturna hitazravaNamAtrAdevaikAntena dharmo'stIti darzayati / hitagrahaNamAneDanArtha, hitamapi tAvat zRNvatAM na sarveSAM dharmaH kiM punarahitamiti / bruvata ityAdi, vaktA hi yadA stutimAnalAbhAdinirIhaH kathamamI zrotAro'nugRhItAH pratibudhyerannityavAptabuddhirhitamupadizati tadA'syaikAntato bhavati dharmaH / evaM ca kRtvA khapariNAmo naH pravacaneSu zubhAzubhopacayaM prati paraM pramANamiti darzitam / na cAtrAtmanepadAzaGkA, nirAkRtaM hi stutyAdikriyAphalaM, niranubandhAbhiprAyAt, na ca dharmo'pyabhipretaH, avazyaMbhAvI tvasAvityuktaH // 29 // evaM nizcityAhazramamavicintyAtmagataM, tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca (hi), hitopadeSTA'nugRhNAti // 30 // AryA vyaa0-shrmmityaadi| yo hRdayazoSAdirAtmagataH zramastamavigaNayya-naitanmama duHkhamiheva caitatsUpayuktaM zarIramiti paricintyopadeSTavyaM, tasmAditi prakrAntaprayojanamupasaMhRtya nicinoti, ayaM vinizcayo yaduta zreyo mokSamArgaH sarvakAlamupadeSTavyaH, na punarazreyaH sAvadyamidhyAzrutamAtmaparopaghAtIti / idaM ca punaH zreyasa upadezaprayojanaM nirdhArya Aha, AtmAnamityAdi, yadayaM zrutvA pApebhyo nivRttya hiteSu pravartamAnaH kalyANabhAgI bhavati sa tatropadeSTA heturityubhAvapi hitopadezenAnugRhyate iti // 30 // vidyAzilpakalAyupadezeSvapi hitabuddhistadarthinAmityAdinirAkaraNArthamAha-- narte ca mokSamArgAd, hitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAt paramidameve-ti mokSamArga pravakSyAmi // 31 // AryA vyA0-narte cetyAdi / vigatadvandvasannipAtAvyayapadaprApaNahetormokSamArgAdRte nAnyo hitopadezaH kRtsne'pyasmin jagati vidyate / ye tvanye rAgabuddhivikalpavazena hitopadezatvena gRhItAste bhavabIjAnubandhitvAddhitopadezAbhAsA api na bhavanti, kuto hitopadezAH / / yatazcaivaM, tasmAdityAdi, tasAdityupasaMharati / paramutkRSTaM idameva hi hitopadezam , anantaraM mokSamArgaH, iti evamarthe, evaM nirdhArya vakSyAmi, samAptau vA, alamatiprasaGgena // adhunopanyAsaprayojana-mokSasya mArga Adau vakSyAmi pravakSyAmIti / etAvatya etA AryAzcAtra nAmi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrikataTIkA ] sambandhakArikAH likhitAH tAsu na zramo'mizaGkayaH, prasaGgabhayAt prAyo nigadoktArthatvAcca na vimardaH / ataH paraM zAstraM bhavatIti // 31 // itIyaM kArikATIkA, zAstraTIkAM cikIrSuNA / sandRbdhA devaguptena, prItidharmArthinA satA // anuSTupa zrIvarddhamAnasvAmine namaH / atha zrIsiddhasenagaNipraNItA dvitIyA TIkA prArabhyate / ___ avataraNamjainendrazAsanasamudramanantaratna-mAloDaya bhavyajanatoSavidhAyi yena / ratnatrayaM guru samuddhRtamiddhabuddhathA, tattvArthasaGgrahakRte praNamAmi tasmai // 1 // vasantatilako sa evadhIpo' vidhurAM dhiyaM me, nyprmaannaadivicaarniitau| paTuM vidhattAM vyasanAvamane, kurvanti santaH karuNAmavazyam // 2 // upajAtiH savisavistIrNaruciprabodhaiH, pUrvairmunIzairvivRte'pi zAkhne / , yAtuM pathA vAJchati madhyamena, buddhirmadIyA paripelavApi // 3 // indravajA uktaM jinendrairjagadekanAthaiH, sarva nayadvaitamatAnusAri / jJeyasvarUpaM pravibhajya samyaka, saMyojanaM kevalameva cintyam // 4 // " vimuktimArge muninAthadezite, vyadhAyi mauDhyAda yadasAmprataM myaa| titikSatA tat sujanaH samAdhinA, vilokya randhaiSitayA vinA kRtH||5|| upendravajrA mokSamArgopadezaH zreyAn parinirvANasya puruSArthaprAdhAnyAta, duHkhodvegAddhi jIvalokaH sukhaprepsayA ca klezArtihetUna parijihIrSana sukhAnandanimittopAditsayA ca sarvakriyAsu pravartate / sukhaduHkhaprAptyabhAvazca loke tantrAntareSu ca sanikRSTakAraNabhAvo'mIpsyate dharmasyArthakAmayozca / sukhaM hi dvividhaM vaiSayikabhedAnirvANaprAptilabdhAtmasthasukhamedAca, tatra yanmaukSaM sukhaM tadAtyantikamaikAntikamanatizayamanAbAdhakaM kevalaM nirAvA, svAdhInaM ca, zazvadapratipAtAdAtyantikaM, vyatikIrNasukhaduHkhahetubhAvArthAntarAnapekSatvAdaikAntikam, prakarSakASThAvasthAnAdanuttaratvAdanatizayam, prANyupamardanajalaukikasaukhyavaiparI....1 vasantatilakA-lakSaNam - "ukA vasantatilakA tabhajA jagau gH"| 2'dhIro vikalA' iti ka-pAThaH / 3 upajAti-lakSaNam"syAdindravajA yadi tau jagau gaH, upendravajA jatAstato gau| anantarodIritalakSmabhAjau, pAdau yadIyAvupajAtayastAH " // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram . [zrIsiddhasenatyAdanAbAdhakam, sarvadvandvasparzaviSayAtikramAd duHkhalezAkalaGkitaM kevalam, niSpratidvandvamiti nirAbAdham, AtmatAdAtmyAvirbhAvAnmanojJaviSayasaMsargAyattA notpattirasyeti svAdhInamiti / taccaitaJcaitanyavIryaprazamAdiguNatattvasyAtmanaH saMsargapratibandhoparAgavigamAt punarbhavapravandhocchedAt duHkhAnAmatyantanivRtteH jJAnAdisvatattvAvasthAnaniHzreyasAvApradhigamyata iti tatsAdhanazAsanamukhyaprayojanaH kRtsna upadezaH paramaH, tadanuSaGgataH zeSavyAkhyAnAt, atazca mukhyapuruSArthasAdhanasAdhyAvyabhicArazAsanAcchAstrametat, viSayarddhisaMyogasamutthasya tu sukhasyAtyantikAdiviparItavizeSaNAnugatatvAt duHkhottaratvAt duHkhapratikAramAtratvAca, tadartha zAstramazAstraM syAt, tadupAyopadezavidhimantareNApi tatsiddhayupapattezceti, abhyudayaprAptyutsavaphalo dharmaH pratiSedhyapakSakSiptaH pratimantavyaH, arthakAmau ca, yasmAccaite duHkhAbhAvArthinAM nAtyantAbhAvahetavaH tasmAdabhyudayaphaladhamAthekAmopadezo na hitopadeza iti sarveNApi tadarthaH prayAso nAstheya ityarthaH / sarvasyAsya viSayasukharddhiphalatvAt taddoSaduSTatvAditi, paramarSeH pravaktunisargAdeva lokAnugrahakAritAyAM prANinAM ca hitAhitavibhAgopadezaviziSTAnugrahahetvabhAvAniHzreyasAvAptihetUpadezapravRtyupapatteH, sadAcAryayuktito hitAhitaprAptiparihArArthinAM ca kAmAdiSu doSadarzanAniHzreyasArthitvAniHzreyasamArgopadezaH zAstre pravartate ityayaM zAstrapravR. ttihetukRtaH zAstrasambandhaH / sa cAyaM bhASyakArikAbhiH prakAzyate-puruSArthasiddhi pratyAgarNAnAM hitAhitaprAptiparihArArthinAM vidheyapratiSedhyavivekapradarzanArtha hi kArikAdvayamAdyam / paramakAryamabhIpsadbhiH pradhAnapuruSArthaprAptikAtibhiH parahitaprepsubhirniHzreyasArthibhirityarthaH / paramanivRteraThyatvAt tatsiddhiyogyatApratighasAmarthyAdevaMprakArasAdhanaguNasamaurbhAvyam, arthApAstatadviparItArthatatsAdhanaparihAribhizceti ato vidheyo'rthaH / karmaklezAnAmatyantAbhAvAdanavaratApratipAti muktisukhaM, samyagdarzanAdIni tatsAdhanAni ca, arthAda vyudasanIyaH saMsArasukhAbhilASaH tatsukhasAdhanAni ca, tasmAniHzreyasAvAptaye yatitavyam, tatsiddhisamartha ca sAdhanamArogyasyeva cikitsA samyakzraddhAnajJAnasaMvaratapAMsIti, nRsuraizvaryasukhatatsAdhanArtha ca na yatitavyamiti / yatazcaivaM samyagdarzanajJAnatapoguNasAmagrIyogayuktasya dravyakSetrakAlamAvaprabhedasaMsAramahAduHkhaprapazcApAtamahAbhayahetUnAM kAtsnyena prakSayAdAtyantikI duHkhanivRttiniSpratidvandvApratipAtiparamasukhalAbhazvopapadyate, tasmAduktaM "tena sulabdhaM bhavati janma" (1) iti / karmaklezA iti ca, duHkhAnAM naimittikatvAd bhavenivRttiriti, anapekSapariNAmatvAt svabhAvatve hi nApavrajyeran klezAH, prAktanaM tu karmaklezavizeSaNaM, na pradhAnezvarAdikRtAH karmaklezA iti / evaM kriyAntaraprasiddhipravRttiH kriyAntaraprasiddhinivRttizca kRtA, tasmAditthamuktaM bhagavatA, " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " ( 1, 1 ) iti ( 1, 2 ) / nanvevamaprazvAsaH kazcit, iha hi samyagdarzanAdiyukto mumukSustadartha samyagIhamAno'pi niHzreyasamanavApyoparameta sa idAnIM nRsurasukhapratiSedhAd viphalaprayAsaH syAt , dRzyate hi prazvAsaH Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNikRtaTIkA ] sambandhakArikAH pradhAnakAryasiddhizca, yathA ito'STayojanyAmujjayinI vartate tAmekenAhA gaccha pareNa nivartethAH yadi caikenAhA na prApnuyAstato'mukasmin grAme sukhamuSitvA zvaH praveSTAMsi tUrNaM cAgaccherityetasmAd vAkyAd gantA prazvastaH san na gamane virasIbhavati, pUrvasmAt tu vyAhanyate, evaM nUsuraizcaryaddhinirapekSa upadezoprazvAsAya syAditi, tataH prazvAsArthamucyate " paramArthAlAme vA" (3) ityAdi / janmAntarasaJcitAnAM hi karmaNAM bandhanikAcanAdyavasthAvaicitryAt tahetukarAgAdidoSANAM ca karmAvAhitvatAcchIlyAta kazcita tadbhavenaiva niHzreyasaM nAdhigaccheta, tathApi tasya zuddhaprayogahetukaM kalyANaprAptikAraNaM puNyaM karma syAditi / syAnmatam , nanvevamabhyudayAzaMsA kRtA syAt iSTazarIrendriyAdinRsuravizeSaprAdurbhAvaphalatvAt puNyasya, niSidAbhyupagame cAbhyupetabAdhA syAditi / ucyate, naiSa doSaH / nRsuraizvaryasukhapratiSedhAt / nRsuraizcaryasukhapratiSedhaparaM hi muneH kRtsnaM vacanam // "sallaM kArmoM" ityAdi / svargalokagamanasukulapratyApattyAdivacanaM tu pradhAnArthanizcayadADharyApAdanArtham / yathA'nucchibhArizeSo'pi vijigISurbhogeSu na vyAsajyeteti, taducchedAda bhogeSu vyAsaGgo'pi svanubandha iti tatprAdhAnyapratIteritarasukhasyApyasukhatvamupadiSTaM syAt, tanmAtrAbhiSvaGgaparihArArthamitthaM, sarvatra priyahitanizcayasiddheH / " siddhe vA bhavati sAsae, deve vA apparae mahiDie" // -dazavaikAlike a0 9, u04, gA07. "uppasanne vimaleva caMdimA, siddhi vimANANi vayaMti tAiNo" // --daza0 a0 6, u0 2, gA0 68. "dukkarAiM karittANaM, dussahAI sahittu ya / keittha devaloesu, kevi sijhaMti nIrayA"|-daza0 a03, gA0 14. ityAdi // nRsuraizvaryaniHzreyasaviSayANAM sarvavAkyAnAM siddhiH / tatazca nedaM yathoktaprazvAsavAkyatulyam, na hyatra kAlAdhvaparimANagantRzaktivanivRttikAlapariccheda iti / yathA vA sarvaapakRtaM bhojanavidhAnamupacarya brUyAt kintvapathyamiti / evaM ca tatprasaGgapratiSedho gamyate tasmAt 1'praveSTAsmi' iti ga-TI-pAThaH / 2 'syAnmantA' iti kha-ga-pAThaH / 3 'bAdhI' iti ka-pAThaH / 4 sAlaM kAmA visaM kAmA kAmA aasiivisobmaa| kAme patthayamANA akAmA jati duggatiM // (uttarAdhyayane a0 9, gA0 53.) [zalyaM kAmA viSaM kAmAH kAmA aashiivissopmaaH| kAmAn prArthayamAnA akAmA yAnti durgatim // ] 5'padArthopadAnArtha' iti g-ttii-paatthH| 6 siddho vA bhavati zAzvataH devo vA alparajAH (alparataH) mahArddhakaH / . . 'uppasanne' iti kha-pAThaH / Rtu ( zarat ) ( kAle ) prasannaH vimalazca candramA iva tAyinaH ( prasannA vimalAzca ) vimAnAni siddhi (0) avanti. '5duSkarANi kRtvA duHsahAni sahitvA ca / kecidatra devalokeSu ( utpadyante ) kecit sidhyanti nIrajasaH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIsiddhasenasa tasyopasarjanamartho'nabhisaMhitAnuSakta iti / naiva cAtra nRsuraizvaryasukhAnujJA, niHzreyasAvAptihetutvenAnavadyakarmAbhyanujJAnAt punarbhavaprabandhakaraM na bhavati mokSakarameva tu bhavatItyanavayaM hi karma tat, sarvatra hi bhagavatA nirnidAnatvamabhiprazastam, uktaM hi "bhujjo nidAnakaraNaM mukkhamaggassa palimaMtha, savvatthaviNaM bhagavayA aNidANadA pasatthA' (dazAzrutaskaMdhe)" iti|| tato yadyapyAzu na labhate tathApi tatsamyagdarzanAdikRta eva sa tasya mokSa iti / idAnIM vicitraprasthAnatvAdadhamAdiSaTpuruSavizeSanidhoraNena maGgalapUrvakatvAcchAstrapravRttemeGgalapUrvakamidaM zAstram, taccAtraikAntikAdiphalayogAt prakRSTatvAcca namaskAro bhAvamaGgalaM pravacanasaddharmatIrthapraNAyine mahAvIrAyeti bhagavata eva pUjyAnuttaratvapratipAdanArtham, tadanuSaGgataH zAstropodghAtArthe pravaktRzuddheH pravacane zuddhirAkhyAtA syAditi bhagavati jAtaprasAdabahumAno guNajJaH saGgrahakAraH zrotRNAM zAstre gauravotpAdanArtha cAha-"karmAhitaM" (4) ityAdi / puruSArthAnAM caturNAmubhayasminnapi loke yo viparItAnuSThAyI atyantamubhayalokagarhitaparadAracauryAdyAsevamAnaH so'dhamAdhamaH // 1 // aihalaukikasukhaprArthanAparaH paralokasukhavimukhaH aihikapratyapAyabhayAdatyantanindyacauryaparadArAdi pariharan viSayasukhAsaktaH puruSo'dhama ityanumIyate // 2 // svaprasthAnAt ya ubhayalokArtha prayatate dAnAdhyayanAdyAsevamAnaH satkAralAbhayazomitrAdyaihikaM phalaM paraloke'pi nRsuraizvaryaprAptimabhikAGkSan sa vimadhyamo'numIyate // 3 // yaH punarihasukhanirapekSo'bhiSecanopavAsabrahmacaryagurukulavAsabhaikSyAdyAsevamAnaH paratIrthiko lokottaramArgapratipanno vA devendracakravartimahAmANDalikAdyaizvaryasamAkRSTamAnasaH saubhAgyAdi vA prArthayamAno nidAnaparastapovikrayeNa paralokasukhameva pradhAnIkurvan madhyama ityanumIyate // 4 // dRSTAnunauvikeSvartheSu zuddhayatizayadarzanAdaparituSyan saMsArabhayodvegAt sarvasaGgatyAgo lokadvayaniHzreyasasukhAvaha iti matvA na punarviSayAbhiSvaGge mana Adheyamiti niHzreyasAvAptipradhAnaH sarvathA punarbhavaprabandhocchittaye prayatitavyam ityevaMparAnuSThAnaH "karmaklezAbhAvo yathA bhavatyeSa paramArthaH" (2) iti tatprAptiyogyAni sAdhanAni samyagdarzanajJAnacAritrANi sarvAticAravizuddhathA samAcaran uttamo'numIyate, aikAntikAtyantikaniratizayAnAbAdhaniHzreyasaphalapradhAnakRtArthatvaprArthanAt // 5 // yaH punaH prArthanIyAtyantavizuddhaphalaprAptAvatyantakRtArtho'pi prArthanIyaphalAbhAvAt paranimittopakAraphalanirapekSaH sattvAnAmanupayAcitaniSkAraNavatsalaH atyantahitaparaH paropadeze vartate nisargata eva so'tyantazubhatIrthakaranAmakarmodayaprabhAvAta vaktavya evopadeza iti tIrthakRttvasvAbhAvyAt prayatate, bhAskare prakAzanapravRttivatprakRSTatamatvAt sarvalokottamaH tatazca pUjyAnAmapi pUjyatamatvAda devAdhideva ityabhilaSitArthaprepsAkRtA 1'marthAnabhi' iti k-paatthH| 2 bhUyo nidAnakaraNaM mokSamArgasya parimanthaH (vighnaH ), sarvatrApi ca bhagavatA anidAnatA prshNsitaa| 3zAstrepyAdyAntArtha' iti ka-kha-pAThaH / 4 'zrAvikeSTArtheSu' iti g-paatthH| 5'zuddhayanna iti zuddhayanAvA' iti k-paatthH| 6 'yogyAni samyak' iti ga-pAThaH / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNikRtaTIkA ] sambandhakArikAH ___ 23 daraiH sa evaatishyaadrcniiyH||6|| (3-6) sakaH, ahamiti sAmAnyokta vizeSa vyavasthApyate yAvat "tasmAdarhati pUjAmahannevottamottamo loke" (7) iti // sa kimartha pAprasAdayorabhAvAdarthyanugrahApravaNaH sarvajagatA sevyata iti cet, prakSINAzeSarAgAdidoSavAtasya prasAdadraviNAbhAve'pi tatsevAto niHzreyasalAbhasya dhruvatvAt, tadAha-"abhyarcanAdahatAM" (8) ityAdi // kRtakRtyasya prayojanoddezAbhAvAdaprekSitakAryaceSTAnAptatvAt parAnugrahapravRttireva tarhi na syAditi cet, na, tIrthakRnnAmakarmAnubhAvAagadvitakAritvazailyupapatteH, anapekSitaprayojanabhAskaraprakAzanAdivadityAha-" tIrthapravartanaphalaM" ( 9) ityAdi // athavA'nuttarapAramarpajJAnabuddhAtizayAcaprameyArddhaniHzreyasAbhyudayArthagamanamapekSya kRtArthatvavizepaNAt avazyavedyatIrthakaranAmakarmavedanAdyAyuSkatantubandhAdikSapaNamAtrakAryazeSApekSamakRtArthatApi syAdvAdino na doSAyeti (10) // atrAha-saMsArAntarvartijanasAmAnyAt tasyeyaM kuto'nuttaraguNasampat, kRtArthatvaM vA 1, nahISTaH saH svayambhUriti, ucyate, anubhAvavizeSajanitatAratamyakuzalAkuzalaprapaJcaiH karmabhirevApAditaprakarSanikarSabhedavaizvarUpyo jIvaloko dRSTo, nahi karmaNAmaladhyamastIti, ato'nekajanmAntarAbhyAsAt tIrthakRttvAbhinivartikAbhiH darzanatapoyogAdyuttamavizuddhAbhirbhAvanAbhirupacitasphAtIkRtaparamaprakRSTapuNyasambhArAtizayAdopANAmatyantavyAvRtteH anarghyaguNaratnamahAnidhInAM (1) paramezvaratvamupapanna bhagavata ityAha"yaH zubhakarmAsevana" (11) ityAdi yAvat "kRtvA trikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate vIrAya vilInamohAya" (21) iti // ato'parimeyAnuttarAnantaguNasvArthasampayuktaH saddharmatIrthasyAsya praNAyako bhagavAn jagatparamezvaraH pratyAsamo'smatparamavAndhavo mahAvIro'bhipraNamya ityasyaiva namaskAraH ityevaM namaskArabhAvamajalapurassaratvaM tattvAthodhigamasaGgrahasyAviSkRtam / zuddhizca yathoktamaunIndrapravacanAnapetatvAditi. (11-21) // idAnIM saGgrahavivakSAprayojanamAha-"vakSyAmi ziSyahitamima iti / kayaM "vaharthasaGgrahaM laghugranthaM" (22) iti vacanAt, kAlAnubhAvAdalpasAmarthyA bhavyAH kathaM nAmA'lpIyasA vAkprabandhena mahato'rtharAzeradhigantAraH syuriti / syAnmataM kimayaM kRtsnasya pravacanasya saGgraha uta tadekadezasyeti, ekadezasaGgraho'yamityAha-"ahaMdacanaikadezasya" (23) iti aidaMyugInabhavyalokAnugrahamabhisandhAya kimarthaM punaH samastazrutasamahAdara eva na kRta iti cet kRtsnazrutArNavasaGgrahakaraNAzakyatvAdarthyamapi hi naivAzakyamArabhyate ityazakyatApratipAdanArthamAha--"zirasA" ( 24-26) ityAdi / syAdaddhijinavacanaikadezasaGgrahatvAt ziSyahitapratijJA vitathA syAt, sarvajagatsvabhAvanirNayAt hitAhitaprAptiparihArArthinAmanugrahaH syAt, sakalajagattattvaM ca samastazrutaughapratipAdyamiti / ucyate, nAyaM niyamaH zrutArNavasya pAraM gatavata eva zreyaHprAptiriti, kintvetadapi dRSTaM prava 1'svAtIkRta' iti k-paatthH| 2 'puNyapuNya' iti k-paatthH|3 rayAnmantA' iti kh-g-paatthH| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [zrIsiddhasenabane dharmasyaikasyApi padasyopayogaH saMsAranirvAhakaH kimaGga punarevaMvidhArthavistAraviSayasyeti, tasmAt saGkSapAd vistarAJca jinavacanaM zreyaskaramiti / tadAha-"ekamapi tu jinabacanAd" ityAdi yAvat "dhArya ca vAcyaM ca" (2728) iti // kizca jinamatAnabhibasya parasyedaM coya-lokAnugrahAsampAdanAdvayartha ekadezasaGgraha iti, kathaM ?, saMsAraduHkhArtasatvA'nukampAdravIkRtAtmA parAnugrahapravaNo vidhipravRtto'saparopakAro'pi tatprayogazuddhita eva svayaM tAvaniHzreyasabhAg bhavatIti niyamAdasmAkaM yatidharmo dezanIyaH saddharma iti hetoH / proktaM hi bhagavadbhiH "uThiesu vA aNuSTiesu vA sussUsamANesu paveaeya ajjavayaM" ityAdi yAvat "bujjhamANANaM jahA se dIve asaMdINe evaM saraNaM bhavai mhaamunnii"|' -AcArAGge, zru0 1 a0 6. u0 pa. tthaa| "bhavasayasahassamahaNo, vibohao bhaviya puNddriiyaann|| dhammo jiNapatratto, pakappajaiNA kheyvvo"|| AryA iti, tadAha-" na bhavati dharma" ityAdi (29-31) / . iti svopajJasambandhakArikAH TIkAdvayasametAH samAptAH // 1'dvayartha' iti kh-paatthH| 2 utthiteSu ( upasthiteSu) anupasthiteSu pravedayet-ArjavitAm / 3 udyamAnAnA yathA sa dvIpaH asyandanaH evaM zaraNaM bhavati mahAmuniH / 4 bhavazatasahasramathano vibodhano bhavyapuNDarIkANAm / dharmo jinaprajJaptaH *prakalpayatinA kathayitavyaH // * prakalpa:-AcAraprakalpaH nizIthasUtramityarthaH / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram zrI umAsvAti'vAcakavaryaviracitaM svopajJabhASyAlaGkRtam zrI siddhasena'gaNipraNItaTIkAyutam / prathamo'dhyAyaH 1 hitopadeze ca kartavye niHzreyasAvAptyupAyopadezAn nAnyaH kazciddhitopadeza ityuktamsUtram-samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1-1 // TIkA idamAdyamanavayaM muktipathopadezasUtraM sakalatattvArthazAstrAbhidheyamurarIkRtya prAvRtat, dvAdazAGgapravacanArthasaGgrAhisAmAyikasUtravat / yata iha hi zAstre prasaGgAnuprasaGgatastraya eva padArthAH samyagdarzanAdayo vimukteH kAraNatvena nirUpyante / atha kamAt hetava eva mokSasya kathyante ? na punaH sa eva pradhAnatvAdAdau pradaryata iti / ucyate-kAraNAyattajanmatvAt kAryANAM kAraNamevopAdadate prAk prekSApUrvakAriNaH / athavA satyamasau pradhAnaH tathApi tu tatra prAyo vAdinAM nAsti vipratipattiH / yadyapi bhAvAbhAvAdirUpeNAsti vigAnaM, tathA'pyasti tAvan mokSa ityanAdRtya bhAvAdirUpatAM taddhetuSu prAyo visaMvAda iti manyamAnaH paraparikalpitAthAhetUneva mukteH pazyan samyagdarzanAditrayamevopanyastavAn / atra cAvadhAraNamavazyaM dRzyaM, samyagdarzanAdInyeva mokSamArga iti / anavadhAraNe hi sati anyasyApi muktipathasya sadbhAvAdanarthakamevopadezadAnaM syAt, tenaiva siddhatvAditi / samyakazabdazca darzanazabdasanidhau zrUyate atastenaiva sahAsyAmisambandho na jJAnacAritrAbhyAmiti kazcidAzaGketa,atastannivAraNAyAha bhASyakAraH bhASyam-samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArgaH / taM purastAlakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH / zAstrAnupUrvIvinyAsArthaM tUddezamAtramidamucyate / etAni ca samastAni mokSasAdhanAni / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAM grahaNam / eSAM ca pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram / uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH / tatra Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 samyagiti prazaMsAoM nipAtaH, samazcatervA bhAvaH / darzanamiti dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiH, etat samyagdarzanam / prazastaM darzanaM samyagdarzanam / saGgataM vA darzanaM samyagdarzanam / evaM jJAnacAritrayorapi // 1 // ___TI-arhadabhihitAzeSadravyaparyAyaprapaJcaviSayA tadupaghAtimithyAdarzanAdyanantAnubandhikaSAyakSayAdiprAdurbhUtA rucirjIvasyaiva samyagdarzanamucyate, samyagjJAnaM tu lakSyalakSaNavyavahArAvyabhicArAtmakaM jJAnAvaraNakarmakSayakSayopazamasamutthaM matyAdibhedaM, samyakcAritraM tu jJAnapUrvakaM cAritrAvRtikarmakSayakSayopazamopazamasamutthaM. sAmAyikAdibhedaM __sadasatkriyApravRttinivRttilakSaNaM mUlottaraguNazAkhAprazAkham // atra samyakazabda bhASye codayati-atha kimartha pratyekaM samyakzabdaH prayujyate ? phalam yAvatA samyagdarzane sati yaj jJAnaM caraNaM vA tatsamyageva bhavatItyato na samyakazabdo'nayovizeSaNatayopAdeyaH / ucyate-satyametat, kintu na jJAnamAtramatra vivakSitaM, cAritramAnaM vA, kintu vizeSarUpe ubhe api, itarathA hi samyagdarzanasampanne vidyate samyagjJAnasamyakacAritre na tu te. sAkSAnmokSamArgatAM vibhRta iti etad, naiva tatra samyarucAritrasambhava iti / tacca na, yato dezarUpe'pi cAritre cAritrazabdo vartata eva-taccAjJAbhimatacAritrAt samyaMkzabdavizeSaNena vyAvayaMta iti / syAdevaM tatrAzaGkA-kiM te bhavato mokSakAraNe uta mA bhUtAM ? tadAzaGkAnirAsArtha samyagiti jJAnacaraNayorupAdhitvenopAdAyi sUriNA / athavA. darzanajJAnacAritrANAM trayANAmapi vyabhicAra upalabhyate, yato mithyAdarzanapudgalodaye jIvasya mithyAdarzanaM mithyAjJAnaM mithyAcAritramiti mukterasAdhakatvAn mithyAzabdena vizeSyante, tAnyeva samyagdRSTemuktisAdhanatvAd yathArthagrAhitvAca samyakzabdena vizeSyante, darzanaM ca jJAnaM ca cAritraM ca darzanajJAnacAritrANi samyak ca tAni darzanAdIni ceti samyagdarzanajJAnacAritrANIti, ato vyabhicArAd yuktaM yat samyakazabdena sarvANi darzanAdIni vizeSayati / cAritramiti, yo'yamitizabdaH sa iyattAM darzayati, etAvantyeva muktermArgo nAto'nyo'sti / eSa ityanena tu itinA iyattA'vadhRtasvabhAvamantarviparivartamAnaM svapratyakSaM parasmai vA sAmAnyena pratipAdita parapratyakSaM nirdizati / tisro vidhAH-prakArA anantarapradarzitA yasya sa trividhaH, ko'sau ?, ucyate-sUtropanyasto mokSamArga iti / mokSa iti ca jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmakSayalakSaNaH kevalAtmasvabhAvaH kathyate svAtmAvasthAnarUpo, na sthAnam, yato mokSasya mArgaH, zuddhirucyate, na punardhAmnaH zuddhirvivakSitA, yA tvasau karmaNAM mucyamAnAvasthA tacchodhanAyaitAni pravartante, 1jJAnacAritrayorapi samyakkayopAdAnamityarthaH / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1] .. stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam athaveSaprAgbhAradharaNI mokSazabdenAbhidhAtumiSTA, yasmAt tadupalakSitopariyojanakro zaSaDbhAgo bhagavatAmAkAzadezaH prAdezi divyadRzvabhirAdhAraH, tasyAyaM sUcopanyAsaphalam mArgaH-panthAH, samastapratyapAyaviyutaH pATaliputragAmimArgavanmokSa mArga ityasya eSa trividha ityetadvivaraNam , evaM sAmAnyena sUtraprakAzaH pratyapAdi // adhunA paraH praznayati-kimetAvadeva mokSamArgopadezanamuta vistareNApyasti kiJciditi ? astiityaah| yadyasti kimiti nocyate ? Aha-taM purastAllakSaNato vidhAnatazca ityAdi / tamiti mokSamArgamanantarazrutaM nirdizati, purastA. diti asmAt sUtrAduparitanasUtreSu, lakSaNata iti, lakSyate'neneti lakSaNaM, tad dvidhA Antarabahirbhedena, ruciparicchedAnuSThAnAkhyAH pauruSeyyaH zaktayo jIvasya yAH samAsAdya vyapadizyate samyagdarzanItyAdyAntaram / bAhyaM tu tatprarUpaNapravaNasUtrazabdarAziH antarlakSaNopakAritayA pravartamAnaH "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam (1-2)" ityAdi / vidhAnata iti bhedtH| nanu ca saveMdravyabhAvaviSayA rucirekaiva kutastasyAH prabhedasambhavaH / ucyate-satyamekA ruciH, sA tu nimittabhedAd bhedamaznute, kSayakSayopazamopazamalakSaNaM sAsvAdanavedakalakSaNaM ca / tathA. vaivotpattikAraNavazAdekarUpAyA apyupariSTAd bhedo nidarzayiSyate / yataH kasyAcit svabhAva eva nimittam utpadyamAnAyAH, kasyAciccopadezo nimittam, ityamuM ca pAzcAtyabhedamAzritya bhedadvayaM vidhAnato vakSyati / cakAraH samuccaye / vistareNa iti samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArga ityamuM samAsavyAkhyAbhedamaGgIkRtya ihaiva sUtre vakSyamANaM, tatra samyagiti prazaMsAoM nipAta ityAdikaM salepamAzritya vakSyamANo vistIrNo'bhimatastattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM ityAdirato vistareNetyAha / upadekSyAma iti bhaNiSyAmaH svaparAnugrahArthama / yadi taM hi lakSaNavidhAnAbhyAmuttaratropadekSyasi tatastameva brUhi kimanenAdyasUtropanyAsena saGkepArthAbhidhAyinA'narthakeneti coditaH pratyAha-zAstrAnupUrvIvinyAsArthamityAdi / mukhyapuruSArthasAdhanasAdhyAvyabhicArazAsanAda zAstramiSTaM pramANaprameyasiddhinirUpaNaM ca, tasyAnupUrvI-kramaH-paripATI, tasyA vinyAso racanA,tatprayojanArtham,tuzabdAlAbhakramapradarzanArtha ca / zuzrUSUNAM caadrprtipaadnaathemidmucyte| aviziSTapadArthAbhidhAnaM uddezaH, tanmAtramidaM samyagdarzanAdisUtramabhidhIyate saGgrahapratijJAnAt, etat kathayatyAdau samyagdarzanaM lakSaNavidhAnAbhyAM nirdhArayiSyAmi,tato jJAnaM, tatazcAritramityeSA vakSyamANaracaneti pratipadyasva / ayaM calAbhakramaH samyagdarzanAdInAM, pUrva samyagdarzanajhAne, tatazcAritramutpattAviti / ziSyANAM cAtra grahaNAdiSu pravartamAnAnAM na zakyaM vacanamantareNAdarAdhAnamityataH sakalazAstrasaGgrAhIdamAdAvucyate sUtram / Aha paraH, ucyatAM nAma tathA, ki tUcyamAne'sminnanvevaM bhavitavyam-samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgA iti, abhidhAnasyApyabhidheyamAzritya vacanaM pravartate, mokSamArgazabdasya samyagdarzanAdInyabhidheyAni teSAM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ca bahutvAt bahuSacanenaiva bhavitavyamiti / ucyate-prekSApUrvakAritAnumIyate sUtrakArasyaivama bhidadhataH, yato mokSamArgA ityukte ekaikasyaitatparanirapekSasya mokSaM mArga iti ekavacane naprati sAdhanabhAvo gamyeta, na caitadiSTam , yataH samuditaireva darzanAphalam dibhiH sAdhyA muktiH na vyastairiti, etadAha-etAni ca samastAni mokSasAdhanAnItyAdi, / etAni prAk pratyakSIkRtAni samyagdarzanAdIni vyapadizyante, cazabdo hizabdArthe nipAtAnAmanekArthatvAt hizabdazca yasmAdarthaH / samastAni iti sarvANi, samyagdarzane satyapi yadi jJAnaM na bhavati tayozca satoryadi kriyA na vidyate tata iSTamartha na sAdhayati, rogApanayanalakSaNamArogyamiva rogiNaH / yathA cArogyArthirogiNaH bheSaje rucistadviSayaM ca parijJAnamidamevauSadhamasya vyAdherapanayanakAri, sati caitasmin dvaye yadi samyagjJAnapUrvikAyAM pathyAdyabhyavaharaNakriyAyAM vizeSeNa vA pravartate tato'sya rogAH praNazyanti nAnyathA, evamihApi tritayaM samuditaM triphalAdyupadezavasiddheH sakalakarmakSayalakSaNAyAH sAdhanabhAvaM bibharti // arthApattyA siddhe'pyAha vacasA spaSTaM arthopattilabhyaphalapradarzanAya / yathA-ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAmityAdi / samyagdarzanAdInAM trayANAM ekatarasyApyabhAve'lAbhe, asAdhanAni-anirvartakAni, asmAt kAraNAt trINyapi mokSamArgazabdaH samuditAnyabhidheyIkRtya pravRtta ityekatvAta tasya samudAyasyaikavacanameva nyAyyamiti, atastrayANAM samyagdarzanAdInAM grahaNamAzrayaNaM mokSArthinA kAryamiti / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItya, granthamapunaruktaM manyamAnA guravaH kathayantyevaM-upAttaM sAdhyaM mokSaM na sAdhayanti vyastAni, yatpunaH pratyekameSAM sAdhyam tatsAdhayantyeva, yathA samyagdarzanasya devalokaprApaNasAmarthya, jJAnasya jJeyaparicchedaH, kriyAyAH zubhAzubhakarmAdAnaM dezakSayo vA karmaNAmiti / athavA vivaraNagrantheSu na bahUnAM kAraNatA gurulAghavaM pratyAdriyante sUrayaH, arthApattyanabhijJAnAmapyupadezapravRtteH / ___ athavA etAni cetyanyathA khyApyate, ya evaM codayanti kimarthamiti bahu mokSakAraNatayA'bhyupeyante samyagdarzanAdIni, na punaryathA sAGkhyAdibhirjJAnameva kevala muktikAraNamabhyupagamyate, yataH "paJcaviMzatitattvajJa" ityAdi kathayanti / ucyate-na kevalaM jJAnaM mukteH kAraNaM paryApta, kriyArahitatvAt paGguvat, na ca kriyAmAtram, viziSTajJAnarahitatvAt andhavat, ato'bhyupehi samastAni samyagdarzanAdIni mokSakAraNAnyekatarAbhAve'pyasAdhanAni ataH kAraNAt trayANAM grahaNaM kRtam // atha yadA darzanAdInAmekaM prAptaM bhavati tadA parasyAvasthAnamasti ? nAstItyAha-bhajanA kaaryaa| atra tAM darzayati-eSAM ca pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaraM, uttaralAbhetu niyataH pUrvalAbha ityAdi / eSAmiti, darzanAdInAM sUtro. ktAnAm, cazabdaH samuccaye / kathamiti cet , yathaiva samastAnAM muktihetutA pratipannA evamidamapi 1'ekaikasyetarani.' iti kh-paatthH| 'ekaikasyaitasya tatparani.' iti ga-pAThaH / 2 'sAdhayanti' iti ga-pAThaH / "vizeSaNe' iti g-ttii-paatthH| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ca pratipattavyam / kiM taditi cet , ucyate-lAbhaniyama iti / pUrvasya lAbha iti sUtrakramamaGgIkRtya pUrvasya-samyagdarzanasya lAbhe-prAptau bhajanIyaM-vikalpanIyaM syAt vA na veti, uttaraM, jJAnaM cAritraM ca, yataH devanArakatirazcAM manuSyANAM ca keSAzcidAvibhUte'pi samyagdarzane na bhavatyAcArAdikamaGgapraviSTaM jJAnam , na vA dezasarvacAritramiti / tathA prApte'pi jJAne kenacit na cAritraM niyamata eva prAptavyam, tadAvaraNIyakarmodayAditi, samyagdarzanAta ataH kaizcidevaM bhASyametad vyAkhyAyi-paramArthato yasmAt trINyapi samyagjJAnasya samyagdarzanAdIni bhinnAnIti / kathaM hi bhedaH samyagdarzanasya minnatA . jJAnAditi cet, ta evaM varNayanti pRSTAH, kAraNabhedAt svabhAvamedAdityAdinA, kAraNabhedastAvadayam, yataH samyagdarzanasya tritayaM kAraNaM samutpattI, kSayopazamaH kSayaH upazamazceti / jJAnasya tu kSayaH kSayopazamo vA, yadi ca na tayorbhedaH kimiti darzanasya trividhaM kAraNam itarasya dvividham ? / tathA svabhAvabhedo'pyasti, yajjaineSu padArtheSu svataH parato vA rucimAtramupapAdi 'tadeva satyaM niHzakaM yajjinaiH praveditamupalabdhaM ceti / tathA viSayabhedo'pyasti, sarvadravyabhAvaviSayA ruciH samyaktvaM "savvagayaM sammattaM " iti vacanAta, zrutajJAnaM tu sakaladravyagocaraM katipayaparyAyAvalambi cetyevaM kila pAramArthika bhedaM pazyadbhirbhASyaM vyAkhyAtam / apare tu, jJAnadarzanayoH samIcorbhedamaprekSamANAH prabhASante, eSAM ca pUrvasya dvayasya samyagdarzanasya samyagjJAnasya ca lAbhe-prAptI, bhajanIyaM syAd vA na veti, uttaraM cAritram, uttarasya tu sUtrakramopanyastasya samyakacArivasya lAbhe niyato nizcitaH pUrvalAbha iti-pUrvayoH sUtrakramavyavasthitayoH samyagdarzanasamyagjJAnayorlAbhaH-prAptiriti, anyathA tat samyakcAritrameva na syAd yadi tAbhyAmanugataM na svAditi // nanu kathaM kAraNAdikaM bhedaM na pazyanti ? / ucyate-matijJAnasyaiva rucirUpo yo'pAyAMzastat samyagdarzanam , jJAnAdRte'nyat samyagdarzanaM na samasti / kAraNAdibhedastvanyathA pAkhyAyate, yo'sAvupazamo'nantAnubandhyAdInAM sa tasya samyagdarzanasyotpattau nimittaM bhavati, yathA kevalajJAnasyotpattau mohanIyakSayaH, na punastadeva mohanIyaM kevalasyAvaraNamiti zakyamabhyupagantuM, nimittaM tu mohanIyakSayaH tenAkSINena kevalasyAnutpatteH, evamihApi yAbadasAvanantAnubandhyAdInAmupazamo na bhavati na tAvat samyagdarzanaparyAyasyAvirbhAvaH, na punastadevAnantAnubandhyAdyAvaraNaM smygdrshnsy| kiM punarAvaraNamiti cet, jJAnAvaraNameva, tAvabedaM kSayopazamaM na pratipadyate yAvadanantAnubandhyAdInAM nopazamaH samajanIti / anantAnubavyAdhupazame sati tadupajAyata ityupazamasamyagdarzanaM bhaNyate, svAvaraNakSayopazamamaGgIkRtya Sayopazamajametaducyate, tasmAt parata upazamavyapadezo na svAvaraNApekSayA iti / tathA svabhAvamedaH pUrvapakSavAdinA yo'bhyadhAyi tatrApyevaM paryanuyogaH kartavyaH ko'yamabhilASo 'zreSThAH' iti ka-sva-pAThaH / 2 sarvagataM samyaktvaM (aav0ni0)| 3 prakAzyate' iti ka-kha -pAThaH / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapratyayasamyaka tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 rucitattvalakSaNo'nyo matyAdhapAyAMza virahayyeti / evaM viSayabhedo'pi nirAkArya iti / tasmAt jJAnasyaiva viziSTAvasthA'nyamataparikalpitatattvanirAsato jinavacanonItapadArthazraddhAnalakSaNA samyagdarzanavyapadezaM pratilabhata iti nyAyyam / idAnIM sUtropanyastasamyagdarzanAdyavayavAnAM prativibhAgataH karotyarthapratipAdanam-tatra samyagiti prazaMsAoM nipAta ityAdinA / tatretyanena samyagdarzanazabde jJAnAdiSu ca yaH samyakzabdaH sa kimarthAntaramurarIkRtya pravRttaH1 nAmAkhyAtAdInAM kimetat padamiti paryanuyoge satyAha-samyagiti / itizabdodvizudasya svarUpe sthApayati, samyakzabda ityrthH| prazaMsA, aviparItatA yathAvasthitapadArthapariccheditA, sA'bhidheyA vAcyA'syeti prazaMsArthaH, nipAtyate'vidyotakatayA nipAtaH / idaM ca kila nisargasamyagdarzanAGgIkaraNAd vyAkhyAnamavyutpattipakSAzrayaM parigRhyate, yatastatpUjitataraM svata evopajAyamAnatvAt, taditarat tu yadyapi tathaivAviparItArthatayA viSayamavacchinatti tathApi tatra parasAhAyikamasti tadasmin pakSe nAvazyatayA zritam |evN tAvat prakRtipratyayamanAlocya samyakazabdArtho nirUpitaH, vyutpttipksse'pyrthprdrshnaayaah-smctevoN| sampUrvAdazcateH sAdhyametadrUpamiti, arthaH punaH gatiH pUjA vAzrayaNIyeti, tatra pUjA pUrvavyAkhyA - nena darzitA, iha tu gatyartho varNyate, samaJcati gacchati vyApnoti sarvAn yak zabdArthaH dravyabhAvAniti samyak / kaH kartha iti cet yadetad darzanaM rucirUpaM tat sama" zcati vyApnoti evamete jIvAdayo'rthAH yathA nayasAmagryA jainairAkhyAyante, na punarekanayAvalambisAGkhyavat pratipadyante, nityA evaite, anityA jhati vA zAkalikacIvarakavat, na santi vA laukAyatikavaditi, kathaJcitsanti (kathaJcinna santi) kathaJcinnityAH kathazcidevAnityAH dravyaparyAyanaryadvayaprapaJcApekSayetyAviSkariSyAmaH paJcamAdhyAye / evaM ca tatra yadA dRSTiH pravartate tadA samyagiti kathyate / vAzabdo vikalpapradarzanAya / etasmizca pakSe kilAdhigamasamyagdarzanaM kathitam , yatastadeva prAyovRttyA dravyaparyAyanayasamAlocanena gurUpadezapUrvakamitikRtvA yathAvadavagacchati zAstrAdyabhyAsAditi / evaM samyakazabdaM nirUpya samprati darzanazabdArthakathanA, yataH anekasmin kArake ca lyuT sambhAvyate karaNAdike pazyati sa tena tasmistasmAdityAdi, ato viziSTa eva kArake bhAvAkhye dRzyata ityAdibhAvo darzana miti / dRSTiA aviparItArthagrAhiNI jIvAdikaM viSayamullikhantIva pravRttA sA samyagdarzanam / atha kimarthamanyAni kArakANi nirasya bhAvakArakamAdideza bhASyakAraH ? ucyate-jJAnameva tat tAdRzaM mukhyayA vRtyA tathA'vasthitaM, ye tu tatra karaNAdivyapadezAsta upacaritA iti kRtvA na teSvAdara iti bhAvaM darzitavAn / dRzeriti / etatpUrveNa vA sambandhamupayAti dRzeyadetaddarzanamiti rUpametat bhAve bhAvAbhidhAyi pratipattavyam, athavA pareNa dRzeH prAptirupalabdhirvAcyA sA caivarUpA, avybhicaarinniityaadi| vyabhicaratyavazya miti1 dhanuzcihnitaH ayaM kha--pAThaH / 2 'nayaprapaJcA' iti ka-va-pAThaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vyabhicAriNI, sA ca ekanayamatAvalambinI, sAmAnyamevAsti na vizeSAH santi, vizeSamAtraM vA samasti na sAmAnyamityAdikA, yataH sA nayAntareNApakSipyate asatyatvAt, ato vyabhicAriNI, na vyabhicAriNI avyabhicAriNI, kA, yA sarvAnnayavAdAn sAkalyena parigRhya pravRttA kathaJcit sAmAnyaM dravyAstikAjJAcchandataH satyaM vizeSAzca paryAyAvalambanamAtrasatyA ityAdiprapaJcenAvyabhicAriNI, tAM kathayati-sarvendriyAnindriyArthaprAptiriti / indriyAnindriya . sarvANi niravazeSANi, indriyAnindriyANi, indrasyAjIvasya praaptisvruupm| da liGgAni zrotrAdIni paJca, anindriyaM, manovRttirodhajJAnaM ceti / - zrotrAdInAM paJcAnAM dvayozcAnindriyayorartho viSayaH zabdAdiH paricchedyaH, zrotrAdiparicchinnArthAnusandhAyi ca manovijJAnamanupravRtteH / oghajJAnamanindriyajamevendriyAnusArivijJAnanirapekSaM, 'pRSThata upasarpantaM sarpa buddhathaiva pazyantIti vacanAta, vallayAdInAM nIvAdyabhisarpaNajJAnaM kacinmanonirapekSamiti, atasteSAmindriyAnindriyArthAnAmupalabdhiH-prAptiH svataH parato vA tadarthaprakAzanottarakAlabhAvinI grAhyA, na tu teSAM sarvendriyAdyarthAnAM sannikarSamAtraprAptirabhipretA, na ca sarvendriyANAM svena viSayeNa sahAzleSaH samasti, yatazcakSuH svadezasthaM yogyadezavyavasthitaM rUpamArUpayati, nAsya gamane sAmarthyamasti, aprApyakAritvAt / zrotrAdIni tu prAptArthagrAhINi, prApyakAritvAt catvAri, manovijJAnaM tu tatpRSThAnusArivikalpakam , ato'vyabhicAriNI sarvendriyAdyupalabdhiH, idameva tattvaM paramArthaH zeSaH paramArtho na bhavati / etatsamyagdarzanam / samprati nipAte samyakazabde gRhIte yo'rthastaM bhAvArthaM ca darzayati-prazastaM darzanaM samyagdarzanamiti / aviparItAnAM dravyabhAvAnAM jagannAthAbhihitAnAmAlambikA pravRttiH rucilakSaNA sA prazastaM darzanamiti, prazastamuktisukhahetutvAt / tathA vyutpattipakSAzrito yo'rthastaM kathayati-saGgataM vA darzanaM samyagdarzanamiti / nityAnityasadasatsAmAnyavizeSeSu jainapravacanAnusArAt tasyaiva vijJAnasya nayadvayasamAropaNena ca pravRttiH sA saGgatamiti vyapadiSTA / evaM samyagdarzanazabdAvayavAnvAkhyAnaM kurvatA bhASyakRtA samyagjJAnacAritrayorapi kAkA kRtam / samyagjJAnazabde'pi samyakazabdaH prazaMsAoM nipAtaH samazcatervA, jJAnamiti ca bhAva eva, evaM cAritramApi, svasthAne ca vizeSamAviSkariSyAma iti // 1 // ____ samprati samyagdarzanAdInAM yathAkramasanniviSTAnAmAdyasyaiva lakSaNaM yathoddezastathA nirdeza ityabhidhAtukAma Aha-"tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" (1-2) / 'padAkSaravacanavAkyAnAmabhiprAyavivaraNaM vyAkhya'ti vacanAt / prAgavAci vAcakamukhyena "lakSaNato vidhAnatazyopadekSyAmaH " ( 1-1) iti, satyapi pramANanayanirdezasadasadAdyanekAnuyogadvAravyAkhyAvikalpe punaH punastatra tatraitadeva dvayamupanyasyan bhASyAbhiprAyamAviSkaroti sariH lakSaNavidhAne evAsmin zAstre ca pradhAnAdhikArike ityato lakSaNamupanyasyati / atra paryAyani Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthAdhigamasUtram [ adhyApaH / meMdAmedAdibhiH padAyabhiprAyaH prakAzanIyaH, tatra pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi paryAyAH, prakRtipratyayAdinirbhedena tathA gRhItAnvarthazabdavivaraNaM nirbhedaH, tathA vAkyAntareNa nirUpaNaM prabhedaH, tatredaM sUtraM vAkyAntaranirUpaNadvAreNa prANAyi muurigaa| athavA samudAyo mukteH kAraNatayA nirUpita iti, na ca samudAyiSvaparijJAteSu tat parijJAnamastItyAyasya lakSaNapracikAsayiSayA sUtraM papATha // sUtram-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 1.2 // ttii-tttvaarthetyaadi| anekasamAsakalpanAsambhave yatra sukhena buddhirAdhAtuM zakyate pratipipAdayiSitArthapravaNA tAM kalpanAmupanyasyati // bhA0-tattvAnAmarthAnAM zraddhAnaM, tattvena vA arthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnaM, tat samyagdarzanam / tattvena bhAvato nizcitamityarthaH / tattvAni jIvAdIni vakSyante (1-4) / ta eva cArthAH, teSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / tadevaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // 2 // TI0-tattvAnAmAnAmiti / tattvAnAm aviparItAnAM, ke vA aviparItAH ! ye syAdvAdakesarigocaramanatikramya sthitAH, ye tvekanayakalpakavilokitAste viparItAH / arthAnAmiti, aryamANAnAM svaiH svairjJAnavizeSaiH paricchidyamAnAnAM, zraddhAnaM rucirabhiprItiH samyagdarzanaM, yathArhatA vigatarAgadveSaprapaJcena jagade jagadekabandhunA tathedaM satyaM jIvAdivastu / nanu ca vyabhicAre sati vizeSaNavizeSyakalpanA nyAyyA yathA nIlotattvArthasyArthaH palAdiSu, iha tu yat tattvaM tannArtha vihAyAnyad bhavitumarhati arthoM vA tattvamantareNeti yadeva tattvaM sa evArtho ya eva cArthastadeva tattvamiti punaruktArekA / ucyate / paramatApekSaM vizeSaNamityarthasya tattvamupAttaM, yataH kANabhujamatanirUpito buddhakapilAyuktazcArtho vyabhicArI, sattAdravyatvAdisAmAnyavizeSarUpaM parityaktaparasparasvAtmA khapuSpavadasanneveSyate, nahi vizeSAH sambhAvayituM zakyAH anvayinaikena zUnyAH, na cAsti sAmAnyaM, nirvizeSatvAt ityAdidoSasaMsparzaparijihIrSayA vizeSaNamAzrIyate, tasyAnarthatvAdekanayAbhiprAyamAtratvAditi, ato vyabhicArAd yuktaM tattvazabdopAdAnam , svamatamapyaGgIkRtyaikanayAvalambanamanartha eva tattvazabdena vyudasyate // athavA kimasmAkaM paramatenaikanayAvalambanena ca yadeva niHzakaM tadevAzrayAma iti vigrahAntaraM darzayannAha--tattvena vArthAnAM zraddhAnamiti / idamapyarthakathanaM na tu tripadastRtIyAtatpuruSaH sambhavati, evaM ca dRzyam-arthAnAM zraddhAnamarthazraddhAnaM tattvenArthazraddhAnaM tattvArthazraddhAnamiti, vAzabdaH pakSAntarapradarzanArthaH, ayaM vA pakSa Astheya iti / tat iti pUrvasUtroktaM nirdizati Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 2 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam "samyagdarzana miti lakSyaM lakSati, tattveneti ko'rtha ityata Aha-tattvena bhAvato nizcitamityartha iti / tattvenetyasya vivaraNaM, bhAveneti copayuktasya nizcayanayamatAllabhyata iti kathayati / athavA bhAveneti svapratipacyA, no mAtApitrAdidAkSiNyAnurodhAt navA dhanAdilAbhApekSakRtakamAtrazraddhAnaM nizcitaparijJAnaM tadeva tathyaM yajinebhoSitamupalabdhaM vA, ityevaM samAsakalpanAdvayaM nirdizyAvayavArtha darzayannAha-tattvAnItyAdi / tattvAni ityaviparItabhAvavyavasthAni niyatAni jIvAdIni iti / jIvA upayogalakSaNA (2-8)AdiryeSAM sUtrakramamAzritya tAni jIvAdIni / tattvArthazabdayorvizeSyakalpanAmAzrityAha-ta eva cAthoM iti / ta eva ceti arthApekSayA puMlliGganirdezaH, ta eva jIvAdayaH, arthA aryamANatvAd anAdisAdipAriNAmikAdinA bhAvena jIvapudgalA anAdipAriNAmikena ca jIvatvenopayogasvarUpeNa sAdipAriNAmikena ca manuSyanArakatiryagdevAdinA, pudgalA apyajIvatvenAnupayogasvarUpeNAnAdipAriNAmikena ca sAdipAriNAmikena kRSNanIlAdinA paricchidyamAnatvAt arthA ityucyante / dharmAdharmAkAzAstu anAdipAriNAmikenaiva gatisthityavagAhasvabhAvena paricchidyante, yato na kadAcit tAmavasthAmatyAkSustyajanti tyakSyanti vaa| paratastu sAdipAriNAmikenApi paricchidyanta eva, yathoktamAkAzAdInAM trayANAM parapratyayo niyamata ityataH paricchidyamAnatvAdarthA ityucyante // zraddhAnamityasyArtha nirUpayati-zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNamiti / anena zraddhAnamityetallakSaNaM teSu pratyayAvadhAraNamiti kathayati / teSu iti jIvAdiSu // nanu ca SaSThayartha prAk pradarzya saptamyarthakathanamiSaSThIsaptamyoH sitamyA - dAnImasAmpratamiti / ucyate-etat kathayati, prAyaH SaSThIsaptamyora bheda eva dRzyate, yathA girestaravaH girau tarava iti, ye hi tasyAvayavAste tasmin bhavanti, evamatrApi yajIvAdInAM zraddhAnaM tajjIvAdiSu viSayeSu bhavatIti na doSaH / pratyayAvadhAraNamiti, pratyayena pratyayAt pratyaye pratyayasthAvadhAraNamiti / yadA vit pratyayenAvadhAraNaM, tadA AlocanAjJAnena zrutAdyAlocya evametat tatvamavasthitamityavapArayati / avadhAraNamiti ca kateri bhAve vA, jIvo'vadhArayati, tasya cAvadhAraNaM ruciriti / athavA pratyayeneti kAraNena nimittenAvadhAraNam / kiM nimittamiti cet, tadAvaraNIyakarmaNAM bhayaH kSayopazamo vA, tena nimittenAvadhArayati etadeva tattvam / athavA utpattikAraNaM pratyayaH, khabhAvodhigamo vA, tena pratyayena kAraNeneti, evaM tattvamavasthitamityavadhArayati / tasmAd vA kSyAdikAdavadhAraNam / sati vA tasminnavadhArayati / SaSThIpakSe'pi pratyayasya-vijJAnasyAvadhAraNaM anyamataparikalpitatattvAdapAsya tadvijJAnaM jaina eva tattve'vadhArayati, etadeva tattvaM zeSo'paramArtha iti / evaM tattvArthazraddhAnamiti vivRtaM padaM, samyagdarzanamiti tu pUrvayoga eva vivRtaM na tad vivRNoti / etat punaH samyagdarzanaM kathamutpannaM sat pareNa jJAyate kiM cihnamasyotpannasyeti ? vihaM darzayati-tadevamityAdi / tad iti tattvArthazraddhAnaM nirdizati / evamityavaya kathaMci Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 vapratibhAgena nirdhArita prazamAdicihnamavabudhyasva / suparIkSitapravaktapravAcyapravacanatattvA ___ minivezAd doSANAmupazamAt prazama ityucyate, indriyArthaparibhogaprazamAdivyAkhyA vyAvRttirvA prazamaH, tasya prazamasyAbhivyaktiH-AvirbhAvazciraM lakSaNaM bhavati samyagdarzanasya / yo hatattvaM vihAyAtmatAtattvaM pratipannaH sa lakSyate samyagdarzanasampanna iti / saMvegaH-sambhItiH jainapravacanAnusArAd yasya bhayaM narakAdigatyavalokanAdbhavati, ta eva jIvAH svakRtakarmodayAnarakeSu tiryakSu manujeSu mahad duHkhaM zArIramAnasazItoSNAdidvandvApAtajanitaM bhArAropaNAdyanekavidhaM dAridyadaurbhAgyAdi cAnubhavati tad yathaitan na bhaviSyati tathA yatnaM karomItyanenApi saMvegena lakSyate, samastyasya samyagdarzanamiti / nirvedo-viSayeSvanabhiSaGgo'haMdupadezAnusAritayA yasya bhavati, yathehaloka eva prANinAM durantakAmabhogAdhyavasAyo'nekopadravaphalaH paraloke'pyatikaTukanarakatiryagmanuSyajanmaphalaprada ityatona kizcidanena ujjhitavya evAyamatiprayatnenetyevaMvidhanirvedAbhilakSyaM samyagdarzanamiti / anukampA-ghRNA kAruNyaM sattvAnAmupari, yathA sarva eva sattvAH sukhArthino duHkhaprahANArthinazca, naiteSAmalpA'pi pIDA mayA kAryeti nizcitya cetasA''rpUNa pravartate svahitamabhivAJchanityanenApi cihnayate rucistattvapravaNA / Astikyamiti astyAtmAdipadArthakadambakamityeSA matiryasya sa AstikaH tasya bhAvaH tathApariNAmavRttitA Astikyam, santi khalu jainendrapravacanopadiSTA jIvaparalokAdayaH sarve'rthA atIndriyA iti, evaMrUpeNApyAstikyena jJAyate samyagdarzanayukto'yamiti / ata evaiSAM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAnAM abhivyaktiH-udbhavo-janma saiva lkssnnN-cihnmsyotpnnsyeti| maunIndrapravacanAnusArAca, yadA prazamAdaya AzrIyante tadA yadapare codayanti mithyAdRSTerapyevaM samyagdarzanaM cinhayeteti tada dUrAMpAstaM bhvti| nahi teSAmaheMdupadezAnusArAta prazamAdayo jAyante, tadviparItamithyAjJAnasamanvayAt tu yathAkathazcidaviditaparamArthAH pravartamAnAH prazamAdivAtena pIDayante / samprati vyAkhyAya rucelakSaNaM nigamayati-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti / sAmAnAdhikaraNyaM cAtaH kRtavAn, na yato'styanayoranyatvarUpo bheda iti yathAbhinnarUpo dhUmaH, yathA'niruSNa ityevaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // 2 // ____ evaM nirdhArite samyagdarzanasvarUpe Aha-sarva satpadyamAnaM vastu hetumapekSyotpadyate thaTAdaya iva mRdAdinA, evamidaM prAgavasthAyAM mithyAdRSTeraprakaTIbhUtamuttarakAlamupajAyamAnaM prazamAdinA lakSyate, tasya punarutpattau ko heturityucyate sUtram-tanisargAdadhigamAd vA // 1-3 // TI0-tacchabda etacchabdArthe matvetyAha 1' sarveSAmatIndriyAH' iti kha-pAThaH / 2 'dUrAdapAstaM' iti ka-kha-pAThaH / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam __ bhA0-tad etat samyagdarzanaM vividhaM bhvti| nisarganisamAdhigamaH samyagdarzanam adhigamasamyagdarzanaM c| nisagoMdadhigamAd varNanam votpadyata iti dvihetukaM vividham / nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanAntaram / jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva iti vakSyate (2-8) / tasyAnAdau saMsAre paribhramataH karmata eva karmaNaH svakRtasya bandhanikAcanodayanirjarApekSaM nArakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt tAni tAni pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sataH pariNAmavizeSAdapUrvakaraNaM tAdRga bhavati yenAsyAnupadezAtU samyagdarzanamutpadyata ityetat nisargasamyagdarzanam // adhigamaH abhigama Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / tadevaM paropadezAd yat tattvArthazraddhAnaM bhavati tadadhigamasamyagdarzanamiti // TItadetaditi / etadityukte'pyanekasya viSayasya pratyakSasya etacchabdavAcyasya sambhavAt prakRtena vyavacchedaM karoti-samyagdarzanamiti / nimittadvayenopajAyamAnatvAd vividhamityAha, na punaratra mukhyayA vRttyA bhedaH pratipAdayitumiSTaH, kAraNasya pRSTatvAditi, tenaiva nimittadvayena vyapadizannAha-nisargasamyagdarzanaM adhigamasamyagdarzanaM ceti / AtmanastIrthakarAdyupadezadAnamantareNa khata eva jantoryat karmopazamAdibhyo jAyate tat nisa samyagdarzanam, yat punastIrthakarAdyupadeze sati bAhyanimittasavyapekSamupazamAdibhyo jAyate tat adhigamasamyagdarzanamiti, ca zabdo bhinnanimittapradarzanaparo nisargasamyagdarzanasya nisarga eva prayojanamitarasya tvadhigama eva, na punarekasyaiva samyagdarzanotpattau dvayaM nimittaM bhavatIti etadeva vA'(cA?) samAsakaraNe prayojanaM cazabdena dhotitamiti, itarathA hyevaM vaktavyaM syAt nisargAdhigamAbhyAmiti, vAzabdo'pi ca na kartavyo bhavati ekasyaivobhayarUpasya nimitasyAzritatvAditi / tadevaM laghunopAyena siddhe'rthe yada bhinnavibhaktitAMzAsti tat kathayati-bhinne khelvete kAraNe / atha kathaM tadevaM vyapadizyate nisargasamyagdarzanaM kathaM vA'dhigamavyapadezaM pratipadyata ityata Aha-nisargAdadhigamAda votpadyata iti / iti tasmAdityasyArthe, yacchabdastu yattadornityasambandhAdeva nIyate, yasmAnisargAdadhigamAcca kAraNAdupajAyate tasAt tenaiva vyapadizyate yavAGkuravat, yattadapUrvakaraNAnantaramAvyanivRttikaraNaM tat nisarga iti bhaNyate / tasmAn kAraNAt nisargAkhyAdutpadyate yA'sau ruciH sA kAryAkhyA / tathA yo'sau bAhya upadezaH sa ta(ya?)tra heturbhavati tata utpadyate yA ruciH sA tatkAryA bhavatItyevaM kAryA ruciH kAraNaM 1 'khalveva ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'sA tatkAryAkhyA' itiga-pAThaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram - [adhyAyaH 1 nisargo'dhigamo veti / evaM caHkAryakAraNabhAve darzite codaka Aha-yadi mukhyayA vRttyA hetuH pratipAdyate sUtreNa tathA sati kimevaM purastAda vyapodezi bhavatA tadetat samyagdarzanaM dvividhamiti ? evaM tu vAcyamAsIt-tasya samyagdarzanasya dvau hetU iti, tAveva sUtrapratipAdyau hetu pradarzanIyau, na punaH sUtreNAnabhisamIkSitaM dvividhatvamityevaM paryanuyuktaH smAha-dvihetukaM dvividhamiti / dvau nisargAdhigamAkhyau pratyekaM asamAsakaraNajJApitau hetU yasya tad dvihetukam, sa tu dvividhamiti mayA vyapadiSTaM, etat kathayati kAraNadvairUpyAt kAryadvitvaM na punamukhyabhedapratipAdanaM prepsitaM, iha tu sUtre nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnata iti (1-7) / vidhAnagrahaNAt kSayasamyagdarzanAdividhAnaM pratipAdayiSyate / yadi tadyutpattI nisargaH kAraNamabhyupeyate tathA sati vAcyo nisargaH kimAtmako'sAviti ? ucyate-nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanarthAntaramityAdi / nisRjyate-tyajyate'sau kAryanivRttau satyAmiti nisargaH, nahi kArye utpanne kAraNenApekSitena kizcit prayojanamasti, utpanne hi samyagdarzane anivRttikaraNaM tyajyate, prayojanAbhAvAta, na cAtyantaM tasya tyAgamabhyupagacchAmo, yatastadeva kAraNaM tenAkAreNa pariNatamiti, utphaNaviphaNaprasAritAkuNDalitabhujaGgavata, (uta-) phaNapariNAmena yo hirajaniSTa sa eva vigataphaNo mukulamAdhAya santiSThate, utthitAsInazayitanikuTitapuruSavad, vA utthito'pi puruSaH puruSa eva niSaNNaH zayito vA, nAvasthAmAtrabhedAdavasthAvato bhedaH zakyo'bhyupetum, parizaTitapatrApariNAmabhedaH GgArakitapuSpitapalAzavat pariNAmasyAnekarUpatvAt / pariNAmino'nvayi dravyasya na sarvathA bhedastattvAt / evamihApyanivRttirUpo nisargaH pariNAmaH samyagdarzanAkAreNa vartate, pUrvAvasthAM vihAya pariNAmaH, anvayi jIvadravyaM tu dhruvaM pariNAmi coktam, sRjeH pariNAmepratItatvAt svabhAva ityAha / yataH pariNAmo hi prayogeNa ghaTAdInAM visrasA cAbhrendradhanurAdInAM dRSTa ityataH vaisrasikapariNAmaM kathayatyanena, nAsAvanyena prANinA tasya kriyate'nivRttirUpapariNAma iti, svenaivAmanA'sau bhAvojanita iti svabhAva ityucyate, nArthAntaravRttitvamasti vyavahArAt , nizcayAt tu sarvazabdAnAM bhinnArthatvam / sa punaranivRttisvarUpapariNAmaH kasya bhavati kathaM vA prApyate ? ityukte uttaraM bhASyamAha-jJAnadarzanetyAdi / yenAsyAnupadezAt samyagdarzanamutpadyate ityetatparyantaM yaduktaM kasyeti ? jIvasyeti brUmaH / kiMlakSaNo jIva iti ? / naeparijJAte jIve tasyaiSa iti zakyaM pratipattumiti / ucyate-jJAnAdyupayogalakSaNa iti / upayogarUpo jIvaH jJAnaM ca darzanaM ca tAvevopayogI lakSaNamasya sa jJAnadarzanopa yogalakSaNa iti, jJAnaM nAma yajIvAdInAM padArthAnAM vizeSaNariccheditayA pravartate tadU jJAnam, yat punasteSAmeva sAmAnyaparicchedapravRttaM skandhAvAropayogavat tad darzanamabhidhIyate / na ca kazcidevamAtmakaH prANI vidyate ya AbhyAM rahita iti, 1 'yapAdizi' iti ka-kha-pAThaH / 2 'yuktamAha' iti ka-kha-pAThaH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3-] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 37 ye'pi hi prakRSTAvaraNakarmapaTalAcchAditA nigodAdayaH pazcaikendriyA jIvanikAyAste'pi sAkArAnAkAropayogayuktA iti / yataH sparzanendriyaM hi teSAmasti, tacca sAkArAnAkAropayogasvarUpamato vyApilakSaNam / jJAnadazanopayogI lakSaNamastyetat sUktamiti / itizabdaH evakArArthe, jIva evopayogalakSaNo na paramANvAdaya iti / vakSyate-abhidhAsyate, upayogalakSaNo jIva ityasmin dvitIyAdhyAyavartini sUtre, ato nitisvarUpasya jIvasya sa nisargarUpaH pariNAma iti / yadapyuktaM kathaM prApyata iti, tat kathayati-tasyAnAdAvityAdinA / tasyeti nirdhAritasvarUpaM jIvamAha / tasya jIvasyAnubhavata ityanena nisargaprAptirItiH sahAbhisambandhaH / tathA sthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sata . etAni sarvANi jIvavizeSaNAni / anAdau saMsAra ityasya tu narakAdibhavagrahaNeSvityetada vizeSaNam, karmata eva karmaNaH svakRtasyeti trayANAM vizeSaNavizeSyatA, bandhanikAcanodayanirjarApekSaM vividhaM ityetad dvayaM puNyapApaphalamityasya vizeSaNam, anubhavata ityasya tu hetugrantho'yaM jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAditi, tAni tAnItyAdipadadvayaM gacchata ityasya vyApyaM karma, evaM sambandhe kathite vivRNoti-avidyamAna Adirasya so'yam anAdiH, na khalu saMsArasyAdidRSTaH kevalajyotiSA'pi prakAzite samastajJeyarAzau, atastasyAbhAvAdanupalabdhiH, na tu jJAnasyAzaktigrahaNaM pratIti / sandhAvanti yatra vakarmabhiH preryamANA jantavaH sa saMsAra iti, utpattisthAnAni narakAdIni, nizcayanayasya tu sarva svapratiSThaM vastviti Atmaiva, ta eva vA prANinaH sandhAvantastAMstAn pariNAmAnArakAdIna saMsAra iti kathyate, anAdau saMsAra iti ca sRSTiM nirasyati / nahi kazcijagataH sraSTA .. kartA samasti puruSaH, yathaiva hi tena kenacit sRSTAH prANyAdi (1)jagatkartRtvavAda vAdaH mantastathA'nye'pi prANinaH / kaJantarAbhyupagame cAnavasthA / sati nirAsaH ___copakaraNakalApe dalikadravye ca nipuNAH kumbhakArAdayaH kAryosAdAya yatamAnAH phalena yujyante nAnyathA, na cAkAzAdInAM kAraNamupalabhyate kizcita, nApi kizcit sarge jagataH sraSTuH prayojanamasti prekSApUrvakAriNaH / krIDAparthamiti cet, kutaH sargazaktiH? prAkRtatvAt / sukhitaduHkhitadevanArakasattvotpAdane cAkasmikaH pakSapAto dveSitA ceti / evaM kAryakAraNasambandhaH sabhavAyapariNAmanimittanivartakA dirUpaH siddhivinizcaya-sRSTiparIkSAto yojanIyo vizeSArthinA dUSaNadvAreNeti / karmata iti paJcamI, jJAnAvaraNAdikASTavidhAdudayaprAptAt krodhAdyAkArapariNAmahetukAt yadyadanyat karmopacitajJAnAvaraNAdi tasya karmaNaH svkRtsyeti| tacca karmato yadupAdAyi karma tat svenAtmanA kRtaM na punaH prajApatiprabhRtinA tat karma saMzleSitamAtmasAmarthyAt,etat syAd yadA''dikarma prajApatirakarot sarvaprANinAM tato'nyA karmasantatiH svakRtetISTameva prasAdhitamiti, ucyate-evamamevaivakAraH prayujyate, karmata eva sarva karma badhyate, anAditvAt, saMsRterAdikamaiva nAsti, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 pratiSiddhazca kartA / tadapi vA karmata eva badhyate karmatvAdidAnIntanakarmavat / evaMvidhasyAsyopAttasya karmaNaH phalamanubhavata iti / kimapekSaM punastatphalamAha-bandhanikAcanodaya nijerApekSAmiti / bandho nAma yadA''tmA rAgadveSasnehalezAvalIDhasthitibandhAdi. di. sakalAtmapradezo bhavati tadA yeSvevAkAzadezeSvavagADhasteSvevAvasthitAn - kArmaNavigrahayogyAnanekarUpAn pudgalAn skandhIbhUtAnAhAravadAtmani pariNAmayati sambandhayatIti svAtmA tatastAnadhyavasAyavizeSAjjJAnAdInAM guNAnAmAvaraNatayA vibhajate haMsaH kSIrodake yathA, yathA vA AhArakAle pariNativizepakramavazAdAhartA rasakhalatayA pariNatimAnayatyanAbhogavIryasAmarthyAt, evamihApyadhyavasAyavizeSAt kizcid jJAnAvaraNIyatayA kizcid darzanAcchAdakatvenAparaM sukhaduHkhAnubhavayogyatayA paraM ca darzanecaraNavyAmohakAritayA'nyannArakatiryaanuSyAmarAyuSkenAnyad gatizarIrAdyAkAreNA'paramuccanIcagotrAnubhAvenA'nyad dAnAdyantarAyakAritayA vyavasthApayati / eSa prkRtibndhH| sthitibandhastu, tasyaivaM pravibhaktasya adhyavasAyavizeSAdeva jaghanyamadhyamotkRSTAM sthiti nivartayati jJAnAvaraNAdikasyaiSa sthitibandhaH / anubhAvabandhastu, kRtasthitikasya svasmin kAle paripAkamitasya yA'nubhUyamAnAvasthA zubhAzubhAkAreNa ghRtakSIrakozAtakIrasodAhRtisAmyAtso'nubhAvavandhaH / pradezabandhastu, anantAnantapradezAn skandhAnAdAyaikaikasmin pradeze ekaikasya karmaNo jJAnAvaraNAdikasya vyavasthApayatItyeSa pradezabandha iti / nikAcanA tu spRSTAnantarabhAvinI, spRSTatA tu noktA bhASyakAreNa pRthag nikAcanAmeMda evetikRtvA / kathamiti cet, bhAvayAmaH, baddhaM nAmAtmapradezaiH saha zliSTaM, yathA sUcayaH kalApIkRtAH paraspareNa baddhAH kathyante, tA evAgnau pratikSiptAstADitAH samabhivyajyamAnAntarAH spRSTA iti vyapadizyante,tA eva yadApunaH punaH pratApya ghanaM ghanena tADitAHpranaSTasvavibhAgAekapiNDatAmitAstadA nikAcitA iti vyapadezamaznuvate, evaM karmApyAtmapradezeSu yojanIyam / tasyaivaM nikAcitasya prakRtyAdibandharUpeNAvasthitasya udayAvalikApraviSTasya pratikSaNamudayamAdarzayato yA'vasthA zubhAzubhAnubhAvalakSaNA sa udayo vipAka iti / udayAnubhAvasamanantaramevApetasnehalezaM parizaTat pratisamayaM karma nirjarAvyapadezamaGgIkarotIti / bandhAdayaH kRtadvandvAstA apekSata iti karmaNyaN / bandhanikAcanodayanijerApekSaM, kiM tat phalaM, kathaM punastatphalaM bandhAdyapekSate ? ucyateyato bandhAdiSvasatsu na tatsambhava iti / ka ? anubhavato, nanvabhihitamanAdau saMsAra iti, sa punaH kiMbheda iti etat kathayati-nAraketyAdi / nArakatirazcoryoniH-utpattisthAnam, tacca dvitIye vakSyata iti / manuSyAcAmarAzca teSAM bhavaH-prAdurbhAvaste bhavanti yatra / grahaNAni-AdAnAni taccharIragrahaNAni ityarthaH / teSu ca teSu bhaveSu anAdisaMsArAtmasu, vividhamityanekavidham, 1'tIti tataH' iti ga-pAThaH / 2 'darzanAvaraNa' iti kha-TI-pAThaH / 3 'samabhipadyamAnAntarA' iti khaTI-pAThaH / 4 'kAnubhavo' iti ka-kha-pAThaH / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3] svopajJamASya-TIkAlaGkRtam yataH sAtasamyaktvahAsyAdikAH prakRtayo vividhAstAsAM phalamapi vividhameveti / tathA jJAnAvaraNAdyA api vividhAstatphalamapi vividhamucyate, puNyamanugrahakAri sAtAdi, pApamupaghAtakAri jJAnAdiguNAnAm, tayoH puNyapApayoH phalaM-kharasavipAkarUpaM puNyapApaphalam, tadanubhavato jIvasyopabhuJjAnasya, anu pazcAdarthe, pUrva grahaNaM pazcAt phalopabhoga iti / kathamanubhavata ityAha-jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt, jJAnadarzane vyAkhyAte tayoH khAbhAvyaM tasmAt jJAnadarzanopayogaskhAbhAvyAditi / etaduktaM bhavati-yadA yadopabhuGkte tadA tadA cetayate sukhyahaM duHkhito'hamityAdi, sAkArAnAkAropayogadvayasamanvitatvAdavazyatayA cetayata iti, uttaragranthenApi sambandho'sya / tAni tAnItyAdi / jJAnadarzanopayogaskhAmAvyAdeva tAni tAni pariNAmAntarANi yAti na tu tAbhyAM rahita iti / tAni tAnIti muhUtAbhyantare'pi - manasazcalatvAd bahUni gacchati, tAni ceha zubhAni grAhyANi, yato darzana samprApnoti zubhAjJA(?)mAskandaniti, teSAM bahutvAd vIpsayA nirdizati / athavA yAnyeva pUrvANyadhyavasAyAntarANi tAnyeva parAdhyavasAyatayA vartanta ityanvayaM darzayati-pariNAmazcAnekarUpo vijJAnAdisvabhAvaH cetanAcetanadravyagataH, tatrAcetanaH paramANvAdInAM zuklAdiH, cetanasya tu vijJAnadarzanAdiviSayasvarUpaparicchedAtmakaH / tathA devAdyavasthA pudgalAtmikA avivakSitacetanAbhAvA'cetanAsvabhAvA veti / ataH pariNAmasya vyabhicAre vizeSaNopAdAnamarthavatpazyannuvAcedaM pariNAmo'dhyavasAyarUpa iti / tasya sthAnAntarANi malImasamadhyatIvANi, zume jaghanye vartitvAt tato vizuddhataraM sthAnamanyadArohati, tato'pi vizuddhatamamaparamadhigacchataH prApnuvato vardhamAnazubhapariNaterityarthaH, anena ca gacchata iti samastamidaM caturvidhasAmAyikotpAdakANDaM sUcitaM bhavati // "sattaNhaM payaDINaM anbhintarao u koDikoDIe / kAUNaHsAgarANaM jai lahai cauNNamegayaraM // "' -vizeSAvazyake gA0 1193 ' atra bahu vaktavyamityataH prakRtopayogi kevalamucyate / sa khalu jIvastAni zubhAnya dhyavasAyAntarANyAskandananAbhoganirvartitena yathApravRttikaraNena tAmutkRSTAM nisargAdhyavasAya sAya karmasthitimava hAsya koTIkoTyAH sAgaropamAnAmantaH payaMstAvat prApaprAptiH ___ yati yAvat tasyA api palyopamAsaGkhyeyabhAgaH kSapito bhavati tasmin sthAne prAptasyAtiprakRSTadhanarAgadveSapariNAmajanitaH vajrAzmavad durbhedakaThinarUDhagUDhagranthirjAyate, tatra kazcid bhavyasattvastaM bhittvA'pUrvakaraNabalena prAptAnirvRttikaraNastattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamAsAdayati, kazcid granthisthAnAdho nivartate, kazcit tatraivAvatiSThate, na parato nAdhaH prasarpatIti / atra copadeSTAramantareNa yat samyaktvaM tannaisargikamAcakSate pravacanavRddhAH / 1 saptAnAM prakRtInAM AbhyantaraM tu kottikottyaaH| kRtvA sAgaropamANAM yadA labhate caturNAmekatarat // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 enameva ca viprakIrNamarthamAkhyAtavAn tAni tAnItyAdinA bhASyagranthenotpadyata ityevamantena / anaadimithyaadRsstterpi[iti]| nAsyAdirastItyanAdiH anAdimithyAdRSTirasyetyanAdimithyAdRSTiH-aprAptapUrvasamyaktvalAbhaH, na cAsti kazcit tAdRk kAlo yasminnupadizyetAyaM mithyAdarzanaM pratipannavAniti / tathA cAgamaH "atthi aNantA jIvA jehiM na patto tsaaiprinnaamo""| tasyAnAdimithyAdRSTeH, apizabdAt sAdimithyAdRSTerapi, yo hi bhavyaH samyaktvaM pratipadya prAka pazcAdanantAnuvandhikaSAyodayAjjAtavyalIko manojJaparamAnabaddhamatirjaghanyenAntarmuhUrta sthitvotkarSeNApApudgalaparAvarta punaH pratipadyamAnaH sAdimithyASTirbhavati, tasyApi sato-bhavataH pariNAmavizeSAt, pariNAmo'dhyavasAyazcittaM tasya vizeSaH sa eva vA pUrva jaghanyamaGgIkRtya paraH paraH zubho vizeSa ityucyate, pariNAmavizeSazveha yathApravRttikaraNamabhimataM, tataH paraM apUrvakaraNaM, aprAptapUrva tAdRzaM adhyavasAyAntaraM jIvenetyapUrvakaraNamucyate granthi vidArayataH, tatazca granthibhedottarakAlabhAvyanivRttikaraNamAsAdayati, yatastAvanna nivartate yAvat samyaktvaM na labdhamityato'nivRttikaraNaM, granthAntare prasiddhatvAt bhASyakAreNAnivRttikaraNaM nopAttam / avazyatayA vA samyagdarzanaM labhamAnasta llabhata iti kAkA'bhyupetameva, tadabhAve'bhAvAt , ato na kazcid virodha iti / samprati nigamayati-yadevamupajAtametannisargasamyagdarzana miti / jIvasya upayogasvAbhAvyAt tadadhigamAt prApyate / ko'dhigama iti cet taducyate-adhigamo'bhigama ityAdi / gamergatyarthatyAjjJAnArthatA, gamo jJAnaM ruciriti, adhiko gamo'dhikaM jJAnam, kartha vAdhikyam ? yasmAt parato nimittAd bhavati tadAdhikyAdadhikamucyate, abhigamastu gurumAbhimukhyenAlambya yajjJAnaM sobhigmH| AgamastvAgacchatyavyavaMcchittyA varNapadavAkyarAzirAptapraNItaH pUrvAparavirodhazaGkArahitastadAlocanAttattvarucirAgama ucyate, kAraNe kAryopacArAt, naDalodakaM pAdaroga iti| nimittaM tu yad yad bAhyaM vastUtpadyamAnasya samyagdarzanasya pratimAdi tat tat sarvamAgRhItaM, tato nimittAt pratimAdikAt samyaktvaM nimittsmygdrshnmucyte| zravaNaM zrutirAkarNanaM tato yajjAyate / zikSA-punaH punarabhyAsaH, AptapraNItagranthAnusArI tato yada bhavati / upadizatItyupadezo-gurureva devavacchabdasaMskArastato yat prAdurasti / evamete kizcid bhedaM pratipadyamAnA anarthAntaramiti vyapadizyante / evaM paryAyakathanaM kRtvA sampiNDaya kathayati tadevamityAdinA // tadadhigamasamyagdarzanam, evamityanenoktena bhedanirUpaNena yadabhavati / paropadezAdityanena tu nimittamAtramAkSiptaM grAhyam, anyathopadezAcchabdAditi [na] vyAptirAkhyAtA syAt, yato na kevalaM zabdAdeva bhavati, kintu kasyacid bhavyasya pratimAdyA 1 rAnti anantA jIvA yaiH na prAptaH trasAdipariNAmaH / 2'yathevamupajAtameva / tanniH' iti ka-kha-pAThaH / 3 'vyavasthityA' iti kh-paatthH| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam lokya bhavatyeva / paropadezAt paropaSTambhena yadudeti tatvArtheSu-jIvAdiSu zraddhAnaM-rucistadadhigamasamyagdarzanamiti // 3 // sampratyuttarasUtrasambandhaM svayameva lagayannAha bhA0-atrAha tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktam / tatra kiM tttvmiti?| anocyate // 3 // TI-atrAhetyAdi / atra-etasmistattvArthazraddhAnalakSaNe samyagdarzane viSayasvarUpoparakte vyAkhyAte viSayavivekamajAnacodako'nUnudava-bhavatA tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityetaduktaM, tatra kiM tatvamiti, tatretyanena tattvArthazraddhAnazabde yastattvazabdastatra kiM tattvaM kiMtasyAbhidheyamiti // nanu cAyukto'yaM prazno, bhASye tattvasya purastAnnirNayaH kRta iti, tattvAni jIvAdIni vakSyante ta evArthA ityasmin, ato nirmAte tattve praznayato jADayamavasIyate, ucyate-na jADayAt praznaH, satyamuktaM tattvAni jIvAdIni, Adizabdena tu anekasyAkSepa iti nAstIyattA, tasmAda bhASyAd na nirNayo'taH iyattAparijJAnAya praznaH / sarirAha-atrocyate / atra bhavatpradarzite tatvazabde yadabhidheyaM tadiyattayA nivRttasvarUpamucyate sUtram-jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 1-4 // - TI0-jIvAjIvAsrava ityAdinA / samAsapadaM caitat, samAsapade ca vigrahamantareNa na sukhena pratipattiH parasmai zakyA kartuM ityato vigrahayati / bhA0-jIvA ajIvA AsravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam / ete vA sapta padArthostattvAni / tAn lakSaNato vidhAnatazca puratAd vistareNopadekSyAmaH // 4 // TI-jIvA ajIvA ityAdi / jIvA aupezamikAdibhAvAnvitAH sAkArAnA ____ kArapratyayalAJchanAH zabdAdiviSayaparicchedino'tItAnAgatavartamAneSu jIvAditattvasapta. kasya svruupm| sata samAnakartRkakriyAH tatphalabhujaH amUrtasvabhAvAH / ebhireva dharviyutA - ajIvAH dharmAdayazcatvAro'stikAyAH / AsUyate yairgRhyate karma / AsravAH zubhAzubhakarmAdAnahetava ityarthaH / bandho nAma, tairAsraverhetubhirAttasya dharmaNaH AtmanA saha saMyogaH prakRtyAdivizeSitaH / teSAmevAsravANAM yo nirodhaHlaganaM guptyAdibhiH sa saMvaraH / karmaNAM tu vipAkAt tapasA vA yaH zATaH sA nirjarA / bAnazamavIryadarzanAtyantikaikAntikAbAdhanirupamasukhAtmana AtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH / itizabda iyattAyAm, etAvAneva / eSa iti bhavataH pratyakSIkRto vacanena / sapta . 1'AsravaH' iti ka-kha-gha-TI-pAThaH / 2'upazamikAdi' iti ka-kha-pAThaH / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 vidhAH sapta prakArA yasya sa saptavidhaH, artho'ryamANatvAt, eSa saptavidho'rtha iti padatrayaM ra tattvamityasya vivaraNam , tattvamiti vo'vyutpattau tathyaM sadbhUtaM paramArtha tatvamityekavacane na ityarthaH / vyutpattau tu jIvAdInAmarthAnAM yA svasattA socyate, tasyAzca ___ sattAyAH pratimedaM prativastu yo medastamanAdRtyaikatvamekatvAccaikavacanamupAttavAn // athaivaM kazcit codayeva-yA'sau jIvAdInAM sattA, sA na vaizeSikairivAsmAmirminA jIvAdibhyo'bhyupeyate yato'bhihitam-"ghaDasattA ghaDadhammo tatto'Nano paDAio mino (vize0 1722)" / tasmAt prativastu sA mettavyA, prativastu ca bhidyamAnA bahutvaM pratipadyata iti bahutvAd bahuvacanena bhavitavyam tattvAnIti, ucyate-sAmAnyena vivakSitA satI saikatvamiva vibharti, mukhyayA tu kalpanayA vastudharmatvAt prativastu bhettavyA bhavati, tadA ca bahuvacanenaiva bhavitavyameveti, etadAha-ete vA sasa padArthAstattvAnIti / ete prAra pratyakSIkRtAH / vAzabdo hi prativastu bhidyamAnaM tattvaM bahutvaM pratipadyata ityasya pakSasya sUcakaH / sapta ca te padArthAzca saptapadArthAH jiivaadyH| tattvAni dRzyAni, puNyapApayozca bandhetarbhAvAnna bhedenopAdAnam / yadyevamAsravAdayo'pi pazca tarhi na jIvAjIvAbhyAM savAdInAM bhidyante / kathamiti cet, ucyate-Asravo hi mithyAdarzatattvAnAM jIvA- nAdirUpaH pariNAmo jIvasya / sa ca kaH AtmAnaM pudgalAMca jIvayorantarbhAvaH virahayya 1 / bandhastu karma pudgalAtmakamAtmapradezasaMzliSTam / saMvaro'pyAsravanirodhalakSaNo dezasarvabheda AtmanaH pariNAmo nivRttirUpaH / nirjarA tu karmaparizATaH, jIvaH karmaNAM pArthakyamApAdayati svshktyaa| mokSo'pyayamAtmA samastakarmavirahita iti / tasmAt jIvAjIvAstattvamiti vAcyam / ucyate-satyametadevam, kiMtu iha zAkhe ziSyaH pravRtti kArito'smAt kAraNAt jJAnAdikAt sevyamAnAd bhavato mokSAvAptirbhaviSyatyanyathA saMsAra iti, tasya ca yadi muktisaMsArakAraNe na bhedenAkhyAyete tato'sya samyakpravRttireva na syAt / yadA tvevaM kathyate, Asravo bandhazcaitadadvayamapi mukhyaM tattvaM saMsArakAraNam, saMvaranirjare ca mukhyaM tattvaM mokSakAraNamiti, tadA'nAyAsAt saMsArakAraNAnAM heyatayA yatiSyate muktikAraNAnAM cAdeyatayeti, tasmAcchiSyasya heyAdeyapradarzanAyA''sravAdicatuSTayamupAttam / yat tu mukhyaM sAdhyaM mokSaH yadarthA pravRttistat kathamiva na pradaryeteti, tasmAd yuktaM yat paJcApyupAdIyanta iti / kiM punareSAM jIvAdInAM lakSaNamagnerivauSNyam ? ke vA bhedA jIvAdInAM yathA tasyaivAnestArNapAdiya ityukte tAn lakSaNata ityAdyAha / tAn jIvAdIn lakSaNata:svacidana, vidhAnato-bhedena, cazabdAd medAnapi saprabhedAn vakSyAmi, purastAtupariSTAt, kiM sakSepeNota vistareNa ? vistareNetyAha / kathamiti cet, ucyate-jIvasya lakSaNamidamupayogalakSaNo jIva iti (2-8), tadeva lakSaNaM vidhAnataH kathayiSyati, sa dvividhaH, sAkAro'nAkArazca, punastAvaSTacaturbhadAviti ( 2-9), tathA saMsAriNo muMktAdha 1 'cAvyutpattau' iti k-kh-paatthH| 1ghaTasattA ghaTadharmaH tasmAdananyaH paTAdito minnH| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5 ]. svopajJabhASya-TIkAlakRtam (2-10 ), punarvistaraH saMsAriNasvasAH sthAvarAzvetyAdinA (2-12 ) / tathA ajIvAdInAM dharmAdInAM lakSaNaM gatisthityAdi ( 5-17 ), dharmAdharmAkAzAnAM tvekatvAnnAsti vidhAnam ( 5-5), pradezAn vA'GgIkRtyAsaGkhyeyAH pradezAH dharmAdharmayoH (5-7), jIvasya ca (5-8 ), AkAzasyAnantAH (5-9) iti syAdeva vidhAnam / AsravaM lakSaNena bhaNiSyati, kAyavAcanaHkarma yogaH (6:1) sa AsravaH (6-2) iti, punastasya bhedaM zubhaH puNyasyetyAdi ( 6-3,4) / bandhasya lakSaNaM bhaNiSyati, sakaSAyatvAt jIva ityAdikam (8-2), punastasya vidhAnaM prakRtisthityAdikam ( 8-4) / tathA saMvaralakSaNaM AsravanirodhaH saMvara iti (9-1), punastasyaiva vidhAnaM sa guptisamitidharmAdikam ( 9-2) / nirjarAyA lakSaNaM vakSyati, tapasA nirjarA ceti (9-3), punastadbhedA anazanAdayaH (9-19) / mokSaH kRtlakamekSayalakSaNaH (10-3), prathamasamayasiddhAdi vidhAnam // 4 // ... atrAha-kathaM punaramI jIvAdayo'dhigantavyA iti ? ucyate-nAmAdibhiranuyogadvAraistathA pratyakSAnumAnAbhyAM (pramANAbhyAM) naigamAdibhizca vastvaMzaparicchedimirnayaistathA nirdezasvAmitvAdibhiH satsaGkhyAkSetrAdibhizca / tatra katibhedA jIvA iti pRSTe caturbhedatAkhyAnAyAha sUtram-nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 1-5 // ... TI-iti / athavA'bhidhAsyati bhavAn upayogalakSaNojIvaH(2-8),tatra kiM sarvo jIva upayogalakSaNaH1 / netyAha-bhAvajIva evopayogalakSaNa iti / atha kimanyo'pyasti yato bhAvajIva iti vizeSyate ? astItyAha / katividhazcet, ucyate-nAmetyAdi, tRtIyArthe tasiH, strArtha ca kathayannAha bhA0-ebhirnAmAdibhizcaturbhiranuyogadvArasteSA jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati / vistareNa lakSaNato vidhAnatazca adhigamArtha nyAso nikSepa ityarthaH / tadyathA-nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva iti / nAma saMjJAkarma ityanAntaram / cetanAvato'cetanasya vA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH / yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikRtivadindro rudraH skando viSNuriti / dravyajIva iti guNapayoyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate / athavA zUnyo'yaM bhnggH| yasya yajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syAt, aniSTaM caitat / bhAvato jIvA aupazamikakSAyikakSAyopaza 'adhigamAya ' iti ka-kha-gha-TI-pAThaH / 2 ' yasya nAma' iti gha-TI-pAThaH / 3 'dravyajIva ' iti gh-ttii-paatthH| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAcAryAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 mikauyikapAriNAmikabhAvayuktA upayogalakSaNAH saMsAriNo muktAzca hividhA vakSyante (2-10) / evamajIvAdiSu sarveSvanugantavyam // paryAyAntareNApi nAmadravyaM, sthApanAdravyaM, dravyadravyaM, bhAvato vymiti| yasya jIvasyAjIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tannAmadravyam / yat kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyam, devatApratikRtivadindro rudraH skando viSNuriti / dravyadravyaM nAma guNaparyAyaviyuktaM prajJAsthApitaM dhrmaadiinaamnytmt| kecidapyAhuH-yad dravyato dravyaM bhavati tacca pudgalapravyameveti pratyetavyam / aNavaH skandhAzca, saGghAtabhedabhya utpadyanta iti pakSyAmaH (5-25,26 ) / bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante (5-37) / Agamatazca prAbhRtajJo dravyamiti bhavyamAhaM / dravyaM ca bhavye / bhavyamiti prApyamAha / bhU praaptaavaatmnepdii| tadevaM prApyante prApnupanti vA dravyANi / evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAM ca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArtha nyAsaH kArya iti // 5 // ____TI-ebhirityAdi / ebhiriti sUtroktaiH, kaiH ? nAmAdibhiH, nAma AdiyeSAM te nAmAdayastairnAmAdibhiriti, Adizabdena ca neyattA'vadhRtetyatazcaturbhirityAha / ata eva vigrahamapi na kRtavAn, caturbhirityanenaiva samAsA'vyaktAbhidhAnasya vyaktIkRtatvAditi / anuyogaH-sakalagaNipiTakArtho'bhidhIyate tasya bArANi-tasyArthasyAdhigamopAyA ityarthaH / atastairnAmAdimirviracanA kAryA / viracanA viracyamAnaviSayetyatastannyAsa ityAha / asya ca vivaraNaM, teSAM iti anantarasUtroktAnAm / tAneva spaSTayati-jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati-viracanA kAryeti / sa kimartha nyAsaH kriyata ityAhavistareNetyAdi / purastAt tvidamuktaM 'tAn jIvAdIn vistareNa lakSaNato vidhAnatayopadezyAma' iti (1-1) / teSu ca lakSaNavidhAneSu vakSyamANeSu sarvatraiSA nAmAdikA vyAkhyA'vatAraNIyA, kimartham ? adhigamArtha-prativiziSTajJAnotpattyarthamiti / kathaM nAma lakSaNAdivAkyeSu sarvatrevaMvidhAM pratipattiM kuryAt jijJAsuH? 'upayogazcaturbhedaH, jIvazca' ityAdi, ator3aghigamArtha nyAsaH / nyAsa ityasya ca prasiddhatareNa zabdena paryAyeNArthamAcaSTe-nikSepa ityarthaH / tamAmAdicatuSTayaM yathA lakSye'vatarati tathA kathayati-tadyathA, nAmajIva ityaadi| nAmaiva jIvo nAmajIvaH, yo'yaM jIva iti dhvaniH, ayaM ca yasya jIvapadArthe kasyacid vastuno vAcakaH sa nAmajIvo'bhidhIyate, vastusvarUpapratIti " hetutvAca, vastusvarUpaM zabdaH, tadanAtmakatve vastuvyavahAravicchedaH, tadAtmakatvAzca stutau rAgaH stutyasya, dveSazca nindAyAM dveSyasya / sthApanA(tyA )pi vastvAtmatA 1 'diSvapiH' iti gha-TI-pAThaH / 2 . sarvaguNa ' iti gh-ttii-paatthH| nAmAdinyAsaH Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam darzayati-sthApanAjIvo nAma jIvAkAraH, pratikRtisadbhAve'nyathA'sadbhAve, tannimittakazreyobhyupagamAt, gandhapuSpAdinimittArthatyAgazca, tadbhaktipravRttaH, kumbhavadAkAro'rtho vastutvAt, tathA "jAvaMti cehayAI ti"| dravyajIvo nAma, yo'yamasmin zarIraka AtmA sa yadA bhAvejhonAdibhirviyuto vivakSyate sa dravyajIvaH, anAgatarAjatvarAjaputrasevanaM hi dRSTaM, tatra dravyatvAt ( siddhi-) zilAtalAdyujjhitAtItayatizarIranamaskaraNaM ca, upayogakriyayorapi jJeyo, yeSAmarthAnAM na ca tadupayoge vartate sa tena bhAvenAbhAvAdatItAnAgatatadbhAvApekSayA tadbhAvApravRtto'pi sa evAsAvadhyavasIyate suptacitrakaraghRtakumbhAdivat, tathA ca "jaM hohisi titthayaro" "vaMdAmi jiNe cauvvIsaM" ityAdi / eSa eva hi tairjJAnAdimiyukta AzrIyamANo bhAvajIva iti, bhAvaH pramattadoSamarSaNAdeH, ta(ya)thA "amattha vaMjaNe nivaDiyaMmi jo khalu maNogao bhAvo / ___ tattha u maNaM pamANaM na pamANaM vaMjaNacchalaNA ||"--vishe0 2545 ityAdi / atra cAdyA nAmAdayastrayo vikalpAH dravyAstikasya, tathA tathA sarvArthatvAt, pAzcAtyaH paryAyanayasya, tathApariNativijJAnAbhyAmiti / athavA'sminneva zarIre ya AtmA tatraiva te nAmAMdayazcatvAro niyujyante, yo'yamasminnAtmani jIva iti dhvaniH pravatate eSa nAmajIvaH, tasyaiva ya AkAro hastAdyavayavasannivezAdiH sa sthApanAjIvastadekaparigAmAta, tasyaiva jantoH sakalaguNakalAparahitatvavivakSA bauddhavyavahArAnusAriNI dravyajIvaH, sa eva jJAnAdiguNapariNatibhAvatvera vivakSito bhAvajIva iti,etat kathayati nAmajIva ityaadinaa|| _samprati nAmasthApanAdravyabhAvAnAM jIvavizeSaNatayopAttAnAM svArtha lakSye pradarzayannAhanAma saMjJAkarmetyanarthAntaramityAdinA / nAmeti kimuktaM bhavati ? ucyate-saMjJAkarmetyanarthAntaram, saMjJAyAH kriyA saMjJAkriyA saMjJAkarma nAmakaraNaM ityarthaH, anena dhvaninA vastvidaM pratipAdyata itiyAvat / tat punaH pratipAdyaM vastu tasya dhvanervAcyenArthena yuktaM bhavatu mA vA bhUdityetat kathayati-cetanAvata ityAdinA / cetanA-jJAnaM sA yasyAsti taccetanAvat, tadviparItamacetanam / dravyasyeti pradarzanamidaM, guNakriyayorapi nAmAdicatuSTayapravRtteH / athavA inyasya prAdhAnyamAviSkaroti, yatastadeva dravyaM guNakriyAkAreNa vartate, ko'nyo guNaH kriyA vA dravyamantareNa 1 varNakaviracanAmAtrakramaprAptanAnAtvanaTavad dravyameva tathA tathA vivartate bato na staH kecid guNakriye dravyAstikanayAvalambane satIti / atastasya dravyasya yasya kasyacin nAma kriyate vyavahArArtha saMjJAsaMketaH kriyate / kIdRgityata Aha-jIva iti / 1 'yAvanti caityAni' iti / 2 'yad bhaviSyati tIrthakaraH' ( Avazyaka-niyukau ) / 3 'vande jinAn catuvizati' (aav-cturviNshtistvH)| 4 'anyatra nipatite vyajane yaH khalA manogato bhAvaH / tatra tu manaH pramANaM na pramANaM vyajanaM chalanA // 5. 5 'poSaNabahArA' iti ka-va-pAThaH / 6 dravyasya iti ka-kha-pAThaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 itinA kharUpe jIvazabdaH sthApyate, jIva ityayaM dhvaniH, natvetadvAcyArtho nAmatayA niyujyate / sa nAmajIva iti, sa ityanena tatra cetanAvatyacetane vA yadRcchayA yo jIvazabdo niyuktastaM vyapadizati, sa zabdo nAmajIva iti / etaduktaM bhavati sa eva zabdo jIva ityucyate tadvastUpAdhika iti, arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti nyAyAt // saMprati sthApanAjIvaM kathayati-yaH kASThapusta ityAdinA / yaH sthApyate jIva iti sambandhaH, ka sthApyate ? kASThapustAdiSvityAha / kASThaM-dAru, pustaM-duhitakAdisUtracIvarAdiviracitaM, citraM-citrakarAdyAlikhitam, karmazabdaH kriyAvacanaH pratyekamabhisambadhyate, kASThakriyetyAdi / akSanikSepa iti sAmayikI saMjJA candanakAnAM nikSepo racanA vinyAsa iti / ete kASThapustacitrakarmAkSanikSepA AdiryeSAM racyamAnAnAM te kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdayaH, Adizabda ubhAbhyAM sambandhanIyaH, kASThapustacitrakarmAdayo ye sadbhAvasthApanArUpAstathA'kSanikSepAdayo'sadbhAvasthApanArUpA ye, teSu bahuSu sthApyate-ya ucyate teSu kASThAdiSu bahuSvAdhAreSu ya eko racyate jIvAkAreNa, etadAha-jIva iti / sa jIvAkAro racitaH san sthApanAjIvo'bhidhIyate / etaduktaM bhavati-zarIrAnugatasyAtmano ya AkAro dRSTaH sa tatrApi hastAdiko dRzyate itikRtvA sthApanAjIvo'bhidhIyate // nanu cAkSanikSepe nAstyasAvAkAra iti, ucyate-yadyapi bahIrUpatayA nAstyakSe nikSipyamANe'sAvAkAraH, tathApi buddhathA sa racayitA tatra viracayati tamAkAram, ata eva sthApanA nAmadravyAbhyAM sudUraM bhinnA, yato nikSipyamANaM vastu na zabdo bhavati, nApi tadbhAvaviyutaM vivakSyate, kintvAkAramAnaM yat tatra tad vivakSitamiti / sthApanAjIvaM dRSTAntena bhAvayati-devatApratikRtivadityAdinA / deva eva devatA tasyAH pratikRtiH-vimbaM, sA ca na saiva sahasrAkSavajrapANizvetavAsodhArirUpA, nApi tato'tyantaM bhinnasvabhAvA, atyantabhinnakhabhAvAbhyupagame hi sA pratikRtireva na syAt kuDyavat , ato'vazyaM kathaJcidasau tato bhidyata iti pratipattavyam, ye tasyAM mukhyadevatAyAM sahasralocanAdyavayavA yathA saMniviSTA dRSTAste'syAM kASThamayyAM dRzyanta ityetAvatA saiva mukhyA devatA iyamiti nigadyate / ye tu tatra jJAnadarzanaizvaryAdayo dho dRSTAste'syAM kASThamayyAM na dRzyanta iti etAvatA prativimbamityabhidhIyate / ato yatheha kasyacit indrAdeH pratikRtiH sthApitA satI indra iti vyapadizyate, evamiha jIvAkRtiH pratimAdiSu sthApitA sthApanAjIvo vyapadizyate / rudra umApatiH, skanda iti skandakumAraH, uttarapadalopAt satyabhAmA satyeti yathA, viSNuriti vAsudevaH / eSAM ca na zAstre devatAkhyA samasti, lokAnuvRttyA bhASyakRduvAca / ata eSAM rudrAdInAM pratikRtI racitA rudra ityAdivyapadezaM labhate / evaM jIvasya kASThAdiSu pratikRtiH kRtA sthApanAjIva ityabhidhIyate / dravyajIva iti / itiH prakArArthaH / yo'yaM prakAraH prAgupAdAyi dravyajIva iti taM pradarzayAmi / yo'yamAtmA sa ujjhitAzeSajJAnAdiguNasamudAyo dravyajIvo'bhidhIyate / etadevAha-guNaparyAyaviyukta iti / guNAH-sahabhuvo jJAnadarzanasukhAdayaH, paryAyAH-kramabhuvo Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 5 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 47 * manuSyAdayaH, guNAzca paryAyAzca guNaparyAyAstaiH viyukto rahita ityarthaH // nanu caivaMvidho'rtho nAstyeva, samastadharmakadambakarahitatvAt maNDUkajaTAbhAravadityukte aah-prjnyaasthaapitH| prajJA-buddhistayA sthApito-viyatyAlikhitaH kalpita itiyAvat / etaduktaM bhavati-na te guNaparyAyAstato dravyAd viSvag bhavanti, kiMtarhi ? buddhayA tatsthA eva vibhajyante, tatazca dravyamAtra kevalamavatiSThate buddhiparikalpanAgocaratAmitam, etadAha-anAdipAriNAmikabhAvayukta iti / bhAvasabdo hi audayikAdiSu vartamAnaH pAriNAmika ityanena vizeSe sthApitaH / pAriNAmikabhAvo'pi sAdirastyabhrendradhanurAdInAm, kiM tAdRzo'yaM ? netyAhaanAdipAriNAmikabhAva iti / anAdizvAsau pAriNAmikabhAvazcAnAdipAriNAmikabhAvastena yukto'nAdipAriNAmikabhAvayukta iti / etaduktaM bhavati-yattadanAdikAlasantatipatitaM dravyaM tAvanmAnaM taditi maivaM maMsthAH anAdipAriNAmikabhAvayukta iti, atra bhAvazabdaH zrUyate itikRtvA'sti dravye ko'pi bhAvAMza iti / na khalu kazcit tatra guNaH paryAyo vA'stIti dravyamAtraM nirastAzeSaguNaparyAyavAtaM dravyajIva ityevaM zabdyate / / nanu ca satAM guNaparyAyANAM buddhayA nApanayaH zakyaH kartuM, yato na jJAnAyattA'rthapariNatiH, artho yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurastItyata Aha-zUnyo'yaM bhaGgaH / zUnya iti na sambhavati, ayaM iti dravyajIvavikalpa iti / yato dravyadevaH kH?| ucyate-yo bhavyo devatvaparyAyasya yogyo na tAvad bhavati sa manuSya eva san dravyadevo'bhidhIyate bhaviSyati itikRtvA, evamihApi yadyayamavadhIkRto jIvaH sa idAnImajIvaH sannAyatyAM jIvo'janiSyat tato'yaM vikalpaH samabhaviSyat , na caitadastItyetadAha-yasya hyajIvasyetyAdi / yasya iti vastunaH, hizabdo yasmAdarthe, ajIvasya cetanArahitasya sato vidyamAnasya acetanAvasthAyAM samprati bhavyaM bhaviSyacce* tanAvatvaM bhavet idAnImacetanatvena vartamAnaH dravyajIva iti kAraNajIvaH, AgAminyA jIvatAyAH kAraNamityarthaH, etat syAt, iSyata evAyamarthaH / kvacid vastunyabhUtamidAnI jIvatvaM bhaviSyatIti, tanna, aniSTatvAt , yathaiva hyasannasau vizeSo jIvatvena samprati AgAmikAle jIvatvaM pratipatsyata ityabhyupagamyeta, evaM yo'yamidAnI jIvatayA vartate ayamevAyatyAmajIvatvaM yAsyatItyabhyupagamyatAm , evaM ca sati siddhAntavirodhaH, yato jIvatvamanAdyanidhanapAriNAmiko bhAvaH samaya iSyate / etadevAha-aniSTaM caitat iti / cazabda evakArArthe, aniSTameva siddhAntavirodhyevaitadabhyupagamAntaramiti // nanu caivaM sati nAmAdicatuSTayasyAvyApitA prAptA, dravyajIvavikalpAbhAvAt, abhyupagataM ca siddhAnte vyApitvena nAmAdicatuSTayam, yata evamAha - " jattha u jaM jANijjA nikkhevaM nikkhive niravasesam / jatthavi naya jANejA caukkayaM nikkhive tattha ||"-anuyogdvaare 1 'ajaniSyata' iti k-kh-paatthH| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 tatra catuSTayaM nikSipediti bhaNatA vyaapitaa'bhyupgtaa| ucyate-prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu sambhavanti, yadyatraikasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApitA, tatra niyuktikAreNa bhadrabAhusvAminA avizeSeNa prANAyi naamaadiiti| apare tvetaddoSabhayAdevaM varNayanti-ahameva manuSyajIvo dravyajIvo'bhidhAtavyaH uttaraM devajIvamaprAdurbhUtamAzritya, ahaM hi tasyotpitsordevajIvasya kAraNaM bhavAni, yatazcAhameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmi, ato'hamadhunA dravyajIva iti / etat kathitaM tairbhavati pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyotpitsoH kAraNamiti ? asmiMzca pakSe siddha eva bhAvajIvo nAnya iti, tasAdidamapi pariphalgu vijJAyate, etatpakSasamAzrayaNena ca nAvyApitA nAmAdicatuSTayasyeti / athavA jIvazabdArthajJastatrAnupayukto dravyajIva iti / evaM hyuktaM " Agamato jANae aNuvautto" jIvazabdArthajJasya vA yaccharIrakaM jIvarahitaM sa dravyajIvaH // ___idAnIM caturtha vikalpaM darzayati-bhAvajIva iti / yaH uktH|| nanu ca bhAvajIva ityekavacanena pUrva vinyasya vyAkhyAvasare bahuvacanAntatApradarzanamayuktaM bhAvato jIvA iti / ucyate-maivaM kazcit jJAsId yathA eka eva bhAvajIvo na bhUyAMsa iti / yathA puruSakAraNina AhuH- "puruSa eveda"mityAdi, etannirAsAya bahuvacanamupAttavAn , bahava ete jIvA ityasya pradarzanArtham / bhAvata iti ca tRtIyArthe tasiH, bhAvaiH saha vartante iti te bhAvajIvAH / ke punaste bhAvAH yaiH saha vartante iti ? ucyate-aupazamikAdItyAdi / tatropazamaH pudgalAnAM samyaktvacAritravighAtinAM karaNavizeSAdanudayo bhasmapaTalAcchAditAgnivat , tena nivRttaH aupazamikaH pariNAmo'dhyavasAya ityucyate / tathA jJAnAdighAtinAM pudgalAnAM ya Atyantiko'tyayaH sa kSayaH tena nirvRtto'dhyavasAyaH kSAyika ucyate / tathA jJAnAdidhAtinAM pudgalAnAM kSayopazamau, kecit kSapitAH kecidupazAntA iti kSayopazamAvucyete, tAbhyAM nirvRto'dhyavasAyaH kSAyopazamika iti / ye punaH pudgalA gatikaSAyAdipariNAmakAriNaH teSAmudayaH-anubhUyamAnatA yA sa udayastena nivRtto'dhyavasAya audayika iti / pariNamanaM pariNAmo jIvatvAdyAkAreNa yadbhavanaM sa pAriNAmikaH, svArtha eva prtyyH| eta eva bhAvA-adhyavasAyAstairyuktaH aupshmikaadibhaavyuktH| yathA kazcinmanuSyaH paJcabhirapi saMyukto bhavati / tatkathamiti cet ? ucyate-kasyacit saMyatAderupazAntakopAdikaSAyasya aupazamikaH, tasyaiva kSapitAnantAnubandhimithyAdarzanAdeH kSAyiko bhAvaH, tasyaiva kSINopazAntamatizrutAdyAvaraNasya kSAyopazamiko bhAvaH, tasyaiva manuSyagatipariNAmakAripudgalodaye audayiko bhAvaH, tasyaiva jIvatvabhavyatvAdipariNAmaH pAriNAmika iti, evaM devAdInAM yathAsambhavaM bodhyAH / upayogalakSaNA iti sAkArAnAkArasaMvillakSaNA ityarthaH / te ca naikarUpAH, kintu saMsAriNa ityaadi| saMsArazcaturvidha uktaH (1-3) sa yeSAmasti saMsAriNo-manu 1 Agamato jJAyakaH anupayuktaH ( anuyoga / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ppAdayaH / muktAstu jJAnAvaraNAdikarmabhiH samastairmuktA ekasamayasiddhAdayaH / pazabdAda sapramedA dvidhA vakSyante dvitIye'dhyAye (2-10) // evaM jIvapadArthe nAmAdinyAsamupadarya ekatra darzito'nyatra sujJAna eva bhavatItyatidizati-evamajIvAdiSvityAdi / ajIvAdiSu iti cokte'pi punaH sarveSu ityamidaghad vyApti nAmAdinyAsasya darzayati, anugantavyaM nAmAdicatuSTayaM darzanIyamityarthaH / ajIva iti nAma yasya cetanasyAcetanasya vA kriyate sa nAmAjIvaH / sthApanAjIvaH kASThAdinyastaH / dravyAjIvo guNAdiviyuto buddhisthApitaH / bhAvAjIvo dharmAdirgatyAdhupagrahakArIti / nAmAtravo yasyAsrava iti nAma kRtaM sa nAmAstravaH / sthApanAsravaH kaasstthaadircitH| dravyAsravastu AtmasamavetAH pudgalAH anuditA rAgAdipariNAmena / bhAvAsravAstu ta evoditaaH| dravyavandho nigaDAdiH, bhAvabandhaH prkRtyaadiH| dravyasaMvaropidhAnaM, bhAvasaMvaro guptyAdipariNAmApano jIvaH / dravyanirjarA mokSAdhikArazUnyA brIhyAdInAM, bhAvanirjarA karmaparizATaH samyagjJAnAdyupadezAnuSThAnapUrvakaH / dravyamokSo nigaDAdiviprayogaH, bhAvamokSaH smstkrmkssylaanychnH| tathA dravyasamyagdarzanaM ye mithyAdarzanapudgalA bhavyasya samyagdarzanatayA zuddhiM pratipatsyante tad dravyasamyagdarzanaM, eta eva vizuddhA AtmapariNAmApannA bhAvasamyagdarzanaM / tathA dravyajJAnamanupayuktatAvasthA, bhAvajJAnamupayogapariNativizeSAvasthA / dravyacAritramabhavyasya bhavyasya vA'nupayuktasya, upayuktasya kriyAnuSThAnamAgamapUrvakaM bhAvacAritramiti // ye'pi yeSAM jIvAdInAM sAmAnyazabdAsteSvapyasya nAmAdicatuSTayasyAvatAra iti kathayamAha-paryAyAntareNApItyAdi / pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi paryAyAH, paryAyAdanyaH paryAyaH paryAyAntaraM, tenApyasya catuSTayasya nyAsaH kAryaH, tadAhamAmavyAdi- nAmadravyaM ityAdi / etad bhASyaM nAmAdijIvavyAkhyAnena bhAvitameva yAvat kecidapyAhuriti / tathApyazUnyArthamucyate-nAmadravyaM yasya cetanAvato'cetanasya vA dravyamiti nAma kriyate, yat punaH sthApyate kASThAdiSu tat sthApanAdravyaM viziSTAkAramiti / dravyadravyamiti ubhAbhyAM dravyazabdobhyAM guNAdibhyo niSkRSya dravyamAtra sthApyate / etadevAha-guNaparyAyaviyuktaM ityAdinA, tairvirahitaM, na ca paramArthataH zakyante te'panetuM, tatsvabhAvatvAda, ataH prajJAsthApitamityAha / taccAnyasyAbhAvAt SaSThasya prasiddhameva tadeva kathayati-dharmAdInAmanyatamat iti / yadyadeva vivakSituM iSyate tat tadeSAM madhye grAhyaM nAtra niyama ityetat kathayati-zUnyo'yaM vikalpa iti| pUrvavat prayogato bhAvanA kAryA, eSa tAvat tRtIyavikalpe granthakArAbhiprAyaH / apare tu kathayanti vikalpaM tRtIyamanyathA, 1 zubhAzubhAtmapariNAmakAraNabhUtapudgalApekSayA / 2 sakAmanirjarAmapekSya / 3 svarUpAvasthAnasya tattvAt nizzeSa. makSayasya tu tapaHsaMyamadvAratvAt / 4 dravyazabdadvayenetyarthaH / Ich Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 tadAha-kecidapyAhuH ityAdi / kecit punarbuvate yadityaNukAMdi dravyato dravyaM iti, tRtIyArthe paJcamyarthe vA tasirutpAdyaH, dravyaiH sambhUya yat kriyate, yathA bahubhiH paramANubhiH sambhUya skandhastripradezikAdirArabhyate tad dravyadravyam / athavA yad dravyAt tasAdeva skandhAt tripradezikAderyadaikaH paramANuH pRthagbhUto bhavati tadA tasAd bhidyamAnAta tripradezikAda skandhAt paramANuzca niSpadyate dvipradezikazca skandha iti, sa paramANurapi dravyadravyaM dvipradeziko'pi dravyadravyaM bhavatIti / tacaitad dravyadravyaM pudgalameva bhavatIti pratyetavyam / nahi jIvAdidravyamanyaiH sambhUyArabhyate, na cAnyasmAt bhidyamAnAt tanniSpadyata iti, paramANavastu sambhUyAnyadArabhante tatazca niSpadyanta iti, yataH paJcame'dhyAye'bhidhAsyate aNavaH skandhAH (5-25) ityAdi, aNavaH-paramANavaH, skandhAH-dvipradezikAdayaH, saGghAtAt skandhA bhedAdaNavo niSpadyanta iti // bhAvadravyamiti caika vinyasya bhAvato dravyANi bahUnyupakSipato'yamabhiprAyaH,-anyAbhimataM yadekaM vizvasya jagataH kAraNaM brahmAdi tadapAsyate, bahUnyetAni svata eva sattAM dadhatIti pratipAdayati, kAni ca tAni ? dharmAdIni paJca, saguNapoyANi iti, gatyAdyagurulaghuprabhRtiparyAyabhAJjIti, etat syAd yadyena dharmeNa samanvitaM taM dharma na kadAcit tad jahAti tena sadAnvitamAste dravyANAM prApti . iti, etacca na, prAptilakSaNAni-pariNAmalakSaNAnItiyAvat , rakSaNatA anyAnanyAMzca dharmAn pratipadyanta. iti, jIvAstAvad devamanujAdIna pudgalAH kRSNAdIn dharmAdayaH punastrayaH parato'nyAnanyAMzca prApnuvanti, yato'nyasmin gacchati tiSThati avagAhamAne vA jIve pudgale vA gamanAdipariNAmasteSAmupacaryate, ato hi prAptilakSaNAni vakSyante / athavA bhAvadravyamiti, dravyArtha upayukto jIvo bhAvadravyamucyate, etada vA kathayatyanena bhASyeNa AgamatazcetyAdinA, athavA prAptilakSaNAnIti yaduktaM sA na svamanIpikA, yata Agame Apta evamupadideza-prAptilakSaNAnyetAni, kathamiti cet ? tadAha-AgamatazcetyAdi / tasiH saptamyarthe, Agamata Agame, pUrvAkhye kathyamAne, prAbhRtajJa iti, zabdaprAbhRtaM, tacca pUrve'sti, yata idaM vyAkaraNamAyAtaM, tataH zabdaprAbhRtaM yo jAnAti sa prAbhRtajJo gururevaM bravIti dravyamiti / asyArtha tIrthakRt kimAheti cet, taducyate-bhavyamAha / bhavyamiti ca na jJAyate tat spaSTayati-dravyaM ca bhavya iti / asyAyamarthaH-dravyamiti nipAtyate bhavyaM ceda bhavati / bhavyamiti sandehAspadameva keSAzciditi spaSTayati-prApyamAha / prAptavyaM taiH khagataiH pariNativizeSairgatyAdibhiH vyApyata ityarthaH / ato na svamanISikA prAptilakSaNAnItyeSAm // nanu cAyaM bhavatirakarmakaH sattAbhidhAyI kathaM prApyamityanena karmAbhidhAyinA kRtyena bhavyamityasyArtho vitriyate / / ucyate-naivAyaM sattAbhidhAyakaH, tarhi 1 prAptyabhidhAyI curAdAvAtmanepadI, bhU prAptAvAtmanepadI / tadAha prAptyabhidhAyinA kathyate tena, tadevaM iti 1 'yad dyaNukAdi' iti g-paatthH| 2 'kAderyuktaH' iti ga-pAThaH / 3 'kAnicit tAni ' iti ka-bapAThaH / 4 'kadAcid na jahAti' iti ka-kha-pAThaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam prAptyabhidhAyitve satyayamoM bhavyazabdasya, karmasAdhanapakSe prApyante svadharme yAni tAni mavyAnyucyante, karIsAdhanapakSe tu prApnuvanti tAnyeva dharmAdInIti bhavyAni dravyANyucyante iti / etadAha-prApyante prApnuvantIti vA dravyANi / samprati jIvAdInAM nyAsaM pradarzya teSAM ca paryAyasya dravyazabdasya anyeSAmapyevameva kArya ityatidizannAha-evaM sarveSAmityAdi / evaM yathA jIvAdInAM dravyazabdasya ca tathA sarveSAM guNakriyAdizabdAnAm, anAdInAM iti bhanyAbhavyAdInAm, AdimatAM ca manuSyAdInAM paryAyANAM, jIvAdInAM bhAvAnAM jIvAdibhyo'nanyavRttInAm, tattvAdhigamArthamiti tattvasya -paramArthasya bhAvasya adhigamaH sa sarvatra, na tu nAmasthApanAdravyANAmiti, heyatvAdeSAM, tattvAdhigamaprayojanaM nyAso nikSepo racanA kAryA buddhimatA mumukSuNeti // 5 // ziSya Aha-kathaM bhagavatA tattvAnAM jIvAdInAmadhigamaH kRtH| yadi ca kenApyupAyenAdhigatAni bhavanti tato yuktaM kathanamanyasAyetAni tatvAnIti ? ucyate sUtram-pramANanayairadhigamaH // 1.6 // TI0-pramANanayairiti ca karaNe tRtIyA na kartari, yatastatra SaSThayA bhavitavyam 'kartRkarmaNoH kRtI' (pANiniH a0 2, pA0 3, sU0 65) iti / pramANe pratyakSaparokSe dve, avadhimanaHparyAyakevalAni matizrute ca, naigamAdayo nayAH paJca, pramANe ca nayAca pramANanayAstaiH pramANanayaiH sAdhakatamaiH / bhA0-eSAM ca jIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhiyaMstAnAM pramANanayarvistarAdhigamo bhavati / tatra pramANaM dvividhaM-pratyakSaM parokSaM ca vakSyate (1-10,12) / caturvidhamityeke nayavAdAntareNa / nayAA naigamAyo vakSyante (1-34 ) // kizcAnyat // 6 // TI-eSAM cetyAdi / eSAm iti bhavataH prakaTIkRtAnAm, cazabda evakArArthe, ___eSAmevAnyasyAbhAvAt, athavA samuccaye, eSAM jIvAdInAM, caadhigama-sAdhanam zabdAnAmAdInAM ca, tattvAnAmiti cAnenobhayaM sambadhyate, jIvA dInAM tatvAnAM nAmAdInAM ca tattvAnAm / yathAddiSTAnAmiti / yathA paripATyA jIvAjIvAdikayA sAmAnyenAbhihitAnAmuddiSTAnAmiti / sAmAnyena ca jIvAjIvAsrava (1-4 ) ityasmin sUtre'bhidhAya punarnAmasthApanAdisUtre nAmAdibhirbhedai yastAnAM, kimarthaM punarjIvAjIvAsravAdisUtre udghATya tato nAmAdimutre nyastAni ? / ucyateparijJAnArthamaneko jIvazabdavAcyo'rtha ityasya / etadevAha-nyastAnAmiti / adhigamopAyArtha 1'manyasyAyattAni ' iti kha-pAThaH / 2 'yathopadiSTAnAM' iti kh-gh-ttii-paatthH| 3 'nyastAnAmityadhigamopAyArthamupakSiptAnAmityarthaH' iti kh-gh-ttii-paatthH| 4 'nayAzca paJca' iti kha-gha-TI-pAThaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kvAdhigamasUtram [abhyAyaH 1 mupakSiptAnAmityarthaH, ataH pUrvamughaTTitAnAMnyastAnAM ca iha pramANanayairvistarAdhigamo bhvti| vistarAdhigama iti / ekaikasya tata udghaTanAdapakRSTasya vistareNa lakSaNavidhAnAkhyena vakSyamAthena (1-10,1-35)pramANanayarUpeNAdhigamaH-paricchedo bhvti| etat kathitaM-yadA yadAdhigamastadA tadAna pramANanayAna virahayyeti / na cAyaM paryanuyogaH kAryaH-pramANanayaiH kathaM bhavatyadhigama iti ? / yasmAjjJAnavizeSAH pramANanayAH, ataH prakAzasvabhAvatvAt prdiipvddhigmshktitaa| atha katividhaM pramANamiti saGkhyAniyamAya praznayati / Aha-tatra pramANa dvivi. ghm| tatraMti siddhAntaM nandAdikaM vyapadizati / pramANamiti ca pramIyate'nena tattvamiti pramANam, asmin pakSe AtmA sukhAdiguNakalApopetastenAvabudhyate pramANa-dravidhyam sAdhakatamena matyAdinA viSayamiti pratipattavyam / yadA tu 'kRtyalyuTo bahulam' (pANiniH a0 3, pA0 3, sU0 113 ) iti kartari pramANamityetat tadAtmano'vibhaktaM matyAdijJAnapaJcakam , pramiNotyavagacchatIti pramANam, yadA tvadhikaraNe pramANamityetat tadA pramIyate'smin bahiraGgo'rtha iti pramANam, Atmanyeva pahiraGgArthapratibimbanAt, nahi viSayAkArAnArUSitaM tajjJAnaM tasya paricchede vartate, yadA tu tena viSayAkAreNa tajjJAnaM pariNataM bhavati tadA tasya vastunaH paricchedo'nyathA neti / dvividhamityanena saGkhyAniyama iti dvividhameva na punstrividhaadi| kathaM dvavidhyamiti cet ? ucyateihaivAdhyAye pratyakSaM parokSaM ceti vakSyate ( 1-11, 12 ) upariSTAt / parANi ca nirmANAGgopAGgodayanivRtyupakaraNarUpANIndriyANi 2-17 ). manazca manovargaNApariNatirUpaM dravyendriyaM paraM tebhyo ya pajAyate jJAnaM tannimitta tat parokSamucyate dhUmAdagnijJAnavat, pratyakSaM punaraznAti aznute vA_nityakSaH-AtmA tasyAkSasyendriyamanAMsyanapekSya yat svata evopajAyate tat pratyakSam / yadi tarhi nandyAM dvividhamupadiSTaM kathamanuyogadvAragranthe caturvidhamupanyastam ? / yataH kecin naigamAdayo nayAH / caturvidhamityeka nayavAdAntareNa / eke sUrayazcaturvidhaM pramANamupadizanti nayabhedena pratyakSAnumAnopamAnAgamAkhyam, etacca yathA duHsthita cAturvidhyaM tathA bhASyakAra evottaratra darzayiSyati (1-12) / evaM pramANAvayavaM nirbhidya vyutpatyAdidvAreNa nayAvayavaM vibhajannAha-nayAzcetyAdi / nayantIti nayAH kArakAH vyajakA iti yataH sUtrArtha (yatastavArthe ) darzayiSyati bhASyakAraH, ye hyanekadharmAtmakaM vastvekena dharmeNa nirUpayanti etAvadevedaM nityamanityaM vetyAdivikalpayuktaM te nayA naigamAyo vakSyante (1-34) // nanu ca pramANamapi sAmAnyavizeSAtmakavastuparicchedyeva, nayA api caivaMvidhaviSayopanipAtina eveti nAsti kazcida vizeSaH, jJAnAtmapramANanAna ____katvAddhi nayA na bhedenopAdeyAH pramANAditi, asatyA eva bhinnatA __nayA iti [ cedano ] heyatayA nyAyyamupAdAnamityetadapi na, yato vakSyati-" na vipratipattayorthAdhyavasAyA" iti [1-35 ], tathA " niyaya 1 'bhapariNataM' iti kha-TI-pAThaH / 2 'muzanti' iti ga-pAThaH / 'kArtha' iti katha' iti vA g-ttiipaatthH| 4 'paricchede ca, 'paricchede va 'iti ka-kha-pAThau / 5 'sAyAt' iti k-kh-paatthH|| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM . ] svopajhamASpa-TIkAlaGkRtam / vayamijasavvA" ityAdi / ucyate-pramANanayAnAmayaM bhedaH, pramANa samastavastukharUpaparicchedAtmakaM matyAdi nayAstu ekAMzAvalambina ityato minnaviSayatA, pratyakSaparokSavat / etaduktaM bhavati-sarvanayAMzAvalambi jJAnaM pramANam , yat tu jJAnamanekadhAtmakaM sadvastu ekadharmAvadhAraNenAvacchinatyevamAtmakamevaitaditi tannayA iti kathyante, atazca pramANaM samyagjJAnaM, nayAstu mithyAjJAnam, yata Aha-" evaM sabvevi nayA micchodihI" ityAdi / evaM ca kRtvA pramANazabdasyAbhyarhitatvAt sUtre pUrvanipAta iti na codyAvakAzaH // apare varNayantiparasparApekSA naigamAdayo nayA iti vyapadizyante adhyavasAyAH, taiH parasparApekSairyajjJAnaM samastavastusvarUpAvalambanaM janyate tadanavagatavastuparicchedAbhyupAyatvAt pramANam / ye punanaiMgamAdayo nirapekSAH paraspareNa te nayAbhAsA iti // 6 // kizcAnyadityanenottarasUtraM sambandhayati, naitAvataiva vistarAdhigamastattvAnAM, yato'nya(pi vistarAdhigatau kAraNamasti, kiM tat ? nirdezAdi / ke punaH nirdezAdaya ityata Aha sUtram-nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 1-7 // .ttii.-nirdeshsvaamitvetyaadi| na tAvanirdezAdIn vyAcaSTe sambandhavAkyameva marthayate bhA0-ebhizca nirdezAdibhiH SaibhiranuyogadAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazA vistareNAdhigamo bhavati // __ttii-ebhishcetyaadinaa| ebhiH, cazabdAt pramANanayasadAdibhizca / ebhizceti - sAmAnyazabdanirdezena vizeSAvagatirasti, ato vizeSArthamAha-nirdezA" dibhiH / Adizabdena nirdeze sati neyattAparijJAnamastIti samAse cAvyaktAbhidhAnaM prasiddhaM na sUtrAdapIyattA sambhAvyeta ataH Sabhiriti / asmin kimetAni vyAkhyAdvArANi neti yA zaGkA tanirasanAyAha-anuyogadAraiH, vyAkhyAGgairityarthaH / eSAM ca vyApitA asti nAsti ityAbahAvyudAsAyAha-sarveSAmiti / ukte'pi caitasminabhAvo'pi sarvazabdenopAttaH tannirAcikIrSayA''ha-bhAvAnAmiti / abhAve hi vyarthatvAt prayAsasya na tadviSayametaditi kathayati / mAvA apyanyamatAbhimatAH santyatattvarUpA ityato dvayamupAdatte-jIvAdInAM tattvAnAmikhetat / te ca jIvAdayaH kimebhiH samAsena nirUpyante uta vyAsenetyata Aha-vikalpaza iti / zasaca kArakasAmAnyAd vidhAnamiti tRtIyArtha eSa ityetat kathayati vistareNetyanena / ikepi caitasminnasampUrNameva vAkyaM syAd yadi pUrvasUtrAdadhigama ityetannAnuvarteta, ato'nuvasaMta iti kathayati-adhigama iti / sattAM ca padArtho na vyabhicarati yadyapi tathApyanyasyAH nijakarakanyatAsatyAH' ( sammati-tarke ) / 2 evaM sarvepi nayA miSyAdRSTamaH' ( smmti.)| vyAkhyA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 kriyAyA nAdhyAhAraH kartavyaH, tatazca bhavatItyAha / evaM sambandhaM lagayitvA sUtraM vyAkhyAnayamAha bhA0-tadyathA / nirdezaH / ko jIvaH / aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH // ___TI-tadyathetyAdi / yathaite bhAvyante nirdezAdayaH tathA kathyante, nirdeza iti copanyasya uddezavAkyamuccArayati-ko jIva iti / na cAprastutopanyAsaH, kathamiti cet ? ucyate-uddezavAkyamantareNa nirdezasya khyApanamazakyaM kartum, yadi hi pUrva sAmAnyarUpohezacodanA na syAnnirdezavAkyamapyasambaddhatvAdunmattavacovadasaGgatArtha syAt, sAmAnyArthAbhidhAnamuddezaH, tadvizeSapratipipAdayiSayA vacanaM nirdezaH / pUrva praznavAkyamuccArayati-nirdizyamAnArthopakAri, kIdRzaH khalu mayA jIvaH pratipattavyaH ? kiM dravyarUpo guNarUpaH kriyAsvabhAva iti / nAmAdInAM vA anyatama iti pRSTe nirdeza iti,-nizcayena upayujyate prastute vastuni sa nirdeshH| aupazamikAdibhAvetyAdi / aupazamikAdayo'bhihitAsta eva bhAvAstathAbhavanAdAtmanaH tairyuktaH aupshmikaadibhaavyuktH| dravyaM jIva iti, guNakriyAvyudAsadvAreNa nizcayena tadAdiSTaM dravyaM jIva iti / dravyaM jIvaH sa cApyaupazamikAdibhAvayukta iti / tatazca na kevalaM dravyaM nApi kevalA bhAvAH kintu ubhayAtmakaM jIvavastu pratipatraM bhavati / athavA dravyameva predhAnaM yatastena tenaupazamikAdibhAvena dravyameva tathA tathA viparivartate 1 // svAmitvAdayo jIvesbhyudyA anayA dizeti na darzitavAn, vayaM tu darzayAmaH-svAmI-prabhuH tadbhAvaH svAmitvaM, jIvo hi kasya prabhuH ? jIvasya vA ke svAminaH ? iti, ucyate-jIva eko'vadhIkRtaH dharmAdInAmastikAyAnAM svAmI, yataH sarveSu mUchoM yAtyupalabhate paribhu kte zarIratayA vA''date'taH sarveSAM jIvaH svAmI, jIvasyApi jIvA anye tanmUrchAdikAriNaH svAmino bhavanti 2 // sAdhyate yena tat sAdhanam, kena cAtmA sAdhyate ? ucyate-nAnyenAsau satataM samavasthitatvAda bAhyAn vA pudgalAn apekSya devAdijIvaH sAdhyata iti taistattatsthAnaM nIyata iti yAvat 3 // adhikaraNamAdhAraH, kasminnAtmA nizcayasya svAtmapratiSThatvAt svAtmani, vyavahArasya zarIrAkAzAdau 4 // sthitiraatmruupaadnpgmH| kiyantaM kAlameSa jIvabhAvenAvatiSThate / / bhavAnanaGgIkRtya sarvasmin kAle, devAdIMstu bhavAnaGgIkRtya yAvatI yatra sthitistAvantaM kAlaM tatrAvatiSThata iti 5 // vidhAnaM prakAraH, katiprakArA jIvAH 1 trasasthAvarAdibhedAH 6 // evaM zeSA api siddhAntAnusAriNyA dhiyA'valokya pAramarSe pravacanaM vAcyAH, granthagauravabhayAt tu nAdadre bhASyakAraH / tathA yadartha zAstrapravRttistatrApi yojanAM nirdezAdInAM kurvanAha mA0-samyagdarzanaparIkSAyAm / kiM samyagdarzanaM dravyam ? / samyagdaMSTijIvo'rUpI noskandho nogrAmaH // 'guNyakriyA' iti ka-na-pAThaH / 2 'prAdhAnyaM' iti ka-kha-pAThaH / 3 kasmin vA' iti sva-pAdaH / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktvasya sUtra] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam TI-samyagdarzanaparIkSAyAmityAdi / yadA samyagdarzanaM parIkSyate tadApi samyagdarzanaM kiM guNaH kriyA dravyamiti pRSTe nirdezo bhavati, nirdeza: * ucyate-dravyam , ye jIvena zubhAdhyavasAyavizeSeNa vizodhya pudgalAH pratisamayamupabhujyante ataste samyagdarzanasya nimittam, tadupaSTambhajanyatvAt zraddhAnapariNAmasya, tatazca kAraNe kAryopacArAd dravyaM samyagdarzanam / mukhyayA tu vRtyA rucirAtmapariNAmo jJAnalakSaNaH zraddhAsaMvegAdirUpaH samyagdarzanaM tadapyA. 'madravyameva dravyanayasya, paryAyanayasya tu guNamAtramavaseyamiti / yadi tarhi pudgalA dravyakhabhAvA rucimApAdayantaH samyagdarzanamiti bhaNyante, na tarhi kSINadarzanamohanIyasya chadmasthakevalisiddhajIvasya samyagdarzanaM prApnotItyukte Aha-samyagdRSTijIva iti / samyaka zobhanA dRSTiA satpadArthAvalokinI sA samyagdRSTiryasya kSINadarzanamohanIyasya sa samyagdRSTijIvaH / etatkadhayati, kSINe darzanamohanIye naivAsau samyagdarzanI bhaNyate, kastarhi ? samyagdRSTirevAsau bhaNyate, vataH siddhasAdhyatA, sa punaH kSINadarzanamohaH kiM rUpI ? netyAha-arUpI / avidyamAna rUpamasyetyarUpI, sarvadharmAdiSu kSepaH / nAsau.rUpAdidharmasamanvitaH amUrta Atmeti / chadmasthakebalinoryadyapi karmapaTaloparAgaH :tathApyAtmA na khabhAvamupajahAti, AgantukaM hi karmarajo malinayatyAtmAnamazrAdIva. candramasam / siddhaH sarvathApyarUpa eva / samyagdRSTiridAnImAzaikyate-kiM skandho grAma iti, tanirAsAyAha-noskandhaH / arUpatvAdeva na skandhaH, pudgalAdirUpasvapradezAGgIkaraNAt syAt skandhaH, athavA paJcAstikAyasamuditiH skandhaH, no. zabdasya taddezavAcitvAnnoskandhaH samyagdRSTiH / evaM nogrAmo'pi vaktavyaH / evaM samyagdarzaninaH samyagdarzanakAraNatvAt pudgalAnapAdikSat samyagdarzanaM, tairviyutaH pudgalaiH smygdRssttiriti|| - bhA0-svAmitvam / kasya samyagdarzanamiti ? etadAtmasaMyogena parasaMpogana ubhayasaMyogena ceti vAcyam / AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam / parasaMyogena jIvasyAjIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIbhAramaparobhayasaMga bhayasaga vAnAmiti vikalpAH / ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya mena samyaktva jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpA na santi, zeSAH santi // TI-samprati svAmitvazabdoccAraNe svAmitvam ityanena kasya svAminaH samyagdanimityuddezavAkyamevaM kRtvA pravRttam / kiM yat samavAyyetat tasyaivaitat, uta tadutpattinimittabhUtakhAnyasyApi vyavahArArthamAzrIyata iti / ucyate-mukhyena tAvat kalpena yadyatra samavetaM tat taspaiveti, vyavahArArtha tu nimittabhUtamapyAzrIyate / etadAha-AtmasaMyogenetyAdi / AtmasaMyogenAtmasambandhena / yadA hi utpadyamAnasya samyagdarzanasya parato'pi nimittAt pratimAdi 'viyutaiH' itiga-pAThaH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 kAmApekSA kriyate pratimAdeH tadA'sau pariNAma Atmani samaveta itikRtvA sa evAtmA tena pariNAmena tAni tattvAnyevamabhimanyate, ataH AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam, jIvasya svAminaH samyagdarzanaM ruciriti / parasaMyogeneti / paraM sAdhupratimAdivastu tannimittIkRtya zraddhAnapariNAma upajAyate ataH sa pariNAmastakartRka iti tasya vyapadizyate / atra ca parasaMyoge SaD vikalpA bhavanti jIvasyetyAdayaH / yadA'sya jantoH paramekaM munimAlambya kriyAnuSThAnayuktaM sA rucirupajAyate, kSayopazamo hi dravyAdipaJcakamurarIkRtya prAdurasti, ato bahiravasthitasya sAdhorutpAdayituH sA ruciH, svaM kumbha iva kumbhakArasyeti / evamekamajIvAkhyaM padArtha pratimAdikaM pratItya yadA kSayopazamaH samupAjani tadA tasyaivAjIvasya samyagdarzanaM nAtmana iti / yadA punadvau sAdhU nimittaM kSayopazamasya vivakSitau nAtmA tadA jIvayoH samyagdarzanam / yadA punarajIvau pratimAkhyAvubhau nimittIkRtau tadA tayoH svAmitvavivakSAyAM tat samyagdarzana miti / yadA punarbahavo jIvAH sAdhavastasyotpattau nimittaM bhavanti tadA jIvAnAM samyagdarzanaM natu yatra samavetamiti / yadA punarbahvIH pratimA bhagavatAM dRSTA tattvArthazraddhAnamAvirbhavati tadA ca tAsAmeva tatkartRtvAnnAtmana iti // ubhayasaMyogeneti / yadAtmano'ntaraGgasya bahiraGgasya ca sAdhvAdestad vivakSyate tadA ubhau tasya samyagdarzanasya svAminau bhavata ityubhayasaMyogo'bhidhIyate / atra ca lApavika AcAryoM heyAn vikalpAn darzayati / AdeyAH punarupAttavyatiriktAH / ayaM tAvadatra vikalpo na sambhavati jIvasya samyagdarzanamiti, yato'nena SaSThayantena samyagdarzanasya yaH samavAyyAtmA sa vA bhaNyate bAhyo vA tIrthakarAdiryamavalokya sa tAdRzaH pariNativizeSaH samudabhUditi, tatra yadyAtmA samavAyI sambadhyate, nAsti tadA parasya sambandhaH, ubhayasaMyogena caitacintyate, atha bAhyastIrthakarAdimiramisambadhyate tadA nAtmAdisambandhaH atastyAjya evAyaM vikalpaH / evaM nojiivsyeti| ajIvasyetyarthaH / ekasyAH pratimAyA vivakSitatvAdubhayasaMyogAbhAva iti heyo vikalpaH / tathA jIvayoH samyagdarzana miti na sambhavati yasmAd dvAvatra samavAyinau puruSo svAmitayA vivakSitau mama ca samyagdarzanamasya ca samyagdarzanamutpannamiti, yatastu tadAlamvyotpanna vivakSava svAmitayA utpAdakanimittayozcobhayasaMyogo vivakSitaH atastyajyate / tathA ajIvayoH samyagdarzanamiti dvayoH pratimayorAlambanIkRtayorbhedena tad vivakSitam,yatra tu samavetaM tatrAvivakSAtastyajyate ayamapi vikalpaH / tathA paJcamo'pi tyAjyaH / jIvAnAmiti / atra hi bahava eva samyagdarzanasamavAyino vivakSitA jIvA mama asya cAsya ceti na tu yenAlambanena teSAmutpannaM tasyAlambyasya tat samyagdarzanaM vivakSitam, tasmAdayamapi tyAjyaH / SaSTho'pi ajIvAnAmiti tyajyate, AlambyAnAM bahUnAM pratimAnAmetat samyagdarzana miti vivakSitaM, yatra tUtpannaM tatrAvivakSitaM yatra notpannaM tatra vivakSitamiti tyAjya eva SaSTho viklpH| evamete ubhayasaMyogavivakSAyAM SaDapi tyaktAH // AdeyA api SaDeva, yathA jIvasya ca jIvasya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ___57 * ca, yasya tadutpannaM tasya tatpariNantuH yaM ca nimittIkRtya sAdhumupajAyate darzanaM tasya ca taditi ubhayorvivakSitatvena jIvasya ca jIvasya ca vikalpaH smbhaavyte|| tathA yasya tadutpanna tasya ca vivakSitam, yAbhyAM ca dRzyamAnAbhyAM sAdhubhyAM tadutpAditaM tayozca sAdhujIvayostat samyagdarzanamubhayatrApi svatvena vivakSitatvAt jIvasya jIvayozca dvitIyavikalpaH / 2 / tathA yasya tadutpannaM tasya vivakSitaM yaizca dRzyamAnaiH sAdhubhirutpAditaM teSAM ca tat samyagdarzanaM sambha. vIti vikalyo jIvasya jIvAnAM ceti / 3 / tathA yasya jIvasya tadutpannaM tasya ca vivakSitaM yayA ca dRzyamAnayA pratimayA ajIvarUpayotpAditaM tasyAzca taditi tadA jIvasya ca tat tasyAzca pratimAyAstaditi sambhAvyate vikalpaH jIvasyAjIvasya ceti / 4 / tathA jIvasya ta(ya)sya tadutpannaM yAbhyAM ca pratimAbhyAM dRzyamAnAbhyAM tadutpAditamubhayatra vivakSitatvAt sambhAvyayaM vikalpo jIvasyAjIvayozceti / 5 / tathA ta(ya)sya tadutpanna yAbhizca pratimAbhiH dRzyamAnAbhirutpAditaM sarvatra vivakSitatvAt jIvasyAjIvAnAM ceti bhaGgakaH sambhAvyate / 6 / etadAha-zeSAH santi, paDityarthaH / samprati tRtIyadvAra parAmRzannAhasAdhanam iti / sAdhyate-nirvaya'te yena tat sAdhanam / atra pRcchayamAnaM, tadAha - bhA0-sAdhanam / samyagdarzanaM kena bhvti| nisargAdAdhegamAd vA bhava .. tItyuMktam (1-3) / tatra nisargaH pUrvoktaH / adhigamastu kSayopazamAdInAM / samyagvyAyAmaH / ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNAsAdhanatA pazamena kSayopazamAbhyAmiti // TI-samyagdarzanaM kena bhavati-yA sau ruciH suvizuddhasamyaktvadalikopetA sA kena bhavatItyarthaH / itara Aha-nisargAdadhigamAd vA bhavatItyuktam , etat kathayati-na tAveva nisargAdhigamau tAdRzIM ruciM janayataH, kintu nisargAdhigamAbhyAM kSayopazamAdayaH karmoM janyante, tataH kSayopazamAdeH samyagdarzanaM sambhavati, tAvapi ca nisargAdhigamau karmaNAM kSayopazamAdereva bhavataH, tatastAbhyAmuttarottarakSayopazamaM vizuddhaM vizuddhataramApA. dayamAnAbhyAM yadA prativiziSTaH kSayopazama ApAdito bhavati tadA tasmAt prativiziSTAt kSayopazamAt samyagdarzanaM bhavati iti kathayati / tatra nisarge bahu vaktavyamiti prAk taddarzitameva, ekena ca vAkyena na zakyaM tat samastaM darzayitumityatidizati-tatra nisargaH puurvoktH| adhigamo'lpavicAratvAdekenaiva vAkyena, samastAdhigamopasaMhArabhAvAdAha-adhigamastu samyavyAyAma iti / gurvAdisamIpAdhyAsinaH zubhA yA kriyA samyagdarzanotpAdanazaktA sA samyagvyAyAma ityucyate / ubhayamapItyAdi / ubhayamapIti nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ca, tau ca nisargAdhigamAvubhAvapi kathaM bhavataH ? / Aha-tadAvaraNIyetyAdi / vastha rucilakSaNasya jJAnasya yadAvaraNIyakaM tat tadAvaraNIyaM, AvaraNIyazabdAca nizcIyate 'vyAkhyAyAma' iti ka-kha-pAThaH / 2 'karmaNAM' ityadhikaH ka-kha-pAThaH / 2 'vyAkhyAyAma' iti -b-paatthH| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 samyakravattiH tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 jJAnam, tadanyatra hi jJAnadarzanAvaraNIyavarjite karmaNi nAvaraNIyavyavahAraH prAya iti / ki punastadAvaraNIyam ? matijJAnAdyAvaraNIyam, anantAnubandhyAdi ca nimittatayA AvaraNIyam, yatastasminnupazAnte'nantAnubandhyAdikarmaNi tat matijJAnAvaraNIyaM kSayopazamAvasthAM bhajate etAvatA tadAvaraNIyaM bhaNyate / etacca purastAda bhAvitameva, ataH tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayaNa-uktalakSaNena upazamena ca kSayopazamAbhyAmiti ca prApyata iti // nanu ca jJAnAvaraNIyasyopazamo nAsti, tvayA caitanirUpitaM jJAnAvaraNamasyAMvaraNamiti, tat kathametat / / ucyate-satyametadevaM, kintu mohanIyopazamAdasya jJAnAvaraNasya kSayaH kSayopazamo vA bhavati, tataH kSayAt kSayopazamAJca samyagdarzanamiti bhAvitameva kiM bhavatA vismAryate 1 // sampratyadhikaraNadvAraM spRzati bhA0-adhikaraNaM trividhamAtmasannidhAnena parasannidhAnenobhayasannidhAneneti vAcyam / AtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH / parasannidhAnaM bAhyasannidhAnamityarthaH / ubhayasannidhAnaM abhyantarabAhyayoH AtmaparobhayeSu / yaSu sannidhAnamityarthaH / kasmin samyagdarzanam ? / Atmasanni dhAne parasannidhAne ubhayasannidhAne iti / AtmasannidhAne tAvatU jIve samyagdarzanaM jIve jJAnaM jIve cAritramityetadAdi / bAyasannidhAne jIve samyagdarzanaM nIjIve samyagdarzana miti yathoktA viklpaaH| ubhayasannidhAne cApyabhUtAH sadbhUtAzca yathoktA bhaGgavikalpA iti // , TI-adhikaraNamiti / adhikriyate yatra tadadhikaraNam-AdhAra Azraya iti / sa cAdhArastrividhaH-AtmA vA yatsamavetaM darzanaM mukhyataH, upacArAt paratrApi bhavati, yad vastu samAlambya tadupajAtaM tasminnapi, tadubhayavivakSAyAM cobhayatra tad Atmani paratra ca / etadeva traividhyaM darzayannAha-AtmasannidhAnenAtmanyeva sthitamityarthaH, parasannidhAnena paratra sthitamiti, Atmasthamapi sadasmin pakSe na vivakSyate, ubhayasannidhAnenAtmani paratra ceti vAcyam-vyAkhyeyamiti / AtmasabhidhAnamiti cAsyAthai suhRd bhUtvA kathayatiAtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH / AtmaivAdhAra AtmasabhidhAnam, prasiddhatareNa zabdenAbhyantarasavidhAnamiti vyapadiSTaH, Antara Asannastasya samyagdarzanasyeti / parasannidhAnamiti cAsyArtha vivRNoti-bAhyasannidhAnaM, bAhya-pratimAdi kalpitarUpam iti / evamubhayabhAvanA kAryA / adhunA''dhAre trividhe kathite parasyaitadeva sandehakAraNaM jAtam / ka tarhi samyagdarzana miti pRcchati-kasmin samyagdarzanam ? athavA anyathA praznaH-samyagdarzanamityeSa guNaH, guNasya cAvazyamAzrayeNa bhavitavyam, sa punarAzrayaH 1.asya samyagdarzanasya' iti ka-TI-pAThaH / 2 'bAhyAbhyantarasaMnidhAnaM' iti ga-gha-pAThaH / 3 'bAhapratimAdiH kalpitarUpa'itika-na-pAThaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ]. svopakSamASya-TIkAlaGkRtam 'kimabhyantaramAtmA uta bAhya pratimAdivastu yadupaSTambhenopajAtamutobhayamiti pranita AhamAtmasagnidhAne tAvadityAdi / AtmAdhAravivakSAyAM jIve samyagdarzanaM, tasyAnyaprAdarzanAta, yathA ruciH, evaM jJAnacAritre apIti, etadAha-jIve jJAnaM jIve cAritramiti / na ca jJAnadarzanacAritrANi virahayyAnyo jIvo'stIti kAlpanikamapadizati / katham ? badA. tAvajjIve samyagdarzanaM tadA jJAnacAritre AdhArabhAvaM pratipadyete, jJAnacAritrAtmani jIve samyagdarzanam / yadA jIve jJAnaM tadA darzanacaraNayorAdhAratA, yadA jIve cAritraM tadA jJAnadarzanayorAdhAratA, cAritramAdheyamiti / etadAdi iti / etAni jJAnAdIni Adiyasya guNAntarasya tadetadAdi, tadapi jIve AdhAre dRzyam, bhavyAbhavyatvAdi / pAlasannidhAne jIve samyagdarzanamityAdi // nanu cAtmanyevopalabhyata ityuktaM kathamidAnI parasminnapi vyapadizati / ucyate-na yadeva yatrAvibhAgenAvasthitaM tadeva tatretyucyate, kintu anyatrApyavasthitamanyatra apadizyate, devadatte dhanamiti gehasthameva tatretyucyate / jIve samyagdarzanamityAdayo vikalpAH pUrva bhAvitA eva, ihApyAdhArabhedaM kevalamuccArayatA sarva tathaiva bhAvanIyam / ubhayasannidhAne cAbhUtAH sadbhUtAzca SaDeva yathoktA bhaGgA eva vikalpAH bhaGgeSu vA vikalpA iti // sthitidvAram, sthitirityetad vivRNoti- bhaa0--sthitiH| samyagdarzanaM kiyantaM kAlam ? / samyagdRSTirdvidhA / samayadarzanasya sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA ca / sAdisaparyasamyagdRSTezca vidhA vasAnameva samyagdarzanam / tajaghanyenAntarmuhUrtama, utkRSTena - sthitiH SaTSaSTiH sAgaropamAni(Ni) mAdhikAni / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA / sayogaH zailezIprAptazca kevalI siddhazcati // : TI0-samyagdarzanaM kiyantaM kAlaM sampannaM sadavatiSThate ? "kAlAdhvanoH" (pANiniH ba. 2, pA0 3, sU0 5) iti dvitIyA / praznayiturayamabhiprAyaH prAgabhUtvA thyAdRSTederzanamAvizvakAsti, yaccotsattimat ta(tkiJcit sAdi saparyavasAnaM dRSTaM manuSyatvAdivata, kizcit sAdi aparyavasAnaM siddhatvAdivat, AcAryo'pi praznAbhiprAyAnurUpamevottaramAhasamyagdRSTiIividhetyAdi / dvividheti sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA cetyevaM vividhA zobhanA dRSTiH / kA ca zobhanA ? yA zuddhadalikakRtA, yA ca darzanamohanIrakSayAt trayANAM bhavati chamasthasya zreNikAderiva, aparA bhavasthasyApAyasadvyaparikSaye devalinaH, aparA siddhasyeti / tatra yA'pAyasadvyavartinI zreNikAdInAM sadadravyApagame . bhavati apAyasahacAriNI sA sAdisaparyavasAnA, yasmin kAle zreNikAdimi namohasaptakaM kSapayitvA rucirAptA sa AdistasyAH, yadA tvapAyaH-AminivodhikaapagataM bhaviSyati kevalajJAne utpane so'nto'syAH samyagdRSTeH, etadAha-sAdiH saparyava 'anyathA' iti pAThAntaram / 2 'manyatvaM' iti ka-kha-pAThaH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 sAneti / yA tu bhavasthakevalino dvividhasya sayogA'yogabhedasya siddhasya vA darzanamohanIyasaptakakSayAdapAyasadadravyakSayAcodapAdi sA saadirpryvsaaneti| yasmin kAle darzanamohanIyaM kSapayitvA prAptA sa AdiH tasyAH / evametat tattvamityevaMvidhA yA ruciH sA na kadAcit tasyApaiSyatIti / evaM yathAkramamupanyasya svayaM vyAkhyAnayati--sAdisaparyavasAneti yaduktaM tasyedaM vyAkhyAnam-sAdisaMparyavasAnameva samyagdarzanam / yaccApAyasadvyavarti tacca samyagdarzanamitIha bhaNati / yacca sadravyavigame apAyasambhave zreNikAdInAM tacca bhaNati / kathaM ca sAdIti ? sahAdinA vartata iti sAdi, yasmin kAle mithyAdarzanapudgalAn vizodhya sthApayati samyagdarzanatayA tadA sAdi, yadA tvanantAnubandhyudayAt punarmithyAdarzanatayA pariNAmamAneSyati kSapayitvA vA tAn samyagdarzanapudgalAn kevalI bhaviSyati tadA saparyavasAnam / saha paryavasAnena yad vartate tat saparyavasAnameva samyagdarzanam / yadA ca darzanasaptakaM kSapayitvA prApnoti zreNikAdiH sa Adistasya kevalaprAptAvanta iti / tat punaH samyagdarzanaM sAdisaparyava. sAnam / zuddhadalikasahavartinI ruciH kiyantaM kAlaM bhavatIti yat purastAcoditaM tada bhAvayannAha -tajaghanyenetyAdi / tat-samyagdarzanaM jaghanyena antarmuhUrtam, muhUrto ghaTikAdvayaM, muhUrtasya madhyaM antarmuhUrtam / tadavatiSThate jaghanyeneti / 'supsupe'ti samAso bhavati / atyantasaMyoge kAlasya dvitIyA / etad bhavati tathA kazcijantuH samyagdarzanaM dvighaTikAntastapariNAmamanubhUya mithyAdarzanI bhavati kevalI vA parataH, evaM ca jaghanyAM sthitimAkhyAyoskRSTAM nirUpayannAha-utkRSTenetyAdi / utkarSeNa kiyantaM kAlamAste SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, tadbhAvanA-ihASTavarSeH samyagdarzanamadhigamya samAsAditadIkSaH pUrvakoTI vihatyASTavarSAnAm aparicyutasamyagdazeno vijayAdInAM catuNomanyatamasmin vimAne udapAdi sthitAvutkRSTAyAM, trayastriMzatsAgaropamasthitiH, tatkSayAcaM pracyutya manujeSu sahadarzanaH samajani, punastenaiva prakAreNa saMyamamanuSThAya tadeva vimAnaM tAvatsthitimanuprApat , punaH sthitau kSINAyAmakSINatattvArthazraddhAnaH (naratvamanugataH )saMyamaM prApyAvazyantayA siddhayati / evaM dve trayastriMzatau SaTSaSTiH pUrvakoTItrayAtiriktA, acyutakalpe vA dvAviMzatisAgaropamasthitistisro vArAH samutpadyate, ataH paramavazyambhAvinI tasya siddhiriti / yaduktaM purastAt-samyagdRSTirdvividhA sAdiH saparyavasAneti soM'zo bhAvitaH / sthitireva sAdiraparyavasAneti yo'zastaM bhAvayatyanena-samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA sayoga ityAdinA / saha yogaimanovAkakAyalakSaNaiH sayogakevalI, utpanne kevalajJAne yAvacchailezI no pratipadyate tAvat sayogakevalI, zailezIpratipattau tu niruddhayogatvAdayogaH / etadevAha-zailezIprApta iti / zilAnAM samUhAH zailAH teSAmIzo merustasya bhAvaH zailezI acalatetiyAvat tAM prAptaH / sa ceyAn kAlo jJeyaH-madhyamayA vRttyA paJca hastAkSarANyuccAryante yAvat , tataH paraM siddhayatyeva / eSa dvividho'pi kevalI sayogAyogAkhyo bhavasthaH sAdyaparyavasAnaH samyagdRSTirucyate / siddhazca Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 7] svopanamASya-TIkAlaGkRtam 61 sarvakarmaviyuta iti / yataH sAdirapyasau rucirna kadAcidapaiSyatIti / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnaivetyayaM strIliGganirdezaH bhavasthakevalinaH sayogAyogasya ca siddhasya ca tasyA rucerananyatvakhyApanArtho, nAsau tato'nya iti / athavA samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA yAmihitA tAmanubhavati sayogAdiriti neyam // samprati vidhAnadvAra parAmRzannAha-". . bhA0-vidhAnam / hetutraividhyAt kSayAdi trividhaM samyagdarzanam / tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohanIyasya ca kSayAdibhyaH / tadyathA-kSayasamyagdarzanaM, upazamasamyagdarzanaM, kSayopazamasamyagdarzanamiti / atra caupazamikakSAyopazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH // 7 // kiM cAnyat // ttii.-vidhaanmiti| vidhIyate taditi vidhAnaM bhedaH prakAra iti // nanu ca sAdhanadvA _ re'bhihita eva bhedo nisargasamyagdarzanam, adhigamasamyagdarzanamiti ca, sAdhana-vidhAnaPATI- kiM punarbheda AkhyAyate ? / ucyate-tatra na samyagdarzanasya bhedaH pratipara pipAdayiSitaH, kintu nimittam , tatra kSayAdi yadutpattau kAraNatAM prati , padyate tadbhedo vivakSitaH, iha tu tena nimittena yat kAryamupajanitaM tasya bhedaH pratipAdyata iti, evaM ca kRtvA vakSyamANasya saGakhyAdvArasyAsya ca vidhAnadvArasya spaSTa eva khedo nidarzitaH syAt / vidhAnaM samyagdarzanasya bhedakaM, kSayasamyagdarzanam upazamasamyagdarzanaM dhyopshmsmygdrshnmiti| saGkhyAdvAreSu tadvato bhedaH pratipAdyate, kiyat samyagdarzanam ? kiyantaH samyagdarzanina ityarthaH / nirNayavAkye'pi cAsaGkhyeyAni samyagdarzanAnItyasminnasaMkhyeyAH samyagdarzanina ityarthaH,matublopAdabhedopacArAt arzaAdipAThA vA,tasmAdyuktaM trayANAM sAdhanavidhAnasaGkhyAdvArANAM paraspareNa bheda iti / samprati bhedakathane pravartamAna ekasyAzca bhedarUpatA rucerayuktarUpeti manyamAnaH kAraNopAdhikaM bhedaM darzayannAha-hetutraividhyAt kSayAdi trividhamityAdi / tisro vidhA yasya sa trividho hetuH anyapadArthaH, vividhasya bhAvastraividhyam, hetosvaividhyaM hetutraividhyam, tasmAddhetutraividhyAd vartamAnasAmIpyAdivat samAsaH / hetutraividhyapradarzanAyAha-kSayAdi trividhaM samyagdarzanam iti / kAryanirdeza eSaH, na ca tribhiH sambhUyaikaM janyate mRdudakagomayairivopavezanakaM, kintu kSayeNAnyaiva rucirAtyantikI sakaladoparahitA''virbhAvyate, kSayopazamenApi cAnyAdRzyeva, tathopazameneti, atastrividhaM samyagdarzanam / yatkArya kSayAdihetubhiH / ke punaste hetava iti ? / ucyate-kSayAdayaH, kasya te kSayAyo'ta Aha-tadAvaraNIyasyetyAdi / tasya-samyagdarzanasya, AvaraNIyam-AcchAdakaM zalAJchanasyevAbhrAdi, tasya cAvaraNIyaM karma jJAnAvaraNIyaM, mtyaadyaavrnniiymityrthH| tasya tadAvaraNIyasya karmaNaH / tathA darzanamohanIyasya ca iti, kasyeti cet ? ucyate-anantAnubavyAdidarzanamohanIyasya ceti, anantAnubandhyAdidarzanasaptakasya kSayAdibhya iti ca-kSayauusamakSayopazamebhyo hetubhyastadupajAyate, samyagdarzanAvaraNIyasyeti ca bruvatA jJAnAvaraNIyama Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 bhyupagatam, tadabhyupagame ca jJAnatvaM samyagdarzanasya supratipAdyam / tathA darzanamohanIyasyeti bruvatA idamabhyupagatam-darzanamohanIyasya kSayAdiSu satsu tatprAdurbhAvo na punadarzanamohastadAvaraNamityetada bhAvitameva purastAt / granthakArasyApyayamevAbhiprAyaH punarudghaTTita iti / tadyathA iti / ebhyo hetubhyo yat kAryamupajAtaM tat pradazyate-kSayasamyagdarzanamiti / matyAdhAvaraNIyadazenamohasaptakakSayAdupajAtaM kSayasamyagdarzanamabhidhIyate, teSAmevopazamAjjAtaM upazamasamyagdarzanamucyate, teSAmeva kSayopazamAbhyAM jAtaM kSayopazamasamyagdarzanamabhidadhati pravacanAbhijJAH / eSAM ca kSayAdInAM prAgbhAvanA kurIva, iha kevalaM tadAvaraNIyeSu laganIyA iti / evaM kSayAdihetukaM yat kAryamupAjani tat pradAdhunA etat pRcchayate-kimekarUpANyevaitAni utAsti kazcit prakarSa eSAmiti ? / ucyate___atra cetyAdi / atreti eSu kSayAdisamyagdarzaneSu, yathA kAryabhedo'bhyupagataH evaM prakarSabhedo'bhyupagantavya iti kthytyetccshbdH| taM ca prakarSa drshynnaah-aupshmiketyaadi| pUrva ca kSayasamyagdarzanaM pradhAnasvAdupanyasyedAnI prakarSasya nidaryatvAdante tadupanyasyati / upazamena-udayavidhAtarUpeNa nivRttamopazamikaM, kSayeNa-uparizATarUpeNopazamena ca nivRttaM kSAyopazamikam, kSayeNa nivRttaM kSAyikam, ata eSAmaupazamikAdInAmimA racanAmAzritya parasya parasya vizuddhiprakarSoM nirmalatA svacchatA tttvpriccheditetyrthH| aupazamikaM hi samyagdarzanaM sarvamalImasam, alpakAlatvAt, bhUyazca mithyAtvagamanAt, yato'ntarmuhartamAnaM bhavet, yadi ca kAlaM tatrastho na karoti evaM sati mithyAdarzanamevaM pratipadyata ityAgamaH / tasAcaupazamikataH kSAyopazamikasamyagdarzanaM vizuddhataram, bahukAlAvasthAyitvAt, yata utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni taduktam, ata eva ca tasya vastuparicchede spaSTaM grahaNasAmarthyamanumAtavyamAgamAccAsmAt , tatazca kSAyikaM vizuddhatamam , sarvakAlAvasthAyitvAt spaSTavastuparicchedAcceti // 7 // kiM cAnyadityuttarasUtrasambandhavAkyaM, na kevalamemirevaimizca nizcayaH kArya iti, kairiti cedityata Aha sUtram-satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahatvaizca // 1-8 // - TI-satsaGkhyetyAdi / sacchabdaM ca saGkhyAdivizeSaNaM kazcidAzrayedityato nirAkaraNArtha vivicya darzayati bhA0-sat, saGkhyA , kSetra, sparzanaM, kAlaH, antaraM, bhAvaH, alpabahutvamityetezca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadAraiH sarvabhAvAnAM vikalpazo vistarAdhigamo bhavati / kathamiti cet, ucyate-sat, samyagdarzanaM kimasti nAsti ? astItyucyate / vAstIti cet, ucyate-ajIveSu tAvannAsti, jIveSu 'tatvAnAM ' ityadhikaH ka-kha-pAThaH / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam tu bhAjyam / tadyathA-gatIndriyakAyayogakaSAyavedalezyAsamyaktvajJAnadarzanacAritrAhAropayogeSu trayodazasvanuyogadAreSu yathAsaMbhavaM sadbhUtaprarUpaNA kartavyA // - TI-sat saGkhyA kSetramityAdi yuktamevaitad dvAramiti / itizabda iyattAyAm / iyadbhireva ye'nye te'traivAntarbhavanti, etaizca sUtroktaiH / etadeva vizeSayati-sadbhUtapadprarUpaNAdibhiH, sadbhUtasya-vidyamAnArthasya samyagdarzanapadasya prarUpaNA-tattvakathanaM sA AdiryeSAM tAni sadbhUtapadaprarUpaNAdIni tairiti vivekena phalaM darzayati-aSTAbhiriti / teSAM ca vyAkhyAnAGgatAM kathayati-anuyogadvArairiti / sarvabhAvAnAma ityanenaiSAM vyApitAM kathayati-sadAdInAM vikalpaza ityAdi vyAkhyAtameva / kathAmiti cedityanena parAbhiprAyamAzaGkate-kena prakAreNa ebhirvistareNAdhigamaH kriyata ityevaM manyethAH? ucyate-yathA kriyate vistarAdhigama iti, sadityanenAdyadvAra parAmRzati, kathaM caitasya dvArasyotthAnaM ? yathA zaGkate paraH-kimasti nAstItyevam, anyathA sattve nirmAte ayuktamevaitat kathanamiti, ata AzaGkAvAkyaM darzayati-samyagdarzanaM kimasti nAstIti / asmAcArya saMzayaH, yataH zabdo'satyapi.bAhye'rthe zazaviSANAdikaH pravartamAno dRSTaH, sati ca bahirane'rthe ghaTAdau dRSTo ghaTAdiH, ataH kiM satyarthe utAsati samyagdarzanazabdaH pravRtto bahirartha iti praznayati / marirAha-astItyucyate / vidyate samyagdarzanazabdavAcyo'rtho ghaTAdizabdavAcyavat / kathaM cAnena niracAyi, AptopadezAt prazamasaMveganidAdyanumAnAcca / itareNAvyaktAmidhAnavat pratipadya punazthodyate-ka caitaditi / guNo hyayaM tena ca paratantratvAt sAdhikaraNena bhavitavyam rasenevANuvyApinetyetadAzaGkaya parAbhiprAyamAcArya Aha-vAstIti cet manyase, ucyate-dvaye padArthAH-jIvA ajIvAzca / tatrAjIveSu tAvannAsti, nizcayAvalambanena dharmAdharmAkAzapudgaleSu, yato jJAnAkhyazcetanAvatsu samaveto guNaH sa kathamanyadharmaH sannanyatra vartate / yaccoktaM kasyeti svAmitvacintAyAM ajIvasya pratimAdeH samyagdarzanamiti tadupacArAta, natvasau mukhyaH kalpaH / iha tu mukhyAM vRttimazizriyada vAcakamukhyaH, ajIveSu tAvaduktakrameNa nAstIti / atha jIveSu kA vArtetyata Aha-jIveSu tu bhAjyam / tuzabda evakArArthe bhAjyameva, nAvazyambhAvi / sarveSu bhajanAM ca kathayanti tadyathA-gatIndriyetyAdinA / gatyAdIni cAnyatrAvazyakAdau prapaJcenoktAni, azUnyArtha tu kizcid darzyate-gatyAdiSu pUrva pratipannAH pratipadyamAnAzca samyaktvaM cintyante / tatra nArakaprabhRtiSu gatiSu catasRSvapi pUrva pratipannAH pratipadyamAnAzca jIvAH santi, narakagatau kSAyikakSAyopazamike syAtAM, tiyeggatAvapyete, manuSyagato trINyapi kSAyikAdIni santi, devagato 1'prarUpaNAdIni' iti k-kh-paatthH| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 kSAyikakSAyopazamike bhavetAm / indriyANi sAmAnyenAGgIkRtya santi pUrvapratipannAH pratipadyamAnakAzca vikalpazaH, ekendriyeSu na pUrvapratipannAH na prtipdymaankaaH| dvitricaturindriyeSvasaMjJipaJcendriyeSu ca pUrvapratipannA bhAjyAH sAsvAdanasamyaktvaM prati pratipadyamAnAstu na santyeva, saMjJipaJcendriyeSu dvayamapyasti / kAyAn pRthivyAdInAzritya sAmAnyena dvayamapyasti, vizeSeNa dharaNijalAnalAnilataruSu dvayaM na sambhavatyeva, dvitricaturasaMjJipaJcendriyeSu pUrvapratipannAH syuH nAdhunA pratipadyante, saMjJipaJcendriyatrasakAye dvayamapi syAt / yoge manovAkkAyeSu sAmAnyena dvayamapi, kAyayogabhAjAM pRthivyAdInAM taruparyantAnAM na dvayaM, kAyavAgyogayujAM dvitricaturasaMjJipaJcendriyANAM pUrvapratipannAH syuH na pratipadyanta iti / manovAkAyayogAnAM dvayam / anantAnubandhinAmudaye na dvayaM, zeSakaSAyodaye dvayam / vedatrayasamanvitAnAM dvayamasti sAmAnyena; vizeSeNApi strIvede dvayaM puruSavede dvayaM, napuMsakaveda ekendriyANAM na dvayaM, vikalendriyANAmasaMjJipaJcendriyaparyavasAnAnAM pUrvapratipannAH kecit santi, na pratipadyamAnakAH, saMjJipaJcendriyanapuMsakeSu dvayaM, nArakatiryamanuSyAmareSu lezyAsu upAretanISu dvayam, AdyAsu pratipannAH syuH na tu pratipadyante / kiM samyagdRSTiH pratipadyate mithyAdRSTivo ? / atra nizcayanayasya samyagdRSTiH pratipadyate, abhUtaM notpadyata iti zazaviSANAdivat / vyavahArasya mithyAdRSTiH pratipadyate, pratipatterabhUtabhAvaviSayatvAta, asat kAraNe kAryamiti darzanAt / evaM jJAnI nizcayasyAjJAnI vyavahAranayasya / cakSurdazaniSu dvayam ekA(catura)kSAdyasaMziSu pUrvapratipannAH syuna tu pratipadyamAnakAH, saMjJipaJcendriyacakSurdarzaniSu dvayam, (acakSurdarzaniSu dvaiyam ) acakSurdarzaniSu pRthivyAdiSu paJcasu dvayaM nAsti, zeSeSu dvitricaturasaMjJipvacakSurdarzaniSu pUrvapratipannAH syune tu pratipadyante, saMjJipazcendriyAcakSudezaniSu dvayam / cAritrI pUrvapratipanna eva, acAritraH pUrvapratipannaH pratipadyamAnakazca syAt / AhArakeSu dvayam, anAhArakaH pUrvapratipannaH na tu pratipadyamAnako'ntaragatau sambhavitA / upayoga iti, sAkAropayuktaH pratipadyate uta anAkAropayukta iti, ucyate-sAkAropayuktaH pratipadyate pUrvapratipannazca, anAkAropayuktastu pUrvapratipannaH syAt natu pratipadyamAnakaH, yataH " sarvAH kila labdhayaH sAkAropayogopayuktasya bhavanti" (prajJApanAsUtre upayogapade ) pAramarSavacanaprAmANyAt / eteSu trayodazasvanuyogadvAreSu vyAkhyAnAGgeSu yathAsambhavamiti yatra sambhavati yatra na sambhavati yathA vA kSAyikAdi samyagdarzanaM yatra sambhavati tathA vAcyaM, sadbhUtapadArthasya samyagdarzanapadasya prarUpaNA vyAkhyA kartavyA unnayA / bhASakaparittAdayastu nAdRtA bhASyakAreNa, prAyasteSAmupAttAnuyogadvArAntargateriti, yato bhASakaH paJcendriyeSvavatarati, parito'pi kAyeSu paryAptasteSveva, sUkSmasaMjJibhavacaramAca teSveva, ato nAdRtA iti // dvitIyadvAramupanyasyannAha 1 dhanucihagato bhAgaH ga-pAThaH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8) svopajJabhASya-TokAlaGkRtam ___ bhaa0-sngkhyaa| kiyat samyagdazanam / kiM saGkhyeyamasaGkhyeyamanantamiti ? / ucyate-asaGkhyayAni samyagdarzanAni, smygdRssttystvnntaaH|| ttii0-sngkhyeti| saGkhyA iyattA, sA caikA gaNitavyavahArAnuvartinI dvayAdikA zIrSaprahelikAntA gaNitaviSayAtItA ca, asaMkhyeyA jaghanyamadhyamotkRSTasakhyeyAdi ____saMjJitA, aparA tadatikrameNa vyavasthitA anantA, sA'pi jaghanyAdisaGkhyAsvarUpamA bhedatrayAnugatA anuyogdvaaraad(suu0149)vistraarthinaa'dhigmniiyaa| - ya ete samyagdarzanasamanvitAH sattvA gatyAdiSu te kiyanta iti tadvanta iha pRcchynte| uktaM cedaM purastAt , tataH pRcchati-kiyat samyagdarzanaM-kiMparimANAste samyagdarzanina ityarthaH, svayamevodghaTTayati saGkhyAbhijJaH san-ki saGkhyeyaM samyagdarzanarAzimabhyupagacchAmaH, utAsaGkhyeyaM, utaanntmiti?| evaM pRSTe Aha-ucyate-asaGkhyeyAni samyagdarzanAni, na saGkhyeyA nApyanantAH, kiM tarhi ? asaGkhyeyAH samyagdazenina iti / kSayasamyagdRSTIn siddhAn kevalinazca virahayya zeSAH saMsAravartino yAvantaH kSayAdisamyagdarzaninaste nirdizyante asaMkhyeyAni samyagdarzanAnItyanena / ye tarhi kevalinaH siddhAzca te sarve kiyanta ityAha-samyagdRSTayastvanantAH / bhavasthakevalinaH siddhAMzcAGgIkatyoktaM samyagdRSTayastvanantA iti // dvArAntarasparzanenAha bhA0-kSetram / samyagdarzanaM kiyati kSetre 1 / lokasyAsaGkhyeyabhAge // ... ttii0-kssetrm| kSiyanti-nivasanti yatra jIvAdidravyANi tat kSetram-AkAzam , yata ete'saGkhyeyatayA nirdhAritA anantatayA ca, ebhiH punaH kiyadAkAzaM vyAptamiti saMzaye sati pRcchati-samyagdarzanaM kiyati kSetre ? // nanu ca samyagdarzanametena pRcchayate nirNayo'pi tasyaiva, samyagdRSTayastu na codyante na nirNIyanta iti / ucyate-ihAyaM samyagdarzanazabdo bhAvasAdhanaH samyagdRSTisamyagdarzanasamavAyI ubhayorvAcako'bhyupagantavyaH, apAyasadadravyasamyagdarzaninastadviyutasya ca siddhabhavasthakevalyAkhyasya, nirNayavAkye'pyevameva dRzyam, athavA samyagdarzaniSu nirmAteSu samyagdRSTayo'pyanenaiva rUpeNa grahISyanta iti samyagdarzaninaH praznayati, athavA ekaM jIvamuddizyAyaM prAvRtat praznaH, ekatrAvadhRte kSetre'nyatrApyanumAnAt tat tathA pratipatsye'hamiti pRcchati-samyagdarzanaM kiyati kSetre iti / ekasmi~zca pRcchayamAne samyagdarzane kiyati kSetre ityekavacanamapi sughaTaM bhavati / sUrirAha-lokasyAsaGkhyeyabhAge iti / yadekaH pRSTaH ekasyaivottaraM tadA ko'rthaH ? yo'haM samyagdarzanI so'haM kiyati kSetre-AdhAre sthitaH 1 pRSTe uttaraM-lokasyAsaGkhyeyabhAge, dharmAdharmadravyadvayaparicchinnaH AkAzadezo jIvAjIvAdhArakSetraM lokaH, tasyAsaGkhyeyabhAge tvaM sthitaH, yataH asaGkhyeyapradezo jIvaH ato'saGkhyeyabhAga evAvagAhate sarvasya lokasya, buddhayA asaGkhyeyabhAgakhaNDakalpitasya ya eko'saGkhyeyabhAgastatra sthita iti / athApi sarvAnevAGgIkRtya praznaH tathApyasakhyeyabhAge pUrvasAdadhikatare lokasya sarve vartanta iti yuktamuttaram // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram adhyAyaH 1 . bhA0-sparzanam / samyagdarzanena kiM spRSTam 1 / lokasyAsaGkhyeyabhAgaH, aSTau caturdazabhAgA dezonAH, samyagdRSTinA tu sarvaloka iti // atrAha-samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti ? / ucyate-apAyasadvyatayA samyagdarzanam , apAya:-Abhinibodhikam , tadyogAt samyagdarzanam / tat kevalinA nAsti / tasmAt na kevalI samyagdarzanI, samyagdRSTistu bhavati // ___TI-sparzanam / AkAzapradezaiH paryantavartibhiH saha yaH sparzastat sparzanam , asmin dvAre pRcchayate-samyagdarzanena kiM spRSTam ityanena / atrApi samyagdarzanazabdaH sAmAnyavAcI dRzyaH, ekaM cAGgIkRtya pravRtta iti mantavyam , uttaram-lokasyAsamukhyayabhAgaH; spRSTa ityekAnekapraznAnurodhena neyam / yaH punaH samudghAtapratipannaH caturthasamayavartI bhavasthakevalI tena kiM spRSTaM lokasyeti ? / ucyate-samyagdRSTinA tu sarvaloka iti / yato'bhihitaM "lokavyApI caturthe tu" (prshm-rtau)| tuzabdo'vadhAraNe, samyagdRSTinaiva samudaghAtagatenaiva samastalokaH chupyata iti / etasmin vyAkhyAne codako'cUcudat-samyagdRSTisamyagdarzanazabdayoyutpattau kriyamANAyAM bhAve kArake nAstyarthabheda iti, bhavAMcAha samyagdarzanena lokAsaMkhyeyabhAgaH spRSTaH, samyagdRSTinA tu sarvaloka iti, tannUnaM bhavatA kazcidarthabhedaH parikalpita iti, ataH praznenopakramate-samyagdRSTisamyagdarzanayoH ko vizeSa iti / sUrirAha-atrocyateapAyasadvyetyAdi / apAyo-nizcayajJAnaM matijJAnAMzaH, sadvyANi punaH zobhanAni prazastatvAt vidyamAnAni vA dravyANi mithyAdazenadalikAni adhyavasAyavizodhitAni samyagdarzanatayA ApAditapariNAmAni, apAyazca sadvyANi ca apAyasadadravyANi teSAM bhAvaH apAyasadadravyatA, itthaMbhUtalakSaNA tRtIyA, yAvat so'pAyaH sambhavati yAvad vA tAni sambhavantItyeSA'pAyasadravyatA tayA smygdrshnm| apAyayuktAni sadravyANIti vinAzAzaGkAnirAcikIrSayA suhRda bhUtvA sarirAcaSTe-apAya:-AbhinivAdhikam , tRtIyo bhedaH Abhinibodhikasya nizcayAtmakaH prasiddhaH tena yogastadyogaH tasAda tenApAyena yoga iti vocyate, yataH samyagdarzanapudgaleSu satsu cApagateSu ca bhavatIti, vyApI sa ityarthaH, tadyogAt samyagdarzanam , etenApAyena yAvadasti sambandha iti, tena ca sambandhaH(dhe) satsu ca sadvyeSvakSINadarzanasaptakasyAsatsu ca sadravyeSu kSINadarzanasaptakasya, ubhayyAmapyavasthAyAM samyagdarzanaM draSTavyam / ubhayyAmapyavasthAyAM samyagdRSTivyapadezo nAsti / tat kevalino naastiityaadi| taditi samyagdarzanaM saddravyApAyayogajanitavyapadezaM kevalino'tIndriyadarzitvAt na samasti / ato na samyagdarzanI kevalI / kastarhi ? Aha-samyagdRSTistu kevalIti / tAni ca buddhayA AdAya apAyasadadravyANi tatra kevalini samyagdarzanivyapadezo niSidhyate / taistu vinA yadi samyagdarzanivyapadezaH kalpyate bhAvasAdhano'rtho'viziSTa itikRtvA tadA nAsti niSedha iti / tuzabdo'bhumevArthamavadyotayati / evaM ca kRtvA pUrvaprazneSvapi sugharTa bhASyaM bhavati // dvArAntaraM chupati Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 8] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhaa0-kaalH| samyagdarzanaM kiyantaM kaalmiti| atrocyate tadekajIvena nAnAjIvaizca parIkSyam / tadyathA-ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtam , utkRSTaMna SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, nAnAjIvAn prati sarvoddhA // TI0-kAla iti / yadetata pUrvakaivArairnirUpitaM tat samyagdarzanaM kiyantaM kAlaM bhavatIti praznayati // nanu ca sthitidvAre'pyetadeva pRSTamuktaM ca, kimarthaM ca punaH piSTapeSaNaM kriyate iti / ucyate-na kAlaH sthitimantareNa kazcidastItyasyArthasya khyApanArtha, tathA ca vartamAnAdInyeva kAlaliGgAni paThanti / athavA ekajIvAzrayaNena nAnAjIvasamAzrayaNena cAsti sthitidvAre sAkSAda vidhAnamiti, ato yujyate praznaH / tathA ca " puvvabhaNiyaM tu jaMbhaNNaeM" (nizItha-bhASye) ityaadi| atastat samyagdarzanamekajIvAGgIkaraNena sarvajIvAGgIkaraNena ca parIkSyam / etaduktaM bhavati-ekena prAptaM tat kiyantaM kAlamanupAlyata iti, nAnAjIvaizva kiyantaM kAlaM dhAryata iti parIkSyam / ekajIvaM pratItyAdi, pUrvabhAvita eva grantha iti, sthitidvAre nAnAjIvAn prati sarvAdvA-sarvakAlaM, mahAvidehAdikSetramAzrityAvyavacchedAt / iyaM tu sthitiH kSAyopazamikasya cintitA, aupazamikasya tu yathAsambhavaM antarmuhUrtapramANeti, kSAyikasya tu sarvadAvasthAnam // ato'nantaramantaradvAraM spRzati___ bhA0-antaram / samyagdarzanasya ko virahakAlaH 1 / ekajIvaM prati jaghanyanAntarmuhUrtam , utkRSTena upAdhapudgalaparivartaH / nAnAjIvAn prati nAstyantaram // ___TI-antaramityanena samyagdarzanaM prApya punazcojjhitvA mithyAtvadalikodayAt punaH kiyatA kAlena lapsyata iti pRcchati-samyagdarzanasya ko virahakAla iti / samyagdarzanaM prApya punazcojjhitvA punaryAvanna samyagdarzanamAsAdayati sa virahakAlaH-samyagdarzanena zUnyaH kAlaH kiyAniti, aupazamikakSAyopazamike nizcitya nirNayavAkyaM pravRttam / ekajIvaM pratItyAdi / eko janturaupazamikaM kSAyopazamikaM vA prApya ujhitvA punaH kazcina muhUrtasyAntara(reva) labhate,kazcit tu anantena kAlena labhate, se cAntarakAla evamAkhyAyate, utkRSTenopArdhapudgalaparAvartaH, pudgalaparAvarto nAma yadA jagati yAvantaH paramANavaste audArikAditayA sarve paribhuktA bhavanti, sa pudgalaparAvartaH audaarikvaikriytaijsbhaassaapraapudglpraavrt"syaarthH| NApAnamanaHkarmabhedAt saptadhA, etatsamudAyasyAdhaM gRhyate kizcidUnam / - etat kathaM pratipAdayituM zakyata iti cet, upArdhapudgalaparAvarta ityanenocyate 'samudAyeSu hi zabdAH pravRttA avayaveSvapi vartanta' iti nyAyAt / ayaM cArdha 1 'parIkSyante' iti k-kh-paatthH| 2 pUrvabhaNitaM tu yad bhnnyte| 3'vyavacchedAstA yat' iti kha-ga-pAThaH / 4 'sacAnantaraM kAla' iti ka-kha-pAThaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthAdhigamasUtram __ [adhyAyaH 1 zabdaH samapravibhAgavacanaH kizcinnyUnAmidhAyitvAt sa pulliGgaH, upagato'rdhaH upAdhaH, kiJcinyUna iti prAdisamAsaH / nAnAjIvAniti / sarvajIvAnAzritya nAstyantaraM, videhAdiSu sarvakAlaM samavasthAnAditi / kSAyikasya tvanapagamAnAstyantaram / g2atamantaradvAram // dvArAntarAbhidhitsayA''ha bhaa0-bhaavH| samyagdarzanamaupazamikAdInAM tamo bhAvaH / ucyateaudayikapAriNAmikavarja triSu bhAveSu bhavati // TI-bhAva iti / yeyaM ruciH jIvasya jinavacanazraddhAyinI sA kasmin bhAve aupazamikAdInAM samavataratIti praznayati-samyagdarzanamityAdinA / samyagdarzanamityaviziSTa ruciM kSayAdirUpAM trividhAmapi jijJAsate-kakaite iti, (kaitaditi ?) tathA prativacanamapi bhavi pyati-triSu bhaavessviti| aupazamikAdInAmuktalakSaNAdInAMkatamo bhAvaH katamAvastheti yAvat , sUristu heyabhAvanirasisipayA AdeyaM triSvityanena kathayati, audayika-gatikaSAyAdirUpaM pAriNAmikaM ca bhavyatvAdilakSaNaM vihAya ye'nye trayaH kSAyikAdayasteSu bhAveSu bhavati, audayikapAriNAmikayorgatyAdibhavyatvAdyavadhAraNAnnAnayoH samasti, anAditvAca, eSa iti sUcyate triSu bhavati, naudayikapAriNAmikayoriti // dvArAntaraM spRzati bhA0-alpabahutvam / atrAha-samyagdarzanAnAM triSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulyasaMkhyAtvamAhIsvidalpabahutvamastIti ?|'ucyte___ttii-alpbhutvmitynen / atraitasmiMtriSu bhAveSviti vyAkhyAte / AhAnyaH-eSAM kSAyikAdInAM samyagdarzanAnAM triSu kSAyikAdiSu pariNAmeSu vartamAnAnAM kiM tulyasaGkhyatvamuta neti, Azrayabhedena cAlpabahutvacintehAzritA, alpabahutvamitiH alpabahubhAvaH / kizcidalpamatrAsti kizcit tu bahiti kathaM bhAvanIyam / ucyate bhA0-sarvastokamaupazamikam / tataHkSAyikamasakhyeyaguNam / tato'pi kSAyopazamikamasaGkhyeyaguNam / samyagdRSTayastvanantaguNA iti| evaM sarvabhAvAnAM nAmAdibhiyAsaM kRtvA pramANAdibhirabhigamaH kAryaH / uktaM samyagdarzanam / jJAnaM vakSyAmaH // 8 // ____TI-sarvastokamaupazamikam, yata IdRzI pariNatiM zreNyArohAdisvabhAvAM na bahavaH samprApnuvantItyAgamAt , tataHkSAyikamasaMkhyeyaguNam , tataH aupazamikAt kSAyikamiti ca / atrAyaM vizeSaH prekSyaH-chadmasthAnAM zreNikAdInAM yat kSAyikaM tad gRhyate, apAyasadbhAvAta, chadmasthavartinazca aupazamikasyAvadhitayopAttatvAt tata ityanenAvadhimatApi tAdRzena bhavitavyam / tata aupazamikAt kSAyikaM chamasthasvAmikamasaGkhyeyaguNamiti, yo'sAvaupazamiko rAziH so'saGkhyeyena rAzinA guNyate, aupazamikA bahutaramitiyAvat / taMto'pi kSAyikAt kSAyopazamikaM bhavatyasaGkhyeyaguNaM, sarvagatiSu bahusvAmyAdhAratvAt / asaGkhyeya 1'bhAvAnAM ' ityadhiko gha-pAThaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam guNamiti ca yo'sau kSAyikarAziH so'saGkhyena guNyate,ataH kSAyikA bahutaramAsta itiyAvat / yat tarhi kSAyikaM kaivalyAdhAraM tat kiyat ? / ucyate-sarvakevalinAmAnantyAdanantaguNaM, kaivalyAdhArametad dRzyamiti, ataH samyagdRSTayastvanantA iti| kevalino'nantA ityrthH| tatastavayaMpyanantameva / iti dvaarprismaaptisuuckH| atha kiM samyagdarzanasyaiva nirdezAdisadAdibhidvArairadhigamaH kriyate uta jJAnAdInAmapIti ? / ucyate-jJAnAdInAmapi, kintu ekatra samyagdarzane yojanA kRtA'nyatrApyevaM dRzyetyatidizati-evaM sarvabhAvAnAm / evamiti yathA samyagdarzanasya tathA sarvabhAvAnAM jJAnAdInAM nAmasthApanAdibhI racanAM kRtvA pramANanayanirdezAdisadAdibhiH parIkSyAbhigamaH kArya iti / yat prastutaM samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH (1-1) iti tatra yat samyagdarzane vicAryaM tadabhihitam , tadabhidhAnAJca parisamApitaM samyagdarzanamityetadAha-uktaM samyagdarzanam / dvitIyAvayavavyAcikhyAsAprastAvapradarzanAyAha-jJAna vakSyAmaH // 8 // ___ kIdRk taditi ceducyatesUtram-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 1-9 // TI-matizca zrutaM cAvadhizca manaHparyAyazca kevalaM ca matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni, jJAnamiti cAnena pazcApyetAni ekajJAnamiti naivaM grAhyam yathA samyagdarzanAdIni trINyapi eko mokSamArga iti, kintu aikaikamatra jJAnamiti / yadyevaM jJAnamityekavacana jJAnAnItibhavitavyama, jJAnabahutvAt ucyate,-satyameva, pratijJArUpaM " tu prativacanaM bhavatItikRtvA ekavacanaM kRtaM, pratijJAtaM cAnena jJAnaM vakSyAma iti, atastadanurodhenaikavacanaM cakAra AcAryaH / ekaikasya jJAnatAM prakhyApayannAha bhA0-matijJAnaM zrutajJAna avadhijJAnaM manaHparyAyajJAnaM kevalajJAnamityetat mUla vidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / prabhedAstvasya purastAd vakSyante // 9 // TI-matijJAnaM shrutjnyaanmityaadi| mananaM matiH pariccheda ityrthH| zeSakArake .. pvapi yathAsambhavaM jJeyA, jJaptiAna vstusvruupaavdhaarnnmityrthH| matimatijJAnAdInAM " jJAnaM, mateAnamiti samAso naiva kAryaH, materjJAnaM kiM ? yena sA gRhyate, vyAkhyA sAnA nA sA ca gRhyate kevalAdinA, tatazcottarapadArthaprAdhAnyAt tatpuruSasya tanmAtragrahaNaM syAt, natvindriyAnindriyanimittamiti, tasmAt jJAnazabdo vyabhicArI sAmAnyajJAnavAcakaH sannindriyAnindriyanimittopajAtayA bhatyA samAnAdhikaraNatayA vizeSyate, matizca sA jJAnaM ca matijJAnam / taca zrotrendriyavyatiriktaM cakSurAdIndriyAnakSaropalabdhiryA tanma tijJAnam / zrutajJAnamiti / zrUyate taditi, asmin pakSe zabdamAnaM gRhyate, zrutiH zravaNamityasmin pakSe jJAnavizeSa ucyate, sa eva ca grAhyaH zrutamityanena / kIdRzaH sa iti cet ? 1 'bahutamamAsta' iti ka-kha-pAThaH / 2 'jJAyate jJAnaM' iti ka-kha-pAThaH / - phalam Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ucyate-zabdamAkarNayato bhASamANasya pustakAdinyastaM vA cakSuSA pazyataH ghrANAdimirvA akSarANi upalabhamAnasya yad vijJAnaM tat zrutamucyate, tena jJAnaM vizeSyate, zrutaM ca tajjJAnaM ceti zrutajJAnam / avadhijJAnamiti / avazabdo'dhaHzabdArthaH, avadhAnAdavadhiH, jJAnaparicchedaH / etaduktaM bhavati-adhovistRtaviSayamanuttaropapAdikAdInAM jJAnamavadhijJAnam, yato bahutvaM ca viSayasyorarIkRtyaivaM vyutpattiH, anyathA tiryagUla vA viSayaM paricchindAnasyAvadhivyapadezo na syAt / athavA avadhiH-maryAdA, amUrtadravyaparihAreNa mUrtinivandhanatvAdeva tasyAvadhijJAnatvam / tacca catasRSvapi gatiSu jantUnAM vartamAnAnAmindriyanirapekSaM mana:praNidhAnavIryakaM prati viziSTakSayopazamanimittaM pudgalaparicchedi devamanuSyatiryaGnArakasvAmikamavadhijJAnamiti / avadhizca sa tajjJAnaM ca tadityavadhijJAnam / manaHparyAyajJAnamiti / mano dvividhaM-dravyamano bhAvamanazca, tatra dravyamano manovargaNA, bhAvamanastu tA eva vargaNA jIvena gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate, tasya bhAvamanasaH paryAyAste caivaMvidhAH-yadA kazcidevaM cintayet kiMsvabhAva AtmA ? jJAnasvabhAvo'mUrtaH kartA sukhAdInAmanubhavitA ityAdayo jJeyavipayAdhyavasAyAH paragatAsteSu yajjJAnaM teSAM vA yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnam / tAneva manaHparyAyAn paramArthataH samavabudhyate, bAhyAMstvanumAnAdevetyasau tanmanaHparyAyajJAnam / kevalajJAnamiti / kevalaM-sampUrNajJeyaM tasya tasmin vA sakalajJeye yajjJAnaM tat kevalajJAnam , sarvadravyabhAvaparicchedItiyAvat / athavA kevalaM ekaM matyAdijJAnarahitamAtyantikajJAnAvaraNakSayaprabhavaM kevalajJAnaM AvedyamAnasvaprabhedam / vizuddhiprakarSApekSA caiSAmAnupUrvIvinyAsaviracaneti, itiriyattAyAM, etAvadeva nAnyadastIti / etat ityavayavapravibhAgena yadAkhyAtaM, mUlam-AdyaM vidhAna-bhedaH, mUlaM ca tadvidhAnaM ca mUlavidhAnaM, mUla vidhAnena-mUlavidhAnataH, paJcavidhaM matyAdizeyaparicchedi jJAnam / etaduktaM bhavati-maulAn bhedAnaGgIkRtya paJcavidhameva bhavati / atha kimanye eSAM paJcAnAM prabhedAH santi uta neti ? / sntiityucyte-prbhedaastvsyetyaadi| prabhedAH-aMzA avayavAH asyapaJcavidhasyopariSTAd vakSyante, mUlabhedAstu na, kathitatvAditi / matijJAnasyAvagrahAdayaH zrutasyAGgAnaGgapraviSTAdayaH, avadhijJAnasya bhavapratyayAdayaH, manaHparyAyajJAnasya RjumatyAdayaH, kevalajJAnasya tu na santyeva // 9 // atha purastAt pramANanayairadhigama ityuktaM, tatra na jJAyate kiM pramANamityata Aha sUtram tat pramANe // 1-10 // TI-tatpramANe iti / athavA'nyairanekadhA pramANamabhyupetaM, kApilaividhA pratyakSAnu ___ mAnAgamabhedAt, akSapAdena catvAri sahopamAnena, mImAMsakaiH paDarthA___patyabhAvAbhyAM saha, mAyAsUnavIyardai pratyakSAnumAne, kANabhujaizca dve trINi vA darzanabhedAt, bhavatAM kathamityata Aha..... bhA0--tadetat paJcavidhamapi jJAnaM de pramANe bhavataH parokSaM pratyakSaM ca // 10 // pramANasaMkhyA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtra 10 ] TI-tacchabda etadityasyArthe, paJcavidhamapi matyAdijJAnaM dve pramANe bhavata ityetadatra vidhIyamAnaM, dve eva pramANe bhavataH, nAnyat pramANamasti // nanu cAnyairanekadhA kalpitaM, kathaM punaravadhiyate dve eveti / ucyate-anyeSAmatraivAntarbhAvAt pramANAntaratvaM nivAryate, na pramANatvam / kAnicicca naiva pramANAni, etacca dvayamuttaratra bhASyakAra eva darzayiSyati / atha de pratyakSAnumAne ityevaM dvayaM grAhyamutAnyathetyAha-evaM cAnyatheti ca darzayati, 'parokSaM pratyakSa ceti pratyakSamityevaM parokSamiti ca anyathA, parokSaM cAssAda anumAnamiti noktaM, siddhAnte parokSamityupanyAsAt / "taM samAsao duvihaM pannatta, taMjahA-paJcakkhaM parokkhaM ce (nandIsUtre sU0 2)"iti / paraiH indriyairukSA-sambandho yasya jJAnasya tat parokSaM jJAnam / etaduktaM bhavatiindriyairnimittaiH sadbhiryajjJAnamAtmani sambandhamanuyAti tat parokSa-matizrutarUpam / yat punarindriyAdinirapekSamAtmana evopajAyate tat pratyakSam, dvividhe'pi pratyakSaparokSe jJAne yaH sAkArAMzaH sa pramANavyapadezamaznute, yathAbhihitam "sAkAraH pratyayaH sarvo, vimuktaH saMzayAdinA / - sAkArArthaparicchedAt, pramANaM tanmanISiNAm // " iti, sAkArAMzasya pramANatA'vaseyeti / pramIyate'neneti pramANama , mIyate'neneti mAnaM, pariniSpanena mAnazabdena saha prazabdasyopapadasamAsaH, pragataM prakRSTaM mAnaM pramANasya : pramANam , prameyaparicchedArthinaH pramAtustatparicchedasiddhipradhAnAGgama tizayopakAritvAt prakRSTaM mAnaM pramANam / vAkyajJAnadvaividhyAt dvividhaM, pratyakSaparokSabhedAd vA / athavA sarvameva jJAnaM pratyakSaM manaindriyajIveSvakSazabdasya rUDhatvAt,sAvaraNAnAvaraNavizeSAt tu bhidyate / sAvaraNAnAM tAvat tritayAbhimukhyenAsadAdInAM pratyakSameva jJAnam, tadyathA-AtmAbhimukhyena svapne bhayaharSarogagamanarAjyalAbhAdi, manaAbhimukhyena smaraNapratyabhijJAnavitarkaviparyayanirdhAraNAdi, indriyAbhimukhyAccakSurAdiviSayaM rUpAdivat, nirAvaraNAnAmAtmAbhimukhyenaiva, abhyAtmaM tu svayaMdRzAM pratyakSajJAninAM, vizuddhazabdanayAbhiprAyeNa cedamekameva pratyakSaM pramANamiti // AcAryasiddhaseno'pyAha "abhitri mAdRzAM bhAjyamabhyAtmaM tu svayaMdRzAm / ekaM pramANamarthaikyA-daikyaM tllkssnnaikytH||" pramANa-dvAtriMzikAyAm ___ arthaikyaM kutaH 1 / tallakSaNaikatvAt aryate-gamyate paricchidyata iti / athavA pramAtavyaM prameyaM pramAtumIpsitatamaM pramANArha vA karmasAdhanatvAnatikramAdekalakSaNatvam // 10 // ayamidAnI viveko nAvadhRtaH paJcavidhasya madhye-kiM parokSaM kiM vA pratyakSamiti, tadvivekAvadhAraNAya Aha zabdArthaH 1 tat samAsato dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-pratyakSaM ca parokSaM ca / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 sUtram-Adye parokSam // 1-11 // bhA0-Adau bhavamAdyam / sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye zAsti, tadevamAye-matijJAnazrutajJAne parokSaM pramANaM bhvtH| kutaH / nimittApekSatvAt a. pAyasadvyatayA matijJAnam / tadindriyAnindriyanimittamiti vkssyte| tatpUrvakatvAt paropadezajatvAcca zrutajJAnam // 11 // TI-sUtropAttAdyazabdArtho'nyathA'vagamayituM na zakyate parasAyityato vyutpatyAhaAdau bhavamAdyam, yasmAt paramasti na pUrvamAdiH saH vivakSAvazAt, tatra bhavaM, digAditvAdyata, AdyaM cAyaM cetyAye iti, prativiziSTena ca krameNa vyavasthitAnAM Ayavyapadezo dRzyate, tadyathA-ayaM yatireSAM viziSTakramamAz2AmAdya iti / evamatrAmUrtAnAM jJAnAnAM kramasannivezo durupapAda iti mattvA bravIti-Aye iti, sUtrakramaprAmANyAta, sUtraM cAsanamapyanantaraM tyajyate, tat pramANe (1-10) iti sannivezAbhAvAt, tasmAt parameva matizrutAdi grAhyam , tatra kramaH-paripATI, sUtre kramaH sUtrakramaH, tasya prAmANyam--AzrayaNaM tasmAt / prathamadvitIye matizrute, zAstIti ca granthakAra eva dvidhA AtmAnaM vibhajya sUtrakArabhAdhyakArAkAreNaivamAha-zAstIti, sUtrakAra iti zeSaH / athavA paryAyabhedAt paryAyiNo bheda ityanyaH sUtrakAraparyAyo'nyazca bhASyakAraparyAya ityataH sUtrakAraparokSapramANam paryAyaH zAstIti / tadevamAdyavyapadeze siddhe sukhena vaktuM zakyate, kimiti cet, ucyate-matijJAnazrutajJAne dve api parokSaM pramANaM bhavataH, zeSamanUdya parokSapramANatA vidhIyate / kuta iti ca praznayiturayamabhiprAyaH-yamayaM hetumupanyasiSyati vakSyamANaM tatrAsya vyabhicAraM darzayiSyAmIti, itaro'pi savizeSaNaM hetuM buddhau nyasyAha-nimittApekSatvAditi / dhRmAdagnijJAnaM parokSamupajAyate nimittApekSaM, tadvanmatizrute, indriyAnindriyanimittabhAvaH spaSTo mateH, zrutasya ca / na ca nimittApekSitA anaikAntikI, kathaM tavidhijJAnAditrayaM nimittamapekSate ? yato'vadhirAntaranimittaM kSayopazamamAlambya bahiraGgaM ca viSayamutpadyate, tathA manaHparyAyajJAnamapi, kevalajJAnamapi karmaNAM jJAnAvRtAM samastakSayamAzritya viSayaM cotpadyata iti ? / ucyate-itaraH savizeSaNo'yaM heturityAhaapAyasadvyetyAdi / anena ca pratijJArthaM viziSyApAyasadravyetyAdinA tato hetuM savizeSaNaM kariSyati tdindriyaaniityaadinaa| yanmatijJAnaM dharmitayopAttaM tat kIdRzaM, parokSaM pramANaM vA sAdhyate ? / ucyate-apAyasadvya tayA matijJAnaM dharmitvenopanyastam, apAyo nizcaya IhAnantaravartI / sadvyamiti, zobhanAni dravyANi-samyaktvadalikAni, apAyazca sadravyANi ca teSAM bhAvaH-svarUpAdapracyutiH, tayetthaMbhUtayA matijJAnaM dharmi / etaduktaM bhavati-matijJAnasyAvagrahAdibhedasya madhye yo'pAyoM'zastanmatijJAnaM parokSaM pramANamiti / 1.zeSaH' iti ka-pAThaH / 2 'pratijJAnArtha' iti sva-pAThaH / 3 'vA' iti kha-pAThaH / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 sUtraM 11] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam avagrahehayoranizcitatvAnna samasti pramANam / sa cApAyaH sadvyAnugato yadi na bhavati tanmithyAdRSTerivAzuddhadalikakaluSitaH, ato yo'pAyaH sadvyAnuprAmANyam vartI sa pramANaM mtibhedH| yadA tarhi darzanasaptakaM kSINaM bhavati tadA sadvyAbhAve kathaM pramANatA zreNikAdyapAyAMzasya ? ucyatesadvyatayetyanenArthata idaM kathyate-samyagdRSTeryo'pAyAMza iti / bhavati cAsau samyag dRsstterpaayH| athavA ekazeSo'tra draSTavyaH, apAyazcApAyazcApAyau sadravyaM apAyasadravye parokSatA ca sadadravyaM ca sadravye apAyau ca sadravye cApAyasadvyANi teSAM bhaavstyeti| idamuktaM bhavati-apAyasadvyAnugato yaH akSINadarzanasaptakasya sa parigRhItaH, ekena apAyasadvyazabdena, tathA dvitIyenApAyo yaH sadadravyaM zobhanaM dravyaM, kazcApAyaH sadvyam ? yaH kSINadarzanasaptakasya bhavati / etenaitaduktaM bhavati-samyagdarzaninaH kSINAkSINadarzanasaptakasya yo'pAyo matijJAnaM tat parokSaM pramANam / savikalpamiti nimittApekSatvAd dhRmAdagnijJAnavaditi, evaM zrutajJAnasyApyapAyAMsaH pramANayitavyaH / samprati nimittApekSatvAdityasya yo vyabhicAraH punaH purastAdavAci tatparijihISayedamAha-tadindriyAnindriyanimittamiti vakSyate ityanena / taditi matijJAnam, indriyANi-zrotrAdIni anindriyaM-manaH oghajJAnaM ca tAni nimittaM kAraNaM yasya jJAnasya tadindriyAnindriyanimittam, na hIndriyANyanindriyaM ca virahayya tasya jJAnasya sambhavo'stIti, tatazca heturevaMvidho jJA(jA)taH-indriyAnindriyanimittatvAditi / viziSTameva nimittamindriyAnindriyAkhyamurarIkRtya nimittApekSatvAditi mayA prAgabhyadhAyi, nAstyato vyabhicAraH / zrutajJAnasyA pIndriyAnindriyanimittataiva, kiMtu anyathApi nimittaM kathyate, tadAha-tatpUrvakatvAt / taditi matijJAnaM pUrva-pUrakaM pAlakaM yasya tat tatpUrvakaM tadbhAvastatpUrvakatvaM tasmAt tatpUrvakatvAta, yAvanmatistAvat tad bhavati, na tvIdRzyavasthA'sti yatra tanmatijJAnena vinA prAduHSyAt, atastanmatijJAnaM zrutajJAnasya pAlakaM bhavatItikRtvA matijJAnameva tasyAtmalAbhanimittaM bhavati, tasmin sati tasya bhavanAt, ataH zrutaM matiM nimittIkRtya pravartamAnamindriyAnindriyanimittaM sat kathaM pratyakSavyapadezaM labheta ? zrutasya parokSatA tathA paropadezajatvAca / zrutajJAnaM parokSaM, paraH-tIrthakarAdistasyo padezaH, upadizyate uccAyate ityupadezaH-zabdastasmAt paropadezAt-tIrthakarAdizabdazravaNAdupajAyate yat tadindriyAnindriyanimittaM zrutajJAnaM, tatpUrvakatvAt paropadezAditi ca, anena nimittabhUyastvaM khyApitam / yataH zrutajJAnamupajAyamAnaM svataH pratyekabuddhAdInAM manasi sati matijJAne ca sati samasti, ato nimittadvayamAzritaM bhavati / tathA yasyApUrvamevedAnIM prAdurasti tasya sati paropadeze satyAM mato satsu cendriyAnindriyepUdeti, ato nimi 1' zrutamatiM ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'zritaM ca ' iti kha-pAThaH / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 ttabhUyastvApekSatvAt parokSaM tad bhaNyate // nanu cendriyopaSTambhenopajAyamAnasya jJAnasya pratyakSatvaM loke prathitaM, tadapAkaraNapravRttasya lokavirodhaH, tathA idaM rUpaM pratyakSamiti yo'yaM pratyayo nAyaM parokSe dRSTaH / nahi dhUmAdagnimavagacchato'yamagniriti saMpratyayo bhavati, tatazca svapratIterapi virodha iti / ucyate-idaM rUpaM pratyakSamiti na tatra mukhyayA vRttyA rUpaM pratyakSaM, jJAnameva tu pratyakSaM, tena pratyakSeNa jJAnenAvacchinno'rthaH pratyakSa ityucyate, tasya yuktA pratyakSatA / kiMca-na sarvathendriyanimittasya jJAnasya pratyakSatA, niSedhAt, yataH sarvathA taM viSayaM na paricchettumalaM, cakSu rUpaM gRhNAtyArAdbhAgavati, na paramadhyabhAgAvasthitam, tathA zrotrAdi vAcyam, avadhyAditrayaM punaH sarvAtmanA'vagacchati, atastasyaiva yuktA prtyksstaa| kiMca na sarvathendriyanimittasya jJAnasya pratyakSavyapadezo niSidhyate, yato'yaM nizvayamaGgIkRtya bhASyakRtA pratyakSavyapadezo niSidhyate, vyavahArAtviSyata eva / yato'bhihitaM nandyAm (sU0 2-3) "taM samAsao duvihaM paNNattaM, (taM0 paccakkhaM ca parokkhaM ca / se kiM taM paJcakkhaM ? paJcakkhaM duvihaM paNNattaM ) taM0-indiyapaccakkhaM noindiyapaJcakkhaM ce" indriyapratyakSamiti bruvatA vyavahArapratyakSatA bhavati, bhASyakArasyApi yogavibhAgAt tasyendriyajasya jJAnasya siddhA pratyakSatA, sa caivaM yogo vibhajanIyaH-Adye parokSaM nizcayataH tataH pratyakSaM, pratyakSaM cAdye vyavahAraH, tato'nyat avadhyAdi ekAntenaiva pratyakSamiti // 11 // ___ evaM parokSaM pradazya prAka pratijJAtaM pratyakSaM pramANaM kathayannAha sUtram-pratyakSamanyat // 1-12 // TI0-anyaditi cokte jAyate vicAraNA-kuto'nyaditi ? avadhIkRtameva vicchedakAraNaM khyApayan "te bhA0-matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tat pratyakSaM pramANaM bhvti| kutH| atIndriyatvAt / pramIyante'stairiti pramANAni / atrAha-iha avadhAritaM-dve eva pramANe pratyakSaparokSe iti // TI-matizrutAbhyAmiti / matijJAnazrutajJAnAbhyAM yadanyat , tasya caikaikasya pratya kSatAMprakAzayannAha-trividhamiti / ukte'pi caitasmin kiM tat trividhamiavadhyAdeH tyAha-jJAnaM, pratyakSaM pramANaM bhavatIti / pratyakSa bhavatItyetad vidhIyapratyakSatA te'tra,zeSasyAnuvAda iti| kuta iti ca praznayiturabhiprAyo'yam-yadyAntaranimittaM kSayopazamaH pratyakSatAyAH kAraNabhAvaM pratipadyate sa sarveSAM matyAdInAM sAdhAraNaH kSayopazamaH kAraNamastIti sarvapratyakSatvaprasaGgaH, atha pratyakSatAyAH pRthag nimittaM taducyatAmiti, itarastu asAdhAraNa trayANAM pratyakSatAyAH prakaTIkurvan nimittamAha-atIndriyatvAditi / atikrA 1 'niSedhyate ' iti kh-paatthH| 2 tat samAsato dvividhaM prajJapta, ( tadyathA-pratyakSaM ca parokSaM ca / atha kiM tat pratyakSam ? pratyakSaM dvividhaM prajJaptam ) tadyathA-indriyapratyakSaM noindriyapratyakSaM c| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 sUtra 12 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ntamindriyANi atIndriyaM jJAnaM tadbhAvo'tIndriyatvaM tasmAditi, yat prANinAM jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAt kSayAca indriyAnindriyadvAranirapekSamAtmAnameva kevalamabhimukhIkurvadeti tata prtykssN-avdhyaadi| evaM tat pramANe (1-10) iti dvitvasaGkhyAyAH parokSapratyakSAkhyo yo vipayastamupadarya pramANazabdArthakathane prAvRtad bhASyakAraH-pramIyante'staiiriti prmaannaaniiti| (pramIyante)-paricchidyante-yathAvanizcIyante sadasannityAnityAdibhedenArthA-jIvAdayastairiti pramANAni, karaNe lyuT, karaNaM jJAnamAtmanaH, AhitapradhAnakAraNasya svatantrasya karturanekakArakazaktiyuktasya sAdhakatamatvavivakSAvazAdavacchedikA zaktirarthasya karaNavyapadezamaznute, tayA karaNabhUtayA paricchinatti-avabuddhayate jJAnapariNatirUpayA''tmaiva / tairiti / pramANadvaye'bhyupagate bahuvacanamayuktamiti cet, na, vyaktipakSasamAzrayaNAditi, yato matyAdikAH paJca vyaktayaH, tAsAM bahutvAt samIcInameva bahuvacanamiti / evaM dve parokSapratyakSe pramANe bhavata iti khyApite codayati-iha zAstre nirdhAritametad-dve eva pramANe, anyathA tat pramANe ityatra yA dvitvasaGkhyA sA vyathaiva syAt, yadyavadhAraNatayA nAzrIyeta, tasmAdavazyaMtayA tad . vacanaM niyamakAri pratipattavyam-dve eva pramANe, ke ca ? pratyakSaparAkSe anumAnAdInAM . iti, tatazcAnyeSAmapramANatA ApannA, na ca na santyevAnyAni, yato'nuprAmANyavicAraH " mAnAdIni pramANAni manyante, sAGkhyAH pratyakSAnumAnAgamAkhyAni zrINi, naiyAyikAH pratyakSAnumAnopamAnAgamAkhyAni, pratyakSAnumAnazAbdopamAnArthApattyabhAvA iti jaiminIyAH / etadAha bhA0-anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnyapi pramANAni iti kecit manyante / tat kathametaditi ? / atrocyate TI0-anumAnopamAnetyAdi / tatrAnumAnaM tAvat pakSadharmAnvayavyatirekajanitaM anumAnAdInAM jJAnam, prasiddhasAdhayAt sAdhyasAdhanamupamAna, yathA gaustathA vyAkhyA gavayaH / " prasiddhena hi sAdhAva, sAdhyasAdhanamiSyate / upamAnaM paraistacca, yathA gaurgavayastathA // " tathA Aptopadeza AgamastadanusAri jJAnamAgama ucyate pramANaM varNapadavAkyAtmakaH / tathAApattidvidhA shbdaarthaapttiaarthaapttishceti| tatra zabdArthApattirdevadatto divA na bhuGkte'. nupahatendriyazarIrazceti, rAtrau tarhi bhuGkte iti / tathA arthArthApattirapi nIlaM pazyato yadindriyAnumAnaM samasti tat kimapIndriyaM yenaitanIlaM paricchinnamiti / sambhavo'pi pramANaMprasthe kuDavaH samasti, asmin prasthAkhye AdhAre kuDava AdheyaH sambhavatIti epa sambhavaH / tathA'bhAvo'pi pramANAbhAvaviSayaH, yatra viSaye pratyakSAdipramANAnAmapravRttirasAvabhAvastadvipayamapi jJAnamabhAva iti vyapadizyate / ata eva tAnyanumAnAdIni kecidAcAryAH pramANA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GA tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 nIti manyante, tat kathamityevaM manyante, kimeSAM tAni na santi pramANatvena ? uta pramANAntarANi na bhavantIti / atrocyate mayA bhA0-sarvANyetAni matizrutayorantarbhUtAni, indriyArthasannikarSanimittasvAt / kizcAnyat / apramANAnyeva vaa| kutaH 1 / mithyAdarzanaparigrahAt , viparItopadezAca // TI-sarvANi ityAdi / sarvANi-samastAni etAni-anumAnAdIni mati __ jJAnazrutajJAnayoreva antarbhUtAni-praviSTAni / kayopapattyeti cet tAmuanumAnAdInAmi : papattimAha-indriyArthetyAdi / indriyANi-cakSurAdIni tepAmarthAndriyArthasaMbandha rUpAdayaH indriyANi cArthAzca indriyArthAsteSAM sannikarSaH-sambandhaH sa indriyArthasannikarSo nimittaM yasya anumAnAdestadindriyArthasanni karSanimittam-anumAnAdi / kathaM punarindriyArthasannikarpaH kAraNamanumAnAdeH ? / ucyateanumAnaM tAvaccakSurAdIndriyadhUmAdyarthasannikarSajam, anyathA tasyAsambhavAt, indriyanimittatvAt saparArthasyAnumAnasyeti / upamAnamapi cakSurAdIndriyagavAdyarthasannikarSajam / AgamAkhyamapi zrotrendriyasya anindriyasya vA AptavacanArthasya sannikarSa sati prAdurasti / zabdA pattirapyevameva / arthArthApattistu cakSurAderindriyasya nIlAde rUpasya ca sannikarSa evopajAyate / sambhavo'pi prasthamartha dRSTvA zrutvA vA prAdurasti, evaM cakSuHzrotrayoH prasthArthaprasthazabdayoH sannikarSe sati tadudeti / abhAvo'pi pramANaM prameyAbhAvaviSayaH, manasA vikalpyArthamuttaratra sa eva viSayIbhavati vikalpito'rtho, nAnumAnAdasau bhidyata iti, evamindriyArtha sannikarSanimittAnyetAni matizratayorantarbhAva yAntIti // kiMcAnyaanumAnAdInAmaprAmA': diti pakSAntaramAzrayati / apramANAnyeva vA / naivAnumAnAdIni pramA OM NAni, mithyAdarzanasamanvitatvAt, ayathArthopadezavyApRtatvAt unmattakavAkyavijJAnavata, etadevAha-mithyAdarzanetyAdi / mithyAdarzanam-ekanayAzrayaNaM tena gRhIta mithyAdarzanaparigraho bhaNyate, yata eva ca mithyAdarzanaparigraho'ta eva viparItopadezAditi / viparItam-anyathAvasthitaM nAnAdharmakaM sadvastu ekadharmakamAzritaM viparIta bhaNyate, tasya upadezaH kathanaM viparItopadezastasmAt , yata etAnyekanayAvalambInyanumAnAdIni viparItamekAntapakSAzritaM vastu vicchindanti tasmAdapramANAni parikalpitAnIti / na ca mithyAdRSTigRhItaM kadAcidapi jJAnaM bhaNyate, kintvajJAnameva, saMsArahetutvAt, etaccottaratra nidarzayiSyatyeva / yata Aha bhA0-mithyAdRSTehi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vakSyate (1-32 ) / nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA purastAd (1-35) 'vikalpitA'rtho' iti ka-ga-pAThaH / 2 'dharmakadambakaM sadasta ' iti k-g-paatthH| - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vakSyAmaH // 12 // atrAha-uktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya-tAni vidhAmato lakSaNatazca purastAda vistareNa vakSyAma iti| taducyatAmiti / atrocyate TI-mithyAdRSTahItyAdi / yasmAnmithyAdRSTeja'ntormatizrutAvadhayastrayo'pi nizcayena kutsitameva jJAnamajJAnamiti bhnnissyte| yadyevaM kathaM tarhi matizrutayorantabhUtAnItyuktam ? ucyate-nayavAdamAzrityaitaduktam / kena tarhi nayavAdAntareNa matizrutAntargatAnItyAhanayavAdAntareNa tu ityAdi / nayA-naigamAdayaH teSAM vAdaH-svarucitArthaprakAzanaM nayavAdaH tasya antaraM-bhedo nayavAdAntaraM tena nayavAdabhedenaiva / yathA matizca zrutaM ca matizrute tayovikalpA-bhedAstebhyo jAyanta iti matizrutavikalpajAni bhavanti yathA tathA purastAt nayavicAraNAyAM vakSyAmaH (1-35) itizabdena yasya hi mithyAdRSTirajJo vA nAstIti vakSyati tanmatena tu pramANAnIti // 12 // __atreti / etasmin jJAnapaJcake kathite sAmAnyena pramANadvaye ca-pratyakSaparokSarUpe vihite, paro'vocat-uktaM-pratipAditaM tvayA, kimiti cet ucyate-matyAdIni paJca jJAnAni-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAnyeva uddizya, tata idamabhihitaM taducyate -tAni vidhAnato lakSaNatazca purastAdU vistareNa vakSyAma ityetat // nanu ca naivaMvidhaM tatra sUtre bhASyamasti-vidhAnato lakSaNatazceti, kathamayamadhyAropaH kriyate guroriti ? / ucyate-satyamevaMvidhaM bhASyaM nAstIti, evaM punaH samasti-prabhedAstvasya purastAda vakSyanta iti (1-9) / ataH prabhedA-matijJAne vidhAnalakSaNarUpAH pratipAdyante tatra mASye, ato nAdhyAropa iti / vidhAna-bhedaH, matijJAnaM sabhedakaM vakSyAmIti pratijJAtam , tathA lakSaNam-asAdhAraNaM yaccidraM matyAdestacca vakSyAmIti pratyajJAyi, taducyatAM vidhAnaM lakSaNaM ceti, evaM payenuyukta Aha-atrAcyata iti // ___atraitAsmaMzcodite ucyate mayA, lakSaNamalpavicAratvAt , anena sUtreNa matiH smRtyAdinA / athavA naiva matijJAnasyAnena sUtreNa lakSaNaM kathayati, pratItatvAt , pratItaM hi loke indriyAnindriyajaM jJAnaM, yacca pratItaM na tasya lakSaNamAcakSate vicakSaNAH, nahi hutAzanasyopNatAlAJchanamatyantapratItatvAdabhidadhate vidvAMsaH, kiM tarhi sUtreNa pratipAdayati ? ucyatelakSaNaM dvividhaM tatsthamatatsthaM ceti, tatsthamaneroSNyavat, atatsthaM vAriNo balAkAdivat , matijJAnasya lakSaNaM yattatsthaM na punastato jJAnAd bhinnamityetadAdarzayati sUtreNa // sUtram-matiHsmRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanAntaram // 1.13 // rI-matiH smRtiH sNjnyetyaadi| ata eva ca jJAnazabdaM pratyekaM lagayati bhA0-mAtijJAnaM smRtijJAnaM saMjJAjJAnaM cintAjJAnaM AbhinibodhikajJAnamityanarthAntaram // 13 // 'tatra' iti ka-ga-pAThaH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 TI-matijJAnaM smRtijJAnamityAdi / yeyaM matiH saiva jJAnamityasya khyApanArtha mananaM matistadeva jJAnaM matijJAnamiti / matijJAnaM nAma yadindriyAmateH pryaayaa| nindriyanimittaM vartamAnakAlaviSayaparicchedi / smaraNaM smRtiH saiva jJAna smRtijJAnaM, tairevendriyairyaH paricchinno viSayo rUpAdistaM yat kAlAntareNa vinaSTamapi smarati tat smRtijJAnam , atItavastvAlambanamekakartRkaM caitanyapariNatisvabhAvaM manojJAnamitiyAvat / saMjJAjJAnaM nAma yattarevendriyairanubhUtamartha prAk punarvilokya sa evAyaM yamahamadrAkSaM pUrvAha iti saMjJAjJAnametat / cintAjJAnamAgAmino vastuna evaM niSpattirbhavati anyathA neti, yathaivaM jJAnAditrayasamanvite tatraiva paramasukhAvAptiranyathA netyetacintAjJAnaM manojJAnameva / Abhinibodhikam abhimukho nizcito yo viSayaparicchedaH sarvairevaibhiH prakAraistadAbhinivodhikamiti / yadA caitallakSaNasUtraM tadA itizabda evamityasyArthe, evaMlakSaNamebhiH paryAyanirUpitaM matijJAnaM jJeyamiti / evametat kiyatA'pyaMzena bhedaM pratipadyamAnamanAntaramiti vyapadizati / naipAM matijJAnavirahito'rtho vikalpanIya iti / apare tu sarve paryAyazabdA evaite zatakratuzakrAdizabdavaditi manyante, nAtra bhedenArthaH kalpanIya iti / tathA cAsya sUtrasya pUrvapakSamanyathA racayanti, evaM-loke smRtijJAnaM atItArthaparicchedi siddham , saMjJAjJAnaM vartamAnArthagrAhi, cintAjJAnamAgAmikAlaviSayamiti, iha tu siddhAnte AminibodhikajJAnamevocyate, smRtyAdIni tu nocyante, tatrAnabhidhAne prayojanaM vAcyam / ucyateAbhinibodhikajJAnasyaiva trikAlaviSayasyaite paryAyA nArthAntarateti matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityasyAnAntarametaditi // 13 // iha hi pratikSaNaM prANinAMmanyadanyacca jJAnamudeti, ghaTAlambanajJAnApagatau paTAlambanajJAnAvirbhAvaH, yaccotpadyate tatkAraNAyattajanma vadanti santaH-yathA ghaTaH puruSamRttikAdaNDAghapekSya kAraNamAvirasti, evamasya jJAnasya samupajAyamAnasya kiM nimittamiti ? / ucyate sUtram-tadindriyAnindriyanimittam // 1.14 // mA0-tadetat matijJAnaM dvividhaM bhavati-indriyanimittamanindriyanimittaM c| rI-tadetadityanantaralakSaNopetaM matijJAnaM kiMnimittamiti ? / ucyate-hetodvaividhyAta vividhaM bhavati, tenaiva hetunA dvividhena tatkAryamAdarzayati-indriyanimittamani ndriyanimittaM c| tatrendriyANi-sparzanAdIni paJca nimittaM yasya tadimateH kAraNAni ndriyanimittam, nahi zrotrendriyamantareNAyaM pratyayo bhavati zabdo'yamiti, na ca spazenamantareNAyaM pratyayaH samutpadyate-zIto'yamuSNo vA, evaM zeSeSvapi vAcyam / tathAnindriyanimittamiti indriyAdanyadanindriyaM-manaH oghazceti tata 'prANinAmanyacca' iti kha-pAThaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nimittamasya matijJAnasya tadanindriyanimittamiti, smRtijJAnaheturmanaH / evaM caitad draSTavyamindriyanimittamekam , aparamanindriyanimittam, anyadindriyAnindriyanimittamiti vidhA, tatraikamindriyanimittameva jJAnaM matyAkhyam, yathA'vanivAridahanapavanavanaspatInAmekendriyANAM dvitricaturindriyANAmasaMjJinAM ca pazcendriyANAM, manaso'bhAvAt, tathA'nindriyanimittaM smRtijJAnam , itarendriyanirapekSaM cakSurAdivyApArAbhAvAt,tathA indriyAnindriyanimittaM jAgradavasthAyAM, sparzanena manasopayuktaH spRzatyuSNamidaM zItaM ceti, indriyaM manazcobhayaM tasyotpattI nimittaM bhavati iti / tadetat sarvamekazeSAllabhyata iti, indriyaM cAnindriyaM ca :indriyAnindriye indriyAnindriyANi ca tAni nimittaM yasya tadindriyAnindriyanimittamiti / etadevAha-indriyanimittamanindriyanimittaM ca, cazabdAdubhayanimittaM ceti, apekSAkAraNaM cAGgIkRtya mUtraM papATha AcAryaH tadindriyAnindriyanimittamiti / apekSAkAraNaM cAlokaviSayendriyANi, sati prakAze viSaye ca cakSurAdiSu ca satsu jJAnasyodbhavo dRSTaH, teSAmapi madhye'ntaraGgamapekSAkAraNamindriyAnindriyANi paThitam, pAramArthikaM tu kAraNaM kSayopazamo matijJAnAvaraNapudgalAnAm , nahi tadAvaraNakSayopazamamanapekSya jJAnasyotpattiripyate / yadi tAntaraM nimittaM kSayopazamaH sa evopAdeyaH kiM bAhyenendriyAnindriyanimittenAdhIteneti ? / ucyate-sa kSayopazamaH sarvasAdhAraNa itikRtvA na paThitaH, cazabdena vA gRhIto draSTavyaH, indriyanimittamanindriyanimittaM ca, cazabdAt kSayopazamanimittamiti, na vA, bhAvendriyasya tadrUpatvAt iti // tatrendriyanimittaM svayameva bhAvayati bhA0-tandriyanimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu / anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM ca // 14 // ttii.-ttrendriyetyaadinaa| tatra teSAM trayANAM madhye indriyAnimittaM tAvad bhaNyate . sparzanAdInAmiti / sparzanarasanaghAgacakSuHzrotrANAM paJcAnAmeva indriyAnindriya ra pazcasvava ityanyasyAbhAvAniyamayati, sve-AtmIyA viSayA yeSu prANinaH nimittatA mate saktiM bhajante teSu sveSu viSayeSu, tadyathA-sparzanasya sparze, rasanasya rase, ghANasya gandhe, cakSuSo rUpe, zrotrasya zabde, ata eSAM sparzanAdInAM svaviSayeSu pravartamAnAnAM mAhitayA yadupajAyate jJAnaM tat tAnIndriyANyAlambyotpadyamAnamindriyanimittamiti bhaNyate / idAnImanindriyanimittamAcaSTe-anindriyaM-manastannimittaM yasya tadanindriyanimittam / kITaka tadityAha-manovRttirmanovijJAnamiti / manaso bhAvAkhyasya vartanaM-viSayapariccheditayA pariNatirmanovRttiH, oghajJAnaM ceti / oghaH-sAmAnyaM apravibhaktarUpaM yatra na sparzanAdInIndriyANi tAni manonimittamAzrIyante, kevalaM matyAvaraNIyakSayopazama eva tasya jJAnasyotpattau nimittam, yathA vallayAdInAM nIbAghabhisarpaNajJAnaM na sparzananimittaM na manonimitamiti, tasmAt tatra matyajJAnAvaraNakSayopazama eva kevalo nimittIkriyate oghajJAnasya // 14 // 1'paThanti' iti kha-pAThaH / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagrahAdyA tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 tat punarindriyanimittamanindriyanimittaM vA jJAnaM kimekarUpamutAsti kazcid bhedakalApaH 1 / astItyAha / yadyasti tato bhaNyatAm / ucyate suutrm-avgrhhaapaaydhaarnnaaH|| 1-15 // bhA0-tadetat matijJAnamubhayanimittamapyekazazcaturvidhaM bhvti| tadyathA -avagraha IhA apAyo dhAraNA ceti / TI-tadetat matijJAnaM lakSaNavidhAnAbhyAM yaduktam ubhayanimittamindriyanimi __ ttamanindriyanimittam apizabdAdindriyAnindriyanimittamapi // athe "ndriyAnindriyanimittasamudAyarUpeNa sthitaM caturvidhaM kiM grAhyam / materbhedAH " netyAha-ekazaH, ekai sparzanendriyanimittaM caturvidhaM, rasanendriyanimattaM caturvidhaM, ghrANendriyanimittaM caturvidham, cakSurindriyanimittaM caturvidhaM, zrotrendriyanimittaM caturvidhaM, manonimittaM caturvidhamiti / catasro vidhA yasya taccaturvidham / kAstAzvatasro vidhA ityAha-avagraha IhA apAyo dhAraNeti / sparzanAvagrahaH sparzanehA sparzanApAyaH sparzanadhAraNeti, evaM sarvatra dRzyaM yAvanmanodhAraNeti / para Aha-nitiM cAturvidhyamekaikasya, idaM tu na vijJAtaM kiMsvarUpA avagrahAdaya ityataH svarUpamavagrahAdInAM brUhi, evamukte sUriH svarUpapracikAzayipayA''ha avagrahAdInAm bhA0-tatrAvyaktaM yathAsvamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagraho graho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanarthAntaram // ttii0-ttraavyktmityaadinaa| tatreti caturvavagrahAdiSu prakrAnteSu avgrho'bhidhiiyte| avagrahaNamavagrahaH sAmAnyArthapariccheda ityrthH| yad vijJAnaM sparzanAdIndriyajaM vyaJjanAvagrahAdanantarakSaNe sAmAnyasyAnirdezyasya svarUpakalpanArahitasya nAmAdikalpanArahitasya ca vastunaH paricchedakaM so'vagrahaH avyaktaM jJAnamitiyAvat / yadAha-avyaktam-asphuTam avadhAraNamityanena sambandhaH avyaktaM yadavadhAraNam-avyakto yaH pariccheda ityarthaH / kasyAvyaktaM kairvA tadavyaktamiti ? / ucyate-yathAsvamityAdi / yathAzabdo vIpsAyAM, yo ya iti, svazabda AtmIyavacano, yo ya AtmIya ityarthaH / yathAsvaM vipayo'bhisambandhyate, yo'yamAtmIyo viSayastasyAtmIyasya viSayasya indriyaiH spazenAdibhiH karaNabhUtairya viSayAH paricche. dhante teSAM viSayANAM sparzAdInAM avyaktamavadhAraNam, kIdRzamata Aha-AlocanAvadhAraNam , AmaryAdAyAm AlocanaM-darzanaM, paricchedo maryAdayA yaH sa AlocanA / yathoktaM purastAd vastusAmAnyasyAnirdezyasya svarUpanAmajAtyAdikalpanAviyutasya avagrahasvarUpam yaH paricchedaH sA AlocanA maryAdayA bhavati / AlocanA ca sA avadhAraNaM ca tadAlocanAvadhAraNam / ata etaduktaM bhavati-uktamAlocanAvadhAraNaM sparzanAdibhirindriyaiH sparzanAdInAmAtmIyAnAM viSayANAmAtmano yad bhavati so' 1 'nirdezasya ' iti kha-pAThaH / 2 'ca vimuktI' iti kha-pAThaH / 3 ' anirdezasya ' iti sva-pAThaH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 15] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 81 vagrahaH, kiM punaH kAraNamAdye kSaNe taM viSayaM paricchettuM yathAvanna zaknoti paratazca yathAvacchatyati ? / ucyate-matijJAnAvaraNIyakarmaNaH sa tAdRzaH kSayopazamo yenAdau taM viSaya sAmAnyena paricchinatti, IhAyAM cAnyAdRzaH kSayopazamo yatastameva sphuTataramIhiSyate, apAye cAnyAdRzaH kSayopazamo yena tameva viSayaM sphuTataramavacchinattIti, dhAraNAyAmapyanyA zo yenAvadhArayiSyatIti, tasmAnmalImasatvAt kSayopazamasyAdAvavyaktamavadhAraNaM yat so'vagraha ityucyte| evaM svacihnato'vagrahaM nirUpya paryAyazabdastameva kathayati-ava(graho graho)grahaNamAlocanAvagraho'bhidhIyate avadhAraNaM ceti, yo'sau sAmAnyaparicchedaH sa ebhiH zabdairarthato nAnAtvamapratipadyamAnairabhidhIyate / evamavagrahaM kathayitvA IhAyAH svarUpamAcikhyAsurAha bhaa0-avgRhiitm| viSayArthaikadezAccheSAnugamanam / nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA / IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaram / / TI-avagRhItamityAdi / avagRhItamityanena kramaM darzayati-sAmAnyena gRhIte IhA pravartate na pUrvameveheti, yadA hi sAmAnyena sparzanendriyeNa sparzasAhAyAH svarUpam mAnyamAgRhItamanirdezyAdirUpaM tata uttaraM sparzabhedavicAraNA IhAbhidhIyata iti / etadAha-viSayAthai ketyaadi| viSayaH-sparzAdiH sa eva paricchedakAleya'mANatvAt-paricchidyamAnatvAdartha ityucyate, viSayazvAsAvarthazca vipayArthaH tasyaikadezaH sAmAnyamanirdezyAdirUpaM tasmAt viSayArthaikadezAt paricchinnAdanantaraM yat zeSAnugamanaM zeSasya-bhedavizeSasyetyarthaH / anugamanaM vicAraNaM, zepasyAnugamanaM vishessvicaarnnmityrthH| kimayaM mRNAlIsparzaH utAho sarpasparza iti / na caitat saMzayavijJAnamiti yujyate vaktum, yataH saMzayavijJAnamevaMrUpaM bhavati yadanekArthAvalambanamUrdhvatAsAmAnyaM pazyataH kimayaM sthANuruta puruSa iti naikasyApi paricchedaM zaktaM kartumiti tat saMzayavijJAnamabhidhIyate / IhA punarevaMvidhalakSaNa'viparItA, yataH sparzasAmAnya upalabdhe taducarakAlaM mRNAlasparze sadbhUtavizeSAdAnapravRttA, asadbhUtavizeSaparityAgapravRttA cehetybhidhiiyte| amI pUrva mRNAlaspaze mayA sadbhUtA vizeSA anubhUtA ityatastadabhimukhA'sau, amI ca nAnubhUtA iti tatparityAgAbhimukhA, ato na saMzapavijJAnenAsyAH sAmyamastItyetadAha-nizcayavizeSajijJAsA IhA / nizcIyate'sAviti nizcayaH / ko'sau ? vizeSa ityAha, viziSyate-bhidyate'nyasmAditi vizeSaH, nizcayazcAsau vizepazca nizcayavizeSaH, nizcito vizepa ityarthaH, tasya jJAtumicchA yA sA jijJAsA, vidyamAnAvidyamAnavizeSAdAnaparityAgAbhimukhetyarthaH / saivaMvidhA IhAbhidhIyate / evaM svacihnana IhAM nirUpya paryAyazabderarthato nAnAtvamapratipadyamAnairasammohAtha tAmevAcaSTe-IhA UhA ityaadi| yattadvizeSavicAraNaM sA tadIhetyevAtrAbhidhIyate, ceSTA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsesyevaM nAstyarthabheda eSAM zabdAnAm , satyapi cArthabhede'nyatrehA nArthAntarabhUtA evaite, ekarUpasvAt / IhAyAH svarUpamAkhyAya apAyasya tadanantaravartinaH svarUpaM didarzayiSurAha 'avagRhIte' iti gha-pAThaH, samIcInatarakSa / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 bhA0-avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNA adhyavasAyApanodo'pAyaH / apAyo'pagamaH, apanodaH apavyAdhaH, apetamapagatamapavi. ddhamapanutyamityanantaram // TI0-avagRhIte ityAdi / anenApi kramamAcaSTe, sAmAnyenAvagRhIte sparzasA mAnyaviSaye anirdezyAdirUpeHtata uttarakAlamIhAyAM pravRttAyAM, kathamiti apAyasya cet ? ucyate-samyagasamyagityevaM mRNAlIsparzaH kimutAhisparza iti / svarUpam mRNAlIsparza ityevamAdAnAbhimukhatvAt samyak na ahisparzo'yamityevaM parityAgAbhimukhatvAdasamyagiti, tata uttarakAlaM samyagityapAyaH pravartate, natvasatyetasmin dvaya iti / sa punaH kiMrUpo'pAya iti ? ucyate-guNadoSetyAdi / guNa iti yastasmin sAdhAraNo dharmo mRNAle sa guNaH, dopastu yastatra na sambhavati dharmaH sa doSaH, guNazca doSazca guNadoSautayorvicAraNA-mArgaNA guNadoSavicAraNA tayA guNadopavicAraNayA yaH pravartate' dhyavasAya:-cittaM, kIdRzam ? apanoda ityevaMrUpaH, apanudatItyapanodaH so'dhyavasAyo'panudati tatrAsannihitadharmamiti mRNAlasyevAyaM sparzaH atyantazItAdiguNasamanvitatvAditi asyaivAyamiti yaH pratyayo'nyasya na bhavatIti saH apaayH| saMpratyevaM lakSaNato nirdhAritasvarUpaM paryAyazabdestameva vyapadizatyanAntarabhUtaiH apAyo'pagama ityAdibhiH / apaitItyapAyaH, nizcayena paricchinattItyarthaH / apagacchatyapanudati apavidhyatItyarthaH / punazvApAya ityasya bhAvArthamurarIkRtya bhAvAbhidhAyibhireva kathayati-apetamapagatamityAdibhiH / mRNAlasyaivArya sparza iti yeyaM phalarUpA paricchittisvabhAvatA jJAnasyeti sA bhAvAbhidhAyibhirebhirucyate, apetamapagataM paricchinnametanmayA evmetnnaanythetyrthH| evaM nizcitasyArthasyottarakAlaM yadavisaraNam , adhunA yadA cAnyatrArthe upayukto bhavati tadApi yA vAsanA labdhirUpA yad vA'nyasmin kAlAntare'nusaraNametanmayA prAgAsevitamityepA trirUpA dhAraNAMbhidhIyate tAM darzayati bhA0-dhAraNA pratipattiyathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM c| dhAraNA pratipattiravadhAraNAvasthAnaM nizcayaH avagamaH avabodha ityanantaram // 15 // ttii0-dhaarnnaaprtipttirityaadinaa| dhAraNeti lakSyam, pratipattiyethAsvamityanenAcaM bhedamAdarzayati, asmin kAle nizcitasyArthasya yAvadanyatra nopayogaM yAti dhAraNAyA: tAvat arthasya yad darzanamapracyutiH sApratipattiH yathAsvamityucyate,pra __ tipattiH-apracyutiH yathAsvaM-yathAviSayaM yo yaH sparzAdipiya AgRhItaH tasyA'nAza ityrthH| matyavasthAnamityanena dvitIyAM labdhirUpAMdhAraNAM kathayati, yadA apAyaM sparzAdeviSayasya kRtvA'nyatropayukto bhavati tadA'pyasau labdhirUpA dhAraNA samasti, ato matyavasthAnamiti brUte / mateH dhAraNAkhyAyA avasthAnaM zaktirUpaM matyavasthAnaM bhaNyate / avadhAraNaM cetyanena tRtIyabhedaM kathayati / yadA kAlAntare tameva prAganubhUtaM vipayamAlamvya jJAna 1 'vicAraNayA' iti kh-paatthH| 20mapanutta0' iti gh-paatthH| 'vadhAraNamava0' iti gha-pAThaH / svarUpam Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mudeti tadA tadevAvadhAraNamiti bhaNyate yasmAdavadhArayati kAlAntarAnubhUtamarthamevametanmayA sevitamiti / samprati paryAyazabdestAmeva triprakArAmAcaSTe-dhArayatyartha tribhirapyebhiH prakAraiH sA dhaarnnaa| pratipattirnAma paricchinne'rthe yAvadanyatropayogaM na yAti tAvadanAzastasyArthasya tasmin vijJAna iti / avadhAraNaM punaH kAlAntarAnusmaraNamAgRhItam / avasthAnamityanena tu anyatra padArthe upayuktasya yA labdhirUpA dhAraNA sA gRhInA / punareSAmanye trayo yathAsa khyakena bhedA nidazyante-nizcayo'vagamo'vabodha iti / nizcaya ityayaM pratipattirityasya payoyaH, avagama ityayaM tu matyavasthAnasya labdhirUpasyeti / athavA aviziSTadhAraNAyAH sarva ete paryAyA ityanarthAntaramityAha / bhAvanA caivaM kAryA-apavarakAdyandhakArasthitena puMsA yadA sparzanendriyeNopalabdhamAdyakSaNe sAmAnyamanirdezyamazeSakalpanArahitaM so'vagrahaH / yadA punastameva vicArayati kimayaM mRNAlasparza utAhisparza iti sehA / yadA'sya nizcita bhavati mRNAlasyaivAyaM nAheriti so'pAyaH / yadA tu nizcitaM santamavicyutirUpeNa dhArayati labdhirUpeNa vA kAlAntarAnusmaraNe vA sA dhAraNA / evaM rasanAdibhiH rasAdInAM yopalabdhiH sakekA caturvidhA mAvanIyeti // 15 // __ atrAha-ete hyavagrahAdayo jJAnavizeSAH kSayopazamavaicitryAt sparzAdikamarthamanyathA pA'nyathA nizcinvantastathAvyapadezabhAja ityuktam / / athaiSAM svasthAne kSayopazamavaicitryamasti nAstIti ? / ucyate-asti, yato'vagrahaH kSayopazamotkarSApakarSAMpekSo'nekadhA bahAderathasya paricchedakaH, evamIhAdayo'pIti, etadanena pratipAdayati sUtreNasUtram-bahubahuvidhakSiprAnizritAsandigdhadhruvANAM setarANAm // 1-16 // ____ttii-bhuvhuvidhetyaadinaa| zrutAnumitaizca padaiH prAyo vyAkhyA sUtrANAm , iSTe'pi anumIyamAnairavagrahAdimirbahAdInAM sambandhaM lagayannAha bhA0-avagrahAdayazcatvAro matijJAnavibhAgAH eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH / setarANAmiti-sapratipakSANAmityarthaH / / TI-avagrahAdayazcatvAra ityAdi / avagrahAdayaH prAgatra (1.15) nirUpitasvarUpAH _ mUlabhedatazcatvAra iti, kSayopazamavaicitryAt tu nAnAbhedAsta eva bhavantIti 1. matvA catvAra ityAha / matijJAnasya ca prakRtatvAt tadbhadA eta iti " matijJAnavibhAgA ityAha, avagrahAdayaH / ete'vagrahAdayaH eSAM sUtropanyastAnAM bahAdInAM SaNNAm arthAnAm aryamANAnAmityarthaH / bahAdInAM paNNAmarthAnAM setarANAM ca te'vagrahAdayo grAhakA ityartha ityAha-setarANAM bhavantIti / ekaza iti pAekaikasya bahAderarthakalApasya setarasya grAhakA iti ekaiko'vgrhaadirekshH| setara ityasya pArtho naivaM grAhyaH-bahorarthasya kSiprArtha itara iti zakyaM vaktum, evaM bahAdInAmanizritAdiritara nA'nyathA' iti b--paatthH| 2' tritAnukadhuvA.' iti gha-pAThaH / apagrahAde dayA bhedAra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 iti, etannirAsAyAha-setarANAm , sprtipkssaannaamityrthH| etat kathayati-itarazabdasya virodhI yo'rthaH sa vAcyo bhavati, bahvarthasya ca stokArtho virodhI pratipakSaH, ityevaM zeSANAM pratipakSatA jJeyA, evaM sambandha lagayitvA'rtha kathayati bhA0-bahavagrahaNAti alpamavagRhNAti / bahuvidhamavagRhAta ekavidha .... mvgRhnnaati|kssiprmvgRhpaaticirennaavgRhnnaati / nizritamavaalpAvagraha gRhaNAti anishritmvgRhnnaati| asandigdhamavagRhNAti sndigdhmvgRhnnaati'| dhruvamavagRhaNAti adhruvmvgRhnnaati| ityevamIhAdInAmapi vidyAt // 16 // TI-bahavagRhNAti ityAdinA // nanu cAvagrahAdayaH prathamAntAH zrutAH pUrvasUtre (1-15), bahAdayazceha paSThayantA iti tatraivamarthakathanaM yuktaM-bahorarthabahavagrahasya syAvagrahaH alpasyArthasyAvagraha iti?| ucyate-nAyaM doSaH, yato'vagrahAdayaH svarUpam ____kartRsAdhanAH tatra zrutAH, avagRhNAtItyavagrahaH, Ihata iti IhA, apaitItyapAyaH, dhArayatIti dhAraNA, yazcAsau jJAnAMzo'vagRhNAtItyAdirUpastasyAvazyaM karmaNA bhavitavyam, tacceha bahAdibhedaM sUtreNa viSayAtmakaM bhaNyate, ato nAstyarthabhedo bahoravagrahaH bahumavagRhNAtIti, anayoH eka evArthaH, kevalaM tu zabdabheda ucyte| sparzanAvagrahastAvadevaM bahumavagrahNAti-zayyAyAmupavizan pumAn tatsthayopitapuSpavastracandanAdisparza bahuM santamekaikaM bhedenAvabudhyate, ayaM yopitsparzo'yaM ca tallagnapuSpasparzo'yaM ca tadgAtrAnulanacandanasparzo'yaM caitatparihitavastrasparzaH ayametadAbaddharasanAsparza iti, ato bahulasparza bhinnajAtIyamava. gRhAtIti / / nanu cAvagraha ekasAmayikaH zAstre nirUpito na caikasmin samaye caivaikAvagraha evaMvidho yukto'lpakAlatvAditi / ucyate-satyamevametat, kiMtu avagraho dvidhA-naizcayiko vyAvahArikazca // tatra naizcayiko nAma sAmAnyaparicchedaH, sa caikasAmayikaH zAstre'bhihitaH, tato naizcayikAdanantaramIhaivamAtmikA pravartate-kimeSa sparza utAsparza iti, tasyAzcAnantaro'pAyaH sparzo'yamiti, ayaM cApAyaH avagraha ityupacaryate, AgAmino bhedAnaGgIkRtya yasmAdetena sAmAnyamavacchidyate / yataH punaretasAdIhA pravartiSyate kasyAyaM sparzaH ? punazcApAyo bhaviSyatyasyAyamiti, ayamapi cApAyaH punaravagraha ityupacaryate, ato'nantaravartinImIhAmapAyaM cAzritya, evaM yAvadasyAnte nizcaya upajAto bhavati, yatrAparaM vizeSaM nAkAGkSatItyarthaH / apAya eva bhavati na tatropacAra iti / ato ya eSa aupacAriko'vagrahastamaGgIkRtya bahu avagRhaNAtItyetaducyate, natvekasamayavartinaM naizcayi kamiti, evaM bahuvidhAdiSu sarvatraupacArikAzrayaNAd vyAkhyeyamiti / samprati bahityasya pratipakSaM kathayati-alpamavagRhNAtItyanena, yadA teSAmeva yopidA 'anuktama gRhNAti uktamavagRhNAti ' iti gh-paatthH| 2 'vinyAt ' iti ka-pAThaH / 3 'tatrA. zritAH' iti ka-kha-pAThaH / 4 'bahulasparza' iti ga-pAThaH / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 sUtra 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam disparzAnAM yaM kizcidekaM sparzamavagRhNAti anyAn sato'pi kSayopazamApakarpAt na gRhaNAti tadAlpam-ekamavagRhNAtItyucyate / bhuvidhmvgRhnnaatiiti| baDhyo vidhA yasya sa bahuvidhaH tamavagRhNAti / bahuvidho nAma sa eva yopidAdisparza ekaikaH zItasnigdhamRdukaThinAdirUpo yadA'vagRhyate tadA bahuvidhaM guNairbhinnaM sparza paricchindat tajjJAnaM bhuvidhmvgRhnnaatiityucyte| yadA tu yopidAdisparzamevaikaguNasamanvitaM zIto'yamiti vA snigdho'yamiti vA mRdurayamiti vetyevamavacchinatti tadA ekavidhamavAlAtItyucyate / tameva bhUyo yoSidAdisparzamAzu svenAtmanA yadA'vacchinatti tadA kSipramavagRhNAtIti bhaNyate / yadA tu tameva yopidAdisparza svenAtmanAvacchinatti bahunA kAlena tadA cireNAvagRhNAtItyucyate / cireNeti bahunA kAlena / anizritamavagRhaNAtIti nizrito liGgapramito'bhidhIyate, yathA yathikAkusumAnAmatyanta zItamRdusnigdhAdirUpaH prAka sparzo'nubhUtastenAnumAnena liGgena taM viSayaM na yadA paricchindat tajjJAnaM pravartate tadA anizritaM aliGgamavagRhAtItyucyate / yadA tvetasmAdAkhyAtAlliGgAt paricchinatti nizritaM tadA sa liGgamavagRhNAtIti bhaNyate / uktamavagRhNAtItyayaM tu vikalpaH zrotrAvagraha viSaya eva na sarvavyApIti / yata uktamucyate zabdaH sa cApyakSarAtmakaH tamavagRhNAtIti / anuktastUktAdanyo " najivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathAhyartha(gatiH)" (paribhASendazekhare 10 74 ) iti anayA kalpanayA zabda evAnakSarAtmako'bhidhIyate tamavagRhNAti anukamavagRhNAtIti bhaNyate / avyAptidopabhItyA cAparairimaM vikalpaM projjhya ayaM vikalpa upanyasto nizcitamavagRhNAtIti, nizcitaM sakalasaMzayAdidoSarahitamiti, yathA tameva yoSidAdisparzamavagRhRt jJAnaM yoSita eva puSpANAmeva candanasyaivetyevaM yadA pravartate tadA nizcitamavagRNAtItyupadizyate / anizcitamavagRhNAtIti ca kadA vyapadizyate / yadA tameva sparza saMzayApannaH paricchinatti sparzo'yaM bhavati evaM tu na nizcinotiyoSita evAyaM, vilomadharmAderapIdRzo bhavati sparza iti saMzayaprAdurbhAvAt / dhruvamavagRhaNAtIti / dhrudhamatyantaM sarvadetyarthaH / yadA yadA tasya tena sparzana yogo bhavati goSidAdinA tadA tadA tamarthamavacchinattItyarthaH / etaduktaM bhavati-sati copayoge yadA'sau viSayaH sparzAkhyaH spRSTo bhavati tadA tamavagRhNAti, evam adhruvamavagRhaNAtIti / satIndriye sati copayoge sati ca viSayasambandhe kadAcit taM viSayaM tathA paricchinatti kdaacinnetyetddhrymvgRhnnaatiityupdishyte| evamityanenaitat kathayati-yathA vipayasya bahAdermedAd dvAdazaprakAro'vagraho'bhihitaH kSayopazamotkarSApakarSAd evam IhAdInAmapi IhApAyadhAraNAnAmapi jAnIyAda, bahIhate alpamIhate bahuvidhamIhate ekavidhamIhate kSipramIhate cireNehate anizritamIhate nizritamIhate uktamIhate anuktamIhate, dvitIya vikalpa nizcitamIhate sandigdhamIhate dhruvamIhate adhruvamIhate / evamapAye'pi bahapaitItyAdayo dvAdaza vikalpAH, dhAraNAyAM ca bahu dhArayatItyAdayo dvAdazaiva, evamavagrahAdInAM svasthAne dvAdazavidhatvam // 16 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 grAhyamedAd bhedaM pratipAyedAnImeSAmevAvagrahAdInAM viSayaM nirdhArayannAha sUtram-arthasya // 1-17 // bhA0-avagrahAdayo matijJAnavikalpA arthasya bhavanti // 17 // TI0-arthasyeti / kasya viSayasya grAhakA avagrahAdaya iti manyethAstvam 1 / arthasyeti amH| arthazca sparzarasagandhavarNazabdAtmakaH tasya sparzAderarthasya avagrahAdayo'vacchedakA matijJAnavikalpAH matijJAnasyendriyAdibhedenAvibhaktasya vikalpAH aMzA ityarthaH / tadevaM vibhajyamAnamebhirbhedairavatiSThata iti yadi tarhi spazodeviSayasya grAhakAH avagrahAdayo'bhyupagamyante na tarhi dravyasya jJAnaM cakSurAdijaM kiJcidgrAhakaM samasti chAnasthikam ? / ucyatesparzAdayo dravyaparyAyAH, paryAyagrahaNAca dravyamavacchinnamevAvasAtavyaM, tena rUpeNa dravyasyaiva bhavanAt , yato na dravyaviyutAH paryAyAH, paryAyavirahitaM vA dravyam , anyatarAnupalabdhAvanyatarasyAnupalabdheH / pratIndriyaprAptyA dravyasyaiva rUpAdivizeSaNabhAktvAt , vivakSAvazAcca pradhAnaguNabhAvAbhyupagamaH pratipadyate jainaiH, ataH sparzAdigrahaNe dravyagrahaNamavazyaMbhAvi dravyagrahaNe vA sparzAdigrahaNam , anyonyAnugamAt / arthasya sparzAdeH sAmAnyAnirdezyasvarUpasya nAmAdikalpanArahitasya avagraho grAhakaH, tasyaiva sparzAdeH kimayaM sparza utAsparza ityevaM paricchedikA IhA, tasyaiva sparzo'yamityevaM paricchedako'pAyaH, tasyaiva sparzAderarthasya paricchinnasyottarakAlamavismRtiryA sA dhAraNA / evaM rasAdiSvapi pratyekamavagrahAdayo yojyAH / idaM ca sAdhAraNamavagamyam-avagrahAdaya evArthasya matijJAnavikalpA grAhakAH nAnyo matijJA. nAMza iti // 17 // atha kimanyo'pyasti kazcinmatijJAnAMzo yo'rthasya grAhako na bhavatIti niyamenApAsyate? / ucyate-asti, yaH sAmAnyamAtragrAhiNo'pyavagrahAduktasvarUpAdatyantamalImasarUpo'vagraha iti / sa tarhi kasya grAhaka iti ? / ucyate suutrm--vynyjnsyaavgrhH|| 1-18 // bhA0-vyaJjanasyAvagraha eva bhavati nehAdayaH / evaM vividho'vagraho vyaJjanasyArthasya ca / IhAdayastvarthasyaiva // 18 // TI0-vyaJjanasyAvagraha iti / tatra vyajyate'nenArtha iti vyaJjanaM santamasAvasthitaghaTarUpapradIpAdivat , tat punarvyaJjanaM saMzleSarUpaM yadindriyANAM sparzanAdInAmupakaraNAkhyAnAM sparzAdyAkAreNa pariNatAnAM pudgaladravyANAM ca yaH parasparaM saMzleSastadvayaJjanaM, tasya vyaJjanasyAvagraha evaiko bhavati grAhakaH / kA bhAvaneti cet ? ucyate-yadopakaraNendriyasya sparzanAdeH pudgalaiH sparzAyAkArapariNataH sambandha upajAto bhavati na ca kimapyetaditi gRNAti kintvavyaktavijJAno'sau suptabhattAdisUkSmAvabodhasahitapuruSavaditi tadA taiH pudgalaiH sparzanAdyu1"vizeSeNa' iti ka-kha-pAThaH / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19:] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam pakaraNendriyasaMzliSTairyA ca yAvatI ca vijJAnazaktirAvirasti saivaMvidhA vijJAnazaktiravagrahAkhyA, tasya sparzanAdyupakaraNendriyasaMzliSTasparzAdyAkArapariNatapudgalarAzervyaJjanAkhyasya prAhikA'vagraha iti bhaNyante / tenaitaduktaM bhavati-sparzanAdyupakaraNendriyasaMzliSTAH sparzanAdyAkArapariNatAH pudgalAH vyaJjanaM bhaNyante, viziSTArthAvagrahakAritvAt , tasya vyaJjanasya pari chedako'vyakto'vagraho bhaNyate, aparo'pi tasmAnmanAka nizcitataraH kimapyetadityevaMvidhaH sAmAnyaparicchedo'vagraho bhaNyate, tataH paramIhAdayaH pravartante, ataH sUktaM vyaJjanasyAvagraha eva atyantamalImasaparicchedaka iti, nehAdayaH, IhApAyadhAraNAstasya vyaJjanasya grAhikA na bhavanti, svAMze-bhedamArgaNanizcayadhAraNAkhye tAsAM niyatatvAt / evamuktena prakAreNa, mUtradvayAbhihitenetyarthaH / dvividha iti ca / viSayasya dvirUpatvAt dvividha ityuktm| etadevAha-vyaJjanasyArthasya ca paricchede pravartamAno dvividha ucyate, IhAdayastvarthasya sparzAdereva vizeSakA bhavanti, nehApAyadhAraNAsvavagrahasya dvairUpyamastIti // 18 // atha kiM sparzanAdInAmindriyANAM sarveSAM vyaJjanAvagrahaH samasti, uta kasyacinneti / ucyate-kasyacinna sambhavatItyapi / etad darzayati sUtram-na cakSuranindriyAbhyAm // 1-19 // bhA0-cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati, caturbhirindriyaiH zeSairbhavati / evametat matijJAnaM dvividha, caturvidhamaSTAviMzatividhamaSTaSaSTayuttarazatavidhaM, SaTtriMzattrizatavidhaM ca bhavati // 19 // ___ atrAha-gRhNImastAvanmatijJAnam / atha zrutajJAnaM kimiti atrocyate // ___TI0-karaNe sahArthe vaiSA tRtIyA, cakSuSA upakaraNendriyAkhyena saha noindriyaNa SA manaoghajJAnarUpeNa saha te rUpAkArapariNatAH pudgalAzcintyamAnAH vastuvizeSAH saMzleSa na yAnti, ato vyaJjanam cakSurupakaraNendriyanoindriyayo rUpAdyAkArapariNatipudgalAnAM ca yat saMzleSarUpaM tadvayaJjanamevaMvidhaM nAsti, tadabhAvAca tadavagraho'pi nAsti, etadAha-vyaJjanasyAvagraho na bhavati / etaduktaM bhavati-ye te dRzyamAnAzcintyamAnAzca vastuvizeSAH na _ te cakSurindriyeNopakaraNarUpeNa noindriyeNa ca saha saMzlepamitAH netrasyAprApya paricchidyante, yato yogyadezAvasthitaM vastu cakSuH zarIrasthameva sat kaaritvm| " paricchinatti, na gatvA viSayaparicchede vyApriyate, na vA viSayamAgataM dhAnyamasUrakAkRtike indriyadeze'vagacchati, atazca locanamaprAptaviSayagrAhi, na khalu grAhyeNa tasyAnugrahopaghAtAnubhavo dRSTaH, svAntasyeva, nApi dhAnyamamarAkRtIndriyadezapartiviSayaparicchedi vilocanaM, yadi syAt tatastadgatamaJjanAdi paricchindyAt, na ca paricchinatti, ato nizcIyate'nAgataM viSayamavabudhyate tat, na vA gatvA viSayadezamityato na vyaJjanAvagrahastasya / manaso'pyevameva, na cintyamAnaM viSayaM prApya manaH cintayati, na vA AgataM svAtmanyavasthitaM viSayaM manaH paryAlocayati, yadi ca saMzliSya viSayaM paricchindyAt Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 manastato jJeyakRtamanugrahaM vikledAdirUpamanubhaved upaghAtaM vA dAhAdirUpamiti // athAmUrtasvAnna dahyata iti, tadapyayuktam , Ahetasya hi pudgalAtmakatvAt mUrtatA manasyasidhyat, zarIrasthaM vA mano viSayaM nizcinoti, yathA hi sparzanaM karaNamagatveti na vA zarIrAt tasya niHsaraNaM, sparzanaM hi karaNaM sanna nissaraddaSTam , ato manazcintyamAnairvastubhiH saha na zliSyatIti vyaJjanAvagrahAbhAva AkhyAyate / caturbhiriti cakSurmanovyatiriktAni catvAryeveti, anyAni sAMkhyAbhimatAni nirasyati-caturbhireva nAto vyatiriktairindriyairiti, sparzanarasanaghrANazrotraiH zeSairiti, uparyuktavajaiH bhavati, vyaJjanAvagrahaH sambhavatIti yAvat / kimiti yadi etAni catvAryapyupakaraNendriyeNa saha zliSTaM sparzAdikaM viSayamavacchindate nAnyatheti ataH prAptaviSayagrAhitvAdeSAM sambhavati vyaJjanAvagraha iti / evametaditi lakSaNavidhAnAbhyAM . yannirUpitaM matijJAnaM tasya punaH sampiNDaya bhedAn kathayati dvividhamatijJAnasya bheda- mityAdinA / dvividhamiti, indriyanimittamanindriyanimittaM ca / catuvicAra vidhamavagrahAdibhedataH / aSTAviMzatividhamiti, sparzanAdInAM mana:paryavasAnAnAM SaNNAmekaikasya catvAro bhedA avagrahAdayaste samuditAH sarve'pi caturviMzatirupajAtAH, tato'nyaccakSurmanovarjasparzanAdInAM yo vyaJjanAvagrahaH caturbhedaH sa prakSiptaH, tato'STAviMzatividhaM bhavati / aSTaSaSTayuttarazatavidhamiti, tasyA evASTAviMzaterekaiko bhedaH paividho bhavati bahlAdibhedena ata aSTaSaSTayuttarazatavidhaM bhavati / tasyA evASTAviMzaterekaiko bhedo dvAdazadhA bhavati setaravahnAdidvAdazakena, ataH SaTtriMzatrizatabheda(vidha)miti // 19 // __ atra-asminnavakAze codakaH Aha-gRhNImo jAnImastAvat krameNa pUrvamudghaTTitaM lakSaNavidhAnarUpaM matijJAnaM, tadanantaraM tu yacchutajJAnamuktaM tanna vidma' ityataH pRcchayate mayA-atha zrutajJAnaM kiMlakSaNamiti ? / asmin codite gururAha-ucyate mayeti sUtram-zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedam // 1-20 // TI-zrutamiti lakSyaM, matipUrvamiti lakSaNa, vyAdividhAnaM, zrutamiti ca zrUyate ... sma zrutam / evaMvidhAyAM ca kalpanAyAM zabdo'bhidhIyate na zrutiH, zruta - zravaNamiti bhavAsAdhanatAmabhyupaiti, prakRtena jJAnagrahaNena zrutamiti jJAnaM grAhya, na zabdaH, jJAna vicAraprastAvAt / yadi tu zrutajJAnasyAntarvartinaH sa zabdo nimittatA pratipadyamAnaH zrutavyapadezamanute na kazcid doSaH, upacArasya vyavahArAGgatvAt / mukhyayA tu vRtyA zrutamityanena jJAnamucyate, etadAha bhA0-zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutamAptavacanaM AgamaH upadeza aitidhamAmnAyaH pravacanaM jinavacanamityanAntaram // 7 zrutazabdara Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-zrutajJAnamiti / matipUrvamityasyArtha vivRNoti-matijJAnapUrvakaM bhavatItyanena / matyA kRtayA jJAnaM vizeSayati-matijJAnamiti / tanmatijJAnaM pUrva yasya tanmatipUrva bhaNyate, apekSAkAraNaM ceha pUrvamityanenocyate, yathA ghaTasyotpattAvapekSAkAraNaM vyomAdyapekSyate, tena vinA tadabhAvAta, evamiha sati matijJAne labdhirUpe tataH zrutajJAnasyotpattiriSTA na matijJAnAbhAve, kiM punaH kAraNaM tadeva matijJAnaM na zrutajJAnIbhavatIti mRttikAvad ghaTarUpeNa ? ucyate-evaM sati zrutajJAne prAdurbhUte matijJAnasya nAzaH syAt, na caitadiSyate / yata Aha-"jattha maI tattha suaM, jattha suaM tattha maI ( jattha AbhiNiyohiyanANaM tattha suyanANaM, jattha suyanANaM tatthAbhiNiyohiyanANaM"' nandI0sU0 24) / tasmAdapekSAkAraNameva matijJAnaM tasyotpattau labdhirUpaM bhavati, na punaH samavAyikAraNamiti / etaca lakSaNamuktameva, yato matijJAnabhAve lakSyate zrutamiti / etacca zrutajJAnamevamAtmakamindriyamanonimittaM granthAnusAri vijJAnaM yaditi, taM ca granthaM darzayati bahubhiH pryaayshbdaiH-shrutmaaptvcnmityaadibhiH| zrUyate taditi zrutam , asmin pakSe zabdo'bhidhIyate, tasya zabdasya zrutajJAna-paricchedakAri zrutajJAnamiti gRhyate / evaM sarveSvAptavacanAdipu paSThIsamAsa AzrayaNIyaH, Aptavacanasya jJAnaM yatparicchedakAri ityevam, Apto-rAgAdiviyutaH tasya vacanamiti // nanu cArthameva kathayati tIrthakRt, na sUtraM prathmAti, gaNadharAstu mUtrasandarbheNa vyApriyante, kathaM tarhi idamucyate-Aptasya-tIrthakRto vacanaM dvAdazAGgaM-gaNipiTakamiti ? / ucyate-gauNIkalpanAmAzrityoktamAptasya vacanamityetat / katham ? yadA hi bhagavAn jIvAdikamartha kevalajJAnabhAsva prabhAvaprakAzitaM gaNadharebhya AcaSTe tadA'sau jIvAdirarthastasmin kevalajJAnadarzanAtmake tIrthakRti samArUDha iva lakSyate prativimbAkAreNopajAyamAnatvAt ato'sAvapyartha Apto bhavati, tadadhyAropAta, tasyAptasyArthasya tadgaNadharavacanaM pratipAdakamityAptavacanaM bhnnyte| yadvA gaNadharavacanamevAptavacanam, nizrayopajAyamAnatvAt Aptavacanamucyate / evamAgamAdiSvapi ghaTamAna . mAyojyamiti / AgacchatyAcAryaparamparayA vAsanAdvAreNetyAgamaH, upadiAgamAdInAM na zyate-uccAryate ityupadezaH, aitihyamevametada vRddhAH smarantIti, AmnA " yate-abhyasyate nirjarArthibhirityAmnAyaH, prakarSeNa nAmAdinayapramANanirdezAdibhizca yatra jIvAdayo vyAkhyAtAstat pravacanam, jinA rAgAdisantAnaviji (varji?) tAstepAmidaM vacanamiti / evame bhiranantaravartibhiH eko'rthaH pratipAdyate dvAdazAGgaM gaNipiTakamitiyAvat, sa cAvazyakAdirAcArAdizca // evaM lakSaNataH payoyatazcAbhidhAyAmidhAnaM darzayati vyutpattyarthaH 1 yatra matistatra zrutaM, yatra zrutaM tatra matiH (yatrAbhinibodhikajJAnaM tatra zrutajJAnaM, yatra zrutakSAnaM tatrAbhinibodhikajJAnam ) / 2 'dakamapIsyApta ' iti sva-pATaH / 12 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 mA0-tad dvividhamaGgabAhyamaGgapraviSTaM ca / tat punaranekavidhaM dvAdazavidhaM ca yathAsaGkhyam / aGgayAhyamanekavidham / tadyathA-sAmAyikaM, zrutazAnasya bheda-. 5 caturvizatistavaH, vandanaM, pratikramaNaM, kAyavyutsargaH, pratyAprarUpaNA khyAnaM, dazavaikAlikaM, uttarAdhyAyAH, dazAH, kalpavyavahArI, nizIthamRSibhASitAnItyevamAdi // TI.-tad dvividhamityAdinA / dvau cAnekazca dvAdaza ca dvathanekadvAdaza te bhedA yasya tad dvayanekadvAdazabhedam , tacchrataM dvividhamiti, paropAdhikaM dvividhatvamiti vakSyati / aGgamAdyAmiti / aGgAni-avayavA AcArAdayastebhyo bAhyamiti aGgabAhyam , aGgeSvAcArAdiSu praviSTam-antargatam aGgapraviSTam, aGgabAhyamaGgapraviSTam ca punaranena bhedena bhedyamanekavidham-anekaprakAram , aGgabAhya, dvAdazavidhaM-dvAdazabhedam aGgapraviSTamevaM yathAsaGkhyaM yathopanyastamitiyAvat / aGgabAhyamanekavidha sAmAyikAdi / samabhAvo agabAhyAdInAM yatrAdhyayane varNyate tattena varNyamAnenArthena nirdizati-sAmAyikamiti / sAmAyikAdInAM vyAkhyA gAnA evaM sarveSu vakSyamANeSvarthasambandhAd vyapadezo dRzyaH / caturviMzatInAM ___ pUraNasyArAdupakAriNo yatra stavaH zeSANAM ca tIrthakRtAM varNyate sa caturviMzatistava iti / vandanam-praNAmaH sa kasmai kAryaH kasmai ca neti yatra varNyate tat vandanam / asaMyamasthAnaM prAptasya yatestasmAt pratinivartanaM yatra vayete tat pratikramaNam / kRtasya pApasya yatra kAyaparityAgena kriyamANena vizuddhirAkhyAyate sa kaayvyussge| pratyAkhyAnaM yatra mUlaguNA uttaraguNAzca dhAraNIyA ityayamarthaH khyApyate tat prtyaakhyaanm| dazavikAle putrahitAya sthApitAnyadhyayanAni dazavaikAlikam / AcArAt parataH pUrvakAle yasmAdetAni paThitavanto yatayastena uttarAdhyayanAni / pUrvebhya AnIya saGghasantatihitAya sthApitAnyadhyayanAni dazA ucynte| dazA iti vyavasthAvacanaH zabdaH, kAcita prativiziSTAvasthA yatInAM yAsu vayete tA dazA iti / kalpavyavahArau kalpyante-bhidyante mUlAdiguNA yatra sa kalpaH, vyavahiyate prAyazcittAbhavadvyavahAratayeti vyvhaarH| nizItham aprakAzaM sUtrArthAbhyAM, yad RSibhirbhASitAni pratyekayuddhAdibhiH kApilIyAdIni, evamAdi sarvamaGgabAhyaM dRzyam // bhA0-aGgapraviSTaM dvAdazavidham / tadyathA-AcAraH, sUtrakRta, sthAnaM, samavAyaH, vyAkhyAmajJaptiH, jJAtadharmakathAH, upAsakAdhyayanadazAH, antakRzAH, anuttaropapAtikadazAH, praznavyAkaraNaM, vipAkasUtraM, dRSTipAta iti // atrAhamatijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 20 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI0-aGgapraviSTaM dvAdazavidhaM bhaNyate / tadyathA, AcAro jJAnAdiryatra kathyate sa . AcAraH / sUtrIkRtA ajJAnikAdayo yatra vAdinastat sUtrakRtam / aGgapraviSTAnAM nA yatraikAdIni paryAyAntarANi varNyante tat sthAnam / samyagavAyanaM varSadharaAcArAdInAM PM nadyAdiparvatAnAM yatra sa smvaayH| vyAkhyAyante jIvAdigatayo yatra nayadvAreNa prarUpaNAH kriyante sA vyAkhyAprajJaptiH / jJAtA-dRSTAntAstAnupAdAya dharmo yatra kathyate tAH jJAtadharmakathAH / upAsakaiH-zrAvake revaM sthAtavyamiti yeSvadhyayaneSu dazasu varNyate tA upAsakadazAH / antakRtaH-siddhAste yatra khyAyante vardhamAnasvAminastIrtha etAvanta ityevaM sarvakRtAntAH antakRddazAH / anuttaropapAdikA devA yeSu khyApyantai tAH anuttaropapAdikadazAH / pranitasya jIvAderyatra prativacanaM bhagavatA dattaM tat praznavyAkaraNam / vipAkaH-karmaNAmanubhavastaM sUtrayati-darzayati tad vipAkasUtram / dRSTInAm ajJAnikAdInAM yatra prarUpaNA kRtA sa dRSTivAdaH, tAsAM vA tatra pAtaH / atrAvasare codaka Aha-uktaM lakSaNaM vidhAnaM ca zrutasya, kintu yathA'yaM vipayaM nirUpayiSyate tathA na kazcid bhedo'stIti pRcchati matizrutayoH ko bheda iti ? / bhaNyate bhA0-utpannAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam, zrutajJAnaM tu . trikAlaviSayama, utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakamiti // atrAhamatizrutayoH ___ gRhNImo matizrutayornAnAtvam // atha zrutajJAnasya dvividhamaneka prativizeSaH - dvAdazavidhamiti kiMkRtaH prativizeSa iti ? / atrocyateTI- utpannetyAdinA / utpannaH--svena rUpeNa jAtaH sparzAdiroM ghaTAdigataH, sa cotpanno yadi tena rUpeNa santiSThate na tu kapAlAdyavasthA prAptastadA sparzanamatijJAnamevaM paricchinatti--ghaTasyAyaM sparza iti, sa cApyutpannAvinaSTo yadi yogyadezastho bhavati tadA paricchinatti, na tu viprakRSTadezasthamityetadAha-sAmpratakAlaviSayamiti / anena vartamAnakAlaviSayatA matijJAnasyAvedayate / zrutajJAnaM tu, tuzabdaH bhedapradarzanapara iti / taM bhedamAhatrikAlaviSayam / punazcedamaidamparya vyAkhyAnayati-utpannetyAdinA / utpanno--vartamAnastamapi noindriyaM manaAkhya paricintayati-kIdRzo'yaM karkarasparza iti, vinaSTamapyanyatra lagnaM zarkarAsparzamatItaM cintayati-asyAH prAka zarkarAyAH mayA sparzo'nubhUta iti / anutpannamAgAminamevaMvidha eSAM kSIraguDAdInAM prativiziSTAt saMskArAt sparza upayAsyatIti, ata utpannAdigrAhakam / punazcodayati-avagato vizeSa etayoH, atha zrutajJAnasya dvividhAdibhedaH kiMkRta iti ? sarvaM tadravyazrutaM bhAvazrutasya nimittamiti zakyaM vaktum / evamukte mUrirAha bhA0-vaktRvizeSAd dvaividhyam / yad bhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirahadbhistatsvAbhAvyAt paramazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamAtizayavAgvu 1 'zcaidameva padaM' iti kha-pAThaH / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram - [adhyAyaH 1 dvisampannairgaNadharaidRbdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhA. gamaiH paramaprakRSTavAGmatibudvizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazatInAM ziSyANAmanugrahAya yat proktaM tadaGgabAhyamiti // ___TI0-vaktRvizeSAdityAdinA / vaktAraH tasya grantharAzernibandhakAsteSAM vizeSomedastasmAd daividhyaM-dvividhatvaM-dvibhedatA'numAtavyA / ydbhgvdbhirityaadi| ayaM piNDArthaH-tIrthakRdbhirarthaH kathitaH sa gaNadharairgaNadharaziSyAdibhizca racita iti gaNadharAstadvaMzavartinazca dvaye vaktArastadbhedAd dvividhamiti / etadAha-yad uktaM tairbhagavadbhiraizvaryAdiguNAnvitaiH, sarvadravyaparyAyAn jAnAti(nadbhiH) vizeSataH sarvajJaiH, tAneva sAmAnyataH pazyadbhiH sarvadarzibhiriti / sAmAnyakevalino hi pradhAnabhAvaM vibhrati RSayaH, pradhAnatarAstIrthakarAH paramarSibhiH ityAha, pUjAM tridazAdInAmarhadbhirityato'rhadbhiH ( smbndh-kaa07)| kimarthaM kRtakRtyA arhanto gaNadharebhyaH kathayantyarthamiti ? / ucyatetIrthakaropadeze sbaam " tatsvAbhAvyAditi / teSAmeSa eva svabhAvastIrthakRtAM yataH - utpannadivyajJAnairgaNadharAdibhyaH prakAzanIyaH so'rtha iti, na ca svabhAve'sti paryanuyogo, bhAskaraprakAzavat , kimarthamayamaMzumAlI jagat prakAzayatIti na kazcit praznayati / athavA akRtArtha eva tadA bhagavAn , kimiti ? karmodayabhAktvAt / kasya karmaNa iti cet ? ucyate-tIrthakaranAmAkhyasya / tadvayavizeSaNamupakSipati-paramazubhasyetyAdi / paramaM ca tacchubhaM ca paramazubhaM tasya / kathaM paramazubhateti ceda yatastasminnudite'nyA asAtAdikAH prakRtaya uditA api na svavipAkaM prakaTaM darzayituM zaktAH; kSIradravyApUritakumbhe picumandarasabinduvaditi / evaM paramazubhasya, pravacanaM dvAdazAGgaM tato'nanyavRttirvA saMghastasya pravacanasya pratiSThApanaM-nivartanaM prayojanamasya tatpravacanapratiSThApanaphalaM tasya, tIrtha tadeva gaNipiTakaM saGghaH, samyagdarzanAditrayaM vA tat kurvanti-upadezayanti ye te tIrthakarAH, tAn nAmayati-karoti yat tat tIthakaranAma / tasya tadevAhadAdipUjAkaraNAddhetoH kriyamANaM karmetyabhidhIyate tasyAnubhAvAt , pazcAda vipaakaadityrthH| atastasmAdanubhAvAd yaduktaM-pratipAditaM tIrthakRdbhiH tadeva tIrthakarapratipAditamarthajAtam-utpannamiti vA vinaSTamiti vA dhruvamiti vA ityevaM tad gRhItvA gaNadharaiH, teSAM tritayaM vizeSaNamupakSipatibhagavacchiSyarityAdinA svayaM gRhItaliGgatAM nirasyati / punazca sAmAnya puruSA na bhavantIti darzayati-atizayavadbhiriti / atizayA:gaNadharavizeSa. NAnAM sArthakatA : viziSTAH shktyH| yathA-"pahU NaM cauddasapuvvI ghaDAdo(o ? ) ___ghaDasahassaM paDAo paDasahassa" ityevamAdayaH, te yeSAM santi te'tizayavantastairiti / tathA uttamAtizayetyAdinA kuNThatAM nirasyati, yata uttamA atizayAH (bIja 1 prabhuH caturdazapUrvI ghaTAt ghaTasahasraM paTAt paTasahasram (bhagavatyAM sU0 199) / ' Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 20] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam koSThAdibuddhayaH ) prasAdAdayaH vAgvivakSitArthapratipAdikA buddhiH vIjakoSTakAdi, yAvad bhaNyate tat sarvamasau gRhNAti na kizcit na pazyati tilatupamAtramapItyarthaH / AbhiruttamAH atizayavAbuddhibhiH sampannA-anvitAstaiH sAdhuvRndopadezanapravRtairgaNadhAribhiryat dRbdhaM-racitaM tadaGgapraviSTamAcArAdi bhaNyate, aGgabAhyaM sampratitanaiH kRtamiti tducyte| gaNadharA indrabhUtyA. dayaH teSAmanantare ye sAdhavaste'nantayoH zipyA ityarthaH te gaNadharAnantayoH jambUnAmAdayaH Adiu~pAMprabhavAdInAM te gaNadharAmantaryAdayaH, tairatyantanirmalAgamaiH paramaprakRSTA vAGmatibuddhizaktayo yeSAM tairiti,vAga-bhASA spaSTavaNA sakaladoSarahitAmatiH,budvizcaturvidhA,zaktiH vAdalabdhyAdi / evaMvidhairapi nojjhitacAritrarityetadAha-AcAryaH jJAnAdyAcArAnuSThAyi miriti| kimarthaM taistata eva pravacanAduddhRtya dazavakAlikAdi racitam? ucyate-alpazaktInAmanugrahArtham / kasmAdalpazaktaya iti cet? ucyate-kAlasaMhananetyAdi / kAladoSAt kAlasya duHkha(pamAbhidhAnasya svabhAvAt puruSA alpazaktayo bhavanti, saMhananacchedavarti sa eva doSastadvA'lpasAmarthyam , AyuH-jIvitaM tadalpaM yaH sarvaciraM jIvet sa varSazatamiti, a. etasmAt kAlAdidoSAdalpazaktayaH pumAMso bhaviSyantItyevaM manyamAnairgaNadharaivaMzajaiH mUribhiH ziSyANAM anugrahAya-upakArAyAlpenaiva granthena subahumarthamUhiSyanta iti manyamAnairyat proktaM dazavakAlikAdi tadaGgabAhyamiti / ata eva dvividhakAraNAt mateH sakAzAt mahAviSayatA siddhA, etadAha bhA0-sarvajJapraNItatvAdAnantyAca jJeyasya zrutajJAnaM matijJAzrutajJAnasya mahA mahA nAnmahAviSayam / tasya mahAviSayatvAt tAMstAnanadhikRtya viSayatvAt aaadibhedH| prakaraNasamAptyapekSamaGgopAGganAnAtvam / kiMcAnyat / sukha grahaNavijJAnApohaprayogArtha ca / ttii0-srvjnyprnniittvaadityaadi| sarvastIrthakRdbhiH praNItatvAdupadiSTatvAt mahAviSayaM zrutam , yataH saGkhyAmatikrAntAnapi bhAvAnAkhyAtuM zakto'nantAn zrutajJAnAnusAreNa padArthAn , kiMca AnantyAjjJeyasya, anantaM hi jJeyamanena nirUpayituM zakyate sAmAnyataH, mantumatyA sampratitanArthagrAhikayA, zrutajJAnaM-granthAnusAri matijJAnAdindriyasamutthAt mhaavissymnekaarthpricchediityrthH| tasya zrutajJAnasya mahAviSayatvAd-barthaviSayatvAt tA~stAn jIvAdInaryamANAnAzritya / etaduktaM bhavati-tatra granthe gaNipiTake ye viprakIrNA arthAstAn saMkulatayA sthitAn pazyadbhistairgaNadharaistacchiSyAdibhizca kathantvidametAvati granthe parisamApyata iti manyamAnairidamaGgamAcArAdIdaM ca tadupAGgamiti sthApitam , etadAha-prakaraNetyAdi / prakaraNaM yatra vivakSita AcAra ityAdirUpo'rtho niSThAM yAti tada bhaNyate tasya samAptiH tAmapekSate yat tat prakaraNaparisamAptyapekSam , kiM tad? anggopaanggnaanaatvmiti| kizcAnyat itazca kAraNAdaGgopAGganAnAtvamiti / sukhagrahaNetyAdi / sukhena-anAyAsenApUrvasya grahaNaM kariSyanti aGgA 1 cihnito'yaM kh-paatthH| 2 ' 0padezena ' iti kha-pAThaH / 3 ' gaNadharAdibhiH ' iti sva-pAThaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 naGgAnA, sukhena ca gRhItaM dhArayiSyanti buddhayA, sukhena vijJAnaM tasminnarthe zRNvata utpAdayiSyantIti, sukhena apohaM-nizcayaM kariSyanti iti evamepo'rthaH sthita iti, sukhena ca prayogavyApAraM kariSyanti pratyavekSaNAdikAle tena viditeneti // bhA0-anyathA hyanibaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNavad duraMdhyavasAnaM syaat| etena pUrvANi vastUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzva vyaakhyaataaH|| ____TI0-anyathetyAdi / anyatheti bhedena racanAyA abhAve hi yasmAdanibaddhamaracitaM, kathamiti ceta, aGgopAGgazaH, aGgAni AcArAgAdIni, upAGgAni rAjaprasenakIyaupapAtikAdIni, tAbhyAmakopA bhyAM parimitAviziSTArthAbhidhAyibhyAmaGgopAGgazaH, alpArthAccham / samudrasya prataraNam-uttaraNaM tena samudraprataraNena tulyaM yatete samudraprataraNavat, duradhyavasAnaM syAditi / duHkhenAdhyavasIyate duradhyavasAnam / yAvadetaduktaM bhavati-yayetacchRtajJAnamaGgopAGgAdibhedena na racyeta evaM satyAnantyAda granthasya cAtibahutvAd duHkhena ziSyastatra ratiM badhnIyAt / yathA mahArNavaM pazyataH puMso nabhavati cetovRttirbAhubhyAM pratarAmIti, prataraNapravRtto'pi cAntarAla eva rasabhaGgaM pratipadyate, evamihApi yadA punaraGgopAGgAdikalpanayA racanayA pravibhakto bhavati sa mahAn grantharAzistadA'dabhranadItaDAmataraNavat sugamo bhaviSyatItyato'DropAGganAnAtvamiti // atha pUrvAdiracanA kimarthA ityevamAzaGkatheta ? / ucyate-tatrApi nAnyat karaNe prayojanamasti, kintvetadeva, tadAha-etenetyAdi / etenAGgo. pAGgabhedaprayojanena sukhagrahaNAdinA pUrvANi dRSTipAtAntaHpAtIni pUrva praNayanAt, vastUni pUrvasyaivAMzo'lpaH vastunaH prAbhRtamalpataraM, prAbhRtAt prAbhRtaprAbhRtamalpataraM, tato'dhyayanaM granthato'lpataraM, tata uddezako'lpatara iti / vyAkhyAtAnIti / sukhagrahaNAdi yadevAGgopAGgAdikaraNe phalaM tadevAtrApIti // bhA0-atrAha-matizrutayostulyaviSayatvaM, vakSyati dravyeSvasarvaparyAyeSu (1-27 ) iti / tasmAdekatvamevAstviti / atrocyate___TI-sampratyevaM manyate paraH-zrutajJAnasya dvividhAdikaraNe sUktamanena prayojanaM, yaduktaM mayA-kaH punarmatijJAnazrutajJAnayorvizeSa iti, tatrAnena sAMpratArthagrAhi matijJAnaM trikAlaviSayaM tu zrutajJAnamityayaM vizeSo darzitaH, tatraitAvatA'pyaparituSyan viSayakRtaM ca sAmyamubhayorastIti manyamAnaH atrAvasare bravIti-matizrutayoruktasvarUpayostulyaviSayatvamamijagrAha, nAsAvAcakSyate ihaivottaratra tasya vakSyamANasya sUtrasyaikadezamupanyasyati-dravyeSvasarvaparyAyeSu iti // sarveSu dharmAdidravyeSvasarvaparyAyeSu matizrutayoH pravRttirnibandha iti| tasmAd-viSayAdekarUpAt ekatvameva matizrutayorbhavatu, na bheda iti, atrocyateM 1"gRhItvA' iti kh-paatthH| 2'duradhyavaseyaM ' iti kh-paatthH| 3 'rUpasya ' iti kha-pAThaH / 4 'vyAkhyAtA iti' iti pratibhAti / 5'tatraivAparituSyan' iti ka-kha-pAThaH / 6 'vAcaSTe' iti pratibhAti / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 21 ) svopajJamAdhya-TIkAlaGkRtam bhA-uktametat sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM, vizuddhataraM c| kiMcAnyat / matijJAnamindriyAnindriyazrutasya zuddhatA, nimittam , Atmane jJasvAbhAvyAta pAriNAmikaM, zrutajJAnaMta "tatpUrvakamAtopadezAd bhavatIti // 20 // atrAha-uktaM zrutajJAnam / athAvAdhajJAnaM kimiti / atrocyate TI-uktametaditi bhadaprayojanaM purastAt , tadevodghaTayati-vartamAnakAlaviSaya-vartamAnamarthamAlambate matijJAnam , zrutajJAnaM punastrikAlaviSayaM-traikAlikamarthamAlambate, vizuddhataraMca, vyavahi viprakRSTAnekasUkSmAdyarthagrAhitvAd vizuddhataramityucyate, kiMcAnyaditi / tathA ayamaparastayovazeSaH-matijJAnamindriyANi-sparzanAdIni, anindriyaM-mana oghajJAnaM ca nimittamurarIkRtya pravartate, Atmano-jIvasya jJasvAbhAvyAditi / nAnAtIti jJaH, Jatvameva svAbhAvyaM jJasvAbhAvyamAtmarUpatA, tasmAt jJasvAbhAvyAditi / pAriNAmikamiti sarvakAlavarti, na kadAcit saMsAre, paryaTata etad bhraSTam , yato nigodajIvAnAmapi 'akSarasyAnantabhAgo nityodghATa' ityAgamaH ataH pAriNAmikam / zrutajJAnaM punavaM sarvadA jIvasya bhavati, yatastatpUrvakam , matijJAne sati bhavati nAsatItyarthaH / tatpUrvakatve'pi ca satyupadezamapekSate, yata AptopadezAd bhavatIti, AptAHrAgAdivivarjitAH ahaMdAdayaH tebhya upadezo-vacanaM ( tasmAt ), dvacanamapekSya granthAnusAri zrutajJAnamudetItyarthaH / tasmAdekaM nityamaparaM cAnityamiti sthApitam // 20 // ____ atrAvasare codaka Aha-pratipAditaM zrutajJAnaM bhavadbhiH, asmAdanantaraM yadavadhijJAnaM purastAniradivad bhavAn (kimiti) kiMlakSaNaM kiMsvarUpaM tadityAha sUtram-dvividho'vadhiH // 1-21 // TI-dvividho'vadhiH dve vidhe-dvau bhedau yasya sa dvividhH| tAveva dvau bhedau darzayatiavadherbhadau bhA0-bhavapratyayaH, kSayopazamanimittazca // 21 // TI-bhavapratyaya ityAdinA // nanu ca lakSaNe pRSTe bhedakathanamanyAyyam , Amraprazne kovidArakathanavadaprastAvApAstamiti ? / ucyate-tadeva lakSaNaM bhedadvayakathanena nirUpyate iti na kizcida duSyati, bhavena-devanArakAkhyena tallakSyate'to bhavo lakSaNaM jJAnaM punarlakSyaM bhavatIti, tathA kSayopazamo lakSaNaM jJAnaM tu lakSyam / etaduktaM bhavati-bhavakSayopazamAbhyAM lakSyamANo dvividho'vadhiriti nAnyat kiMcana kathyate, bhavanti-vartante karma(vaza)vartino jantava ityasmin bhavo devAtmatayA yatra sthAne zarIramAdadate jIvAH sa bhavaH nArakAtmatayA ca, pratyayo nimittaM kAraNamiti, bhavaH pratyayo yasya sa bhavapratyayaH / avazyaM hyutpannamAtrasyaiva devasya nArakasya vA so'vadhirudbhavati, etAvatA sa bhavapratyaya ityabhidhIyate, tadbhAve bhAvAt tada 1' kiyadasyAnantaramuddiSTamiti ' iti ka-kha-pAThaH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhimagasUtram [ adhyAyaH 1 bhAve cAbhAvAditi / mukhyaM tu kAraNaM tasyApyavadheH kSayopazama eva, na hyavadhijJAnadarzanAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamamapahAya devanArakANAmavagherutpattirastIti, tasyaiva tu kSayopazamasya sa bhavo nimittatAM bibharti, kAraNatvAt , devanArakAvadhirnimittI, tasya kAraNa kSayopazamaH, kSayopazamasya kAraNaM bhava iti / azuddhanayamatena ca kAraNakAraNamapi kAraNaM maNyate / evaM bhavasya pratyayatA kSayopazamanimittatA ceti, yadA avadhijJAnadarzanAvaraNIyakarmaNAM kSayaH-parizATaH saMjAto bhavatyuditAnAmanuditAnAM copazamaH- udayavighAtalakSaNaH saMvRtto bhavati sa upazamastAbhyAM kSayopazamAbhyAM kAraNabhUtAbhyAM ya udeti sa kSayopazamanimitta iti manuSyANAM tirazcAM ceti // 21 // sUtram-tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm // 1-22 // TI0-tatreti tayorudghaTTitayodvayorAdyastAvaducyate, tamAha-bhavapratyayo'vadhiH nArakadevAnAm / nArakadevAnAmityamumavayavaM vivRNoti bhA0-nArakANAM devAnAM ca yathAsvaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati / bhavapratyayaM devanArakyoravadhiH ra bhavahetukaM bhavanimittamityarthaH / teSAM hi bhavotpattireva tasya va bhavahetukA" heturbhavati, pakSiNAmAkAzagamanavat, na zikSA na tapa iti // 22 // TI-nArakANAmityAdinA / nArakAH zarkarAsaniviSToSTrikAkRtayaH teSu bhavAH atiprakRSTaduHkhopetAH prANino nArakAH, devA bhavanapatyAdayaH zubhakarmabhujaH teSAm / yathAsvamiti / yasya yasyAtmIyaM yadyadityarthaH / tad yathA-ratnaprabhApRthivInarakanivAsinAM ye sarvopari teSAM anyAdRzam , ye tu tebhyo'dhastAt teSAM tasyAmevAvanAvanyAdRk prstraapekssyeti| evaM sarvapRthivInArakANAM yathAsvamityetanneyam / devAnAmapi yad yasya sambhavati tacca yathAsvamiti vijJeyam, bhavapratyayaM-bhavakAraNaM adho'dho vistRtaviSayamavadhijJAnaM bhavati / pratyayazabdazca vijJAne prasiddha ityato'rthAntaravRttitAM darzayati-bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavati / bhavanimittamiti, bhavaH pratyayo-heturnimittamasya tadbhavapratyayamiti // nanu ca kSayopazamanimittatA jJAnAjJAnAdisUtre kathayiSyati, bhavAvadheH kathamaudayiko bhavo'sya nimittamiti ? / ucyate-tasminneva kSayopazamalabdheravazyaMbhAvAdityuktaM kiM vismAryate bhavatA?, etadAhateSAmityAdinA / teSAM-nArakadevAnAM yasmAnArakadevabhavotpattilAbha evaM tasya avadhijJAnasya hetu:-kAraNaM bhavatIti / bhavotpattireveti ca niyama eva dRzyo vidyamAnamapi kSayo. pazamamanaGgIkRtya yadeva kSayopazamasya kAraNamasAdhAraNaM tatraivAdaramAdadhAna evamuktavAnbhavotpattireveti, na punarbhava evAsya nimittamiti, kSayopazamasyApyAzritatvAditi / yathA vA'nyatrApi bhava eva kevalo nimittaM bhavati kasyacit kAryavizeSasya tathA drshyti-pkssinnaamityaadinaa| pakSiNAM-mayUrazukasArikAdInAM yathA AkAzagamanazaktiH prAdurbhavati 1 'kSayopazamanimittatAzceti' iti ka-kha-pAThaH / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 23] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam zikSA anyopadezarUpAM tapazca anazanAdirUpamantareNa tadvannArakadevAnAM zikSA tapazcAntareNa tadavadhijJAnaM prAdurastIti // 22 // dvividho'vadhirityuktam, tatraikaM bhedaM pratipAdya dvitIyabhedaM drshynnaah-ythoktmityaadi| athavA yathA devanArakAvadhirbhavaM kSayopazamaM cobhayamapekSate evaM kiM kSayopazamo'pi avazyaM manuSyAdibhave prApte bhavatyeva uta neti ? / ucyate-nAtatra bhavaH sannapi kAraNatayA'bhyupeyate, tadbhAve'pyabhAvAdavadheH, kiMtu kSayopazama eva prAdhAnyena nirUpyate sUtram-yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 1-23 // TI-yathoktanimitta ityaadinaa| yathA-yena prakAreNa uktaM-uditaM nimittaM-- naratirazcAM heturasya sa yathoktanimittaH // nanu bhavo'pi uditaM nimittaM tasyetyASaDvidho'vadhiH zaGkaya svayamenaM yathoktaM nimittazabdamuccAryArtha kathayati__ bhA0--yathoktanimittaH, kSayopazamanimitta ityarthaH / tadetadvadhijJAnaM kSayopazamanimittaM SaDvidhaM bhavati / zeSANAmiti nArakadevebhyaH zeSANAM tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca / avadhijJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM bhavati SaDvidham / tad yathA TI0-yathoktanimitta iti / ka ukta evaM buddhirbhavet 1 / ucyate-evaM kSayopazamanimitta ityarthaH, kSayacopazamazca kSayopazamau tau nimittamasya ata evamabhidhIyate kSayopazamanimitta iti, yathA samyagdarzanAdi kSayopazamanimittaM tadvadeSa iti / SaDiti saGkhyeyapradhAnasaGkhyAbhidhAyI, vikalpa ityanekarUpaM yat kalpanaM yAvat sthAna rUpairityarthaH / pai vikalpA yasya sa paDvikalpa ityavadhisambandhe paivikalpo'vadhiH pullinggH| yadA tvavadhizabdaH prakRtasya jJAnasya vizeSaNaM bhavati tadA napuMsakaliGgatA pavidhamiti / etadAha-tadetadityAdi / taditi purastAd yaduktaM, etaditi bhavataH pratyakSaM, hRdi viparivartamAnatvAt, avadhijJAnaM kSayopazama, netarat , SaDvidhaM bhavati, SaDvidhakSayopazamasadbhAvAdityarthaH / keSAM poDhA ? ata Aha-zaMSANAm / asya cArtha vivRnnoti-shessaannaamityaadinaa| zeSANAmupayuktavarjitAnAm , te ke copayuktAH ? devanArakAH, tebhyo devanArakebhyaH zeSANAm , tadvajozca nAnye tiryamanuSyAn antareNa santItyata Aha-tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca, tirazcAMgavAdInAM yoniH-utpattisthAnaM garbhAdi tatra janyanta iti tiryagyonijAH paJcendriyAH paryAptAH saMjhino grAhyAH, tepAmeva tena yogAt , asaMjJipaJcendriyAdInAM tu tadabhAvaH, atasteSAM, manupyANAM ca garbhajAdiviziSTAnAM, na tu saMmRrchajAnAmiti / kathaM punare sat paDvidhamiti vyapadizyate / Aha-upAdhibhedAt / sa copAdhiH kSayopazamo'nekarUpaH jJAnAvaraNIyakarmaNa ityetad darzayati-jJAnamavadhistasyAvaraNIyam-AcchAdakaM bhAskarasyevAbhrAdi tasya jJAnA. varaNIyasya kAlAntarakRtasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM uktasvarUpAbhyAM SavidhaM bhavati, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 dvivacanaM cAsmAt kSayopazamAbhyAmityetat kriyate-yata ubhAvapi tasya samuditau santo nimittaM bhavataH, naikaika iti / yato na kSAyikaM kiJcidavadhijJAnaM, nApyaupazamikaM siddhAnte paThitaM, nimittaM tUktam / tat paividhaM yaiH prakArairvyavasthitaM tathopanyasyati bhA0-anAnugAmikaM, AnugAmikaM, hIyamAnakaM, vardhamAnakaM, anavasthitaM, avadharanAnagAmi- avasthitamiti / tatrAnAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpanna kAdikA bhedAH tataH pracyutasya pratipatati, praznAdezapuruSajJAnavat // TI0-anAnugAmikamityAdinA / upanyasya cArtha kathayati-tatra teSu SaTsu anAnugAmikaM anugacchatyavazyamanugAmi tadevAnugAmikamApUrvam , anugamaprayojanaM vA AnugAmikaM, tasya pratiSadho'nAnugAmikamiti / arthamasya bhAvayati-yatretyAdinA / yatra kSetre pratizrayasthAnAdau sthitasyeti kAyotsargakriyAdipariNatasya utpannam--udbhUtaM bhavati tena cotpanena yAvat tasmAt sthAnAnna niryAti tAvanjAnAtItyarthaH / tato'pakrAntasya sthAnAntaravartinaH pratipatati-nazyati / kathamiva ? ucyte-prshnaadeshpurussjnyaanvt| prazna:pRcchanaM jIvadhAtumUlAnAM taM praznamAdizatIti praznAdezaH, praznAdezazcAsau purupazceti praznAdezapuruSaH, tasya jJAnaM tena tulyametad dRzyam , puruSapraznAdezajJAnavadityevaM gamakatvam , athavA praznAdezaH-pradhAnapuruSastaniSThaH-tatparAyaNastasya jJAnaM tadvaditi / kA punabhAvanA ? yathA naimittikaH kazcidAdizan kasmiMzcideva sthAne zaknoti saMvAdayituM na sarvatra pRcchayamAnamartham, evaM tadapyavadhijJAnaM yatra sthitasyopajAtaM tatrastha evopalabhate tena nAnyatreti // bhA0-AnugAmikaM yatra kacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na pratipatati, bhAskaraprakAzavat ghaTaraktabhAvavacca // TI-AnugAmikametad vipriitmiti| yatra kvacidAzrayAdAvutpannaM tasmAt kSetrAntaragatasyApina pracyavate, bhAskaraprakAzavat, yathA''dityamaNDalabhavaH prakAzaH prAcyAM dizi prakAzanIyaM prAcIkazat tathA pratIcImukhacumbino'pi savitustAvat tamavakAzamudyotayati prakAzo, manAgapi na kSIyate, kumbharaktatAvad vA bhAvanIyam , nahi ghaTasyApAkAdudadhRtasya taDAkAdinA tasya raktatA bhraMzamaznute tadvadAnugAmikamavadhijJAnamiti / pUrvadRSTAnte ca parokSaH prakAzastAvattvena kSetrAntaraprAptasya savituH saMdigdhaH ataH pratyakSaM ghaTaraktatAdRSTAntamupAditAcAryaH // bhA0-hIyamAnakam , asaGkhyeyeSu dIpeSu samudreSu pRthivISu vimAneSu tiyegUrvamadho vA yadutpannaM kramazaH saMkSipyamArNa pratipatati A aGgalAsaGkhyeya. bhAgAt , pratipatatyeva vA paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhAvat // TI-hIyamAnakaM hIyate krameNAlpIbhavati yat taddhIyamAnakam , asaGkhyeyeSu atikrAntazIrSaprahelikAgaNiteSvitiyAvat / dIpA jambUdvIpAdayaH samudrA lavaNAdayaH teSu pRthi Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 23 ] svopajJagASya-TIkAlaGkRtam vISu ratnaprabhAdikAsu, vimAneSu jyotirvimAnAdiSu, tiryag dvIpasamudreSu, Urdhva vimAneSu, adhaH pRthivISu yavadhijJAnamutpannaM bhavati tataH kramazaH parisaMkSipyamANaM-hIyamAnaM pratipatati / yasmAd yadvIpAnapazyat tat teSAmekaM krozaM punarna prekSate zepaM pazyati, punarardhayojanaM na pazyatyevaM hIyamAnaM tAvaddhIyate yAvadaGgalAsakhyeyabhAgaH zeSaH, etadAha-A aGgalasyAsaMkhyeyabhAgAt aGgalaparimANasya kSetrasya asaMkhyeyAni khaNDAni kRtasya ekasmin asaMkhyeyabhAge yAvanti dravyANi samavasthitAni tAni pazyatItyarthaH / tataH kadAcidavatiSThate kadAcit pratipatatyeva, tAnyapi na pshytiityrthH| aGgulazabdaca paribhASitArtho draSTavyaH, anyathA'GgulAsaMkhyeyabhAgAditi bhavitavyam, anyeSAM tvevaMvidhameva bhASyamiti / kathaM hIyata iti ced ? dRSTAntamupanyasyati-paricchinnetyAdi / paritaH----sarvAsu dikSu chinnA indhanaMpalAlAdi tasyopAdAna-prakSepaH tasya santatirantaryaNa prakSepaH, sA vizeSyate paricchinneti, nAtaH paramindhanaprakSepaH ataH paricchinnA indhanopAdAnasantatiH, etadubhayaM punarapi zikhAyA vizeSaNam , paricchinnA indhanopAdAnasantatiryasyAmagnizikhAyAM sA paricchinnendhana pAdAnasantatiH, agneH zikhA agnizikhA, paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhA tayA tulyametaddhIyamAnamavadhijJAna, yathA'panItandhanAnijvAlA nAzamAzu pratipadyate tadvadetadapIti // ___ bhA0-vardhamAnakaM yadaGgalasyAsaMkhyeyabhAgAdiSUtpannaM vardhate aasrvlokaatuu| adharottarAraNinirmathanAsannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat // TI-vardhamAnakaM yadgulAsaGkhyeyabhAgAdiSu / aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtre kSetre tato'GgulamAtre tato'ratnimAtre ityAdiSUtpannaM tAvad vardhate yAvat sarvaloko dharmAdharmadravyadvayaparicchinno vyApto bhavati tadA AsarvalokAt , kathamiva vardhate ata Aha-adharotaretyAdi / adharaH-adhovartI uttara:-uparivartI tAvevAraNI tAbhyAmadharottarAraNibhyAM nirmathanaM-saMgharpaNaM tena niSpanna-uddhRtaH, tadevamutpanno'vadhivRddhi gacchati yathA tathAha-upAttetyAdinA / upAttaM prakSiptaM zuSkamAdraM na bhavati karIpAdi tenopAttena zuSkeNa upacIyamAnaH vRddhiM gacchannityarthaH, AdhIyamAnaH prakSipyamANo'nyo'pi punaH punaH indhanAnAM palAlAdInAM rAziH-samUho yatrAnau saH adharotarAraNinirmathanotpannApAttazuSkopacIyamAnAdhI mAnendhanarAzyagniH, tena tulyametaditi, yathA'gniH prayatnAdupajAtaH sana punarindhanalAbhAd vRddhimupagacchatyevaM paramazubhAdhyabasAyalAbhAdasau pUrvotpanno vardhata ityarthaH // bhA0--anavasthitaM hIyate vardhate vardhate hIyate ca / pratipatati cotpadyate gheti / punaH punarUmivat // 1'tAni tAni' iti g-ttii-paatthH| ' nirmathanotpannopAta.' iti gha-pAThaH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 1 ____TI-anavasthitamiti / nAvatiSThate kacidekasmin vastuni zubhAzubhAnekasaMyamasthAnalAbhAt, yata Aha-hIyate yojanaM dRSTvA tasyaivArdhamavagacchati tasyApyardhamevAdi, vardhate cArdhakroza dRSTvA krozamavaityardhayojanaM yojanamevamAdi, kadAcidubhayImavasthAmanubhavati vardhate hIyate ca, tasyaiva krozasyaikasyAM dizyaparakrozo vRddhiH anyasyAM tasya kozasthA hInamiti / athavA pratipatati cotpadyate ceti kacit kAlAntara uditaM punarnazyati punazcodeti, kSayopazamavaicitryAt, punaH punarnAzotpAdasvabhAvamUrmivat yathA mahati sarasi svacchavAribhAriNi pUrNe prabalAnilavegavikSipyamANajale'damrormayaH samupajAtAH samAsAdita rodhasaH zamaM zanaiH zanairbhajante, punazcAbhighAtavizeSAt prAduHSyanti, ato yathormayo'navasthitA evamavadhijJAnamapIti // __ bhA0-avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatatyAkevalaprA. seravatiSThate, AbhavakSayAda vA jAtyantarasthAyi bhavati liGgavat // 23 // uktamavadhijJAnam / manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH // . dI-avasthitamiti / avatiSThate sma avasthitaM, yayA mAtrayotpannaM to mAtrAMna jahAtItiyAvat , etadAha-yAvati kSetra ityaadi| yAvati yatparimANe kSetre'GgulAsaGkhyeyabhAgAdAvutpannamAsarvalokAt tata iti tasmAt kSetrAnna pratipatati-na nazyati, sarvakAlamAste, kuto'vadheryAvadAsta itiH ucyate-AkevalaprApteH, AmaryAdAyAm / kevalajJAnaM tasya prAptiH-lAbhaH AkevalaprApteryAvat kevalajJAnaM na prApnoti, prApte tu kevale chAnasthikaM jJAnaM vyAvatate / athavA maraNAt tadAha-AbhavakSayAt, bhavo-manuSyAdijanma yAvat tatra jIvati tAvada, bhavati tataH paraM na, tasAd bhavakSayAt, tataH paraM nazyati / athavA jAtyantaramapi gacchantaM jIvaM na muzcati tadavadhijJAnaM, tenAnvita evaM gacchati,liGgavajAtyantaraM (jAtyanta)rAvasthAyi vA bhavatItyetadAha-jAteranyA jAtiH jAtyantaraM tatrAvatiSThati tacchIlaM ca, kathamiva tadAdAya gacchati ? Aha-liGgavat puruSavedAdi liGgaM tridhA tena tulyaM vartata iti liGgavat , yathA iha janmanyupAdAya puruSavedaM janturjAtyantaramAdhAvatyevamavadhimapi // // 1-23 // prastutavastuparisamApti sUcayanyuktamavadhijJAnamityanena uktaM lakSaNato vidhAnatazva avadhijJAnaM na punarvAcyamiti, tadanantarAnusAri manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH sUtram-RjuvipulamatI manaHparyAyaH // 1-24 // / bhA0-manaHparyAyajJAnaM dvividham-RjumatimanaHparyAyajJAmanAparyAyasya bhedau nama vipalamatimanaHparyAyajJAnaM ca // 24 // atrAha-ko'nayoH prativizeSa iti ? / atrocyate1.rodhassu' iti sna-pAThaH / 2 cihnito'yaM kh-paatthH| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rjumati-vipula sUtra 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 101 - TI-RjuvipulatyAdi / Rjuzca vipulA ca Rjuvipule ete ca matI RjuvipulamatI, RjvI matirvipulA ca matiriti // nanu ca matirityanena jJAnamabhidhIyate, jJAnasya ca RjutvaM vipulatvaM cAyuktaM, 'nirguNA guNA' (a05, sU0 40 ) iti vakSyamANatvAt , mRrteSu caipa vyavahAraH, RjvI vipulA cAGgaliriti, jJAne tvamUrte RjutvavipulatvakalpanA na sAdhIyasIti / ucyate-RjutA vipulatA vA grAhyavipayA samasti, matyo svarUpam pula tayA jJAnasyopadezo bhaviSyati, yA matiH sAmAnyaM gRhNAti sA - RjvItyupadizyate, yA punarvizeSagrAhiNI sA vipuletyupadizyate, Rju va sAmAnyamekarUpatvAt , vizeSAstu viviktA bhvH| yadi sAmAnyagrAhiNI RjumatirmanaHparyAyajJAna prAptaM tarhi manaHparyAyadarzanamapi, yasmAt sAmAnyagrAhi darzanamiSyate, na cArAdhitarAddhAntermanaHparyAyadazenamadhyagAyi, Aha-yadyapyevamucyate sAmAnyagrAhiNI Rjumatiriti tathA'pyasau sAmAnyabhedarUpameva paricchinatti, yato bahUn bhedAn na zaknoti paricchettum , ataH sAmAnyagrAhiNI, paramArthatastvasau vizeSamekaM dvau trIn vA gRhNantI pravartate, ataH stokAbhidhAyI sAmAnyazabdo'tra, yA tu vizepAn bahUn gRhNAti sA vipulamatiH / kecita tu manyante prajJApanAyAM manaHparyAyajJAne darzanatA paThyate, tatsambhave sAmAnyagrAhiNI ghaTitapadA, ataH Rjumativipulamatizca / kim ? manaHparyAyaH, mana iti ca manovargaNA jIvena manyamAnA dravyavizepA ucyante,tasya manasaH paryAyAH-pariNAmavizeSAH manaHparyAyAH,manasi vA paryAyAH, teSu manaHparyAyeSu yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnamiti / iha sAdhoH sakalapramAdarahitasya manaHparyAyajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamAt prativiziSTaM jJAnamudayate, yena jJAnena manaHparyAptibhAjAM prANinAM pazcendriyANAM manuSyalokavartinAM manasaH paryAyAnAlambate-jAnAti mukhyataH, ye tu cintyamAnAH stambhakumbhAdayastAnanubhAnenAvagacchanti / katham ? ucyate-asyaitAni manodravyANyanenAkAreNa pariNatAni lakSyante ataH stambhAdizcintitaH, tasya pariNAmasya stambhAdhavinAbhAvAt , na punaH sAkSAd bahirevyANi jAnIte iti, kSayopazamavaicitryAt , kasyacit tadevaMvidhaM manaHparyAyajJAnaM bhavati yena sAmAnyaM ghaTamAnaM cintitamavagacchati tacca RjumatirmanaHparyAyajJAnam / aparasya tu tadAvaraNIyakarmakSayopazamotkarSApekSayaivaMvidhaM bhavati tada vipulamatirmanaHparyAyajJAnam , ubhayamapIndriyAnindriyanirapekSam , ghaTamAtrAvacchedi prathamam , dvitIyaM tu paryAyazatairmRNmayaraktazuklAdipramANAdibhirvicintitaM ghaTamavabuddhayate, ata eva kSayopazamadvavidhyAt , prakRtena ca jJAnagrahaNena manaHparyAyaM sambanin bhASyakRdAhamanaHparyAyajJAnaM dvividham / manaHparyAyasya teSu vA jJAnaM manaHparyAyajJAnaM, dve vidhe yasya tad dvividhaM, te dve vidhe darzayati RjumatirmanaHparyAyajJAnam , Rjumatireva manaHparyAyajJAnaM, ghaTAdimAtracintitaparijJAnamiti, vipulamatireva manaHparyAyajJAnaM, prasaGgataH paryAyazataiH parijJAnamiti // 24 // evaM dvaividhye darzite codako'bhidhatte-manaHparyAyANAmubhayatra darzanam atIndriyatvaM cobhayoH RjuvipulamatyoH samAnam , ataH kiMkRtaM nAnAtvamiti praznayati ko' 'sAmAnyaM ' iti ka-kha-ga-pAThaH / 2 'zabdArthaH ' iti ka-kha-ga-pAThaH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 nayoH prativizeSaH / ka ityasambhAvane, naiva kazcit sambhAvyate, anayoriti RjuvipulamatyoH prativizeSaH-svagato meda iti, ucyate guruNA sUtram-vizuddhayapratipAtAbhyAM tdvishessH|| 1-25 // bhA0--vizuddhikRtazca apratipAtakRtazcAnayoH prativizeSaH / tadyathARvipulamatyo RjumatimanaHparyAyajJAnAd vipulamatimanaHparyAyajJAnaM vizuddhavizeSaH trm| kizcAnyat / TI0-vizuddhathapratItyAdi / vizuddheH kAraNAt tayoH RjuvipulamatyorvizeSaH apratipAtAca,vizuddhayA-bahutaraparyAyajJAnarUpayA kRto-janitaH vizuddhikRtaH,cazabdaH samuccaye, apratipAtena-acyavanarUpeNa kRtaH apratipAtakRtazcAnayoH RjuvipulamatyoH prativizeSo nAnAtvaM boddhavyam / tatra vizuddhikRtaM tAvad bhedaM darzayati-RjumatimanaHparyAyajJAnAt sAmAnyagrAhiNaH vipulamatimanaHparyAyajJAnaM nAnAvidhavizeSagrAhi vizuddhataramiti,yadravyaM yAvadbhiH paryAyairavacchinatti Rjumatistadeva dravyaM bahutaraiH paryAyairvipulamatiravagacchati, yathA ghaTe cintite RjumatimanaHparyAyajJAnenaitAvad vyajJAyi-ghaTo'nena cintitaH, vipulamatimanaHparyAyajJAnaM punastameva ghaTaM pArthivatvaraktatvapramANAdibhirbahubhirbhedairavabuddhyate, ato vizuddhataramucyate / kiJcAnyaditi bhedasya upapattyantarasambhAvanAdvAreNa prayujyate, ihAnyo'pi nAnAtvakAryasti heturiti, tamAha . bhA0 RjumatimanaHparyAyajJAnaM pratipatatyapi bhUyaH, vipulamatimanaHparyAyajJAnaM tu na pratipatatIti // 25 // atrAha-athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti| atrocyate TI0-Rjumatimana:paryAyajJAnaM prAptamapyapramattasaMyatena pratipatati-pracyavate, apizabdAt kadAcinna pratipatatyapi, bhUyaH-punaH vipulamatItyAdi, yasya punarvipulamatimanaHparyAyajJAnaM samajani tasya naiva pratipatatyA kevalaprApteriti // 25 // ____evaM bhede RjuvipulamatyoH pratipAdite avadhermanaHparyAyajJAnasya cAtIndriyatve samAne rUpidravyanivandhanatve ca vizeSamapazyan brate-athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti / sa caivaM pUrvapakSavAdI codayati-kutaH prativizeSa iti hetvabhAvaM manyamAnaH, uttarapakSavAdI tu hetUn vizuddhayAdIn pazyannevamAha-atrocyate sUtram-vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH // 1-26 // avadhimanaHparyA- bhA0-vizuddhikRtaH, kSetrakRtaH, svAmi kRtaH, viSayakRtazcAyayAvizeSaH nayorvizeSo bhavatyavadhimanaHparyAyajJAnayoH / tadyathA TI0-vizuddhItyAdi / vizuddhiH-bahutaraparyAyaparijJAnakAraNatvaM, kSetra-AkAzaM ha. zyamAnAdRzyamAnarUpyarUpidravyAdhAraH, svAmI jJAnasyotpAdayitA,viSayo jJAnagamyaH padArthaH, Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 26 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 103 ebhyo hetubhyo'vadhimanaHparyAyajJAnayorvizeSo'vagantavyaH, paJcamyarthaM ca kRtazabdenAcaSTe, vizuddhayA kRto vizuddhikRtaH kSatreNa kRtaH svAminA kRtaH viSayeNa kRtaH viSayakRta iti| anayoriti avadhimanaHpayoyajJAnayoH prativizeSo-bhedo'vadhimanaHparyAyajJAnayoriti, tadyathA-ete yathA ghaTante tathA kathyante bhA0-avadhijJAnAt manaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / yAvanti hi rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAni manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi manogatAni jAnIte / kiMcAnyat / TI-avadhijJAnAduktalakSaNAt manaHparyAyajJAnaM vizuddhataram , kathaM ? vizuddhataratA svayameva bhASyakRdAha-yAvanti-yatparimANAni niyamAdanantAni, hireva ityasyArthe, yAvantyeva, rUpamepAmasti rUpINi, pradarzanaM caitadraparasagandhasparzazabdavanti, dravyANi guNasadhyAtAtmakAni avadhijJAnI jAnIte, pazyati ceti dRzyam, teSAmavadhijJAnenopalabdhAnAM rUpidravyANAM yAvanti manaHparyAyajJAnino viSayabhUyamAskandanti tAnyasau manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi-bahutaraparyAyANi jAnIte ityarthaH / tAnyapi ca manogatAnIti-manovyApArabhAJjItyarthaH, asazcintyamAnAni tu naiva jAnIte sAkSAt / kizcAnyaditi, ayaM cAparo bhedaheturiti // ___ bhA0-kSetrakRtazcAnayoH prtivishessH| avadhijJAnamaGgulasyAsaGkhyeyabhAgAdiSUtpannaM bhavatyAsarvalokAt, manaHparyAyajJAnaM tu mAnuSakSetra eva bhavati, nAnyakSetra iti // kiMcAnyat / TI-kSetrakRtazcAnayoravadhimanaHparyAyayoH prativizeSo-bhedo dRzyaH, etada bhAvayati-avadhijJAnamagulletyAdi / aGgulasyAsaGkhyeyAni khaNDAni kRtAni, tatraikasminnasakhyeyabhAgamAtre kSetre yAvanti rUpidravyANi samavagADhAni sarvastokAni yaH pazyati, tataH sa eva vardhamAnena tena bahUni bahutarANi ca dravyANyavagacchati yAvat sarvalokAvasthitAni rUpidravyANi pazyati, zubhAdhyavasAyavizeSAditi, etadAha-aGgulasyAsaGkhyeyabhAgAdiputpannaM bhavatyAsarvalokAditi / manaHparyAyajJAnasya tu naitAvat kSetramasti, yato manaHparyAyajJAnaM mAnuSetyAdi, mAnuSakSetre-ardhatRtIyeSu dvIpasamudreSvityarthaH, nAnyakSetre iti na vA zarkarAprabhAdinarakeSviti // bhA0-svAmikRtazcAnayoH prtivishessH| avadhijJAnaM saMyatasya, asaMyatasya, [saMyatAsaMyatasya caM] (vA) sarvagatiSu bhavati, manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMpatasyaiva bhavati, nAnyasya / / kiMcAnyat / 1'rUpANi' iti gha-pAThaH / 2 'manorahasyagatAnIva' ityapi g-ttii-paatthH| 3 'manuSyakSetre' iti k-kh-paatthH| 'yA' iti gh-paatthH| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ____TI-svAmikRta ityAdi / avadhijJAnaM saMyatasya-sAdhorviratasyetyarthaH / asaMyatasya-aviratasya, vAzabdAt saMyatAsaMyatasya vA, sarvagatiSu nArakAdikAsu catasRSvapi bhavet , yato nArakAdInAM sarveSAmavavijJAnamutpadyate, manaHparyAyajJAnaM punarmanuSya saMyatasyaiva bhavati, manuSyagrahaNAt nArakAdivyudAsaH, saMyatagrahaNAt mithyAdRSTayAdInAM pramattAntAnAM paNNAM vyudAsaH, evakAreNa niyamayati-manuSyasaMyatasyaiva phalaM niyamasya darzayati-nAnyasyeti, devAde tadutpadyata ityarthaH // __ bhA0--viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH / rUpidravyeSvasarvaparyAyeSvavadheviSayanivandho bhavati / tadanantabhAge manaHparyAyasyeti // ___TI-viSayakRta ityAdi / rUpiSu paramANudravyeSu, asarvaparyAyeSviti / sarvesampUrNAH paryAyA-utpAdAdayo yeSAM tAni sarvaparyAyANi na sarvaparyAyANyasarvaparyAyANi teSu, tAni hi rUpidravyANyavadhijJAnI sarvANi jAnAti na tu teSAM sarvAn paryAyAniti, ekaikasya tu paramANoH kadAcidasaGkhyeyAn paryAyAn jAnAti kadAcit saGkhyeyAn , jaghanyena caturo rUparasagandhasparzAniti, na punarekaikasya paramANoranantAna jJAtuM pratyalaM syAt paryAyAniti, yadi ca sarvAneva jAnIyAt kevalyevAsau syAt // "je egaM jANati se savvaM jANati"" iti [ AcArAGganAmakAt (sU0 122)] AgamAt / ato'sarvapayoyeSu avadheH-avadhijJAnasya viSayanibandhaH-viSayagocara iti / manaHparyAyajJAnasya tu rUpidravyANi na sarvANi viSayaH, yatasteSAmavadhijJAnAnAM dravyANAmanantabhAgIkRtAnAM ya eko'nantabhAgastasmin manaHparyAyajJAnasya viSayanibandhaH / tasmAdatIndriyatve tulye'pi vizuddhayAderbhedo'vadhimanaHparyAyayoriti // bhA0-atrAha-uktaM manaHparyAyajJAnam / atha kevalajJAnaM kimiti / atro. kevalAnabhidhAna cyate-kevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate-mohakSayAt jJAnadarzanAkAraNam varaNAntarAyakSayAca kevalamiti (10-1) // 26 // atrAha-eSAM matijJAnAdInAM jJAnAnAM kaH kasya viSayanibandha iti / atrocyate TI0-atrAvakAze bravIti-pratipAditaM manaHparyAyajJAnaM, tadanantaraM kevalajJAnamuddiSTa, tat kiMsvarUpamiti praznayati kevalajJAnaM kiMsvarUpamiti / ucyate-kramAgatamapIha na bhaNyate, yasmAt kevalajJAnasyotpattiH jJAnAvaraNIyAdInAM ghAtikarmaNAmAtyantikakSayAt , sa cAtyantikakSayaH saMvareNa prApyate, saMvaraca navame'dhyAye vakSyate, tatsamanantaraM kevalajJAnaM dazame'dhyAye'bhidhAsyate, dazamAdhyAyAdisUtraM ca tasya pradezakai paThati-mohakSayAdityAdi / mohanaM 1 'bhavati' iti ga-TI-pAThaH / 2 'sUkSmadravyANi' iti kha-pAThaH / 3 ya ekaM jAnAti sa sarva jAnAti / 4'. mavadhijJAnajJAtAnAM ' iti pratibhAti / 5 ' pradarzakaM' iti k-kh-paatthH| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 27-28] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 105 mohaH-mohanIyaM darzanamohAdibhedamaSTAviMzatividhaM tasya yo nAzastasmAt mohakSayAdAtyantikAt jJAnaM-matyAdi, darzanaM-cakSudazenAdi, tayojJonadarzanayorAvaraNIyaM--AcchAdakaM, antarAyaM-dAnalabdhyAdivighAti, ata epAM ca jJAnadarzanAvaraNIyAntarAyANAM kSayAtUzATAdAtyantikAt kevalajJAnaM prAdurasti sakaladravyabhedasaMgrAhIti // 26 // evaM matijJAnAdInAM paJcAnAmapi jJAnAnAM svarUpe'vate tasya matyAderyo viSayastamajAnan pRcchati-eSAM pUrvoditAnAM matijJAnAdInAM ko viSayanivandhaH kasya jJAnasyeti / ucyatesUtram-matizrutayonivandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 1-27 // bhA0-matijJAnazrutajJAnayorviSayanivandho bhavati sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / matizrutayornibandhaH tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte, na tu sarvaiH paryAyaiH // 27 // TI-matizrutayonibandha ityAdi / prakRtena jJAnena mAtezrute vizepayannevamuktavAnmatijJAnazrutajJAnayorviSayanibandha iti / viSayavyApAro-viSayagocaro bhavatIti, sarvadravyeSu savANi ca tAni dravyANi ca savedravyANi teSu dhamodhamokAzapudgalajIvAstikAyAkhyeSu / asarvaparyAyeSviti sarve niraMvazeSA utpAdAdayaH paryAyA yeSAM tAni sarvaparyAyANi, na sarvapayoyANyasarvaparyAyANi teSu / etadeva bhAvayati-tAbhyAM hItyAdi, hi-yasmAt tAbhyAMmatizrutAbhyAM sarvANi dravyANi-dharmAdIni jAnAti, na tu teSAM sarvAn paryAyAnutpAdAdIniti / kathaM punastAbhyAM sarvadravyaviSayo'dhabodhaH ? / matijJAnI tAvat zrutajJAnenopalabdheSvartheSu yadA'kSaraparipATImantareNa svabhyastavidyo dravyANi dhyAyati tadA matijJAnaviSayaH sarvadravyANi, na tu sarvAn paryAyAn , alpakAlatvAnmanasazcAzakteriti, tathA zrutagranthAnusAreNa sarvANi dharmAdIni jAnAti, na tu teSAM sarvaparyAyAniti // 27 // sampratyavadhijJAnasya viSayanibandhanaM kathayati sUtram-rUpiSvavadheH // 1-28 // bhA0-rUpiSveva dravyeSvavadhijJAnasya viSayanivandho bhavati, asarvaparyAyeSu / .. suvizuddhenApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte, avadhaviSayaH tAnyapi na sarvaiH paryAyairiti // 28 // TI-rUpiSvavadheriti / rUpiSveva-pudgaladravyeSveva avadheH atIndriyasya viSayanipandho bhavati sarveSu asarvaparyAyeSu / kiM yo'pi paramAvadhiratyantajJAnavizuddhastenApi rUpINyeva, nArUpINi jAnAtItyArekita Aha-suvizuddhanApi--paramaprakarSaprAptenApi, yo hyaloke lokapramANAnyasaMkhyeyAni khaNDAni pazyati tenApyavadhinA pudgaladravyANyevAvasIyante, na 1'atyantavizuddha' iti ga-pAThaH / 14 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tattvArthAdhigamasUtram (adhyAyaH 1 dharmAdIni catvAri / kiM sarvaparyAyaH 1 netyAha-tAnyapina sarvairityAdi / tAnyapi-rUpidravyANi na sarvaiH atItAnAgatavartamAnairutpAdavyayadhrauvyAdibhiranantaiH paryAyairiti // 28 // manaHparyAyajJAnasyAdhunA viSayanivandhanamAcikhyAsurAha sUtram-tadanantabhAge manaHparyAyasya // 1-29 // bhA0- yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato nantabhAge manaH _ paryAyasya viSayanibandho bhavati / avadhijJAnaviSayasyAnantamanaHpayAyasya viSayaH bhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte, rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca mAnuSekSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti // 29 // TI-tadanantabhAge manaHparyAyasya / tepAmavadhijJAnaviSayIkRtarUpidravyANAmanantabhAgastadanantabhAgastasmin manaHparyAyajJAnasya viSayanibandhaH / etada vivRNoti-yAni zuklAdiguNopetAni rUpINi dravyANi jAnAtyavadhijJAnI teSAmavadhijJAnadRSTAnAmanantabhAgo yastasminnanantabhAge ekasmin manaHparyAyasya viSayanivandho dRshyH| tadityanena avadhijJAnaviSayo'bhisaMbadhyate / tasyAvadhijJAnaviSayasya sarvarUpidravyAtmakasya yo'nantabhAgaH ekastaM manaHparyAyajJAnI jAnIte / etdaah-avdhijnyaanvissyetyaadinaa| tAnyapi cAvadhiviSayAnantabhAgavartIni rUpINyavagacchati-rUparasAdyupetAni evaMguNasamprAptAtmakAni dravyANi, tAnyapi na kuDayAdyAkAravyavasthitAni jAnAti, kintu manArahasyavicAragatAni mana:-anindriyaM prativiziSTapudgalapracitaM cetastadeva ca rahasyam-aprakAzasvarUpaM antarvartamAnaM manorahasye vicAro-vicAraNA anveSaNA, kathamayaM padArtho'vasthita ityevaMrUpA, tatra manorahasyavicAraNAyAM gatAni-praviSTAni cintyamAnAni jIvenetiyAvat, tAnyapi na sarvalokavartIni, kintu manuSyakSetram AmAnuSottarAt tasmin manuSyakSetre paryApannAni vyavasthitAnItiyAvat, avadhijJAninazca sakAzAd vizuddhatarANi bahutaraparyAyANi jAnIta itiyAvat // 29 // samprati kevalajJAnasya viSayamAcaSTe sUtram-sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 1-30 // . _ bhA0-sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalajJAnasya viSayakevalasya viSayaH nibandho bhvti| taddhi sarvabhAvagrAhakaM sambhinnalokAlokaviSayam / nAtaH paraM jJAnamasti / na ca kavalajJAnaviSayAt paraM kishcidnyjjnyeymsti|| ttii.-srvdrvyetyaadi| sarvadravyeSu dharmAdiSu sarvaparyAyeSu utpAdAdiSu, dharmAdInAM ca trayANAM parata utpAdavigamA, pudgalAnAM jIvAnAM ca svataH paratazca, 1'payAMyasyAdhunA' iti g-paatthH| 2'manuSyaH ' iti gh-ttii-paatthH| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 30] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 107 yathA zuklatayA vigacchannIlatayopajAyamAnaH pudgala ityavatiSThate, jIvo'pi suratayotpadyate manuSyatayA vigacchati jIvatvena ca sadAvasthita iti, ataH sarveSu paryAyepvevamAtmakeSu kevalajJAnasya viSayanibandho gocaro bhavati / kathaM punaH kevalasya sarvANi dravyANi sarve paryAyAzca gocarIbhavanti ? / ucyate-tatU kevalajJAnaM yasmAt sarvabhAvagrAhakaM sarveSAM bhAvAnAM grAhaka-dravyakSetrakAlabhAvaviziSTAnAM tat paricchedakam--avabhAsakam , ata eva sambhinnalokAlokaviSayaM loko-dharmAdharmadravyadvayAvicchinnamAkAzaM, yatra tvAkAze tau dharmAdharmoM na staH so'lokaH, lokazcAlokazca lokAloko samminnau ca to lokAloko ca sambhinnalokAloko viSayo-gocaro yasya tat samminna lokAloka viSayam / etaduktaM bhavati-yadiha loke aloke vo'sti kizcijjJeyaM tad yathA bahiH pazyatyevamantaH, evaM sambhinnalokAlokaviSayaM, sambhinnamiti sampUrNam , athavA sarvaiH paryAyairathavA yathAtmAnaM tathA param , athavA svaparyAyaiH paraparyAyaizca / atha kimetasmAjjJAnAt prakRSTataramanyat kizcijjJAnamastIti ? / ucyate-nAtaH paraM jJAnamasti asmAt kevalAt paraM-pradhAnataraM jJAnaM--jJeyaparicchedi nAsti kiJcit / etasmAd yadyapi jJAnaM na pradhAnataramasti viSayastarhi aprakAzito'sti tena kevalajJAneneti, tanna, yataH--na ca kevaletyAdi / kevalajJAnasya viSayaH sarvadravyANi sarvapayoyAzca, etasmAd viSayAt paramanyat kiJcijjJeyaM nAsti yadaprakAzitaM kevaleneti // evaM viSayamAkhyAya kevalasya tasyaiva paryAyakathanaM karoti bhA0-kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM svarUpam sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH // 30 // atrAha-eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmin jIve kati bhavantIti ? / atrocyate TI-kevalaM paripUrNa bhaNyate, sakalaM dravyabhAvajAlaM paricchindan paripUrNamiti, yathaikaM jIvapadArtha tathA paramapi paricchindat samagramiti vyapadizyate, asAdhAraNaM matyAdijJAnaratulyatvAt , nirgatA AlopendriyAdirUpA apekSA yatra tannirapekSaM, grAhyaM muktvA nendriyAdInyapekSata itivAyat , vizuddhaM azeSajJAnadarzanAvaraNamala vilayanAt . sarvabhAvajJApakamiti sarveSAM jIvAdInAM bhAvAnAM jJApakaM-prarUpakam / / nanu ca mRkaM tat kevalajJAnaM, tat kathaM prarUpakaM bhaNyate ? zado hi jJApako mataH, ucyate-upacArAt jJApakaM, yataH kevalajJAnena sarvadravyabhAvAn dRSTAn zabdaH prakAzayati, tataH vevalajJAnameva prakAzakaM bhapyate / lokAloko viSayo'sya tat lokAloka viSayam / kathamiti cet , yataH anantAH paryAyAH-pariNAmAH yasya tat ananta paryAyaM, jJeyaM vA'nantaparyAyamitikRtvA tadapyanantaparyAyamabhihitaM, jJeyAnurodhena / / 30 / / 1'cAsti' iti ka-pAThaH / 2'jAtaM ' iti ka-kha-pAThaH / 3 'prarUpakaM jJApakaM bhavya te ' rati g-paatthH| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 108 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ____ evaM sarveSAM matyAdInAM viSaye prakAzite'trAvakAze brUte antevAsI-eSAmanantarakhyApitAnAM matijJAnAdInAM yugapad-ekasmin kAle ekasmin jIve kati bhavantyAdheyAni? kimekaM dve trINi catvAri pazcApi ? sarvANi tAvanna saGgacchante sarvaprANinAm, evaM sati samatA syAt , sarveSAM ca sarvajJatA bhavet , virodhazca syAt kSAyikakSAyopazamikAnAM paraspareNa, tasmAd yathaite doSA na santi tathA vAcyam, ucyate atra- . sUtram-ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturyaH // 1-31 // bhA0-eSAM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni bhAjyAni yugapade kasmin jIve A catubhyaH / tadyathA-kasmiMzcijjIve matyAdInAyugapadekajIve mekaM bhavati / kasmiMzcijjIve ve bhvtH| kasmiMzcit trINi jJAnasaMkhyA bhavanti / kasmiMzciccatvAri bhavanti // TI-ekAdItyAdi / ekazabdaH prAthamye vartate, ekaH-prathama AdireSAM tAnyekAdIni-prathamAdIni bhAjyAni-vikalpyAni syuna vA, yugapad-ekasmin kAle'vadhIkRte ekasmin prANini, A caturthya iti AGabhividhau na maryAdAyAm , yatrAsya maryAdA'bhipretA sUreH tatra prAggrahaNaM karoti, 'vigrahavatI ca saMsAriNaH prAka caturvyaH' (a02,sU029) tathA 'pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt' (a02,039 ) tasmAdihAbhividhAvAG, A caturyo jJAnebhyaH ekasmin jIve sambhava iti, catvAryekatra jIve sambhavantIti / bhajanAM ca darzayatikasmiMzcidityAdinA / kasmiMzcinmanuSyAdike jIve matyAdInAM paJcAnAM jJAnAnAmekaM sambhavati, kathaM ? yena nisargasamyagdarzanaM prAptaM tasya matijJAnamAdyamevaikaM samasti, na zrutaM, yatastallabdhA sAmAyikAdizrutaM na paThati, antareNApi ca zrutajJAnamaSTau pravacanamAtaraH saMgRhyante tena, atastastra granthAnusAri vijJAnaM zrutAkhyaM na sambhavati, eka-prathama matijJAnameva / kasmiMzcijjIve he bhavataH-samyagdarzanasamanvitasya zrotrendriyopalabdhiH zrutaM dvAdazAGgaM, zeSendriyopalabdhirmatijJAnam / kasmiMzcit prANini trINi, dve matizrute tRtIyaM cAvadhijJAnaM yasyotpannam / kasmiMzcicatvAri, etAni trINi caturtha manaHparyAyajJAnam, pratipannacAritrasya tIrthakRta iva // atha yasmin zrutajJAnamekaM kacit prANini sa kiM na pradarzyate ? yato matirevaikA pradarzyate, ucyate-yatra zrutajJAnaM tatrAvazyaM matijJAnam , yatra matijJAnaM tatra zrutaM syAd vA na veti, tasmAnmatijJAnamevaikaM kacinidarzyate, etadAha bhA0-zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAvastatpUrvakatvAt / yasya zrutajJAnaM tasya niyataM matijJAnam / yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAd vA na veti / atrAha-atha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati neti / atrocyate bhAdebhyaH' iti ka-kha-pAThaH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-zrutajJAnetyAdi / zrutajJAnasya evaM granthAnusAriNo matijJAnena indriyAnindriyanimittena niyato-nizcitaH sahabhAvaH ekatravRttirUpaH, kiM kAraNam ? tata Aha-- tarapUrvakatvAt-matijJAnapUrvakatvAt zrutasya, sati hi matijJAne zrutajJAnasambhava iti, ato yasya jantoH zrutajJAnaM granthAnusAryasti tasya jantoniyatamindriyAnindriyanimittaM matijJAnaM sambhavati, tasmAcchatajJAnaM yatra prANini tatra dve matizrute avazyaM dRzye, yasya tu jIvasya matijJAnaM kevalaM nisargasamyagdarzanakAle'navAptAkSarazrutasya tasya zrutajJAnaM syAd uttarakAlaM paThato, na vA'nadhIyAnasyeti, tasmAda yatraikaM dayate tatra matijJAnaM nidarzyate, zrutAbhAve'pi bhAvAditi / evaM bhajanAyAM nidarzitAyAM codayatyatrAvasare--atha kevalajJAnasya sakalajJeyagrAhiNaH pUrvaiH-pUrvakAlaprApyaiH pUrvairvA sannivezamaGgIkRtyAbhidhIyate matijJAnAdibhizcaturbhi:saha kiM sahabhAvaH-sahAvasthAnaM bhavati neti ? / ucyate anyamatapracikaTayiSayA''ha bhA0-kecidAcAryA vyAcakSate-nAbhAvaH, kintu tadabhibhUtatvAdakiJcikevale zeSazAnA___karANi bhavantIndriyavada / yathA vA vyabhre nabhasi Aditya nA udita bhUritejastvAdAdityenAbhibhUtAnyanyatejAMsi jvalanamama sadbhAve'nyamatam / NicandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM prati akiJcitkarANi bhavanti tadvaditi / . TI-kecidityAdi, matto'nye vyAcakSate sUrayaH, nAbhAva evAsti, kathaM hi sato vastunaH Atyantiko nAzaH syAt ? yadi ca syAt tato yathaiva kevalabhAsvati jAte jJAnacatuSTayamevamanye'pi zamavIyadarzanasukhitatvAdayo nazyantu, na ca teSAM nAzo'bhyupeyate, tasmAt sahAvasthAnamastyeva, yadi tapasti sahAvasthAnaM matyAdijJAnacatuSTayasya kevalena saha tataH kimiti svamarthaM na prakAzayanti ? ucyate--abhibhavAt , tadAha-kintvabhibhUtatvAthataprabhAvatvAta akizcitkarANi na kiJcidapi karnu prakAzanaM prabhavanti / tatra dRSTAntamAha-pathA hi kevalinaH sadapi cakSurAdIndriyaM na vyApriyate viSayagrahaNaM prati, prakAzitatvAt kevalajJAnena, evaM matyAdicatuSTayamapi akizcitkara, tadIyasya jJeyasya kevalabhAsvatA prakAzitatvAt / athaitadapi sandihyate bhagavataH kevalino yannetraM tad vipayagrahaNaM prati akizcikaramiti, evaM sati asandeharUpaM dRSTAntaM darzayAmaH-yathA vA vyabhra ityAdi, yena prakAreNaitana sthitaM loke, vigatAnyabhrANi yatra tat vya_ tasmin vyabhre nabhasi viyati AdityekiraNamAlini udite-prakaTIbhUte jvalanAdIni prakAzanaM pratyasamarthAni bhavanti, kimiti ? bhUritejastvAda-bahutejastvAt , Adityena savitrA abhibhUtAni-tirohitasvasAmarthyAni anyeSAM tejAMsi anyatejAMsi, anyAni vA tejaAtmakAni jvalanAdIni, jvalano'gniH maNiH sUryakAntAdiH candraH-zazI nakSatram-azvinyAdi, etAni jvalanAdIni prabhRtiHAdiryeSAM tejasA tAni jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni tejAMsi tejomayAni prakAzanam1'nyathA''cakSate ' iti ka-pAThaH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH udyotanaM prati akizcitkarANi bhavanti na kizcid bahiravasthitaM kuDayAdiviSayaM prakAzayanti, hataprabhAvatvAt , tadvaditi tena prakAreNa kevalabhAsvatA bhUritejasA''krAntAni na vipayaprakAzanaM prati vyApriyante // samprati parAbhiprAyeNaiva matyAdijJAnacatuSTayasya kevalena sahAnavasthAnaM darzayati bhA0-kecidayAhuH-apAyasadvya tayA matijJAnaM, tatpUrvakaM zrutajJAnam, avadhijJAnamanaHpayoyajJAne ca rUpidravyaviSaye, tasmAnnaitAni kevalinaH sntiiti|| TI0-kacidapyAhurityAdi / kecit punarbuvate-naitAni matyAdIni kevalinaH santi, yasmAnmatijJAnaM apAyasadadvyatayA bhavati, apAyo nAma zrotrAdIndriyopalabdhasyehitasyA rthasya nizcayaH, naivaMvidho'pAyaH kevalino'sti, yAvacca zobhanAni samyagdalikAni santi tAvanmatijJAnaM, tadetada dvayamapi dUrotsAritaM kevalina iti nAsti matijJAnaM kevalinaH, matijJAnAbhAve ca matipUrvakasya zrutasya sutarAmabhAva ityataH zrutamapi nAsti, avadhimanaHparyAyajJAne ca rUpidravyaviSaye gadite, na caivaMvidho'sti viSayaH kevalinaH, sambhinnalokAlokagrAhitvAt , tasmAt te api na sta iti, tasmAdupapattibalAdetAni catvAri kevalino divyadRzvano na snti| bhA0-kizcAnyat / matijJAnAdiSu caturyu paryAyeNopayogo bhavati, na yuga pat / sambhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapat kamayugapaduSaH sarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamu. yogI payogo bhavati // kiM cAnyat / -kizcAnyadityAdinA svAbhiprAyadvayaM prakAzayanti-matijJAnAdiSu caturyu matizrutAvadhimanaHparyAyajJAneSu paryAyeNa-krameNa upayogaH-svIyaviSayagrAhitA bhavati na yugapat , kasmin kAle na svasva viSaye eSAM vyApAraH 1 yadA matijJAnI matijJAnenopayukto na tadA zrutAdInAmanyatamena kenacit , yadA ca zrutajJAnenopayukto na tadA matyAdInAmanyatameneti, kevalinastu na krameNaitajjJAnagato'styupayogaH, yataH sambhinna ityAdi / jJAnaM - vizeSagrAhi, darzanaM-sAmAnyagrAhi, jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane, sambhinne-sarvadravyaparyAyagrAhake jJAnadarzane yasya sa sambhinnajJAnadarzanaH tasya, evaM mAhAtmyAdiguNAnvitasya bhagavataH, kevalaM-sarvArthaprAhi jJAnaM yasyAsti tasya kevalinaH, yugapat-ekasmin samaye, kevalajJAne anusamayamupayogo bhavati darzane ca / kIzi kevalajJAne darzane vA ? / ucyatesarvabhAvagrAhake / sarve bhAvAH-pazcAstikAyAsteSAM grAhaka, vizeSeNa paricchedakamityarthaH / nirapekSe / nirgatA apekSA jJeyaM muktvA'nyatra indriyAdau yasya tanirapekSaM tasminirapekSe kevalajJAne vizeSagrAhiNi darzane ca sarvabhAvagrAha ke nirapekSe sAmAnyagrAhiNi / anusamayamupayogo bhavatIti / anugataH-avyavahitaH samayaH-atyantAvibhAga: kAlo yatra kAlasantAne sa kAlasantAno'nusamayastamanusamayaM kAlasantAnamupayogo bhavati, "kAlAdhva Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31 ] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 111 noratyantasaMyoge" ( pANiniH a0 2, pA0 3, sU0 5 ) iti dvitIyA, "avyayIbhAvo yA vibhanatyAdipu" (pA0 a0 2, pA0 1, 90 6 ) vAraMvAreNopayogo bhavatItiyAvat / ekasmin samaye kevalajJAnopayoge vRtte tato'nyasmin kevaladarzanopayoga iti, evaM sarvakAlamavaseyam / yadyapi phecit paNDitammanyAH sUtrANyanyathAkAramarthamAcakSate tarkavalAMnuviddhabuddhayo vAraMvAreNopayogo nAsti, tat tu na pramANayAmaH, yata AmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreNopayoga pratipAdayanti-"nANammi desaNammi ya etto egayAmmi uvauttA" (prjnyaapnaayaam)| tathA-" savvassa kevalissavi jugavaM do natthi uvaogA" (vi0 3096 ) ityAdIni / athaivaM manyethAH sUtrANAmepAmanya evArtho'nya ervovyutpannabuddhibhirAkhyAyata ityetadapi tu duHzraddhAnam , yataH sarvastrANyandhapurupasthAnIyAni sudhiyA gRhItAni zaknuvantyarthaM khyApayituM, yathA zveto. dhAvatItyAdi, evaMvidheSu ca sUtreSvavazyamAptasampradAya evAnvepaNIyo bhavati, sa cAvicchedenArthasampradAyaH samastazrutadharAdadhikAriNaH pariplavamAno muniparamparayA yAbadadyetyAgamAdavigAnena vAraMvAreNopayoga iti, kutaH punararthAgamo'kasmAt upayopavAdinaH? svata eva cet prekSitaH svamanISikA siddhAntavirodhinI na pramANamityabhyupeyate / / athAgamAt pradarzanIyaH tAsau tasmAd yatkiJcidetaditi / atha manyase sAkAro'nAkAra iti zabdabhedaH kevalamatra phevalini arthastvaminna eva, yataH sarvameva vizepaparicchedakaM jJAnaM kevalini samasti na darzanamiti, idamapi na jAvaTyate jJAnAvaraNaM bhagavataH kSINaM darzanAvaraNIyaM ca niravazeSa, tatraikatve sati ko'yamAvaraNabhedAbhimAno niSprayojanaH ? / tathA sAkAropayogo'STadhA darzanopayogazcaturdheti, tathA jJAnaM paJcadhA darzanaM caturdheti, ekatve sati kuta idamapi ghaTamAnakaM ? na cAtIvAbhinivezo'smAkaM yugapadupayogo mA bhUditi, vacanaM na pazyAmastAdRzam , kramopayogArthapratipAdane tu bhUri vacanamupalamAmahe, na cAnyathA jinavacanaM kartuM zakyate suvidupA pIti, prakRtamanusriyate / etasmAt kevalajJAnopayogAt kevaladarzanopayogAca vinA'nyasya upayogasya abhAvAt kevalini matyAdijJAnacatuSTayasahabhAvo na gamyate / kiMcAnyadityupapattyantaramAlambatebhAyopazamikakSA- bhA0-kSayopazamajAni catvAri jJAnAni pUrvANi, kSayAdeva yikatayA bhedaH kevalam / tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni bhvntiiti||31|| ____TI0-matyAdIni catvAri manaHparyAyaparyavasAnAni jJAnAni matizratAvadhimanaHparyAyAvaraNIyakarmaNAM kSayopazamAvurarIkRtya pravartante, tadAvaraNIyakarmakSayopazamanimittAni, kevalaM punaH kSayakAraNameva, tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santIti / anyeSAM tu 1'nuvizuddhabuddhayaH' iti ka-kha-pAThaH, 'tarkabalAt tu vizuddhabuddhayaH' iti gh-ttii-paattH| 2 jJAne darzane ca anayorekatarasmin upayuktAH / sarvasyApi kevalino yugapad dvAvupayogI na staH / 4 'eva vyutpanna ' iti k-kh-g-paatthH| 5'santIti ' iti gha-pAThaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH granthaH 'jJAnadarzanAvaraNayostu kRtlakSayAt kevalajJAnadarzane bhavataH tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnAni santi,' jJAnadarzanayorvizeSasAmAnyagrAhakayorye AvaraNe-AcchAdane tayoreva kRtlakSayAt kevale jJAnadarzane-vizeSasAmAnyagrAhake utpadyete, atazcatvAri kSayopazamanimittAnyekaM kSayAdeva kevalaM kathaM punaratra sahAvasthAyitA ghttet?||31|| evaM matyAdi jJAnapaJcakaM pramANaM pradarya pramANAbhAsAvizcikIrSayA Aha sUtram-matizrutAvadhayo viparyayazca // 1-32 // mA0-matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnamiti viparyayazca bhavati, ajJAnaM cetyarthaH / jJAnaviparyayo'jJAnamiti / atrAha-tadeva jJAnaM tadematyAdInAM vi. - paNa vA'jJAnamiti, nanu chAyAtapavacchItoSNavaca tadatyantaviruddha miti / atrocyateTI-matizrutAvadhayo viparyayazca, yathoktalakSaNA matizrutAvadhayastrayo'pi viparyapazca bhavatyajJAnaM cetyarthaH, jJAnAdhikArasya prakRtatvAt jJAnasya viparyayo-viparItatA ajJAnaM, pramANAbhAsa itiyAvat / yadA yathArthaparicchedi tadA jJAnaM, yadA tvayathArtha pravartate tadA jJAnAbhAsam / evamukte para Aha-ekasya viruddhadharmadvayasamAropo na yukta iti, tadeva matyAditrayaM pramANaM tadeva cApramANamiti chAyAtapavad virodhitvAdekatrAsAmpratam , etadAhananu chAyAtapavad viruddhametat , yo hi chAyAyAmevAtapaM manyate Atape vA chAyAM tadatyantaviruddhaM syAt / pratItivirodhazca tathA, yo hi zItamuSNaM brUyAt uSNaM ca zItamiti pratyakSaviruddhaM ca jAyate / atrocyate-na brUma ekatrAdhAre etattrayaM jJAnamajJAnaM ca, kintvanyatra jJAnamanyatra cAjJAnamiti / ka tarhi jJAnam ? samyagdRSTau yo'vabodhastajjJAnam , AdhArAntare mithyAdRSTau yo'vabodhastadajJAnam / etadAha bhA0-mithyAdarzanaparigrahAd viparItagrAhakatvameteSAm / tasmAdajJAnAni bhavanti, tad yathA-matyajJAnaM, zrutAjJAnaM, vibhaGgajJAnamiti / avadhirviparIto vibhaGga ityucyate // ____TI-mithyAdarzanetyAdi / mithyAdarzanena-tattvArthAzraddhAnarUpeNa parigraho yadA matyAditrayasya tadA viparItagrAhakatvaM-ayathArthavastupariccheditvam eteSAmiti matizrutAvadhInAM tasmAt kAraNAt ajJAnAni kutsitAnyayathArthaparicchedIni bhavanti matyAdIni / mithyAdRSTiparigRhItA matimatyajJAnaM, mithyAdRSTiparimithyAzAma - gRhItaM zrutaM zrutAjJAnaM, mithyAdRSTiparigRhIto'vadhirvibhaGga iti / vibhaGga zAnitA ityasya cArtha prakAzayati-avadhirbhavakSayopazamanimitto viparI. to'nyathAvastuparicchedI vibhaGga iti, yathAvasthitavastuparicchedi ca pramANamiSTaM, na caitat tathetyataH aprAmANyaM mithyAdRSTiparigRhItAnAmiti / atrAprAmANye khyApite mithyAdRSTiparigRhItasya matyAditrayasya codaka Aha Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 33 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 113 bhA0-atrAha-uktaM bhavatA samyagdarzanaparigRhItaM matyAdi jJAnaM bhavasyanyathA'jJAnameveti / mithyAdRSTayo'pi ca bhavyAzcAbhatryAzcendriyanimittAnaviparItAn sparzAdInupalabhante, upadizanti ca sparza sparza iti rasaM rasa iti, evaM zeSAn , tat kathametaditi ? / atrocyate-teSAM hi viparItametad bhavati // 32 // TI-uktaM bhavatA-pratipAditaM tvayA samyagdarzanena jIvAditattvazraddhAnarUpeNa parigRhItaM matyAdi jJAnaM bhavati / yathAvad vastuparicchedItiyAvat / anyathA tu midhyAdRSTinA parigRhItaM matyAdivayaM kutsitaM jJAnamajJAnameveti, tadetanna mRSyate, yataH mithyetyAdi / mithyAdRSTayo'bhigRhItamithyAdarzanAH zAkyAdayaH, mithyAdRSTInAM 1 anabhigRhItamithyAdarzanAH, pravacanArthasandehinaMzca trividhA iti / prakArAH . ____ apiH sambhAvane, caH samuccaye, te mithyAdRSTayo dvidhA bhavyAzcAbhavyAzca, setsyan bhavyaH, naiva kadAcit setsyati yaH so'bhavyaH / te mithyAdRSTayo dvividhA api, indriyanimittAniti indriyANi-zrotrAdIni tAni nimittaM kAraNamAzritya aviparItAn-yathAvasthitAn sparzAdIniti sparzarasagandharUpazabdAn upalabhante AtmanA, upadizanti ca anyebhyaH / kathamupalabhante kathaM copadizanti ? avaiparItyena, taccAvaiparItyaM darzayati-sparza-zItAdikaM sparzamiti aviparItatAmAcaSTe, rasaM-madhurAdikaM rasamiti evamaviparItamevaM zeSAn-zabdarUpAnavaiparItyena / tat kathametaditi, bAdhake hi pratyaye satyayathArthatA pratyayAntarasya AzrayituM zakyA, yathA zuktikAbuyA rajatabuddhibodhikA zuktikAbuddhayA nivatyaMte, naivamatra bAdhakaM kazcit pratyayaM pazyAmo yabalAnmithyAdRSTInAM tadayathArtha jJAnaM manyemahIti ? / atrocyate-teSAMmidhyAdRSTInAM yasmAt tad vijJAnaM viparItameveti, ayathArthapariccheditvAt // 32 // kutaH? sUtram-sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherunmattavat // 1-33 // TI-sadasatorityAdi / sad-vidyamAna asad-avidyamAnaM tayoH sadasato:vidyamAnAvidyamAnayoH avizeSAd-yathAvadavabodhAbhAvAda , vidyamAne hi padArtha utpAdAdirUpeNAnyathAvabodha ekanayAzrayeNeti, avidyamAne'pi lalATadezAdhyAsyAtmA sAmastyena hRdayAdhiSThAno vA, evaM sadasatoravizeSAdayathAvabodhAt tadajJAnaM, yadRcchopalabdhariti anAlocitA arthopalabdhistasyA yadRcchopalabdheH sparzAdiparijJAnaM bhavati, unmattasyeva / / bhA0-yathonmattaH karmodayAdupahatendriyamativiparItagrAhI bhavati / so'zvaM _ gaurityadhyavasyati gAM cAMzva iti loSTaM suvarNamiti suvarNa loSTa mithyA ajJAnitve hetuH 2 iti loSTaM ca loSTa iti suvarNa suvarNamiti tasyaivabhAvizeSaNa ___ loSTaM suvarNa suvarNa loSTamiti viparItamadhyavasyato niyata1'cAzva iti' iti gha-pAThaH, 'cAzvamiti' iti ga-pAThaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tattvArthAdhigamasUtram (adhyAyaH 1 majJAnameva bhavati / tadanmithyAdarzanopahatendriyamatematizrutAvadhayo'pyajJAnaM bhavanti // 33 // ___TI0-yathonmatto vAyupizAcAdigRhItaH karmodayAt-karmaNAM purAkRtAnAM vipAkAd yadA upahatendriyamatiH upahatendriya upahatamanAzca saMvRtto bhavati tadA viparItagrAhIanyathAvasthitavastuparicchedI bhavati, yataH sa unmattaH azvaM santaM gaurayamityevamadhyavasyati evaM gRhNAtyupadizati ca, gAM ca satI azvo'yamityadhyavasyati svayamanyebhyathopadizyatyazvo'yamiti / sarvapadArtheSveva conmattasya yadRcchayopalabdhirna katipayeSvityetadudAharaNabhUyastvena kathayati-loSTaM suvarNamityAdinA / loSTaM pRthivIpariNAma santaM mRdAtmakaM suvarNamityadhyavasyati, suvarNa ca loSTamityadhyavasyati, kadAcicca loSTaM loSTamevAdhyavasyati,kadAcid vA suvarNa suvarNamityeva, tasyonmattasyaivamuktenAvizeSeNa ayathAvadavabodhena loSTaM suvarNamityevaM viparItamadhyavasyataH niyataM-nizcitamajJAnameva, kutsitameva tajjJAnaM bhavatIti / samprati dArzantike yojayati-tadvanmithyAdarzanenopahate. .ndriyamanaskasya matizrutAvadhayastrayo'pyajJAnameva bhavanti, ekanayamatasamAzrayaNe tu na sarvavastuparicchedaH, na ca tAvanmAnaM tad vastu, nayamatAntareNAnyathApi paricchedAta, ataH ajJAnatA trayANAm , samagranayasAmagrIpratyayenaikaikanayAvalambI pratyayo nivartyata iti vidyate hi sarvanayasAmagrIpratyayo bAdhaka iti // 33 // . . mAmAbhidhAna bhA0- uktaM jJAnam / cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH / pramANe hetuH cokte / nayAn vakSyAmaH / tadyathA TI-prakRtaparisamApti sUcayati-uktaM jJAnam, samyagdarzanajJAnacAritrANItyupakSipta trayamiti, sampratyavasaraprAptaM cAritraM, tacceha labdhAvakAzamapi nAbhidhIyate, yata ihAbhidhAyApi punaH saMvaraprastAve -- AzravanirodhaH saMvaraH', 'sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH'.(a0 9, sU0 1-2) ityatra cAritradvAre saMvaraprarUpake'bhidhAtavyamevAto granthasya lAghavamicchatA tatraiva. navame'bhidhAsyate ityAha-cAritraM navame'dhyAye vkssyaamH| 'pramANanayairadhigamaH' (a01, sU06) iti ca yaduktaM tatra pramANametadeva paJcavidhaM samyagdRSTiparigRhItaM jJAnaM, tadAha-pramANe ca pratyakSaparokSe ukta, nayAstu pUrva noktA ityato nayAn vakSyAmaH, te ca yathA svarUpato vyavasthitAstathA nirdizyante sUtram--naigamasamahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 1-34 // .. bhA0-naigamaH, saGgrahaH, vyavahAraH, RjusUtraH, zabda nayabhedAH / camana ityete paJca nayA bhavanti // 34 // TI0-naigametyAdi / kRtadvandvasamAsAnAM paJcAnAmapi prthmaabhuvcnaanttaa| nayA 'nayAnatra ' iti kh-paatthH| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 34] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam iti ca anekadharmakadambakopetasya vastuna ekena dharmeNonnayanamavadhAraNAtmakaM nitya evAnitya evetyevaMvidhaM nayavyapadezamAskandati, sa cAdhyavasAyavizeSa iti / nigamyante-paricchidhante iti nigamAH-laukikA arthAH, teSu nigameSu bhavo yo'dhyavasAyo jJAnAkhyaH sa naigamasya nirdezaH ... naigamaH / sa ca sAmAnyenApi vyavaharati sAmAnyabuddhihetunA sAmAnyayA vacanahetunA ca, atyantaM bhedebhyo'nyatvarUpeNa sattAmAtreNa, tathA vizeSeNApi vizeSabuddhihetunA vizeSavacanahetunA ca atyantaM sAmAnyAdanyatvarUpeNa vyavaharati paramANuniSThitena, tathA sAmAnya vizeSeNApi gavAdinA sarvagopiNDeSvanuvRttyAtmakena azvAdivyAcyAtmakena ca vyavaharati, yathA loko vyavaharati tathA'nena vyavahartavyamiti, lokazvopadiSTaH prakAraiH samastairvyavaharati / pravacane ca vasatiprasthakanidarzanadvayena vibhAvitaH kANabhujarAddhAntaheturava gantavyaH / abhedena saGgrahAt sarvasya saGgrahNAti iti saGgrahaH / sajhahasya yadi bhavanAbhisambaddhasyaiva bhAvasya bhAvatvamabhyupagamyate tataH parisamA. svarUpam pitAtmasvarUpitvAd bhAvasya bhrAntisamupanivandhanaghaTAdivikalpaprakasanAnarthakyam , yadi ghaTAdi vastvapi bhavanapravRttitantramevetyevaM sati bhAva eva, tadanIntaratvAt tat svAtmavat , bhavanArthAntaratve vA vyomotpalAdivadasattvaM vikalpAnAM rAsabhaviSANAdisattvaM vA ghaTAdivad bhavanArthAntaratvAt , etaddarzanapurassarA eva ca sarvanityatvaikatvabhAraNamAtratvAdivAdAH kAlapuruSasvabhAvadaivAdayazceti bhAvaH / nizcayAsadgRhItAnAM vidhipUrvaka mavaharaNaM vyvhaarH| yadi ghaTAdibhedazrutyA svasAmAnyAnuvaddhasya vArasya vyAkhyA nirastasAmAnyAntarasambandhasya zrUyamANatvAnuguNameva grahaNaM na syAt , kintu sarvavyapadezavizeSAbhivyaGgayo bhAva eva tena tena rUpeNAbhivyajyate, tato ghaTAdhanya. tarabhedazrutau sarvarUpabhedabhAvapratItiprasaGgastatazca ghaTapaTodakAdirUpavyatikarabhAvAnizcayAbhAvaprasaGgaH, upadezakriyopabhogApavargavyavasthAdInAM cAbhAvAt sarvasaMvyavahArocchedaH, sarvavizeSadhyAkaraNe ca nirnibandhanabhavanAbhAvAd bhAvAbhAva eva, avizeSatvAbhedatvAnirUpyatvAditamazca nevAso bhAvaH kharaviSANAdivat , tasmAd vyavahAropanipatitasAmAnyopanivandhanaM tu yadeva yad yadA dravyaM pRthivIghaTAdi vyapadizyate tadeva tat tadA trailokyAvibhinnarUpaM satatamavasthitAparityaktAtmasAmAnyaM mahAsAmAnyapratikSepeNa saMvyavahAramArgamAskandatIti / evaMvidhavastUpanivandhanaiva ca varNAzramapratiniyatarUpA yamaniyamagamyAgamyabhakSyAbhakSyAdivyavasthA, kumbhakArAdezva mRdAnayanAvamardanazivakasthAsakAdikaraNapravRttI vetanakAdidAnasya sAphalyam , avyavahAryatvAcca zepamavastu, vyomendIvarAdivaditi / Rju-samamakuTilaM sUtrayati Rju Rjasatrasya vA zrutam Agamo'syeti sUtrapAtanavad vA majusUtraH, yasmAdatItAnAgatavakrapavicAraH rityAgena vartamAnapadavImanudhAvati, ataH sAmpratakAlAvaruddhapadArthatvAt Rju ga 1 nizcitena ' ityapi pAThaH / 2 'bhAvanizcayA' iti k-g-paatthH| 3 'dita iti ga-pAThaH / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 sUtraH, eSa ca bhAvaviSayaprakArAtItAnAgataviSayavacanaparicchede pravRttaH sarvavikalpAtItAtisampramugdhasaGgrahagrahAviziSTatvAd vyavahArasyAyathArthatAM manyamAnaH acaraNapuruSagaruDavegavyapadezavad vatamAnakSaNasamavasthitiparamArthavastu vyavasthApayati, atItAnAgatAbhyupagamastu kharaviSANAstitvAbhyupagamAnna bhidyate, dagdhamRtApadhvastaviSayazcAnAzvAso na kasyacidapi syAt , aghaTAdilakSaNamRdAdyanarthAntaratvAcca ghaTAdikAle'pi ghaTAditaiva syAt , na ca tadeva tadekaM mRd dravyamanyathA vatete, kiM tarhi ? anyadeva, anyapratyayavazAda vA'nyathotpadyata iti na piNDAdikriyAkAle kumbhakAravyapadezaH, yadi cAnyadapi kurvananyasya kartetyucyate paTAdika raNapravRtto'pi pratyAkhyAtavijJAnAntarasambandhaH syAdeva kumbhakAraH, tatazcAzeSalokavyavahAroparodha ityataH pUrvAparabhAgaviyutaH sarvavastugato vartamAnakSaNa eva satyaH, nAtItamanAgataM cAstIti, etaddarzananibandhanaM caitadupadizyate, "piba ca khAda ca" ityAdi "etAvAneSa puruSaH" ityAdi veti / zabdanayaH-zabda eva, so'rthakRtavastuvizeSapratyAkhyAnena zabdakRtamevArthavizeSaM manyate, yadyarthAdhIno vizeSaH syAt na zabdakRtaH, tena ghaTavartamAnakAle ghaTa eva nirvizeSaH syAt karmakaraNasampradAnApAdAnasvAmyAdivizeSAn nApnuyAt , tatazca ghaTaM pazyatyevamAdikArakakRto vyavahAraH chiyeta, samAnaliGgAdizabdasamudbhAvitameva vastvabhyupaiti netarata, nahi puruSaH strI, yadISyeta vacanArthahAniH syAt , bhedArtha hi vacanam , ataH svAtiH tArA nakSatramiti liGgataH, nimbAmrakadambA vanamiti vacanataH, sa pacati tvaM pacasi ahaM pacAmi pacAvaH pacAmaH iti puruSataH, evamAdi sarva parasparavizeSavyAghAtAdavastu, parasparavyAghAtAccaivamAdyavastu pratipattavyam, yathA ziziro jvalanaH, tathA viruddha vizeSatvAt taTastaTI taTamityavastu, raktanIlamiti yathA, yad vastu tadaviruddha vizeSamabhyupayanti santaH yathA ghaTaH kuTaH kumbha iti / tathA cocyate-yatra hyartho vAcaM na vyabhicaratyabhidhAnaM tat , evamayaM samAnaliGgasaGkhyApuruSavacanaH zabdaH, etadarzanAnugRhItaM cocyate-" arthapravRttitattvAnAM zabda eva nivandhanam" iti, evamete mUlanayAH paJca naigamAdayaH / atra cAdyAzcatvAro'rthapradhAnatvAdarthatantratvAt , zabdanayaH punararthopasarjanaH zabdapradhAnaH zabdatantra iti // 34 // adhunaiSAM yathAsambhavaM bhedapratipipAdayiSayA''ha sUtram-Adyazabdau ditribhedau // 1-35 // TI-tatra AdyazabdAvityAdi / tatra naigamAdiSu paJcasu yau Ayazabdo to .. yathAsaGkhyaM dvitribhedau bhavataH, Adyau ca to zandau ceti samAnAAdyazabdanayabhedAH / " dhikaraNasamAsAzaGkAyAmAha1'anyatpratyaya ' iti kh-g-paatthH| 2 'khyAtena ' iti kh-paatthH| 3 asyollekho harikArikAyAM zabdAdvaite / 4'tatra Adyazabdo' iti g-paatthH| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 117 bhA0-Adya iti sUtrakramaprAmANyAnaigamanAha / sa vibhedo-dezaparikSepI sarvaparikSapI ceti / zabdastribhedaH-sAmprataH, samabhirUDhaH, evambhUta iti // TI-Adya iti sUtrakrametyAdi / Adau bhava AdyaH ityanena mUtrakAraH kamAha ? / ucyate-naigamaM, kuta iti cet ? sUtrakramaprAmANyAt arthasUcanAt sUtraM naigamAdi kramaH-paripATI tasya prAmANyamevamAzrayaNaM tasmAnnaigamanayaM bravIti, sa Ayo naigamo naigamasya dvaivi ra dvibhedo dvau bhedAvasyeti dvibhedaH, tau ca bhedAvAcaSTe-dezaparikSepI - sarvaparikSepI ca / dezo-vizeSaH paramANvAdigatastaM parikSeptuM zIladhyam ___masyeti dezaparikSepI, vizeSagrAhItyarthaH / sarvaparikSepI sarva-sAmAnyam ekaM nityaM niravayavAdirUpaM tat parikSeptuM zIlamasya sa sarvaparikSepI, sAmAnyagrAhItiyAvat / sAmAnyavizeparUpastu noktaH, anuvRttilakSaNazcet sAmAnyaM, vyAvRttilakSaNazcet vizeSaH, tato'nyasyAbhAvAt / athavA AdyantayorgrahaNAt tanmadhyagatasyApi grahaNam / zabdastribhed iti zabdanayastribhedaH vyaMza iti, tAnAha--sAmprata ityAdinA, zabdasya traividhyam - sAmprataM-vartamAnaM bhAvAkhyameva vastvAzrayati yato'taH sAmprataH, - sampratikAle yad vastu bhavat tat sAmprataM tadvastvAzrayan sAmprato'bhidhIyate / / nanu ca 'kAlAgu(?)J' (pA0 4 / 3 / 11) iti sAmpratika iti bhavitavyam , naiSa doSaH, vartamAnakSaNavartivastu vipayo'dhyavasAyastadbhavaH zabdaH sAmprataH, svArthiko vA prajJAditvAt / eSa ca maulazabdanayAbhiprAyAviziSTa iti na pRthagudAharaNeviMbhAvitaH / yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhirUDhaH, so'bhidadhAti-yadi liGgamAtra bhinnamavastu, visaMvAditvAt raktanIlatAdivat , evaM sati mUlata eva bhinnazabdaM kathaM vastu syAt ? zabdena hyartho niruktIkriyate etasmAnniruktAdepa iti, yatra tadbhadastadbhinnameva, yathA tu pUrvanayenaikaM kRtvocyate indrazakrAdi tathA yadavastu, ghaTajvalanAdivad bhinnanimittatvAt , anayorekatvenAvastutA / evaM ghaTakuTayorapi ceSTAkauTilyanimittabhedAt pRthaktA, tathA prakRtipratyayopAttanimittabhedAd bhinnau zakrendrazabdAvekArthoM na bhavataH, vivikta nimittAvabaddhatvAt gavAzvazabdavat / athApi pratItatvAdasaMpramohAlloke caivaM nirUDhatvAt indrazabdasya purandarAdayaH paryAyA ityetadanupapannama, evaM hi sAmAnyavizeSayorapi paryAyazabdatvaM syAdeva, yataH plakSa ityukte drAk vRkSe'sti sampratyayaH, astitvAsampramohe ca saMjJAntarakalpanAyAmihApi taryuktAdanuktapratipatto satyAM paryAyatvaprasaGgaH praviza piNDI, bhakSayetyasya gemAt , tathA'stirbhavantIparaHprathamapuruSeprayujyamAno'pyastIti gamyate, vRkSaH plakSo'stIti gamyate, nyAyAdastiH paryAyaHprAptaH, tasmAd bhedaH sAdhIyAn dantihastinozcaikatvAd dantahastaikatvaprasaGga iti / evaM saMjJAntaroktaH saMjJA 'kimAha' iti k-kh-paatthH| 2'gamanAt ' iti ka-kha-pAThaH / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH ntarAbhidhAnamavastviti pratipAdite evambhUtanaya Aha-nimittaM kriyAM kRtvA zabdAH pravatante, nahi yadRcchAzabdo'sti, ato ghaTamAna eva ghaTaH, kuTaMzca kuTo bhavati, pUrdAraNapravRtta eva purandaraH, yathA daNDasambandhAnubhavanapravRttadAsasyaiva daNDitvam, anyathA vyava hAralopaprasaGgaH / na cAsau tadarthaH, animittatvAd yathA bahutvaikavacanam, iti samuccaye parisamAptau ca // bhA0-atrAha-kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate TI0-abAhetyAdi / asminnavasare naigamAdInAmadhyavasAyavizeSANAM lakSaNajijJAsayA viviktacihnaparijJAnAbhiprAyeNAha-kiM lakSaNameSAmiti / atrocyate-lakSaNam bhA0-nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparinaigamalakSaNam jJAnaM ca dezasamagragrAhI naigmH|| TI-nigameSvityAdi / na caitAni sUtrANyavRttitvAt , kaizcit punardhAntyA sUtrANIti pratipanam , tatra naigama ityasyAvayavapravibhAgena vyAkhyAnaM-nizcayena gamyante-uccAryante-prayujyante yeSu zabdAste nigamA--janapadAH teSu nigameSu-janapadeSu ye ityakSarAtmakAnAM dhvanInAM sAmAnyanirdezaH abhihitA-uccAritAH zabdA-ghaTAdayasteSAmoM-jaladhAraNAharaNAdisamarthaH,zabdArthaparijJAnaM ceti zabdasya ghaTAdirartho'bhidheyastatparijJAnam-avabodhaH, ghaTa ityanenAyamartha ucyate asya cArthasya ayaM vAcaka iti, yadevaM vidhamadhyavasAyAntaraM sa naigamaH, sa sAmAnyavizeSAvalambItyetada darzayati-dezasamagragrAhIti / yadA hi svarUpato ghaTamayaM nirUpayati tadA sAmAnyaghaTaM sarvasamAnavyaktyAzritaM ghaTa ityabhidhAnapratyayahetumAzrayatyataH samagragrAhIti / tathA vizeSamapi sauvarNo mRNmayo rAjataH zveta ityAdikaM vizeSa nirUpayatyato dezagrAhIti bhaNyate naigmnyH|| samprati saGgrahasya lakSaNamAhasAhalakSaNam bhA0-arthAnAM sarvaikadezagrahaNaM saGgrahaH // ttii0-arthaanaamityaadi| arthAnAM-ghaTAdInAM sarvaikadezagrahaNamiti sarvasAmAnya ekadezo-vizeSaH tayoH sarvaikadezayoH--sAmAnyavizeSAtmakayorekIbhAvena grahaNama-AzrayaNamevaMvidho'dhyavasAyaH saGgraho bhaNyate / ekIbhAvena grahaNamevaM draSTavyam - yau hi sAmAnyavizeSau naigamAbhimatau tau sampiNDaya saGgrahanayaH sAmAnyameva kevala sthApayati sattAsvabhAvam, yataH sattAto na vyatiricyate vizeSaH / vyavahAralakSaNAbhidhitsayA''havyavahAralakSaNam bhA0-laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyvhaarH|| TI0- laukiketyAdi / loke manuSyAdikhabhAve viditAH laukikAH-puruSAstai 'sUkSmANya ' iti kha-pAThaH / 2 kicit ' iti kha-ga-pAThaH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 119 samaH-tulyaH, yathA laukikA vizeSaireva ghaTAdibhirvyavaharanti tathA'yamapItyatasta samaH, upacAraprAya iti / upacAro nAmAnyatra siddhasyArthasyAnyatrAdhyAropo yaH, yathA kuNDikA sravati, panyA gacchati, udake kuNDikAsthe sravati kuNDikA sravatIsyucyate, puruSe ca gacchati panthA gacchatIti / evamupacAraprAya upacArabahula ityarthaH / vistRto--vistIrNo'neko'rtho jJeyo yasya sa vistRtArthaH adhyavasAyavizeSo vyavahAra iti nigadyate // ___RjusUtralakSaNavyAcikhyAsayA AhaRjusUtralakSaNam bhA0-satAM saamprtaanaamrthaanaambhidhaanprijnyaanmRjusuutrH|| TI0-satAmityAdi / satAM-vidyamAnAnAM, na khapuSpAdInAmasatAM, teSAmapi sAmpratAnAM--vartamAnAnAmitiyAvat arthAnAM ghaTAdInAM abhidhAnaM-zabdaH parijJAnam-avabodho vijJAnamitiyAvat , abhidhAnaM ca parijJAnaM cAbhidhAnaparijJAnaM yat sa bhavati RjusUtraH / etaduktaM bhavati-tAneva vyavahAranayAbhimatAn vizeSAnAzrayan vidyamAnAn vartamAnakSaNavartino'bhyupagacchannabhidhAnamapi vartamAnamevAbhyupaiti nAtItAnAgate, tenAnabhidhIyamAnatvAt kasyacidarthasya, tathA parijJAnamapi vartamAnamevAzrayati, nAtItamAgAmi vA, tatsvabhAvAnavadhAraNAt , ato.vastvabhidhAnaM vijJAnaM cAtmIyaM vartamAnamevAnvicchannadhyavasAya: sa ajusUtra iti // zabdanayasya tribhedasya lakSaNapracikAzayiSayA AhazabdalakSaNam bhA0-yathArthAbhidhAnaM zabdaH // ___TI0-yatheti / yena kAraNena bhAvarUpeNa nAmasthApanAdravyaviyutenArtho ghaTAdiyathArthaH tasyAbhidhAnaM zabdaH yathArthAbhidhAnaM, tadAzrayI yo'dhyavasAyaH sa zabdanayatayA'bhidhIyate / vartamAnamAtmIyaM vidyamAnaM bhAvaghaTamevAzrayati natarAniti // idAnImasya zabdanayasya yat purastAt traividhyaM darzitaM 'zabda-stribhedaH sAmprataH, samabhirUDha evambhUta' iti, asyAdyabhedalakSaNodavibhAvayiSayA Aha-- sAmpatalakSaNam bhA0-nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH saamprtH|| ____TI-nAmetyAdi / nAmasthApanAdravyabhAveSu namyamAne vastuni ghaTAdau sthApyamAne vA''kArAtmanA dravye ca guNasaMdrAvAtmake bhAve ca prativiziSTaparyAyarUpe prasiddhapUrvAt prasiddho-nirjAtaH pUrvamiti-saMjJAsaMjJisambandhakAle prasiddho'sau ghaTAdizabdo'bhidhAnatayA teSAM nAmAdInAmasya ghaTAderarthasyAyaM vAcaka ityevaM prasiddhapUrvAd vAcyavAcakalakSaNasambandha saGketanAd yogyatAlakSaNasambandhAvagatervA, zabdAditi, abhidhAnAta nAmna itiyAvata artheabhidheye yaH pratyayo-vijJAnaM sa sAmprato nayaH / etaduktaM bhavati-nAmAdiSu prativiziSTavartamAnaparyAyApanneSveva prasiddho vAcakatayA yaH zabdastasmAcchabdAt bhAvAbhidhA1 lakSaNAcikhyAsayA' iti g-ttii-paatthH| 2'lakSaNAnvibhAvayiSayA' iti pAThaH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 yinaH tadvAcye'rthe bhAvarUpe pravRtto'dhyavasAyaH sAmpratAkhyAmAsAdayati / yato bhAva eva zabdAbhidheyo bhavati, tenAzeSAbhilaSitakAryakaraNAditi // __adhunA samabhirUDhalakSaNaM darzayannAhasamabhirUDhalakSaNam A0-satsvartheSvasaGkramaH samabhirUDhaH // _____TI0-satsvartheSu ityaadi| satsu-vidyamAneSu vartamAnaparyAyApanneSvityarthaH, artheSughaTAdiSu asakrama ityanyatrAgamanaM zabdasya yat so'saGkamaH / yathA ghaTa ityasya zabdasya vidyamAnaM ghaTaM ceSTAtmakaM virahayya nAnyatra kuTAdyarthe ghaTAbhidhAnasAmarthyamasti, anabhidheya. tvAt , yadi cAsya ghaTazabdasya kuTAdirartho'bhidheyo bhavedevaM sati yathoktAH sarvasaGkaratvAdayo doSA upajAyeran nityato na zabdAntarAbhidheyo'rtho'nyasya zabdasyAbhidheyo bhavati, evamasaGkamagaveSaNaparo'dhyavasAyaH samabhirUDhaH // evambhUtanayalakSaNonninISayA AhaevaMbhUtalakSaNam bhA0-vyaJjanArthayorevambhUta iti // TI-vyaJjanetyAdi / vyaJjanaM-zabdastasyArthaH-abhidheyo vAcyam tayovyaJjanArthayorevaM saMghaTanaM karoti ghaTa iti yadidamabhidhAnaM tacceSTApravRttasyaiva jaladhAraNAharaNasamarthasya vAcakaM, ceSTAM ca jalAdyAnayanarUpAM kurvANo ghaTo mataH, na punaH kriyAto nivRttaH, itthaM yathArthatAM pratipadyamAno'dhyavasAya evambhUto'bhidhIyate iti // bhA0-atrAha-uddiSTA bhavatA naigamAdayo nyaaH| tatraM nayA iti kaH . padArtha iti / atrocyate-nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nayasya zabdArthaH nirvatakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanAntaram // TI0-anAvakAze codakaH praznayati-uddiSTA:-abhihitAH lakSaNatastvayA-naigamAdayaH paJca / tatra naigamAdisUtre, nayA iti yadabhidhAnaM tasyAnekakArakasannidhAne sati kaH pratyayArtho grAhya iti saMzayAnaH pRcchati-tannayA iti kaH padArthaH / tadityanena bahavacanAntamabhidhAnaM nayA ityetannirdizati, nayA iti tu itizabdaH nayA ityasya padArthaviparyAsakRta, nayA ityasya zabdasya kaH pdaarthH|| nanu ca ko'rtha iyatA siddhaH 1 tatra padArtha iti padagrahaNamatiricyate ? / ucyate-zabdasya hi siddho'rtho vAcyo gamyazca, yathA guDa ityukte dravyaM vAcyam , mAdhuryAdayastu gamyAH, evamihApi vAcyo'rtho yaH kazcit kAdirUpaH zeSastu gamya iti, tatreha vAcyamartha padagrahaNena praznayati, padasyArtho vAcyaH ka iti, na tu gamyamAnam , marirAha-atrocyate-nayAH prApakA ityAdinA, karthaH pradarzyate-nayanta iti nayAH, sAmAnyAdirUpeNArtha prakAzayantItyarthaH / prApakA ityanena nayaterantItaNyarthatA khyAyate, prApayanti Atmani taM tamartha svAbhimatAbhirupapattipiriti / kurvantItyAdibhistu 'bAyaH' iti kh-paatthH| 2'tannayA' iti va-pAThaH, sa eva ca ttiikaakaarsmmtH| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 sUtra 35 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nayaterantaratApi zakyA kalpayitumityetad darzayati-kurvanti tad tad vijJAnamAtmana iti kArakAH, apUrva prAdurbhAvayanti vijJAnamitiyAvat / tathA siddhivacanopAyaM sAdhayanti zobhanAmanyonyavyAvRttyAtmikAM vijJapti janayantyataH sAdhakAH / tathA vartamAnArtho'pi nirvartakA iti nizcitena svenAbhiprAyeNotpannAH te'dhyavasAyavizepA nAzamanAsAdayanto nirvatakA iti / tathA dIptyartho'pyayam / nirbhAsakAH vastvaMzajJApanaparatvAt / tathopalabdhyarthatA'pyasya upalambhakA iti darzayatyanena, prativiziSTakSayopazamApekSatvAt tAMstAnarthavizeSAnatyantasUkSmAnavagAhamAnAH upalambhakA iti / vyaJjanArtho'pyayaM vyaJjakA ityanena kathayati, vyaJjayantispaSTayanti-sphuTIkurvanti svAbhiprAyeNa vastu, yathA''tmasvabhAve sthApayantItyarthaH / evamete kizcid bhedaM pratipannA api zabdA bhASyakAreNAnantaramiti vyapadiSTA ityanarthAntaramiti // sakarmakANAM prApyeNa karmaNA bhavitavyamiti darzayati bhA0-jIvAdInU padArthAn nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvatayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH // TI0-jIvAdIn padArthAn nayantItyAdi / atra ca NIjaH prayogo nayaterartha iti jIvAdIna zAstrapratipAdyAn sapta padArthAnityanena vAcyAn vyapadizati, na gamyAn , tAn nayanti iti nyaaH| nayantItyAdinA ca yaH kartA darzitastamevAnanyaM kriyAto darzayati, yato nayAH nayanta ityanena kartuH prAdhAnyaM kriyAyAM guNabhAva iti kaizcit pratipannaM kriyAyAH prAdhAnyaM katuguNabhAva iti, iha tathA nAtyantikaH katakriyayomaidostIti, yataH sa eva padArthaH kartetyeva vyapadizyate svatantratvAt , tathA sa eva ca sAdhyAtmanA vartamAnaH kriyetyAkhyAyate, ataH kakriyayoranenAtyantikaM bhedaM nirasyati-nayanti ityAdinA // * nayazabdArthe nirUpite codako'cUcudatbhA0-atrAha-kimete tantrAntarIyA vAdina Ahosvid svatantrA eva codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti / annocyate sA. naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH matibhedena vipradhAvitAH / nAntaratA jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / TI-ya ete naigamAdayo vastvaMzaparicchedavyApRtA nayAH kimete tatrAntarIyA ityAdi, tanyante-vistAryante'sminnanena vA jIvAdayaH padArthAH tantraM-jainapravacanaM tasmAdanyat kANabhujAdizAstraM tantrAntaraM tasmin bhavAH kuzalA vA tantrAntarIyAH / gahAditvAcchaH / svazAstrasiddhAnAnavazyaM vadantIti vAdinaH, tat kiM vaizepisAdayo vAdino nayA bhaNyante ? Ahosvit athavetyasya pakSAntarasUcakasya nipAtasyArtha pryuktH| svatantrA eveti / sva-AtmIyaM tantra-zAstraM yeSAM te svatantrAH, svapradhAnAH jinavacanameva 1' tAnAsAdayanto ' iti ka-kha-pAThaH / nayAnAmadhyavasA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 svabuddhayA vibhajanta evamAhuH / codakapakSagrAhiNa iti / codako-duruktAnuktAdisUcakastasya pakSo-viSayaH taM codakapakSaM grahItuM zIlameSAmiti codakapakSagrAhiNaH matibhedobuddhibhedastena vipradhAvitAH,ayathArthanirUpakA itiyAvat / evaM codayato'yamabhiprAyaH-yadyayaM tantrAntarIyatvameSAM darzayiSyati nAsya vakSyamANo vipratipattidoSa Apatsyate, atha svatantrA eveti nizceSyati tathA sati naiva svecchAsvatantrANAmabhyanujJAto vastvaMzo'bhyupeyo vastubhAgazca progyaH, yasmAdekasyApi padasyArocanAnmithyAdarzana miti / evaMvidhadoSopacikSipsayA codayati // atha pakSAntaramAzrayiSyati tatrApyasya sukhena vipratipattidoSaM codayiSyAmIti matvA praznayati, sUristUbhayamapyetat parityajan pakSAntaramAzrayate anocyate iti // naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH, kiM tarhi ? tadAha-jJeyasyetyAdi / vijJAnagamyasya jIvAdeH svasaMvedyasya vAcyasyArthasya ghaTapaTAdeH adhyavasAyAntarANi vijJAnabhedAH, AdhikyenAvasIyante-paricchidyante tato yena so'dhyavasAyaH-pratyayo vijJAnam antarANIti bhedAkhyAnam, etAnIti naigamAdIni paJca, etat kathitaM bhavati-vastvevAnekadharmAtmakamanekAkRtinA jJAnena nirUpyata ityataH svazAstranirUpaNamevedam, etacca darzayati bhA0--tadyathA-ghaTa ityukte yo'sau ceSTAbhinivRtta UrdhvakuNDalauSThAyata__ vRttagrIvo'dhastAt parimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasamartha nayAvatArara uttaraguNanirvartanAnivRtto dravyavizeSastasminnekasmin vizeSavati tajAtIyeSu vA sarveSvavizeSAt parijJAnaM naigmnyH|| TI-tadyathetyAdinA / yathA hyete ekavastuviSayA vijJAnavizeSAstathodAharaNena bhAvayati-ghaTa ityukte naigamAdhyavasAya evaM manyate-yo'sAviti lokasiddhaH, ceSTAbhinivRtta iti dhAsvarthAnugatimAviSkaroti, kumbhakAraceSTAbhinivRtto'rtho niSpannaH / kimAkAra iti ced 1 ata Aha-UrdhvamityAdi / Urdhvamupari kuNDalau vRttAvoSTau yasya AyatA-dIrghA vRttA-samaparidhiH grIvA yasya UrdhvakuNDalauSThazvAsAvAyatavRttagrIvazceti samAnAdhikaraNaH, upari taavdevmaakaarH| atha adhastAt kimAkAra ityata Aha-adhobhAge parimaNDalaH, samantAd vRtta ityarthaH / kasya punaH kAryasyAsau kSama ityAha-jalAdInAmityAdi / jalaghRtakSIrAdInAmAharaNe-dezAd dezAntarasaJcAraNe samarthaH-zaktaH AnItAnAM ca dhAraNe prtylH| uttaretyAdi / pAkajaraktAdiguNaparisamAptyA niSpannadravyavizeSa iti / na dravyaM sAmAnyamAtraM, kiM tarhi ? dravyavizeSaH, paramArthe sati, vAcA na saMvRttisatIti, tasmin evamAtmake ekasmin vizeSAH zuklapItAdayaH kanakarajatAdayaH khaNDahuNDAdayo vA tadvati sajAtIyAH-tatprakArAH vyAvarNitaghaTaprakArAH teSu ca sarveSu lokaprasiddheSu avizeSAt abhedena parijJAnaM-nizcitAvabodhaH naigamaH dezasamagragrAhI naigama iti, pUrvAbhihitalakSaNaprapazco'yaM sAmAnyavizeSavaicitryapradarzanArthaH // 1 'evaM ca' iti kha-ga-pAThaH / samayAvatAra: Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 sUtraM 35 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam .. atha saGgrahaH kathaM ghaTamicchatItyAha. bhA0-ekasmin vA bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu sampratyayaH snggrhH|| ____TI. ---ekasminnityAdi / ekasmin ghaTe bahuSu ghaTeSu vA nAmAdivizeSiteviti naamsthaapnaadrvybhaavghttessvityrthH| sAmprateSu-vartamAnepvatIteSu-atikrAntepvanAgateSu-AgAmiSu ghaTeSu yaH sampratyayaH-sAmAnyaM ghaTo ghaTa iti parijJAnaM sa saGgrahaH, yasmAt sAmAnyameva ghaTAdirUpeNa nirbhAsate, na sAmAnyAdanye vizeSAH santi / vyavahArAbhiprAyaprakaTanAyAha bhA0-teSveva laukikaparIkSakagrAhyeSUpacAragamyeSu yathAsthUlArtheSu sampratyayo vyvhaarH|| ___TI-teSvityAdi / ekadvivahutvanAmAdirUpeSu loke viditA laukikAH parIkSakatvena jJAtAH laukikaparIkSakAH-paryAlocakAH tepAM grAhyAH-AdeyAH jalAdyAharaNArtha ye ghaTAsteSu, upacAragamyeSviti lokakriyAdhAreSu, yathAsthUlArtheviti sUkSmasAmAnyorasajeneSu, yato'sya vizeSaireva vyavahAro bhUyasA, na sAmAnyeneti // RjusUtranayamataM vivRNotibhA0-teSveva satsu sAmprateSu sampratyayaH RjusuutrH|| TI0-teSvavetyAdi / ghaTeSu satsu-vidyamAneSu vartamAnasamayAvadhikeSu sampratyayaH ajusUtra iti // adhunA sAmpratAbhiprAyaM nirUpayati. . bhA0-tepveva sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu sampratyayaH sAmprataH zabdaH // TI.-tepvavetyAdi / RjusUtrAbhipreteSu vartamAnakAlAdhikeSu nAmasthApanAdravyabhAvaghaTAnAM ye vAcakAH zabdAste cAnyatamagrAhiNaH, yasmAd yasya zabdasya namyamAnaH padArthoM vAcyo na tasya sthApanA, yasya vA sthApanA na tasya dravyaM, yasya dravyaM na tasya bhAvaH ityato nAmAdInAM ghaTAnAM ye zabdAH anyatamaM-nAmasthApanAdikaM gRhNanti te'nyatamagrAhiNasteSu zandeSu uccAriteSvanyatamagrAhiSu yad vijJAnaM sa sAmprataH, te zabdA yadi prasiddhAH pUrva bhavantinirmAtAbhidheyasambandhAH asyedaM vAcyamityanena rUpeNa, tathA gamakA ityetadAha-prasiddhapUrvakeSu, prasiddhaH pUrvo yeSAM prathamaM saGketaste prasiddhapUrvakAsteSu nAmAdInAmanyatamavAcakeSu sampratyaya iti // samabhirUDhamatodvibhAvayiSayA Aha1' ucca riteSu ' iti kha-pAThaH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 mA0-teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyAsakramo vitarkadhyAnavat smbhiruuddhH|| TI-teSAmeva ghaTAnAM satAM-vidyamAnAnAM vartamAnakAlAvadhikAnAM sambandhI yodhyavasAyAsakramaH sa samabhirUDhaH, adhyavasAyo-vijJAnaM tasya vijJAnasyotpAdakatvAbhidhAnamapyadhyavasAyastasyAsakramaH-anyatra vAcyeSvapravRttiH, nahi ghaTa ityasyAbhidhAnasya kuTo vAcyaH, kuTa ityasya vA ghaTa iti / adhyavasAyAsakramaM ca dRSTAntena bhAvayati-vitarkadhyAnavaditi / anyatamaikayogAnAmekatvaM vitakemiti vakSyati navame'dhyAye (sU041), vitaka zrutaM, vitarkapradhAnaM dhyAnaM vitarkadhyAnaM tadvat // nanvAdye'pi zuklabhede vitarkapradhAnatA samasti ? naivam , tatra saGkramAbhyupagamAt 'avicAraM dvitIyam' (a09,sU044) iti vacanAt ekatvavitarkaparigraha iti // evambhUtAbhiprAyamAviSkarotibhA0-teSAmeva vyaJjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti // TI0--teSAmevetyAdi / teSAmevAnantaranayaparigRhItaghaTAnAM yau vyaJjanArthoM tayoranyonyApekSArthagrAhI yo'dhyavasAyaH sa evambhUtaH paramArthaH vyaJjanaM vAcakaH zabdaH, artho'bhidheyo vAcyaH / atha kA punaranyonyApekSA ?, yadi yathA vyaJjanaM tathArtho yathA cArthastathA vyaJjanam , evaM hi sati vAcyavAcakasambandho ghaTate anyathA na, yogyakriyAviziSTameva vastusvarUpaM pratipadyata iti // evaM bhAvite nayAnAmabhiprAye codakaH svAbhiprAyamabhivyanakti bhA0-atrAha-evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAt nanu vipratipattiprasaGga iti / anocyate TI-evamidAnImekasminnityAdinA bhASyeNa / evamiti yathA pratipAditairekavastuni parasparavilakSaNairbhedaiH, idAnImityetat pUrvAbhihitanayavAdakAlApekSayA prayujyate, evamavasthite nayaprasthAne'dhunA idamApanIpadyate-ekasminnarthe ghaTavastuni, bahuSvartheSu na doSAzaGkA'sti, prativastu nayapravRtteH, ekasmin punaradhyavasAyanAnAtvAd vijJAnabhedAta , nanuzabdo mImAMsAyAM, mImAMsanIyametadevaM, vipratipattiprasaGga iti, viruddhatvapratItirvipratipattistasyAH prasaGgo'niSTamitiyAvat ,na hyekameva vastu sAmAnyaM sat punarvizeSo bhavati, trikAlikaH vartamAnakSaNAvadhiko vA, nAmAditrayanirAsAd vA bhAvamAtraM paryAyazabdAnabhidheyo vA viziSTakriyAviSTo vA vastuvizeSa iti, viruddhAH pratItayaH sakalAH pratIyanta iti, na ca viruddhapratItikaH padArtho nizcetuM zakyate, na cAnizcayAtmakaM tattvajJAnamityAkumArasiddhiH / zAstrakArastu yenAbhiprAyeNa jJeyasyArthasyAdhyavasAyAntarANyetAnItyuktavAn taM pracikaTayiSurAhaatrAMcyate vipratipattiparihAraH 1'traikAlikaH' iti kha-pAThaH / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 125 sarvasyaikatvAdi . bhA0-yathA sarvamekaM sadavizeSAt / sarva dvitvaM jIvAjIvA vAdi tmakatvAt / sarva tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt / sarva catuprayaM caturdarzanaviSayAvarodhAt / sarvaM paJcatvaM pazcAstikAyAtmakatvAt / sarva SaTkaM SaDdravyAvarodhAditi / yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarAjyetAni, tanmayavAdA iti // TI0-yathetyAdi / sakalaM jagadanekAvayavAtmakamapi sattAmAtravyApteravizeSAdekamucyate / ekaM ca sad dvidhA, jIvAjIvamAtravivakSAvazAt / kathaM punarekasaGkhyAvyavacchinnaM sad dvitvasaGkhyAmA gocarIbhavati ?, na ca kAlpanikametat, aMzasadbhAvAt, tasmAnnAsti virodhaH, evaM nayeSvapyavirodhapratipattiH sAdhIyasIti / tathA tadevaikaM tridhA, dravyaguNaparyAyeSu sarvasyAvaruddhatvAd, guNaparyAyANAmanvayi dravya, guNA rUpAdayaH, paryAyAH kapAlAdayaH, sahabhUtvaM kramabhUtvaM cAdAya bhedenopAdAnamiti / tathA tadevaikaM caturdhA, cakSurdarzanAdibhicaturbhiH sarvasya vipayIkRtatvAta tanmAtratA / tathA tadeva paJcasvabhAvaM nirUpyate, paJcAstikAyAtmakatvAt , etadAha-sarva paJcatvamastikAyAvarodhAt , pazcasvabhAvaM sarvamidaM jagat, paJcabhirastikAyairavarudbhUtvAt, dharmAdharmAkAzajIvapudgalAstikAyAtmakaM yataH / tathA tadeva paJcasvabhAvaM padasvabhAvaM, padravyasamanvitatvAt, tadAha-sarva SaTkaM SaDdravyAvarodhAt, sarva paDsvabhAvaM jagat, kutaH ? padravyAvarodhAditi / paD dravyANi katham ? ucyate-paJca dharmAdIni kAlazcetyeka iti / yathA-yena prakAreNa etAH ekadvitricatuHpaJcaSaDAtmikA avasthAH ekatra jagatyupAdIyamAnA na viruddhAH pratipatayo bhavanti, atha pa jJeyasya jagataH adhyavasAyAntarANi-paricchedakArivijJAnAnyekAdirUpeNa, tadvat tena prakAreNa nayAnAM vAdA jalpA adhyavasAyakRtA na virudhyante / etat kathayati-yo hi nAma yatra vastuni dharmo na vidyate sa tatra svecchayopAdIyamAnastatsthenApareNa dharmeNa virodhaM pratipadyate, yathA''tmani ajJAnitA upAdIyamAnA jJAnarUpeNAtmasthena dharmaNa viruddhA satI tyajyate, naivaM nayeSu, yathA vA vyomni mUrtatA tatsthenApareNAmUrtena dharmeNa viruddhA satI vipratipattirucyate, naivaM nayeSu, yato vastu sAmAnyavizeSadharmasamanvitaM kazcit kenacidAkAreNa paricchinatti / yadi hyasannevAsau dharmastena nayena tatra vastunyadhyAropyeta syAda vipratipattiprasaGga iti, na tu tathA / bhA0-kiMcAnyat / yathA matijJAnAdibhiH paJcabhinirdharmAdInAmastikApAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate, paryAyavizudvivizeSAdutkarpaNa, na ca tAni vipratipattayo bhavanti, tadvannayavAdAH // 1 'astikAyAvarodhAt ' iti gh-paatthH| 2'tA' iti gh-paatthH| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ____TI-kizcAnyadityanenopapattyantaramapyasti vipratipattidoSasya parihArArthamiti darzayati-yathA matizrutAvadhimanaHparyAyakevalajJAnaiH paJcabhirdharmAdharmAkAzajIvapudgalAnAmastikAyAnAmiti, astIti-traikAlikasattAsaMsUcako nipAtaH, abhUvan bhavanti bhaviSyanti ca yato'taH sUcyante'stItyanena, kAya ityanena pradezAvayavabahutvamAcaSTe, vakSyati paJcame asaGkhyeyAH pradezAH (a05,sU07) ityAdi, ato'sti ca te kAyAceti, teSAmanyatamaH artha iti dharmAdiH, pRthaka pRthagupalabhyata iti, anyathA cAnyathA ca paricchidyata ityarthaH // nanu caikasvabhAvasya dhamoderastikAyasya matyAdijJAnarayukto'nyathAtvena pariccheda ityevaM codite Aha-paryAyavizuddhItyAdi / payoyA-bhedAH-vijJAnasvabhAvA matyAdirUpAH teSAM vizuddhiH-svacchatA svAvaraNApagamajanitA tasyAH paryAyavizuddhevizeSo-bhedastasAta paryAyavizuddhivizeSAda utkarSeNa-prakarSeNa tairmatyAdibhisteSAmastikAyAnAM pRthaka pRthagupalabdhirbhavati, tadyathA matijJAnI manuSyaparyAyaM vartamAnaM cakSurAdinendriyeNa sAkSAta paricchinatti, tameva ca zrutajJAnI AgamAnumAnasvabhAvena, tamevAvadhijJAnI atIndriyeNa jJAnena, tameva manaHparyAyajJAnI tasya manuSyaparyAyasya yaH prazne pravartate tadgatAni manodravyANi dRSTayA anumAnenaivataM manuSyaparyAyamavacchinatti, kevalajJAnI punaratyantavizuddhena kevalenAvabudhyate / na caitA matyAdikA vipratipattayaH-viruddhAH pratipattayaH, svasAmarthena viSayaparicchedAt , tadvannayavAdA iti kiM nAzrIyate / athavA paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNetyanyathA varNyate, paryAyANAM-kramabhuvAM manuSyAdInAM jIvAstikAyAdisambandhinAM matyAdibhirjJAnaiH pRthak pRthagupalabdhirbhavati, kathaM ? prakarpaNa, kasmAditi cet ? ucyate-vizuddhivizeSAt jJAnAdInAM matyAdInAM, yato matijJAnI manuSyAderjIvasya kA~zcideva paryAyAn paricchinatti tato bahutarAMzca zrutajJAnI jAnIte, yato'bhihitaM-" saMkhAtIte'vi bhave" ( Ava0 ni0 ) inyAdi / zrutajJAnino'pi sakAzAda bahutarAnavadhijJAnI paryavasyati, vizuddhiprakaSot , tato manaHpayoyajJAnI, tatazca sarvAtmanA kevalIti / na caivamanekadhA paricchedapravRttA matyAdikA jJAnazaktayo vipratipattivyapadezamanuvate,tadvannayavAdA iti kiM naabhyupeyte?|| upapattyantaramAha . bhA0-yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANairepramANArthavat tantrA ko'rthaH pramIyate. svaviSayaniyamAt, na ca tA vipratipattayA bhavanti, tadvannayavAdA iti // TI0-yathA vetyAdinA / yathA vA giriguhAvasthito'gnireko'nekena pratyakSAdinA paricchidyate pramANena, sannikRSTavartinA pratyakSeNa, viprakRSTavartinA liGgajJAnena, apareNopamayA kanakapuJjapiJjaraprakAzo'niriti, anyaH AptopadezAdadhyavasyatyatra vanagahane'gniriti, ata evaM pratyakSAdibhiH pramANaireko'rthaH pramIyate, kutaH ? svaviSayaniyamAt, svaH-A 1 salyAtItAnapi bhavAn / ntaratA na Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 127 mIyo viSayo-jJeyaH svazcAsau viSayazca svaviSayaH tasminniyamAt-niyatatvAt , yataH pratyakSAdIni svaviSayameva paricchindanti, na ca tAH-pratyakSAdikA jJAnazaktayaH viruddhAHayathAtmikAH pratipattaya iti ca yujyate'bhidhAtuM, tadvannayairapi svaviSayaniyamAnAsti vipratipattiprasaGga iti // samprati prakrAntanayalakSaNamudAharaNaM cAdarzitaM saMkSiptarucInAmanugrahArthamAryAbhirvaktukAma evaM prakramatebhA0--Aha ca naigmshbdaarthaanaa-mekaanekaarthnygmaapekssH| nayakArikAH dezasamagragrAhI, vyavahArI naigamo jJeyaH ||1||-aaryaa TI-Aha cetyaadi| Aha cetyAtmAnameva paryAyAntaravartinaM nirdizati, nigamojanapadastatra bhavAH naigamAH-zabdAstepAm arthAH-abhidheyAH atasteSAM naigamazabdArthAnAmeko-vizeSaH anekaM-sAmAnyam anekavyaktyAzritatvAt tAveva cArthoM ekAnekArthoM tayorekAnekArthayornayaH-prakaTanaM prakAzanaM ekAnekArthanayaH sa eva gamaH-prakAraH ekAnekArthanayagamastamapekSate abhyupaiti yaH sa ekAnekArthanayagamApekSaH, pUrvavAcoyuktyA punaramumevArthamanusmarayannAha-dezetyAdi / dezo--vizeSaH samagraM-sAmAnya tayorAhI-A. ayitA, vyavahAro'sya sAmAnyavizeSAbhyAM parasparavimukhAbhyAM astIti vyavahArI, negamo jJAtavyaH // 1 // saGgrahasya smaraNakArikAmAhabhA0-yat saGgahItavacanaM, sAmAnye dezato'tha ca vishesse| tat saGgrahanayaniyataM, jJAnaM vidyaannyvidhijnyH||2|| TI0-yat sagRhItetyAdi / yaditi jJAnaM sambadhyate, kIdRzaM taditi ? tata saGgrahItavacanaM sagRhItaM--sAmAnyaM vacanam ucyate taditi vacanaM, jJeyamityarthaH / saGghahItaM vacanaM yasmin jJAne, sAmAnya jJeyaM yasya jJAnasyetyarthaH, tajjJAnaM sagRhItavacanaM, tat punarevaM jJAnaM pravartate-sAmAnye-sattAyAM deza iti sAmAnyavizeSe gotvAdike, atha ceti athavA vizeSe khaNDamuNDAdike / eteSu sarveSu sampiNDanArUpeNa pravartate yataH sAmAnya vizeSo vA,na sattAmantareNa kazcidastItyevaM sampiNDaya yat sattAyAM prakSipat pravartate jJAnaM tat sa pahanayaniyataM tajjJAnaM saGgrahasya nayasya nizcitamevaMsvarUpaM vidyAt-jAnIyAt nayavidhijJa iti nayabhedajJaH // 2 // vyavahArAbhiprAyAnusmaraNAyAhabhA0-samudAyavyaktyAkRti-sattAsaMjJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM, vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // 1 'na yujyate' iti ka-kha-pAThaH / 2 'dezato vizeSAcca' iti kh-paarshvlikhitpaatthH| 3 taditi cet ' iti k-paatthH| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH / TI-samudAyetyAdi / samudAyaH-saGghAtaH vyaktiH-manuSya iti AkRtiHsaMsthAnamavayavAnAM sattA-mahAsAmAnyaM saMjJAdayo-nAmasthApanAdravyabhAvAH eSA samudAyAdInAM nizcayo-vizeSastamapekSate-abhyupaiti yaH sa-samudAyavyaktyAkRtisattAsaMjJAdinizcayApekSaH / kathaM nizcayamevApekSate na samudAyAdInIti ? ucyate-nAhi samudAyastrailokyAdirUpaH samudAyino'ntareNa kazcidapyasti, na ca vyaktiH sAmAnyavizeparUpA manuSya ityAdikA manuSyAnantareNAsti, na cAkAra AkAravantamantareNAsti, na vA sattA sattAvantamantareNAsti, na vA nAmAdayo namyamAnAdInantareNa kecana sambhavanti, anupalabhyamAnatvAd vyavahArAkaraNAdityarthaH vizeSastu svapratyakSa iti, tasmAt sa eva satya ityevaM samudAyAdinizcayApekSastaM vidyAditi sambandhaH / lokopacAraniyatamiti / loke upacAraH giridahyata ityAdikaH, tasmin lokopacAre niyataM-niSpannaM vyavahAranayaM vistRtamiti upacaritAnupacaritArthAzrayaNAd vistIrNamityarthaH, vidyAd-avabudhyeta // 3 // ajusUtrasvabhAvamAhabhA0-sAmprataviSayagrAhaka-mRjusUtranayaM samAsato vidyAd / vidyAd yathArthazabda, vizeSitapadaM tu zabdanayam // 4 // iti // hI0-sAmpratetyAdi,sAmprato-vartamAnaH viSayo-jJeyastasya grAhaka, vartamAnArthAzrayamityarthaH / samAsata iti saMkSepataH, yato vartamAnamAtmIyaM nAmAdikamityAdivize. SaNopetaM, saGgacchatyayam / uttarArdhena zabdasvarUpamAha-vidyAd yathArthazabdamiti / anena tu evambhUta iva prakAzito lakSyate, sarvavizuddhatvAt tasyeti, yataH sa evamabhyupaitiyadA'rthazceSTApravRttastadA tatra ghaTa ityabhidhAnaM pravayaM, nAnyaditi / sAmpratasamabhirUDhau kasAnnAmeDitAviticet ? ucyate-tAvapi smAritAveva, yata Aha-vizeSitapadaM tu zabdanayamiti, vizeSitapadamiti vizeSitajJAnaM, yataH sAmpratasamabhirUDhayoranyAdRzaM jJAnaM, nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratItiH sAmprataH zabdAntaravAcyazcArthaH zabdAntarasa nAbhidheyIbhavatItyevaM samabhirUDhavijJAnamiti, itiH nayAnusaraNapariniSThAsUcakaH // bhA0-anAha-atha jIvo nojIvaH ajIvaH noajIvaH ityAkArite kena nayena ko'rthaH pratIyate ? iti| TI0- atrAha paraH-ghaTAdyajIvapadArthoddezena naigamAdayo nayA vibhAjIvAdau naya. ya vitAH, samprati jIvapadArthe vibhAvayannAha-atha jIvo nojIba ityAdi / athavA ghaTodAharaNe vidhireva kevalaH pradarzitaH, adhunA vidhipratiSedhau jIve nirUpayati-atheti prastutAnantayaM dyotayati, zuddhapade kevale AkA. rite-uddiSTe uccarite vA jIva iti, nojIvaH ajIva iti dezasarvapratiSedhayuktayorvA 1. saMjJAdi nizcayAH0' iti ka-gha-pAThaH, 'saMjJAvinizcayA.' iti g-paatthH| 2kele AdiSTe ' iti / vicAra k-kh-paatthH| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 sUtraM 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam jIvazabdayorucaritayoH, noajIva iti pratiSedhadvayasamanvite jIvazabde uccarite, kena naMgamAdinA ko'rthaH pratIyate ? murirAi____ bhA0-atrocyate-jIva ityAkArite naigamadezasaGgrahavyavahArarjusUtrasAmpatasamabhirUdvaiH paJcasvapi gatidhvanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt / ete hi nayA jIvaM pratyaupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH / nojIva ityajIvadravyaM, javisya vA dezapradezau / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti jIva eva, tasya vA dezapradezAviti // TI-zuddhapade jIva ityAkArite naigamaM samagragrAhiNaM vihAya evambhUtaM ca zepairdezanaigamAdibhiH sarvAsu gatiSu vartamAno'bhyupagamyate, tadAha-naigamadazetyAdi / negamena dezagrAhiNA tathA vyavahAreNa-vizeSagrAhiNA RjumUtreNa vartamAnavastugrAhiNA sAmpratena-vartamAnabhAvagrAhiNA samabhirUDhena ca-pratizabdaM bhinnArthagrAhiNA, paJcasvapIti narakatiryAmanuSyadevasiddhigatiSu, anyatama iti narakAdigativartI jIvaH prANI pratIyate, nAbhAvo nApi ca bhAvAntaram / kasmAditi codayati paraH-kimatropapattirastyuta svecchayA naigamAdayo'bhyupagacchantyevamiti ? / mUrirAha-astyupapattiH, tAM ca kathayati-ete hi nayA ityAdinA / ete naigamAdayo nayA yasmAt jIvaM prati-jIvamaGgIkRtya, kIdRzaM jIvamicchanti ? aupazamikAdibhiryo yuktaH sa jIvaH, aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikayuktaH aupazamikAdiyuktaH, bhAva ityrthH| aupazamikAdiyukto yo'rthaH taM grahItuM zIlaM yeSAM te tadgrAhiNaH / sarvAsu ca nArakAdigatiSu avazyamApazamikAdInAM bhAvAnAM yaH kazcit sambhavati bhAvaH, siddhigatau ca yadyapyaupazamikakSAyopazamikaudayikAH na santi, tathApi kSAyikapAriNAmikau sambhavataH ityasAvapi jIvaH / nojIva ityuccarite kiM pratIyate tairnayaH ? ucyate--yadA nozabdaH sarvapratiSedhe vartate tadA 'nayuktamaviyuktaM ca ' ityanayA kalpanayA vastvantarameva pratIyate, nAbhAvaH, taccAjIvadravyaM pudgalAdikamityarthaH / yadA tu nozabdo dezapratipedhakastadA dezasyAniSiddhatvAjjIvasya dezazcaturbhAgAdikaH pradezo vA'tyantAvibhajanIya ucyate nojIva ityanena, etadAha-jIvasya vA dezapradezAviti / ajIva ititUcarite sarvapratiSedhakatvAdaphArasya paryudAsasya vA''zritatvAjIvAdanyaH ajIva iti ajIvadravyameva pratIyate pudgalAdikam / nAMajIva iti punarabhihite dvayorapi nokArAkArayoH sarvapratiSedhe yadA vRttiH AzritA tadA 'dvau pratiSedhau prakRtaM gamayataH' iti jIva iti pratIyate, yadA punarakAraH sarvaniSedhako nozabdazca dezaniSedhako noajIva ityAzrIyate tadA nonaJorapi kRtArthatevaM syAda yadi tasya jIvasya dezapradazau gamyate ityato jIvasya dezapradezAvatra gamyete, tadAha 1'dezasya ' iti ga-pAThaH / 2' tasyAjAvas ' iti ka-kha-ga-pAH / 17 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 tasya vA dezapradezAviti / evaM tAvannaigamAdayazcaturyu jIva ityAdiSu vikalpeSu pravRttAH, evambhUtastu naivaM pratipadyate, kathaM tIti ceducyate bhA0-evambhUtanayena tu jIva ityAkArite bhavastho jIvaH pratIyate / kasmAt / eSa hi nayo jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhaka eva / jIvatIti jIvaH, prANiti prANAn dhaarytiityrthH| tacca jIvanaM siddhe na vidyate, tasmAd bhavastha eva jIva iti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vA / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti bhavastha eva jIva iti / TI-evambhUtetyAdi / evambhUtanayena jIva ityucarite bhavastho jIvaH pratIyate, bhavaH-saMsArazcaturvidhastasmin sthito bhavasthaH-saMsArijIvaH pratIyate / kasmAt siddhisthaM tyajatIti cet ? ucyate-eSa hItyAdi, evaM yasmAdevambhUtanayo jIvaM pratyevaM pravartateya eva audayikena gatikaSAyAdisvabhAvenAvasthAvizeSeNa yuktastasyaiva grAhakaH-tamevaudayikabhAvayuktaM jIvamicchati, yataH zabdArtha evamavasthito 'jIva prANadhAraNe' jIvatIti jIvaH / kimuktaM bhavati ? prANitIti, 'ana prANane' iti vA'syArthe, jIva ityasya ca dhAtoH sakartRkatvaM kathayati prANAn dhArayatIti / prANAH-indriyANi, manovAkkAyAstrayaH, prANApAnau ekaH Ayuzca tAn dhArayati na muJcati yAvat tAvadasaujIva iti mantavyaH, etat syAda indriyAdayaH prANAH siddhe'pi santi, tanna, siddhe hi sarvakarmApagamAnna santIndriyAdayaH prANA ityetadAha-tacca jIvanamityAdi / taditi zabdArthatayA jIva ityasya jIvanaM-prANadhAraNaM siddhe-mokSaprApte nAsti, tasmAd bhavastha eva saMsAryeva jIvaH, na siddha iti / tathA nojIva ityuccarite nozabdaH sarvapratiSedhaka eva, dezasyAbhAvAt , dezyeva dezo na vastvantaraM, na ca dezino dezo bhinna ityabhidhAtuM yuktam , yadi hi bhinnaH syAt nAso tasya, bhinnatvAd vastvantaravat , athAbhinnaH dezyeva tadyasti na kazcid dezo nAmetyataH sarvapratiSedhako nozabdo'taH nojIva ityukte jIvAdanyad vastu sampUrNa paramANuprabhRti pratIyate, tadAha-nojIva iti ajIvadravyameva siddho vA, prANadhAraNasyAbhAvAt , so'pi nirjIva eveti, ataH siddho vA gamyate / ajIva iti tUcarite ajIvadravyameva paramANvAdikaM, sarvapratiSedhakatvAdakArasya pratIyate / noajIva ityukte 'pratiSedhau dvau prakRtaM gamayataH' iti bhavasthaH-saMsAryeva jIvo gamyate // atha kasmAnojIva ityasmin vikalpe noajIva ityasmin vA dezapradezau na gamyete ? / ucyate-dezapradezayoranabhyupagamAdanena nayeneti, etadAha bhA0-samagrArthagrAhitvAcAsya nayasya nAnena dezapradezau gRhyate / evaM jIvau jIvA iti dvitvabahutvAkAriteSvapi, sarvasaGgrahaNe tu jIvo, nojIvaH / 1'eSa syAdevaMbhUta ' iti ka-kha paatthH| 2'pratyevaM ' iti kha-pAThaH, pratItyevaM iti ga-pAThaH / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 131 ajIvo noajIvo jIvau nojIvA ajIvI noajIvau ityekatvadvitvAkAriteSu zUnyam / kasmAt // ___TI0-samagrArthetyAdi / samagraH-sampUrNaH artho-vastu sampUrNa vastu samagrArthaH taM grahItuM zIlamasya samagrArthagrAhI, sampUrNameva hi vastu gRhNAtItyayaM nayaH, na dezaM pradezaM vA, samagrArthagrAhiNobhAvastathAvartitA samagrArthagrAhitvam atonAnenaivambhUtanayena dezapradezo sthUlasUkSmAvayavAtmakau gRhyate / evaM tAvaJcatvAro vikalpA ekavacanena darzitAH, yathA caikavacanena darzitAH evaM dvivacanena catvAro vikalpA neyAH, jIvau 1 nojIvau 2 ajIvau 3 noajIvI 4, tathA ca bahuvacanenApi catvAra eva, jIvAH 1 nojIvAH 2 ajIvAH 3 noajIvA 4 neyAH, ekavacanapratipattyeva, kevalaM tu dvivacana bahuvacanaM vA vizeSa ityetadAha evaM jIvA jIvA iti / itizabda AdyArthaH, dvitvabahutvAkAriteSu-dvivacanabahuvacanAbhyAmuccAriteSu evamevAbhyupagamo naigamAdInAm / / athaitAMzcaturo vikalpAn saGgrahanayaH kathamabhyupaitIti? / ucyatesarvasaGgraheNetyAdi / sarvasaGgraheNa sAmAnyavastugrAhiNA ekavacanadvivacanAntA vikalpA nAbhyupagamyante, tAMzca vikalpAn darzayati--jIvI nojIva ityAdinA / ekadvivacanAnteSaJcariteSu zUnyaM bhavatIti, nAsyevaM kAcit prtipttirstiityrthH| kasmAnnAstIti cet ? ucyate___ bhA...eSa hi nayaH saGkhyAnantyAjjIvAnAM bahutamevecchati yathArthagrAhI / zaMSAstu nayAH jAtyapekSamekasmin bahuvacanatvam , bahuSu ca bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti / evaM sarvabhAveSu nayavAdAnugamaH kAryaH / TI0----eSa hItyAdi / epaH-saGgraho yasmAt saGkhyAyA jIvagatAyA AnantyaM pratipadyate, jIvAnAM paJcagativartinAM bahutvamevetikRtvA bahuvacanAntAneva vikalpAn samAzrayate / ayaM vizepo'nena pratipanno dezamaGgrahavyavahArAdibhyaH, bhAvanA tu tadvadeva, jIvA ityukte paJcasvapi gatiSu vartamAnAnAzrayati, nojIvA ityajIvAsteSAM ca dezapradezAniti, ajIvA iti tu ajIvadravyANi pudgalA iti, noajIvA iti jIvAneva teSAM ca dezapradezAniti / asyaiva bahuvacanAntA pratipattiH, zeSAstu naigamAdayo nayA ekadvibahuvacanAntAnapyAzrayanti etAn vikalpAn , yadA ca jIvazabdasya eko'rtho vAcyo bhavati tadaikatvAdekavacanam , yadApi ca sAmAnyaM vAcyaM tadApi caikatvAt ekavacanaprAptau satyAM bahuvacanamanvicchanti naigamAdayaH / kathamiti cet ? ucyate-jAtyapekSaM jAtiH-sAmAnyarUpA tAmapekSataM yat jAnyapekSaM bahuvacanam , ekasminnapi padArthe'bhidheye "jAtyAkhyAyAmekasmina bahuvacanamanyatarasyAm" (pA0a01,pA02,1058) ityenena lakSaNena / yadA punarbahava eva abhidheyA jIvazabdasya prANinastadA naiva bahuvacanaM "jAtyAgvyAyAmekasmina bahuvacanamanyatarasyAm" utpAdayanti, kintu lakSaNAntareNa, tallakSaNaM darzayati-"bahupu caiva bahuvacanaM bhavati" 1 'nyastaM kasmAt' iti k-kh-paatthH| 2 'nayavAdAdhigamaH' iti gha-pAThaH Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ityanena, ataH saGgraho bahuvacanAntAneva vikalpAnAzrayati, zeSAstu nayA ekavacanabahuvacanAntAnapyAzrayantItyetadAha-sarvAkAritagrAhiNa iti / sarvavacanairekavacanAdibhirAkAritAnetAn vikalpAn gRhanti tacchIlAzca sarvAkAritagrAhiNa iti / samprati granthagauravaM manyamAna ekatra ca vikalpAnAM dArzatatvAdanyatra sukhena jJAsyatItyetadatidizati-evaM sarvabhAveSvityAdinA / sarvabhAveSu-sarvArtheSu dharmAstikAyAdiSu nayavAdAnugama iti nayavAdenAnugama-anusaraNaM-nibhAlanaM kArya tatvAnveSiNA puNsaa|| evaM tAvat prameyeNa nayAnAM vicAraH kRtaH / samprati prameyaparicchedave.pramANeSu ko nayaH kathaM pravartate ityasminnavasare para Aha bhA0-atrAha-atha paMJcAnAM saviparyayANAM kAni ko nayaH samAzrayata iti ? / atrocyate TI--atha paJcetyAdi / athetyetasmAd vicArAdanantaraM paJcAnAM matyAdInAM zAnAjJAneSu jJAnAnAM jJeyasvatatvatayA grAhakANAM saviparyayANAmiti saha viparyanayavicAra yeNa ajJAnasvabhAvena yAni vartante teSAM saviparyayANAM kAni matyAdIni ko nayo naigamAdiH zrayate-abhyupagacchati ? / atrocyate bhA0-naigamAdayastrayaH sarvANyaSTau zrayante, RjusUtranayo matijJAnamatyajJAnavoni SaT // ____TI0- naigamAdinayAstrayaH-naigamasaGgrahavyavahArAH sarvANi niravazeSANi, kiyantIti ceducyate-aSTI, matijJAnaM, matyajJAnaM, zrutajJAnaM, zrutAjJAnaM, avadhijJAnaM, vibhaGgajJAnaM, manaHparyAyajJAnaM, kevalajJAnamaSTamam / etAnyaSTAvapi yato'rtha paricchindanti, ato'bhyupagacchantyaSTAvapi / RjusUtraH punaH SaDeSAM madhye zrayate, matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT, mati matyajJAnaM ca nAbhyupaiti / ___ bhA0-atrAha-( atha ) kasmAt matiM saviparyayAM na zrayata iti / atrocyate-zrutasya saviparyayasyopagrahatvAt, zabdanayastu dve eva zrutajJAna kevalajJAne zrayate // TI-atrAha-atha kasmAt matiM saviparyayAmiti matyajJAnasahitAmityarthaH na zrayate necchatIti ? / atrAMcyate-yasmAnmatimatyajJAne zrutajJAnasya saviparyayasyeti zrutAjJAnasahitasya upagrahaM kurutH| kathamiti ceducyate-yadetadindriyajaM cakSu. rAdibhya upajAtaM tad hi avagrahaNamAtreNa pravartamAnaM na vastuno nizcayaM kartumalam , yadA zrutajJAnenAsAvAlocito'rtho bhavati tadA yathAvannizcIyate iti, tasmAt tadevAbhyupagantavya zrutajJAnaM, kiM matijJAnena ? ityevaM zrutasyopagrahakaratvAt na matijJAnaM saviparyayamAzrIyate / zabdanayastu bhAvArthAvalambI ve eva nAnyat tAbhyAmityuktam , ke te ? ucyatezrutajJAnAlajJAne / atra zabdamate paro'sUyayA brUte Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 133 bhA0-atrAha-atha kasmAnnetarANi zrayata iti ? / atrocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyaivopagrAhakatvAt , cetanAjJasvAbhAvyAca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate / tasmAdapi viparyayAna na zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata iti / / ___TI0-atha karamAnnetarANi matyAdIni zrayate / atrocyate-matyavadhimanaHparyApANAM zrutasyaivAgamAnuraktasya upagrAhakatvAda-upakArakatvAt , yato matyAdyAlocito'rthaH na matyAdibhiH zakyaH pratipAdayituM mUkatvAnmatyAdijJAnAnAm , atastairAlocitopyarthaH punarapi zrutajJAnenaivAnyasmai svaparapratyAyakena pratipAdyate, tasmAt tadevAlambituM yuktaM, netarANi / kevalajJAnaM tu yadyapi mUkaM tathApyazeSArthaparicchedAt pradhAnamitikRtvA'valamvyata eva, tathA viparyayaM nAbhyupaityasmAt cetanAjJasvAbhAvyAcetyAdi, cetanA-jIvatvaM paricchedakatvasAmAnyaM gRhyate, jJa ityanena tu vizeSapariccheditA grAhyA, tayozcetanAjJayoH svAbhAvyaM tathAbhavanaM tasmAcetanAjJasvAbhAvyAt sarvajIvAnAM pRthivIkAyikAdInAM na vidyate teSAM kazcit prANI mithyAdRSTiH-ayathArthaparicchedI, sarve prANinaH svasmin svasmin viSaye paricchedakatvena pravartamAnAH sparza sparza ityevaM paricchindanti rasaM ca rasa ityAdi, ajJo SA ajJAnI vA, na kasyacit prANino jJAnamavidyamAna asya nayasya matena / yathA'bhihitam'savvajIvANaMpi ya NaM akkharassa aNaMto bhAgo niccugdhADitao" (nandI0 mU0 42), ata: sarve samyagdRSTayaH sarve ca jJAninaH, ato viparyayo nAsti matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnarUpa iti, ataH-abhAvAdeva vipayayAn matyajJAnAdIn nAzrayate yatazca chadmasthajJAnAni sarvANyeva zrute'ntarbhavanti, ato yat 'pratyakSamanyat ' (a01 sU012) ityasmin sUtre pratijJAtaM nagavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA purastAdvakSyAma iti tadupapannam , asmiMzyopapanne sarvaprANinAM samyagdRSTitvAt jJAnitvAcca sarvajJAnAnAM prAmANyam, tadAha-atazca pratyakSAnu. mAnopamAnApsavacanAnAmapi prAmANyamabhyupagataM bhavati / uktaM caipAM prAk svarUpaM pratyakSAdInAM, pramANanayavicAramanantaraM sakalaM cAdhyAyArthamupasaMharana kArikAH papATha--- bhA0-Aha ca--- pradhyAyArthopasaMhAraH vijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAt, nayaiH parIkSyANi tattvAni ||1||-aaryaa jJAnaM saviparyAsaM, trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / samyagdRSTAnaM, mithyAdRSTerviparyAsaH ||2||-aaryaa RjusUtraH paTU zrayate, mateH zrutApagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH, zrayate nAnyacchtAGgatvAt / / 3 ||-aaryaa 1 vipayeyo na dhayata' iti ga-pAThaH / 2 sarvajIvAnAmapi cAkSarasyAnanto bhAgo nityodghATitaH / 3'zrutena bhavanti' iti ga-pAThaH / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH mithyAdRSTayajJAne, na ayate nAsya kazcidajJo'sti / jJasvAbhAvyAjjIvo, mithyAdRSTine cApyasti // 4 ||-aaryaa iti nayavAdAzcitrAH, kacid viruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAH, tattvajJAnArthamadhigamyAH ||5||-aayo TI-Aha cetyAdi / vijJAya-jJAtvA ekArthAni padAni jIvaH prANI janturityAdi, arthapadAni ca niruktapadAni parairukSA-sambandhanamupakriyeti parokSamityAdIni, vidhAna nAmasthApanAdikam , iSTaM ceti nirdezasvAmitvAdi satsaGkhyAdIni ca, etajjJAtvA tato vinyasya nAmAdibhiH parikSepAt-samantAt nayaiH parIkSyANi-mImAMsyAni tattvAnijIvAdIni sapta // 1 // jJAna-matyAdi saviparyAsaM-matyajJAnAditrayAnugataM naigamAdayastrayaH zrayantiabhyupagacchanti Adita-AderArabhya nayAH-vastvaMzagrAhiNaH sarvam-aSTavidham / kasya punarjJAnaM kasya ca viparyAso bhavatItyetadAha-samyagdRSTeH-arhadabhihitatattvazraddhAyinaH yadindriyajamanindriyajaM ca tat sarva jJAnaM, mithyAdRSTaH sarvameva vipryaasH||2|| RjusUtra uktasvarUpaH SaT-matimatyajJAnarahitAni zrutAdIni zrayate, matiM tu saviparyAsAM na zrayate,a(ya)taH zrutasya granthArUSitasya upagrahatvAt-upakArakatvAd uktena vidhinA, tatazca zrutAdananyA matirato'nanyatvAnnAzrayate / zabdastu zrutajJAnakevalajJAne zrayate, nAnyat, kiM kAraNam ? zrutAGgatvAt zrutasya prativiziSTabalAdhAnahetutvAduktena vidhinA, zabda eva nayaH // 3 // mithyAdRSTayajJAne, mithyAdRSTam ajJAnaM ca aparicchedAtmakaM na zrayate, kiM kAraNam ? yato nAsya kazcidajJo'sti nAstyasya kazcidajJaH zabdasya matena kazcit prANI / kiM kAraNamiti cet ? ucyate-jJasvAbhAvyAt sarvaprANinAM jJAtRsvarUpatvAjjIvo mithyA, dRSTirnAsti na cApyajJo'sti // 4 // iti evamanenoktena svarUpeNa nayavAdAH naigamAdivicArAH citrAH-bahurUpAH, vicitraiH prakArairvastunaH pariccheditvAt , te citrAH kacid viruddhAH kacid vastvaMze rucigRhIte viruddhA iva lakSyante, yataH sAmAnye Azrite yastatraiva vizeSa kalpayati tadA pUrvApareNa virudhyate, vizeSe vA traikAlike'bhyupete vartamAnAvadhike vizeSa Azrite pUrvaH pareNa viruddha iti lakSyate, evaM sarveSvAyojanIyam / evaM kacid viruddhA iva / athavA samyagAlocyamAnAH vizuddhAH, sAmAnyAdInAM dharmANAM sarveSAM tatra vastuni bhAvAt // athaivameva laukikAnAmapi vaizeSikAdInAM vastuvicAraNAyAM sampatantyuta neti ? / ucyate-na sampatanti, yadi sampateyujainazAsanavat tAnyapi niravadyAni matAni syuH, naiva 1.cApyajJaH' itigha-pAThaH / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 135 sada tathA, etadAha-laukikaviSayAtItAH laukikAnAM-vaizeSikAdInAM viSayAH-zAstrANi tAnyatItAH-atikrAntAH, na santi teSvityarthaH // atha yathA te vaizeSikAdayo nAlocayantyebhirvastu tathA'trApi kimAzrayate uta neti ? ucyate-na tathA nAlocanIya vastu, kintvAlocanIyameveti, etadAha-tattvajJAnArthamadhigamyAH tatvaM sadrUpaM sarvadoSarahitaM yajjJAnaM tat tattvajJAnaM tattvajJAnAya-tattvajJAnArtha-tattvajJAnaprayojanArtham adhigamyAH-- zeyAH / etat kathayati-samastanayasAmagryA AlocyamAnaM vastu sudhiyAM prItimAdhinoti, anyathA yathAvastu saMvAdo duHkhenApAdyeta, yata ekanayamatAvalambinAM vastusvarUpasampAdane sAmarthyAbhAvAt samagrayA nayavicAraNayA vastusvarUpapratipAdanaM sukaramavagatasyAdvAdasadbhAvairiti // 5 // 35 // granthAgramaGkataH 4359 iti zrItattvArthAdhigame'rhatpravacanasaGgrahe bhASyAnusAriNyA tattvArthaTIkAyAM prathamo'dhyAyaH // 1 // // iti prthmo'dhyaayH|| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIgauDIpArzvanAthAya namaH // dvitIyo'dhyAyaH 2 .. bhA0-atrAha-uktaM bhavatA jIvAdIni tatvAnIti, tatra adhyAyasambandha ko jIvaH kathaMlakSaNo veti / atrocyateTI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdiH sambandhagranthaH, sa cAdhyAyaprakaraNasUtrakRtavidhA tatrAdhyAyakRtastAvat 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' (a0 1, sU0 1) ityavyatiriktakaraNatayA''tmanaH katustAdrUpyeNa nirdiSTAni mokSasAdhanAni, adhunA tAnyevAnekakarmopazamAdikAraNakalApajanyAni parisphuTaviviktahetubhAJji prakAzayannAha-auezamika ityAdi / tathA'nuyogadvAraprakaraNaprastAve nirdezAdimUtravyAkhyAyAmuktam , tadyathA nirdeshH| ko jIvaH ? aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH, te cAmI jIvasya aupazamikAdayo bhAvAH svatattveyattAbhyAmabhidhIyante-aupazamika ityAdi, tathA tattvoddezaH, tatrAdau jIvapadArthopanyAso'kAri sUtrakAreNa, tatsvarUpAvagamecchayA ca paraH praznayati-ko jIvaH kathaMlakSaNo veti / kiM punaratra prayojanaM yadayamapahAyAdhyAyaprakaraNasambandhI sUtrakRtameva sambandhamAvizvakAra bhASyakAraH ? / ucyate-svalpavaktavyatvAt , sambandhAnAM cAnekarUpatvAda ato yat kiJcid ghaTamAnakaM sambandhAntaramupAdAya bhASyakRt kRtI jAyate, naivAvazyamazeSasambandhAbhidhAnamAvartavyamiti kaciniyamaH, yacca bhASyakAropAttasUtrasambandhavyatiriktasambandhadvayapradarzanamAviSkRtaM tadanyopanibandhakArazailyA na tvapUrvasambandhoddhaTTanecchayeti // nanvaudAyikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikasAnnipAtikA bhAvA iti kramasaGkhyAniyamaH prAvacano'yaM sa eSaH, kimartha paramarSipraNItapravacananyastakramasaGkhyAbhedaH sUtrakAreNAkAri / atrocyate-kramabhedastAvallAghavArthamAzritaH, katham ? aupazamikabhedadvayamadhItya kSAyikabhedapAThe cazabdAnukRSTau ca pUrvako dvAvityevaM navabhedamavadat kSAyikam , nanu pravacanakrame pyaupazamikakSAyikAvanantarAviti na kazcid vizeSaH asti, vizeSazvazabdena, kimanantarabhedadvayAkarSaNamutaudayikaikaviMzatirAkRSyata iti sandehaH, nanvanantarabhedadvayamevAbhisambhantsyate na vyavahitam , tadetadetAvad vyAkhyAnamalpadhiyaH krazayanti gauravaM ca jAyate, tasmAdastu kramabhedaH, apica-svalpakAlasvAmitvAdivizeSAdapyopazamikAdiyujyate kramaH, Antau hurtikatvAdalpakAla aupazamikaH, alpasvAmikazvAyam , yato na khalu bahuvidhAH prANinaH prApnuvanti tAdRzaM pariNativizeSam , nadanantaraM kSAyikaH, tasmAt sAmAnyabhedatvAd bahutarakAlasvAmitvAca, tataH kSAyopamiko-bahutarabhedakAlasvAmitvAca, tataH au Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 1 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 137 yikaH pUrvasvAmisAdharmyAt tadanyakarmAzrayatvAcca, tataH pAriNAmiko mahAviSayatvAdatyantamedAca pUrvakebhya iti / sAnnipAtiko'pi lAghavaiSiNA pRthaka nopAttaH,mizragrahaNAdeva pratilabdhaH, yata eSAmevaupazamikAdInAM dvikAdisaMyogena sAnnipAtiko niSpadyate paviMzativikalpaH, tatraikAdaza virodhitvAdasambhavatastyaktA vikalpAH, paJcadazopAtAH prazamaratau sambhavinaH, "pRSThava sAnnipAtika ityanyaH paJcadazabhedaH" (prazama0pa0197) iti vacanAt ,te ca vikalpAH paJcadaza audayikakSAyopazamikapAriNAmikAstrayo'pi yugapadekasmin nipatanti jantI, nArakatiyemanuSyadevagatibhedena caite catvAro vikalpAH, tathaudAyikaupazamikakSAyopazamikapAriNAmikAH kacidakRtatripuJjopazamasamyaktvasadbhAvAda gatibhedenaiva catvAro vikalpAH, punaraudayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAH kacit kSAyikasadbhAvAt zreNikAdivad gatibhedataH, punazcaudayikopazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAH darzanasaptakavarja samastamohanIyopazamAccheSakarmakSayopazamAditve sati manuSyagatAvevopazamazreNisadbhAve satyeko vikalpaH, tathA audayikakSAyikapAriNAmikA eka eva bhaGgaH, kevalino manuSyatvakaivalyajIvatvAptaH, tathA kSAyikapAriNAmikAveko bhaGgaH, siddhe kevalasamyaktvAdijIvatvataH, paJcadaza sAnnipAtikA bhAvabhedAH paJcakacatuSkatrikadvikasaMyoganiSpannAH caturAdigatibhedaimizragrahaNAlabdhAH, mizragrahaNena ca sAnnipAtikaH saMyogamAtraM parigRhyate, na kSayopazamAviti, kRtasamAsayozca pUrvayonirdeza utpattivigamakAlasAmyAt saMhatottara kAraNatvAcca, aupazamikakSAyiko hi saMhito mizrasya kAraNIbhavataH, mizre cAsamAsakaraNaM svAmibAhulyapratipipAdayipayA'kAri, pUrvabhAvadvayavartibhyo jIvebhyo bhUyiSThAH kSAyopazamikabhAvabhAjaH prANinaH, caramayoH pRthakAraNa jIvAjIvasAdhAraNatvakhyApanArtham , pUrvakAstrayo jIvAnAmeva, itarau tu sAdhAraNo, samAsazcAviyogapracikAzayipayA'nayodvayorapi / atra cAdyAstrayo bhAvAH karmavidhAtApekSAH prAduHpyanti, bahalarajovitAnavidhAte sati tigmarazmerdIdhitikalApona tivat , sa punarvighAto dvividhaHsvavIyAMpekSo dezakSayaH karmaNaH sarvakSayazca, karmavyApArApekSazcatu (itya?)rthaH, svopAtta karmodayAt gatyAdayo bhAvAH samupajAyanta AtmanaH surApAnajanitanetyAdi vikAravat , madodrekAnnatyati hasati rodati gAyati krudhyati ca yathA zIlavAnapi tathA gatyAdikarmodrekAjjIvastAM tAM vikriyAM pratipadyate gatikapAyAdikAm / pAriNAmikastu nirnimittaH, svArthe pratyayavidhAnAt , pariNAma eva pAriNAmiko rAkSasavaditi / / ___ adhunA bhASyamanusriyate-atreti / dvitIyAdhyAyAvasare ziSya Aha prathamAdhyAye'bhihitaM bhavatA jIvAdIni sapta tattvAni, tatpratipattiH samyaktvam , itizabdaH zabdapadArthaH, kaH ? uktamAtrasmaraNAt tatraMti teSu tattvepu nirdhAryatAbhAdAvupanyasto jIvaH ka iti visvarUpaH, kiMsatatvaH, kimasau dravyaM, guNaH, karmeti sandihAnasya praznaH, kathaMlakSaNAM cati dvitIyaH, praznaH kathamiti kena prakAreNa kimanapAyinA satA lakSaNena sarvAsvavasthAsu gama 'vRtyAdi ' iti ka-kha-pAThaH / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 kenAvinAbhAvinA hutAzana ivoSNatvena lakSayitavyaH, AhosvidapAyabhAjA vyatiriktena dhUmeneva hutabhugavaboddhavya iti pRcchati-kathaMlakSaNo veti / lakSyate aneneti lakSaNaMliGgamityarthaH, kathaM lakSaNamasyeti kathaMlakSaNaH, vAzabdazcazabdArthe, ko jIvaH kathaMlakSaNazceti, itizabdaH ziSyAbhiprAyeyattAprakAzanArthaH / evaM praznadvayapradarzane prabodhane sati AcArya Ahaatrocyate iti / atrAsmin praznadvaye'pi bhaNyate prativacanam , tatrAdyaM praznamadhikRtya mUriH sUtramadhijagesUtram-aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamau. dayikapAriNAmikau ca // 2-1 // bhA0-aupazamikaH, kSAyikaH, kSAyopazamikaH, auda. __ kAdyA bhedAH yikaH, pAriNAmikaH, ityete paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhavanti // 1 // ____TI0-aupazamika ityAdi / samudAyArthastvayam--aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIva iti karmaguNanirAsadvAreNa pratipAdayati / tatropazamanamupazamaH--karmaNo'nudayalakSaNAvasthA bhasmapaTalAvacchannAgnivat saH prayojanamasyetyaupazamikastena vA nirvRttaH / tathA tadatyantAtyayAt sa kSayaH sa prayojanamasya tena vA nivRtta iti kSAyikaH, bhavanaM bhAvaH tena paryAyeNa AtmalAbhaH, karmaNa upazamAd yad darzanaM caraNaM vA zraddhAnalakSaNaM viratilakSaNaM vA tathodbhavati tadopazamikazabdenocyate, tathA kSAyikazabdena ta eva darzanAdiparyAyAH zraddhAnAdilakSaNAH zIrNAzepasvavighAtikarmAzAH pratipAdyanta AtmanaH svarUpatayeti, kSayopazamAbhyAM nivRtto mizraH daravidhyA(tAva)cchannajvalanavat , kathaM punaH bhAvyate ? yadudayAvalikApraviSTaM karma tat kSINaM zeSamanudrekakSayAvasthamimAmubhayImavasthAmAzritya mizraH . . prajAyate / / nanu cAyamevaupazamikAnna bhidyate, yatastatrApyuditaM kSINapazamikayobhinnatA sa- manuditaM copazAntamiti / atrocyate-kSayopazame hyudayo'pyasti, pradeza " tayA karmaNo vedanAnujJAnAt , na tvasAviti vighAtAya, anubhAvaM punarna tatra vedayate, upazame tu pradezakApi nAnubhavati manAgapi nodayo'yaM vizeSa itiyAvat / AgamavAyam-" se zRNaM bhaMte ! Neraiyassa vA tirikkhajoNiyassa vA maNussassa vA devassa vA je kaDe (pAve) kamme Natthi NaM tassa aveittA mokkho ? haMtA goyamA0 ! se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai ? evaM khalu goyamA! mae duvihe kamme pannatte, taMjahA padesakamme aNubhAvakamme ya, tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veei, tattha NaM jaM taM anubhAvakammaM taM atthegaiyaM 1-' satattvaM' iti ka-kha-pAThaH / 2 atha nUnaM bhadanta | narayikasya vA tiryagyonikasya vA manuSyasya vA devasya vA yat kRtaM (pApaM ) karma nAsti tasyAveditvA mokSaH ? / hanta gautama / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate ? evaM khalu gautama ! mayA dvividha karma prApta, tadyathA-pradezakarma anubhAgakarma ca / tatra yat tat pradezakarma tad niyamena vedayati, tatra yat tad anu. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 139 eha atthegaiyaM no veei, NAyamevaM arahatA viNNAyameyaM arahatA-ayaM jIve imaM kamma ajjhovaMgamiyAe veyaNAe vedissati, ayaM jIve imaM kammaM uvakamiyAe veyaNAe vedissati ahAkammaM ahAka(niga)raNaM jahA jahA taM bhagavayA diDhe tahA tahA vipariNamissatIti se teNaM aTeNaM goyamA ! evaM vuccati" (bhagavatyAM za01, u0 4, mU040) ato'sti vizeSaH aupazamikakSAyopazamikayoriti / atrApi ta eva darzanAdiparyAyAH zraddhAnAdilakSaNAH pradezakarmodayayujaH kSAyopazamikazabdavAcyA bhavanti, cazabdaH samuccayArthaH, aupazamikakSAyiko svatattvaM mizrazca svatattvamiti / jIvasyeti kartRlakSaNA SaSThI, jIvatyaivaite trayo bhAvAH, nAnyasya stambhakumbhAdeH, vakSyamANadarzanAdikalApAnupalabdheH, iha ca jIvazabda AtmaparyAyaH zuddho gRhyate, nAyuHprANasambandhodbhAsito jIvanAjIva iti, muktAnAM tadanabhisambandhAt / athavA dravyabhAvaprANasAmAnyAGgIkaraNe sati prativiziSTasambandhApekSaH zabdo bhavatyeva jIvanAjjIvaH, saMsAriNaH dravyaprANAH pazcendriyAdayaH, siddhAnAM bhAvaprANAH jJAnopayogAdaya iti / svatattvamityayaM svazabda AtmAtmIyAdiSu prasiddhaH, tatrAtmani vartamAno' GgIkriyate, tatvazabdo bhAvAbhidhAyI, tatazcAyaM samudAyArthaH-jIvasyAyamAtmA bhAvaH jIvasyAyamAtmasvarUpabhavanam , evamaupazamikAdirUpeNAtmanaiva sa tathA bhavatIti, avyatirekalakSaNA ceyaM karturanantaraM SaSThI, svatattvaM ca padArthAnAmanadhyAropitamanapoditaM ca bhavati, sarvadA jIvazcetanAlakSaNa iti nAdhyAropitaM, nApoditaM kiMcit, cetanAyAH sukhaduHkhAdisAdhAraNasaMvedanalakSaNAyAH prati svaM prANivizeSapratisaMvedyatvAt, tatrAdhyAropo vibhuniravayavaniSkriyAdidharmakatvena, apavAdo nAstyAtmA na pramANaviSayo.na ca tvakaparyantazarIrasambandhIti, svAnubhava viruddhatvAt , adhyArope cApramANakatvAt , yadeva pratyAtmaprasiddhaM tadevAsya lakSaNama, vakSyati ca dvitIyapraznamadhikRtya kathaMlakSaNo veti, 'upayogolakSaNaM' (a02, mu08) iti, cetanAvizepalakSitasya ca karmodayAdyapekSANi bhAvAntarANyadhikRtya ko jIva ityatra prazne pratipattirAhitA AtmanaH, ekarUpamapi caitanyasvatattvaM karmakSayopazamAyavasthAvizeSanimittAdvayapadezAdbhAveyattAniyamaM pratipadyate, upalakSaNabhUtAzcaite prAyaH karmApekSatvAd bhavanti svatattvaM, yathA cakSuArakajJAnaviSayo rUpamiti, upayogaH punaH svatatvaM yathA mRtI rUpamiti, tathA cAgneruSNatvaraccaitanyalakSaNamaheyamAtmanaH, tasyaivAgnedhUmavadaupazamikAdi prAyo heyamupalakSaNamiti / karmavipAkAvirbhAva udayaH tatprayojanastanivRtto zA audayiko bhAvaH / tadyathA-narakagatinAmakarmodayAnarakagatiraudayiko'bhidhIyate bhAvaH, kapAyamohanIyodayAca krodhI mAnItyAdyaudayikaH, sarvatraivaM vAsanA''dheyA, yada yatra bhAgakarma tadastyekakaM vedayati, astyekaka no vedayati, jJAtametadahatA, vijJAtametadarhatA-ayaM jIva idaM karma AbhyupagamikyA vedanayA vedayiSyati / ayaM jIva idaM karma aupakramikyA vedanayA vedayiSyati, yathAkarma yathAnikaraNaM sthA yathA bhagavatA dRSTa tathA tathA vipariNasyati iti tat tenArthana gautama / evamucyate / 'aljhoda gamiyAe ' iti g-ttii-paatthH| 2 'nimittAdyapadezAt ' iti g-ttii-paatthH| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 marakagatinAma vipakaM sadaudayikazabdenocyate kaSAyamohanIyaM ca vipakaM krodhAdi tat kathaM jIvasya svatattvaM syAt? yataH karma paugalikaM mUrtamacetanaM,AtmasvabhAvastu tadviparIta iti| ucyatenanUktameva prAya upalakSaNabhUtAzcaite prAyaH pArthakyenApi vartamAnA dhUmavadagnerAtmano bhAvAH gamakA bhavanti heyAzca, athavA ya ete gatyAdyAH pariNAmavizeSAH sa jIva eva karmAvaSTambhajanitapariNAmAnanyatvAt , anyo'nyAnugatau satyAmavibhAgAt , tadAtmakatvamudakadugdhayorivAtmakamaNoH, ataH svatattvamAtmano gatyAdayaH, saiva hi cetanA'napAyinI karmamaladigdhA'nekAvasthAntarAvaskandinI tathA vyapadizyate iti na doSaH / kazcidADhaukate-pariNAma eva hi pAriNAmika iti svArthe pratyayo na prayojananirvRttyoH, kiM kAraNam ? AdimattvaprasaGgAjIvabhavyAbhavyatvAdeH, yadi pariNAmaH prayojanamasyeti vyutpattiH pAriNAmiko jIva iti tataH prAgavasthAyAM nAbhUjIva iti, yuktyAgamAbhyAM caiSa pakSo virudhyate, evaM nirvRtyarthe'pi prAganirvRttau nirva]ta, sa eva doSaH, tathA bhavyAbhavyatvAdiSvapi yojyam / yuktivirodhastAvat kathamasan kharaviSANakalpa AtmottarakAlaM sambhavet ? / AgamazcAyam-"esa Na bhaMte! jIve tItamaNaMtaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA? haMtA goyamA! esa. NaM bhaMte ! jIve pahuppaNaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA ! esa NaM jIve aNAgayamaNaMtaM sAsataM samayaM bhavistatIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA" (bhagavatyAM za014, u04,sU0511) tasmAd yuktyAgamavirodhau mA bhUtAmiti / pariNAma eva hi pAriNAmika iti svArthe pratyayo na prayojananivRtyoH, kiM kAraNam ? AdimattvaprasaGgAta pAriNAmiko'nAdiprasiddhaH sakalaparyAyarAzeH prahatAmabhimukhatAM pratipadyamAno'zeSabhAvAdhAratAM vibhatIti nAmunA vinA kasyacid bhAvasya niSpattiH, atazca prAdhAnyamasyaiva bhAvAnAM madhyayiti / pAriNAmikazabdena ca dravyabhAvaprANAvasthAkhyaH pariNAma ucyate, tathA sedhanayogyaH pariNAmo bhavyaH, abhavyastu na kadAcit sedhanayogyaH pariNAma iti / sUtraparyantavartI cazabdaH samuccaye, aupazamikAdayo bhAvAH jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca svatattvamiti bhAvAnAM paryante ca vRttAvitizabdo'rthapadArthaH; ka ete aupazamikAdyarthAH paJca bhAvAH ? jIvasya svatattvaM bhavanti, vinA'pyevakAreNa saGkhyAzabdopAdAnAdavadhRtirgamyate pazcaivA'nyUnAdhikA bhAvAH paryAyAH jIvasya svatattvamupalakSaNadvAreNa bhUyasA bhavanti / ete ca sarvajIveSu sarvadA sAkalyena na bhavantItyupalakSaNamAtramato drssttvyaaH| evamaupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH saGkocavikAsasvabhAvo lokAkAzapradezamAnA 1 eSa bhadanta ! jIvaH atIte'nante zAzvate samaye bhavatIti vaktavyaM syAt ? hanta gautama !, eSa bhadanta / jIvaH pratyutpanne zAzvate samaye bhavatIti vaktavyaM syAt ? hanta gautama 1, eSa jIva anAgate'nante zAzvate samaye bhaviSyatIti vaktavyaM syAt / hanta gautama | 2'nIyamANaM' iti g-ttii-paatthH| 3'bhuvIti' iti g-ttii-paaH| 4 'sAsayaM' iti g-ttii-paatthH| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 sUtra 2] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam saMkhyeyapradezo'pi pradIpavadAzrayamAtrAvabhAsI pramANatvAt amUrtebhyo'pyAkAzAdibhyo bhinnajAtIya iti // 1 // ___evamete jIvasya svanimittAH karmakSayAtrasthAnimittAzca bhAvA mUlabhedato vyAkhyAtAH / adhuneSAM pratyeka sambhavino bhedAH pratAyante, yathaiva nimittAntarAdavilakSaNasyApi jIvasya bhAvAnAM paJcatvaM tathA pazcAnAmapi pRthaka pRthak nimittApekSA bhedA bhavanti, te cAbhI sUtram-dinavATAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2-2 // bhA0-ete aupazamikAdayaH paJca bhAvAH dvinavASTAdazaikaviMzatitriaupazAmikAdInAM bhedA bhavanti / yathA aupazamiko vibhedH| kSAyiko bhedasaMkhyA navabhedaH / kSAyikopazamiko'STAdazabhedaH / audayika ekaviMzatibhedaH / pAriNAmikastribheda iti / yathAkramamiti yena sUtrakrameNAta Urdhva pakSyAmaH // 2 // TI-dvinavASTAdazetyAdi sUtram, dvau ca nava cetyAdi dvandvaH, pazcAd bahuvrIhiH, dvinavASTAdazaikaviMzatitrayo bhedA yeSAM te vinavASTAdazaikaviMzatitribhedA aupazamikAdayaH, prAgupanyastasUtrAnupUrvIpekSaM yathAkramagrahaNam / etacca vyatikaradoSanivRpae) mA bhUt paJcAnAmekasyaite bhedAH, samastAnAM vA etAvanta eva, kintu ekaikasya bhAvasya vakSyamANAH samyaktvacAritre ityAdayo yathA syuriti yathAkramagrahaNam / iha kecid vidvAMsaH saMsArasthAnAmiti vAkyazeSamadhIyate siddhavyAvRttyartha, na kilete nyAdiminnAsteSu sambhavanti bhAvAH, ekarUpaH pAriNAmika eva sambhavati, tadetadayuktam , tatra hi yathAsambhavaM grahISyante, nAvazyaM sarvaiH svabhedaiH sarvatra bhavitavyam , yathA saMsAriNAmapi mithyAdRSTInAM na kadAcidaupazamikakSAyiko bhanataH, abhavyAnAM vA, tathA siddheSvapi yathAsambhavagrahaNamiti na kiJcidvAkyazeSeNa / tathaivaMrUpaH pAriNAmika eva sambhavati, tadetadayuktam , yasmAt kSAyikasamyaktvavIryasiddhatvadarzanajJAnaiH AtyantikaiH sa yukto'tinidvandvenApi ca sukhena, jJAnAdayastu bhAvaprANAH, mukto'pi jIvati sa tairhi, tasmAjjIvatvaM nityaM sarvasya jIvasyetyevamAdayaH pAriNAmikA api bhAvAH santi, na pariNAma evetyavadhRtiH // samprati bhASyAkSarANi viviyante-eta iti pratyakSAsannavAcinA sarvanAmnA'nantarasUtranirdiSTAn bhAvAnabhimukhIkaroti, aupazamikAdya iti prativiziSTaM kramamAcaSTe, bhAvA iti bhavanalakSaNA jantoH pariNativizeSAH, paJceti saGkhyayA'vadhAraNaM teSAm , etAvatA bhASyeNAnUdha pUrvakamarthamadhunA bhedAn vidhatte dvinavetyAdinA / idaM ca sUtramekamevAcAryeNa khaNDIkRtyAdhItam, na punarvivaraNamasya, kuta etad bhavatIti ? mUtramadhye uccAra 'kSAyopazamika' iti gha-pAThaH / 2 'saMsArasthAyinAm ' iti ga-TI-pAThaH / 3 'vAkyazeSamabhidadhata' pacitaM pratibhAti / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 NAda vibhaktyazravaNAca ghyAdiSu nizcIyate, punaH sUtrapAThe tarhi kiM prayojanam ? etAvallakSyatepUrva sUtrArthamanUdya yathAkramaM sUtraM sambandhayati-aupazamiko vibheda ityaadi| vivaraNa sugamam / pAriNAmikastribheda iti, ayamitizabda AdizabdArthe, zeSapAriNAmikabhedasaG: grahArtham , yathAkramamiti, atretizabdaH zabdapadArthakaH; anena zabdenAyamarthaH pratyAyyate, yena sUtrakrameNAta Urdhva vakSyAmaH, yeneti vakSyamANena samyaktvacAritre ityAdinA asmAt sUtrAdupariSTAt bhaNiSyAmaH tena krameNa yathAkramamaupazamikAdayo draSTavyAH / vAkyAntareNa prakRtArthanigamanamAdarzitam , vAkyAntaranirUpaNaM ca vyAkhyAyAH pradhAnAGgamiti saGkhyAnamAtrazravaNAduddezastramidaM, na tu bhedanirdezaH // 2 // samprati saMkhyeyAn bhAvavizeSAn nirdizati; aupazamikasya tAvat trakramaprAmANyAt bhedadvayaM pratipipAdayiSurAha sUtram-samyaktvacAritre // 2-3 // ___bhA0-samyaktvaM cAritraM:ca dvAvApazamiko bhAvau bhavata mekasya iti // 3 // TI-samyaktvacAritre samyaktvamuktaM prathame'dhyAye lakSaNavidhAnAbhyAm , cAritraM navame vakSyate / etadubhayamapi siddhaM gRhItvA ihaupazamikabhAvo niyamyate, samyaktvacAritre tvaniyate kSAyikakSAyopazamikayorapi bhavataH, aupazamikabhAvastu dvayamidamapahAya na bhedAntaramavaruNaddhi, ayaM ca niyamo dvinavASTAdisUtrArambha sAmarthyAllabhyate, aupazamiko dvibheda eveti gamyate, saGkhyAzabdopAdAne'pyevakAreNa tadyathetyAdibhASye anantarasUtranirdiSTaM dvibhedatvamaupazamikasya tadadhunA yathA bhavati tathA prakAzyate-samyaktvacAritre ceti, tattvaruciH samyaktvam, sadasatkriyApravRttinivRttilakSaNaM cAritram, cazabdaH samuccaye, etadubhayamapi iSTaniyamapradarzanArtham , dvAviti saGkhyopAdAnam , sa ca prakaTIkRta eva prAk / aupazamikAvityanena niyamya padArtha darzayati-bhAvAviti / samyaktvacAritrayorAtmaparyAyatvaM darzayati-bhavata iti / zraddhAnacaraNakriyayoH kriyAvataH sakAzAdananyatvamAha, ataH samudAyArtho'yam-samyaktvacAritre dve eva opaza miko bhAvo bhavati, nAnyatheti // 3 // atha kSAyiko navabheda uddiSTaH so'dhunA nirdizyatesUtram-jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 2-4 // kSAyikasya nava bhA0-jJAnaM,darzanaM, dAna, lAbhaH, bhogaH, upabhogaH, vIryamibhedAH tyetAni samyaktvacAritre ca nava kSAyikA bhAvA bhavantIti // 4 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam . TI-jJAnadarzanetyAdi sUtram / kRtadvandvAnAM nirdezaH, cazabdo'nantaradvayAnukarSaNArthaH sUtroktAH sapta ca dvau cazabdAnukraSTAvityevaM nava bhedAH // nanu ca siddhatvamapi kSAyiko bhAvaH, sa ceha na nirdiSTaH mariNA, ko'bhiprAya iti ? / ucyate-karmASTakaikadezakSayAdete zAyikAH sUtreNa prativaddhAH, siddhatvaM tu sakalakarmakSayajaM bhavaprapaJcaparivarti parAM vizudvikASThAmitaM paramakSAyikaM kAlasvabhAvabhedAt muktakAla eva sarvakarmAbhAvasvabhAva ityato na pratibaddham, jJAnAdayastu saMsRtau muktau ca kecit sambhavantIti vizeSapratipAdanArthamagrahaNaM siddhatvasyeti / kathaM punarayamAcAryAbhiprAyo gamyate ? / ucyate vakSyati hi dazame 'aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH' (a010,04) iti, tanna khalu vismRta ihAcAryasyAyaM siddhatvalakSaNo bhAvaH, kintu mokSakASThA parAsAviti tatraivopAdAsyAmahe-mokSAdhikAra eva paThiSyAmaH ityamunA'bhiprAyeNa nehAdhItaH, ye punaH karmASTakaikadezakSayAt jAtAsta ihAvadhriyante nvetydossH|| __bhASyAkSarANyadhunA'nugamyante-jJAnamiti kevalaM sakalajJeyagrAhi samastajJAnAvaraNakSayaprabhavaM parigRhyate, na zepamasambhavAt , darzanamapi kevalAkhyamazepadarzanAvaraNIyakSayasamudbhUtasupAttam, na zeSa cakSurAdyasambhavAta, dAnamiti vakSyate lakSaNataH ' svasyAtisargo dAnaM' (a0 7, mU0 33 ) taca sakaladAnAntarAyakSayAdekasmAdapi tRNAgrAt tribhuvana vismayakaraM yathepsitamarthino na jAtucit pratihanyate prayacchata iti, lAbha iti parasmAccatuvegesyAnyatamasamastasAdhanaprAptiH, sa cAzepalAbhAntarAyakarmakSayAdAcantyamAhAtmyavibhUtirAvirbhavati / yena yat prArthayate tat samastameva labhate, na tu pratiSidhyate / zubhaviSayasukhAnubhavo bhogaH, athavA bhakSyapeyalehyAdisakRdupayogAd bhogaH, sa ca kRtsnabhogAntarAyakSayAd yatheSTamupapadyate, na tu sapratibandhaH kadAcida bhavati, na vA na bhavatyabhilapita iti / viSayasampadi satyAM tathottaraguNaprakarSAt tadanubhavaH upabhogaH, punaH punarupabhogAd vA vastrapAtrAdirupabhogaH, sa ca niravazeSa upabhogAntarAyakarmaNi kSINe yatheSTamupatiSThate / apratidhaH zaktivizeSa Atmano vIryam , tacApratihatamapAstAzeSavIryAntarAyakarmaNo bhavati, tena ca yadicchati tat sarvamAyattIkaroti / samyaktvaM punaranantAnuvandhikapAyamithyAtvamizrasamyaktvadarzanasaptakakSayAdAtyantikAdapratihataM jIvAdipadArthazraddhAnalakSaNamasaMhAryamupajAyate / cAritraM tu sakalamohakSayAt kSAyikamAvirbhavati / vIryamityatrAyamitizabdo'rthapadArthakaH, etAnIti sUtroktAni, cazabdaH samuccaye, samyatvacArite ca, nava kSAyikA bhAvA bhavantIti // 4 // uddiSTaH kSAyopazamiko'STAdazadhA, sa idAnImAvirbhAvyate-- 1'pArAvartI iti g-ttii-paatthH| 2'pAdanArthagrahaNaM siddhasyeti' iti k-kh-paatthH| 3 'bhavyatvAbhanyatvAnyatra' iti ka-kha-pAThaH / 4 'tyabhilASa iti' kha-pAThaH / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 sUtram-jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH yathAkrama samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 2-5 // bhA0-jJAnaM caturbheda-matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, manaHparyA ... yajJAnamiti / ajJAnaM tribhedaM-matyajJAnaM, zrutAjJAnaM, vibhaGgajJAnakSAyopazamikasyA"dazabhadA miti / darzanaM tribhedaM-cakSudarzanaM, acakSurdarzanaM, avadhidarzana miti| labdhayaH paJcavidhAH-dAnalAbdhaH, lAbhalabdhiH, bhogalabdhiH, upabhogalabdhiH,vIryalabdhiriti / samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete. 'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhavantIti // 5 // TI-jJAnAjJAnetyAdi sUtram, jJAnAdInAM labdhiparyantAnAM dvandvaH, caturAdInAmapi pazcAnAM dvandvaH, pazcAd bahuvrIhiH, catuHtritripaJca bhedA yAsAM tAzcatustritripazcabhedAH / atra ca yathAsaGkhyamabhisambandho jJAnAdInAm , samyaktvAdInAmapi kRtadvandvAnAM bahuvacanena nirdezaH, azakyaprativandhamanyathA sUtramato vicchedamakarot sUtrakAraH // nanu ca samyaktvacAritrayoradhikArAdevAnuvRttirbhaviSyatIha sUtre, nArthaH zRGgagrahaNeneti / ucyate-' cAnukRSTamuttaratra nAnuvartata ' ityabhiprAyaH / cazabdaH samuccitau, jJAnAdayo labdhyantAH samyaktvAdayazca / kSAyopazamiko'STAdazadhA // ___ adhunA bhASyArthaH-jJAnaM caturbhedamityudezabhASyam, matijJAnamityAdinirdezaH, etAni ca lakSaNavidhAnataH prathame vyAkhyAtAni, samprati tu niyamamAtra bhAvasyAvadyotyate / atra ca matyAdicatuSTayajJAnAvaraNIyakarmaNAM sarvopaghAtIni dezopaghAtIni ca phaDakAni, tatra sarveSu sarvaghAtiphaDakeSu dhvasteSu dezopaghAtiphaDakAnAM ca samaye samaye vizuddhathapekSya bhAgairanantaiH kSayamupagacchadbhirdezopaghAtibhirbhAgazvopazAntaiH samyagdarzanasAhacaryAjjJAnI bhavati, taccAsya kSayopazamajaM jJAnacatuSTayamucyate, itizabdaH kSAyopazamikajJAneyattApratipattyarthaH / ajJAnaM tribhedamityuddezaH, matyajJAnAdi nirdezaH, jJAnameva mithyAdarzanasahacaritamajJAnam, kutsitatvAt kAryAkaraNAdazIlavadaputravad vA, ajJAnatA ca prapaJcataH prathame pratipAditA, mithyAdRSTeravadhirvibhaGga ucyate, bhaGga:-prakAraH, kutsArtho virupasargaH, vigArhato bhaGgaH vibhaGgaH, vibhaGgaM ca tajjJAnaM ca vibhaGgajJAnam , atra vibhaGgazabdena kutsA gateti na jJAnazabdAdau nayogastena vibhaGgajJAnam / tadetat trividhamapi jJAnAvaraNakSayopazamajamavaseyam / ajnyaaneyttaapricchedaarthmitishbdH| darzanaM tribhedamityuddezaH, cakSudarzanamityAdi nirdezaH, cakSuSA darzanam-upalabdhiH sAmAnyArthagrahaNaM skandhAvAropayogavat tadahajotavAladArakanayanopalabdhivad vA vyutpannasyApi, acakSurdarzanaM-zeSendriyaiH zrotrAdibhiH sAmAnyArthagrahaNam , avadhiTagAvaraNakSayopazamanAd vizeSagrahaNavimukho'vadhidarzanamityucyate niyamatastu tat samyagdRSTi 1'naprayogaH ' iti ga-TI-pAThaH / MAITHIL EHAVITHHTHHAL ITY Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 145 svAmikam , evametat trividhamapi darzanAvaraNakarmaNaH kSayopazamAdupajAyata iti / atra apIti zabdaH kSAyopazamikadarzaneyattAdhigamArthaH / labdhayaH paJcavidhAH ityamunA vivaraNena yathAsakhyamupadarzayati-dAnalabdhirityAdinA bhASyeNa, AdizabdAkSiptAH prativiziSTA eva lagvIrupavarNayati, anekarUpatvAllabdhInAm / / nanvanantarasUtranirdiSTAH pratipadametA eva grahISyante na punarupAdeyA iti ucyate-ata eva sUtre nopAttAH, pratipadavivaraNe punarna doSaH kazcit , yathA yathA suvivRtaM bhavati tathA tathA vivRNoti / etAH paJcApi labdhayo'ntarAyakarmaNAM kSayopazamAd bhavanti, samyaktvamanantAnubandhikaSAyadarzanamohakSayopazamAdAviakAsti, cAritramapi darzanamohakaSAyadvAdazakakSayopazamAjjAyate sakalaviratilakSaNam , saMyamazvAsAvasaMyamaca saMyamAsaMyamaH-saGkalpakRtAt prANAtipAtAnivRttirArambhakRtAdanivRttiH tathA mRpAvAdAdiSvapi yojyam / saGkhapato dvAdazavidhaH zrAvakadharmaH saMyamAsaMyamo vyAvRttipravRttilakSaNaH / sa ca darzanamohApohAdanantAnubandhyapratyAkhyAnakaSAyASTakakSayopazamAjAyate / itizabdaH kSAyopazamikabhedeyattApratipAdanArthaH / etat pratipadamuddiSTAH / aSTAdazeti saGkhyAvacchinnAH / kSAyopazamikA iti zeSabhAvavyudAsaH / bhavanalakSaNAstvete bhAvAH prAduSpyantIti // 5 // audayikastvekaviMzatividhAna uddiSTaH, so'dhunA bhaNyatesUtram-gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatva lezyAzcaturuyekaikaikapaDbhedAH // 2-6 // bhA0-gatizcaturbhedA-nAraka-tairyagyauna-mAnuSya-devA iti / kaSAyazcatu bhadaH-krodhI, mAnI, mAyI, lobhiiti| liGga tribhedaM-strI, pumAn, bama 21 bhedA napuMsakamiti / mithyAdarzanamekabhedaM, mithyAdRSTiriti / a jJAnamekabhedaM, ajJAnIti / asaMyatatvamekabhedaM, asaMyato'virata iti / asidvatvameka bhedaM, asiddha iti / ekabhedamekavidhamiti / lezyAH SaDbhedAH- kRSNalezyA, nIlalejhyA, kApotalezyA, tejAlezyA, pAlezyA, zuklaleiyA / ityete ekaviMzatirauyikabhAvA bhavanti // 6 // ___TI0-gatikaSAyetyAdi sUtram / gatyAdInAM lezyAntAnAM dvandvaH / caturAdInAM intAnAM dvandvagarbho bahuvrIhiH / evamiyamekaviMzatiraudayikabhedAnAmavaseyA // nanu ca bahavo'sagRhItAH karmabhedAH prApnuvantyaudayikAH, tvayA ca parisakhyA kriyate, darzanAvaraNe jAvannidrAdipaJcakaM vedanIyamubhayaM mohanIye hAsyAdiSaTkaM AyuzcaturvidhaM nAmakarma sakalam , gatirupAttA kevalaM tatratyA, gotramubhayamapi, sarve ete audayikA bhAvAH tat kathameSAM parigaNanena saGgrahaH ? ucyate-ajJAnagrahaNAnidrAdipazcakamAkSiptam, yato jJAnadarzanAvaraNa 'tiryak ' iti kha-pAThaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 darzanamohanIyodayAdajJAnaM bhavati, gatigrahaNAcchepanAmabhedAH gotravedanIyAyUMSi cAkSiptAni, yasmAd gatirAyuSkajAtyAdinAmagotravedanIyAnAmanyatamAbhAve'pi na sambhAvyate, bhavadhAraNakAraNatvAt eSAM karmaNAmiti, tathA liGgagrahaNAd hAsyAdipaTrakagrahaNam, hAsyAdipaTrakasya liGgopagrahakArakatvAt , kaSAyagrahaNAd vA hAsyAdiparigrahaH, yasmAdete nava nokapAyAH kapAyasahavartitvAducyanta iti // nanu ca karmaprakRtibhedAnAM dvAviMzatyuttarazataM prakRtigaNanayA prasiddhamAmnAye, na ca tatra lezyAH paripaThitAstat katham 1 / ucyate-vakSyate nAmakarmaNi manaHparyAptirnAma, paryAptizca karaNavizeSo yena manoyogyAn pudgalAnAdAya cintayati, te ca manyamAnAH pudgalAH saha karaNena manoyoga ucyate, manoyogapariNAmazca lezyAH, tAzca nopAttAH sUtrabhASyayorihottarottarabhedatvAditi / apare manyante-karmASTakodayAdasiddhatva eva lezyA grAhyAH, tadetat sarva sUtrakAreNa lAghavamicchatA lezata upAttaM na sAkSAt // adhunA bhASyamanusriyate-gatizcaturbhedA nArakAdicaturvidhaparyAyotpAdanavyapadezakAraNasamarthaM yat karma tad gatizabdenocyate, tasya karmaNa udayAdayaM nirvartate bhAvo nArakAdiH narakagatinAmakarmodayAnnAraka ityevaM sarvatra, AtmagatinAmakarmaNozcAbhedamabhisandhAyAcAryeNa prekSApUrvakAriNA nAraka iti niradezi, na tu narakagatimAtramaudayikasya jIvasvatattvapratipAdanArtham, itizabdaH srvbhedaantessviyttaaprdrshnaarthH| kapaH-saMsArastasyAyamupAdAnakAraNavizeSaH kaSAyaH / sa caturthI krodhAdistadudayAt krodhyAdivyapadezaH / atrApi jIvasvatattvapratipattaye krodhIti vyapAdezi na krodha iti / liGgaM tribhedaM-strItvAdi, tacca lInatvAlliGgamucyate, yasmAt purupaliGganirvRttAvatiprakaTAyAmapi kadAcit strIliGgamudeti na ca spaSTaM bahirupalabhyate napuMsakaliGgaM vA, tathA striyAH svaliGganirvRttAvatispaSTAyAmeva jAtucit punnapuMsakaliGgodayaH, napuMsakasyApyevaM svaliGganirvRttAvuttarakAlabhAvinI kadAcit puMstrIliGge bhavato na ca nirvRttito lakSyate, kapilavaditi sarvatra yojyam / etadeva trividhaM liGgaM veda ucyate, yasya karmaNa udayAta pauMsnaM straiNaM napuMsakatvaM ca bhavati talliGgam , atrApyabhedena nirdezaH pumAn, strI, npuNskmiti| mithyAdarzanamekabhedaM tattvArthAzraddhAnalakSaNam , yasya karmaNaH udayAnna kiJcit tattvaM zraddhatte tanmithyAdarzanam // nanu ca abhigRhItAnabhigRhItasandehatastridhoktam, ucyate-sarvatrAzraddhAnalakSaNaM na bhidyata ityekabhedamuktam, atrApyabhedopacArAt mithyAdRSTiriti / ajJAnamekabhedaM jJAnadarzanAvaraNasarvaghAtidarzanamohanIyodayAdajJAnamanavabodhasvabhAvamekarUpam, tathaivAbhedamAdhAya manasi vyapAdizad ajJAnIti / asaMyatatvamekabhedaM sajjvalanavarjakaSAyadvAdazakodayAdasaMyatatvamekarUpam , atrApyabhedena nirdezaH paryAyatazca asaMyataH avirata iti / asiddhatvamekabhedaM vedanIyAyurnAmagotrodayAdasiddhatvamekarUMpam, tathaivAbhedAdasiddha iti pradarzitam / ekabhedamityasya paryAyAntaraM kathayati paryante 1'triyate' iti kh-paatthH| 2 uktametat 113 tame pRSThe / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 7 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 147 sarvatra sambandhanArtham-ekavidhamiti, vyAkhyAdharmazvAyaM paryAyAntarakathanamiti / lezyAH pahabhedAH / lizyanta iti lezyAH, manoyogAvaSTambhajanitapariNAmaH, AtmanA saha lizyate ____ ekiibhvtiityrthH| anekatve'pi pariNAmasya paristhUrakatipayabhedakalezyAsvarUpam / vAsvapa thanameva sujJAnatvAt kriyate, na tvazeSapariNAmabhedAkhyAnamazakyatvAt , ityAha-paibhedA iti / samprati tAratamyavizuddhikramamAvirbhAvayan paThati-kRSNalezyetyAdi / kRSNA cAsau lezyA kRSNalezyA, sarvatraivamAyojyam / lezyeti pariNAma uktaH sa kathaM kRSNAdivarNasambandhI syAdAtmanaH / ucyate-dvividhA lezyA dravyabhAvabhedataH / tatra dravyalezyAH kRSNAdivarNamAtram, bhAvalezyAstu kRSNAdivarNadravyAvaSTambhajanitA pariNAmakarmabandhanasthitarvidhAtAraH, zlepadravyavad varNakasya citrAdyArpatasyeti, tatrAvizuddhotpannameva kRSNavarNastatsambaddhadravyAvaSTambhAdavizuddhapariNAma upajAyamAnaH kRSNalezyeti vyapadizyate / AgamazcAyaM-"jallessAiM davAI AdiaMti tallesse pariNAme bhavati" (prajJA0lezyApade ) / tathA nIlavarNadravyAvaSTambhAnnIlalezyA, nIlalohitavarNadvayayogidravyAvaSTambhAt kApotalezyA, lohitavarNadravyAvaSTambhAt tejolazyA, pItavarNadravyAvaSTambhAt pItalezyA, zuklavarNadravyAvaSTambhAt zuklalelyA, varNAzuddhayapekSyA bhAvAzuddhiH tacchuddhayapekSyA bhAvazuddhiriti / tejolezyAyAH zubhapariNAmApekSA iSTA iSTatarA iSTatamA ceti / kApotalezyAyAH prAtilomyenAniSTapariNAmApekSA aniSTA aniSTatarA aniSTatamA ceti / AsAM ca paNNAmapi lezyAnAM jambUvRkSaphalabhakSa[ka] dRSTAntenAgamaprasiddhena grAmadAhakapuruSaSaTkena ca prasiddhirApAdyA, evaM sarvAn bhedAnAkhyAyopasaMharati-eta ityAdi / ekaviMzatirevAnyUnAdhikA bhAvAH karmodayApekSAH prAdurbhavantIti // 6 // pAriNAmikastribheda uddiSTaH, sa ucyate sUtram--jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca // 2-7 // bhA0-jIvatvaM, bhavyatvaM, abhavyatvamityete trayaH pAriNAmikA bhAvA ... bhavanti / AdigrahaNaM kimarthamityatrocyate-astitvaM, anyatvaM, 3 bhedAH pa 'NAmikAH kartRtvaM, bhoktRtvaM, guNavattvaM, asarvagatatvaM, anAdikarmasantAnapaddhatvaM, pradezavattvaM arUpatvaM, nityatvamityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA bhavanti, dharmAdibhistu samAnA ityAdigrahaNena sUcitAH / ye jIvasyaiva vaizeSikAste svazabdenAktA iti / ete paJca bhAvAstripaJcAzadbhadA jIvasya svatattvaM bhavanti, astitvAdayazca // 7 // kizcAnyat / / TI-jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca / atra bhAve tvapratyayaH pratyekamabhisambadhyata iti pradarzayannAha-jIvatvamityAdi / jIvabhAvo jIvatvaM svArthiko bhAvapratyayaH / 1 . vizeSakAste ' iti ga-pAThaH / 2 yallezyAni dravyANyAdadate tallezyaH pariNAmo bhavati / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 jIva eva jIvatvamasaGkhyeyapradezAH cetaneti, bhavyA siddhiryasyAsau bhavyaH, uttarapadalopAd bhImAdivat, bhavya eva bhavyatvam, abhavyaH siddhigamanAyogyaH kadAcidapi yo na setsyati abhavya evAbhavyatvam // nanu vandhyAputro'pyevamabhavyaH syAt, naitat , kutaH? tulyAdhikaraNe'nyasmin naJayogAdabrAhmaNavat / etenAkAzAbhavyatvaM pratyastam , itizabdo vyavacchinatti, bhAvatrayamapyasAdhAraNyena jIvasya / ete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavantItyanena bhASyeNaitat pratipAdayati-na karmakRtAH, svAbhAvikA ete jIvasya trayo'pi bhavanti / AdigrahaNaM kimarthamiti praznayataH ko'bhiprAyaH ? evaM manyate-dvinavASTAdisUtreNa (a0 2, sU02) tripaJcAzad bhAvabhedA niyatAH, tadyadi santyanye'pi tatazcAniyataH saGkhyAbhedaH, tathA cAnarthakaM sUtram, atha tAvanmAtrA eva na santyanye tato'narthakamAdigrahaNamataH pRcchati, atrottaramucyate-dvinavASTAdisUtreNa jIvavartina eva tripaJcAzada bhedAH saGgrahItA iti saGkhyAniyamo na bhidyate, na cAnarthakyaM sUtrasya, jIvavArtano'jIvavartinazca (ye) sAdhAraNAH pAriNAmikAste tatra nopAttAH, tadupAdAnAyedamAdigrahaNam / atastAn darzayatiastitvAdinA bhASyeNa ||astitvN bhAvAnAM maulo dharmaH sattArUpatvam, taccAtmano jJAnAastitvAdayaH disadbhAvAt prasiddhamapahnotumazakyamAdAvupanyastam, idaM ca paramANvAdI sAdhAraNAH nAmapi sAmAnyam / anyatvamiti zarIrAdAtmanaH, tadvilakSaNatvAt paralokasadbhAvAcAvazyamanyatvamabhyupeyam, tathA'NvAdInAmapi paraspareNAsti / kartRtvamiti zubhAzubhakarmaNo nirvartakatvaM yogaprayogasAmarthyAt, kartRtvAdeva ca bhoktRtvaM svapradezavyavasthitazubhAzubhakarmakartRtvAt , kartRtvaM sUryakAnte'pi savikiraNagomayasaGgamAdupalabhyate'gninivRttau ataH sAmAnyam, bhoktRtvaM madirAdiSvatyantaprasiddhaM bhukto'nayA guDa iti / krodhAdimattvAt guNavattvaM jJAnAdyAtmakatvAd vA, paramANvAdAvapi guNavattvamekavaNoditvAt samAnam / tvakparyantazarIramAtravyApitvAt asarvagatatvaM saMsAryAtmanaH, muktasyApi samantataH parimitatvAt svadehapramANatribhAgahInAvagAhAtmakatvAdasarvavyApitA, paramANvAdibhistulyA / anAdikarmasantAnabaddhatvamiti avidyamAnAdikarmasantatyA veSTitaH saMsArI saMsRtau paryaTatIti, na mukta iti yathAsambhavametad yojyam / kArmaNazarIramapyanAdikarmasantAnabaddhamiti sAmAnyaH cetanAcetanayordharmaH / pradezavattvaM tu lokAkAzapradezaparimANapradeza eka AtmA bhavati, dharmAdidravyasAmAnyametat / arUpatvamiti rUparasagandhasparzavirahitatvAdAtmanaH, taccAkAzAdibhistulyam, nityatvamiti 'tadbhAvAvyayaM nityam' (a05, sU030) iti vakSyate, nityazca tato jJAnAdisadbhAvAdayamAtmA, tulyaM caitadAkAzAdibhiH / evamete daza dharmAH sAdhAraNA bhASyakRtopadarzitA AdizabdAkSiptAH / punarapyAdigrahaNaM kurvan jJApayatyatrAnantadharmakamekam , tatrAzakyAH prastArayituM sarve dharmAH pratipadaM, pravacanajJena puMsAM yathA 1'praznayati' iti ga-pAThaH / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 8] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sambhavamAyojanIyAH, kriyAvatvaM paryAyopayogitA pradezASTakanizcalatA evamprakArAH santi bhU __yaaNsH| apiH mamuccaye / evamprakArAzca anAdipAriNAmikA bhavanti kriyAvatva ". jIvasya bhAvAH, dharmAdibhistu samAnA ityAdigrahaNena suucitaaH| evamAdayo'pItyAdi bhASyam / evamprakArA-evamAdayaH kriyAvattvaprakArAH, dharmAdibhiriti kacid , pudgaladravyaM yathAsambhavamupadarzitameva, tathA kecidAtmana eva vaizeSikA AdizabdenAkSipyante paryAyopayogitAdayaH / tuzabdo vizeSakaH / dharmAdiviziSTAstatsamAzca / itiH prismaaptau| ayamAdigrahaNArthasyAdigrahaNena sUcitAH iti gamayati vidhRtamarthamanena granthena // ye jIvasyaivetyAdi grantha Atmana evAsAdhAraNA ye dharmA jIvabhavyAbhavyatvalakSaNAsta iha sUtre svazabdena yo yasya vAcakaH zabdo jIvAdistenaivoktA iti / etenAdizabdasya tritayaparyantavartitvaM vyAkhyAtam , anyathA jIvatvAdIni ceti sUtraM syAt / mUtraparyantavartI cazabdaH smuccye| samyaktvacAritrAdayo jIvasya svatattvaM jIvatvAdayazca svatattvamiti / ityete paJca bhAvA ityAdi bhASyam / itizabdaH sakalabhAvopasaMhArArthaH, eta iti pratipadaM ye uddiSTA aupazamikAdayaH paJcaivA'nyUnAdhikA bhAvAH paryAyAntarANyAtmanaH tripaJcAzadbhedA yeSAM te tripaJcAzadbhedA bhavanti AtmanaH svatattvaM, dvinavASTAdimUtre (a0 2, sU02) ca saGkhyA prAka niyatA sevAnenopasaMhRteti / ete ca bhAvavikalpA jIvAnAM yathAsambhavamAyojyAH, na sarve sarvepAmiti, kSAyikapAriNAmikAveva siddhAnAm , aupazamikavarjA nArakatiryagyonInAm, devamanuSyANAM paJcApi, na tvaupazamikakSAyike samyaktvacAritre vA yugapad bhavata iti, evamayamAtmA pariNAmairebhiraupazamikAdibhiryuktaH pariNAmI dravyamiti nizvetavyaH, nahi zraddhAnAdilakSaNAH pariNAmAH kenacid ghaTAdidhUpalabdhapUrvAH, tasmAdeSAM bhAvAnAmavazyaM kenacidanvAyanA padArthana bhavitavyam , sa cAtmeti // 7 // . ' adhunA dvitIyapraznamatibahugranthapratAnavyavacchinna nusandadhAna Aha-kizcAnyaditi / bhAvapazcakamavyApitvAnna paritopamAdhAtumalamasya zrotuH pazyannAcAryaH sakalajIvapadArthavyApIdamavyabhicAri trikAlaviSayaM lakSaNamAtmano nirdidikSuH sambandhayati bhAvapaJcakAd anyacca-kiM lakSaNamasyAvyabhicArIti yadaprAkSIt tadidamucyate sUtrama-upayogo lakSaNam // 28 // bhA0-upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati // TI0-upayogo lakSaNaM bhavati jIvasyetyetAvad bhASyamasya sUtrasya / upayogaH upalambhaH, jJAnadarzanasamAdhiH jJAnadazanayoH samyak svaviSayasImAnuupayogasya lakSaNatA llaGghanena dhAraNaM samAdhirucyate, athavA yuJjanaM yogaH-jJAnadarzanayoH __pravartana viSayAvadhAnAbhimukhatA, sAmIpyavartI yoga upayogo nityasambandha ityarthaH / lakSyate'neneti lakSaNam, upayogena lakSyata iti / jIvasyeti karmalakSaNA iha 1'sadRzAzca ' iti sv-paatthH| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 SaSThI draSTavyA / upayogenopalabhyate iniyAvat / samudAyArthastvayam-sAmAnyavizeSAvabodhadarzanAnizcIyate'styatrAtmA yasyAmU sAmAnyavizeSAvabodhI, na cAsti kazcit kacijjIvo yasya na staH sAkArAnAkAropayogAvityato'napAyIdaM lakSaNamasya jantoH, AgamazvAyam-"sacajIvANapi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugghADiyao" ( nandI0 mU0 42 ) / sarvajIvAnAmapIti azepasarvakagrahaNena saMsAriNAM parigrahaH pRthivIkAyAdInAm , apiH sambhAvanAyAM, Namiti vAkyAlaGkArArthaH, akSaramiti sAmAnyavizeSarUpo'vabodha tasyAnantabhAgo'vabodhasya nityameva-sarvadA udghATaH-prakAzo nirAvaraNaH, yasmAt sakalatrailokyAntavartino'pi hi pudgalAH karmatayA pariNatAH santo'pi na samAvarItumalamekasyAtmanaH sarvAtmanA'vabodham , yathA ca nitAntaghanapaTalapihite'pi saviturmaNDale jyotirlezaH kiyAnapi cakAstyeva, na sarvathaiva praNazyati tathA''tmano'pyavabodhalezaH sphuratyeva kiyAnapi sarvadA, yadi cAvRNuyuste pudgalAH sarvAtmanA tato nijavitaiva syAdAtmanaH, tasmAd yA ca yAvatI ca mAtrA'' varataH prabodhasya sarvajIvavartinI svabhAvAdeva nirAvaraNA samasti upayogasya nityatA sya sA ca sarvajaghanyopayogamAtrA prathamasamaye sUkSmanigodAparyAptAnAmeva - bhavati, tataH paraMtu saivopayogamAtrA zepaikendriyadvitricatuHpaJcendriyabhedena bhidyamAnA sambhinnazrotratvAdilabdhikalApena ca labdhinimittakaraNazarIrendriyavAmanaH sApekSA pravardhamAnA nAnArUpakSayopazamApAditavacitryA'vagrahAdibhedAt savekSayamavApya sakalajJeyagrAhiNI parAM vizuddhikASThAM samAsAdayati kevalajJAnasaMjJitAm , ata eva jIvastrabhAvacaitanyavizeSANAM sarveSAM pramANAkhyAnAmupayogarUpANAM svasaMvedyatvamavazyamabhyupagantavyam, uttarakAlaM tadanusmAraNopapatteH, anusmaraNaM hIdaM svayamanubhUtasyArthasya dRSTaM nAnyathA, tasmAjjJAtvA yo'nusmaratyuttarakAlaM sa eka AtmA'nvayI pratipattavyaH / na khalu jJAnasmRtI bhinnapadArthAdhAre kacid dRSTe, tasmAdastyeka Atmeti, tathA paratra hitAhitaprAptiparihAraviSayAM kriyAM dRSTvA buddhipUrvakatvAnumAna svadeha iva, tAzca buddhayaH pramANa jIva ityeko'rtha iti / yathA''ha-"AyA bhaMte! nANe aNNANe ? goyamA! AyA siya nANe siya aNNANe, NANe puNa niyamA AyA" ( bhagavatyAM ) / buddhirUpasya cAtmano'numAnagamyatvamavaseyam, svadehe ca kriyA buddhipUrvA svAnubhavasiddhA, tatkriyAjanite ca sukhaduHkhe, rUpAdharthajJAnAni cAnubhavasiddhatvAt pratyakSapramANavipayatvaM buddhInAm, sa eva cAtmeti, svadehavyApI svAtmA, paradehavyApI para iti / tathA zarIrakAraNayoH zukrojasodhAtvindriyAGgopAGgAdipariNAmagaterabhisandhimAnAhAnumIyate, tathA''hArapariNAmitvAt tacchavazarIra kenApyabhisandhimatA kApi gacchatotsRSTaM, sa cotsraSTA''tmeti nizcIyate, evamayamupayoga 1sarvajIvAnAmapi akSarasyAnantabhAgo nityamudghATitakaH / 2'vA' iti kh-paatthH| 3 AtmA bhadanta / jJAnaM ajJAnaM ? gautama | syAt jJAnaM syAt ajJAna, jJAnaM punarniyamAdAtmA / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAnAda sUtra 9] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam lakSitaH kartA bhoktA cAtmA'dhyavasAtavyaH / athAtra para Arekate-jJAnarUpa jJAnasvabhAvatve'pi AtmA cet anavaratameva kasmAnna pazyati so'rthAn ? jAnAnaM hi pa jJAnamucyate, jJAnaM ca na jAnIte ca vipratiSiddhamidam , AtmA ca jJAnarUpo'taH sarvadA tena jAnAnenaiva bhavitavyam , na jAtucidanyatheti, kasmAda vijJAnAtmakatve pUrvApalabdhArthaviSayamasya vismaraNamavinaSTajJAnasya sato bhavati ? kiM vA kAraNamavyaktabodho bhavatyAtmA ? nAvyaktamiSyate jJAnamupalabdhisvarUpatvAt , na ca jJAnAtmakatvAt saMzayenAsya kadA cedutpattavyam , azeSaviSayagrahaNaM ca syAt niraGkuzatvAjjJAnasyeti ? atrocyatejJAnAtmatve satyapi nAnavaratopayogaprasaGgaH, katham ? karmavazAdayamAtmA sarvapradezeSu pradezASTakamapahAya madhyavartipiTharAntarvartijvalanajvAlAkalApataptodvartamAnavArivaccalaH satatameva kRkalAzavadarthAntareSu pariNamate, anavasthitoddhAntamanastvAcca kathamupayujyeta sa ciramekasminnarthe ? svabhAvAdeva copayogasthitikAlo'ntarmuhUrtaparimANaH prakarSAd bhavati, jJAnAvaraNakarmapaTalAvacchannatyAca na sarvadA'vaiti, yathA prakAzamayatve'pi bhAsvAn bahalAbhrapaTalAbhibhUtamUrtina prakAzate spaSTaM tathA'yamAtmeti, smRtirapyata eva nAvazyambhAvinI bhavati tasyeti pratyetavyam / avyaktabodhasaMzayAsarvArthagrahaNAni cAvaraNazIlajJAnAvaraNakarmasadbhAvAdabhyupeyAni, yadA ca labdhirUpAntaHkaraNedriyAbhogikAnAbhogikavIryasampannasya jJAnAvaraNakSayopazamo bhavati karaNAnurUpastadA ca jJAnaM tatkSayopazamAnurUpamAvirbhavati, labdhyanurUpakaraNavIryAnusAritayA, vIryApagame ca punarapi tadeva karmAvRNoti sadyastamAtmAnaM prAgapAkIrNazavalamalAnAmapAmacchatvamiva, puruSakAravyApAroparamasamanantarameva zaivalapaTalAni yathA punarAcchAdayanti, yathA vA bhasmAdyanekadravyoddhRSTavimaladarpaNatalamAgantukazyAmikAmalImasamAzu jAyate tathA'syAtmano muhurmuhurjJAnAvaraNajaladhau nimajanonmajane kurvataH spaSTaH spaSTataraH spaSTatamo malImaso malImasataro malImasatamazca bodhaH prAdurasti, abhyantarIkRtobhayavizeSasAmarthyasthityutpattivyayAnekadharmAjahadvRttiH so'yamAtmA prakAzasvabhAvatigmAMzuriva caitanyasvatattvaH svaparavibhAsI sAkArAnAkAropayogadvayalAJchano'stIti pratipadyadhvamapAstasamastazaGkamiti // 8 // ____ etAvajjIvasvatattvaM vicAryam , nAtaH paraM kiJcidasti svanimittAnAM paranimittAnAM ca jIvadharmANAmabhihitavyatirekeNAsambhavAt , sa copayogo yAvatA bhedena vartate tAvatA sagRhyate'dhunetyata Aha sUtram-sa vividho'TacaturbhedaH // 2-9 // bhA0 --sa upayogo dvividhaH-sAkAro'nAkArazca / jJAnopayogo darzano payogazcetyarthaH / sa punaryathAsaGkhyamaSTacaturbhedo bhavati / jJAnoupayogasya bhedAH payogo'STavidhaH-matijJAnopayogaH, zrutajJAnopayogaH, avadhi Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 jJAnopayogaH, manaHparyAyajJAnopayogaH, kevalajJAnopayoga iti, matyajJAnopayogaH, zrutAjJAnopayogaH, vibhaGgajJAnopayoga iti / darzanopayogazcaturbhedaH, tadyathA-cakSu. darzanopayogaH, acakSurdarzanopayogaH, avadhidarzanopayogaH, kevaladarzanopayoga iti // 9 // TI-sa dvividho'STacaturbhedaH, tacchabdena bhASyakAro'nantaramupayoga samba ndhayati, sa upayogaH sakalajIvarAzezcihnabhUto dvividho-dviprakAro tacchabdasya sArthakatA na bhavati / apare punastacchabdaM nAdhIyate'nantaratvAt kila sa eva sambhantsyate nArthastatpAThena, tadetadayuktam , anyatrApi hi tacchabdopanyAse'nantara eva saMmbadhyeta tatazca na kacit tacchabdaH prayoktavyaH syAt, tathA ca 'kAyavAGmanAkarma yoga', 'sa AsravaH' (a0 6, sU0 1-2 ) iti, 'sakapAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte', 'sa bandhaH' (aM08, mU0 2-3) iti / punasta evAhuH-nahi yogaH bhedyatvena vivakSitaH kintvAsravatA vidhIyate yogAnAM tatra, ayaM punarupayogoM vibhitsitastatra kimanyaH syAd yo dvividhatvAdinA bhidyeta ? tathetaratrApi pudgalAdAnasyAtmasAtkRtasya bandhavidhAnam, ato na samAnam / ucyate-kaH khalvayaM niyamo yatra bhedavidhistatra tacchabdo na prayujyate iti ? rucimAtramevamaGgIkRtaM syAt , avigAnena ca bhASyamevaM paThyate-sa upayogo dvividhastadetadagamitaM syAt , tasmAdastu tacchabdaH / dvividha evopayogo bhavatItyavadhAryate mUlabhedataH, tacca dvaividhyaM AcAryaH spaSTayatisAkAro'nAkArazceti / AkAro-vikalpaH saha AkAreNa sAkAraH, anAkArastadviparItaH, nirvikalpa ityarthaH / etad vyAkhyAnamanye'pavadante-sAkArAnAkArayoryatkevaladarzane zaktyabhAvaH prasajyate manaHparyAye ca darzanaprasaGgaH, tayohi ghaTAdira sAmAnyagrahaNe'pi jJAnameva tanna darzanamiti, tasmAdAkAro liGgam, zabdArthaH snigdhamadhurAdizaGkhazabdAdiSu yatra liGgena grAhyArthAntarabhUtena grAhyekadezena vA sAdhakenopayogaH sa sAkAraH, yaH punarvinA liGgena sAkSAt so'nAkAraH, evaM sati pUrvakaM doSadvayaM parihataM bhavati, tadetadayuktam , yat tAvaducyate-kevaladarzane zakyabhAvaH prasajatIti kA punarasau zaktiH ? yadi tAvad vizeSaviSayaH paricchedaH zaktizabdavAcyastasyAbhAvazvodyate tato'bhilaSitameva sagRhItaM syAt / atha sAmAnyArthagrahaNazaktyabhAvazcodyate tatastasya darzanArthataivAnupapannA syAt , kiM hi tena dRzyate ? yadapyuktaM manaHpayoye darzanaprasaGga iti tadAgamAnavabodhAdayuktam / na hyAgame manaHparyAyadarzanamasti, caturvidhadarzanazravaNAt , AgamaprasiddhaM cehopaniyadhyate, na svamanIpikA prata sAkArAnAkAra 1 'sambadhyate' iti k-v-paatthH| 2 'manye evaM vadanta ' iti ka-stra-pAThaH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 9 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam nyata iti / manaHparyAyajJAnino hi bhagavatyAmAzIviSodezake (za08, u02, sU0321) dve trINi vA darzanAnyuktAni, ato gamyate yo manaHparyAyavidavadhimAMstasya trayamanyasya dvayam , anyathA hi trayamevAbhaviSyaditi / tatrAgamaprasiddhasya vyAkhyA kriyate-nirvikalpo'rtho'nAkArArthaH yad darzanaM tannirvikalpam , ato na manaHparyAyadarzanaprasaGgaH, tasmAt tadevAstu pUrvavyAkhyAnam, paryAyAH-vikalpAstaiH sahavarti sAkAram , anAkAramAlocanamAnaM nirvikalpakamiti / upayogakramazca draSTavyaH-prAganAkAraH pazcAt sAkAra iti, pravRttau kramaniyamaH, yatastu nAparimRSTasAmAnyo vizeSAya dhAvati / yadyevaM tataH sUtramitthamadhyeyaM-sa dvividhacaturaSTabheda iti / ucyate-pAramarSapravacanaprasiddhakramAnuvRttyA sUtraM nyavanIta sUtrakAraH"kativihe NaM bhaMte ! uvaoge paNNatte ? goyamA! duvihe paNNatte, taMjahA-sAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya" ( prajJA0 pa0 29, sU0 312 ) / athArpa eva kaimarthakyAt kramabhedaH ? / ucyate-bahubhedatvAd bahuvaktavyatvAca prAk sAkAropanyAsastato'nAkAraH svalpamedavaktavyatvAt , matyAdijJAneSu ca vyAkhyAteSu prAyazcakSurdarzanAdyapi vyAkhyAtameveti yatkizciduttaratra vyAkhyeyaM syAt, ato'pi yujyate prathamataH sAkAropayoga iti / cazabdaH samucitau / sAkAracopayogo'nAkAropayogazca / etadevopayogadvayaM prasiddhataravAkyAntareNa nirUpayannAha-jJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH / etAvAnupayogo bhavan bhaved yaduta jJAnarUpo dazenarUpazceti, nAto'nya upayogaH samasti // nanu ca jJAnadazenA . bhyAmarthAntarabhUta upayogo'styekAntanirvikalpaH, evaM ca vigrahagatiupayoge jJAnadarzanabhinAyA nirAsA prAptAnAM jJAnadarzanopayogAsambhave'pi jIvalakSaNavyAptiranyathA hyavyA pakaM lakSaNaM syAt , teSAM hi dravyendriyamanasAmabhAvAdupayogo'styekAntanirvikalpaH, evaM ca vigrahagatiprAptAnAM jJAnadarzanopayogAsambhave'pi tannimittaM matijJAnaM nAsti, tatazca tatpUrvakaM zrutamapi na sambhavati, atasteSAM jJAnadarzanopayogAmAvAdajIvatvaM syAditi, tadetat sarvamayuktamuktam , svasiddhAntAnavabodhAt , iha pravacane matyAdIni labdhita upayogatazca cintyante, tatra samyagdRSTeravirato jaghanyataro'ntarmuhUrtapariNAmakAlaM prakarSataH SaTSaSTisAgaropamANi sAdhikAni labdhimaGgIkRtyAdhItaH, upayogato'ntarmuhUrtameva jaghanyotkarSAbhyAm, mithyAdRSTeranAdimatyajJAnAdi kasyacit, kasyacit tu sAdi bhavati labdhitaH, upayogatastu tasyApyantarmuhUrtamavasthAnam, tatra yadetaducyate dravyendriyamanasAmabhAvAnmatijJAnaM nAsti tatpUrvakaM zrutamapi nAsti tanmithyA, Agamavirodhazca"jAissaro u bhagavaM, appaDivaDiehiM tihiM u nANehiM" (Ava0ni0 Rssbhjnmaadhikaare)| yadi tadA matizrute na staH kathamapratipatitajJAnazrucyuve bhagavAn nAkapRSThataH ? / tathA'munA' 1 katividho bhadanta ! upayogaH prajJaptaH ? gautama ! dvividha upayogaH prajJaptaH, tad yathA-sAkAropayogazvAnApAropayogazca / 2 jAtismarastu bhagavAn , apratipatitaitribhimA'nairyukta eva / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tattvArthAdigamasUtram [ adhyAyaH 2 pyAcAryeNoktam-'jJAnaiH pUrvAdhigataiH ' (sambandha-kA0 12) ityAdi, tathA bhagavatyAmAzIviSoddezake (za08, u02, mU0 319) " apajjattagANaM bhaMte ! jIvA kiM nANI aNNANI? tinni goyamA! nANA tinni aNNANA bhayaNAe", tathA tasyAmevaikonaviMzatizate "maiaNNANI NaM bhaMte ! matiaNNANabhAveNaM kiM paDhame apaDhame 1 goyamA ! no paDhame apaDhame, evaM suaaNNANIvi" // nanu cAgama evopayogAtmA jJAnadarzanavyatirikta uktaH, bhagavatyAM dvAdazazate-dravyakaSAyayogopayogajJAnadarzanacaraNavIryAtmAno'STau bhavanti, atra copayogAtmA pRthagupAttaH, sa ca vigrahagatau jIvAnAM bhaviSyati, etadapi vArtam ,yasmAt tasminnevAtmA'STakAdhikAre (za012, u010, sU0467 ) uktam-" jassa daviyAtA tassa uvayogAtA NiyamA atthi, jassa uvayogAtA tassa nANAyA vA dasaNAyA vA NiyamA asthi" evaM sUtre'tispaSTe'pi vibhakte na vidmaH kuta idaM teSAM mohamalImasadhiyAmAgatam ? apica-sUtre jJAnadarzane evopayogatAmApanne bahirAkArapariNatinI satI samupAtte upayogagrahaNena, na punanidarzanavyatiriktaH kazcidupayoga iti, tathA tu jJAnadarzanAtmaiva, krodhAdikapAyapariNataH kapAyAtmA ucyate, na tadvyatirikto'nyastathA'yamapi bhaviSyati / etena karmAnAvRtapradezASTakAvikRtacaitanyasAdhAraNAvasthopayogabhedaH pratyasto'vagantavyaH, tathA vigrahagatibhAjAmaparyAptakAnAM ca jIvAnAmAgame labdhIndriyamuktam-"jIve NaM bhaMte ! gambhAo gambhaM vakamamANe kiM saiMdie vakkamai aNiM die varkamai ? goyamA ! siya saiMdie siya aNidie, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! danvindiyAiM paDucca aNidie vakkamati, laddhindiyAiM paDucca saiMdie vakkamati" (bhaga0 za01, u07, suu061)| tasmAdAtmano'vasthAdvayavartino'vazyaM labdhIndriyamabhyupeyam, tadAzritaM ca matijJAnAdi, kevalaM bAhyakaraNAnivRttau jJAnavibhAgo nAsti karaNakRtastatreti / athaitat syAt , na jJAnasadbhAvamapadmahe tadA vayam, kintu jJAne satyapyupayogo nAstIti brUmaH, tadetat suptAdyavasthAsvapi samAnam , athavA vilakSavacanamityapakaNyam / tasmAdavasthitamidam-dvividha evopayogo jJAnadarzanAkhyaH tadvayatiriktastu nAsti / sa idAnI dvividha upayogo yathAsaGkhyaM yathAnirdezamaSTabhedazcaturbhedazca bhavati / punaHzabdaH saMkhyAniyamArthaH / nAtaH paraM vikalpamarhati, jJAnopayogo darzanopayogo vaa| tamevAdhunA saGkhyAniyamamAviSkaroti-jJAnopayogo'STabheda ityAdinA bhASyeNoddezanirdezarUpeNa / matijJAnopayoga iti / matijJAnAkArapariNAmastadAtmakatva 1 aparyAptA bhadanta ! jIvAH kiM jJAnino'jJAninaH 1 trINi gautama ! jJAnAni trINi ajJAnAni bhjnyaa| 2 matyajJAnI bhadanta ! matyajJAnabhAvena kiM prathamo'prathamaH ? gautama / na prathamaH, aprathamaH, evaM shrutaajnyaanypi| 3 yasya dravyAtmA tasya upayogAtmA niyamAdasti,yasyopayogAtmA tasya jJAnAtmA vA darzanAramA vA niymaadsti| 4jIvo bhadanta | garbhAt garbha vyutkrAman ki sendriyo vyutkAmati bhanindriyo vyutkrAmati ?, gautama ! syAt sendriyaH syAdanindriyaH, tat kenArthena bhadantaivamucyate !, gautama | dravyendriyANi pratItya anindriyo vyutkrAmati, labdhIndriyANi pratItya sendriyo vyutkrAmati / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 sUtra 10 ] . svopajJabhASya-TIMkAlaGkRtam mAtmanaH, tathA zrutajJAnAdiSvapi yojyam / itizabdaH sAkAropayogaparisamAptyarthaH / itaratrApyajJAnaparisamAptaye / cakSurdarzanopayoga iti cakSurAlocanAkArapariNAma AtmanastadAtmakatvaM tadrUpatA, aupacArikanayazca jJAnaprakArameva darzanamicchati, zuddhanayaH punaranAkArameva saGgirate darzanamAkAravacca vijJAnam / AkArazca viziSyanirdezo bhAvasya paryAyataH proktaH, sa ca darzanasamanantarameva sampadyate'ntarmuhUrtakAlabhAvitvAt / AkAraparijJAnAca prAgAlocanamavazyamabhyupeyam, anyathA prathamata eva pazyataH kimapIdamiti kuto'vyaktabodhanaM syAt ? yadi cAlocanamantareNAkAraparijJAnamutpAdata eva puMsaH syAt tathA satyekasamayamAtreNa stambhakumbhAdIn viziSya gRhNIyAt, na ca tathopalabhyate, apicasamayamapi saGgRhNIyAnna ca kevalinamantareNa samayagrahaNamasti ? / apare varNayanti-vartamAnakAlaviSayaM tu sadarthagrahaNaM darzanam, trikAlaviSayaM sAkAraM jJAnamiti, etadapi vArtam , vartamAnasya paramaniruddhasamayarUpatvAd vivecanAbhAvaH, tasmAt chadmasthAnAmanAkArAddhA'lpatvAdevAvyaktA, sAkArAdvA''dhikyAccAntarmuhUrtikI vyaktA bhavati, na cAntarmuhUrtAduparyekatrAvadhAnamasti vastuni, pratyakSametat , anAkArAddhA sAkArAddhA dvayaparAvRttizca prANinAM svabhAvAdupajAyamAnA svasaMvedyA ca nApahantuM zakyA'tibahubhirapi hetubhiH / atra ca yathA sAkArAddhAyAM samyamithyAdRSTayorvizeSaH, naivamasti darzane, anAkAratve dvayorapi tulyatvAdityarthaH / cakSurdarzanavadacakSurdarzanaM vAcyaM zependriyaviSayam , athavendriyanirapekSameva tat kasyacid bhaved yataH pRSThata upasarpantaM sarpa buddhathaivendriyavyApAranirapekSaM pazyatIti / avadhidarzanaM tu samyagdRSTereva, na mithyAdRSTeH, cakSurdarzanameva kila tasyeti pAramarSI zrutiH / kevalajJAnopayogapravAhavicchede'nAkArAddhA kevaladarzanamucyate svAbhAvikam , anAkAragrahaNakAlazca tatra nAkartumalamalpatvA. d bhAvAt , na punastannAkaroti, yathA samayamAtreNAgRhNAnaH pumAn ghaTakamanya iti na vyapadizyate tadgrahaNazaktiyuktatvAda, alpiSThakAlatvAdazaktastadgrahe tathA bhagavAnapIti // 9 // evametat sarvagativartinAM jIvAnAmindriyakaSAyalezyAdivizeSavatAmapyavilakSaNaM lakSaNamuktam, te punarupayogalakSyAH katividhA jIvA iti prakArAntareNa tAvada dvaividhyaM varNayitukAma Aha sUtram-saMsAriNo muktAzca // 2-10 // bhA0-te jIvAH samAsato dvividhA bhavanti-saMsAriNo muktAzca // 10 // kizcAnyat / TI-saMsAriNo muktAzca / yadavaSTambhenAtmanaH saMsaraNam-itazcetazca gamanaM bhavati 1 'sa gRhNIyAna ' iti pratibhAti / 2 'ddhAntamuhartikI ' iti ka-kha-pAThaH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tattvArthAdigamasUtram [ adhyAyaH 2 sa saMsAraH-karmASTakarUpaH, sa yeSAM vidyate te saMsAriNaH / athavA saMsAramya zabdArthaH sya balavato mohasyAkhyA saMsArastatsambandhAt saMsAriNaH, nArakA * dyavasthA vA saMsAraH, tadavasthAyogAt saMsAriNaH / mucyante sma muktAH / kuta iti cet 1 anantaratvAt saMsArAditi vAcyam / ato nirdhatAzeSakarmANaH saMsArAnmuktA iti vyapadizyante / samasya kasmAllAghavaiSiNA nirdezo nAkAri sUriNeti ? ucyate-bhinnasvabhAvapratipAdanArthamubhayeSAm , saMsAriNo hi prAgamihitopazamikAdisvabhAvAstadvinimuktAstu muktAH / tathobhayatrobhayobahuvacanamAnantyapratipattaye, saMsAriNo'nantAH / muktAzceti / saMsAriNAmAdAvupanyAsaH pratyakSabahubhedavAcyArthaH, tadanu muktavacanaM saMsAripUrvakatvaprasiddhayartha tatsAhacaryAdabhAvaniSedhArtha c| ekaikAne kavikalpajJApanArthazcazabdaH / saMsAriNAM tAvat samanaskAdibhedo'nantara eva vakSyate, muktA nAmapyanantaraparamparatadbhedAH zAstraparisamAptideze vakSyante, pradhAnaguNabhAvakhyApanArtho vA cazabdo draSTavyaH / te jIvAH samAsata ityAdi bhASyam // ta iti aupazamikAdibhAvabhAjaH samanantaravyAvarNitopayogalAJchanA jIvAH parAmRzyante, samAsataH-saMkSe. pAt dviprakArA bhavanti, na tu vistArAbhidhAnataH, tacca dvaividhyaM darzayati-saMsArabhAjo muktiprAptAzceti // 10 // kizcAnyadityanena sambandhamAcaSTe sUtrasya bhASyakAraH, jIvAdhikArAnuvRttAvanyadapi kizcidbhedAntaramupadizyate sUtram-samanaskAmanaskAH // 2-11 // bhA0-samAsatasta eva jIvA dvividhA bhavanti-samanaskAzca amanaskAzca / tAn purastAdU ( a0 2, sU0 25) vakSyAmaH // 11 // TI0-samanaskAmanaskAH, kRtasamAsanirdezAt saMsAriNa eva sambadhyante na muktAH, yadi ca muktA api sambadhyeran na tarhi samasya nirdizedAcAryaH, vizakalIkRtya pUrvavat spaSTamabhidadhyAdasamastameva / kRtasamAsanirdeze cAyamabhiprAyaH-naiSa saGghAto vizakalIbhUtaH prayujyate vizeSaNatayA, kintu saMhatarUpa evaikasya, sambhavato vizeSaNamiti, ubhayasambhavazva saMsAriNAm, na muktAnAm , athavA vyAkhyAnAda vizeSapratipattiH, saMsAriNo'bhisambadhyante, na muktAH, athavA nedaM vidhAyakam, kintvanuvAdakam , yeSAM nAmAmnAye bhihitaM samanaskAmanaskatvaM teSAmevAnUdyate, siddhAnAM punaramanaskatvameva, nobhayamiti / apare punaryogamuttaraM vibhajante-saMsAriNa iti, yathoktalakSaNAH saMsAriNo bhavanti, tataH saMsAriNa ityanuvartamAne trasasthAvarA iti, anye punaH sUtrameva viparyAsayanti vibhajya, prAk tAvat saMsAriNaH pazcAt trasasthAvarAH tataH samanaskAmanaskA - iti, tadetadayu 1 samAsaM kRtvA ityrthH| 2 . parastAdU' iti gh-paatthH| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 157 kamanAcAryatvAt / adhunA sUtrArthaH-samAsata evetyAdi bhASyam / punarapi saGkSapAdeva daividhyamabhidhIyate, jIvA iti prekSApUrvakAritayodacIcarad idaM kapati cetasi sUrItAnAmapyabhisambandhaprasaGgaH samanaskAmanaskatvenetyato jIvAH prativiziSTAyurdravyasahitAH parigRhyanta iti siddhavyudAsaH / samanaskAzceti saha manasA samanaskAH, tadvirahitAstvitare / kiM punastanmano yena sambandhAt samanaskA iti vyapadizyante ? / ucyate-dvividhaM tad dravyabhAvabhedAt , tatra mano'bhinivRtyai yad dalikadravyamupAttamAtmanA sA manaHparyAptirnAma karaNavizeSaH, tena karaNavizeSeNa sarvAtmapradezavartinA manaso vaivi- - va. yAnanantapradezAn manovargaNAyogyAn skandhAna cittArthamAdatte te karaNadhyam vizeSaparigRhItAH skandhAH dravyamano'bhidhIyate(nte ) / bhAvamanastu jIvasyopayogaH cittacetanAyogAdhyavasAnAvadhAnasvAntamanaskArarUpaH pariNAmaH / zrutajJAnAvaraNakSayopazamajatayA caitanmanorUpaM karaNamiSyate'rhadbhiH, dhAraNA ca manoyuktasyaiva ca jantorbhavati, netarasyeti / atra ye dravyabhAvamanobhyAmubhAbhyAmapi yuktAste samanaskAH, ye punarbhAvamanasaivopayogamAtreNa manaHparyAptikaraNavizeSanirapekSeNa yuktAste amanaskAH, eSAM manaHpayoptikaraNanivRttyabhAvAt , cetanA tu tayA paTIyasI bhavati yathetareSAM dravyamano'vaSTambhAd, vRddhayaSTisthAnIyadravyamano'vaSTambhena saMjJinaH spaSTamanucintayanti / tatpravibhAgavAyam-nArakadevagarbhavyutkrAntikamanuSyatiryazcaH samanaskAH, zepAstvamanaskAH, tAn purastAd vakSyAma iti 'saMjJinaH samanaskAH ', puro-bhaviSyati sUtre (a0 2, sU0 25 ) vyAkhyAsyAmaH samanaskAmanaskavizeSamiha punarbhedamAtrAkhyAnamityAvedayati bhASyakAra iti // 11 // ... atha jIvaprakArAntarasaGgrahaprastAvamevopajIvayannAhAcAryaH sUtram-saMsAriNastrasasthAvarAH // 2-12 // saMsArijIvabheda- bhA0-saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti-trasAH sthAva pradarzanam rAzca // 12 // tatra / - TI.-saMsAriNastrasAH sthAvarAH / itaH prabhRti saMsAryadhikAra eva A ajIvakAyAdhyAyAd veditavyaH / muktAH punardazame'dhyAye vakSyante / uktalakSaNaH saMsAraH, sa yepAmasti te tathocyante // nanu ca saMsAriNo muktAzceti iha sUtre yat saMsArigrahaNaM tadevAnantarasUtrasambandhitamadhikariSyate nArthaH punaH saMsArigrahaNena / ucyatepUrvaka saMsArigrahaNaM bhedakathanAbhiprAyeNa jIvAnAmavAci, tacca samanaskAmanaskasUtre prayatnataH sambandhamupanItaM nottaratra pravartitumutsahate, idaM punarne bhedapratipattaye, kintu 1 'strasAH sthAvarAH' iti ga- paatthH| 2 "punarbheda ' iti ka-kha-pAThaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tattvArthAdigamasUtram [ adhyAyaH 1 yaditaH prabhRti vakSyate A caturthAdhyAyaparisamAptestat sarva saMsAriNAmityadhikriyate / teca saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti, tadyathA-prasAH sthAvarAzcati / parispaSTasukhaduHkhe. cchAdveSAdiliGgAstrasanAmakarmodayAt trasAH, aparisphuTasukhAdiliGgAH sthAvaranAmakarmodayAt sthAvarAH, Adau ca trasAbhidhAnaM sukhagrahaNArtham , spaSTaliGgatvAta, samAsa ubhayeSAM parasparasaGkamArtham , trasAH sthAvareSu sthAvarAH traseSu mRtvopajAyanta iti / evaM tAvat saMsAriNo dvaividhyena vikalpitAH-trasAH sthAvarAzceti // 12 // sUtram-pRthivyambuvanaspatayaH sthaavraaH||2-13 // bhA0-pRthvIkAyikAH, apkAyikAH, vanaspatikAyikAH ityete trividhAH sthAvarA jIvA bhavanti / tatra pRthivIkAyo'nekavidhaH zuddhasthApaNA pRthivIzarkarAvAlukAdiH / apkAyo'nekavidhaH himAdiH / vana spatikAyo'nekavidhaH zaivalAdiH / / 13 // TI0-tatra sthAvarAneva tAvada vacmaH-pRthivyamvuvanaspatayaH sthAvarAH // nanu ca yathoddezaM nirdezaH kartavyaH, prathamaM vasA vaktavyAH tataH sthAvarAH / ucyate-prekSApUrvakAritayA''cAryeNa svaracitavyavasthAM bhitvA sthaavraastaavdbhihitaaH| kA punarasau prekSApUrvakAritA ? bhaNyate-vakSyatyuttarasUtraM(14) 'tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH, tatra indriyaprakaraNamadhItya vakSyati 'vAyvantAnAmekam ' (a0 2, mU0 23 ) tatrAyamarthaH pRthivyAdInAM vAyvantAnAmekendriyaM sparzanaM bhavati, yadi punaH pUrva prasAbhidhAnaM kuryAt pazcAt sthAvarAnabhidadhyAt tathA( dA) gauravaM jAyeta, arthalAghavaiSiNA satA kramo bhinnH| tatretyanena sUtraM sambandhayati, tatra dvitaye prastute sthAvarAstAvaducyante prayojanArtham-pRthivIkAyikA ityAdi bhASyam // nanu ca mUtre kAyagrahaNaM nAsti, bhASye kathamakasmAd vihAyaso'pataditi ? / ucyate lAghavArthinA sUtre nopAttam, vinApi tena siddheH, bhASye tu yatheSTamadhikamapyuccAryate sUtrArthamamuJcateti / tatra pRthivyeva kAyaH pRthivIkAyaH, sa yeSAM vidyate te pRthivIkAyikAH // nanu ca laghutvAt prakramasya bahuvrIhau sati tadabhihitatvAnmatvarthI yena na bhAvyam, tatazca pRthivI kAyo yeSAM te pRthivIkAyAH, satyamevametat , tathApyanaravanti cakrANItyevamAdyanekaprayogadarzanAt sAdhutvamatrApi pratipattavyam / athavA pRthivIkAyAdayo jAtizabdAstatazca matvarthIyaH siddhaH kRSNasarpavadvalmIkanyAyeneti, evamitarayorapi yojyametat / itizabdo'rthapadArthakaH / trividhA eva sthAnazIlA bhavanti jIvAH pRthivyAdayaH, na punaH sthAvaranAmakarmodayanivRttAnAM traividhyaM nirdhArayati, tejovAgyorapi tanivRtteriti / sthUlottaradvayAdhAratvAdAdau nyastA pRthivI, tadanyApastadAdheyatvAllezyApra 1'mRtvopayAta ' iti ka-kha paatthH| 2'pRthvyabva.' iti gha-pAThaH / 3 'lAghavArtha' iti kha-pAThaH 4'itaretarayorapi' iti k-kh-paatthH| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 13 ] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 159 tyekazarIrAsaGkhyeyatvasAmyAcca, tato vanaspatiranantatvAt , samAsazca prsprsngkmjnyaanaarthH| adhunA svasthAna eva pRthivyAdInAmanekabhedamAcikhyAsurAha-pRthivIkAyo'nekavidha ityAdi bhASyam / pRthvIkAyajAtyanatikrameNAnekabhedatA darzyate-zuddhapRthivI vakSyamANa ___ zarkarAdibhedarahitA mRttikArUpA gomayakacavarAyanekendhanarahitA vA, pRthvIkAyikAnAmaneke bhedAH na tathA zarkarApRthivI parilaghukAzmazakalavyatimizrA, vAlukApRthivI " vAlukAvyatimizrA mRttiketi / Adizabdenopala-zilA-lavaNopAyavaputApra-sIsaka-rajata suvarNa-vaira-haritAla-hiGgulaka-manaHzilA-sasyakAJjana-pravAlAbhrapaTalAbhravAlikA-gomeda rucakAGka sphaTika-lohitAkSa-marakata-masAragalla-bhujagendranIla candana-gairika-haMsagabha-pulaka-saugandhika-candrasUryakAnta-vaiDUrya-jalakAntaprakArAH sarve bAdarapRthivIkAyabhedA graahyaaH| ete ca zuddhapRthivyAdayaH svAkarasthA eva prAyazcaitanyaM vibhrati, gomayakacavarasavitRtApAdisamparkAta tu gatacetanA api jAyante, epAM ca bAdarANAM yatreko jIvastatrAsaGkhyeyairniyamatobhAvyam , sthAnamapi caipAM pRthivyaSTakAdho'dhaH pAtAlabhavananarakaprastarAdi / aparaM mUkSmapRthivIkAyAH sarvalokavyApinaH, ubhayepAmapi caipAmamI paramarpipraNItapravacanaprasiddhA bhedA veditavyAH paryAptakAparyAptakazarIratrayAGgulAsaGkhyeyabhAgazarIrasevArtasaMhananamamUracandrasaMsthAnakaSAyasaMjJAcatuSkAdyalezyAtrayasparzanendriyavedanAkapAyamAraNAntikasamudghAtAsaMjJinapuMsakavedapayopticatuSTayamithyAdarzanAcakSurdarzanAjJAnakAyayogasAkArAnAkAropayogAhArAdiprakArAH, vizepAstu bAdarapRthivIkAyAnAmAdyAzcatasro lezyAH, zeSaM samAnam , asaGkhyeyAzca pratyekamubhaye / kathaM punaridaM vijJAyate sAkArAnAkAropayogAdijIvaliGgakalApo'trAzepaprANici bhUto'stIti ? / ucyate-Agamato yuktitazca, AgamastAvat-" puDhe vikAiyA NaM bhaMte ! kiM sAgArovaogovauttA aNAgArovaogovauttA ? goyamA ! sAgArovaogovauttAvi aNAgArovaogovauttAvi" (prajJA0 sU0 312 ) // tathA " puDhavikAie NaM bhaMte ! akkate samANe kerisayaM vedaNaM paccaNubhavati ? goyamA ! se jahA nAmae kei purise taruNe balavaM juvANe jAva niuNasippovagae ega purisaM juNNaM jarAjajariyadehaM parihINasagaliMdiyaviyAraM dubbalaM kilaMtaM jamalapANiNA muddhANaMsi abhihaNejjA, se NaM goyamA ! purise teNaM jamalapANiNA muddhANaMsi abhihate samANe kerisayaM veyaNaM paccaNubhavati ?, aNiTaM sama 'vAlikA' iti ka-kha-pAThaH / 2 gomedaka' iti k-kh-paatthH|3 'rucakAha' iti g-ttii-paatthH| 4 pRthvI kAyikAH bhadanta ! kiM sAkAropayogopayuktAH anAkAropayogopayuktAH?, gautama ! sAkA0 api anA0 api| 5 pRthvikAyiko bhadanta / AkAntaH san kIdRzI vedanA pratyanubhavati ? / gautama ! tadyathAnAmakaH kazcit puruSastaruNo balavAn yuvA yAvat nipuNavizalpopagata ekaM puruSa jINaM jarAjarjaritadehaM parihInasakalendriyavyApAraM dubalaM klAmyantaM pANiyamalena mUni abhihanyAt, sa gautama / puruSastena pANiyamalena mUni abhihataH san kIdRzI vedanA pratyanu Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tattvArthAdigamasUtram [ adhyAyaH 2 NAuso!, tassa NaM goyamA! purisassa veyaNAhito puDhavikAie akkaMte samANe aNitariya akaMditatariyaM ceva amaNAmatariyaM ceva veyaNaM paccaNubhavati" (bhgsh09,u03,suu0653)| evamevAptejovAyuvanaspatikAyA api vaktavyAH / yuktirapi sAsnAviSANAdisaGghAtA hi chedyabhedyotkSepyabhogyA yarasanIyaspRzyadRzyadravyatve sati jIvazarIratayA prasiddhAH, pRthivyAdInAM ca chedyatvAdidRSTamapahotuM na zakyate, jIvazarIratvena nirUpitatvAt , pANipAdasaGghAtAnAmiva pRthivyAdInAmapi kadAciccaitanyaM, na cAtyantamacittateti, kadAcit kizcidacetanamapi zastropahatatvAt pANyAdivadeveti, arthovikArAGkuravacca samAnajAtIyAGkurotpattimattve sati svAzrayAvasthA vidrumalavaNopalAdayaH pRthivIvikArAzcetanA tatazca vidrumalavaNAdivat pRthivI vikAre sati abhrapaTalAJjana-haritAla-manaHzilA-zuddhapRthivI-zarkarAprabhRtayazcaitanyamavyaktaM mattasuptamUJchitapuruSavadanubhavantItyAgamato yuktitazcaiSAmupeyogo lakSaNaM pratipattavyamitaratrApi ca yathAsambhavametadubhayamAyojanIyam / apkAyo'neka ityAdigranthaH / atrApyAapkAyikAnAM bheda digrahaNenAvazyAya-mahikA karaka-haratanu-zuddha-zItoSNa-kSArAmla-lavaNa-kSIpradarzanam mada ra-ghRtodakaprakArAH parigRhyante,bAdarANAM samudra-hada-nadIprabhRtisthAnamitare - SAM sarvalokastathaivAsaGkhyeyatAparyAptakAdibhedazvAzeSastathaiva kevalaM zarIrasaMsthAnaM stibukabindukasaMsthitamevAvaseyam / vanaspatikAya ityAdigranthaH / zaivalAdiriti / sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyopAdAnAt tadupalakSitAste cAnye ca vanaspatikAyi. kAnA grAhyAH, zaivAlAvakapaNakaharidrAdrekamUlakAllukAsiMhakarNiprabhRtayaH, tathA paNam pratyekazarIrAH vRkSa-guccha-gulma-latAvitAnaprabhRtayaH / atra sAdhAraNavana spateranantajIvAnAmekaM zarIramucchvAsaniHzvAsasamatAsamAhArAdAnatA cetyAdilakSaNamAgamato'nusatavyam / pratyekazarIrAstvasaGkhyeyajIvAH saGkhyeyajIvA vA bahubhedAH, paryAptakAdirbhedastathaiva, kevalamanitthaM rathaM zarIrasaMsthAnameSAmavaseyam , zeSamanyat samAnam / sthAnaM ghanodadhidhanavalayAdyeSAM, sakhyAmaGgIkRtyAnantAH sarve vanaspatayaH, sUkSmAH sarvalokavyApino vanaspatayaH / / 13 // uktAH sthAvarAH, tasA ucyante sUtram-tejovAyU dIndriyAdayazca trasAH // 2-14 // bhA0-tejAkAyikA aGgArAdayaH / vAyukAyikA utkalikAdayaH / dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcandriyA ityete prasA jatAnA madA bhavanti / saMsAriNastrasAH sthAvarA ityukte etaduktaM bhavatimuktA naiva sA naiva sthAvarA iti // 14 // bhavati ? aniSTAM zramaNAyuSman | tasya gautama | puruSasya vedanAyAH ( sakAzAt ) pRthvIkAyika bhAkrAntaH san bhaniSTatarI akAntatarAM amanojJatarAmeva vedanA pratyanubhavati / 1.mupayogalakSaNasvam ' iti g-ttii-paatthH||2'tejovaaydviindriyaadyH trasAH' iti g-paatthH| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 15 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 161 .. TI-tejovAyU iti / aGgArArciralAtazuddhAgnyAdibhedaM bAdaraM tejaH, bAdarasya tu manuSyakSetrameva sthAnam, na tataH paramasti, sUkSmaM sarvalokaparyApannam, zarIrasaMsthAnaM sUcIkalApAkRti, zepaparyAptakAdibhedaH pUrvakaiH samAnaH, pramANato'saGkhyeyajIvaH / prAcyapratIcyAdyutkalikAmaNDalikAdibhedo vAyuH, bAdarasya sthAnaM ghanavAtatanuvAtatadvalayAdholokapAtAlabhavanAdi, sUkSmaH sarvalokaparyApannaH, pramANato'saGkhyeyajIvaH, pUrvakaiH paryAprakAdibhedaH samAnaH, zarIrasaMsthAnaM tu patAkAkRti draSTavyam // dve indriye yeSAM te dvIndriyAH, te dvIndriyA Adau yeSAM te dvIndriyAdaya iti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH, paJcendriyaparyavasAnAH, vakSyati-'paJcendriyANi' (a0 2, mU0 15) iti / pazcaiva nAtaH paramindriyam, niyamAddhi tadvatAmavacchedaH / cazabdaH samuccitau / sarve ete asA bhavanti / itizabdo'vadhRtau / etAvanta eva sAmAnyata iti / trasatvaM ca dvividha-kriyAto labdhitazca / tatra kriyA karma calanaM dezAntaraprAptiH / ataH kriyAM prApya tejovAyvotrasatvam , sapalabdhistu basanAmakarmodayaH, yasmAd dvIndriyAdInAM kriyA ca dezAntarAprAptilakSaNeti, labdhyA pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sarve sthAvaranAmakarmodayAt sthAvarA eva, AdivacanaM tejasazcakSuHpratyakSAlpatvAt , tato vAyostadadhikasUkSmatvAt , asamAsakaraNaM tejovAgyoH saMjJAdvaividhyapratipAdanArtham sau sthAvarau ceti, tejovAyvoH samAsakaraNaM sthAvaraiH sahaikendriyatvasAdhAt , dvIndriyAdyuttaravacanamindriyakramavRddheH / saMsAriNastrasA ityAdi bhASyam / ko'bhiprAyaH ? arthApattirapi pramANAntaraM nayavAdAntareNeti prAguktam, tasyAH prAmANyadvAreNa viSayapradarzanaM kriyate-saMsAriNAM trasasthAvaratvavidhAne muktAnAmubhayamapoditaM bhavatIti, na te trasAH sthAvarA vA tallakSaNAnupapatteriti // 14 // ' nirdiSTA upayoginaH, sampratIndriyANyucyante kaH punarasya sambandhaH sUtrasya ? ucyate--uktaM prathame ' tadindriyAnindriyanimittaM ' ( a0 1, mU0 14 ) matijJAnamanantaraM ca dvIndriyAdayastrasAstatra kiyantIndriyANi ? katividhAni vA tAni ? teSAM vA madhye kasya kimindriyamupayogina iti ? tatrAdau saGkhyAnameva tAvanirUpayitumAha sUtram-paJcendriyANi // 2-15 // TI0-athavA yeyaM caitanyavyaktirjIvAnAM sendriyadvAreNeti, tAni ca na sarvANi sarvasyeti vibhAgo vakSyate, indriyaniyamaH punaH paJcadhaivetyata Aha-paJcendriyANi / athavA jIvAnAmupayogo lakSaNamanvayi sarvatra nigaditama, tasyopayogasya nimittAnyamanyapadizanti pazcendriyANi // nanu ca sUtrArambho niSphala eva lakSyate, kimanenoktena bhavati paJcendriyANIti ? / indriyasvarUpamevAtra vaktavyam , dravyendriyamitthaMlakSaNamevaMprakAraM ca bhAvendriyam ityAzaGkAyAmAha bhASyakAra: Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 mA0-paJcendriyANi bhavanti / Arambho niyamArthaH SaDAdipratiSedhArthazca / " indriyamindraliGgamindradRSTamindrasRSTamindrajuSTamindradattamiti vA" (pA0 a0 2, pA0 5, sU0 93 ) / indro jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAt viSayeSu vA paramaizvaryayogAt , tasya liGgamindriyam, liGganAt sUcanAt pradarzanAdupaSTambhanAda vyaJjanAca jIvasya liGgamindriyam // 15 // TI-paJcendriyANi bhavantIti / Arambho niyamArthaH / anyUnAdhikatayA'vadhAryante etAvantIndriyANi prakarSato bhavantyekasya jantorityevaMprakAro niyamaH pratipipAdayipitaH, tathA SaDAdipratiSedhArthazca / SaT Adau yeSAM tAni SaDAdIni sAmarthyAdindriyANyeva sambadhyante, asmAdupAttendriyapaJcakavyatirekeNa yAvanti parairabhyupeyante sarveSAmatra pratiSedhaH, sUtrArambhAdeva // nanu ca niyamAdevedamavAptamanyUnAnadhikAni paJcaiveti, punaH kimucyate SaDAdipratiSedhArthazceti ? / ucyate-niyamasyaitAvat phalaM pazcaiveti siddhAnto'yaM jainaH, tadvayati _ riktendriyAntarAbhyupagamavAdI tu nirAkAryo'vazyaM dRSaNamutprekSya siddhAntaindriyasaMkhyApratipAdanam - vAdinA, atastadvIjabhUtamidaM vacanaM SaDAdipratiSedhArthazceti / tatra mana vA - stAvadindriyaM na bhavati, indriyANi cakSurAdIni svatantrANi santi rUpAdyarthagrahaNeSu pravartante'nyanirapekSANi, manaH punazcakSurAdIndriyakalApaviSayIkRtamanupatati rUpAdyartha, na sAkSAdityatazcakSurAdivannendriyaM manaH, kintvanindriyam, etaccopariSTAd vakSyate / tathA vAgAdayaH kila vacanAdivyApAraparAyaNatvAdindriyavyapadezabhAja ityetadapyayuktam , nahi yathA cakSurAdidvArajanma vijJAnaM pariNamate'rthagrahaNAyaivaM vAgAdidvArajanma vijJAnaM vacanAdiSu pariNatimupaiti, na ca vAgvacanayoH kazcid bhedo'sti, zabdAtmikA ceyamAtmaprayatnasaMskAraprayogakramavartivItvAt , sa ca zrotrendriyaviSayaH, na cendriyamindriyAntaramAskandipyate, niyataviSayatvAt / tathA pANyAdyavayavakriyANAmindriyatve bhrakSepastanabhujazirasphuraNakriyANAmapIndriyatvaM syAt, arthatA eva prativiziSTAvayavasAdhyAH kriyAH pradizyanta indriyAkAreNa nAnyAstato rucireva yuktitayAGgIkRtA syAta, api ca chinnapANiH pAdAbhyAmAdatte, dhvastacaraNazca pANibhyAM viharati, vinaSTapAyupradezA ca bhagandaravyAdhinA yopidupasthenApyutsRjatItyevamatisaGkIrNatA syAt, na caivaM kadAcidandhIbhUtaH zrotreNa rUpamAdadAna upalabhyate, tasmAd yatkizcidetat / prakRtamucyate-saGkhyAzabdo vyAkhyAtaH / pazcaivendriyANi bhavanti / adhunendriyANItyasyAvayavasya zabdanirbhedadidarzayiSayA''haindriyamindraliGgamiti / etAvatA zandaprAbhRtaprasiddhaM lakSaNamupalakSayati, svayameva ca punarvyAcaSTe-indro jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAt, indanAdindraH sarvabhogopabhogAdhiSThAnasarvadravyaviSayaizvaryopabhogAjjIvaH, tacca paryAyato'sya sambhavatyanAdau saMsAre'nekajanmAntaravRttardevAdisthAnApekSayA, na cAsti kila kazcit pradezo loke'NumAtro'pi yatraikena jantunA na janmamaraNe samanubhUte tiprANApAnazarI Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 163 rAhArAdigrahaNaM vA nAkArIti, pravacane copadiSTamajApATakanidarzanam, ata eva bhagavadbhirAlokitasakalalokasvabhAvairataH paramezvaro'yaM sarvatra sarvasya sarvadA IzvaratvAd / yo va sarvadravyaviSayamuktanyAyena paramezvaratvamasyApahRte pravacanAd bahirvartamAnastaM prati prakArAntareNa paramezvaratAgAviSkaroti-viSayeSu vA paramaizvaryayogAditi / prasiddhAH khalu viSayAH zabdAdayastadviSayazcAtmanaH paribhogo'vigAnena pratipannaH pravAdibhistadevAsya paramaizvarya viSayaparijJAnAdhikatvAt , na khalu taM vihAyAtmAnamanyo viSayAn bhuGkte kazcijAnIte pA / vAzabdo viklpaarthH| tamevamubhAbhyAM prakArAbhyAmAtmAnamindratAyAmavasthApya sarvanAmnA parAmRzati-tasya liGgamindriyamiti / tasyaivaMprakArasyAtmana indrasya liGga-cihnamavinA . bhAvyatyantalInapadArthAvagamakArIndriyamucyate, tadeva ca liGgamAtmA pAca vagamahetutayA'nekaprasiddhataraparyAyabhedena darzayati-liGganAdityAdinA bhASyeNa / liGganAt-avagamanAt , tadyathA-kazcicchotreNopalabhya zabdAn manoharAnutphullalocanayugastadabhimukhadattAvadhAnaH sukhAsvAdanirbharahRdayaH sahasopajAyate romAJcakaJcukitacchaviH, tadatrAvagamayati vidvanmanAMsi zrotramastyatrAntarvartI zarIrAdisaGghAtavilakSaNaH ko'pi paramAtmA yasyaivaMvidhA vikArAH samupalakSyante zabdamAgRhItavataH / eSaiva ca bhAvanA stavanAdInAmapi, liGgaparyAyatvAt / athavendriyamindraliGgamityatra paJcAstAn paJcApi darzayatyanena bhASyeNa / liGgArtho'bhihita eva, sUcanAdityanena diSTArthamAkhyAti-jIvana diSTAni mucitAni lezataH pravartitAni tasmin satyarthagrahaNanimittAni rAjapurupavat , jIvena dRSTAni prakarSaNa darzanamupalabdhi grAhitAni nityasampRktatvAjjIvena saMsRSTAnyupalambhahetutayA pariNAmitAni, anyathA tadabhAve tadanutpattireva, jIvena juSTAni zabdAdInAM vyaJjakahetutvAdAsevitAni tadatyaye'rthAnAmagrAhakatvAt / cazabdaH samuccaye / jIvasya liGgamindriyamityanenAbhihitArthanigamamAvedayati tasmAjjIvasya yalliGgaM tadindriyamiti // 15 // ___ evaM tarhi sukhaduHkhecchAdayo'pi jIvaliGgatvAdindriyANi syuH, na khalvevamavadhiyate jIvaliGgaM sarvamindriyaM kintu yadindriyaM tajjIvaliGgamiti niyamaH, jIvaliGgaM punarjAtucidindriyamathavA sukhAdIni // uktAnIndriyANi saGkhyAtaH, prakAravacanenAdhunAbhidhitsurAha sUtram-dvividhAni // 2-16 // bhA0-dvividhAnIndriyANi bhavanti-dravyendriyANi bhAvendriyANi c|| 16 // TI-dvividhAni avizeSopAdAnAt paJcApi dviprakArANi bhavanti uttarasUtradva1'sUcanAdInAM' iti ga-pAThaH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 yApekSayA pazcApi dvAbhyAM vizeSAbhyAM bhidyante nivRtyupakaraNavizeSeNa labdhyupayogavizeSeNa . ceti // nanu caivaM dazendriyANi prasajanti dviHpaJcakAbhidhAnAt tatazca indrayANA mukhya niyamo'narthakaH ssddaadiprtissedhshceti| ucyate-yadyevamabhaviSyada daze ndriyANIti sUtramakariSyat prAktanam, na caivamAcaritaM tasmAdAzrayaprakArakathanametad vivakSitamekasyaiva dvitvena, yathA hi bhavanadvAraM dArvAkAzaparicchedavadapi na dvayyAmavatiSThate dvitve'pyAkAzadAruNoH, prayojanaM cAsya nirgamapravezalakSaNamekasyaiva, tathA labdhinivRttyupakaraNopayogAH krameNAmunA catuSTayamindriyalakSaNamavizakalitam, na cendriyabahutvam, ata eva nivRttyabhAvAcchepatrayayogAcca mano'nindriyamuktaM tasmAdayamadoSo'taH suSTrace-dvividhAnIndriyANi bhavanti / sAmAnyataH dravyamayAni dravyAtmakAni dravyendriyANi, bhAvandriyANi tu bhAvAtmakAnyAtmapariNatirUpANIti / atra ca pudgaladravyamevAnantapradezaskandhamAtmaprayogApekSamAyatate nivRttyupakaraNarUpatayA sarvANIndriyANyanantapradezAni asaGkhyeyAtmapradezAdhiSThitAni ca dravyAtmakAni bhavanti itaratra dvaye AtmapariNAmo bhAvaH prayatnamAtiSThata iti||16|| uktamindriyaM dravyabhAvabhedato dvividham, adhunA svarUpato nirUpayitukAma Aha sUtram-nivRttyupakaraNe dravyendriyam // 2-17 // bhA0-tatra nirvRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM dravyendriyam / nirvRtti ra raGgopAGganAmanivertitAnIndriyadvArANi, karmavizeSasaMskRtAH do zarIrapradezAH, nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH / upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti // 17 // TI-tatra nirvRttyupakaraNe dravyendriyam / tatretyanena bhASyakAraH sUtraM sambandhayati, tatra dvitaye dravyendriyaM tAvanirdhAryate, svarUpabhedAbhyAM nirvartanaM nirvRttiH prativiziSTasaMsthAnotpAdaH, upakriyate'nenetyupakaraNaM nirvRttirevendriyaM nivRttIndriyam, upakaraNendriyamapyevam / ubhayametat pudgalapariNAmarUpamapi sadindriyavyapadezamanute bhAvendriyopayogakAraNatvAt, yasmAt hi tatsAcivyaM bhAvasyaivopaliGgane samAyAti AtmabhAvapariNAmasya bhAvino yat sahAyatayA kSamaM dravyaM tadiha dravyendriyaM prasthadAruvadeSitavyam / tatra nirvRtyupakaraNayoH svarUpamAviSkaroti bhaassyennaiv-nivRttirnggopaanggnaametyaadinaa| nirmANanAmakarmAntargataH karmabhado vardhakisthAnIyaH karNazaSkulyAdyavayavasannivezavi zeSaracanAyAmAhitanaipuNaH, tathaudArikAdizarIratrayAGgopAGganAmakarmabhedo nirvRttIndriyayA yadudayAdaGgAnyupAGgAni ca niSpadyante ziromulyAdIni, etat karma dvayamubhayarUpaM dravyendriyaprasAdhanAya yatate / bhASyabhAvanA caivaM kAryA / 1. vollijhane ' iti ka-kha-pAThaH, 'vopaliGganaiH' iti ga-pAThaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 17 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 165 nirvRttiH kiMrUpetyata Aha-aGgeti / aGgopAGganAmnA prativiziSTena karmabhedena nirvatitAni-janitAni-ghaTitAni indriyadvArANi-indriyavivarANi, indriyazabdena cAtra bhAvendriyamupayogarUpaM vivakSitaM tasyendriyasya dvArANyavadhAnapradAnamArgAcitrAH zakulyAdirUpA bahirupalabhyamAnAkArA nirvattirekA, aparA tvabhyantaranirvRttiH, nAnAkAraM kAyendriyamasaGkhyeyabheda tvAdasya cAntarbahirbhedo nivRttene kazcit prAyaH, pradIrghavyasasaMsthitaM indriyasaMsthAnAna karNATakAyudhaM kSuraprastadAkAraM rasanendriyam / atimuktakapuSpadalacandrakAkAraM kizcit sakesaravRttAkAramadhyavinataM ghrANendriyam / kizcit samunnatamadhyaparimaNDalAkAraM dhAnyamasUravacakSurindriyam , pAtheyabhANDakayavanAlikAkAraM zrotrendriyaM nAlikakusumAkRti cAvaseyam / tatrAdyaM svakAyaparimANaM dravyamanazca zepANyaGgulAsaGkhyeyabhAgapramANAni sarvajIvAnAm / tathA cAgamaH-" phAsidie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA! nANAsaMThANasaMThie, jinbhindie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! khurappasaMThie, pANindie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNate? goyamA! atimuttathacaMdakasaMThie, cakkhurindie Ne bhaMte ! kiMsaMThie paNNate ? goyamA ! masUrayacaMdasaMThie paNNatte, soiMdie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNate ? goyamA ! kalaMbuyApupphasaMThie paNNatte" (prajJA0 sU0 191 ) / abhyantarAM nivRttimaGgIkRtya sANyamUni sUtrANyadhItAni, bAhyA punanivRttizcitrAkAratvAnnopanibaTuM zakyA, yathA manuSyasya zrotraM bhrasamaM netrayorubhayapAvetaH, azvasya mastake netrayorupariSTAt tIkSNAgramityAdibhedAd bahuvidhAkArAH / imameva cAtikrAntabhASyArtha paryAyAntareNa spaSTayati bhASyakAraH-karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH / athavAGgopAGganAmevopAttamatItabhASye na tu nimoNakarma tadupAdAnAyedamucyate-kamevizeSa ityAdi / karmavizeSo nAmakarma tasyApi vizeSa aGgopAGganAmanirmANakarma ca AbhyAM karmavizeSAbhyAM saMskRtA viziSTAvayavaracanayA niSpAditA-nirvartitAH audArikAdizarIrANAM trayANAM pradezAH-prativiziSTA dezAH karNazaSkulyAdayaH pradezAH / karmavizeSAbhidhAnazravaNAdatisapramugdhabuddhAmohastadavastha eva cetasItyatastadavabodhArthaM bhUyo'pyAha-nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvatenetyarthaH / karmavizeSa nAmagrAhamAcaSTe nirmANanAma ca aGgopAGge ca nirmANanAmAGgopAGge, madhyavyavasthito nAmazabda ubhayaM vizeSyatayA kSipati, te karmaNI pratyayaH kAraNaM-nimittaM yasya nivRtteH sA nirmANanAmAGgopAGgapratyayA, mUlaguNanirvartanA uttaraguNanirvartanApekSayocyate / uttaraguNanirvartanA hi zravaNayorvedhaH prala 1 sparzendriyaM bhadanta / kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama / nAnAsaMsthAnasaMsthitam , jihvendriyaM bhadanta | kisaMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! kSuraprasaMsthitam, ghrANendriyaM kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! atimuktacandrakasaMsthitam , cakSurindriyaM kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama ! masUrakacandrasaMsthitam, zrotrendriyaM bhadanta ! kiMsaMsthAnaM prajJaptam ? gautama | kadambakapuSpasaMsthitaM prjnyptm| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpam 166 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 mvatApAdanaM cakSurnAsikayoraJjananasyAbhyAmupaskAraH tathA bheSajapradAnAnihAyA jADyApanayaH sparzanasya vividhacUrNagandhavAsapragharSAt taditi vimalatvakaraNam , evaMvidhAnekavizeSanirapekSA yathotpannavartinI audArikAdiprAyogyadravyavargaNA mUlakAraNavyavasthitaguNanirvartanocyate / itizabda evazabdArthaH, evameSo'rthaH pravacanavidbhirAkhyAta iti // sampratyupakaraNendriyasvarU _ pamAkhyAtumAha-upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvartitasyAnuupakaraNendriya paghAtAnugrahAbhyAmupakArIti / nivRttau satyAM kRpANasthAnIyAyAmupa karaNendriyamavazyamapekSitavyam , tacca svaviSayagrahaNazaktiyuktaM khaDgasyeva dhArA chedanasamarthA tacchaktirUpamindriyAntaraM nirvRttau satyapi zaktyupaghAtairvipayaM na gR. haNAti tasmAnivRtteH zravaNAdisaMjJake dravyendriye tadbhAvAdAtmano'nupaghAtAnugrahAbhyAM yadupakAri tadupakaraNendriyaM bhavati, tacca bahirvarti, antarti ca, nivRttidravyendriyApekSayA'syApi dvaividhyamAvedyate / yatra nivRttidravyendriyaM tatropakaraNendriyamapi na bhinnadezavati tasyeti kathayati tasyAH svaviSayagrahaNazaktenirvRttimadhyavArtinItvAt / etadeva sphuTayati-nirvatitasya-niSpAditasya svAvayavavibhAgena yadanupahatyAta anugraheNa copakaroti grahaNamAtmanaH svacchatarapudgalajAlanirmApitaM tadupakaraNendriyamadhyavasyanti vidvAMsaH, Agame tu nAsti kazcidantarbahirbheda upakaraNasyetyAcAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti / evametadubhayaM dravyendriyamabhidhIyate tadbhAve'pyagrahaNAt upakaraNatvAnimittatvAJceti / nivRtterAdAvabhidhA janmakramapratipAdanArtha tadbhAve hyupakaraNasadbhAvAcchastrazaktivaditi // 17 // atha bhAvendriyaM kimityatrocyatebhAvendriyabhedI sUtram-labdhyupayogau bhAvendriyam // 2-18 // bhA0-labdhirupayogastu bhAvendriyaM bhvti| labdhirnAma gatijAtyAdinAma ___karmajanitA tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA ca / indriyAzralabdhIndriyasya kAraNatrayApekSa yakarmodayanivRttA caM jIvasya bhavati / sA pazcavidhA / tadyathAtvaM bhedAca sparzanendriyalabdhiH, rasanendriyalabdhiH, ghrANendriyalabdhiH, ___ cakSurindriyalabdhiH, zrotrondrapalabdhiriti // 18 // TI-labdhyupayogI bhAvendriyam / labdhiH pratisvamindriyAvaraNakarmakSayopazamaH, svaviSayavyApAraH praNidhAnaM vIryamupayogaH, etadubhayaM bhAvendriyamAtmapariNatilakSaNaM bhavati / atrAcAryo labdhisvarUpanivarNanAyAha-labdhirnAmetyAdi bhASyam / lAbho labdhiH praaptiH| nAmazabdo vaakyaalngkaaraarthH| athavA labdhiriti yadetanAlamdhIndriyaH svarUpam va mAbhidhAnaM tasyAyamarthaH gatijAtyAdinAmakarmajanitA labdhiru cyate / gatijAtI Adiryasya tad gatijAtyAdi, gatijAtyAdi ca tannAma1 vA bhavati jIvasya ' iti kha-pAThaH / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19 ] . svIpajJabhASya-TIkAlaGkRtam 167 makarma ca gatijAtyAdinAmakarma tena janitA-nirvartitA, manuSyagatinAmodayAnmanuSyastathA paJcendriyajAtinAmodayAt pazcendriya ityato manuSyatvapazcendriyatvAdilAme pratisvaM tadAcaraNakarmakSayopazamo nirvaya'te, tasya kSayopazamasya gatijAtiprabhRtinAmakarmakAraNatvAnirdighamAcAryeNa / AdigrahaNena yat tadatra nAntarIyakaM zarIrAdikSayopazamalabdhernAmAntaHpAti tan sakalamAdIyate / apare tvAyuSkamapi tadAzrayatvAt kAraNamAcakSate kSayopazamasya, evaM vidUravarti kAraNamapadizyAdhunA pratyAsannatarakAraNAntaramAviSkaroti-tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA ceti / tasyAH khalu rUpAdigrahaNapariNaterAvaraNIyamAvArakamAcchAdakaM, bAhulakAt kartari vyutpattiH, tadAvaraNIyaM ca tat karma ca tadAvaraNIyakarma matijJAnadarzanAvaraNakarmetyarthaH,tasyobhayasya kSayopazamo'bhihitalakSaNastajjanitAca taniSpAditA cetyrthH|cshbdH pUrvakaM kAraNaM samucinoti // nanu ca kSayopazama eva labdhiruktA tena janitAnyA kA bhavelabdhiH? / ucyate-matijJAnadarzanAvaraNakSayopazamAvasthAnivRttau yo jJAnasadbhAvaH kSAyopazamikaH so'tra labdhirucyate, kathaM kRtvoktaM prAk kSayopazamo labdhiriti kAraNe kAryopacAramAlambya navalodakaM pAdarogavadityabhihitamato na dopAya / anye punarAhuH-antarAyakarmakSayopazamApekSA indriyavipayopabhogajJAnazaktirlabdhirucyate / punaH pratyAsannatamakAraNanirdidikSayA mASyakRt pratanute grantham-indriyAzrayakarmodayanivRttA ca jIvasya bhavatIti / indripANyAzrayo'vakAzo yeSAM karmaNAM tAnIndriyAzrayANi karmANi yAvanti kAnicinnirmANAjhopAGgAdIni yevinA tAni na niSpadyante tadudayena-tadvipAkena nivRttA-janitAtmano labdhirudbhavati, svacche hi darpaNatale prativimbodayo bhavati, na malImase, tathA nirmANAGgopAGgAdibhiratyantavimalatadyogyapudgaladravyanirmApitAnIndriyANi tasyAH kSayopazamalavdheratulaM balamupayacchanti, kAraNatAM vibhratIti / saipA labdhiH kAraNatrayApekSA paJcaprakArA bhavati / tadyathA-sparzanendriyalabdhirityAdi bhASyam / yathA tat paJcavidhatvaM tasyAstathA darzyatespRSTiH-sparzanaM, sparzanaM ca tadindriyaM ceti sparzanendriyam , etadeva labdhiH sparzanendriyalabdhiH zItoSNAdisparzaparijJAnasAmarthyamanabhivyaktamupayogAtmanetiyAvat / evaM jihendriyAdilabdhayo'pi vAcyAH / itizabdo labdheriyattAmAvedayati // 18 // . uktA labdhiH, adhunopayoga ucyate-yadi labdhinirvRtyupakaraNakrameNopayogastato'tIndriyopayogAbhAvo nivRttyAdyapekSAbhAvAt / etaduktaM bhavati-avadhyAdInAmatIndriyatvAdatyantAbhAva eva vizeSo vAcyaH ? / ucyate-na khula sarva upayogo labdhinirvRttyuparakaraNendriyakRtaH, kiM tarhi sa evaikastritayanimitta ityata Aha sUtra-upayogaH sparzAdiSu // 2-19 // bhA0-sparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH / uktametadupayogo lakSaNam (a0 2, muu08)| upayogaH praNidhAnam / AyogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH / eSAM ca 1'cAyuSkam ' iti kha-pAThaH / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 satyAM nivRttAvupakaraNopayogI bhavataH, satyAM ca labdhau nivRttyupakaraNopayogA bhavanti / nirvRttyAdInAmekatarAbhAve'pi viSayAlocanaM na bhavati // 19 // TI0-upayogaH sparzAdiSu / sparzarasagandhavarNazabdeSu grahaNarUpo vyApAra upayogo gRhyate sparzanendriyAdinimitto nAvadhyAdhupayogaH / amumevArtha spaSTayana bhASyakRdAhasparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH / sparzAdiviSayo matijJAnavyApAraH pratiniyataviSayAnubhavanamupalambhanamiti, anena zeSajJAnavyudAsamAdarzayati matijJAnopayoga eva labdhinirvRttyupakaraNApekSaH pravartate na zeSa iti / atropayogasAmAnya tyapahutAvadhAnathodayati-sparzAdiviSayo ya upayogaparisamAptivyApAra ityuktam / etacca paramANudvayaNukAdiSvapi dRSTam , paramANurapi hi sarvAtmanopayujyate dvayaNukAdiskandhapariNAme, tatazca so'pyupayogalakSaNaM prApnotItyata Aha bhASyakAraH-uktametadupayogo lakSaNamiti / athavA bhASyakAraH svayamevopayogavizeSavyAkhyAmAtitanipurAha-uktametadityAdi / abhihitametadupayogazcaitanyapariNAmo jIvasya vaizeSikaM lakSaNaM kaH paramANvAdiSvA prasaGgotyantAsambandha eva / tamevopayogaM paryAyataH kathayati caitanyalakSaNaM vizeSavyAkhyAnadarzanadvAreNa 1. upayoga ityAdi / upayogastu dvividhA cetanA-saMvijJAnalakSaNA upayogendriyasva. " ma" anubhavanalakSaNA ca, tatra ghaTAdyupalabdhiH saMvijJAnalakSaNA, sukhaduHkhAdisaMvedanAnubhavanalakSaNA etadubhayamupayogagrahaNAd gRhyate / praNidhAnamavahitamanaskatvam, etadutkIrtayati spaSTo hi matijJAnopayogo mAnasopayogAvazyambhAvI dravyendriyAdyapekSazva nAvadhyAdhupayogastatheti Ayoga iti / svaviSayamaryAdayA sparzAdibhedani so jJAnodayaH sparzanendriyAdijanmAbhidhIyate tadbhAva iti / upayogalAJchano jantustacchabdenAmRzyate tasya bhAvaH sparzanAdidvArajanmajJAnamAtmano bhUtirudbhava itiyAvat ; pariNAmo'pyAtmana eva tadbhAvalakSaNo nArthAntaraprAdurbhAvalakSaNaH, sparzanAdinimittajJAnasyAtmapariNatirUpatyAdityarthaH // samprati pravRttau kramaniyamamApAdayannAha-eSAmityAdi bhASyam / eSAmiti / ___ vyAkhyAtasvarUpANAM nirvRttyupakaraNalabdhyupayogendriyANAmayaM pravRttinivRttyAdAnA kramaH kramo yadata nivRttiH prAka tasyAM satyAmupakaraNamupayogazca bhavati nirvRttyAzrayatvAdupakaraNasya tddvaarjnmtvaanycopyogsy| etaca nivRtyAdivayaM labdhIndriyapUrvakaM darzayati-zrotrAdikSayopazamalabdhau satyAM nirvRttiH zaSkulyAdikA bhavati, yasya tu labdhirnAstyevaMprakArA na khalu tasya prANinaH zaSkulyAdayo'vyavA nivartante tasmAlabdhyAdayazcatvAro'pi samuditAH zabdAdiviSayaparicchedamApAdayanta indriyavyapadezamaznuvate / ekenApyavayavena vikalamindriyaM nocyate, na ca svaviSayagrahaNasamartha bhavati, amumartha bhASyeNa darzayati-nivRttyAdInAmiti sUtropanyastakramamaGgIkRtyocyate nivRttyupakaraNalabdhyupayogA. nAmanyatamAbhAve ekenApyaGgena vikale sati samudAye na jAtucit zabdAdiviSayasvarUpAvabodho Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 sUtrai 20 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam bhavatyAtmanaH, vikalakaraNatvAt / atra ca yadA zabdopayogavRttirAtmA ekopayogitA " bhavati tadA na zepakaraNavyApAraH svalpo'pyanyatra kAntadviSTAbhyastaviSayakalApAt , arthAntaropayoge hi prAcyamupayogabalamAtriyate karmaNA, zaGkhazabdopayuktasya zRGgazabdavijJAnamastamitatannirbhAsaM bhavati, ataH krameNopayoga ekasminnapIndrivipaye, kimuta bahuvidhavizeSabhAjIndriyAntare, tasmAdekenendriyeNa sarvAtmanopayuktaH sarvaH prANyupayogaM pratyekendriyo bhavati / evaM zeSa viSayaparicchedapariNatAvapi vAcyam , ye punaratyantakAntadviSTAbhyastA viSayAstAnanyamanasko'pi vismatu cecchan na vismarati, ataH sahaivopayogo bhavati upayogAntareNeti / etaccopayogadvayamekasmin kAle pAramarSapravacanAbhyAsAhitanaipuNAH na bADhamabhyupayanti, yata AryagaGganihnavakaiyugapat kriyAdvayopayogaH prapaJcataH pratipiddho na pAgamAntare kcidupnibddhH| kramastu tatrotpaladalazatabhedavadatizuSkazaSkulIbhakSaNopalabdhivad bAtimukSmatvAt samayAdikRto durlakSazchadmastheneti / 'upayogaH sparzAdiSu iti kecid bhApante sUtramidaM na bhavati, bhASyameva sUtrIkRtya kecidadhIyate, tadetadayuktam , avigAnena sUtramadhye'dhyayanAt prativiziSTAcAryasampradAyagamyatvAd vivaraNAcca nizcIyate sUtrateti // 19 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA pazcendriyANi ( a0 2, sU0 15) iti / tat kAni tAnIndriyANIti ? / ucyte|| ____TI-atrAha uktamityAdi sambandhapradarzanaparamidaM bhASyam , atrAvasare ziSya Aha-abhihitametad bhavatA pazcaivendriyANi bhavanti saGkhyAtaH tat kAni punastAni nAmataH ? ucyate-svarUpato'vadhRtya nAmaviSayaM praznamakRtetyato'tra prazne abhidhIyate prativacanam // . sUtram-sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi // 2-20 // indriyanAmAni ra bhA0-sparzanaM, rasanaM, ghrANaM, cakSuH, zrotramityetAni " paJnendriyANi // 20 // ___TI-sparzanetyAdi sUtram / spRzyate'neneti sparzanam , sarvANi karaNakArakasAdhanAnyAtmanaH karturabhedena vartamAnAnyatizayavat prayojanapradhAnaM pratyAhitapATavAni jJAne nivarye karaNAni kathazcijjIvAdananyatvAd gamane prasAdhye pAdavad devadatto mAMsapiNDaH pAdAbhyAM gacchati grAmamityaparANi bhedabhAJji karaNAnyasya katurasiparazuvAsyAdInyevaM bhinnAbhidhakaraNakalApagrAmaNIrayamAtmA niravazeSakriyAnuSTAnazaktiyuktaH kartA, anyathobhayakaraNagrAmavyudAsAnugRhItastRNamapi kuTilayitumayogyaH syAt kimutaihikAmugmikAnekakAryaviSayavyApArAnuSTAnamiti, yathaiva ca prativiziSTajJAnanivRttyAdhAne karaNatvamindriyANAm , evaM vIryavale 1 'durlakSacchadmasthoneti upaH' iti ka-kha-pustakayormadhye atrAyaM bhAga upalabdhaH paraM tvanupayuktaH prAmAdika nabhAtIti TippaNyA niveshitH| 22 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 nivartya yogA manovAkAyalakSaNAH karaNAnyAtmano veditavyAni / itizabda evaMzabdArthe / evametAni nAmagrAhamupadiSTAni paJcendriyANi bhavanti, sparzanAdikramaniyamo buddhipUrva sUreramuto niyogAjantavo vAyvantAH sparzanakaraNabhAja iti sukhameva vakSyAmi, tathA pare sparzanamAdau varNanti sarvajIvasvAmikatvAt sarvazarIravyApitvAt alpazaktitvAcca tato rasanA dIni taratamayogenAlpasvAmyaNuzarIradezasthabahuzaktitvAditi // 20 // ____ athAtmano liGgAnyetAnItyuktaM tat kena punaH prayojanavizeSeNopakurvantyAtmanaH / ucyate-viSayopabhogatadAdAnakaraNatayeti / viSayAzca sparzAdayo'rthAste cAmI yathAkramameSAmavasAtavyAH // sUtram-sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH // 2-21 // indriyANA viSayAH bhA0-eteSAmindriyANAmete sparzAdayo'rthA bhavanti yathAH " saGkhyam // 21 // TI-sparzarasetyAdi sUtram / spRzyate'sAviti sparzaH zItoSNAdibhedalakSaNo'STadhA, rasaH paJcadhA tiktAdibhedalakSaNaH lavaNasya madhurAntargatatvAt , gandho dvidhA-surabhiritarazca sAdhAraNazcetyapare, varNaH paJcadhA zuklAdibhedalakSaNaH, vAgyogaprayatnanisRSTo'nantAnantapradezi kapudgalaskandhaprativiziSTapariNAmaH zabdaH, pudgaladravyasaGghAtabhedajanmA vA garjitAdirUpaH ete sparzAdayo yathoktalakSaNAsteSAmanantarAtItasUtranyastAnAM sparzanAdikaraNAnAmarthAH pari cchedyAH prayojanAni nirvAnItiyAvat / enamevArtha spaSTayana bhASyakRdAha-eteSAmityAdi eteSAm-AtmaliGgatayA nirUpitAnAM sparzanAdInAM ete spazAdayo'nekabhedabhAjo'yemANa svarUpatvAd yathAsaGkhyamarthA bhavantyavyaMtikararUpeNa grahaNavizeSAt / teSAmarthA ityasamAsa karaNaM sambandhasya spaSTatApratipattyartham , samAse tu caturthyarthArekA'pi syAt sA cAniSTA tasmAdasamAsaH / arthagrahaNaM ca viSayazabdamapahAya yadakAri sariNA tadetajjJApayitumabhipretamAvasthikametadarthatvam , ekameva hi vastvaryamANatvAdavasthAbhedena tathA tathArthatAmiyarti, tathAhi yadevAGgulyagreNa spRzyate tadeva ca vidrumadrumacchAyAnukAriNA jihvAgreNa rasyate, _ modakadravyamAghrAyate ca nAsikAvivareNa, cakSuSA tadevAlokyate, tadeva ekasyArthasyAneka ka cAtibahukAlaparyuSitamatikaThinIbhUtamabhyavahriyamANamAtanoti dhvanim, viSayatA na khalu tatra kacid deze sparzaH kacid rasAdiravasthitaH kintu ya eva dezaH zIta uSNo vA sparzanenopalabdhaH sa eva punarmadhuro rasanenAsvAdyopalabhyate, tasmAt tadevaikamabhinnaM pudgaladravyamanekagrahaNApekSayA bhedamAsAdayati, pitrAdyanekavizeSApekSapuruSabhedapratipattivat , tad hi cakSugrahaNagocaratAmitaM dravyamabhedamapi nIlAdyAkAreNa pariNatimupAgacchad rUpamiti vyapadizyate, rasanagrahaNaviSayatAmApannaM tiktAdipariNAmamAskandad rasa iti tadevAbhidhIyate, 1'teSAmi0' iti ga-pAThaH / 2 'vyatireka ' iti ga-pAThaH / 3 'grahaNAgocaratA' iti ka-kha-pAThaH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 171 evamitarendriyaprAptAnAmapi vAcyam / dravyamindriyanAnAtvAnnAnAkArasparzAdibhedamApadyate svanimittatastvekAkAradravyasvalakSaNaviziSTatvAt , yadevAsyAntaraGgaM lakSaNaM tadeva svarUpaM ta eva hi tasya dharmAH sarvadA'jahadRttitvAt svalakSaNam , paranimittAstu kSetradravyakAlAdayo'pagacchanto'nugacchantazca na svalakSaNaM tadanAdipAriNAmikadharmAviSkRtasvarUpaM vastvi ndriyAdivyapadezAd bhidyate, yazca svarUpAvasthitasya pazcAdindriyasambandho dravyakSetrAdInAma ma nAsI vastunaH svarUpaM bhavati tena sparzAdayo na dravyAdarthAntaramatha na paranimittatA nimitta epAM bhedo dravyAbhede'pIti / etena dArzanaspArzanameva ca dravyamiti pratyastam / atra cAtmAgulapramitasAtirekayojanalakSAvasthitaM cakSuH prakAzanIyarUpaM gRhAti prakarSata iti siddhaantH| etena puSkarArdhavartipuruSasAtirekaikaviMzatilakSApramitaradezotkRSTadivasodayakAlavartisUryadarzanacodyamapAstamadhyavasAtavyam / aprAptakAritvAca yogya dezavyavasthitameva rUpamAgRhNAti zarIradezastham / aprAptakAritA cAsya area manovadanugrahopaghAtazUnyatvAt , na cAsya hutabhugajalazUlAdyAlokanAd dahanakledanapATanAdayo dRzyante / AvRtAgrahaNAt prAptavipayamiti cet, prasadetat , mano'pi hi vipagarAdyAvRtaM na gRhNAtyatha cAprAptakArIti, sparzarasagandhAstu yojanavakapramitAd dezAdAgatAH prakarpataH sparzanAdibhiH zarIravyavasthitarupalabhyante sparzanarasanagaNAnAM prApta kAritvAt , prAptakAritvaM copaghAtAnugrahadarzanAdagnicandanAdibhiravagantavyam / bdo'pi svapariNAmamajahada yojanadvAdazakapramitAt pradezAdAgataH zrotreNa prAtakAriNokarNAd gRhyate sa cAyAti zrotradezamAzu pudgalamayatve sati sakriyatvAt , sakriyatvaM yunA uhyamAnatvAd dhRmasyeva, gRhAdipu tu piNDIbhavanAd vizepatazca dvArAnuvidhAnAta yavat pratighAtAcca nitambAdiSu vAyuvaditi / prAptakAritvaM cAnugrahopaghAtapATavavAdhigadidarzanAdasyAvaseyam / avaratazcakSuragulasaGkhyeyabhAgapramitadezavarti rUpaM paricchinatti, pANyagulAsaGkhyeyabhAgapramitapradezAdAgataM viSayamAdadate karaNAnIti // 21 // yathA caiSAM sparzAdayo'staiigrahaNAdevamidamahatpraNItaM yathAsthitajIvapadArthakhyApanaram, prayojanApekSayA dvayanekadvAdazabhedaM zrutajJAnaM manaso'rtha ityAcikhyAsurAha-- sUtram-zrutamanindriyasya // 2-22 // bhAo-zrutajJAnaM dvividhamanekadvAdazavidhaM noindriyasyArthaH // 22 // TI0-zrutamanindriyasya / zrutaM jJAnAvaraNakSayopazamaprabhavaM dravyazrutAnusAri prAyo anindriyasya nijArthopasaGgatamAtmanaH pariNatiprasAdarUpaM tattvArthaparicchedAtmakaM bhAva viSayaH zrutaM tadanindriyasya manaso'rthaH, athavArthAvagrahasamasAt parato matigAnameva zratajJAnaM bhavati tacca na sarveSAmindriyANAmarthAvagrahAt parataH, kintu mano'rthAvahAdeva parato matiH zrutIbhavati vizeSatastu zrutagranthAnusAreNeti, dvayanekadvAdazavidhavize Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manasaH svarUpam 172 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH dravyabhAvazrute pa paparigraho na punarbhAvazrutamAtramekendriyAdInAm, anindriyAbhAve'pi mAvata tatsadbhAvAt // nanuca zabda eva zrUyamANatvAcchrutavyapadezamavarotsyati, kimanyenAntarvatinA gaNatithavizeSaNaklezalabhyena zrutena parikalpitena kAraNAntareNa ca tadviSayeNeti ? / ucyate-zrutamiti jJAnamatra prastutamAtmanaH pariNativizeSaH, zabdastu pratighAtAbhibhavayuktatvAt mUrtimAna rUpAdyAtmakaH zrotragrahaNalakSaNaH sa kathaM bhavitumarhati jJAnam, ayamapi hi jAtucid dravyazrutavyapadezamAsAdayati bhAvazrutakAraNatvAd vA upacAravazAt, etaca prathamAdhyAye prAyo nirUpitamiha tu manasastadviSayatvena niyamyate, anindriyaM mano'mi____ dhIyate rUpagrahaNAdAvasvatantratvAdasampUrNatvAdanudarakanyAvat , indriyakAyo karaNAdvApyaputravyapadezavat, taccAprAptakAri locanavat , toyajvalanacintAkAle'nugrahopaghAtazUnyatvAt , tatra ca dravyamanaH svakAyaparimANamAtmApi bhAvamanaH so'pi tvakparyantadezavyApI,bhAvamanazca manute dravyamanaH-samAlambanadvAreNa yadindriyapariNAmaM tasya vyApArAnuvidhAnAt atastasyaivaMrUpasyAnindriyasya zrotrapraNAlikopAttazabdavAcyavicAriNo'rthaH zrutajJAnam , tacca prayogavizeSasaMskRtaM varNapadavAkyaprakaraNAdhyAyAdibhedaM mano'ntareNa na karaNAntaraM paricchettumalam , etadvihitAvihitAnubhayaprAptiparihAropekSAlakSaNapuruSArthanirvartanakSamatvAt manasA vIkSyamANaM tasyaivArtho nendriyAntarasya, yathA dharmAstikAyazabdoccAraNasamanantarameva pUrvakRtasaGketApekSo drAg nityaikAmUrtagatyarthalokAkAzavyApyakriyArtha dravyaM manaso. palabhyate tat zrutamanindriyasyArtha iti sthitametad, bhASyakAreNa ca bhASye viziSTazrutaparigrahArtha vizeSaNamupAttam zrutajJAnamityAdi / zrutajJAnamityAtmapariNAmAkhyAnaM zabdavyudAsArtham , dvividham-aGgabAhyamaGgAntaragataM ca, AdyamanekabhedamAvazyakAdi, itaradAcArAdidvAdazabhedam , anena zrutavizeSAkhyAnaM na punaH sarvameva shrutmnindriyaarthH| noindriyasyArtha ityanena paryAyazabdena nartha sphuTayati / na khalvetadindriyam indriyalakSaNAnupapatteH, ekadezastvindriyalakSaNasya samastata evAsampUrNatvAnnoghaTavanoindriyamucyata iti // 22 // uktAnIndriyANi saGkhyAtaH prakArataH svarUpato viSayatazca / adhunA tAni kati kasya jantorbhavantIti nirUpayannAha sUtram-vAyvantAnAmekam // 2-23 // TI-tatra sambandhameva, tAvadApAdayati sUtrasya bhASyakAraH atrAhoktaM bhavate. tyAdinAbhASyeNa / bhA0-atrAha-uktaM bhavatA pRthivyavvanaspatitejovAyavo dvIndriyAdayazca 1' palabhate' iti kha-pAThaH / 2 vanaspatyantAnAmekam ' iti ka-kha-pAThaH / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 173 (a0 2, sU0 13-14) nava jIvanikAyAH, paJcendriyANi sthAvarANAmindri yaniyamaH 2 (a0 2, sU0 15) ceti / tat kiM kasyendriyamiti / atrocyate-pRthivyAdInAM vAyvantAnAM jIvanikAyAnAmekamevendriyam, sUtrakramaprAmANyAt prathamaM sparzanamevetyarthaH // 23 // TI--atrendriyaprakaraNaprastAve para Aha-pratipAditaM bhavatA bhU-jala-taru-hutAzanAnilA dvi-tri-catuH-paJcendriyAzca nava jIvabhedAH, paJcendriyANi saGkhyAto nirUpitAni tatU kiM kasyandriyamiti sparzanAdInAM madhye paJcAnAM kimindriyaM sparzanAdi kasya pRthivyAderiti saMzayAnaH praznayati // nanvanupapanna eva saMzayaH zroturyataH prAGnicAyi tenedaM sthAvaratrasavidhAne 'pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH' (a02, sU0 13) 'tejovAyU dvIndriyAdayazca vasAH ' ( a0 2, sU0 14 ), tatra dve eva indriye yeSAM te dvIndriyAste Adau yeSAM te dvIndriyAdayaH dvitricatuHpaJcendriyA ityarthaH / sAmarthyAcca pRthivyAdInAmekamevendriyaM bhaviSyadi vAyvantAnAmevaM ca siddhe sUtramapi nArabdhavyamiti ? / ucyate-dvIndriyAdInAM satyaM dvIndriyAditA nizcitA dvitvAdisAmAnyAnna vizeSataH dve indriye yepAmiti, ke punaste dve iti na nizcinumaH / evaM trIndriyAdiSvapi yojyam , tathA sAmarthyAdilAdyanilAntAnAmekaM katamami(di)ndriyaM bhavatu kiM.na nirdizyate atastadavasthaH saMzayastasmAdupapannaH praznaH sUtrArambhazceti / apica codanA'navakAzaiva, yataH kimindriyaM kasya jIvasya vizeSyAbhihitam / pRthivyAdInAmityAdi bhASyam / vAyvantAnAmityukte na jJAyate kimAdInAmekaM bhavatyataH sAmarthyalabhyapRthivIgrahaNamakarod bhASyakAraH tataH paramaparasya jIvanikAyasyAsambhavAditi / arthavamAzaGketa parato mA bhUt sambhava ArAt kiM na sambhavati vAsantAnAM vanaspatyAdInAmavAdInAM vA bhavatvekamiti, evaM vyAcakSANena zepaMjIvabhedaparityAge prayojanaM vaktavyamato niSphalatvAnnaivamabhisambaddhaM zakyam / jIvanikAyAnAmityacetanapRthivyAdivyudAsaH, jIvanikAyAnAM jIvasaGghAtAnAmekamevendriyaM bhavati na dvayAdIni na vinizcitamekaM sparzanAdInAM madhye katamadityata Aha-sUtrakramaprAmANyAt prathamaM sparzanamevetyarthaH / indriyanAmanirdezamatrakramaM pramANIkRtyaikaM prathamamavaseyam , punastadeva vizinaSTi naamtH-sprshnmeveti| na cAprasiddha ekazabdaH prathamArthe, 'eko gotre' ityAdidarzanAditiH / 23 // ___ uktaH kSiti-udaka-taru-jvalana-pavanAnAmindriyaniyamaH / samprati dvIndriyAdInAmucyate ityAhasUtram-kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 2-24 // bhA0-kRmyAdInAM pipIlikAdInAM bhramarAdInAM manuSyAdInAM ca yathAsaGkhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti yathAkramam / tadyathA-kRmyAdInAM apA1 'vizeSo'bhihita' iti ga-pAThaH / 2 -- doSaH' iti ka-kha-pAThaH / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 dika-nUpuraka-gaNDUpada-zaGkha-zuktikA-zambUkA-jalUkA-prabhRtI. yA nAmekendriyebhyaH pRthivyAdizya ekena vRddhe sparzanarasanendriye bhavataH / tato'pyekena vRddhAni pipIlikA-rohiNikA-upacikA kunyu-tuMburuka-trapusabIja-kAsAsthikA-zatapadyutpataka-tRNapatra-kASThahAraka-pra. bhRtInAM trINi sparzana-rasana-ghrANAni / tato'pyekena vRddhAni bhramara-vaTara-sAraGgamakSikA-puttikA-daMza-mazaka-vRzcika-nandyAvata-kITa-pataGgAdInAM catvAri sparzanarasana-ghrANa-cabhRSi / zeSANAM ca tiyAyonijAnAM matsyoraga-bhujaGga-pakSi-catuSpadAnAM sarveSAM ca nAraka-manuSya-devAnAM paJcendriyANIti // 24 / / ___TI-kRmipipIlikAdi sUtram / ayamAdizabdaH pratyekamabhisambadhyate kRmyAdiSu, na samudAya iti bhASyeNa darzayati-kRmyAdInAmityAdinA / gatArthametat , yathAsaGkhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti / sUtre tvekaikavRddhAnItyuktaM, tatra na jJAyate prathamamekena katamena vRddhamiti sandehavyavacchedArthamAha-yathAsaGkhyam , yena krameNopanyastAni tamevorarIkRtyaikaikena vRddhAni bhavanti, na kramollaGghanena / etadeva punaH spaSTayati-ya. thAkrama-yathAnupUrvI, tadyathetyanena tAmAnupUrvImAdarzayitumupakramate-kRmyAdInAM kRmiprakArANAm , Adizabdasya prakArArthatvAt / apAdikAdayaH prAyaH prasiddhAH, epAmekena vRddhe sparzanarasane bhavataH, pRthivyAdibhyaH sakAgAdekenendriyeNa (rasanena) vRddhe sati sparzane dve sparza narasane bhavataH, anyathA yokena vRddhe sparzanarasane sambadhyete tatastrINi prApnuvanti, tato'pyekena vRddhAnItyAdibhASitenApi dvIndriyebhyaH pipIlikAdInAmekena ghrANena sahite sparzanarasane trINi santi tato vRddhAni bhavanti iti, tato'pyekana vRddhAni bhramarAdInAM sujJAnam , zeSANAM ca tiryagyonijAnAmiti ekendriyAditiryagyonijApekSayA zeSagrahaNam, etadvayatiriktAH zeSAstiryagyonayastAn vistarato matsyAdIn darzayati-sarveSAM ca nAraka-manuSya-devAnAM paJcandriyANi / atiryagyonitvAt pRthagu. pAdAnaM nArakAdInAm / kiM punaratra manuSyAdInAmityabhidhAya sUtre nArakamanuSyadevAnAmiti vivRtaM zeSANAM ca tiryagyonijAnAmiti, na yathA kRmyAdiSu pradIdhaiMkadaNDakapAThastatheha, ucyate-kumyAdiSvekajAtIyA eva sarve daNDakena nirdiSTA iti yuktam , iha punastiryagyonayo'vazyaM pRthay nivezyAH bhinnajAtIyatvAnnArakAdibhyaH, tathA nArakAdikrame hetuH / ra nArakAdayo'pi bhinnagativartitvAt bhedenaivopAttAH / evaM tArha manuSya OM nArakadevAnAmiti kiM noktamAdau manuSyopainyAsAt / ucyate-lokakamasannivezamAcAryeNAdhAya cetasi nArakamanuSyadevAnAmityuktam / athavA vivaraNagrantho yathe 1'jalaukA' iti g-ttii-paatthH| 2 'kunthuchuruka' iti k-kh-paatthH| 3 'vRddhAdInIti' iti k-kh-paatthH| 4'panyasanAt ' iti g-paatthH| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyapAThabhedaH sUtra 25 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 175 TamArabhyata iti nAtidopAya / apare'tivisaMsthulamidamAlokya bhASyaM mAma viSaNNAH santaH sUtre manuSyAdigrahaNamanArSamiti saGgirante, gauravahetRtvAt , vinApi kila manuSyAdigrahaNena catvAryekena vRddhAni yeSAM te sAmarthyAnmanuSyAdayo bhaviSyanti, tadetadayuktaprAya lakSyate, avigAnenaivaMvidhasUtrAdhyayanAta , sAmarthyalAbhe vA bhramarAdigrahaNamapi na kartavyam , trINyekena vRddhAni sparzana-rasana-prANa-cabhRSi bhramarAdInAmeveti / idamantarAlamupajIvyApare vAtakinaH svayamuparabhya sUtramadhIyate-'atIndriyAH kevalinaH' yeSAM manuSyAdInAM grahaNamasti sUtre'nantare ta evamAhuH-manuSyagrahaNAt kevalino'pi paJcendriyatvaprasakteH atastadapavAdArthamatItyendriyANi kevalino vartanta ityAkhyeyam , tadetad vArtam , bhagavato dravyendriyasadbhAvAta , bhAvendriyAbhAvazcAtyantiko matyAdicatuSTayavinirmuktatvAt kevalasyeti kimatrAniSTamApadyata iti na vidmaH // 24 // ___ bhA0-atrAha-uktaM bhavatA-dvividhA jIvAH-samanaskA amanaskAzceti / tatra ke samanaskA iti ? / atrocyate // TI-atrAha-uktaM bhavatetyAdiH sambandhagranthaH / indriyaniyama ApAdite manoniyamAbhidhAnecchayA'trAvasare ziSya Aha-abhihitaM tvayA prAg dviprakArA jIvAH saMsAriNaH-'samanaskA amanaskAzca' (a0 2, sU011) tatra nArakAdiSu ke samanaskA iti vibhaktamicchAmi jJAtum, ke vA'manaskA iti noktam , anyatarasamUhAbhidhAne'nyatarasya sujJAnatvAt atra ziSyapraznAvasAye'bhidhIyate sUtram-saMjJinaH samanaskAH // 2-25 // bhA0--sampradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti / sarve nArakadevA garbhavyutkrAntayazca manuSyAstirgagyonijAzca kecit / IhApohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA / tAM prati saMjJino vivkssitaaH| bhanyathA hyAhAra-bhaya-maithuna-parigraha-saMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjJina iti // 26 // ___TI-saMjJinaH samanaskAH , saMjJA vidyate yeSAM te saMjJinaH, zikSAditvAd bIhmAditvAd vA, vidyamAnaM mano yeSAM te samanaskAH saputrAdivat , saMjJAmAtrasambandhAt . .. sarve pRthivyAdayaH saMjJino dazavidhasaMjJAbhyanujJAnAt ityAgamamanupazya " nAcArya Aha-sampradhAraNasaMjJAyAmityAdi / athavA kAlahetudRSTivAdopadezAkhyAstisraH saMjJAstatra katamAM saMjJAmadhikRtyocyate saMjJinaH samanaskA iti / AhasambhadhAraNasaMjJAyAmityAdi, na sarvA saMjJA''gamoktAna gRhyate, kintu yA sampradhAraNAsmikA tasyAH parigrahaH / kiM punaH kAraNamUhalokAhArAdisaMjJAstyajyante ? / uhAdisaMjJAH lAvadatistokatvAdazobhanatvAccAhArAdisaMjJAnAdhikriyante, nahi kArSApaNamAtreNa dhanavAna, mUrti Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 mAtreNa vA rUpavAniti vyapadizyate, yathA ca prabhUtadraviNo dhanavAn , prazastarUpaH svarUpavAnucyane tathA mahatyA zobhanayA ceha saMjJayA saMjina grahIpyante, bhUmaprazaMsAtizayanAdiSu matvarthIyanidhAnAt , kAlahetudRSTivAdopadezasaMjJAnAM ca madhye kAlikyeva parigRhyate netare, nirUpita midaM nandyAM sUtravyAkhyAne hetukAladRSTivAdopadezakamamuttarottaravizuddhamapahAya kiM kAraNaM kAlikyAdau vyavasthApitetyevamAkSipte'bhihitamuttaraM (hAribhadrIye )-saMzyasaMjJIti sarvatra zrute kAlikyAH saMjJAyAH prAyaH saMvyavahAraH kriyate, ataH kramavizuddhimanAdRtya sUtramupanibaddham, atastAM kAlikI saMjJAmadhikRtya bhASyakRd vyAkhyAnayati-sampradhAraNasaMjJAyAM ye vartante jIvAste samanaskA bhavanti / sampradhAraNamAlocanaM yena sudIrghamapi kAlamanusmarati bhUtamAgAminaM cAnucintayati kathaM nu kartavyaM kiM vA tatrAnuSTheyamata eva dIrghakAlikItyuktA''game pUrvapadalopAt / tacca sampradhAraNamevaMrUpaM kasya sambhavati ? yo'nantAnantAn ___ manoyogyAn skandhAn AdAya manyate, tallabdhisampanno manovijJAupalAdhana nAnAtvam nAvaraNakSayopazamAdisametaH, yathA ca rUpopalabdhizcakSuSmataH pradIpAdiprakAzapRSThena tadvat kSayopazamalabdhimato manodravyaprakAzapRSThena manaHpaSTairindriyairarthopalabdhiH, yathA vA'vizuddhacakSuSo mandamandaprakAze rUpopalabdhirevamasaMjJinaH paJcendriyasammUchainajasyAtyalpamanodravyagrahaNazaktararthopalabdhiH, yathA ceha mUcchitAdInAmavyaktaM sarvaviSayavijJAnamevamatiprakRSTAvaraNodayAdekendriyANAm , ataH zuddhataraM zuddhatamaM ca dvIndriyAdInAmA paJcendriyasammUchenajebhyaH, tatastatsaMjJinAmatiprakRSTataramiti ? / Aha-kutaH punazcaitanyasamAnatAyAmAtmano yadidamupalabdhinAnAtvam ? ucyate-sAmarthya bhedAt , sa ca kSayopazamAnantyAda yathA ceha chedanatve tulye cakravartinazcakrasya yat sAmarthya tat kramazo hIyamAnasAmarthyAnAM na zarapatrAdInAmasti, evameva hi manoviSayANAM saMjJinAM caitanye sati yA paTutA sampradhAraNAyAM nAsau kramazo hIyamAnAnAmasaMjJinAmiti / evaM tAvad viziSTasaMjJAbhAja eva saMjJina iti pratipAditam / / idAnIM nAmagrAhamAcaSTe tAn saMjJinaH-sarve nArakadevA ityAdinA / pRthivIsaptakavartino nArakAH, bhavanavanacarajyotipikavaimAnikAzca devAH, garbheNa vyutkrAntiryeSAM manuSyANAM te garbhavyutkrAntayaH, upariSTAt (a02,sU032) trividhaM janma vakSyate, tatra mAtRpitRsaMyogAjIvasyotpAdo garbhajanmocyate, tena garbhajanmanA vividhamutkramaNaMudgamanaM-prAdurbhAvo yeSAM kadAcicchirasA kadAcit pAdAbhyAM mAturudarAnniHsaraNamityevaMvidhamanuSyANAM ca samanaskatvam / garbhavyutkrAntigrahaNAt sammUcchenajanmamanuSyavyAvRttiH / tiryagyonijAstvityAdi / paJcendriyatiryagyonijAH go-mahiSI-ajAvika-kari kesari-vyA 1 tathA ca' iti g-paatthH| 2. manoviSayiNAM saMjJAnAm ' iti g-ttii-paatthH| 3'tatsaMjJinaH' iti kmkh-paatthH| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 25 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 177 prAdayaH / kecidagrahaNAd garbhavyutkrAntaya eva parigRhyante, na sammUrchanajanmabhAjaH / IhApohayuktA iti / sAmAnyArthagrahaNAnantarabhAvinI sadarthamImAMsA IhA-kimayaM zayadhvanirutAho zRGgadhvaniriti, madhurAdiguNayogAdayaM zaGkhasyaiva dhvaniH, na zRGgasyetyanvayavyatirekavad vijJAnamapoha ucyate, IhApohAbhyAM yuktA IhApohayuktA-guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA, tAM prati saMjJino'tra saMjJino vivakSitAH, guNAzca doSAzca guNadopAH, svArthapuSTihetavo guNAH, tadapacayahetavo doSAH, teSAM vicAraNam-AlocanaM-kathaM guNAvAptirdopaparihArazceti tadevAtmA-kharUpaM yasyAH sampradhAraNasaMjJAyAH sA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA, tAmevaMvidhAM saMjJAmabhimukhIkRtya saMjJino vaktumabhipretAH / anyathA hItyAdi / yadi prativiziSTA saMjJA nAGgIkriyate tataH sarva eva jantavaH pRthivyAdibhedAH . samanaskAH syuH, AhArAdisaMjJAbhiH saMjJina itikRtvA, tasmAd viziSTaAhArAdisaMjJAdasazI saMjJAbhAjaH saMjJinaH samanaskA bhavanti / tatrAsadvedanIyodayAdojalomapra kSepabhedenAhArAbhilApapUrvakaM viziSTapudgalagrahaNamAhArasaMjJA, saMjJA nAma vijJAnam,tadviSayamAhAramabhyavaharAmIti mohanIyodayAt, sAdhvasalakSaNA bhayasaMjJA-bhayaparijJAnaM vibhemIti, puruSAdivedodayAd divyaudArikazarIrasambandhAbhilASAsevanaM maithunasaMjJA, tato'nyathA vA'pi mUolakSaNA parigrahasaMjJA, bhAvato'bhiSvaGgo mUrchA, tasmAt siddhaM praNidhAnavizeSAhitasaMskAravijJAnapATavAdaravimbhitapariNAmAH saMjJinaH // nanu ca sampradhAraNasaMjJA manolakSaNA, manazca sampradhAraNasaMjJArUpam, tatazcAyuktaM lakSaNamanyonyalakSaNatvAd hastakaravat saMjJinaH samanaskA iti / ucyate-lakSyapadArtho dvividhena lakSaNena lakSyate svasiddhena parasiddhena cA, svasiddhenAgniruSNatvena, parasiddhanAbhinavavArivAhapaTalasnigdhataravanakhaNDavalAkAkamalasaurabhAdinA mahAn jalAzayaH, tatrehApi lakSyAH samanaskAH prasiddhena guNadoSAdAnaparihArarUpeNa bahirvartinA pratyakSapramANasamadhigamyena sampradhAraNasaMjJAphalena liGgabhUtena saMjJitvenAnu___ mIyante'ntaHkaraNavattayA vidvadbhiH, na cAgnerlakSaNamuSNatA tadabhedavartinyapi sampradhAraNena samanaskatAlakSaNam yathA tathA sampradhAraNasaMjJA'pi bahiratisphuTahitAhitaprAptiparihArarUpa phalA liGgino bhedenApi mAnA lakSaNameva / athavA paryAyakathanenedaM vyAkhyAnaM samanaskAnAm , ke samanaskA iti pRSTe saMjJinaH samanaskA ityeko'rthaH, yathA'nyatra 'matismRtisaMjJAcintAbhinibodha ityanarthAntaraM ' (a0 1, sU0 13), 'samyagyoganigraho guptiH' ( a09, sU0 4 ) iti / ihApi guNadoSavicAraNAphalayogAt prasiddhataraH saMjJizabdastena pratyAyanamaprasiddhasya samanaskazabdArthasya / evaMca hastakaravadityapyupapannaM bhavati, kasyacidanyataraprasiddhAvanyataro vyAkhyAyate-kaH karaH ? hasta iti, vivakSAvazAd vA kadAcit kAraNena tatkAryamanumIyate jAtucit kAryeNa kAraNam , atra ca manaH kAraNaM sampradhAraNasaMjJA kAryatayA lakSyate iti, kadAcida vA saiva manasA lakSyata ityanyonyalakSaNatA'pi na doSAyeti // 25 // THHTHHTHHHHHIGH Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta 178 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 ___ uktaH prativiziSTAnAmeva bhavasthAnAM manoyoganiyamaH / atha ye'ntargatau vartante prANinasteSAM katamo yogaH 1 / ucyate sUtram--vigrahagatau karmayogaH // 2-26 // TI-athavA saMsAriNo'dhikRtAste ca saMsaraNadharmANo bhavAd bhavAntaraprAptaH, taJca teSAM saMsaraNaM dvidhA-dezAntaraprAptilakSaNaM bhAvAntaraprAptilakSaNaM ca, tatra susaraNasya ye pUrvazarIraparityAgAd dezAntaraM gatvA janma labhante teSAM dezAdvavidhyam ntaraprAptilakSaNam , ye punaH svazarIra evotpadyante mRtAH santaH kRmyAdibhAvena teSAM bhAvAntaraprAptilakSaNam, etadubhayamapi na ceSTAlakSaNayogamantareNa saMsaraNamasti, tyaktapUrvakazarIrasya jantorgaterabhAvAda gatipUrvikA cobhayaprAptiriti ? ucyate-gatihetusadbhAvAnna gamanapratiSedhaH, sA gatirantarAlavartinI dvidhA-RjvI vakrA ca, RjvI tAvat pUrvazarIrayogotthApitaprayatnavizeSAdeva gatiriantargativicAraH pyate dhanAvimokSAhitasaMskAreSugamanavat , tasyAM ca pUrvakaH sa eva yogo vAcyaH, ato'nyasyAnu vigrahagatau karmayogaH, vigraho vakramucyate, vigraheNa yuktA gativigrahagatiH azvarathanyAyena, vigrahapradhAnA vA gatiH vigrahagatiH zAkapArthivAdivat, tasyAM vigrahaMgatI koSTakenaiva yogaH, na zeSaudArikAdikAyavAGmanovyApAra iti, karmaNo yogaH karmayogaH kArmaNazarIrakRtaiva ceSTetyarthaH / etadeva vyaktaM bhASyeNa darzayati bhA0-vigrahagatisamApannasya jIvasya karmakRta eva yogo bhavati / karmazarIrayoga ityarthaH / anyatra tu yathoktaH kAyavAGmanoyoga iMti // 26 // TI-vigrahagatItyAdi / samAsAditavakragatejantoH karmASTakaM karmazabdenocyate / karmakRta eva yogo bhavatItyavadhAraNena vyudAsamAvedayati zeSayogAnAm,punaH spaSTataramasandehArtha vivRNoti-kamazarIrayoga ityarthaH / kamava zarIraM karmazarIraM kArmaNamiti sphuTayati, svArtha ca vyutpattimAvedayati kamaiva kArmaNam, na punajotabhavAdyarthasambandho'tra kazcit samasti / ayaM ca niyamo'ntargatereva kriyate na kArmaNasyeti khyApayannAha-anyatra tu yathoktaH kAyavAGmanoyoga iti / antageteranyatra yathAbhihita Agame kAyAdiyogo bhavati, tuzabdo gatyantaravizeSapradarzanaparatayoktaH / tadyathA-nArakagarbhavyutkrAntitiryagmanuSyadevAnAM trayo'pi yogAH, yogavibhAgaH / .. sammUrcchanajanmabhAjAM tiryagmanuSyANAM kAyavAgyogAveva / athavA vibhAga yathokta iti / yena prakAreNoktaH kAyAdiyogaH paJcadazabhedaH sa tathA samAyojanIyo gatyantarabhededhviti sUcayati, tatra manoyogazcaturdhA-satyaH, asatyaH, satyAsatyaH, asatyAmRSa iti, evaM vAgyoge'pi, kAyayogaH saptabhedaH-audArikaH, audArikamizrA, vaikriyaH, vaikriyamizraH, AhArakaH, AhArakamizraH, kArmaNazceti // nanu ca 'anAdisambandheca' 1vakragatau cetyadhikam / 2 ' ityarthaH' iti gha-pAThaH / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 26 ] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam 179 (a0 2, mU0 42), 'sarvasya' (a 02, mU0 43) itivacanAt taijasayogasadbhAvo'pi, ato'STavidhenaM kAyayogena bhavitavyam , tatazca poDazabhedo yogaH syAt , avadhAraNaM ca bhASye karmakRta eveti tadapyasamIkSya kRtaM syAt , tatrocyate-'sarvasya' (a02, sU0 43) ityatra sUtre jasayogamAcAryo'nyamatena nirAkariSyati, 'eke tvAcAryAH nayavAdApekSam' (a02, sU0 43) ityAdinA bhASyeNa, ataH kramamudIkSasva mA tvariSThAH, tatraivedaM nizceSyate, samAsatastAvada gRhANa-taijasaM kArmaNAnna bhinnamekamevedamityataH paJcadazadhA yogaH, taijasasya bhinnayogAbhAvaH mana- avadhAraNamapi bhASye nAsamaJjasamiti / so'yamadhunA jIveSu paJcadazavidho - yogaH Ayojyate-saMjJimithyAdRSTerArabdho yAvat sayogakevalI tAkdAdyaturyo manoyogau labhyete, eteSveva ca sthAneSu satyavAgyogo'pi, turIyaH punarvAgyogo dIndriyamithyAdRSTerArabdho yAvat sayogikevalI tAvat samasti, dvitIyatRtIyavAgyogau saMjJimithyAdRSTerArabdhau yAvat kSINakapAyavItarAgacchadmasthastAvallabhyate / evaM manoyogAvapi dvitIyatRtIyau / RjugatyAM yAvad bhavAntarasamprAptistAvadantarAle yathAsambhavamaudArikavaikriyakAyayogau bhavataH, vakrAyAM tu punastau vinivartete, nArakasurA vaikriyayogabhAjaH, tiyaga ra manuSyA audArikavaikriyayoginaH, AhArakayogaH pramattena niSpAdyate - pazcAdapramattasya . bhavati, eta eva hi nArakAdayo'paryAptakAvasthAvartino mizrayogabhAjo bhavanti, audArikavaikriye yeSAM grAhye purojanmani teSAM kArmaNena mizraH, yasyAhArakaM grAhyaM tasyaudArikeNa mizraH, samyagmithyAdRzamapahAya mithyAdRSTerArabdho'ntargatau kArmaNa eva yogastAvallabhyate yAvadupazAntakaSAyavItarAgacchadmastha iti / kevalisamudaghAtakAle ca tRtIbacaturthapaJcamasamayeSu kArmaNa eva / sUtre cAvadhriyate vigrahagateH, na karmayogaH, tato'nyatrApi darzanAditi, dvitIyaSaSThasaptameSvaudArikakArmaNamasti, prathamASTamayoraudArika eva, evamanyatra tu yathoktaH kAyAdiyogaH samAyojito bhavati // atha vigrahagatau karmayoga itivacanAdekavigrahAyAmapi gatau kArmaNa eva yogaH kasAna bhavati? sA'pi hi vigrahagatirbhavatyeveti / ucyatevigrahagatAviti na vyAptirvivakSitA tilatailavat , kintu viSayo vivakSitaH khe zakunirudake matsya iti yathA, avazyaM caitadevaM grahItavyam, anyathA dvivigrahAyAM trivigrahAyAM vA gatAvAcantayorapi samayayoH kArmaNayogaH prApnoti, iSyate ca dvivigrahAyAM madhyamasamaye trivigrahAyAM madhyamayoyoriti // nanu ca vigrahagatisamApannaH kArmaNena yogena bhavAntaraM saGajAmati tat kathaM 'nirupabhogamantyam ' ( a0 2, mU0 45 ) iti vakSyate, ayameva hi vipragahato niru .. tasyopabhogo yaduta bhavAntarasaGkrAntiriti ? / ucyate-viziSTaH sUtre "pA sukhaduHkhayorupabhogaH karmabandhAnubhavo nirjarAlakSaNazca pratipetsyate, na ceSTArUpa iti / atha kathaM sUtramidam ?-"jAvaM ca NaM bhaMte ! ayaM bIve eyati veyati calati phaMdati tAvaM ca NaM NANAvaraNijjeNaM jAva aMtarAieNaM 1 yAvacca bhadanta ! ayaM jIva ejate vyejate calati spandate tAvacca jJAnAvaraNIyena yAvad antarAyikeNa Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bajjhatitti ? haMtA goyamA !" kArmaNayogakAle cAsti calanaM, tat kathaM bandhAdilakSaNopabhogapratiSedhaH 1 / ucyate-bhavasthamAzritya bhagavatA sUtraM prANAyi, jJAnAvaraNAdyAsa vANAM tadaiva sadbhAvAt , apica alpaH kAlaH samayadvayaM kastatropabhogenAbhisambandha iti, syAda vA kAyayogapratyayastatra bandhaH sa tu na vivakSyate bhASyakAreNa, jJAnAvaraNAdyAsravavizeSAhitabandhanirAkArasUtraM vyAkhyAsyata iti, evaM tAnupUrvInAmakarmopabhogastadaiva nAnyadA jantoranyatra kevalidvicaramasamayAt, jJAnAvaraNAdyupabhogazca yathAsambhavamataH kathamupabhogapratiSedha iti ? / ucyate-punaH punarviruvanmudhA kadarthayasi tvamasmAn , tatraiva sUtre nizcayiSyate etad abhivyaktarUpA hiMsAdayo na tatra santi, na ca tadanurUpaphalopabhoga iti vyaktimAvezya cetasi prANaiSIt sUtramAcAryastasmAdavasthitamidam-vigrahagatau kArmaNa eva yogaH, na zeSa iti // 26 // _____ atha yeSAM jIvAnAM gatirbhavAntaraprApiNI sA kiM yathAkathaMcid bhavati, Ahosvidasti kazciniyamaH ? / astItyucyate suutrm-anushrennirgtiH|| 2-27 // TI0--athavA kiM punarayamAtmA bhavAntaraprAptau vakrAM gati pratipadyate gatiniyamAta kutazcidutAho yathAkathaMciditi ? / gatiniyamAt ityAha- kaH punarasau gatiniyamaH ? ucyte--anushrennirgtiH| zreNiH-AkAzapradezapaGkiH svazarIrAvagAhapramANA, pradezAzvAmUrtAH kSetraparamANavo'tyantasUkSmAH nairantaryabhAjaH, sA cAsaGkhyeyapradezA jIvagativivakSAyAm, anyatra mauktikahAralateva ekaikAkAzapradezaracanAhitasvarUpA'pi grAhyA, paramANostAvatyAmeva vyavasthAnAt , ghaNukAdestAvatyAmadhikAyAM cetyevamanantapradezikaskandhaparyavasAnaM pudgaladravyamupayujya vAcyam / tatrAnuzreNIti / zreNimanu anuzreNi zreNyAmanusAriNI gatiritiyAvat , anugaGgaM vArANasI yathA / gamanaM-gatiH-dezAntaraprAptiH, sA cAkAzazreNyabhedavartinI svayameva samAsAditagatipariNaterjantorgatihetusakalalokavyApidharmadravyApekSA prAdurasti, bhavAntarasaGkrAntyabhimukho jIvo mandakriyAvattvAt karmaNo yAnevAkAzapradezAnavaSTabhya zarIraviyogaM karoti tAnevAbhindan dezAntaraM gacchatyUrvamadhastiryagvA, vizreNigatyabhAvAd, . dharmAstikAyAbhAvAca parato lokaparyante eva vyavatiSThate, lokaniSkuTogateranuzreNitA ta papAtakSetravazAcca bhavAntaraprAptAvavazyameva dharmAjjIvo vakrAM gatiM pratipadyate, pudgalAnAmA5 paraprayAganirapekSANAM svAbhAvikI gatiranuzreNirbhavati yathA'NoH prAcyAt lokAntAt pratIcyaM lokaparyantamekena samayena prAptiriti pravacanopadezaH, paraprayogApekSayA tvanyathA'pi gatirastIti // nigA badhyate ? hanta gautm!| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 28 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ____ adhunA bhASyamanugamyate: bhA0-sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM cAkAzapradezAnuzreNirbhavati, vizreNirna bhavatIti gatiniyama iti // 27 // ___TI.-sarvA gatirityAdi / sarveti UrdhvamadhastiryagvA dezAntaraprAptiH, jIvAnAMjIvanayujAM saMsaraNadharmANAmityarthaH, pudgalAnAmiti, pUraNAd galanAcca pudgalAH-niruktaprAbhRtAnusAreNa upacayApacayabhAjaH, teSAM ca, samucitau cazabdaH / kathaM punaratra pudgalagrahaNa matarkitameva sahasA vihAyaso'pataditi ? / ucyate-jIvAdhikArAnuvRttI anuzreNI padgalapraNA gatiniyamavivakSAyAmanupAttamapi sUtre lAghavaiSiNA bhASyakAreNopAtta mekaprayatnasAdhyatvAt , anyathA tu gauravaM jAyate, atazcedamavazyamarthato vaktavyam-pudgalAnAM ceti, uttaratra sUtre jIvagrahaNAd , anyathA jIvAdhikArAnuvRttau jIvagrahaasya na kiMcit prayojanamupalabhyate, tasmAt pazyatyayamAcAryo jIvAnAM pudgalAnAM ca gatiniyama anantarasUtre'taH pudgalavyavacchittaye jIvagrahaNamiti / AkAzapradezAnuzreNibhavati / jIvapudgalAvagAhalakSaNamAkAzaM tasya pradezAH-paramANavo'mUrtAstepAM pati:padIrghA zreNirasaMkhyAtapradezA, pudgalagamane tu saGkhyAtapradezA'pi, tAmevaMvidhAM zreNimanupatya gamanamupajAyate, AkAzapradezAnAM yA zreNistAmanu jAyate gatirbhavatyayamarthaH samAsastu, kathametacintyam AkAzagrahaNaM, dharmAdidravya nivRttyartham, tadeva hyavagAhadAnena vyApriyate, na zepamiti / uktalakSaNAyAH zreNeviMgatA yA gatiH sA vizreNirjIvAnAm , pudgalAnAM tu svabhAvAd, vizreNirna bhavatIti gatirniyamyate / pUrvAparAyatA viyatpradezazreNayo dakSiNo rAyatAzcAparAH tathA cordhvamadhazca dharmAdharmadravyadvayAvadhikA yAstAsveva gatisadbhAvAt tA eva vimidya na kadAcidapi prayAntIti // 27 // atrAha-saivasvabhAvA gatiH kimRjveva gatvoparamati, atha kRtvApi vakraM punarupajAyate ? / ucyate-pudgalAnAmaniyamaH, siddhayatastvekAntenaivAvigrahetyata Aha sUtram-avigrahA jIvasya // 2-28 // sidhyamAnasya gatiniyamaH samaya bhA0--siddhayamAnagatirjIvasya niyatamavigrahA bhavati // 28 // .TI0-etAvad bhASyamasya sUtrasya / sedhanazaktiyuktaH siddhayamAnaH sedhanazIlo vA tasya gatirgamanaM pUrvaprayogAdihetucatuSTayajanitam / jIvasyeti grahaNAt pUrvayogairjIvAH pudgalAzceti zApitaM bhavati, siddhayamAnasyeti sAmarthyalabdhamudacIcarat mUriruttarayoge saMsArigrahaNAt , niyataM sarvakAlameva siddhayatAm , avigrahA-RjvI gatirbhavatIti veditavyamiti // 28 // Aha-anyasya siddhayamAnajIvavyatiriktasya kathamiti ? / ucyate1'sUtroktaH' iti ka-kha-pAThaH / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 sUtram-vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturthyaH // 2-29 // TI0-vigrahavatI-vakrA cazabdAdavigrahA vA'nantarasUtranirdiSTA gatirbhavati,saMsArigrahaNAnuvRttau punaH saMsArigrahaNaM siddhagrahaNAdapAstasya prAktanasaMsArigrahaNasya punaH pratyujjIvanAya arthavazAcca vibhaktivipariNAmaH prAka catubhya ityantargatikAlaprakarSAvadhAraNArthaH, 'ekasamayo'vigrahaH' (a0 2, sU0 30 ) iti vakSyamANatvAt / caturyo vigrahebhya ArAta savigrahA bhavati, trivigrahA prakarSata iti, prAkazabdasya maryAdAbhidhAyitvAt // ___adhunA bhASyAnusaraNaM kriyate bhA0-jAtyantarasaGkAntau saMsAriNo jIvasya vigrahavatI cAvigrahA ca gatirbhavatIti, upapAtakSetravazAt tiryagUrdhvamadhazca, prAk caturthya iti yeSAM vigrahavatI teSAM vigrahAH prAk catubhyo bhavanti, avigrahA vigrahagatisa. ekavigrahA dvivigrahA trivigrahA ityetAzcatussamayaparAzcatuGkhyAH vidhA gatayo bhavanti, parato na sambhavanti, pratighAtAbhAvAd vigrahanimittAbhAvAca / vigraho vakritam, vigraho'vagrahaH zreNyantara sAntirityanarthAntaram / pudgalAnAmapyevameva / zarIriNAM ca jIvAnAM vigrahavatI cAvigrahavatI ca prayogapariNAmavazAt / na tu tatra vigrahaniyama iti // 29 // TI-jAtyantarasaGkrAntAvityAdi / jAtirekendriyAdibhedAt paJcadhA, jAteranyA jAtirjAtyantaraM tasmin saGkrAntiH-gamanaM jAtyantarasaGkrAntistasyAM AtyantarasaGkrAntau satyAmiti / atha yadA svajAtAdevotpadyate tadA katham ? tadApi hyevameva gatirvaktavyA, jAtyantaragrahaNaM tu tadA pradarzanamAtrakAri vyAkhyeyam / athavA jananaM-janma jAtizabdenocyate, janmano janmAntarAvAptirjAtyantarasaGkrAntiriti na kazcidatra doSaH / saMsAraH-karma tadamisambandhAta saMsAriNo jIvasyeti jIvanadharmabhAjaH, ajugatau pUrvakamevA''yurbhavati yAvadupapAtadezaM prApnoti, kuTilagatau yAvad vakraM tAvat pUrvakam, tatparato bhaviSyajanmaviSayamAyurudetItyevaMvidhArthajJApanAya jIvasyetyavocat / samuccayArtha darzayati-vakrA cAvakA ca ubhayI - gatiH / kiM punaH kAraNamatra yena kadAcida vakrA kadAcidavakreti / vigrahe hetuH ata Aha-upapAtakSetravazAt upapAtakSetraM yatra janma pratipatsyate tasya vazaH-AnulomyamanukUlatA upapAtakSetravazastasmAdupapAtakSetravazAt kaarnnaat| tiryagUrvamadhazca prAka caturthya iti, dikSu vidikSu ca vyAvahArikISu sa mriyamANo yAvatyAmAkAzazreNAvavagADhastAvatpramANAM zreNimamuzcadUrdhvamadhazca prAk catubhyo vigrahebhyaH savigrahayA g2atyopapadyate, na cAyaM niyamaH pratipattavyo'ntargatyA'vazyaM vigrahavatyA bhavitavyam , kintu yeSAM vigrahavatI teSAM prAka caturyo vigrahA bhavati, yeSAM jIvAnAmupapAtakSetravazAd vigrahavatI gatirbhavati teSAM vigrahatrayayuktA prakarSato draSTavyA / amumevAtikrAntamazeSa bhASyArtha vyaktimA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 29] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 183 pAdayannAha-akmihA ityAdi / yasyopapAtakSetraM samazreNivyavasthitamutpitsoH prANinaH sa prajvAyatAM zreNimanupatyotpadyate , tatraikena samayena vakramakurvANaH, kadAcit tadevopapAtakSetraM vizreNisthaM bhavati tadaikavigrahA dvivigrahA trivigrahA ceti tisro gatayo niSpadyante, AkAzapradezazreNIH likhitvA pratyakSIkriyante / tathA cAgamaH-apaJjattasuhumapuDhavikkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe puracchimille caramaMte samohate samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe paccacchimille caramaMte apajjattasuhamapuDhavikAiyattAe upavavajittae se NaM bhaMte ! kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajejjA ? goyamA ! egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA viggaheNa uvavajjejjA, se trisamayIM yAvat ra keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai ? evaM khalu goyamA! mae satta seDhIo vigrahaH paNNattAo, taMjahA-ujjuAyatA seDhI egaovaMkA duhaovaMkA egaokhahA duhaokhahA cakkavAlA addhacakkavAlA (bhaga0 za0 25, u0 3, sU0 730), ujjuAyatAe seDhIe uvavajjamANe egasamaeNaM jiggaheNaM uvavajejA, egaovakAe seDhIe uvabajamANe dusamaieNaM viggaheNaM uvavajejA, duhaovaMkAe seDhIe uvavajamANe tisamaieNaM viggaheNaM uvabajejA, se teNaTTeNaM goyamA! evaM vucci"| ekasamayena vA vigraheNotpadyate dvisamayena vA trisamayena veti, kaH punaH zabdArtha iti sandihAnaH praznayati, kutaH punaH sandehaH ? AcAyeNa paribhASitam-vigraho vakritaM vigraho'vagrahaH zreNyantarasaGkrAntiriti, atrAyamartho na saGgacchate, yasmAt na khekasamayAyAM gatau vakramasti, apare vyAcakSate-vinahAya gativigrahagatiH vigRhya vA gativigrahagatiH, tatra vigrahAyeti AgAmijanmazarIrArthA gatiriti pratipAdayanti, vigRhya vA gatiriti vakraM kRtvA yA gatiH sA'pi vigrahagatiH, jvI prathamavikalpena sagRhItA pazcimavikalpana vakreti, ubhayyAmapi vigraharAti - vikalpanAyAM sUtrArtho na ghaTate, vigrahArthA yA gatistasyAmeSyajanmani zadhArthaH zarIreNa sambandhaH, na gamanapariNAmakAla eva, tatra kaH sambandhaH ekasamayena vA vigraheNotpadyate, yadA punarvigRhya gatiH, tadA sutarAmanupapannam , na hyekasamayagato vakrasya sambhavaH, bhASyaM ca vigRhyagatipakSa eva gamitaM bhavati vigraho vakritamityAdi, netaratra, tasmAdevaM sUtraM vyAkhyeyam-ekasamayena vA vigraheNotpadyateti, vigrahazabdo'trAvacchedavacano na vakratAbhidhAyItyato'yamarthaH-ekasamayena vA'vacchedena virAmeNa / kasyAvacchedeneti cet ? 1 aparyAptasUkSmapRthvIkAyiko bhadanta ! asyA ratnaprabhAyAH pRthvyAH pUrvasmin caramAnte samavahata samavahatya yo bhanyo'syA ratnaprabhAyAH pRthivyAH pazcimecaramAnte aparyAptasUkSmapRthvIkAyikatayotpattaM sa bhadanta ! katisAmayikena vipraheNotpadyeta ? gautama! ekasAmayikena vA dvisAmayikena vA trisAmayikena vA vigraheNotpadyate, tat kenArthena bhadantaivamucyate ? gautama ! mayA sapta zreNayaH prajJaptAH, tadyathA-RjvAyatA zreNI ekatovakA dvidhAvakA ekataHkhA dvidhAkhA cakravAlA ardhacakravAlA, RjvAksayA zreNyotpadyamAna ekasamayena vigraheNa utpadyate ekavakrayA zreNyotpadyamAno disAmayikena vigraheNotpadyate, dvivakrayA zreNyotpadyamAnastrisAmayikena vigraheNotpadyate, tadetenArthena gautama! evmucyte|| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 sAmarthyAda gatereva, ekasamayaparimANagatikAlottarabhAvinA'vacchedenotpadyeta, tatrApi vakrayA zreNyotpadyamAnaH samayadvayaparimANagatikAlottarabhAvinAvacchedenotpadyeta, atra ca vakrazabdopyuccarito vigrahazabdasya, yadi ca vigraho'pi vakrameva vakSyate punaruktatA syAt, sAmAnAdhikaraNyaM ca dvisAmAyikazabdenAnupapannameva syAd vigrahazabdasya, tasmAd vakramatra sAkSAdupAtamekato vakrA ubhayato vakreti, vigrahazabdazcAvacchedavacana iti na kiJcid virudhyate / / nanu cAtra sUtre trivakrA gatirnopAttaiva, tad kathaM sUtrakAreNopanyastA pravacanAd bahirvartajivakrAnupAdAne mAneti ? / ucyate-yadyapi gatiparimANasUtre nopAttA tathA'pyarthatastatpra va stAva evopariSTAdabhihitA, yathA "aMpajjattasuhumapuDhavikkAie NaM bhaMte ! adhologakhettaNAlIe bAhirille khette samohae samohaNittA je bhavie uddalogakhettaNAlIe bAhirile khette apajjattasuhumapuDhavIkAiyattAe uvavajjejjA, seNaM bhaMte ! kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA ? goyamA ! tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNaM uvvjjejjaa"| catvArazca samayAstrivakrAyAmeveti ato na doSaH, tathA paJcasamayA'pi gatiH sambhavati, na copAttA sUtre, yaH prANI mahAtamaHprabhApRthivI vidigvyavasthitaH kAlaM karoti brahmalokavidizi cotpadyate tasya paJcasamayA gatiravazyaM bhavati, na ca kacit pratibaddhA, atra kecida varNayanti-asti satyaM sambhavaH paJcasamayAyA gatene punastayA kazcidutpadyate janturityato na pratibaddheti / athavA vidyamAnApi nokteyaM yathA catuHsamayeti / iyAMstu vizeSaH-catuHsamayA'rthato'bhihitA sUtrAntare, paJcasamayA tu nArthato na sUtrata iti, kiM punaH kAraNaM saGgraha kAreNa catasra eva gataya upAttAH, na punazcakravAlAdayo'pIti ? / ucyatepaJcasamayAnu nuH etAH prAyaH kAlaparimANamaGgIkRtya etAsveva catasRSu patantyato nopAttAH pAdAne hetuH " pArthakyena, tathA bhUyasA bhavanti jItAnAmetAH pudgalAnAM tu prAya ityato'pi nAdRtAH, pAramarSapravacanavedinastu sUtraM parijJAsyanti sarvathA, vayaM prakRtameva prastumaH / samprati gatInAmiyattAmAvedayannAha-evametA RjvAdayazcatuHsamayAH parA yAsAM tAzcatu:samayaparAzcaturvidhA eva gatayo bhavanti, parataH paJcasamayAdikA na sambhavatItyarthaH / sarvatra ca pUrvazarIravicchedAvicchedau maNDUkajalUkAgatibhyAM bhAvanIyAviti, AsAM ca madhye nArakAdInAmavigrahaikadvivigrahA eva bhavanti na tu trivigrahAH / ekendriyANAM trivigrahAzvetarAzca, kiM punaH kAraNamekasamayaivAvigrahA bhavati na dvisamayA trisamayA vA tAvadasau mRto jAtvavakaM yAvat samayadvayaM kAlataH pUrNameva samayatrayamapItyata aah-prtighaataabhaavaat| ko vA niyamo'vagrahatraavigrahe hetuH - yAt parato'nyo vigraho nAstIti catvAri paJca vA vakrANi vidhAya kimiti 9 notpattisthAnamApnotIti ? / ucyate-vigrahanimittAbhAvAca, yena hi 1 aparyAptasUkSmapRthvIkAyiko bhadanta / adholokakSetranADayA bahiHkSetre samavahataH samavahatya yo bhavya Urvaloka. kSetranADayA bahiHkSetre aparyAptasUkSmapRthvokAyikatayotpadyeta sa bhadanta | katisAmayikena vigraheNotpadyeta? gautama / trisAmayikena vA catuHsAmayikena vA vipraheNotpadyeta / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29 ]. stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 185 yat sthAnamAptavyamRjvA gatyA sa tadavizrAmyannantarAle svabhAvAdeva kenacidapratihataH pratighAtahetunA tadavazyaM prApnoti, kiM tatra dvitIyAdisamayakalpanayA ? ataH pratighAtAbhAvAt antarAle tasyaikasamayaiva bhavati / apare varNayanti-siddhayamAnagatereva pratighAtAbhAvaH, pratighAtakaM hi karma, tadabhAvAdityarthaH, tathA jantunakavigrahayA gatyA yat sthAnaM yAtavyaM tadasau samayadvayenaiva prApnoti, upapAtakSetravazAt , na tato'pi zreNyantaramAkAmayatIti, ato vigrahanimittAbhAvAducyate vigraha nimitta upapAtakSetravaza iti, evaM dvitrivigrahayoryojanIyam / anye prarUpayantigatenimittaM kArmaNazarIraM, tatsantAnavyucchedazca vigrahanimittAbhAva iti|| evaM gatiniyamamAvedya adhunA vigrahazabdArtha paryAyAntarairAdarzayati-vigrahaNaM-vigrahaH-vakritaM-kuTilamityarthaH / _ punarapyaparitupyan vizeSapratipipAdayiSayA Aha-vigraho'vagrahaH zreNyavigrahazabdasya paryAyA vantarasaGkrAntirityanAntaram / vigrahaH kaH ? avagrahaH, RjutAyA avaccheda ityarthaH, tathA zreNeranyA zreNiH zreNyantaraM, tatra saGkrAntistadavAptiriti, Alekhite caturasrAkAzapratare bindukazreNibhiH samastamidaganubhavamArohati / evamepAmartho vigrhshbdaarthaadnaantrmrthraashirityupsNhRtH| athedAnIM pudgalAnAmapyatidezaM kurvallA~dhavArthamAha-pudgalAnAmapyevameva / yathA saMsAriNAM cataslo gatayaH sambhAvitAstathA pudgalAnAmapi paramANvAdInAM visrasAprayogAbhyAmAbhAvanIyAH / antargatAkyaM kAlaniyamo vigraha niyamazca prtipaaditH| adhunA bhavasthAnAmeva zarIriNAM yA gatiH sA kathamiti ? ucyate-zaraNAmityaudArikAdyapekSyoktam , anyathA'ntaragatAvapi kArmaNazarIrayogAd vapuSmAneveti na sAdhaH syAt / cazabdenAntargativartino jIvAH samuccIyante pudgalA vA, zarIriNAM ca jIvAnAmeva gatirmavati vigrahavatI cAvigrahA ca, na kazcid bhedH| savigrahAvigrahasambhAvanAyo . prayogapariNAmavazAditi gateH kAraNamAha / svaprayatnApekSo vA'sau cha tathA gacchati paraprayatnApekSo vA kRSyamANa iti prayogapariNAmavazAt ucyate / pariNAmo visrasAsvabhAvaH prayatnanirapekSastadvazAd vA tathA gacchati / athavA prayoga eva pariNAmastadvazAditi zarIriNAmapyevamevetyatidiSTam , atastasya dezApavAdaH pradaryatema tu tatra vigrahaniyama iti / naiva tatra-zarIriSu vigrahA niyamyante alpe vA bahavo vA yathoktavigrahebhya iti // 29 // bhA0-atrAha-atha vigrahasya kiM parimANamiti ? / atrocyate-kSetrato bhAjyam , kAlatastu / / TI-atrAhetyAdiH sambandhagranthaH / avigrahavadgativicAragrastAve para Ahaatha vigrahasya kiM parimANamiti ? / athetyanena pUrva kriyAnantaryamAvedayati, vigrahovakaM tasya kiM parimANaM, pramANamityarthaH, kiyatA kAlena vigraho jAyata iti praznArthaH, atra praz'bhidhIyate nirNaya ityata Aha--kSetrato bhAjyam , kAlatastu / DESDE Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 sUtram-ekasamayovigrahaH // 2-30 // TI0-kSetrato bhAjyamekAdipradezabhAvitvAt kSetrato vigrahaparimANaM bhAjyam , kutaH? saMhAravisargadharmAtmakatvAjjIvapradezAnAm , pUrvazarIrAvagAhanakSetrAdupapAtavyapetAd , ekAdipradezAdikaM copapAtakSetramadhyavasAtavyam , ekAdipradezAntaritaM vA, lokAntAllokAntamiti vA, kAlataH punarniyataparimANa eva vigraho bhavati // bhA0-ekasamayo'vigraho bhavati / avigrahA gatirAlokAntAdapiekena ____ samayena bhavati, ekavigrahA dvAbhyAm , divigrahA tribhiH, trivivigrahe samayamAnam , nayamAna grahA catubhiriti / atra bhaGgaprarUpaNA kAryeti // 30 // TI--ekasamayo'vigraho bhavatItyAdi bhASyam / eko'nyanirapekSaH avibhAgI yaH kAlaH paramaniruddhazca samayaH sa ekaH samayo yasya vyavadhAyakaH sa ekasamayo bhavatIha vigrahaH / etaduktaM bhavati-bhavAntarAlavartitAyAM jantorgatipariNatasyaikena samayenAtikrAntena vakrA gatirjAyata iti, na cAyaM niyamaH, sarvasyAvazyaM samayAtikrame vakreNa bhavitavyam , kintu pUrvAparasamayAvadhika eSa vigrahaH, tena dvitricatuHsamayAsu gatiSu bhavati, naikasamayAyAm, apica yatra vigrahastatraikasamayatvamupalakSaNam , na punaH ekasamayaparimANe kAle vyavacchinne sarvatra vigraheNa bhavitavyam , yA hi RjvI gatirna tasyAM vigraho'sti, atha caikasamayeti / samprati niyatakAlaparimANAmekasamayAM gatiM kSetrato bhAjyatayA darzayati-avigrahA gatirAlokAntAdapi ekena samayena bhavati, RjvI gatiH kSetramaGgIkRtya kadAcidavyavahitazreNyantaramAtra eva viramati jantorutpAdavazAt , kadAcicchreNidvayamatikramyoparamati AlokAntAd vA siddhayamAnasya bhavatItyekasamayaparimANabhedavarti, sarvatra gativizeSAt , yathA devadattayajJadattayorekaH prahareNa trINi yojanAni chinatti, aparo yojanemadhyardhaM yAtIti, evaM tAvadavakA gatirekena samayena bhavatIti nirUpya avigrahaparimANaM cAkhyAya vigrahapramANata eva sujJAnasamayasaGkhyA ekadvitrivakrA gatIrAkhyAti, ekavigrahA dvAbhyAm, eko vigraho yasyAM saikavigrahA pUrvAparasamayAvadhikatvAt vigrahasya sAmarthyAnizcIyate dvAbhyAM samayAbhyAM nippAdyata ekavigraha iti| evaM dvitrivigrahayorapi vaacym|| athaikasyAM narakAdigatau vivakSitAyAM ye prANinastatra naraka utpatsyante'ntargativartinaste kiM sarve'pi vigrahagatyA ekasmin kAle utpadyante, atha avigrahayA, uta dvAbhyAmiti? ata Aha-atra bhaGgaprarUpaNA kAryA, atraivaMvidhavicAraprastAve bhaGgAH-vikalpAH teSAM prarUpaNA-vibhAvanA kAryA / sA caivaM kAryA-nArakAH kadAcit sarva eva vigrahagatayo bhavanti, athavA avigrahagatayazca, vigrahagatizcaikaH syAt , athavA avigrahagatayo vigrahagatayazceti, etena vikalpatrayeNaikendriyAn vihAya zeSA 1.samayopAdhika' iti g-paatthH| 2'gatirAkhyAti' iti k-kh-paatthH| 3 'kartavyA' iti k-kh-paatthH| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 187 vyAkhyAtAH, ekAdyupapAdopapatteryAvat svasaGkhyAniyama iti, ekendriyAstu nityamavigrahagatayo vigrahagatayazcApadizyanta iti // 30 // ukto vigrhH| atha vigrahagatisamApannA jIvAH kimAhArakAH anAhArakA iti ? anAhArakA ityAha, yadyanAhArakAH evaM tarhi kiyantaM kAlamiti vaktavyamiti, ucyate sUtram-ekaM dvau vaa'naahaarkH|| 2-31 // bhA0-vigrahagatisamApanno jIvaH ekaM vA samayaM dvau vA samayAvanAhArako .. bhavati, zeSaM kAlamanusamayamAhArayati / kathamekaM dvau vA'nAvipraha'nAhArakatA hArako na bahUnIti, atra bhaGgaprarUpaNA kAryA // 31 // TI-vigrahagatItyAdi bhASyam / uktA vigrahagatistA samApanna:-anuprApto jIvaH sAmarthyAd-vigrahApekSatvAd dvivigrahAM trivigrahAM vA'nuprApto gRhyate, tatra dvivigrahAyAmekaM samayaM madhyamaM trivigrahAyAM dvau samayAvanAhArako madhyamau bhavati / anantarasUtrAt samayagrahaNama nuvartate, vAzabdo vikalpArthaH kadAcidekaM kadAcid dvAviti / apare pAzamdasya vicAra vAzabdAt trIn vA samayAnanAhArako bhavatIti vyAcakSate, te ca kevalinamAdarzayati samudghAtakAle tricaturthapaJcamasamayeSu, tadatyantAsambaddham , vigrahagatisamApano jIva ityevaMvidhe bhASyaprakrame kA prastAvaH kevalisamudghAtAnAhArakakAlasya? athAprastutamapyatrAvazyaM vaktavyaM bhASyAduttIrya, tato'ntarmuhUrtAdha zailezyavasthAyAmanAhAraka iti kiM noktam ? sAdikamanidhanaM kAlaM siddho'nAhAraka iti vA, ataH prastAvApAstatvAnna vidvanmanAMsyArAdhayatyetad vyAkhyAnam / yadi punaH paJcasamayAyAM gatau vAzabdena samayatrayaM samuccIyate ? ucyate-abhihitaM prAk na tAdRzyAM gatyAM kazcidupapadyate, athAsti sambhavaH, na kazcid doSaH // atha kimAhArakavizeSamaGgIkRtya anAhArakatvamAkhyAyate sUriNA uta sarvAhArani pedha iti ? sarvAhAraniSedha ityAha, kati vA''hArAH ? nanu trayaH, vizyam ojaAhAro lomAhAraH prakSepAhAra iti, tatraujaAhAro'paryAptakAva sthAyAM kArmaNazarIreNAmbunikSiptataptabhAjanavat pudgalAdAnaM sarvapradezairyada kriyate jantunA prathamotpAdakAle yonau apUpeneva prathamakAlaprakSiptena ghRtAderiti, eSa ca AntarmuhurtikaH / lomAhArastu paryAptakAvasthAprabhRti yat tvacA pudgalopAdAnamAbhavakSayAcca saH / prakSepAhAraH odanAdikavalapAnAbhyavahAralakSaNaH / ato'trAhAratrayamapi pratipidhyate, bhavasthatAyAmeva tritayAbhyanujJAnAt / prathamAntyasamayayorantargatau cyutajanmadezasthatvAdAhAraka eva, pUrvottarazarIraparityAgAdAnakAlAbhedavartitvAt , karmapudgalAdAnaM punaryogakaSAyahetukamantargatAvapi sarvatra sarvakAlamasti, varSaNasamaye samAdIptanArAcaprakSepavata , tad yathA jaladhArA 1 sa ca ' iti k-kh-paatthH| 2 'apUpenaiva ' iti ka-kha-pAThaH / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH sannipAtApAditasAmarthya varSati parjanye nArAcadravyaM jyAhastaviprayogAhitavegamanijvAlAkalApAdIptamambhaHpudgalagrahaNaM kurvadeva gacchati, evamayamantarAtmA kArmaNena zarIreNa karmoSNatvAt pudgalagrahaNaM kurvannavicchinnamAgAmijanmanebhidhAvatIti, na khalvevarUpasya pudgalAdAnasya pratiSedhaH, kintu paripopahetuko ya AhAra audArikavaikriyazarIradvayasya sa vivakSitaH pratiSe. dhyatveneti, ato'ntargatAvekaM samayaM samayadvayaM vA'nAhArakaH, zeSaM kAlamanusamayamAhArayati ekadvisamayavyatiriktaH zeSakAlamAhAramabhyavaharati / atyantasaMyogapradarzanArthamanusamayamityuktam / anusamayamavicchedena, pratisamayamityarthaH / utpattau prathamasamayAdArabhyAntamuhUrtika ojaAhAraH, pazcAdAbhavakSayAllomAhAraH, kAvalikastu kAdAcitkaH / kathameka ho vetyAdi, kena prakAreNaikaM dvau vA samayAvanAhArako janturna punarato'pi yahUn samayAnityatra prazne vikalpAnAM vibhAvanA kAyoM, sA ca kRtaiva dvivigrahAyAmekaM trivigrahAyAM dvaaviti| bhA0-atrAha-evamidAnI bhavakSaye jIvaH avigrahayA vigrahavatyA vA gatyA gataH kathaM punarjAyata ityatrocyate-upapAtakSetraM svakarmavazAta janmasUtre prAptaH zarIrArtha pudgalagrahaNaM karoti / sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo prastAvanA yogyAn pudgalAnAdatte (a08, sU0 2) iti / tathA kAyavAmanaHprANApAnAH pudgalAnAmupakAraH ( a0 5, sU0 19) / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt (a08, sU0 25) iti vakSyAmaH / tajjanma, tacca trividham, tadyathA TI-atrAhetyAdiH sambandhagranthaH / atrAvasare ziSyaH pRcchatyajAnAnaH-evamuktena prakAreNa idAnImiti, sarvasaMsAriNAM svajIvitavyavacchedaviziSTaM kAlamAzati bhavakSaye iti, prAgupAcaudArikavaikriyazarIraparikSaye sati, RjvA vakrayA vA gatyA gata upapattidezaM prApto jIvaH, kena prakAreNa punarjAyata iti / punaHzabdaH prAktanajanmApekSaH, jAyate-prAdurbhavati, audArikavaikriyazarIritayotpadyata itiyAvat / atra ucyate-upapAtakSetraM svakarmavaMzAta prAptaH zarIrAdyartha pudgalagrahaNa karoti, yasmin kSetre utpatsyate tadupapAtakSetramA kAzasthAnamAzraya iti paryAyAH, tatprAptaH svakarmavazAditi, pUrvopAttakarmapariNatisAmarthyA deva vihAya prANAn bhavAntaramAsAdayati nezvarAdiprerita iti sUcayati / sarva hi tasya karmA Nyeva tadA niSpAdayanti, utpattisthAnamRju gantavyamanena vA mArgeNa yAtavyamasyAMvA velAya pravartitavyamasmin vA yonyantare mayotpattavyaM nAnyatretyetadazeSamacintyasAmarthya bhAJji kama NyAtmapariNAmApekSANi prasAdhayanti, na punarantarAlapartitAyAmudIkSyamANastiSThati velAm nApi sabhA santatipatitAn sattvAn krIDato riraMsayA'nupravizati, asamaJjasatvAt , ataH karmAnubhAvAdanuprApta audArikavaikriyazarIraniSpattaye pudgalAnAM tatprAyogyAnAmAdAnaM karoti 'zarIraka' iti k-kh-paatthH| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 32] svopazabhASya TIkAlaGkRtam 189 atha kathemasya te pudgalAstadyogyA grahaNamAgacchanti, kena hetunA laganta itiyAvat, ata Aha-'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte' ( a08, mU02), sakapAyatvAllaganti te pudgalAH, snehAbhyaktazarIre reNulaganavat , etadaSTame'bhidhAsyate vistareNa, tathA paJcame'pi dravyopakAraprastAve'dhyeSyate-kAyavAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAmupakAraH (a0 5, mU015) iti / zarIrANi paJcavidhAnyaudArikAdIni pudgalAnAmupakAra ityato'pi te pudgalAstathAzleSAt tathA pariNamante tasyAmavasthAyAmiti, prapaJcata etat pratipAdayiSyate tatraiva / tathA'STame-'nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt' (a0 8, sU0 25) sUkSmA ekakSetrAvagADhAH sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezA iti pradezabandhavicAre vakSyate / bandhananAmakarmodayahetutaH karmapudgalagrahaNamiti AdyopapattibandhasAmAnye, madhyamA upakArabhedavivakSAdvAreNa, antyA pradezabandhaprastAvAkRSTetyatastisRNAmapi sUcanam, na punarabhinnaikavastusannipAtinyastisro'pi, punaruktadoSaprasaktaH, idaM ca svasthAna evopapattitrayamapi viviktamunmIliSyatIti nottrasitavyam , ato yat tadevaMvidhaM pudgalagrahaNaM tajjanma, tacca vividham , AzrayagrahaNabhedAt tattraividhyaM darzayitukAmastadyathetyanenopakramate // 31 // sUtram-sammUcrchanagarbhopapAtA janma // 2-32 // bhA0-sammUcrchanaM 1 garbha 2 upapAta 3 ityetat trividhaM janmabhedAH janma // 32 // vyAkhyA TI0-sammUchanagarbhopapAtA jnm| sammUchenaM garbha upapAta ityetat tri ... vidhaM janmetyetAvadbhASyamasya sUtrasya / atra samma mAtra sammUrchanam, sammUrchanajanmano - yasmin sthAne sa utpatsyate jantustatratyapudgalAnupasRjya zarIrIkurvan sammUrchanaM janma labhate, tadeva hi tAdRka sammUchenaM janmocyate / janma ca zarIradvayasambandhitvenAtmano yaH pariNAmaH, atastat samgUchenajanmotpattisthAnavatipudgalajAlamanupamRdya na prAdurasti, kiNvAdyupamardanAta surAjanmavat , piSTakiNvodakAdInAmupamardanAt surAyA janma dRSTam, tathA bAhyapudgalAnAmAdhyAtmikAnAM copamardanAd yajanma bhavati tat sammUrcchanajanma vyapadizyate, bAhyapudgalopamardanalakSaNaM tAvad yathA kRmyAdInAM kASThAdiSu, kASThatvapakaphalAdiSu jIvAH kRmyAdayaH samupajAyamAnAH tAneva kASThaphalatvagvartinaH pudgalAn zarIrIkurvanta upajAyante, tathA jIvadvAdizarIreSu kamyAdayaH prAduHSyantastAneva jIvadgavAdizarIrAvayavAnAdAya svazarIratayA pariNati 'kathamasmAt pudgalAt tadyogyA' iti ka-pAThaH / 2'manupasRjya na prAdu' iti kh-paatthH| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upapAtajanmanaH svarUpam 190 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH mApAdayantItyAdhyAtmikapudgalopamardanalakSaNametajanma, pratyakSaM caitat, prAyastatra gartA . grupalabdheH / tathA yoSiyAnAvakadhyamAgatya grahaNaM zukraraktayoryat kriyate garbhajanmano vicAra jIvena jananyabhyavahRtAhArarasaparipoSApekSaM tad garbhajanmocyate, atrApi garbha eva janma pratipattavyam / idaM pUrvajanmano bhinnalakSaNam, AgantukazukrazoNitagrahaNAt, na khalu yoSiyonestadeva zukrazoNitaM svarUpamato'sti bhedaH / tathA upapAtakSetraprAptimAtranimitta ___ yajanma tadupapAtazabdenocyate, yathA pracchadapaTasyopariSTAd devadUSyasyA- dhastAdatrAntarAlavartamAnAn pudgalAn vaikriyazarIratayA''dadAno devaH samudbha vati. idaM ca pUrvAbhyAM bhinnalakSaNam , nahi pracchadapaTadevaSyapudgalAnevAsI zarIrIkaroti, nApi zukrAdipudgalAnAdadAna utpadyate, tasmAt prativiziSTakSetraprAptirevAsya janmano nimittaM bhavati, tathA nArakANAM narakakuDyavyavasthitAtisaGkuTamukhaniSkuTA vAtAyanakalpA yonistatra vaikriyazarIrapudgalAnAdAya niSpIDayamAnA vajramayanarakatale jalamadhyakSiptapASANavanmahatA vegena pratipatanti / evametat trividhaM janma veditavyamAtmanaH zarIratayAtmalAma iti / apare varNayanti-sammUchenamevaikaM sAmAnyato janma, taddhi garbhopapAtAbhyAM vizeSyata iti // 32 // atra ca sammUrcchanamAdau, pratyakSabahusvAmitvAt / tadanu garbhaH, pratyakSaudArikazarIra___sAdharmyAt / tata upapAtaH, svAmivaidhAt , iti / uktaM janma prAdurbhA banyavamAnaM zarIriNAm , na tu prativiziSTasthAnanirdezaH kRtaH, kIzi punaH sthAne prathamata utpadyamAnAH sammUrcchanti, zukrAsaggrahaNaM vA kurvanti, vaikriyazarIraM vA samAdadate, kiMguNe dhAmani nArakadevA iti ? atasteSAM janmanAM viziSTasthAnanirUpaNAya yonayo'bhidhIyantesUtram-sacittazItasaMvRtAH setarA mishraashcaikshstdyonyH||2-33|| bhA0-saMsAre jIvAnAmasya trividhasya janmana etAH sacittAdayaH sapra tipakSA mizrAzcaikazo yonayo bhavanti / tadyathA-sacittA, janminAM - acittA, sacittAcittA, zItA, uSNA, zItoSNA, saMvRtA, yoninavakam - vivRtA, saMvRtavivRtA, iti / tatra nArakadevAnAmacittA yoniH| garbhajanmanAM mizrA / trividhaa'nyessaam| garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA / tejHkaaysyossnnaa| trividhA'nyeSAm / nArakaikendriyadevAnAM sNvRtaa| garbhajanmanAM mizrA / vivRtA'nyeSAmiti // 1'devanArakAnA ' iti gh-paatthH| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 33 ] 191 yonila svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam .TI-athavA'yamAtmA pUrvabhavazarIranAze tadanu zarIrAntaraprAptisthAne yAn pudgalAn zarIrArthamAdatte tAn kArmaNena saha mizrayati taptAyaHpiNDAmbhograhaNa" vaccharIranivRtyartha bAhyapudgalAn yasmin sthAne tat sthAnaM yonistaavibhAgArthamidamucyate-sacittetyAdi / saMsAre jIvAnAmityAdi / aSTaprakArakarmavartinAM jantUnAm , asya anantaramUtranirdiSTasya tribhedasya sammUchanAdeH / janmana ityanena ca tadyonaya iti sUtrAvayavArthamAcaSTe, tasya janmano yonayastadhonaya iti, etAH sacittAdayaH, etA iti pratyakSAsannAH sacittazItasaMvRtAstisraH, sapatipakSAH, saha pratipakSaracittoSNavivRtaiH sapratipakSAH, pratikraSTaH pratyanIko vA pakSaH pratipakSaH, mizrAzca etaddvayamekIbhUtaM mizramucyate, taccoktameva dvayaM gRhyate prastAvAnna tu tadvayatiriktaM sacittAditrayamacittAditrayaM ca etadevobhayaM mizrIkriyate, yasya ca mUlabhedasya yat pratipakSatvena nirdiSTaM tayoyormizraNam , tadyathA-sacittAcittA, zItoSNA, saMvRtavighRtA, cazabdaH samuccaye, ekaikA ekazaH, ekaikA setarA sacittAdInAm , _. ekekA ca mizrA svapratipakSeNaiva, evametA nava yonayo bhavanti / yonizabdasyArthaH / pAyA yuvanti-mizrIbhavanti yatra sthAne janmahetudravyANi kArmaNena saha tadyoniH, tacca sthAnamAzrayabhAvena yUyata iti yoniH / amumevAtikrAntamartha spaSTayannAhatadyathA-sacittetyAdi / viziSTapratipakSadarzanArtha mizrArthapratipAdanArtha cedaM bhASyam / sacittA jIvapradezAdhiSThitA 1 acittA tadviparItA 2 sacittAcittA prastutadvayasvabhAvamizrA 3 zItA zizirA 1 tadviparItoSNA 2 ubhayasvabhAvA mizrA 3 saMvRtA pracchannA saGkaTA vA 1 tadviparItA vivRtA 2 mizrobhayasvabhAvA 3 etAvatyo yonyH| .. ' samprati janmabhAjAM vibhajyante kasya kA yonirbhavatItyAha-tatra AsAM madhye 1. yonInAM devanArakANAmacittA yonirbhavati, zeSA vyudasyante kasya kA yoniH / // devAnAMpracchadapaTadevadUSyAntarAlaM yonistaccAcetanaM, na jIvapradezAdhiSThitam, nArakANAM tu vajramayanarakakuDayeSu vAtAyanakalpA yonayo bhavantyacetanAH, garbhajAnAM mizrAH tiryazco manuSyAzca garbhajanmabhAjasteSAM mizrAH, prAgacittAyAH prastutatvAt scittaacittetyrthH| ___yoSitAM kila nAbheradhastAta sirAdvayaM puSpamAlAvekakSyakAkAramasti, tasyAyoSiyonivicAraH dhastAdadhomukhasaMsthitakozAkArA yonistasyAzca bahicUtakalikAkRtayo mAMsamaJjaryo jAyante, tAH kilAsRk sphuTitvA Rtau sravanti, tatra kecidasRjo lavAH kozakAkArAM yonimanupravizya santiSThante, pazcAcchukrasammizrA~stAnAhArayan jIvastatrotpadyate, tatra ye yonyA''tmasAtkRtAste sacittAH kadAcinmizrA iti, ye tu na svarUpatAmApAditAste'cittAH, 1'tadvA' iti k-kh-paatthH| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yonivibhAgaH 192 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 apare varNayanti-asRk sacetanaM zukramacetanamiti, anye yuvate-zukrazoNitamacittaM yonipradezaH sacitta ityato mizrA / trividhA'nyeSAmiti / devanArakagarbhavyutkrAntitiyaGmanuSyavyatiriktAnAM sammUrcchanajanmanAM tiryagmanuSyANAmityarthaH / teSAmaniyamena kadAcit sacittA kadAcidacittA kadAcinmizreti, yathA gokRmyAdInAM sacittA, kASThaghuNAdInAmacittA, keSAzcit pUrvakRtakSate samudbhavatAM mizreti // adhunA zItAditrikaM vibhaMjate-garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA garbhavyutkrAntInAM tiyagmanuSyANAM devAnAM cobhayasvabhAvA svabhAvAdeva jAyate, devAnAM sAdhAraNA sukhabahulatvAt kSetrAnubhAvAca, tejasaH uSNA'tyantaprasiddheva / trividhA'nyeSAm / anyeSAmiti garbhavyutkrAntitiryagmanuSyadevatejovyatiriktAnAM sammUrcchanajanmatiryagmanuSyanArakANAm , sammUrcchanajatiryagmanuSyANAM kasyacicchItA kasyaciduSNA kasyacidubhayasvabhAvA, sthAnavizeSAditi, nArakANAmAye pRthivItraye nArakAdiSu dakSa prakRSToSNA, caturthI kacinnarake zItA kaciduSNA tathA paJcamyAm / kathaM punarbhinnAdhArobhayasvabhAvA syAt ? ucyate-ekasyAM pRthivyA. mubhayamastIti na bhinnAdhAratvam // nanu tatrApi nArakabhedavartitvAdanubhayasvabhAvatvameveti ? ucyate-caturthapaJcamapRthivInArakANAmubhayasvabhAveti saamaanyaabhidhaanaaddossH| pAzcAtyayoIyoH prakRSTazItA, na tveSAM sAdhAraNA'sti duHkhAtmakatvAt , yadyapyavizeSeNoktaM trividhA'nyepAmiti tathApi yathAsambhavamatra vibhAgaH / saMvRtAditrayavibhAgArthamAha-nArakaikendriyadevAnAM saMvRtA / nArakANAM pRthivyaptejovAyuvanaspatInAM ca sahadevAnAM saGkuTA, pracchannetyarthaH / nArakANAM vajramayanarakakuDyavyavasthitatvAt saGkuTA satI pravardhamAnavapuSAmatiduHkhA, devAnAM punaH (pracchannA api ) pracchadapaTadevadRSyAntarAlavartinI samucchvasaccharIrabhAjAM socchvAsatvAdeva na duHkhA, pRthivyAdInAM keSAMcit kathaJcidavagantavyA / garbhajA nAM mizrA gabhevyutkrAntitiyegmanuSyANAM saMvRtavivRtA sngkuttprkaashetyrthH| vivRtA'nyeSAM nArakaikendriyadevagarbhavyutkrAntitiyeGmanuSyavyatiriktAnAM sammUcchenajadvIndriyAditiryaGmanupyANAmityarthaH / teSAM vivRtA, atiprakAzatvAt // atha kathaM yonilakSANAmazItizcaturuttarA pratijAti pratipAditA pravacane ? / tad yathA-pRthivyatejovAyUnAM pratyekaM sapta sapta yonilakSAH, . pratyekavanaspatInAM daza, sAdhAraNAnAM caturdaza, dvitricaturindriyANAM pratyeka jIvayonisaMkhyA dve dve lakSe, zeSatiryaGnArakadevAnAM pratyekaM catasrazcatasro lakSAH, manuSyANAM caturdaza, iha tu nava yonayaH pratibaddhAH sUtre tadetadativiprakRSTamantarAlamupakSipati cetaH saMzayadolAyAmasmAkamatotrAbhidhIyatAM smaadhiH| ayamucyate-nava yonaya iti saGgrAhakametadAsAM parisaGkhyAnamavaseyam , vistaraH pratijAti vaktavyaH, pRthivIkAyasya yA'bhihitA yoniH saiva svajAtibhedApekSayA saptalakSaparimANA bhavati zarkarAvAlukAdibhedA 1 'vibhajyate' 'vibhajante ' iti-g-ttii-paatthau| 2 dhanuzcihnito bhAgaH ga-pATha eva / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 34] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam yAvatyo jAtayastAva dA yonayo'pi pRthivIkAyasyetyavagantavyam / na ca mUlayonimativartante tAH, kintu jAtibhedAd bhidyanta iti, ataH saGgrAhakam , evaM zeSANAmapi vAcyam , svajAtibhedApekSametat parimANamiti // 33 // atrAha-uktaM trividhaM janma, tatra na saMvidmahe tasya trividhasyApi janmanaH ke svAmina iti, tadvibhAgapradarzanAyedamucyate sUtram-jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH // 2-34 // bhA0-jarAyujAnAM manuSya-go-mahiSyajAvikAzva-kharoSTra-mRga-camara-varAha . gavaya-siMha-vyAghraH-dIpi-zva-zRgAla-mArjArAdInAm / aNDagarbhajajanmavatAM bhedAH patA jAnAM sarpa-godhA-kRkalAsa-gRhakokilikA-matsya-kUrma-nakra zizumArAdInAm / pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsa-cApa-zukagadhra-zyena-pArApata-kAka-mayUra-maNDU-baka-balAkAdInAm / potajAnAM zallaka hastizvAvillApaka-zaza-zArikA-nakula-bhUpikAdInAm , pakSiNAM ca carmapakSANAM jalUkA valguli-bhAraNDa-pakSivirAlAdInAM garbho garbhAjjanmeti // 34 // TI-jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH / atrAyaM janiH pratyekamabhisambadhyate, jarAyujAnA aNDajAnAM potajAnAmiti / jarAyuni jAyante sma jarAyujAH-jarAyumadhyagatAH, jarAyuveSTitA ityarthaH / jarAyujAnAM manuSya-go-mahipyAdInAmiti sujJAnaM bhASyam / aNDe jAyante smANDajAH, teSAM aNDajAnAM sarpa-godhAdInAmiti bhASyaM sukhAvabodhameva / aNDajajAtibhedapradarzanAyedaM bhASyam / pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsa-cASetyAdi prAyo gatArtham / lomapradhAnAH pakSA yeSAM te lomapakSAH, apare lomapakSiNAmityadhIyante na tu ca matvathIyo'tidurlabhaH syAd vA jJApakAdeH kathaJcit , athavA pakSiNa eva viziSyante, lomAnugatA lomapradhAnA vA pakSiNo lomapakSiNastatrAdyapakSizabdaH pakSisAmAnyamAvedayati, itarastu vyavacchidya vizeSe'vasthApayatIti / potA eva jAtA iti potajAH zuddhaprasavA na jarAgvAdinA veSTitA itiyAvat / atra ca "anyeSvapi dRzyante" iti vacanADDaH, apare tvetacchabdavyutpattibhItyA jarAyvaNDajapotAnAM garbha ityabhidhIyate-sUtramAhitanaipuNyAstat sarvathA ta evAvayanti sUriviracitanyAsamanyathAkartum, vayaM tu prakRtAnusaraNameva kurmH| potajAnAM zallakAdInAmityAdi bhApyamatisphuTatvAnna vitriyate / pakSiNAM ca carmapakSANAmityAdi / atrApi pUrvavad vyAkhyA kAryA, zepamatispaSTameva / garbho janmati uktalakSaNameSAM prANinAmazeSANAM garbho janma bhavatIti // 34 // 1 'mad' iti gh-paatthH| 2 'garbho janmeti' iti gh-paatthH| 3 ' atra ca'' tattu ca ' iti pAThI vicaarnniiyau| 4 'abhidadhate ' iti pratibhAti / 25 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tattvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH athedAnImupapAtajanmavibhaktaye sUtramAha sUtram-nArakadevAnAmupapAtaH // 2-35 // upapAtajAnAM bhedAH bhA0-nArakANAM devAnAM copapAto janmeti // 35 // TI0-nArakadevAnAmiti gatyapekSaH kramavyapadezaH / apare amidadhate abhyarhitatvAdalpAntaratvAcca, yadAdAvAcAryeNa devA na nyastAstajjJApayati janmano duHkhahetutvaM tacca prakRSTaM kila nArakeSviti teSAM nArakANAM devAnAM ca uktalakSaNa upapAto janma bhavati // 35 // adhunA sammUchenajanmavibhaktukAma Aha sUtram-zeSANAM sammUrcchanam // 2-36 // bhA0-jarAyvaNDapotajanArakadevebhyaH zeSANAM sammUrchanaM janma / ubhayA _ vadhAraNaM cAtra bhavati / jarAyavAdInAmeva garbhaH, garbha eSa samUcchanA jAvA jerAyavAdInAm / nArakadevAnAmevopapAtaH, upapAta eva nAraka. devAnAm / zeSANAmeva sammUrchanam, sammUrchanameva zeSANAm // 36 // ____TI-zeSANAM sammUchanam / uktavyatiriktAH zeSAH, ke punaramihitA jarAsvaNDapotajanArakadevA ebhyaH zeSANAM jIvAnAM pRthivIjalAnalAnilatarudvitricaturindriyagarbhaH vyutkrAntipaJcendriyatiryaGmanuSyANAM sammUrcchanaM janmAbhihitalakSaNaM bhavati / zeSagrahaNaM lApapArthamAnantyakhyApanArthaM ca janmabhAjAM suurinnaa'kaari| athavA sAmarthyalabhyaM janma zeSANAmataH zeSamarthAd bhaviSyati tasmAdubhayorniyamapratipAdanAyedaM zeSagrahaNamAzrIyate / yogatrayamapi caitajanmavatAM janmasaGkaranivAraNArthamAcAryeNa prANAyIti, atastanivAraNArtha parasparAvadhAraNadidarzayiSayA''khyAti-ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavati jaroyvAdInAmeva garbhaH, garbhaeSa jarAyavAdInAm jarAyvAdayo garbhazca etadubhayamasyAvadhAraNamavacchedo bhavati / cazabda ekazabdArthe / ubhayAvadhAraNameva nAnyatarAvadhAraNamanavadhAraNaM vA / prathamopanyAsena garbho'vadhAryate jarAyvAdayo'navadhRtAste'nu pAzcAtyopanyAse'vacchidyante-garbha eva jarAyyAdaniAmiti / garbho jarAyvAdIna na jahAti, jarAyvAdayo'pi garbha na tyajantIti samudAyArthaH / evamitaratrApi yogadvaye vAcyamavahitamAnasena / kiM punaH kAraNaM yenAntarAle yonisUtramadhItaM, na janmasUtrAnantarameva janmavibhAgaH kRta iti ? / ucyate-janmano yoneca yakattakadvAntaramityasyArthasya jJApanAya janmasUtrAnantarameva yonisUtropanyAsa iti // 36 / / atrA.-teSu janmasu yathoktayonInAM jIvAnAM kAni zarIrANi kiyanti vA kilakSa. NAni vA bhavantIti / atrocyate ''jarAyujAdInAm ' iti gh-paatthH| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 37 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 195 . sUtram-audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 2-37 // TI-atra kecit sUtrAvayavamavacchidya zarIrANIti pRthak sUtraM kalpayanti, adhikA rArthamatibahuvAcyametaccharIraprakaraNamato'dhikAra iti, atrocyate-gauravasUtra-vicAraH ra mAtramapAsyaivamavacchindAnaiH sUtramanyanna kiJcidAptaM syAt sUtraparyante hi vartamAnaM zarIragrahaNaM nAdhikriyate pRthagupanyastamAdAvadhikArAya jAyata iti kA'tra yuktistairAzrayaNIyA zaraNAyeti / bhA0-audArika, vaikriya, AhArakaM, taijasaM, kArmaNamityezarIrabhedAra tAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti // 37 // audArikAdizarI-. TI0-audArika vaikriyamityAdi / tatrodAraM vRhadasAraM yad dravyaM rANA vyutpattiH tannivRttamaudArikamasArasthUladravyavargaNAsamArabdhamaudArikaprAyogyapudgalaprahaNakAraNapudgala vipAkyaudArikazarIranAmakarmodayaniSpannam / evamitarazarIreSvapi vaikriyAdizabdaprakSepAdeSa daNDako vAcyaH / vikriyA vikAro bahurUpatAnekakaraNaM tayA nivRttamanekAdbhutAzrayaM vividhaguNAsamprayuktapudgalavargaNAprArabdhaM vaikriyam / zubhatarazukla vizuddhadranyavargaNAprArabdhaM prati viziSTaprayojanAyAhiyate'ntamuhartasthityAhArakam , kullyuTo bahulabacanAt / teja ityagniH, tejoguNopetadravyavargaNAsamArabdhaM tejovikArasteja eva yA taijasamuSNaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAvanaM tadeva yadottaraguNapratyayA labdhirutpannA bhavati tadA paraM prati dAhAya visRjati ropavipAdhmAtamAnaso gozAlAdivat , prasannastu zItatejasA'nugRhNAti / yasya punaruttaraguNalabdhirasatI tasya satatamabhyavahRtAhArameva pAcayati, yaca tat pAcanazaktiyuktaM tat taijasamavaseyam / karmaNA nivRttaM kAmaNam , azeSakarmarAzerAdhArabhUtaM kuNDavad badarAdInAmazeSakarmaprasavasamartha vA yathA vIjamakurAdInAm , epA ca kilottaraprakRtiH zarIranAmakarmaNaH pRthageva karmASTakAt samudAyabhUtAdityataH karmaiva kArmaNam / pare necchanti svArthapratyayamupapattIzcAbhidadhate, na kila karmApyeva kArmaNaM jJAnAvaraNAdInAM tadAzrayatvAJcakSurAdivajjJAnAvaraNAdInAM tadAzrayabhUtakAmaNamAzrayatvena vyavatiSThamAnaM kathaM jJAnAvaraNAdimAtrameva syAda , yathA cakSurAdInAmaudArikazarIramAzrayakAraNamanyadanyAni cendriyANi tathA kArmaNamapi karmabhyo'nyad, yadi ca tanna syAt kuNDabhedAd badarANAmivetastataH patanaM syAt karmaNAmaniSTaM caitat , tasmAd yadepAmAzrayakAraNaM tat kArmaNaM shriirmiti| utpattikAraNabhedAca pRthak karmabhyaH kArmaNam , bandhananAmakarmapratyayaM pradveSAdinimittaM ca karmotpadyata ityAptopadezaH, zarIrANAM tu svazarIranAmakarmodayAdutpattirato'nyatvam , pAkabhedAccAnyat jJAnAvaraNAdi karma pacyamAnaM mRDhatAdyutpAdayati, kArmaNazarIrakAraNapAkastu kArmaNameva zarIramArabhate, tasmAdanyat pUrvottarakAlaM bandhAvinivRttezcAnyatvaM mohajJAnAvaraNAdivat , anivRttisthAne hi vinivartate bandhaH kArmaNasya, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 karmaNastu saha tena pUrvamuttaratra ca yathApUrva mohakSayaH pazcAjjJAnAvaraNakSaya iti, tadetat sarvasupapattijAlamanaikAntikam , abhinnakarmasvapi darzanAt / anyacca jJAnAvaraNAdikoSTakAt pRthaka kalpyamAne kArmaNe navamakarmaprasaGgaH, kAryakAraNavAdAbhyupagame vA karmakArmaNayoH syAt anyatvaM syAt ananyatvamabhyupeyamanyathA vA ta eva dIrghAyuSo'vagacchanti yetAnyatvamekAntenAbhinivizanta iti / vayaM tu brUmaH karmabhirniSpannaM karmasu bhavaM karmasu jAtaM karmaiva vA kArmaNamiti na kazcida doSaH prakriyAyAmAhitanaipuNasyeti // athaiSAmaudArikAdInAM kiM sarvapudgaladravyANyeva grahaNaprAyogyAni, Ahosvit kaanicideveti| ucyate-na khalu savoNi, kintu dravyavargaNAprarUpaNakrameNa kAnicideva yogyAni bhavanti, tadyathA-paramANanAmekA vargaNA-vargorAziriti pryaayaaH| dvipradezAnAmapi skandhAnAmekA vargaNA, evamekaparamANuvRddhayA saGkhyeyapradezaskandhAnAM saGkhyeyavargaNAH, asaGkhyeyapradezaskandhAnAmasaGkhyeyAH, tato'nantapradezaskandhAnAmanantA vargaNAH, svalpapudgalaprayogatvAdayogyAH samulladdhyA anantA evaudArikazarIrayogyA vargaNA bhavanti, punastasyaivAgrahaNayogyAstato'nantAH atibahupudgalAtmakatvAt, evamekai kapudgalaprakSepaparivRddhayA vaikriyAhArakataijasabhASAprANApAnamanaHkArmaNAnAmekaikasyA yogyA yogyA ayogyAzceti dravyavargaNAtrayamAbhAvanIyam , AdyA ca alpatvAdayogyA, antyA tu bahutvAt, madhyamA tadanurUpatvAd yogyeti sarvatra vaasnaa''dheyaa| bhASAprANApAnamanograhaNamatrAprastutamapi kArmaNazarIrayogyavargaNApradarzanArthamadhyavasAtavyam / evaM tAvat prativiziSTapudgaladravyanirmANitAnyaudArikAdIni nizcitam // athedAnImidaM bhASyamanusriyate-ityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti, evametAni paJcaivAnyUnAnadhikAni zarIrANIti, zIryanta iti zarIrANIti jIryamANatvAccayApacayavattvAca vizarArutAbhAddhyetAni gaticatuSTayavartinAmeva prANinAM yathA sambhavanti, na siddhAnAmiti sAmarthyAd vyudAsaH / nirghAtasya saMjJinaH saMjJetyato na ladhvapi zarIragrahaNamAdAvupanyastaM vizarArutvAccharIrANi ityanvarthasaMjJAsiddhayarthaM na kAyagrahaNamAzritaM laghIyo'pi / AdAvaudArikaM sthUlAlpapradezabahusvAmitvAt , tato vaikriya pUrvasvAmisAdharmyAt , tatopyAhArakaM labdhisAdharmyAt , tatastaijasaM sUkSmAsaGkhyeyaskandhAtmakatvAt , tataH kArmaNaM sarvakAraNAzrayasUkSmAnantapradezatvAditi // 37 // atrAha-kathaM punarayaM vizeSo nizcIyate audArikAdInAmiti ? ucyate-nyAyAd vacanAca / nyAya uktaH, vacanaM tvidaM yathAkramaM teSAM pUrvasmAt / sUtram-paraM paraM sUkSmam // 2-38 // TI0-teSAmityanena bhASyakAraH sUtrasambandhamAvedayati . bhA0-teSAmaudArikAdInAM zarIrANAM paraM paraM sUkSma vedizarIrANAM parasparaM - mahatvA tavyam / tadyathA-audArikAd vaikriyaM sUkSmam, vaikriyAdAhAra kam , AhArakAt taijasam , taijasAt kArmaNamiti // 38 // 10kAdizarI0' iti gh-paatthH| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 39] svopajJabhASya-TIkAlakRtam 197 ____TI-teSAm , anantaramUtropadiSTAnAnaudArikAdInAM zarIrANAM paraM paraM sUkSma veditavyam / ni tatvAdAdizabdaprayogaH, audArikAdInAmanyArthavAcitvamapi sambhavatIti, ato vizeSaNaM zarIrANAmiti / vizaraNazIlatvAccharIrANi / paraM paramiti vIpsayA vyApti darzayati, pUrva pUrvamapekSya audArikAdInAM paraM paraM sUkSma mUkSmaguNaM dravyaM sUkSmaM tad yatrAsti tat sUkSmam, arzaAdipAThAccharIram, ato'yamarthaH sUkSmapariNAmapudgaladravyArabdhaM veditavyamavaseyam / etena prAmANyAdhikRtaM codyamapAstaM bhavati, sUkSmatvAdeva ca prAyo vaikriyAdicatuSkasya darzanamanupapannam , iha pariNativizeSamaGgIkRtya pudgalAH kecidatisthUlatayA vartante'lpe'pi santo bheNDakASThAdiSu, kecinnicitatarapariNAmabhAjo'tibhUyAMso'pi sUkSmAvasthAmAsAdayanti karidazanAdipu, prasiddhaM caitat prAyastulAmAropite bheNDadantakhaNDe pramANataH sadRze pariNAmAgatArmativiprakRSTAM dhiyamAdhatte iti, tadetat parizithilAM pariNatimanapekSya nicitatarAM pudgalAnAmanyathA lAghavaM gauravaM vA pratiSanumazakyaM tulyapramANatve sati, ataH pUrvapUrvamuttarottagapekSayA zarIraM paristharadravyArabdhagatizithila nicayamadabhraM ca bhavatyuttaraM mUkSmaM pratyArabdhamativananicayamaNu ca bhavatIti pugaladravyapariNatevecicyAt / asumevArtha bhASyakAraH prakAzayannAha-tadyathA-audArikAdityAdi / tadetada yathA spaSTataraM bhavati tathA vedyate-audArikAccharIrAdU vaikriyaM sUkSmada, audArikamalpadravyaM sthUlaM zithilanicayam, vaikriyaM bahutaradravyaM mUkSmaghananicayaM ceti, ataH sUkSmamucyate // nanu caudAzarIrANAM sUkSa / sUkSmatA- rikaM yojanasahasrapramANamutkarSAna vaikriyaM tu yojanalakSapramANam , ataH darzanam kathaM mUkSmamiti ? / ucyate-yadyapi pramANatastadatimahadU vaikriyaM tathApi sUkSmamevAdRzyatvAt icchayA tu tatkarturdazyata ityato no dopaH, tathA vaikriyAdAhAraka sUkSmamityabhisambandhaH, sUkSmatarapariNAmapariNataM bahutarapudgaladravyArabdhamAhArakam , AhArakAt tejasaM bahutaradravyamatimUkSmapariNAmapariNataM ca, taijasAtU kAmaNamatibahukadravyapracitamatisUkSmaM ca bhavati, ataH sUkSmatA''pekSikI pratipattavyA, na sUkSmanAmakarmodayajaniteti // 38 // ___ evaM tAvat kAraNAnAM sUkSmAt paraM paraM sUkSmamabhihitamatibahupudgaladravyArabdhamapi pracayavizeSAt tat kathamuttarottareSu bahutaradravyArabdhamiti ? ata Aha sUtram-pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 2-39 // bhA0 teSAM zarIrANAM paraM parameva pradezato'saGkhyeyaguNaM bhavati prAka tejasAt , audArikazarIrapradezabhyo vaikriyazarIrapradezA asapradezApekSayA zarIratAratamyam GkhyayaguNAH, vaikriyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asaGkhyeyaguNA iti // 39 // 'parimANatA' iti g-paatthH| 2'maviprakRSTAM' iti ka-pATaH / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 TI-teSAM zarIrANAmityAdi bhASyam / teSAmityaudArikAdInAmanantarasUtrAt paraM paramityetadanuvartate, abhisambadhnAti bhASyakAraH paraM parameva, evazabdastameva kramaniyamamavadyotayati paraM paramityamumeva kramamaGgIkRtyAsaGkhyeyaguNatA vidhIyate nAnyatheti / pradezata iti| pravRddho dezaH pradezaH, anantANukaskandhaH pradezotrAbhidhIyate, evaMvidhaiH pradezaiH pradezataH "itarebhyo'pi dRzyante" iti vacanAt asaGkhyeyaguNaM bhavati / etaduktaM bhavati-audArikazarIragrahaNayogyo yaH skandho'nantapradeza ekaH sa yadA'nyairanantANukaiH skandhairapaGkhyeyaiguNito bhavati tadA vaikriyagrahaNayogyo jAyate, evaM vaikriyagrahaNayogyo'nantapradezaskandhaH, eko yadA'nyairanantANukaskandhairasaGkhyeyairabhyasto bhavati tadA''hArakagrahaNayogyatAmeti / prAka taijasAditi maryAdA darzayati, na khalu sarveSvayaM kramo grAhyaH, kintu taijasakAmaNe vihAyAyeSu triSu zarIrezvetad vidhAnam / amumevArtha spaSTataramAcaSTe bhASyeNAmunA audArikazarIrapradezebhyo vaikriyapradezA asaGkhyeyaguNAH, audArikazarIrayogyaskandho'nantANuko'pi sarvastokaH, uttaraskandhApekSayA'nantasaGkhyAyAcAnantabhedatvAt, ata eka audArikayogyaH skandho yadA'nyairanantapradezaskandharasaGkhyeyaiguNito bhavati tadA vaikriyayogya iti pinnddaarthH| audArikazarIre pradezAH audArikazarIrapradezAH anantANukAH skandhA ityarthaH / na punaH pradezAH paramANavo gRhyante'rthAsambhavAt, vaikriyazarIraprAyogyAH pradezAH skandhA jAyante asaGkhyeyairanantaparamANupracitaskandhairanyairguNitAH, audArikayogyA ye skandhAste'tra guNyatayA vivakSitAH / bahuvacanamaudArikazarIrayogyaskandhabahutvApekSaM vaikriyaskandhabahutvApekSaM ceti / tathA vaikriyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asaGkhyeguNA iti, vaikriyazarIrayogyaskandhebhyaH AhArakazarIrayogyAH skandhA anantANubhirasaGkhyeyaiH skandhairguNitA bhavanti vaikriyayogyAH skandhAH, pratyekamanantapradezairasaGkhyeyaiH skandherabhyastAH santa AhArakayogyA jAyanta iti, bahuvacanamatrApyubhayayogyaskandhabahutvApekSamiti // 39 // ___ atrAha-prAka taijasAdityuktam / atha kaH punastaijasakArmaNayoH skandhapradezaniyama iti / atrocyate sUtram-anantaguNe pare // 2-40 // bhA0-pare he zarIre-taijasakArmaNe pUrvataH pUrvataH pradezArthatayA'nantaguNe taijasakArmaNayoH bhvtH| AhArakAt taijasaM pradezato'nantaguNam / taijasAt pradazamAnam kArmaNamanantaguNamiti // 40 // TI-pare he zarIre ityAdi bhASyam / pare ityukte'pi dvizabdopAdAnaM saptamyAzaGkAvyAvRttyartham,dvitvamanyathA'pi sambhavatIti prativiziSTayapradarzanArthamAha-taijasakAmaNe iti / pUrvasAta pUrvataH vIpsayA vyAptimAdarzayati-pradezArthatayeti / anantANuskandhArtha Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 41 ] svopajJabhASya-TokAlaGkRtam 199 tvenAnantaguNe bhavataH / etadeva sphuTIkaroti-AhArakAt taijasaM pradezato'nantaguNam, AhArakazarIrayogyaskandho'nantANuko'nyairanantaparamANupracitaskandhairanantairguNitastaijasazarIragrahaNayogyo bhavati / pradeza iti pradezairanantANukairanantaiH anantaguNamiti ca phalameva nirdiSTamAcAryeNa, ananto guNava hutvaM yasya tadanantaguNam, asmAcca phalanirdezAt jJAyate'nantaH skandhaiguNitaM sadanantaguNaM bhavati, anyathA pradezairanantairiti durlabhaM syAt / evamasaGkhyeyaguNamapi vAcyam, tathA taijasAt kArmaNamanantaguNamiti taijasazarIrayogyaH skandho'nyairanantANukaiH skandherguNitaH kArmaNazarIrayogyo bhavati // nanu cArthe taijasaM kArmaNa cAntarA bhASAprANApAnamanoyogyavargaNA nirdiSTAstataH kramavRddhaH skandharAzirmanograhayogyakArmaNasya nirdiSTaH, iha tu taijasAdanantaramevetyetat katham ? ucyate-na kazcid vizeSaH taijasAdArabhya yAvanmanastAvat kramavRddhavAntarAle'nantA eva skandhA bhavanti, punastatrApyekANukAdiprakSepAdanantAH kArmaNayogyAstadevAnantaguNatvam , iha tu punane sa krama AzritaH, kintvanantaskandhaguNaH sa rAziH kArmaNayogya AkhyAta iti, ataH sa evAyaM mapImrakSitakukuTAbho'thApaNavizeSo mA vipratipatyAstvamiti // 40 // ayaM cAnyo vizeSo'nyazarIrebhyastayoryaduta sUtram--apratighAte // 2-41 // bhA0-ete dve zarIre-taijasakAmaNe atra lokAntAt sarvatrApratighAte bhavataH // 41 // ___TI-ete dve zarIre ityAdi bhASyam / ete anantaramUtraprastute pratyakSAsanne, dvizabdopAdAnamatra prathamAbahuvacanAzakAvyAvRttyartham / vizaraNadharmatvAccharIre dvitvaM vizeSapratipattyartham / taijasakArmaNe jIvAjIvAdhArakSetraM lokastasyAnto'vasAyastasAllokAntAdanyatra lokAnte hi pratihanyete, te gatisthitihetudharmAdharmadravyAbhAvAt - tadupagrahAd hi jIvAnAM pudgalAnAM ca gatirupajAyate jalacarANAmiva taijasakArmaNayorapratighAtitA para jaladravyApekSe, anyatra tu sarvasmin loke na tayoH pratighAtaH kacana vidyate mUrtatve'pi hi tayoratisUkSmatvAt sarvavartmasu gateH pratighAtAsambhavaH sadAcAramunivat, te api na kiJcit pratihatasnehagirijaladhivalayadvIpapAtAlanarakavimAnaprastarAnapi bhindatI jAte'kSatasvarUpe vajravanna jAtucita kuNThatAmaznuvAte / na khalu lohapiNDamAvizantastejo'vayavAH parisphuranmUrtayo'pi kayAcidupapattyA nivArayituM pAryante tadvidhmApanAyAmbhovayavAzca samAhRtAH, sUkSmatvAdevameva ca zarIrake rAjavallabhapuruSavat sarvatrAvyAhatapravezanirgame pratipattavye iti // 41 // 1. pekSetyanyatra ' iti ka-kha-pAThaH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH2 na ca tAbhyAM kadAcit saMsArI virahita ityAvedayannAha -- sUtram-anAdisambandhe ca // 2-42 // jasakarmiNayora. - bhA0-tAbhyAM taijasakArmaNAbhyAmanAdiH sambandha iti nAdiH sambandhaH // 42 // .TI.-anAdisambandhe ca / AdiH-prAthamyam, avidyamAna AdiryasyAsAvanAdiH, sambandhana-sambandhaH, saMyoga ityarthaH, anAdiH sambandho yayoH paraspareNa saMsAribhizca saha te anAdisambandhe zarIrake bhavataH suvarNadhAtupApANasaMyogavadAkAzapRthivyAH disaMyogavad vA / cazabdaH sambandhavikalpArthaH, naikAntata evAnAdiH sambandhaH, kinnu dravyAstikanayAvaSTambhana tayoratidIrghakAlapravAhAdavicchedavartI sakalabhaviSyadavasthAntarabIjabhUto vicitrapariNAmazaktipracitapudgaladravyairAdhIyamAnapracayApacayo'nAdikapuruSaprayatnanirvartyanAnArUpakarmavikArAvicchedaH santAnavizepastadaGgIkaraNenAyamanAdiH sambandhaH prtiiyte| AdimAMzca paryAyanayavaktavyatAbhyantarIkRtatvAt / kriyata iti karma mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogabandhahetusadbhAvAt tIvramandAdhupapattezca / pratikSaNamayamupacIyate puruSaH kapAyayogAdyAsravadvAravartI dRDhataraiH karmaNA yaistat kathamanAdiH sambandho nirUpayituM zakyetAtisAhasikairapi, jJAnAvaraNAdikarmaNAM ca sthitikAlaniyamAdavazyamapUrvakarmopAdeyam , tacAdimatsa mbandhamevAvadhUtazakaM pratipadyadhvam , atazcazabdo dravyaparyAyAstikanayadvayAntarvartitAmApAdayati sambandhasya / / adhunA bhASyAnusRtau yatna AsthIyate-tAbhyAmityAdi bhASyam / tAbhyAmukta. lakSaNAbhyAM taijasakArmaNazarIrakAbhyAmanAdirakRtakaH santatyA'GgIkaraNena saMyogo'nAderakRtakasya jIvasyeti, nahi jIvaH kenacidutpAditacaitanyAtmaneti zrutipathamAgamada vaco yo vA manyeta kRtakamAtmAnamupayogalakSaNamanAdipAriNAmikamAvavartinamapatrapastasyApi vacanamayukti kamasaGgatapUrvAparamiti vidvadbhirapakarNyam, ato'nAdistadanAditvAt taijasakArmaNe apyanAdisambandhe vidvAMsaH pramAtumarhanti, anyathA parityaktasakalazarIrakalaGkasya muktasyeva kena hetunA saMsAritA syAditi ? // 42 // athaite anAdisambandhe api sati kimazeSasaMsAriNa eva sta Ahosvit kaspacideveti ? / ata Aha . sUtram-sarvasya // 2-43 // bhA0-sarvasya caite taijasakAmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhavataH / ___ eke tvAcAryA nayavAdApekSaM vyAcakSate / kArmaNamevaikamanAdisarvasaMsAriNAM tejasakAmaNavattA / / sambandham / tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhvtiiti| tejasa tu labdhyapekSaM bhavati / sA ca taijasalabdhina sarvasya, kasya1. nAdisamvandho jIvasyetyanAdisamba' iti gh-paatthH| 2 -- rupakarNya ' iti kha-pAThaH / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAyAM matabhedaH sUtra 43 ] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 201 cideva bhavati / kopaprasAdanimittau zApAnugrahau prati tejonisargazItarazminisargakaram , tathA bhrAjiSNuprabhAsamudyacchAyAnirvatakaM saMzarIreSu maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi // 43 // ____TI-sarvasya caite ityAdi bhASyam / azepasarvakarmAdhAya cetasi, avocata sariH sarvasyeti, cazabdenAvRttau taijasakArmaNe samAkarSatyanAdisambandhApekSe, evaMrUpe ete zarIrake saMsAriNo jIvasya sakarmakasya jantorbhavataH / sarvasyAmavasthAyAM na kazcit tAdRzaH prANI vidyate yasyaite duHkhapaJjaraprabhavabhavavartino na sta iti / evaM svAbhiprAyamupavAdhunA matAntaramupadarzayannAha-eke tvAcAryA ityAdi / anye punarAcAryAH prarUpayanti-prativiziSTanaya1 . vAdAlambanAH santaH kArmaNamevaikamanAdisambandhamavicchinnaH pravAho tejasasyAnAdi yasmAt karmaNastasmAt tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhavati na punastaijasenApi, tatpravAhAdarzanAt / kiM punarnayavAdamurarIkRtya te mUrayastaijasamapaguvate kimatra vaktavyam // nanu sujJAnamevedam , yo hyatItAnAgatakAlAvadhikavastuvizepavyudAsamAtiSThate vartamAnakSaNavayaiva vastu vastutAmAvasatItyevamanusandhAya pravartate sa khalu prakAzanAmAtikrAntAgAmicakraparihAritvAd vartamAnakSaNarjusUtraNAdRjumUtra iti pratItastamapekSamANAH prathayanti-taijasaM tu labdhyapekSaM bhavatItyAdi / tuzabdo'vadhArakaH taijasaM labdhyapekSameva bhavati-sattAmAsAdayati, sA ca taijasalabdhirviziSTataponuSThAnAdibhiH sAdhanaiH kasyacideva bhavati na sarvasya jantostatsAdhanakalApavimukhasya, sa ca tadyogyasAdhanasamAsAditatejolabdhistejonisargamAtanoti, krodhAvezAdaruNalocanazcalakapolAdharapuTaH kRzAnupuJja iva dupprekSyaH kSamAvanitayA durbhaga ivAtidUramapAstaH zApapradAnaM prati kRtAdhyavasAyaH sphuliGgamAlAkulamatyuSNatejaH prayatnavizeSAt tathA muJcati gozAlAdivada yena parastadeva bhasmasAd bhavati, tathA manaHprasAdAvezAdanukampayA vA'nugrAhyapakSaM prati pralhAdakAriNamamRtakalpaM tejovizeSamanuSNadIdhitivada vidhUtasakalaparitApatimirarAzimanugrahapravaNamAnasaM kSipati yenAzu sukhAsvAdavinimIlitalocano'pUrva iva jAyate, yathA ca bhagavataivoSNalezyAparItAGgayaSTigozAlakaliranugRhItaH zItatejonisargeNa, krodhaprasAdau nimittaM yayoH zApAnugrahayosto krodhaprasAdanimittau zApAnugrahAvabhimukhIkRtya tejonisarga karoti / hatastvaM dagdhastvamityevamAdi krodhAviSTavacanaM zApaH / kadAcid vA bAhyanimittApekSamantaHkarmApi pariNamate yenAyaM kANaH kuNThaH kubjo vA bhavatIti so'pi zApa evAvagantavyaH / ataH krodhanimittazApapradAnAbhimukha uSNatejonisarga karoti / prasAdanimittAnugrahAbhimukhaH zItarazminisargakaro bhavati / zItA razmayo yasya nisRjyamAnatejovizeSasya sa zItarazmiH, zItarazmizcAsau nisargazca zItarazminisargastatkaraNazIlaM 'taijasaM zarIreSu' iti gha-pAThaH / 26 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH zItarazminisargakaraM taijasam / tathA prAjiSNuprabhetyAdi / bhrAjanazIlo-prApi SNuH prabhANAM samudayastasya chAyA-AmA bhrAjiSNuprabhAsamudayacchAyA // nanu ca bhrAjiSNure bhavati, kiM hi tasya vizeSyate ? malImasatvenApi darzanAt , malImasaprabho maNiri saMvyavaharanti laukikAH, tasyAH chAyA(yA) nirvartakaM utpAdakaM-taijasaM, zarIreSvaudArika dikeSu keSucit maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi / yathA hi maNayaH sphaTikAGkavaiDyA dayo bhrAjiSNucchAyA vimalapudgalArabdhatvAt , jvalano vA nirastapratyAsannatimirabAta pradyotate svatejasA, jyotiSkadevAnAM vA candrAdityAdInAM vimAnAnyatibhAsvarANi nirmaladra vyArabdhatvAt , tathA taijasazarIrApekSamaudArikAdiSu zarIreSu keSucideva sphuranmRjAjAlamupala bhyate, na sarveSu, anyathA tadbhAvAt / kayA yuktyA tat tathA bhavet ? etacca teSveva zarIre draSTavyaM yAni labdherAdhAratAM pratipadyante, anyathA grantho na saGgaccheta, tathA bhrAjiSNuprame tyAdi ca, kiM kAraNaM ? ye hi labdhipratyayamevecchanti taijasaM teSAM tAvadanyatra landherabhAvAra ghaTate, AcAryAbhiprAyo'pi nAyaM, parAbhiprAyaprastAvAt / apare varNayanti-AcAryamatamevedam anye tu nityasambandhameva tatkAryamapi ca bhrAjiSNuprabhetyAdi, tadetadayuktamavyApteriti / atha yAni zarIrANi labdhirahitAnAmapi mayUkhajAlamudvamanti dRzyante, teSu katham ? / tara hi kArmaNaudArikazaktireva sA tAdRgiti na taijasasya, yathA vaikiyeSvitipratyAkhyAnavAdina evaM varNayanti, tasmAd yadadhunaiva labdhyA samudbhAvyate tat kathamanAdisambandhaM sarvasya va jantoH syAdAhArakavadaprAptalabdhena tena dAhAdi kiMcit kAryamanuSTAtuM zakyamanupajAtakumbheneH jalAdyAharaNAdi, pratinivRttatathAvidhalabdhirapi pumAn tathA kiMcita kartuM samartho na bhavati dhvastaghaTa iva tailadhAraNAdi, tasmAnnAsti taijasaM sarvasya jantoH, na cAnAdisambandham, iha ca sUtre prekSApUrvakAritayA''cAryeNAkSepo'kAri sUtradvayamapyAkSepsyAmIti, anyathA pUrvamUtra evAH kSepo yujyate, evamekIyamatena pratyAkhyAtameva taijasamanAdisambandhatayA sarvasyeti / yA puna rabhyavahatAhAraM prati pAcakazaktirvinA'pi labdhyA sA tu kArmaNasyaiva bhaviSyati, karmoSNatvAt, kArmaNa hIdaM zarIramanekazaktigarbhavAdanukaroti vizvakarmaNaH, tadeva hi tathA samAsAditapari Nati vyapadizyate yadi taijasazarIratayA tato na kazcid dopa iti // 43 // ___atha kiM yathaite sarvasyAnAdisambandhe yugapaJca kimevamanyAnyapi yugapadekasya bhavantyutAho na ? / atrocyate-santi, na tu sarvANi / kiyanti tahIti ? / ata AhasUtram--tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA caturyaH // 2-44 // bhA0 te AdinI eSAmiti tadAdIni / taijasaphArmaNe yAvat saMsArabhAvinI AnI kRtvA zeSANi yugapadekasya jIvasya bhAjyAnyA catuyaH // 'Adinau ' iti gh-paatthH| 2' vinau Adim ' iti gha-pAThaH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 sUca 44 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam TI-te AdinItyAdi / prastute taijasakArmaNe tacchabdenAbhisambadhyete / te AdinI eSAmaudArikAdInAM meDhIbhUte vyavasthite tAni tadAdIni samudAyasamAsArthaH / etadeva spaSTataraM karoti-taijasakArmaNe yAvat saMsArabhAvinI AdinI kRtvA yAvat saMsAraM bhavituM zIlamanayoste yAvatsaMsArabhAvinI taijasakArmaNe AdinI kRtvA meDhIbhUtatayA vyavasthApya zeSANi audArikAdIni ekasmin kAle ekasya jIvasya bhAjyAnivikalpyAni, A caturya iti yAvaJcatvAri yugapadekajIvasya bhavantyapratyAkhyAnapakSe / athaikIyamatena taijasaM pratyAkhyAtaM tadA trINi yugapadekasya syuH, AcAryasyAbhiprAyaH-kArmagavat taijasaM prAyaH sarvadA sarvasyAsti, yataste AdinI eSAmiti vigrahaM kRtavAn / ye tu pratyAcakSate teSAM vigrahaH-tat Adi kArmaNameSAM tAni tadAdIni / ubhayathA ca bhASyaM bhaviSyati, AcAryasya tu vigrahagatau karmakRta eva yogo bhavati, na tu taijasamityatraiva labdhyapekSatvAt tat kila nAsti, tasyAmavasthAyAmanyatra tvAcAryasya taijasaM sarvatrAsti / tAmidAnImAtmAbhiprAyAnusAriNI bhajanAM darzayannAha bhA0-tadyathA-taijasakArmaNe vA syAtAm / 1 / taijasakAmaNaudArikANi thA syuH / 2 / taijasakArmaNavaikriyANi vA syuH / 3 / taijasakAmaNaudArikavaikripANi vA syuH / 4 / taijasakArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / 5 // kArmaNameva vA syAt / 3 / [ kArmaNataijase vA syAtAm / 7 / ] kArmaNaudArike vA syAtAm / 7 / kArmaNavaikriye vA syAtAm / 8 / kArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH|9| kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / 10 / kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH / 11 / kArmaNataijasaudArikANi vA syuH / 12 / na tu kadAcida yugapat pazca bhavanti / nApi vaikriyAhArake yugapad bhavataH / svAmivizeSAditi vakSyate // 44 // TI0-tadyathetyAdinA / antargatau taijasakArmaNe kevale staH, iha tu taijasamAzritamAcAryeNa, vigrahagatAvityatra parAbhiprAyeNa nAzritam , bhavasthatAyAmete ca audArikaM ceti trINi yugapat / athavA ete ca vaikriyaM ceti trINi, tiyaGmanuSyANAM zarIrasaMkhyA tU taijasakArmaNaudArikaiH saha labdhipratyayavaikriyazarIrasadbhAve yugapadavicchi mapradezatvAcatvAri, caturdazapUrvadharamanuSyasyAhArakalabdhau satyAM taijasakAmaNaudArikaiH saha yugapadevaM catvAri, padmanAlatantuvadevAvicchedenaikajIvapradezaizcatuSTayamapi pratibaddhamavaseyam / evametAn paJca vikalpAn svamate pradAdhunA ekIyamatamAdarzayitumAha-kArmaNameva syAt, na hyantargatau labdhipratyayaM taijasamasti, labdhema'tAveva pracyavanAt, ataH kArmaNameva mati prathamo vikalpaH, kArmaNataijase vA syAtAmityayamatrAnupapanno vikalpo heyA tu 1'kAhArakANi' iti gha-pAThaH / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 bhASyeSvadhItaH, kathaM ? yaiH pratyAkhyAtaM sahajaM taijasaM teSAM kuto'ntargatau tatsambhavaH 1 na cAnyA:vasthA bhavasthatAyAmasti yatrobhayameva syAt , anutpannataijasavaikriyalavdheH kArmaNaudArike dve bhavataH, athavA kArmaNavaikriye devanArakANAM, tiryaGmanuSyANAmanutpannataijasalabdhInAM kArmaNaudArikavaikriyANi yugapat , anutpannataijasavaikriyalabdhezcaturdazapUrvadharamanuSyasya kArmaNaudArikAhArakANi vA, utpannalabdhInAM nRtirazcAM kArmaNataijasaudArikavaikriyANi yugapaJcatvAri bhavanti, caturdazapUrvadharamanuSyasyAnutpannavaikriyalabdheH kArmaNataijasaudArikAyugapat paJcazarIryA .. hArakANi yugapat, evamete'nyAcAryadarzanena sapta vikalpA bhavanti // " idAnImA catubhyaM ityasya vyavacchedasya phalaM darzayati-na tu kadAcita paJca yugapad bhavantIti / naiva jAtucidekasmin kAle pazcAnA sambhavaH AhArakavaikriyayoryugapadabhAvAt / etadanena bhASyavacanena darzayati-nApi vaikriyAhArake yugapad bhvtH| pUrvamupanyastaM(?) paJca yugapanna jAtucit sambhavantIti tadbhAvanArthamidam , apizabdo'vadhArakaH / naiva vaikriyAhArake yugapad bhavataH, labdhidvayAbhAvAt / ete ume labdhI yugapadekatra na sambhavato vyaktirUpeNa, yasmin kAle vaikriyaM tasminneva kAle AhArakamiti, paryAyeNa tu sambhavataH, kRtvA vaikriyamuparatatadvayApAraH karotyevAhArakaM, tadabhAvAca naikakAle paJca zarIrANi sambhavantyekasya / kiM punaH kAraNamekasyaikadA te labdhI na bhavata iti ? Aha-svAmivizeSAditi vakSyati-'labdhipratyayaM ca' (a0 2, sU0 48) 'zubhaM vizuddhamavyAghAti cA''hArakaM caturdazapUrvadharasyaiva' (a0 2, sU0 49) ityatra sUtradvaye, svAmivizeSo vakSyate / nRtirazcAM labdhipratyayaM vaikriyaM bhavati, tadyathA-saMyataH karoti vaikriyaM niyamata eva pramattastadAHbhavati, uttarakAlaM ca tAM labdhimupajIvan AhArakasyApi pramatto niSpAdakaH, niSpattyuttarakAlaM tu niyamata evApramatto bhavatItyasmAt svAmivizeSAd vakSyamANAnna labdhidvayamekasyaikadeti, AhArakalabdhimupajIvannapi zubhAdhyavasAyatvAdapramatta iti // 44 // ___uktAni zarIrANi, kiM punareSAM prayojanam ? upabhogaH, upabhogavanti zarIrANi, teSAM tu sUtram-nirupabhogamantyam // 2-45 // TI-athavA ihaudArikAdizarIrabhAve tAvat sukhaduHkhopabhogo dRSTastat kiM yadA _ kArmaNaM vigrahagatau tadA'nena sukhaduHkhopabhoga AtmanA kriyate neti / kArmaNasya bAhyopa bApa ucyate-nirupabhogamantyam / athavA zarIrANAmindriyatvaM sukhaduHkho palabdhyadhiSThAnatvaM vyApArazcAsti, kArmaNamapi ca zarIranyAyavacanAt vyApAravacca vigrahagatau karmayogavacanAca, parakAraNatvAca // nanvindriyavadaGgopAGganirvRtterabhAvAt tat kimasminnarthopalabdhisukhaduHkhopabhogavizeSo nAsti labdhIndriyasadbhAve stiiti?| bhogAbhAva: Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 45] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 205 ujyane-tAnyeva sopabhogAni samastopabhogakAraNatvAt kAlAntarAvasthAnAcca, idaM tu nirupabhogamantyam // ____bhA0-antyamiti sUtrakramaprAmANyAt kArmaNamAha / tatU nirupabhogam / na sukhaduHkhe tenopabhujyate, na tena karma badhyate, na vedyate, nApi nirjIyata ityarthaH / zeSANi tu sopabhogAni / yasmAt sukhaduHkhe tairupabhujyate karma badhyate vedyate nirjIyate ca, tasmAt sopabhogAnIti // 45 // TI-antyamiti suutrkrmpraamaannyaaditi| ante bhavamantyam , kasyAntyamiti ceda ata Aha-mUtrakramaprAmANyAdaudArikAdizarIrANAM caturNA paryantavarti kArmaNamAha, sUtrakArAdavibhakto'pi hi bhASyakAro vibhAgamAdarzayati, vyucchittinayasamAzrayaNAt / audArikAdizarIracatuSTayaparyantavati tat nirupabhogaM nirastopabhogaM nirupabhogam, upabhogo vakSyamANaH prativiziSTa eva, tadabhAvAnirupabhogamucyate / kaH punarasAvupabhogo yamadhikRtyocyate nirupabhogam ? ata Aha na sukhaduHkhe tenopabhujyate iti / manojJAmanojJazabdAdi viSayasamparkajaM ca mukhaM duHkhaM na tenopabhujyete, nivRtyupakaraNendriyAbhAvAllabdhIndriyasannidhau satyapi, umaye'pi hi zabdAdayo viSayA nivRttyupakaraNendriyavirahavilena kArmaNena nopabhoktuM zakyanta iti nirupabhogam, asaGgyAtasamayanivRttazca chamasthasya sukhaduHkhopabhogaH, vigrahagatezva catuHsamayaparatvAt so'yuktaH, tathA na tena karma badhyate, na vedyate, nApi nirjIyate ityarthaH / upabhogavizeSaniSedhapradarzanArthamidamAtanyate, tena kArmaNena vapuSA na khalu karma baTuM pAryate, abhivyaktakAraNAbhAvAta, kAraNairhi kartA vyApAramAtanoti pANipAdazrotrAdibhiH tadyathA-audArikazarIrI manabhisandhAnapUrvakamAkRSyAkAntaM zilImukhaM mRgavadhAya kSipati, asatpralApAdi bahu bhASate, adattadraviNamAdatte, pANyAdinA yopitamabhigacchati, sakalakAyavyApAreNa parigRhNAti manovAkAyavyApAraiH, evameSa karmabandhakaraNakalApastadA na samastyabhivyaktasvarUpaH kArmaNe, taddhi pANipAdamukhalocanAdyavayava vinimuktaM manovAgvyApArarahitaM ca, ato na hiMsAdyAsravakRtaM tena karma badhyate / tathA tena na vedyate, na nirjIyate vA, evaMvidhAsravajanitakarma tena zarIrakeNa nAnubhUyate,tasya chupabhogo nArakAdigatiSu nAntargatau atyalpakAlatvAt audArikavaikriyAbhAvAcca, anubhUyamAnameveha nirjIyate nIrasatAmApAdyamAnaM parizaTadAtmapradezebhyaH pratyastasnehalezamAmuktarasakusumbhakavanirjIrNamucyate, na caitat tasyAmavasthAyAM manovyApArAbhAvAt pratipattumutsahante'tikovidAH, tathA kArmaNaM hi karmasaGghAtaH sa copabhogyo bhavati, nopabhojakaH / audArikAdyapyevameveti cet, na, bAhyendriyapakSatAmaGgIkRtyopabhoktRtvamaupacArika natyantaprasiddham, ato'bhivyaktasukhaduHkhakAnuvandhAnubhavanirjarAlakSaNamupabhogamAdhAya 1 ' NatvAtrA'ntarAva' iti ka-kha-pAThaH / 2 'paryAyanayasamAzrayaNAt' iti kh-ttii-paatthH| 3 'pratyastanehaLezamAmuktarasa' iti ka-kha-pAThaH,'pAdalezAnAmukta' iti ga-pAThaH / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH vetasi kArmaNamanupabhogamadhyagAyi mariNA ityevamupAttaprativiziSTopabhogavyatiriktenopabhogena yadi tadabhisambadhyate gamanAdAnAdikriyArUpeNa kaSAyayAgapratyayena bandhena na kazcid doSaH / evaMvidhaH sarvathopabhogastasya pratiSidhyate nopabhogasAmAnyamiti / atha kArmaNavyatiriktAni zarIrANi kathaM pratipattavyAnIti? ata Aha-zeSANi tu sopbhogaaniityaadi| ukta kArmaNam, tadvayatiriktAnyaudArikavaikriyAhArakataijasAni zeSazabdenAbhidhitsitAni, tAni ca sopabho . gAni pratipattavyAni / katham ? audArike tAvannivRttyupakaraNendriyasadbhAvAAdArakAdAnA diSTAniSTaviSayasampRktau satyAM sukhaduHkhopabhogaH parisphuTapariniSpanna pANipAdAvayavakalApatvAcca, vadhAnRtAdyAsravadvAravartitvAt karmajandhAnubhavanirjarAH siddhAH, vaikriye'pyevameva bhAvanA kAryA, AhArake tu zarIrendriyAbhivyaktau satyA sukhaduHkhopabhogaH sambhavati // nanvapramatta ityuktaM prAka ko doSaH ? satyAmapi zabdAdyupalabdhau na pramAdyatyasyAm, anavasthitazubhAzubhaguNAH khalvamI zabdAdayo viSayA na manasvinaH paritoSamAdhAtuM kSamA ityanityatAvagamapUrvikAM vairAgyavAsanAmevAdhivasati, na tUtkarSamAyAti, nindA vA samAdatte, kintu yathAvasthitatayA svasa kalpazilpaviracanAM vidhRya tAn viSayAnsa vidvAn pariNamayati, karmabandhAnubhavanirjaraNAni tvasya tathAvidhAsravajanitAni na sambhAvya nte'pramattatvAdeva, na cAvazyaM kArmaNe'sambhavatA, sakalenopabhogena tatra bhavitavyam, sukhadAkhopabhogenApi hi bhogavadeveSyate na nirupabhogaM yathAsambhavamarthapratipatteH sAmAnyato vA sambhavaH, anubhavanijeraNe tu prAk kRtakarmaNo'pi staH, karmabandhastvapramAdatvAdatidurghaTaH, tathAvidho yogapratyayaH punaH kevalino'pi na nivartata eveti pratipattavyam / taijasazarIreNa tejasi nisRSTe dagdhe vairiNi manasaH paritoSasukhamApAdya jAyate paramAnandaH, tathA'nugrAhyapa ziziratejonisargeNa paritrAte prANini prIteranuttamAyAH prAdurbhAvaH / duHkhamapi vedyate tapaH prabhAvAdibhirbalavatA parirakSitasya dviSo'nyasya vA svanisRSTe tejasyaprabhavati manAgapyapakartumupakartuM vA taijasazarIrabhAjaH sphuTameva / eSa caivaMvidhasukhaduHkhopabhogastaijasanimica iti tena dvAreNopajAyate, atastena sukhaduHkhe upabhujyete, zApAnugrahapravaNatvAt , taddvAreNaiva puNyasyApuNyasya vA bandhaH tatpUrvikavAnubhavanijere na pratiSeddhaM pAryate, atastadapi sopabhogam, samudghAtanisargAtmatvAt / labdhipratyayametadevaM bhavatu, yat punaH sarvadA samasti sarvaprANiSu tat kathaM sopabhogam ? tadapi hi parigRhItAhArapAkakAritvAt samyakapariNAmApAdanAt sukhamAdhatte, tadviparItatayA tu vyApriyamANaM tadeva duHkhAya sampadyate, karmavandhAnubhavanijerAstu pratyekaM tasya na sambhAvyante, audArikAdisahavartitvAt , ataH pUrvakeNApyupabhogena sopabhoga bhavatyeveti mA na parituSaH / zeSANi tu sopabhogAni ityasyaiva vacanasya vivaraNadvAreNa bhASyapraNayanaM, yasmAdityAdi / anyenopabhogena sopabhogAni mA grahIt kacidataH suhRda bhUtvA sUrirAcaSTe, audArikAdibhiH sukhaduHkhopabhogaH karmabandhAnubhavanirjarAzca vyAkhyAta Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 46-47] svApajJabhASya TIkAlaGkRtam 207 nyAyena kriyante tasmAt sopabhogAni iti nigamanam , kArmaNamapahAyakaM zeSANyevaMvidhenopamogena sopabhogAnIti // 45 // bhA0-atrAha-eSAM pazcAnAmapi zarIrANAM sammUrcchanAdiSu triSu janmasu kiMka jAyata iti ? / atrocyate TI0-atrAhetyAdiH sambandhagranthaH / ajAnAnaH praznayati-eSAmaudArikAdInAM vapuSAM pazcAnAmapi triSu janmasu sammUrcchanAdiSu kiM zarIraM ka janmani jAyate sambhavatyutpadyate vA ? / atrocyate sUtram-garbhasammUchainajamAdyam // 2-46 // bhA0-Ayamiti sUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha / tad garbhe sammRrchane vA jAyate // 46 // ___TI-Adau bhavamAdyaM zarIraprakaraNaprathamasUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha, tad garbhe janmani sammUrcchane vA jAyate-sambhavatIti, janiH janmani pratyekamabhisambadhyate / garbha jAtaM garbhAd vA garbhajamevaM sammUchenajamapi, uktalakSaNe ca garbhasammUchane janmanAmato garbhaja nmanAM sammUrchanajanmanAM ca prANinAmaudArikaM tAnad bhavati, na tvavadhAraaudArikazarIrasya - vAmina NamaudArikameva, taijasakArmaNayorapi tatra sambhavAt , labdhipratyayavaikriyAhA rakayovo garbhajanmanyuttarakAlabhAvitvAt // nanu ca bhUte DavidhAnaM tat kathaM bhASyakAro vivRNoti jAyata iti vartamAnakAlAbhidhAyinA zabdeneti ? / ucyate na doSo'yaM yasAjjAtamutpannamuttarakAlamapi punaH punaH paryAyApekSayA sambhavatItyupaAdArakamamANam panna eva nirdeza iti / etacca zarIraM jaghanyenAGgulAsaGkhyeyabhAgapramANamutkarSato yojanasahasrapramANamapi // 46 // sUtram-kriyamaupapAtikam // 2-47 // bhA0-vaikriyaM zarIramaupapAtikaM bhvti| nArakANAM devAnAM vaikriyasvAminaH ceti // 47 // TI0-upapAtajanmopapAtazabdenocyate tasmin bhavamopapAtikaM vaikriyaM zarIraM, tannimittatvAdavadhivat sahajam , tacca sAmAMnnArakadevAnAmeva na zeSANAm / dvividhaM ca - tad-bhavadhArakamuttaravaikriyaM ca, tatrAdyasya jaghanyenAGgalAsaGkhyeyabhAgaH vaikriyapramANam / - pramANam, utkRSTaM paJca dhanuHzatAni, uttaravaikriyaM jaghanyenAGgalasaGkhyeyabhAgapramitamutkarSeNa yojanalakSaNapramANamiti // 47 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH sUtram--labdhipratyayaM ca // 2-48 // bhA0-labdhipratyayaM ca vaikriyaM zarIraM bhavati / tiryagyonIna labdhyA vaikiyasadbhAvaH manuSyANAM ceti // 48 // ____TI0-labdhipratyayaM ca vaikriyaM cetyAdi / cazabdAdutkRSTaM vaikriyapuracIcarad bhASyakAraH / tapovizeSajanitA labdhistatpratyayaM-tatkAraNametaccharIraM bhavatyajanmara midamityarthaH / athavA garbhajanmanAmevedamuttarakAlaM bhavatIti na kazcid doSaH / labdhipratyavaikriyazarIraprativiziSTasvAminirdidikSayA Aha-tiryagyonInAM manuSyANAM ceti / sAmAnyAbhidhAne'pi labdhipratyayavacanAda, bhUyasAM garbhavyutkrAntitiryaGmanuSyANAmidaM drAH vyam , tapovizeSAnuSThAnAd, vAyozca vaikriyaM labdhipratyayameva, zeSatiryagyonijAnAM madhye, nAnyasyeti // 48 // atrAha-athAhArakaM kiMlakSaNamiti ? / atrocyatesUtram-zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadhara eva / / 2-49 // bhA0-zubhamiti zubhadravyopacitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH / vizuddhamiti AhArakasya sva. vizuddhadravyopacitaM asAvadyaM cetyarthaH / avyAghAtIti AhAraka rUpam zarIraM na avyAhanti na vyAhanyate cetyarthaH // ____TI-idamapi labdhyapekSameva, kintu vaikriyAdayaM vizeSaH zubhAdikRtaH, ajanmajana ca sAmAnyam / zubhamiti zubhadravyopacitamityAdi / zubhAni dravyANISTavarNagandharasasparzabhAJji taiH pracitaM-nivartitam, zubhaH pariNAmazcaturasra saMsthAnamAkAro yasya tacchubhapariNAmaM cAhArakaM bhavati / cazabdaH samuccaye / vizuddhadravyopacita zubhapariNAmaM ceti / vizuddhamiti vizuddhadravyopacitamasAvadhaM cetyarthaH / svacchasphaTikazakalamiva sakalavastupratibimbAdhArabhUtaM vizuddhadravyopacitamucyate / apare varNayanti-vizuddhaM zuklamatra vivakSitam, asAvadhamiti avayaM-garhite-pApaM sahAvayena sAvadyam, na sAvadyamasAvadyam, sAvadhaM hiMsAdipravRttiryasAta, idaM na hiMsAdau pravartate, na ca hiMsAdipravRttitaH utpadyate, tasmAda vizuddhamasAvadyamAhArakamityucyate / avyAghAtIti vyAhantuM zIlamasya vyAghAti, na vyAghAti avyAghAti, AhArakazarIraM na kiJcid vyAhanti-vinAzayati, na vyAhanyate iti, na ca tadanyena padArthena vyAhantuM zakyate / kathaM punaridamekena yatnenobhayaM labhyate kartA karma ceti ? kullyuTo bahulAbhidhAnAt / nirvRttikAryahetusamuccayArthazvazabdaH // 1 sUtre taijasamapi ' ityadhikaM ka-kha-pustakayoH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 209 . bhA0-taccaturdazapUrvadhara eva / kasmiMzcidarthe kRcchre'tyantasUkSme sandehamApanno nizcayAdhigamArtha kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamauAhArakasya dArikeNa zarIreNAzakyagamanaM matvA labdhipratyayamevotpAda . yati / pRSTvA'tha bhagavantaM chinnasaMzayaH punarAgatya vyutmajatyantarmuhUrtasya // ___TI-tadevaMvidhamAhArakaM caturdazapUrvadhara eva-labdhipratyayamevotpAdayatIti kriyopariSTAdabhidhAsyate / caturdazeti saGkhyA , pUrva praNayanAt pUrvANyucyante, tAni dhAraNA .. jJAnenAlambata iti caturdazapUrvadharaH, sa ca dvividhaH-bhinnAkSarobhinnAcaturdazapUrvadhara kSaraca, te ca yasyaikaikamakSaraM zrutajJAnagamyaparyAyaiH sat kArikAbhedena bhinnaM vitimiratAmitaM sa bhinnAkSaraH, tasya ca zrutajJAnasaMzayApagamAt praznAbhAvastatazcAhArakalabdhitAmapi naivopajIvati vinAlambanena, sa eva zrutakevalI bhaNyate, zeSaH karotyakRtsnazrutajJAnalAbhAdavItarAgatvAca, ata eva kecidaparituSyantaH sUtramAcAkRtanyAsAdadhikamadhIyate " akRtsnazrutasyardimataH " ityanena vizeSaNakalApeneti, evaMvidhazcaturdazapUrvadhara eva saJjAtalabdhistannivartayati, nAnyaH zrutavidanyo vA avadhAraNaphalam / kimarthaM punarasau tAM labdhimupajIvatItyAha-kasmiMzcidarthe ityAdi / zrutajJAnagamye kasmiMzcidevArthe'tyantagahane sandihAnastadarthanizcitaye videhAdikSetravartino'rhatazcaraNakamalAbhyAzamaudArikeNa vapupA na khalu pAryate gantumityavabudhya saJjAtarddhi vizepo labdhipratyayameva nAnyapratyayamupajanayati AhArakazarIraM, gatvA ca tatrAzu bhagavantamAlokitasamastalokAlokamAlokyAbhivandha pRSTvA ca vicchinnasaMzayaH paribhUtapApmA punarAgatya tameva deza yatra prAga gacchataudArikamanAbAdhabuddhayA nyAsakavanikSiptaM svapradezajAlAvabaddhaM tadavasthamAste, tato vihAyAhArakamupasaMhAramAnIyAtmapradezajAlaM prAgaudArikamevAnupravizati, eSa cArambhAt prabhRtyA apavarSAt sarvo'ntarmuhUrtaparimANaH kAlo bhavatIti, pramANaM cAsyAvarato nyunaH pANirukarSaNa sampUrNa iti // atha taijasakArmaNe kasmin janmani samudbhavata iti nAnayorniyamaH, sarvatrApratihatazaktitvAt, sarvajanmasu sahataijasaM kArmaNaM vA syAnna tu labdhitaijasam, ato labdhiprastAvamupajIvana bhASyakAraH taijasamapItyAha taijase hetuH bhA0-taijasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhavati / ___TI-tejovikArastaijasaM sarvasyopalakSaNaM rasAyAhArapAkajananam , tacAvazyaM sarvaprANiviSayamabhyupagantavyam , anyathA zarIrapade taijasazarIrANi baddhAnyanantAni anantosarpiNyavasarpiNIsamayarAzisamasaGkhyAni kAlataH, kSetrato'nantAnantA lokAH, dravyataH siddhebhyo'nantaguNAni sarvajIvAnantabhAgonAni, kiM punaH kAraNamanantAni ? tatsvAminAmA. __1 ' dRSTvA ca ' iti kha-pAThaH, ' dRSTvA' iti tu gha-pAThaH / 2 'labdhisatImapi ' iti pratibhAti / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmeNa 210 tasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 nantyAdityeSa granthaH sarvo vighaTeta, landhipratyaya evAGgIkriyamANe saijasavapuSi, ato viSa mAnamapi sarvAsumatsu sahajamanAdRtya taijasaM labdhyadhikAre labdhipratyayamevAcaSTe netaraditi / taijasaM zarIraM taijasazarIralabdhikAraNasamudbhUtazakti bhavati tapovizeSAnuSThAnAt kasyacideva jAtucita, na sarvasyeti / idAnIM sakalazarIrabIjabhUtaM kArmaNaM niyamena darzayannAha___ bhA0-kArmaNameSAM nivandhanamAzrayo bhavati / tatkarmata eva bhavatIti dhandhe purastAd vakSyati / karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAMpa zarIrANAmAdityaprakAzavat / yathA'dityaH svamAtmAnaM prakA zayati anyAni ca dravyANi, ne cAsyAnyaH prakAzakaH, evaM kArmaNamAtmanadha kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmiti // TI-kArmaNameSAM nibandhanamAzrayo bhavatItyAdi / karmaNo vikAraH kArmaNa, tadeSAmaudArikAdInAM zarIrANAM nibandhanaM bIjamAzrayaH sakalazaktyAdhAratvAt kuDathamiva citrakarmaNo bhavati / AmUlamucchinne tu bhavaprapaJcaprarohabIje kArmaNe vapuSi na punarvimukti bhAjaH zarIrakANA(1)madhiyantyapi prakSAlitasakalakalmaSAH, taccaivaMvidhaM kArmaNaM karmabhya eva jhAnAvaraNAdibhyo jAyate na punaranyat tasya kAraNamasti, jJAnAvaraNAdikaM cASTame'dhyAye bandhAdhikAre purastAt agre vakSyati samUlottam , etadeva cArthajAtaM spaSTayannAha-karma hiityaadi| yasmAt jJAnAvaraNAdikarma kArmaNasya kAraNaM tadAtmakatvAt anyeSAM caudArikAdizarIrANAm, na ca svAtmani kriyAvirodhaH, AdityaprakAzavat / prakAzaM dRSTAntatayopanyasya vivaraNakAle pathA'ditya ityAha tadetat katham ? na khalu sarvathA''dityAt prakAzo vyatirikta ityabhyupetuM zakyam , tena prakAzasvabhAvaH prakAzamayaH Aditya ityanena na kazcid vizeSaH, AdityaprakAzavadAdityavad vAbhihitaH, sa yathA tigmAMzuH svamaNDalaM prakAzayatyanyAni ca stambhakumbhAdidravyANi, na cAnyapadArthaH prakAzakaH savitRmaNDalasyAnavasthAprasaktarabhyupetuM shkyH|| nanu ca ghaTAyaprakAzAtmakatvAt prakAzayatu bhAsvAn, mRrtistu prakAzAtmikaiva tasyAH ki prakAzyate tatsvabhAvatvAditi ? / ucyate-yadyapi prakAzasvabhAvA mUrtistathApi sA prakAzyaiva bhavati, pramANavat , pramANaM hi svapararUpaprakAzakArIpyate, anyathA cAnekadoSApattiH syAt / evaM kArmaNamityAdi / evametenAdityaprakAzanidarzanena kArmaNaM zarIramAtmanazca svarUpasya kAraNamanyeSAM caudArikAdivapuSAm , na punarjJAnAvaraNAdikarmavyatiriktamasya kAraNamanveSita kArmaNatajasa- vyam , karmamAtratvAt karmasvabhAvatvAt kArmaNasyeti / etayozca taijasapramANam kArmaNayoravarataH pramANamagulAsaMkhyeyabhAgaH utkRSTatazvaudArikazarIra 1'parastAd' iti gh-paatthH| 2 na cAsyAmyaiH prakAzA' iti kh--paauH| 3 vibhaktibhAjaH iti kh-paatthH| 4'mUlottarabhedam ' iti kh-paatthH| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 19 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 211 pramANe kevalinaH samudghAte lokapramANe vA bhavataH maraNAntikasamudghAte vA AyAmato lokAntAllokAntAyate syAtAmiti // bhA0-atrAha-audArikamityetadAdInAM zarIrasaMjJAnAM kaH padArtha iti / atrocyate-udgatAramudAram , utkaTAramudAram , udgama audArikasya vAraNA eba vodAram , upAdAnAt prabhRti anusamayamudgacchati vardhate jIryate zIryate pariNamatItyudAram, udAramevaudArikam , naivamanyAni / yathodgamaM pA niratizeSa, grAhyaM chedyaM bhedyaM dAhyaM hAryamityudAharaNAdaudArikam , maivamanyAni, udAramiti ca sthuulnaam| sthUlamudtaM puSTaM vRhanmahaditi, u. dAramavaudArikam / naivaM zeSANi / teSAM hi paraM paraM sUkSmamityuktam (a02, suu038)|| TI-saMzayAnaH pRcchati, audArikamiti padamAdau yeSAM kriyAdipadAnAM teSAma tadAdInAM korthotra vivakSitaH ? etaduktaM bhavati-kimetA audArikAdisaMjJA arthavattA jabugatA vidhIyante Ahosvid yacchayeti ? / anvarthasaMjJA etA na yAdRcchikya iti bhASyakadAdarzayati udgatAramudAramityAdinA bhASyeNa / anvarthatvAcca saMjJayaiva lakSaNabheda papati, pRthaglakSapAvyavasthAnaM vA, ata evAnvarthasaMjJAvivaraNAvamanyAnIti pratyekamanyalakSagacyavacchedenAmyalakSaNAbhidhAnAta, ebhya eva vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM setsyati // tuca zarIraprakaraNaprathamasUtre etad bhASyaM yuktaM syAt, iha tu prakaraNAntAbhidhAne na kiJcit prayojanaM vaizeSikamastIti / ucyate-tadevamayaM manyate, tadevedamAdisUtramAprakaraNaparitamAzeH prapaJcyate, athavA prakaraNAntAbhidhAne satyameva na kizcit phalamastyasUtrArthatyAdatA kSamyatAmidamekamAcAryasyeti, tatra udgatAramudAram iti / udgatA-uskRSTA ArA-chAyA yasya tadgatAramudAraM pradhAnamityarthaH / tIrthaGkaragaNadharazarIrAGgIkaraNAdevamucyate, nahi tIrthakarAdizarIrebhyo'nyat pradhAnataramasti trilokyAM zarIramiti / athavA utkarAramudAram / utkRSTA AzA-maryAdA-pramANaM yasya tadutkaTAramudAram , avasthitasAtirekayojanasahasrapramANatvAt , anyaccaivaMvidhaM nAsti // nanu vaikiyamadhikA yojanalakSeti satyamevametad , avasthitaM tanna bhavati, paJcadhanuHzatapramANamevAvasthitaM vaikiyam , audArikaM punaravasthitamevamucyate / udgama eva vA udAraH, udgamanaM udgamaH-prAdurbhAvaH sa eva codArazabdenocyate / yata upAdAnAt prabhRtItyAdi / upAdAnaM hi zukrazoNivAdyaudArikasya tadbrahNaprabhRtyeva cAnusamayamudgacchati avibhajyamAnasvarUpaH kAlavizeSaH samayo'bhidhIyate, ataH pratisamayameva taduttarAmuttarAM vyavasthA svIyaparyAptyapekSAmudgacchati-prApnoti, na tadasti kAlavivaraM yatrAvasthAntaraM na samAsAdayatIti evaM ca bhASyakAro darzayati-tat vardhate vayaHpariNAmenopacIyamAnamUrti prativelamAmAvyate, jIryata iti jarAmadhigacchati vayohAnimAmoti, zIryata iti zithilasandhi 'pAraNA* ' iti ghapAiH / / 'mavipakSayamA* ' iti ka-pAThaH / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 pandhanamAlambamAnacarmamaNDalamupalakSyate tadeva jAtucidataH zIryata ityucyate, pariNamatIti samantAjarAbhAravidhuramAnamati paripelavagrahaNazaktIndriyagrAmaM valIvalayalekhAvicitramanyadivopajAyate, ato muhurmuhurudgamanAd udAramevaudArikaM svArthe pratyayavidhAnAt / naivamanyAnIti, yathedamaudArikamevaMvidhAnekavizeSaNaviziSTaM na tathA vaikriyAhArakataijasakArmaNAni, nahi vaikriyasya jarasA vivRddhayA vA pratikSaNaM yogo'styavasthitatvAt tathA''hArakasya, taijasakArmaNayostu sutarAM na samastyaGgopAGgAdyanivRtteH / athavA'nyathA vyutpattiH-yathodgamaM pAniratizeSamityAdi bhASyam / yo ya udgamo yathodgamaM niratizeSa niHzeSaM niratizayaM vA mAMsA. sthisnAyavAdyavabaddhatvAt sarvameva tulyam , grAhyAdidharmayogAd gRhyate pANyAdyavayavairindriyairvA, chidyate parazvAdinA, bhidyate nArAcAdinA, dahyate'gnibhAskarAdinA, hiyate mahAvAyuvegenetyevamAdibhirvidAraNAdudAramucyate, pRSodarAditvAcca saMskArayatyudAraNAdaudArikam / naivamanyAnIti sujJAnam / nahi vaikriyAdiSu mAMsAsthigrAhyAdayo vizeSAH santi / athavA'nyathA udAramiti cetyAdi / cazabdo'thavetyasyArthe / sthUlasyAbhidhAnamudAramiti svalpapradezopacitatvAt bRhattvAcca bheNDavadudAraM sthUla miti / asyaiva paryAyAn sukhAvabodhArthamAkhyAtisthUlamudgataM puSTaM bRhanmahadityudAramevaudArikam / sthUlatvAd bheNDavat UvaM gatamucchrA. yamudgatamatipramANatvAt , puSTaM zukrazoNitAdipracitatvAt , bRhat pratikSaNaM vRddhiyogAt, yojanasahasrapramANAvasthitArohapariNAhatvAnmahat , udAramevaudArikamityanena na taniyamaH kintu pradarzanametat kvacit svArthe kvacinnivRttAdyartheSviti / naivaM zeSANi vaikriyAdIni / kiM kAraNama ta Aha-teSAM hi paraM paraM sUkSmamityuktaM (2,38) yasAt teSAM vaikriyAdInAM paraM paraM prAka sUkSmamabhihitaM tasmAnnaivaM zeSANIti // bhA0-vaikriyamiti / vikriyA vikAro vikRtirvikaraNamityanarthAntaram / _ vividhaM kriyate / ekaM bhUtvA anekaM bhavati / anekaM bhUtvA eka vaikriyasya vistareNa / " bhavati / aNu bhUtvA mahad bhavati / mahacca bhUtvA'Nu bhavati / ekAkRti bhUtvA anekAkRti bhavati / anekAkRti bhUtvA ekAkRti bhavati / dRzyaM bhUtvA adRzyaM bhavati / adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati / bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati / khecaraM bhUtvA bhUmicaraM bhavati / pratighAti bhUtvA apratighAti bhavati / apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati / yugapaJcaitAna bhAvAnanubhavati / naivaM zeSANIti / vikriyAyAM bhavati, vikriyAyAM jAyate vikriyAyAM nirvaya'te, vikriyaiva vA vaikriyam // ___TI0- vaikriyamityAdi bhASyam / prAka tAvat sukhAvabodhArtha paryAyAnAcaSTe-vikriya vikAro vikRtirvikaraNamityanAntaram / vividhA viziSTA vA kriyA vikriyA, tasya bhavaM vaikriyam , prakRteranyatvaM vikAraH, vicitrA kRtirvikRtiH, vividhaM kriyata iti vikaraNam vyAkhyA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49 ] svopanamASya-TIkAlaGkRtam 213 ete'nAntaramabhidadhati dhvanayaH / etadadhunA spaSTayanAha-vividhaM kriyata ityAdinA / vividhamanekaprakAraM tad vaikriya kriyate, kathaM punastadityucyate-eka bhUtvA anekaM bhavati vikartuH samAsAditavaikriyalabdhericchAnuvidhAnAt / ekaM bhavatItyAdi bhASyaM sujJAnaM yAvat pratighAti bhUtvetyAdi / pratihananazIlaM bhUtvA sthUlatvAta sUkSmAvasthAnamanuprAptaM sadaprati. ghAti bhavati, ekakAlameva ca sarvAnabhihitalakSaNAn bhAvAn vikArAn vedayate, naivamaudArikAhArakAdInyato viziSTalakSaNamevedaM vijJeyam // tathA coktaM bhagavatyAM tRtIyazate paJcamoddezake-" aMNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA bAhirae poggale pariyAittA pabhU egaM mahaM itthIsvaM jAva saMdamANiyArUvaM vA viuvittae 1 / haMtA pabhU / aNagAre NaM bhaMte ! bhAviyappA kevaiyAI pabhU itthIrUvAI viuvittae ? / goyamA ! se jahA nAmae juvatiM juvANe hattheNaM ityaMti gihijjA cakkassa vA nAbhI aragAuttA siyA, evameva goyamA! aNagAre NaMbhAviyapAveubviyasamugghAeNaM samohaNittA saMkhijjAI joyaNAI daMDaM nisirati jAvadoccaMpi veuvviyasamugdhAeNaM samohaNittA pabhU kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM bahUhiM itthIrUvehiM AiNNaM vitikiNNaM jAva karittae, aduttaraM ca NaM goyamA ! pabhU tiriyamasaMkhejjadIvasamudde bharie viuvittae jAva no ceva NaM saMpattIe viuvvati vA viuvvassaMti vA" (sU0 161)||tthaa caturdazazate aSTamoddezake-"attha NaM bhaMte ! avvAbAdhA ( hA) devA ? haMtA atthi| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccatiavvAbAdhA devA avvAbAdhA devA ? goyamA ! pabhUNaM egamege avvAbAdhe deve egamegassa purisassa egamegaMsi acchipattaMsi divvaM deviDDi divvaM devajuI divvaM devANubhAvaM divvaM battIsaivihaM naTTavihiM uvadaMsettae, no cevaNaM tassa purisassa kiMci AbAdhaM vA vAbAhaM vA uppAei chavicchedaM vA karei, suhumaM ca NaM uvadaMsejA, se teNaTeNaM jAva avvAbAdhA devA" (sU0 531) / tathA'STAdazazate saptamoddezake-" "deve NaM bhaMte mahaiDhie jAva mahesakkhe svasahassaM viunvittA pabhUNaM aNNamaNNeNaM saddhi saMgAmaM saMgAmittae ?hatA pabhU, tAoNaM bhaMte! boMdIo kiM egajIvaphuDAo aNegajIvaphuDAo? goyamA! ekajIvaphuDAo noannegjiivphuddaao| te NaM bhaMte! tesiM 1 anagAro bhagavan / bhAvitAtmA bAhyAn pudgalAn aparyAdAya prabhuH ekaM mahat strIrUpaM vA, yAvat syandamAnikArUpaM vA vikurvitum ? / hanta prabhuH / anagAro bhagavan / bhAvitAtmA kiyanti prabhuH strIrUpANi vikurvitum ? gautama ! sa yathA nAma yuvati yuvA hastena haste gRhaNIyAt , cakrasya vA nAbhiH arakAyuktA syAt, evameva gautama / anagAro'pi bhAvitAtmA vaikriyasamudghAtena samavahanti, yAvat-prabhuH gautama ! anagAro bhAvitAtmA kevalakalpaM jaMbUdvIpaM dvIpaM bahubhiH strIrUpaiH AkIrNam , vyatikIrNam , yAvat-kartum / athottaraM ca gautama ! prabhuH tiryag-asaMkhyadvIpasamudrAn bhartuM vikuLa yAvat no caiva sampacyA vikurvati vikurviSyati vaa| 2 santi bhadanta ! avyAbAdhA devAH ? hanta santi / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-avyAbAdhA devA avyAbAdhA devAH ? gautama ! prabhuH ekaiko'vyAbAdhadevaH ekaikasya puruSasya ekaikasmin akSipatre divyAM devarSi divyAM deva dyati divyaM devAnubhAvaM divyaM dvAtriMzadvidhaM nAvyavidhi upadarzayitum , naiva tasya puruSasya kAMcidAbAdhA yA vyAbAdhAM lotpAdayati chavicchedaM vA karoti, sUkSmatayopadarzayet, tadetenArthena yAvadavyAbAdhA devaaH| 3 devo bhadanta ! mahardhikaH yAvat mahezAkhyaH rUpasahasraM vikuLa prabhuranyo'nyena sAdha saGgrAma saGgrAmayitum / emta prabhuH tAni bhadanta | zarIrANi kimekajIvaspRSTAni anekajIvaspRSTAni ? gautama ! ekajIvaspRSTAni nAnekajIva Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 1 boMdINaM aMtarA kiM egajIvaphuDA aNegajIvaphuDA? goyamA ! ekajIvaphuDA no aNegajIvA. DA / purise NaM bhaMte! aMtare hattheNa vA pAeNa vA asiNA vA pabhU vicchidittae / no iNamahe samaThe, no khalu tattha satthaM kamati " (mu0635)|| etAni ca sUtrANi vaikriyAdyarthepUpayujya niyojyAni, na svArtha eva pratyayavidhiH / aniyamaM darzayati-vikriyAyAM bhavamityAdinA bhASyeNa, etacca sujJAnamevAtaH kadAcid vaikriyaM vaikrayikaM ceti // AhArakamya bhA0-AhArakamAhiyata ityAhAryam / AhArakamantarmuhUrtazabdArthavistAraH sthiti / naivaM zeSANi / TI-AhAramAhiyata ityAdi bhASyam / gRhyate prativiziSTaprayojanaprasAdhanAya kAryaparisamAptezca punarmucyate yAcitopakaraNavat saMzayavyavacchedArthAvagrahaNArdhidarzanAdi ca kAryam, Ahriyate AhAryamityanena zabdadvayena viziSTakArakasAdhyamAhArakazabdaM darzayati kullyuTo bahulavacanAt , taccAhArakamantarmuhUrtasthiti, etAvatA ca kAlenAbhilaSitaprayojanaparisamAptistasyAharturupajAyate, pariniSThitaprayojanazca punarvimuJcati nottarakAlamapi tAM labdhimupajIvati ato'ntarmuhUrtasthitiH, AtmalAbho yasya tdntrmuhuurtsthiti| naivaM zeSANIti, vyatirekamanyataH pratipAdayati-zeSANyaudArikAdIni tatprasAdhyaprayojananivartanAya nAlaM nApi niyamata eva.tAvatyA sthityA yogaH pramANena veti // . bhA0-tejaso vikArastaijasaM tejomayaM tejaHsvatattvaM zApA * nugrahaprayojanam / naivaM zeSANi // . ____TI-tejaso vikArastaijasamityAdi / uSNabhAvalakSaNaM tejaH saMsiddhaM sarvaprANiSu pAcakamandhasaH / tasyaivaMvidhasya tejaso vikArastaijasamavasthAntarApattiriti / etadeva paryAyAntareNAkhyAti-tejomayaM sa eva vikArArthastejaHsvatattvam, tejasaH svatattvaM-svarUpaM-AtmA-svabhAvastat tejaHsvatattvam zApAnugrahaprayojanamiti / labdhinivRttimapekSyocyate zApAnugrahau prayojanaM yasya nigrAhyAnugrAhyapakSayostat tu zApAnugrahaprayojanamiti / naiva zeSANIti / audArikAdibhyo vyatiricyate etat svaguNairiti prathayati bhA0-karmaNo vikAraH karmAtmakaM karmamayamiti kArmaNam / kArmaNavicAraH TI0-karmaNo vikAra ityaadi| jJAnAvaraNAdikarmaNo vikRtiH kArmaNamekalolIbhAva iti karmANi tAnyevAtmA yasya svarUpaM karmamayamiti vikArArtha eva paryAyataH / nai zeSANi ityaudArikAdilakSaNavyudAsaH / evamanvarthasaMjJakAni pratipAdya audArikAdInyekapraya laprasAdhyaM lakSaNabhedAccharIranAnAtvamapyatidizatispRSTAni, puruSo bhadanta ! antarA hastena vA pAdena vA asinA vA prabhuvicchettum ! naiSo'rthaH samarthaH naiva tatra zastraM kaamyti| raH Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 49 ] svopajJamASya-TIkAlaGkRtam 215 bhA0-ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhm| kiM caanyt| kAraNato viSayataH svAmitaH prayojanataH pramANataH pradezasaGzarIrANAM nAnAvaM riSa khyAto'vagAhanataH sthitito'lpabahutvata ityetebhyazca navabhyo hetavaH vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhamiti // 49 // TI--ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddham / udArAdyarthavizeSebhyo vihitalakSaNebhyaH viviktasvarUpebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhaM, ghaTapaTAdInAmiva lakSaNabhedAt siddhamiti / kiM cAnyadityAdi / na kevalamanvarthasaMjJAkhyAnadvAreNaiva vizeSaH zarIrANAm , anyebhyo'pi hetubhyaH sambhavatyeva kAraNAdibhyaH / tatra kAraNatastAvat sthUlapudgalopacitamRtyaudArikam / na tathA vaikriyAdIni / 'paraM paraM sUkSmam' (a02, sU034) iti vacanAt // tathA viSayakRto bhedaH / vidyAdharaudArikazarIrANi pratyAnandIzvarAdaudArikasya viSayA jaGghAcAraNaM pratyArucakaparyantAt tiryaka, urdhvamA pANDukavanAt / vaikriyamasa khyeyadvIpasamudraviSayam / AhArakasya yAvanmahAvidehakSetrANi / taijasakArmaNayorAsarvalokAt / tathA svAmikRto vishessH| audArikasya manuSyatiyecaH / vaikriyasya devanArakAstiyeMmanuSyAzca kecit / AhArakasya caturdazapUrvadharamanuSyasaMyutaH / taijasakArmaNayoH srvsNsaarinnH| tathA prayojanakRto bhedaH / audArikasya dhamAdhamesukhaduHkhakevalajJAnAvAptyAdi prayojanam / vaikriyasya sthUlasUkSmakatvavyomacaMrakSitigativiSayAdhanekalakSaNA vibhUtiH / AhArakasya tu suukssmvyvhitdurvgaahaarthvyvsthitiH| taijasasyAhArapAkaH zApAnugrahadAnasAmarthya ca / kArmaNasya mavAntaragatipariNAmaH / tathA pramANakRto bhedaH / sAtirekaM yojanasahasramaudArikam / yojanalakSapramANaM vaikriyam / ratnipramANamAhArakam / lokAyAmapramANe taijasakArmaNe / tathA pradezasaGkhyAto bhedaH / 'pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAt anantaguNe pare' (a0 2, mU0 39-40 ) ityuktaH pradezabhedaH prAk / tathA'vagAhanAkRto vizeSaH / sAtirekayojanasahasrapramANamaudArikamasaGkhyeyaguNapradezeSu yAvatsvavagADhaM bhavati tebhyo bahutarakAsa khyeyapradezAvagADhaM yojanalakSapramANaM vaikriyaM bhavati, AhArakamAbhyAmalpapradezAvagADhaM bhavati hastamAtratvAta, tejasakArmaNe lokAntAyatAkAzazreNyAvagADhe bhavataH / tathA sthitikRto bhedH| audArikaM jaghanyenAntarmuhUrtasthiti, utkarSeNa tripalyopamasthiti / vaikriyaM jaghanyenAntarmuhUrtasthiti, utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamasthiti / AhArakamantarmuhUrtasthityeva / taijasakArmaNayoH samtAnAnurodhAdanAditvamaparyavasAnatA cAbhavyasambandhitayA, anAditvaM saparyavasAnatA ca bhavyasamandhitveneti / tathA'lpabahutvakRto vizeSaH / sarvastokamAhArakaM yadi sambhavati kadA. cima sambhavatyapi / kiM kAraNam ? yena tasyAntaramuktaM jaghanyenaikasamayaH, utkRSTataH SaNmAsA, tapadi bhavati tato jaghanyenaikamAdi kRtvA yAvadutkarSeNa navasahasrANi yugapad bhavantyAhArakazarIrA m / AhArakAd vaikriyazarIrANyasaGkhyeyaguNAni nArakadevAnAmasaGkhyeyatvAt asaha 1. parvatAt ' iti ka-pArzvasthapAThaH / 2 'tasyAntarmuhUrta' iti ka-pAThaH / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 216 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 khyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzisamasaGkhyAni bhavanti / vaikriyazarIrebhya audArikazarIrANyasaGkhyeyaguNAni, tiryakazarIramanuSyANAmasaGkhyeyatvAt, asaGkhyeyotsarpiNyavasArpaNIsamana yarAzisamasaGkhyAni // nanu ca tiryaJco'nantAH tat kathamAnantye ca sati asaGkhyeyAni zarIrANi syuH / ucyate-pratyekazarIrANAmasaGkhyeyAni sAdhAraNAstvanantAsteSAmanantAnAmekaM zarIraM bhavatItyato'saGkhyAtAni, na punaranantAnAmapi pratyekaM zarIramasti, tasmAt suSTaktamasaGkhyeyAnIti, audArikazarIrebhyastaijasakArmaNAnyanantaguNAni / tAni hi pratyekaM sarvajIvAnAM saMsAriNAM bhavantyato'nantAni, na punarekaM taijasaM kArmaNaM vA bahUnAmiti // evametebhyaH kAraNAdibhyo navabhyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhaM-pratiSThitamavasAtavyamiti // 49 // bhA0-atrAha-Asu catasRSu saMsAragatiSuko liGganiyamaH / atrocya te-jIvasyaudayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAneSUktam-'trividhameva liGgasUtre sUtra liGga-strIliGgaM pulliGga napuMsakaliGgamiti' (a0 2, sU06 ) / " tathA cAritramohe nokaSAyavedanIye vividha eva vedo vakSyate (a0 8, sU010) strIvedaH puMvedo napuMsakaveda iti / tasmAt trividhameva liGga miti // ttr| TI0-atrAha-Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti smbndhgrnthH| atrAvasare ziSyaH praznayati-Asu narakatiyeGmanuSyAmarAkhyAsu catuHsaGkhyAniyatAsu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti, kiyanti liGgAnyAsu gatiSu sambhavantIti pRcchayate, liGgasaGkhyAmeva tAvanirdhArayitumicchati, na punaH kiM liGgaM kasyAM gatAviti pRcchayate / atrocyA te-prAk tAvalliGgeyattA nirdhAryate tatazca nivRttAni liGgAni saGkhyayA gatiSu vibhakSyanta iti / atastameva niyamaM darzayati-trividhameva liGgana nyUnamadhikaM vA, tacca prAk pradarzitaM prAya ityevamAvedayati jIvasyaudayikeSvityAdinA bhASyeNa gatikapAyaliGgasUtre (a0 2, sU06) audAyikamekaviMzatibhedamAcakSANena strIpuMnapuMsakaliGgAni trINyevAbhihitAni kimiti na smaryante ? tathA cAritramoha ityAdi dvividho moho'STame vakSyate ( a0 8, sU010) darzanacAritrabhedAt, tatra cAritramohe cAritramoho'pi dvividhaH-kaSAyacAritramoho nokaSAyacAritramohazca / tatra nokaSAyavedanIye hAsyaratyaratibhayazokajugupsAstrIpuMnapuMsakavedabhede vividha eva vedo vakSyate / yasya karmaNa udayAt puruSAbhilASastat karma strIvedazabdAbhidheyam, yasma punarudayAt rUpamilApastat karma puruSavedaH, strIpuruSadvayAbhilASo yadudayAt tat kame napuMsakaveda iti, tasmAt vividhameva liGgamanyasyAsambhavAt, tadeva caiSAM svasthAnaM vedAnAM tathaiva ca khasapato vistareNa vyAkhyAsyante, tatra ceyattayA vyavacchinnAH santa iha saMsAragatiSu niyamyante ko vedaH kasyAM gatAvityata Aha Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 sUtre 50-51] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam sUtram-nArakasammUchino napuMsakAni // 2-50 // TI-kenacit punaradhIyate-napuMsakavedavanto jIvAH nArakasammachino napuMsakAH, napuMsakaM yeSAM vidyate, arzaAdipAThAdataM vidhAya // bhA0-nArakAzca sarve sammRcchinazca napuMsakAnyeva bhavanti, na striyo na pumAMsaH / teSAM hi cAritramohanIyanokaSAyavedanIyAzrayepu triSu napuMsakavedava vedeSu napuMsakavedanIyamevaikamazubhagatinAmApekSaM pUrvabaddhanikA citamudyaprAptaM bhavati, netare iti // 50 // TI0- nArakAzcetyAdi bhASyam / narakeSu bhavA nArakAH sarve saptasu pRthivISu vartamAnAHsammRcchinazca sammUrchanaM sammUrchaH sammUrchA vA sammUrchanajanmetyarthaH tad yeSAM vidyate te sammUchinaH, sammUrchanajanmabhAjazca pRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricaturindriyAzca kecit tiryaGmanuSyAH, sarve ete napuMsakAnyeva napuMsakavedabhAja evetyvdhaaryti| sAmarthyAlabdhamavadhAraNAphalaM darzayati-na striyAna pumAMsAna strIveda bhAjo na puruSavedavedinaH, kiM punaH kAraNaM napuMsakaveda eva teSvityata Aha-teSAM hItyAdi / yasmAt teSAM nArakANAM sammRcchanajanmanAM ca cAripramohanIyanokapAyavedanIyAzrayeSu triSu vedae,cAritramohanIyaM ca tannokapAyavedanIyaM ceti cAritramohanIyanokapAyavedanIyam- navadhA hAsyAdi tad AzrayaH sthAnaM yeSAM te tadAzrayAsteSu tadAzrayeSu triSu vedeSu nirdhAyate / napuMsakavedanIyamityAdi / napuMsakatvAnubhavo napuMsakavedanIyaM tadevaikamazubhagatinAmApekSam, pradarzanavAkyamidamazubhagatinAmApekSamiti. azubhagatyAdinAmagotravedyAyupkodayApekSo mohodayaH paro yenAzubhaM mahAnagaradAhopamaM methunAbhilASamanubhavanti nArakAkAGkSArUpamiti, sammRddhaMnajanmAno'pi hi tiryano manuSyAcAzubhagatyAdinAmagotravedyAyuSkodayApekSamohodayAkAGkSAvanto napuMsakatvamanubhavanti, pUrvavaddhanikAcitamudayaprAptaM pUrvasmin janmanyanantare baddhaM napuMsakatvayogyAsravaiH parigRhIta. mityarthaH / nikAcitaM tadeva grahaNAnantaramAtmasAtkRtaM kSIrodakavadanyonyAnugatilakSaNena sambandhenAtmapradezaH sahAvibhAgitayA'dhyavasAyavizeSAd vyavasthApitam , udayaprAptamiti samAsAditaparipAkAvastham , tadevaMvidhaM napuMsakavedanIyameva nArakasammRcchimAnAMjantUnAM duHkhabahulatvAd bhavati, netare strIpuMvedanIye kadAciditi // 50 // uktaM nArakasammUchinAM liGgam, atha devAnAM kiM liGgamityata Aha.--. sUtram-na devAH // 2-51 // bhA0devAzcatunikAyA api napuMsakAni na bhavanti, striyaH devAnAM vedI pumAMsazca bhavanti / teSAM hi zubhagatinAmApakSa strIpuMvedanIye pUrvabaddhanikAcite udayaprApte dve eva bhavato netarat / pAri Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tattvArthAvigamamUtram [ adhyAyaH 2 ze yAca gamyate jarAyabaNDapotajAtividhA bhavanti-striyaH pumAMso napuM. sakAnIti // 1 // TI--prakRtasya pratiSedhaM darzayati, napuMsakavedaH prakRtaH, sa eva pratiSidhyate, dIvyanti iti devAH krIDAtigatipyatizayavatIpu vAcyAH, catvAro nikAyAH-sayAtAHsamUhAH yeSAM bhavanavanacarajyotipikavaimAnikAkhyAste caturnikAyAste caturvidhA api na napuMsakAni bhavanti, napuMsakavedapratiSedhottarakAlaM cApratipiddhatvAt sAmarthyAt strIpuruSavedadvayayogitA gamyate'tastAM darzayati-striyaH pumAMsazca bhavanti / strIvedabhAjaH purussvedvedinshcetyrthH| bhavanapativyantarajyotipikasaudharmezAneSu vedadvayamapyupapAtataH, tadupari puruSaveda eva, netrH| kiM punaH kAraNaM devAnAM napuMsakavedo nAstItyata Aha teSAM hiityaadi| yasmAta teSAM zubhagatyAdinAmagotravedyAyuSkApekSamohodayAdamilapitagrItisAdhakaM mAyAjevopacitaM karIpatRNapUlAgnisadRzaM strIvedanIyamekaM puMvedanIyasevAdhikaM pUrvapaddhanikAcitanudayamAsaM bhavati netrnnpuNskvedniiymnddhtvaat| atra ca strIvedo napuMsakavedApekSayA zubha ucyate, na punaH zubha eva / idAnIM sAmollavdhaM darzayati-pArizeSyAJca gamyata ityAdinA / parizepasiddhayA vijJAyate jarAvaracaNDapotajAstrividhA bhavanti-striyaH pumAMso napuMsakAni ceti // 51 // bhA0-atrAha-catuMgatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitiAyupA'paya rAyuSaH utAkAlamRtyurapyastIti ? / atrocyate-dvividhAnyAtanAdi yUMSi-apavartanIyAni anapavartanIyAni c| anapavartanIyAni punardividhAni-sopakramANi nirupakramANi ca / apavartanIyAni tu niyataM sopakramANIti // tatra-- . TI0-atrAhetyAdiH smbndhgrnthH| atra prastAve saMzayAnaH praznayati-nArakatiryaGmanuSyAmarabhedabhAji saMsAre'tItAnantarajanmaparigRhItasyAyupaH kiM vyavasthitA tAvatyeva sthitiH-anubhavakAlaH pUrvabaddhA hi yAvatI, athAparipUritAyAmapi tasyAM sthitAvapahAya prANAn paralokaprayANAbhimukhaH prANI pravartate / akAle mRtyuH akAlamRtyuH prAgupAtajIvanakAlAvadherokkAle khopAttamanuSyAdyAyurdravyANAmanubhavataH kRtsnaparikSayo mRtyuH sa punaH kimakAle'pi pUrvapratibaddhAyuHsaMskAravicchedAvadhAvaparisamApte'pi bhavati Ahosviniyamata eva tAvantaM kAlaM prANiti prANIti,kutaH punarayaM saMzayaH? sakalalokapravAdAt,evaM laukikAH pramApante-ayamakAle mRto jantuLapAdito vA, ayaM punaH sthaviraH svakAlaparimANamAyuranubhUya mRtyugocaramAyAta ityataH sandehaH kimakAle'pi maraNayoga iti ? tathaiva saGgrAme samarthataruNabahujanavyApattimanuprekSya yugapat saMzayaprasavaH, na tatra pratipattirAdhAtuM zakyA''tmani ayuktikatvAta,sarva ete samAyuSaH samamekasaMkhyAnivandhanamebhibhevAntaramAsAdyAyurupacitamiti na zakyamavagantum , ataH saMzete Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 51] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 219 manaH kimakAlamRtyurapyastIti, tata eva AyodhanAdakSatavapuSaH pariNati(ta )zatajarjarasakalasandhayaH sthavirAstIvratihastAstIrayitvA samaramapagacchanto'valokyante, ato'vagamyate-na khalu kazcidakAla eva viSamANyavagAhamAno'pi zarazatApAditakSatirapi prakRSTaduHkhavedanArko maraNamabhilapannapi prANairviyujyate, evamanekasmin saMzayabIjaprasave sati praznapravRttau prativacanamucyatedvividhAnyAyUMSi-apavartanIyAnyanapavartanIyAli ceti / akAle mRtyorasti sambhava ityevaMvidhArthapradarzanaparAyaNamidamAratIyate bhASyam / dvividhAnyAyUMpi-jIvitAni bhavanti, ra prayogavizeSAcca dvaividhyaM, na svabhAvAt, tatrAyupo bandhakAstAvat samyagAyupo dvavi. mithyAdRSTivirahitA mithyAdRSTerArabhya yAvadapramattasaMyata iti SaTsu sthAneSu dhyam jantavaH ajavanyotkRSTAdhyavasAyavizeSabhAjaH pRthupAyAH sAyadhruvAyurvikalpayujaH, tatra . nArakadevAsaGkhyeyavarSAyupaH prANinaH paNmAsyAmavazeSAyAM niyamAdAyupo bandhakAH / zepAstvAyupastribhAge'yazepe purovartijanmAnubhavayogyamAyurvaghnanti, tribhAgatribhAge vA'vazeSa iti / athavA tribhAgatribhAgatrimAge vA'vazeSa iti / etaduktaM bhavati-tribhAgAvazepAyupo navabhAgazepAyupaH saptaviMzatibhAgAvazeSAyupo vA parabhavAyuvenanti, tataH paraM nabadhnantItyarthaH / tatrAvanijalajvalanamArutatarudvitricaturindriyANAM nirupakramAyupAMca paJcendriyANAM niyamita eva tribhAga vazeSe bandho bhavatyAyupaH, sopakramAyuSAM punaH paJcendriyANAmaniyamena bandho yAvata saptaviMzatibhAgAvazeSakalpaneti, te ca prANinastadaiva tadAyurvananto'dhyavasAyavizeSAt kecidapavartanAha kurvanti kecidanapavartanIyamiti, mandapariNAmaprayogopacitamapavayaM tIvrapariNAmaprayogopacitamanapavartyam , tatrApavartanA nAma prAktanajanmaviracitasthite. ralpatApAdanamadhyavasAnAdivizeSAt , anapavartanIyaM punastAvatkAlasthityeva na hAsamAyAti khakAlAvadherArAt , tailavartikSayato nirvighAtapradIpopazAntivat dhanasaMhatatvAd vA pavanazleSavat, tacca kilAkhinnavIryArabdhatvAt asaGkhyeyasamayopArjitamAyuranapavartyam, tathA gADhavandhanatyAnikAcitabandhAtmaniyamAdanapavAyurbhavati / athavaikanADikAparigRhItamAyuH saMhatimacAt saMhatapuruSarAzivadabhedyaM vA ekanADikAvivaraprakSiptavIjanippAditasasyasaMhatibadU vA, vivarAd bahiH patitabIjapramUtaM hi sasyamasaMhatatvAt praviralatAyAM satyAM sarvasyaiva gavAdergamyam, evaM kilAyamAtmA''yurvadhanane kAtmalabdhipariNAmasvAbhAvyAccharIravyApyapi sannADikAmArgapariNAmo bhavati, tatastAmavasthAmAsAdya yAnAyuSkapudgalAn bandhAti te nADikApraviSTatvAt saMhatimattve sati abhedyA viSazastrAgnyAdInAmiti,mandatIvrapariNAmasannidhAnAJca sa tat tathA janmA. ntara eva racayati ihatyajanmavyAdhivat / alpAddhAtuvaiSamyanidAnApathyasevanAd yo vyAdhiH samupajAtaH sa kAlAntareNopekSyamANaHsamAsAditodagravRddhiH samUlaghAtaM nihanti zarIrakaM, na punarAzveva, ni: puNabhiSagvaropadiSTatatpratyanIkakriyAkalApAnuSThAnAca drAg vicchedamApAdyate,tathaiva yanma 1' samaramapayAntaH' iti k-paatthH| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tanvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH ndapariNAmaprayogakAraNAbhyAsAdAsAditamanenAyurjantunA'tItajanmani tadapavartanArhamAcakSatedhataklezAH / yaH punaratimahAntaM dhAtukSobhamAzrityApathyanidAnAsevanAdinA samajani vyAdhiratidIrghakAlakalApApAditajaraThimAsamupagRDhaniravazeSAGgopAGgasaGghAtaH kuSThakSayAdiH, sa khalu meSajaprakAramanekamupacIyamAnamanudinamapyavagaNayya saJjAtabalaH kSipramAkSipati taM rogiNamakAma eva, na khalu prayatnaparameNa dhanvantariNApi zakyaH samucchettum / evaM hi tIvrapariNAmaprayogavI jajanitazakti tadAyurAttamatItajanmani na zakyamantarAla evaavcchettumitynpvrtniiymucyte| tathA hi-kAlAkAlasamAptyorAyuSaHsambhavatyanekaM nidarzanaM, tabalAcca pratItirupajAyate zrotuH, atastadabhidhAnamAmraphalapAkavat bhasakavyAdhiparigatapuruSabhojanavat veSTitArdrapaTavitatazopavat, veSTitapalAlavRtarajjupraguNIkRtadAhavat, ekArtheSu buddhimandagrAhakakAlabhedavat, ekamArge'zvapagugamanabhedavat , yathaitA bhinnakAlAnuvartinyo'pyavasthAstulyanidarzanagatAstathA tulye'pi karmaNi svapariNAmAdikriyAvizeSAd bhinno'nubhavakAlaH paramamadhyamajaghanyAkhyaH, tasAda dvividhamAyurapavartanIyamanapavayaM ceti vyavasthitam // adhunA'napavartanIyAyUMSi dvividhAnyabhighitsurAha-anapavartanIyAni punardividhAni-sopakramANi nirupakramANi ca / tatropakramaNamupakramaH pratyAsannIkaraNakAraNamupakramazabdAbhidheyam, atidIrghakAlasthityapyAyuryana kAraNavizeSeNAdhyavasAnAdinA'lpakAlasthitikamApAdyate sa kAraNakalApa upakramaH,tena tAdRzo pakrameNa sopakramANyanapavartanIyAnyAyUMSi bhavanti / nirgatopakramANi nirupaapavartane'pi MTHG kamANyadhyavasAnAdikAraNakalApAbhAvAt, yethaiva tajihAsyate atidIrghakA lasthitisvapariNativizeSAt tathA alpamapi vRddhimApAdayiSyate rasAyanAdyupayogatazcet tanna, abaddhatvAt, janmAntare hi baddhamAyustAvatA vA kAlenAnubhUyeta hrasvIyasA vA'dhyavasAnAdiyogAt AbhicArikakarmaNA'vApya kAlaphalapAkavat syAd, abaddhaM punarna zakyate saMvardhayitumamRtopayogenApi / yathA hi dIrghapaTaH prAgukto veSTanayA'lpaH zakyaH kartuM na punarpradhimAnamApAdayitumanupAttatAvadalikatvAt / syAdetad rasAyanAdyupayogAd yAvasthitikamA prAgAyustAvatI sthitimakhaNDayat tadAsIta na punaveddhimazraddheyAmAdhAtumalaM taditi / atra ca kilaupapAtikA asaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramA eva, caramadehAH uttamapuruSAzca sopakramA nirupakramAzca // nanvidaM vipratiSedhyamanapavAyuSaH sopakramAceti / ucyate-adhyavasAnAdyupakramakAraNAni kila santyamISAM caramadehottamapuruSANAM na punarAyurapavatyete, satsvapi teSvanapavAyuSTAt , na khalUpakramasanidhAnaM tatra pratiSidhyate, kintu satyapyupakramakAraNasAnidhye'tigADhavandhatvAnna tadAyurapavartyate // nanu caupapAtikAsaGkhyeyavarSAyupAmapi tulyametat sanidhAnamiti / ucyate-satyam, nArakAdInAmupakramakalApaH sannihitastathApi te sopakramAyupo na bhaNyante 1'mArge'dhapaGgu' iti kh-paatthH| 2' tathaiva ' iti kha-pAThaH / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 52 svopanamASya-TIkAlaGkRtam 221 kadAcidapyupakrAnteradarzanAt / apare varNayanti-tIrthakaraupapAtikAnAM nopakramato mRtyuH, zeSANAM caramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSAmubhayathA, evaMvidhAbhyupagame bhASyamupariSTAdagamitaM syAta, aupapAtikAvAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramAH, caramadehAH sopakramA nirupakramAceti bhASyamidamatyantamasaGgataM syAt / karmaprakRtigranthAnusAriNastu varNayanti "addhA jogukassA, baMdhittA bhogabhUmie sulhN| . savyappajIvitaM vajaittu uvaTTi(ya)ttA dopaham // " . utkRSTapradezodayavicAre saGgrahiNyAmiyaM gAthA, arthastvasyAH-utkRyugAlanA nyAyuSA STabandhAddhAyAmAyuSo yogenotkRSTena tiyegAyurmanuSyAyurvA bavA mRtaH san o, bhogabhUmijeSu tiryakSu manuSyeSu ca tripalyopamasthitipUtpannaH pazcAdAzu sarvAlpajIvitamantarmuhUrta vihAya zeSamAyutripalyopamasthitikamapavartayantyantarmuhUrtAnamiti / yadA ca tadapavartitaM bhavati tadA kilotkRSTaH pradezodayo bhavatIti, na ca zakyamanenAbhiprAyeNa bhASyaM gamayitumativirodhAta , tasmAdavasthitamidamanapavartanIyAni dvividhAni sopakramANi nirupakramANi ceti, apavartanIyAni tu niyataM sopkrmaanni| tuzabdo'vadhArakaH / sopakramANyevApavartanIyAnyAyapi bhavanti sarvadA, yato na hyapavartanAdhyavasAnAdikaM nimittamantareNAtmalAbhaM pratipadyate / tatra ke'napavAyupaH ke vA'pavAyuSa ityanyatarAkhyAne'nyataraparijJAnaM bhavati laghutvAccAnapavAyupaH sUtreNa darzayati-- sUtram-aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSo. npvaayussH|| 2-52 // TI-anapavAyuSo nirdhAryante'munA yogena, taccAvadhAraNaM tatra zabdenAkhyAti bhaassykaarH| .. bhA0-aupapAtikAzcaramadehA uttamapuruSAH asaGkhyeyavarSAarria" yuSa ityata'napavAyuSo bhavanti / tatra aupapAtikA nArakaanapavAyuSaH devAzcetyuktam (a02, sU0 35) / caramadehA manuSyA eva bhavanti, nAnye / caramadehA antyadehA ityrthH| ye tenaiva zarIreNa siddhyanti / uttmpurussaastiirthkrckrvrtyrdhckrvrtinH| asaGkhyayavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijAzca bhavanti / TI0-aupapAtikA ityAdi bhASyam / upapAtajanmAno nArakadevAH, caramaH-antyo deho yeSAM te caramadehAH-punardehagrahaNaM ye na kariSyanti, uttamapuruSAstIrthakaracakravartivaladevavAsudevAH / kecidabhidadhate -- nAsti sUtrakArasyottamapuruSagrahaNamiti tat kathaM tIrthakarAdi Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 2 saha iti cet, evaM ca manyante caramadehagrahAd grahISyante, katham? ye kila caramadehAste niyamata evottamA bhavanti, uttamAstu caramadehatvena bhAjyA vAsudevAdaya iti, tasmAdanArSamuttamapuruSagrahaNamiti, ubhayathA ca bhASyamupalakSyate avigAnAt, AdAvuttamapuruSAstIrthakarA. daya iti vivRtamuttarakAlaM punarnopAttamuttamapuruSagrahaNaM nirupakramasopakramanirUpaNAyAm , ato bhASyAdeva sandehaH, kimasti nAstIti saMzayAttamevedamasAkam / asaGkhyeyavarSANi gaNitaviSa. yAtItAnyA!pi yeSAM te'saGkhyeyavarSAyuSo'karmabhUmyantaradvIpakA manuSyAH, bharatairAvatavideheSu ca tattulyakAlAH paJcendriyatiryagyonayazca tadanyakSetradvIpasamudreSu, evamete'napavAyuSo drssttvyaaH| etadeva spaSTayati bhASyakAra:-aupapAtikA nArakA devAzcetyuktamiti sArayati prAgabhihitaM (a02,sU035), nAdhunA vyAkhyeyamiti / caramazarIrAstu manuSyA eva bhavanti, naanye| nArakatiryagdevavyudAsaH siddhayayogyatvAt / caramadehAn prasiddhataraparyAyazabdena kathayati-caramadehA antyadehA ityarthaH / yetenaiva zarIreNa sakalakarmajAlamapahAya siddhimazeSakarmApagamalakSaNAmApnuvanti iti / uttamapuruSAstIrthakaracakravartyardhacakravartinaH tIrthakaranAmakarmo. dayavartinastIrthakarAH, cakravartino'pi navanidhipatayazcaturdazAnAM ratnAnAM netAraH svapauruSopAttamahAbhogasujaH sakalabharatAdhipA bhavanti, ardhacakravartinastu beladevavAsudevAH evamAdayazcAnye'pi kila pradarzanAda gaNadharAdayo gRhyante / asaGkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiyegyonijA bhavantItyAdi bhASyam / eteSvevAsaGkhyeyavarSajIvitvaM labhyate, na nArakadeveSu sambhavantyapi, tatrAsaGkhyeyAni varSANyaupapAtikagrahaNAnnivAryanta iti, manuSyANAM tirazvAM ca madhye sambhavantyasaGkhyeyavAyupaste'napavatyAyuSaH / te ca bhA0-sadevakuruttarakuruSu sAntaradvIpakAsvakarmabhUmiSu karmabhUmiSu ca suSamasuSamAyAM suSamAyAM suSamaSamAyAmityasaGkhyeyavarSAyuSo manuSyA bhavanti / atraiva bAhyeSu dvIpeSu samudreyu tiryayonijA asaGkhyeyavarSAyuSo bhvnti| aupapAtikAzvAsayavarSAyuSazca nirupakramAH / caramadehAH sopakramA nirupakramAzceti / ebhya aupapAtikavaramadehAsaGkhyeyavarSAyuyaH zeSA manuSyAstiyaMgyonijAH sopakramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca bhavanti / tatra ye'pava. apavartanIyA. yuSi hetuH tyAyupastA viSazastra mA lyupasteSAM viSazastrakaNTakAmyudakAhyazitAjIrNAzaniprapA todvandhanazvApadavananiryAtAdibhiH kSutpipAsAzItoSNAdibhizva dvndvopkrmairaayurpvrtyte| apavartanaM zIghramantarmuhUrtAt karmaphalopabhogaH, upakramo'pavartananimittam // 1 'baladevaprativAsudevAH' iti ka-kha-pAThaH / 2 ayaM tu dha-pAThaH, 'pAtikaM carama0 ' iti tu ga-pAThaH / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 52 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 223 TI-mandanIlayoruttaradakSiNA gandhamAdanamAlyavatomadhya uttarAH kuravaH ekAdazayojanasahasradvicatvAriMzASTazatasadvikala vistRtAH / mandaranipadhayodakSiNottarAH saumanasAvidyutprabhayomadhye devakuravastAvatpramANAH, saha devakulabhiruttarakuravaH sadevarU taskurabastatra devA. rUttarakuruyu jambudvIpadhAtakIkhaNDapuSkaradvIpAdhivRttiSu, tathA himavataHprAka pazcAd vidikSu vyAdipu navAnteSu yojanazatedAravagAhya tAvadvistarAyAmAH sahAntaradvIpAzcatucatuHprAgutAkramAdekorukAdayastAnantaradvIpAna kAyantItyantaradvIpakA manuSyAH sahAntaradvIpakaiH sAntaraDIpakAH, karmaNo bhUmayaH yatra jAtAH prANinaH sakalaM karma kSapayitvA siddhayanti tIrthakarAyupadezAt tAH karmabhUmayo bharatairAvatavidehakSetrANi paJcadaza pratyekaM paJcabhedatvAt / na karmabhUmayo'karmabhUmayaH tAsu akarmabhUmipu-haimavataharivarinyakahairaNyavatAkhyAsu janbUdvIpadhAtakIkhaNDapuSkaravaradvIpArdhavartinISu tathoktalakSaNAsu karmabhUmiSu ca ye manuSyAH prathama dvitIyatRtIyasamAsu yadA bhavantyasaGkhyeyavarghAyuSastadA te'napavatyAyuSo mantavyAH dRDhabaddhatvAdagnyAdibhiH kohadukAparAnAnukramavad / atraiva vAsodhivatyAdi / sadevakuruttarakuruvityAdi samastamupalakSayatyatraiveti / tathA bAhyeSu manupyakSetrA bahiye vartante dvIpAH samudrAtha teSu tiryayonijA asakSyavardhAyuSo bhavanti,manupyakSetre ca bahizcetyasaGkhyeyavarSAyupAM tirazcAM sambhavaH / tatra prAguktamanapavartanIyAni dvividhAni bhavantIti tad darzayatyadhunA bhASyeNa-auSapAtikAzcAsaGkhyeyavardhAyuSazca nirupkrmaaH| na hyepAMgrANApAnAhAranirodhAbhyavasAnanimittavedanAparAvAtasparzAkhyAH sapta vedanAvizeSAH santyAyuSo bhedakAH upakramA iti, ato nirupakramA eva / caramadehAH punaH sopakramA nirUpakramAzceti / atrottamapuruSA noktAH, etAni prANApAnanirodhAdIni kila caramadeheSu sambhavantyeva nocchindantIti sopakramA maNyante, kecit tatra nirupakramA yeSvetAni na sambhavantItyapIti / idAnIM sAmarthyalabdhamarthaM darzayati--ebhya ityAdi / uktalakSaNebhyaH aupapAtikAdibhyo vyatiricyamAnAH shessaaH| te ca niyamato manuSyAH tiryaJco vA AyurubhayathA bhajante, prANApAnanirodhAdikAraNakalApopakramyatvAt sopakramAyupaH kecita, kecit tu na tairupakramyanta iti nirupakramAyuSaH / yaduktaM-'prAgapavartanIyAni tu niyataM sopakramANI'ti tadvizeSadidarzayiSayA Aha-apavAyupo'napavAyuSazca zepAH / tatra ye'pavAyupaste niyataM sopkrmaaH| ye punaranapavAyupaste zeSAceti-nirupakramAyupa eva / etadeva bhASyakAraH spaSTayana vibhajate-tatra ye'pavatyoMyuSasteSAmityAdinA / teSu manuSyeSu tiryakSu ca yepAmapavartanIyamAyusteSAmapavartyate / amI vipAdayo hetavaH sujJAnatvAcca na vivRtaaH| AdizabdAcca pUrvoktAH prANApAnanirodhAdayaH kAMzcidapahAya grAhyAH / ebhirhetubhirAyurapavartate svalpIbhavatItiyAvat, dvandva upadhAta AyuSastasyopakramaH, tatpratyAsannIkaraNairityarthaH / ki 1 'kaMkaTukAparAntAnupakramavat' iti ga-TI-pAThaH / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 2 punarapavartanamucyata ityAha-apavartanaM zIghramantarmuhUrtAt karmaphalopabhogaH, na khalu karmanAzo'pavartanaM, kintu zIghraM yaH sakalAyuppharmaphalopabhogastadapavartanam, anenaitat kathayati tovadapavartate tadAyuryAvadantarmuhurtasthitijAtaM, tataH paraM nivartatetAgvidhAdhyavasAnAdyabhAvAt / atra cApavartanaphale karmaphalopabhoge'pavartanazabdaH prayukto bhASyakAreNa- upakramo'pavartana. nimittamiti paryAyAkhyAnamAtrametat / alpatApattikAraNAnAmupakramaH, apavartanamapi dIrghakAla. sthititaH karmaNo hrasvasthitikaraNaM nimittaM viSazastrAyalpatAhetuH, evamidamapavartanamihAyuraGgIkRtyAbhihitamanyAsAmapi tu prakRtInAmanikAcitAvasthAnAM prAyo'vaseyam / tapo'nuSThAnAta punanikAcitA apyapavartyanta iti pAramarSI shrutiH|| athedAnI karmavinAzalakSaNamapavartanazabdArthamaGgIkRtya codayati-atrAhetyAdinA bhaassyenn| bhA0-abrAha-yadyapavartate karma tasmAt kRtanAzaH prasajyate yasmAnna vedyte| athAstyAyuSkaM karma mriyate ca, tasmAdakRtAbhyAgamaH prasajyate yena satyAyupke mriyate, tatazcAyuSkasya karmaNaH AphalyaM prasajyate / aniSTaM caitat / ekabhavasthiti vA''yuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi / tasmAnnApavartanamAyuSo'stIti / atrocyateTI0-atrAvasare para Aha-yadyapavartate'paiti-vinazyati phalamadatvA''yuSkarma tasmAt yasya karmaNaH kRtasya sato niSphalatvAnnAzaH prasajyate yasmAt tanna vedyate-nAnubhUyata ityarthaH / aniSTaM caitad-avazyaM hi karmopAttamanurUpaM phalamupAdhAya svAmini parizaTatyuttarakAlaM na punaradattvaiva phalaM vilIyata iti / athAnanubhUte satyevAyuSke mriyate tasmAdakRtasyaivAbhyAgamo maraNasyAntarAla eva prasajyate, yena satyAyupke mriyate tatazthAyupo viphalatAprasaGgaH,aniSTaM caitat, na khalu jainasiddhAnto'yaM yat kRtaM satkarma praNazyati, adattaphalamakRtameva cAnubhUyata iti / anyacca ananubhUte tasmin karmaNyayamaparo doSaH-ekabhavasthiti vA''yuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi // nanu cAnyasmin bhave baddhamanyatra vedyate kathamekabhavasthiti syAt / ucyate-na bandhaM prati brUmaH, upabhogaM pratyekabhavasthitikamAyurAcakSmahe, ekasminnekabhave bhavatyAyuSa upabhogo na dvitIye'pIti, yathA ca tvayA'bhyupeyate satyevAyupi mriyate tathA tenAyupA jAtyantarAnuvandhinA bhAvyam, asiddhAntaprasthAnaM caitat , tasmAd doSacatuSTayasambhavAnApavartanamAyuSAM vidyate iti / atrocyate samAdhAnam ___bhA0---kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidyante / Ayupo -hAse'pi kRtanAzAdidoSA. nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandhaH, kintu yathoktairupakramairabhi hatasya sarvasandohenodayaprAptamAyuSkaM karma zIghra pacyate tadapavarta bhAvaH 1'tadapavartate' iti k-paatthH| 2'cAya.' iti gh-paatthH| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 52 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 225 namityucyate / saMhatazuSkatRNarAzidahanavat / yathA hi saMhatamya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati tasyaiva zithilapakaNipicitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyArthasyAzu dAho bhavati tadvat // TI--na khalvete doSAH pratibhAnti jinazAsanAvalambinAm, siddhAntAparijJAnAcaitra codyate, nAyamArhataH kRtAntaH phalamadattvA karma praNazyatIti, kintu yathAktarupakramairathyavasAnavipazakhAdibhirabhihatasyAbhiplutasya sarvasandohena-sarvAtmanA sAkalyenAsAditodayamAyuSkaM karma prAptavipAkamAzu bhavati, yastu tasya kramabhAvI vipAkaH so'pavatyete, anubhavaH punaH sarvasya yugapanna niSidhyate ityesso'pvrtnshbdaarthH| bahirvartamAnavastuvizeSaprasiddhayA ntaHprasiddhiH sAdhyata ityAha-saMhateti / saMhatatvAt parizeSavAnapi tRNapuJjazcirAya dahyate, yadA tu viralito bhavatyavayavazastadA''zu bhasmasAd bhavati, tadvadAyuSo'pyanubhavaH, yadA''yudRDhasaMhatamatighanatayA bandhakAla eva pariNAmApAditaM bhavati pavanazleSavat tat krameNa vedyamAnaM cirAya vedyate, yat punarbandhakAla eva zithilamAbaddhaM tad vikIrNataNarAzidAhavadapavAzu vedyata iti / evaMvidhArthaprakrame dRSTAntasulabhatAmAdarzayannAha bhA0-yathA vA saGkhyAnAcAryaH karaNalAghavArtha guNaapavarsane'pyakSaya kSaya. kArabhAgahArAbhyAM rAziM chedAdevApavartayati, na ca saGkhyeyaskhe dRSTAntaH // " syArthasyAbhAvo bhavati, tadupakramAbhihato maraNasamudrAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti // vizcAnyat / TI-yathA vA saGkhyAnAcArya ityAdi / saGkhyAna-gaNitazAstraM tatpradhAna AcAryaH saGkhyAnAcAryo gaNitaprakriyAyAmAhitanaipuNaH, karaNalAghavAya karaNAni-guNakArabhAgahArApavartanodvartanAdIni gaNitazAstraprasiddhAni, tatra yo laghuH karaNopAyaH svalpakAlastena tatphalamAnayati gaNitAbhijJatvAta, tulye'pi hi phalAnayane guNakArabhAgahAro cirAya tatphalamabhinivartayataH, sa punargaNitanipuNo guNakArabhAgahArAbhyAM cirakAlakAribhyAM sakAzAt karaNalAghavArthamapavartanAha rAzicchedAdevArdhAdikAdaparvatayati, paNNavatyAdikam, anapavartanAha punarlaghukaraNAbhijJo'pi na zaknotyevApavartayitum, ekapaJcAzaduttarasahasrAdikam , guNakArabhAgahArakramamevAtra prayojayati, na ca saGkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, phalabhUtasya karaNavizepe satyapi prepsitaphalAbhedamAdarzayati / karaNavyApArakAlo bahuralpabhedaH phalamaviziTamevobhayayoryathaitabadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhoga1 prasiddhadhataH prasiddhiH' iti k-paatthH| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH yogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati, na cAsa phalAbhAva iti, upakramo-viSAgnizastrAdistenAbhihato maraNaM-AyuHkSayastatra samudghAta maraNasamudghAto nAma svazarIrakAdAtmapradezApako mUrchAnugatazcetanAvimukta ivAvyaktapraboo lakSaNo'stamitasakalabahivarticeSTAkriyAvizeSaH sa eva cAticirarUDhamUlapradazotkhananarUpatvAd duHkhaM tenAtA-viSaNNaH kiMkatevyatAvimukhaH kamepratyayaM-kamekAraNaM karaNavizeSamutpAdyApavatanAkhyam, karmakAraNatA tu karaNavizeSasya pUrvabhavabandhakAla eva prayatnazaithilyAt sopakramabandhaH atyantAparijJAnamanAbhogaH anAbhogakRto yogaH yogaH-ceSTAvizeSaH anAbhogayogastatpUrvaka tatkAraNam / etaduktaM bhavati-ajAnAna eva hi tadapavartanAkaraNenApavartanAha karmApavartayati AhA. rarasAdivipariNAmavat, kimarthaM punarapavateyati ? phalopabhogArthamAyuSkarmaphalopabhogAyAnAbho. ganirvartitena vIrya vizeSeNeti, na cAsyAyuSkarmaNaH phalAbhAvo bhavati / iyAMstu vizeSaH-kramaparibhoge bahukAlaH, saMvartitaparibhoge svalpa iti, na punarabhuktaM tatra kizcit karma parizaTatIti / kizcAnyadityanenAparamapi prakRtArthopayoginamAdarzayati dRSTAntam--- - bhA0-yathA vA dhautapaTo jalAne eva saMhatAzcareNa zoSaprakRtamya samarthanam , "mupayAti, sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyubhirhataH kSi zoSamupayAti, na ca saMhate tasminnabhUtasnehAgamo nApi vitAnite sati akRtsnazoSaH, tadvadyAktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati, napa kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAnIti // 52 // TI0-yathA vA dhautapaTa ityAdi / evaM caipa prakRto'rthaH pratipattavyaH / yathA vA kSAlitapaTo jalalezopacitamUrtirevAveSTitazcigayodvAyati, sa eva prayatnavizeSato vistAritaH san sahastrarazmimayUkhamAlAbhiH paripItAzepajalalavaH prabalapavanavegavighaTitaniravazeSapradezaH zIghramapAstAzritajalasaGghAtaHsamAsAditAdhikataradhavalimA'pi parizaSyati / na ca saMhate tarimannabhUtasnehAgama iti, na cAbhUtajalasnehAgamo bhavati tasmin saMveSTitapaTe, kintu saMhatatvAta tAvanta eva jalAvayavAH kAlena bahunA parizaTanti, na punarabhUtAnAmeva snehAvayavAnAmAgamaH, nApi vitAnita akRtsnazoSaH, na ca prasArite tasmin paTe kRtsnajalAvayavaparizoSo na bhavati, vitate'pi hi sarva eva te jalAvayavAH parigadhyanti, teSAM hi jalAvayavAnAM yAvatI mAtrA veSTitapaTe tAvatyeva prasArite'pi, parizopakAlastu midyte| pare vyAkhyAnayanti-na ca saMhate tasmin na bhUtaH snehApagamaH, bhUta eva saJjAta evetyarthaH, kintu bahoH kAlAta, vitA. nite tu drAgeva ca kRtsnvaarinivhaapgmH| tadvadityanena dASTAntikamarthamya darzayatitulyatayA yathoktanimittApavartanaiH kSipraM phalopabhogo bhavatIti / yathAbhihitaM viSA gnizastrAdi yeSAmapavartanAnAM tAnyavapartanAni yathoktAni nimittAni tairyathoktanimittA 1.vAyvabhihataH' iti gha-pAThaH / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 52 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 227 pavartanaiH karmaNa AyuSaH zIghra phalavipAko mujyata ityarthaH / ataH kramAnubhave veSTisArdrapaTaparizoSakAlavada bahutvaM kAlasya, prasAritArdrapaTaparizoSakAlacAlpakAlatA parivatitAyuSkaparibhogakAlasya / evaM ca sati ma kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAnIti nigamayati-samastAyurdravyopabhogAt kRtavipraNAzo nAsti, na cAyuSyapariniSThite miyata i. spakRtAbhyAgamAbhASaH, paribhuktatvAdeva va sakalasyAyuSo ma vaiphalyaprasaGgaH, ata pava jAtyantarAnupandhatvAmAvo'pIti / na gheha bhASyakAreNoktaH, prAgupanyastasyApi pUrvakatrayasyAbhAve tadamAvAs, tasmAdavasthitamidam - kecidakAle prANino priyante pUrvajanmopAsAyuSkakAlApekSayA, kecidanantarAtItajanmopAttAyuSkakAlamakhaNDamavasAyaM prApayya vihAyAste(1) na zeSAt svakatukarmAdiSTaM janmAntaramanuSabhantIti / / 52 // granyAyamaGkataH 3420 iti zrItaSArthasUtre'ItpravacanAdhigame bhASyAnusAriNyA tatvArthaTIkAyAM dvitIyo'dhyAyaH // 2 // // iti dvitiiyo'dhyaayH|| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIgauDIpArzvanAthAya namaH // tRtIyo'dhyAyaH 3 bhA0-atrAha-uktaM bhavatA nArakA iti gatiM pratItya jIvasyaudayiko bhAga tathA janmasu 'nArakadevAnAmupapAtaH (a02, suu035)| vakSyati ca sthitI nArakA pavitIyAdiSu' (a04, sU0 43), AmraveSu 'SaDvArambhaparigrahatvaM ca nArakara yUSaH' (a0 6, sU016 ) iti| tatra ke nArakA nAma ka vati / atrocca marakeSu bhavA naarkaaH| tatra narakaprasiddhayarthamidamucyate sI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdiH sambandhaanyaH, sa cAdhyAyaprakaraNasUtrakRtaH, tatrAdha kRtastAvad dvitIye jIvA lakSaNavidhAnAbhyAmabhihitAH, tatra lakSaNamekarUpatvAnna punarabhidhIra vidhAnaM tu bahurUpatvAt punaH punarabhidhApayati, ato'trApi tRtIyeca nArakAdhikAra prativiziSTasthAnanirUpaNAdvAreNa jIvavidhAnameva vivakSitamiti / praka prastAvanA " sUtrakRtau tu sambandhau bhASyakAreNopAttausvayameva, tayoH prAkAzyamApAra anna-adhyAyaparisamAptiprastAve ziSya Aha-abhihitaM bhavatA dvitIye'dhyAye bhAvaprava nArakA iti gatiM pratItya jIvasyaudAyiko bhAva iti / gatikaSAyaliGgasUtra (10 sU06) anena bhASyeNa sUcayati / tathA tasmimeva dvitIye janmaprakaraNaprastAve naar| pAnAmupapAtaH (a0 2, sU0 35) ityuktam, tathA caturthe'dhyAye / mArakAdhikArasthA. tApAyuSaH prastutAyAM vakSyati bhavAn-nArakANAM ca vitIyA daza varSasahasrANi prathamAyAm (a04, mU0 43, 44) iti, tathA 'dhyAye karmAsravavicAraNAyAM yahavArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH (a06, 20 iti pratipAdayiSyate / tatraivamanekasmin sthAne nArakazabdazravaNAdAhitasaMzayaH pRcchatimArakA nAmeti jIvatvasAmAnyamavadhRtaM vizeSo nivAsAdiranavadhRta ityataH praznayati ke nArakA iti / atrocyate-narakeSu bhavA nArakAH, vakSyante upariSTAduSTrikApiSTapacanIso rakAdhAkRtayaH sImantAdayo narakAH viziSTAkRtayo'puNyasaMbhArajanitagauravANAM sattvAnAmula sthAnavizeSAH,te ca kilAzubhakarmabhAjo narAn kAnti-AyantIti narakAH, "rUdiSu hi putpattikarmArthA nArthakriyArthA" itivacanAt na ne kazcidAhayanti nApi narAniti, ti mapi tatra gamanAda. ato nyutpattimAtrameva kevalam, teSu narakeSTrikAdyAkRtiSu bhavA nArara mAmi tatra ke nAma' iti g-ttii-paatthH| 2 'ceti' iti gha-pAThaH / 3 'jIvaviziSTameva' iti kha-pAThaH / 4 // putpatti' iti ga-pAThaH / 5 'narthakriyA' iti |-ttii-paatthH kizcit' iti ka-kha-pAThaH / / iti g-ttii-paatthH| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 1 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 229 saccavizeSA ityarthaH / tatra narakaprasiddhayarthamidamucyate, tatra-teSu narakeSu vivakSiteSu tanmUlatvAt tatpratiSThatvAnnArakapratipatyarthameva tAvadidamabhidhIyate nAntarIyakatvAditi // sUtram-ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtama prabhA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH // 3-1 // rI0- sUtrakRto'pyeSa eva sambandho'taH pRthaga noktaH, athavA vakSyate navame-AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dhayemapramattasaMyatasya (a0 9, sU0 37) iti, tatra saMsthAnavicaya: "lokasyAstiryag , vicintayeddhamapi ca bAhalyam / sarvatra janmamaraNe, rUpidravyopayogAMzca ||"-prshm0 zlo0 160 iti, tatra prAk tAvadadholokasvarUpapeva pRthivIbhedenocyate / ratnazarkaretyAdi sUtram / tatastiyaglokasvarUpa jambUdvIpalavaNAdiprakrameNa, pazcAccaturthe UrcalokasvarUpamiti, evamayaM trivibhAgaH pazcAstikAyasamudayavRttirjIvAjIvAdhArakSetralakSaNo vaizAkhasthAnasthitakaTisthakarayumapuruSAkRtirlokaH, tasyAdhastanabhAgasvarUpAvagamanAyedamucyate / athavA smygdrshnmaagbhirjiipailoksyaasnggyeybhaagH spRSTa ityuktaM prathamAdhyAye (mU08) samyASTinAtu sarvalokaH, tadnyatAM nirdezataH ko loka ityato'dhovibhAgAdiH sa AkhyAyate // ratnazaretyAdi sUtram, ratnAni-vannAdIni tatpradhAnA ratnaprabhA, zarkarAdayo'pi pratItAstatpradhAnAH sarvA vaktavyAH, prabhAzabdo rUpasvabhAvayAcI, ratnaprabhA ratnasvabhAvA ratnamayI ratnabahuleti, evaM zarkarAprabhAdayo'pi vAcyAH, epa ca prabhAsadaH patyekamabhisambadhyata iti darzayati bhA0-ratnaprabhA zarkarAmabhA vAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmapranaraka pRthvInA - bhA tamaHprabhA mahAtamAprabhA ityetA yo ghanAmbuvAtAkA zapratiSThA bhavantyekaikazaH samAdhA'dhaH // TI-ratnaprabhetyAdinA bhASyeNa / ityetA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThA bhavantyekaikazaH saptAdho'dhaH, evametA ratnaprabhAdyAH pRthivyo ghanAmbuni vAyau viyati ca pratiSThitAH; nezvarAdyAdhArA ityAcaSTe / ghanAmbu ca vAtAzcAkAzaM ca dhanAmbuvAtAkAzAni teSu pratiSThA-sthitirvartanaM yAsAM tA banAmbuvAtAkAzapratiSThA bhavanti, ekaikA ekaikazaH ghanAmbuvAtAkAzakrameNa pratiSThitAH, na punaH saptAnAmapyadha eva ghanAmbuvAtAkAzAni pratyekamantarAleSu na sambhavantIti, saGkhyayA'vadhAryante saptaivAnyUnAdhikA iti / aMdho'dha iti prativiziSTakramAkhyAnaM tiryagUrvadizo vyudAsaH, etadeva spaSTayati, 'sambandho na pRthaguktaH' iti ka-na-pAThaH / 1 'mahAtamaHprabhA bhUmayo' iti ga-To-pAThaH / 3 adhaH' iti mAdhArA: k-kh-paatthH| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghanaza 230 tatvArthAdhigamabhUtram [ adhyAyaH 3 bhA0-ratnaprabhAyA adhaH zarkarAprabhA, zarkarApramAyA adho vAlukApramA ityevaM zeSAH / ambuvAtAkAzapratiThA iti siddhe ghanagrahaNaM kriyate tenIyamarthaH pratIyeta ghanamevAmbu adhaH pRthivyAH, bAtAsnu ghanAstanavazceti / / TI-ratnaprabhAyA adho'saGkhyeyA yojanakoTInA koTIravagAhya zarkarApramA bhavati, zarkarAprabhAyAstvadho'saGkhyeyA eva yojanakoTInA koTIratikramya vAlukAprabhA bhavati, evaM zeSAH paprabhAdyA asAvyeyayojanakoTIkoTyavakAzAntarA vaktavyA ___adho'dha iti / / atha ghanagrahaNaM kimarthaM kriyate ambuvAtAkAzapratiSThA " ityetAvataivAbhilapitArthaprasiddheriti ? mUrirAha-satyamevaM siddhayati, si. ddhe sati yat tathApi ghanagrahaNaM kriyate tenAyamarthA jJApyate ghanamevAmbu adhaH pRthivyAH pratyekaM yathA syAt, mA bhUd dravamiti / vAtAstUbhayathA ghanAstanavazcati / yathaiva pRthivInAmadhodho vyavasthAnamazeSANAmevamekasyAM pRthivyAM svabhadAnAmadho'dho vyavasthAnaM darzayitumAha - bhA0--tadevaM kharapRthivI paGkapratiSThA, paGko ghanodadhivalakharapaMkAdipratiSThA " yapratiSThaH, ghanodadhivalayaM ghanavAtavalayapratiSTham, ghanavAtavalaya tvam tanuvAtavalayapratiSTham, tato mahAtamobhUtamAkAzam / sarva caitat pRthivyAdi tanuvAtavalayAntamAkAzapratiSTham, AkAzaM cAtmapratiSTham / uktmvgaahnmaakaashsyti|| TI-tadevaM kharapRthivI paGkapratiSThA / AdAvatra ratnaprabhAyAH kharapRthivIkANDaM ratnabahulaM yojanasahasraSoDazakavAhalyam, tat pazpRthivI lANDe pakAhule caturazItiyojanasahasranahule pratiSThitam, tadapi paGkapRthivIkANDamapRthivIkANDe jalabahule'zItiyojanasahasraghane pratiSThitam / atra cAcAryeNAbahulaM kANDa nopAttaM pRthaga, ghanodadhivalayagrahaNenaivaM labdhatvAda, ghanodadhiya ghanodadhivalayaM cetyekadezanirdezAt, tat punarjalabahulaM kANDa viMzatiyojanasahasrabahule ghanAmdhuvalaye pratiSThitam, ghanodadhivalayamapyamaGkhyayayojanasahasraghane dhanavAnavalaye pratiSThitam, ghanavAtavalayamapi hyasaGkhyeyayojanasahasrabAhalye tanuvAtavalaye pratiSThitam, tatastanuvAtavalayAt paraM mahAtamobhUtamAkAzamasaGkhyeyayojanakoTIkoTIpramANam, tadantarAlapati viyat tanuvAtavalayadvitIyapRthivyoH mucibhedhena santamasena samantato vijRmbhamANenAtighanatAM gatena vyAptam, ato mahAtama iva tat pratibhAtIti mahAtamobhUtamucyate, taccAsyAH kharakANDAdibhedAyAstanuvAtavalayaparyantAyA ratnaprabhApRthivyAH prapannamAdhAratAmadhigantavyamityAdarzayati-sarva caitat pRthivyAdItyAdinA / na caitat azraddheyaM pratyakSapramANasamadhigamyAni 1 'yena pratIyate' iti gh-paatthH| 2 'pRthivyAM' iti ga-gha-To paatthH| 3 'yojanakoTIratiphamya' iti ga-TI. paatthH| 4 'tvAtma.' iti gha-pAThaH / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 231 candrAdityAdi vimAnAni nirAlambe vihAyasi pariplavante, na cAdhaH patanti lokAnubhAvAdevamevaitAH pRthivyo'pIti, AkAzaM punarAtmanyeva pratiSThitam, nAdhArAntarasamAsAditapratiSThamiti, yasmAdRktam-avagAhanamAkAzasyati, paJcame'dhyAye sUtrataH uktam-'AkAzasyAvagAhaH' (a0 5, mR0 18 ) upakAraH, avagAhadAnena vyApriyata AkAzaM sarvadravyANAmavagAhavatAM niravagAhadAnavyApAraparaM sadavagAhinyate tadanyatra tadanurUpAdhArAbhAvAdataH svapratiSThaM pratipattavyam // bhA0-tadanana krameNa lokAnubhAvasanniviSTA asaGkhyeyayojanakoTIkovyo vi. stRtAH sapta bhUmayo ratnaprabhAdyAH / saptagrahaNaM niyamArtham / ratnaprabhAdyAmA bhUvannekazaH aMniyatasaGkhyA iti| kishcaanyt| adhaH saptayetyavadhAryate, Uca tvakaiveti vkssyte|| TI0-tadanena kramaNetyAdi bhASyam, tasmAdanena krameNa ghanAmbudhanavAtatanuvAtavala . yAkAzapratiSThAnAH saptApi bhUmayo lokAnubhAvAdeva sanniviSTAH, pratiSThAne lokasthitihetuH . lAla - lokAnubhAvo hi lokasthitignAdyA na kenacidIzvarAdinA kRtA vyomava * dakRtrimA, asaGkhyayayojanakoTIkoTyo vistRtA iti tiyApramA. NamAcaSTe, nAdhaHprAcyAt ratnaprabhApRthivIparyantAt pratIcyaM tatparyanta etAvadantarAlamatItya bhavatItyevaM zeSANAmapi bahutarA bahutamAzca koTayo bhavanti, vRttatvAcca sarvAsAMtulyaM visskmbhaayaamtaa'dhyvseyaa| pravacanaM cedam --" kativihANaM bhaMte ! lokahitI paNNattA ? goyamA! avihA logaTiI paNNattA, taMjahA-AgAsapatiTie vAe 1 vAtapatiThie udahI 2 udadhipaiTiyA puDhavI 3 puDhavIpatihitA tasathAvarA pANA 4 ajIvA jIvapatihiyA 5 jIvA kammapaiTiyA 6 ajIvA jIvasaMgahitA 7 jIvA kammasaMgahitA 8 ||se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vucati avihA logahitI ? goyamA! se jahA nAmae keti purise vatthimADoveti, vatthimADovettA uppisi te baMdhati, baMdhittA majjhe gaMThiM deti, majhegaThiM dalaittA uvarilaM gaMTiM muittA uvarillaM desaM vAmeti, vAmettA AukAyassa pUreti, pUrittA upisi taM baMdhati, baMdhittA majjhillaM gaThi muyati, teNaM goyamA ! se AukAe tassa vAukAyassa uvaritale citi, se teNaM aTeNaM goyamA! evaM bucati-addavihA lokahitI pnnnnttaa| se jahA vA kei purise vatthimADoveti, ADovettA kaDIe dhaniyata' iti gha-pAThaH / 2'tulyaviSkambhAyAmetyadhyavaseyA' iti kha-pAThaH / 3 katividhA bhadanta / lokasthitiH prajJaptA ? gautama! aSTavidhA lokasthitiH prAptA, tadyathA-AkAzapratiSThito pAtaH, vAtapratiThita udadhiH, udadhipratiSThitA pRthvI, pRthvIpratiSThitA trasasthAvarAH prANAH, ajIvA jIvapratiSThitAH, jIvAH karmapratiSThitAH, ajIvA jIvasaMgRhItAH, jIvAH karmasaMgRhItAH / atha kenArthena bhdnt| evamucyate-aSTavidhA lokasthitiH? gautama! tat yathAnAmakaH kazcit puruSaH bastimApUrayati, bastimApUrya upariSTAt tAM banAti baddhvA madhye pranthi dadAti, madhye pranthi davA uparitanaM manthi muktvA uparitanaM dezaM vamayati (riktIkaroti) vamayitvA apkAyaM pUrayati, pUrayitvA upariSTAt tA banAti, badhyA madhyamaM prandhi muzcati, tena gautama | saH apakAyA tasya vAyukAyasma uparitale tiSThati, tadetenArthena gautama! evamucyate-adhavidhA lokasthitiH prAptA / apa yathA vA kathita puruSaH Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH baMdhati, paMdhittA atthAhamatAramaporisiyaMsi udagaMsi ogAhejA, guNaM goyamA ! se prati tassa AukAyassa uppiM uvaritale citi ? haMtA citi, evameva avihA lokahitI paNattA' (bhg0sh01,u06,muu0,54)|rtnprbhaassaashc prathamaM kANDaM ratna vana-vaiDUrya-lohitAkhya-masAragalla hasagarbha-pulaka-saugandhika-jyotIrasAJjanAJjana-pulaka-rajata-jAtarUpAGka-sphaTikAriSTabhedAra SoDazadhA, itare tvekAkAre paGkajalabahule kANDe, zeSAzca bhUmayaH zarkarAdyAH ekAkArA evAvasA tvyaaH| saptagrahaNaM niyamArthamityAdi, viziSTasaGkhyAzabdopAdAnAniyamaH kriyate saptavA dhaH pRthivyaH, kA punarAzaGkA niyamAbhiprAyAnuvartinaH suureriti?| ucyate-ratnaprabhAdhA mA bhUba nekazI hyaniyatasaGgyA iti / ratnaprabhAyAH prathamaM kANDaM SoDazadhA, tathA paGkabahura kANDaM jalabahulaM kANDamiti ekaikasya bhedasya pRthivItvAd bahutvaM pRthivInAmadhaH syAt, a evamekekA haniyatasaGkhyA mA bhUditi saptagrahaNamupAttam, itarA api ca pratarAdibhede bhidhamAnA bahutvamanuyAnti svasthAna eveti tasmAniyamApAdanam / kizcAnyat-anyardA . hi saptagrahaNasya prayojanamastyeva kizcit , adhaH saptavatyavadhArya adhaHpRthvInAM viziSTasaGkhyAniyamo'dhaH pradazyate, na punaH pRthivya etAvatya e - trailokya ityavadhAyate, yata UrdhvaM tvekaiveti vakSyati, upariSTAt puna sarvakalpavimAnAnyatItyArdhatRtIyadvIpaviSkambhAyAmottAnakacchatrAkRtirISatprAgbhArA nAma / thivI dazame'dhyAye (19 tama)kArikAbhASyeNa vyAkhyAsyate 'tanvI manojJA surabhiH, puNya paramabhAsurA' ityAdineti / tathA'nyadapi saptagrahaNasya prayojanamAkhyAyate bhA0-apica-tantrAntarIyA asaGkhyayeSu lokadhAtu bhasaGkhyaprastAre nirAsA tara asakhyeyAH pRthivIprastArA ityadhyavasitAH, tatpratiSedhArtha / asaralyayAH prAyavAprastArA sptgrhnnmiti|| TI0-tantrAntarIyA ityAdi bhASyam / antare bhavAH antarIyAMstantrapradhAnA antarI yAstantrAntarIyAH-jinapravacanabAhyAste ca prAyaH prastAvAnmAyAsUnavIyA eva gRhyante, sarvata kilAsaGkhyeyA eva lokadhAtavasteSu ghAsaGkhyeyA eva pRthivIprastArA ityadhyavasita durmedhasaH // tadAgamazcAyam "yathA hi varSati deve pratatadhAraM nAsti vIcikA vA antarikA : evameva pUrvAyAM dizi lokadhAtavo nairantaryeNa vyavasthitAstathA'nyAsvapi dikSviti" tatta tiSedhArtha ca saptagrahaNaM kriyate, saptaivaitAH sarvataH parimANaparicchinnA lokAntarvartinyaH lokazca parimANavAn sarvato jIvAjIvAtmakatvAccharIrAdivaditi, mUrtimadravyAtmakatvA pA ghaTAdivat / bastimApUrayati ApUrya kaThyA badhnAti, baddhvA astAdhamatAyamapauruSeya udakamavagAheta, nUnaM gautama! sa puruSaH tara akAyasya upari uparitale tiSThati ! hanta tiSThati, evameva aSTavidhA lokasthitiH prjnyptaa| .. 'mAbhUvananekazaH' iti ga-TI-pAThaH / 1'niyamAdApAdanam ' iti ga-TI-pAThaH / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 1] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 233 bhA0-sarvAzcaitA adho'dhaH pRthutarAichatrAticchatrasaMsthitAH / pRthvAnAmAkArA dharmA vaMzA zailA aJjanA riSThA mAghavyA mAdhavIti ca AsAM nAmAni bAhalyaM ca nAmadheyAni yathAsaGkhyamevaM bhvnti| ratnaprabhA ghanabhAvenAzItaM yojanazatasahasram , zeSA dvAtriMzadaSTAviMzativiMzatyaSTAdazaSoDazASTAdhikamiti / ___TI.-sarvAzcaitA ityAdi bhASyam / ratnaprabhAdyA mahAtamaHprabhAparyavasAnA agho'dhaH pRthutarAH-ekarajjupramANA viSkambhAyAmAbhyAM ratnaprabhA, zarkarAprabhA'rdhatRtIyarajjupramANA, vAlukAprabhA catUrajjupramANA, paGkaprabhA paJcarajjupramANA, dhUmaprabhA rajjuSaTkapramANA, tamaHprabhA'rdhasaptarajjupramANA, mahAtamaHprabhA saptarajjupramANeti / ata eva chatrAticchatrasaMsthitA bhavantyetAH, chatrAticchatre hyuparitanaM chatramAyAmaviSkambhAbhyAM laghu bhavati, tadadhovarti vistIrNataram, tasyApyadho vizAlatamamityataH chatrAticchatravat sthitAH, sarvatra ghanabhAvena samA jhllyokRtyH| tAsAM cotkIrtanamubhayathA nAmato gotratazca, tatra prathamA gharmA nAmnA ratnaprabhA gotreNa, dvitIyA vaMzA nAnA zarkarAprabhA gotreNa, tRtIyA zailA nAmnA vAlukAprabhA gotreNa, caturthyaJjanA nAmnA paGkaprabhA gotreNa, pazcamI riSThA nAmnA dhUmaprabhA gotreNa, SaSThI mAvavyA nAmnA tamaHprabhA gotreNa,saptamI mAdhavI nAmnA mahAtamaHprabhA gotreNeti,evametAni nAmadheyAni-nAmAnyevAsAM yathAkramamubhayathA'vagantavyAnIti / / tatra ratnaprabhA pUrvAparAdivibhAgavyavacchinnA sarvatra dhanabhAvena bahalatayA azItisahasrottarayojanalakSapramANeti, dvitIyA dvAtriMzatsahasrottaralakSapramANA, tRtIyA'TAviMzatisahasrottaralakSapramANA, caturthI viMzatisahasrottaralakSapramANA, paJcamyaSTAdazasahasrottaralakSapramANA, SaSThI poDazasahasrottaralakSapramANA, saptamI sahasrASTakottaralakSapramANeti / / adhunA sarvavasudhAvartino ghanodadhIna madhyapradeze bahalatayA nirdizati bhA0-sarve ghanoddhayo viMzatiyojanasahasrANi, ghanAMtatanughanodazyAdi. ___vAtAstvasaGkhyeyAni, adho'dhastu ghanatarA vizeSeNeti // 1 // mAnam TI0-sarve ghanodhayo viMzatiyojanasahasrANi / ghanAH sarvapRthivInAmadhobhAgavartinAM madhyapradezeSu, pradezahAnyA tu hIyamAnAH pArthivAH pRthivIparyantapradezeSu valayAkRtivyavasthAnAstanutarA bhavanti, tadyathA-prathamAyAM dhanodadhivalayabahalatA sarvatra SaD yojanAni, dvitIyasyAM ghanodadhivalayaM satribhAgapaiyojanabahalam, tRtIyasyAM tribhAgonasaptayojanabahalam, caturthyAH saptayojanabahalam , paJcamyAH satribhAgasaptayojanabahalam , SaSThayAstribhAgonayojanATakavahalam, saptamyAM yojanASTakabahalamiti / tathA sarva ghanavAtA asaGkhyeyAni yojanasahasrANi madhyeSu, paryanteSu tanukAH, ratnaprabhAyAratAvaMdardhapaJcamayojanabahalaM ghanavAtavalayam, dvitIyasyAH 1'dhanavAtAstva.' iti ka-pAThaH / 2 'sthAnAt tanutarA' iti pratibhAti / 3 'adhyadhapaJcama' iti ga-TI-pAThaH / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 krozonapaJcayojanabahalam, tRtIyasyAH paJcayojanabahalam, caturthyAH sakrozapaJcayojanabahalam paJcamyAstvardhapaSThayojanabahalam, SaSThayAH krozonayojanapaTkabahalam, saptamyAH paiyojanavahalamiti / tanuvAtavalayamapi madhye sarvAsAmasaGkhyeyAni yojanasahasrANi ghanam, paryanteSu pradezahAnyA tanukam, ratnaprabhAyAstAvat tanuvAtavalayaM SaTkrozaghanam, dvitIyasyAH satribhAgaphTa krozaghanam , tRtIyasyAstribhAgonasaptakozadhanam, caturthyAH saptakozaghanam , paJcamyAH satribhAga saptakozadhanam, SaSThayAstribhAgonASTakozadhanam, saptamyAH krozASTakaghanamiti / ete ca ghanavAtatanuvAtAH ghanA dhanatarA ghanatamAzcAdhodho vizeSaNAnAdipariNAmavazAdeva draSTavyAH // etAsAM ca pRthivInAM saptAnAmapi paratastiryag na samanantaramevAloko bhavati, nApi saptamyAH samanantaro'dhaH, kintu ratnaprabhAyAstAvada dvAdaza yojanAni gatvA paratazcatasapvapi dikSu vidikSu sarvAsu pazcAdaloko bhavati, dvitIyasyAstribhAgonAni trayodaza yojanAni gatvA bhavatyalokaH, tRtIyasyAH satribhAgAni trayodaza yojanAni yAtvA'lokaH, caturthyAzcaturdaza yojanAnyavagAhyAlokaH, paJcamyAstribhAgonAni paJcadaza yojanAni pravizyAlokaH, SaSThayAH satribhAgAni paJcadaza yojanAnyatItyAlokaH, saptamyAH SoDaza yojanAni tiryagadhaya gatvA bhavatyaloka iti // sarvAzcatA anAdipAriNAmikabhAvavyavasthAnAH, nAmAnyapi ratnAdyAkArasambandhAt gotrakRtAni ratnaprabhAdIni tatsvabhAvatvAdanAdyAni, dharmAdInyapi yAdRcchikAnyanAdikAlaprasiddhAnIti, evamayamadholokazcaturthapRthivyavakAzAntarasamadhikArdhavyatItamabhyo'dhomukhazarAvAkRti va yojanazatAnyavagAhya samatalAd bhUbhAgAdadhoratnaprabhAvyavasthitoparitanA dhastanakSullakapratarArabdhaH, saptamapRthivIparato yAvat poDaza yojanAnIti // 1 // adhunA nArakajIvavivakSAyAmantaratamatadAdhAramidameva prakriyate bhUmipu sUtram-tAsu narakAH // 3-2 // bhA0-tAsu ratnaprabhAdyAsu bhUmiSu UrdhvamadhazcaikaikazI yojanasahasramekaika varjayitvA madhye narakA bhavanti / / ___TI0-uktA bhUmayo nAmato gotrataH saMsthAnataH saGkhyAtaca, prastutatvAt tAH sarvanAmnA parAmRzyante, tAsUktalakSaNAsu ratnaprabhAdyAsu bhUmipUrdhvamekaikasyAH pRthivyAH svAvagAhAd yojanasahasramapahAyoparyadhazcaikaM parityajya zeSa svAvagAhe naraikA bhavanArakANAM nti oNpaSThayAH, ratnaprabhAyAstAvadaSTasaptatisahasrAdhikalakSAyAm, dvitI yasyAstriMzatsahasrAdhikalakSAyAm, tRtIyasyAH paDviMzatisahasrAdhikalakSAyAma, caturthyAstvaSTAdazasahasrAdhikalakSAyAm, paJcamyAH SoDazasahasrAdhikalakSAyAm, SaSTyA sthAnam 'madho'dho' iti g-paatthH| 2'bhUSavaM.' iti gh-paatthH| 3 'tyajyAzeSa' iti ka-pATha: / 4'nArakA' iti ka-kha-pAThaH / 5 'AdyAH' iti k-kh-paatthH| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 235 aturdazasahasrAdhikalakSAyAm, saptamyAstvavagAhyAdhaH pazcAzatsahasrANi paJcaviMzatizatAdhikAni adhava-tAvantyeva vihAya madhye triSu sahateSu narakA bhavanti, eSa ca saptamapRthivIgatavizeSo nopAttaH sAkSAd bhASyakAreNa, tatrAyamabhiprAya:-yat kila bAhulyAd vartate tadupA. camitaradekapRthivIvartiyutakamevA'to nAkhyAtamiti // tAnidAnI prasiddhairihatyanidarzanairbhayAnakasaMsthAnairnarakAn pratipAdayitumAhabhA0-tadyathA-uSTrikApiSTapacanIlohIkarakendrajAnukAjantokAyaskumbhAyaH koSTAdisaMsthAnA vajratalAH sImantakopakrAntAH, rauravo'cyuto sAnA raudro hAhoravo pAtanastApanaH zocanaH krandano vilapanazchedano saMsthAna nAmAni bhedanaH khaTApaTaH kalApeJjara ityevamAdyAH azubhanAmAnaH, kAlamahAkAlarauravamahArauravA'pratiSThAnaparyantAH // TI-tadyathA-uSTriketyAdi / uSTrikAdayo bhANDakavizeSA lokaprasiddhatvAt sujJAnA eva, evaMvidhAkRtayo hi narakA avidyamAnasukhAH kSuraprAkRtivAtalAH prabahaladhvAntapaTalapUritAthasapemAjorAdimRtakagandhayaH karapatra-zakti-kunta-tomarAgrasadRzasparzAH AvalikAto bahirvata. mAnA nAnAsaMsthAnA uSTrikAdyAkRtayaH prakIrNanarakA bhavanti, AvalikAntaHpAtinastu trividhasaMsthAnA vRttavyasra caturasrAkRtayaH, te ca sImantakopakrAntAH, sarve'pi hi te ratnaprabhApRthivIprathamAtaramadhyavartisImantakAbhidhAnanarakendrakamavadhimavasthApyopakramyante, tatrAvalikApraviSTA dikSu ratnaprabhAyAM trayodazasu prastareSu vidikSu ca prathamaprataradigAvalikA pramANenaikonapazcAzannarakAH, aSTacatvAriMzaca narakA vidikSvAvalikA, idamAvalikAdvayamapyekaikena narakAvAsena hIyamAnaM hIyamAnamazeSaprataravarti tAvanetavyaM yAvat saptamavasundharAyAmekaikaH zeSo dikSu narakaH saJjAto vidikSu nAstyeva madhye caika indrakaH zeSa iti / atra kAMzcinnAmagrAhamAkhyAti-rauravo'cyuta ityAdinA / eSAM madhye kecidindrakAH kecidAvalikApraviSTAH kecita prakIrNakAH mUriNopAttAH sattvAnAM saMvegaprAptyartham, eSAM hi nAmAnyapyAdadhati bhayamatulamAkarNyamAnAni, kimuta tatra jamabhoga iti bhItAH santo na sahasA pApasthAneSu vartiSyanta itybhipraayH|| evamAdyA-evaMprakArAH, azubhanAmAno yAvantaH kila loke vyAdhayaH zapathAzthAniSTanAmAni ca tannAmAno narakAH sarve bhavanti // adhunA saptamapRthivIvartinaH paJca narakAnnAmAdezaM kathayatikAletyAdi / apratiSThAnanarakendrakAt pUrvataH kAlaH, aparato mahAkAlaH, rauravo 'tadupapAtaM' iti k-paatthH| 2 'pRthivIvartiyutakamevAvartiyutakameva' iti g-paatthH| 3 'jAnukajantrAkAya iti gh-paatthH| 4 'hAravaH' iti g-ttii-paatthH| 5 'zocanastApanaH krandano' iti gha-pAThaH / 6 'saMvegamAptyartha iti, saMvegasamAptyarthaM' iti ca g-ttii-paatthH| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 dakSiNataH, uttarato mahArauravaH, madhye cApratiSThAnanarakendrakaH, sa ca sakalanarakendrakaparyantavartI, na tataH paramanyo narakasattvAvAsaH samasti / tatrabhA0-ratnaprabhAyAM narakANAM prastarAstrayodaza / dvidrayUnAH zeSAsu // .. ratnaprabhAyAM narakAvAsAnAM triMzacchatasahasrANi / zeSAsu narakeSu prastarANAM narakAvAsAnAM paJcaviMzatiH paJcadaza daza trINi ekaM paJconaM narakazatasahasraca saMkhyA khyA mityASaSThayAH, saptamyAM tu paJcaiva mahAnarakA iti // 2 // TI-ratnaprabhApRthivyAM narakaprastarAstrayodaza vezmabhUmikAkalpAH / dvidvayunAH zeSAsu-zarkarAprabhAdiSu mahAtamaHprabhAparyavasAnAsu, trayodaza dvayanAH dvitIyasyAmekAdaza prastarAH, ekAdaza dvathUnAH tRtIyasyAM navaprastarAH, nava dvathUnAsturyavasudhAyAM sapta, sapta dvathUnAH paJcamyAM paJca, paJca dvayUnAH SaSThayAM trayaH, trayo dvayUnAH saptamyAmeka iti // kiyantaH punarekaikasyAM bhUmau narakA iti tatprasiddhayarthamAha-ratnaprabhAyAmityAdi / ratnaprabhAgAmAvalikApraviSTanarakANAM catvAri sahasrANi trayastriMzaduttaracatuHzatAdhikAni, prakIrNakAnAmekonatriMzallakSAH paJcanavatisahasrANi pazca zatAni saptapaSTacadhikAni, ubhaye'pyekIkRtAstriMzallakSA bhavanti prathamAyAm, zeSAsu paJcaviMzatirityAdi / zarkarAprabhAdiSu saptamyantAsu yathAkramametatparimANamAvedayati narakANAm, dvitIyasyAmAvalikApraviSTAnAM paiviMzatizatAni paJcanavatyadhikAni, prakIrNakAnAM caturviMzatilekSAH saptanavatisahasrANi zatatrayaM paJcottaram , ekatra pnycviNshtilekssaaH| tRtIyasyAmAvalikApraviSTAnAM catudaza zatAni paJcAzItyadhikAni, prakIrNakAnAM catudeza lakSAH sahasrANyaSTAnavatiH paJca zatAni paJcadazottarANi, ekatra paJcadaza lakSAH / caturthyAmAvalikApraviSTAnAM sapta zatAni saptottarANi, prakIrNakAnAM nava lakSAH sahasrANi navanavatiH dve zate trinavatyadhike, ekatra daza lakSAH / paJcamyAmAvalikApraviSTAnAM dve zate paJcaSaSTayadhike, prakIrNakAnAM dve lakSe navanavatisahasrANi sapta ca zatAni paJcatriMzadadhikAni, ekatra tisro lkssaaH| SaSTyAmAvalikApraviSTAnAM tripaSTiH, prakIrNakAnAM navanavatisahasrANi nava zatAni dvAtriMzadadhikAni, ekatra narakapaJcakonaikalakSAH / saptamyAMtu paJcaiva narakAH, prakIrNakA na santyeveti / atra ratnaprabhAta Arabhya ApapThyAH keci. bharakAH saGkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambhaparidhibhiH, kecidasaGkhyeyAnIti, saptamyAmapratiSThAnanarakendrako viSkambhAyAmaparidhibhirjambUdvIpatulyaH, kAlAdayastu catvAro'. saMkhyeyAni yojanasahasrANi viSkambhAyAmaparidhibhiH, sarve caite narakA bunnapradeze yojanasahasrabahalAH, madhye'pi yojanasahasrapramANazuSirabhAjaH, uparyapi saGkucitA yojanasahasramevamete narakAstAsu ratnaprabhAdibhUmiSu mahAtamaHprabhAparyavasAnAsu vyavasthitAH pRthivyAdivadanA 1 'narakAH' iti ghnttii-paatthH| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 237 dikAlasannivezinaH pRthupApavipAkabhAjAM satcAnAmAzrayAH vajrakuDayamayoH nityAndhatamasAzca veditavyAH / vizeSArthinA cAvalikApraviSTavRttavyasracaturasrayattAparijJAnAya devendranarakendrakaprakaraNamapekSaNIyamiti // 2 // kizcAnyat / sUtram-teSu nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanA vikriyAH // 3-3 // TI0-teSu vyAvarNitalakSaNeSu, narakeSu bhavA nArakAH / nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH, athavobhayamAkSipyate'nena narakAH nArakAca, teSu nityAzubhetyAdi sUtram, iha sUtre narakA nArakAzca ubhaye parigRhyante, prastAvAnnarakA lezyAdehavedanAvikriyAsambhavAnnArakAH, nityazabdo'bhIkSNavacano nityagrahasitAdivat, nityAzubhataralezyAdayo yeSu yeSAM vA te nityaashubhtrleshyaaprinnaamdehvednaavikriyaaH|| . bhA0-te narakA bhUmikrameNAdho'dho nirmaannto'shubhtraaH| azubhA ratnanarakanArakANAM prabhAyAm, tato'zubhatarAH zarkarAmabhAyAm, tato'pyazubhatarA svarUpara vAlukAprabhAyAm, ityevamAsaptamyAH // TI-te narakA ityAdi bhASyam / prAktanasUtranirUpitAH sarvanAmazabdenAtra gRhyante narakAH sImantakAdayo'pratiSThAnaparyantAH,ratnaprabhAdibhUkameNAdhonimoNataHsaMsthAnanivRttaH, azubhatarA bhayAnakAH, azubhA ratnaprabhAyAmadhastanISvazubhatarA azubhatamAzcetyAsamyAH / etada bhASyakAreNa sAmAnyato yuktameva vyAkhyAtam, na punarazubhagrahaNamasti sUtre, paJcAzubhataragrahaNaM tallezyAdibhiH sambaddham, ataHsAmAnyavyAkhyAnamidaM pratipattavyam, ekezeSanerdezAda vA siddham // samprati nityArthamAcaSTe bhA0-nityagrahaNaM gatijAtizarIrAGgopAGgakarmaniyamAdete lezyAyo mAvA narakagato narakaMjAtau ca nairantaryeNAbhavakSayodartanAd bhavanti, na ca kadAcedakSinimeSamAtramapi, naeN zubhA vA bhavantItyato nityA ucyante / ___TI-nityagrahaNaM gatijAti niyamAdeta leNyAdaya ityAdi / nityazabdopAnimatra narakagatinarakapaJcendriyajAtyorniyamAdazubhataralezyAdibhiH sambandhapratipAdanArtham, 'vajra kumbhamayAH' iti ka-pAThaH / 2 'teSu nArakA' iti gha-pustake nAsti / 3 'nArakA' iti ka-pAThaH / 4 'saptamyAm' iti g-ttii-paatthH| 5 'ekadezAnirdezAd', 'ekadezanirdezAd' iti k-kh-paatthH| 6 narakapaJcendiyajAtau' iti gha-pAThaH / 7 'na bhavanti zubhA' iti gh-paatthH| 8 ityucyante iti gh-paatthH| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tattvArthAdhigamasUtram [avyAyaH 3 etadeva vivRNoti-ete sUtropAttA lezyAdayo bhAvA nairantaryeNAvicchedena paunaHpunyenAbhavakSayAdudvartanakAlAvadhikA bhavanti, bhavakSaye hi sati te udvartante, antarAle nAsti jIvitakSaya ityAvedayati / nairantaryArtha punaH spaSTayati-locananimepapramitamapi kAlamazubhena nAsti teSAM viyogaH, kimu bahutarakamiti darzayati / athavaitAvantameva kAlamazubhAste lezyAdayaH syuridamapi nAstItyato nityAsta ucyante / nanvevaM vidhe nityazabdArthe'nupapannamAbhIkSya syAt , tirodhAnapUrvakaH prAdubhovaH punaH punarAbhIkSNyazabdArthaH, iha tu nairantaryaNa vyAkhyAtamA. bhavakSayAditi, ucyate-tAveva hi tirodhAnAvirbhAvau vizeSyete nairantaryeNa, tau hi nirvyavadhAnI bhavataH sarvakAlameva teSAm, atha 'tabhAvAvyayaM' (a0 5, mU030), nityalakSaNamapi sambaddhuM zakyate, na kazcidaparAdha iti / bhA0-ato'zubhataralezyAH / kApotalezyA ratnaprabhAyAm tatastIvratarasanAlayA klezAdhyavasAnA kApotA zarkarAprabhAyAm / tatastIvatara saGkezAdhyavasAnA kApotanIlA vAlukAprabhAyAm / tatastItratarasaGktazAdhyavasAnA nIlA paGkaprabhAyAm / tatastIvratarasaGklezAdhyavasAnA nIlakRSNA dhUmaprabhAyAm / tatastIvratarasaGklezAdhyavasAnA kRpyA tanaHprabhAyAm / tatastIvratarasaklezAdhyavasAnA kRSNaiva mahAtamaHprabhAyAmiti / / TI--ato'zubhataralezyA ityAdi / AdyAstisro'zubhalezyAstAH saptasvapi pRthivISu prakRSTatayA vibhajyante kramavaparItyena, teSAM hi mAnasapariNAmo lezyA, sa tIvastIvratarastIvratama ityazubhAbhibhUtatvAd bhavati, tatra prathamAyAM kApotA tIvrA, zarkarAprabhAyAM saiva tIvratarA, tIvratamA ca kApotA tIvA ca nIlA vAlukAprabhAyAma, paGkanabhAyAM nIlA tIvrataga, dhUmaprabhAyAM nIlA tIvratamA kRSNA ca tItrA, tamaHprabhAyAM kRSNA tIvratarA, mahAtamaHprabhAyAM kRSNaiva tiivrtmaa| apare manyante-nArakANAM paDapi . lezyAH sambhavanti, samyaktvapratipatteriti // bhA0-azubhatarapariNAmaH / bandhana-gati-saMsthAna-bheda-varNa-gandha-rasa-spa - gurulaghuzabdAkhyaH, dazavidho'zubhaH pudgalapariNAmaH, narakeSu nArakANAM pudgalapariNAmaH mapura- azubhatarazca / tiyargavamadhazca sarvato'nantena bhayAnakena nityo. ttamakena tamasA nityAndhakArAH zleSma-mUtra-purIpa-sroto-malasAdhara-vasA-meda-pUdhAnulepanatalAH / zmazAnamiva pUti-mAMsa-kezAsthi-carma dantanakhAstIrNabhUmayaH / zva-zRgAla-mArjAra nakula-sarpa-mUSika-hastyazva-go-mAnuSa zavakoSThAzubhataragandhAH / hA mAtaH! dhigahoM kaSTaM bata muJcataM dhAvata prasIda bhataH! mA vadhIH kRpaNakamityanuvandharuditastIbakaruNaiH dInaviklavairvilApairArtasvananinAdai. 1 'ataH' iti gha-pustake nAsti / 2 'adho'dhaH' ityadhiko gha-pAThaH / 3 'muJca tAvat dhAvata' iti gha-pAThaH / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 239 dInakRpaNakaruNairyAcitairvASpasanniruddhairnistanitairgADhavedanaiH kUjitaiH sntaapocchaasnishvaasairnuprtbhysvnaaH| ____TIla-azubhatarapariNAma ityaadi| sparza-rasa-gandha-varNa-zabda-saMsthAna-bheda-gati-banyAgurulaghupariNAmo dazadhA | sparzastAvad vRzcikadaMza-kapikacchU-murmurAGgArasadRzaH, raso'pi tatratyapudgalAnAM picu-manda-kozAtakIniryAsasamaH, gandho'pi zva-mAjora-zRgAla-hastyazva-kuthitamRtakagandhAtiriktatarAzubhapariNAmaH, varNo'pi gambhIralomaharpaNaH trAsakArI paramakRSNaH, zabdo'pi kharaparuSaniSThurapariNAmaH, saMsthAnaM narakAkRtiH nArakAkRtizca, ubhayamapyAlokyamAnamevodvegamupajanayati mahAzvabhravat pizAcAkRtivad vA, bhedapariNAmo'pi pudgalAnAmazubhaH zarIranarakakuDyAdibhyo vibhidyamAnAH pudgalAH varNasparzAdibhirazubhapariNAmA jAyante, tatazca duHkhahetavo bhavanti, gatinorakANAmaprazastavihAyogatinAmakodayAdazubhA bhavantyuSTapataGgAdivad, vandho'pi pudgalAnAM zarIrAdiSu saMzliSyatAmatyantAzubhatarapariNAmo bhavati, varNAdibhiH agurulaghupariNAmo'pyazubhaH, sarveSAM hi jIvAnAM zarIrANyAtmano na gurUNi nApi laghUnItyagurulaghupariNAmaH, sa caanisstto'nekvidhduHkhaashrytvaat| atra ca bhASyakAreNa sparzAdidazavidhapariNAme kiJcida darzitaM kiJcinna / tiryagUrvamadhazcetyAdinA varNapariNAmaH pratipAditaH, zva-zRgAla-mArjArAdinA gandhaH, hA mAta:! dhigaho kaSTamityAdinA zabdapariNAmaH / zeSAstu granthagauravabhItyA na pratipadamuktAH, etatsambandhitvAt tu vaktavyA iti // bhA0--azubhataradehAH / dehAH zarIrANi / azubhanAmapratyayAdazubhAnyanArakANAM zarI- GgopAGganirmANasaMsthAnasparzarasagandhavarNasvarANi huNDAni nilUrasvarUeM mAnaM ca nANDajazarIrAkRtIni / krUra karuNa-bIbhatsa pratibhayadarzanAni dAkhabhAjyazucIni ca teSu zarIrANi bhavanti / ato'zubhatarANi cAdho'dhaH / sapta dhanuSi trayo hastAH SaDaGgulamiti zarIrocchAyo nArakANAM ratnaprabhAyAm / dvirdviH zeSAsu / sthitivacotkRSTajaghanyato veditavyaH // ___TI0-azubhataradehA ityAdi / azubhanAmakarmodayapratyayAta sarvANyaGgopAGgAdIni tadeheSvazubhAni draSTavyAni,sarvAGgAvayavAnAMsvapramANeSvavyavasthAnAta,teSAM hi niyatameva huNDAni zarIrANi, utkhAtazepapicchapakSizarIrava vIbhatsAni / tAni ca teSAM dvividhAni zarIrANi bhavanti-bhavadhArakANyuttaravaikriyANi ca,tatra bhavadhArakaM jaghanyenAGgulAsaGkhyeyabhAgapramANaM prathamAyAm, anyAsu ca pRthivISu, utkarSeNa sapta dhanUMSi trayo hastAH paTTa cAGgulAnIti utsedhAgulamaGgIkRtyocyate / paramANvAdikrameNASTau yavamadhyAnyaGagulamekam, caturvizatyagulo hastaH, 1 'poSNaizca nizvA0' iti gha-pAThaH / 20tA veditavyA' iti gha-pAThaH / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH caturhastaM dhanuriti / atha zeSAsu kathaM bhUmiSvityata Aha--dvihniH zeSAsu / ratnaprabhAnAsta zarIrapramANaM dviguNaM dvitIyasyAM nArakazarIrapramANam / tadapi dviguNaM tRtIyasyAm / evaM yAvata saptamyAM paJca dhanuHzatAni pUrNAni / uttaravaikriyaM tu prathamAyAM jaghanyenAGgulasaGakhyeyabhAgapramitam, anyAsu ca, utkarNa paJcadaza dhaSi ardhatRtIyAzca ratnayaH prathamAyAm, etadeva dviguNaM dvitIyasyAm, evaM tAvat jJeyaM yAvat saptamyAM dhanuHsahasramiti / etaccAdhaHpramANe ratnaprabhAdiSu paryantavartiprataranArakANAmutkRSTaM draSTavyam, jaghanyamutkRSTaM vA prathamapratarAdibhedena sarvatra vaktavyam,sthitivat / yathA''yupaH sthitiH prathamapratarAdibhedena bhidyamAnA dazanavatisahasrAdinA ratnaprabhAyAM paryantapratare sAgaropamapramANA bhavatyevameva zarIrapramANamapi prathamapratA dibhedena jaghanyotkRSTAbhyAM bhettavyamityAvedayati / uktamidamatidezato bhASyakAreNAsti caitat, na tu mayA kacidArgeme dRSTaM pratarAdibhedena nArakANAM zarIrAvagAhanamiti // bhA0--aMzubhatarAzca vedanA bhavanti nrkessvdho'dhH| tadyathA--prathamAyAM uSNave danAH, dvitIyAyAmuSNavedanAzca, tIvratarAstIvratamAzcAtRtIyAyAnArakANAvadanA ma, uSNazIte caturthyAm , zItoSNe paJcamyAm, parayoH zItatarAH zItatamAzceti, tadyathA-prathamazaratkAle caramanidAghe vA pittaprakopAbhibhUtazarI rasya sarvato dIsAgnirAziparivRtasya vyatre nabhasi madhyAhne nivAte'tiraskRtAtapasya yAdRguSNajaM duHkhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTamuSNavedaneSu narakeSu bhavati / pauSamAghayozca mAsayostuSAraliptagAtrasya rAtrI hRdyakaracaraNAdharoSThadazanAyAsini pratisamayapravRddhe zItamArate niragnyAzrayaprAvaraNasya yAdRk zItasamudbhava duHkhamazubhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTaM zItavedaneSu narakeSu bhavati / yadi kiloSNavedanAnnarakAdutkSipya nArakaH sumahatyaGgArarAzAvuddIpte prakSipyeta sakila surzAtAM mRdumArutAM zItalacchAyAmiva prAptaH sukhamanupamaM vindyAt, nidrAM copalabheta, evaM kaSTataraM naarkmussnnmaacksste| tathA kila yadi zItavedanAnarakAdukSipya nArakaH kazcidAkAze mAghamAse nizi pravAte mahati tuSArarAzau prakSipyeta saidantazabdottamaprakampAyAsakare'pi tatsukhaM vindyAdanupamA nidrAM copalabheta, evaM kaSTataraM nArakazItaduHkhamAcakSate iti / / 1 kazabdaH ka-kha-pAThe nAsti / 2'zarIrANAM dviguNaM' iti ka-kha-pAThaH / 3 'pUrNAnIti' iti ga-pAThaH / 4 'pramANaM' iti ka-pAThaH / 5 AgamazabdenAtra mUlAgamaH, tena vRtyAdiSu etatsatve'pi na kSatiH, uttara tu pRthvIvara dveguNamiti spaSTameva / 6 'azubhataravedanAH' ityadhiko ga gha-pAThaH / 7 'tadyathA-uSNavedanAstIvAstIvratarAstIbatamAzca tRtIyAyAH' iti g-gh-paatthH| 8'zItAH zItatarAzceti' iti gha-pAThaH / 9'prakRSTamuSNa' iti ka-kha-pAThaH / .'tuSArabhina ' iti ka-pAThaH / 11 'sadanta' iti gha-pAThaH / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 241 azubhataravikriyAH / azubhatarAzca vikriyA narakeSu nArakANAM bhavanti, zubhaM kariSyAma ityazubhatarameva vikurvate / duHkhAbhihatamanasazca duHkhapratIkAra cikIrSavaH garIyasa eva te duHkhahetUna vikurvate iti||3|| TI-azubhatarAzca vedanA ityAdi bhASyam / prathamAyAM tIvroSNavedanA, dvitIyasyAM saiva tIvratarA, tRtIyasyAM tIvratamA, caturthyAmuSNavedanAkA bahavo nArakAH, zItavedanAkAstvalpe, tenobhayyapi vedanA tasyAm, paJcamyAM zItavedanAkA bahavaH stokAstUSNavedanAkAH, tatrApyubhayyeva vedanA, SaSThayAmatizItA, saptamyAM zItatameti // adhunAvedanAdvayasyApi kiJcit sAdharmyamaGgIkRtya dRSTAntadvayamupanyasyati asadbhAvaprajJApanayA, na punArakaH kenacidutkSeptumAnetuM ceha zakyate, prakRSTAzubhakarmAnubhAvAdeveti, na ca tatrAgnirasti pRthivIpariNAma evAsau kSetrasvabhAvAdanAdipariNAmalakSaNaH prakRSToSNatAnugataH santamasaMrUpaH sattvAnAM duHkhaheturiti // tadyathA prathamazaratkAla ityAdi bhASyameva sujJAnam // azubhataravikriyA ityAdi bhASyam, uttaravaikriyaM hi te zarIramAkalitaprayatnA api racayanto rUpavattecchayA kSetrakarmAnubhAvAd virUpataramAviSkurvate vidUSakavaditi // 3 // te ca nArakAstAsu bhUmiSu narakeSu vA / sUtram-parasparodIritaduHkhAH // 3-4 // bhA0-parasparodIritAni ca duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti / kSetrasvabhAvajAnitAcAzubhAt pudgalapariNAmAdityarthaH // TI0-mithyAdRSTayo bhavapratyayavibhaGgAnugatatvAdAlokya parasparamevAbhighAtAdibhirduHkhAni utpAdayanti, samyagdRSTayastu saMjJitvAdevAtmAnamanuzocanto'tItajanmAnAcArakAriNaM kSetrasvabhAvajanitAni duHkhAni sahamAnAH parairudIritavedanAH svAyuSaH kSayamudIkSante'tidu:khitAH na punaranyanArakANAM te samudIrayanti vedanAH, teSAM cAvadhijJAnaM na vibhaGga iti / na kevalaM parasparodIraNanirvRttAni teSAM duHkhAni kintu sahajAnyapi santItyata Aha-kSetrasvabhAvetyAdi / narakakSetrasyAyameva svabhAvo yad duHkhaatmktaa| nahi tatra kAcita sukhamAtrA samasti / yadapi hyupapAtAdihetukaM sukhamAcakSate tadapi bahutaraduHkhaparilIDhatvAdalpakAlasthAyitvAcca duHkhameva, ata evaMvidhakSetrAnubhAvanivertitapudgalapariNAmAca te duHkhamanubhavantItyarthaH / etadeva vacanaM vyAkhyAnayati sUtramapahAya 'azubhataravedanA' iti ga-pAThaH / 2 'svarUpaH' iti ka-pAThaH / 31 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH bhA0-tatra kSetrasvabhAvajanitaH pudgalapariNAmaH shiitaassnnkssutpipaasaadiH| zItoSNe vyAkhyAte / kSutpipAse vakSyAmaH / anuparatazuSkandhakSetrajA vedanA nopAdAnanevAgninA tIkSNena pratatakSudagninA dandahyamAnazarIrA anusamayamAhArayanti te sarvapudgalAnapyAstIvrayA ca nityAnuSaktayA pipAsa yA zuSkakaNThoSTatAlajihAH sarvoddhInapi pibeyuH, na ca tRpti samApnuyuste vaeyAtAmeva caiSAM kSuttRSNe ityevamAdIni kSetrapratyayAni // ....TI.-tatra kSetrasvabhAvajAnitetyAdi sugamam / punaH sUtraM parAmRzya sUtrArthAkhyAna karoti // bhA0-parasparAdIritAni ca / api coktam-'bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAm'(a01,sU022)iti / tatrArakepvavadhijJAnam azubhabhavahetukaMmithyAdarzanayogAcca vibhaGgajJAnaM bhavati / bhAvadoSopaghAtAta tuteSAM duHkhakAraNameva bhavati / tena hite sarvataH tiryagU madhazca dUrata evAjalaM duHkhahetUn pazyanti / yathA ca kAko lUkamahinakulaM cotpattyaiva baddhavairaM tathA parasparaM prati naarkaaH| yathA vA apUrvAn zuno dRSTvA zvAno nirdayaM krudhyantyanyo'nyaM praharanti ca, tathA teSAM nArakANAmavadhivi .... SayeNa dUrata evAnyo'nyamAlokya krodhastIvrAnuzayo jAyate, parasparodIritaM sta duranto bhavahetukaH / tataH prAgeva duHkhasamudghAtArtAH krodhA. duHkham gnyAdIpitamanasaH atarkitA iva zvAnaH samuddhatA vaikriyaM bhayAnaka rUpamAsthAya tatraiva pRthivIpariNAmajAni kSetrAnubhAvajanitAni cAyaHzUlazilA-muzala-mudgara-kunta-tomarAsi-pahiza-zakti-yodhana-khaDga-yaSTi-parazu-bhiNDi mAlAdInyAyudhAnyAdAya kara-caraNa-dazanaizvAnyo'nyamabhighnanti / tataH parasparAbhihatA vikRtAGgA nistananto gADhavedanAH sUnAghAtanapraviSTA iva mahiSazUkarorabhrAH sphuranto rudhirakardame'pi cessttnte| ityevamAdIni parasparodIritAni narakeSu nArakANAM duHkhAni bhavantIti // 4 // TI-parasparodIritAni cetyAdi / parasparodIraNAyAM kAraNaM darzayati-api co. ktaM-bhavapratyayo'vadhiArakadevAnAmiti mithyAdRzAM vimaGgajJAnamitareSAmavadhijJAnameva, zeSa sujJAnamatra bhASyamiti // 4 // evaM te paraspareNodIrayanti duHkham, vizeSeNa tusUtram-sakliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk catuthyAH // 3-5 // bhA-sakliSTAsurodIritaduHkhAzca nArakA bhavantIti / tisRSu bhUmiSu mAk cturyoH| 1.nitapudgala.' iti kha-gha-pAThaH / 2'tIkSNodarAminA' iti ga-pAThaH' 'tIkSNena pratatena kSuda0 ' iti tu gha-pAThaH / 3 'yena te' iti ga-pAThaH / 4 'pnuyurvardhayAtA' iti g-paatthH| 5 'zaktyayodhana' iti ka-pAThaH / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 sUtra 5] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam .TI.-cazabdaH parasparodIraNaM kSetrasvabhAvaM cAbhimukhIkaroti / prAk caturthyA iti maryAdA nAbhividhiriti / satiSTacittAstvazubhAnuvandhivAlatapokAmanijeropArjitadevajamAnaH svalpavibhavalAbhAdhmAtA janmAntarAnAlokinaH etAvatrailokye sukhmityvyvsitaaH| te ca bhavanavAsinAM prathama evAsuranAmni nikAye bhavanti, nAnyeSu, teSu nAmotkIrtanenApi raudratayA bhayamAdadhati kimuta darzanenetyAvedayati bhA0-tadyathA-ambAmbarISa-zyAma-zabala-rudroparudrakAla-mahAkAlAsyasipatravana-kumbhI-vAlukA-caitaraNI-khara-svara-mahAghoSAH paJcadaza paramAdhArmikA mithyAdRSTayaH pUrvajanmasu sakliSTakarmANaH pApAbhiratayaH AsurIM gatimanuprAptAH karmaklezajA ete tAcchIlyAnnArakANAM vedanAH samudIrayanti vicitrAbhirUpapatibhiH / tadyathA--taptAyorasapAyananiSTaptAyaHstambhAliGganakUdazAlmalyagrAropa __NAvatAraNAyodhanAbhighAtavAsIAratakSaNakSAratasatailAbhiSecaparamAdhAmika nAyaskumbhapAkAmbarISabhajanayantrapIDanAyAzUlazalAkAbhedana . krakacapATanAGgAradahanavAhanasUcIzADvalApakarSaNaistathA siMhavyAghra-dIpi-zva-zRgAla-vRka-koka-mArjAra-nakula-sarpa-vAyasa-gadhra-kAkolUka-zyenAdikhAdanaistathA tptvaalukaavtrnnaasiptrvnprveshnvaitrnnyvtaarnnprspryodhnaadibhiriti|| syAdetat kimarthamevaM te kurvantIti / atrocyate-pApakarmAbhirataya ityuktm| tadyathA-go-vRSabha-mahiSa-varAha-maSa-kukkuTa-vArtakalAvakAnmuSTimallAMzca yudhyamAnAna parasparaM cAbhighnataHpazyatAMrAgadveSAbhibhUtAnAM akuzalAnubandhipuNyAnAM narANAM parAprItisatpadyate tathA teSAmasurANAMnArakAstathA tAni kArayatAmanyonyaM ghnatazca pazyatAM parA prItirutpadyate / te hi duSTakandastithAbhUtAn dRSTvA'TahAsaM muzcanti, celotkSepAkSvoDitAsphoTitAvallitatalatAlenipAtAMzca kurvanti, mahatazca siMhanAdAna nadanti / tacca teSAM satyapi devatve satsu ca kAmikeSvanyeSu prItikAraNeSu mAyAnidAnamithyAdarzanazalyatIvrakaSAyopahatasyAnAlocitabhAvadoSasyApratyavaka syAkuzalAnubandhipuNyakarmaNo bAlatapasazca bhAvadoSAnukarSiNaH phalaM, yatsatsvapyanyeSu prItihetuSvazubhabhAvA eva prItihetavaH samutpadyante / ityevameprItikaraM nirantaraM sutInaM duHkhamanubhavatAM maraNamapi kAGkSatAM teSAM na vipattirakAle vidyate, karmanirdhAritAyuSAm / uktaM. hi-'aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhyayavarSAyuSo'napavAyuSaH' (a02, sU053) iti| naiva tatra zaraNaM vidyate, nApyapakramaNam / tataH karmavazAdeva dagdhapATitabhinnacchinnakSatAni ca teSAM sadya eva saMrohanti zarI 1.pAyinoniSTa ' iti k-paatthH| 2. tarjana' iti gh-paatthH| 3 'vatarAsipatra' iti ka-pAThaH / 'nipAtanAzca' iti ga-pAThaH, 'nipAtanAMzca' iti tu gha-pAThaH / 5 'mapratIkAram' iti g-ttii-paatthH| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 rANi daNDarAjirivAmbhasi // evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavantIti // 5 // TI0-ambAmbarISetyAdi bhASyam / ambAH, ambarIpAH, zyAmAH, zavalAH, rudrAH, uparudrAH, kAlAH, mahAkAlAH, asayaH, asipatravanAbhidhAnAH, kumbhInAmAnaH, vAlukAbhidhAnAH, vaitaraNIsaMjJAH, kharasvarAH, mahAghopAzceti ete paJcadazAsuranikAyAntaHpAtino devavizeSA eva paramAdhArmikA ucyante / adharmacAriNaH adhArmikAH / prakarSaparyantavartinaH adhAmikAH paramAdhArmikA iti / ete ca bhinnahetukaduHkhotpAdanAdevAvAptatAgvidhasaMjJAH samavagantavyAH, zeSa bhASyaM sujJAnameva prAyaH, evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti, parasparodIraNajanitAni kSetrasvabhAvotpannAni saGliSTAsurodIritAni vA''caturthyAH, caturthyAdiSu parasparodIritAni kSetrAnubhAvajanitAni ceti dvividhaanyeveti||5|| nArakAzcAnapavAyuSvAdanubaddhAtiviSamaduHkhAnumUlAlIDhamUrtayo nAkAle martumicchanto'pi hi niyante, pUrNe svAyupi pazcAdudvatiSyante, tat punaH svAyusteSAM kimityata AhasUtram-teSveka-tri-sapta-daza-saptadaza-drAviMzati-trayastriMzat sAgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH // 3-6 // TI0-'tAsu narakA' ityetAn narakAn sUtratrayAntaritAn bhaassykRdbhismbndhyti|| bhA0-teSu narakeSu nArakANAM parAH sthitayo bhavanti / tadyathA-ratnaprabhAyA. ____mekaM sAgaropamam / evaM trisAgaropamA, saptasAgaropamA, dazanArakANAM parA sthitiH ra sAgaropamA, saptadazasAgaropamA, dvAviMzatisAgaropamA, traya striMzatsAgaropamA iti / jaghanyA tu purastAdU vakSyate / 'nArakA. NAM ca dvitIyAdiSu' , 'daza varSasahasrANi prathamAyAm' (a04, sU043-44) iti|| TI-tepu-uktalakSaNeSu narakeSu ye sattvAH / sattvazabdaH prekSApUrvakAritayopAttaH anukampApradarzanArtham / sattvA varAkA iti, klezabhujo janAH sattvA iti loke'nukampAzabdenocyante / etAzcotkRSTAH sthitayo bhavanti, ratnaprabhAyAmekaM sAgaropamaM prakRSTA sthitiH sattvAnAma, evaM trisAgaropamA sthitirdvitIyasyAmityAdi sujJAnam / upamAnamupamA-sAdRzyaM sAgareNopamAH sAgaropamAH,bahutvapratipAdanArtha sAgaragrahaNam, ekA(ka) sAgaropamA(maM) pramANaM yasyAH sthiteHsaikasAgaropamA sthitirityevamanyatrApi yojyam / jaghanyA sthitiH puro vakSyate lAghavamupajIvatA''cAryeNa caturthe'dhyAye-'nArakANAMca dvitIyAdipu' 'daza varSasahasrANi prathamAyAm (sU0 43-44)iti, / ratnaprabhAyAmavarato daza varSasahasrANyAyupaH sthitiH, dvitIyAdiSu 1 nikAyAnAmupapAtinaH' iti ka-pAThaH / 2 . 0pamAH ' iti ka-kha-ga-pAThaH / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 6 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 245 SaTsveka-tri-sapta-daza-saptadaza-dvAviMzatisAgaropamA jaghanyA sthitirbhavati / iyaM casthitirjaghanyA utkRSTA vA sAmAnyenaikasyAM pRthivyAmuktA na prathamapratarAdibhedena,pratiprataraM sthitiparijJAnAya vizeSArthinA narakendrakAH samAlokanIyA iti / athaitAsu saptasu pRthivISu kimavizeSeNa sarve prANino narakAsravartinaH sarvAnutpadyante uta kecit kasyAzciditi, tathA ke vA kuto bhUmerudavRttAH santo bhavanti, kiM vA labhante samyagdarzanAdInAm ? ityata AhabhA0-tatrAsraveSu yathoktairnArakasaMvartanIyaiH karmabhirasaMjJinaH prathamAyAmutpa dyante / sarIsRpA dvayorAditaH prathamadvitIyayoH / evaM pakSiNasti. nArakANAmAMAHINI sRSu / siMhAH ctsRssu| uragAH paJcasu / striyaH SaTsu / matsyama nuSyAH sptsviti| na tu devA nArakA vA narakeSUpapattimApnuvanti / nahi teSAM badvArambhaparigrahAdayo narakagatinirvatakA hetavaH santi(a06,sU0 16) / nApyuddhavaM nArakA devessutpdynte| na hyeSAMsarAgasaMyamAdyo devagatinirvatakA hetavaH santi (a06,sU0 20) / udRttAstu tiryagyonau manuSyepu vA utpdynt| manudhyatvaM ca prApya kecit tIrthakaratvamapi prApnuyurAditastimRbhyaH, nirvANaM catasRbhyaH, saMyama paJcabhyaH, saMyamAsaMyama SaDbhyaH , samyagdarzanaM saptabhyo'pIti / _TI0-tatrAsraveSu yathoktairnArakasaMvartanIyarityAdi bhASyaM sujJAnam // adhastanISu SaTsvapi bhUmipu ratnaprabhAdivat kiM dvIpAdivinivezAH santi ? na santItyata Aha'bhA0-dvIpa-samudra-parvata-nadI-hada-taDAga-sarAMsi vA grAma-nagara-pattanAda ___ yovinivezA bAdarovanaspatikAyo vRkSa-tRNa-gulmAdiH dIndrinArakeSvasaMbhavinaH dAvana yAdayastiryagyonijA manuSyA devAzcaturnikAyA api na santi / __anyatra samudghAtopapAtavikriyAsamatikanarakapAlebhyaH / upapAtatastu devA ratnaprabhAyAmeva santi / nAnyAsu / gatistRtIyAM yAvat / ___TI0--dvIpasamudretyAdi bhASyaM sujJAnaM prAyaH / naite dvIpAdayaH santi sannivezA ratnaprabhAmapahAyAnyatreti, etasya vidherapavAdaH anyatra samudghAta ityAdi / samudghAtagatAH kevalinaH, aupapAtikA nArakA eva, tathA vaikriyalabdhisampannAH, sAGgatikAH pUrvajanmamitrAdayaH, narakapAlAH paramAdhArmikAH, ete sarve'pi dvitIyAdiSu bhUmiSu kadAcit kecita ka. cit saMbhaveyurapIti, upapAtamaGgIkRtya ratnaprabhAyAmeva devAH santi na zeSAsu, gamanamaGgIkRtya yAvat tRtIyAM tataH paraM na gacchantyeva, zaktau satyAmapi lokAnubhAvAdeveti / tathA anyamapi lokAnubhAvamAdarzayati prasaGgAt 5 'tatrAsravaiH' iti gha-pAThaH / 2 udvartitAstu' iti gha-pAThaH / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 bhA0-yacca vAyava Apo dhArayanti na ca viSvag gacchanti Apazca pRthivIM dhArayanti na ca praspandante / pRthivyazcApsu vilayaM na lokAnubhAvajAH bajAra gcchnti| tat tasyAnAdipAriNAmikasya nityasantaterlokavinipadAthoM vezasya lokasthitireva heturbhavati / TI0-yacca vAyava ityAdi / tanuvAtavalayamAkAzapratiSThamanAlambanaM dhanavAtavalayaM tribharti, dhanamArutavalayamapyApo dhatte, na ca tA Apo viSvag gacchanti,vizIryante sravantItyarthaH Apazca kaThinIbhUtAH satyaH pRthivIrdhArayanti na spandante, tAzca pRthivyo na tAsvapsu vilIyante, sa eSa sarvo'pyanAdipAriNAmikaH kramasanivezo nityasantatirdravyAstikanayAvalambanAt / tathA cAgamaH-"imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsatA asAsatA ? goyamA! siya sAsayA siya asAsayA, se keNaDeNaM bhaMte ! evaM vucai ? goyamA ! davvayAe sAsayA, vaNapajjavehiM gandhapajjavehiM rasapajavehiM phAsapajjavehi asAsayA, se eteNaM aTeNaM goyamA! evaM buccai" / asyAvasthAnasya lokAnubhAva eva hetu:-kAraNaM bhavatIti! bhA0-atrAha-uktaM bhavatA-'lokAkAze'vagAhaH' (a05, sU012), 'tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAt (a010, sU0 5) iti / tatra lokaH kaH katividho vA kiMsaMsthito veti ? / atrocyate-paJcAstikAyasamudAyo lokaH / TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdiH sUtrapAtanikAgranthaH / sUtrANyadhikRtyocyate, ukta bhavatA-'lokAkAze'vagAhaH' paJcame'dhyAye (mU012), tathA dazame (mU0 5) 'tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAditi, " evamanekasmin sUtre lokazabda uccaritaH, tatra ko lokaH katividho vA kiMsaMsthito veti ? ucyate-paJcAstikAyasamudAyo lokaH / dharmAdharmAkAzajIvapudgalAH paJcAstikAyAstatsamudAyo lokaH, AkAzamAdhAro bhavati, dharmAdayastvAdheyAH, AdhArAdheyamAvena yadavasthAnamanAdyamepAM sa lokaH, tathA cAgamaH"kimidaM bhaMte ! logetti paJcati? goyamA ! jIvA ceva ajIvA cev"| bhA0-te cAstikAyAH svatattvato vidhAnato lakSaNatazcoktA vakSyante ca / sa ca lokaH kSetravibhAgena trividhaH-adhastiryagUrva ceti / dharmA lokasya traividhyaM dharmAstikAyau lokavyavasthAhetU / tayoravagAhanavizeSAllokA nubhAvaniyamAt supratiSThakavajrAkRtirlokaH / adholoko gokaeNndharArdhAkRtiH // 1 iyaM bhadanta ! ratnaprabhA pRthvI ki zAzvato azAzvatI? gautama ! syAt zAzvatI syAt azAzvatI / tat kenA. thena bhadanta / evamucyate ? gautama ! dravyArthatayA zAzvatI. varNaparyavairgandhAryavai rasaparyaveH sparzaparyavairazAzvatI. tadetArthena gautama ! evmucyte| 2 kimayaM bhadanta ! loka iti procyate? gautama ! jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / 3 gUrvazceti' iti gha ttii-paatthH| 4'lokahetU' iti k-g-paatthH| 5 kandharAkRtiH iti k-khpaatthH| 'kandhArAdharArdhAkRtiH' iti tu ga-pAThaH / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 6] . svobhASya-TIkAlaGkRtam 247 . TI--te cAstikAyA ityAdi / asti ca te kAyAzcAstikAyAH, pravAhanityatAmastizabdaH pratipAdayati, na kUTasthanityatAm, kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamiti paJcame vakSyate, svatattvataH-svarUpataH-aupazamikAdibhAvataH svatattvo jIvaH / vidhAnataH-saMsArimuktAdibhedataH, lakSaNataH-upayogo lakSaNamityevaM jIvAstikAyo'bhihitaH, zeSAca kacit prasaGgenetyata uktAH, paJcame punaH pratipadameva vakSyante dharmAstikAyAdayaH svatattvavidhAnalakSaNairiti // sa caivaMvidhalakSaNaH lokaH kSetravibhAgena trividhaH adhastiryagUca ceti / kSetravibhAgo viziSTamaryAdAvyavacchinnaH, tadyathA-samatalAd bhUbhAgAdadho'vagAhya nava yojanazatAni ratnaprabhAvyavasthitoparitanAdhastanakSullakAtarArabdhaH saptamadharAyAH parato yAvat SoDaza yojanAni tAvadadholokaH, tiryaglokastu tebhya eva kSullakAtarebhya Arabdho'STAdazayojanazatAnyUddhamAruhya yAvajjyotirlokoparitanatalastAvad bhavati, jyotirlokoparitanatalArayo yAvadUvaM siddhakSetrAdupari yojanamekaM tAvadR loka iti // adhunA lokasaMsthAnavyAkhyAnAyAha-dharmAdharmAstikAyAvityAdi / dharmAdharmadravye hi vakSyamANe samantato lokasannivezamaryAdAvyavasthAyAH kAraNabhUte, yAvatyAkAze'vagADhe yathAvasthite tathA tadavagAhanavazAllokasanivezaH / nanu kvacit pRthunI kacit tanuke kacit pradezavRddhiparihANiyAyinI kena sannivezaM grAhite ityAha-lokAnubhAvaniyamAt / lokAnubhAvo hi mahAnubhAvazcitrAnekazaktigarbho'nAdipAriNAmikasvabhAvavizepastatkRtAdeva niyamAt tathAsaMsthAne te dravye nezvarAdIcchAviracite, ityevaM dharmAdharmadvayavyavasthAnakRto lokasannivezaH / sa ca supratiSThakavajrAkRtiH supratiSThakavajrayoriva saMsthAna-AkRtiryasyAsau supratiSThakavajrAkRtirlokaH, supratiSThaka:zarayantrakaM yatra vyavasthApya vAsAMsi dhUpyante, tat kila bahanuharati lokasannivezasya, vaz2amapi zakrAyudhaM tadapi bahusadRzamAcakSate pravacanavidaH, lokasaMsthAnasya sphuTataraH sannivezo'munava suriNA prakaraNAntare (prazama0 gA0 210-211 ) abhihitastadyathA "jIvAjIvau dravyamiti Savidha bhavati lokapuruSo'yam / vaizAkhasthAnasthaH puruSa iva kaTisthakarayugmaH / / AryA tatrAdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayantyadholokam / / sthAlamiva tiryaglokamUrdhvamatha mallakasamudgam // " // evaM samudAyasannivezamAkhyAyAdhunA pratyekamadhovibhAgAdisannivezAbhidhitsayA Ahaadholoko gokandharArdhAkRtiH / gogrIvAyAstvadharamardhamupariSTAt saGkSiptamadhastAt kramavRddhyA vizAlaM vizAlataraM ca bhavati tadvadadholokasannivezaH , upari tanuko'dhastu vizAlo vizAlatarazceti / etadarthasamarthanAyAha 1'siddhikSetrAt ' iti k-kh-paatthH| 2'tadA' iti ga-pAThaH / 3 te tu' iti ga-pAThaH / 4 'kena thA' iti g-paatthH| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tattvArthAdhigamasUtram / [ adhyAyaH 3 bhA0-uktaM hyetad / bhUmayaH saptAdho'dhaH pRthutarAichannAticchatrasaMsthitAH tiryagloka- (a03, sU01) iti tA yathoktAH / tiryagloko jhllyaaNkRtiH| prastAvanA Uloko mRdaGgAkRtiriti / tatra tiryaglokaprasiddhayarthamida mAkRtimAtramucyate // 6 // TI0-uktaM hyetadityAdinA / yathoktaM yathAsannivezaM yathApramANaM cAdholoka iti| jhllyaaNkRtistiyaalokH| jhallarI sarvatra samatalA tulyaviSkambhAyAmA vAdinavizeSastadvat tiryaglokasannivezaH, sa ca viSkambhAyAmAbhyAM rajjupramANo jambUdvIpamerurucakamadhya iti / mRdaGgAkRti loka iti // mRdaGgo cAdinavizeSa upariSTAdadhazca saMkSipto madhye pRthustadvadUrvalokaH, UrvAdhaH kizcidUnasaptarajjuko brahmalokA'dhovyavasthitakRSNarAjimadhyagalo. kAntikadevanivAsariSThavimAnaprastAramadhyastiryakpaJcarajjupramANo brahmalokapradeze'nyatra predezahAnyA aniyatapramANa iti / tatra ca tritaye'dholokaH prAgAkhyAtaH,adhunA tiryagloka prasiddhayarthamimAkRtimAtramucyate, evaMvidhastiryagloka ityasyArthasya pratItaye sarvamidaM A adhyAyaparisamApteH pratAyate, saMsthAnamAtraM , mAtrazabdaH saMkSepAbhidhAnArthaH kenacilezoddezena na punarvistareNeti, vistaratastu dvIpasAgaraprajJaptyAdibhyo'dhigantavya ityAvedayati // 6 // sUtram-jambUdIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 3-7 // bhA0-jambUddhIpAdayo dIpA lavaNAdayazca samudrAH / zubhadvIpasamudra - nAmAna iti / yAvanti loke zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH / zubhAnyeva vA nAmAnyeSAmiti te shubhnaamaanH| dvIpAdanantaraH smudrH| samudrAdanantaro dvIpaH // TI-jambUdvIpAdayo dIpA ityAdi bhASyam / jambUdvIpa *iti saMjJAsaMjisamyandho'trAnAdiH, puruSapravAhAnAditvAta, jambUtarozca sarvadA sattvAta lokasannivezasya ca na kadAcidanIdRzatvAt, sa ca zabdArthasambandhaH puruSAntaravyavasthApyo'nAdiprayAharUpo'pi vyavahArakSamatayA saniyujyata iti / jambUdvIpAdayo dvIpAH lavaNAdayaH samudrA ityAdizabdasya pratyekamabhisambandhamApAdayati / zubhanAmAna ityanena viziSTAmeva saMjJA dvIpasamudrANa pratipAdayati, zubhAni ca tAni nAmAni ceti zubhanAmAni prazastAbhidhAnAnItyarthaH / zubhanAmAni yeSAM te zubhanAmAnaH, etadeva spaSTayati-yAvanti loke zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH / kiyanti punastAni ? asaGkhyeyAni loke shubhnaamaaniiti| tacAsaGkhyeyakaM viziSTameva parigRhyate, tadyathA-asaGkhyeyakhaNDavAlAprabhUtAsaGkhyeyavarSakoTyuddhArakAlasUkSmapalyopamaprapaJcaniSpannArdhatRtIyasAgaropamoddhArasamayarAzipramANatulyA dvIpasamudrAH / zubhAnyeva vA nAmAnyeSAmiti etAvadavigAnenAvadhAryate, zubhAni hi sarveSAM dvIpasamudrANAM 1'brahmahAnyA' iti kha-pAThaH / vyavasthA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 249 nAmAni, nAzubhAnyapIti, asmin pakSe saGkhyonneyA / dvIpAdanantaraH samudraH samudrAdanantaro dvIpaH ityanenaitat kathayati-nAsaGkhyeyasakaladvIpaparisamAptau jAtAyAM pazcAllavaNAdayaH samudrAH, kintu prAk tAvad dvIpaH pazcAt samudro'nantaraH punIpaH punaH samudra ityevamAsvayambhUramaNasamudrAditi // etadeva vivRNoti yathAsaGkhyamityAdinA bhASyeNa bhA0-yathAsaGkhyam / tadyapA-jambUdvIpo dvIpaHlavaApasamudra NodaH samudraH / dhAtakIkhaNDo dIpaH / kAlodaH smudrH| nAmAni puSkaravaro dvIpaH / puSkarodaH samudraH / varuNavaro dvIpaH / varuNodaH sanudraH / kSIravaro dIpaH / kSIrodaH smudrH| ghRtavaro dvIpaH / ghRtodaH samudraH / ikSuvaro dvIpaH / ikSuvarodaH samudraH / nandIzvaro dvIpaH / nandIzvarodaH samudraH / aruNavaro dvIpaH / aruNavarodaH samudraH / ityevamasaGkhyayA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditavyA iti // 7 // ____TI0-lavaNoda iti, "saMjJAyAmuttarapadasya " ( paribhASe ) iti vacanAdudabhAvaH, zeSa sujJAnam / paryante upasaMharati, na khalu zakyante nAmagrAhamAkhyAtumasaGkhyeyatvAdata evaMprakArA dvIpAH samudrAzcAsaMkhyeyAH svayambhUramaNasamudraparyantA veditavyAH / sarva caitajjambUdvIpAdisamudradvIpavalayajAlamasyAmeva ratnaprabhApRthivyAmavasthitamavaseyam, etAvAMca tiryaglokaH na tataH param, adholokAdivibhAgataceha loko'padizyate sAkalyena sarvajJajJAnavipayatvAt / sarvaM hi jJeyaM jJAtavyaM sarvajJenopadeSTavyaM ca caritropayogi zraddhAnalakSaNasamyagdarzanaviSayatayA ca niravazepaM muktimArgAGgatayA, tathAtizayajJAnavibhUtilAJchitatvAJca savotIndriyANAM padAthAnAM supratyayitapuruSapratyakSekSitajanapadavyavahArapratipattivat sarva suzraddhAnamityavetya muktasaMzayaM pratipattavyam, jyotipanimittagaNitazAstrANAM sarvajJalAJchanatvAt dhyAnaprakriyAyAM ca lokasannivezavizepajIvotpAdAdicintanamupadiSTamato yadabhidadhate bAlizAH kutakepaTaprasAraNapaTavo baTavaH, klezAdiprahANopAyopadezavahirbhUto dvIpasamudrAdisanivezopadezo mumukSoranupadezA( zyaH a )yujyamAnatvAt, tadapAstamavasAtavyamiti // 7 // ete cAnantarasUtranirdiSTA dvIpAH samudrAzca sarve'pisUtram--dvirdiviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 3-8 // bhA0-sarve caite dvIpasamudrA yathAkramamAdito dviiirvaSkambhAH tatyAnapUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH prtyetvyaaH| tadyathATI-sarve caita ityAdi bhASyam / jambUdvIpAdayo dvIpAH svayambhUramaNasamudrapayantA yena krameNa vyavasthitA nirdiSTA vA tena krameNa, AditaH prabhRti lavaNasamudraprabhRti, dviguNaviSkambhA bhavanti / viSkambho-vyAso vistAraH tatkramAnusAritayaiva pUrvapUrvaparikSe. 1 kSIravarodaH' iti gha-TI-pAThaH / 2 'nandIzvaravarodaH' iti gha-pATaH / dvIpasamadra 32 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH piNo valayAkRtayazca pratyetavyAH // nanu cAnitimevedaM dviDhiviSkambhA iti, sati maulaviSkambhe nitisvarUpe yujyata etacchepANAM, dviguNa ityatra tu sa eva na nirUpita ityatrA zaGkamAna Aha bhA0-yojanazatasahasraM viSkambho jambUdvIpasya vakSyate (suu09)|tdvigunn lavaNajalasamudrasya, lavaNajalasamudraviSkambhAda dviguNo dhAtakIkhaNDadvIpasya,itye. vamAsvayambhUramaNasamudrAditi // pUrvapUrvaparikSepiNaH / sarve pUrvapUrvaparikSepiNaH pratyetavyAH / jambUdvIpo lavaNasamudreNa parikSiptaH / lavaNajalasamudro dhAtakIkhaNDadvIpena parikSiptaH / dhAtakIkhaNDadvIpaH kAlodasamudreNa parikSiptaH / kAlodasamudraH puSkaravaradvIpArdhana prikssiptH| puSkaravarachIpArdhamAnuSottareNa parvatena prikssiptm| puSkaravaradvIpaH puSkaravarodena samudreNa parikSiptaH / evamAsvayambhUramaNAt samudrAditi // vlyaakRtyH| sarve ca te valayAkRtayaH saha mAnuSottareNeti // 8 // TI0-yojanazatasahasraM jambUdvIpaviSkambho vakSyate anantarAgAmini sUtre / zeSeSu lavaNajalAdipu dviguNadviguNa iti pUrva pUrva uttaraNottareNa parikSipto-veSTitastacchIleneti, etaccAniSTavinivezavyAvRttyarthaM vacanam, tiyagevaM vyavasthitA ityarthaH / valayasyevAkRtiH-saMsthAna yeSAM lavaNajalAdInAM te valayAkRtayaH, caturasrAdinivRttyartha cedamavagatavyam, zepaM sujJAnameva bhASyamityato na viviyata iti // 8 // valayAkRtayo dvIpA ityanantarasUtre'bhihitam, ato jambUdvIpasyApi dvIpatyAd valayAka tiprasaktistadapavAdAyedamucyate sUtram--tanmadhye merunAbhitto yojanazatasahasra viSkambho jambUdvIpaH // 3-2 // . TI-jamvRtarupradhAnatyAjjambUdvIpaH / bhA0-teSAM dvIpasamudrANAM madhye tnmdhye| merunAbhiH, merurasya nAbhyAmiti __ merurvA'sya nAbhiriti merunAbhiH / mekarasya madhye ityarthaH / - sarvadIpasamudrAbhyantaro vRttaH kulAlacakrAkRtiryojanazatasa hasraviSkambho jambUdvIpaH, vRttagrahaNaM niyamArtham / TI.-teSAmityAdi bhASyam / anena viziSTasamAsapratipatti darzayati / teSAmasaGkhyeyAnAmuktalakSaNAnAM dvIpasamudrANAM madhye tanmadhye iti, madhyamatra naizcayika, na vyAvahArikamiti / anye'pi jambUdvIpAH santyato vizeSaNamAha-merunAbhiriti / nAbhiriva nAbhiH, jamva 1 yojana - 4000 krozAH / 2 'puSkaradvIpArdha' iti gh-paatthH| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stra 9 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 251 yathA zarIramadhye nAbhiravayavo'GginAM bhavatyevamasau merjambUdvIpasya madhye vyavasthita iti merunaabhirucyte| kaNThekAlavada gamakatvAt samAsaH / vyadhikaraNabahuvrIhibhItyA vAkyAntareNAhameruvA'sya nAbhiriti merunAbhiH, nAbhizabdo madhyavacana iti darzayati, merurasya madhye ityarthaH / vRtta ityanena prataravRttAkhyAnaM karoti, tatpradarzanArthaM ca kulAlacakrAkRtirityAha / bhA0--lavaNAdayo valayavRttAH, jambUdvIpastu prataravRtta iti yathA gamyeta, valayAkRtibhizcaturasravyasrayorapi parikSepo vidyate tathA ca marusvarUpam mA bhUditi // merurapi kAJcanasthAlanAbhiriva vRtto yojanasahasramadho dharaNitalamavagADhaH navanavatyucchritaH dazAdho vistRtaH sahasramuparIti / trikANDastrilokapravibhaktamUrtizcaturbhirvanairbhadrazAla nandana saumanasapANDakaiH parivRtaH / tatra zuddhapRthivyupalavajrazarkarAbahulaM yojanasahasrame prathama kANDam / dvitIyaM triSaSTisahasrANi rajatajAtarUpAGkasphaTikabahulam / tRtIyaM SatriMzat sahasrANi jAmbUnadvahulam / vaiDUryabahulA'sya cUlikA catvAriMzada yojanAnyucchAyeNa mUle dvAdaza viSkambheNa madhye'STAvupari catvArIti / mUle vala. paparikSapi bhadrazAlavanam / bhadrazAlavanAt paJca yojanazatAnyAruhya tAvatpratikrAntivistRtaM nandanam / tato'rdhatriSaSTisahasrANyAruhya paJcayojanazatapratikAntivistRtameva saumanasam / tato'pi SatriMzat sahasrANyAruhya caturnavaticatuHzatapratikrAntivistRtaM pANDukavanamiti / nandanasaumanasAbhyAmekAdazaikAdaza sahasrANyAruhya pradezaparihANirviSkambhasyeti // 9 // TI.-.--lavaNAdyo vlyvRttaaH| ayaM punaH kulAlacakravat prataravRtta iti niyama ApAghate, yojaneyattAbhidhAnaM tacchepaviSkambhaprasiddhayartham,na valayAkRtinA lavaNajaladhinA parikSipta iti vRttatA'vagamyate yasmAd valayAkRtibhizcaturasravyasrayorapi parikSepo vidyata iti prekSApUrvakAritayA ca meruvizeSaNatayopAttastatsvarUpamapyAkhyAsyAmItyata Aha-merurapi kAJcanasthAlanAbhiriva vRttaH, kAJcanasthAlaM-kAJcanapAtrI tanmadhye nAbhistadvad vRttaH, adhastAd yojanasahasraM praviSTaH navanavatisahasrANi dRzyocchAyaH, yadadRzyaM sahasraM bhUmau tat sarvatra viSkambhAyAmAbhyAM daza sahasrANi, upari sahasraM yatra cUlikodgamaH / kANDaM vizipramANAnugato vicchedaH / trikANDaH trilokaspRka cturbhirvnairbhdrshaalaabhirvessttitH| tatra ca yad bhUmAvaragADhaM pRthivyAdivizeSaNaM yojanasahasrapramANaM tadekaM kANDama, bhUparitalArabdhaM dvitIyaM triSaSTiyojanasahasrANi rajatAdivizeSaNaM, tRtIyaM tadupari SaTtriMzat sahasrANi jambUnadabahulaM,tatastadupari vaihayavahulA cUlikA'sya catvAriMzadyojanocA, udgamapradeza viSkambhAyAmAbhyAM dvAdaza yojanAni, madhye'STau upari catvAri / bhUmau vyavasthitaM bhadrazAlavanaM valayAkRti,bhadrazAlavanabhUmeH paJca yojanazatAnyAruhyopari Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 prathamamekhalAyAM tAvatpratikrAntivistRtaM tAvatI cAsau pratikrAntizca tAvatpratikrAntiH, vistAraH paJcayojanazatapramANa eva, tAvatpratikrAntyA vistRtamevaMprakAreNa vistIrNamityarthaH / taJca dvitIyaM vanaM nandanaM nAma / tato'triSaSTItyAdi / tripaSTisahasrasaGkhyApUraNasya yojanasahasrArdhena yuktA saGakhyAtripaSTirucyate / atra paJca yojanazatAni dvitIyakANDapramANAdAkSiptAni nandanavanenetyato'dhatripaSTisahasrANyAruhyopari / paJcayojanazatavistINameva dvitIyamekhalAyAM saumanasaM vanaM tRtIyaM bhavati / tato'pyupari SatriMzat sahasrANyAruhya caturnavatyuttaraizcaturbhiryojanazatairvistIrNa pANDukaM nAma vanaM meroH zirasi turyamavaseyam / ayaM ca merugirine sarvatra samapramANapravRddhaH , kintu pradezaparihANyA parihIyamAnaH pravRddha iti / tad darzayati-nandanasaumanasAbhyAmityAdi / nandanAdUrdhva sAmanasAcAdhaH kila madhya ekAdazaikAdaza yojanasahasrANyAruhya yojanasahasraM parihIyate viSkambhasyeti, UrdhvaM saumanasAnandanavanAccAdho na sUriNA parihANiruktA / pradezaparihANigrahaNamaGgulAdipra(siddhayarthamaGgulAdi)pvapyayameva parihANi vidhiriti / epA ca parihANirAcAryoktA na manAgapi gaNitaprakriyayA saGgacchate , yataH saumanasavane'ntarviSkambhaH sahasratraya zatadvayaM dvisaptatyadhikamaSTau caikAdazabhAgAH , bahirviSkambhaH punaH saMhasracatuSTayaM zatadvayaM ca dvisaptatyadhikamaSTau caikAdazabhAgA yojanasya / tatrAcAryoktaparihANyA naiko'pi viSkambha Agacchati, na caitAvatyA cA ( satyAvA ) game'dhItatvAcchraGgagrAhikayeti / gaNitazAstravido hi parihANimanyathA varNayantyAnusAriNaH / meroryojanAnya'rdhvamekA lakSA, tatrAdho bhUmAvadRzya yojanasahasramapacayarahitaM,sarvatra ca vRttaviSkambho yojanasahasrANi daza,yad dRzyaM tatra parihANiH,bhadrazAlavanAdadhvaM paJca yojanazatAnyAruhya sarvatazca paJcayojanazatAnyantaH pravizya nandanavanaM bhavati / tatra vane merorantarbahirvA kIdRgu viSkambha iti,tatredaM karma trairAzikabhaGgayA- yadi yojanamekamAruhyopari vRttakSetre'pacayaH sarvatraikAdazabhAgo yojanasya tataH paJca yojanazatAnyAruhya ko'pacayaH syAt / labdhaM paJcacatvAriMzana yojanAni paJca caikAdazabhAgA yojanasya,etadadhastanavRttadazasahasraviSkambhAdapAsya zeSamupari viSkambho nandanavane bahilebhyata iti, sa cAyam-nava sahasrANi nava zatAni catuHpaJcAzadadhikAni paT caikAdazabhAgAH yojanasya / asmAcca bahiviSkambhAt sarvato nandanavanacakravAlaviSkambhaM paJcazatikaM dviguNamapAsyAntarviSkambho'yaM nanda navana eva bhavati-aSTo sahasrANi nava zatAni catuHpaJcAzadadhikAni paTa caikaadshbhaagaaH| idAnIM nandanavanAdupari yojanasahasrANyardhatripaSTirA(mA)ruhya ko meruviSkambho bahirbhavati ? atrApi tadeva kama, yadi yojanamAruhya vRttaviSkambhe sarvato'pacayo yojanasyaikAdazabhAgastata adyArdhatripaSTiH(pTiM)yojanasahasrANi ko'pacayo bhavediti? labdhaM paJca sahasrANi paT zatAnyekAzItyadhi 1 'cAdhodho na' iti ka-pAThaH / 2 'pratyayayA' iti k-paatthH| 3 32726 / 4 4272,5 / 5 45 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 10 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 253 kAni nava caikAdazabhAgA yojanasya / etannandanavanAntarviSkambhAdapAsya zeSamupari saumanase'ntarviSkambho labhyate / sa cAyam trINi sahasrANi zatadvayaM ca dvisaptatyadhikamaSTau caikAdazabhAgA yojnsyeti| asminneva saumanasAntarviSkambhe saumanasavanacakravAlaviSkambhaM paJca[viMzatikaM dviguNaM nidhAya bahirviSkambho labhyate, sa cAyam catvAri sahasrANi dve zate dvAtarasaptatyadhike aSTau caikAdazabhAgA iti / idAnIM saumanasavanAdAruhyopari patriMzadyojanasahasrANi pANDakavanaM bhavati / tasya ca viSkambho yojanasahasram, saumanasavanAda yojanamAruhya ko'pacayo bhavatIti nAbhihitaH / sa cAyamapacayo gaNitadharmaNa bhavati-yadi yojanamekamAruhya yojanasya paNNavatitrizatabhAgAH paJcaviMzatikSayaH (1)sarvatastataH patriMzana yojanasahasrANyAkhyA ko'pacayo bhavediti ? labdhaM saMhasratrayaM zatadvayaM ca dvayuttarasaptatyadhikaM yojanaikAdazabhAgAdhASTau / etat saumanasavanAbhyantaraviSkambhAdapAsyaM syAt, zeSamupari pANDukavanasya vRttavikambho yojanasahasramiti // 9 // sa evaMvidho jambUdvIpaH saptakSetrAtmako boddhavyaH / tAni cAmUnisUtram-tatra bharata-haimavata-hari-videha-ramyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 3-10 // bhA0-tatra jambUdvIpe bhairatahaimavataharayo videhAH ramyakabharatAdikSetrasva deNyavatamarAvatamiti vaMzAHkSetrANi bhavanti / bharatasyottarataH haimavatam / haimavatasyottarataH harayaH / ityevaM shessaaH| vaMzA varSA vAsyA iti caiSAM guNataH paryAyanAmAni bhavanti / .... TI-tatra jambUdvIpa ityAdi bhASyam / tatroktalakSaNe, jambUdvIpa ityanenaitad darzayatina dvIpAntarANyetAni bharatAdIni, kintu jambUdvIpasyaivaikasya viziSTAvadhikA vibhAgA iti, jagataH sthiteranAditvAt saMjJAmAtram bharatadevanivAsasambandhAd vA bharataM bhArataM vA, himavato'bhavatvAda haimavatam, harayo videhAzca paJcAlatulyAH, ramyakamiti saMjJAyAM kan, hairaNyavata haraNyavatadeva nivAsasambandhAt, tathairAvatamapIti / evamete sapta vaMzA varSAH kSetrANItyanAtaratvaM darzayati / / adhunA viziSTakramasannivezapradarzanAbhidhitsayA Aha-bharatasyottarato haimavatamityAdi gatArtha prAyaH / vaMzAdIni guNataH paryAyanAmAni bhavantIti / vaMzAH kila parvavanto bhavanti tadvat parvabhAgavibhajanAd vaMzA evAmI bharatAdayaH, varSasannidhAnAcca varSAH, manujAdinivAsAcca vaasyaaH| 1 327266 / 2 42726 / 3 32726 / 4 bharata haimavataM harayo' iti gha-pAThaH / rUpam Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH bhA0-sarveSAM caiSAM vyavahAranayApekSAdAdityakRtAd diganiyamAduttarata merurbhavati / ___TI-sarveSAmityAdi bhASyam / sarvakSetrANAM caiSAM bharatAdInAmairAvataparyantAnAM jyavahAranayApekSAdAdityakRtAd diganiyamAduttarato merurbhavati / vyavahAro hi saGgrItAnAM padArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM, lokaprasiddhavyavahAratatparatvAt, na khalu nizcayamavalambate, sarvavyavahArocchedaprasaGgAt / tathA cAha-"asatyopAdhi yat satyaM, tadvacchabdanivandhanam" iti zuklA balAkA kRSNo bhramara ityevamAdiprasiddhivazavyavasthitameva vastu pratijAnIte'stIti / tamevaMvidhavyavahAranayamapekSate yo digniyamaH savitagatijanitastasmAd digniyamAt sarveSAmuttarato merudakSiNatazca lavaNajalanidhiriti / na punazcayikadigvyavasthAsamAsAdanenedamucyate, kintu yasmin kSetre yatrAditya udeti sA dik prAcI, yasyAmastameti so''zA pratIcI, karkaTakAdirAzIn dhanurdharAntAn yatra vyavasthitazcarati krameNa sA dakSiNA, tathA makarAdIna mithunAntAn yatra sthitazcarati sottarA digiti,tathA'ntarAladizi(zaH) etatsaMyogAdvAcyAH / tathordhvamadhazca / savitrapekSaiva dig vyavahniyata iti vyAvahArikI sarveSAM dina bhavati / kathaM punarvyavahAramAtrameveda nirapekSamiti ? / ucyate yato'smAkaM yatrAditya udeti sA prAcI, saiva ca pUrvavidehakAnAM pratIcI, tatrAdityasyAstamitatvAd, vipratiSiddhaM cedam, evamanyAsvapi yojyam, tasmAd vyavahAramAtramidaM, na nizcaya iti / atha naizvayikI dik kathaM pratipattavyetyata Aha zazikAgo bhA0-lokamadhyAvasthitaM tvaSTapradezaM rucakaM digniyamaheta kSayA vyavasthA pratItya yathAsambhavaM bhavatIti // 10 // __TI0-lokamadhyAvasthitamityAdi / tiryaglokamadhyAvasthitaH samatalabhUbhAgamerujyavasthito viyatpradezASTakanirmANo rucakazcaturasrAkRtiH / sa kila dizAmaindrayAdInAM vidiza cAneyAdInAM prabhavaH, tatra dizo dvipradezAdikAH pradezadvayottaravRddhayA vardhamAnA mahAzakaToddhisaMsthAnAH sAdikA vigataparyavasAnA nabhodezairanantairviziSTAkRtilabdhavyavasthAnairjanitasvarUpAzcatasraH, vidizastu muktAvalIsannibhA ekaikAkAzadezaracanAhitasvarUpAH sAdikAzcAparyavasitAthAnantapradezAzvatasra eva,upariSTAttAneva caturaH pradezAnavadhIkRtyoparisthitacatuHpradezAdikA nuttarA vimalA nAma digbhavati, tathA'dhastAt tmo'bhidhaanaa'dhstnaakaashprdeshctussttyprvheti| etAzcAnAdikAlasannivezinyastathA'nAdikAlaprasiddhanAmAno nizcayanayAvalambanAt pratipatavyAH / na tadaGgIkaraNenottarato merurucyata iti / atastamevaMvidhaM rucakaM digniyamahetu pratItya yathAsambhavaM-yena prakAreNa yasyAH sambhavo dvipradezAdikena dvayuttarAdinA ekapradezAdinA cAnuttareNa tathA catuHpradezAdinA'nuttareNaiva yathAsambhavaM bhavatItyucyata iti // 10 // 1'sA pratIcA' iti k-paatthH| 2'cATa.' iti gha-pAThaH / 3 'sthitAMzca0' iti ga paatthH| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam 255 athaiSAM bharatAdikSetrANAM kiMkRto vibhAga ityAhasUtram-tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan-mahAhimavan-niSadha-nIla rukmizikhariNo vNshdhrprvtaaH||3-11|| . TI0-tAni vibhaktuM zIlamepAmiti tadvibhAjino'kRtrimasannivezitvAt tacchIlAH, pUrvAparAyatA ityubhayato lavaNajaladhimavagADhAH himavadAdisaMjJAnirdezaH, vaMzA varSA vA kSetrANi teSAM dhArakAH-viziSTavyavacchedakAriNo girayo'nAdikAlavyavasthAnAH / bhA0--teSAM varSANAM vibhaktAraH himavAn mahAhimavAn niSadho nIlo rukmI zikharItyete SaD varSadharAH prvtaaH|| bharatasya haimavatasya ca vibhaktA .. himavAn / haimavatasya harivarSasya ca vibhaktA mahAhimavAn, himavadAdivarSa ityevaM zeSAH // tatra paJca yojanazatAni SaDviMzAni SaT caiko naviMzatibhAgA (526,6 ) bhrtvisskmbhH| sa dibirhimavaddhamavatAdInAmAvidehebhyaH / parato videhebhyo'rdhArdhahInAH // TI-- teSAM varSANAmityAdi bhASyaM prAyo gatArtham, kathaM punaramI vaMzadharaparvatA ityAdarzayati-bharatasya haimavatasya ca vibhaktA himavAn / tanmadhyavyavasthitatvAd bhAratahamavatayovibhAgamApAdayati himavAn / tathA haimavataharivaMzayorvyavasthAkArI mhaahimvaan| ityevaM zeSagirayo'pi nAmagrAhaM vaktavyA ityatidizati, harivaMzavidehayorvibhaktA niSadhaH, videharamyakayorvibhaktA nIlaH, ramyakahairaNyavatayovibhaktA rukmI, hairaNyavatairAvatayovibhaktA shikhriiti||adhunaipaaN kSetrANAM vibhAge sati pramANamAkhyAti-tatra bharatakSetramAropitacApAkAram, ataH prAgiporeva pramANamucyate-paJca yojanazatAni SaiviMzatyadhikAni SaT caikonaviMzatibhAgA yojanasya bharatakSetraviSkambhaH / apare tvidameva bhASyavAkyaM sUtrIkRtyAdhIyate / viSkambhata iti madhyapradeze bhavati, evamairAvatakSetraviSkambho'pi / himavadAdiparvatAnAM zeSakSetrANAM caivamatidizannAha-se dviiihamavadvaimavatAdInAmAvidehebhya iti, tadyathA-himavacchisarigoryojanasahasra dvayuttarapaJcAzatAdhikaM dvAdaza caikonaviMzatibhAgA yojanasya, haimavatahairaNyavatayoH sahasradvayaM zataM ca paJcottaraM paJca caikonaviMzatibhAgA yojanasya, mahAhimavadrukmiNozcatvAri sahasrANi zatadvayaM dazottaraM daza caikonaviMzatibhAgA yojanasya, hariramyakayoraSTau sahasrANi catvAri zatAnyekaviMzatyadhikAni ekazcaikonaviMzatibhAgo yojanasya, niSadhanIlayoH SoDaza sahasrANyaSTau zatAni dvayuttaracatvAriMzatAdhikAni dvau caikonaviMzatibhAgau yojanasya, videhAnAM trayastriMzatsahasrANi SaT ca zatAni caturazItyadhikAni catvArazcaikonaviMzatibhAgA yojanasyeti / parato videhebhyo'rdhArdhahInA iti / nIlAdInAM pramANamAcaSTe lApavika AcAryaH 1 varSadhara0' iti gha-pAThaH / 2 'sa bharateSurdviguNo dviguNaH parvatAnAM kSetrANAM viSkambho bhavasyAvidehebhya iti pa-TI-pAuH / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH videhakSetrepurardhahIno nIlepurbhavati, so'rdhahIno ramyakepurityevaM yAvadairAvatakSetramiti // adhunaiSAM himavadAdikulaparvatAnAM avagAhocchyAn pratipAdayatihimavadAdInAM . bhA0-paJcaviMzatiyojanAnyavagADho yojanazatocchyo hi mAnam mivAn / tadvimahAhimavAn / tadviniSadha iti / / TI-paJcaviMzatItyAdi ucchAyacaturbhAgo'vagAhaH sarveSAm, ucchAyo yojanazataM avagAhaH paJcaviMzatiryojanAni himavataH / etadeva dviguNamucchyAvagAhapramANaM mahAhimavataH, yojanazatadvayamucchyaH paJcAzadavagAhaH / etadviguNaM nipadhasya, catvAri zatAnyucchrAyaH zatamavagAha iti| nIlAdInAM niSadhAdiyaducchyAvagAhAviti // idAnIM jIvAdhanuHkASThe kathayati __ bhA0--bharatavaMzasya yojanAnAM caturdaza sahasrANi catvAri bharatasya jyAmAnAdi de zatAnyekasaptatIni ca SaDbhAgA vizeSonA (14471,,) jyaa| ipuryokto (52666) viSkambhaH, dhanuHkASThaM caturdaza rahasrANi zatAni pazcASTAviMzAni ekAdaza ca bhAgAH sAdhikAH(1452811) / TI0-- bharatavaMzasyetyAdi bhASyam / himavata ArAdbhAgavartinI jIveyaM pratipattavyA, dhanuHkASThaM ca, iSuyathokto viSkambha iti prAgabhihito'pi punarihopanyastaH iSuriti, tatraivaM noktastasmAt punarupanyAsa iti / bhA0-bharatakSetramadhye pUrvAparAyata ubhayataH samudramavagADho vaitAThyaparvataH SaD yojanAni sakrozAni dharaNimavagADhaH pazcAzad vistarataH vaitAvyo devakuravazva paJcaviMzatyucchritaH // videhepu niSadhasyottarato mandarasya dakSi __NataH kAJcanaparvatazatena citrakUTena vicitrakUTena copazobhitA devkurvH| TI---bharatakSetramadhya ityAdi / vaitAThyaparvato dakSiNottarArdhavibhAgakArI vidyAdharAdhivAsaH paJcAzatpaSTinagarayuktadakSiNottarazreNidvayAlaMkRto guhAdvayopazobhitazca prtipttnyH| videheSvityAdi / merugirerdakSiNato niSadhasyottarato devakuravo bhavanti, te ca kAzcanaparvatakazatenopazobhitAH hRdapaJcakobhayaparyantavyavasthitairdazabhirdazabhiH kAJca naparvatairvibhUSitAH, zItodAnadIpUrvAparagau nipadhAcatustriMzASTazatasacatuHsaptabhAgAntarau ci. travicitrakUTau yojanasahasroccau tAvadadhovistRtau tadardhamupari tAbhyAM copazobhitA deva kurvH| te ca 10tavarSa' iti gha-pAThaH / 2'vizeSato' iti gha-pAThaH / 3 4 kozAH-1 yojanam / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehAdayaH sUtra 11] stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 257 ____ bhA0--viSkambheNaikAdaza yojanasahasrANyaSTau ca zatAni dvicatvAriMzAni dvau ca bhAgau / evamevottareNottarAH kuravaH citrakUTavicitrauttarakuruvi - kUTahInA dvAbhyAM ca kAJcanAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM virAjitAH // videhA mandadevakuruttarakurubhirvibhaktAHkSetrAntaravad bhavantipUrve cApare ca / pUrveSu SoDaza cakravartivijayA nadIparvatavibhaktAH parasparasyAgamAH, apare'pyevaMlakSaNAH SoDazaiva / tulyAyAmaviSkambhAvagAhocchAyau dakSiNottarI vaitADhyau, tathA himavacchikhariNau mahAhimavadrukmiNau niSadhanIlI ceti // _____TI-viSkambheNetyAdi sujJAnam / idAnImuttarakurUnatidizati-evamevottareNotarAH kuravaH kAzcanakanagazatenopazobhitAH, kintu citravicitrakUTAbhyAM hInAstatasthAne ca kAJcanAbhyAM tatpramANAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM zItAnadIkUlagAbhyAM virAjitA iti // videhA ityAdi / mandaragiriNA devakurUttarakurubhizca vibhaktA vyavacchinnamaryAdAH sthApitAH,ekakSetrAntaHpAtino'pi kSetrAntaravad bhvnti| tatratyamanuSyAdInAM paraspareNa gamanAgamanAbhAvAt / ataH pUrva cApare ca ubhaye videhA bhavanti, meroH pUrvataH pUrve, aparato'pare, tatra pUrveSu videheSu SoDaza cakravartivijayA nadIparvatavibhaktAH parasparasyAgamAH cakravartinAM vijetavyA bhoktavyAca, nadIbhirgiribhizca vibhaktAH paraspareNAgamyAH kSetravizeSA ityarthaH / adhunA'parAnapyatidizati-apare'pyevaMlakSaNAH SoDazaiva cakravartivijayAH sarigirivibhaktAH parasparAsambhAvyamAnagamanA iti / adhunottarabhAgavartiparvatAn pramANato nirdizati-tulyAyAmetyAdi bhASyameva sujJAnam / bhA0-kSudramandarAstu catvAro'pi dhAtakISaNDapuSkarArdhakAH mahAmandarAta paJcadazabhiryojanasahanehInocchAyAH / SaDbhiryojanazatairdharaNikSudramandara5 tale hInaviSkambhAH / teSAM prathama kANDaM mahAmandaratulyam / dvitIyaM saptabhi_nam / tRtiiymssttaabhiH| bhadrazAlanandanavane mahAmandavat / ardhapaTpaJcAzad yojanasahasrANi saumanasaM paJcazaMtavistRtameva / tato'STAviMzatisahasrANi pANDukaM caturnavaticatuHzatavistRtameva bhavati / upari cAdhazca viSkambho'vagAhazca tulyo mahAmandreNa / cUlikA ceti // TI0-kSudramandarAstvityAdi // dhAtakIpaNDe dvau puSkaradvIpArdhe dvau ityevaM catvAro'pi kSullakamandarA bhavanti jambUdvIpamadhyavarti merohInapramANatvAt / taccAdarzayatimahAmandAt paJcadazabhiryojanasahauhInocchAyA:-caturazItiyojanasahasrocchitAH / tathA SaDbhiryojanazatairdharaNitale hInaviSkambhAH catuHzatAdhikanavasahasra svarUpam 1'sparAgamAH' iti gha-pAThaH / 2'zataM vistRtam' iti gha-pAThaH / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 viSkambhA ityarthaH / teSAM caturNAmapi prathamaM kANDaM mahAmandaratulyaM dharaNimavagAda shsrprmaannmityrthH| dvitIyaM kANDaM saptabhiH saha auInaM mandarAt SaTpaJcAzatsahasrapramANamityarthaH / tRtIyaM kANDamaSTAbhiH sahabhaiInaM, meroH sakAzAt aSTAviMzatisahasrapramANamityarthaH / bhadrazAlanandanavane mahAmandare iva draSTavye, dharaNyAM bhadrazAlavanam, tadupari paJcazatyAM nandanamiti, tata upari ardhaSaTpaJcAzatsahasrANyAruhya saumanasam , paJca zatAni nandanavanenAkSiptAni dvitIyakANDasyAto'rdhapaTpaJcAzatsahasrANi gatvA tat paJcazatavistIrNameva bhavati / tato'STAviMzatisahasrANyAruhya pANDukavana caturnavaticatuHzatavistIrNamevAvaseyam, tathopari cAdhazca viSkambho'vagAhazca tulyo mahAmandareNa yathAsaGkhyamatrAbhisambandhaH, upari mastake yo viSkambhaH sa mahAmandareNepAM tulyaH, sahasrapramANa ityarthaH, adhazca yo'vagAhaH so'pi mahAmandareNa tulyaH, yojanasahasramAnaH, epAM bhavati / cUlikA caiSAM mahAmandaracUDAsadRzI pramANato'vasAtavyeti / adhunA lAyavArtha dvIpAdInAM paridhigaNitapadajIvAdyAnayanAya karaNopAyA bhaNyante / tatrepsitavRttakSetraparidherAnayanAyedaM karagasUtrambhA0-viSkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH, sa viSkambhapAdAbhyasto gaNitam / icchAvagAhonAvagAhAbhyastasya viSkambhasya catuparidhyAnayanA ___ guNasya mUlaM jyA / jyAviSkambhayorvargavizeSamUlaM viSkambhAdikaraNam ___cchovyaM zeSAmipuH / ipuvargasya paguNasya jyAvargayutasya mUlaM dhanuHkASTham / jyAvargacaturbhAgayuktamipuvargamipuvibhaktaM tatpratikRtivRttaviSkambhaH / udagdhanuHkASTAdU dakSiNaM zodhyaM zeSAdhu bAhuriti / anena karaNAbhyupAyena kSetrANAM vaitATyAdiparvatAnAmAyAmaviSkambhajyepudhanuHkASThaparimANAni jJAtavyAni // 11 // TI0-viSkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH, viSkambho yojanazatasahata tallakSaguNaM, kRtiH vargo bhavati, punardazaguNA kriyate, pazcAnmUlamAnIyate, tad vRttakSetraparikSepaH, tatra yojanarAzau labdhavye vyekaSadvidvikasaptakaiH krameNa mUlamAnetavyam, tato'yaM rAziradhastAt jAtaH 632454 / epo'rdhana chinno yojanavilakSapoDazasahasrasaptaviMzadvizatasaGkhyo bhavati, zepamuparIdaM 484471 caturbhirguNyate, caturgavyUtaM yojanaM yataH, tato gaMvyutarAzirbhavati / paDAdirAzinA bhAgo hAryaH, labdhamidaM gavyUtatrayaM zepamuparIdaM 40522 / dhanuHsahasradvayena guNyate jAtaH tato dhanurAziH / paDAdirAzinA bhAgalabdhamidaM 5 'kRtasya ' ityadhiko gha-pAThaH / 2 'sarvakSetrANAM sarvaparvatA.' iti gh-paattH| 3 (1937884 ) / 4' yatastato ' iti pAThaH / 5 (81014000) / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 sUtra 11 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 128, zeSamuparIdaM 89888 / SaNNavatyagulaM dhanurbhavatIti vaNavatyA guNyate, jAto'GgulerAziH / bhAgalabdhamidaM 13, zeSamuparIdaM 407346 / dvAbhyAM guNyate yato'rdhAGguladvayenaikamaGgulaM bhavati, jAto'rdhAGgularAziH, SaDAdirAzinA bhAgalabdhamidaM 1 // zeSAzcArdhAGgulabhAgA etAvanta uddharitAH 182238 / adhastAt paDAdirAziH eSa jambUdvIpaparidhiH / vRttagrahaNaM caturasrAdikSetravyAvRttyartham, parikSepagrahaNaM viSkambheSu jIvAdivyAvRttyarthamiti / adhunA gaNitapadamAnIyate jambUdvIpasya, tatredaM karaNasUtram // sa viSkambhapAdAbhyasto gaNitaM prakrAntaviSkambho lakSaikapAdaH paJcaviMzatisahasrANi viSkambhapAdenAbhyasto-guNito viSkambhapAdAbhyastaH, sa iti paridhiH jambUdvIpasyAbhisambadhyate, prakrAntArthaparAmarzitvAt sarvanAmazabdAnAm / gaNitamiti gaNitapadamityarthaH / jambUdvIpe yojanapramANAni caturasrakhaNDAnyetAvanti bhavantItyarthaH / tatra paridhiyojanarAziH paJcaviMzatisahasraguNito'yaM 7905675000 / gavyutatritayaM paJcaviMzatisahasraguNaM jAtamidaM 75000 / gavyutarAzivAyaM yojanIkriyate / caturbhiAMgalabdhamidaM 18750 / yojanarAzirayam / dhanurapi paJcaviMzatisahasraguNaH, jAtamidaM 3200000 / ayamapi dhanurAziryojanIkriyate / aSTau dhanuHsahasrANi yojanaM bhavatIti vacanAt aSTAbhiH sahasrarbhAgalabdhamidaM 400 / ayamapi yojanarAziranantararAzau prakSiptaH, jAtamidaM .19150 / ayamapi.ca saptakoTizatAdirAzI, jAtamidaM 7905694150 / agularAziH paJcaviMzatisahasraguNo jAtamidaM 325000 / ardhAgulaM paJcaviMzatisahasraguNaM jAtamidaM 25000 / asyArdhAGagularAzeradhaM gRhyate tato'gulAni labhyante'mRni 12500 / etAnyaGgularAzau kSipyante, jAtamidaM 337500 / tataH SaNNavatyA bhAgo yasmAt SaNNavatyaGgulaM dhanurbhavati / bhAgalabdhamidaM 3515 / ayaM dhanarAziH, zeSamaGgulAnAM paSTiH / asya dhanUrAzebhAgaH sahasradvayena, labdhamekaM gavyUtaM zeSamidaM 1515 // - adhunA jIvAnayanamucyate-icchAvagAhonAvagAhAbhyastaviSkambhasya caturguNasya mUlaM jyA / / Ipsito'vagAho yAvAn sa icchAvagAhastenono viSkambhaH icchAvagAhonaH punaravagAhenAbhyasyate-guNyate, icchAvagAhonazvAsAvavagAhAbhyastazca icchAvagAhonAvagAhAbhyastaH, tasya punazcaturbhiguNitasya yanmUlaM sA maNDalakSetrasya jIvA bhavati / atra viSkambho yojanalakSaH, eSa IpsitAvagAhonaH kriyate, IpsitazcAya 526 SaT ca kalA 6 / epa uparitano rAziH saMvarNyate kalIkriyata ityarthaH / ekonaviMzatyA guNyate, jAtamidaM 9994 / atra SaT kalAH kSipyante, jAtamidaM 10000 / viSkambharAzirapi saMvarNyate ekonaviMzatyA, jAtamidaM 1900000 / eSo'vagAharAziramutaH pAtyate, jAtamidaM 1890000 / punaravagAharAzinA guNyate, jAtamidaM 18900000000 / tatazcaturbhiguNyate jAtamidaM 75600000000 / asya mUlaM jIvA bhavati, taca grAhyaM dvisaptacatuSkanavapaJcacatuSkakaiH, 1 (8629248) / 2 (814692) / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 krameNa jAtamidaM / 2978884 1 adhastyo'rdhena cchinno jAtamidaM 274954 / asa 549908) rAzerekonaviMzatyA bhAgalabdhamidaM 14471 / kalAzca paJca / zeSaM yaduddharitaM tatraikA nyUnA kalA labhyata ityepA jIvA // adhunA karaNasUtramiporAnayanAya-jyAviSkambhayorvargavizeSamUlaM viSkambhAruyodhyaM zeSAmiSuH / jIvAvargasya viSkambhavargasya ca (yo) vizeSastasya mUlaM viSkambhAcchodhyate, zepasya yadadhaiM sa iSurbhavati, tatra jIvAvargo'yaM 75600000000 viSkambhavargazvAyamekapaSTayuttaratrizataguNaH 36100000000 / asmAjjIvAvarge vizuddha zeSamidaM bhavati 3534400000000 / asya mUlamAdIyate, zUnyASTakasyArdhena catvAri zUnyAni zeSasya mUlameva kASThakASThakailabdhamidaM 1880000 / etad viSkambhAdekonaviMzatiguNAcchodhyam, zepaM jAtamidaM 20000 / asyArdhenedaM 10000 / asyaikonaviMzatyA bhAgalabdhamidaM 526 SaT va kalA iSuriti / / adhunA dhanuHkASThAnayanAya karaNasUtram-iSuvargasya SaDguNasya jyAvargayuktasya [kRtasya ] mUlaM dhanuHkASTham // iSoH kalIkRtasyAyaM vargaH 100000000 / eSa SaDbhirguNyate, jAtamidaM 600000000 / eSa jyAvarge kSipyate, jyAvargazcAyaM 756000 000000 / jAtamidaM 76200000000 / asya mUlamAtraM dhanuHkASThaM bhavati, taba dvikasaptapazUnyacatuSkatrikaiH krameNAdIyate, tato'yaM rAzirbhavati adhastyasyA-(262151] 552086) dhaina chinnasyaikonaviMzatyA bhAgalabdhamidaM 14528 / ekAdaza caikonaviMzatibhAgA iti / samprati viSkambhAnayanAya karaNasUtramidam-jyAvargacaturbhAgayuktamiSuvargamiSuvibhaktaM tatprakRtivRttaviSkambhaH // jIvAvargacaturbhAgena yukta iSuvargaH iSuNA vibhataH svabhAvavRttaviSkambho bhavati, jyAvargaH 75600000000 / asya caturbhAgo'yaM 18900000000 / eSa iSuvarge kSipyate, iSuvargavAyaM 100000000 / ekIkRtamidaM jAtaM 19000000000 / bhAgaparAvRtyA ekaSaSTayadhikazatatrayeNeSurguNyate, ekonaviMzatibhAgenaikaH sa guNakAra uparitanasya, itarasya caikonaviMzatibhAgenaikonaviMzatireva, zUnyacatuSkApagame tayA bhAgalabdhamidaM 100000 // _adhunA bAhurAnIyate, tatredaM karaNasUtram-udagdhanuHkASThAd dakSiNaM zodhyaM zeSAdha bAhuriti / anena karaNAbhyupAyena kSetrANAM vaitADhayAdiparvatAnAmAyAmaviSkambhajyeSudhanuHkASThaparimANAni jJAtavyAni // udagdhanuHkASThamidaM 25230 kalA 4 catvArazcaikonaviMzatibhAgAH, amuSmAd dakSiNaM dhanuHkASThaM pAtyate, taccedaM 14528 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 12 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 261 ekAdaza caikonaviMzatibhAgAH, potite uparitanarAzirayaM 10702 / adhastAdekAdaza kalA na patanti catasRbhyaH kalAbhya itikRtvA uparitanarAzinaM dadAtyardhamato rUpamekamavatAryate, ekonaviMzatimadhyAdekAdaza zuddhA aSTau zeSakalAcatuSTayakSepAdvAdaza, jAtAH ardhena pada, uparitanarAzinaM dadAtyardhamato rUpamekamavatAryate ekonaviMzatirapi nArdhaM dadAtItyekonaviMzatirUpamapanIyate, tasyArdhenArdhakalAH,aSTAdazAnAmardhena navaSaTkapazcadazakalAH sArdhA jAtAH uparitanarAzeradhenedaM 5350 / etAvatI bAhA kSullahimavata ityanena ca parikSepajyAnayanakaraNAbhyupAyena sarvakSetrANAM sarvaparvatAnAM cAyAmaviSkambheSudhanuHkASThapramANAnyavagantavyAnIti / apare punarvidvAMso'tibahUni svayaM viracayyAsmin prastAve sUtrANyadhIyate vistaradarzanAbhiprAyeNa, tanna yuktamayaM saGgrahaH sUriNA saMkSepaH kRta ityato'tra vistarAbhidhAnamapAcInamAcakSate pravacananipuNAH / atha vistarato vivakSitastato granthalakSaparibhASitAyA jambUdvIpadezanAyAH paTuprajJaistairvistRNadbhirapi kiyadatra vistRtaM syAd ? vistarArthino vA bahuguNaH siddhAnta eva tatkRtasUtrebhya ityata upekSaNIyastadabhiprAya iti // 11 // evamimA jambUdvIpavaktavyatAM parisamApya samAsataH samprati dvIpAnAravaktavyatAbhidhitsayovAca-- sUtram-dvirdhAtakIrUNDe // 3-12 // TI0-asya bhASyam / bhA0-ye ete mandaravarSavaMzadharA jambUdvIpe'bhihitAH ete dviguNA dhAtakI ___khaNDe dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM vibhadhAtakIkhaNDe kSetrAtidezaH iSu saktAH / ebhireva nAmabhirjambUdIpakasamasaGkhyA pUrvArdhe'pakArau ca rArdhe ca cakrArasaMsthitA niSadhasamocchAyAH kAlodalavaNajalapazino vaMzadharAH seSvAkArA aravivarasaMsthitA vaMzA iti // 12 // TI-ye ete mandaravarSavaMzetyAdi bhASyam / lavaNajalanidhehirdhAtakIkhaNDo dvIpo dhAtakIvRkSasambandhAd valayAkRtiH lakSacatuSTayaviSkambhaH, tasmin dhAtakIkhaNDe mandarAdayo jambUdvIpakamandarAdibhyaH saGkhyayA dviguNamAnA veditavyAH, jambUdvIpe merurekastatra dvau pUrvAparadigmadhyavyavasthitau merU, vaMzA bharatAdikSetrANyairAvataparyavasAnAni, tAni tatra dvisaGkhyAyuktAni pratyekaM 2 / vaMzadharA himavadAdayaH parvatA vaitADhayAdayazca te'pi tatra dviddhiH sthitAH, ete ca sarve'pi mandarAdayo dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAmRjubhyAmityarthaH / dakSiNottaradiGamadhyavyavasthitAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM ca vibhaktAH-vicchinnAH pUrvArdhe cAparArdhe va vyavasthitAH, ebhireva nAmabhijembadvIpakaiH samA saGkhyA yeSAM bharatAdipratikSetra jambU pAsyante' iti g-ttii-paatthH| 2ravaMzavarSadharA' iti gha-pAThaH / 3 'etaireva' iti ka-pAThaH / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH3 dIpakasamasaGkhyAH ,cakranAbhipratibaddhArakavat saMsthitAH, tatra varSadharaparvatA niSadhagirisadRzocchrAyAzcaturyojanazatocchAyA ityarthaH / kAlodalavaNajalasparzino vaMzadharAH seSvAkArAH kAlodasamudro dhAtakIkhaNDaparikSepI lavaNodadhirjambUdvIpaparikSepI, etayorjalaM kAlodalavaNajalaM tatspraSTuM zIlameSAmiti kAlodalavaNajalasparzino himavadAdayaH, saheSvAkAraparvatAbhyAM paJcayojanazatocchrAyAbhyAmiti / dhAtakIkhaNDavartinazca himavadAdayo jambUdvIpakahimavadAdivicchedapratinidhinA vyavasthitA vaitADhayAdayaH kSetrANi ceti / aravivarasaMsthitA vaMzA iti / arANAM vivarANyantarAlAni tadvad vyavasthitAH vaMzAH-kSetrANi tatreti / saGkSapAta tu pratipattavyamidaM yannAma kizcinnadIdevakurUttarakuruprabhRti jambUdvIpe'bhihitaM tat sarva dhAtakIkhaNDe dvirivasAtavyamiti // 12 // yathaiva dhAtakIkhaNDe jambUdvIpavidhirdviruktastathaiva sUtram-puSkarAdhe // 3-13 // bhA0-yazca dhAtakIkhaNDe mandarAdInAM seSvAkAraparvatAnAM saGkhyAviSaye niyamaH sa eva puSkarArdhe veditavyaH // TI-puSkaradvIpaH kAlodasamudraparikSepI SoDazalakSaviSkambhastasyArdhamArAttamamaSTau yojanalakSAstasmin puSkarArdhe ca jambUdvIpavidhiiirbardraSTavyaH / yazcadhAtakIkhaNDe vidhirukta iSvAkArau dakSiNottaradiGmadhyAvasthitau dakSiNottarAyatau paJcazatocau, tathA mandarau caturazItisahasrocchyAdiko vaMzadharAzcatuHzatoccA ityevamAdikaH saGkhyAvizeSaniyamaH sa puSkarArdhe'pyazeSo veditavya iti / / bhA0-tataH paraM mAnuSottaro nAma parvato mAnuSyalokaparikSepI sunagaraprA ____ kAra(vat )vRtaH puSkaradvIpArdhe nirdiSTaH kAJcanamayaH / saptadazaikamAnuSAttara pavataH vizAni yojanazatAni ucchritaH / catvAri triMzAni kroza cAdho dharaNitalamavagADhaH / yojanasahasradvAviMzamadhastAd vistRtaH / saptazatAni trayoviMzAni mdhye| catvAri caturviMzAnyuparIti / TI-tataH paramityAdi bhASyam / ArAttamapuSkarArdhAt parataH samanantarodhAnyapalyakArdhAkRtiH valayavRtto mAnupottarAbhidhAno girimAnuSyalokaparikSepI mahAnagaraprAkArapratIkAzaH kanakamayaH puSkaradvIpArdhavibhAgakArIti / zeSaM samucchrAyAdi sujJAnam / bhA0-na kadAcidasmAt parato janmataH saMharaNato vA cAraNavidyAdharauddhaprAptA api manuSyA bhUtapUrvA bhavanti bhaviSyanti ca / TI0-na kadAcidasmAdityAdi / asmAnmAnuSottarAd gireH parato na kasmiMzcidapi kAle jAyante janiSyante'janiSata ceti manuSyA ityata evAyaM mAnuSottarobhidhIyate / tathA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM 13 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 263 saMharaNato'pi na santi manuSyAH, tatra saMharaNaM nAma vairAdyanubandhAt kenacid devavidyAdharAdinA hatyamanuSyastatrotkSipya nIyetAyamatrordhvazoSaM zuSyatu mriyatAM vApyakRtapratIkAraH kSipramevaM vairAdiniryAtanAthai, saMharaNamamUn vihAya kriyate "saMmaNI avagatavedaM, parihArapulAgamappamattaM ca / codasapuliM AhA-rayaM ca Navi koi saMharai // " AryA tasmAdapi saMharaNato na manuSyAstatparata iti, avazyaM hi manuSyeNa martavyamantarmAnuSo. taranagasyeti / tathA cAraNavidyAdhaddhiprAptA Apa manuSyAstamullaya gatAH santaH parato na priyante iti niyamyate, na punargamanameSAM mAnuSottarAd bahiniSidhyate, tapovizeSAnuSThAnAjavAcAriNo vidyAcAriNazca saMyatA nandIzvarAdidIpAn gacchanti caityavandanAyai, prasiddhazcAyamAvazyakAdiSvapi prAyo vidhiH, tathA vidyAdharA mahAvidyAsampannAH RddhiprAptAzca vaikriyAdizarIrabhAjaH sarve gacchanti parataH, na tu prANAn parityajanti tatraiveti / evaMvidhAtizayaprAptA api tatra no niyante, kimuta niratizayamanuSyA iti darzayatimAnavottarAbhidhAne bhA0-anyatra samudghAtopapAtAbhyAmata eva ca mAnuSottara . kAraNam ityucyate / / ___TI0-anyatra samudghAtopapAtAbhyAmityapodyate mAraNAntikasamuddhAtena samupahataH kazcidardhatRtIyadvIpAntarvartI bahirvatidvIpasamudreSatpatsyate tena cotpattipradeze prakSiptamAtmapradezajAlamilikAgatinA pazcAmriyate tatra vyavasthita iti / tathopapAtamaGgIkRtya janmAbhisambadhyate bahirvIpasamudravartinA'sumatA yena manuSyAyurnibaddhamardhatRtIyadvIpAbhyAmantare cotpatsyate vakragatyA, tasya tanmanuSyAyurvakAle vipacyate, tadaiva cAsau manuSyo jAtastadudayavartitvAt / tathA cAgamaH-" maNusse NaM bhaMte ! maNussesu uvavajjai amaNusse maNussesu uvavajjai ? goyamA! maNusse 2 su uvavajjai, no amaNusse maNussesu uvavajjai // " evaM samuddhAtopapAtau virahayya nAnyena prakAreNa bahirmAnuSottaradharaNIdharAt maraNaM manuSyANAM janma vA sambhAvyate iti / ye tvetad bhASyaM gamanapratiSedhadvAreNa cAraNavidyAdhararddhiprAptAnAmAcakSate teSAmAgamavirodhaH, sarveSAM hi cAraNAdInAM Agame gamanAbhyanujJAnAda, bahirjanmamaraNe na sambhAvyate ityavadhIkRtyedamucyate-ata eva mAnuSottara iti / 1 zramaNImapagatavedaM parihAraM pulAkamapramattaM ca / caturdazapUrviNamAhArakaM ca naiva ko'pi saMharati ||-bhg0 za0 25, u0 6 vRttI 2. mityApAdyate' iti k-paatthH| 3 manuSyo bhadanta ! manuSyeSu utpadyate, amanuSyo manuSyeSu utpadyate ? gautama ! manuSyo manuSyeSu amanuSyo manuSyeSu utpdyte| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH bhA0-tadevamarvAgmAnuSottarasyArdhatRtIyA dvIpAH,samudradvayaM,pazca mandarAH paJca triMzat kSetrANi, triMzadU varSadharaparvatAH, paJca devakuravaH, pazco naraloke dvIpasamadrAdisaMkhyA mu. ttarAH kuravaH, zataM SaSTyadhikaM cakravartivijayAnAm / ve zate paJcapaJcAzajanapadAnAm, antaradvIpAH SaTpaJcAzaditi // 13 // TI0-tadevamarvAg mAnuSottarasyetyAdi bhASyam / vyAvarNitalakSaNasya mAnuSottaragirerAya jambUdvIpadhAtakIkhaNDapuSkarArdhAnyardhatRtIyA dvIpAH; lavaNakAlodau samudradvayam jambUdvIpa eko dhAtakIkhaNDe dvau, puSkarArdhe ca dvAveva paJca mandarAH jambUdvIpe bharatAdIni sapta dhAtakIpaNDe caturdaza, puSkarArdhe caturdazaivaM paJcatriMzata kSetrANi; jambUdvIpe pada, dhAtakIkhaNDe dvAdaza,puSkarArdhe dvAdazai triMzad varSadharaparvatAH,jambUdvIpe ekaH, dhAtakIkhaNDe dvau, puSkarAce dvAvevaM paJca devakuravaH, evameva pazcottarAH kuravaH; jambUdvIpe dvAtriMzat, dhAtakIkhaNDe catuHpaSTiH, puSkarArdhe catuHpaSTizcaivaM paSTayadhikaM zataM cakravartivijayAnAm; paJcasu bharateSu paJcasu cairAvateSu pratyekaM paJcaviMzatirjanapadA ardhaM cAryAH ete dazaguNA dve zate paJcapaJcAzadadhike janapadAnAmAryANAm; jambUdvIpa eva himavataH prAk pazcAd vidikSu sapta saptAntaradvIpA ekatrASTAviMzatistathA zikhariNo'pyaSTAviMzatirevamete SaTpaJcAzad bhvnti| utsedhAGgulaM sahasraguNitaM pramANAgulaM bhavati, tadanumAnena caiSAM dvIpa-kSetra-giri-kUTa-sarita-sAgara-kANDa-pAtAlabhavanakalpavimAnAdInAM viSkambhAyAmaparidhayo graahyaaH| kSetrAdIni ca yathAvatparimANato jJAtrA tatpratyayArtha saGkhyAnamuktam, tacca gaNitagranthebhyaH sAkSAt sambandhiphalatvAdavyabhicAri pratyetavyam, yaizca kSetrAdiparimANaM saGkhyAtaM tairavazyaM saGkhyAnazAstraM pramANeyam, prameyapadArthapraNayane pramANapraNayanavat, yadyapi ceyattA AgamamAtrapratipAdyA tathA'nu tadanyairapi saGkhyAta tatsaGkhyAnalakSaNaM tu noktam, yadapyuktam tadapi kSetraparikSepAdi vyabhicarati, sarvabhuvanako. zAdiprakriyAntaHpAti pradazya, prAyazca sAvarNisAMzapAyanabuddhAdayaH sAtizayajyotipakSetragaNitazAstrAnabhijJAsteSAmavipaya evAyam / yadi nAma mUDhatayA kazcidabhinivizeta, sa tu prativRttaphalakasUtradIpacchAyAdibhiH pratyayaiH pratyAyyaH, yasyeyAn viSkambhastasya parikSepaH kiyAn bhavatIti saGkhyAnaniyamAt , pUrvAparAvirodhi pratyakSaphalaM ca saGkhyAnam, ataH sarvajJajJAnaviSayAbhyantaratvAt jJAnAtizayatvAca mahAtaDAgodarasaMsthitajaladravyapalaparimANaparijJAnopAyopadezavat tIrthakaraiH sarvamidamanavadyamAdarzitaM sarvajJatAlAJchanamiti // 13 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA-mAnuSasya svabhAvamArdavArjavatvaM ca ( a0 6 mU018) iti / tatra ke manuSyAH ka veti / atrocyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdi pAtanikAgranthaH / sUtreSuktamAzravaprastAve SaSThe'dhyAye(sU018) svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyeti, tatra ke manuSyA AryAdibhedena kena vyavasthitAH ka vA dvIpakSetre samudre vA ? / atrocyate Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 14-15] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 265 . sUtram-pAG mAnuSottarAnmanuSyAH // 3-14 // bhA0-prAG mAnuSottarAt parvatAt paJcatriMzatsu kSetreSu sAntaradvIpeSu ja nmato manuSyA bhavanti / saMharaNavidyarddhiyogAt tu sarveSvardhatRtImanuSyANAM // yeSu dvIpeSu samudradvaye ca samandarazikhareSviti / bhAratakA haimasthAnam vatakA ityevamAdayaH kSetravibhAgena / jambUdvIpakA lavaNakA ityevamAdayo dvIpasamudravibhAgeneti // 14 // ____TI0-mAnuSottaragirimaryAdAvyavacchinnAH, paJcatriMzatsu bharatakSetrAdiSu, sAtarahIpeSu, janmAsAdayanti manuSyAH, etena bhASyeNa na vyAptirardhatRtIyadvIpAnAM samudrasya darzitA / adhunA vyAptimAdarzayati-saMharaNavidyarddhiyogAt tvityAdi / sarvatra saMharapAdibhiH kAraNaiH sannidhAnaM syAnmanuSyANAmiti / evameSAM sthAnAni nirUpya manuSyANAM kSetrAdivibhAgena bhedamAkhyAti-bhAratakA ityAdi sujJAnam // 14 // adhunaiSAM kSetrAdikRta eva vibhAgo vizeSyate karmanirvRttisaMzrayeNa,atastadAkhyAnAyAha sUtram-AryA mlecchAzca // 3-15 // TI0-cazabdo'nena bhedatvamubhayorApAdayati / bhA0-dvividhA manuSyA bhavanti-AryA mlecchAzca / tatrAryAH SaividhA: kSetrAryAH, jAtyAryAH, kulAryAH, kAryAH, zilpAryAH, mAmA bhASAryA iti / tatra kSetrAryAH paJcadazasu karmabhUmiSu jAtA stathA bharateSvardhaSaDviMzatiSu janapadeSu jAtAH zeSeSu ca cakrapativijayeSu / jAtyAryA ikSvAkavo videhA harayo'mbaSThA jJAtAH kuravaH va'vanAlA ugrA bhogA rAjanyA ityevamAdayaH / kulAryAH kulakarAH cakravartino baladevA vAsudevAye cAnye A tRtIyAdA paJcamAdA saptamAdvA kulakarebhyo vA vizuddhAnvayapra. kRtayaH / kamoyoM yajanayAjanAdhyayanAdhyApanaprayogakRSilipivANijyayonipoSaNavRttayaH / zilpAryAstantuvAya-kulAla-nApita-tunnavAya-devaTAdayo'lpasAvadyAH agahiMtAjIvAH / bhASAryA nAma ye ziSTabhASAniyatavarNa lokarUDhaspaSTazabda pazcavidhAnAmapyAyoMNAM saMvyavahAraM bhASante // TI0-dvividhA ityAdi bhASyam / tatrArdhaSaDviMzatijanapadajAtAH bhUyasA AyoH, anyatra AtA mlecchAH,tatra kSetra-jAti-kula-karma-zilpa-bhASA-jJAnadarzanacAritreSu ziSTalokanyAyadharmAnapetAcaraNazIlA AryAH, etaviparItAstu mlecchA bhavantyavyaktAniyatabhASAceSTatvAt / tatrA - 1'bucanAlA ' iti ka-pAThaH, 'buvunAlA ' iti tu gha-pAThaH / 2 bhojA ' iti ka-pAThaH / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH3 yoHSaividhA ityAdi / kSetra-jAti-kula-karma-zilpa-bhASAbhedena,tatra kSetrAryA ityAdi sujnyaanm| jAtyAryA ikSvAkava ityAdi / sarva ete jAtibhedAH kenacinimittAntareNAdhyavaseyAH / ku. lAryA ityAdi / atrApi nimittabhedena bhidyante / apare paribhASante-pitranvayo jAtiH, mAtranvayaH kulam / kAryA ityAdi / anAcArya ke kila karma tatrAryAH karmAyoH zilpAryA ityAdi / AcA ryopadezAt zikSitaM zilpaM tantuvAyAdi tatrAryAH zilpAryAH / bhASA nAmetyAdi / ziSTAH sarvAtizayasampannA gaNadharAdayaH teSAM bhASA saMskRtArdhamAgadhikAdikA ca, tatra ziSTabhApAniyatA akArAdayo varNA viziSTena paurvAparyeNa sannivezitA yasya zabdapradhAnasaMvyavahArasyAsau ziSTabhASAniyatavarNastaM lokarUDhaspaSTazabdaM lokarUDhaH-atyantaprasiddhaHsaMvyavahAreSu spaSTaHsphuTo nAvyakto bAlabhASAvat lokarUDhaH spaSTaH zabdo yasmin saMvyavahAre tamevaMvidham , paJcavidhAnAmapyAryANAM kSetrAdibhedabhAjAmanantaroktAnAM saMvyavahAramAgaccha yAhIdaM kuru mai kArSIrityevamAdikaM bhASante ye te bhASAyoH // bhA0-ato viparItA mlizaH // ____TI0-uktakSetra-jAti-kula-karma-zilpa-bhASAvyatiriktakSetrAdiSaTakabhAjaH sarve mlizo bhavanti, zaka-yavana-kirAta-kAmboja-bAhIkAdayo'nekabhedAH, tathA'ntaradvIpakAH phila mlecchA eva, kSetrAdiSaTkaviparyAsAt / bhA0-tadyathA-himavataH prAk pazcAcca catasRSu vidikSutrINi antaradvIpakAH - yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya catamRNAM manuSyavijAtInAM catvAro'ntaradvIpA bhavanti, triyojanazataviSkambhAyAmAH / tadyathA-ekorukANAM AbhAsikAnAM lAlinAM viSANinAmiti 1 / catvAri yojanazatAnyavagAhya cturyojnshtaayaamvisskmbhaaH| evameva hayakarNAnAM gajakarNAnAM gokarNAnAM zaku. lIkarNAnAmiti 2 / paJca yojanazatAnyavagAhya pazcayojanazatAyAmaviSkambhA evaantrdviipaaH| tdythaa-aadrsh-mess-hy-gjmukhnaamaanH3| SaD yojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evaantrdviipaaH| tdythaa-ashv-hsti-siNh-vyaaghrmukhnaamaanH| sapta yojanazatAnyavagAhya saptayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tdythaaashvkrnn-siNhkrnn-hstikrnn-krnnpraavrnnnaamaanH5| aSTau yojanazatAnyavagAhyA. STayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA-ulkAmukha-vidyujihva-meSamukha-vidyuddantanAmAnaH 6 nava yojanazatAnyavagAhya navayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradIpA bhavanti / tadyathA-ghenadanta-gUDhadanta-zreSThaMdanta-zuddhadantanAmAnaH / / 'evAntaradvIpAH, tadyathA' iti gha-pAThaH / 2 gajamukhAnAM vyAghramukhAnAmAdarzamukhAnAM gomukhAnAmiti' iti dha. pAThaH / 3 'azvamukhAnAM hastimukhAnAM siMhamukhAnAM vyAghramukhAnAmiti' iti gha-pAThaH / 4 / sapta zatAnyavagAya' iti ka-pAThaH / 5. ghanadanta-zreSThadanta' iti ka-pAThaH / 6 'viziSThadanta' iti gha-pAThaH / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 sUtraM 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ekorukANAmekorukadvIpaH / evaM zeSANAmapi svanAmabhistulyanAmAno veditavyAH / zikhariNo'pyevamevetyevaM SaTpaJcAzaditi // 15 // TI.-tadyathA-himavataHprAk pazcAca vidikSu ityAdi bhASyam / himavataH prAgbhAge pazcAdbhAge ca vidikSu pUrvottarAdikAsu catusRSu, trINi yojanazatAni lavaNajaladhimavagAhya dvIpakAH prathamataH sanniviSTAstAsAM manuSyajAtInAmekorukAdikAnAm, tatra pUrvottarasyAM dizi trINi yojanazatAnyavagAhya lavaNasAgarajalaM trizatAyAmaviSkambhaH prathama ekorukAbhidhAno dvIpa ekorukapuruSANAmadhivAsaH dvIpanAmataH puruSanAmAni, te tu sarvAGgopAGgasundarA darzanamanoramaNAH naikorukA evetyevaM zeSA api vAcyAH, tathA dakSiNapUrvasyAM dizi lavaNajalamavagAhya trINi zatAni trizatAyAmaviSkambhaH prathamo dvIpa AbhAsikAbhidhAna AbhA. sikamanuSyAvAsaH, tathA dakSiNAparasyAM dizi himavatastrINi zatAni lavaNajalamavagAhya trizatAyAmaviSkambho lAGgralikAbhidhAnaH prathamadvIpo lAGgalikamanuSyAvAsaH, tathottarAparasyAM trINi zatAnyavagAhya lavaNajalaM trizatAyAmaviSkambhaH prathamadvIpo vaipANikAbhidhAnaH vaissaannikmnussyaavaasH| evaM hayakarNa-gajakarNa-gokarNa-zaSkulIkarNAzcatvAri yojanazatAnyavagAhya himavato lavaNodadhiM pUrvottarAdikAsu vidikSu caturyojanazatAyAmaviSkambhAzcatvAro dvIpA bhavanti, evaM zepacatuSkANyapi vibhajanIyAni yAvat saptamo dvIpaH zatAni navAvagAhya lavaNajaladhiM navayojanazatAyAmaviSkambho vidizi vidizi bhavatIti,Adarzamukha-meNmukha-hayamukha-gajamukhAH azvamukha-hastimukha-siMhamukha-vyAghramukhAH azvakarNa-siMhakarNa-hastikaNa-karNaprAvaraNAH ulkAmukhavidyujihva-mepamukha-vidyudantAH ghndnt-guuddhdnt-vishissttdnt-shuddhdntaakhyaaH|ete ca yugmaprasavAH palyopamAsaGkhyeyabhAgAyupo'STadhanuHzatocAH puruSA bhavanti / evamevASTAviMzatirantaradvIpakAnAM himavagiriprAgaparaparyantapravAhA bhavantyuktena nyAyena / tathairAvatakSetravibhAgakAriNaH zikhariNo'. pyevameva pUrvottarAdividikSu krameNAmunaiva nAmakalApena cAntaradvIpakAnAmaSTaviMzatirbhavatyekatra SaTpaJcAzadantaradvIpakA bhavanti / etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatra kairapi durvidagdhairyena paNNavatirantaradvIpakA bhASyeSu dRzyante / anArSa caitadadhyavasIyate jIvAbhigamAdiSu SaTpaJcAzadantaradvIpakAdhyayanAt, nApi vAcakamukhyAH sUtrollaGghanenAbhidadhatyasambhAvyamAnakhAt, tasmAt saiddhAntikapAzaivinAzitamidamiti // 15 // tadetasminnAryAnArya vikalpe manuSyakSetre kAH karmabhUmayo'karmabhUmayo vetyata AhasUtram-bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devkuruuttrkurubhyH||3-16|| bhA0-manuSyakSetre bharatairAvatavidehAH paJcadaza karmabhUmayo bhavanti / anyatra devkuruttrkurubhyH| 1'AbhASikA' iti ka-pAThaH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpam 268 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 TI0-manuSyakSetra ityAdi bhASyam / ardhatRtIyadvIpAbhyantare paJca bharatAni pajhe rAvatAni paJca videhAH paJcadaza karmabhUmayo bhavAnta, kAtsyena prApte karmabhUmile videhAnAmapavAdaH kriyate-devakuruttarakurukho videhAH karmabhUmayo bhavantIti, tadantaH pAtitvAnniSedhaH // atha kaH karmabhUmizabdArtha ityata Aha bhA0-saMsAradurgAntagamakasya samyagdarzanajJAnacAritrAtmakarmAkarmabhUmi ___ kasya mokSamArgasya jJAtAraH kartAra upadeSTArazca bhagavantaH paramarSayastIrthakarA atrotpadyante / atraiva jAtAH siddhayanti nAnyatra, ato nirvANAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmaya iti| zeSAstu viMzativaizAH sAntaradvIpA akarmabhUmayo bhavanti / / TI-saMsAradurgAntagamakasyetyAdi / mokSamArgo viziSyate, saMsAro nArakAdibhedaH sa eva durga-gahanamanekajAtipramukhatvAda duHkhAtmakatvAca tasyAntaH pAraH saMsAradurgAntastaM saMsAradugAntaM gamayati-prApayati yastasya saMsAradugAntagamakasya mokSamArgasya-samyaktvajJAnacaraNAtmakasyeti mokSAGgAnAmiyattAMmAvedayati, evaMvidhasya mokSapathasya, jJAtArastIrthakarA yathAvadavagantAra ityarthaH / kartAra iti praNetAraH pradarzayitAra itiyAvat nityatvAt pravacanArthasyeti, samyaktvAdyAtmakaM tIrtha tatpraNayanAt tIrthakarA bhavanti, gaNadharAdiprajAjanAd vA, vAgyogena copadizanti bhagavanta ityupadeSTAraH zrutajJAnAbhAvAditi sUcayati, yazolakSmyAdiyogAd bhagavantaH, paramarSayaH kRtArthatve sati sanmArgopadezena bhavyasattvAbhyuddharaNAt tIrthakaraNahetavastacchIlAstadanulomavRttayo vA tIrthakarA atrotpadyante paJcadazasu kSetreSu, eteSveva ca punaH sakalakarmakSayaM vidhAya siddhidhAmAbhidhAvanti nAnyatra kSetra iti / ato nirvANAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmaya iti / ataH sakalakamAgnervidhyApanAya siddhiprAptyai bhUmayaH karmabhUmayo'bhidhIyanta iti / parizeSalabdhamakarmabhUmizabdArthamAkhyAti-zeSAstvityAdi / jambUdvIpe haimavata-harivarSa-ramyaka hairaNyavatAkhyAzcatvAro vaMzAH, eta eva dhAtakIkhaNDe'STau dviguNAH puSkarAdhe cASTAvekatra viMzativaMzAH sahAntaradvIpairekorukAdibhiH SaTpaJcAzadbhirakarmabhUmayo bhavanti, tIrthakarajanmAdirahitatvAt / pUrvApoditamarthamupasaMharati bhA0-devakurUttarakuravastu karmabhUmyabhyantarA apyakarmabhUmaya iti // 16 // TI0--sarvadAcaraNapratipatterabhAvAdityavagamayati // 16 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se 17-18 1 svopajJamASya-TIkAlaGkRtam 269 -- athaite manuSyA AryAdibhedavartinaH kiyantaM kAlamanupAlyAyuHprANAn vijahatItyAha-- sUtram-nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 3-17 // bhA0-naro narA manuSyA mAnuSA ityanAntaram / manuSyANAM parA sthitistrINi palyopamAni, aparA antrmuhuurteti||17|| TI-naro narA ityAdi bhASyam / paryAyAkhyAnena vyAkhyAtametat nRsabdasya, parA. utkRSTA sthitirAyuSo'vasthAnaM jIvitakAlaH trINi palyopamAni manuSyANAm, etAni cAddhApalyopamena jIvAnAmAgraMSi gaNyante, aparA antarmuhartA jaghanyA sthitirAyuSo'ntarmuhUrtaparimANA bhavatIti // 17 // sUtram-tiryagyonInAM ca // 3-18 // bhA0--tiryagyonInAM ca parApare sthitI tripalyopamAmAmA ntarmuharte bhavataH yathAsaGkhyameva / pRthakaraNaM yathAsaGkhyadoSavinivRttyartham, itarathA yadyekameva sUtramabhaviSyat / ubhayatra cobhe yathAsaMkhyaM syAtAmiti / -TI-tiryagyonInAmapyatraivocyate sthitirAyupaH samAnaprakramatvAt / tiryagyonInAM cetyAdi bhASyam / tiryagyonayaH-pRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricatuHpaJcendriyAH teSAmapi parApare sthitI jIvitavyasya tripalyopamAntarmuhUrte bhavataH yathAsaGkhyam utkRSTajaghanye sthitI boddhavye, pRthagyogakaraNaM ythaasngkhydossvinivRttyrthmityaadi| nRtiryagyonInAM sthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte ityevaM nyAse sati tripalyopamA parA sthitirmanuSyANAm, aparA sthitistirazcAmantarmuhUrtapramANeti evaM syAt sUtrArtha ityaacaaryaabhipraayH| na khalvevamapi nyasyamAne kazcid dopaH, sthitI parApare iti samuditamevedaM samAsapadatvAdabhisamantsyate, nRNAM sthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte tirazcAM ca parApare tripalyopamAntamuhUrte, vyAkhyAnato vA vicchedaH ArSAnuvAditvAda vA'sya sUtraprabandhasyeti / _bhA0-dvividhA caiSAM manuSyatiryagyonijAnAM sthitiH-bhavasthitiH kAyasthitizca / manuSyANAM yathokte tripalyopamAntarmuhUrte parApare bhavasthitI / kAyasthitistu parA saptASTau vA bhavagrahaNAnIti / tiyegyonijAnAM ca yathokte samAsataH parApare bhvsthitii| TI-dvividhA caiSAmityAdi bhASyam / nRtirazcAM dviprakArA sthiti:-bhavasthitiH kAyasthitizca / tatrabhavasthitimanuSyajanma lamvA tiryagjanma vA kiyantaM kAlaM jIvati Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nam 270 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 3 prANI jaghanyenotkarSeNa veti / kAyasthitirmanuSyo bhUtvA tiryagyonirvA maraNamanubhUya punarmanuSyepveva manuSyaH tiryakSveva tiryagyoni:rantaryeNa katikRtvaH samutpadyate / tatra manuSyANAM yathote tripalyopamAntamuhUrte parApare bhavasthitI, kAyasthitiH saptASTau vA bhavagrahaNAni prakarSataH saptASTau veti nairantaryeNa mAnuSaH syAt, kathaM punaridaM bhAvyate-pUrvakoTyAyumenuSyo mRtvA punaH punaH pUrvakoTyAyureva manuSyaH saptakRtvaH prAdurastIti, aSTamabhave tu devakurUttarakuruSu utpadyate pazcAd devalokaM gacchati / tiryagyoniAjanAM cetyAdi / ukta bhavasthitI snggrhtH| bhA0-vyAsatastu zuddhapRthivIkAyasyaparA dvAdaza varSasahasrANi,kharapRthivIkA / yasya dvAviMzatiH,apakAyasya sapta,vAyukAyasya trINi,tejaHkAya. pRthvyAdAnAmAyumA sya trINi rAtriMdinAni,vanaspatikAyasya daza vrsseshsraanni| e. _SAMkAyasthitirasaGakhyeyAHavasarpiNyutsarpiNyaH vnsptikaaysyaanntaaH| dvIndriyANAM bhavasthiti daza varSANi / trIndriyANAmekonapazcAzadA. triMdinAni / caturindriyANAMSaNmAsAH / eSAM kAyasthitiHsaGkhyeyAni varSasahasrANi / paJcendriyatiryagyonijAH pnycvidhaaH| tadyathA-matsyAH uragAH parisAHpakSiNazcatuSpadA iti| tatra matsyAnAmuragANAM bhujagAnAM ca pUrvakoTyeva / pkssinnaaNplyopmaasngkhyeybhaagH| catuSpadAnAM trINi palyopamAni garbhajAnAM sthitiH| tatra ma tsyAnAM bhavasthitiH pUrvakoTistripaJcAzaduragANAM dvicatvAriMzat bhujagAnAM di. saptatiH pakSiNAM sthalacarANAM caturazItivarSasahasrANi sammacchimAnAM bhvsthitiH| eSAM kAyasthitiH saptASTau bhavagrahaNAni / sarveSAM manuSyatiyagyonijAnAM kAyasthiti rapyaparA antarmuhataiveti // 18 // TI0-vyAsatastu zuddhapRthivyA dvAdaza varSasahasrANi kharadharaNeAviMzatirityavamAdi sujJAnam, eSAM pRthivyaptejovAyupratyekavanaspatInAM kAyasthitirasaGkhyeyA avasarpiNyutsarpiNyaH sAdhAraNavanaspateranantA avasarpiNyutsarpiNyaH / dvIndriyANAmityAdi sujJAnA bhavasthitiH / eSAM kAyasthitiH saGkhyeyAni varSasahasrANi pazcendriyetyAdi sujJAnam / saptASTau vA bhavagrahaNAni manuSyavad bhAvanIyAni / sarveSAmityAdi manuSyatiravAmaparA kAyasthitirjaghanyA'ntamuhUrtapramANaiva bhavatIti // 18 // granthAgramaGkataH 8212 (1) // iti zrItattvArthasUtre'rhatpravacane bhASyAnusAriNyAM TIkAyAM lokaprajJapti - ___ maadhyaaystRtiiyH||3|| // iti tRtiiyodhyaayH|| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIparamAtmane namaH // ghAta: caturtho'dhyAyaH 4 bhA0-atrAha-uktaM bhavatA 'bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAm' (a0 1, sU0 22) iti // tathaudayikeSu bhAveSu devagatiriti (a0 2, adhyAyopoda"dU: suu06)||'kevlishrutsngghdhrmdevaavrnnvaado darzanamohasya' (a0 6, sU014 ) // sarAgasaMyamAdayo devasya ( a06, sU0 20) // 'mArakasammachino napuMsakAni, na devAH' (a0 2, sU0 50-51 ) / tatra ke devAH katividhA veti / atrocyate___TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdi sambandhagranthaH / uktamidaM prathame (sU0 22 ) bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAmiti / tathA dvitIye (sU06) audayikabhAvavicAraprastAve devagatirityuktam / tathA SaSThe(sU014)vakSyati- kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamoisyAstravo bhavati, tathA tatraiva sarAMgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarA[virata] bAlatapAMsi (ca) devasya (a0 6, sU020) AyuSa Asravo bhavati, tathA vitIye (sU0 50-51) nArakasammachino napuMsakAni, na devA iti, evamanekasUtropAttadevazabdazravaNAd AhitatadviSayajijJAsaH praznayati-tatra ke devAH katividhA veti / teSu-sUtrasthAneSu, ke devAH pratipattajyAH-kisvarUpAH ? krIDAdyarthabahutvAditi, nirUpitasvabhAvAzca te kimekarUpA uta bhedabhAja iti dvitIyaH praznaH prAvRtat, evaM praznadvayopanyAsAnantaraM sarirAha-atrocyate-praznavye'pyanurUpaM prativacanamiti, praznadvayaprativacanadiditsayA sUtramupanyasyati-devAzcaturnikAyA iti / athavA uktaM lokadvayavidhAnaM bhUdvIpasAgaravinyAsena / adhunolokAbhidhAnAvasarastadabhidhitsayA sUtrapraNayanam / sUtram-devAzcaturnikAyAH // 4-1 // TI0- nanvadholokatiryaglokayorapi devAH santi, tat kathamUrdhvaloka evAmidhAsyate caturthAdhyAya iti 1 / ucyate-vaimAnikAnadhikRtyedamucyate UrdhvalokAvasara iti, pradhAnatvAt, anyathA bhavanapatayo'dholoke, vyantarajyotiSkAstiryagloka iti / da. bhA0-devAzcaturnikAyA bhavanti / tAna purastAda vkssyaamH||1|| pratipAdanam Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tpattyatheH 272 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 TI0-devAzcaturnikAyA ityAdi bhASyam / dIvyantIti devAH, svacchandacAritvAt, _____ anavaratakrIDAsaktacetasaH kSutpipAsAdibhirnAtyantamAghAtA iti bhaavaarthH| devazabdasya vyu- dyotante vA bhAsvarazarIratvAdasthimAMsAmukapravandharahitatvAt savAGgopAGga sundaratvAca devAH / athavA vinA vidyAmantrAjanAdibhiH pUrvakRtatapo'. pekSajanmalAbhasamanantaramevAkAzagatibhAjo devAH, sA hyatizayavatI gatistepAmanAlambAkAzacAriNAma, yathoktamAgame (bhaga0sU0584)-kemahAlaeNaM bhaMte ! loe pannatte ? goyamA! ayaM caNaM jambuddIve dIve savvadIvasamudANaM majjhe khuDDulae paNNatte / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM chaddevA mahiDyiA jaMbuddIve dIve mandarapavvae maMdaracUliyaM savvao samantA saMparikkhivittauNaM ciDhejA, ahe NaM cattAridisAkumArImahayariyAo cattAri balipiMDe gahAya jaMbuddIvassa dIvassa usuvi dAresu bahiyAbhimuhIo ThiccA te cattAri balipiMDe jamagasamagaM bahiyAbhimuhe pvaahej| pabhU NaM goyamA ! tato egamege deve te cattArivi balipiMDe dharaNitalamasaMpatte khippAmeva paDisAharittae / te NaM goyamA ! ukiTAe jAva devagatIe ege puratyAbhimuhe payAte, evaM chassuvi disAsu payAtA / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vAsasahassAue dArae payAte, tae NaM tassa dAragassa ammApiyaro pahINA bhavanti, no ceva NaM te devA loyaMta saMpAuNaMti, tae NaM tassa dAragassa Aue pahINe bhavati, no ceva NaM te devA loyaMta saMpAuNaMti, tae NaM tassa dAragassa ahimiMje pahINA bhavanti, no ceva NaM te loaMta saMpAuNaMti, tae Na tassa dAragassa sattame'vi kulavaMse pahINe bhavati, no ceva Na te loyaMta saMpAuNaMti, tate NaM tassa dAragassa nAmagotte'vi pahINe bhavati, no ceva NaM saMpAuNaMti, tesi NaM bhaMte! devANaM kiM gae bahue agae vahue ? goyamA ! gae bahue, no agae bahue, gatAto se agate asaMkhijjatibhAge, agatAtose gae asaDhejaguNe, evaM mahAlae goyamA! loe pnnnntte"|tthaa vimAnamahattvaM prajJApanA 1kiyanmahAn bhadanta ! lokaH prajJaptaH ? gautama | ayaM ca jambUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM madhye kSullakaH prajJaptaH / tasmin kAle tasmin samaye SaT devA maharddhikA jambUdvIpe dvIpe mandaraparvate mandaracUlikAM sarvataH samantAt saMparikSipya tiSTheyuH, atha catasraH dikkumArImahatarikAH caturo balipiNDAn gahItvA jambUdvIpasya dvIpasya caturvapi dvAreSu bahirabhimukhyaH sthitvA tAn caturo balipiNDAn yugapad bahirabhimukhAn prvaahyeyuH| prabhurgautama! tataH ekaikaH devaH tAn caturo'pi balipiNDAn dharaNItalamasaMprAptAn kSiprameva pratisaMhartum / te gautama ! utkRSTayA yAvad devagatyA eko devaH pUrvAbhimukhaH prayAtaH, evaM SaTsvapi dikSu prayAtAH, tasmin kAle tasmin samaye varSasahasrAyuSko dArakaH prjaatH| tataH tasya dArakasya mAtApitarau prahINau bhavataH, naiva te devA lokAntaM saMprApnuvanti, tataH tasya dArakasya AyuH prahINaM bhavati, naiva te devA lokAntaM saMprApnuvanti, tataH tasya dArakasya asthimajjAH prahINA bhavanti, naiva te ( devA) lokAntaM saMprApnuvanti, tataH tasya dArakasya saptamo'pi kulavaMzaH prahINo bhavati, naiva te lokAntaM saMprApvanti, tataH tasya dArakasya nAmagotramapi prahINaM bhavati, naiva saMprApnuvanti, teSAM bhadanta / devAnAM kiM gataM bahukaM agataM bahukaM ! gautama ! gataM bahukaM, na agataM bahukaM, gatAt tad agataM asaMkhyeyabhAge, agatAt tad gataM asaMkhyeyaguNaM, evaMmahAn gautama ! lokaH prajJaptaH / 2'baladevA' iti k-paatthH| 3 vettANaM ' iti ka-pAThaH / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 273 pAmuktam-kemahAlayA NaM bhaMte ! vimANA paNNatA ? goyamA ! ayaNNaM jaMbuddIve dIve sabadIvasamudANaM majjhe khuDDulae, deve mahiiDhie jAva mahANubhAge jAva iNAmevattikaTu kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM tihiM accharANivAtehiM tisattaqhuttoaNupariyahittA NaM havvamAgacchejjA, se NaM deve tAe ukiTAe turiyAe caMDAe cavalAe sIhAe uddhRtAe jayaNAe cheyAe divvAe devagatIe jAva egAhaM vA biyAhaM vA tiyAhaM vA ukkoseNaM chammAse vItivaejA atthegaiyaM vimANaM vIivaejjA, atthegaiyaM no vItivaejA, emahAlayANaM goyamA ! vimANA paNNatA" / evaMvidhAH kila gatayo vimadhyamA devAnAm, anyeSAM utkRSTatamAH santi / evamanye'pi yathAsambhavaM vijigISAdayo dhAtvarthA vAcyAH / anena prathamapraznArthaprativacanamAdarzitam, yato nAmakarmodayajanitA devagatayaH sAtizayakrIDAgadyutitisvabhAvAH prativiziSTasthAnAdhyAsinaH sukhaprAyA devA bhavantIti / caturnikAyA devA bhavantItyanena dvitIyapraznaprativacanaM prathayati, catvAro nikAyA-vAsA yeSAM te catvAro vA saGghAste caturnikAyAH, vA~so yutpAdasthAnameSAM vibhinnaH, bhavanapatayo ratnaprabhAyAmAsAdayanti janmodhvamadhazca sahasramapahAya vyantarAstvasyAmevopari yat parityaktaM sahasraM tasyAdha UdhvaM ca yojanazatamekaikamapahAya madhye ... 'STAmu yojanazateSu janma pratilabhante, jyotiSkAstu samatalAdU bhUbhAgAta caturvidhadavAnA sapta zatAni navatyadhikAni yojanAnAmAruhya dazottarayojanazatapRthau nabho " deze lokAntAt kiJcinyUne janmAgRhNanti / paimAnikA rajjumadhyardhAmadhiruhyAmataH saudharmAdiSu kalpeSu sarvArthasiddhivimAnaparyavasAne tpadyante janmataH / tadevamutpAdanivAsabhedAt caturvidhA nikAyAH, svadhAmasUtpannA bhavanapatyAdayo'nyatrApi lavaNajaladhimandaravaMzadharAdridrumagahanaprabhRtiSu vasantyuktasthAnavyatirekeNa / atraiNAmutpAdona janmanA'stIti nivAsArthaH samrahArtho'pi prakRSTAprakRSTatadyogyAsravAsevanAd bahulIkRtakarmodayApekSaH AryAnAryamanuSyasaMgRhabhedavad,ataH svadharmApekSajAtivizeSasAmarthyAnikAyA iti // tAnetAn nikAyabhinnAn devAn puro vakSyAmaH krameNa, amunA'tra sUtreNa sAmAnyamAtrasvarUpAkhyAnaM paristhUrabhedakathanaM ca kRtmvseym||nnu ca bhagavatyAM(za012,u09,sU0461) paJcavidhA devA i. devAnAM paJcavi ci. tyuktam- "katividhANa bhaMte! devA paNNattAgoyamA! paJcavidhA devA paNNattA,taMdhatvam jahA-bhaviyadavvadevA naradevA dhammadevA devAhidevA bhAvadevA y"| tatra bhavya . 1 kiyanmahAnto bhadanta / vimAnAH prajJaptAH ? gautama ! ayaM jaMbUdvIpo dvIpaH sarvadvIpasamudrANAM madhye kSullakaH, devo mahaddhiko yAvat mahAnubhAgo yAvat idamevetikRtvA kevalakalpaM jambUdvIpaM dvIpaM tribhiH akSaranipAtaiH trisaptakRtvaH anuparivartya zIghramAgacchet / sa devastayA utkRSTayA tvaritayA caNDayA capalayA zIghrayA udbhutayA yatanayA chekayA divyayA devagatyA yAvat ekAhaM vA dvayahaM vA vyahaM votkRSTataH SaNmAsaM vyativarteta kiyadekaM vimAnaM vyativarteta kiyadekaM na vyativarteta , iyanmahAnto gautama ! vimAnAH prajJaptAH / 2 'tihisatta' iti ka-kha-pAThaH / 3 'nivAso' iti ga-pAThaH / 4 katividhA bhadantaH! devAH prajJaptAH ? gautama / pazcavidhA devAH prajJaptAH, tadyathA--bhavyadravyadevA naradevA dharmadevA devAdhidevA bhAvadevAzca / 35 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 devaH paJcendriyatiryagyonijo manuSyo vA devAyuSi baddhe'nantarAgAmijanmani yo devatayotpatsyatesa tvAgAminIvRttimAzritya deva iti prajJAyate taddalikatvAd dArucchedaprajJApanavat,naradevAH-cakravartino ratnacaturdazakAdhipatayaH zeSamanujotkRSTatvAt,dharmadevAH-sAdhavo yathoktapravacanArthAnuSThA yinaH saddharmapradhAnavyavahAratvAt, devAdhidevAH-tIrthakaranAmakarmodayavartinaH kRtArthAH sadupadezena bhavyasattvAnAmanugrAhakatvAccheSadevapUjyatvAca, bhAvadevAH punaH bhavanavanacarajyotiSkamAnikA devagatinAmakarmodayalakSitAH devAyuSo vedakAH krIDAdhatizayavartitvAditi, evaM paJcabhedeSu satsu deveSu kimartha caturnikAyA iti ? ucyate-bhAvadevAnAmevAtra vivakSitatvAcatunikAyatvam, tathA ca pAtanikAgranthe sarvatra bhAvaprastAvaH mUriNA darzitaH / api cAdyAzyatvAro manuSyA eva kazcidatizayamaGgIkRtya devA iti yathA tathA pratipAditameva, tasmAd bhAvadevAzcaturnikAyA iti yuktamuktaM AcAryeNa, UrdhvalokasvarUpAkhyAnaprastAve ca tadadhikArAditi // 1 // atha kathametat pratipattavyaM devAzcaturnikAyAH santIti ? ucyate-tadekadezanikAyapratyakSatvAt tatsadbhAvAvagamako'yamanumAnabhUta upalabhyate sUtram-tRtIyaH pItalezyaH // 4-2 // bhA0-teSAM caturNA devanikAyAnAM tRtIyo devanikAyaH pItalezya eva bhavati / kazcAsau ? jyotiSka iti // 2 // TI-tRtIyaH pItalezyaH, nahi pratyakSamapahnotuM zakyam, pramANajyeSThatvAt, candrAdityAdivimAnAni hi pratyakSapramANasamadhigamyAni, tAni ca kadAcit kenacidadhiSThitAnyapi kA, nivAsatvAnnagarapAmagehAdivat, ye ca teSAmadhiSThAtAraste jyotiSkA devA iti pratIyatAm, tacchepAstu tadekadezadRSTeH senAvanAdivat pratipattavyA iti / tRtIya iti kramasannivezamArSamaGgIkRtyedamucyate, athavA vakSyamANamihatyamevAbhisandhAya-jyotiSkadevanikAyastRtIya ityuktam / pItA lezyA yasyAsau pItalezyaH, iha ca dravyalezyA-zarIravarNaH pratiniyamyate, nAdhyavasAyavizeSaH, lezyAH SaDapISyante devAnAM pratinikAyamiti / teSAM caturNAmityAdi bhASyam / teSAM-pUrvasUtropanyastAnAM catuHsaGkhyAniyatAnAM devasamUhAnAM tRtIyo devanikAyaH pItalezya eva bhavatIti, sAmarthyAdavadhAraNopapatterevazabdo nopAttaH, sAkSAd darzitazca sAmarthyAllabhyo vivRNvateti / kazcAsau tRtIya ityavijJAtakramasannivezasya nAmagrAhamAcaSTejyotiSka iti // 2 // te ca nikAyA yathAsaGkhyaM bhavanapativyantarajyotiSkavaimAnikAkhyAH / / sUtram--dazASTapaJcadvAdazavikalpAH klpoppnnpryntaaH||4-3 // TI0-khanikAyApAntarAlabhedaniyamaH kriyate'munA yogena, amI ca dazAdayo bheda Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 275 vakSyamANAH bhavanapatyAdInAm, adhivAsavAcI cAyaM kalpazabdaH / ante parigatAH paryantAH, kalpopapannAH paryantA yeSAM ta ime kalpopapannaparyantAH kalpAzca dvAdaza vakSyamANAH saudhamAdayo'cyutaparyavasAnAH, tatparyantametaccatuSTayaM bhavatItyAvedayati, pare tu dvirvikalpAH-praiveyakavAsino vijayAdivimAnapaJcakanivAsinazca / / ... bhA0-te ca devanikAyA yathAsaGkhyamevaMvikalpA bhavanti / tadyathA dazavikalpA bhavanavAsinaH asurAdayo vakSyante / aSTavikalpA bhavanapatyAdidevAnAM bhedavicAraH vyantarAH kinnraayH| paJcavikalpA jyotiSkAH sUryAdayaH / dvAdazavikalpA vaimAnikAH kalpopapannaparyantAH saudharmA diSvapi // 3 // TI0--te ca devanikAyA ityAdi bhASyaM sujJAnameva // 3 // anudhA dazAdibhedAn pratyekaM punarvibhitsurAhapratikalpamindrAyA sUtram--indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSalokapAbhedAra ____ laaniikprkiirnnkaabhiyogykilbissikaashcaikshH||4-4|| bhA0-ekaikazazcaiteSu devanikAyeSu devA dazavidhA bhavanti / tadyathA-indrAH, sAmAnikAH, prAyastriMzAH, pAriSadyAH, AtmarakSAH, lokapAlAH, anIkAdhipatayaH, anIkAni, prakIrNakAH, AbhiyogyAH, kilbiSikAzceti / tatrendrA bhavanavAsivyantarajyotiSkavimAnAdhipatayaH / indrasamAnAH sAmAnikAH amAtyapitRgurUpAdhyAyamahattaravat kevalamindratvahInAH / traaystriNshaaH-mntripurohitsthaaniiyaaH| paarissdyaaH-vysysthaaniiyaaH| AtmarakSAH-zirorakSasthAnIyAH / lokapAlA aarkss(kss)kaarthcrsthaaniiyaaH| aniikaadhiptyo-dnnddnaayksthaaniiyaaH| anIkAni-anIkasthAnIyAnyeva / prakIrNakAH-paurajanapadasthAnIyAH / AbhiyogyAH-dAsasthAnIyAH / kilbiSAH-antasthasthAnIyA iti // 4 // TI0-ekaikazazcaiteSvityAdi bhASyam / dazAnAmekaikasmin bhede ekazo daza dazendrAdayo bhavanti bhedAH, evamitareSvapyaSTAdiSu / tatrendrA ityaadi| indrAH sAmAnikA dibhedAnAM navAnAmadhipatayaH paramaizvaryayuktAH / sAmAnikAstvindratulyA bhavantyAyuSkAdibhiH, kevalamindratvaM sakalakalpAdhipatvaM nAsti, zeSa samAnam, ataH samAnasthAne bhavAH sAmAnikAH samAnasya tadAdezceti vacanAdaupasaGkhyAnikaSThaka / anyasyAnirdezAdindraiH saha samAnabhAvaH pratyAsannai( te 1 )zceti, te cAmAtyApitagurUpAdhyAyamahattaravada 1 'didhviti ' iti gha-pAThaH / 2 'zatpA0 ' iti ga-pAThaH / 3 kilbiSikA ' iti gh-paatthH| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH draSTavyAH, amA sahArthe, saha bhavantItyamAtyAH-kAryAlocanasamarthAH pitA gururupAdhyAyo mahattarazca sarva ete pUjanIyAstadvat te'pi sAmAnikA iti / trayastriMzadeva trAyastriMzAH svArthe'SNa 'taddhitAH' (pA0 a04,pA0 1,076) iti bahuvacananirdezAdanuktataddhitotpattidRSTazabdAnvAkhyAnAca, ete mantripurohitasthAnIyAH,mantriNaH-rAjyacintAbharAdhirUDhamAnasAH, purohitaaH-shaantikpaussttikaabhicaarikkrmkaarinnH| pAriSadyA vayasyasthAnIyAH,paripadi sAdhavaH pAripayAH mitrsdRshaaH| AtmarakSAH zirorakSasthAnIyAH udyatAharagA raudrAH pRSThato'vasthAyinaH, apAyAbhAvAt kalpanAvaiyamiti cet tad na sthitimAtraparipAlanAt priitiprkphetutvaac| lokapAlA ArakSakArthacarasthAnIyAH svaviSayasandhirakSaNanirUpitA ArakSakAH, arthacarAcauroddharaNikarAjasthAnIyAdayastatsadRzA lokapAlAH / anIkAdhipatayo daNDanAyakasthAnIyAH daNDanAyako vikSepAdhipatiH senApatiritiyAvat, anIkAnyanIkAnyeva sainyAnItyarthaH, hayagajarathapadAtivAhanasvarUpANi pratipattavyAni, sUtre cAnIkAnyevopA tAni sariNA, nAnIkAdhipatayaH, bhASye punarupanyastAstadetadekatvamevAnIkAnIkAdhipatyoH paricintya vivRtamevaM bhASyakAreNa, anyathA vA dazasaGkhyA bhidyeta / prakIrNakAH paurajanapadasthAnIyAH prakRtisadRzA ityrthH| AbhiyogyA dAsasthAnIyAH Abhimukhyena yogo'bhiyogaH parArirAdhayiSayAbhimukhIkR. takarmavizeSaH, abhiyogakarma AbhiyogyaM tad yeSAM vidyate te bhvntyaabhiyogyaaH-krmkrsthaaniiyaaH| antasthasthAnIyAH kilbiSikA iti antasthAH-caNDAlAdayastadvat kilvipikA devAnAM madhya iti // 4 // caturvapi nikAyeSu dazavidhendrAdibhedaprasaktAvidamapodyate / / sUtram-trAyastriMzalokapAlavarjA vyantarajyotiSkAH // 4-5 // bhA0-vyantarajyotiSkAzcASTavidhA bhavanti, trAstriMzalokapAlavarjA iti // 5 // TI0-na yathAsaGkhyamatra pratipattavyam, anantarasUtre tvekazo grahaNAd, ato vyantarANAM trAyastriMzA lokapAlAzca na sambhavanti jyotiSkANAM cetyato'STaprakArA eva // 5 // atha ya ete vikalpA dazAdayazcaturpu nikAyektAstatra kimekaika indra utAnyathetyata Aha-pUrvayobhandrAH / athavA nikAyapAramaizvaryAcaturindraprasaGge satIdamucyate-- sUtram-pUrvayordIndrAH // 4-6 // bhA0-pUrvayovanikAyayorbhavanavAsivyantarayordevavikalpAnAMdvau dvAvindrau bhavataH / tadyathA-bhavanavAsiSu tAvad dvAvasurakumArANAM indrau bhavataH-camaro 1' cet na' iti ka-pAThaH / 2 'mApAdyate' iti k-paatthH| 3 0zalloka0' iti ga-pAThaH / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 sUtraM 7 ] . svopajJamASya-TIkAlaGkRtam palizca / nAgakumArANAM dharaNo bhUtAnandazca / vidyutkumArANAM hariharisahazca / bhavanapatyAdidevA _ suparNakumArANAM veNudevo veNudArI ca / agnikumArANAM agni " zikho'gnimANavazca / vAtakumArANAM velambaH prabhaJjanazca / nAmindrAH stanitakumArANA sughoSo mahAghoSazca / udadhikumArANAM jalakAnto jalaprabhazca / dvIpakumArANAM pUrNo vasiSThazca / dikkumArANAmamitagatiramitavAhanazceti // vyantareSvapi dvau kinnarANAmindrau-kinnaraH kiMpuruSazca / kiMpuruSANAM satpuruSo mahApuruSazceti / mahoragANAmatikAyo mahAkAyazca / gandharvANAM gItaratirgItayazAzca / yakSANAM pUrNabhadro mANibhadrazca / rAkSasAnAM bhImo mahAbhImazca / bhUtAnAM pratirUpo'tirUpazca / pizAcAnAM kAlo mahAkAlazceti // jyotiSkANAM tu bahavaH sUryAzcandramasazca // vaimAnikAnAmekaika eva / tadyathA-saudharme zakraH / I(ai)zAne iishaanH| sanatkumAre sanatkumAra iti / evaM sarvakalpeSu svakalpAhavAH / paratastvindrAdayo daza vizeSA na santi / sarva eva svatantrA iti // 6 // TI-pUrvayovanikAyayorityAdi bhASyam / dazASTasaGkhyAparicchinnau pUrvazabdena bhavanapativyantaranikAyau parigRhyete,tatra devavikalpAnAmasurAdInAM kinnarAdInAM ca pratyekaM dvau dvAvindrau bhavataH, dvau dvAvindrau eSu vikalpeSu te dvIndrAH, pUrvayonikAyayorvikalpA bhavantItyantagItavIpsAko bhuvriihiH| zeSaM sujJAnam,jyotiSkANAMtvityAdi / indrAdhikAraprastAvamupajIvallA~ghavArthamAha-jyotiSkadevAnAM sUryAH zazinazcandrAH, te ca bahavo'saGkhyeyadvIpasamudravartitvAt / vaimAnikAnAM saudharmAdiSvekaika indraH, saudharme zakraH aizAne IzAnaH, sanatkumAre sanatkumAraH, ityevaM sarvavimAneSu sarvakalpamadhyavartiSu svakalpAhA indrA bhavanti / mAhendra mAhendraH, brahmaloke brahma, lAntake lAntakaH, mahAzukre mahAzukraH, vaimAnikAnAM kalpAH" sahasrAre sahasrAraH, AnataprANatayodvayorapyeka evendraH prANatAbhidhAnaH, AraNAcyutayodvayorapi kalpayoreka evendraH acyutaH, acyutakalpAt parata indrAdayo vikalpA graiveyakeSu vijayAdiSu ca na bhavanti / sarva eva hi te svatantratvAdahamindrA gamanAgamanarahitAzca prAya iti // 6 // ___anayostu khalu nitidevendrayoruttaratra devanikAyayorlezyAbhidhAne grahaNaM punarmA kAryamityataH pUrvayorityadhikRtyAha __ sUtram-pItAntalezyAH // 4-7 // bhA0-pUrvayonikAyayordevAnAM pItAntAzcatasro lezyA bhavanti // 7 // 1 'jalabhavazca' iti ka-pAThaH / 2 'avaziSTazca' itiHgha-pAThaH / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyaayH|| ____TI-pUrvayorityAdi bhASyam / zAstrIyamAnupUrvyamAzritya nirdezaH, pItA ane yAsAM lezyAnAM tAH pItAntAH-kRSNanIlakApotataijasyaH, pItAntA lezyA yeSAM te pItAnta lezyAH, pUrvayonikAyayordevA bhavanti, zarIravarNamAtretvAd dravyalezyA etAH, bhAvalezyA stu SaDapi bhaveyuriti // 7 // . . ete ca punaH sarve trividhA devA bhavanti-sadevIkAH sapravIcArAH paca adevIkAH sapravIcArAH, adevIkA apravIcArA iti / tatra ye sadevIkA sapravIcArAstAnadhikRtyedamucyate sUtram-kAyapravIcArA A aizAnAt // 4-8 // bhA0-bhavanavAsyAdayo devA A aizAnAt kAyapravIcArA bhvnti| kAye pravIcAravicAraH . pravIcAra essaamiti| kAyapravIcAro nAma maithunaviSayopasevanam / va te hi saGkliSTakarmANo manuSyavanmaithunasukhamanupralIyamAnAstIbrAnuzayAH kAyasaGklezajaM sarvAGgINaM sparzasukhamavApya prItibhupalabhanta iti||8|| TI-kAyaH-zarIraM, pravIcAro-maithunopasevA, kAyana pravIcAra eSAmiti kAyapravI. cArAH-puruSavanmaithunamAsevante bhavanavAsyAdayaH A aizAnAt, abhividhAvayamAG, na maryAdAyAM, yasmAda bhavanavAsivyantarajyotiSkasaudharmezAnakalpeSu janmanotpadyante devyaH, na parata iti, bhASyaM sujJAnameva // 8 // atha ye adevIkAH sapravIcArAsteSAM kathaM maithunopasevetyAha- . sUtram-zeSAH sparza-rUpa-zabda-manaHpravIcArA dayoddhayoH // 4-9 // bhA0-aizAnAdUrva zeSAH kalpopapannA devA dayoIyoH kalpayoH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA bhavanti yathAsaGkhyam / tadyathA-sanatkumAramAhendrayordaivAn maithunasukhaprepsUnutpannAsthAn viditvA devya upatiSThante / tAH spRSTvaiva ca te prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti // tathA brahmalokalAntakayovAn evaMbhUtotpannAsthAn viditvA devyo divyAni svabhAvabhAsvarANi sarvAGgamanoharANi zRGgArodArAbhijAtAkAravilAsAnyujjvalacAruveSAbharaNAni svAni rUpANi drshynti| tAni dRSTvaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhvnti|| tathA mahAzukrasahasrArayordaivAnutpannapravIcArAsthAn viditvA devyaH zrutiviSayasukhAnatyantamanoharAn zRGgArodArAbhijAtavilAsAbhilASacchedatalatAlAbharaNaravamizrAn hasitakathitagItazabdAnudIrayanti / tAn zrutvaiva prItimupalabhante nivR 1 TIkAkAramatametat yaduta zarIravarNarUpA lezyA, anye tu yogapariNAmo lezyA, lezyApudgalAstu anya evAgameSu nirdizyante / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 sUtraM 9] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam tAsthAzca bhavanti // AnataprANatAraNAcyutakalpavAsino devAH pravIcArAyotpanAsthA devIH saMkalpayanti,saGkalpamAtreNava ca te parAM prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti // ebhizca pravIcAraiH(rAdibhiH) parataH parataHprItiprakarSavizeSo. anupamaguNo bhavati, pravIcAriNAmalpasaGklezatvAt / sthitiprabhAvAdibhiradhikA iti vakSyate ( a0 4, sU0 21 ) // 9 // TI0-aizAnAdUrdhvaM zeSA ityAdi bhASyam / sanatkumAramAhendrayordevAn maithunaprAptIcchAbhimukhIkRtAnutpannAsthAna prAdurbhUtAdarAnavabudhya saudharmezAnadevya upatiSThante, tatprabhAvAdeva parijJAtAbhiprAyAH, aparigRhItA gaNikAsthAnIyAH apsarasaH, tAsAM jaghanyena saudharmakalpanivAsinInAM sthitirekaM palyopamamutkarSeNa paJcAzat palyopamAni, aizAne tvaparigRhItAnAM javanyena sAtireka palyopamamutkarSeNa paJcapaJcAzat palyopamAni / tatra saudharmanivAsinInAmapsarasAM palyopamaM samayAvadhika sthitiH yAsAM yAvad daza palyopamAni tAH sanakumArakalpavAsidevabhogyA bhavanti, yAsAM ca saudharme daza palyopamAni samayAdhikAni yAva viMzatipalyopamAni sthitirapsarasAMtA brahmalokakalpavAsidevabhogyAH,tathA devIbhogAgA. saudharma eva yAsAM sthitirapsarasAM viMzatipalyopamAni samayAvadhikAni yAvatriMzatpalyopamAni tA devyo zukra( kalpa)vAsidevabhogyAH, tathA saudharma eva yAsAmapsarasAM sthitistriMzatpalyopamAni samayAvadhikAni yAvaccatvAriMzatpalyopamAnitA devya AnatakalpavAsidevabhogyAH,tathA saudharma eva yAsAmapsarasAM sthitiH catvAriMzatpalyopamAni samayAvadhikAni yAvat paJcAzat tA AraNakalpavAsidevopabhogyAH, aizAnakalpe yAsAM sAtirekapalyopamaM samayAvadhika sthitiryAvat paJcadaza palyopamAni tA mAhendrakalpavAsidevabhogyAH, tathaizAna eva yAsAM paJcadaza palyopamAni sthitiH samayAvadhikAni yAvat paJcaviMzatipalyopamAni tA lAntakakalpavAsidevabhogyAH, asinnevaizAne yAsAM paJcaviMzatiH palyopamAni samayAvadhikAni sthitiH yAvat paJcaviMzatipalyopamAni tAH sahasrArakalpavAsinAM bhogyAH, tathaizAna eva yAsAM paJcatriMzat palyopamAni samayAvadhikAni yAvat paJcacatvAriMzatpalyopamAni sthitistAH prANatakalpavAsidevopabhogyAH, tasminnevaizAne yAsAM sthitiH pazcacatvAriMzatpalyopamAni samayAvadhikAni yAvat paJcapaJcAzatpalyopamAni tA devyo'cyutakalpavAsidevopabhogyA bhavanti / yAsAM palyopamaM sthitirdevInAM samayAvadhikaM yAvat sapta palyopamAni tAH saudharmakalpavAsinAM parigrahaH, aizAnakalpe tu yAsAM sAtirekaM palyopamaM samayAvadhikaM sthitiryAvannava palyopamAni tAstannivAsidevaparigraha iti / atra cAparigRhItA vezyAsthAnIyA adhastanakalpadvayotpannA api uparitanakalpAn gacchanti taddevaprabhAvAdeveti // dhikAraH 1 'zukadevabhogyAH ' iti ka-pAThaH, ' mahAzukravAsi0 ' iti tu ga-pAThaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ adhyaapH| 280 tattvArthAdhigamasUtram ebhizca pravIcArAdibhirityAdi / sparzAdibhiH sUtropanyastairupariSTAt parihasani ralpasaklezatvAcetaso'nupamaH prItiprakarSa upajAyate, idaM hi kAyAdikarma salie cittatvAd duHkhamAvahati, yathA''ha " nagnaH preta ivAviSTaH kaNantImupagRhya tAm / klezAyAsitasarvAGgaH, sumukhI ramate kila // " sthityAdimirevopariSTAd vakSyante'dhikA devAH, cittaklezena tu parihIyamAnasvamA bhavantyuparyuparIti / atra ca punaH pravIcAragrahaNamuttarasUtre kila vispaSTArthamAzritaM, anyA tulyatvAt saMhitayoH sandehaH syAditi // 9 // adevIkAzcApravIcArAzcAdhunA'bhidhIyante sUtram----pare aprviicaaraaH|| 4-10 // bhA0-kalpopapannebhyaH pare devA apravIcArA bhavanti, alpa- | kalpAtItAnAma - salezatvAt / svasthAH zItIbhUtAH / paJcavidhapravIcAro pravIcAratvam - vAdapi prItivizeSAdaparimitaguNaprItiprakarSAH paramasukhatRptA eva bhavanti // dI0-pare apravIcArAH,avidyamAnapravIcArAH apravIcArAH,kalpopapannebhyaH parere devA aveyakavAsino'nuttaravimAnavAsinazcApravIcArA bhavanti, alpasaGklezatvAddhetorantaH zuddhatvAt ca, te svasamAdhijameva sukhamupabhuJjate, adhikataraM caiSAM tad bhavatyalpamohatvAn kAyaklezarahitam,svasthAH pratanukamohanIyakarmapaTalAnuraJjitasvarUpatvAt mandadevAgnitvAcchItIbhUtAH, paJcavidhAH pravIcArA rUparasagandhasparzazabdAH pravIcArahetavo manoharAH kAraNe kAryopacArAdhyAropAduktAH tatsamudAyajAdapi sukhavizeSAdaparimitaguNaprItiprakoM bahuguNaprItiprakarSayujaH paramasukhattA eva bhavanti / durlabhaM hi tAdRk saMsAre sukhamanyanivAseSu zabdAdiviSayanirapekSatvAt sahajam, atastena janmaprabhRtyA sthitikSayAt satatameva tRptAsta iti / na pare iti sUtre kartavye yadAcAryeNa punarapravIcAragrahaNamakAri tajjJApanArthamasyArthasya-alpaH saGklezasteSu, na bahariti / sUtratraye yat pravIcAragrahaNaM apravIcAragrahaNaM ca tajjJApanAyAmuSyArthasya saMsAraH kila pravIcArasamudbhava iti / sAmAnyAbhidhAnanikAyavikalpasaGkhyAvidhiruktaH purastAt, teSAM vizeSasaMjJAnikAyavikalpAn prati vyAcikhyAsuraniyamaprasaGge paurastyanikAyavikalpasaMjJAnirdezArthamidamavocat-bhavanavAsino'suranAgavidyu. tsuparNAgnivAtastanitoddhidvIpadikkumArAH (mU0 11) / tatra 1'zItabhUtAH' iti ka-kha-pAThaH / 2 sUtratraye prathame tAvat kAyapravIcArazabdo rUDhastAdRze maithune yAdRrza naratirazcAmiti sa upAttaH, dvitIye sparzAdimAtrameva pravIcAratayA na vivakSitaM, kintu sparzAdivizeSA iti jJApanAyaM sparzapravIcArA ityAdi pratipAditaM, tRtIye tu yadi na pare ityevocyeta tarhi na te sparzAdibhiH pravIcArakA ityevAyoM gamyeta, paraM sarvathA bhAvo na jJAyeta iSTaM ca tajjJApayitumiti apravIcArA iti sathA pravIcAraniSedhaM caMkuH sUkSmadhiyo vAcakA iti / 3 vikalpau prati' iti ka-pAThaH / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 11 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 281 . bhA0-atrAha-uktaM bhavatA-'devAzcaturnikAyAH' (a0 4, sU 1), 'dazATapaJcadvAdazavikalpAH ' ( a0 4, sU0 3) iti, tat ke nikAyAH ke caiSAM vikalpA iti ? / atrocyate-catvAro devanikAyAH / tadyathA-bhavanavAsino vyantarA jyotiSkA vaimAnikA iti // 10 // tatra TI-atrAha-uktaM bhavatetyAdipAtanikAgranthaH / devAzcaturnikAyA ityuktamadhyAyAdau, tathA dazAdibhedAzcAdhItAH,tadetannirdizyatAmaJjasA ke punaste nikAyAH ke caiSAM nikAyAnAM dazAdayo vikalpA iti / atrocyate-catvArastAvanikAyAH-bhavanavAsino vyantarAjyotiSkA vaimAnikA iti // 10 // tatra teSu caturpu nikAyeSu bhavanavAsinAmeva tAvad bhedapratipAdanaM kriyate, tatrasUtram-bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAmivAtastanitodadhidrI padikkumArAH // 4-11 // bhA0-prathamo devanikAyo bhavanavAsinaH / imAni caiSAM vidhAnAni bhavanti / ___ tadyathA-asurakumArAH, nAgakumArAH, vidyutkumArAH, suparNabhavanavAsanA. kumArAH, agnikumArAH, vAtakumArAH, stanitakumArAH, udadhividhAnAni kumArAH, dvIpakumArAH, dikkumArA iti / TI0-bhUmiSThatvAt bhavanAni, teSu vastuM zIlaM yeSAM te bhavanavAsinaH, prathamo nikAyo'surAdayo bhedAH / tatkumArazabdaH pratyekamabhisambadhyate / kaH punaH kumArazabdArtha ityAha bhA0-kumAravadete kAntadarzanA asurakumArA mRdumadhuralalitagatayaHzRGgArAbhijAtarUpavikriyAH kumAravacoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNAvaraNapAtayAnavAhanAH kumAravaJcolbaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucyante / asurakumArAvAseSvasurakumArAH prativasanti, zeSAstu bhavaneSu // ___TI0-kumAravadete kAntadarzanA iti sujnyaanm|asurkumaaraavaasessvsurkumaaraaH prativasanti, AvAsAH kAyamAnasthAnIyA mahAmaNDapA nAnAratnaprabhAsitollocAH, teSu tAdRzeSu bhUyasA vasantyasurakumArAH kadAcit bhavaneSvapIti / zeSAstu nAgAdayo bhavanedhveva prAyo vasanti, nAvAseSviti / tAni ca bhavanAni bahirvRttAnyantazcaturasrANyadhaH puSkarakarNikAsaMsthAnAni // ka punaste AvAsA bhavanAni cetyAha- . bhA0-mahAmandarasya dakSiNottarayordigavibhAgayobahavASu yojanazatasahasra1sukumArA' iti gh-paatthH| 2 'praharaNacaraNapAtavAhanAH' iti ka-pAThaH, 'praharaNAvaraNayAnavAhanAH' iti tu gh-paatthH| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 tattvArthAdhigamasUtram __ [ adhyAyaH 1 koTIkoTISu AvAMsAH / bhavanAni ca dakSiNArdhAdhipatInAmuttarArdhAdhipatInA ca yathAsvaM bhavanti / TI0-mahAmandarasyetyAdi / dhAtakIkhaNDAdimandaravyAvRttyarthaM mahAmandaragrahaNam, cihnamAtraM mahAmandaragrahaNamatra, yojanasahasramAtrAvagAhitvAt, tasya dakSiNasyAM dizi tiryambahISu yojanalakSakoTInAM koTISu bhavantyAvAsAH, bhavanAni ca dakSiNArdhAdhipatInAM camarAdInAmuttarArdhAdhipatInAM ca baliprabhRtInAM yathAyathamasurAdInAM iti / ArSe tu ratnaprabhAyA bAhalyAt sahasramuparyadhazca santyajya madhye'STasaptatisahasrAdhikalakSAyAM kusumaprakaravat prakIrNAni bhavanAni sarvatra // bhASyakArAbhiprAyastu bhA0-tatra bhavanAni ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye, bhavaneSu vasantIti bhavanavAsinaH / bhavapratyayAzcaiSAmimA nAmakarmaniyamAt svajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti / tadyathA-gambhIrAH zrImantaH kAlA mahAkAyA ratno . tkaTamukuTabhAsvarAMzcUDAmaNicihnA asurakumArA bhavanti / asurakumAsadAnA ziromukheSvadhikapratirUpAH kRSNAH zyAmA mRdulalitagatayaH varNanam - zirassu phaNicihnA nAgakumArAH / ligdhA bhrAjiSNavo'vadAtA / vajracihnA vidyutkumaaraaH| adhipratirUpagrIvoraskAH ' zyAmAvadAtA garuDacinAH suparNakumArAH / mAnonmAnapramANayuktA bhAsvanto'vadAtAH ghaTacihAH agniku. mArA bhavanti / sthirapInavRttagAtrA nimnoda azvacihnA avadAtA vaatkumaaraaH| ligdhAH ligdhagambhIrAnunAdamahAsvanAH kRSNA vardhamAnacihnAH stnitkumaaraaH| urukaTiSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmA makaracihnA uddhikumArAH / uraHskandha. bAhvagrahasteSvadhikapratirUpAH zyAmAvadAtAH siMhacihA dvIpakumArAH / javAnapAdeSvadhikapratirUpAH zyAmA hasticihA dikumArAH / sarve'pi ca vividhavastrAbharaNA bhavantIti // 11 // TI-tatra bhavanAnItyAdi bhASyam / ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye bhavanAni bhavanti,tasminneva sthAne navatisahasrANyadho'vagAhya,AvAsAstu sahasradvayaparivarjitAyAM rantaprabhAyAM sarvatretyabhiprAyaH / bhavapratyayAzcaiSAmimA nAmakarmaniyamAt svajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti / bhavahetukAstA janmataponuSThAnanirapekSA vikriyAH sambadhyante / nAmakarmaniyamAca svajAtivizeSaniyatA vikiyA bhavanti / aGgopAGganAmakarmo 1 nAvAsAnAM sthitau kramaH ko'pi asurAdInAM yathA bhavaneSu teSAmiti / 2"ardhaH khaNDe'dha samAMze" ityanekArthokteH tulyabhAge'rdha iti ardhasudarzanadevanamiti ca liGgAnuzAsanAce khaNDArtho'rtho'tra / 3 madhye bhavanti' iti gha-pAThaH / 4 'adhikarUpa' iti k-gh-paatthH| 5 'bhAsvataH' iti g-paatthH| 6 nimanodarA' iti ga-gha-pAThaH / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanasaGakha sUtra 12 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 283 dayAnnirmANanAmakarmodayAda varNAdinAmodayAca pratijAtivizeSakAriNyo vikriyA jAyante / gambhIrA ghanazarIrAH zrImantaH sarvAGgopAGgasundarAH kRSNavarNA mahAzarIrA ityetat sarva nAmakarmodayajanitameSAmasurANAm, evaM nAgAdInAmapi yojanIyaM svajAtivizeSaniyatavacanAt, zeSaM bhASyameva sujJAnam / eSAM ca bhavanasaGkhyA sAmAnyataH sapta koTyaH saptatilakSA lakSadvayAdhikAH, vizeSeNa tu dakSiNadigvyavasthitAsurANAM catustriMzat lakSAH,uttaradigbhAjAM triMzadekatra catuSpaSTiH, . dakSiNadignAgAnAM catuzcatvAriMzaduttaradignAgAnAM catvAriMzadekatra caturazI tiH, dakSiNavidyutkumArANAM catvAriMzaduttaravAsinAM patriMzadekatra SaTsaptatiH / eSaiva saGkhyA dakSiNottarabhinnAnAmagnistanitodadhidvIpadikkumArANAmiti, dakSiNasuparNAnAmaSTAtriMzaduttaranivAsinAM catustriMzadekatra saptatidvaryuttareti / dakSiNamarutAM paJcAzaduttaravAsino SaTcatvAriMzadekatra SaNNavatiH / lakSAH sarvatra sambandhanIyA iti // 11 // adhunA bhavanacaranilayAnantaradevanikAyoddezabhAjo yeSTavidhAste'bhidhIyanteyA sUtram--vyantarAH kinnara-kiMpuruSa-mahoraga-gAndharva-yakSa rAkSasa-bhUta-pizAcAH // 4-12 // bhA0-aSTavidho dvitIyo devanikAyaH / etAni cAsya vidhAnAni bhavanti / adhastiryagUvaM ca triSvapi lokeSu bhavanenagareSu AvAseSu ca prativasanti / TI0-atha kimartha vyantarA ucyante, tatra bhASyamadhastiryagUz2a cetyAdi / ratnaprava bhAratnakANDe yojanazatadvayavarjite'STAsu yojanazateSatpannAH santastrilokyAM svabhavaneSu svanagareSu svAvAseSu ca prativasanti bAlavat svabhAvAnavasthAnAtu, ato vividhamantaram-AvasanameSAmiti vyantarAH / etadeva spaSTayati bhASyakAraH bhA0-yasmAcAdhastiryagUz2a ca trInapi lokAn spRzantaH svAtantryAt parAbhiyogAcca prAyeNa pratipatantyaniyatagatipracArAH, manuSyAnapi kecid bhRtyavadupacaranti / vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasanti, ato vyantarA ityucyante // tatra kinnarA dazavidhAH / tadyathA-kiMpuruSAH kiMpuruSottamAH kinnarAH kiMpuruSAdi kinnarottamA hRdayaGgamA rUpazAlinoninditA manoramA ratipriyA ratizreSThAiti // kiMpuruSA dazavidhAH / tadyathA-puruSAH satpuruSAH mahApuruSAH puruSavRSabhAH puruSottamAH atipuruSottamAH 1 bhumiSThAni nagarANi bhavananagarANi, yadvA bhavanAni bhUmiSThAni nagarANi prAkArAdivizeparacanAvanti tiryaka AvAsA yathAI sarvatra yogyasthAne / 2atipuruSAH' iti gha-pAThaH / bhadAH Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 tattvArthAdhigamasUtram [avyAyaH marudevAH maruto marutprabhA yazasvanta iti // mahoragA dazavidhAH / tadyathAbhujagA bhogazAlino mahAkAyAH atikAyAH skandhazAlino manoramA mahAvegA maheSvakSAH merukAntAH bhAsvanta iti // gAndharvA dvAdazavidhAH / tadyathA-hAhA hUhU tumburavo nAradA RSivAdakA bhUtavAdikAH kAdambA mahAkAdambA raivatA vizvA. vasavo gItaratayo gItayazasa iti // yakSAstrayodazavidhAH / tadyathA-pUrNabhadrAH mANibhadrAH zvetabhadrAH haribhadrAH sumanobhadrAH vyatipAtikabhadrAH subhadrAH sarvato. bhadrAH manuSyayakSA vanAdhipatayo vanAhArA rUpayakSA yakSottamA iti // sAvidhA rAkSasAH / tadyathA-bhImA mahAbhImA vighnA vinAyakA jalarAkSasA rAkSasarAkSasA brahmarAkSasAH // bhUtA navavidhAH / tadyathA-turUpAH pratirUpAH atirUpAH. bhUtottamAH skandikAH mahAskandikAH mahAvegAH praticchannA AkAzagA iti // pizAcAH paJcadazavidhAH / tadyathA-kUSmANDAH paTakA joSA AhnakAH kAlAH mahA. kAlAzcokSA acokSAH tAlapizAcA mukharapizAcA adhastArakA dehA mahAvidehAH tUSNIkA vanapizAcA iti // tatra kinnarAH priyaGguiyAmAH saumyAH saumyadarzanA kinnarAdInAM mukheSvadhikarUpazobhA mukuTamaulibhUSaNA azokavRkSadhvajA avadAtAH // kiMpuruSA UrubAhuvadhikazobhA mukheSvadhikabhAsvarA vividhAbharaNabhUSaNAzcitrasraganulepanAzcampakavRkSadhvajAH // mahoragAH zyAmAvadAtA mahAvegAH saumyAH saumyadarzanA mahAkAyAH pRthupInaskandhaH grIvA vividhaMcilepanA vicitrAbharaNabhUSaNA naagvRkssdhvjaaH||gaandhvoN raktAvadAtA gambhIrAH priyadarzanAH sukhpAH sumukhAkArAH susvarA maulidharA hAravibhUSaNAH tumbaruvRkSadhvajAH // yakSAH zyAmAvadAtA gambhIrAstundilA vRndArakAH priyadarzanA mAnonmAnapramANayuktA raktapANipAdatalanakhatAlujiboTA bhAsvaramukuTa dharA nAnAralavibhUSaNA baTavRkSadhvajAH // rAkSasA avadAtA bhImA bhImadarzanAH ziraHkarAlA raktalamboTAH tapanIyavibhUSaNA nAnAbhaktivilepanAH khaTvAGgadhvajAH // bhUtAH zyAmAH surUpAH saumyA ApIvarA nAnAbhaktivilepanAH sula. sadhvajAH kAlAH // pizAcAH svarUpAH saumyadarzanA hastagrIvAsu maNiratnavibhU. SaNAH kadambavRkSadhvajAH // ityevaMprakArasvabhAvAni vaikriyANi spacihnAni vyantarANAM bhavantIti // 12 // tRtIyo devanikAyaH / TI-yasmAcAdhastiryagUrva cetyAdi bhASyam / svAtantryAt-svecchayA, phAbhiyogAca zakrAdidevendrAjJayA cakravartyAdipuruSAjJayA vA prAyoniyatagatipracArA bhava. 1. paikSAH' iti ka-pATaH , 'caukSAH ' iti tu gha-pAThaH 2 'dhAnuvile.' iti gha-pAThaH / 3 ' surUpAH varNanam iti gh-paatthH| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 13 ] .. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 285 ntIti / tathA manuSyAnapi kecid bhRtyavadupacaranti cakradharAdInato vigatAntarA manuSyebhyo'viziSTAH kecid vyntraaH| vividheSu vA zailakandarAntarAdiSu prativasanti tiryagloka iti vyantarAH, nikAyadvayAntarasthAyitvAd vyantarAH prasiddhavAd, gosaMjJAvaditi / ratnaprabhAyAM tveSAM tiryagasa khyeyAni bhavanAni bhavanti yathoddiSTAvagAhalakSaNakramAd dakSiNottaradigbhedAvasthAyino'STAsvapi bhedeSu vaktavyAH / bhedAcaiSAM kinnarAdInAM svasthAne bhASyakRtA vahavo nidArzatAste cArSe sUcitA lezato na pratipadamadhItAH / zeSa paThitasiddhamiti // 12 // adhunA tRtIyo devanikAyo'vasaraprApta ucyatesUtram---jyotiSkAH-sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAzca // 4-13 // bhA0-jyotiSkAH paJcavidhA bhavanti / tadyathA-sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi prakIrNatArakA iti paJcavidhA jyotiSkA iti / jyotiSkabhedAH _ asamAsakaraNamASarSAcca sUryaHcandramasoH kramabhedaH kRtaH, yathA gamyeta etadevaiSAmUrdhvaniveze AnupUrvyamiti / tadyathA-sarvAdhastAt sUryAstatazcandramasastato grahAstato nakSatrANi tato viprkiirnntaaraaH| tArAgrahAstvaniyatacAritvAt sUryacandramasAmUrdhvamadhazca caranti, sUryebhyo dazayojanAAvelAmbano bhavantIti / samAd bhUmibhAgAdaSTAsu yojanazateSu sUryAH, tato yojanAnAmazItyAM candramasaH, tato viMzatyAM tArA iti / dyotayanta iti jyotIMSi-vimAnAni teSu bhavA jyotiSkAH jyotiSo vA devA jyotireva vA jyotiSkAH / mukuTeSu ziromukuTopAhibhiH prabhAmaNDalakalpairujjvalaiH sUryacandratArAmaNDalairyathAsvaM cirairvirAjamAnA dyutimanto jyotiSkA bhavantIti / / 13 // TI-jyotiSkAH paJcavidhA bhavantItyAdi bhASyam / asamAsakaraNe pAramarSapravacanakramabhede ca prayojanamAha-asamAsakaraNAt tAvat tiryaGmaNDalikayA'vasthAnaM niSidhyate, uparyuparyavasthAnaM kathaM nAma gamyeta ? kramabhedo'pyamunaiva krameNordhvameSAM sanniveza ityanenAbhiprAyeNa, ArSe tu prAru candraH paThyate pazcAt sUrya iti / na caivamupari sannivezaH / tatra samatalAd bhUmibhAgAdAruhyopari sapta yojanazatAni navatyadhikAni prathamo jyotiSkavimAnaprastAraH, tadupari dazayojanazatAnyAruhya bhAnovimAnaprastAraH, taduparyazItiyojanAnyAruhya jyotiSkANAM vi- candramaso vimAnaprastAraH, tadupari viMzatiyojanAnyAruhya tArAgrahANAM mAnaprastAraH vimAnaprastAraH, evamayaM jyotirloko dazottarayojanazatabahula ekAdaza 1' dyotIMSi ' iti gha-pAThaH / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 bhiryojanazatairekaviMzatyuttarairjambUdvIpakamerumagan sarvAsu dikSu maNDalikayA vyavasthitaH, lokAntaM caikAdazabhireva yojanazatairekAdazottararaspRzan sarvato'gantavyaH, tArAgrahAstvaniyatacAritvAdityAdi / aniyatA caiSAM gatirumadhastiryaka cetyato'dhastAt tAvallambante'GgArakAdayo yAvat sUryAd daza yojanAni bhavantyanavasthitacAritvAt, evaM cAdhastAd dazayojanAvalambakasaMyogAdaSTAsu yojanazateSu sUrya iti / atra ca sarvopari kila svAtinakSatraM, nakSatramaNDalikAyAH sarvAdhastAd bharaNyaH, sarvadakSiNato mUlaH, sarvottaratazvAbhAciriti / dyotayanta iti jyotISi-vimAnAnItyAdi / atyantaprakAzakAritvAjjyotiHzabdAbhidheyAni vimAnAni teSu vimAneSu bhavA ye devAste jyotiSkAH / yaSTagAdisUtrAt Taka / apare bruvate- bhASyakRtA savRddhikaH zabdo nocarita ityataH parihAro vRddheH prAptAyA vaktavyaH, sa cAyam-ekAnubandhakRtasyAnityatvAd daMSTrAzabde GIpapratyayAbhAvavada vRddhybhaavH||jyotisso vA devAH, vimAnagatajyotipaH sambandhino devAH tena dIvyanti, vapuHsambandhinA vA jyotiSA jvalantIti. jyotiSkAH, jyotireva vA bhAsvarazarIratvAt samastadigmaNDaladyotanatvAdataH svArthe kan / jyotiSkAH / mukuTeSvityAdi / mukuTeSu cihnAni bhavanti-ziromukuTopagRhIni prabhAmaNDalasthAnIyAnyujjvalAni sUryAdIni, sUryasya sUryAkAraM cihnam, evaM candrA. dInAmapIti // 13 // ta ete paJcavidhA api jyotiSkAH sUtram---merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 4-14 // bhA0-mAnupottaraparyanto manuSyaloka ityuktam (a0 3, sU0 14), tasmin ... jyotiSkA merupradakSiNA nityagatayaH bhavanti, meroH pradakSiNA jyotiSkANAM gatiH nityA gatireSAmiti merupradakSiNAnityagatayaH / ekAdazasu ekaviMzeSu yojanazateSu merozcaturdizaM pradakSiNaM caranti / TI-mAnuSottaraparyanta ityAdi bhASyam, uktalakSaNo mAnuSottaragiriH sa paryantaHavasAnaM yasyAsau mAnupottaraparyanto manuSyaloko viSkambhAyAmAbhyAM pazcacatvAriMzallakSa. pramANastasminnete jyotiSkAH sUryAdayo merupradakSiNA nityagatayo bhavanti / meroH pradakSiNA merupradakSiNA nApasavyeti kathayati, nityazabdo'bhIkSNavacanaH / nityA gatirepAmiti nityagatayo'navaratabhramaNA ityarthaH / nityagrahaNAd gateruparamAbhAvaM pratipAdayati, sA'pi gatiH 1 ekonaviMzatyu' iti ga-pAThaH / yadyapi sarveSvAdazeSu ekonaviMzatItyAdika eva pAThastathApi ekAdazasvekarvizeSa ityAdyuttarabhASyAt ikArasajoyaNasaya igavIsikAretyAdivacanaprAmANyAca ekaviMzatItyAdika eva nyAyyaH' iti ga-TI-pAThaH / ayaM ca janAnanda pustakAlayapratipAThaH / 2 vamantavyaH' iti ga-pAThaH / 3 'sUtrAt ' iti ga. pAThazcintanIyaH / 4 'bhavanti' iti gh-paatthH| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 14 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 287 prAdakSiNyena nApasavyena meroH, lokasthityanubhavAd vimAnAnyeva nRloke bhramaNazIlAni bhavanti, na punarabhramantyapi / ye vA prerayanti / tAni ca pRthivIkAyanirmANAnyAtapanAmakarmodayAt sphaTikamaNiprakAzAni bhrAjiSNUni kapitthaphalArdhasaMsthAnAni bhavanti // nanu ca dhravaH sarvadA dhruvastatraivopalabhyate, nahi tasya merupradakSiNA nityA gatirasti, sa ca jyotikastadetat kathamiti ? ucyate-paJcaprakArA sUryAdayo jyotiSkAH, tatraiko bhedastArakAkhyastasyApyekadezo dhruvo yadi meroHprAdakSiNyena (pra)vajyAM na pratipadyate tatastadagatyA kimavazeSANAM nAnuzAsitavyA gatiH / yathA hi rAjAdipradhAnapuruSaprayANakapradAne tiSThatsvapi keSucit prayANakaM dattaM skandhAvAreNeti lokaH prabhASate tathA pradhAneSu sUryAdiSu prayAtsu tadbhedaikadezAgamane'pi jyotiSkA nityagatayo'bhidhAsyante / athavA nityagataya iti tatraiva sthAne sa dhruvaH paribhrAmyati, na tu meroH pAdakSiNyena gatiM pratipadyate, tathAhi-tadadyApi dhruvatArAcakramAkrAnto. ttaradikaM parivartamAnamupalabhyate pratyakSapramANenaiva, ato merupradakSiNAH kecinityagatayazca, apare nityagatayo na merupradakSiNA iti / athavA merupradakSiNA anityA gatiryeSAM te merupradakSiNAnityagataya ityayaM vAkyArtho bhavati, na sarveSAmavazyaMbhAvinI gatibhairoH prAdakSiNyena, kintu keSAMcid bhavati keSAMcinna, gatiH punaravazyaMbhAvinI tathA'nyathA vA, na tasyA niSedha iti / ekAdazasvekaviMzeSktyiAdi gatArtha prAyaH / merozcaturdizamiti dikzabdena samAnArtho dizAzabdastamanusandhAya bhASyakAreNoktaM cturdishmiti|| adhunA ardhatRtIyadvIpAntarvartinAM sUryAdInAmiyattAmAvedayitumAha bhA0-tatra dvau sUryo jambUdvIpe / lavaNe catvAraH / dhAtakIkhaNDe dvAdaza / kAlodhau dvicatvAriMzat / puSkarArdhe dvisaptatiH / ityevaM manuSyaloke dvAtriMzat sUryazataM bhavati / candramasAmapyeSa eva vidhiH / aSTAviMzatinakSatrANi / aSTAzItighehAH / SaTSaSTisahasrANi nava zatAni paJcasaptatIni tArAkoTAkoTInAmekaikasya candramasaH parigrahaH / sUryAcandramaso grahA nakSatrANi ca tiryagaloke, zeSAstUrvaloke jyo. tiSkA bhavanti / TI-tatra dvau sUryAvityAdi / ete tu svatApacchedataH prakAzayantaH pradakSiNaM caranti,tA pakSetra caiSAmantaH saGkuTaM bahirvizAlaM nAlakakusumAkRtiH saptacatvAriMzadyojanasahasrANi triSaSTyadhikAni zatadvayottarANi yojanaikaSaSTibhAgAzcaikaviMzatiH( 472639) pratyekaM sUryANAM, manuSyakSetre ca dvAtriMzaduttaraM sUryazatamavagantavyaM, candramaso'pyetAvanta eva boddhavyAH / aSTAviMzatinakSatrANyabhijitA saha, grahANAmaSTAzItirbhasarAzyAdInAm, ekasya khalu candramasastArAH koTInAM koTya etAvatyo bhavanti SaTpaSTisahasrANi nava ca zatAni pnycspttydhikaani| -sUryAdInAM saMkhyA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 savituzca dviyojanAntaritamArgANAM tryazItaM maNDalazatam / teSAM hi pUrvavidehadivasAntAt pUrvadakSiNavidigbhAjo mArgAn mArgAntaragAminastriSaSTirudayAniSadhamastake dakSiNakSetravartimanupyacakSuddezyA dvau harivarSajyAkoTyAM, zepamaSTAdazottaraM zataM lavaNodadhAviti, aparavidehAnte'pyevaM, dvitIyasya tu pazcimottaravidigbhAjo nIlamastake ramyake lavaNodadhau cottarakSeprajAnAM dRSTipathasthAyina iti, udayavidhAnAt tvastamayaM vidyAt / candramasaH paJcadaza maNDalAni / sarvottarodayasya sarvadakSiNodayasya cAntaraM paJca yojanazatAni dazottarANi savituH, tatrAzItaM yojanazataM jambUdvIpe labhyate, trINi yojanazatAni triMzaduttarANi lavaNodadhau labhyante'rkasya / sUryA ityAdi bhASyam / ete kila tiryaglokavyavasthitAH / zeSAstu prakIrNatArakA Urdhvaloke bhavanti iti / AcArya evedamavargacchati, natvArSamevamavasthita, sarvajyotiSkANAM tiryaglokavyavasthAnAditi / bhA0-aSTacatvAriMzad yojanaikaSaSTibhAgAH sUryamaNDalaviSkambhaH, candramasaH SaTpaJcAzat, grahANAmadhayojanam, gavyUtaM nakSatrANAm, sarvotkRSTAyAstA rAyA ardhakrozaH, jaghanyAyAH paJca dhanuHzatAni, viSkambhAdhasuryAdInAM viSkambha: bAhalyAzca bhavAnta sarve sUryAdayaH, nRloka iti vartate / bahi stu viSkambhabAhalyAbhyAmato'dhaM bhavati // TI0-aSTacatvAriMzadityAdi / AyAma viSkambhAbhyAmidamAdityamaNDalapramANam, tathA candramasaH sujJAnam, ardhayojanapramANaM grahavimAnam, nakSatravimAnaM gavyUtapramANam, AyuSA sarvotkRSTAyAstArakAyA adhakrozapramANaM vimAnam, savejaghanyAyAH paJca dhanuHzatAni, zeSA vimadhyamA pratipattirvaktavyeti / eSAmeva sUryAdivimAnAnAM bahalatvanirdidikSayA Aha---viSkambhAdhabAhalyAzca bhavanti nRlokAntarvartisUryAdivimAnAni svaviSkambhArdhena bahalAni bhavanti / tadyathA-saviturvimAnamaNDalaM caturviMzatirekaSaSTibhAgA yojanasya, evaM zeSANAmapi vAcyam / atha mAnuSottarAt parataH kathamityata Aha-bahistu viSkambhavAhalyAbhyAmato'dhaM bhavati nRlokAntarvartinAM savitrAdivimAnAnAM yo viSkambho'bhihitastasyAdhaM bahirvartinAmuSNakarAdi vimAnAnAM viSkambho bhavati, yathA'ntarvatinaH AdityasyASTacatvAriMzadekapaSTibhAgA yojanasya vimAnaviSkambhastadardha catuviMzatirekaSaSTibhAgA yojanasya bahirvartinaH saviturvimAnaviSkambha ityevaM zeSANAmapivAcyam, tathA'ntarvartinaH savituzcaturviMzatirekaSaSTibhAgA yojanasya vimAnabAhalyamuktaM bahirvartinastadardhaM dvAdazaikaSaSTibhAgA yojanasya vimAnavAhalyam, evaM zeSANA 1 azItyadhikASTAzasyAmavasthitAt candrAda UrdhvabhAgIye loke, tataH vizatyAmavasthAnAbhyupagamAt, navazatyAdha tiryaglokatvenAsvIkArAt, prAkU tiryagloke ityuktistUcaMbhAge sUryAdInAM tArAdivadaniyatatAvAraNArtham / 2'vAcyA iti k-paatthH| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 sUtra 15 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam mapi vAcyam / sUryayozcandramasozca jambUdvIpe sarvAbhyantaramaNDalasthayorantaraM navanavatiryojanasahasrANi SaT ca zatAni catvAriMzadadhikAni / / bhA0-etAni ca jyotiSkavimAnAni lokasthityAM prasaktAvasthitagatI _ nyapi RdvivizeSArthamAbhiyogyanAmakarmodayAca nityagatiratayo jyAtiSkAvamAna devA vahanti / tadyathA-purastAt keshrinnH| dakSiNataH kunyjraaH| vAhakaH aparato vRSabhAH / uttarato javino'zvA iti // 14 // TI-etAni ca jyotiSkavimAnAnItyAdi, nezvarAdIcchAtaH, kintu lokAnubhAvAdeva, etAni vimAnAni jyotiSAM prasaktAvasthitagatInyapi prasaktA-sambaddhA avasthitA-AbhIkSNyena gatiryeSAM tAni prasaktAvasthitagatInyapi santi samRddhivizeSaprakaTanAyAbhiyogyanAmakarmodayabhAjaH sarvadeva gatiratayo-gamanakrIDAzIlA devA vahanti / cazabdaH samuccaye / RdvivizeSArthamAbhiyogyanAmakamodayAcetyanenaitad bhASyeNa pratipAdayati-na ca teSAM voDhaNAM bhArajanitaM duHkhaM samasti, te hi gamanakrIDApriyatvAllokAnubhAvAdeva teSu bhramasvadhastAt sthitA nAnAveSadhAriNo vrajyAM pratipadyante, avandhyaphalatvAdAbhiyogyakarmaNaH, tadyathA-nakhadaMSTrATopakesarabhAsurasaTAprakIrNakiraNasamUhAnuraJjitAH kapilanayanatArakAH kesariNaH purastAda vahantIti / dakSiNato madaprasekAdragaNDA madAvacUrNitaprasAritakarAH SaDdantopazobhitAnanA dantinaH, aparataH prazastAGgopAGgopacitamUrtayo vRSabhAH, uttarato avino'zvA iti / sarve caite SoDazasahasrasaGkhyA devAH saviturvimAnaM vahanti, tathA candramasaH / grahavimAnamaSTau sahasrANi vahanti, nakSatravimAnaM catvAri sahasrANi, tArAvimAnaM sahasradvayamiti / sarvavahirmaNDalasthayorantaraM yojanalakSaM paT ca zatAni paSTayadhikAni sUryayoH, candramasorapyetadeva bahirmaNDalasthayorantaraM poDazaikapaSTibhAgahInaM, paJca zatAni navo. tarANi tripaJcAzacaikapaSTibhAgAzcandramasaH kASThAntaramavaseyam, maNDalAntaraM tu paJcatriMzad yojanAni triMzadekapaSTibhAgAzcatvArazca saptabhAgA yojanasyeti // 14 // yeyaM jyotiSAM gatiH sAtatyenainAmanye kAla ityadhyavasyanti, tat kathamiti ? ucyatena gatizabdavAcyaH kAlaH, tatsAdhyaH kintu yo'yamatItAnAgatavartamAnabhedaH saH / sUtram-tatkRtaH kaalvibhaagH||4-15|| bhA0-kAlo'nantasamayaH vartanAdilakSaNa ityuktam (a05, sU0 39, 22) / tasya vibhAgo jyotiSkANAM gativizeSakRtazcAravizeSeNa hetunA / taiH kRtsttkRtH| TI0-athavA yata eva jyotiSkAH sadA niyatagatayo nAnye, ata evAyaM nRloke tatkRtaH kAlavibhAgaH / kAlo'nantasamaya ityAdi bhASyam / mukhyavRttisamAzrayaNAt saka Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 lamanuSyakSetravyApI samaya eko vartamAnakAlaH, sa ca parastAd vakSyate svarUpataH / atra ca pravacane saGgrahavyavahArApekSayobhayathA prasthAnam / eke manyante-jIvAjIvadravyayoreva paryAyaH kazcid viziSTo vartanApariNAmakriyAparAparatvalakSaNaH kAla iti vyapadizyate, na punarjIvAkAzadharmAdharma - pudgaladranyavyatirikto'tispaSTaliGgaH kazcid dravyavizeSaH samasti, yamurakAlasya dravyatA. - rIkRtyedamabhidhAnaM pravartiSyate-kAlo'yamiti / api ca-pazcAstikAyA vicAra: uktAH pravacane, yadi kAlo'pi pRthak syAt SaDastikAyAH prasajyeran, aniSTaM caitat / Agamazca-"kimidaM bhaMte ! kAletti vuccatti ? / goyamA! jIvA ceva ajIvA ceva" (bhg0)| apare manyante-paJcAstikAyavyatiriktaM kAladravyaM SaSThamasti kAryAnumeyatvAdaNvAdivata, asati hi niyAmakadravye kisalayakalikAphalaprasavapariNatayaH sahakArataroryugapadAvirbhaveyuH, kramabhAvinI caiSAM kisalayAdipariNatirupalabhyate, tataH zakyamanumAtuM-yadanurodhAdetAH kAryavyaktayastAratamyenAtmAtizayamAsAdayanti so'styatra ko'pi kAlaH / tathAdRSTasya sa taroreva kAryAvirbhAva iti cena satatasannihitatvAt samakameva sakalakAryAvirbhAvaprasaGgaH syAt // nanu yasyApi kAladravyamekaM viviktaM tasyApi tatsannidhAnAt savAH kAryAvasthAH kimiti yugapannAnuvartante ? / ucyate-taddhi ziziravasantAdibhedena bhidyamAnamanekadhA kAryavyaktIH sRjati, te ca bhedAH prativiziSTapariNatimanurudhyamAnA viviktakAryahetavastasmAdastu dravyAntaraM kAlaH / tathA cAgamaH-"kaI NaM bhaMte ! davyA paNNattA ? goyamA! cha davvA paNNattA, taMjahA-dhammathikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe puggalatthikAe addhAsamae" (bhaga0) tathA niyuktikAreNApyAvazyake dravyAddhAyathAyuSkAdibheda kAlaM vyAcakSANena pRthagdravyAdibhyaH kAlo vyAkhyAta iti / paJcame'dhyAye ca yadatra vaktavyaM tad vakSyAmaH / samprati prkRtmnusriyte| sa eSa kAlo'nantasamaya iti samUhAdhyAropAducyate-vartanAdIni lakSaNAni yasyAsau vartanAdilakSaNa ityuktaM (22) sUtramAtreNa paJcame'dhyAye, tasyaivaMvidhasya kAlasya, vibhAgAH samayAvalikAdayo jyotiSkANAMgativizeSakRtAH svataH so'bhinnaH paropAdhikaM bhedamApadyate,te cAsya bhedAH savitRgativizeSeNopalakSyante,cAravizeSeNa hetunA naktaMdivAdayaH paristhUrAH, na tu samayAdayo'tyantasUkSmAH / kena hyAkAreNa samayaprajJApanAyAmAdityagatirupalakSaNaM syAt / tasAdatisthUlaH kAlaH kAlabhedena bhidyamAno bhidyamAnaH parAM kASThAmanuprAptaH samaya ucyte| taiyotisskcaarvishessaiH kRtA-upalakSitastatkRtaH kAlasyAyaM vibhAgakalApaH parijJeyaH, tatra samayasyaikatvAd vibhAgAbhAvaH, samUhasya cAmukhyatvAdeva na vibhAgaH, tasmAd vibhAgazabda upacArArthaH kalpito vibhAga ityarthaH / / 1 ko'yaM bhadanta ! kAla ityucyate ? gautama ! jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / 2 kati bhadanta | dravyANi prajJaptAni ? gauta. ma !Sai dravyANi prajJaptAni, tadyathA-dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH AkAzAstikAyaH jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH addhaasmyH| 3 'upacAraH' iti ga-pAThaH / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAntaram sUtra 15 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 291 bhA0tadyathA-aNubhAgAzvArA aMzAH kalA lavA nAlikA muhUrtA divasA laukikasama- rAtrayaH pakSA mAsA RtavaH ayanAni saMvatsarA yugamiti laukikAlavibhAgaH kasamo vibhAgaH / punaranyo vikalpaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhaH / punastrividhaH paribhASyate-saGkhyeyo'saGkhyayo'nanta iti // TI0-tadyathA aNubhAgAzcArA aMzAH kalA lavA ityAdi / sarva ete kAlavizeSAbhidhAyinaH zabdA iti, epa ca laukikaiH samaH-tulyo vibhAgaH kAlasya, vaizeSikapaurANikAdinirUpitakAlavibhAgasadRza ityarthaH / punaranyo laukikasama eva vibhAgaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhaH / pratyutpanno-vatemAnaH, samaya eva nizcayAt, sa cAtItAnAgatAbhyAM vinA vartamAnavyapadezameva nAznuta ityavazyaM tau tadavadhibhUtAveSitavyau, sambandhizabdatvAditi / vyAvahArikastu svaparikalpavazAt pratyutpannAdistrividhaH, pratyutpanno .. muhUrtAdiranekabhedaH, anAgato dvidhA-bhAvato viSayatazca, bhAvato ghaTAdyapratyutpannAdInAM ". nutpAdakAlaH, aprAptadarzano viSayataH, atIto'pi dvidhA-bhAvaviSayabhe 2. dataH, bhAvataH kumbhAdivilayaH, darzanAdUrdhva viSayata iti, bhAvo viSayo vA'tropalakSaNamAtramavagantavyamiti / punastrividhaH svasamaye paribhASyate-saGkhyeyo'saGkhyeyo'nanta iti // tatra saGkhyeyAditrividhakAlasvarUpaparijJAnAya sakalakAlabhedAditvAt samaya eva tAvat prajJApyata ityAha. bhA0-tatra paramasUkSmakriyasya sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAva gAhanakSetravyatikramakAlaH samaya ityucyate paramaduradhigamosamayasya svarUpam 2 'nirdezyaH / taM hi bhagavantaH paramarSayaH kevalino vidanti, na tu nirdizanti, paramaniruddhatvAt, paramaniruddha hi tasmin bhASAdravyANAM grahaNa nisargayoH karaNaprayogAsambhava iti| . TI-tatra paramamUkSmakriyasyetyAdi / tatra-etasmin trividhakAlavyAkhyAprastAve samayastAvadayaM bhavati, paramasUkSmA kriyA-gatipariNAmo yasya, atyantajaghanya iti prasiddhatareNa dhvaninA vivRNoti, paramANonirvibhAgasya pudgaladravyasya, svAvagAhanakSetravyatikamakAla iti svAvagAhakSetram-AkAzaparamANustasya vyatikramo-laGghanaM parityAgastadanantarapradezasaGkrAntirityarthaH, svAvagAhakSetravyatikramastasya yaH kAlaH sa samaya ucyate / etaduktaM bhavati-paramANoH svAvagAhakSetrAt tadanantaravartisvAvagAhakSetrasaGkrAntikriyopalakSitaH kAlaH samayo'bhidhIyate, sa cAvibhAgaH paramaniruddho'tyantasUkSmatvAt paramaduradhigamaH paramairapyatizayasampannaH duHkhenAdhigamyate iti / anirdezyazvAsau-na sa kAlo nirdeSTuM zakyate, paramINAM tu svapratyakSatvAt svasukhAdivat, na ni ThitasvarUpaH parebhyaH pratipAdayituM zakyate ghaTAdivata, 1 sa ca mukhAdiviniluMThita' iti ka-pAThaH / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 ataH kayA'pi kAkA nidarzanarUpayA prajJApyata ityAvedayati, tamevaMprakAraM samayaM yasmAdanupamalakSmIprayatnabhAjaH paramarSayaH parihINacchamAnaH samastajJeyagrAhiNA kevalajJAnenAvagacchanti svarUpato na punarnirdizantyanyasmai, paramaniruddhatvAditi alpatvAdityarthaH / yAvat tatsvarUpapratipAdanAya bhASAdravyANyAdIyante tAvadasaGkhyeyAste'tikrAmantItyarthaH / paramaniruddhe hi tasmina bhASAdravyANAM grahaNanisargayoH karaNaprayogAsambhava iti / kAyakaraNaprayomeNa bhApAdravyANyAdAya vAkparyAptikaraNavyApAreNa nisRjati, tayozca nisargagrahaNaviSayayoH kara vyApArayituM na zakyate'tyalpatvAt , ataH paramaniruddhe tasmin bhASAdravyANAM grahaNanisarmAsambhavAdavagatireva kevalA na prajJApanamastIti / athavA''rSaprasiddhayA tunnogadArakapadRzATi. kAnanidarzanAt samayaprajJApanA kAryA / evaM tAvat samayaH sarvakAlabhedAdiravaseyaH / bhA0-te tvasaGkhyeyA aavlikaa| tAH saGkhyeyA ucchyAsaH, tathA niHshvaasH| soyalavataH pavindriyasya kalpasya madhyamavayasaH svasthamanasaH puMsaH prANaH / te sapta stokaH / te sapta lavaH / te'STAMtriMzadhaiM ca nAlikA / te ve muhUrtaH / te triMza ra dahorAtram / tAni paJcadaza pakSaH / tau dvau zuklakRSNau maasH| AyAlakAda- to dvau mAsAtuH / te trayo'yanam / te ve saMvatsaraH / te panna candracandrAbhivadhitacandrAbhivardhitAkhyA yugam / tanmadhye'nte caadhikmaaskii| ranaryasAvanacandranakSatrAbhirvardhitAni yuganAmAni / varSazatasahasraM caturazItiguNisaM pUrvAGgam / pUrvAGgazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvam / evaM tAnyayutakamalanalinakumudatuTyaDaDAvavAhAhAhUhUcaturazItizatasahasraguNAH saGkhyeyaH kAlaH / TI0- te cAsaGkhyeyAH samayA AvalikA maNyate, sA ca jaghanyayuktakAsaGkhyeyakasamayapramANA bhavati / tAH saGkhyeyAH(44462478) satya AvalikA eka ucyAso nizvAso vA UrdhvAdhogamanabhedAt / tAvucchyAsaniHzvAsAvitthaMpramANau zArIrabalayuktasyAnupahatakaraNagrAmasya nIrujasya madhyavayo'nuprAptasya manoduHkhenAnabhibhUtasya puruSasya prANo nAma kAlavizepo bhavati, balavadAdivizeSaNAni ca prativiziSTocchAsaparigrahaNAya,anyathA kartRbhedAdanekarUpAH samucchAsaniHzvAsA iti na zakyeta prAgasvarUpaM nirUpayitumanavasthitatvAt, ata evaM prakArasya puMso yAvucchAsaniHzvAsAviti / uktalakSaNAH prANAste saptasaGkhyAkAH stoko nAma kaalvishessH| te stokAH sapta lvo'bhidhiiyte| lavAnAmaSTAdhikA triMzallavArdhaM ca nAlikA bhava. ti| nAlikAdvayaM muhuurtH| triMzanmuhUrtamahorAtram / pazcadazabhirahorAtraiH pkssH| zuklakRSNau dvau pakSI mAsaH / mAsadvayamRturvasantAdibhedaH / Rtutrayamayanam / ayanadvayaM sNvtsrH| te 1'tuzagadAruka padazATikA' iti ka-pAThaH / 2 ''STAdhikAtriMza' iti ka-pAThaH / 3 panyamadhyamotkRSTaparIttayuktAsaMkhyAtAsaMkhyAtabhedenAsaMkhyA tasya navavidhatvAt, caturtha caitat / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candramAsAdInAM sUtra 15]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 293 saMvatsarAH paJca candracandrAbhivardhitacandrAbhivardhitAkhyA yugam / tatra candrasaMvatsaraparijJA , nAya candramAsaparimANameva tAvadAkhyAyate-ekonatriMzad dinAni dvAtriMzaca tannAmasaMvatsarA- dviSaSTibhAgA (2913) divasasya candramAsaH / evaMprakAreNa mAsena dvAdazaNAM ca svarUpam - mAsaparimANavAndraH saMvatsaraH / sa cAyaM-trINi zatAnyahAM catuSpazvAzaduttarANi dvAdaza dviSaSTibhAgA ( 35412) iti / etena zeSANi candrasaMvatsarANi vyaakhyaataani||adhunaa'bhivrdhitsNvtsrprijnyaanaayaabhivrdhitmaaso'bhidhiiyte-ektriNshd dinAni ekaviMzatyuttarazataM caturvizatyuttarazatabhAgA ( 31124 ) nAmabhivardhitamAsaH / evaMvidhena mAsena dvAdazamAsapramANo'bhivardhitasaMvatsaraH, sa cAya-trINi zatAnyahAM vyazItyadhikAni catuzcatvAriMzaca dviSaSTibhAgAH ( 38366) / etaizcAndrAdibhiH paJcabhiH saMvatsarairekaM yugaM bhvti| tanmadhye'nte cAdhikamAsako teSAM pazcAnAM saMvatsarANAM madhye bhivardhitAkhye saMvasare'dhikamAsakaH patati, ante ca abhivardhita eva, sUryamAsastvayamavagantavyaH-triMzad dinAnyardha ca(30), evaMvidhadvAdazamAsaniSpannaH saMvatsaraH sAvitraH, sa ghAyaM-trINi zatAnyahAM SaTpaTyadhikAni(366), anena ca mAnena sarvakAlaH sarvAyUMSi samA vibhAgAca gaNyante / sAvanamAsa triMzadahorAtra eva, eSa ca karmamAsa RtumAsazcocyate, evaMvidhadvAdazamAsaniSpannaH sAvanasaMvasaraH, sa cAyaM-trINi zatAnyahAM SaSTyadhikAni (360 ) / candrAbhivardhitAyuktau / nakSatramAsa. svayaM-saptaviMzatidinAnyekaviMzatiH saptaSaSTibhAgAH (2011), evaMvidhadvAdazamAsaniSpanno nakSatrasaMvatsaraH / sa cAya-trINi zatAnyahAM saptaviMzatyuttarANyekapazcAzacca saptapaSTibhAgA (32716) ityevaM svasvamAsanAmaniSpannAni yuganAmAni bhavanti / viMzatibhiyugairvarSazataM bhavati / dazabhirvarSazatairvarSasahasram / varSasahasraM zataguNaM varSazatasahasram / taccaturazIti guNitamekaM pUrvAGgam / pUrvAGgalakSAH caturazI tiguNitAH pUrvam / prayAgAdasvarUpam prarvataH pUrvato vikalpAt paraH paro vikalpazcaturazItilakSaguNo veditavyaH tuyyaGgAdyAvacchIrSaprahelaketi, tuTyaGgaM tuTikA, aDaDAGgaM aDaDA, avavAGgaM avavA, (hAhAGgaM hAhA ), hRdaGgaM hUhukA, utpalAGgaM utpalam, padmAGgaM padmam, nalinAGgaM nalinam, arthaniyUrAGgaM arthaniyUram, cUlikAGgaM cUlikA, zIrSaprahelikAGgaM zIrSaprahelikA, prAvacanakramo'yam, AcA 1'tilakSagu0' iti ga-pAThaH, sa ca cintanIyaH / 2 zIrSaprahelikAnupAdamAt upalakSaNaM, vAcanAbhedenAmidhAnabhedastu nAsaMbhavI / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 yeNa vanyathopAttaH svalpasthAnazceti, sarvathA zIrSaprahelikAntaH saGkhyeyaH kAlo bhavati samayAdiriti / sUryaprajJaptau tu pUrvAdupari latAGgAdikramaH zIrpagrahelikAnta iti, etAvAn gaNitazAstraviSayo'pIti / bhA0-ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAmaH / tadyathA hi nAma yojanavistIrNa / yojanAcchrAyaM vRttaM palyamekarAtrAdyutkRSTasaptarAtrajAtAnAmaGgapalyopamAdivi mAdA lonnAM gADhaM pUrNa syAd, varSazatAda varSazatAkaikAsmannuddhiyamANe zuddhiniyamato yAvatA kAlena tad riktaM syAdetat palyopamam / tad dazabhiH koTAkoTibhirguNitaM sAgaropamam / teSAM koTAkoTyazcatasraH sussmsussmaa|tisrH suSamA / ve suSamaduSSamA / dvicatvAriMzad varSasahasrANi hitvA ekA dusspmsussmaa|vrssshsraanni ekAviMzatirduSSamA / tAvatyeva duSSamaduSSamA // ___TI0-ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAma iti / saGkhyeyAdanantaramasaGkhyeyaH kAlo bhaNyate / sa ca gaNitaviSayAtItatvAdupamayA kayAcinniyamyate, sarvazcaiSa bauddho vyavahAraH parapratipattaye'bhyugamyate, bAhyArthazUnyatvAt, anyathA paramArthavicAraNAyAmatiduSkaraM syAdidaM sarvam, tadyathA hItyAdi yAvadetat palyopamamiti sujJAnam,taca trividham -uddhArapalyopamamaddhApalyopalyopamasyAvA- pamaM kSetrapalyopamaM ceti / punavarvAdarasUkSmabhedAdekaikaM dvidhA, tatroktalakSaNaM bhAntarabhedAH teSAM pye bAdarAddhApalyaM saGkhyeyavarSakoTivyatikrAntisamakAlam / tAnyeva vAlAprayojanAni ca grANyekaikazo'saGkhyeyAnyadRzyAni khaNDAni kRtvA buddhayA sa eva palyo bhriyte| tataH prativarSazatamekaikavAlAgroddhAre varSANyasaGkhyeyAni vyatikrAmantyetat suukssmaaddhaaplyopmm| asya ca prayojanamutsApiNyAdivibhAgaparijJAnam, jJAnAvaraNAdikarmasthitayaH kAyabhavasthitayazca pRthivyAdikAyAnAM nirUpyanta iti / uddhArapalyopamaM tu bAdaraM sthUlavAlAgrApahAre pratisamayamekaikasmin sati bhavati, tacca saGkhyeyasamayaparimANaM vedivyam / etAnyeva vAlAgrANyekaikazo'sa GkhyeyakhaNDIkRtAni / tataH pratisamayamekaikavAlAgroddhAre varSakoTibhiH saGkhyeyAbhiH sUkSmoddhArapalyaM bhavati / asya ca prayojanamadhetRtIyasAgaropamoddhArasamayarAzipramANatulyA dvIpasamudrA iti / kSetrapalyopamamapi bAdarasUkSmabhedAd dvividham, bAdaralomakhaNDabhRtakSetrapradezarAzyapahAre pratisamayaM bAdarakSetrapalyopamam, sUkSmalomakhaNDabhRtakSetrapradezarAzyapahAre pratisamayaM mUkSmakSetrapalyopamam, asaGkhyotsarpiNIbhizca pariniSThAnamasya bhavati / etena ca pRthivyAdijIvaparimANamAnIyata iti pravacanavido varNayanti prayojanam / eSAM ca trayANAmapi palyopamAnAM pratyeka koTInAM koTI dazaguNitA satI sAgaropamamiti vyapadizyate trividhameva / eSAM sAgaropamANAM catasraH koTIkoTayaH suSamasuSamAnAmakAlavizeSaH / tisraH koTIkovyaH sAgaropamANAM , itaH paraM sadbhAve'pi gaNitasya na tavyAvahArikamiti noktam / 2'mANe yAvatA' iti ka-pAThaH / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetrApekSayA kAlavicAraH sUtraM 15 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 295 suSamA / dve sAgaropamakoTIkoTayau sussmdussssmaa| dvicatvAriMzadvarSasahasrANi hitvA caikA koTInAM koTI dussssmsussmaa| ekaviMzativarSasahasrANi duSSamA / tAvatyeva duSamaduSSamA, ekviNshtivrssshsraanniityrthH| bhA0-etAH anulomapratilomA avasarpiNyutsarpiNyorbharatairAvateSvanAdhanantaM parivartante ahorAtravat / tayoH zarIrAyuHzubhapariNAmAnAmanantaguNe hAnivRddhI / azubhapAriNAmAnAM vRddhihAnI / avasthitA'! vasthitaguNAzcaikaikA'nyatra / tadyathA-kuruSu sudhamasuSamA, hari ramyakavAseSu suSamA, haimavatahairaNyavateSu suSamaduSSamAnubhAvaH, videheSu sAntaradvIpeSu duSSamasuSamA iti,evamAdimanuSyakSetre paryAyApannaH kAlavibhAgo jJeya iti // 15 // TI-etAH suSamaduppamAdyA yathopanyastA Anulomyena paDapyavasarpiNInAmakAlaH zarIrocchAyAyuSkakalpavRkSAdiparihANerdazasAgaropamakoTIkoTyaH parimANataH / tathA prAtilomyenotsarpiNInAmakAlaH zarIrocchAyAdiparivRddhedazasAgaropamakoTIkoTya evaM parimANataH / etaccotsarpiNyavasarpiNIkAlacakrakaM paJcasu bharateSvairAvateSu paJcasvanAvantaM parivartate, yathA'horAtre vAsaro rajanI vA na zakyate nirUpayitumAditvenAntatvena vA'nAditvAdahorAtracakrakapravRttestathaitadapIti / tatrAvasarpiNyAM zarIrocchAyAderanantaguNaparihANiH parataH prtH| suSamasupamAyAM gavyUtatritayaM zarIrocchAyo manuSyANAmAyustrINi palyopamAni zubhapariNAmo'pi kalpavRkSAdiranekaH / suSamAyAM gavyUtadvayaM palyopamadvayaM kalpavRkSAdipariNAmazca zubho hInataraH / supama duSpamAyAmekaM gavyUtamekaM palyopamaM hInatarazca kalpavRkSAdipariNAmaH / dukAlacakre zarIrokachAyAdivicAraH ppamasupamAyAM paJcadhanuHzataprabhRti saptahastAntaM zarIrapramANamAyurapi pUrvalakSa " parimANaM parihInazca kalpavRkSAdipariNAmaH / duppamAyAmaniyataM zarIrapramANamAyurapyaniyataM varSazatAdarvAka paryante viMzativarSANi paramAyuH zarIrocchAyo hastadvayaM aupadhivIryaparihANiranantaguNeti / atiduSpamAyAmapyaniyataM zarIrocchrAyAdi sarva paryante tu hastapramANaM vapuH paramAyuH poDaza varSANi niravazeSaupadhiparihANizceti, evaM vRddhiH prAtilomyena vaktavyA / azubhAnAM parimANavizeSANAmavasarpiNyAM vRddhirutsarpiNyAM hAniriti / avasthitA svarUpeNa na bhramati / ye ca guNAstasyAM te cAvasthitAH kalpavRkSAdipariNAmavizeSAH ato'vasthitA (vasthitaguNA) cAnyatraikaikA supamasupamAdirbhavati, tadyathA-devakuruttarakurughusuSamasudhamAnubhAvAHsarvadAvasthitAH,hariramyakavAsyeSu suSamAnubhAvo'vasthitaH, haimavataheraNyavatepu suSamaduSSamAnubhAvo'vasthitaH,videhakSetreSu paTpaJcAzatsu cAntaradIpeSu duSSamasuSamAnubhAvo'vasthitaH / evamAdimanuSyakSetre paryA 1'tAH' iti gha-pAThaH / 2 guNa' iti gha-pAThaH / 3 0NAmavRddhi.' iti gha-pATaH / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyaayH|| thApannaH kAlavibhAgo jJeya iti / evamAdirityanenAnekabhedatvamAdarzayati / kAlasya pudgalaparAvartAdeH, sarvAddhAdizvAnantaH kAla iti / manuSyakSetraparyAyApanna iti parimitadezavatitvaM kAlasyAvagamayati / iha prasiddhanAnyatrApi vartamAnA devatAdayo vyavaharanti, kAlasya samUhabuddhyA'GgIkRtasya samayAdivibhAgo veditavyaH iti, asaGkhyeyatvamanantatvaM ca kAlasya bhASyAdeva parigantavyam / gaNitaviSayAtIto'saGkhyeyaH, avidyamAno'nto'nanta iti // 15 // atrAha-yadi jyotiSkA merupradakSiNA nityagatayo nRloke (a0 4, sU014) bhavanti atha ye bahirnRlokAt te kathamityatrocyate suutrm-bhirvsthitaaH||4-16 // bhA0-nalokA bahiyotiSkAH avasthitAH, ava. lokabahijyotikavicAraH ta sthitA ityavicAriNaH, avasthitavimAnapradezA avasthitale. zyAprakAzA ityarthaH / sukhazItoSNarazmayazceti // 16 // TI0--nRlokAd bahiravasthitA jyotiSkA ityAdi bhASyam / nRlokAdityarthavazAda vibhktiprinntiH| mAnuSottaragirebahirye sUryAdayaste'vasthitAH-na paribhramanti svabhAvAdevAvicAriNo devaaH| avasthitavimAnapradezA iti vimAnAnAM pradezA-budhnAH pratiSThAsthAnAni, avasthitA vimAnapradezA yeSAM te'vasthitavimAnapradezAH nizcalatvAnna devAH paribhramantyevaM na vimAnAni yathA nRloka iti pratipAdayati, avasthitalezyAprakAzA ityarthaH / avasthitI lezyAprakAzI yeSAM te'vasthitalezyAprakAzAH, lezyA-varNaH,sa nRlokAntavartinAmuparAgAdibhiranyatvamapi pratipadyate, tadahivartinAM tu tadabhAvAdavasthitapItavarNatvam, prakAzo'pyavasthitasteSAM yojanazatasahasraparimANo niSkampatvAdastamayodayAbhAvAcceti, avasthitazabdavyAkhyAnAvicche. dAbhiprAyeNa mUrirityartha iti prayuktavAn / sukhazItoSNarazmayazceti / sukhAH zItoSNarazmayo yeSAM te sukhazItoSNarazmayaH candrAH savitArazca, nAtyantazItAH ziziratviSaH, nAtyantogNAH kiraNamAlinaH kiraNAH, kintu dvayorapi sAdhAraNAH svabhAvAdevetyataH sukhahetutvAt sukhAH, sarvazazAGkAzca bahirabhijitA yuktAH, savitArazca puSyairiti // 16 // uktA jyotiSkAH sthAnAdiprakrameNa / atha turIyo devanikAyaH kinAmA katibhedo vetyatrocyate-vaimAnikAH / athavA tatrAbhihitalakSaNAdhivAsa vizepe yasturyo devanikAyo yastasya vikalpavyAkhyAprasaGge laghvarthamAditaH pAka sthiteH pratisUtramidamavocamityadhyakArSIta, sthAnasambandhena yAnupadekSyAmaH, sarve evate sUtram-vaimAnikAH // 4-17 // bhA0. caturtho devanikAyo vaimAnikAH,te'ta UrvaM vakSyante / vimAneSu bhaSA vaimaanikaaH||17|| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 sUtrANi 18-20] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam ... TI0-caturtho devanikAya ityAdi bhASyam / caturNA pUraNazcaturthaH devanikAyaH-surasamUhaH nAmato vaimAnikAH,te'taH--itaH prabhRtyu prAk sthite vakSyante, vizeSeNa sukRtino mAnayanti vimAnAni teSu bhavA vaimAnikA devA ityataH pratisUtramavacanamadhikArAt, athavA parasparasya bhogAtizayaM tatrasthaM mimata iti manyate vA hitAhitavijJAnAt, tAni ca trividhAnyeva bhavanti-indrakazreNipuSpaprakIrNakAni / savetrAnvoM pAribhASikI vyAkhyA, teSu bhavA vaimAnikA iti // 17 // te punaranekavizeSarddhiyuktA vimAnavAsino devA mUlabhedato dvividhAHsUtram-kalpopapannAH kalpAtItAzca // 4-18 // bhA0-vividhA vaimAnikA devAH-kalpopapannAH kalpAtItAdha / vaimAnikAnAM vidhyam tAn parastAt vakSyAma iti // 18 // TI0-kalpopapannAH indrAdidazatayA kalpanAt kalpAH-saudharmAdayo'cyutAntAH teSUpapannAH kalpopapannAH, kalpAnatItAH kalpAtItAH upariSThAH sarve graiveyakavimAnapaJcakAdhivAsinaH / dvividhA vaimAnikA ityAdi bhASya sujJAnaM prAyaH / tAn dviprakArAnapi parastAt prabhedato vakSyAma iti // 18 // eteSu punaH kalpAH kathaM sanniviSTA ityAha sUtram-uparyupari // 4--19 // bhA0-uparyupari ca yathAnirdezaM veditavyAH / naikakSetre nApi tiryagagho gheti // 19 // TI-uparyupari cetyAdi bhASyam / kalpAH sambadhyante, na devA vimAnAni vA, yo'yaM nirdezaH kariSyate saudharmAdistadaGgIkaraNena veditavyAH yathAnirdezaM, naikakSetre partinaH kalpAH, naikasmin pradeze vartanta ityarthaH / nApi tiryaka pratisannivezena vyavasthitAH, nAdhastAditi // 19 // te cAmI kramAt sUtram-saudharmaizAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntakamahAzukra-sahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu aveyakeSu vijaya vaijayanta-jayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 4-20 // bhA0-eteSu saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devA bhavanti / tadyathA1 . uparyupari na tiryag nApyasamajasaM jyotiSkavimAnavat ' iti ga-TI-pAThaH / 30 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH saudharmasya kalpasyopari aizAnaH kalpaH / aizAnasyopari sanatkumAraH / sanatku mArasyopari mAhendra ityevamA sarvArthasiddhAditi // TI--eteSu saudharmAdiSvityAdi bhASyam / kalpaH samudAyaH sannivezo vimAnamAtrapRthivIprastAraH, sa nimittabhedAd dvAdazadhA upyvsthitH| tadyathA-jyotiSkoparitanaprastArAdasaGkhyeyayojanamadhvAnamAruhya merUpalakSitadakSiNabhAgArdhavyavasthitaH prAka tAvat saudharmaH kalpaH prAcIpratIcyAyata udagdakSiNavistIrNordhacandrAkRtirarciAlIva bhAsvaro'saGkhyeyayojanakoTIkoTya AyAmaviSkambhAbhyAM parikSepatazca sarvaratnamayo lokAntavistAro madhyavyaya saudharmakalpAdInAM sthitasaveratnamayAzokasaptapaNecampakacUtasodhamovataMsakopazobhitazakAvAvarNanam dAnA saH, tasyaivarUpasyopari saudharmasya aizAnakalpaH / so'pyevaMvidha va evodagravyavasthitaH IpaduparitanakoTyA samucchritataro madhyavyavasthitAGkasphaTikarajatajAtarUpezAnAvataMsakavibhUSitaH / saudharmasyopari bahUni yojanAnyatikramya samazreNivyavasthitaH sanatkumAraH kalpaH saudharmavad draSTavyaH, evamaizAnasyopari mAhendrasammucchritataroparitanakoTiraizAnavadavagantavyaH / sanatkumAramAhendrakalpayorupari bani yojanAnyatItya madhyavartI sakalanizAkarAkRtibrahmalokanAmakalpaH / atra lokagrahaNaM lokAntikadevapratipattyartham / te hi kila bhaktipravaNIkRtacetasaH sarvadA jinendrajanmAdipralokanaparAH zubhAdhyavasAyaprAyAH parivasantIti / evamupayupari lAntakamahAzukrasahasrArAstrayaH kalpAH prtipttvyaaH| atra ca sUtre mUriNA sapta saptamya upAttAH, tAzca laghIyastvAvasthiteradhAkramapradarzanArthI iti, tata upari bahUni yojanAnyatilaya saudharmezAnakalpadvayavadAnataprANatanAmAnau dvau kalpAvavasthitAviti, tadupari samazreNivyavasthitau sanatkumAramAhendravadAraNAcyutAvityevaM dvAdaza kalpAH / tata upari 7veyakAni navopayupari, tadupari ca. paJca mahAvimAnAni, ityeSa vaimAnikadevAnAmavaccheda iti // bhA0-sudhamA nAma zakrasya devendrasya sabhA, sA tasminnastIti saudharmaH kalpaH / IzAnasya devarAjasya nivAsa aizAnaH, ityevamindrANAM nivAsayogAbhikhyAH sarve kalpAH / aveyakAstu lokapuruSasya grIvApradezaviniviSTA grIvAbharaNabhUtA yaivA grIvyA graiveyA graiveyakA iti // TI-kalpamadhyavartinI sudharmA nAma zakrasya tannivAsisurAdhipateH sabhA, sAtasmin kalpe'stIti saudharmaH,cAturArthiko'N / IzAnasya devarAjasya nivAsaH aizAna iti, tasya nivAsasambandhenAN / evamuparitanAH sarve'pIndrANAM nivAsayogAbhikhyAH kalpAH / graiveyakAstu lokapuruSasya grIvAbharaNabhUtAH upacArAlloka eva puruSastasya grIveva grIvA tasyAM bhavA graivA aveyA ca 'grIvAbhyo'Nca' ( pA0 a04, pA03, mU057 ) iti / tathA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 sUtraM 21 ] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 'kulakukSigrIvAbhyaH zvAsyalakAreSu' (pA0 a04, pA02, sU0 96 ) vadatra grIvAyAM prAyo bhavA graiveyakAH, tathA grIvyA iti bhASyakRtopanyastaM grIvAyAM sAdhavo grIvyA iti syAd vyutpttiH|| _ bhA0-anuttarAH paJca devanAmAna eva / vijitA abhyudayavighnahetavaH ebhiriti vijayavaijayantajayantAH / taireva vighnahetubhine parAjitA aparAjitAH / anuttarANAM sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthazca siddhAH sarve caiSAmabhyudpaJcavidhatvam yArthAH siddhA iti srvaarthsiddhaaH| vijitaprAyANi vA karmANyebhirupasthitabhadrAH parISahairaparAjitAH sarvArtheSu siddhAH siddhaprAyottamArthA iti vijayAdaya iti // 20 // TI0-anuttarAH pazcetyAdi / vimAnavizeSAH paJca sarvoparyanuttarAH avidyamAnamuttaramanyad vimAnAdi yeSAM te'nuttarAH devanAmAna eva te vimAnavizeSAH / vijitA abhibhUtAH, abhyudayaH-svargastasya vighnahetavo nirastA ebhirdevairiti vijayavaijayantajayantAH, te hi sakalAlabhyudayavidhAtahetUnapAsya hastakRtya svargasukhasandoharasamupabhuJjate / taireva cAbhdhudayavidhAtahetubhirna parAjitA ityaparAjitAH / sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthasiddhAH AbhyudayikasukhaprakarSavartitvAt sarvaprayojaneSvavyAhatazaktayaH sarvArthasiddhAH / athavA sarvAthaizca siddhaaH| cazabdo vAzabdArthaH / sarvA'tizayavadbhiH zabdAdibhiratimanoharaiH siddhAH-prakhyAtAH sarvArthasiddhAH, sarve caiSAmabhyudayArthAH siddhAH sarvArthasiddhA iti niravazeSamabhyudayaprayojanapratiSThatvAd vA sarvArthasiddhA iti / ayamaparaH kalpaH-vijitaprAyANi vetyAdi, pratanukarmapaTalAvacchannatvAt pratyAsanAnavadyasukhanirbharasiddhivadhUsamAgamatvAdupasthitaparamakalyANAH sAdhujanmani parISahairaparAjitAH santo maraNAduttaramaparAjitA eva devAH samutpannAH, tatra vA satatataptatvAnna kSudAdibhiH parAjIyanta ityaparAjitAH, tathA sarvakartavyatAyAH parisamApteH sAMsArikyAH sarvArthasiddhAH, siddhaprAya uttamArtho yeSAM sakalakarmakSayalakSaNo mokSo'nantarAgAmijanmabhAvitvAt te sarvArthasiddhAH / evaM vijayAdaya iti / evam-etena prakAreNa vijayAdayo'pi sarvArthasiddhA eva / tathApi tu kAcit kacit prasiddhatarA bhavati gamanAda gauryatheti // 20 // tatrAdhigatAnupUrvIkAH divaukasaH prakRtAHsUtram-sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato dhikAH // 4-21 // bhA0-yathAkramaM caiteSu saudharmAdiSu uparyupari devAH pUrvataH pUrvata ebhiH sthityA 1 'svAsyalaGkArevuDhavun' iti ga-pAThaH / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH dibhirathairadhikA bhvnti|ttr sthitirutkRSTA javanyA ca parastAda(029-42) vkssyte| iha tu vacane prayojanaM yeSAmapi samA bhavati teSAmapyuparyupari guMgatoSikA bhavatIti yathA pratIyeta ||prbhaavto'dhikaaH / yaH prabhAvo nigrahAnugrahavikriyAparAbhiH yogAdiSu saudharmakANAM so'nantaguNAdhika uparyupari, mandAbhimAnatayA tu alapa tarasaMkliSTatvAdete na pravartanta iti // kSetrasvabhAvajanitAca zu. sthitiprabhAvA- bhapadgalapariNAmAt sukhato dytitshcaanntgunnprkrssnnaadhikaaH|| dibhiruttarottadevAnAmAdhi leshyaavishuddhydhikaaH|ledyaaniymH parastAdeSAM vakSyate (mR023)| kyam iha tu vacane prayojanaM yathA gamyata yatrApi vidhAnatastulyA statrApi vizudvito'dhikA bhavantIti / karmavizuddhita evaM vA adhikA bhavantIti // TI-yathAkramaM caiteSvityAdi bhASyam / yena kramasannivezena vaimAnikAH saudharmAH diSu kalpeSu vyavasthitAH uparyupari tenaiva kramasannivezavizeSeNa pUrvasmAd pUrvasmAda vimAnaprastA. rAt kalpAda vA ebhiH sthityAdibhiH saptabhirathairadhikA bhavanti / tatra sthitirApupo dvividhA'pyupariSTAha (sU029-42) vkssyte| ihopanyAse tu prayojanaM yeSAmapyadhastanaraupariSThAnAM tutyAsthitirbhavati teSAmapyuparyupari guNato'dhikA bhavatIti yathA pratIyeta,guNAH sukhAhAragrahaNAlpazarIratvAdayastaruparitanAnAmadhikA avagantavyAH / acintyA zaktiH prabhAvaH, so'dhiko bhavatyuparIti,nigrahAnugrahI prasiddhau vikriyA-aNimAdipariNAmazaktiH,parAbhiyogo yadAkramya balAt paraH kArayitavya iti / pratanukarmatvAdalpAbhimAnA akliSTA akliSTacittAzcoparitanA iti / anAdipAriNAmikazubhapudgalapariNAmAt kSetrasvabhAvajanitAduparyupari sukhodayenAnantaguNaprakRSTenAdhikAH,dyutirvigrahamajA tayApyuparitanAH smbhyaadhikaaH| zarIravarNo lezyA tadvizuddhayA copariSTAdadhikAH, taM ca lezyAniyamamepAmagre (mU0 23) vakSyAmaH / iha tu vacane prayojanaM yatrApi tulyabhedatvamuparitanAnAmAdhastyetezyAbhistaprApi vizuddhita uparyupari samadhikA bhavanti, pratanukarmatvAt zubhabahulatvAca // bhA0-indriyaviSayato'dhikAH / yadindriyapATavaM dUrAdiSTaviSayopalabdhau saudharmadevAnAM tatprakRSTataraguNatvAdalpatarasaGaklezatvAccAdhikamupayuparIti // avadhiviSayato'dhikAH saudharmezAnayordevAH avadhiviindriyAvadhiviSayAdhikatottarotta paH SayeNAdho ratnaprabhA pazyanti tiryagasaGkhyeyAni yojanazaradevAnAm tasahasrANi uurdhvmaasvbhvnaat| sanatkumAramAhendrayoH zarkarA prabhAM pazyanti tiryagasaGkhyeyAni yojanazatasahasrANi UrdhvamAH svabhavanAt iti, evaM zeSAH kramazaH / anuttaravimAnavAsinastu kRtlAM lokanADI 1 'guNAdhikA' iti gha-pAThaH / 2 'riSThAtUtanA.' iti g-paatthH| 3 'janasahasrANi' iti gha-pAThaH / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 22] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam pazyanti / yeSAmapi kSetratastulyo'vadhiviSayasteSAmapyuparyupari vizuddhito'dhiko bhavatIti // 21 // ___TI-indriyANi zrotrAdIni teSAM viSayaH-zabdAdiryogyadezavyavasthitastadbrahaNapravR. tAvuparyuparyAhitapATavA bhavanti, avadhiviSayeNa coparyupari samadhikAH, adhastAd ratnaprabhAM pRthivIM pazyanti saudharmezAnayordevAstiryagasaGkhyeyAn dvIpasAgarAn, UrdhvamAsvabhavanastUpikAgrAta sarva evopari devAH pazyanti / sanatkumAramAhendrayoravadhinA za rAmabhAmadhastiryag bahutarakAnasaGkhyeyAn dvIpasamudrAn / evaM sarvatra vaktavyamiti / brahmalAntakayorvAlukAprabhAM pazyanti, zukrasahasrArayoH paGkaprabhAM, AnataprANatayorAraNAcyutayozca dhUmaprabhA, adhastAttanamadhyamagraiveyakAstamaHpramA, uparitanauveyakAstu mahAtamaHprabhAmiti / anuttaravimAnapaJcakanivAsinastu samastAM lokanADI pazyanti lokamadhyavartinI, na punarlokamiti / yeSAmapi devAnAM tulyaviSayamavadhijJAnamupayupari teSAmapyupariSTAda vizuddhataramavaseyamiti // 21 // ete coparyupari vaimAnikAH sUtram--gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 4-22 // bhA0-gativiSayeNa zarIramahattvena mahAparigrahatvenAbhimAnena ca upayupari hInAH / tadyathA-dvisAgaropamajayanyasthitInAM devAnAmAsaptamyAM gativiSayaH gatyAnimitta tiryagasaGkhyeyAni yojanakoTIkoTIsahasrANi, tataH parato ttaradevAnAM hIna- jaghanyasthitInAmekaikahInA bhUmayo yAvat tRtIyAmiti / gatapU. tvam vAzca gamiSyanti ca tRtIyAyAM devAH, paratastu satyapi gativiSaye na gatapUrvA nApi gamiSyanti / mahAnubhAvakriyAtaH audAsInyAcoparyupari devA na gatiratayo bhavanti // _____TI0-gatizarIraparigrahAbhimAnatohInAH, dvandvAt tRtIyArthe tasiH / gativiSayeNetyAdi bhASyam / gatirdezAntaragamanam, yeSAM dve sAgaropame jaghanyA sthitiste kila devAH saptamadharAM prayAnti, te ca sanatkumArakalpAt prabhRti labhyante, zaktimAnaM caitada varNyate, na punaH kadAcidagaman tiryagasaGkhyeyAni yojanakoTInAM koTIsahasrANi, tataH parata ityAdi sAgaropamadvayAdadho jaghanyA sthiti]pAM nyUnatarA nyUnatamA ceti, te tvekaikahInAM bhuvamanuprApnuvanti yAvat tRtIyA pRthivI, tAM ca tRtIyAM pUrvasaGgatikAdyarthe gatA gamiSyanti, paratastu satyAmapi zaktau na gatapUrvA nApi gamiSyanti, audAsInyAt-mAdhyasthyAdupayupari na gatiratayo devA jinAbhivandanAdIn muktveti // 1 tRtIyeti' iti gh-paatthH| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastArA: 302 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH bhA0-saudharmezAnayoH kalpayordevAnAM zarIrocchAyaH sapta ranayaH / uparyupari chayoyorekaikA ranihIMnA A sahasrArAt / AnatAdiSu tisraH / aveyakeSu / anuttare ekA iti // ____TI-saudharmezAnayoH saptahastavapuSo devAH, uparyupari yoyorekaikA ranihInA A sahasrArAt dvayoH kalpayorekaikaH zayo'paiti, sanatkumAramAhendrayoH SaD ratnayaH, ... brahmalokalAntakayoH paJca ratnayaH, mahAzukrasahasrArayozcaturhastAH,AnataprAvaimAnikadevAnAMza"rIrouchAyA NatAraNAcyuteSu hastatrayocchitAH, graiveyakeSu hastadvayam, anuttaravimAna____ vAsinAmekA rniriti|| adhunA prigrhhaanirupdishyte| tatra saudharmezAnayorvimAnaprastArAstrayodaza, sanatkumAramAhendrayodaza, brahmaloke SaT, lAntake paJca, mahAzukre catvAraH, sahasrAre'pi catvAraH, . AnataprANatayozcatvAraH, AraNAcyutayozcatvAraH, adhastanauveyakeSu prayaH, saudharmAdInAM " madhyamaveyakeSu trayaH, uparitanauveyakeSu trayaH, upari paJcasu vimAne ____SvekaH, vRttAstatra dviSaSTivimAnendrakAstAnaGgIkRtyaiva dikSvAvalikAH pratha. ttAH, na vidikSu, saudharmezAnayozca trayodazAnAM prastArANAmadhastanaprastAre dviSaSTivimAnapramANevAvalikA, vyasracaturasrakrameNa caturdikSu, tataH paramupayupari pratiprastAraM sarvatra vimAnacatuSkahAnyA tAvadAruhyate yAvat pazca vimAnAni sarvoparIti, yAvanti ca loke sambhavantISTaH nAmAni vaimAnikAnAmeteSu prastAreSu bhavanti / teSAM parisaGkhyAnamidam bhA0-saudharme vimAnAnAM dvAtriMzacchatasahasrANi / aizAne'STAviMzatiH / sanatkumAre dvAdaza / mAhendre'STau / brahmaloke catvAri zatasahasrANi / lAntake paJcAzat sahasrANi / mahAzukra catvAriMzat / sahasrAre SaT / AnataprANatAraNAcyuteSu sapta zatAni / adho graiveyakANAM zatamekAdazottaram / madhye saptottara zatam, uparyekameva zatam / anuttarAH pazcaiveti // 0-saudharme tvAvalikApraviSTAnAM saptadaza zatAni saptottarANi, puSpAvakIrNAnAmekatriMzallakSAH sahasrANyaSTAnavatiH dve zate trinavatyadhike, ekatra dvAtriMzallakSAH, aizAne dvAdaza zatAnyaSTAdazottarANyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAM saptaviMzatirlakSAH sahasrANyaSTAnavatiH sapta zatAni nyazItyadhikAni, ekatrASTAviMzatirlakSAH, sanatkumAre tvAvalikApraviSTAnAM dvAdaza zatAni SaDviMzatyuttarANi, puSpAvakIrNAnAmekAdaza lakSAH sahasrANyaSTAnavatiH sapta zatAni catuHsaptatyadhikAni, ekatra dvAdaza lakSAH,mAhendre'STau zatAni catuHsaptatyadhikAnyAva 1 1707+3198293=3200000. 2 1218+2798782=2800000. 3 1226+1198774%3D12000.0. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 22] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 303 likApraviSTAnAM, puppAvakIrNAnAM sapta lakSA navanavatisahasrANi zataM ca saudharmAdiSvAvalikApraviSTAnAMpu. 6. paDviMzatyuttaram, ekatroSTI lakSAH, brahmaloke'STau zatAni catustriMzadupAvakIrNAnAM ca tarANyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAM tisro lakSA navanavatisahasrAvimAnAnA saGkhyA Ni catvAri zatAni paJcadazottarANi(?), ekatra catasro lakSAH, lAntake paJca zatAni paJcAzItyadhikAnyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAmekonapaJcAzatsahasrANi catvAri zatAni paJcadazottarANi,ekatra paJcAzat sahasrANi, mahAzukre trINi zatAni SaNNavatyadhikAnyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAmekonacatvAriMzatsahasrANi SaTra ca zatAni caturuttarANi, ekatra caitvAriMzat sahasrANIti, sahasrAre trINi zatAni dvAtriMzadadhikAnyAvalikApraviSTAnAM, puSpAvakIrNAnAM SaTpaJcAzacchatAnyaSTaSaSTyadhikAni, ekatra peT sahasrANi, AnataprANatayorAvalikAbaddhAnAM zatadvayamaSTaSaSTyadhikaM, puSpAvakIrNAnAM dvAtriMzaduttaraM zatam, ekatra catvAri zatAni, AraNAcyutayorAvalikAvavaddhAnAM dve zate caturuttare, puSpAvakIrNakAnAM SaNNavatiH, ekatra trINi zatAni, adhastanoveyakevAvalikApraviSTAnAmekAdazottaraM zataM, puppAvakINoni tu na santyeva, madhyamaveyakeSu paJcasaptatirAvalikApraviSTAni, puSpAvakIrNAni dvAtriMzada, ekatra saptottaraM zatam, uparitanagraiveyakegvekonacatvAriMzadAvalikApraviSTAni, puSpAvakIrNakAnAmekaSaSTiH, ekatra zetaM ca, anuttaravimAnAni tu pazcaiva // idAnIM sakalavaimAnikavimAnaparisaGkhyA bhA0-evamUrdhvaloke vaimAnikAnAM sarvavimAnaparisaGkhyA caturazItiH zatasahasrANi saptanavatizca sahasrANi trayoviMzAnIti (8497023) ||sthaanpripaarshktivissysmptsthitissvlpaabhimaanaaH paramasukhabhAgina upyupriiti||22|| TI0-caturazItirlakSAH saptanavatiH sahasrANi trayoviMzatizca vimAnAnItyevamupayupari hInataraparigrahA bhavanti // adhunA'bhimAnato hInA iti pratipAdayati-ahaMkAraparyayo'bhimAnaH, sthAnaM kalpAdi, parivAro devAH devyazca, zaktiH sAmarthyamacintyam, viSayo'vadherindriyANAM vA, sampada-vibhUtiH, sthitirAyuSa iyattA, athavA viSayasampat-zabdA disamRddhiH, ityetAsu paripelavagarvAH paramasukhabhAjaH uparyuparIti // 22 // sUtreNAnupAttamuparyuparihInamucchAsAgrupanyasyati bhASyakAraHbhA0-ucchvAsAhAravedanopapAtAnubhAvatazca sAdhyAH / ucchvAsaH sarvajagha1 874 +799126800000. 2 834+399166 ( TIkA-pAThazcintanIyaH )=4000... 3 585 +49415-50000. 4 396 +39604 =40000. 5. 332 +5668-6000. 6 268 +132-400. 7 204+96-300. 8 75+32%107. 9 3961-100. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH / nyasthitInAM devAnAM saptastokaH AhArazcaturthakAlaH / palyopamasthitInAmantardivadevAnAmucchvA- sasyocchAmo divasapRthattavasyAhAraH / yasya yAvanti sAgaropa sAhArI mANi sthitistasya tAvatsu ardhamAseSu ucchavAsaH, tAvetsvavaM vrssshsrjvaahaarH|| TI0-daza varSasahasrANi yeSAM sthitisteSAM stokasaptakAtikrAntAvucchAsaH ekadivasAnAstithAhArAbhilASaH, palyopamasthitInAM divasAbhyantare samucchAso divasapRthaktyarA1:, dviprabhRtyAnavabhyaH pRthaktvasaMjJA pAribhASikI / yasya yAvantItyAdi sujJAnam // mA0-devAnAM savedanAH prAyeNa bhavanti, na kadAcidasavedanAH / yadi cAsa bhavanti tato'ntarmuhUrtameva bhavanti, na parataH, anubaddhasaddhedanAstUtkRSTena 66 sAn bhavanti / uppaatH| AraNAcyutAdUrdhvamanyatIrthAnAmupapAto na bhvti| bAlAnAM bhinnadarzanAnAmA graiveyakebhya upapAtaH / anyasya samyagdRSTeH saMyatasya nAya A srvaarthsiddhaat| brahmalokAdUrdhvamA sarvArthasiddhAcaturdazapUrvadharANAmi _ti // anubhAvo vimAnAnAM siddhakSetrasya cAkAze nirAlamyasthikAnAM vedanopapA nApapA to lokasthitireva hetuH / lokasthitirlokAnubhAvo lokasvabhAvo tAnabhAvavicAraH jagaddharmo'nAdipariNAmasantatirityarthaH / sarve ca devendrA aveyA. 16. devA bhagavatAM paramarSINAmahatAM janmAbhiSekaniSkramaNajJAnotpattimahAsa12 nirvANakAleSvAsInAH zayitAH sthitA vA sahasavAsanazayanasthAnAcalanti, zubhakarmaphalodayAllokAnubhAvata eva vaa| tato janitopayo. vanAlananyasadRzIM tIrthakaranAmakarmodbhavAM dharmavibhUtimavadhinA'lokya meM gAH saddharmabahumAnAH kecidAgatya bhagavatpAdamUlaM stutivandanopAsanahivarAtmAnugrahamavApnuvanti / kecidapi tatrasthA eva pratyutthAnAJjalipraNi1969 askAropahAraiH paramasaMvinAH saddharmAnurAgotphullanayanavadanAH samabhyarca kAma atrAha-prayANAM devanikAyAnAM lezyAniyamo'bhihitaH / atha vaimAni kATyA iti? / atrAMcyate-- ko devAnA savedanA ityAdi bhASyam / yadA nAma kenacinimittenAzubhA pAdarasti tadA'ntama'hatameva syAt , tataH paraM nAnubadhnAti, sadbhedanApi santata itigha-pAraH / ra bhajanAyaH ' iti ka pAThaH / 30ddhi0' iti gha-pAThaH / 4 '0cya0' tasaMvegAH' iti gha-pAThaH / 6' mAnAt ' iti gha-pAThaH / 7 'tyupasthApanA ' iti gha-pAThaH / " Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyAH sUtre 23-24] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam pANmAsikI bhavati, tataH paraM vicchidyante'ntarmuhUrta, tataH punaranuvartate / upapAto'dhunA, acyutAt paramanyaliGgena nopapAto'sti mithyAdRSTeH, svaliGginAmiti sAdhuveSadhAriNAM bhinnadazanAnAM mithyAdRzAM yAvaduparitanagraiveyANi tAvadupapAtaH, samyagdRzastu sAdhoH saudharmAdArabhya yAvat sarvArthasiddhavimAnaM tAvadupapAtaH / ayaM cAparo niyamaH-brahmalokAdadhazcaturdazapUrvadharo nopapadyate, paratastu sarvArthasiddhavimAnAvadhika utpAdaH / zeSaM sujJAnam // 22 // ___ atrAha-trayANAmityAdisambandhagranthaH / bhavanavAsivyantarajyotiSkANAM dravyale. zyAniyamo'bhihitaH, vaimAnikAnAM tu keSAM kA dravyalezyA ? tata Aha sUtram--pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 4-23 // bhA0-uparyupari vaimAnikAH saudharmAdiSu dvayostriSu zeSeSu ca pItapadmazuklalelyA bhavanti yathAsaGgyam / dvayoH pItalezyAH saudharmezAnayoH, triSu padmalejhyAH sanatkumAramAhendrabrahmalokeSu / zeSeSu lAntakAdiSu A sarvArthasiddhAcchu -- klalezyAH / uparyupari tu vizuddhataretyuktam // 23 // vaimAnikAnAM kAnA, 'atrAha-uktaM bhavatA-dvividhA vaimAnikA devAH-kalpopapannAH tha kalpAtItAzca (sU018) iti / tataH ke kalpA ityatrocyate TI-pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / pUrvatra bahuvrIhiruttaratra dvandvaH, yathAsaGkhyaM cAbhisambandhaH kAryaH / uparyupari vaimAnikA ityAdi bhASyam / samAnatve satyapyuparyupari vizuddhiprakapaH, saudharmezAnayoH kanakavacchucayaH surAH, sanatkumAramAhendrabrahmalokeSu padmadalatviSaH / lAntakAdiSu dhavalarucayaH sarvArthasiddhaparyavasAneSu, bhAvalezyAH punaradhyavasAyarUpatvAda SaDapi vaimAnikAnAM santItyavagantavyam / apare varNayanti-bhAvalezyAniyamo'yam, sa tu na suSTu saGgacchata iti nAdriyate, ekapradeze sarvadevAnAM lezyAvidhAnaM kimiti na kRtaM cet, tantra, sukhaprabodhatvAd vyatikaranivRttyarthatvAJceti // 23 // ___atrAha-uktaM bhavatetyAdipAtanikAgranthaH / dvividhA vaimAnikA iti prAgabhihitaMkalpavAsinaH kalpAtItAca, tat ke punaH kalpA iti ? atrocyate-- sUtram-pAra aveyakebhyaH kalpAH // 4-24 // bhA0-prAga graiveyakebhyaH kalpA bhavanti, saudharmAdaya AraNAcyutaparyantA ityarthaH / ato'nye kalpAtItAH // 24 // TI-vividhavimAnAzrayA vyAkhyAtasaGkhyAvizeSA aveyakebhya ArAt kalpA bhavanti, zeSaviSayasambandhe diglakSaNA paJcamI, kalpazabda uktArthaH / indrAdidazakalpanAtmakatvAt kalpAH, saudharmAdayo'cyutaparyavasAnA iti // zeSAH kalpAtItA iti // 24 // 1 rucaH' iti ka-pAThaH / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH ___ bhA0-atrAha-kiM devAH sarva eva samyagdRSTayo yad bhagavatAM paramapINamahatAM janmAdiSu pramuditA bhavantIti / atrocyate-na sarve samyagdRSTayaH, kintu samyagdRSTayaH saddharmabahumAnAdeva tatra pramuditA bhavantyabhigadevAnAM dRSTiH na nA hITara cchanti ca / mithyAdRSTayo'pi ca lokacittAnurodhAdindrAjuvRttyA parasparadarzanAt pUrvAnucaritamiti ca pramodaM bhajante'bhigacchanti c| laukAntikAstu sarva eva vizuddhabhAvAH saddharmabahumAnAt saMsAraduHkhAtAnAM ca sattvAnAmanukampayA bhagavatAM paramarSINAmahatAM janmAdiSu vizeSataH pramuditA bhavanti / abhiniSkramaNAya ca kRtasaGkalpAn bhagavato'bhigamya prahRSTamanasaH stuvanti sabhAjayanti ceti // 24 // atrAha-ke punarlokAntikAH katividhA veti? anrocyate-- TI0-atrAha-kiM devAH sarva eveti bhASyam / kalpavAsinastAvat sukhAsaktA api santo bhagavatAM trilokabandhUnAmahatAM janmaniSkramaNajJAnotpattimahAsamavasaraNanirvANakAleSvanubhAvato jJAnAccAsInAH zayitAH sthitAH prasthitA vA sahasaivAsanacalanAd darzanavizuddhimatyanuvRttyanurAgAnanyasadRzatIrthakaranAmakarmodayavibhUtijanitakutUhalasaddharmabahumAnasaMzayacchedApUrvapraznAnubhAvAdyanekakAraNanoditAH prAyastIrthakarapAdAntikamatyantaikAntahitamabhyetya stutiyandanapUjanopAsanadharmazravaNaiH svaparazraddhAsaMvegajananairAtmAnamapanItakalmaSaM kurvanti / aveyakAdayastu yathAvasthitA eva kAyavADmanobhirabhyutthAnAJjalipraNipAtatathAguNavacanakAyamAvanAmibhaMgavato'hato namasyanti / na ca sarve devAH samyagdRSTayaH, kintu mithyAdRSTayo'pi vi(abhi)hitAnekakAraNAH pUjAmahatAM vidadhata iti / laukAntikAstu sarve samyagdRSTayo 'vazyaM cAhacaraNamUlamAyAntyahaMdAdisaMvegaprazasArthamAtmahitArtha ceti // 24 // atrAhetyAdipAtanikAgranthaH / kasmin punaH kalpe vimAne vA lokAntikA devAH prativasanti katividhA [ bhedA ] vA iti ? / atrocyate sUtram brahmalokAlayA lokAntikAH // 4-25 // bhA0-brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavanti nAnyakalpeSu, nApi parataH / brahmalokaM parivRtyASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti // 25 // tadyathA TI-brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavantItyAdi bhASyam / sAmarthyalabhyamevakAraM darzayati, avadhAraNaphalaM ca, nAnyakalpeSu nApi parato graiveyakAdiSviti / lokAnte bhavAH lokAntikAH, atra prastutatvAt brahmaloka eva parigRhyate, tadantanivAsino lokAntikAH,sarvabrahmalokadevAnAM lokAntikatvaprasaGga iti cet, na, lokAntopazleSAt, jarAma 1 'laukA0' iti g-paatthH| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 26-27 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 307 raNAgnijvAlAkIrNo vA lokastadantavartitvAt lokAntikAH karmakSayAbhyAsabhAvAcca / brahmalokaM parivRtyASTAsu dizvaSTavikalpA bhavanti / atra diggrahaNaM sAmAnyena digvidikpratipattyartham / brahmalokA'dhovyavasthitariSThavimAnaprastAravartinyo'kSapATakasaMsthitA aruNavarasAgare samudbhUtA ativahalatamaHkAyaprabhavAH kRSNarAjyo'STau bhavanti, yAsAM madhyena prayAn devo'pyekaH saGkSobhamApadyateti / tatra dvayordvayoH kRSNarAjyormadhyabhAga ete bhavanti / sthApanA // 25 // tadyathAsUtram-sArasvatAdityavanyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhamaruto riSThAzca // 4-26 // bhA0--ete sArasvatAdayo'STavidhA devA brahmalokasya pUrvottarAdiSu dikSu pradakSiNaM bhavanti yathAsaGakhyam / tadyathA-pUrvottarasyAM dizi sArasvatAH, pUrvasyAmAdityA ityevaM zeSAH // 26 // TI--vimAnasAhacaryAda devAnAM sArasvatAdisaMjJAH / ete sArasvatAyoaSTavidhA devA ityAdi sugamam / pUrvottarasyAM dizi sArasvatAH, pUrvasyAmAdityAH, lokAntikAnAM vya ... pUrvadakSiNasyAM vahnayaH, dakSiNasyAmaruNAH, dakSiNAparasyAM gardatoyAH, apaghasthA * rasyAM tuSitAH, aparottarasyAmavyAbAdhAH, uttarasyAM marutaH, mdhye'risstthaaH|| nanvevamete nava bhedA bhavanti, bhASyakRtA cASTavidhA iti mudritAH / ucyate-lokAntavartina ete'STabhedAH mariNopAttAH, riSThavimAnaprastAravartibhirnavadhA bhvntiitydossH| Agame tu navadhaivAdhItA iti // evamayaM kArmaNazarIrapraNAlikayAsravApekSayA''pAditasukhaduHkhAnAM bhavyAbhavyabhedAhitadvaividhyAnAM prANinAM saMsAro'nAdiraparyavasAnaH, anyeSAM mohopazamanakSapaNaM pratyAhatAnAmapratipatitasamyagdarzanAnAM parItaviSayatvAt saptASTAni bhavagrahaNAnyutkarSaNAnubandhIni, jaghanyena dvivANyativAhyocchidyate, ityavizeSa satyanye bhAjyAH // 26 // amI punarutkarSaNa sUtram-vijayAdiSu dvicaramAH // 4-27 // TI--dvau caramAveSAM dvicaramAH / caramazabda uktArthaH, caramadvidehA itiyAvat / caramatvamekasminniti cet, na, aupacArikatvAt / bhA0-vijayAdiSvanuttareSu vimAneSu devA vicaramA bhavanti / vicaramA iti tatazcyutAH paraM dvirjanitvA sidhyantIti / sakRt sarvArthasiddhamahAvimAnavAsinaH, zeSAstu bhajanIyAH // 27 // 1 vyAbAdhAriSTAmarutaH' iti ka--pAThaH / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH / anuttaradevAnAM TI0-vijayAdiSvityAdi bhASyam / vijayAdiSu caturpu vimA. bhavocchedaH neSu, anyavijayAdivyAvRttyarthamanuttaragrahaNam, anuttarazabdaspazAdiyogAdanuttaravimAnAni teSu devA vicaramA bhavanti, dvicaramatvaM spaSTayati-tato vijayAdibhyazyutAH param-utkarSeNa dvirjanitvA manuSyeSu siddhimanugacchanti, vijayAdivimAnAccyuto manuSyaH punarapi vijayAdiSu devastatacyuto manuSyaH san sidhyatIti / apare varNayanti-vijayAdibhyazyutAH parato manuSyAH sarvArthasiddhajanmalAbhaM labdhvA tRtIye bhave sidhyantIti dvicaramAH / etattvayuktaM vyAkhyAnam / sarvArthasiddhavimAnotpAde sati tatpracyutisamanantarajanmani siddhigatizravaNAt ko'tizayastatra vijayAdInAmiti? / sarvArthasiddhavimAnavAsinastu sakRjanitvA manuSyeSu siddhimadhigacchanti-muktimAsAdayanti, sarve cAnuttaropapAtinaH kila devAH pratanukarmANo bhavantIti / yathA''hAgame-"aNuttarovavAdiyANaM devANaM ! bhaMte ! kevaieNaM kammAvaseseNaM aNuttarovavAdiyatteNa uvavannA ? goyamA ! jAvatiannaM chaThabhattIe samaNe niggaMthe kammaM nijarei evatieNaM kammAvaseseNa aNuttarovavAiyattAe uvavannA" / zeSA. stu bhajanIyAH / vaimAnikapratipattyartha vA zeSagrahaNam / athavA samastadevapratipAdanArthamadhyavasAtavyam, ataH zeSAH kadAcit kacit sakRd dvitricatuHprabhRti vA manuSyeSu janmAsAya siddhayantIti // 27 // bhA0-atrAha uktaM bhavatA-jIvasyaudAyikeSu bhAveSu tiryatiryakprastAvaH yonigatiriti, tathA sthitau 'tiryagyonInAM ca ' (a0 3, sU0 18) iti, AsraveSu 'mAyA taiyagyonasya' (a06, sU017) iti| tat ke tiryagyonaya iti ? / atrocyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdisambandhagranthaH / dvitIye'dhyAye ( mU0 6) audayikabhAvavyAkhyAprastAve tiryagyonigatiruktA, tRtIyAdhyAyaparisamAptau (sU0 18 ) tirya. gyonijAnAM ceti sthitirAyuSo'bhihitA, SaSThe cAsravaprastAve (sU0 17 ) mAyA tairyagyo. nasyeti vakSyate, tat ke tiryagyonaya iti ? / atrocyatesUtram-aupapAtikamanuSyebhyaH shessaastirygyonyH|| 4-28 // . bhA0-aupapAtikebhyazca nArakadevebhyo manuSyebhyazca yathoktetirazvAM nidezaH bhyaH zeSA ekendriyAdayastiryagyonayo bhavanti // 28 // TI.-aupapAtikebhyazcetyAdi bhASyam / aupaipAtikA nArakadevAstebhyo manuSye- 1 anuttaropapAtikA devA bhadanta ! katipayena karmAvazeSeNa anuttaropapAtikatvena upapannAH ? gautama ! yAvat SaSThabhaktikaH zramaNaH nirgranthaH karma nirjarayati etAvatA karmAvazeSeNa anuttaropapAtikatayA upapannAH (bhg0)| 2 'upapAtikA' iti ka-pAThaH / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 sUtrANi 29-31] svopajabhASya-TIkAlaGkRtam bhyazca garbhavyutkrAntibhyaH sammUchenajebhyazca ye zeSAH ekadvitricatuSpazcendriyAste sarve'pi timrayonivyapadezabhAjo bhavanti / devAdivat tadAdhAra nirdeza iti cet, na, sarvalokavyApisvAt, tiryagloke caite bhUyAMsa iti tiryagyonisaMjJA pratipattavyeti // 28 // bhA0--atrAha-tiryagyonimanuSyANAM sthitiruktA / atha devAnAM kA sthitiriti / atrocyate TI0-atrAha-tiryagyonimanuSyANAmityAdipAtanikAgranthaH / tRtIyAdhyAyaparisamAptau nRtiravAM parAparasthitI gadite / atha devAnAM bhavanavAsiprabhUtInAM kA sthitirAyuSa iti 1 / atrocyate sUtram-sthitiH // 4-29 // bhA0-sthitirityata Urdhva vakSyate // 29 // TI-sthitirityata UrdhvaM vakSyata iti bhASyam / itaH prabhRti sthitirityadhikriyate, sA tu dvayI jaghanyotkRSTabhedAditi, yadyevamubhayasambhave bhavanavAsinAmeva tAvadAdinirdezamAjAmucyatAM kA parA sthitiriti, ime'bhidadhmahe satyapi teSAM vikalpabahutve mahAmandarAvadhedekSiNottarArdhAdhipativibhAga evAdriyate // 29 // sUtram-bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 4-30 // bhavanAminA bhA0-bhavaneSa tAvad bhavanavAsinAM dakSiNArdhAdhipatInAM sthitiH palyopamamadhyadhaM parA sthitiH, dvayoryathoktayorbhavanavAsIndrayoH pUrvo dakSiNArdhAdhipatiH para uttarArdhAdhipatiH // 30 // ...' TI-bhavaneSa dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham, camaraM vihAyAsuranikAyaparighRDhaM zeSabhavanavAsidakSiNArdhAdhipatInAmardhAdhikaM palyopamaM sthitirAyuSo veditavyA, uktalakSaNaM palyopamam, adhikamardhamasmiMstadidamadhyardham , bahuvrIhiNA palyopamAbhisambandhaH, sandehApanodanAyedamAkhyAyate-pUrvanirdiSTayodayorbhavanavAsIndrayoH prathamanirdiSTo yaH sa dakSiNArdhAdhipatiravaseyaH, pazcAnnirdiSTa uttarArdhAdhipatiriti // 30 // athottarArdhAdhipatInAmAyuSaH kA sthitirityAha sUtram-zeSANAM pAdone // 4-31 // bhA0-zeSANAM bhavanavAsiSvadhipatInAM (zeSANAM) dve palyopame pAdone parA sthitiH| ke ca zeSAH? uttarArdhAdhipataya iti // 31 // 1'dvayoH' ityadhiko gha-pAThaH / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 tattvArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 1 TI0-dakSiNArdhAdhipatInAM vyatiriktA uttarArdhAdhipatayaH zeSA balivyatiriktAH teSAM pAdone dve palyopame sthitirAyuSaH, pAdazcaturthabhAga iti // 31 // atha kimeSAM bhavanavAsyadhipatInAM sarveSAmiyaM parA sthitiH ? netyucyate, kintvAdhipatyasAmAnye vizeSeNAnayoH pratipattavyA // 31 // sUtram-asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 4--32 // ____ bhA0---asurendrayostu dakSiNArdhAdhipatyuttarArdhAdhipatyoH sAgaropamamadhikaM ca yathAsaGkhyaM parA sthitirbhavati // 32 // __TI0-pUrvA (dakSiNA ?)rdhAdhipatezcamarasyottarArdhAdhipatezca balirAjasya yathAsaGkhyameva, sAgaropamaM camarasya balestadevAdhikaM kiyatApi vizeSeNa sAgaropamasthitirAyuSo bhavatIti, / uktaM ca sAgaropamaM lakSaNataH prAgiti, asurakumArINAM catvAri palyopamAni sArdhAni parA sthitiH, zeSANAM nAgavadhUprabhRtInAM sarvabhavanavAsinInAM dezonaM palyopamamutkRSTA sthitiriti // 32 // ___ AdyadevanikAyasthitivyAkhyAnAnantaraM vyantarajyotiSkAnavasaraprAptAnatiladdhyopariSTAdeva tAvallAdhavArthinA vaimAnikanikAyasthitirAkhyAyate-- vaimAnikasthi- sUtram-saudhamodiSu yathAkramam // 4--33 // tiprastAvaH bhA0--saudharmamAdiM kRtvA yathAkramamita Urdhva parA sthitirvakSyate // 33 // ___TI-saudharmamAdiM kRtvA yAvat sarvArthasiddhavimAnaM tAvad yathAkramamiti Urca sthitirvakSyate devAnAmAyuSa iti // 33 // sUtram-sAgaropame // 4-34 // bhA0---saudharme kalpe devAnAM parA sthiti sAgaropame iti // 34 // TI. ---indramAmAnikAnAM sAgaropamadvayaM saudharme sthitirutkRSTA labhyata iti // 34 // sUtram-adhika ca // 4--35 // bhA0--aizAne dve sAgaropame adhika parA sthitirbhavati // 35 // TI0--- adhike ca yathAkramagrahaNAdezAno'bhisambadhyate / dve sAgaropame kiyatA'pi vizeSeNAdhike aizAne kalpe parA sthitirindrAdInAmiti // 35 // sUtram-sapta sanatkumAre // 4--36 // bhA0 sanatkumAre kalpe sapta sAgaropamANi parA sthitirbhavati // 36 // 1.' ityadhiko g-paatthH| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 37-38 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 311 TI0-sanatkumAre sapta sAgaropamANi parA sthitirindrAdInAmiti // 36 // sUtram-vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca // 4-37 // bhA0-ebhirvizeSAdibhiradhikAni sapta mAhendrAdiSu parA sthitirbhavati / sapteti vartate / tadyathA-mAhendre sapta vizeSAdhikAni, brahmaloke tribhiradhikAni mAhendrAdInAM parA sapta, dazetyarthaH / lAntake saptabhiradhikAni sapta, cturdshetyrthH| _ sthitiH mahAzukre dazabhiradhikAni sapta, saptadazetyarthaH / sahasrAre ekAdazabhiradhikAni sapta, aSTAdazetyarthaH / AnataprANatayostrayodazabhiradhikAni sapta, viMzatirityarthaH / AraNAcyutayoH paJcadazabhiradhikAni sapta, dvAviMza. tirityarthaH // 37 // TI0-sapta sAgaropamANi vizeSeNAdhikAni mAhendre parA sthitiH, brahmaloke sapta tribhiradhikAni parA sthitiH,daza saagropmaanniityrthH| lAntake sapta sAgaropamANi saptabhiradhikAni parA sthitizcaturdazasAgaropametiyAvat / mahAzukre sapta sAgAropamANi dazabhiradhikAni parA sthitiH, saptadaza sAgaropamANItyarthaH / sahasrAre sapta sAgaropamANyekAdazabhiradhikAni parA sthitiraSTAdazasAgaropametiyAvat / AnataprANatayoH sapta sAgaropamANi trayodazabhiradhikAni parA sthitiviMzatisAgaropametyarthaH / ekendropabhogyatvAnna pRthakU klpdvye'bhihitaa| AraNAcyutayoH sapta sAgaropamANi pazcadazabhiradhikAni parA sthitiviMzatisAgaropametyarthaH / atrApyekendropabhogyatvAdeva na vivekenAbhidhAnamiti // 37 // sUtram-AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu ___sarvArthasiddhe ca // 4-38 // bhA0-AraNAcyutAdUrdhvamekaikenAdhikA sthitirbhavati navasu aveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca / AraNAcyute dvAviMzativeyakeSu pRthagekaikenAdhikAstrayoviMzati(prabhRti)rityarthaH / evamekaikenAdhikAH sarveSu navasu yAvat sarveSAmupari navame ekatriMzat / sA vijayAdiSu caturdhvapyekenAdhikA dvAtriMzat / sA'pyekenAdhikA, sarvArthasiddhe tvajaghanyotkRSTA trayastriMzaditi // 38 // TI-AraNAcyutAditi kRtaikavadbhAvo nirdezaH, AraNopalakSito vA'cyutaH, Urdhvamekaikena sAgaropameNAdhikA navasvapi graiveyakeSu vijayAdiSu ca catuSu sarvArthasiddhe ca parA sthitiveditavyeti / zeSa bhASyaM sujJAnameva // 38 // bhA0-atrAha-manuSyatiryagyAnijAnAM parApare sthitIvyAkhyAte,athaupapAtikAnAM kimekaiva sthitiH parApare na vidyate iti ? / atrocyate Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 1 TI--atrAhetyAdisambandhagranthaH / nRtirazyAM parApare sthitI vyAkhyAte, aupapAtikAnAM punarnArakadevAnAM kimekaivotkRSTA sthitiritarA nAsti ? / astItyAha sUtram-aparA palyopamamadhikaca // 4-39 // bhA0--saudharmAdiSveva yathAkramamaparA sthitiH palyopamamadhikaM ca / aparA jaghanyA nikRSTetyarthaH / parA prakRSTA utkRSTatyanAntaram / tatra saudharme'parA sthitiH palyopamam, aizAne palyopamamadhikaM ca // 39 // TI0-saudhAdipu yathAkramamityetadanuvartate, aparA jaghanyA, saudharma kalpe palyopamamAyuSaH sthitirbhavati, aizAne tadeva palyopamamadhikaM kiyatApi vizeSeNa jaghanyA sthitiriti / sUtram-sAgaropame // 4-40 // bhA0-sanatkumAre aparA sthiti sAgaropame // 40 // TI0-sanatkumAre dve sAgaropame jaghanyA sthitiH // 40 // sUtram-adhike ca // 4-41 // bhA0-mAhendre javanyA sthitiradhike dve sAgaropame // 41 // TI0-dve sAgaropame adhike jaghanyA sthitimAhendre / / 41 // sUtram-parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA // 4-42 // bhA0-mAhendrAt parataH pUrvA parA(pUrvA)'nantarA jaghanyA sthitirbhavati / tadyathA-mAhendre parA sthitirvizeSAdhikAni sapta sAgaropamANi sA brahmaloke jaghanyA sthitirbhavati / brahmaloke daza sAgaropamANi parA sthitiHsA lAntake jaghanyA / evamA sarvArthasiddhAditi / [vijayAdiSu caturpu parA sthitistrayastriMzat sAgaropamANi, sA'jaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti ] // 42 // ___TI--parataH parataH pUrvA pUrvAnantarA brahmalokAdiSu pUrvakalpasthitirutkRSTA soparitanAnantarakalpe jaghanyA veditavyA / tadyathA-mAhendre sapta sAgaropamANi vizeSAdhikAni parA sthitiH sA brahmaloke jaghanyA brahmaloke daza sAgaropamANi parA sA lAntake jaghanyetyevaM zeSeSvapyAyojanIyA yAvat srvaarthsiddhvimaanm|ttr vijayAdiSu caturthe jaghanyenaikatriMzadutkarSeNa dvAtriMzat, sarvArthasiddha trayastriMzat sAgaropamANyajaghanyotkRSTA sthitiH| bhAdhyakAreNa tu sarvArthasiddhe'pi jaghanyA dvAtriMzat sAgaropamANyadhItA, tanna vidyaH 1 yadyapi varjanaprasaGge prAk caturthyAH prAk greveyakebhya ityAdivat prAkzabdaH prayujyate, samAdAnaprasaGke Acaturya ityAdivat ADA nirdeza ityatra AGA nirdezAt sarvArthasiddhasyApi grahaNamApanamiti vRttyabhiprAyaH, paraM prAga ajaghanyotkR. TatayA trayastriMzataH sAgaropamANAM kathanAt na tatra jaghanyasthitiranyA bhaadhykRto'bhipretaa| ekaputrasyaM jyeSTakaniSThatAbat tu atrADoktiH / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrANi 43-46] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 313 kenApyabhiprAyeNa / AgamastAvadayam-"savvasiddhadevANaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! ajahaNNukoseNaM tittIsaM sAgarovamAI ThiI pannattA" (prajJA0pa0 4, muu0102)| saudharme devInAM parigRhItAnAM jaghanyena palyopamamutkarSeNa sapta palyopamAni, aparigRhItAnAM jaghanyena palyopamamutkarSeNa tu pazcAzat palyopamAni, aizAne tu parigRhItadevInAM sAtirekaM palyopamamutkarSeNa nava palyopamAni, aparigRhItAnAM jaghandhana sAtirekaM palyopamamutkarSaNa paJcapaJcAzat palyopamAnIti // parataH parataH pUrvA pUrvAnantaretyabhisambandhukAmotrAprakRtAnAmapi laghvathaM punarvaktavyagauravabhItyA'vatArayati sUtram-nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 4-43 // bhA0-nArakANAM ca dvitIyAdiSu bhUmiSu pUrvA pUrvA parA sthitiranantarA parataH parato'parA bhavati / tadyathA-ratnaprabhAyAM nArakANAmekaM sAgaropamai parA sthiItaH, sA jaghanyA zarkarAmabhAyAm / trINi sAgaropamANi nArakANAM sthitiH / paparA sthitiH zarkarAmabhAyAM, sA jaghanyA vAlukAmabhAyAmityevaM sAsu / tamaHprabhAyAM dvAviMzatiH sAgaropamANi parA sthitiH sA jaghanyA mahAta. mAprabhAyAmiti // 43 // ___TI0-sujJAnameva bhASyaM prAyaH, saptamyAM caturSu narakeSu jaghanyA dvAviMzatisAgaropamA sthitirutkRSTA trayastriMzat sAgaropamANi, apratiSThAne tu trayastriMzat sAgaropamANyajaghanyotkaTeti // 43 // atha prathamAyAM kathaM jaghanyA pratipattavyetyAha... sUtram-daza varSasahasrANi prathamAyAm // 4-44 // bhA0-prathamAyAM bhUmau nArakANAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // 44 // TI0-daza varSasahasrANi prathamAyAM prathamavasudhAnArakANAM sthitirjaghanyaitAvatIti 44 sUtram-bhavaneSu ca // 4-45 // . bhA0-bhavanavAsinAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiriti // 45 // TI-bhavanavAsinAmapyeSeva jaghanyeti // 45 // sUtram-vyantarANAM ca // 4-46 // bhA0-vyantarANAM ca devAnAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH||46 / / TI-eSAmapi jaghanyA bhavanavAsidevavada draSTavyeti // 46 // sarvArthasidadevAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiHprAptA gautama | ajadhammotkarSeNa trayastriMzat sAgaropamANi spitiH praaptaa| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 sattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH atha vyantarANAM parA sthitiH kIdRzItyAha sUtram-parA palyopamam // 4-47 // bhA0-vyantarANAM parA sthitiH palyopamaM bhavati // 47 // TI-vyantaradevAnAM palyopamamutkRSTA, vyantarINAmutkarSeNa palyopamAmiti // 47 // atha jyotiSkANAmutkRSTasthityabhidhitsayA prAha sUtram-jyotiSkANAmadhikam // 4-48 // bhA0--jyotiSkANAM devAnAmadhikaM palyopamaM sthitirbhavati // 48 // TI-palyopamamityanuvartate, tadadhikaM jyotiSkadevAnAmutkRSTA sthitiH sUryadevasya varSasahasrAdhikaM palyopamam, candramaso varSalakSAdhikaM tadeva, jyotiSkadevInAmutkarSeNa palyopamA pazcAzadbhirvarSasahasrairabhyadhikamiti // 48 // sUtrama-grahANAmekam // 4-49 // bhA0-grahANAmekaM palyopamaM parA sthitirbhavati // 49 // TI0-palyopamamabhisambandhyate, aGgArakAdInAmiti // 49 // sUtram-nakSatrANAmadhem // 4-50 // bhA0-nakSatrANAM devAnAmardhapalyopamaM parA sthitirbhavati // 50 // TI0-azvinyAdInAM palyopamA sthitiH pareti // 50 // sUtram-tArakANAM cturbhaagH|| 4-51 // bhA0-tArakANAM ca palyopamacaturbhAgaH parA sthitirbhavati // 51 // TI0--parA sthitiH palyopamacatubhAgastArakANAmiti // 51 // sUtrama-jaghanyA tvssttbhaagH||4-52|| bhA0-tArakANAM tu jaghanyA sthitiH, plyopmaassttbhaagH||52|| TI0-tArakANAM palyopamASTabhAgo jaghanyeti // 52 // sUtram--caturbhAgaH zeSANAm // 4-53 // bhA0-tArakAbhyaH zeSANAM jyotiSkANAM caturbhAgaH palyopamasyAparA sthitiriti // 53 // TI-tArakavyatiriktajyotiSkANAM grahanakSatrANAM jaghanyA sthitiH palyopamacatubhIgo veditavyeti // 53 // // iti zrItattvArthasaGgrahe arhatpravacane bhASyAnusAriNyAM TIkAyAM devagatipradarzano nAma caturtho'dhyAyaH // // iti caturtho'dhyAyaH // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcIpana paJcamo'dhyAyaH 5 TI-nirdezasvAmitvAdibhiranuyogadvArairlakSaNavidhAnabhAjo jIvAnabhidhAyoddezasUtre tatsamanantaropadiSTAnajIvAn vivakSuH paJcamAdhyAyasambandhAbhiprAyeNAha bhA0-uktA jIvAH, ajIvAn vakSyAmaH // TI.-abhihitA yathAzakti dravyabhAvaprANakalApavartino jantavaH suratiyaanuSyanAraka.. vidhAnatastathA sAkArAnAkAropayogadvayalAJchanAvicchinnacaitanyazaktitazca / " adhunA tu lakSaNavidhAnAbhyAmajIvAn dharmAdIMcaturaH sahakAlAnabhidhAsyAma iti pratyajJAyi vAcakamukhyena, ataH prakRtapratijJAsvatattvapracikAzayiSayedamAha-- sUtram-ajIvakAyA dhrmaadhrmaakaashpudglaaH|| 5-1 // TI0-uktalakSaNA jIvAH, ' upayogo lakSaNam ' (a0 2, sU08) iti. na jIvA ajIvAH dravyabhAvaprANAnabhisambandhAdanAttacaitanyazaktayaH, vaizeSikaM jIvalakSaNamanusandhAya pratiSedhaH kriyate, na sattvajJeyatvaprameyatvAdi, 'nayuktamivayukta cetyAdinyAyAta, anyayA vyomotpalAdikalpAH syurajIvA ityato jIvadravyaviparyayA bhavantyajIvAH / na cAtra dravyavastutayoviparyAsa iSTaH, yasmAd dravyatvamevAtrAnuzAsti zAstrakAraH, tathA vastutAviparyAse pratiSedhasya gaganendIvarasamAnatA'nuSajyeta dharmAdInAm, ataH pArizeSyAcaitanya vaividhyam guNaviparyayaH, sa ca viparyAsarUpaH pratiSedho dvidhA-prasajyaparyudAsabhedAt, tayormUlala kSaNamidam- "pratiSedho'rthanirdiSTa, ekavAkyaM vidheH paraH / vadvAnasvapadoktazca, pryudaaso'nythetrH||" jIvAdanyoJjIva iti paryudAsaH sata eva vastuno'bhimataH, vidhipradhAnatvAt, atastulyAstitveSu bhAveSu caitanyaniSedhadvAreNa dharmAdiSvajIvA ityanuzAsanam // apare varNayanti-jIvanImakarmaNaH pratiSedhotra vivakSitaH, taca jIvanAma jIvanAt kila bhavati, ato'cetaneSvakarmasu ca vastuSu tulye'stitve dharmAdiSvajIvatvamiti / atra dvayaM duSyati, prAk tAvad vAcoyuktirevAnupapanA jIvanAmakarmeti, nahi kizcijjIvanAmakarma prasiddhamAgame, Ayurhi jIvanamucyate, na punarnAmeti, tathA yadyakarmasu vastuSvajIvatvavidhiH, siddhAnAmapyajIvatvaprasaGgaH, tatazcAjIva 1.tipratijJAsya tattva0' iti ga-pAThaH / 2 ajIvana jIvanti jIviSyanti ceti jIvA itivyutpattivyabhAvaprANadhAraNamAzritya na karmaNaH pratiSedho'jIve. yadAca kevaladravyaprANApekSayA jIvanaM tadA gozabdavat vAcyaniyamanaM vAcyaM pAriNAmikaM jIvatvaM, tacca side'pi, tato nAsAvajIvaH RjusatrAyapekSayA tasyAjIvatve'pi naigamAdyapekSayA tathAtvAt nAtra tsyaajiivtvvivkssaa| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH5 kAyAH dharmAdharmAkAzasiddhapudgalA iti paDastikAyAH prasajyeran / atha matamacetaneSvakarmasvajIvatvam, evaM tarhi caitanyapratiSedha eva jyAyAn, kiM jIvanapratiSedheneti ? / jIvo na bhava. tItyajIva iti prasajyapratiSedhaH, sa ca prasaktasya bhavati bhUyaseti, atra ca na kathaJcit prasaktacaitanyadharma ityata upekSyate / ajIvAnAM kAyAH ajIvakAyAH, zilAputrakasya zarIramityamede'pi SaSThI dRSTA, tathA suvarNasyAGgulIyakam, anyatvAzaGkAvyAvRttyartho vA karmadhAraya evAbhyu. peyate, ajIvAzca te kaayaashcetyjiivkaayaaH| kAyazabdaH upasamAdhAnavacanaH pradezAnAmavayavAnAM ca sAmIpyenAnyonyAnuvRttyA samyagamaryAdayA dhAraNamavasthAnamupasamAdhAnam / athavA kAyA ivaite kAyAH, zarIrANi yathA pradezAkyavitvAt kAyazabdavAcyAnyevamete'pIti / kRtadvandvAthaite .. dharmAdayo nirdiSTAH,tatra dharmo vakSyamANagatyupagrahakAryAnumeyaH,sthityupagrahakAdharmAdInAM vicAra yaanumeyshcaadhrmH||athaadRssttau dharmAdhauM zubhAzubhaphaladAyinau kasmAnna gRhyte||| ucyate-dravyaprastAvApAstatvAd, guNatve sati tayoraprasaGgaH / api ca-jainAnAM dharmAdharmoM zubhAzubhaphalaprasavasamarthau mUrtAveva pudgalAtmakatvAdataH pudgalagrahaNenaiva tayorgrahaNamiti nAsti tadvipayA manAgapyArekA / avagAhopakArAnumeyamAkAzam / alokAkAzaM kathamiti cet anavagAhyatvAditi, ucyate-taddhi vyApriyetaivAvakAzadAnena yadi gatisthitihetU dharmAdharmI tatra syAtAm, na ca tatra stastI, tadabhAvAcca vidyamAno'pyavagAhanaguNo nAbhivyajyate kilAlokAkAzasyeti / pUraNAd galanAcca pudgalAH, saMhanyamAnatvAd visaMhatimattvAcca / puruSa vA gilanti puruSeNa vA gIryante iti pudgalAH, mithyAdarzanAdihetuvartinaM pumAMsaM badhnanti veSTayantIti giraNArthaH, itaratrAdAnArthoM giratiH, puruSeNAdIyante kaSAyayogabhAjA karmatayeti pudgalAH / satyajIvatve kAlaH kasmAna nirdiSTa iti cet ucyate-sa tvekIyamatena dravyamityAkhyAsyate dravyalakSaNaprastAva eva, amI punarastikAyAH vyAcikhyAsitAH, na ca kAlo'stikAyaH, ekasamayatvAditi / bhA0-dhamAstikAyo'dhamAstikAya AkAzAstikAyaH ajIvakAyabhedAH pudgalAstikAya ityajIvakAyAH / tAn lakSaNataH parastAd vakSyAmaH / kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM ca // 1 // TI-dharmAstikAya ityAdi bhASyam / sUtre dharmAdayaH kAyagrahaNaM ca sAkSAtkRtaM tadapyajIvapadasambaddhaM bhASyakAraH sAmAnAdhikaraNyanirdeze sati dharmAdibhiH saha saMghaTayati pratyekaMdharmAstikAya iti // nanu ca dharmakAya iti bhAvyam, evamastizabdo'ntarAlavartI kuto'tarkitaH 1 svarUpavizeSaNametat, tena nAtra gatyAdinA viziSTapratiSedhaH, tattvataH jIvapudgalAnAM gatisthitihetU dharmAdharmoM na tatra, tathA ca zeSacatuSTayAstitvAbhAvastatreti manasyAdhAyaiva vakSyati tadabhAvetyAdi / 2 ajIvakA yA iti suvacam / yadvA astItyasyobhayatrApi avyyiibhuutaakhyaattaa| yadvA padaikadeze padasamudAyopacAra iti mUle kAyazabdenAstikAyagrahaNaM, tathA ca bhASye dharmAstItyAdivyAkhyA na virodhinI / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 317 patita iti ? / ucyate-jJAnazabdayornibandhamubhayamarthavidaH pracakSate svabhAvarUpamApattirUpaM ca, tatra pratyastamitaniravazeSavizeSaNaH svabhAvarUpaH sarvadA'pyavikAryoM yenAMzena dhrauvyapadavyapadezamaznute'sau, yathA caitanyamAtmano'kRtrimam, mUrtatvaM vA pudgaladravyasya, dharmAdInAmamUrtatvaM sakalalokavyApitA gatyAdyupagrahAdilakSaNAni ca dhruvANyetAni / ApAdanamApattiH AvirbhAvatirobhAvau, vastunaH utpAdavinAzAvitiyAvat, tatra mRnmUrtirUpAdisvabhAvamajahad vastu ghaTakapAlazakalAkAramAskandanna)du?)tpadyata iti vyapadizyate, yathA hi mahataH sarasastaraGgamAlAH baTumArutavegAyAsitAH prAduSpyanti jaladravyAtmikAzca tAH, evaM ghaTAdayo'pIti / tathA vinAzo'pi ghaTAdyAkArapralayaH kAraNApekSaH sthUlataraGgasantatInAmiva stimitavAritayA'vasthAnamujjhitasamIraNaprabalavegasamparkANAmityevaputpAdapralayadhrauvyalakSaNaH pravacane'styarthaH prAsidhat / tatraitastritayadidarzayipayA''cAryeNAstizabdo'vyayasaMjJaH sakaladharmAdidravyadhrauvyapratipAdanAyAkAri, kAyazabdastu sUtropAtta ApattyarthaH / evaM tarhi sUtra evopAdAnamastizabdasya nyAyyam, viziSTArthapratipattyarthatvAta, kAyazabdavata, kAyazabdo vA nopAdeyastata eva hetorastizabdavaditi / ucyate-anyataropAdAne hyavAnyatarasampratyayo bhavatItyabhiprAyaH sUreH, saMsargAdIni kAraNAni zabdasyAnyasya sannidhAne bhavanti vyavacchede ca "saMsargo viprayogazca, sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNa liGgaM, zabdasyAnyasya sannidhiH // sAmarthya maucitI dezaH, kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdasyArthavyavacchede, vizeSasmRtihetavaH // " ( zrIhemacandrakRtakAvyAnuzAsanavRttau pR0 39) __eSAmanantaroktAnAM madhye saMsargo gRhyate, atra saMsargamaGgIkRtya dhauvyArthapratipattaye'stizabdaprakSepaH, utpAdavinAzau hi dhauvyAvinAbhUtau saMsRSTau dhauvyeNa, anyathA hi dhauvyAtmakatAbhAve'nvayizanyatvAdasannihitabhavitRkatyAdutpAdavinAzau nirvIjau na syAtAm / nApi dhruvatA AvirbhAvatirobhAvarahitA, tatastryAtmakaM vastu jainendrANAM buddhivyavasthApitapravibhAgaM prajJApanopAyatvAnarasiMhAdivat , ataH kAyazabdenApattirabhidhitsitA'stizabdena dhrauvyamiti / kathaM punaH kAyagrahaNAdApattirudbhavapralayAtmikA pratIyata iti / ucyate-pracIyamAnAkAratA hi kAyaH samudAyaH, sa ca vibhAge sati bhavati, vibhaktAzca dharmAdidravyapradezAH, na 1 kAyazavdastAvat nirupacAreNa kAyAderupacAreNa cAstikAyasya vAcakaH, atra dharmAdinA saMsargAdastikAyArthasya grahaH, yadvA dharmAdizabdA eva dharmAstikAyAdyarthAH, paJcamAMge tadanekArtheSu dharma ityAdenirdezAt, ajIvatAyAH kAyatAyAzca vyaktaye ajIvakAyA iti, Ayena jIvAstikAyasya pareNa kAlasya ca vyavacchedaH / 2'tatropAtta' iti ka-pAThaH / 3 'vA' iti ka-pAThaH / 4 pudalaparamANUnAmapyastyeva vibhAgaH, pUraNagalanadharmatvAt, netyAdi tu viziSTavibhAgatAkhyApanAya / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 yatraikaH sthito dharmapradezaH tatrAparo'pi tatpradezaH pratiSThita iti, teSAM vibhaktapradezAnAM yo'sau parasparAvicchedalakSaNaH samudAyaH so'vazyaMtayA tathotpannaH samudAyazabdavAcyatvAt // nanveva. mAdimattvaM dharmAdInAM prasajyate tantvAdisamudAyavat / ucyate-te'pi hi nAdimantaH pudgaladravyasyAnekazaktitvAt, sA ca zaktiH zaktimato bhedAbhedAbhyAM trisUtryAmeva vakSyate, patra cotpAdastatrAvazyaM vinAzena bhavitavyam, tatsahacAritvAt, sa ca vinAzaH pUrvAvasthApracyutilakSaNaH samudAyAdevonIyata iti / athavA'dhunA gatipariNatibhAjazcaitrasya dharmadravyamupagraha kurute, tacopagrahakAritayA prAgajigamiSati caitre na vyApAramagamat, uttarakAlaM tu ko'patizayaH samudapAdi yena gatarupagrahakRd bhavati kayA'pi vikriyAvasthayetyatastenAkAraNotpAdaH samuparatagativyApAre ca caitre tayA gatyupagrahavyApArAvasthayA tatpunarapaityato vinAza eva / adharmAkAzayorapi sthityavagAhanAmukhenotpAdavinAzau vAcyAvataH kAyagrahaNAt sugama ApattizabdArtha ityato'sti cAsau kAyazcetyastikAyaH, dhruvazcAsAvutpAdavinAzavAMzcaityarthaH, dharmapAsAvastikAyazca dharmAstikAyaH, evamadharmAkAzAvapIti / pudgalAstikAye tUtpAdavyayadhruvatAH prakAzA eva prAyaH // evametAMzcaturo'pyajIvAn sUtreNa parigaNayyAha-tAn lakSaNataH para. stAda vakSyAmaH / tAn dharmAdInetAvataH parastAd-upari lakSaNato gatisthityupagrahAvagAhazarIrAdyupakArarUpAd vakSyAmaH, idaM tUddezamAtramAracitamamunA sUtreNa, avazyaMtayA ca padArthabhedamabhyupayatA viviktameva lakSaNamAsaJjanIyam, anyathA bheda eva durupapAdaH syAd, atastAn pratyekaM lakSaNabhedenAgre pratipAdayiSyAma iti // atha kAyagrahaNaM kimarthamityata Aha-kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArtha ceti // nanu ca kAyagrahaNasya prayojanaM varNitamApattiH kAyazabdArtha iti, satyamuktaM bhASyAkSarAnapekSam, adhunA tamevArtha bhASyAkSarairdarzayati, vinA'pi kAyagrahaNena dharmAdInAmajIvatA gamyata eva, tasmAt tasyopAdAne prayojanameSAM dharmAdharmAkAzAnAM pradezabahutvamiSyate, prakRSTo dezaH pradezo nirvibhAgaH khaNDamanapAyi svasthAnAd anAdikAlapariNAmApAditatathAsthitiH, teSAmevaMvidhapradezAnAM bahutvaM dharmAdharmayorasaGkhyeyapradezatA pratyekam; AkAzasyAnantapradezatA bahutvArthaH, evaMvidhAsaGkhyeyapradezasamudAyo dharmAstikAyastathaivAdharmAstikAyaH, AkAzamapi lokaparimANametAvatpradezasaGkhyama, samastAkAzaM tvanantapradezamityevaM samuditirUpatvAd gatyAdyapagrahavikriyApattidvAreNa sphuTaivApattiriti / pudgaladravyamaGgIkRtyAvayavabahutvamuktam , avayUyanta ityavayavAH paramANuyaNukAdayaH, paramANavo hi samudAyapariNatimanubhUya bhedamapi pratipadyante, tatazcaikakA api bhavanti, na tvevaM dharmAdipradezAH, ata eva ca nAvayavAste'bhidhIyante, tasmAd bhedenopAdAnaM pradezAvayavayoH, bahavayavaM hi pudgaladravyamavagantavyam, saGkhyeyapradezaH skandho'saGkhyeyapradezo'nantapradezo'nantAnantapradezazceti // nanu caiko'pi paramANuH pudgaladravyameva sa kathaM bahavayavo bhavet ? kimatra pratipAdyam ? nanu prasiddhamevedamekarasagandhavarNo dvisparzazvANurbhavati, mA. 1 ajIvaprakaraNAyAjIvazabda ityarthaH / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 319 vAvayavaiH sAvayavo dravyAvayavairniravayava iti / Agamazca-"keivihe gaM bhaMte ! bhAvaparamANU paNNate ? goyamA ! caubihe bhAvaparamANU paNNatte, taMjahA-vaNNamaMte rasamaMte gaMdhamante phAsamante iti"| (bhaga0 mU0 670) matuviha saMsarge dravyaparamANvapekSo vA tasmAd varNAdyavayavairbahutvaM drvyaannoH| yazca tat tathA prayatate saMyujyate viyujyate zveta ityAdikAraNaM tat paramANudravyam, atrApyApattiH spssttaa| tathA dvitIya kAyagrahaNe prayojanamaddhAsamayaH kAyo na bhavati, addhA cAsau samayazcAddhAsamayaH, sa cArdhatRtIyadvIpAntavartI samaya ekaH paramasUkSmo nirvibhAgastasya na kAyatA, samudAyazca kAyazabdavAcya iti, vakSyatyasya dravyaprastAve dravyatAmekIyamatAnusAriNIm, dravyaM ca pradezapracitamavayavapracitaM vA syAd AzaGkamAno nyaSedhIt kAyagrahaNAt kAyatAmaddhAsamayasya / evaM tarhi kAyapratiSedhAdanutpAdavinAzaH syAt samayaH, tadabhAvAcca dhrauvyamapyapeyAt, tatazca maNDUkajaTAbhArakRtakezAlaGkAravandhyAputrakhapuSpamuNDamAlAkhyAnavat sakalamidamanAlambanaM samayavyAvarNanaM syAditi / ucyate-nAyaM niyamo yatkAyazabdenAkSipyate tadevotpAda vinAzavaditaranna, kathaM tarhi pratipattavyamevam ? nanu yatra kAyazabda upAttastatrAyamartho'sya yadutotpAdavinAzau kharasasiddhAveva ca kAyazabdena prakAzyete, na punarabhUtAvapi zabdasAmarthyAt sannidhAnaM kalpayataH, yatra tu kAyagrahaNaM nAsti tatra svarasasiddhAvevotpAdavinAzau tatsahacaritatvAcca dhauvyamapItyetat samastameva dravyaprastAve bhAvayiSyAmaH / kAraNasamuccayArthazcazabdo bhASye pratipattavyaH / prazastAbhidhAnAdharmagrahaNamAdau lokavyavasthAhetutvAd viparItatvAdekadravyatvAda vA'dharmagraNamanantaraM, tatparicchedyamAkAzaM lokatvAt tadanantaramamUrtasAdharmyAcca, tadavagADhatvAt tadanantaraM pudralA iti viziSTakramasannivezaprayojanametadevamavaseyamiti // 1 // dharmAdInAM dravyaguNaparyAyatvenAnupadeze sati sandehaH syAt, ataH sandehavyAvRtyarthamidamucyate sUtram-dravyANi jIvAzca // 5-2 // TI0-upariSTAd vakSyate lakSaNaM 'guNaparyAyavad dravyam' (a0 5, sU0 37) iti / tatra dravyANIti sAmAnyasaMjJA, dharmAdikA ca vizeSasaMjJA, ataH sAmAnyavizeSasaMjJAbhAji dharmAdIni, dravyasaMjJA ca dravyatvanimittA dravyAstikanayAbhiprAyeNa jAtizca zabdArthaH, taca dravyatvaM . paramArthavicAraNAyAM vyatiriktAvyatiriktapakSAvalambi, naikAntenAnyaddharmAH vyazabdArthaH dibhyo nAnyaditi puro vakSyate trisUtryAm, ata etAni dharmAdIni mayUrANDakarasavat saMmUJchitasarvabhedaprabhedabIjAni dezakAlakramavyaGgyabhedasamarasAvasthaikarUpANi dravyANi guNaparyAyakalApapariNAmayonitvAd bhedapratyavamarzanAbhinnAnyapi bhinnAnIva bhAsante, "dravyaM ca bhavye" (pA0 a05, pA03, sU0 104 ) iti vacanAd bhAve kartari ca nipAtyate / iha tu bhAve, dravyaM bhavyaM bhavanamiti, guNAH paryAyAzca bhavanasamavasthAnamAtrakA 1 katividho bhadanta ! bhAvaparamANuH prajJaptaH ? gautama ! caturvidhaH bhAvaparamANuH prajJaptaH / tadyathA-varNavAn , rasavAn , gamdhavAn, sparzavAn iti| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 evotthitAsInotkuTakazayitapuruSavat, tadeva ca vRttyantaravyaktirUpeNApadizyate jAyate'sti vipariNamate vardhate'pakSIyate vinazyatIti, piNDAtiriktavRttyantarAvasthAprakAzatAyAM tu jAyata ityucyate, savyApAre ca bhavanavRttiH, astItyanena nirvyApArAtmasattAkhyAyate bhavanattirudAsInA, astizabdasya nipAtatvAt , vipariNamata ityanenApi tirobhUtAtprarUpasyAnucchinnatayA'nuvRttikasya rUpAntareNa bhavanam, yathA kSIraM dadhibhAvena pariNamate vikArAntaravRttyA bhavanamavatiSThate, vRttyantaravyaktivRttirhetubhAvavRttiA vipariNAmaH / vardhata ityanena tu sa eva pariNAmaH upacayarUpaH pravartate, yathA'Gkaro vardhate, upacayavatpariNAmarUpeNa bhavana ttiya'jyate, apakSIyata ityanena tu tasyaiva pariNAmasyApacayavRttirAkhyAyate durbalIbhavatpuruSavadapacayarUpabhavanavRttyantaravyaktirucyate, vinazyatItyanenAvibhUtabhavanavRttitirobhavanamucyate, yathA vinaSTo ghaTaH prativiziSTasamavasthAnAtmikA bhavanavRttistirobhUtA, na tvasvabhAvataiva jA. tA, kapAlAdyuttarabhavanavRttyantarakramAvacchinnarUpatvAdityevamAdibhirAkAredravyANyeva bhavanalakSaNAnyapadizyante / apare sUtradvayametadadhIyate-"dravyANi, jIvAzca", tadayuktam, astikAyatA dravyatA ca pratipipAdayipitA jIvAnAm, sA caikayoge'pi sati prANinAmavyAhataiva cazabdopAdAnasAmarthyAdataH ka eSa nirvizeSo yogadvayAdaraH? / samprati bhASyamanusriyate bhA0-ete dharmAdayazcatvAro jIvAzca paJca dravyANi ca bhavantIti / ukta hi-'matizrutayonibandhA dravyeSvasarvapAyeSu, sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' (a0 1, sU0 27, 30) iti // 2 // TI-ete dharmAdaya ityAdi / eta iti prathamasUtropadiSTAH dharmAdayazcatuHsaGkhyAvacchinnAH prANinazvAstikAyAH dravyANi, cazabdAdubhayamabhisambadhyate prANiSu, dravyatA caiSAM svaparanimittadvayopalakSitA, tatra svanimittaM svadharmavyAptiryayA'sAvavaSTabdhastathA gRhyate svadharmavyAptyaiva dravyaM, pratiSidhyate pratyAyyate ca yathAbhUtaM vA jJAyate / svadharmaprAptizca vyAptilakSaNA tAdAtmyena vyavasthAnam, tatazca svabhAvAvasthAnameva dravyalakSaNam / paranimittaM cakSuAhya rUpamityAdi yojyam / dravyameva hi tat tathA vyapadizyate rUpAditayA gatyAdyupagrahakRttayA ca vizeSaNApekSam, pitAputrabhrAtRbhAgineyamAtulAdisambandhidevadattavat paranijanimittopalakSaNadarzanAbhiprAyeNa cAha-uktaM hItyAdi / prathamamabhihitaM matijJAnazrutajJAnayohaNatA dravyeSu dharmAdiSvasakalaparyAyeSu, cakSurAdibhirindriyaistAnyupalakSyante, zrutena cetyavizuddhagrahaNametada, vizuddhaM tu sarvadravyaparyAyeSu kevalasyeti, tenApAstasakalavizeSaNena kevalajyotiSA dravyANAM yAthAtmya svanimittalakSitamAgRhyate, ataH svaparanimittopalakSitAni dharmAdIni dravyANi dravyAstikAyAbhiprAyavazAt pratipattavyAnIti // 2 // 1'bhavanarUpa ' iti ka-pAThaH / 2 'prANinatha ' iti gh-paatthH| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 321 athaitAni paJcasaGkhyAvacchinnAni dharmAdIni dravyANi kiM kadAcit svabhAvAta pracyavante ? paJcatvasaGkhyAM vA vyabhicaranti ? mUrtAnyamUrtAni veti praznatritayam / ataH saMzItivyavacchedAyedamucyate sUtram-nityAvasthitAnyarUpANi ca // 5-3 // TI.---yathAsaGkhyamanena sUtreNa praznatritayaM pratyucyate / nityagrahaNAd dharmAdInAM khabhAvAdapracyutirAkhyAyate, avasthitagrahaNAdanyUnAnadhikatvamAvirbhAvyate, anAdinidhaneyattAbhyAM na svatattvaM vyabhicaranti // nanu ca pRthivyAdIni nava dravyANi, tat kathaM paJcatvasaGkhyAM na vyabhicarantIti / ucyate-pRthivyaptejovAyumanAMsi tAvat pudgaladravyameva mUrtakriyAvattvAd AtmapariNamitA vA vasudhAdayaH pudgalA jIvA eva manuSyAdivat, kAlazcaikIyamatena dravyamiti vakSyate, vAcakamukhyasya pazcaiveti / dizazcAkAzAnna dravyAntaram, AkAzapradezA eva viziSTaracanAbhAjo digvyapadezamavarundhanti, na ca tadvayatirekeNa tatsvarUpopalabdhirdizAmastIti / arUpigrahaNAd dharmAdharmAkAzajIvAnAmamUrtatAmAviSkaroti, rUparasagandhasparzapariNAmabahirvartitvAdamRtonyucyante / apare dvidhA bhindanti mUtram, 'nityAvasthitAni paJcApi dhamodIni nityAvasthitAni bhavanti, tato'rUpANi', etAnyeva dharmAdInyavidyamAnarUparasAdIni draSTavyAni, catvArIti pRthagyogakaraNAt kila paJcAnAmapyavasthitatvamarUpatvaM caturNAmiti / etaca zakyamekayoge'pi hi, arUpaMgrahaNAt sambhavato dharmAdaya eva sambhatsyante, na pudgalAH / athavA'pyarUpagrahAt sUtrapAThavicAraH . paJcAnAmapi prasaGge apavadiSyate 'rUpiNaH pudgalA ' ( a0 5, sU0 4) kA iti / na ca pRthagyoge'pyeSo'rthaH zakyo labdhumato vRthA vAJchati / apare varNayanti- ekayoga eva nityAvasthitAnyarUpANi, atrAdyayoH samastapadayoH pAThaH kRtaH, arUpagrahaNaM tu na samastamAbhyAM sahAto vibhaktidvayazravaNametasmAdunnIyate-nityAvasthitagrahaNaM samastadravyavizeSaNamarUpagrahaNamekakaM pudgaladravyavyudAsena dharmAdicatuSTayavizeSaNam // atrApare jyAcakSate - yatkizcidetat nityAvasthitArUpANItyevamapi pAThe labhyata evAbhilaSitortha uttarasUtropAdAnAta, tasmAt samasyaiva trINyapi padAni sUtramadhyeyam / asmin pakSe sUriviracita vinyAsabhaGgApattina tu prakriyA duSyati / apare nityagrahaNamavasthitavizeSaNaM kalpayanti, nityamavasthitAni nityAvasthitAni, " saha supA" (pA0 a0 2, pA0, 1 sU0 4) iti samAso nityaprajalpitavata, asmin vikalpe bhASyamagamitaM syAt, bhASyakAreNa tvetAni trIgyapi svatantrANyeva vyAkhyAtAni, tat kathaM nityagrahaNamavasthitavizeSaNaM syAt ? bhASyabhede 1 naitAni kadAcidapi na santi. na cAnye tattayA pariNamanti / 2'arUpINi' iti k-paatthH| 3 'arUpigrahaNAt' iti k-paatthH| 4 'ato bhaktidvaya ' iti g-paatthH| 5vidhAya apavAdanApekSayA vibhauravatAmapekSya sarivinyAsaH, evmevaasrvpryaayH| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 satIti // apare tvAhuH-kilAcAryeNa sUtramevamadhItam-nityAvasthitAnyarUpINIti, atra ca bahuvrIhiNoktavAnmatvarthIyAnupapattiriti / atrocyate-kacid bahuvrIhiM bAdhitvA tatpuruSavRttI matvarthIyo bhavati, tadyathA-"idhAryoH zatrakRcchriNi" ( pA0 a0 3, pA0 2, sa0 130), tathA anaravanti cakrANi, sarvadhanAditvAd vA // apare bruvate-bhavatu matvarthIyo'trAhaH, saca matureva rasAdipAThAnnatviniriti, uktaM tatrAnyatarasyAMgrahaNaM smuccyaarthmitydopH|| bhASyamadhunA''zriyate bhA0-etAni dravyANi nityAni bhavanti / tadbhAvAvyayaM nityam' (a05, sU. 30) iti ca vakSyate / avasthitAni ca, na hi kadAcit paJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti // arUpANi ca, naiSAM rUpamastIti / rUpaM mUrtiH, mUlyAca spodaya iti // 3 // TI-etAni dravyANi nityAnItyAdi bhASyam / etAni-anantarAviSkRtAni paJcApi dharmAdIni, dravyANIti dravyAstikanayAbhiprAyeNa, na tu paryAyasamAzrayaNAt, dravyAstiko hi dhauvyamevecchati,notpAdavinAzau,ataH tadabhiprAyeNaiSAmAcAryaH zAsti nityatAm anyathA dravyA stikanayanirapekSanirUpaNAyAmakAntavAdaH syAt, sa ca bahuvidhadoSAghrAtatvAt sAmIkSikAbhiprA. yavadasamaJjasaH syAt // nanu caivamekanayanirUpaNA na jainendradarzanapratipUraNAyAlama, satyametata, kintu dravyAstikapayoyAstikayoH pradhAnaguNabhAvavivakSAvazAd vastutattvamupanIyate jhAtaputrIyaiH, anyathA hItthaM vastuprajJApanA'tiduSkarA syAt, ataH prajJApaneyamabhinnAMzasya vastuno narasiMhasyeva narakesarizabdabhedena / tatra hi dravyAstikasya prAdhAnyamAzrityetarasya ca guNabhAvaM nityatA prajJApyate, yathA caitAni nayadvayopasaMgRhItAni tathA prathamasUtre'bhihitamabhidhAsyate ca trisUtryAmiti / tameva ca dhrauvyAMzaM dravyAstikanayaprajJApyamAdazayitumAha-nityAni bhavanti 'nardhave tya' (siddha0 a0 6, pA0 3, sU0 17 ) iti nityAni dhruvANi, notpAdavinAzavantItiyAvata, bhavantItyanena sakalakAlAvikAriNI sattA''khyAyate dharmAdInAma, tacca nityalakSaNaM vakSyamANamuTTayati-tadbhAvAvyayaM nityamiti / yat sato bhAvAta na vyeti na vyeSyati tannityamiti bhavatIti bhAvaH / yo'sau bhavati sa kartA dravyam, saca tasmAta svarUpAnna vigamena yujyate yokSyate vApto nitya ucyate, na kadAcit sadUpatAM pari. tykssytiityrthH||adhunaa'vsthitshbdaarth nirUpayati nityAvasthitayorabhedabhrAntimapanayan-mA bhUt saGkaro'nayoH, anyannityalakSaNamanyaccAvasthitalakSaNamiti, avasthitAni ca, nahi kadAcit pazcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti / nityatvAnujJApekSayA cazabdopAdAnam, avasthitAni bhavanti dhamodIni dravyANi, tacAvasthAnameSAM vAkyAntareNa nirUpyate-na kadAcit paJcatvaM vyabhicaranti, tadbhAvAvyayatAyAM satyAmiyattaiSAM nirdhAryate'vasthitazabdopAdAnAta, 1'indrAryoH zakrakRcchrINi iti g-paatthH| 2'arUpANi itigha-pAThaH, 'arUpINi' iti tusa-pAThaH / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 3] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 323 paJcaiva bhavantyetAni na nyunAnyadhikAni veti saGkhyAniyamo'bhipretaH, sarvadA paJcAstikAyAtmakatvAjjagataH, kAlasya caitatparyAyatvAditi / nApi bhUtArthatvaM vyabhicarantyetAni, ato'vasthitAnyucyante / anyonyAvavandhitAyAM satyAmapi dharmAdIni na svatatvaM bhUtArthatvaM vaizeSikaM lakSaNamativartante, tacca dharmAdharmayorgatisthityupagrahakAritA, nabhaso'vagAhadAnavyApAraH, svaparaprakAzicatanyapariNAmo jIvAnAm, acaitanyazarIravAGmanaHprANApAnasukhaduHkhajIvitamaraNopagrahamUtatvAdayaH pudgalAnAm / athavA'saGkhyeyAdipradezAnAdipariNAmasvabhAvatA vA bhUtArthatA mUrtatA'mUrtatA ceti, tAM na jAtucidanAdikAlaprasiddhivazopanItA maryAdAmatikAmanti, svalakSaNavyatikaro hi nirbhedatAhetuH padArthAnAm, ataH svaguNamapahAya nAnyadIyagugasamparigrahametAnyAtiSThante, tasmAdavasthitAnIti / arUpANi ca, naiSAM rUpamastIti / na samudAyavizeSaNametadarUpANItyasambhavAd dharmAdharmAkAzajIveSu caturveva sambhavatyamUrtatvaM, na punaH pudgaleSu, ata eva prasakto satyAmuttarasUtreNa niSedhaH kariSyate, cakSugrahaNalakSagaM rUpaM tadavidyamAnaM yeSAM tAnyarUpANItyarUpatvAcakSuSA naitAni gRhyante, na tu cakSuSeSAmagRya nANatvamarUpatve kAraNamucyate, paramANvAdibhiranekAntAt, tasmAdarUpigrahaNaM dravyasvatatvanipinArtha mUrtimattva nivRttiprakAzanAya, prAtyayikotpAdavattve tu bhAjyamamulyAkAzAdivat, svatastu nai rUpamastIti / kiM punA rUpaM nAmetyata Aha-rUpaM.mUrtiH, mUrtirhi rUpAdizabdAbhidheyA, sA ca rUpAdisaMsthAnapariNAmA, nAsarvagatadravyaparimANalakSaNA, vyabhicAradarzanAt, sarvataH parimitatve lokasya Atmano'pi mUrtimattvaprasaGgaH, kANabhujAnAM (2) parimitatvaM cAvazyamabhyupeyaM vishissttsNsthaantvaadibhiloksy, ato rUpamevAvyabhicAritvAnmUrtirucyate / apare'bhidadhati-rUpazabdo nIlAdivarNAbhidhAyI samasti, asti ca dIrghAdisaMsthAnapratipAdanaparaH,tad yaH saMsthAnapratipattimAviSkaroti rUpazabdastamurarIkRtyAvocadAcAryoM rUpaM mUrtiriti, evaM vidhamUrtyAzritAzca spodayaH kila sarvadA na kadAcidasaMsthAnA bhavitumarhanti, anyathA vAndhyeyavyomakusumamaNDUkazikhaNDakalpAH syuriti / atra pakSe dharmAdharmasiddhasaMsthAnairanekAntaH |tsmaad rUpameva mUrtirastu / evaM tarhi guNamA mUrtizabdasya viSayaH prasaktaH, na ca rUpameva mRrtiriti,ucyate-dravyAstikanayAvaSTambhAt sakalamidaM nirUpyate, tatra kimAzveva vismRtaM bhavataH, na khalu rUpAdayastasya kecinmUtyo viviktAH na santi, saiva hi mUrtidravyasvabhAvA cakSurgrahaNamAsAdya rUpamiti vyapadizyate, ata eva punarAha sahacarAvyabhicArapradidarzayiSayA-mRAzrayAzca sparzAdaya iti / na khalu mUrti sparzAdayo vyabhicaranti,sahacaritatvAt,yatra rUpapariNAmaH tatrAvazyantayA sparzarasagandhairapi bhAvyam, ataH sahacarametaccatuSTayam, ataH paramANAvapi vidyate, na ca paramANavazcaturguNAdijAtibhedabhAjaH, sarveSAmekarUpatvAt, iyAMstu vizeSaH-kizcid dravyamutkaTaM guNapa. riNAmamAsAdya tameva tyajati, yathA lavaNahigunI saMhatipariNAmasAmarthyavatI locanasparzanagrahaNagocaratAmupetya jale vilIne sati rasanaghrANagrahaNayogyatAmAgacchataH, na ca varNasparzI tatra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 sambhavantAvapi punargrahItuM zakyau, pariNAmavizeSavattvAt, evaM pArthivApyataijasavAyavIyANavo'pyekajAtIyAH kadAcit kAJcit pariNatiM vibhrato na sarvendriyagrAhyA bhavanti, ato rUparasagandhasparzI eva viziSTapariNAmAnugRhItAH santo mUrtivyapadezabhAjo bhavanti // apare'nyathA varNayanti bhASyam-mUrtizabdena rUpamevAbhidhIyate, ye ca rUpamAzritya vartante sparzAdayaste'pi mUrtizabdavAcyAH, tadetadayuktam, 'dravyAzrayA nirguNA guNAH ' (a0 5, sU0 40 ) iti vakSyate, dravyamAzrayo bhavati sparzAdInAM, na punA rUpamupanatayeSyata iti / athApi paryAyanayasamAzrayaNAducyate na dravyamasti rUpAdigrahe dravyabuddhayabhAvAdato rUpAdaya eva parasparasamAzrayeNa vartamAnAH senAvanAdivanmUrtizabdavAcyA iti, tathApi bhASyaM na saGgacchate, rUpaM mUrtiyAMzrayAzca sparzAdaya iti, na okaH padAtiH karI vA senA, kintu parasparasamAzrayeNa vartamAnAsturagakarirathapadAtayaH senetyevaM na rUpameva mUrtiH kintu samudAya ityato yathAvarNitamevAstAM bhASyamiti // 3 // nityAvasthitAnyarUpANItyavizeSavidhAne keSAMcidapavAdArtha lakSaNamArabhyate sUtram-rUpiNaH pudgalAH // 5-4 // TI-vizeSazruteH sAmAnyazrutiniSedhamukhenAtmalAbhAdAgRhItavizeSatvAdapavAdasya nityatvAvasthitatvAbhyanujJAnadvAreNArUpatvamAtrapratiSedhotra vivakSitaH, arUpAH pudgalA na bhavanti, kiM tarhi ? rUpiNaH, tatsvabhAvAvyayatvAcca nityatA sadA samastyeva, rUpAdimattayA cAvyatikIryamANasvabhAvatayA'vasthitatvaM pudgalAnAm // nanu cotpAdavinAzavatvAdanityataivAtispaSTaiSAM, tat kathaM tadvirodhinI nityatAnubu(va?)dhyata iti ? / atrocyate-dvividhA hi nityatA pravacanavidbhirAkhyAyate-anAdyaparyavasAnanityatA sAvadhinityatA ca, tatrAdyA lokasannivezavadanAsAditapUrvAparAvadhivibhAgA santatyavyavacchedena svabhAvamajahatI tirohitAnekapariNatiprasavazaktigarmA ___ bhavanamAtrakRtAspadA pratItaiva, aparA zrutopadezanityatAvadutpattipralayavanityatAyA dvavidhyam, tve'pyavasthAnAta parvatodadhivalayAdyavasthAnavaca sAvadhikA / anityatAanityatAyAzca - 'pi dvividhA-pariNAmAnityatA uparamAnityatA ca, tatra pariNAmAnityatA nAma mRtpiNDo hi visrasAprayogAbhyAmanusamayamavasthAntaraM prAgavasthApracyutyA samaznute, uparamAnityatA tu bhavocchedavadapAstagaticatuSTayaparibhramakriyAkramaparyantavartinI pariprAptAvasthAnavizeSarUpA, nAtyantAbhAvabhAvinIti, tatra pariNAmAnityatayA pudgaladravyamanityamityAca kSyate, tadbhAvAvyayatayA ca nityam, ubhayathA hi darzanAt / na ca virodho'sti kazcidityetat prapaJcataH pratipAdayiSyate parastAt, ubhayImeva vA'vasthAmAsthAya vastu sakalAM vAstavIM dhiyamA dhinoti, anyathA'GgArakitamAtraniyatapalAzasvatattvagrAhivanna pradhAnArAdhanasAdhIyasI buddhimA 1'nubhava ' iti k-paatthH| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 4 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 325 dadhyAdativikalatvAt, pradhAnopasarjanatayA tu kadAcit kizcid vivakSyate zivikAvAhakayAne. zvarayAnavat, ataH pratyakSapramANaprasiddhapadArthasvarUpe nAtIvAyAsayati buddhimAtmavantaH, tasmAnityAnityayorAspadamekamamI pudgalA iti na kiJcit kasyacid bAdhyate, te ca rUpavanta iti // adhunA bhASyamanuzriyatebhA0-pudgalA eva rUpiNo bhavanti / rUpameSAmastyeSu vA'stIti rUpiNaH // 4 // TI-pUraNAd galanAca pudgalAH-paramANuprabhRtayo'nantAnantapradezaskandhaparyavasAnAsta eva _ rUpavattAmananyasAdhAraNImanekarUpapariNati sAmarthyApAditasUkSmasthUlavizepulalakSaNam pAvizeSaprakarSAprakarSavartinI vibhrati, na dharmAdidravyavizeSA iti rUpavattva, matrAvadhAryate, taddhi na jAtucidaticiraparicitaparamANuyaNukAdikramavRddhadravyakalApamujjhati sAmarthyAcca pudgalA api na tAM vihAya vartante, ataH pudgalA eva rUpiNa iti suSThacyate / rUpaM mUrtiriti ca prAka (sU0 3) pratipAditam, atastadanusandhAnAbhiprAyeNAha-rUpameSAmastyeSu vA'stIti rUpiNa iti / eSAmiti pudgalAnAM paramANuyaNukAdikramamAjAm, uktalakSaNaM rUpaM mUrtiH sA vidyata iti rUpiNaH, SaSThIpradarzanAt tu bhedavivakSAvazapariprApitaM dravyaguNayornAnAtvamadhyavasAtavyam, abhedavivakSopanItaM ca dravyaparyAyayoraikyam, atastatpradarzanAya vyApakAdhikaraNalakSaNA saptamI vigRhNatA aacaaryennopaattaa| athavA tulya eva matvartho'yamubhayatrAbhedo bhedazca paryAyanayApekSo dravyAstikanayApekSazca yojniiyH| na mUrtivyatirekeNa pudgalAH santi, bhinnadezasambandhitvenAnupalabdhaH, vyatirekiNo'pi gamakatvAdasannihitavipakSakasyetyabhedaH, tathA yadidaM candanamupalabhyate tasya zvetaM rUpaM, tikto rasaH, paTurgandhaH, zItalaH sparza iti; yazcaiSa pratyakSeNa pratyakSasya vyapadezaH so'rthAntare dRSTaH, tadyathA-asya brAhmaNasyAyaM kamaNDaluriti // nanu copanyastanidarzanabalena dravyameva dravyAdarthAntaramiti na guNebhyo dravyamiti, ucyate-yo'yamupalabhyasya samastairupalabdhairvyapadezaH so'rthAntaraM gamayati, tacca dravyaM guNaH kriyA vA syAditi ko'paritoSaH / senAvanAdivadanekAnta iti cet, dRSTo hyanarthAntare'pi vyapadezaH senAyAH kuJjaraH sahakAraH kAnanasyeti / atrocyate-na khalu prasiddhamanathontaratvaM senAkAnanayoyesmAdaniyatadigdezasambandhiSu karipuruSaturagaspa(sya?)ndaneSu parasparapratyAsattijanitopakAreSvavadhAritAnavadhAriteyatteSu bahutvasaGkhyaiva senA, tathA kAnanamapi, etacca dvayamapyarthAntarameva, yUSapaGktyAdayo'pi dyarthAntaratayaivaM vaktavyAH, yUpo hyutpannapAkajAnAM dravyANAM kAlavizeSAnugrahe sati dravyAntarasampRktAnAMpAkajotpattI yaH saMyogaH sa pa ityAkhyAyate'rthAntarabhUtazca, pakti rapyekadigdezasambandhiSu parasparapratyAsattyupakRteSvavadhAritAnavadhAriteyattAkeSu bhinnAbhinna nAtIyeSvAdhAreSu vartamAnA bahutvasaGkhyaivAbhidhIyata iti / tasmAt sApekSabhidaM nayadvayaM vastunaH sadbhAvamApAdayati naikAnta ityasyArthasyodbhAsanArthamakarod bhASyakAro vibhaktidvayena vigraham, ato'yaM vAkyArthaH-pudgaleSu mUrtirbhedAbhedavartinI, vivakSAvazAditi // 4 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 tattvAdhigamasUtram [ abhyArpaH 5 punareSAM vizeSAbhidhitsayA sUtramAha sUtram-AkAzAdekadravyANi // 5-5 // TI0-athavA pudgaladravyaM paramANubhedenAnekadhA jIvadravyaM ca nArakAdivizeSeNa, tat ki mevaM dharmAdidravyANyapItyArekAnirAkaraNAyedamucyate mA0-A AkAzAd dharmAdInyekadravyANyeva bhavanti / dharmAdInAM sakkyA pudgalajIvAstvanekadravyANIti // 5 // TI0-A AkAzAdityAdi bhASyam / abhividhicitvAdAto dvitvaM tatadha saMhitayA sUtrapAThastaM vivRNoti. bhASyeNa-A AkAzAta adhyAyAdisUtropAtakramamuddizyAkAzAmivyAptipracikAzayiSayA A AkAzAdityuvAca / dharmAdInIti prathitaprativiziSTAnupUrvIpradarzanaM dharmAdharmAkAzAni ekadravyANyeveti, naiSAM samAnajAtIyAni dravyAntarANi santIti, avilakSaNopakArAt, dharmAdharmAkAzAnAM hi gatisthityavagAhotpatyA prabhAvita upakAraH, sthityAditrayayuktaM hi vastvarthakriyAsamarthamabhyupeyate'nekAntavAdibhiH, dharmAdivyAgAM ca gatyAdaya upakArAH svasthAne yuktyA pratipAdayiSyante, ekazabdo'sahAyArthamabhivatte, yathA paramANuH pAmANvantareNa sadvitIyaH, AtmA AtmAntareNa jJAnasukhaduHkha jIvanAdibhedabhAjA, na dharmadravyaM dharmadravyAntareNa sasahAyam, adharmavyomanI caivamAviSkArye, dravyaM guNaparyAyavada (sU0 37) vakSyate, tadanena svaMgatadharmapariNAmaprAptirApAdyate mukta syeva, anyathA guNaparyAyazUnyaM dravyameva na syAd vyomotpalAdivat, evazabdena niyamyate ekadravyANyevaitAni, tulyajAtIyadravyAbhAvAt, niyamena ceSTArthasiddhi pradarzayati-pudgalajIvAstvanekadravyANIti, sambhAvyAnekatayA pudgalAtmAno vizeSyante tuzabdena, itikaraNa yasmAdarthe, yasmAt tulyajAtIyabhyastvameSAM tasmAdanekadravyANi paramANuprabhRtInyanantANukaskandhAvasAnAni kSitijalajjalanAnilatarudvitricatuSpazcendriyAtmAnazceti bhAvanIyam // 5 // ayamaparo vizeSasteSAmevAbhidhIyate sUtram-niSkriyANi ca // 5-6 // rI.-athavA evaM tAvadarUpitvaikadravyatve vibhajyAkhyAte idamapi vibhajyAkhyAyata ityAhacArthamAcaSTe bhASyakAraH bhA0-A AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti / dharmAdiSu kriyAvi cAra pudgalajIvAstu kriyAvantaH / kriyeti gatikarmAha // 6 // TI0-A AkAzAdeva dharmAdInItyetAvatA bhASyeNa kathaM bhAvyate / anantarasutre sAmarthyapariprApitAni dharmAdInyanuSyante, dharmAdInyAkAzAntAni niSkriyANi bhavanti, Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra) svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 327 apetakriyANi niSkriyANi, karaNaM kriyA-dravyasya bhAvastenAkAreNa, sa caiSAM na samasti, yasmAd dharmAdharmAkAzAnyanAsAditAtizayAnyeva sarvadA pUrvAparAvasthAbhedamanAjihAnAni kila lakSyante, tadetadapavyAkhyAnamavadhIritasamayasadbhAvairakAri, yataH sarvameva sadutpAdavyayadhrauvyadharmAtmavyavasthA nAtikAmati, tadete'pi dharmAdayo yadi sattAM nAtilaGghayanti bhavitavyaM tadA tAhi kriyayaiSAmutpAdavigamalakSaNayA jIvAnAmiva / atha sattAtikrameNAbhyupeyante tadAnIM dravyataivAvahIyate gaganendIvarAdivat, bhagavAnapi vyAjahAra praznatrayamAtreNa dvAdazAGga pravacanArtha sakalavastusaGgrAhitvAt prathamataH kila gaNadharebhyaH-"uppaNNeti vA vigameti vA dhuveti cA" / tadetadazeSaM vizIryate / tasmAd dravyatvAnmuktAtmavadutpAdavyayasthitimattvamanumimate haitukAH / tathA cAvadhRtasiddhAntahRdayena vizeSAvazyakakAreNa namaskAraniyuktau zabdAnityatvapratipAdanecchayA'vAci "avagAhaNAdao naNu guNattao ceva pattadhammanca / uppAdAdisabhAvA taha jIvaguNAvi ko doso|| avagADhAraM ca viNA katto'vagAhotti teNa sNjogo| utpattI so'vassaM gacuvakArAdao ce // Na ya paJjayato bhiSNaM davamihegaM tato jato teNa / saNNAsaMmi kahaM vA nabhAdao savvahA NicA ? // " (gA0 2821-2823) ayamAsAmartho'vadhAryaH-guNatvAt patranIlatAvanabho'vagAho'pyanityaH, nabhaso'vagAhaH skhalakSaNamupakAraH, sa cAvagADhAramantareNa jIvAdikaM nAbhivyajyata iti avagADhajIvAdisaMyogamAtramavagAha iti, saMyogadhotpAdI saMyujyamAnavastujanyatvAda dvayaGgulasaMyogavata,yathA cAvagAha AkAzasyaivaM gatisthityupakArAvapi dharmAdharmayorgatimadAdidravyasaMyogamAtratvAdutpAdAdisvabhAvA iti / kathaM tarhi niSkriyatvameSAmata Aha-pudgalajIvAstu kriyAvantaH, kriyeti gatikarmAha sUtrakAraH, pudgalajIvavartinI yA vizeSakriyA dezAntaraprAptilakSaNA tasyAH pratiSadho'yam, notpAdAdisAmAnyakriyAyAH, pudgalAstvito dezAntaramAskandantaH samupalabhyante jIvAzcetyataste kriyAvantaH, asumevArtha dhAtvantareNa prasiddhadezAntaraprAptyarthena prakAzayati-gatiH kriyAzabde1 utpanna iti vA vigata iti vA dhrava iti vaa| 2 avagAhanAdayo nanu guNatvatazcaiva patradharma iva / utpAdAdisvabhASAstathA jIvaguNA api ko doSaH // . . avagADhAra ca vinA kuto'vagAha iti tena sNyogH| utpAdI so'vazyaM gatyupakArAdayazcaivam // 2 // maca paryayato mitraM dravyamihakAntato yatastena / sabhA vyaM vA namAdayaH sarvathA vityAH // 3 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 tattvArthAdhigamamUtram [adhyAyaH 5 nAbhidhitsitA viziSTaiva, na kriyAsAmAnyam, dharmAdayaH pUrvAvaSTabdhapradezAt pradezAntaramapi vicalitumanutsahamAnAH kathamevaivaMvidhakriyAdhAratAM pratipatsyante ? tasmAniSkriyANIti niravadyaM darzanam // 6 // adhunA'dhikRtadharmAdidravyANAM sarveSAmeva pradezAvayaveyattAviSkaraNArthamidamucyate bhA0-atrAha-uktaM bhavatA-pradezAvayavavahutvaM kAyasaMjJAmiti / tet ka eSa dharmAdInAM pradezAvayavaniyama iti ? / atrocyate TI0-atrAha-uktamityAdinA sambandhayati, adhyAyAdisUtre yasmAdajIvakAyA ityatra kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamiti vyAhRtam, tasmAt ka eSAM dharmAdInAM jIvAntAnAM pradezAvayava niyama iti, atreti pradezAvayavaniyamaprazne yathAgamamabhidhIyate mayA, eSo'bhiprAyaH praznayituH-amUrteSu dharmAdiSvavayavavyavahAro nAsti, mUrteSu cAntyabhedAvastheSu paramANuSu, avayavavyavahAro hi mUrteSveva pratIyata ityato niyamo'bhidheyaH ke epAmavayavA iti / bhA0-sarveSAM pradezAH santi, anyatra prmaannoH| avayavAstu skandhAnAmeva / vakSyate hi-'aNavaH skandhAzca, saGghAtabhedebhya utpadyante' (a0 5, sU0 25-26) // TI.-sarveSAmityAdi bhASyam / mUrtAnAmamUrtAnAM ca pradezAH santi-vidyante, saMvyavahArArthe pradizyanta iti pradezAH, tatra dhamAdhamokAzajIvAnAM dravyaparamANumUrtivyavacchinnAH pradezAH, yathA''ha-"niravayavaH khalu dezaH, khasya kSetrapradeza iti dRSTaH" / pudgaladravyasya tu niraMzo dravyAtmanA bhAgaH pradeza ityucyate, na tu tasyAnyaH pradezo'sti, ataH paramANoranyatretyuktam, idaM ca dravyAMzaM pradezadhvanivAcyamAdhAya cetasi bhASyakAreNoktamanyatra paramANoH pradezAH santi, na paryAyAMzaM rUpAdilakSaNam / yataH prazamaratau (zlo0208) anenaivoktaM-"paramANurapradezo, varNAdiguNeSu bhajanIyaH" / ata eva ca bhedaH pradezAnAmavayavAnAM ca, ye na jAtucid vastuvyatirekeNopalabhyante te pradezAH, ye tu vizakalitAH parikalitamUrtayaH prajJApathamavataranti te'vayavA ityata Aha-avayavA ityAdi / vizeSArthastuzabdaH / visrasArayogAbhyAmavayUyanta ityavayavAH pRthak kriyanta itiyAvat, te ca skandhAnAmeva dyaNukAdikamavatAmanatikrAntarUpAdibhedAnAm, evazabdo niyAmakaH / dhamodhamokAzajIvANUnAM na santyavayavAH, skandhAnAmeva bhavanti / kuta etadevamityAha-vakSyata ityAdi / yasmAd vakSyate sUtrakAraH-saMghAtabhedajAH skandhAH (mU0 26 ) / viyutAnAmavayavAnAM saMhatipariNatau skandhA jAyante, saMhatAnAM ca bhedapariNatau ghaNukAdayaH sambhavanti, paramANavastu bhedAdevAvayUyamAnA avayavAstasmAdavayavavyavahAraH pudgaladravyaviSaya evaadhyvseyH|| 1'tasmAt ka eSAM dharmA' iti gh-paatthH| 2 evaM ca sati skandhAdirUpabhedacatuSTayaM pudalAstikAye na syAt tattvataH spaSTopalabhyAH nehAdikRtasaMyogavi. yogabhAvaH aMzA avayavAste yaiH dravyamanyat kriyate bhavanti vA te skandheSveva, pareSvaprasiddhatvAdavayavAho na / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 sUtre7-8 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam adhunA'vasitapradezAvayavaniyamo dharmAdidravyapradezAnAmiyattAmAviSkaroti, tatradharmAdharmayoH pradezasaGkhyA sUtram-asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 5-7 // TI.-satretyAdi / teSu dharmAdiSu dravyeSu paJcasaGkhyAvacchinneSu dharmAdharmayora. saGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH pratyekamasaGkhyeyAH pradezA bhavanti, te ca lokAkAzapradezamAnAH saGkhyeyAnantasaGkhyAdvayavyudAsenAsaGkhyeyAH kathyante / pradezasvarUpanirdidhArayiSurAhabhA0-pradezo nAmApekSikaH sarvasUkSmastu paramANoravagAha iti // 7 // TI0-pradezo naametyaadi| prakRSTo dezaH pradezaH paramaniruddho niravayava itiyAvat, nAmazabdaH kilArthe, parokSatvAt tasya, evaM hi sarvajJAH pratyakSeNopalabhya kathayanti, apekSAprayojanaH apekSAnivRtto vA ApekSikaH, sa ca svasiddha evArvAgradarzanairasmadAdibhiranenAbhyupAyena prajJApyamAna, ApekSika ucyate, sarveSAM dhamAdhamokAzajIvAnAmApekSikatve satyapi sUkSma eva, na sthUlaH / tuzabdo'vadhArakaH / ApekSikatvaM nirUpayati-paramANoravagAha ti / dravyaparamANuparigraheNa pradezaparimANoravagatiH kriyate, tadetaduktaM bhavati-tanmUrtimAvAkrAnto dezaH pradeza ucyate, avagAho vyavasthAnamAkrAntiradhyAsanamiti paryAyAH, na punarihAvagAho gatiH / nanvevamAkAzasyaiva pradezo nirUpitaH syAt, no dharmAdInAm, yatovagAha AkAzasya lakSaNam / astu, ko doSaH? pradezalakSaNaM tAvanijJAtam, lokAkAze ca yatrAkAzapradezaH sa ca yAvAMstatraiva dharmAstikAyapradezo'vagADhaH sa ca tAvAneveti, evamadharmapradezo'pi tatra vAcyo'tastulyapramANatvAdekenaiva praghaTTena pradezanirUpaNam, tatrAkAzamavakAzadAne vyApriyate, gatipariNato dharma upakArakaH, sthitipariNAme cAdharmadravyamupakaroti, tasAda sarvapradezAnAmidamevApekSaNIyamavyAhataM lakSaNam / itizabdenopasaMharanti-dharmAdharmayoriyatI pradezasaGkhyeti // 7 // adhunA tvasaGkhyeyapradeze prastAvamupajIvan jIvasya tattulyapradezaniyatatvAt pradezaniyamaM vidhattejIvasya pradeza- sUtram-jIvasya ca // 5-8 // ___bhA0-ekajIvasya cAsaGkhyeyAH pradezA bhavantIti // 8 // saGkhyA 1 yathA hi skandheSu saMbaddhaH pradezaH kadAcidapi Agatya saMlagno naiSamayamiti bhAvaH / nizcayaparamANujJApanAya sarvetyAdi, anyathA tu ekasminnapi paramANusamUhasya tanmayasya ca skandhasya cAvagAhAt, tathApi naikaH prmaannu| pradezAdvayAvagAhIti suktamidaM, sUkSmAvagAhasya tasyaiva bhAvAt / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH TI-ekajIvasya cetyAdi bhASyam / jIvo jJAnadarzanopayogasvabhAvaH sa kadAcit sAmAnyena nirdizyate jIva ityAkSiptasakalanArakAdibhedo gozabdavat samastastrabhedAkSepI, kadAci prativiziSTopAdhivyavacchinno vyaktipadArthAzrayaNena, tatraikazabdena sarvajIvarAzivyavacchedamAdarzayati, ekajIvasya ekasyA vyakteriti, cazabdenAsaGkhyeyapradezatAmAtmanyanusandhatte, prasiddha dharmAdikramollaGghanAbhidhAnaM tulyapradezAkhyAnalAghavArtham / ekayogAkaraNAconIyate sUtrakArAbhiprAyaH saGkocavikAsasvabhAvAstulye'pyasaGkhyeyapradezatve jIvapradezAzcarmAdivat, dharmAvaryayostu satatameva vitatAvasthitAH, te ca saGkocavikAsasvAbhAvyAjAtucinikRSTakunthuvigrahazAhiNaH kadAcit tAmeva saGkhyAmajahantaH sthUlaM kariNaH zarIramAdadate vikAzitvAditi // 8 // AkAzasyApi yathoktadravyavat pradezaniyamamabhidhitsurAha sUtram-AkAzasyAnantAH // 5-9 // TI0-agavAhadAnAdAkAzamityevaM na gRhyate lokAkAzamAtrasiddheH, nahyaloke'vagADhamasti kizcijjIvapudgalAdi, tadabhAvAdanAkAzameva tat syAt, iSyate ca, ataH saMjJaiveyamanAdikAlInA dravyAntarasya dharmAdisaMjJAvat // anye manyante-tasyApyavagAhadAnazaktirasti, sA tvavagAhakAbhAvAna vyajyate, yadi syAdavagAhakaM tatra vyApAraM yAyAt tadavagAhapariNatyA, na tvasti, tasmAt tadapyavagAhadAnazaktiyuktatvAdAkAzam // apare punarupacAramAcaranti-AkA ___ zavadAkAzaM zuSiradarzanAditi, etadapyasat, siddhAntApetatvAt / atha ye aloke'vagAhadAtRtAyAM vicAra .vyAcakSate-vyayotpAdau na svato vyomnaH, kintu parapratyayAjAyete, avagAhaka sannidhAnAsannidhAnAyattAvutpAdavyayAviti, teSAM kathamalokAkoze? avagAhakAbhAvAd , ardhavaizasaM ca sato lakSaNaM syAd , vyApi ceSyate sthityutpAdavyayatrayamiti / atrocyate ya evaM mahAtmAnastarkayanti svabuddhibalena padArthasvarUpaM te'tra nipuNataramanuyoktavyAHkathametat ? vayaM tu vinasApariNAmena sarvavastUnAmutpAdAditrayamicchAmaH prayogapariNatyA ca jIvapudgalAnAm , itthaM tAvadasmadarzanamaviruddhasiddhAntasadbhAvam , asmaduktArthAnuguNameva ca bhASyakAreNApyucyate // bhA0--lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH / lokAkAzasya AkAzasya pradeza- - saGkhyA tu dhmaadhmkjiivstulyaaH||9|| TI0-loketyAdi / yadyAkAzazabdenAkAzamaviziSTamabhidhisitaM tato'nantapradezatA samIcInA bhaveda, vibhAgavyAkhyAnaM ca jIvAjIvAdhArakSetraM lokastataH para 1 ekayogakaraNe hi jIvAstikAyasya jIvasamUhamayasyAsaMkhyeyapradezatvaM syAt, na tu pratijIvaM sAMkaryAt, ekajIveti prAkasatre na pravezitam , yathA daza varSasahasrANi prathamAyAM bhavaneSu vyantarANAM cetyatra, anyathA tatrApi daza varSasahasrANi ratnaprabhAvyantareSvityevaM vaktuM zakyatvAt, yathA vA rUpijIvayogopayogeSvAdimAnityapi nokkamiti / 2 AkAzasyAvagAha iti siddhasyAkAzasyopakArAkhyAnaM; na tu tenaiva siddhiH, tasya sAdhanatve'pi ca vyApyatvAt ma tadabhAve aakaashaabhaavH| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtre 10-11] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 331 malokaH, ataH sarvAkAzasyAnantAH aparyavasAnA ityarthaH / atha yo'yaM jIvAjIvAdhArAvadhinA kato lokAkAzavibhAgastatra kiyantaH pradezA ityAha-lokAkAzasyetyAdi / anyUnAnadhikAtipattyarthastuzabdaH / dharmAdharmakajIvaistulyA eva nonAdhikabhAvabhAja iti // 9 // atha pudgalAnAM kA pradezasa_khyetyucyate sUtram-saGkhyeyAsaGkhyeyAzca pudgalAnAm // 5-10 // TI-saGkhyeyA ityAdi mUtram / pUraNagalanapariNatilabdhasaMjJakAH pudgalAH paramAzUpakramA acittamahAskandhaparyavasAnA vicitrarUpAdipariNatayasteSAM pradezAH sambhavataH saGkhyeyA asaGkhyeyA anantAzca bhavanti, saGkhyeyaparamANUpacitaH skandhaH saGkhyeyapradezaH, evamitarAvapi svasaGkhyAvacchinnANughaTitAvasaGkhyeyAnantapradezau vAcyau, anupAttAnantapradezatA sUtre na labhyate, tallAbhAya yatnazvazabdopAdAnaM, tadarthadarzanArthamidamAhapadAlAnAM pradeza- bhA0-saGkhyeyA asaGkhyeyA anantAzca pudgalAnAM pradezA saMkhyA bhavanti-anantA iti vartate // 10 // TI0-anantA iti vartate, tadetaduktaM bhavati-anuvartante ca nAma vi(dha)gheyo na cAnuvartanAdeva bhavanti, kiM tarhi ? yatnAditi / nanvaNurapi pudgalazabdenAkSiptaH pUrayati galati ca yataH tasya cAnantarasUtreNa saGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezavikalpAnAmanyatamena vikalpena bhavitavyam, pudgalavAbhAvo vA paramANoH, yadi ca saGkhyeyAdipradezabhAgiSyate tato'gureva na syAda ghaTAdivat, athApradezastato'sannatI gaganotpalAdivaditi, atrocyate-dvaye pradezAH dravyarUpAH paryAyarUpAH, paryAyasvabhAvAzca rUpAdayastadaGgIkaraNena sapradezaH paramANuH // 10 // atha yathA :dravyAtmakairaNupradezaiH sapradezo ghaTastathA'NurityevamasiddhArthatApracikAzayipayA Aha sUtram-nANoH // 5-11 // bhA0-aNoH pradezA na bhavanti // TI-aNorApUrakAH pariNAmikAraNabhAvabhAjo dranyarUpAH pradezA na bhavanti / atha sapradezatvena paramANutvAbhAvaH sAdhyate, tataH sa tAdRzo'ntyaH pradezaH paramANuna bhavatIti pratItivirodhaH, sapradezatvaM cAvyApakAsiddhadoSAghAtaM vanaspaticaitanye svApavat / nahi pakSIkRte'Nau sarvatra sapradezatvamasti, kSetrakAlabhAvAkhye dravyaparamANAveva tat / ye'pi pramANayanti madhyavibhAgAdirahitatvAyomotpalAdivadasannasau tadvattvAd vA nANurghaTAdivadityatrApi pUrvake pramANe vijJAnakSaNenAnekAntaH, digvibhAgakalpanA'pyanena pratyuktA, pAzcAtyaprayoge hetvasiddhatodvibhAvayiSayA bhASyakAra Aha 1 paramANurapi saMyujya pUrayati viyujya gAlayatIti, kazcidapi nAnAdiparamANuH / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH / bhA0-anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH // 11 // paramANoH svarUpam yasmAdAdimadhyAntyapradezaiH parihINa eva paramANuriSyate, apradezagrahaNAdantaparigrahaH, athavA''dimadhyagrahaNAdatheprAptamevAntyagrahaNam, asmin pakSe apradeza iti prativiziSTapradezanirAkaraNameva kRtaM bhavati, AdimadhyAntapradezairapradezona rUpAdibhiriti na cAdimadhyAntAvayava nivandhanaM vastutvaM pratItam, vinA'pi tairvijJAnAdyupalabdheH, avibhAgatvAdeva ca vyomAnupravezo'pi pratyAkhyAtaH, na ca sarvagatatvavyAghAto vyomnaH, sakalavastusamandhitvenAbhyupagamyamAnatvAt prasiddhavijJAnakSaNavat, ataH svayameva pradezo'sau,na tasyApare pradezAH santi dravyasvabhAvAH, sarva ca sAdhanaM tanirAkaraNe'bhidhIyamAnamanupAsitayathArthaguruvacasA pareNaivamadhigatadravyaparyAyanayadvayasadbhAvena syAdvAdinA vighttniiymaagmyuktynusaarinneti||11|| ___ athaitAni dharmAdharmapudgalajIvadravyANi kiM vyomavat svAtmapratiSThAnyAhosvijalAdivaMdAdhA rAntarapratiSThAnIti ? / ucyate-nizcayanayAbhiprAyAta sarvameva vastu svAtmapratiSThaM vyomavat, vyahArAbhiprAyAd dharmAdharmapudgalajIvAnAm suutrm-lokaakaashe'vgaahH|| 5-12 // avagAhavicAraH bhA0-avagAhinAmavagAho lokAkAze bhavati // 12 // TI0-avagAhinAm-anupravezavatAmavagAhaH-pravezaH pratiSThA pudgalAdInAM dharmAdharmadravyayAvagADhe vyogni bhavati, dharmAdharmayozvAkAzevagAho'nAdikAlInaH, parasparAzleSapariNatyA tathAsannivezAt, itaratrAkAze'vagAho nAsti jIvAdInAm, dharmAdharmAbhAvAt, gatisthityuparahakAritvAt dharmAdharmayoH, tAveva tatra kamAna staH ? na hi svabhAve paryanuyogo'stItyupekSya lokAkAze'vagAho dhrmaadiinaametaavduktm||12|| ___ idaM tvadhunA vAcyaM kiM sarvAtmanA'vagAhaH sarvalokAkAzapradezavyAptyA kSIrodakaviSarudhirAdivaduta puruSahadavaditi ? / etad vibhajyocyate sUtram--dharmAdharmayoH kRtsne // 5-13 // bhA0-dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho bhavatIti / / 13 // TI.-sarvatra lokAkAze dharmAdharmayorayutasiddhAvapi candramaNDalAdheyacandrikAvadavagAho na parataH, cetanAvaccharIra evopakAradarzanAd bahiradarzanAcca tanmAtravartitvamadhyavasIyate, ataH kSIrodakavadanyonyAvagAhapariNatyA vyavasthAnaM, na puruSahadavaditi vyavacchinatti kRtsnazabdopAdAnAditi // 13 // 1"dharmAdInAM' iti k-paatthH| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 15 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 333 ___ atha pudgalAnAM kathamavagAho lokAkAza ityucyate sUtram-ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 5-14 // TI--ekapradezAdiSvityAdi sUtram / ekapradezAdiSviti samAnAdhikaraNagarbho bahuvrIhiH, ekazcAsau pradezazceti, pradeza uktalakSaNaH, ekapradeza AdiryeSAM teSvekapradezAdiSu pradezeSu pudgalAnAmaNuprabhRtInAmavagAho vyaakhyeyH| bhA0-apradezasaGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezAnAM pudgalAnAmekAdiSvAkA . zapradezeSu bhAjyo'vagAhaH / bhAjyo vibhASyo vikalpya ityanapudgalAnA thAntaram / tadyathA-paramANorekasminneva pradaze, ghaNukasyaikasmin - dvayozca, vyaNukasyaikasmin dvayostriSu ca, evaM caturaNukAdInAM saGkhyeyAsaGakhyeyapradezasyaikAdiSu saGkhyeyeSu asaGkhyeyeSu ca, anantapradezasya c||14|| __TI0-apradezetyAdi bhASyam / avidyamAnadravyAntarapradezaH paramANurapradezaH, svayaM ca pradezaH,pracayavizeSAt saGkhyeyaparamANughaTitaH saGkhyeyapradezaH pudgalaH, evamasaGkhyeyAnantapradezAvapi skandhau pudgalAviti vAcyau, ekAdiSvAkAzapradezeSviti sUtrAvayavaM spaSTatareNa vRttivAkyena vyAcaSTe-eka AdiryeSAmAkAzapradezAnAM teSu bhAjyo'vagAhaH apradezAdInAm, anekArthatvAd dhAtUnAM vibhASyo vikalpya ityAha, vizeSeNAtizayena paramANapakrameNa bhASaNIyo vyAkhyeyaH, vikalpastu bhedasambhave, yathA ghaNukasyaikasmin pradeze dvayozcetyAdi bhASya sujJAnameva, paramANostu bhedAbhAvAdekasminneva pradeze'vagAha iti vikalpAbhAvaH, kayaM punarekAkAzapradeze'tyantasUkSme'saGkhyeyAdipradezAH skandhAH pratiSThAM pratipadyante ? na hi ghaTe caturudadhijalAvasthAnamasti,atibahutvAdalpAvakAzatvAcca ghaTasyeti / atrocyate-nanupracayavizepAd dantidantazakalamalpapradezAvagAhi dRSTam,bheNDakhaNDaM tu tAvatparimANameva bahutarAkAzapradezavyApi dRSTam, atha ca bahutarAvayavatA kuJjaradantazakale, tasmAd pariNativizeSa evAsau tAdRzaH paramasukSmo yenAnantA api paramANavaH skandhIbhUtAH pradezamekamAzritya vihAyaso vartante, yathA vA'tinibiDenAyaspiNDena vyApte nabhodeze nirantare bhastrAsamIraNasamIritAH punarvibhAvasoravayavAstatrAnumajjanti, vidhyApyamAne ca vigatarandhreSyasi pratapte vArilezAH sUkSmapariNAmavartino nirlAhati pravizantyevetyevamAgopAlAGganAdijanapratItamAkAzasya durbharatvamiti mA muhaH, sikatAkaNanikareNa vA paripUrite prasthake prastha evAparopoM vizan dRSTaH, ekapradIpaprabhAvitAnakAvabhAsite ca garbhagRhakAdau pradIpasahasraprabhAjAlAkArapariNatapudgalAnupravezaH pratyakSapramANasamadhigatastadvadevaikAkAzadeze dhanapariNativizeSAbhyupagamAdanantaparamANughaTanAvinirmitaskandhAvasthAnamavaseyamiti // 14 // 1 'nantAnAM' iti k-kh-paatthH| 2 ekaH saMkhyeyazabdo'dhikaH ga-pAThaH / 3 vikalpyastu' iti ga-pAThaH / 4. rekAkAza' iti g-paatthH| 5' evAparaH payasAM prAvizan' iti ga-pAThaH / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ adhyAyaH 5 334 tattvArthAdhigamasUtram atha jIvAnAM kiyati kSetre'vagAha iti ucyate sUtram-asakhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 5-15 // TI0-asakhyeyabhAgAdiSvityAdi mUtram / asaGkhyeyabhAgAdiSviti samAnAdhikaraNagarbho vahuvrIhiH, lokAjhAza ityanuvartate saptamyantam, arthavazAca vibhakteH pariNAma iti lokAkAzasyAsaGkhyeyabhAgAdiSvityabhisambandhanIyam, asaGkhyeyazcAsau bhAgazca sa _ AdiryeSAM te'saGkhyeyabhAgAdayaste saGkhyeyA eva bhAgAH, tatra kadAjAvAnAmavagAha cidekasmin lokAkAzapradezAsaGkhyeyabhAge kadAcid dvayorasakhyeyabhAgayoH kadAcit triSvityAdi jIvAnAmavagAho bhavati // bhA0-lokAkAzapradezAnAmasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati, A sarvalokAditi // 15 // ____ atrAha-ko heturasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavatIti ? / atrocyate____TI0-lokAkAzetyAdi bhASyam / amunA bhASyeNAdhikArAnuvRttiM darzayati vibhaktipariNatiM ca / lokAkAzapradezAH sarva evAsaGkhyeyAste punarasaGkhyeyairbhAgairdhiyA vibhajyante'GgulAsaGkhyeyabhAgapramANaiH, tatraikasminnasaGkhyeyapradeze viyatkhaNDe jaghanyata ekajIvasyAvagAho bhavati kArmaNazarIrAnuvidhAyitvAt, kazcit punastAdRzaM khaNDadvayamAkramya vartate, kazcit trINi tAdRzaM, parazcatvArItyAdi yAvat sakalalokAkAzamanyo vyApyAvatiSTate,samuddhAtakAle kevalyeva, nAparaH, lokamaryAdayA, na punaralokAkAzasyaikamapi dezamAkrAmatIti darzayati // 15 // atrAhetyAdi sambandhagranthaH / evaM manyate'vatAsaGkhyeyapradezaparimANasya kArmaNazarIrApAditaudArikAdizarIrasambandhAdalpabahupradezavyApitAyAM ko hetursngkhyeybhaagaadissvityaadi| nahi tulyaparimANAnAM paTAdInAmavagAhe vaiSamyaM dRSTam, asyApi tulyapradezatvAt kimiti tathA nAbhyupeyata ityAkSipte, atrocyata ityAha / atra prazne pratividhIyate sUtram--pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat // 5-16 // TI0-pradezalakSaNamuktam, ekasyAtmanaH pradezA lokAkAzapradezarAzimAnAH teSAM saMhAraH-socaH visargo-vikAsastAbhyAM saMhAravisargahetubhyAmetadevaM vaiSamyaM pradIpavata, yathA pradIpAstejo'vayavA yathAvakAzAnuvidhAyinaH svalpe'vakAze saGkocamAsthAyAsate, mahati . copane vikAzaM bhajante, tathAtmano'pi prakarSaprAptasaGkocasyaikasminnasaGkhyeya. AtmapradezAnAM , saGkocavikAsau nA bhAge lokasyAvasthAnamutkRSTavikAzaprAptasya ca kevalinaH sarvaloke'vagAho nyA madhyamAvasthAnekabhedeti / etadeva vistareNa darzayati bhASyakAra:bhA0-jIvasya hi pradezAnAM saMhAravisargAviSTau pradIpasyeva / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 16 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 335 TI-jIvastha hItyAdi / yasmAjjIvasya pradezAnAM saGkocavikAsAviSyete, paTasyeva piNDitavitatAvasthAyitA, pradIpaprakAzasyeva saGkucanaprasAraNe, carmamaNDalasyeva saMhAravisAviti // nanu ca tadvadevAnityaH syAt, asAmpratamidam, nahi syAdvAdibhiH pradIpAdInAmanityatvasekAntato'bhyupagamyate, dravyaparyAyanayadvayAviSTatvAt sarvasya vastuna ityato nityAnityAdivikalpabhAjaH sarve padArthA iti sagaro jainAnAm / AtmA'pyevaMdharmaka eveti cet, siddhasAdhyatA / etenaitadapi pratyuktam ___ "varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / - carmopamazceta so'nityaH khatulyazcedasatkelaH // " navyomaikAntena nityaM nApi carmAnityamutpAdAditrayayuktatvAd vizvasya vastunaH, taccoktaM vakSyate ca, ekAntanityAnityayozca karmaphalasambandhAbhAvaH // dIpasya saGkocavikAsapradidarzayiSayA Aha bhA0-tadyathA-tailavaya'gnyupAdAnapravRddhaH pradIpo mahatImapi kUTAgArazAlA prakAzayati, aNvImapi, mANikAvRto mASikAM, droNAvRto droNaM, ADhakAkRtabADhakaM, prasthAvRtaH prasthaM, pANyAvRtaH pANimiti // ttii-tdythaa-tailvrtiityaadi| bhAsvatkiraNanikaraH pradIpo mANikADhakaprasthAvadhikaraNasambandhI nirAvaraNavyomasamandhakArAvadhRtapramANaH tejo'vayavasaMhArAdalpo'lpataro'lpatamo vA'nyatamazca lakSyate, sa eva cApanItasakalasthaganako vidyotamAnamUlamUrtiradabhraM vyomadezamavabhAsayati, tailavatyenyupAdAnapravRddha ityanenAvikalAM kAraNasAmagrImAcaSTe, kUTAgArazAlAdibhiranekAmavasthAmAdarzayati, aparityaktasvAtmAvayavo'pyanekamAkAramAdatte pradIpaH // bhA0-evameva pradezAnAM saMhAravisargAbhyAM jIvo mahAntamaNuM vA paJcavidha zarIraskandhaM dharmAdharmAkAzapugalajIvapradezasamudAyaM vyAmotIti, avagAhata ityarthaH // TI0-evameva pradezAnAmityAdi bhASyam / dArTAntike dRSTAntArthamupasaMharati-paJcavidhamaudArikAdizarIrasaGghAtaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvapradezasamudAyam, avazyameva hi lokAkAze dhamAdhamokAzapudgalAH santi, jIvapradezAzca bhajanIyAH, yatraiko'vagADho jIvastatrAnyasyApyavagAho na viruddhayata iti, evaM dharmAdisamUhaM vyAnoti, avagAhata ityarthaH / bhA0-dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSu ca vRttirna viruddhayate, amuurttvaat| 'asatphalaM' iti ka-kha-pAThaH / 20zayati atho (2) maNikA' iti ka-kha-pAThaH, tatra aNvImapIti nAsti / 3 anAvRtastu svAvayavamAnamAkAzaM vyApnoti, na tu sarva jagat, AtmA tu samudghAtakAle lokavyApI, siddhikAle tu tribhAgonAvaziSTaH, azuSirasaMbhUtazarIrAnukAryavagAhAdanantaraM niSprayojanatvena avagAhasaMkocAbhAvaH / ekasminnAkAzadeze anekajIvAnekapradezAvagAhAt / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 TI--dharmAdharmAkAzetyAdi / dharmAdInAmamUrtatvAt paraspareNa vartanaM na virodhakAri, nApi pudgalavipayA vRttidharmAdInAM viruddhayate, tadbhalena gatisthityavagAhadarzanAdAtmanazca karmapudgalavyApteH, siddhamidaM jIvo mahAntamaNuM vA saMhAravisargAbhyAM vigrahaM gRhNAti // bhA0-atrAha-sati pradezasaMhAravisargasambhave kasmAdasaGkhyayabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati naikapradezAdiSviti ? / atrocyate TI-abAhetyAdi / idabhidAnI codayati-pradezasaMharaNasAmarthyamastyAtmanaH, tat kimityavikalakAraNakalApaH sarvAn pradezAnupasaMhRtya ekasminnAkAzadeze nAvasthAnaM kalpayati pratibandhakavastvabhAvAt ? kasmAdasaGkhyeyabhAgAdiSvavagAha iSyate, naikapradezAdiSviti nirupapattikamityAzaGkayate, atrocyata ityAha, na vayamanupapattikamarthaM pratijAnImahe, kintu / bhA0-sayogatvAt saMsAriNAM, caramazarIratribhAgahInAvagAhitvAcca siddhAnAmiti // 16 // __TI-sayogatvAt saMsAriNAmityAdi / yogAH prathitA eva audArikavigrahAH, satyapi ca sAmAnyopAdAne vyApitvAt karmiNayoga eva parigRhyate, saha yogena sayogaHkArmaNazarIrItiyAvat, sarvasya saMsAriNo bhavitavyamavazyaM kArmaNena vapuSA, tatazcAnantAnantapu. dgalapracitasarvasaMsArikArmaNazarIropazleSAdasaGkhyeyapradezAvagAhitaiva naikAdipradezAvegAhiteti / caramazarIra ityAdi / caramazarIraM tribhAgahInamavagAhante siddhA iti ca, anenaitada darzayati-dehe traibhAgaH zuSirastatpUraNAt tribhAgahInAvagAhaH, sa ca yoganirodhakAla eva bhavati,ataH siddho'pi tadavasthapramANa eveti sAmarthyAbhAvAnnAtaH paramasti saMharaNamanAvaraNavIryasyApi bhagavataH, kiM punaH zeSasaMsAriNaH ? svabhAvazcAyametAvAnevopasaMhAraH, na cAsti svabhAve paryanuyogaH / api ca-sakarmAsau, tatazca nAstyupasaMhRtiralpatarA / karmaviyuktaH kasmAnopasaMharatIti cet, prayatnAbhAvAt, prayatnAbhAvazca karaNAbhAvAt, anavadyaM darzanam / idamuktaM bhavati-sakSipato vikasanasakocanadhamatvAdAtmapradezasantAnaH padmanAlatantusantAnavadavicchedena vikAsamAsAdayati,avicchedazca pradezAnAmamUrtatvAd vikAsadharmatvAdekatvapariNateH jIvAbhivRddhervikAsazca siddhaH, chedadarzanAt sakriyatvAcAravindanAlatantusantAnavadeva ca jIvapradezAH sakalamitarad vizantyalpamapahAya, chinne tarhi mUrdhanyapavidhya ziraH kimiti sa pradezasantAnastanuM nAvizatIti cet, asadetat, vedanAyuSorbhedAt, bahavo hi jIvadezAH samudAyIbhUyAsate yatra tadAcakSate marma, bahumarmakazya mUrdhA, mahatI ca vedanA bhavati marmadezeSu, AyurbhedazcAdhyavasAnAdinimittaH saptadhA prasiddhaH, 1'pradezeSviti' iti ka-kha-pAThaH / 2 zarIramAtre vyApanAt kArmaNAvavyApteH audArikAdivigrahA iti yogavyAkhyAyo zarIramAtrAkhyAnam / 3 audArikAdisthUlazarIrANAM kArmaNAvagAhAnusAritvAt kArmaNasyaiva prahaH / 4 asaMkhyAkAzapradezAvagADhasyaiva kArmaNAdegrahAt ArAt ayogatvAd agrahaH ekAkAzapradezAvabodhastu na kevlmntrm| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 17] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 337 tasmAt saMhAravisargAvAtmanaH karmAnubhAvajanitI, na ca nAzaH satyapi saMhAre vikAse vA'mUtatvAt, na ca svatattvanAzo'sti vastunaH kasyacit sarvathA syAdvAdinaM prati, pradezasaGkhyAyAdhAtmanaH saGkocavikAsayoH satorapi hAso vRddhirvA na samasti, kSetratastu tAvAtmanaH syAtAmiti pratipadyadhvam // 16 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA ( a05, sU01)-dharmAdInastikAyAn parastAllakSaNato vakSyAma iti / tat kimeSAM lakSaNamiti ? / atrocyate hI-atrAha-uktaM bhavatetyAdisambandhagranthaH / asyaivAdhyAyasya prathamasUtre tA~llakSaNataH parastAd vakSyAma ityuktaM tadidAnImavakAzaprAptamabhidhIyate- . sUtram-gatisthityupagrahI dharmAdharmayorupakAraH // 5-17 // _____TI-gatItyAdi mUtram / athavA tulye'saGkhyeyapradezatve sati kRtsnalokavyApitvameva dharmAdharmayorna punarasaGkhyeyabhAgAdiSu vRttirityetat kathamanapadiSTahetukamavasAtuM zakyamityatra namo vayamavasIyatAmasaMzayam, yasmAt prayogavisrasApariNAmajanitAmanekaprakArAM sArvalaukikImanyadravyeSvasambhavantImAtmapudgalAnAM kriyAmArabhamANAnAM cakSuSo darzanazaktarupagrAhakAdityAdirazmivad gatisthityorupagrAhako dhamAdhamoviti kAyeto nizcIyate sakalajagadvyApinAviti, taccAsAdhAraNaM kArya sUtreNa darzayati // bhA0-gatimatAM gateH sthitimatAM ca sthiterupagraho dharmAdharmayorupakAro pathAsaGkhyam / upagraho nimittamapekSAkAraNaM heturityanAntaram / upakAraH prayojanaM guNo'the ityanAntaram // 17 // ... TI0-gatiyatAmityAdi bhASyam / dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatiH, tadviparItaH pariNAmaH sthitiH, tadvantastAdRzA pariNAmenAviSTA iti, ata evaMvidhakriyApariNatadravyameva gatisthitizabdAbhyAmucyate, tavyatirekeNa gatisthitikriyAnupalabdheH, ekasyaivopagrahadvayanivR. syartha yathAsaGkhyakamupanyasyati gatimatAmityAdinA bhASyeNa / jIvapudgalAH kriyAvanto patra ca gatiH tatrAvazyaMtayA sthityA'pi bhavitavyam / athavA dharmadravyasya sanihitatvAt kimityavyAhatA gatireva satataM na bhavatyavikalakAraNakalApasanidhAvavazyaMbhAvinI kAryotpattirevaM sthitirapi vAcyetyAkSipte gatimatAmityAha / svata eva gatipariNatiryeSAM dravyANAM sthitipariNatizca teSAmupagrAhako dharmAdharmAvapekSAkAraNamAkAzakAlAdivanna nirvartakaM kAraNam, nirvartaka hi tadeva jIvadravyaM pudgaladravyaM vA gatisthitikriyAviSTam, dharmAdharmoM punarupagrAhakAvanupaghAtakAvanugrAhakAvityarthaH / svabhAvata eva hi gatisthitipariNatAni dravyANi tAvupagRhItaH, 1 'vRddhirna rAmasti' iti ka-kha-pAThaH / 2 0pagraho dharmAH' iti gha-pAThaH / 3 nivartakaM ' iti ka-na-pAThaH / 43 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 yathA ca sarittaDAga hadasamudreSvavagAhitve sati matsyasya svayameva saJjAtajigamiSasyopagrAhaka jalaM nimittatayopakaroti, daNDAdivanmRdaH pariNAminyAH, nabhovad vA, apekSAkAraNaM heturiti kAraNasAmAnyapratipattikAri, ete hi zabdA nAthAntarAbhidhAyitayA pravartante / tathA coktam ___ "nirvatako nimittaM, pariNAmI ca tridheSyate hetuH| kumbhasya kumbhakAro, vartA mRcceti samasaGkhyam ||"-aaryaa na punastajaladravyaM gateH kAraNabhAvaM vibhrANamagacchantamapi jhapaM balAt prerya gamayati, kSitirvA svayameva tiSThato dravyasya sthAnabhUyamApanIpadyate, na punaratiSThad dravyaM balAdavaniravasthApayati, vyoma vA'vagAhamAnasya svata eva dravyasya hetutAmupaityavagAhaM prati, na punaranavagAhamAnamavagAhayati svAvaSTambhAt; svayameva ca kRSIvalAnAM kRSyArambhamanutiSThatA varSamapekSAkAraNaM dRSTaM, na ca nRnakurvatastAMstadarthamArambhayadvarSavAri pramitam, prAvRSi vA navAmbho. dharadhvanizravaNanimittopAdhIyamAnagarbhA prasUte svata eva balAkA, na cApramUyamAnAM tAmabhinavajaladharaninAdaH prasabhaM prasAvayati, pratibudhya vA puruSaH pratibodhanimittAM viratimAtiSThamAno'vadyAd dRSTaH, na ca pumAMsamaviramantaM viramayati balAt pratibodhaH / yadi tahiM nimittakAraNaM dharmAdharmoM daNDAdivadevaM satyapekSAkAraNataiva hIyate, yato nirvyApAramapekSAkAraNamucyate, naitadevam, apetayuktitvAt, nahi nirvyApAraM kAraNaM, kiM tarhi ? kurvata kAraNam , apekSAkAraNaM caitAvatocyate, dharmAdidravyagatakriyApariNAmamapekSamANaM jIvAdigatyAdikriyApariNatiM puSNAti, evaM tarhi nimittApekSAkAraNayorna kazcid vizeSaH, asti vizeSaH, daNDAdiSu prAyogikI vaisrasikI ca kriyA, dharmAdiSu vaisasikyeveti, bhASyakAreNa kAraNasAmAnyapratipipAdayiSayopanyasto nimittazabdaH, yAvatA cAMzena svato vyApArapariNatirdaNDAdInAM tadaMzapradarzanaparatayA nimittazabdopAdAnamiti, na ca gatyupakAro'vagAhalakSaNAkAzasyopapadyate, kiM tarhi ? dharmasyaivopakAraH sa dRSTaH, sthityupakArazcAdharmasya, nAvagAhalakSaNasya vyomnaH, avazyameva hi dravyasya dravyAntarAdasAdhAraNaH kazcid guNo'bhyupeyaH, dravyAntaratvaM ca yukterAgamAd vA nizcayaM, yuktirvakSyate / Agamastu sarvajJadattasvahastaH prakAzata evAvyAtaH"kaI NaM bhatte! davvA paNNattA ? goyamA! cha davvA paNNattA, taMjahA-dhammatthikAe, adhammathikAe, AgAsasthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamaye" // nanu dharmadravyopakAranirapekSameva zakunerutpatanamUrdhvajvalanamagnermarutazca tiryaggamanaM svabhAvAdevAnAdikAlInAditi, ucyate-pratijJAmAtramidaM, nArhataM prati hetu dRSTAntAvanavadyau staH, svAbhAvikyAM gatau dharmadravyopakAranirapekSAyAM, yataH sarveSAmeva jIvapudgalAnAmAsAditagatipariNatInAmupagrAhaka 1' mvevagavAhit' iti ga-pAThaH / 2 'pratItaM ' iti ka-kha-pAThaH / 3 kati bhadanta | dravyANi prajJaptAni ? gautama! SaDU dravyANi prajJaptAni, tadyathA-dharmAstikAyaH; adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, adaasmyH| 4'tiryagvalanaM ' iti ka-kha-pAThaH / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 18] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam . - 339 dharmamanurudhyante'nekAntavAdinaH, sthitipariNAmabhAjAM cAdharmam, AbhyAM ca na gatisthitI kriyete, kevalaM sAcivyamAtreNopakArakatvaM yathA bhikSA vAsayati, kArISo'gniradhyApayatIti // nanu tavApi lokavyApidharmadravyAstitvavAdinaH sandhAmAtrameva tadupakAro gatyupagraha iti sthityupagrahazcAdharmadravyopakArastanmAtratvAditi, atra jAgadyate yuktirasmAbhiravadhattAM bhavAngatisthitI ye jIvAnAM pudgalAnAM ca te svataH pariNAmAvirbhAvAt pariNAmikatenimittakAraNaprayavyatiriktodAsInakAraNAntarasApekSAtmalAbhe, asvAbhAvikaparyAyatve sati kadAcida bhAvAt, udAsInakAraNapAnIyApekSAtmalAbhajhapagativata, tad yadyetayoramUrtayorapi satorgamakamekaikasyAbhAve na bhavati, na cAnyenopakriyate, tallakSaNamupakAraH prayojanaM sAmarthya guNo'rtha ityanarthAntaramityatyantaprasiddhA evopakArAdayaH samAnArthAbhidhAyitvena, upakAro-gatisthitipariNatadravyasAmIpyena vyApriyamANatA, tadupagrAhitayA'nuSThAnamiti prayojanamatizayenopakAri guNaH sAmarthyamAtmIyazaktiprabhAvaH, arthastu dravyAntarAsambhavi prayojanameveti // 17 // yadyatIndriyayordharmAdharmayorupakArasambandhenAstitvamavadhRtam, anantarodiSTasya namaso. 'tIndriyasyAdhiAme ka upakAra iti? / ucyateAkAzasyopakAraH suutrm-aakaashsyaavgaahH||5-18|| TI0-nanu ca lokAkAze'vagAha iti prAga nirUpitameva lakSaNamAkAzasya, punaH kimayamArambho lakSaNAbhidhitsayA ? / satyamuktaM, prAgavagAhinAM jIvapudgalAnAM prAdhAnyapracikAzayiSayA, iha tu tatsvarUpameva nirdhAryate, ihaiva svarUpasiddhiM buddhau sanivezya nabhasastaduktaM prAk, ato'vazyaM svarUpavyAvarNanaM padArthasya kAryamiti // bhA0-avagAhinAM dhamapudgalajIvAnAmavagAha aakaashsyopkaarH|| TI-avagAhinAmityAdi bhASyam / vihitanirvacanaM prAgAkAzaM tasya lakSaNamavagAhaH-anupravezaniSkramaNasvabhAvaH,avagAhasya sambandhizabdatvAt sambandhinAmupAdAnamavagAhinAM dhamAdInAm,AkAzasyAvagAha upakAro liGgaM svatattvameva,eSAmavakAzadAyitvenopakaroti, sa copakAra AtmabhUto'sya lakSaNamucyate / etaduktaM bhavati-avagAhamAnadravyANAmavagAhadAyi bhavati, na punaranavagAhamAnaM pudgalAdi balAdavagAhayati,ato nimittakAraNamAkAzamambuvanmakarAdInAmityuktaM prAg, anekamudAharaNamihAvartanIyam // nanvayamavagAhaH pudgalAdidravyasambandhI vyomasambandhI ceti ubhayodharmaH, sa kathamAkAzasyaiva svatattvamubhayajanyatvAt dhagulasaMyo - gavat , na khalu dravyadvayajanitasaMyogo dravyeNaikena vyapadeSTuM pAryate lakSaNaM - vaikasyeti vaktum, satyametat, tathApi lakSyamAkAzamavagAhyaM pradhAnam, avagAhanamanupravezo yatra tadAkAzamavagAhalakSaNaM vivakSitam, itarat tvavagAhakaM pudgalAdi 1'cAdharmaH' iti k-paatthH| 2 'zaktiH prabhAvaH' iti ka-pAThaH / avagAhagu Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 satyapi saMyogajanyatve na vivakSyate, ata eva ca tallakSaNamAkAzasya, yasmAda vyomaivAsAdhAraNakAraNatayA tathopakaroti,ato dravyAntarasambhavinopakAreNAtIndriyamapyanu meyamAtmavad dharmAH divad vA, yathA puruSahastadaNDasaMyogabheryAdikAraNaH zabdo bherIzabda iti vyapadizyate yavA kurazvAsAdhAraNakAraNatvAdevamavagAho'pyambarasya pratipattavyaH / yadapyAhuH-avagAhate'NuravagAhate jIva iti sAmAnAdhikaraNyadarzanAdavagAhakadravyaviSaya evAvagAha iti Aste devadatta ityAsanavata, etadapye tenaiva pratyuktaM veditavyam // nanu prAgidamuktamalakSaNamavagAhaH khasyAvyAptariti, ucyate-navedamazeSAkAzalakSma pratijAnate samayavedinaH, kiM tarhi ? lokAkAzasya, ata evoktaM-lokAkAze'vagAha iti, AkAzaM zuSiralakSaNamekarUpaM tasya dharmAdidravyagvagAhibhirvibhAgaH kRta ityato lokAkAzamucyate, anyathA tulye zauSirye nirlakSaNameva lokAkAzaM syAditarad vA / kathaM keSAmupapharotIti vyAkhyAyatebhA0-dharmAdharmayorantaHpravezasambhavana pudgalajIvAnAM sNyogvibhaagaishceti||18 TI0- dharmAdharmayorityAdi / dharmAdharmapradezA hyAlokAntAllokAkAzapradezanirvibhAgavartitvenAvasthitAstasmAdantaravakAzadAnena dharmAdharmayorupakaroti, AkAzapradezAbhyantaravartitvAt dharmAdharmapradezAnAm, aloke tadasambhavAditi, svalpatarAsakhyeyapradezavyApitvAt kriyAvatvAca pudgalajIvAnAM saMyogairvibhAgaizvopakaroti, anyatrAvagAhAH santo mRnmanuSyaloSThazakalAdayaH punAnyatropalabhyante,sarvatra cAbhyantare'vakAzadAnAdeko'pyavagAho'vagAyopAdhibhedAnnAnaiva lakSyane, cazadAdantaHpravezasambhavenopakAraH saMyogavibhAgezceti yojanIyam, na cAbhAva upakArako dRSTaH zazavipANAdivadityanAvaraNamAtratAvyudAso'vagAyatyAjjalAdivallo saMvyavahArapratIteH / athA vidyamAnA AvRtiyasya yatreti vA bahuvrIhAvanyapadArthapradhAnatvAd bhAvarUpatava, AvaraNAdanyadanAvaraNaM ceta AvaraNaM na bhavatIti vA paryudAsaprasajyapratiSedhAnyatarAbhyupagame ca sadoSataivAnicchato'pi balAt padArthAntaratvaprApteH // apare zabdaliGgamAkAzaM saGgirante, guNaguNibhAvena vyavasthAnAt, tadayuktaM, rUpAdimattvAcchabdasya, pratighAtAbhibhavAbhyAM ca rUpAdimattA vinizcayA / anye pradhAna vikAramA cakSate, tadapyasamIcInam, asiddhatvAt pradhAnasya, kathaM vA pradhAnaM nityaAkAzAlaGga sambaniravayavaniSkriyatvAdisvabhAvaM sad anityAdibhirAkAraiH pariNasyata dhimantAtaram - iti ? / athaivaM manyethAH-pradhAnavikAro vijJAnaM dRSTaM sakriyaM, na cApahavaH pratyakSasamadhigate samastIti, satyamidaM dRSTa, na tu pradhAnavikAratayA, na ca sattvaM prAdhAnyena 1 AkAzasya dravyatve'pi zuSiratayA pratipAdanaM paraprasiddheH avagAhakatAguNaprAdhAnyatA / 2 nahi teSAM kuto'pi pravezaH kintu sadA arUpitayA tadanatiriktavRttitayAvasthAnaM, jIvAdInAM vibhutvAbhAvAt saMyogAdibhAvaH, cakAro jIvapudgalalakSaNopakArya saMgrahAtha, anvayazcopakAreNa, antaHpravezasyAnyUnAnatiriktavRttyarthatvAt, jIvAdInAM pratipradezasamAnAvagAhAbhAvAt na sa teSAm / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 19] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 341 jJAnAdhi( navi ? )kAreNa pariNamate guNatvAt tamovat, abheda eva vA caitanyavijJAnayozcetayate jAnIte budhyate iti ca prayogadarzanAt, taca caitanya vijJAnarUpamAtmanaH svabhAvaH, na ca mRtAdidharmarahitatvAnmuktAtmana iva paraparikalpitAtmAntaH karaNayoH pratibimbodayahetutetyalaM prasaGgena // 18 // paraparikalpitapradhAnAdipariNAmapratiSedhArthamupakAraprakaraNAbhisambandhenedamucyate-- pudgalAnAmu- sUtram-zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 5-19 // pudgalAnAmu- sUtram kA TI-zarIre satyuttareSAM pravRttidarzanAdAdau tad vacanaM, tadanantaraM vAgabhidhAnaM, __ dvIndriyAdiSu darzanAna sarvazarIriSu / anyendriyagrahaNamapi tarhi kartavyaM cet, na AtmapradezatvAt teSAm, ayaM tu pudgalajanitopakAraprakhyApanAyArambhaH, tadanantaraM manaH paJcendriyaviSayatvAt, ante proNApAnAbhidhAnaM sakalasaMsAriprANikAryatvAt, zarIrAdInAmitaretarayordvandvaH, prANyaGgatvAnnapuMsakaliGgaikavadbhAvaprasaGga iti cet, na, aGgazabdasyAvayavAbhidhAyitve sati aGgAGgidvandve tasyAsambhavAt, pudgalAnAmityupagrahaprakaraNAta kartari SaSThI, paudgalikatvAccharIrAdicatuSTayaM gamanAdAnavyAharaNacintanaprANanAdibhAvena pariNAmavizeSAhitamanugrAhakaM zarIrAdibhAjAm // bhA0-paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vAmanaH prANApAnAviti pudglaanaamupkaarH|| TI-paJcavidhAnItyAdi bhASyam / paJcaprakArANi zarIrANi vizarArUNyaudArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAkhyAni pudgalAnAmupakArAH, tathA vADmanaH prANApAnau ca, itikaraNazcArthe gaditaH, ucyata iti vAk, asAvapi paudgalikI, sA ca bhASAparyAptibhAjAM vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmanimittA raNanasvabhAvA, bhASAyogyAn skandhAn kAyavyApAreNAdAya vIryavAnAtmA bhASAtvena pariNamayya vAkparyAptikaraNena nisRjati svaparAtmopakA .. rAya, satyapi ca mUrtatve na cakSurlAhyA, jalamadhyaprakIrNalavaNazakalavata , cAimandaAdInAM nA na cAvazyaM rUpAdimat samastameva cakSurAdigrAhya, paramANvAdivicitrapari NAmAvezAt pudgalAnAm, tasmAnAmUrtA vAk paurastyasamIraNavegAbhyAhatA paradigbhAgAvasthitazravaNapariNatopalabhyatvAt pratighAtAbhibhavasadbhAvAcca, manazcAnantapudgalaskandhamanodravyaprAyogyopacitamUrtitvAt paudgalikaM, tacca manaH paryAptibhAjAM pazcendriyANAmeva, 1 kANe audArikAdau vA / 2 kapilamatenAzaGkA, tanmate tasyA indriyatvAt , paJcendriyANIti sUtre ca tatpratyuktameveti naatraayaasH| 3 sparzanaghrANAdInAmiti / 4 sparzAdayaH sarva eva viSayA asya / 5 karmabandhanirjarAdihetutayA zarIrAdInabhidhAya taditarakAyayogavizeSAbhidhAnaM prANApAnetyAdi, prANApAnA iti prathamAntatayA'bhidhAnaM tu pudgalAnAmeva etattayA pariNamanAt, naite dharmAdivat audAsInyenopakArakA iti bhAvaH / 6 'vezAH' iti ka-pAThaH / paugalikatvam Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 chadmasthAnAM zrutajJAnAvaraNakSayopazama(jana)nAya karaNaM tadavaSTambhajanitaM ca guNadoSavicAraNAtmakaM sampradhAraNaM saMjJAjJAnaM dhAraNAjJAnaM tadbhAvamanaH // tathA cAha "cittaM ceto yogo'dhyavasAnaM cetanA parINAmaH / bhAvo mana iti caite chupayogArthA jagati zabdAH // " atra tyevaMvidhabhAvamanonimittena paudgaliphena sarvAtmapradezavartinA manasA'dhikAraH, koSTayo vAyurucyAsalakSaNaH prANastadvidhapariNAmApatteH, tathA bAhyo vAyurabhyantarIkriyamANo'pAnasaMjJitaH, etAvapyAtmano'nugrAhako, rUpidravyapariNAmAt pratighAtadarzanAd dvArAnuvidhAyitvAJca mUrtimattA'vaseyA // bhA0-tatra zarIrANi yathoktAni (a0 2, sU0 37 ) / prANApAnau ca nAmakarmaNi vyAkhyAtI (a08, sU0 12) // TI-dvitIyAdhyAye zarIrANyaudArikAdIni yathA vyAkhyAtAni tathaiveha pratipattavyAni, prANApAnAvaSTame'dhyAye nAmakamaNi gatijAtyAdimUtre paJcaprakAraparyAptikarmaNi prA. NApAnakriyAyogyadravyagrahaNazaktiH nirvartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptirityatra bhASye vyAkhyAsyate, kathaM tarhi vyAkhyAtA AzaMsAyAmarthe bhUtavad vartamAnavacca pratyayA bhavanti, upAdhyAyaveda AgamiSyati tadyAkaraNamadhItamevamihApi nAmakarmAzaMsitamityadoSaH // ___ bhA0-dIndriyAdayo jidvendriyasaMyogAd bhASAtvena gRhNanti nAnye, saMjJinazca manastvena gRhNanti, nAnya iti / TI-dvIndriyAdi bhASyam / dvitricatuHpaJcendriyAH paryAptarasanendriyasambandhato bhA. SAtveneti bhApApariNAmayogyAnanantapradezAn skandhAnAdadate kAyayogena, bhASAparyAptikaraNena nisRjati, anenaitad darzayati-yatraiva jiddhendriyayogastatraiva bhASAparyAptiH jihvAzrayatvAda,ato'nye vyavacchidyante pRthivyAdayo vAyuparyantA ekendriyAH, teSAM rasanendriyayogAbhAvAdajihatvAbhApAbhAvaH. dIndriyAdayazca tadyuktAH santaH svabhASAtvena tAn pudgalAn pariNamayyAyamlecchavat pratiniyatA eva bhASAH prayuJjate, saMjJinazcetyAdi guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNA saMjJA tadyogAt saMjJinaH, cazabda evArthe, ta eva manaHpariNAmena manovargaNAyogyAn skandhAnanantAna mantukAmAH sarvAGgINAnAdadate, tatastadvalena punarguNadoSavicAraNAbhAvena pariNamante, ye tvevaMvidhasaMjJA bhAjo na bhavantye kendriyAdayo'saMjJipaJcendriyAntAste naiva manyante,manaHparyAptikaraNAbhAvAta, 1 'dhAraNasaMjJAnaM' iti k-kh-paatthH| 2 prANApAnarodhena maraNAdibhAvAt, ata eva ca kAyotsarge'pi nocchvAsAdirodhAnujJA, AkAratA ca tatra teSAm / 3 sUtrAvataraNeSvane ke Su vakSyate ityAdikathanaM mUlasUtraviSayatayoktaM, atra tu vyAkhyAtAvitikathanaM tayorasiddhartA kathayati, nahi kvApi karmaNyete zrUyete, tataH pAramArSasiddhaM viSayaM manasikRtyAhaitat / 4 nAparyApte vAgyoga iti paryApteti, tathA ca paryAptasya yad rasanendriyaM tasya saMbandhata ityarthaH / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 20 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 343 ato vyavacchinatti nAnya iti / yat tu teSAM svanIDAbhisarpaNaM kRmipipIlikAdInAM taNDulakaNazyAmAkabIjAdisaMgrahaNavanmanovyApAramantareNaiva tadavagrahapATavAt, tAdRzI labdhireva sA, na punarIhAdijJAnabhedavicArayogyo dviindriyaadiH|| kathaM punarAtmA zarIrAdiyogyAna pudgalAnAdatte kathaM vA paraspareNa te saMhatAstiSThanti na vizIryante ityAkSipte Aha bhA0-vakSyate hi-sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatta iti (a08, sU02) // 19 // kizcAnyat TI0--vakSyate hiityaadi| yasmAdabhidhAsyate'STame'dhyAye bandhalakSaNaM sakaSAyatvAjIva: karmaNo yogyAna pudgalAnAdatta iti, kaSAyAH krodhAdayaH saha taiH sakaSAyastasmAt pratyayAt kaSAyAkhyAdAtmA jJAnAvaraNAdikarmayogyAn sarvAtmapradezai!karmayogyAMzca pudgalAnAdatte, Aha ca " USmaguNaH sandIpaH, snehaM vA yathA samAdatte / "AdAya zarIratayA, pariNamayati cApi te sneham / / tadvad rAgAdiguNaH, svayogavAtmadIpa Adatte / skandhAnAdAya tathA, pariNamayati tA~zca kametayA // " tasmAt zarIrAdhAkAreNopakAriNaH prANinAM pudgalA eva, na pradhAna vijJAnasvabhAvezvaraniyatihaThapuruSakAlAdayaH zarIrAdyAkArapariNatibhAjo, niyuktikatvAditi // 19 // . eSa tAvat pudgalakRta upakAro jIvAnAM zarIrAdi, adhunA nimittamAtratApradarzanArtha sambanAti-kizcAnyaditi, pUrvopakArApekSamucyate / AkArAntareNApi pudgalAnAmupakArakatvaM nimittamAtratayetyAha sUtram-sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 5-20 // TI-cazabdena pudgalAnAmupakAra ityanukRSyate / zarIrAdisUtravinyAsaM kRtvA prAk kimarthamidaM vibhAgenAdhunA bhaNyate / ucyate-sukhAdInAmurdeyApekSatvAt prAcyAnAM greharNamAtraviSayatvAd vibhaktiriti, dvandvapUrvaH samAnAdhikaraNastatpuruSaH, sukhagrahaNaM prAka tadartha ceSTAdarzanAt, tadanantaraM duHkhavacanaM tatpratipakSatvAt, jIvatastadubhayadarzanAt tadante jIvitagrahaNaM, karmopabhoga1'saMgrahaM tanmano' iti k-paatthH| 2 viziSTamanovyApAramapekSyaitat, hetuvAdasaMjJA tu teSAmastyeva tatprayonikA / IhAdi cAtra saMpradhAraNarUpaM dIrghakAlInasmaraNAdirUpaM vA, prAptendriyohAdestu teSAM sadbhAvo'viruddhaH / 3 siddhAlaye'pi pudgalasadbhAvAt kiM na siddhAnAM zarIrAditayA pudgalopakAra ityAha4 sAtavedanIyodayAdau apekSAkAraNatvAt iti bhAvaH / zarIrAdau tu pariNAmikAraNaM puralA iti praNetyAdi / 6 "grahaNaviSayatvAd iti k-kh-paatthH| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 parisamAptau tadasambhavAnmaraNavacanam, graMkRtamupagrahavacanamanAdRtya yat punarupagrahagrahaNaM tad viziSTArthapratipattyartha, zarIrAdyAkAreNa sAkSAt kurvantyupakAramAtmanaH pudgalAH, atra punarAtmanaH sukhAdyAkAreNa pariNamamAnasyopagrahe vartante pudgalA iti / __ bhA0-sukhopagraho duHkhopagraho jIvitopagrahazca maraNopagrahazceti pudglaanaamupkaarH|| TI0-sukhopagraha ityAdi bhASyam / bAhyadravyasambandhApekSasadvedyodayAt saMsAryAtmanaH prasAdapariNAmaH sukham, iSTadArApatyasraganulepanAnnapAnAdidravyopajanitamiti vistaraH, tadeva ca sukhamupagraho'nugrahaH pudgalAnAM nimittatayA pariNatAvAtmanaH, evaM duHkhAdipvapi yojanIyam, asadvadyodayAdAtmapariNAmo bAhyadravyApekSaH saGklezaprAyo duHkhaM, bhavasthitinimittAyurdravyasambandhamAjaH puruSasya prANApAnalakSaNakriyAvizeSAvyuparamo jIvitaM, tdshessoprtimrnnm| kathaM maraNamAtmopagraha iti cet, nirviSNasya puruSasya tatpriyatvAd viSAdidravyasambandhe satyAyupo yaugapadyenopabhogodayAt kaNTakavedanAvat // bhA0-tadyathA-iSTAH sparzarasagandhavarNazabdAH sukhasyopakArAH / aniSTA duHkhasya / sthAnAcchAdanAnulepanabhojanAdIni vidhiprayuktAni jIvitasyAnapavartana cAyuSkamya / viSazastrAgyAdIni maraNasya, apavartanaM cAyuSkasya // TI0-tadyathetyAdinA pratyekamudAharaNaM sukhAdInAM darzayati-sparzAdayaH kecita kadAcidAzayavazAjjantUnAM vallabhAH santaH sukhamAtmapariNAmasvabhAvamupakurvanti / karmaNi SaSThI draSTavyA / ta eva cAniSTA dveSyAH santaH svAzayotprekSayA duHkhasyopakurvanti / tathA cAha "tAnevArthAna dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA ||"-prshm0 zlo0 52 ___ ataH svacetIvikalpApekSamiSTatvamaniSTatvaM vA sparzAdInAm, tathA snAnAdayo vidhiprayogAjjIvitasya prANadhAraNalakSaNasyopakArakAH, vidhiprayogo dezakAlamAtrAsAtmyadravyagurulAghavasvavalApekSaH, janmAntaraprativaddhasya cAyuSo'napavartanam, apavartanaM tu dIrghasyAyuSo'dhyavasA. yAdivizeSasAcivyAdalpatApAdanaM jIvitasaMvartanamityarthaH / anugrAhakahetusannidhAnAt tu tAvanmAtrataiva, subaddhatvAt, parvanazleSavat, anapavartanamiti, baddhaspRSTanihitanikAcitacatuSkaraNa 1 'maragaM' iti k-paatthH| 2 vipriyasya duHkhamaraNakAritayA pudgalAnAmupayojanamadhyakSasiddhameva, svarUpakhyApanametat, tena naittkaarytaa| 3 gatisthityupagrahAvityatra samastatvAdupagrahasya na tasyAnuvRttiH sanniyogetinyAyAt, upakAra zabdastvatrApi pudalA. mAmupakAra iti anuvartyata eva, tata Avazyaka upagragrahaNa, anyacca sukhAdIni na pudgalarUpANi kintu tajanyAnIti yuktamupagraha iti, bhAvi bhASyamapi tathaiva / 4 tasyApi paulikatvAt taddhAraNAvadhikalAdeva jISitasyeti / 5 pavanena-vAyunA zuSyamANaH zleSaH pavanazleSaH, sa hi gADhatamo na ca zakyate udveSTayitum / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 sUtra 20] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam sagRhItakarmaNAmupakramAbhAvAjjIvitasaMvartanAbhAva ityarthaH / viSazastrAgnimantrapraharaNAdayo maragasya-jIvitocchedalakSaNasyopakArakAH pUrvopAttAyuSazcApavartanakAriNaH, karma hi paudgalikamiSTaM bhettuM bahiH paudgalaM (pudgalaiH 1 ) zakyam / Aha ca "sopakramamAyuSkaM, vedanayA''rtasya mUrcchato jntoH|| vandhaprAyogyAbhyAM, vigacchati sneharaukSyAbhyAm // 1||-aaryaa nirupakramaM tu na tathA-''yuSkaM dRDhasaMhitaM yadiSTaM tat / nanvagnyAdyairanupa-kramyaM kaMkaTukamaparAnnam // 2 // AyuSkasyAvayavA, bandhanamuktA jaTanti te tasAt / ArdrAd vastrAd yadvat , prazoSyamANAjalAvayavAH // 3 // prANAhAranirodhA-dhyavasAnanimittavedanAghAtAH / spazAzvAyubhede, saptate hetavaH proktAH // 4 // " bhA0-atrAha-upapannaM tAvadetat sopakramANAmapavartanIyoyuSAm / athAnapavAyuSAM kathamiti ? / atrocyate TI-atrAhetyAdinA granthenAzaGkate, sopakramAyuSAmanazanarogAdivAdhAbhirupakSINAyuSAmapavartanIyAyuSAM ca bhRgupatanodvandhanAdibhirapavartamAnAyuSAmupakurvantu nAma pudgalAH, ye punaranapavartanIyAyuSo bhavantyaupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSasteSAM kathaM jIvitamaraNopagraha ityAkSipta atrocyata ityAha bhA0-teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH / kathamiti cet, tducyte|| TI-teSAmapItyAdi / teSAmapyanapavartanIyAyuSAM jIvitopagraho maraNopagrahazca pudgalajAlAyatta eva, pudgalakRta evopakAra itiyAvata, kathamiti cet, AzaGkate, kena prakAregAnapavAyuSAmupakurvanti pudgalAH, evaM manyate-na teSAmAyurvardhayituM zakyam, na hAsayitum , ataH kamupakAraM pudgalAH kuryuriti taducyate ityAha. bhA0-karmaNaH sthitikSayAbhyAm / karma hi paudgalamiti / AhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute / kiM kAraNam / zarIrasthityupacayabalavRddhiprItyartha tyAhAra iti // 20 // 1 apavartanIyAyuSAM nirupakramatvAbhAvAt sopakrametyAdi / 2 AyuSaH parAnupagrAhyatvAt svabhAvatasteSAM maraNaM, ma jAtu teSAM pudgalopagraho nAmeti zaGkate / 3 zIghramAyuHkSayapratipAdanAya meda ityaashyH| 4 karmazabdenAyuHkameva prAdyaM, prakaraNAt jIvitamaraNayoH, anapavartanIyAyuSAmapi nAyurantareNa jIvitaM tatkSayamantarA ca maraNamiti yutamukaM tessaampiityaadi| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 TI-karmaNa ityAdi / yasmAt sakalameva jJAnAvaraNAdi karma pudgalAtmakam-anantapradezAtmakaskandhavikAraH, karmanimittA ca teSAM sthitistadvAreNa jIvitopagrAhiNaH, ta eva ca karmapudgalAH kSIyamANA maraNopagrAhiNaH sampadyanta iti, tasmAt suSTucyate-teSAmapi .. jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH / AhArazca vividha pudgaleSu sarvopakAritA ityAdi / samuccayArthazvazabdaH, ojolomaprakSepalakSaNastriprakAra AhAro __'bhyavaharaNam , tatrIjaAhAraH sarvapradezairAtmanaH sarvasyApayoptakAvasthAyAM janmakAle ghRtamadhyaprakSiptApUpavat, paryAptakovasthAyAM tu lomAhArastvagindriyagrahaNalakSaNaH, prakSepAhArastu kAvalikaH, so'pi paryAptakAnAmeva pRthivIkAyAyekendriyanArakadevavarjAnAmasumatAm, sarveSAmityanena saMsAriNaH parigRhyante // nanu saMsAriNo'pi kecidantargatAvanAhArakAH, kevalinastu samudghAtakAle zailezyavasthAyAM ceti, ataH kathaM sarveSAmupakuruta ityucyate ? bAhulyamaGgIkRtyedamuktamalpakAlatvAca nApekSitaM bhASyakAreNa / kiM kAraNametadevamiti praznayati, zarIretyAdinopapAdayati / yasmAdAhArAdhInAH zarIrasya sthityAdayo'napavAyuSAm , AhArazca pudgalavikAraH, tataH paugalikatvAdupakurute, tatra sthitiH sandhAraNamanyathA nAticheta, upacayaH paripoSo mAMsamajAdInAm, balaM zaktiH, prANaH sAmarthyam, vRddhirAzehapari NAhalakSaNA, prItizcittadharmaH paritoSarUpaH, evamanekaprayojananivartanasAmarthyAdAhAra upakAraka iti // 20 // bhA0-atrAha-gRhNImastAvad dharmAdharmAkAzapudgalajIvadravyANAmupakurvantIti / atha jIvAnAM ka upakAra iti ? / atrocyate TI0-atrAhetyAdisambandhagranthaH / sarvairdharmAdibhirupakRtaM nimittavyApAravizeSeNa jIvAnAm, athAtmAnaH kimanyeSAmAtmanAmevopakurvantItyupakAraM jIvasambandhinaM pRcchati / athavA dharmAdharmAkAzapudgalAnAM parAnugrahaH sAntatika uktaH, kimevamAtmanAmapyutAnyo vidhiriti praznayati / tatra jIvadravyANAmiti / jIvAnAM sarve dharmAdaya upakurvanti, dharmAdharmAkAzAH pudgaladravyANAmupakArakAH, AkAzaM dharmAdharmapudgalAnAmupakArakam, itthamete'nugrahakAriNaH prasiddhA dharmAdaya iti buddhayAmahe / atha jIvAnAmupakAraH ka ityanavabodhAt pranite atrocyate ityAha / sUtram-parasparopagraho jIvAnAm // 5-21 // jIvopakAraH bhA0-parasparasya hitAhitopadezAbhyAmupagraho jIvAnA miti // 21 // 1janmazabdena nAtra prasavaH, kintu grbhaavtaarH| 2 zarIraparyAyaiva paryAptakA grAhyAH, anyathA aparyAptAnI lomAhArasyApyabhAvasaMbhavAt / 3 apavartanIyetarAyuSmatAmityarthaH, ata eva zarIretyAdihetuH saMgataH / 'nanu ca saMsA0 ' iti g-paatthH| 5 ' nAvatiSThate ' iti ka-kha-pAThaH / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ straM 21] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 347 . TI0-parasparazabdaH karmavyatihAraviSayaH / anyonyopagraho jiivaanaamupkaarH| nanvaparaspareti bhavitavyamityatra parasparA kriyA sAtatyenetyatraike vyAcakSate, varNalopaM kRtvA niradikSadAcAryaH paramparopagraha iti kAtyAyanavacanAd vA 'itaretarAnyonyopapadAca ( pA0 a0 1, pA0 3, mU0 16 ) ityatroktaM 'parasparopapadAceti ( vaktavyaM ) ( vArtike 900) parasparasya vyatilunanti / hitAhitopadezAbhyAmiti / hitamAyatyAM vartamAne ca yat kSama yuktaM nyAyyaM vA, tadviparItamahitam, hitapratipAdanenAhitapratiSedhena copagrahaM kurvanti, punarupagrahavacanamAbhiprAyikaM darzayati, jIvAH parasparahitAhitopadezadAyitvenAnugRhNanti na tvevaM pudgalAH / athavA sukhAdInAmekaiko'pyanugrAhako jantorbhavati samupajAtaH, iha tu punarupagrahamANopagrAhakayoH paraspareNa strIpuMsavadanugrahe yogapadyArtha punarupagrahavacanaM pratipattavyam, sarvadaiva dviprabhRtInAmupakAro maikakAnAm, upasarjanaM copagrahaH pUrvasUtre, iha tu svatantraH, jIvAnAmupadezasya bhUyastvenopakArakatvAda grahaNam, na tathA prANino vittAdibhirupakurvanti yathopadezeneti, ahitopadezo'hitAnuSThAnaM vA kathamupakAraH, na, upakAravacanasya nimittArthatvAt, anyathA hISTopagraha evopakAraH syAt, nAniSTopagraha ityavyApitA bhavet // nanu jIvAnAmuktaM lakSaNamupayoga iti kiM punarArambheNa ? naitat, tadastyantaraGga lakSaNamidaM tu bahiraGgam, evaM varhi dharmAditrayasya lakSaNaM nAsti / atrocyate-gatisthityavagAhAnAM svAbhAvyAda, yo hi yatrAsAdhAraNo dharmaH sa eva tasya lakSaNam, itizabdo'dhikAraparisamAptyartha iti // 21 // bhA0-atrAha-atha kAlasyopakAraH ka iti ? / atrocyate TI0-atrAhetyAdinA sambadhnAti-atreti pazcAstikAyaparisamAptiprastAve para Ahaatha kAlasyopakAraH ka iti // nanu ca pUrvopanyasteSu dharmAdiSu dravyeSUpakAraviSayaH prazno ghaTamAnaH kAladravyaM tu naivopanyastama,ataH kathaM tatkRtopakAraviSayaH praznaH saGgaccheta ? / satyam, noktaM kAladravyaM, kintu kAlazcetyeke (a0 5, sU0 38 ) iti vakSyatyekIyamatena sa kadAcid dharmAstikAyAdidravyapaJcakAntarbhUtastatpariNAmatvAt, kadAcit padArthAntaraM dharmAdivat , sarvathA lakSaNaM vaktavyametaccetasi saMnivezya praznayati-atha kAlasyopakAraH ka iti / asAdhAraNalakSaNaviSayaH praznaH / kathaM punadhemodipariNAmamAtraM kAla iti cet. yatastaddharmavizeSA evAtItAnAgatavartamAnA AkhyAtazabdavAcyAH, te ca buddhayarthazabdAstrayaH, sarva ca vastvarthAbhidhAnapratyayasagRhItaM. tulyavyapadezatvAt zabdArthabuddhInAm, tatrArthalakSaNaH kAlo'rthavRttibhirevAvadhiyate ityatrocyata ityAha // 1. anyasyopagrahaH' iti ga-pAThaH / 2 ekena jIvena dvitIyasya tena tRtIyasyetyevaM paramparArthe parasparazabdaH, yathA ca dharmAdInAM svabhAvenaivopakartRtA naivameSAM, kintu anugrahadhiyaiva, yadvA indriyAdikAryANyAzritya paraspareSAmupagrAhakatA, tacchaktInAM kaarydvaaraavsthiteH| 3'dharmAdidravyeSu' iti k-paatthH| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 tattvArthAdhigamasUtram [ abhyAyaH 5 sUtram-vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // TI0-yadA tu pRthaka kAladravyaM dharmAdibhyastadA'pyavazyaM satopakAlasyopakAraH kAriNA bhavitavyam / saMzca kAlo'bhimataH sa kimupakAra iti tasya khalu vakSyamANasvatatvamUrteH vartanA pariNAma ityAdinA'vinAbhUta liGgamupadarzyate / yacca prAG noponyAsi sUtrakAreNa kAlastadastikAyatvapratiSedhAya / Aha ca "tamAnmAnuSaloka-vyApI kAlo'sti samaya eka iha / ekatvAcca sa kAyo, na bhavati kAyo hi samudAyaH // " sa caikaH samayo dravyaparyAyAvatravRttireva dravyArtharUpeNa pratiparyAyamutpAdavyayadharmA'pi svarUpAnantyabhUtakramAkramabhAvyanAdyaparyavasAno'nantasaGkhyApariNAmaH, ata eva paryAyapravAhavyApinamekamAtmAnamAtanoti, atItAnAgatavartamAnAvasthAsvapi kAlaH kAla ityavizeSazruteH sarvadA dhrauvyAMzAvalambanAt, sAmAnyaH paramArthatvAta sanneva na kadAcidapyasatvaM bhajata iti yadyardhattIyadvIpasamudradvayAkrAntakSetrapariNAmastiryagmAnena paJca catvAriMzadyojanalakSapramANaH (UrdhvamadhazcASTAdazayojanapramANaH ) kAlo nAma dravya miti nirUpyate vartanAdiliGgasadbhAvAt, _ tataH kimiti manuSyalokAdapi parato nAbhyupeyate, taliGgopapatteH, . iha vartanAlakSaNaH kAlaH ucyate, sA cAsti tatra vRttiH, tathA prANAnalokavRttitA pAnanimeponmeSAyuHpramANAdi paratvAparatvAdiliGgaM ceti| atrocyatesatyAmapi bhAvAnAM vRttau tasyAstvavizeSeNa kAlaliGgatvaM neSyate, santo hi bhAvAH svayamevotpadyante vyayantyavatiSThante ca, astitvaM ca bhAvAnAM vastvantarApekSam, na ca tatratyAH prANAdivRttayaH kAlApekSAstulyajAtIyAnAM sarveSAM yugapadabhavanAt, kAlApekSA dyarthAstulyajAtIyAnAmekasmin kAle bhavanti, na vijAtIyAnAm, tAzca prANAdivRttayastadvatAM naikasmina kAle bhavantyuparamanti ceti, tasmAnna kAlApekSAstAH, na ca paratvAparatve tatra kAlApekSe, sthitivizeSApekSe hi paratvAparatve, paSTivarSA varSazatikaH paro'paraH SaSTivarSa iti SaSTivarSAgAM zataM varSANAmiti sthitireSA, sA ca sattvApekSAstitvAdeva, bhAvAnAmastitvaM cAnapekSamityuktam // nanvevameva manuSyaloke'pi kAlanirapekSA vartanAdayo bhaviSyanti, kiM kAlakalpanayeti cet , ucyate-yadi nirvata kAraNaM pariNAmakAraNaM vA kAlo'kalayiSyatA'bhaviSyadetadevam apekSAkAraNaM hi saH / na hyasAvadhiSThAya svAtanyeNa kulAlavat kroti| na ca mRttikAvat pariNAmikAraNaM, kintu sambhavatAM svayamevArthAnAmasmin kAle bhavitavyam, nAnyadeti apekSAkAraNaM dharmadravyamiva gatA kAlasya cihnAntargato bhAgo nAstika-kha. 1 nopanyAsi' iti k-kh-paatthH| 2'paryavasAne' iti g-paatthH| yoH / 4' viyatyava.' iti ga-pAThaH / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 ]. svopanamASya-TIkAlaGkRtam 349 viti na doSaH, sukhAdidRSTAntAzca pUrvavad vAcyAH // atra ca kecidAcakSate-virodhAsambhavAd vartanAdipadatrayasamAsaH, apare punarasamastAnyevAdhIyate, paratvAparatvayoH punaH samAsa eva, anyonyApekSatvAt, vartanAgrahaNamAdau pUrvAparanirapekSapratyayAbhidhAnahetutvAnnidarzanArthatvAt / tadanu pariNAmagrahaNaM, kriyAgrahaNaM vartanAdaniAM tajjAtIyatvAt / tadanu paratvAparatve viziSTaliGgatvAt prazaMsAkSetrakRtavyudAsArtham / upakArAnukarSaNArthazvazabdaH // bhA0-tadyathA-sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH / vartanA utpattiH, sthitiratha gatiH prathamasamayAzrayetyarthaH // 0-tadyathA-sarvabhAvAnAmityAdi bhASyam / tadyathetyanena vartanAsvarUpam vartanAdInAM sakalabhAvavyApitAM darzayati / tatra vartanaiva tAvad bhAvyate 'vartanA kAlAzrayA vRttiriti, yatente svayameva padAthosteSAM vatemAnAnAM prayojikA kAlAzrayA vRttiH, vaya'nte yayA sA vartanA / 'NyAsazrantho yuc' (pA0 a0 3, pA0 3, sU0 107) / athavA saiva kAlAzrayA vRttirvartanazIleti, 'anudAttetazca halAdeH' (pA0 a0 3, pA0.2, mU0 149 ) iti yun / vRttirvartanaM tathAzIlateti, sA ca vartanA pratidravyaparyAyamantItaikasamayasvasattAnubhUtilakSaNA utpAdyasyetarasya vA bhAvasya prathamasamayasaMvyavahAro'numAnagamyastaNDulAdivikAravadagnyudakasaMyoganimittA vikriyA prAthamikyatItA. nAgatavizeSavinirmuktA, vartate pAkaH asya vA bhAvA'nusamayasthitetanA pratItA, sA cAtinipuNapuruSabuddhigamyA / yathA''ha "bisasya bAlA iva dahyamAnA, na lakSyate vikRtirihAnipAte / tAM vedayante mitasarvabhAvAH, sUkSmo hi kAlo'numitena gamyaH // " . . nanu ca saviturudayena vartamAnenopalakSitA bhAvAnAM prativiziSTA kriyaiva vartate ityAvedyate ko'nyastavyatiriktaH kAla iti, tathA hyaH zva ityatItAnAgatodayalakSaNA badhnamaNDalabhramaNAnumeyA vastukriyaivocyate'vRtad vartiSyata iti / yathA coktam-nRloke, tatkRtaH kAlo vibhAgaH (a0 4, sU0 14, 15) iti, atrocyate, prAgutpatadbhirevAsmAbhiridamuktam-dharmAdidraSyapariNatimAtraM kAlastadanyo vA, tatra prathamapakSe siddhasAdhyatA, tadanyapakSe'pi na dopaH, A. dityagatyupalakSitA naipA vastukriyA vartata iti, tadgatAvapi sadbhAvAd, vartate vrajyA savituryathA AkAzapradezanimitteti cet , tadapyasamaJjasam, tAM pratyadhikaraNabhAvAt sthAlIvat, kathaM puna 1 yadi ca tiryaglokavRttipadArthAnAM candrasUryAdigatikriyayopakRtiH tadA spaSTa evopakArastasya tirya loke, suralokAdau na sUryAdegetikriyA na ca tayA tasyopakAra iti spaSTa evAnyatra tadanupakAraH, prAguktamapi ca yadutAtratyenaiva kAlenAnyatra vyavahAraH, paramaniruddhaH samayo'pi sUryAdikiyAvyaGgyadinAdeH paramo lava eva, sUryAdigatAvapi prAcInA tadvatihetureva, evaMca tiryagloka eva tasya vRttiyuktA, kathamanyathA lokAlokayorvartanAdisadbhAvAt na sa sarvatra, evaM ca parzayatA'pi tasya yujyata eva / 2 prathamasamAzrayetyarthaH' iti ka-kha-pAThaH / 3 'NyAzrayo yuc' iti g-paatthH| 4 'vedyante ' iti ga-pAThaH / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 ridamabhidhAtuM pAryate-kAlAzrayA vRttiriti ? avadhRte hi kAle tadAzrayA vRttiyujyeta // nanu cAtmAdayo'pyanavatasvarUpA eva sAkSAda buddhisukhaduHkhAdibhiH kAryairubhaya nizcitairadhigamyante, dRzyAzthAmI, na cAnyathopapadyante, tadvadeva vartanA sakalavastuvyupAzrayA, ato'sti kAryAnumeyaH kAlaH padArthapariNatihetuH, lokaprasiddhAzca kAladravyAbhidhAyinaH zabdAH santi, na vastukriyAmAtrAbhidhAyinaH / yathA''ha-"yugapadayugapat kSipraM ciraM cireNa paramidamaparamidamiti ca, vartyati naitad vaya'ti vartate tad vRttamapi vartata idamantarvartata" iti, kAlApekSameva AptA yat sarve bruvanti, tasmAnnanu sarveSAM mataH kAlaH, hyaH zvo'dya samprati parut parAri naktaM divaiSamaH prAtaH sAyamiti kAlavacanAni kathaM yuktAnyasati kAle ? / tasyAzca vRtteH kAlApekSAyAH kAlasvarUpAyA vA bhASyakAraH zabdAnekArthAn kathayati-vartanetyAdi / vartanoktalakSaNA, utpattirAtmalAbhaH, sthitirapracyutiriti kiJcidbhedA vartanavocyate, nirvibhAgaH kAlaH samayaH sa ca prathama iti vastUtpattyA vyavacchinnastadAzrayA samayapariNatisvabhAvetyarthaH // bhA0-pariNAmo dvividhaH-anAdirAdimAMzca / taM parastAda (a0 5, sU0 42 ) vakSyAmaH // TI-pariNAmo vividha ityAdi / dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAvaH pariNAmaH, tadyathA-aGkurAvasthasya vanaspatermUla-kANDa-tvaka patra skandha zAkhA-viTapa-puSpa-phalasadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, AsIdaGkuraH samprati pariNAmasvarUpam skandhavAnaipamaH puSpiSyatIti, puruSadravyasya vA bAla kumAra-yuva-madhyamA dyavasthApariNAmasadbhAvalakSaNaH, sa dvividhaH, avidyamAnAdiranAdiramurteSu dharmAdiSu, mUrteSu punarAdimAnabhrendradhanurAdipu stambhakumbhAdiSu ca / cazabdo'vadhAraNArthaH / pariNAmo dvividha eva, taM cAdhyAyaparisamAptau ( sU0 41 ) vakSyAmaH-tadbhAvaH pariNAma iti, sa ca vastUnAmRtuvibhAgavelAniyamakRtaH, tatrartavo hemanta 1 zizira 2 vasanta 3 grISma 4 varSA 5 zaratsaMjJAH 6 kAlasyaikasya zaktibhedAH prativiziSTakAryaprasavAnumeyAH / tadyathAhemante himAnInipAtapramlAnAni vRntAkakApAsIvanAni / pathikAH saGkocitapANayaH kaNadantavINikAH kampamAnagAtrayaSTayaH pratyagnizalabhA ivApatanto lakSyante / vAyavazva tupAralezaseGgato'tizayazizirAH zarIrANyAyAsayantaH prANabhAjAmAvAnti / priyatamApariSvaGgadurlAliteSu yuvasu prasaramalabhamAnAH kukumAruNAH priyatAmupanamantyaMzavaH sahasrarahemantavarNanam zmerjIvalokasya / anavaratazItapAtajanitavyathAH kASThazakalAni DiMmbhAH samAhatyekato hutabhujamAdIpya tApamAsevante prasAritapANayaH shHshsysNjnyyormaasyoH|| 1'yujyate' iti k-kh-paatthH| 2' sarveSAmabhimataH' iti g-paatthH| 3 ' kAMsI' iti ka-kha-pAThaH / 4 'kaNaddavadanta 'iti ga-pAThaH / 5 ' saGgino'tizaya ' iti k-kh-paatthH| 6 'NyAvAsayaMtaH' iti gva-ga-pAThaH / 'bhAmiH samA' iti k-paatthH| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 351 tathA zizire-atidurbhagazazAGkakiraNe paripAkasurabhiphalasampadvinamyamAnazAkhAbharAH phalArthibhiH zizukadambakairanugatatalA badarItaravaH, tuhinazilAzakalavizadakundamAlatIkusuma vAsavAhino mArutAH, priyaGgarodhraprasavasanAthAni diGmukhAni, pralInAH ziziravarNanam paGkajAkarAH sAyAmA yAminyaH, kazmIrajAgurugandhADhyagarbhagehazAyinaH sukhinstpstpsynaamnomaasyoH|| tathA vasante-samantataH kizcidvibhAvyamAnakusumAH kundayaSTayaH kesaratilakakurabakazirISakollaprasUnajRmbhamANaparAgabhAjaH samIraNAH taruNajanahRdayahAriNaH, sahakAramaJjarIrajaHpuJjapiJjaritavigrahAH kusumAsavapAnavazagatAH sahacarIpakSapAtairAcchurantaH kalagiro baddhamaNDalAH kAtarajanAn rAgaparivRtaH kusumadhanuSo gocarIkurvantaH paripatanti vanAghasantavarNanam ni madhupAH, parabhRtakulakalaninAdakolAhalaprativadhyamAnagamanAH pade pade praskhalantaH palAzavanAni kusumabharabhAji jvaladanalakUTAnIva puraH prekSyamANA malayavAyuvegAvadhUtacampakarajaHpaTalairavakIryamANalocanapuTAH pratyAvartanta eva pathikasArthAH, pariNatavimbaphalacchavibhirazokapuSpaprakarairupazobhitAzca sarvato dizAM bhAgA mAsayomedhumAdhavAbhidhAnayoH // tathA nidAghasamaye-dahanamiva kiraNanikaraiH kiran kiraNamAlI bhuvastalamAstIrNAGgAraprakaramiva karoti, cIrIvirAvadrAdhIyAMso divasAH kathaJcidapavAhyante pathikajanaiH, AvAhopakaNThaprarUDhadrumacchAyAdhizrayitazrAntakArpaTikadhoraNadhvAnaparipUritA digAbhogAH, candanapaGkA garAgaparipANDurAH kiGkarakarotkSiptatAlavRntazvasanazItalitazarIrAH zigrISmavarNanam zireSUpavaneSu saritsarasItIreSu ca vividhadhArAgRhAntargatA bhogino . nirastadharmagrasaramabhiramante, karidazanazakaladhavalamallikAkorakabahalaparimalahAriNaH parimalitapATalaprasavAH sAyaM prAtazca pavanA vilAsinAM madanamAdIpayantaH surabhayo vicaranti, araNyAnyaH kaThorakaThinakandharavarAhadaMSTrAkoTivilekhotkhAtamustAdalasugandhayaH karimahiSayathAvagADhapalvalAH kalabhacItkArapUritadazadizo mRgatRSNAbhirAracitasarastaraGgamAlAbhiriva vipralabdhamugdhahariNavajAH shucishukraabhikhyyormaasyoH|| tathA varSAsu-saudAminIvalayavidyotitodarAbhinavajaladharapaTalasthagitamambaramAracitapAkazAsanacApalekhamAsAradhArAprapAtazamitadhUlijAlaM ca vizvambharAmaNDalam , aGgasukhAH samIrA: kadambaketakarajaHparimalasurabhayaH, sphuradindragopakaprakarazobhitA zAdvalavatI bhUmiH, kUlaGkaSa jalAH saritaH, vikAsikuTajaprasUnakandalIzilIndhrabhUSitAH parvatopavarSAvarNanam tyakAH, payodanAdAkarNanopajAtatIvotkaNThAH parimuSitamanISA iva pravA sinaH, cAtakazikhaNDimaNDalamaNDUkadhvaniviSamaviSavegamohitAH pathika1 'kazmIraguru' iti k-kh-paatthH| 2 'kelagirau' iti k-kh-paatthH| 3 ' paridhRtaH ' iti ga-pAThaH / 4'araNAnyaH ' iti ga-pAThaH / 5 'citastaraGga' iti ka-kha-pAThaH / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 jAyAH, kSaNaM kSaNadyutidIpikAprakAzitAzAmukhAsu kSaNadAsu paribhramatkhadyotakITakAsu sanaranti masRNamabhisArikAH, paGkabahulAH panthAnaH kacijalAkulAH kacidaviralavAridhArAdhItahArisakatAH nabhonabhasyayomAsayoH / / tathA zaradi-dinakRto mayUkhAH paGkamAzyAnayantaH pratApamugataramAtanvate, vinidrAmbhojakumudavanAni sarAMsi sahaMsasArasAni sphaTikamaNibhittivimalavAripUrNAni, kalhArakuvalayamodavAhino gandhavAhAH saptacchadakumuzarajodhUlidhUsaritavapupaH kalagujino madhulehinaH kASThAH kRtabandhujIvakAvataMsAH, saJjAtadastithokSANo mattavAnagambhIramunnadantaH zliSTamRttikA khaNDamaNDitazRGgakoTayaH pariSvakante, kRpIvalahadayahArINi hariNakazaradvarNanam dambakadazanAlUnataTastambAgrANi kaidAryANi samadhigatapAkakalamAni kalamagopikAcchUkAravitrAsitazukamaNDalAni nitarAM cakAsati, tuSA radIdhiterdhavalayanto mukhAni haritAmabhIzavaH kAminAM pramodamantaHkaraNeSu zanakaiH samedhayanti prasabhamiSorjayormAsayoH // tathA velAniyamasamadhigatapATavAni prAtaH kuzezayakorAjAlAni bhAsvatkarasamparkAda vikAsamAdadate, kumudvatInAthakiraNakalApaparAmRSTAni ca kumudakuvalayavelAniyamaH kuGmalAni niSThAtasurabhierimalaM dalanti, kozAtakIpuppapaTaprAva raNAH sandhyAsu grAmavRttayaH surabhigandhodgAriNaH kAmijanajanitasammadAstaruNya iva bahalAGgarAgA virAjante, jaladhirapi velAniyamamanuvatamAnaH zizirakiraNodaye valitatuGgavIcitrAhubhirambhodharadhvAnagaimbhIravyAhAramelAphalaparimalapizunAmAlambate velAvadhUm, kozikazakuntayazca rajanISu drAdhIyasA bhayAnakadhvaninA sthAyaM sthAyamAraTanti, pratAnitagrIvAH kRkavAkavo'pi veNuparyantanyastacchitvarakRtAdhivasatayo dIrdheH kalagambhIradhvanibhirAvedayante yAmacchedAn, vanaspatayazca kecidAbaddhapatrasaGkocAzcirAya niyatavelAsu nidrA bhajante // so'yamRtuvibhAgo velAniyamazca citrapariNAmaH kAraNaM niyAmakamantareNAnupapannaH sakalakAraNakalApasannidhone satyapyanAsAditopajanatvAta, anekazaktiyuktakAladravyApekSastu prAdarasti, tasmAt pratiAMvaziSTakAryAnumeyaH kAlo'Nuvat, anyathA niyAmakahetvabhAve yugapadete bhAvA bhaveyuraparAyattatvAt, ataH pratiniyatakAlabhAvitvAdamISAM pariNAmAnAmastyekamanekazaktikalApAnvitaM kAraNam, tAzca zaktayaH kadAcideva svakAryaniSpAdanAya pravartante samAsAditaparipAkA na sarvadeti / atha kadAcidevamadhigacchet kazcit kharavipANazaktirasau tArazIti, tadayuktam, avastutvApatteH, prativAdyaprasiddhezceti / / bhA0-kriyA gatiH / sA trividhA-prayogagatiH visrasAgatiH mishriketi|| 3. dAriNya' iti ka-pAThaH / 1.dhAradhauta' iti k-kh-paatthH| 2'mabhISavaH' iti g-paatthH| 4 'gabhIra' iti ka-kha-pAThaH / 5'dhAnena ' iti ka-kha-pAThaH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 22 ]. stropajJabhASya-TIkAlaGkRtam 353 ... TI.-kriyA gatirityAdibhASyam / karaNaM kriyA-dravyapariNAmastasyAnugrAhakaH kAlaH, tadyathA-AkAzadezAvalyAmagulI vartate atItA'nAgateti ca, anyathA'tIta eva vartamAno'nAgatazca syAt, evamanAgato vartamAnazca saGkIryeta, aniSTaM gati-vicAraH caitata, tasmAdasti kAlo yadapekSayA'tItAdivyapadezAH parasparAsaGkI NoH saMvyavahArAnuguNAH prathante, tatrAtIto dvividhaH bhAva-viSayabhedAt, vinaSTo ghaTa iti bhAvAtItaH, viSayAtItazcakSurAdigrahaNAnantaramadrAkSaM ghaTam, tathAnAgatadiva. kSAbhyo ghaTo viSayAnAgataH, alabdhAtmabhAvo bhAvAnAgata iti / tatra prayogagatiH jIvapariNAmasamprayuktA zarIrAhAravarNagandharasasparzasaMsthAnaviSayA, visrasAgatiH prayogamanta reNa kevalAjIvadravyasvapariNAmarUpA, paramANvabhrendradhanuHpariveSAdirUpA prayogagatyAdivicAraH vicitrasaMsthAnA, mizrikA prayogavisrasAbhyAmubhayapariNAmarUpa vAjjIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNAmAt kumbhastambhAdiviSayA, kumbhAdayo hi tena tAdRzA pariNAmenotpattuM svata eva zaktAH kumbhakArasAcivyAdupajAyante, vartanApariNAmayoH kriyAjAtIyatvAdeva paryante kriyopAdAnam, pariNAmazcAtra pradhAnamityato vartanAkriyayoH sa madhye'dhItaH sUtrakAreNa, pariNativizeSA eva vartanAkriyAbhedA iti // bhA0-paratvAparatve trividhe-prazaMsAkRte kSetra kRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dharmaH paraM jJAnamaparo'dharmaH aparamajJAnamiti / kSetrakRte eka dikAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati, sannikRSTo'paraH / paratvAparatvavicAraH kAlakRte diraSTavarSAd varSazatikaH paro bhavati, varSazatikAd dviraSTavarSo'paro bhavati / tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti // 22 // TI-paratvAparatve ityAdi / prazaMsAkSetrakAlabhedAta traividhyam, tatra prazaMsAyAm, paro dharmaH sarvottamatvAt prazastaH sakalamaGgalanilayatvAt prakarSakASThAgata iti. aparo'dharmo jaghanyaH svalpaguNatvAt nikovasthAprAptaH, tathA paraM jJAnaM yathAvasthitavastuveditvAta, aparamanyathA, taccAjJAnamevAprazastatvAt kutsitamasamyagdRSTeriti / kSetrakRte ityAdi, ekasyAM dizyekadAviprakRSTo dUravartI paraH pratyAsano'paraH manikRSTa ityarthaH, dizaH prAdhAnyamavinAbhAvitvAt kAlo'pyatrAkSipyate, kAlaikatve'pyapadezo bhavatyekadigvyavasthitayoH paro'para iti / kAlakRte ityAdi, vyatikareNAparasmin paraM parasmi~zcAparamiti yannimitte pratyayAbhidhAne sa kaalH| tadyathA-SoDazavaSot paro varSazatAyuH varSazatAyuSo'paro dviraSTavAyuH, prazaMsAkSetrakataparatvAparatve caite na bhavataH, lubdhakAdAvapi darzanAt, yasmAllubdhake'pi dezakulajAtividyA 1'saGkIrNato'niSTaM ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'jAtIyakatvAdeva' iti g-paatthH| 3 'dharmaH apara jJAnamiti' iti ka-kha-pAThaH / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 parihINe paratvAparatvapratyayAbhidhAnasambhavAt, na ca bandhujanApekSe, ekAkinyapi bhAvAt, na tapazcaraNAlambane, atapaske'pi darzanAda, na karmasaMskArApekSe, tayoranadhikArAt, na cAdityanimitte, tatrApi dRSTatvAt , paro'bhiyogyaH apara AdityaH paraH savitA'paro'bhiyogya iti, ataH sAmarthyAt kAlakRte, tayovizeSaNArthamidamucyate-prazaMsAkSetrakRte'pi para tvAparatve varjayitveti, vartanAdayaH sarve kAlakRtAH kAlasyApekSAkAraNasyAnugraha upakAra iti sUtrArthaH // evaM cAyaM yatparatvAparatve sUtrabhedena samasya nirdiSTe mUriNA tadavagamakaM na prazaMsAkSetrakRtayoratra parigrahaH, vartanA pariNAmaH kriyAzca dravyasvabhAvaH kAlApakSo niradezi, paratvAparatve cAvadhitvena kAlaliGgamiti // 22 // bhA0-atrIha-uktaM bhavatA ( a0 5, sU0 19 bhASye )-zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti / pudgalA iti ca tantrAntarIyA jIvAn paribhASante / sparzAdirahitAzcAnye / tat kathametaditi ? / atrocyate // TI-atrAha-uktaM bhavatetyAdisambandhagranthaH / atra prastAve paro'bhidhatte-pratipAditaM bhavatA zarIrAdayaH sukhAdayazca pudgalAnAmupakAra iti / tantrAntarIyAzca mAyAsUnavIyAH pudgalA ityanena zabdena jIvAn paribhASante-pudgalazabdaM jIveSu saGketayanti vyavahArasidvayarthamiti / / nanu ca teSAM jIva eva nAsti, kathaM tadvipayaM pudgaladhvani paribhASeranniti ? / ucyate--astyAryasammitIyAnAmAtmA, sautrAntikAnAM tu cittatAktasantatau tatpudgalaprajJaptiH, cittasantatau vedanAsaMjJA cetanAdidharmayuktAyAM cakSurAdisahitAyAM ca ciMttenAnyonyA ...... nuvidhAnAt, ityepA cittatadyuktAnAM dharmANAM santatirahaGkAravastutvAdApudgalasavAya tmetyupacaryate, tathA punaH punargatyAdAnAt pudgala ityuparyate, yogAcAraNAM tu vijJAnapariNAmaH pudgalaH // yathA''ha "AtmadharmopacAro hi, vividho yaH pravartate / vijJAnapariNAmo'sau, pariNAmaH sa ca tridhA // " evaM tantrAntarIyaiH pudgalo jIva uktaH, tvayA punaH zarIrAdyupakAriNaH pudgalA ityucyate tadetat kathaM vipratiSiddhatvAditi praznayati // nanvanupapannaH saMzayaH, pUrvamuktameva-rUpiNaH pudgalAH ( a0 5, mU0 4) iti, na ca rUpyAtmA pratIta iti, ucyate-rUpazabdena tatra mUrtiruktA, sA ca mUrtiranyairasarvagatadravyaparimANamipyate, yathA manaH, tacca spazodirahitam, etannirAsArthamidamavazyaM vaktavyaM bhavati mUtraM-spAdiyuktA mUrtiH, tathA catukhiye. 1 dharmAdayastAvadarUpiNo lakSyAzca gatyAdidvAreNa jIvAnAM ca lakSaNamupayoga iti prAgevoktamiti pudalalakSaNAni vakta kAmaH paravipratipattinirAsAya zaGkate, yadvA saMghAtabhedo vaktukAma Arabhate hetUnAkhyAtuM tatrAha / 2' citte'nyonyA' iti ka-kha-pAThaH / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalalakSaNam sUtra 23 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 355 kaguNAni pRthivyAdIni kaNabhujoktAni, tatpratiSedhArtha cAvazyatayA vidheyaM sarvANyetAni caturguNAnIti, etA vipratipattIH sAzvetasyAdhAyAtrocyata ityAha // bhA0-etadAdivipratipattipratiSedhArtha vizeSavacanavivakSayA cedamucyate TI-etadAdItyAdi / eSA AdiryAsAM tA etadAdayaH, pudgalazabdenAtmocyata ityeSA vipratipattirAdyA, kutsitA pratipattirvipratipattiH, tathA sarvagataM dravyaM sparzAdirahitaM ceti dvitIyA vipratipattiH, taniSedhAya mUtrArambhaH, tathA ca pRthivyAdidravyANi vizeSavacanaivaktumiSTAni pRthak pRthak caturguNAnItyetadabhidhIyate sUtram-sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 5-23 // . TI0--prAnirdiSTendriyakramApekSaH sparzAdivinyAsaH, viSayabalavattvAt sparzagrahaNamAdau, sati. ca tasmin rasAdisadbhAvAt / etaduktaM bhavati-sparzitvAdabAdIni caturguNAni pRthivIvat, tayA manaH spazodimadasavegatadravyatvAt pArthivANuvat, kRtadvandvAnAM matvarthIyaH, sa ca sambandhApekSaH, sambandhazca sparzanAdiprAptAH pudgalAH sparzAyAkAreNopapadyanta iti, athavA sarvadaiva sparzAdiyuktAH pudgalA iti nityayoge matupa vihitaH, yasmAdindriyasambandhAt prAgapi sparzAdyAkArabhAjasta iti // ___ bhA0-sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevalakSaNAH pudgalA bhavanti / ... TI.-sparza ityAdi bhASyam / karmasAdhanAH sarve sparzAdayaH / itizabdo yasmAdarthe / yasAditthaMlakSaNAH pudgalA bhavanti tasmAnna jIvAH pudgalazabdavAcyA iti, yathA caite paramAgvAdigatAH sparzAdayo guNAH paramANvAdibhyo bhinnAzcAbhinnAzca tathA 'guNaparyAyavad dravyam' ityatra (37) sUtre pratipAdayiSyAmaH // nanu ca naiva kecana vijJAnAd bahiH sparzAdinantaH pudgalA vidyante, vijJAnameva tathA pratyavabhAsate, bAhyArthanirapekSasvapnAdAviveti / ayuktametat, anubhavavirodhAt, yasmAd dezavicchedena svAntarvartino'nubhavAd bahiravabhAsamAno dRzyate nIlapItAdirarthaH / svasaMvedyo hi buddhi manivezI bAyothAkArAnukAro dyotate sa nihotumazakyaH, yadA cArthasya jJAnagrAhyaM svarUpaM tad dyotate kathaM so'rtho nAstItyucyate, svapne ca viparyayadarzanAdaviparyayadarzanAcca jAgradavasthAyAmityasamaJjasamudAharaNam, pramANapramANAbhAsAvizeSAcca / bAhyArthazUnyatAyAM hi vastusvalakSaNagrAhi jJAnaM pramANaM pratyakSamarthAntaravikalpamukhena pravartamAna pratyakSAbhAsamityeSa vizeSo na syAt, tasmAda vijJAnaM bahirthasvarUpAnukAritayA sAkAram, anAkAratve pratyAsattiviprakaSobhAvAt savorthagrahaNamagrahaNaM vA syAt, ato grAhakavizeSAdeva grAhyadRSTinivandhanam, anyathA'rthajJAnamityetadapi na syAt, vyapade rAsyApakAraprabhAvitatvAt, upakArasya ca janyajanakabhAvanAntarIyakatvAt, alamatiprasaGgena, prakRtamucyate 1' pRthagguNAnI.' iti ka-kha-pAThaH / 2 " bAhyAkAro' iti ga-pAThaH / 3 'bhAvAnA0' iti ga-pAThaH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 tattvArthAdhigamamUtram [ adhyAyaH 5 __ bhA0-tatra sparzo'STavidhaH-kaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNa spodInAM prakArAH snigdho rukSa iti / rasaH paJcavidhaH-tiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti / gandho dvividhaH-surabhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH-kRSNo nIlo lohitaH pItaH zukla iti // 23 // kizcAnyat TI-tatretyAdi / sparzAdInAmanantaparyAyatve'pi maulabhedaprasiddhayarthaH kaThinapramukhaspomidaM prakriyate, kaThinAdayo vidvadaGganApAlAdipratItAstathApi suprayuktakA dInAM lakSaNAna ribhiramUni lakSaNAni pratyekaM prakAzyante, anamanAtmakaH kaThinaH, sonnatilakSaNo mRduH, adhogamanaheturguruH, prAyastiyamUrdhvagamanahetuleghuH, vaizadyakRt stambhanasvabhAvaH zItaH, mArdavapAkakRSNaH , saMyoge sati saMyoginAM bandhakAraNaM snigdhaH, tathaivAvandhakAraNaM ca rUkSaH, itizabdaH paristhUrasparzabhedeyattApratipAdanArthaH / atra ca snigdharUkSazItoSNAthatvAra evANuSu sambhavanti, skandhezvaSTAvapi yathAsambhavamabhidhAnIyAH / zleSmazamanakRt tiktaH, zleSmabhedapATavakRt kaTuH, annarucistambhanakamo kaSAyaH, AzravaNakledanakadamlaH, hrAdanabRhaNakanmadhuraH, lavaNo madhurAntargata ityeke, saMsargaja ityapare / surabhizcandanozIrakazmIrajAdInAm, asurabhirlasunaviSThAdInAm, saumukhyavaimukhya kAritvAt sAdhAraNa ityeke, tanna, ubhayo. rantItaviSayatvAt / kRSNAdayo varNAH krameNAJjanakapatrarudhirakAJcanazaGkhAdiSu vibhAvanIyAH, saMsargajAH sAraGgAdayaH / evametad dravyameva sparzAdibhedena bhidyate tvagAdIndriyaprAptamanekazaktiyuktatvAd dravyanayAbhiprAyaH, paryAyasya tu sparzAdaya eva, na dravyaM, tadagrahe tabuddhadhabhAvAditi // 23 // kizcAnyadityanena sambandhayati / asakalarUpadravyadharmanirdezAdanenedamucyate-kizcAnyaditi / pudgalAnAM na kevalaM sparzAdayo dharmAH, zabdAdayazceti darzayatipagalAnAM sUtram-zabda-bandha-saumya-sthaulya-saMsthAna-bheda-tamazchAyAzabdAdidharmAH tapodyotavantazca // 5-24 // TI-zabdAdayaH kRtadvandvA matupA nirdizyante pudgalapariNAmapradarzanAya / cazabdaH pudglaanukrssgaarthH|| bhA0-tatra zabdaH SaDvidhaH-tato vitato dhanaH zubiraH saMgharSo bhASA iti|| TI-tatra zabda ityAdi bhASyam / tatreti teSu zabdAdiSu pudgalapariNAmeSu zabdastAvadevasvarUpaH, vivakSAvazAdanvayavyatirekAbhyAM pradhAnaguNabhAvatayA sAmAnyavizeSavato'rthasyAbhi 1 'surabhizcAmurabhizca' iti k-kh-paatthH| 2 . 0ro gharSo bhASa iti ' iti gha-pAThaH / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 357 dhAyakaH pratyarthaniyatasaGgatavarNAdivibhAgavAn dhanireva zabdaH, na sphoTaH, anAdivRddhaparamparAsaGketaprasiddhivazAt pratyarthaniyatatvam, parasparApekSAtaH svAbhidhayaikArthakAritayA zivikodvAhakavat saGgatatvam, varNapadavAkyAni vibhAgaH, tadvAn dhvanireva ca zabda:-zrotragrahaNaH, na ___sphoTaH zAlAturIyamatAnusArivaiyAkaraNanikAyaparikalpitaH, teSAM hi zabdasya dhvanirucaritaH sphoTa kilAbhivyanakti, tasmAdabhivyaktAdarthapratItiriti, sphoTAda bhinnatyam asambandhametata, anityatvApatteH, sphoTasya abhivyajyamAnatvAnmUlakI lodakAdivat, arthapratItihetutvAt, pradIpAdivat, pradIpAdinityatve vA dRSTAntAbhAvaH, na ca sphoTamabhivyaJjanti dhvanayaH, acAkSuSapratyakSatvAt gandhavadityato dhvanirUpaH zabdaH smRteH kAraNam, sarvasya zabdasya prAgvyutpannasaGketavazAdarthapratyAyanam, tatazca pUrvo. palabdhArthAnusmaraNAt smAta zabdavijJAnam, na cAnyApohamAtraM zabdArthaH, vidhinirapekSasya vyatirekasyAtrAprasiddharanvayasya ca vyatirekazUnyasyAnupalabdheH, parasparApekSAbhyAmanvayavyatirekAbhyAM sarvatrArthAdhigateH vyatirekasyaiva prAdhAnyamityayuktam, tathAcAha dattakabhikSureSa- "arthAntarApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta icyucyate" / hizabdo yasmAdarthe / yathA vRkSazabdo'vRkSazabdanivRtti svArthe kurvan svArtha vRkSalakSaNaM pratyAyayatItyucyate, evaM ca nivRtti viziSTaM vastu zabdArthaH, na nivRttimAtram, alakSaNIyameva ca syAnivRttimAtramavastutvAta kharaviSANakuNThatIkSNatAdivarNanAvat, atra ca na prAg vidhinA ghaTaM gRhItvA pazcAdanyApoha karoti, nApyanyApohaM kRtvA pazcAd ghaTaM kAlabhedena gRhNAti, krameNa hi grahaNe hasiSThatvAt paNikatvAca sarvabhAvAnAM dhvaneAnasya ca na yuktaM vyApAradvayAnuSThAnam, santAnAcena tadayutamavastutvAt, evaM tarhi ghaTagrahaNamanyApohazca yugapadubhayaM siddham, yathA saviturudaye santamasaghidalanaM svarUpaprakAzanaM ca svabhAvAt, evaM satyubhayamabhidheyaM sAmAnya vizeSazcetyavazenApi pratipattavyamanyApohazabdArthavAdinA, anvayavyatirekayostulya kSatvAd vidheyamapi pradhAnamevAstu, nahi dvayorarthayordhavakhadiravad yugapadupAttayorekasya guNabhAvakalpanA zreyasI // nanu cAnvayasya prAdhAnye'bhyupeyamAne prayatnAnantarIyakatvamavyAptasapakSaM sannaivAnityatvaM gamayet, kena vedamuktaM-vyAptasapakSaM gamayati avyAptasapakSaM na gamayatIti, etAvat tu ucyate-anvayanirapekSo na gamayati vyatirekaH, nApi vyatirekanirapekSo'ndhayaHpratipAdako'rthasya, parasparApekSatAyAM ca ziSikodvAhakAdivat sarvatra prAdhAnyaM, kacid vivakSAvazAt vA'nyatarasya guNapradhAnakalpaneti / yathA''ha-dvAdazazatikAyAm "yadapyuktamaprasaktassa kimartha pratiSedha iti, naipaitat, pratiSedhamAtramucyate, kintu tasya vastunaH kazcid bhogArthAntaranivRttyA loke gamyate yathA viSANitvAdanazva iti, na cAkSipto vizeSaH, sAkSAdabhidhIyamAnatvAt", yathaiva sAmAnyamucyate tathA vizeSo'pItyubhayamatra mukhyaM vAcyamityataH sAmAnyavizeSAtmakamevAbhidheyam / zabdazca - 1 'vRkSazabdaH' k-kh-yornaasti| 2 'varNanavat' iti ka-pAThaH / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 pudgaladravyapariNAmaH,tatpariNAmatA cAsya mUrnatvAt ,mUrtatA ca dravyAntaravikriyApAdanasAmadhyAt pippalAdivat, tADyamAnapaTahatalasthakaliMcAdiprakampanAt, tathA zaGkhAdizabdAnAmatimAtra . pravRddhAnAM zravaNabadhirIkaraNamAmayam, taca nAkAzAdAvamarte'sti, tathA zabdasya pudgalatve va pratIpayAyitvAt parvatapratihatAzmavata, dvArAnuvidhAyitvAdAtapavat, saMhAhetavaH rasAmarthyAMdagurubhUpavana, vAyunA preryamANatvAt tRNaparNAdivat, sarvadiggrAhyatvAt pradIpavana, abhibhavanIyatvAt nArAyagRhAdivana, abhibhAvukatvAt mavitRmaNDalaprakAzavata, mahatA hi zabdenAlpobhibhUyate zabda iti pratItam, tasmAn pudgalapariNAmaH zabdaH / / nanu cAkAzasya guNAH-zabdasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH, AkAzasya guNaH zabda iti kaNabhuimatam, ekadravyavatvAda, ekenAzrayadravyeNa dravyavavamekadravyavatvam, athavA ekaca tat dravyaM cetyekadravyaM tadasyAzrayo'stItyekadravyamAMstadbhAva ekadravyavatvaM tasAdekadravyavatvAna dravyam, na ca karmAcAkSuSapratyakSatvAt, ataH parizeSAd guNaH, sa ca kSaNikaH prAgUca cocAraNAt sattve liGgAbhAvAt, kAraNasAmagryAH nAgabhUtAtmalAbhatvAt , zabdAbhivyaJja kavastvamAvAt , sati cAbhivyaJjake kAraNajo vikAro na syAt , nahi ghaTasya pradIpAdidivyamaNi . vyaJjakasannidhAne parimANAnuvidhAnaM dRSTam , tAvAneva hi ghaTako'bhisya guNatva vyaJjakabhede satyapi, ayaM tvalpamadhyAdibheda upalabhyate, tathA-bheyAdivaizeSikavicAraH saMyogAniSpatterveNuparva vibhAgAcchabdAca zabdanippatteH bIcisantAnan, na cAyaM vizeSaguNaH sparzavatAM dravyANAM bhUjalAnalAnilAnAmakAraNaguNapUrvatvAt , sthA zucau zaGke kAraNaguNapUrva dhavalaM rUpamAlakSyate, vinaSTe'pi tasmin jalaje tathAlakSaNa meva rUpaM zakaleSu gRhyate , na tyevaM bheryAdizabdAH pradhvasteSu bhayodiSu tadavayavedhUpalabhyante, zarIre vA sAmazlokAdizabdAH zarIrAvayaveSu copalakSyante, tasmAnna kAraNaguNapUrvaH zabdaH, tathA yadi sparzavato guNaH syAt zabdastato yAvat tAni sparzavad dravyANi tAvad bhaved rUpAdivana, na caivamupapadyate, tasmAdayAbadrvyabhAvitvAna pRthivyAdiguNaH zabdaH, itazca na spazevadravyaguNaH zabdaH, AzrayAdanyatropalabdheH, anyatra hi zasamukhasaMyogo'nyatra digantare'vasthitaiH zrotabhirupalabhyate zabdaH, sparzavadguNAstu rUpAdayo'nyatrAzrayAnna gRhyante, tasmAnna zabdaH sparzavatAM guNaH, bAhyendriyapratyakSatvAca nAtmamanodikAlAnAm, pArizeSyAdAkAzaguNaH, liGgamAkA zasyAnupalabhyamAnasyeti / tadetadaghaTamAnakameva vaizeSikairvA cAlatyA zabdasya . svamativikalpazilparacanAmAtramAvikriyate gaganamahAziMkharavarNanayat, guNatvanirAsaH mRtatvaM hi pratyapAdi prAgasyAsmAbhiyuktitaH, tat kathaM mRtasya vyola - NatvopapattayaH saGgasyante ? nahi rUpAdayo vyomagugA iti vyAhAraH zobho, pudgalAnAmeva hi 2'dravyamAna' iti k-kh-paatthH| 3 'kAraNato' iti ga-pAThaH / 1'kalimbAdIpra' iti -pAThaH / 4 "zikharavat' iti ka-kha-pAThaH / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 sUtra 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam tathAvidhaH pariNAmaH zabdavyapadezabhAgityekadravyavattvAbhAvaH, tatazca syAd dravyaM syAd guNaH, pariNAmasya pariNAmino'rthAntarAnAntaratvenAbhyupetatvAta , etenAnityatvaikAntaH pratyuktaH, sarvavastUnAM dravyaparyAyAtmakatvAt , evaM tAkAzasyApi kenacidAkAreNa guNa eveti cet , nAmAkAzAdivivakSAvazAdadoSo'yamanekAntavAdinaH, dravyapariNAmamAtratvAcca karmaNo'cAkSupapratyakSatA'pyasiddhA, yadi kathaJcit kSaNikatvam , siddhamAdhyatA, sarvAtmanA cet , dRSTAntAbhAvaH, sattvamapi kenacit pudgalarUpAdyAkAraNetyataH sattve liGgAbhAvAdityasambaddham , kAraNasAmagrayA cAkArAntarAvasthAnamApadyata ityutthitAsInazayitapuruSavadityabhUtAtmalAbhatvamasiddham , zabdaparyAyeNAbhUta iti cet , uktamasakRnna vastu paryAyamAtraM, kiM tArha ? dravyaM paryAyazcetyubhayam , abhivyaktidUSaNAnyapyekAntAvasthitavastupakSe'vatarItumutsahante, na tu pariNAmA yasya kathaJcidanityaM kathazcinnityamiti, daNDAditADanotthitabheryAdipudgalAzca samAsAditazabdarUpAdimantaH santo'pi sUkSmatvAt kAraNaguNapUrvakA api nopalakSyante, vidhyAtadIpazikhArUpAdivad gandhaparamANuvyavasthitarUpAdivada vA, na ca sarvadAsa paryAyaH zabdAkhyaH prAdurasti, dravyakSetrakAlabhAvApekSatvAt pittAdi kopavata, bheodyAzrayAzca nizca(ssa)rantaH skandhAH zabdaparyAyamajahato digantarasthitairapi gRhyanta iti nAzcaryam, naiva copalabhyate svopanAdanyatra zabdapariNAmaH, tAgvidhAkAreSu, paramANuSvevAvatiSThate, AdhyAtmikazca zabdaH kAyayogAttazabdavargagAyogyaskandhapariNatirvAgyogaH, prayogavikSipto rUpAdimatpudgalasaGAta eveti, bAdhastvanekAkAraH saGkarSajAdiH / api ca-zabdatvaM nityamabhyupayan kaNAdaH paryanuyujyate zrAvaNatvAnnityaH zabdatvavacchabdaH, kRtakatvasyAnityatvena vyApteviruddhAvyabhicAritvamiti nityAnityatvayo . cet, nityAnityasvabhAvasarvapadArthavAdinastanna bAdhAyAlam , anekAvirodhAbhAvaH " ntavAdinA ca na nityatvAnityatvayorvirodho'bhyupagamyate, virodhalakSa' NAsambhavAt, ekastAvada virodhohinakulAmijalAdInAmekasmin kAle sati saMyoge dvitvavadanekAzrayatvAd vadhyaghAtakalakSaNaH, nahyasaMyuktamudakamagniM vidhyApayati, trailokye'pyanyabhAvaprasaGgAt, saMyogena tu kSaNamAtrAvasthitatvAt pazcAdekasyA'valatA dvitIyasya balIyastvam , na vaM nityAnityatvayoH kSaNamAtramapyekasmin vRttirekAntavAdinA'bhyupeyate, ato na vadhyaghAtakalakSaNo virodhaH samasti, nApyasahAvasthAnalakSaNaH, tatra hi zItopNayoH phale vRntasaMyogavibhAgayorAmraphale ca zyAmatApItatayo kasmin vastuni ekakAlA dhRttirasti, kintvekasya prAgvidyamAnatA dvitIyasya cotpadyamAnatAsvabhAva ityasAvutpadyamAnaH pUrva viruNaddhi, yathA sahakAraphale pItatA zyAmatAm, na caivamavasthitaM prAnityatvamanityatvenopajAyamAnena nAzyate, taddhi nityameva na syAdadhravatvAditi, na ca pratibadhyapratibandhakalakSaNo virodhaH syAdvAdinaM prati ghaTate, yata ekasminnAtmadravye yugapad dharmAdharmAvubhau sambhavataH, tatra 1 'labhyante ' iti ka-pAThaH / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 tattvArthAdhigamastram [ adhyAyaH 5 tvekasya guNabhUtatvamanyasya pradhAnatvamevaM ceta, iSyate eva dravyaparyAyayoranyatarasya guNapradhAnabhAvaH, tvayA'pyekasmin kAle dravye ca dharmAdharmAvavazyamabhyupagantavyau, anyathA prativandhyapratibandhakabhAva eva na syAt, ato vAmAtrameva virodha iti / na ca sAmAnyAdatyantabhinnA vyaktiriti jainasiddhAntaH / etena nAdavRddhiH pareti pratyuktam, nAdo mahAn madhyo'lpazca, na zabda iti zabareNoktam, tadasat, zabdasyaiva tAthAvidhyAt, tIvamandamadhyaprayatnabhedAnmahAncha bdo'lpo madhyazceti sAmAnAdhikaraNyena zabda eva vyapadizyate, na ca anyamatapUrva zabdavyatiriktaM zrotrasya grAhyamasti, zabdadharma eva nAda iti ceta, sa zabdasvA - tato'nyo'nanya iti vAcyam, ubhayathA ca doSa iti / ye'pi pradhAnapariNAmamuzanti zabdaM tairapi sAmAnya vizeSavAn mRtazcAbhyupeyaH, anyathA tatkRtavyavahAro vicchiyeta, ye'pi saGgirante zrotrendriyaviSayamupAttAnupAttobhayamahAbhUtahetukaM zabdam, tairapi na vizeSamAtramukhAtasAmAnyamUlamavalambanIyam, ayonayo hi vizeSAH khapuSpasaurabhavadanAsAditAtmalAmA eva syuH, ekAntakSaNikatA ca dRSTAntAbhAvAdevAtidurlabheti ! tasmAdavasthitametat-pudgaladravyameva prativiziSTapariNAmAnugRhItaM zabda iti / sa dvidhA visrasAprayogabhedAt, tara vasasiko jaladharadhvAnAdiH, prayogajo jIvavyApAraniSpannaH poDhA amadA tatAdiH, tato mRdaGgapaTahAdisamudbhavaH, vitato vINAtrisarikAditamtrIprabhavaH, kAMsyabhAjanakASThazalAkAdijanito dhanaH, veNukambuvaMzavivarAyudbhavaH zuSiraH, krakacakASThAdisaGgharSaprasUtaH saGgharSaH, vyaktavAgbhirvarNapadavAkyAkAreNa bhASyata iti bhASA, pratiniyatasaMsthAnAnyakSarANi varNAH, varNasamudAyaH padam, padasamudAyo vAkyamarthavizeSapratipattihetuH, itizabdaH zabdabhedeyattAparisamAptipradarzanaparaH // bhA0-bandhastrividhaH-prayogabandho vistrasAbandhomizrabandha bandhasya traividhyam iti / snigdharUkSatvAd bhavatIti vakSyate ( a05, sU0 32 ) // TI--bandhastrividha ityAdi / bandhanaM bandhaH-parasparAzleSalakSaNaH, prayogo-jIvacyApArastena ghaTito bandhaH prAyogikaH-audArikAdizarIrajatukASThAdiviSayaH, visrasA-svabhAvaH prayoganirapekSo visrasAbandhaH, sa dvidhA AdimadanAdimajhedAta, tatrAdimAna vidyudalkAjaladharAmIndradhanuHprabhRtiviSamaguNavizeSapariNataparamANuprabhavaH skandhapariNAmaH, anAdirapi dharmAdharmAkAzaviSayaH, prayogavisrasAbhyAM jIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNatilakSaNaH stambhakumbhAdimizraH, atra cobhayamapi prAdhAnyena vivakSitam, sAmAnyalakSaNaM ca bandhasya snigdharUkSasvAdityupari vyAkhyAsyate, etacca bandhalakSaNamanAdoM vaisasike na sambhavatyanyatra tu saGga- . cchate, 'sAmAnyokto vidhirvizeSe'vasthAnaM labhata ' iti vacanAt / / 1podalikabandhasyaiva lakSyatvAt nopayogo'sya, bandhasAmAnyAdhikAre eva vinasAbandhasyAnAditayA yAmaH / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ].. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 361 . bhA0-saukSmyaM vividham-antyamApekSikaM ca / antyaM paramANuSveva, Ape kSikaM ca vyaNukAdiSu saGghAtapariNAmApekSaM bhavati / tadyathAsaumyasya dvaividhyam AmalakAda badaramiti // TI0-saukSamyaM dvividhamityAdi / sUkSmatA saukSmyaM-pudgalapariNAmaH, tad dvidhA, antA-vibhAgAH paramANavastadbhavamantyamanyatrAsambhavAt paramANuSvevetyucyate, apekSA-pratItyabuddhistatprayojanamApekSikam, vyaNukaskandhastryaNukAdyapekSayA sUkSmaH caturaNukAdIn pratItya vyaNukaskandhaH sUkSma ityAdi bahubhedam, saGghAtapariNAmaH-skandhapariNAmastadapekSaM bhavati / tadyathetyanena nidarzanopanyAsaM sUcayati, AmalakaM pratItya badaraM sUkSmam, AdizabdArtha itishbdH|| bhA0-sthaulyamapi dvividham-antyamApekSikaM ca / saGghAtapariNAmApe kSameva bhavati / tatrAntyaM sarvalokavyApini mahAskandhe bhavasthaulyasya yasya ti / ApekSikaM badadibhya AmalakAdiSviti // dvaividhyam ___TI-sthaulyamapItyAdi / sthUlabhAvaH sthaulyaM-paramANupracayapariNAmaH, tatrAntyamazeSalokavyApinyacittamahAskandhe, iha cAvayava vikAsaH sthaulyaM vivakSitam, pravacane tvayaM sUkSmapariNAma evAdhItaH, yadi ca bAdaraH sthUlapariNAmaH syAt tato mahAmahIdhravat samastaM lokamutsAdayedataH sthaulyaM vikAsitAvayavAnAmacakSurgamyam, ApekSikaM tu badarAdAmalakaM sthUlamAmalakAd dADimam, iha tu vikAse satyapyavayavAnA bAdaraH pariNAmaH, tatazcAmalakAdineyanopalabhyam // bhA0-saMsthAnamanekavidham / dIrghahasvAdyanitthantvaparyantam // TI0-saMsthAnamityAdi / AkRtiH saMsthAnaM racanA sannivezaH, tad dvividhamAtmAnAsmaparigrahAta, tatrAtmAnaH pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH dvitricaturindriyAH paJcendriyAzca, krameNaiSAM masUrastibukasUcIkalApapatAkAnitthantvasaMsthAnAni, pudgalakRtAni zarIrANItiyAvata, vikalendriyANAM huNDakaM trayANAmapi vapuH, paJcendriyANAM SoDhA zarIrasannivezo yathAsambhavaM nAmakarmodayanivRttaH samacaturasra nyagrodhaparimaNDala-sAdi-kuJja-vAmana-huNDalakSaNo'nayA gAthayA vibhAvanIyaH "tullaM vitthaDabahulaM, ussehabahuM ca maDahakoI c| , hiDillakAyamaDaha, savvatthAsaMThiyaM huDaM ||"-aaryaa athAjIvaparigRhItaM vRtta-vyasra-caturastrAyata-parimaNDalabhedAt paJcadhA, tatra vRttaM dvividhaM yugmAyugmabhedAt, yugmamapi dvividhaM prataraghanabhedAt, tatra pratarayugmamidaM jaghanyena dvAdazapradezam, idameva ca yugmaM dhanavRttaM bhavati dvAdazabhiranyaiH prakSiptamadhyameSu ca caturyu gharakeparya 1 acittamahAskandhaH sthUlatA'bhAvAt apara uskRSTapradeziko grAhyaH, yatastasyASTasparzavattA, na svacittamahAskandhasya / 2 pratyavizeSeNa sthUlarUpeNa dhUmAdivat vyApakatve'pi notsAdanam / 3.0kAdi niyatopalabhyam ' iti k-kh-paatthH| 4 tulyaM vistRtabahulaM, utsedhabahulaM ca maDabhakoSThaM ca / adhastanakAyamaDabhaM, sarvatrAsaMsthitaM huNDam // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 tattvArthAdhigamasUtram [agAyaH 5 dhazcaturbhiH prakSiptatriMzatpradezamidam, viSamaprataravRttaM tu jaghanyena paJcapradezamidam, etadeva madhyagehe pradezadvayakSepAdupairyadhazca viSamaghanavRttaM saptapradezamiti, utkarSaNAnantapradezamasaGkhyeyapradezAvagADham, adhunA vyatraM dvidhA yugmAyugmabhedAt, yugmaM dvidhA prataraghanabhedAt, yugmaprataratryasaM jaghanyena SaTpradezamidam, utkarSaNAnantapradezam , yugmaghanatryasaM jaghanyena catuHpradezam , utkarSeNAnantapradezam / ayugmamapi dvidhA prataraghanabhedAta, ojaprataratryasaM jaghanyena tripradeza, utkarpaNAnantapradezam, dhanatryasaM jaghanyena paJcatriMzatpradezam, atraiva cAntyAntyapradezAnujjhitvA daza SaT traya ekazca kSepyaH, utkarSaNAnantapradezam, etadeva pradezacaturasamapi dvidhA yugmAyugmabhedAt, yugmaM dvidhA prataraghanabhedAt, yugmaprataracatura saM jaghanyena catuHpradezam, utkarSaNAnantapradezam, etadeva pradezacatuSTayakSepAd yugmadhanacaturasraM bhavatyaSTapradezam , utkarSaNAnantapradezam, ojacaturasramapi dvidhA prataraghanabhedAda, ojaprata vRttAdisaMsthAnAnAM racaturasraM jaghanyena navepradezam, idamutkarSaNAnantapradezam, etadevaujaghanasadbhedapUrvikA vyAkhyA caturasraM bhavatyuparyadhazca navabhinevabhiH prakSiptaiH saptaviMzatipradezama, utka peNAnantapradezam, Ayatamapi dvidhA yugmAyugmabhedAta, yugmaM dvidhA zreNipratarabhedAt, tatra yugmazreNyAyataM jaghanyena dvipradezameM , utkarSeNAnantapradezam, yugmaM pratarAyataM jaghanyena SaTpradeza, utkarpaNAnantapradezam, etadeva ca yugmaghanAyataM bhavati yathAnyAsamupariSaTpradezakSepAjaghanyena dvAdazapradezam, utkarSaNAnantapradezam, ayugmAyatamapi dvidhA zreNipratarabhedAt, tatraujazreNyAyataM jaghanyena tripradeza, utkarSeNAnantapradezam, ojapratarAyataM jaghanyena paiJcadazapradezam, utkarSeNAnantapradezamidam, etadevaujaghanAyataM bhavatyuparyadhazca paJcadazabhiH kSiptaiH jaghanyena paJcacatvAriMzatpradezam, utkarSeNAnantapradezam, parimaNDalaM dvidhA prataraghanabhedAta, tatra prataraparimaNDalaM jaghanyena viMzatipradezamidam, etadeva dhanaparimaNDalaM bhavatyanyavizatisaMkhyaH pradezairnihitairjaghanyena catvAriMzatpradezam, utkarSaNAnantapradezam // atra ca bhASye dIrvahasvagrahaNAdAyatameva parigRhItamAdizabdAcchepANi, uktena prakAreNa vRttAdinA nirUpayituM yanna zakyaM tadanitthaM tadbhAvo'nitthantvaM tatparyantamanekadhA saMsthAnamiti // __ bhA0-bhedaH paJcavidhaH-autkArikaH caurNikaH khaNDaH prataraH anutaTa iti // TI-bhedaH paJcavidha ityAdi / ekatvadravyapariNativizleSo bhedaH, sa ca pudgalapari 1080 / 2 madhyANo'paryadhazca ekaikANunyAsAt / 3 caturvapi vRttabhedeSu samanvAyyetat / 4 400 / 5 40 atra yasya kasyacidupari mysyo'nyo'nnuH| 6 / . 8888deg / - 881 8331 00000 00 00000 1000 / 12 000 / 1300000 / 14 vyavahArAnusAmupadezAt na katipayaparamANujanyasaMsthAnopadezaH, anitthaM tu saMsthAnaM dIrghAdinA vyapadeSTuM yamAI nAdhikAraca jIvasaMsthAnerapi / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 24 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 363 NAmo bhidyamAnavastuviSayatvAt , tadyatirekeNAnupalabdherbhinnadvayameva bhedaH, tatrautkArikaH ____ samutkIryamANadAruprasthakabherIbundAgharSAdiviSayaH, avayavazazcUrNanaM caurNimadAnA paJcavidhatvam kaH kSiptapiSTamuSTivat , khaNDazo vizaraNaM khaNDabhedaH kSiptamRtpiNDavat , pratarabhedo'bhrapaTalabhUryapatrAdiSu bahutithapuTocchoTanalakSaNaH, anutaTabhedastu vaMzekSuyaSTitvagutpATanam , itizabdena bhedeyattAmavadhArayati // ___ bhA0--tamazchAyAtapodyotAzca pariNAmajAH // sarva evaite sparzAyaH pudgaleSveva bhavantItyataH pudgalAstadvantaH // ____TI-tamazchAyetyAdi bhASyam / samAnavicAratvAdekapraghaTTena nirdezaH, ete ca tama zchAyAdayaH pudgaladravyapariNAmajA iti pratipAdayati / tamastAvat pudgalapariNAmo dRSTipratibandhakAritvAt kuDyAdivad AvArakatvAt paTAdivat, chAyA'pi ziziratvAdApyAyakatvAjjalavAtA divat, Atapo'pi tApakatvAt svedahetutvAduSNatvAdagnivat, udyotazca tamazchAyAdInAM mUrta- candrikAdirAhlAdakatvAjjalavat prakAzakatvAdagnivat, tathA'nuSNAzItadragyavikAratA tvAt udyotaH padmarAgopalAdInAm ,ato muurtdrvyvikaarstmshchaayaadiH|| nanu ca dravyaguNakarmaniSpattivaidhAd bhauvAbhAvastamaH, yadi cedaM dravyaM bhavedanityatvAd ghaTAdidravyavat niSpota, na ca dravyavanniSpadyate, amUrtatvAdasparzatvAva prakAzavirodhAdaNubhirakRtatvAcca, nApi guNaH, tadAdhArAnupalabdheH prakAzavirodhAcca, karmApi na bhavati, tadAzrayAnupalabdheH saMyogavibhAgasaMskArAhetutvAt, atastejaso yatrAbhAvastatra tamaH, tathA tejaso dravyAntarAvaraNAcca tamo bhavatIti / atrocyate-vyavadhAnakriyAsAmarthyAt kuDyAdivat tamaH paudgalam , amUrtatvAsparzatvaparamANvakRtatvAnyasiddhAni mUrtatvAdiyogAt tamasaH, satyapi ca mUtatvAdimattve na spazodayo'smadAdibhilekSyante, tamasastathAvidhapariNatibhAvAd vAtAyanadRzyareNusparzAdivat / yat tUktaM-'prakAzavirodhAt' iti, na kila kizcit kAryadravyaM taijasena prakAzena virudhyate, tamastu prakAzavirodhi, tamasaH pudgalatvam tasmAnna pRthivyAdikArya tama iti, etadayuktam , tejaHprakAzayorekatvA bhyupagamAt , jaladravyaM ca virodhakamityasiddhArthataiva, syAdArekAnirantaradhAraM varSati balAhake pradIpo'lindakAdivyavasthApitaH pradyotata eva bahiH, yadi ca virodhaH syAnna bahiH prakAzo vibhAvyeta, jalapAtenApanItatvAditi / atrocyateprAdIpAH pudgalAstAthAtmyamaparityajanto niHsRtAH tathAvidhatAmudabindusamparkAd vijahati, tatsamakAlaM cApare pradIpazikhayA vikIrNAH kRzAnupudgalAstamAkAzamaznuvate, na ca te jalapAtena vidhyApayituM zakyAH, pariNAmavaicitryAd vaDavAnalAvayavA iveti, syAdvAdinAM ca 1 'kabhadIbundAgha' iti k-kh-paatthH| 2'bhAvastamaH' iti k-kh-paatthH| 3pradIparazmInAM puSkarAvartadhArAmirapyanupaghAtAtU, na sarvathA jalAnalayorvirodha eva, utpattisthAna eva virodhaH / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 kizcida dravyaM kenacit saha virudhyate dadhyAdi tailAdinA na tu guDAdinA, na ca kizcinna virudhyate tailaM dadhyAdinA, na ca tasya dravyatA hAtuM pAryate, ataH pariNatikramavizeSAt tathAvidhaM pariNAmamapahAya pudgalAH pariNAmAntareNa vartante pRthivyAdiparamANujAtiniyamazvAsiddhaH, sarveSAM sparzatve sati rUpAdimattvAt , guNakriyayozca dravyapariNAmamAtratvAt tadAdhArAnupalabdhyAdyapyasiddham , etena chAyAdayo vyAkhyAtAH / kathaM punarpaNatalAdiSu prativimba mukhAdInAM sammukhameva chAyAkAreNa pariNamate na parAGmukham ? kathaM vA kaThinamAdarzamaNDalaM pratibhidya mukhato vinirgatAH pudgalAH prativimbamAjihata iti ? / yat tAvaducyate sammukhameva prativimvamudeti nAnyatomukhamiti tatra pariNAmaH sa tAdRzaH pudgalAnAm , nahi tadviSayaH paryanuyogaH kartuM zakyaH, ko hi nAmAbhidhyAt prekSApUrvakArI payaH kimiti dadhyA _ditvena pariNamate tRNagobhakSyAdayo vA kSIrAditveneti, kimatra yuktyA ? pratibimbasya paryAplocanA sya tathA hi taM pazyAmaH, na ca dRSTe kizcidanupapannam , upahAsyazcaivamAcakSANo - bhavati, kena hetunA vA cakSu rUpaM gRhNAti ? tasmAna pariNAmaH paryanuyogArhaH, yeSAmapi na pariNAmasteSAmapi mukhAdyAzrityAne kAraNaM prativimbotpAdaH sapratighastenAkAreNa bhavati nAnyeneti tulyaH paryanuyogo vidheyaH, pratibhedaH punaH kaThinazilAtalaparizrutajalenAyaspiNDe'gnipudgalapravezena zarIrAt prasvedavArilezanirgamanena ca vyAkhyeyaH prativimbodayaH zucau dapeNe'nyatra vA, tamazchAyAdayaH pudgalapariNativizeSAH // samprati nigamayati sUtradvayopAttamartha sarva evaita ityAdibhASyeNa / sparzarasagandhavarNazabdAdayaH pudgaleSveva bhavantyataH pudgalAH spAdimanta iti nityayogArtha vihitastatpariNAma vizeSAviSkArI matuSpratyayaH, sparzAdizabdAdipariNAmo yeSAmAtmabhUto yeSu vA te tadvanda ityananyatvaM prAktanapariNAmApekSayA cAnyatvamiti / bhA0--annAha-kimartha sparzAdInAM zabdAdInAM ca pRthaksUtrakaraNamiti // atrocyate-sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavanti / zabdAdayazca skandheSvevaM bhavantyanekanimittAzcetyataH pRthakkaraNam // 24 // TI0-atrAhetyAdi bhASyam / garIyastvAt pRthagyogasya ekayogapratibandhAccAbhilapitaprasiddhaH praznayati, AcAryastu vivakSitArthapratipatterabhAvAdekayogasaGgrahavyudAsAyAhaspAdaya ityAdi / prAktanasUtropanyastAH spazAdayaH paramANuSu skandheSu ca ghaNukAdiSu nAnAvidhapariNAmotpatteH prAdurbhavanti, zabdAdayaH punaH skandhaviSayA eva, nANuviSayAH, dhaNukAdiskandhaviSayatvaprAptau niyamena vikalpayati, cazabdenAnekanimittAzceti, zabdo na ghaNukAdiviSayo'nantANukaskandhaviSayatvAt, evamanyadapyAyojyaM sambhavAt, ataH pRthagyogakaraNaM vivakSitamartha puSNAti naikayoga iti // 24 // 1. bhavantIti' iti gh-paatthH| 2 anyayogavyavacchedaphalo'yaM tena na sarvaskandhaviSayAH zabdAdaya iti / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 sUtra 25] . svopanabhASya-TIkAlaGkRtam .. bhA0-ta ete pudgalAH samAsato dvividhA bhavanti // tadyathA TI0-ta ete pudgalA ityAdisambandhagranthaH / satyapi pudgalajAtIyatve niravayavasAvayavabhedAt pariprAptAnantyA api AhitadvaividhyA veditavyA ityabhiprAyaH, ya ete sparzAdizabdAdipariNatibhAjaH pudgalAste saMkSepAd dvividhA bhavanti, dvaividhyopanyAsAya tadyathetyAhapudgalAnAM sUtram-aNavaH skandhAzca // 5-25 // dvavidhyama TI0-aNyanta ityaNavo'smadAdIndriyavyApArAtItatvAt kevalasaM. zabdanasamadhigamyAH saukSmyAt, sthaulyAda grahaNAdAnAdivyApArasamathoM: prAyaH skandhAH saGghAtAH iti, cazabdaH samuccetA, samastapudgalA eva vividhAH-paramANavaH skandhAzceti, tatra paramANorlakSaNamAcAryaiH pUrvakairevAvAci tadupanyAsAya uktaM cetyAhabhA0-uktaM ca "kAraNameva tadantyaM, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ___ ekarasagandhavarNo, dvisparzaH kAryaliGgazca ||"-aayo iti| ____TI0-kAraNameva tadantyamityAdi / karotIti kAraNaM sakalabhedaparyantavartitvAdantya, vyaNukaskandhaprabhRti sthUlasUkSmabhedaM kArya yAvadacittamahAskandhaH, sa epa kAraNakAryavibhAgaH kArikayA nirUpyate - mUrtasya vastunaH kAraNaM paramANavo ghaNukAdeH, amUrtasya jJAnAderAtmAdayaH, taccobhayamapi kAraNaM na sarvathA naSTam , asattvApatteH, na ca tAdRgavasthaM kiJcijanayati vyomapuppAdivat, nAnaSTamekAntenaivAvikRtatvAt prAgavasthAvat, na cAnyAvasthA'styekAntavAdinaH kAryakAraNAbhyupagatau // nanu cAvaktavyapakSaH prajvalati pakSAntaratvAt, ityayuktam, avaktavyatAyAH suduHsthitatvAt, vaktumazakyatvAt tAvadavaktavyaM na bhavati, loke tathA pratItatvAta, nAjJAnAt, Aptasya tadanupapatteH, nAbhAvAd vastunaH, tathAdRSTatvAt, evaM tahyayamanyaH pakSaH kAraNakAryayonAzotpAdasamakAlatvAt, eSA'pi hi vyavasthA nAtikrAmati pUrve vikalpaddhayam, yataH kAraNaM naSTaM kArya cotpannam / anaSTe tAvat kAraNe na kAryotpAdaH / athaivaM manyetakAraNaM ca vinazyati kArya cotpadyate, tadapi vicArAkSamam, tatra vinazyatItyanena vinAzakriyAviSTamekaM vastUcyate svarasabhaGguraM vartamAnakAlAvadhikamanAsAditasamastanAzamadhunaSTamato'yaM bAhyArthaH kiMcinnaSTaM kizciccAnaSTamubhayadharmAghAtaM vinazyatItyanena prAptakriyApavargamArgamabhidhIyate vastu, na caivamasambaddhabuddhavyAhAropahatacetasaH saugatAH saGgacchante, abhinnaikatulAdaNDakadravyaprativaddhAntadvayasya vA yukte natonnatI samakamatra tu vinazyati vastuni naika kizcidabhinnamastyanvayi pradIrghatulAdaNDakAkRti kAraNaM yatpratibaddhau nAzotpAdau yugapada bhavetAm , pUrvottarakSaNayozcAtyantabhede sabhAgasantatiriyaM visabhAgasantatireSeti vyapadezA bhAvAt vasantatau phalAdhAnamasAmpratam , nahi buddhasantAno'smatsantAne phalamAdhAtumutsahate, tasmAd yat kizcidetat // prakRtamanuzriyate tatra paramANvAtmAdi pariNAmikAraNam , tasmin 1' vinazyatItyaprAptaH' iti ka-kha-pAThaH / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 sati bhavatyeva kArya DyaNukAdi jJAnAdi vA, anyathA tu na bhavatyeva, yato yasmin sati bhavatyeva yasya sadbhAvastadabhAve ca na bhavatyeva yat tat kAraNamitarat kAryam , evaM ca yaha cchayA prAptAnAM vyomArAmamahIdhrAdInAM kAraNabhAvo'nyatra niraakRto'vseyH| evamapyanupapa __namavadhAraNaM yasmin sati bhavatyeva kArya na bhavatyeva cAnyatheti, yataH kAyakAraNalakSaNam karavIrajanmAruzotpalaphalAt svakANDAt svabIjAca dRSTam, dUrvA ca golI. mAvilomAdibhyaH, sarastu zRGgAditi, atrocyate-paramANuSu satsu bhavatyevedamAtmani cetyadoSaH, saGkSapAt pariNAmikAraNApekSAH pariNAmAH pratisvamAsAdayantyupajananaM kAraNavaikalye tu na prAduSyanti mantrapratibaddhaviSamAraNazaktivat / itthaM niravadhaM kAryakAraNalakSaNam / yAnyapi kartRnimittApekSAkhyAni kumbhakAradaNDAkAzAdIni tAnyapyanayaiva dizA yojanIyAnIti na kazcid virodha iti sUcanIyaH sUkSma Agamasamadhigamyo'smadAdibhiH, nityazceti dravyAstikanayApekSayA'nujjhitamUrtiH, paryAyApekSayA tu nIlAdibhirAkArairanitya eveti, na tataH paramaNIyo'sti dravyamiti paramANuH, paJcAnAM rasAnAM dvayorgandhayoH paJcavidhasya varNasyAnyatamelekena rasAdinA yuktaH, caturNA sparzAnAM madhye sparzadvayenAviruddhena yuktaH kAryeNAsmadAdipratyakSadRzyena bAdarapariNAmabhAjA'nekavidhena liGgyate-samadhigamyata iti / aNuskandhabhedapratipAdanAyedamAha--- bhA0-tatrANavo'baddhAH, skandhAstu baddhA eveti // 25 // TI-tatrANava ityAdi / abaddhAH-paraspareNAsaMyuktAH paramANavaH, skandhAH punabodarapariNAmapariNatA aSTasparzA baddhA evANusaGghAtAH, sUkSmapariNAmabhAjastu catuHsparzA eva bhavanti baddhAzce(eve)ti parasparasaMhatyA vyavasthitA iti // 25 // bhA0----kathaM punaretad dvavidhyaM bhavatIti ? / atrocyate-skandhAstAvat / / atrAha TI.----atrAhetyAdisambandhagranthaH / ajJaH praznayati-paramANavaH skandhAzceti kiMkR. to'yaM vizeSastulye pudgaladravyatve ? mUrirAha-skandhAstAvadityAdi / kramaprApteSu paramANuSu vaktavyeSu skandhAstAvad bahuvaktavyatvAt prathamamucyante, tAvacchabdaH kramabhedAvadyotanArthaH, yathA ca te skandhAH samudbhavanti tathA mUtra'tra darzayati sUtram-saGghAtabhedebhya utpadyante // 5-26 // bhA0-saGghAtAda bhedAt saGghAtabhedAdityebhyastribhyaH saGghAtodbhave kAraNebhyaH skandhA utpadyante dviprdeshaadyH| trikAraNatA TI0-saGghAtAdityAdi bhASyam / etaduktaM bhavati-saMhatatvAd bhinnatvAt saGghAtabhedAca skandhAnAmudbhavaH / itizabdaH kAraNeyattAprakAzanArthaH, vipradezAdaya iti sakalaskandharAzerAyaskandhopanyAsabhAvanayA'zeSaskandhaviSayaH saGghAtaH sujJAna ityAdigrahaNamudacIcarat // 1'tato yasmin' iti k-paatthH| 2'golomAnulomA' iti k-paatthH| 3.' yathA.vA' iti k-kh-paatthH| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 26 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 367 _ bhA0-tadyathA-dvayoH paramANvoH saGghAtAt dvipradezaH, vipradezasyANozca saGghAtAt tripradezaH, evaM sakhyeyAnAmasaGkhyeyAnAM ca pradezAnAM saGghAtAt taavtpdeshaaH|| TI.-tadyathetyAdinA saGghAtAditritayaM bhAvayati, skandhotpAdakAraNaM trividham, prakArAntarAbhAvapradarzanaparamidaM vacanaM muneH, dvayorityAdi dvayoraNukayoH saGghAtAd anyonyAzleSapariNAmAt ghaNukaskandho niSpadyate,vakSyatyupariSTAt(a05,sU032)-'snigdharUkSatvAd bandhaH' iti, kathaM punarniravayavayordvayoraNukayoH saMhatau ghaNukaH skandho niSpadyate, evaM manyate-tayohi saMzleSaH paraspareNa sarvAtmanaikadezena vA bhavet ? yadi ca sarvAtmanA tataH sakalamapi jagadekaparamANumAtraM syAt, ekadezena cet sAvayavo'NuH prasajyate, saipobhayataHpAzA rajjuriti durghaTaH saGghAtaH, tasmAt paramANavaH paraspareNAnAzliSTA eva pratyAsattibhAjaH kezA ivAkAze samuditA evopalabhyante na vidUravartina iti pratItaM tathA darzanamAvidvadaGganAbAlam, parasparasaGghaTTastvasambadhyamAnakatvAdupekSaNIya iti / ayuktametaducyate pareNAprekSitavastuyAthAtmyeneti yathA tathA vibhAvyate, paramANavo hi rUparasagandhaspazAtmakatvAt sapratighAH saMyogakAle savyavadhayona parasparavyAptyA vartante rUpAdyavayavatvAt, stambhakumbhAdivata, pratipAditazcAyamarthaH prAk-syAniravayavaH syAt sAvayavaH paramANurdravyabhAvabhedAt, api ca dravyAtmanA'NurekaH pratyasta mitasa kalabhedastatra kathaM sarvazabdaH prayujyamAno'nekavastuvipayo niravazeSAbhidhAyitayA lokezavigAnena rUDho nAsambandhArtho bhavet ? kathaM vA nAnAdhyavasitasya vastunaH kasyacidevAbhidhAyyekadezazabdo nirbhedaparamANuviSaye prasajyamAnaH sAdhyamAnaM pratipatsyate ? so'yamevaMvikalpadvayAnusArI vacanaprayogaH zabdArthAnabhijJAnAnAmatyantaprasiddhalokavyavahAraparAGmukhAnAM jaDimAnamAtanoti kSudrasattvAnAm / AzaGkate caivaMprakArAn kAtarapuruSa evaikAntavAdI, na punaH sakalavAdaparamezvarasyAdvAdasamAzrayopapannAtulasAmarthyaH syAdvAdIti / na ca paramANvantareNa saha gheTamAno'sau kenacid dezena yujyate niravayavatvAt, kintu svayamevAvayavo dravyAntarAvayavadravyarahitaH paramAgunA saha bhedena yogamAyAti, na cANvantaramAvizati, sa hi sakriyaH paramANusthamAkAzamevAvizati, aNustiSThatyasminnityaNusthaM karaNAdhikaraNayorghaarthe kavidhAnam / sthAnApAvyadhihatibudhyarthamaNau vA tiSThatIti vivakSAvazAdaNusambaddhamucyate / yadyAvezo nAsti deze na tarhi yogaH prasaktaH, parasparamanAzliSTatvAd dhagulavaditi, ayamanapadezaH, na vayamAvezato yogaM sagirAmahe, kintu niravayavatvAta, tasya dravyapradezAntaraM vyaGgulasyeva saMyuktaM nAsti, svayamevAsau yuktaM ityetAvadabhidadhmahe, hetozcAnaikAntikatA, sUkSmakSetracchedapravibhaktabyaGgulaparyantavartinI pradezau nirantarAvasthitAvanAvizantAveva saMyuktau, na ca dezena, sUkSmatvAdanyasya dezAntarasyAsambhavAt, na ca nAGgulyau yukte, nirantaratvAt , na cAnyonyAvezaH pradezAnAm , baGgulAbhAvaprasaGgAditi / / nanu ca saMsthAnitvAt sAvayava evANuH kimiti niravayavatA abhyupeyata iti ? ucyate-dravyAvayavakRtaM saMsthAnam , taccAvayavino ghaTAderavayaveSu satsu bhavati, te 1 . anantAnAmanantAnantAnAM ' ityadhiko gha-pAThaH / 2 stambhAdivat' iti k-kh-paatthH| 3 . saMghaTamAno' iti k-paatthH| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 cANorna santyato niravayavatvAt saMsthAnitvAsiddhiH, evaM tahasaMsthAnitvAisatparamANuriti, ucyate-vyomAsaMsthAnamapi sadevetyanekAntaH, na ca kandukAdivad dRSTaparidhitvenAbhyupagamyate vihAyaH, sarvalokazAstrAnumAnavirodhAditi / yo'pyAzaGketa abhUtAntarvahirbhAvAnyadezatvena yuSmAbhirabhyupagatatvAnnAsti paramANuH, tasyApi hetornirazaikakSaNavRttivijJAne vartamAnatvAdanaikAntatA / api ca -yogaH samprAptilakSaNaH na cAsau pradezaireva kriyate, niSpradezasyApi svayaM prAptirastyeveti / etena nAstitvaM pratiSiddhamapyavasAtavyam, avayavairakRtatvAt tasyeti, piSTapepaNaM caitat kAryA( rayA )mahe vayam, uktaM prAk-sarvamevaM hi sthUlaM pravibhajyamAnamavazyantayA niravaNavaniSTamupajAyate dravyaM, sUkSmapUrvakatvAt sthUlasyeti / Aha ca-" sarva savibhAgamavibhAgapraviSTam," yat punastepAmekasminnevAkAzapradeze'nantAnAmapyavagADhatvaM tadapratighAtapariNAmapariNatatvAt vyAptaikApavarake pradIpaprabhayevAnyapradIpaprabhANAma, zItatamaHzabdatvapariNatapudgalAnAM cApratighAtitvadarzanAta, tadvat paramANurekasmin vyomapradeze vyavasthito'nyepAmapi paramANanAM bhUyasAmavagAhamAnAnAM vighAtaM prati na nivartitamutsahate, kathaM tarhi asati pratighAne mahato dravyasya niSpattiH ! saGghAtastu sati saMyoge sambhavati, saMyoga zcAprAptayoH prAptimAtraM, nAnyonyAveza iti, ucyate-mahato dravyasyArambhakAle paramANUnAmapratighAtitvamasmAn pratyasiddham, yatastrividhaM pratighAtamAmananti bhagavantaH paramANUnAM-bandhapariNAmopakArAbhAvavegAkhyam, tatra bandhapariNAmapratighAtaH snigdharUkSatvAda vandha ityatra (sU032) vakSyamANaH, upakArAbhAvalakSaNapratighAto gatisthityupagraho dhamodharmayorupakAra ityatra (a0 5, mU0 17) sUtreAkSiptaH prekSaNIyaH, lokAdanyatra jIvAnAmajIvAnAM paramANUnAM pratighAtasya traividhyam ca gateH pratighAto gatyupagrahaheturahitatvAjjhapamakarAderivAmbhaso'nyatra, anvayaH sAmAnyena suzakyaH kartum , ataH paramANulokAnte pratihanyata iti upakArAbhAvAt pratighAtiteti, tathA'NoraNvantareNApatatA vinasAsamudbhutagatiraMhasA pratighAto dRSTaH, prAptavegagatirhi paramANurApatan javinameva paramANu pratihanti, vegave sati sparzavatvAnmRtimattvAcca prabalavegaH prabhaJjano vAdyAntaramiveti pratighAtitvaM vegAdatyavatIyata iti, evamanakayopapatyA pratighAtitvApratidhAtitve paramANuviSaye prasAdhite, samprati tepAmekavyomapradezAskandinAmaNUnAmanantAnAmapi kadAcit saMyogavRttyAvasthAnamanArabdhaskandhakAryANAmeva jAtuci bandhAkAreNa ghaTitakAryANAm / kaH punaranayoH saMyogavandhayovizeSa iti ? / ____ ucyate-nairantaryeNAvayavaprAptimAtraM saMyogaH, bandhaH punaranyonyAGgAGgimAsaMyogabandha vapariNAma iti, virodhodvibhAvayipayA kazcidAcakSItAvicakSaNaH-kathameyorvizeSatA " kasyaivANoH pratighAtitvApratighAtitve parasparaviruddha sta iti ? ucyatevirodhAbhAvaH prAguktaH, api ca-pariNAmavizepAdubhayamapi sambhAvyate pudgaleSu, zabdastAvat tiraskRto'pi kuDyAdibhirapratihanyamAnaH zravaNapathamabhyupeti, sa eva kadAciduhyamAnatvAd vA yunA pratihanyate, prativAtasthitenAnupalabhyamAnatvAdanuvAtasthitena copalabhyamAnatvAd gandhavat, ugate ca vAyunA zabdo mA sma saMzayiSThAH, tasmAt sudhUcyate saGghAtAdutpattiH skandhAnAm, 1vyomo ' iti ka-kha-pAThaH / 2 'vAdyantaramiveti' iti g-paatthH| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 sutraM 26] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ekadezayogastu dUrAdutsAritaH,kRtsnasaMyogastu kadAcidupacAravazAdipyetApyanavayavatvAt kRtsno yogo nAvezato hyeSAmiti // atha gaduktamanAzliSTA evANavaH pratyAsattibhAjaH samuditA vibhA. vyante, tadatitarAmasamaJjasam , aNusamavasthAnAnAmasaMhatatvAcca darzanaM na syAt , kastepAmatizayo'tIndriyANAmupAjani pratyAsattAvasaMhatAnAM yena te locanAdIndriyagocaratAmApadyante, nahi pUrvAvasthAyAmekakAH santo'dRSTAstadvaduttarAvasthAyAmapi na dRzyeran , nahi zakyA vicchinnA aNavo'nantA api draSTum / kezanidarzanAdevaM pratIyata iti cet, tadayuktam, kezA hyekakA api kadAcid dRzyA bhavanti, na kadAcid aNavaH pratyekaM cakSurAdigrAhyAH, parasparamanAzliSTeSu cANuSu bhUyAMso doSAH sambhavantyamI, deze ca dhAryamANe ghaTasya kRtsnasya dhAraNaM na syAt, utkSepAvakSepAkarSAzca tathaiva na bhaveyuH, tasmAdaGgAGgibhAvarUpeNANUnAM bandhapariNAmAbhyupagamAt sakalasya saMhatasya mahato dravasyAkarSaNAdInyekadeze'pi vartamAnAni siddhAnyato'nyathA na syuH / saMyogamAtratve bAlikApuruSAdivaditi bahulokasiddhaM vighaTeta / tacca mahad dravyaM kaNabhuparikalpitAvayavIva nAsti maunIndradarzane, dravyAstikanayAbhiprAyAnmuJjepikAvad bhedenAgrahaNAt , ato nAvayavI svadezebhyo'nyo bhinno'JjasA pratyakSeNAnumAnena vA grahItuM zakyatetyarthAntarabhUtAvayavino niSedhaH, nAnyo dehAdiravayavI svAvayavakalApAdabaddhatve sakriyatve ca sati vibhAgenAgRhyamANatvAdavayavasvarUpavat sthAnAsanazayanAdikriyAvAn dehastadavayavAthAdAnaviha raNAdikriyayA saceSTAH / prsprprtibddhpurussdvyvybhicaarniraasaarthmbddhgrhnnm| tathA dharmAdharmA kAzAnAM nAnAtve'pi vibhAgenAgRhyamANatvamastItyanaikAntikArekAvyudAsAya sakriyatvavizepaNam , tasmAdavayavavyatirekeNAsanparikalpito'vayavI kandalIdalavyatiriktakadalIdalasAravat / yadapi loke tasya darzanaM tadapi dezeSveva, tadekadezadRSTau sarvo dRSTa iti vyavahArAta, atyantavyatirekapakSe cAvayavinaH pratyavayavavRttitvAdayo'pyuddhAhaNIyA doSAH, sarvathA cAnupapadyamAnavRttitvAt khapuSpavat asannavayavI, upalabdhikAraNasannidhAne satyavayavarUpAdivyatirekeNAnupalabhyamAnarUpAdiguNatvAt , hastyAdyavayavavyatirekeNa senAvat , vyatireke ghaTabadarAdayaH, paryAyanayAbhiprAyeNa tu nAnAtvamavaya vino'vayavebhyaH, avayavaguNebhyo'nyo'yayaviguNo vyasteSu teSvavayaveSu tatpramANavarNAkRtirUpeNAdRzyamAnatvAt , anekaratnasaMghAtaniSpannaratnAvalIvat ratnebhyaH, yena teSu dezeSu vyasteSu na caturhastaH paTazcitraH paTaH samacaturasraH paTa ityAdivizeSopalabdhiH , evaM dravyaparyAyanayakAnte bahavo doSAH, syAdvAdinastu yathApariNAmamarpaNAnarpaNavizeSopanipAtisyAcchabdopapadapratipipAdayiSitadharmasvarUpAbhinivezAdazeSadharmakalApopasaGgrahaNAt savaikAntadharmavinivRtyA sarvaikAntavAkyasamavatAraNAt syAdanyaH syAdananyaH syAdanyAnanyaH syAdavaktavya ityAdisaptabhaGgIpratijJAnAd doSANAmanavakAza eva, yasmAdarpitAnAtinayadvayavivakSA'vivakSAbhyAmanyatvAnanyanve bhAjye, paryAyanayo'rpitastanmatena tvavayavAvayavinorbhedaH, anarpito dravyA 'mAnatvAvRttitvAt ' iti k-paatthH| 2' hastAdyavayava ' iti ka-kha-pAThaH / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH5 stikaH tadabhiprAyAdaikyam , evaM vizvapariNAmaprapaJcasthitibhAji dravyANi svAtmanyavidyamAnereva paryAyataH kaizcid dharmairutpadyante kaizcid vidyamAnairapi dhamairvinazyanti, kaizcitpunaranvayimiH paryAyairnityAni dhruvANyeva sarvadravyANIti maunIndradarzanamanavadyam // samprati prastutamanuzriyate / dvipradezasya skandhasya paramANvantareNa yoge tripradezaskanyotpAdaH,cazabdAt trayANAM ca paramANUnAM saGghAtapariNAme tryaNukaskandhasyopajananam / evamityA dinA'tidezaM karoti // zIrSaprahelikAsthAnaparyantavarti dvisaGkhyopakramaM gaNitam , tatrApyuktena nyAyena bhAvanA kAryA, tataH paraM gaNitaviSayAtikramAdasakhyeyo rAziH, tatrApi saMghAtapariNAmabhAvanA tulyaiva, tato'pyasaGkhyeyAdupari bahubahutarabahutamaparamANupracayo'nantakarAziH, tasminnapi saMhatipariNatibhAvanA sadRzyeva, anantAnantAnAM cetyanenAnantakarAzeranantAni sthAnAni bhavantIti pradarzayati / evaM tAvat saMghAtAt parasya pradezAH skandhatayopajAyanta iti // adhunA dvitIyaM prakAraM vaktukAma AhabhA0-eSAmeva bhedAd dviprdeshpryntaaH|| TI0-ghaNukAdikrameNAnantAnantaparamANukaparyavasAnAH skandhAH saMghAtAda ye samutranAsteSAM paryantavartinaH skandhAdeko'NuryadA bhinnaH pRthagbhavati tadaikANubhedAt tannyunaH skandhaH samutpadyate, evaM dvivyAdiparamANubhedakrameNAdho'dho yAvat dvipradezaskandhotpAda iti bhAvanIyam / bhA0-eta eva ca saMghAtabhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante / anyasaMghAtenAnyato bhedeneti // 26 // __ atrAha-atha paramANuH kathamutpadyate iti ? / atrocyate TI-eta eva cetyAdinA tRtIyavikalpabhAvanA, bahuvacana nirdezAt kRtaikazeSo nirdezaH, saMghAtazca bhedazca saMghAtabhedI saMghAtabhedau ca saMghAtabhedau ca saMghAtabhedAH, eta evaM hyanantarottA yaNukAdayaH skandhAH saGghAtabhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM udbhavanti, avi. bhAgIyaH kAlaH paramaniruddhazca samayaH sa tatraikasmin samaye abhinnakAle ghaNukaskandhAdeko'Nurbhidyate paraH saMhanyate samakamevetyataH sayAtabhedAbhyAmutpadyante, samaye bhavaH sAmayikaH, ekazabdaH samAnAthobhidhAyI, ekazabdaH samAnArthe, tadyathA--'tenaikadik' (pA0 a0 4, pA0 3, mU0 112 ) sudAmnA parvatenaikadigityaN / saudAminIti vidyudekadika samAnadigityarthaH / samAnaH samayo yayoH saGghAtabhedayostAbhyAmekakAlAbhyAmiti yAvaditi, pAThAntaraM vA ekasAmayikAbhyAmiti, evaM ghaNukAdayo'pi bhAvyAH, anyasya paramANoH saGghAtenAnyataH skandhAd bhedenetyevaM skandhAt kAraNAdutpadyata iti pratipAditam / / 26 // etadeva ca ' iti ka-kha-yorbhAdhye TIkAyAM ca paatthH| 2 sAmAyikAbhyAM ' iti ka-kha-pAThaH / 3.anyasya saMghA.' iti gh-paatthH| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 27.] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 371 ___evaM skandhAnAmutpattau vyAkhyAtAyAmajAnAnaH saMzayAno vA'trAvasare paramANatpAdaviSayeNa praznenopakramamANa Aha-kathaM paramANurityAdi // evaM manyate skandhAnAmavizeSeNa saGghAtAd bhedAd saGghAtabhedAccotpattiravadhRtA, tatra ki paramANanAmapyevamAhosvidanyatheti / / atrocyate-utpattikAraNatraividhyAvizeSe sati / sUtram-bhedAdaNuH // 5-27 // bhA0-bhedAdeva paramANurutpadyate, na saGghAtAditi // 27 // TI0-sAmarthyAdavadhAraNapratItimAdarzayati, yadi bhedAdaNurityukte'pi saGghAtAderapyutpadyate'NustataH sUtrArambho niSphalaH syAt, ato bhedAdeva dravyANurutpadyate na saGghAtAditi, itizabdaH samucitau vartate, nApi saGghAtabhedAt, prastute vikalpatraye bhedAdevotpadyate'Nuriti vikalpadvayaparityAgaH phalam // nanu ca sneharaukSyavigamAt sthitikSayAd dravyAntareNa bhedAt svabhAvagatyA ca ghaNukAdiskandhabhedAdupajAyamAno'NuH kAryamapi, nyaNukAdiskandheSu saGghAtapariNatau satyAM nANoraNubhAvenAvasthAnamasti, sthUladravyatvena, zeSaparyAyaizca vidyata eva "tadbhAvaH pariNAmaH" (a05, sU041) iti vacanAt , tasya bhAvaH sambhavatIti kaSaSThayAM pUrvapariNAmopamardena uttarapariNAmabhavanam, tasiMthocarapariNAme pUrvapariNAmasyAsambhava eva, bhAvAntarApattiphalatvAt pariNAmasyetyataH sUkSmapariNAmAda bAdarapariNAmasyArthAntaratvAt tatrANupariNAmAbhAva iti, yathA guDodakadhAtakIdravyasaMyogavizeSAt sarakadravyapariNAmaH sambhavati, tadeva hi tattadravyatrayasaMyogavizeSAt kAlAntarApekSaM bhAvAntaramanyadeva pratipattavyaM yatra teSAM viveko duHzakaH kartum, atha ca tAni dravyANyantareNa sa pariNAmo nAsti, na ca tadAnIM tAni prAktanarUpeNa santi, yadi ca syustatastatpariNAmAsambhava eva pUrvakAla iva / prayogazca-bAdarapariNAmapariNatamahAdravye paramANavaH svena rUpeNa na santi, pariNAmAntarApannatvAt, yathA sIdhuparigatau guDAdaya iti, tatazca kAraNameva tadantyaM ghaNukAdInAmiti avadhAraNavirodhaH, na virodhaH yataH sarvameva mUrtadravyaM sthUlaM vidAryamANamazakyabhedaparamANuparyavasAnaM jAyate, na punaratyantAbhAvarUpaM nirupAkhyamiti, dravyanayApekSayA vA kAraNamevetyavadhAraNaM sarveSAM ghaNukAdidravyANAM tadeva kAraNamiti, paryAyanayAbhiprAyeNa tUtpadyata iti uktamupajAyamAnatvAca kArya bhavatyevetyavirodhaH / sa cANuH svato dravyAvayavadvAreNAbhedyaH, rUpAdibhistu syAda bhedavAn na cAsAvapradezatvAd gaganakusumAdvidasannityAzaGkanIyaH, sAvayavadravyAbhAvAt, sAvayavapratipakSeNa cAvazyamanavayavena satA vastunaiva bhavitavyam, sa cAdimapradezo'Nuriti yuktyA''gamena ca dravyaparamANuprasiddhiH tatsiddhau ca kSetrakAlabhAvaparamANusiddhiravazyaMbhAvinIti vistaro draSTavya iti // 1'skandhasaGghAta' iti k-kh-paatthH| 2 duHzakyaH' iti ka-kha-pAThaH / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 prAgupadiSTamaNuvarjAnAM bihetukotpattiHsaGghAtabhedebhya utpadhanta ityatra sUtre, sa eSa vyaNukAdipvacAkSuSeSu kramastadviparyayabhAjastvekAntenaiva skandhAH samupajAyante // 27 // sUtram-bhedasaGghAtAbhyAM caakssussaaH|| 5-28 // bhA0-bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante / acAkSuSAstu yatho. ktAta saGghAtAda bhedAt saGghAtabhedAcati // 28 // TI0-cakSuSa ime gocarIbhUtA iti tasyedaM' ( pA0 a0 4,pA0 3, mU0 120) itynn| cakSugrAhyAzcAkSupAHprayogavisrasAjanitAta sAGgatyAdAyatyA skandanAt skandhAH te vIdRzyA utpadyante, ye ca cakSuSA gRhyanta iti, na tvayaM niyamo bhedasaGghAtAbhyAmutpannAH sarve cAkSuSA bhavanti, yato bhedasaGghAtAbhyAmacAkSupANAmapyutpattiH, ata evaM vyAkhyeyam-svata eva pariNativizeSAcAkSupatvapariNAmabhAjo bAdarAH skandhAH savAtabhedAbhyAmutpadyante ityetniymyte|| apare varNayanti-saGghAtAdeva skandhAnAmAtmalAbhasiddhe dasaGghAtagrahaNamanarthakam , naitadevam , tadvizeSajJApanArthatvAta, na sarva eva sadhAtazcakSuSA grAhyaH, yato'nantAnantANusaMhatiniSpAdyo'pi skandho bAda pariNatimAneva nayanAdigocaratAM pratipadyate, na zeSa iti / evaM ca vyAcakSANAnAM bhedagrahaNamanarthakameva syAt taccAyuktam, yataH sUkSmapariNAmoparatau sthaulyapariNAmaH, tatra ca yathA saMhanyante paramANavastathA bhidyante'pi ca kecanetyataHsaGghAtabhedAbhyAmeva cAkSuSA niSpadyante, na saGghAtAdeveti / / nanu cAcAkSuSANAmaNUnAM samudAyastanmAtraH, sa kathamanAhitAtizayazcAkSupaH syAt ? / ucyate-sarvasya vastunaH sataH pariNAmAt pariNAmAntaraM kathaJcid bhidyata evetyaNutvapariNAmAccakSurviSayapariNAmo bhinnaH, paramANavo hi aNutvapariNAmapariNatatvamapahAya bAdarapariNAmamAgRhNate rokSyasnehavizeSAt, aSTavidhaH sparzo bhagavadbhiruktaH skandheSu yathAsambhavam, paramANuSu punazcaturvidhaH sparzo nAnyaH, sa ca zItoSNasnigdharUmAkhyaH, tatrApyekaparamANau parasparAvirodhidvayaM samasti, atra ca bandhapariNAme sparzadvayamupayujyate snigdharUkSalakSaNam, kecit snigdhapariNAmapariNatAH kecid rUkSapariNatibhAja iti, ubhayasya tu viruddhatvAdekasmin paramANAvasambhavaH, tatrApyekaguNasnigdhatvapariNatA ityAdi yAvadanantaguNasnigdhatvapariNatAstathA rUkSatve'pi / paramANavazva sarve'pi sajAtIyA eva, na kecit vijAtIyAH, rUpAdicaturguNatvaM sarveSAM sparzavatvAditi draSTavyam, evaM ca teSAM raukSyasnehavizeSAd bhavati dravyAntareNa bandhapariNAmastAdRzo yena pracaya vizeSAnmahat sthUlaM ghaTAghabhinivartyate zlepamRdrajaH sambandhita NAdivadityatastanmAtratvamanAhitAtizayatvaM na saGgacchate, evaM copavarNitasvagatabhedAbhyupagamA: niratizayatvaM sarvathA sarvaprakAraM na kepAMcidupapadyate padArthAnAm, na cAtyantika eva bhedaH, kintu kiMcita sAmAnyamapyastyeva, na ca kevalaH pariNAma evaindriyakatve kAraNaM bhavati, kintu prativiziSTAnantasaGkhyAsaGghAtApekSaH pariNAmaH sthUlaH pratIndriyaniyataviSayatAmAskandati, Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrai 28 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 373 tasmAnnaindriyakatve saGghAtaH kevalo heturbhavati, nApi pariNAmaH, kiM tarhi 1 ubhAbhyAM bhedasaGghAtAbhyAmekakAlAbhyAM cAkSuSA bhavanti, cakSurgrahaNAca samastendriyaparigrahaH,pazyati-upalabhate iti cakSuH, sparzarasagandhazabdA apyevaMvidhapariNAmamAja eva nijopalambhanarupalabhyanta iti // acAkSuSAstvityAdi / ye punaratIndriyA dyaNukAdayo'nantANukaparyavasAnAH skandhAH sUkSmAste yathAbhihitAt trividhAt kAraNAt sngghaataaderutpdynte| na cedamAzaGkanIyam-sa eva pAdarAsata eva ca punaH sUkSmA iti, yato vicitrapariNAmAH pudgalAH kadAcid bAdarapariNAmamanubhUya jaladharazatakratucApasaudAminIlavaNasakalAdikamatha pazcAdalakSaNIyapariNAmamAtmasvarUpAvasthAnasvabhAvamatisUkSmamAdadate karaNAntaragrahaNalakSaNatAM vA bhajante lavaNahiGguprabhRtayaH, sUcanIyapariNAmazca janitvA punarapi viyati paritaH sakala digantarAvarodhivAridharatvAdinA sthUlenAkAreNa pariNamante / tuzabdaH punaHzabdArthe, cazabdaH samuccaye, itizabdaH prakRtapudgalaprakaraNaparisamApanArthaH // 28 // bhA0-atrAha-dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti ? / atrocyate-lakSa. NataH / kiJca sato lakSaNamiti ? / atrocyate-- . ttii--atraahetyaadismbndhgrnthH| dharmAdInAM dravyANAM yathAsambhavaM gatisthityupagrahAdilakSaNamuktaM vaizeSikam , adhunA'ntaraGgavyApilakSaNajijJAsayA sandihAnaH praznayati-dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti / asti cAtra sandehabIjam ki vikAragranthirahitaM sattAmAtramete dharmAdayaH Ahosvid vikAramAtramutpAdavinAzalakSaNamayobhayam ? ityevamanekaprakArasambhave sandehaH, kathaM-kena prakAreNa, dharmAdIni santi-vidyanta iti / itizabdo hetau / yena hetunA sattvameSAM nizcIyate tadvipayatvamitikaraNasya, vAkyaparyantavartItizabdaH praSTavyArthayattAkhyApanArthaH gRhyata iti grAhya, nishcymityrthH| kiM tadastitvamepAmiti / athavA dharmAdIni santItyastitvameva sandigdhe paraH // nanu ca yeSAM gatyAdhupakAreNAnumitamastitvaM prAka te prasiddhasattAkA eva, kutaH sandehaH ? ayamabhiprAyaH praSTuH-gatyAdyupagrahakAriNaH kila dharmAdayaH ke'pItyapra siddhasattAkenaiva prpttraabhyupetm|idaaniiN tu praznayati-kathaM punareSAM dharmAdInAM sallakSaNasUtrAva- vidyamAnatvaM nizceyamiti ? / AcArya Aha-atrocyate-lakSaNataH // taraNam __AcAryasyAyamabhiprAyaH, saGgrahAdekIbhAvAdutpAdAdayaH sallakSaNamastizagdaviSayaH, evaMvidhAzcaita upalabhyanta ityataH sAmAnyena tAvadupanyasyati-lakSaNata iti / punarapi sAmAnyAbhidhAne sandihAna Aha-kiJca sato lakSaNamiti ? kiM punaH sato lakSaNaM, lakSyate yena lakSaNena pramANAni tadviSayazca, lakSyate yena sadetaditi / atrocyate-ityAcAryaH pratijAnote, satvalakSaNam , teSAM dharmAdInAmastitvAvyabhicAriliGgamidamucyate // etaduktaM bhavati-dharmAdharmAkAzapudgalajIvAH paJcAstikAyA jagataH svatattvam , tatra jIvadravyaM dharmAdInAM grAhaka svarUpasya ceti, sakSepataH zabdArthajJAnAni sattvalakSaNalakSyANIti, ataH sakalAdhi Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 gamyAbhigamopAyaviSayeNa praznenopakrAntaM codayitvA'taH prativacanamapi tathaivAcAryeNocyate, yena lakSaNena pramANAni tadviSayazca lakSyate tayApi lakSaNamabhidhIyata iti / taccedaM sUtram sUtram-utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 5-29 // bhA0-utpAdvyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam ; yadutpadyate, yad vyeti, yacca dhruvaM tat sat / ato'nyadasaditi // 29 // TI.--utpAvyayAbhyAmityAdi / samAsatazcAyaM sUtrArthaH-sthityutpattivinAzasvabhAva sad , avazyantayaiva sthityutpAdavinAzAH samuditA eva sattvaM gamayanti / sthityAdayo hi sata eva bhavanti, na jAtucinnirupAkhyasya, kenacidapyAkAraNAnupAkhyAyamAnatvAditi / yat kathaMcinna dhruvaM na cotpadyate na ca vyeti tanna saditi / idaM ca sUtraM dravyaparyAyanayadvayagarbham yato dravyAstikaparyAyAstikAvutsargApavAdasvabhAvau mUlaM saGgrahAdiprapaJcasya, tanirUpyaM ca sarva vastu, te ca saGgrahAdayaH prathamAdhyAye vidhyapavAdasvarUpatayA, nirUpitAH, vizeSavivakSayA tu kizciducyate-utsargo vidhirvyApitvamapratiSedhaH, na hyasau dravyanayo vizeSamicchati, vizeSo anyapratiSedhenAtmAnaM pratipAdayati bhAvAntaratvAt , na cAbhAvaH pratiSedhamAtram / prAgabhAvo hi ghaTasya mRtpiNDaH prAgghaTotpAdAda ghaTasyAbhAvaH piNDa evAnAvibhUtaghaTAkAraH 1, pradhvaMsAbhAvo'pi kapAlAdyavasthApradhvaMso vinAzaH, sa cAvasthAntararUpatvAd vastusvabhAvaM na jahAti, varNakaviracanAmAtraprApitanaTAnyatvavadutphaNaviphaNAdisaMsthAnamAtratyAgisarpavad vA 2; itaretarAbhAvo'pi stambhakumbhAdInAM parasparavyatirekarUpatvAnnAvastu, ghaTo hi ghaTasaMsthAnAdivyatirekApekSasvarUpa evAbhAvazabdavAcyaH, samastavastunazca tathAvidhatvAbhyupagamAd vastveva bhavatItaretarAbhAvaH 3; abhAvasyA- na cAtyantAbhAvaH kazcidanupAkhyo'sti, sarvaprakAramanupAkhyAyamAnapratiSedhAtmakatA svarUpAnadhigamAt, zazaviSANAdervastvavasthAntaratvAdupalabdhiviSayatvam , zazaviSANAbhAvo hi mauNDathaM samatalamastakasvarUpopalabdhi tyantAbhAvaH, viSANasadbhAvAdanyatra zazakamastakasadbhAvAcetaretarAbhAva eva, samavAyasambandhapratipedhamAtratvAd, vA anyatra ca tasya sattvAnnAtyantAbhAvaH, nAmakarmapariNAmavazAcApatyavatve vandhyAyAH kena tadvattA nivAryate, nahi pUrvopAttakarmavipariNAmavyatirekeNa tajjIvatathAvidhapariNatyabhAve vA uttarajanmapratipattiramUlatvAt 4; ataH sarva eva padArthA dravyakSetrakAlabhAvabhedApekSAH kadAcidupalabhyante pratyakSAdinA, pramANenAvadhAryante, kadAcidupalabdhAH santo'pi bhUyo nopalabhyante, dravyAdiviprakarSAta, satyapi matijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamakAraNasAkalye 1' utpAdavyayau dhrauvyaM ca yuktaM ' iti gh-paatthH| 2 sAmAnyavizeSobhayAgrAhitvAnnaigamasya sNgrhvyvhaaryorntvaad| 3 pUrvaH pUrvo vidhiH paraHparo'pavAda iti| 4. pratita' iti ka-kha pAThaH / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 29] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 375 upayoge ca kizcid dravyamanyAtmaparamANuvyaNukAdi vaikriyazarIrAdi ca sadapi nopalabhyate, __ tasya ca dravyasya tathAvidhaparigAmAt, adizabdAda divA tArakAdayo keSAMcid dravyANA-mASazca mASarAzAvupakSiptaH, kizcita kSetraviprakarSAddhi darAtyAsanasavyavadhA. navarti vidyamAnameva nopalambhaviSayabhUyamAskandati, tathA'paraM kAlaviprakapodanAvirbhUtaM tirobhUtamupalabdheragocaraH, tathA'nyadbhAvaviprakarSAt parakIyAtmavartimatijJAnavikalpajAlamaNvAdiparivarti ca saMsthAnarUpAdiparyAyakalApajAtaM sadapyanupalabhyam , vivakSitopalabdhedhAnyA upalabdhiranupalabdhiH , payudAsavRtterabhyupagamAt, na punarupalabdhyabhAvo'nupalabdhiH , anupAkhyasyAbhAvasya pratyAkhyAnAt , bhAvasyaiva cAbhAvazabdena kathaJcidabhidheyatvAt , tasmAdupalambhakAraNabhAja evAnupalabdhirnAnyathA, vyavasthitamidaM nAbhAvaH pratiSedhamAtramiti / evaM ca dhrauvyaM dravyAstikA, astIti matirasyetyAstikaH dravya evAstiko dravyAstikaH, sakalabhedanirAsAdakRtalakSaNasya ca tatpuruSasya mayUravyaMsakAdiprakSepAt samasanam , tacca dravyaM bhavanalakSaNaM mayarANDakarasavadupArUDhasarvabhedabIjaM nirbhedaM dezakAlakramavyaGgyabhedaM samarasAvasthamekarUpaM bhedanatyavamarzanAbhinnamapi bhinnavadAbhAsate, tadAzrayAca bhavitari vizeSe bhavati bhAvatA, anyathA tu ___ bhAva eva na syAt bhavitA vizeSo, bhavanavyatirekitvAt, tadavyatidravyaparyAyAstiko riktarUpatvAcca bhaviturvizeSasya tatsvarUpavadbhAvatA, tadavyatiriktarUpatA c| evaM sati bhavanamAtramevedaM kRtsnaM bhedAbhipatAstvetA vRttayastasyaiva na jAtyantarANIti // paryAyaH punarapavAdasvabhAvA'nyaparivarjanamapavadanamapavAdaH sa hyanyaparivajainenAnyaM pratipAdayati, pratiSedharUpatvAd , aghaTo na bhavatIti ghaTaH, paryAyA eva santi na punadravyaM nAma kizcidekaM paryAyArthAntarabhUtamasti, dravyAstikAvadhAritadhrauvyavastupratikSepeNa bhedA eva vastutvena pratijJAyante'taH paryAya AstikaH paryAyAstikaH, samupalabhyamAnAyaHzalAkA kalpabhedakalApavyatirekeNa dravyasyAnupalambhAt // nanu ca rUpAdivyatirekeNa mRdravyamityekavastvAlambanazcAkSupaH pratyayaH pratyAkhyAtumazakyaH santamasapaTalAvacchAditapradezavartini vA mRdravye sparzanajJAnamabhinnamRdravyamAtrAlambanamasatyamiti vA bhApituM na dravyasyApalApaH pAryata ityastyabhinnamekaM dravyamabhedajJAnaviSayatvAt , na cAyamabhedapratyayo bhrAntaH, punaH punaH prekSApUrvakAribhistathaivopalabhyamAnatvAt , naitadevam , anyaviSayatvAd rUpasparzaviSayAcakSuHsparzanajJAnAd bhinna viSayopalambhino'nyadeva rUpAdisamudayaviSayaM smArtamabhedajJAnamutpadyate sa evAyaM ghaTo yamahamadrAkSamahani rAtrau vA yaM cAspAkSam , ato rUpAyagrahe tasyA abhedabuddheranutpAdAt // etaduktaM bhavati-dRSTvA spaSvA vA sa evAyaM ghaTa iti padabhedajJAnaM tad rUpAdisamudayaviSayaM smArtam , tadagrahe satyanutpatteH, yathA vijJAnaM dhavAdyagrahe satyanutpadyamAnaM dhavAdiviSayamiti / / nanvAlokAgrahaNe zuklabuddhine bhavati, na cAlokaviSayA zuklabuddhirityevamanyatve'pi sAdhye, na cAlokAd rUpaM nAnyadityanekAntaH, naitadevam, hetvarthAparijJAnAt, rUpAdyagrahe taduddhadhabhAvAdityanena tadabhAvAbhAvamukhena rUpAdigrahe satyeva bhAvAdi Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 tyAkhyAyate, na cAlokagrahaNe sati rUpabuddhirbhavati citrarUpavat sAlokasya rUpasya grahaNAta, Aloke tu sati syAd rUpabuddhiH // punarAzaGkate-pratyakSAnumAnAbhyAmananubhUte samudAye kathaM smRtirutpadyata iti, na, anekAntAt , vikalpite'pi hyarthe smRtirdRSTA bandhumatyAkhyAyikAdau / asti ca ghaTAdisaGketaprabhavaH samudAye vikalpo vanAdivikalpavat , anyathA vanasenAsmaraNamapi na syAt , evaM ca na rUpAdivyatiriktaM dravyaM samastIti vyavasthitam // punarapyAha-astyevAnyad dravyam , buddhibhedAt, anyaiva hi rUpAdhIranyA ca ghaTabuddhiH / artha ca buddhibhedo'nyatve sati bhavati, nAnyathA, tasmAd rUpAdidravyayoranyatvaM buddhibhedAd gavAdivaditi, ayuktametadapi, yadi tAvadubhayoranyatvaM sAdhyate, dravyAbhAbAdekadezAzrayAsiddhaH, nahi sato'satazcaikameva vizeSaNaM nyAyyam / atha rUpAdibhyo dravyasyAnyatvaM sAdhyate, tadasamaJjasam , nahi dravyaM nAma kiJcadasti svarUpeNa yasyAnyatvaM sAdhyeta, siddhe dharmiNi dharmavipratipattau sAdhanasadbhAvAt , anekAntikazca pAnakAdibhivuddhibhedAditi, vinA'dravyasyAH pyarthAntarabhUtadravyakalpanayA manIpAbhedasya sadbhAvAt , rUpAdyavayavAnAM sanivezavizeSAd buddhibhedaH, yathA guDodakAbhyAM pAnakaM nArthAntaramatha ca buddhibhedaH, evaM vipaityAdipvari draSTavyam / tasmAnotpAdavyayavyatiriktaH kazcidasti dhrauvyAMzo yamAzritya prajJApyeta dravyamekamabhedapratyayaheturiti / svAtmavyatiriktAvayavyArambhakAstantava iti cet , ayuktataramidaM tulAnativizepAbhAvAt , yasya hyavayavaguNA guNAntarANyArabhante'vayavini " dravyANi dravyAntaramArabhante guNAzca guNAntaram " iti vacanAta tasya dazapalaparimANabhAjastantavaH paTe gauravAntaramArabheran , atastulAnativizepAgrahaNAnnA nyo'vayavyavayavebhya iti dharmAvizeSanirAkaraNAt pakSApavAdo vAkyArthaH, paTazca tantupu samavayan pratitantu varteta kAtsyena dezena vA ? na tAvadekatra tantau kRtsnaH samavetaH, sannikRSTe'pi tantAvagrahaNAt , stambhAdisannikarSe mevodyagrahaNavat , yazca yasmin samavetaH sa tatsannikarSe gRhyate, yathA rUpAdiH, avayavivahutvaprasaGgazca, atha tantau paTasya pradezo vartate, na tarhi kacidekaH paTo vartata iti prAptam , na ca tantuvyatirekeNAnyaH parasya dezo'sti yena dezenAsau tantau varteta. tantureva ca tasya deza iSyate vaizeSakaiH, na ca tasyaiva tasmin vRttiyujyate, sAvayavazvAvayavI syAditi / evamavasthitaikadravyAbhAvAt sarvamutsAdavinAzalakSitamarthakriyAsamartha vastu, utpAdavinAzazUnyAzca zazavipaNAdayo na vastuvyapadezabhAja iti pratItam / na ca paramArthataH kAraNaprakatirasti dravyasattA yatrAvagamyate bhavyatvAt , kAraNaM kAryamiti kalpanAmAtrametat , pratI. tyapratyayamAtravRttitvAd dIrghatva-hasvatAvat, tantuSTayomRddhaTayovA na kizcit svasiddhaM rUpamasti, tantuSu mRdi vA yaH kAraNapratyayaH sa paTakumbhAyazepArthAntagapekSayA na svasiddhaH, tasmAta tantupaTayoryastantupaTapratyayaH sa itaretarAzrayatvAdasadarthaviSayaH, tathA mRghaTayoratakAraNakAryayogabhAva eva svarUpasyAsiddhatvAd vyomotpalAdivaditi / atrocyate-prAgutpatadbhirevAsmAbhirabhyadhAyi sthityutpattivinAzasvabhAvaM sakalameva sada, etau ca dravyaparyAyau THEHESHTHHTHHTHHI Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 sUtra 29 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam parasparanirApekSau na sato lakSaNam , dravyAstikasya dhrauvyamAtravRttitvAt , paryAyasyotpattivyaya ___mAtravRttitvAt parasparApekSau tu vastusvatatvam , na ca dravyAMzaH paryAyAMzo vavyaparyAyavAda' vA paramArthataH kazcidasti parikalpitatvAt / / yathA''ha - "nAnvayo bhedarUpatvA na bhedo'nvayarUpataH / mRdbhedadvayasaMsarga-vRttirjAtyantaraM ghaTaH // " ata ekAntavAdaparikalpitAd vastuno'nekAntavAdinaH saMmataM vastu jAtyantaramevAvibhaktarUpadvayasaMsargAtmakatvAt narasiMhAdivat, yathA "na naraH siMharUpatvA-na siMho nararUpataH / zabdavijJAnakAryANAM, bhedAjAtyantaraM hi tat // " tadevaM ghaTAdyapi kalpitAd dravyArtharUpAt paryAyArtharUpAcca jAtyantaramityevaMvidhaprakriyAbhyupagamena ca sarvamekanayamatAnusAri dUSaNamupanyasyamAnamasambaddhamevApanIpadyate, yatazcaivamato bhedAbhedasvabhAve'pi vastuni kadAcidabhedapratyayaH khavAsanAvezAt kevalamanvayinamaMzamupagRhamAnaH pravartate, kadAcida bhedamAMtravAdino bhedAvalambanaH pratyayaH prAdurasti, syAdvAdinastu jijJAsitavivakSitArthAya najJAnAbhidhAnasya dravyaparyAyayoH pradhAnopasarjanabhAvApekSayA samastavastuviSayamyavahArapravRttirvastutvamanekAkArameva // yathA''ha "sarvamAtrAsamUhasya, vizvasyAnekadharmaNaH / sarvathA sarvadAbhAvAt, kacit kizcid vivakSyate // " iti / bhavatu nAma vivakSAvazA vacanavyavahAraH, cakSurAdijJAnaM punaH pravartamAnaM na sahate kAlAntaram, prathamasampAta eva svaviSayagrahaNAt, tad yadi bhedAbhedasvabhAvaM vastu kimiti prathamata eva tadullekhamindriyajJAnaM notpadyate, ato manovijJAna vikalpamAtraM dravyaparyAyAviti / atrocyate-cakSurAdivijJAnAnyavagrahAdikrameNotpadyante, arthAvagrahazcaikasAmAyikaH prAk, tato muhatobhyantaravartIhAjJAnaM, tato'pAyajJAnamanantaraM pramANamindriyameva vyApArayato nizcitAkAramupajAyate, tadbhAve bhAvAt tadabhAve cAbhAvAta, nizcayazcakSurAdi viSayo'pyasti manoviSayazcASTAviMzatividhatvAnmatehAdibhedena vA bahutaravikalpatvAd astyevedaM nizcitAkAramindriyasya grahaNaM __ dravyaparyAyAviti, mAnasamapi yadi bhavati, bhavatu nAma ko doSaH ? sarvathA prazyavyatiriktatA manovijJAnamevedaM tacAbhUtaM vikalpamAtramityetadasat, ato yadavAci-nanu rUpAdivyatirekeNa mRdravyamityekavastvAlambanazcAkSuSaH pratyayaH pratyAkhyAtumazakya iti tatsvamavijRmbhitasamutthApitavikalpamAtram, syAdvAdiprakriyAnavabodhAt, yato na rUpAdibhyo'tyanta pAdi' iti k-paatthH| 2 -- samayika ' iti ga-pAThaH / 48 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 vyatiriktaM kizcid dravyamasti, kathazcid bhede vA parasyAbhyupetabAdhA syAtkAralAJchanArthajJAnavacaso vA vAdinaH siddhasAdhyatAsamAskandanAt sarvamasamIcInam / na cAndhatamasAdau kevalamRgavyagrahaNamastyabhihitanyAyAt, api ca " dravyaM paryAyaviyuktaM (taM 1 ), paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vA ? // " nahi vizeSanirapekSo dhrauvyAMzaH sAmAnyalakSaNaH kazcid vidyate yo gRhyeta kevalaH, na ca sAmAnyanirapekSaH kazcid vizeSo nAma vidyate ya indriyANAM gocaratAmApadyate // athaivamAzaGkethAHna brUmo nAsti sAmAnyAMzaH, sa hi vidyamAno'pi grahaNakAle grahItumazakya iti vizeSamAtragrahaNameveti, evaM tarhi sAmAnyAMzaH svazarIravighAda vibhAvatvAd vyomotpalAdivat kuto vizeSa grahaNam ? / sAmAnyopalambhAnubhavavirodhazva sAmAnyazUnyavizepamAtragrahaNavAdinaH / nApIndriyaviSayasaGkaraH, cakSurAdijJAnAvaraNakamekSayopazamavizeSAta tAdRza evAso kSayopazamo yena samastAnyevendriyANyekasAmAnyagrahaNe vyApriyante, na punarviziSTAnyAnyArthagrahaNe, tathAdRzyamAnasAmAnyasiddhiH tvAt / na cAsti kAcid yuktiyed vivakSitaM vastu sarvathA vastvantareNAsadRrza svarUpe'vasthAsyate, sarvaprakAramatulyatvAd bandhyAsutAdivat , ato bhavAntareNa tulyatA'vazyamabhyupeyA vivakSitasya vastunaH sattvamicchatA / tacca sAmAnyaM dhrauvyalakSaNam / na caitad buddhiparikalpanAmAtre sAmAnye ghaTate, parikalpasya vastvasaMsparzAt tAdavasthyaM doSANAm, parikalpazcAbhUto'pi tattvato vastuSveva tAdRzIM dhiyamutpAdayati,nAvastuSu vaajivissaannaadissviti| kimatra kAraNamupAdAya vastuvikalpaH pravartata iti cet, tadasat, tasya vastuno vastutvenAnirdhAritatvAnnopAdAnakAraNatA, na ca sarvathA vastunaH tulyataiva, yadi syAt tato vairUpyazUnyatvAd vivakSitaM vastu vastvantarAdanyadityeSa pratyayo na syAt, kenacidapyAkAreNa bhedAbhAvAt, ato bhedamabhilaSatA prekSApUrvakAriNA vairUpyamapi kenacidAkAreNAbhyupeyam, evaM cet sAmAnyavizeSasvabhAvaM sarvadA sarvameva vastviti pratipattavyam / na ca sAmAnyavizeSayoH svalakSaNabhede'pyatyantabhedaH, zabalarUpatvAt vastunazca vastutayA'pi vastvantarAtulyatve'nyatarasyAvastutvaprasaGgAt tadavinAbhAvAcca dvitIyasyApyabhAva iti sarva zUnyaM syAt, iSyata eveti cet, tadayuktam, pramANaprameyapratipAdyapratipAdakasadbhAvAt / sAMvRta eSa vyavahAra iti cet , tadapyasat, saMvRtiH pramANamapramANaM vA syAt ? yadi pramANaM tato bAdhakapramANAbhAvAt paramArthasattvaM pratyakSAdivat, athA . pramANaM saMvRtiH tato devAnAMpriyasya vyarthaH prayAsaH, pramANapratItinibasAmAnyavizeSa pa. ndhatvAt prekSApUrvakArivyavahArANAm / atha sakalazUnyatAprasaGgabhItyA sA mAnyavizeSayostulyatvameva vastutayA'bhyupeyate tataH sAmAnyaviSayasvabhAva sarvamiti vyapetazaGka pratipadyasva, parasparaM vA svabhAvavirahAbhAvAt sAmAnyavizeSayoH saGkIrNatAyAM rUpatA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 291 svopajJamApya TIkAlaGkRtam 379 satyAmapi dharmabhedaprasiddheH samastavyavahArasamprasiddhiH, kArakazaktivat / kArakazaktayo zekadravyAtiriktatvAt saGkIrNA api kAryabhedAd bhedamanupatantya evopalabhyante viziSTavyavahArahetavaH tadvadatrApi draSTavyam / na ca sAmAnyavizeSavyatiriktaH kazcidanayoH sAmAnyavizeSayorAdhArabhUto dravyAMzo'paraH samasti paraparikalpitaH, tulyAtulyAMzavyatirekeNAnupalabhyamAnanvAd dravyAMzasya, yadi tAvadasAvanyasmAd vyAvRttatayA'vagamyate tato vizeSa eva, athAnuvRttidvAreNa paricchidyate sAmAnyAMzaH syAt, na cAnyathA pratyayapravRttiyoM dravyamAlambeta, ato vastvekamanekAkArama, AkArAvAnuvRttipratyayAvaseyAH keciMdapare tu vyAvRtyAkArabuddhayA'dhyavasAtavyA iti // na cAvazyaM sato bhavitavyamAdhAraNa, parikalaya tAvat tasyaiva tvatparikalpitadravyAMzasya ka AdhAraH ? ko vA vyomAderityalaM prasaGgena / vyavasthitamidamubhayasvabhAvaM sakalam / tasAna kevalasya kacidasti mRdravyasya grahaNam, upapadyate cAyamabhedapratyayaH, na ca bhrAntaH, sAmAnyAMzAlambanatvAd , ataH sarva sAdhu syAdvAdaprakriyAyAm / etena rUpAdisamudayaviSayaM smArtamabhedajJAnamiti pratyuktam , ubhayasvabhAvatvAd vastu sat sAmAnyAMzAlambanabhedajJAnam , na punaHsAmAnyazUnyarUpAdibhedasamudayamAtrAlambanam, samudAyasya tattvAnyatvAbhyAmanirvacanIyatvenAnirdhAryamANasvabhAvasyApAramArthikatvAt / yadapyuktaM-"teSveva hi tantvAdiSu tathAsaniviSTeSu paTa ityAdibuddhiH pravartate, yathA bhaktasikthodakeSu tathAsaniviSTeSu kAJjikabuddhiH" iti, kathaM punaH saniviSTeSviti nirUpyam // nanu ca paTAdyAkAreNeti kimatra nirUpyate ? kapunarasAvanyatra paTaH prasiddho yasyAkAreNa tantavaH sannivizante, yathA pArthIkArobhimanyuriti, kazcAyaM sannivezaH ? yadi saMsthAnameva vRtta-vyasra-caturasrA-yata-parimaNDalabhedamiSyate yugmA-yugma-pratara ghanavikalpakam, evaM sati prAgasmAbhiH pratyapAdi prapaJcataH saghAtabhedebhya utpadyante skandhAstadbhAvalakSaNapariNAmavazAta, sa ca tAdRzaH paramArthato'styeva samudAyaH, athAnyaH ko'pi samudAyaH, sa nirUpaNIyaH, kAJjikAdyapi pariNAmAntarApattyaiva siddhamArhatAnAm, na bhktsikthaadimaatrtyaa| yaccoktam-"rUpAdyagrahe ghaTAdibuddherabhAvAt" iti, etadapi jainAn prati na kiJcit , ubhayasvabhAvatvAd vastuno vibhAgAbhAvAt, rUpAdisvarUpollekhenaiva sAmAnyAMzaH pratIyate, vahnirUpaspazepariNatAyogolakavat , tathA vanavipaGktyAdayo'pi sannivezavizeSAH pudgalAnAM sAmAnyavizeSasvabhAvAH samAsAditakramapariNatayaH tattvato'bhyupeyante, norpodAyaprajJaptimAtram, yadi ca saMsthAnamarthAntaraM rUpAdibhyastadapi paramArthasat tato rUpAdivadanyAnapekSameva gRhyeta, atha rUpasparzamAtram, evaM tarhi tadanekaM rUpasparzavat prasaktam, evaM cAniSTaprApterasamaJjasatA, yadi rUpasannivezavizeSo vRttaM sparzanena na gRhyetAviSayatvAd rUpavat, na vA sparzavizeSa vakSuSA gRhyetoktanya yAt, bhede ca dve vRtte gRhyeyAtAmanyatvAd rUpasparzavat, evaM tantvAdiSu tathAsthitenvityAdi picAryamANaM vizI. 1.prasiddheH' iti ka-kha-pAThaH / 2 'mAlambato vastu' iti ka-pAThaH / 3 'kacidapare' iti k-kh-paatthH| 4 'nopAdeya ' iti ka-kha-pAThaH / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 bate, tasmAdasti dravyaM tadbhAvAvyayalakSaNaM sthityAtmakamanvayirUpatvAt svabhedAnAM prAka sadAnvayinyozca(1) mRdanvayAvicchedAdekam, na punA rUpAdi pamudAyamAtram, ataH sarvaikAntadhvaMsavidhAyini syAdvAde dUgmapAstamasadvikalpacatuSTayam , kiM tat , evaM samUhinaH pariNAmino vA tatkAryamuta naiva tatkAryamatha kAryamevAsti na kAraNaM kAraNameva vA vidyate na kAryamiti, eSa ca sAmUhikaH samasto'pi ratnAvalIpaTastambhakumbhasenAvanayUthAdirarthaH svasakAryakAraNA kAraNa maye pAriNAmika eva, bhinnAbhinnadezAnAM pariNAminA pariNAmAbhyunekAntatvam - pagamAt , tathApi bhedenopanyAso lokavyavahArAnuvRttyA, pUrvadharmopamanosaradharmotpAdaH pariNAmo loke kSIradadhyAdivat samUhiSu pAriNAmiSu cAnakAntavyA. siprapaJcapradarzanArthaH / tathAhi-AlokaviziSTarUpagrahaNamapi nAtyantabhedapratipattaye, vizeSaNavizeSyabhAvazcaikAntabhedaviSayo na kazcit prasiddhaH, daNDayAdAvapi sAmAnya vizeSabhAve sati vizeSaNavizeSyabhAvAt / yaccotamavadhAraNaM rUpAdigrahe satyeva bhAvAt, tadapyubhayasvabhAvavastvabhyupagame na kaJcanApakSA( 1 )lamAvahati / yadapyAreko pramANAnubhavamantareNa smRtiranupapanneti pazcAt parijihIrvatA'bhyadhAyi vikalpite'pi hyarthe smRtidRSTeti, tadapyasata, arthAbhidhAnapratyayAnAM vastutvAbhyupagamAdatyantAbhAvasya ca nirupAkhyasya pratiSiddhatvAda, sarvaprakAramasataH saMnyavahArAyogyatvAt, babhUvuranAdau saMsAre bandhumatyAdayaH prANivizeSA stadabhidhAnAni tadAlambanAca pratyayAH, tatazca pramANAnubhavapUrvikaiva smRtiH sarvatra nAnyathA, samudAyasya ca pratipAditavagtutvAnna nirmUla vikalpatvam, buddhibhedAccAnyatvamekAntata eveti pUrvameva pratyastam / nahi buddhibhidA sarvaprakArA'sti janendrANAM dravyAstikanayAbhiprAyega grahaNAt, sadadravyatayA bhedAbhAvAt. paryAyataH saGgavyAparimANAkArabhedasadbhAvAt bhinnAbhinnasvabhAveva zemuSI. sA ca bhedAbhedakhabhAva eva vastuni vyApAramAsAdayantI svAtmapratiSThA pratilabhata iti na kizcidaniSTam / yaccoktama-"tulAnativizeSAgrahaNAdananyo'vayavyavayavebhya" iti, tadiSTameva, anyatvasya sarvathA niSidhyamAnatvAt, yato vinA'pyavayavinA saMyogamAtra tadarthAntarabhUtamavAtapariNAmAd dazapalaparimANatvamastyeveti ato nAvayavikRtaM paladazakasya dazapalaparimANatvaM, vinA'pi tenopalabhyamAnatvAdekAdazapaleneva, itavAvayavavyatirekeNA pannavayavI, anabhibhUtagu Natve satyAyavarUpAdivyatirekeNAnupalabhyamAnarUpAdigugatyAt, turagabhavayAcanA vAraNAdyavayavavyatirekeNa senAvat / yadi ca syAd rUpAdayo pi ca guNA 'nanyatvam pa gRhyaranavayavinaH pRthakvena, ghaTabadarAdivaditi vyatirekaH, vizeSaNopAdAnAd vidyamAnevabhibhavAdanupalabhyamAnaguNatvaM tArakAdiSu dRSTamityanai kAnti rutvavyAvRttiH, dravyAtmanA ca tantupariNatau paTapariNAmo'styeva, sucirAdapi tatra bhAvAt, paryAyAtmanA cAbhAvAd, atItAnAgatapariNAmAnAmasattvAyavyavahAryatvAd vartamAnaparyAya eva paramArthato'styupayu 1. nirUpAkhya' iti ka-pAThaH / 2 'grahaNAnAnyA' iti ka-kha-pAThaH / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29) svopajJabhASya-rIkAlaGkRtam 381 jyamAnatvAt, paTapariNAmakAle ca dravyAtmanA tantusadbhAvAt paryAyAtmanA cAbhAvAt, sarveSAmavayavAvayavisamudAyasamudAyiguNaguNinAmanyatvAnanyatvamubhayanayApekSamevAbhirUpadhiyo dhinoti, tasmAdanekAntavAdinaH sUkSmavAdarapratighAtApratighAtabhedasaGghAtakAryakAraNaikatvAnyatvAdivizvaprakArapariNAmamabhyupayato na kiJcidavadyamADhaukate / etena dravyaparyAyanayadvayavyAvarNanena kimeko'vayavI svArambhakAvayaveSu pratyavayavaM vartate Ahosvid ekadezenetyeSo'pi vikalpaH siddhasAdhyatAdibahudoSatvAdapAsto veditavyaH, tasmAna vyatirikto'vayavyasti nibhAlyamAnA, samasti ca dravyAMzaH sthitilakSaNo'nvayI, tadapekSAvutpAdavinAzau staH, ataH sthityutpAdavinAzasvabhAvameva sarvamarthakriyAsamarthana sthiti nirapekSAvutpAdavinAzAviti / yadapyuktamkalpanAmAnaM kAraNaM kAryamiti pratItya pratyayamAtratvAt, tadapyayuktam, karotIti kAraNaM kAryAntaranivartanasamartham, kriyAyAH kAraNAntarApekSAt, kalpanA ca bahiraGgArthazUnyaM vijJAnamAtraM zabdamAtraM vA, na ca tasya ghaTAdi kAryAntaraniSpAdane zaktirasti, na ca vijJAnamAtrameva grAhyagrAhakalakSaNamarthazUnyamastIti pratipattuM zakyam, pramANAbhAvAt , na ca bhrAntimAnaM kAryakAraNavyavasthA, bhrAntibIjAbhAvAta, nApi zUnyatA, pratiSedhapratiSedhyAdisadbhAvAt / vyavahArataH sattvamarthAnAM na paramArthata iti cet pratiSedhopi tarhi vyavahAramAtratvAdasannityapratihatasadbhAvAt kathaM na bhAvA bhaveyuH? na ca rAsabhazRGgamasat svataH parikalpitena rUpeNa mRtkhananAdikAyorthamAceSTamAnamiSTaM dRSTaM vA // dIrghatA ca yadi svato'satI hrasvabuddheH kAraNaM bhavatyevaM sati vyomAravindakarNikA'pi heturasattvAt syAd hasvatAbuddheH, yadi cAsatpratItyA'sadevotpadyeta tathA sati zazaviSANaM pratItya kharaviSANamapi syAt, athAstyeva vastuno dIrghatA, na tarhi pratItyapratyadIrghahasvatvama yamAtraM sarvam, satImeva dIrghatAmAzritya hasvatAdhiyo'bhyupagamAt dIrgha hasvabuddhayozcAyogapadyAdayuktA pratItyasamutpattiH, na cAsataH kAraNabhAvaH, yadi ca sarva pratItyaiva siddhayati nApratItya, tataH pratItyasiddhirapi pratItyasiddhiprabhAvA'bhyupeyA, tathA cAbhyupagamavirodhaH, tasAdasti dhauvyAMzalakSaNAt dravyasattA, nApekSyasiddhA, kAraNamiti yA vyapadizyate, kAraNasiddhau ca kAryasiddhirapi tadavinAbhAvAt , anyathA kAraNava na syAdasambhAvitatadgatvAt , paryAyAstUtpAdAdayaH kecidapekSyasiddhAH prayogajAH paTAdayaH, kecidanapekSyasiddhAH svAbhAvikAH paramANunIlatAbhrendracApavidyudAdayaH, evaM ca svarUpasiddheH kAraNakAryapratyayAvasadarthaviSayau na bhavata iti siddham // ___ bhAgyAkSarAnusaraNamadhunA samAtanyate-utpAdazca vyayazca utpAdavyayo , samasyaikatvena nirdiSTau, dhruvatIti dhruvaM-zAzvataM tadbhAvo dhrauvyaM sthiratA, utpAdavyautpAdAdipadAnAmarthaH yovyANi, yuktaM yogaH-samudAyaH sat astIti sada, vidyamAnami tyarthaH / etaduktaM bhavati-utpAdAdayo naikakAH sat, kiM tarhi 1 yuktaM 'pabhyupeyave' iti ka-pAThaH / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 yogaH-parasparApekSaH samudAya evotpAdAdInAM, na sadityasya dhvaneviSayaH, yathA vRkSA vana samuditA eva naikakAH, evamutpAdavyayadhrauvyANi yogaH saditi, athavA samAdhyarthasya yujeyuktaM samAhitaM trisvabhAvaM sat utpAdavyayadhauvyANyeva trayaH svabhAvAH samyagAhitAHparasparapratibaddhAH saditi / anye tUtpAvyayadhrauvyairyuktamiti gRhNane, kiM punastadutpAdAdibhiyuktamiti nirUpaNIyam , utpAdAditrayavyatirekeNa dravyAbhAvAna vidyaH kiM tad yujyamAnamutpAdAdibhiH / apare samAdhAnamAkSepasyAbhidadhate // yuktaM vizeSyate utpAdavyayadhrauvyaiH samuditairyo yogastad yuktaM sat , nAnyAbhyAmutpAdavyayAbhyAmityAdiko yogaH saditi, yogadha sAmAnyenotpAdAdInAmanAdirvizeSavivakSayA sAdiH, dhrauvyaM ceti pRthak prAdhAnyakhyApanAya sAmAnyasya bhASyakRtodacAri, yataH satyandhayAMze tadAzrayAvutpAdavinAzau saGgacchete, anyathA kasyotpAdaH ? kasya cAnutpannasya tenAkAreNa vyayaH // apare tu dhauvyaM cetyasamastatAmanyathA varNayanti trailakSaNye sataH sAdiH, kathaM sanna trilakSaNam / dhrauvyaM tallakSaNatvena, dravyArthena triSaditam // 1 // ata eva pRthaga vRttI, dhrauvyaM ceti pradarzitam / / sat trirUpaM trayaM tvetat , sambhavena vikalpate // 2 // AdhayorniyamAdantya-mantye tu bhajanA''dyayoH / svataH paranimittau tu, syAtAmapyupacArataH // 3 // asti notpadyate caika-mekamutpadyate'sti ca / nAsti cotpadyate caikaM, nAsti notpadyate param // 4 // AkAzaparamANU ca, pradIpAntyazikhAdi ca / AkAzakusumaM ceti, catuSTayamudAhRtam // 5 // saGkapataH kArikApaJcakasyAyamarthaH-pudgalajIveSatpAdavyayayoranyAdRzatvAd dhrauvyasya paJcatve'pyavizeSAd vRttau pRthapa vivaraNam , anyathA dharmAdharmAkAzeSyadhigamopAyaviSayatvenotpAdapracyutI, anyathA ca jIvapudgaleviti dravyakSetrakAlabhAvApekSAt, anyathA prayogajAvutpAdavyayau, anyathA ca dharmAstikAyAdiSu dravyasvabhAvApekSamaprayogajau jJAnaviSayatvotpAdapracyutimAtralakSaNau, nahi teSu pauruSeyo vilasA vA prayogaH kramata iti, ataH parapratyayAvutpAdavinAzI trayANAm , jIvapudgalAnAM tu prayogavisrasAbhyAmutpAdavyayau sambhavataH, dhrauvyaM tu sarveSvaviziSTam , etat sato lakSaNaM kacidupacArataH kacit paramArthata iti, tadetat paurvAparyeNAlocya kR. taprajJairAgamajJaireva vyAkhyAsyate nirvirodha, vayaM tatrAnipuNAH kizcidevasthalakuzalatayA'bhidadhma he-cazabdaH samucitau vartate, tenotpAdAdayaH pratyekaM sato lakSaNaM, kiM tarhi ? samuditA eva vastutattvaM bhavantIti, enamevArthamuttareNa bhASyeNa pradarzayati-yadutpadyate yad vyeti yacca Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 383 .dhruvaM tat sat / ato'nyadasaditi // yadutpadyate ityAdi / yaditi sAmAnyamAtrAbhidhAyinA sarvanAmnA dhamAstikAyAdipaJcakaparigrahaH, parasparApekSAH samuditA evotpAdAdayaH sallakSayanti, tatra dravyanayAbhiprAyeNAkArAntarAvirbhAvamAtramutpAda aupacArikaH, paramArthato na kizcidutpadyate satatamavasthitadravyAMzamAtratvAt , tathA vyayaH-tirobhAvalakSaNaH, pUrvAvasthAyAstirodhAnaM vinAzaH, yato dravyameva tathA tathA vivartamAnamutpAdavinAzavyavasthayA vyapadizyate, prajJAyate ca pUrvakSaNocchedena kSaNAntarAtmalAbha utpAdaparyAyasya, tasyaiva kSaNasya niranvayoccheditA vinAzaH, dravyAstikasya dhrauvyamanvayI sAmAnyAMzaH, paryAyasyopacArAva, santAnamAtraM dhrauvyazabdAbhidheyamekaH santAnastadvalena ca pratyabhijJAdiprasiddhiH, tadetat tritayamapi pratipAdayatyubhayanayasaGgatyA vastusadbhAvapratipattaye, na dhrauvyamutpAdavyayazUnyaM kenacit pramANena gocarIkartuM zakyate, nApyutpAdavyayau sAmAnyAMzaviyutAviti, yadutpadyate yad vyeti yacca dhruvaM tat sad vidyate tadastIti, sAmAdidamApannam-ato'nyadasaditi, ata ityutpAdAdisamuditasvabhAvAd yadanyat tadasat, tacca kiM ? samudAyAdapakRSTa ekaka utpAdo vA vinAzo vA dhrauvyaM vA utpAdavinAzau vA utpAdadhrauvye vA, vinAzadhrauvye vA, itaranirapekSasya tAdRzAMzasyAbhAvAdasadviSayatvamasayavahArapratibandhitA ceti nAnupAkhyo'sacchabdavAcyaH, zabdavyavahArAyogyatvAt // nanu ca dravyaparyAyanayo svatantratvAt dvAvapi vijigISU svaviSayopamarda parasparaM na sahete, tatazca punarapi sImantitameva vastu na vastutAyAmavatiSThateti / ucyateparyAyanayasya tAvadutpAdavyayalakSaNasya svAtantryaM nAsti dravyAstikenAGkuzitatvAt / nadyutpAdo nAma kazcid dharmo'styabhUtabhavanAtmakaH, sa cotpAdo dvidhA kalpyeta-prAyogiko vaisrasikazca, prAyogikaH puruSakAranirvayaH, so'pi dvidhA-anabhisandhiutpAdAderbhedAH kRto'bhisandhikRtazca, tatrAdyaH kAyavAksvAntabhedena paJcadazaprakAraH, te ca kAyAdayaH samudAyAtmakAH, samudAyazvAsan sArtharathacakrAdivat, svAGgasamudAyamAtratvAnna sArtho nAma kazcit paramArthato'sti, ratho vA puruSakUvarAdivyatiriktaH, sa cAbhAvatvAt sArtharathAdiH kathamutpadyeta ? evaM kAyAdayo'pi pudgalasamudAyarUpAH, samUhazca samUhimAtramatastatrApi na kasyacidutpAdaH, kAyAdeH paramArthato'sattvAt, abhisandhipUrvakastUtpAdaH kAyAdiyogAt samAvAsyAdikaraNApekSAt stambhakumbhAdInAM prekSApUrvakAripuruSakriyAjanyatvAt prayogajaH, so'pyevameva samudAyaviSayaH samudAyazcAsattvAdeva notpadyata ityutpAdAbhAva eva, anvayAMzanirapekSatvAnna prAyogika utpAdaH smbhvtiityrthH| vaisasiko'pi nAstyutpAdaH, visraseti svabhAvavacanasaMjJAzabdaH, svAbhAviko vaisrasikaH, tatra dharmAdharmavyomAtmapudgaladravyANAmimA vRttayo yathAkramaM sthitigatyavagAhopayogasparzazabdAdilakSaNAH svasadbhAvAH, nahi teSAM dharmAdInAM gatyAdayo dharmAH paryAyA vA bhavanti, yadi bhaveyusta 'vAsAdi ' iti k-paatthH| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 tasteSAmetad vilakSaNamanyadeva rUpaM syAda gatyAdhutpAdasadbhAve, na cAnya rUpaM lakSyate bhujagaprasAraNAkuNDali hatotphaNaviphaNAdivat, phaNino hi svabhAvabhUtAkRtakasaMsthAnAntarAbhivyaktimApratvAta prAcyaphaNirUpAnanyatvAt tad dravyAvasthAnAta kuta utpAdaH 1 kiM hi tatrotpannaM vidyamAna vA nAbhivyaktamityata utpAdAbhAva eva, ityevaM dharmAdInAmapi gatyAdInAmutpAdAbhAvaH svarUpAvasthAnAntaramAtratvAjalataraGgatuhinapaTalAdivat , kutaH svAbhAvika utpAdaH / na cotpAdasyAnyaH prakAro vidyata iti, tasmAnnevAstyutpAdaH / evaM dravyapayoyanayadvayApekSamastitvamutpAdasya nAstitvaM ca bhAvitamAtmapudgaladravya viSayam // athAkAzadharmAdharmeSvavikriyAtmakephutpAdasyAbhAvAt kutastatrotpAdAnekAnta iti ? / ucyate-teSvapi svAbhAvika utpAdaH samudAyajanitaH ekatvikazca dviprakAro'pyasti bhajanayA / yathaiva hyAtmanyaupazamikAdInAM bhAvAnAmAtmana eva tena tenAkAreNa vRttirutpAdaH, sparzAdInAmaNuSu, sparzazabdAdInAM ca skandheSu svAbhAvika utpAdastathA vyomAdiSvavagAhagatisthitayo vyomAdisvabhAvAsteSAM pariNAmAH, ta eva hyAkAzAdayo 'vagAhAdyAkAraNotpannAH, tasya cAvagAhAderutpAdasya pradezarUpatA yathA''tmano'saGkhyAtAH pradezAstatsamudAyazcAtmA bhavati, AkAzasya cAkAzatvaM svAbhAvikamakRtrimameva, yastasyAvagAhotpAdo'sAvapyakRtrimatvAna sAbhAvika eva, yasmAdAkAzaM zuSiramavakAzadAtRtvasvabhAvam, tathA dharmAdharmo gatisthityanugrahahetusvabhAvau,AtmA'pi jJAnAtmakatvAdupayogasvabhAvaH,pudgalAzca mUrti tvAt sparzAdisvabhAvAH / evamavagAhAderutpAdasya syAt svAbhAvikatvam , tathA syAdasvAbhAvikatvaM samudAyakAryatvAt / yathA paTo bhUyasAM tantUnAM samudAyena janyate, avagAhAderapi yathokta utpAdaH samudAyajanyatvAdasvAbhAvikaH / yasmAdavagAho'vagAhyAvagAhakadvayasamudAyAtmakaH, gatirapi gantRdharmadravyadvayasamudAyAtmikA, sthitirapi sthAtradharmadravyadvayasamudAyasvabhAvA, upayogo vijJAjJeyasamudAyAtmakaH, sparzAdayo'pi sparzanAdispRzyAdisamudAyAtmakAH, tasmAt samudAyAtmakatvAt syAdasvAbhAvikaH, samudAyanirapekSANAmepAmavagAhAdInAmabhAvAdevaM syAt samudAyakRtaH syAdekatvikaH, katham ? utpAdo zavagAhasyAkAze'vagAhakAnupraveze vyaktiH, sA ca vyaktiyomanyeva nAnyatrApi, tasya tu vyaJjakamevAvagAhakaM notpAdakam, vyaJjakaM cAkAzAdanyadeva bhavati, vyaGgyAd ghaTAdekhi pradIpAdi, tatazcAvagAhasyaikatvika utpAdaH, syAdanakatvikaH prAk pratipAditavat, tatazca nabho'vagAho'pyanitya eva guNatvAt patranIlatAvata, namaso'vagAhatvalakSaNamupakAraH, sa cAvagADhAramantareNa jIvaM pudgalaM vA nAmivyajyata iti avagADhajIvAdisaMyogamAtramavagAha iti siddham / saMyogazcotpAdI saMyujyamAnavastujanyatvAt ghagulasaMyogavat, yathA cAvagAha AkAzasyaivaM gatisthityupayogarUpAdayo gatimadAdidravyasaMyogamAtratvAdutpAdAdisvabhAvA iti sarve'pyutpAdavigamadhuvasvabhAvA ityarthaH / na ca paryAyAdAsmIyAt kizcid dravyamekAntabhinnamupalabhyate, yat sambhAvyeta tasmin paryAye parasvabhAvabhUte 1 'kuNDalikAtA' iti k-kh-g-paatthH| 2'vAdadvavyA' iti k-kh-paatthH|3 'vikaMna kRtrima iti k-paatthH| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 29] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vinaSTe'pyavinaSTamekAntAviSkRtaM nityamiti, yasmAcca paryAyAdananyad dravyaM tasmAt tatparyAyanAze tenAtmanA tad dravyaM nazyet nAnyaparyAyAtmanA, anekaparyAyAnanyarUpatvAdanekAtmakatvAdekenAtmanA nazyatyanyenAtmanotpadyate'nyena cAtmanA dhruvamaGgulitvavakratvarjutvavad bahutvAcAtmanAmekavastu viSayANAmekasya vastunaH,tasmAt kathamivaikAntenAkAzAdayo nityA pratipattuM zakyAH? sthAdvAdasya dezavartitvaprasaGgAt, AkAzAdiSvaupacArikAvutpAdavinAzau syAtAmiti cet, tadayuktam, upacAro yadyalIkatvam, evaM sati dhrauvyamevAkAzAdiSvavaziSyate, na ca dhauvyaM paramArtharUpotpAda vinAzazUnyam apica-AkAzAdidhauvyaM pAramArthikAnupacaritotpAda vinAzasambandhi dhruvatvAt pudgala jIvadhruvatvavat / atha vyavahAra upacAraH tathApi sa vyavahAraH AgamapUrvako vA syAlokaprasiddhipUrvako vA ? / tad yadi tAvadAgamapUrvakastato bhagavatA''khyAtaM jagatsvarUpaM praznatritayeno pAdAdinA, na ca kacidupacAreNa kacit paramArthata ityanAgadhrauvyasiddhiH mamAkAzAdau dhrauvyameveti, lokaprasiddhayaGgIkaraNe dharmAdidravyAprasiddhireva kutastadAzrayAvutpAdavinAzAviti dUrApAstaM dharmAdidravyadhrauvyam / evamupAdavyayadhrauvyayuktaM satsarvamiti vyavasthitaM lakSaNam // evamutpAdamabhidhAya saprapaJcamadhunA vinAzavicAraH kriyate / vinAzo'pi dvividhaHsamudAyavibhAgamAtramathAntarabhAvagamanaM ca, tatra samudAyavibhAgalakSaNo dvidhA-svAbhAvika prAyogikazca, svAbhAviko jIvavyApAranirapekSaH, prAyogikastvAtmavyApArAdupajAtaH / tatra svAbhAviko dharmAdharmAkAzajIvapudgaladravyANAM dravyAtmanA'vasthitAnAmeva, yathA gateradhogati pariNAmavizeSanAzAdadhvagatipariNAme notpAdaH, tathA kacid deze'vavinAze bhedAH sthitasya taddezAvasthAnavinAze'nyadezAvasthAnotpAdaH, khasyApi ka . cid deze'vagAhasya taddezAvagAhavinAze dezAntarAvagAhotpAdaH, tathA''tmanaH kenacidupayogenopayuktasya tadupayogavinAzAdupayogAntareNotpAdaH, pudgaladravyasyApi varNAntareNa prAk pariNatasyApi tadvinAze varNAntareNotpAdaH, sa caiSAM pUrvAvasthAvinAzaH, samavasthAnAntarasyotpAdasaMjJakasyAbhivyaktikAraNaM, samavasthAnAntarameva hi tirobhUtaM vinAza ucyate, nahi tatra kiJcid vidyamAnamabhAvIbhUtamato dravyAtmasthitatAyAmevotpatanavyaktyartha sarpanipatanavinAzavad , utpatanavyaktaye sarpasya nipatanameva vinAzaH, tasmAd dranyasvatattvotpAdAvinAbhUta eva vigamaH, nArthAntaram, yathA paTe tantUnAM vibhAgena paTakAryotpattAvavinaSTaM tantudravyatvam, tadeva pratyakSIkriyate yat tena pRthaka tantubhAvena prAg nAsIt, evaM samudAyavibhAgamAnaM vinAzaH / tathA'rthAntarabhAvagamanamanyo vinAzaH, yadA manuSyajanmanyAtmapudgalasamudAyo vinazyati tadArthAntarabhUtena devatvAdinA vartate, nAtyantAbhAvatayA, yathA'haMddattasya sthAvRkriyAviziSTasya takriyAvinAze gantRtayotpAdo'rthAntaragamanaM vinAzaH, yathA 1 . danekazcAdekenA' iti k-paatthH| 2 'gantRtvenArthAntara' iti ka-pAThaH / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 vA ghaTopayuktasyAtmanastadupayogavinAze paTopayogo'rthAntarabhAvagamanam, aNvAdezca zuklavarNavinAze kRSNatayotpAdo vinAzaH, tathA''kAzAdInAM pUrvAvagAhagatisthitivinAze'vagAhAntarA'rthAntarabhAvalakSaNo vinAzaH, ata eva bhAvAntarotpattito na vigamo vigama evaikAntena, nApyuspada evotpAdaH / itthamutpAdavigamo tattvenAnekAntAtmakena nirUpitAvanvayAMzApekSAvevAtmalAbhaM pratipadyate prAyogikasvAbhAviko nAnyathetyevamukte kazcinmRpAbhimAnI mahAnibiDavRddhabuddhavipralabdhabuddhirAcakSIta-astu svAbhAvika eva vinAzo nirhetukaH, prAyogikastu nopapadyate, vinAzahetvayogAt , vinazyatAM hi ghaTAdInAM vinAzasya heturna yujyate, yasmAt svarUpata eva bhAvA nazvarAH svahetubhyo yathAsvamupajAyamAnA bhaGguraprakRtaya upajananakSaNAnantarakAlAnavasthAnA eva jAyante, naiSAM svakAraNasAmagrItaH pratilabdhAtmanAM satAM prakRtibhaGgurabhAvamapahAyAnyasmA nmudrAdeH kAraNavizeSAnnAzasya vastuna ivotpattiH, na cedaM svaprakriyA- ' nirhetukanAzapakSaH prakAzamAtram , kiM tarhi ? upapattyA nibhAlyate vinAzahetutvenAbhimatasya nAzakaraNaM prati mudgarAderasAmarthyam, kathaM punarasAmarthyamiti? ucyate-vinAzakaraNe hi vinAzasya trayI gatiH-vinazyamAnabhAvasvabhAvaM vA kuryAdathavA svabhAvAntaramabhAvaM vA, tatrAvyatirekapakSastAvadatisthUla eva, nahi vinAzahetumedrAdiH ghaTAdikaM bhAvasvabhAvameva karoti, svakAraNebhya eva kulAlAdibhyastasya prathamameva nivRttatvAt niSpannasya cAki zcitkAryatvAt, nApi svabhAvAntare kartavye tadavasthasya ghaTAderavicalasya vinaziturvikAro'pi sambhAvyate, kuta eva tatsvabhAvapracyutiH 1 tadavasthazca ghaTaH pUrvavadupalabhyeta, arthakriyAM ca jalaharaNAdikAM kurvIta // nanu cArityAd ghaTAderarthAntaraM kapAlAyeva vinAzastena ca vinAzahetuniSpAditena bhAvasyAvRttatvAnna tathopalabdhyAdiprasaGga iti, ucyate- na svabhAvAntaraM kapAlAdikaM vinAzahetunA kriyamANamasyAnityasya ghaTAderAvaraNaM yujyate, kRte'pi tasmin kapAlAdike vinAzahetunA ghaTe ca tadavastha eva dRzyAtmani kutastya AvaraNasambhavaH? na caikakadA yujyate darzanAdarzane, viruddhatvAt / nApi vinAzahetunA tRtIyapakSApatito bhAvAbhAvaH kriyate, satra yadyevaM vikalpyate na vivakSito bhAvaH abhAva iti tato'nyaH syAd bhAva eva, evaM cAbhAvasya vidhinA paryudAsarUpeNa kAryatvAbhyupagame vyatirekAvyatirekavikalpAnatikramaH sambhAvyate, yadi vyatiriktamanyaM bhAvaM karoti tatastathopalabdhyAdiprasaGgastadavasthaH, athAvyatiriktaM tameva bhAvaM karotIti tadapyayuktam, tasya prathamatarameva svakaraNairnivartitatvAt // atha kriyApratiSedhamAtramAlambyate, evaM sati abhAvasya bhAvapratiSedharUpatve'bhyupeyamAne abhAvaM karotItyasamarthasamAsenoktaM bhAvaM na karotItyayamarthaH sampadyeta, tathA ca sati akartunAzahetvabhimatasyAhetutvamakArakatvamiti na vinAzaheturnAma kazcana sambhavatyanyatra vinaSTustaddharmatAyA ityupasaMhAraH, vaiyacina . vinAzaheturasti, yasya bhAvasya vinAzAya vinAzahetuH kalpyate sa bhAvaH svabhAvato nazvaraH syAnna nibhAjyate ' iti k-kh-paa| 2'labhyArthakiyA' iti 4.-kha-pAThaH / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam vA ? yadi nazvaraH svabhAvata eva bhAvastanna kizcid vinAzahetunA'sya prayojanam , svayaM tatsvabhAvatayaiva nAzAta, yasya hi ghaTAderyaH svabhAvaH rA svahetoreva mRdAdisAmagryAdikAdupajAyamAnastAdRzo vinAzasvabhAvo bhavati, na jAtucid vinAze hetvantaramapekSate mudgarAdikam, tatsvabhAvo hyAtmalAbhAnantaraM svayameva bhavatyanyathA tatsvabhAva eva na syAt,yazca yatsvabhAvaH sa svaniSpattihetumapahAya hetvantaraM nApekSate prakAzAdivat, prakAzAdayo hi prakAzAdisvabhAvAH svahetorutpannAH santaH punarutpatteH pazcAt prakAzAdisvabhAvatAyAM svajanmavyatiriktaM na hetvantaramapekSante // atha naiva svabhAvato nazyati bhAva utpannaH tataH pazcAdapi na nazyedanazvarasvabhAvatvAt / na ca tAdRzo'rthakriyAsu sAmarthya sambhAvyate / tadetadayuktaM svagoSTharamaNIyaM prakAzanamAtratvAta, na dhanupapattikamabhidhIyamAnaM vicitramapi pratipattumutsahante vidvAMsaH, prakRtyaiva bhazurAH sarvabhAvA vinAzahetvayogAdityasiddhatA hetoH, yasmAdayaM vinAzaH kadAcideva bhavatyupajananakSaNottarakalaM nopajananakSaNa eva, upajananakSaNazcAtmalAbhakAlastatra vinAzAbhAvAt kAdAcitkatvaM vinAzasya nirhetukavinAzavAdino'pi prasiddham, na hyalabdhAtmalAbhaM vastu vinazyati, vyomakusumAdInAmapi vinAzaprasaGgAta, ye ca kAdAcitkAH paTAdayaste prativiziSTa hetujanyA eva dRSTAstathA vivAdAspadAskandI vinAzo'pi prAgavidyamAnaH pazcAdAtmasahetukatA nAzasya lAbhahetumapekSamANa evAtmAnamAsAdayati // nanu caivamabhyupeyamAne vinA zasyApi hetumattvAt paTAdekhi vinAzena bhavitavyam , asattvAca niSkAraNo vinAzaH khakusumAdivadityanumAnavirodhinI pratijJeyaM kAraNavAn vinAza iti / atrocyate-pUrvAvasthApracyutiruttarAvasthotpattiH uttarAvasthApattizca pUrvAvasthAnacyutiH, ayameva vinAzazabdavAcyo'rtho nAtyantAbhAva iti prAk pratyapAdi prapaJcena, tatazca vinAzasyApi vinAza iti prasiddhameva prasAdhyate, vinaSTe ca vinAze punaravasthAntarotpattikramavRttyA na kiJcidaniSTamasti syAdvAdaprakriyAyAm, ata eva cAsattvAnniSkAraNo vinAza ityetadapyapAstameva, asavasyAsiddhatAdidopAghrAtatvAt, na cAvazyaM sarveNaiva hetumatA vinaSTavyam, asmatpakSe svAtmAvasthAnalakSaNasya mokSasya samyagjJAnAdihetu kasyApyavinAzAbhyupagamAt / yadyapi samyagjJAnA'dirhetuH karmakSapaNAbhyupAyastathApi svAtmAvasthAnasya karmakSayarUpatvAdadoSaH, vinAzavAn vinAza iti cAbhyupayataH saugatasyAbhyupagamavirodhaH / niSkAraNavinAzavAdI cedaM praSTavyaHkiM niSkAraNatvAnnityo vinAzaH utAsanniti ? / tatra yadi nityaH, kAryotpAdAbhAvaprasaGgaH, dvitIyavikalpe vinAzAbhAvAt sarvapadArthAnAM nityatvaprasaGgaH / na cAsan sarva eva niSkAraNaH, stambhakumbhAdInAmasattve'pItaretarAtmanA hetumattvamastItyanekAntAt, yathA cAnAditvAta prAgabhAvo nirhetuko'pi vinazyatyevaM vinAzo'sannapi hetumAn kimiti neSyate / evaM dravyaparyAyAtmakaprakriyAprapaJce vizvamukhe sarvamevaikAntavAdyutprekSitamasAdhanameva jAyate syA 1'dihetuH' iti g-paatthH| 2.pItarAtmanA' iti g-paatthH| 3 'yathA vA' iti ka-pAThaH / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 dvAdinaM prati, vinAze ca sahetuke pratipAdite yaduktaM-mudgarAderasAmarthya vinAzakaraNaM prati tadayuktam / astyeva hi sAmarthya tadbhAvabhAvitayA kapAlAdyutpatteH, vikalpatrayaM ca sukumAraprajJena pramANavicArapariklezAsahiSNunA yathAkathaJcidupanyasya prathamavikalpo'tisthUla ityevopekSito manAgAgatatrapeNa, tathA dvitIyavikalpaH svabhAvAntaraM kila kriyate vinAzahetunA, ghaTatAdavasthye tu sakalaghaTaniSpAdyajaladhAraNAdikriyAprasaGga iti zApadAnamudaghopi / etaca vikalpadvayaM na jAne kiM prathamatarameva mAyAsUnunotkhAtamutpannasarvArthajJAnenAhosvid bhikSuvaradharmakIrtinaiva svayamutprekSitamiti yat satyaM vismitAH smo'nayA vAcoyuktyA, kiM vinAzaheturghaTameva karoti uta svabhAvAntaramiti ? yad vinAzahetunA kriyate tadevaikaM na vyapAdezi galitadhipaNena, ghaTavinAzaheturghaTavinAzameva karoti, sa cokto'vasthAntarApattilakSaNaH prathamameva, abhAvavikape'pi payudAsAbhyupagame kila vivakSitAd bhAvAdanyaM bhAvameva karoti, tatazca pUrvavad vyatirekAvyatirekavikalpAnatikramaH, vyatirekAvyatirekavikalpau ca vihitapratikriyA prAgra vikalpAbhAsatvAcAyuktau, prasajyapratiSedhapakSe tvabhAvaM karoti, bhAvaM na karotIti vAkyArthaH, tadeta' dayuktam, asatprakriyAnavabodhAt, jainI prakriyA dravyaparyAyAvubhau vastu bhAvAbhAvasvabhAvaM, na cAbhAvaH kazcid bhAvAni ThitaH sambhavati yaM vinAzahetuH kariSyati, na cAsti kAcit kriyA dravyAdatyantavyatiricyamAnasvabhAvA yasyAH prasajyapratiSedhena nivAraNA kriyeta, dravyameva hi tathodbhutapariNAmaM kriyAvyapadezamaznute dravyanayasya, payudAso hi vidhirUpatvAd dravyAstikaH, itaraH paryAyanayaH pratiSedhamAtratvAt, etau ca parasparApekSAveva ca vastu naikako, tatazca vibhAgAbhAvAdasadvikalpatA / apica bhAvo vastu pariniSpannaM, tasya kutaH kAraNenAbhisambandhaH? pUrvotpAdArthatvAt karoteH, atha praSTuM kurvityupacAraH, tathApi yat kizcidbhAvasya karaNam, abhAvazcApariniSpannamavasthAntararUpaM vastu, tanniSpAdanAya yatnaH kriyate, tacca nAtyantamasanna sarvathA sadityabhAva viziSTasyaiva vastuno vastutvAt / yadapyuktaM-vaiyarthyAca na vinAzaheturiti tadapyasamIkSitAbhidhAnam, asmatprakriyAnavagamAt / vaisasikaH prAyogikazca dvidhA vinAzaH, tatra prAyogikaH kAdAcitkatvAt paTAdivat sahetukaH, na ca dRSTamapanotuM zakyaM, pramANataH padArthasvasapAvabodhAta, AtmalAbhasamanantarameva ca sarvathA vinazyanti padArthA iti na kiJcidasminnarthe pramANamasti, kAlAntarAvasthAyini ca vinAze pratyakSabuddheApAraH / yaccAvAci-prakAzAdayo labdhAtmalAbhAH prakAzAdisvabhAvatayAM svajanmaivApekSante, nAparaM hetvantaram, etadapyasaGgatam, yadi prakAzAdaya utpannAH punarutpattI hetvantaraM nApekSanta iti vAkyArthaH tataH kiM kena saGgatam ? na [tpannaH padArthastena rUpeNa punarhetumabhilapati, labdhAtmalAbhaH kAlAntare hetumapekSya vinazyatIti jAgaMdyAmahe // nanu ca sa svahetorevotpadyamAnastAdRzo bhavati yenotpattisamanaH 1. lakSaNAt prathama' iti k-kh-paatthH| 2 'kalpAsatvAt iti k-kh-paatthH| 3 'kalpanA ' iti k-paatthH| 4' pRSTaM' iti g-paatthH| 5 'kAraNaM' iti k-kh-paatthH| 6 'jagadyAmahe ' iti g-paatthH| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 29] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ntarameva vinazyatIti, ayuktamidam , pratijJAmAtratvAt , vayamapi brumaH-sa svahetureva tAdRza upajAyate yena kAlAntaramavasthAya vinazyatIti, atra ca pakSe pratyakSAdyapi pramANaM sahAyIbhavati // nanu ca niSkAraNavinAzavAdinAmiyaM yuktiH-" naSTA cennAzavighnaH kaH ? na cennaiva vinayati" iti, pratikRtavidhAnaiSA yuktiH, "prAgabhUtAtmalAbhatvAnnAzaH kAraNavAn bhavet" iti / svabhAvazca vastuno dharmaH pariNativizeSaH, sa ca kazcit sAdivarNAdipariNAmaH, kazcidanAdiH sattAmUrtatvAmUrtatvApariNAma iti, ato'nekAntenaiva yo yatsvabhAvaH sa sarvadA tatsvabhAva eva kadAcinnazyati kadAcidavatiSThate kadAcidutpadyata ityalamatiprasaGgena / sthitamidam-prAyogiko'pyasti vinAza iti / aite'vasthityutpAdavinAzAstrayo'pyekakAlAH vibhinnakAlAzca parasparato'narthAntaramarthAntaraM ca, tatrotpAdavinAzayore. kakAlatAyAM sipAdhayiSitAyAM svAtmatvApRthagbhAvaH kAraNam , nahi utpAdavinAzayoH svAsmA bhidyate, yathaikasminnekakSaNavartini saiMpe vibhAgAbhAvAt svAtmalAbhakAla evaikaH kAlo nAnyaH samasti, yaccaikakAlaM na bhavati tadekamapi niyamena na bhavati, yathA gavAzvayojanmavinAzAviti / evamutpAdavinAzayorekakAlatA, evamutpAdavinAzAbhyAM dravyamabhinnakAlaM sAdhyam, tathotpAdavinAzau dravyAdabhinnakAlau tAbhyAmeva hetudRSTAntAbhyAM vAcyau // nanu caikAntavAdI svAtmatvApRthagbhUtatvamutpAdavinAzayona pratijAnIte, tatprasAdhanAya parikaraH sarpadravyasyAtmanyutpatanAkAraNotpAdaH, tasyaivAtmani patanAkAreNa vigamaH, sarpadravyAtmaivobhayAkAraH nahi sarpAtmA bhidyate, na ced bhidyate tataH sarpasvabhAvataiva, ata. evAnantaratA'pi grAhyA, anarthAntaramutpAdavinAzau parasparAvadhiko, tatpratipatterabhinnakAlatvAt , tasyotpAdasyArambho viziSyate abhinnakAlatvena / kena sahAbhinnakAla iti cet , sAmarthyAd vinAzena,yasmAd vinazyato hi yo'ntyakSaNo yazcotpAdasyAdyakSaNastadetAvutpAdavinAzAvekakAlAvanontaraM ca, yadi cAnyo vinAzakAlaH syAt pUrvasyAnyathotpAdakAlaH syAduttarasya, tataH prAgetanaM vinaSTamuttaramanutpannam, evaM ca vastuzUnyaH kAlo bhavenijiM cottaramutpadyeta, tasmAdabhinnakAlAvanAntaraM ca tAviti / yathaikakSaNavartino rUpasyaikatvAdeva tatpratipattyabhinnakAlatetyetat pratipAdayati / anyasya hyanyena bhinnakAlatA sambhAvyeta, na punastasya tenaiveti vAkyArthaH / evamitaratrApi dvaye'nantaratA bhAvanIyA, hetudRSTAntau tu tAveva / naigamanayAbhiprAyeNa tUtpAdavinAzadravyANAM bhinnakAlatA, utpAdo hi prAgabhAvaH, sa ca dravyadharmatvAd dravyavRttiH, pradhvaMsAbhAvo'pi vinAzaH so'pi dravyadharma eva, dravyamapi dravyAtmarUpamajahat svAtmani vartate, tatazcotpadya kazcit kAlaM sthitvA pradhvaMsAbhAvAd vinazyati, evaM bhinnakAlAH pratyekAtmakAlavRnitvAt parasparavibhinnAtmAnorthAntarabhUtA itiyAvada, paTavyomAdInAM cAtyanta 1. sAdipariNAmaH' iti ka-pAThaH / 2 'etena ca ' iti ka-kha paatthH| 3 'svatmatatvA' iti ka-pAThaH / 4'rUpeNa ' iti k-paatthH| 5' pradhvaMsad' iti ga-pAThaH / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 tattvArthAdhigamasUtram [abhyAyaH 5 pRthagbhUtarUpANAmatyantabhinnakAlAnAM ca naikatvaM dRSTam , yo vA'dya janitvA priyate yazca varSazata jIvitvA maraNamanubhavati na tayostulyakAlatA yuktA, tathA na ghaTotpAdakAla eva vinAzakAlaH, kriyAphalAnAzvAsaprasaGgAt , yadi ghaTarUpanivRttyanantarameva ghaTasya vinAzaH tataH kriyAphale ghaTe syAdanAzvAsaH, vinaSTena tena ghaTakAyoMkaraNAt , tasmAd bhinnakAlAvutpAdavinAzau / tathA'rthAntaramutpAdasthitibhaGgAH parasparataH svalakSaNabhedAt , AtmalAbhAtmAvasthAnAtmahAnisvabhAvAH khalvete, yatra ca svalakSaNabhedastatrArthAntaratA dRSTA ghaTapaTAdiSu, yatra cAnAntaratA na tatra svalakSaNabhedaH, yathaikalakSaNavartini rUpa iti / evaM bhinnAbhinnakAlato. tpAdAdInAmarthAntaratvamanarthAntaratA ca syAdvAdaprakriyAyAM sakalapramANAvirodhinI sidhyati, naikAntavAdeSutpAdAdayaH sambhavanti, bhedAbhedAdilakSaNAnabhyupagamAt / tasmAdavasthitamidamutpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi // 29 // evaM prapaJcataH saMllakSaNamupapAdhottarasUtrasambandhAya granthamupacikSepa bhASyakAra: bhA0-atrAha-gRhNImastAvadevaMlakSaNaM saditi, idaM tu vAcyaM-tat ki nityamAhosvidanityamiti ? / atrocyate TI-atrAhetyAdi / atrAvasare paraH praznayati, pratipAditasallakSaNAnumodanAdvAreNa gRhImastAvadevaMlakSaNaM sadityevaMvidhasya sattvamanumanyAmahe yuktyAgamabhAjaH, tAvacchabdaH prakramAvadyotanArthaH, pUrvameva sattvaM nizcayam , nizcite satve pacAnityatA'nityatA ca cintyA, evaM lakSaNamasyetyutpAdAditrayayogamulliGgayati / itizabdo hetvarthaH / yasmAt sat tasmAt idaM tu vAcyaM-tat kiM nityamAhosvidanityamiti ? tuzabdastasmAdityasyArthamabhidhatte, taditi sataH parAmarzaH, tat sat kiM nityamanityamiti, saptasu vikalpeSu sati sambhavatsu praznadvayopanyAsaH kimartha iti cet, ucyate-dravyAstikanayaparyAyAstikasampari grahArthaH, tatsamparigrahAca zeSavikalpasUcanamavaseyam , kutaH punariyautpAdAdernityA. mArekA praSTuH 1 ucyate-satAM nityAnityatvadarzanAt , sada vyomAdi nityatve nityaM dRSTaM sacca ghaTAdi anityamataH sandehaH / athavA AdAvidamuktam-'nityAvasthitAnyarUpANi" (a0 5, sU0 3) iti tatraivaM manyate-na sarva sannityamarUpagrahaNAt rUpavatastvanityatvamarthAdato na sat sarve nityaM nApyanityamitISyate'vasthityaMzAGgIkaraNena rUpavadapi nityam / yathA''ha bhagavAn-"se jahA NAmae paMcatthikAyA siyA" ityAdi sUtram // anyathA tUtpAdavyayadhauvyayuktaM sadityavyApi sallakSaNaM syAt, ata idaM tu vAcyam-tat kiM sarvathA nityamAhosvit sthityaMzasamAzrayaNenaiva nityamiti ? / AcAryastu sthityaMzamabhipretyAha-atrocyate // 1'sallakSaNa ' iti ga-pAThaH / 2 atha yathA nAma paJcAstikAyAH syAt / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 30 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 391 sUtram-tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // TI-tadityanenAbhisambadhyate sat , tasya-sato bhavanaM-bhAvastadbhAvaH, kartari SaSThI, tadeva hi sat tathA tathA bhavati jIvAdi devAdirUpeNa, na jAtucit sattvatyAgenAnyathA bhavati, tadbhAvAdavyayaM tadbhAvAvyayam avinAzi nityaM, nityagrahaNAt dhrauvyAMzaparigrahaH, " ne ve tyap" (siddha0 a0 6, pA0 3, sU0 17) iti vacanAt , sa hyanvayI dravyAstikAMzaH sarvadA sarvatra na vicchidyate, sadAkAreNAnutpatteravinAzAcca, bhAvazabdopAdAnAta pariNAmanityatA gRhyate, kUTasthanityatA tyajyate, anyathA 'tadavyayaM nitya miti sUtraM syAt / yat tu na kenacidAkAreNa vikriyate tadanupAkhyameva bhavet , sattvaM ca sarveSAmanvayinAM dharmANAM sUcakam, pazcAstikAyavyApitvAt tu sattvaparigrahaH, sAkSAjjIvastAvat sattvaM caitanyamamUrtatvamasaGkhyeyapradezatvaM cAjahata tathAtathApariNAmAnna vyagAt na vyeti na vyepatyavinAzyavyayo nitya ucyate, na punardevAdiparyAyeNApyananvayinA nityatA dhrauvyamasya vidyate, tathA paramANudhaNukAdipudgaladravyaM sattvamUrtatvAjIvatvAnupayogagrAhyAdidharmAnaparityajad vivartate, na ghaTAdiparyAyavivakSayA dhrauvyam, dharmadravyamapi sattvAmUrtatvAsaGkhyeyapradezavattvalokavyApitvAdidharmAtyAgenAvatiSThate, na tu paramANudevadattAdInAM pratyekaM gantRtvasya vivakSAyAM gatyupakAritvena nitya ___tvam, gantabhedAddhi gatyupakAritvaM bhidyate anyAdRzAkAreNa pUrvaH pariNAdravyasya mo'nyAdRzenAkAreNa pAzcAtyaH, nahi prathamataramutpanno gatyupakAritvapanityatA " riNAmaH sarvadA'vatiSThate, svarUpavyatiriktavastusambandhitayopajAyamAnasvAd ghaTAdivat, evamadharmadravyamapi draSTavyam, sthityupakAritayA cAnityatvabhAvanA, AkAzaM tu sattvAmRtatvAnantapradezavatvAdidharmadvAreNa nityam , avagAhakApekSayA'vagAhadAtRtvenAnityam, yatrApyavagAhakaM jIvapudgalaM nAsti tatrApyaguruladhvAdiparyAyavattayA'vazyaMtayaivAnityatA'bhyupeyA, te tvanye cAnye ca bhavanti, anyathA tatra na svata utpAdavyayau nApyApekSikAviti nyUnameva sallakSaNaM syAt, imAmeva pariNAmanityatAM bhASyeNa darzayati mA0-yat sato bhAvAnna vyati na vyeSyati tannityamiti // 30 // . TI0-yat sata ityAdi / sattvAderanvayinoM'zAna vyeti na vinazyati nApi vinaGkSyati tanityam, kiM punaH kAraNamapravRttaH kAlo nodAhRtaH / evaM manyate bhASyakAraH-nAtItapratyAkhyAne vartamAnaH sambhavati, vartamAnAvadhikamevAtItatvam atItAsattve nirmUlasya vastuno'nutthAnaprasaGgAt, tassAdanAdi jIvAdi sattvAdi, evaM tarhi bhaviSyato grahaNaM kimartham ? atrApyevaM manyate-kecidaviviktabuddhayaH pratyAkhyApayanti na vartamAnakAlAvacchinnasya vastunaH kadAcid bhaviSyatkAlAbhisambandha iti, taniSedhArtha bhaviSyagrahaNam, athavA tadbhAvenAvyayaM, 1'riktasambandhi' iti ka-kha-pAThaH / 2 'pudalAdyanAdi tatrA0' iti g-paatthH| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 tattvArthAdhigamasUtram ( adhyAyaH 5 tena sadAtmanA sthityaMzenAvigataM pariNAmApattau satyAmapi svabhAvApracyutenityamucyate / tameva ca dhrauvyAMzamAzritya samastAstikAyeSu nityatAvyavahAraH pratIyate, athavA bhUtirbhAvaH svaatmetyrthH| sa cAsau bhAvazca tadbhAvaH kazvAsau ? yaH sarvAsvavasthAsu nirvikAraH, zuddhA dravyAstikanayaprakRtiravivakSitasakalabhedagranthiH , ayo-gamanaM viruddho'yo vyayastadbhAvasya ca viruddhagamanamabhAvApattiH, na vyayo'vyayaH, na jAtucit tadbhAvo'bhAvo bhavatIti vAkyArthaH, dhovyAbhisambandhAcca napuMsakanirdezaH, tadbhAvazcAsAvavyayaM ca tadbhAvAvyayam, kiM tat ? prakRtatvAdevaMvidhavizeSaNasAmarthyAda dhaunya nityazabdenAbhidhIyate, bhASye ca yadyapi bhASyakRtA paJcamI pradarzitA vivakSAvazAt tathApi vivakSitasyArthasyAbhinnatvAt tRtIyASaSThayona dopH|| nanu ca prAgapi nityAvasthitAnyarUpANItyatra (tRtIye) mUtre nityagrahaNaM dhrauvyArthameva vyAkhyAyi bhavatA, tat kimarthamidamucyate tadbhAvAvyaye nityam' iti ? atrocyate-iha nityasya lakSaNamabhidhisitaM, lakSitena ceha nityatvena tatra vyavahAraH pradarzitaH / apare tvevaM varNayanti-dve nityate, natraikA svabhAvAnacyutyA kAlatrayAvyabhicAriNI nityatA, aparA pAramparyapravRttinityatA, tatra ca prAcyAM nityatAmAzritya nityAvasthitAnyarUpANIti paThitam, paramparAvRttyavacchedamadhikRtyotpAdavyayadhrauvyasUtramadhya ___ gAyIti, etadapi yatkiJcit, yatastadbhAvAvyayaM nityamityekameva nityanityasUtraphalam lakSaNaM lkssnnaantraanbhidhaanaa| kathaM dve nityate ? nityaprahasitAdiSu ___ dRSTeti cet, tadayuktam, abhIkSNArthAbhidhAyitvAdarthAntaravRttistatra nityazabdaH, tattvavicAraprastAve ca na kiJcidupacAreNa prayojanam, ato vyavasthitameva lakSaNa tadbhAvAvyayaM nityamiti // evamanvayyaMzo nityatvena lakSito dravyanayasvabhAvaH / paryAyanayasvabhAvau tUtpAdavinAzAvabhUtabhAvabhUtAbhAvalakSaNAvuktanyAyena sthityaMzapratibaddhau / sthitirapi paryAyapratibaddhA, sarvadA saMsargarUpatvAd vastunaH, evamekAdhikaraNAvutpAdavinAzau jaina eva zAsane sAGgatyamanubhavato'nyatra tu vyadhikaraNAvevotpAdavinAzau niyatau veti // nanvevamapi yathA tad dravyamAtmAparityAgAt tathotpAdavinAzalakSaNaH paryAyo'pi dravyaparyAyAbhyAM AtmabhUto dravyasyetyataH paryAyanivRttivad dravyanivRttiprasaGga iti / nityAnityatve atrocyate-syAdetadevaM, yadi ghaTAdinivRttI mRnnivRttidRzyeta, mRnni vRttau vA pudgalanivRttiH, na ca dRzyate mRdo'nvayinyAH pudgalajAte, kasyAMcidavasthAyAM nivRttistadabhidhAnapratyayavyavahAryatvAt, ghaTAdinivRttI vA yadi na kiJcit pazcAdupalabhyeta zraddadhIta vidvajjanaH paryAyanivRttau dravyAMzanivRttiH, na ca pratyakSavirodhe narkaH kramata ityapakaNyametat, evamupapatyAgamAbhyAmavasthitaM tadbhAvAvyayaM nityamiti // 30 // ___ evaM satradvayana nirUpite samaste vastunyarthAbhidhAnapratyayarUpe sthityutpattivyayasvabhAve punarvistaravizeSArthI para Arekate, yad vyetyutpadyate ca tat sannityaM cetyatisAhasam, athavA 44 kizcidasadanityaM vA, sannityatvAbhyAM nirAkRtatvAt, tato lokavyavahArocchedaH, tadetad Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 393 durupapAdatvAt duHzraddhAnatvAcAsaGgatam, nityatA hyutpAdavyayau viruNaddhi, utpAdavyayau ca nityatAM virundhAte, so'yaM chAyAtapavadasahAvasthAnalakSaNavirodhAghAtapakSo na vidvajjanamanAMsi prINayatIti, atrocyate-zraddhattAM bhavAnupapAdyamAnaM yathA na kazcid virodhaH samasti, yathA cAtraiva lokavyavahArasaGgatidravyAstikaparyAyAstikanayasambhave'nyatarapradhAnaguNabhAvavivakSAprApite ubhe api sannityatve tatpratipakSabhUte vA'sadanityatve // sUtram-arpitAnarpitasiddheH // 5-31 // TI-apare'nyathAkAraM sUtrasambandhamabhidadhate, dhrauvyasya nityaparyAyatvena lakSaNamuktamutpAdavyayayorucyatAm, nocyate, tayorlokapratItatvAt, sAmarthyagatezvAsadanityatvAdInAma, atastallakSaNaM na sAkSAd vAcyam, kiM kAraNam ? bhA0-arpitAnarpitasiddhaH // TI0-arpitaM nidarzitamupAttaM, tadviparItamanarpitam, siddhiH-jJAnam, arpitenAnarpitaparijJAnamarpitAnarpitasiddhistasyAH-tato hetorarpitAnarpitasiddhaH,vizeSyaM hi vastu nIlotpalA divadupAdIyamAnaM niyamakArivizeSaNadharmapratyanIkaparyAyAzrayatAmanuarpitAnarpitasvarUpam bhavatyeveti nyAyAt, evamihApi dhauvyalakSaNe'rpite'narpitAvapi sAkSAt ____tadviparItAvutpAdavyayau saGgasyete, pUrvamuttaraM ca paryAyaM dhauvyamAsAdayati, na tUtpAdalakSaNaH paryAyo vinAzalakSaNo vA pUrvottaraparyAyAnubhAvI, tasmAd vilakSaNAvutpAdavyayAviti sujJAnam, evaM sambandhadvayamabhidhAya sUtrArtho'bhidhIyate, pUrvakaM sambandhamAzrityedaM bhASyam-- . '' bhA0-saca trividhamapi nityaM cobhe api arpitAnarpitasiddheH // TI-cazabdaH samuccaye, apiH sambhAvane / sat trividhamutpAdavyayasthitilakSaNam, nityaM ca dvitIyasUtroktamubhayamapyetadarpaNAnapeNAbhyAM siddhamavyAhatam anekadharmAdharmI, tatra prayojanavazAt kadAcit kazcid dharmo vacanenApyate-vivakSyate, sannapi ca kazcinna vivakSyate prayojanAbhAvAt, na punaH sa dharmI vivakSitadharmamAtra eva / ityataH satparyAyavivakSAyAM sadu tpAdAdisthityaMzavivakSAyAM nityamasadapyutpAdAdyanityaM ca, sattvAsattvavivakSAmukhyatA viziSTagrahaNAt sarvadA vastunaH yena pramANena yad vastu sadviziSTaM gRhyate, tenaiva pramANena tadeva tadaiva vA'sadviziSTamapi gRhyate, anyathA tvaviviktagrahaNameva syAt, vivitAca cakSurAdibuddhayo'nubhUyante / yathaiva hi svAstitvAt sadvizeSaNollekhena sadbhuddhirabhidhAvati, evaM asadvizeSaNAvaSTambhajanitA'pIti // na copahatendriyasyAvyApRtendriyasya vA vastvantarAbhAvaviziSTaM grahaNamupajAyate tata indriyavyApAre sati bhAvAdasadviziSTasya grahaNasya nApahnavo yu Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH / jyate, yathA prakAzakAH kRzAnubhAskarAdayaH prAkAzyaM vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayanti evaM pramANamapi vastuparicchedahetutvena vyApriyamANaM vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayati pramANaM ca yathAvasthita vastusvabhAvagrAhi / tataH pramANaparicchinnenArthena yathAprayojanamarpaNAdi vyavahAraH / tasmAt saccAsaccaikameva vastu, svarUpArpaNayotpAdaH san sthitivinAzAbhAvaviziSTagrahaNAdasan, evaM sthitivinAzAvapi vAcyau / evaM hi trividhagrahaNaM sagarthitaM bhavati / tathA svAtmAparityAgArpaNAnnityam, utpAdavyayArpaNAt tadevAnityam, sthityAdayazca saGgrahA dekIbhAvAd vastu, na sthitirahitAvutpAdavinAzI, nApyutpAdavyayazUnyA sthitiH, ataH saMsarga lakSaNaM vastvekameva nityaM cAnityaM ca // nanu cotpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi visvabhAvameva satvenAvadhRtam, bhASyakArastu saca trividhamapItyeva vivRNvannekaikasya sacaM pratipAdayati, naipa doSaH, avibhakte'pi vastuni svabhAvatrayAkhyAnaganyonyAparityAgadvAreNaiva kriyate, anyathA kathaM kathyeta prajJApanAgocaraH1 / sthityAdayo hi parasparAviyoginaH sarvadA sadasadAtmakA bhedAbheda lakSaNAsteSu sattvaprajJApanA na virudhyate, na hyekadezo'sadvastuno bhavati paTAdestantvAdiH, atha nityaM ceti kimarthamucyate, sadhaNAdeva tadgRhIteH punarna kizcit phalamasti sadrahaNenaiva dhauvyAMzasya lakSitatvAt, sacca trividhamapItyetAvadevAbhidheyamiti, atrocyate-satyametadevam, tathA'pyarthavizeSapratipipAdayiSayA punarnityagrahaNaM, sa vizepo bhAvyate yadi dhauvyAMza eva nityaH syAt na samastaM vastu tata utpAdavyayAvapyanityo na vastu sakalam ,,evaM cAnyAdhAra nityatvamanyAdhAraM cAnityatvaM syAd aniSTaM caitad vyadhikaraNatvAt, yathA pravacanabAhyAnAM nityaM vyomA'nityo ghaTa iti, atrApyevaM syAdanyannityamanyacAnityam, ipyate tu yadeva nityaM tadevAnityamiti, tatrA'munA punarnityagrahaNena niraMzaM vastvarNata etadvipakSeNa cAnityaM samastameva vastUcyate nirvibhAgatyAt, evaM hi tat prajJApyate kevalaM zrotRbuddhivyutpattaye sthityaMzo'yamimAvutpAdavyayAMzAviti buddhayA vibhajyate, na tu paramArthato'sti vibhAga ityevamaikAdhikaraNyam / yathA''ha " abhinnAMza mataM vastu, tathobhayamayAtmakam / pratipatterupAyena, nayabhedena kathyate // 1 // " __yat tUktaM nityatA hyutpAdavyayau viruNadvyutpAdavyayau ca nityatAM virundhAte, tat prapazyApodyate, kaH punarvirodhazabdArthaH / kiM yayorekavAvasthAnaM na dRzyate to viruddhAvatha yAvekatra kAlAntaraM sthitau pazcAdanyataravinAza ubhayavinAzo vA to viruddhAviti ? kizcAtaH, yadi prAcyaH pakSaH kadAcidapi yAvekara na dRSTAvevaM sati kadhyaghAtakabhAvalakSaNastAvadahinakulayoragnyudakayorvA na virodhaH, yataH saMyoge satyekakAlayorahinakulayoramijalayorvA sthitayorvi 1. sasvAsasvaikameva ' iti k-kh-paatthH| 2 . sarvAtmakA ' iti ga-pAThaH / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31] . svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 395 rodhaH, saMyogasyAnekAzrayatvAt dvitvAdivat, na cAsaMyukto nakulaH sarpavinAze prabhuH, yadi syAt tataH samastatrailokyodaravartisAbhAvaprasaGgaH, agnijalayorapyevameva bhAvanA, vADavAgnervAridhivAriNazcaikatrAvasthAnaM dRSTamiti cet, hanta hatastarhi virodhaH, prakRtamucyate-saMyoge punaH kSaNamAtrAvasthAyinoruttarakAlamekasya balavatvAd ghAtakatve satItarasya durvalatvAd vadhyatve syAd virodhaH, na caivaM sadasatornityAnityayo kSaNamAtramapyekatra vRttistvayA'bhyupeyate, guNaviSaye saMyogAbhAvAnnApi samavAyavRttirvirodhAbhAvaprasaGgAt, tasmAnna nityAnityasadasadAdInAmekavastvAzrayatAyAM vadhyaghAtakabhAvalakSaNo virodhaH samasti, nApyasahAvasthAnalakSaNo virodhaH, sahi zItoSNavat phalavRntasaMyogavibhAgavadAmraphalAdiSu zyAmatApItatAvada vA, tathAhi zItaparyAyo'zmAdInAM prAya vA vidyamAnaH pazcAdupajAyamAnenoSNaparyAyeNa saha nAvatiSThate, tathoSNaH zItenopajAyamAnena saha virudhyate, na caivaM prAgavasthitaM nityatvamanityatvena pazcAtkAlabhAvinA vinAzyate, taddhi nityatvameva na syAdadhruvatvAt, nApi nityatvenotpattibhAjA pUrvAvasthitamanityatvaM vinAzyate, tat tu nityatvameva na syAdutpadyamAnatvAt, apica kSaNanazvareSu bhAveSu na kadAcidayaM virodhaH samasti, nahi tatrAnityatvasya pUrvamavasthAnam , tena hyanityatvena nAzite vastuni nirAdhArasya nityatvasyAbhAva eva, avazyaMtayA'sahAvasthAnalakSaNavirodhapAdinA tatrAnyatarasyotpadyamAnatA anyatarasya ca pUrvAvasthitirabhyupeyA, anyathA'sahAvasthAnalakSaNavirodhavAdyeva na syAt , yeSAmapi kiJcit kAlaM sthitvA ghaTo vinazyati tairapIdaM vaktavyam-yAvadasau na vinazyati tAvat kiM nityaH utAnitya iti / nityazced vyomAdivadanucchedaprasaGgaH, itaratra tvabhAvaprasaGgaH, avazyameva satA nityenAnityena vA bhavitavyamekAntavAdinAm , anekAntavAdinAM tUbhayasvabhAvatvAd vastuno na kiJcidaghaTamAnakam , evameva phalavRntayoH saMyogavinAze vibhAga upajAyate phalAdiSu zyAmatA . .. 'paiti pItatotpadyata iti vikalpya nirasanIyam , evamete vikalpAH nityAnityatvayoH sahA- pUrvakeNa virodhalakSaNena saGgatA apIha syAtkAropalAJchanaprakriyAyAM vasthAnavirodhAbhAvaH na sambhavanti / apicaikavAvasthAnaM na dRzyata iti kimekasmin dharmiNi nAsti, yadyevaM tato'siddhatA, dRSTa eka evAzmA zItazcoSNazca / atha yatra deze zIto na tatraivoSNa iti, etadapyasat , nahi zizirasparzamudakaM bhinnadezavayaMsaMyuktamevAgniM vidhyApayati, saMyogazcaikadezavartitve jalAnalaparamANUnAM si yati, anyathA ca trailokye'pyagnyabhAvaprasaGgaH, sati ca saMyoge kSaNamAtrAvasthAnamekatra dRSTameva tadA kuto virodhaH 1 / uttarakAlamadarzanAd virodha iti cet , ata eva kadAcid virodhaH kadAcidavirodha iti syAdvAdAzrayaNamapadoSam // athaikasminnevAgnidravye uSNatAnuSNate yugapanna staH, ityetadapyasAram / yataH sparzaparyAyeNAgniruSNo'bhidhIyate rUpaparyAyeNa tvanuSNa 1' pUrvAvasthAnam ' iti.ka-sva-pAThaH / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 eva / athoSNasya pratiyogI zIta evAnuSNa iti gRhyate, riktaM zakyametadapi, anuSNAzItasyApyupNagrahaNe pratikSipyamANatvAt , tasAduSNaparyAyo'nuSNaparyAyeNa pratipakSeNa sahaikatraikadA ca dRSTa iti / na ca vadhyaghAtakAsahAvasthAnavirodhayorvizeSaH kazcidasti, ahinakulayorhi saMyoge yo'herjIvanaparyAyaH sa maraNaparyAyeNa saha nAvatiSThate ityasahAvasthAnalakSaNa eva vi. rodhaH, tathA'gnijalayoH sati saMyoge kadAciduSNaparyAyasya zItaparyAyeNa sahAnavasthAnaM bahujalamadhyaprakSiptasyaikasyAGgArazakalasya, kadAcicchItasyAnavasthAnaM pravRddhajvalanajvAlAgrataptavAriNIti / vadhyaghAtakalakSaNaH prANiviSaya iti cet , na, asahAvasthAnalakSaNasyApi kasyacit prANiviSayatvena darzanAt // athaikakAlaviSayayorvadhyaghAtakavirodha iti cet , na, asahAvasthAnalakSaNa'pi virodhe yadA zyAmatA'paiti pItatA cotpadyate tadA vigamapratipacyorekaH kAlo'taH zabdArtho'pi na saGgacchate sahAnavasthAnamiti, tasmAnnAsti virodhH|| atha dvitIyapakSamAzrayate-kAlAntarAvasthAyitve sati dRSTayorekanAnyatarasyAnavasthAnamubhayAnavasthAnaM vA virodha iti, so'pyasaGgataH, kAlAntarAvasthAyitAyAmekatra tAvanna virodhH| uttarakAlamanavasthAnopalabdhevirodha iti cet , evaM sati na kasyacit strImanuSyavalIvardAdevirodhaH syAt , tasAdupekSyaH / nApi pratibandhyaprativandhakamAvalakSaNo virodhaH sadasatornityAnityayorvA, abhinnakAlamekatrAtmadravye kila dharmAdharmAvubhAvapi staH, tayozcaikasya pradhAnabhAvo'nyasya guNabhAvaH, pradhAnaguNabhAve caikatra dvayamapyastIti ko ekatrAnavasthAnAdi- virodhaH 1 // athaivaM manyethAH-dharmasya phalamadharmaphalena prativaddhamadharmaphalaM virodhakhaNDanam ca dharmaphalena prativaddhamepa virodha iti, yadaikasya pradhAnabhAvastadeva na tasya guNabhAvaH, pradhAnatA codbhUtavipAkAvasthayA guNabhAvo'pyanubhUtavipAkAvasthayeti, etadapyayuktam, yasmAdekatrAtmanyekadA dharmAdharmaphalopabhogo'bhyupagamyata eva jainendraiH, dharmAdharmoM puNyApuNyalakSaNau, puNyApuNye ca pudgalAtmake, pudgalAzca jJAnAvaraNAdibhedena pariNatAH, karma caturviMzatyuttaraprakRtizatabhedam, tatra karmaprakRtInAmazItighadhikA pApamapuNyamadharma iti saMjJAtA, catvAriMzat byadhikA tu puNyaM dharma iti, tatra kAsAJcit prakRtInAM puNyAkhyAnAM pApaprakRtInAM ca yugapad vipAkAbhyupagame kutaH pratibandhyapratibandhakabhAvalakSaNo virodhaH ? / athApi syAt kAsAJcit prakRtInAM pratibanthyapratibandhakamAvo yathA narAyuSaH surAyupazcaikadaikatra vipAkAbhAvaH, tatrApi na karmaNaH sahAvasthAnamaniSTam, kiM tarhi ? vipAkaparyAyayorasahAvasthitiH, narAyurvipAkaparyAyaH surAyuSo vipAkena saha nAvatiSThata ityasahAvasthAnalakSaNa eva, vigaimapratipattyozcaikakAlatvAjjAtucit sahAvasthAnamapIti / upetya vA brUmaH-astvayaM virodhaH prastute vastuni, na kazcid doSaH, iSyata eva 1 yo'hijIvana' iti ka-pAThaH / 2 bandhe viMzatyuttarazatabhAve'pi prazastetaravarNacatuSkagrahAt adhikaashctsro'tr| 3 narAyuSA vigamaH surAyuSaH pratipattiH / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31 ] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 397 dravyaparyAyayoranyatarasya guNapradhAnabhAvaH, kadAcid dravyaM vivakSyate, na paryAyaH, kadAcita paryAyo vivakSyate, na dravyam, ubhayaM nu sambhavati, tvayA'pyekakAlayoreva prativandhyapratibandhakabhAvo'bhyupeyate, anyathA sa eva na syAt prativandhaH, ato na kazcid virodhH| sadasatornityAnityayorvA bhikSuvaradharmakIrtinApi virodha uktaH pramANavinizcayAdau sa punarayaM virodhaH kathaM gamyate, kacidavikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAd virodhagatirbhavati, yathA zItoSNasparzayorasahAvasthAnam, anyonyaparihArasthitilakSaNatayA vA virodho nityAnityavat . anyonyaM parasparaM vyavacchedaH-parihArastenAnyonyaparihAreNa sthitidharmakIrtimatakhaNDanam lakSaNo'nyonyavyavacchedarUpaH, parasparaparihArasthitilakSaNatayA ca viro dhinonityanityayorekaparigraho'paratyAganAntarIyakaH ekatyAgo'pyaparaparigrahAvinAbhAvI, tathA bhAvAbhAvayorekatrAbhAvaH, eSa ca pratiyogivyavacchedarUpaH sAmayiko'sahAvasthAnabheda eva, pUrvakastu zItoSNasparzayozchAyAtapayoH prakAzatamasozca dRzyAtmanoH pariniSpannayorekatrAbhAvAdanupalabdhilakSaNa ityetAvAn vizeSa iti / atrocyate-tArkikApazabdena na kiJcidatrAtiriktamapadiSTam // yadapyapAdezi tadapyasamIcInam, yato'sahAvasthAnalakSaNa eva virodho dvidhA kalpyate, nAmaiva ca lakSaNaM, na sahAvasthAnaM lakSaNaM yasya virodhasyetyanenaiva zItoSNasparzayoriva nityAnityavirodhasyApi saGgRhItatvAd bhedenAbhidhAne prayojanAbhAvAd durvidagdhatAmAtramevAvaziSyate bhikSuvarasya / syAdiyamArekA, dRzyapariniSpannayoH prAcyaH, itaraH parikalpitarUpayoH svasAmAnyalakSaNaviSayatvena bhedaprakAzanamiti, etadapyasaGgatam, svalakSaNabhedAnAmAnantyAt parikalpabahutvAca kuto dvaividhyam / apica nityatA bhavatu parikalpaH, anityatA punaH saMskRtalakSaNam, " utpattiH sthitirjarA'nityate"ti vacanAt / dignAgenApyuktam, "nityasamAyAM jAtau sa eva tu bhAvo'bhUtvA bhavan bhUtvA vA'bhavannanitya ityucyate, sA cAvasthA bhAvapratyayenAnityate"ti, evaM ca na nityAnityayoH sAmAnyalakSaNayovirodhaH, nApi svalakSaNAsAmAnyalakSaNayoH, svalakSaNopAdAnatvAt sAmAnyalakSaNasya, parikalpitayozca kharaturagaviSANayorvirodha ityadbhatamapazyad bhikSuvaraH, tasmAt svalakSaNaviSaya eva virodho'stu, tatrApi na svalakSaNamityeva virodhaH, kintu dravyANAM dvividhAH paryAyAHkramabhuvaH sahabhuvazca, yugapadavasthAyino'yugapadavasthAyinazca, sUkSmAH sthUlAca, sAdhyAH sAdhanAni ce, vyApRtAzcAvyAmRtAzca, yathA ghaTe sadravyamUtocetanarUparasagandhaspazesaGkhyAsaM 1 lakSaNA'nyonyavyavacchedarUpAH ' iti k-kh-paatthH| 2 sparzayornityAnitya ' iti ka-kha-pATha / 3 nityamityukte'nityatAparihArasyAvazyakatvAt zItoSNasamAnatA tattvatastu avayavabhedena kAlAdibhedena vA na kvApi virodhH| 'vA' iti k-paatthH| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ara tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH5 sthAnAdayaH sahabhuvo yugapadavasthAyinaH, sthUlAH sUkSmAzca sAdhanAni dravyANAM paryAyANAM sAdhyAni ca kAryavazAd vyApRtAzcodakAdyAharaNAdiSu mRtpiNDa-zivakadvaividhyam sthAsaka-kozaka-kuzUla-ghaTa-kapAla-zakala-zarkarA-pAMzutruTiparamANavaH krama bhuvaH, nahi mRdAdisAmAnyavyatirekeNa piNDAdidharmA bhavitumutsahante, na hyaGgulibhedenarjukuTilatayoH sambhavaH, saiva hi sAGguliH svA~stu dharmAn pAramparyamAtrAtilabdhavRttI krameNonnamayati, mayUrANDakarasavadupArUDhasvarUpAkhyeti vacanAt / eta evAsahAvasthAyinaH sUkSmAH sthUlAzcApekSayA nityAnityAdayaH sAdhyAH sAdhanAni cAvyAmRtA udakAdyAharaNAdiSu, teSAM ko nAmAyaM virodhaH? // nanu sahAnavasthAnam, tanna, sahotpAdAvasthAnadarzanAdekadravyavRttitvAca, dravyameva cakSurAdigrahaNApadezavizeSAd rUpAdivyapadezyamekapuruSapisRputratvAdivat, na ca rUpAdInAM samudAyaikarUpatA'bhyupagamanIyA, rUpagrahaNe rasAdigrahaNaprasagAdindriyAntaravaiyarthya saGkarAdidopaprasaGgAcca / na cAbhAvatA, pramANAbhAvAt prasiddhivirodhAcca / svalakSaNavirodho'pi nAstyeva, sAmAnyavizeSAtmaikalakSaNatvAt syAdvAdiparigRhItasya vastunaH, jAtyantaratvAcca narasiMhavadekAntavAdiparikalpitAd vastuna iti / syAt tu kramajanmanAM dharmANAmasahAvasthAyinAM devamanuSyAdInAM mRtpiNDazivakAdInAM ca virodho'sahAvasthAnalakSaNaH, so'pi dravyAstikanayaprAdhAnyAdabhede vivakSite paryAyANAM dravyavyatirekeNAnabhyupagamAnAstIti na kazcid virodho'sti syAdvAdinaH, tamaHprakAzacchAyAtapazItoSNavirodhodAharaNanirAsa uktavidhinA'vagamyaH, dravyArthato nityAH pudgalAH tamastayA ca kramajanmAnaH pariNamante paryAyAH, sAmAnyasyAbhinnatvAdekarUpA eveti kaH kena virudhyate ? / itthamarthasya sAmAnyavizeSAtmaikarUpatve'nyonyApekSitve'nekAntAtmakatve ekAntavAdiparikalpitAjjAtyantaratve ca na kazcid doSaH, tathA sthityaMzasya nityatvAdutpAdavyayAnityatvAdubhayasyAbhinnasvabhAvavastutAyAM kathamidaM ghaTate nityAnityayorekaparigraho'paratvAgamanAntarIyakaH ekatyAgazvAparaparigrahAvinAbhAvIti, pratyakSAdipramAgabAdhitatvAdunmattakapralApamAtrametadavasIyata iti, tasmAnna parikalpitaviSayo virodho ( na parikalpitAparikalpitaviSayo ) na sakalasvalakSaNaviSayo nApi sAmayikaH, kiM tarhi ? paryAyanayAbhiprAyeNa kramajanmaparyAyaviSayaH, sa caika evAsahAvasthAnalakSaNaH, so'pi dravyArthanayAbhiprAyeNa naivAstIti bhAvitam / evaM caikavastuviSaye sadasatI nityAnitye ca arpitAnarpitasiddheriti vyavasthitam / / dvitIyasambandhAbhidhAne'pi saGgatArthameva bhASyamuktena vidhinA, etamevArthamadhunA bhASyeNa prapaJcayati bhA0-arpitavyAvahArikamanarpitavyAvahArika cetyarthaH // TI0-arpitavyAvahArikamityAdinA, prakrAntaM trividhaM sannityaM ca, tadapekSayA 1 cihito bhAgaH ka-kha-yo sti. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam napuMsakaliGganirdezaH, AdimadanAdiyugapadayugapadbhAvitrikAlaviSayaparyAyArpaNabhajanAnekAntaprarUpaNo hi pariNAmArthaH, taiH paryAyaiH pratiSedhasamagrAdezavikalAdezaiH, svaparArthazabdaparyAyabhajanayA ca svaM svaM tattvaM puSNAtIti vistareNa caritArthametat, tatra sthitilakSaNo'ntaragastatpariNAmarUpatvAt tatsahAvasthAyitvAt , bahiraGgAvutpAdavyayau visrasAprayogeNa ca kAdAcitko dravyAdibhedAt pratipannAnantabhedau, evaM cArtho'pitAnarpitadharmAtmakastadviSayaH zabdo vyavahArAGgamataH zabdavyavahAra eva prAdhAnyenAGgIkriyate, atra pratyarthaM ca pratipattiH zabdAt sAkSAd gamyamAnArthatayA ca sarvatraiva, yataH sadekanAnAnityAnityAdidharmakalApaparikaramazeSamastikAyajAlam, tatrAnyatamaikadharmArpaNe zeSadharmANAM gamyamAnatA, yato na sad asattvAdibhedaviviktam , asad vA sadAdivikalpazUnyam , anyonyApekSasattAkatvAt sadAdInAm, evaM vastunizcayaH, arpitamupanItaM vastu vivakSitena dharmeNa sAkSAd vAcakena zabdenAbhihitaM vyavahAraH prayojanamasyeti vyAvahArikam, arpitaM ca tad vyAvahArikaM cetyarpitavyAvahArikam / etaduktaM bhavati-kiJcid vastu viziSTAbhidhAnArpitaM sad vyavahAraM sAdhayatyaparamanarpitameva sAkSAd vAcakena zabdena pratIyamAnaM sabyavahArAya vyApriyata ityata Aha-anarpitavyAvahArikaM cetyrthH| athavA'rpitaviSayo vyavahAro'rpita vyavahAraH zabdapariprApitavyavahAra ityarthaH / so'sya sato'sti nityasya cetyarpitavyAvahArikaM sannityaM ca, evamanarpitavyAvahArikamapi draSTavyamasadanityaM ca yadA cAsadanitye zabdena sAkSAt pratipipAdayipite tadA'rpite te, itare tu sannitye gamyamAne tatrAnarpite bhavataH, tasmAdekatra vastunyarpitadharmaparigraho'narpitadharmasattAnAntarIyakaH, yathA kRtakatvadharmAbhyupagamo'nityatvasattAnAntarIyakaH, ekatyAgazcAparaparityAgAvinAbhAvI, yathA anityatvaparityAge kRtakatvaparityAgo'vazyaMbhAvIti, cazabdaH samucinoti sarvAn vikalpAn, itizabdo hetau, yasmAdarpitadharmaviSayaH zabdavyavahArastasmAdarpitAnarpitasiddheH sannitye asadanitye ca vivakSAvazAt, avadhAraNe vA, etAvAneva zabdavyavahAro yadutApitAnarpitadharmaviSayo nAnya iti, artha ityabhidheyapratipattimAcaSTe, samAsata eSo'rthaH sUtrasyetiyAvat / dharmArthakAmamokSalakSaNaH sakalaH puruSArthastadyogya vyavahArApeNAbhyAM yathAvadadhigamyata iti // bhA0--tatra sacaturvidham, tadyathA-dravyAstikaM, mAtRkApadAstikaM, utpanAstika, paryAyAstikamiti / . TI.-tatra saccaturvidhamityAdi / tatra-teSu sanityAsadanityeSu sato bhedAnAcaSTe , saccaturvidhameva, na tridhA na ca paJcadhA, taduddezArthamAha-dravyAstikamityAdi / utpAdAdimUlabhedAntaHpAtyeva, saviparyayadravyAdibhedaprapaJcastrairUpye'pyekasya dharmiNaH pariNAmasamUhasvabhAvasyottarottarabhedapradarzanArthaH, evaMvidhopanyAse ca sarvatatparyAyAkAGkSA, tAvatpariNA 1 'viktam' iti k-paatthH| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ adhyAyaH 5 tattvArthAbhigamasUtram mAnuyAyitvAt tatsaMjJAsambandhAdInAm , tatrAdimadbhiH paryAyairarNyamANaM sato bhAvAd vyeti vyeSyatIti cAnityam , anAdyaiH paryAyairAdizyamAnaM sattvadravyatvasaMjJitvaprameyatvacetanatvamRrtA mUrtatvabhautikatvetaratvagrAhyatvAdibhiravinAzadharmakatvAnityam , taddhi sUkSmotpAdabhaGgasantatisambhave'pi sattvAdibhirAkArairnotpadyate nApi vinazyati / tatra dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM ca dravyanayaH, utpannAstikaM paryAyAstikaM ca paryAyanayaH / asti matirasyetyAstikaM, sataH prastutatvAt tadabhisambandhe napuMsakaliGgatA, dravye AstikaM dravyAstikam , mayUravyaMsakAdAvakRtalakSaNatatpuruSaprakSepAt / athavA'dhikaraNazeSabhAvavivakSAyAM dravyasyAstikaM dravyAstikam , athavA Astikamastimati, kiM tat ? nayarUpaM pratipAdayita, kasya pratipAdakam ? dravyasya, ataH pratipAdyapratipAdakabhAvalakSaNasambandhavivakSAyAM SaSThIsamAsazca / evaM dravyAstika-svarUpam mAtRkApadAstikAdiSvapi yojyam / dravyamevAbhedaM bhidyate na paryAyaH, dravyaM bhavanalakSaNaM mayUrANDakarasavadupArUDhasarvabhedabIjaM dezakAlakramavyaGgyabhedasamarasAvasthamekarUpaM bhavanaM-bhUtiH sattvamAzritasattAtiriktaM bhedapratyayamarzenAbhinamapi bhinnavadAbhAsate, tadeva cAstIti manyate, tacca dravyAstikamasaGkINesvabhAvaM zu. ddhaprakRtirUpamekaM pratyAkhyAtAzeSavizeSakadambakaM dravyAtmakaM dravyamAnaM saGgrahaprarUpaNAviSayamabhihitam, aparaM naigamavyavahAraviSayamazuddhaprakRti, yasmAd dravyaparyAyAvubhAvicchati naigamaH svatantrau, sAmAnyamarthAntarabhUtamanyadevAzritaM sadabhidhAnapratyayahetustayorniniMgittayoH sarvathA'nupAkhye pravRttyabhAvAt, vyAvRttibuddhiheturbhedakaro'nya eva vizeSa iti bhedAbhyupagaterazuddhaprakRtitvam, vyavahAro'pyazuddhaprakRtireva, paraspara vibhinnarUpairathaiH saMvyavahAraH sidhyatItyabhiprAyAt , naigamasya vA saGgrahavyavahArAnupravezAcchuddhAzuddhaprakRtitvaM dravyAstikara pa, tatra saGgrahAbhiprAyAnusAri dravyAstikam , vyavahAranayAnusAri mAtRkApadAstikam , zuddhAzuddhaprakRtidvayasandarzanArtha dvidhopAdAnam , sarvavastusallakSaNatvAdasatpratiSedhena sarvasaGgrahAdezo dravyAstikam , nahi satA kizcidanAviSTamasti dravyeNa vA, tacca nirbhedatvAllokayAtrApravRttivahirmukham , ata eva vyavahArapravRttistyAgopAdAnopekSArUpeNa vastuSu prAyo bhedasamAzrayA, sa ca bhedo mAtRkApadAstikanibandhanaH, vyavahArasyAzuddhaprakRtitvAllokavyavahAraprasAdhanAya dravyAstikaM bhinatti vyavahAranayaH, kimanyaddharmAdharmAkAzapudgalajIvAstikAyebhyastadravyAstikaM nAma ? te cAstikAyAH parasparaM bhinnasvabhAvAstulye'pi hi dravyatve na dharmAstikAyo bhavatyadharmAstikAyaH, pakApakavat, tathetare'pi viviktA eva lokayAtrA vartayanti, sanmAtraM zuddhadravya mAtraM vA vidyamAnamapi na jAtucid vyavahArakSamam, ataH sthUlakatipayamAtRkApadAstikam vyavahArayogyavizeSapradhAnaM mAtRkApadAstikam , ete ca dharmAstikA yAdayaH samastasAmAnyavizeSaparyAyAzrayatvAnmAtRkApadazabdavAcyAH, pAluvA hyazeSavarNapadavAkyaprakaraNAdivikalpAnAM yoniH, itthaM dharmAdayo'pi vyavahAranibandha Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 401 nAnekaparyAyopaghnAstaviparItaparyAyAzrayAzca tatra tatra vyavahiyante vyavahArArthibhiH, ato mAtRkaoNpadamevAsti vyavahArayogyatvAn, na zeSamiti vyavahAranayAbhiprAyaH / saGgrahavyavahArau ca pratyekaM zatabhedatvAdanekamukhau, vyavahAra iti cAnvarthasaMjJatvAdevAsya nayasya, avaharaNamavahAraH, kasya ? ekasattvasya, kena ? vizeSeNa-ghaTAdinA, nAnAsattvena lokayAtrAsiddheH // ____adhunA dravyAstikamAtRkApadAstikAbhihitAviziSTavastupratikSepeNa bhedA eva vastutvenA. vadhriyante paryAyanayena, anavaratotpAdavinAzapravAhamAtrameva vastu sakalavyavahAranivandhanam, na tu sthitamasti kiJcit, AtmabhAvalakSaNAnantaravinAzitvAnna kiJcit paryAyavAdimatam kenacidekenAbhinnena sthityaMzenAvabadhyamAnaM sambhAvyate, tatrAzepasthala sUkSmotpAdakalApasya pratipAdakamutpannAstikamutpanne'stimati, nAnutpanne vAndhyeyavyomotpalAdAviti, yo'pyAtmalAbhakSaNo'sti sannityevaMvidhazabdavAcyaH so'pyabhUtaprAdurbhAvaH prAg nAsIt pazcAlabdhAtmA'sti sannityAdizabdavyapadezyaH, na tu bhUtvA'stimanubhavanastItyAkhyAyate',kriyAyAH kRtakatvAt pacatyAdivat, kartuzca tatsambandhena kartRtvapratilambhasya kRtakatvAnna sthitasattAkamekamasti kiJcit, prathamakSaNavilakSaNAzcottarottarakSaNAH santAnAkAreNopajanamAsAdayanti / tathA paryAyAstikamityutpattimato'vazyaM vinazvaratvAd yAvanta utpAdAstAvanta eva vinAzA iti vinAze'stimati paryAyAstikam , paryAyo bhedo vinAzalakSaNaH so'styevotpannasyeti, paryAyo hi vinAzaparyAyaH, yathA prAptaparyAyo devadatta iti, samastavilasAprayogApAditavinAzasUcanAkAri ca paryAyAstikam / apare tu varNayantyanyathA utpannAstikaM paryAyAstikaM ca, tatra sAmagrIgrahaNAdekadravyabhAvinAM paryAyANAM kAlato'rthato vA'pyavyabhicAriNAM yatra vyapadezastadutpannAstikaM sidhyamAnasiddhavat, yathA sidhyamAnaH siddha iti kAlato'rthatazcAvyabhicArI zabdaH, tathaikadravyabhAvinAM paryAyANAmayugapadavRttInAM yugapadagrahaNAt sAmagrIgrahaNAJca yatra vyapadezaH sa paryAyadezaH, yathA sparzAdimatAM pudgalAnAmindriyairyugapadagrahaNAdapi vyapadezaH kriyate sparzarasagandhavarNavantaH pudgalA iti / apare vyAcakSate " teSAmutpAdasambhakte-rutpannAstikadezanA / / utpadyamAnAH paryAyAH, paryAyAstikamucyate // " / teSAmiti / dravyamAtRkApadAstikabhedAnAmutpAdayogAdutpannAstikadezanA, paryAyanayasyAnutpannena vyavahArAbhAvAt tadAnImeva san, na hyanutpannAH kecid dravyAdayaH santi, atItAnAgatavartamAneSvavizeSAt, yadA punarutpAdasamAvezino vartamAnakAlAvacchinnAH paryAyA vivakSyante tadotpadyamAnAvasthAyAM paryAyAstikamucyate / anye vabhidadhati-na mAtRkApadAstikaM dravyA. stikAd bhidyata iti dravyanayaparigrahaH, paryAyAstikaM ca notpannAstikAd vivicyata iti 1.lAbhekSa.' iti ka-pAThaH / 1. bhUyAMsi ma.' iti ka-kha-pAThaH / 3 atra 'kriyate' ityadhikaH k-paatthH| 4'gAdika' iti k-paatthH| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 paryAyanayaparigrahaH, tadevaM caturbhirapi vikalpairnayadvayI pratipipAdayipitA, evaM tarhi dravyAdicatuSTayI kimartheti cet, taducyate-ubhayanayasvabhAvapradarzanArthA catuSTayI / evametAnyanyavyAkhyAnAnyAlocya bhASyaM kathamapi gamanIyam, svavyAkhyAnAnusAreNa tAvaducyate paryAyanayazvotyAdavinAzAd dvaividhyapradidarzayiSayA bhASyakAreNopacakrame, utpannAstikaM pryaayaastikmiti| sa epa paryAyanayamahAviTapI prauDhadRDhAnavadyarjusUtranayAdabhraskandhaH supratiSThitAdhAranAnAgamagahana zabdanayazAkhastadAzrayasamabhirUdvaivaMbhUtavividhavikalpaprazAkho'rthazabdajJAnazUnyatAGgurapatrapuSpa phalopazobhitaH paryAyapradhAnatvAdutpAdavinAzamAtrajalAvasekasaMvardhanIyaH RjusUtrAdibhiH pratanyate, tatra sUtraH kuTilAtItAnAgataparihAreNa vartamAnakSaNAvacchiparyAyapakSaH bhavastusattAmAtramRjuM sUtrayati-anyato vyavacchinatti sUtrapAtavana, na hyatItamanAgataM vA'sti, yadi syAtAmatItAnAgate na tarhi mRtaputrikA yuvatiH putrakamuddizya rudyAt, na ca putrArthinI yoSidaupayAjikAdiviziSTadevatAsannidhau vidadhyAt, taddhi vastu vartamAnakSaNAvasthAyyeva, na jAtucit tataH paraM sattAmanubhavati, nApyatItakAlAsAditAtmalAbhaM kizcit tatrAnveti, svakAraNakalApasAmagrIsannidhAvutpAdya svarasama guratAmavalambante tatkSaNamAtrAvalambinaH srvsNskaaraaH| evaM ca sati ya ete kabhUtadravyazabdasannidhau kriyAzabdAH prayujyante yathA devadattaH pacati paThati gacchatIti karmabhUtadravyazabda. sanidhau vA yathA ghaTo bhidyate ghaTaM vA bhinattItyevamAdayo. na yathArthAH, katham ? yato nAmazabdenAvikRtarUpasya dravyasyAbhidhAnAt , kriyAzabdena ca vikArasya pratipAdyatvAt, na ca vikArAvikArayoraikAdhikaraNyamasti, viruddhatvAta , arthapratyAyanAya hi prayuktaH zabdo viruddha martha pratipAdayanaiva samyagjJAnamAdhatte, ayathArthatvAt , mRgatRSNAyAM salilazabdavaditi uktArthasaMvAdI ca zloko gItaH purAvidA "palAlaM na dahatyani-bhidyate na ghaTaH kacita / . nAsaMyataH pravrajati bhavyo-'siddho na siddhayati // palAlaM dahyata iti yad vyavahArasya vAkyaM tada virudhyate, atra vAkye vAkyArthapratipattaye padArthapravibhAgakAle palAlazabdo viziSTAkAradravyavacano nAma zabdaH taddhi dravyaM yAvata sasminnevAkAre vartate tAvadeva palAlazabdavAcyam , anyadA tu palAlabhAvena tasyAbhAva eva, sadbhAvenAbhAvAt paTavat , tasmAt sthirarUpamavyApAramudAsInamavikRtaM palAlazabdena vastu pratipAditam , kathaM tadeva dahyata ityanena zabdenocyeta ? kriyAzabdasya vikArAbhidhAyitvAt, na hi sa evArtho vikArazcAvikArazca bhavitumutsahate, yadi hi tat palAlaM na tarhi tadeva dahyate, avipariNatatvAt , prAgavasthAvat , vipariNamamAnaM ca palAlameva tanna bhavati, vipariNAmazabdasya bhAvAntaravAcitvAt , tasmAd yAvat tat palAlaM tAvanna dahyate, yadA dahyate 1.sikyate iti ka-pAThaH / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam tadA palAlaM na bhavatItyato naitAvekasyArthasya pratyAyanAya samyagjJAnopajanakAraNama , zabdAntarApattyasahiSNutvAt pramattagItAvetAviti // ___ evaM ghaTAyudAharaNabhAvanA kAryA, evaM ca sadekakSaNavRttyeva, nityaM puna.vAsti vastu kiJciditi / evamRjusUtranayena nirUpite vastuni zabdanayastayAvRttyarthamAha-zabdaprayogo. 'rthagatyarthaH, tatra vakturarthAnuvidhAyI zabdo'rthavazAt tasya zabdaprayogaH, zrotuH punaH zabdavazAdarthapratipattiriti zabdAnuvidhAyyarthaH, zabdanayAzca zabdAnurUpamarthamicchanti, yathA zabdastathA'rtho'pi pratipattavyaH, samanantaranayapratipAditaM vartamAnarUpapravRttaM vastu sUkSmatareNa zabdena bhidyate, RjusUtrastu vartamAnAnekadharmarUpamapi ghaTazabdenAbhidhIyamAnaM samyagabhyupaiti, yathA mRddhaTo'sti ghaTo dravyaM ghaTa iti, yadyasau mRdrUpeNa dravyatayA ca na syAdamRdravyaM ca ghaTaH syAt , ataH so'sau tena rUpeNa vRttatvAd vartamAnarUpaghaTavaditi / zabdanayastu vartamAnakAlevRttamapi liGgasaGkhyApuruSakAlAdibhinnamavastveva manyate, strIpuMnapuMsakaliGgAnAM guNAnAM bhinnatvAt, mRddhaTo dravyamiti na sAmAnAdhikaraNyam, yathA gaurazvaH, saMstyAnaprasavasthitilakSaNAH parasparaviruddhAH khalvete guNAH zItoSNAdivat, mRdAdizabdAca bhinnarUpapratyayaprasavo dRSTaH, paTakuTAdibhinnadhvanivat , tasmAlliGgAdibhinnamasamyagabhidhAnam , tasyArthasya tena rUpeNAbhUtatvAt, kAtare zUrazabdaprayogavaditi, evaM cAbhinnaliGgasaGkhyAdhucyamAnaM vastu vastutAmadhivasati, tena rUpeNa vRttatvAt, yathA zUre zUrazabdaprayogaH, samAnaliGgazabdAbhidheyatAyAM ca vastunaH paryAyAntaraiH sAmAnAdhikaraNyaM sidhyati, ghaTaH kuTo hastI dantI ceti // evaM zabdanayena sUtre vyAvartite vastuni cAbhinnaliGgAdizabdavAcye pratiSThApite vartamAnasyAbhinnaliGgAdikasya vastunaH sUkSmataraM bhedamabhidhatte samabhirUMDhanayaH / na jAtucit paryAyAntaraikAdhikaraNyena zabdairucyamAnaM vastu yathAvasthitamuktaM bhavati, saMjJAnimittabhedAd / dvividhA saMjJA-pAribhASikI naimittikI ca, tatra pAribhASikI nArthatattvaM bravIti, yadRcchAmAtrapravRttatvAt, naimittikI tu sarvaiva saMjJA yuktA, yathA''ha "nAma ca dhAtujamAha nirukte, vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna vizeSapadArthasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadUhyam // " _ evaM ca sarve kriyAnimittAH zabdAH dhAtujatvAnimittabhedAcArthabhedo dRSTazchatridaNDyAdivat, ato yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhirUDhastAmevaikAmArohati, dvitIyAM nimittAntaravRttAM na kSamate, tasmAd vartamAnenAbhinnaliGgAdinA'pyekenaiva dhvaninAbhidhIyamAno'rthaH samyagukto bhavati, nAnyatheti // kriyAbhedAditthaM samabhirUDhanayena pratipAdita vastunyevaMbhUtanayaH tadvastu sUkSmatarabhedaM prati 1' tasya prayogaH' iti ka-kha-pAThaH / 2'lamapi' iti ka-pAThaH / 3 rUDho nayaH' iti k-kh-paatthH| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 pAdayitumupakramate-yadi ghaTata iti ghaTaH kriyAnimittazabdavAcyo'bhyupetastvayA tato yat tanimittaM sA kriyA yadaiva vartamAnA tadaiva naimittikaH zabdo yuktazcitrakArAdivat, tasAd yadaiva ghaTate-ceSTate tadaiva ghaTaH, tannimittAbhAve paTAdivadevAsau na ghaTaH, na cAtItAnAgatanimitasambandhaH, tayorabhAvAt, na hyatItaM bhAvi vA chatradaNDAdi chatridaNDyAdInAM nimittaM yujyate, yadi syAt, trailokyasya chatridaNDitvaprasaGgaH, ato ghaTamAna eva ghaTaH, kriyAviziSTasyaiva ghaTatA, tatazca ghaTazabdenApi naivAsau sarvadA vAcya iti, evameSa paryAyanayaH ( sUkSma )sUkSmatarabhedastAvadAdhAvati yAvajjJAnamAtramavaziSyate zUnyatA vA, na viha sakalakramabhedAkhyAnaM kriyate'nyatra prapaJcitatvAt / evametayordravyAstikaparyAyAstikayorvacanacatuSTayopAttayoH parasparApekSayorarpaNAnarpaNavizeSataH sambhavadbhirvikalpairbhASyakRt svayameva savityAdibhedabhAvanAM karoti___ bhA0-eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asannAma nAstyeva dravyAstikasya / TI-eSAmarthapadAnItyAdi / eSAM-dravyaparyAyanayabhedAnAM dravyAstikAdInAM catu rNAm arthAni padAni arthapadAni dravyaM vA dravye vA ityAdIni, dravyamatanirUpaNam dravyAstikAdInAM yo'rtho'bhidheyo-vAcyastatpratipAdanaprayojanAnyeka ___ vAdIni yuktAni dravyAdIni, ebhirhi dravyAstikAdIni vyAkhyAyante vikalpaisteSAM cArthAbhidhAnapratyayabhedena bhinnAnAmantaraGgAbhidhAnapratyayapadApekSayA bahutithavidvajanAbhimatabahiraGgArthapadacintA kriyate, tiSThatAM tAvadabhidhAnapratyayAvityarthapadameva prAk pradaparyata ityarthaH / tatra dravyaM bhavyaM yogyaM svaparyAyapariNateH sarva dharmAdi bhedavAyabhimatamabhinna lakSaNArpaNayaikatvena vivakSyate dravyamiti dravyasvabhAvAtyAgAt, na ca dravyavyatiriktaM guNakarmAdi phizcidasti, rUparasAdayastavyadvAreNaivopalabdhimArgamavataranto dravyavRttimAtratvenAvadhAryante, na bhinnajAtIyatvena, cakSurAdigrahaNabhedAt tu vRttayastAstasya bhidyante, pitRputramAtulatvAdyanekasambandhisambandha viziSTapuruSavat, abhinnasyaikasya jinadattAdejanyajanakAyanekasambandhApekSAH pitrAdivyapadezAH pravartante, na tu tasmAt puruSavastuno'rthAntarabhUtaM pitRtvaM nAmArtho jAtyantaramasti, puruSavRttimAtratvAt, tathA dravyamapi cakSugrahaNAdiviSaya yamAsAdayad rUpAdivyapadezamanekamAsAdayati, ato'nantaraM rUparasAdayo dravyAditi, karmApi vilasAprayogasApekSo dravyapariNAmastadbhAvalakSaNo dravyAdavyatiricyamAno dravyameva, sAmAnyavizeSayorapi tadagrahe tadbuddhayabhAvAt dravyamAvataiveti, evamekameva dravyaM zuddhaprakRte vyArthasya / avizuddhadravyArthabhedanaigamastvabhinnadravyeNa vyavahArAbhAvAd bhedani 1 'nAsti' iti ga-pAThaH / 2 'bahuvidha' iti k-kh-paatthH| 3 bhUyasA yadrUpAdi' iti ka-pAThaH / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 405 bandhanadvitvAdisaGkhyAvyavahAraH sakalalokayAtrAkSamaH siddhayatIti dravye vA dravyANi vetyAha, anyathaikasaGkhyA'pi na syAda, vyavahArasya vA zatabhedatvAt kazcidaMzaH dravyAstike naigamA pratipannadezakAlasaGkhyAbhedaH pratimanyate dravye vA dravyANi veti vikalpa sambhavaH, saca trividhamutpAdAdi, tacca dravyeNAryamANamaGgIkRtasaGkhyAmedamevAtmalAbha pratipadyate,dravyaM vA dravye vA dravyANi veti,na tu kadAcid vacanatrayapratipAdyadravyavyatirekeNAnyat kizcit sadasti,yato dravyamityapadiSTe sat pratIyate,dravye ityapi satI,dravyANi ca santItyevaM vyasteSu samasteSu ca pratIyate dravyeSveva sat, dravyamAne niyatavRttitvAt, dravyavyatiriktapadArthAbhAvAcAnyatra nopalabhyate, yadi syAdadravyaM kizcid guNaH karmAdi vA tatrApyAzaGketa sato vRttiH, tat tu naivAstItyayamartho'nena bhASyavacanena pratyAyyate-asannAma nAsti, asaditi yasya nAma saMjJinastatsaMjJirUpamasannAmakaM nAsti, saMjJirUpAbhAvAd vA saMjJA nAsti, parasparApekSatvAt saMjJAsaMjJinoH, evaM cAsacchabdena guNAdyabhAva evocyate, sa ca guNAdhabhAvo dravyamAtrameva dravyAstikasyetyuktena prakAreNa dravyArthikasyArthapadabhAvanA / anye bhASyamevaM paThanti-asannAma nAstyeva sAvadhAraNo'sataH pratiSedhaH, vyAstike saMgrahaH sarve dravyamiti saJjighRkSato dravyAstikasya hi mAtRkApadAstikAdyapi sarvamantarvasaMtIti, tasmAt sadityukte eSAmekatvadvitvabahutvAnAmanyatamo. tau tadavarodhaH sanmAtratvAditi / evaM saGgrahanayena svAbhiprAye dravyAstikamAtratayA prakAzite vyavahAranayaH svAbhiprAyamAviSkaroti mAtRkApadAstikopanyAsena bhA0-mAtRkApadAstikasyApi mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat / amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA'sat / TI0-mAtRkApadAstikasyApItyAdi / dharmAstikAyAdInAmuddezamAtraM mAtRkApadAstikalakSaNam , evaM manyate vyavahAraH-na dravyamAtramabhedaM sat saMjJAsvAlakSaNyAdizUnyaM vyavahAM laukikaparIkSakANAM dhiyaM dhinoti, vyavahArArthazca vastvabhyupagamaH, sa ca bhedena prAyaH sAdhyaMte, tvayA'pi ca bheda eva pradarzito dravyaM vA dravye vA dravyANi veti, ekasminnarthe ekavacanaM prayorarthayordvivacanaM bahuSvartheSu ca bahuvacanamityevaM sato bhedikA saGkhyA , na ca dravyasatomeM dastadravyameva satsadeva dravyam, yaccaikasaGkhyAvacchinnaM sat tanna dvitvAmyAstike vyavahArarA disaGkhyayA''zrayituM zakyam, na dheko dvau, dvau vA eka ityevaM loka vyavahArapravaNena bhedo'bhyupeyaH,kiM tad dravyaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvabhedaM gatisthityavagAhazarIrAdiparasparopagrahaNAdyupakAri saMjJAsvalakSaNAdivivitaM saMvyavahAraprApaNa. pratyalaM bhavati ? nirbhedaM punarvastu na kAzcid vyavahAramAtrAmabhimukhIkaroti, bhedapradhAnatAyAM tu 'mAtRkAyapi' iti ka-pAThaH / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyaakhiikhisuss [ adhyAyaH 5 dharmAdInAmanyatamakavivakSAyAM sada mAtRkApadam dvitvavivakSAyAM satI mAta kApade,tritvAdivivakSAyAM santi mAtRkAedAnIti prativiziSTavyavahAraprasiddhiH, ato dharmAdayaH parasparavyAvRttasattvasvabhAvArpaNayaiva santi, nAnyathA / dharmAstikAyasvalakSaNaM yAta tIna jAtucidadharmAstikAyalakSaNaM bhavati, ato yadasti tanmAtRkApadaM vetyAdinA vikalpatrayeNa sagRhItaM dharmAdi pazcavidham, sakalabhedajAlaprasUtihetutvAnmAtRkApadaM mAtRkAsthAnIyamucyate dhAdi, nAto'nyadastIti, amAtRkApadaM vetyAdinA tAmeva parasparavyAvRttimabhivyanakti, yadi dharmAdipaJcakavyatireki kiJcid bhavet tatastanmAtRkApadaM vetyAdivyAdezo yujyeta, saMjJAvAlakSaNyAdyabhAvAt taccAsata, tasmAda dharma evAdharmalakSaNAd vyAvartamAnastenAdharmaskhalakSaNarUpeNAsanityucyate / evaM zepeSvapi bhAvanA vidheyaa|| sarvasadgativizeSANAM prasavahetutvAda dharmAstikAyo mAtRkApadam, sa eva ca sarvasasthitivizeSaprasavacyAvRttyapekSayA amAtRkApadam, evaM dvivacanabahuvacane vibhAvanIye / tasmAna dravyAstikAdi kizcinmAtRkApadavyatireki vidyate, svabhAvAsaMkrAntyA tu parasparApohabhAvataH padArthavyavasthAnam, sa cApohaH sallakSaNavyavacchedenako yathA pramANaM prameyaM ca sad, yatra pramANa na prameyaM tadasadeva, aparo dharmAntarasya dharmyantarotpannavaiziSTyenApohA, tadhayA-jIvo'jIvo na bhavatyazvo gauna bhavatIti, tathA'napohazcetanAcetanayordravyAdezAt, parasparApohe ca dravyAdezAt sarveSAM dharmAdInAmanapoha ityevaM sAmAnya vizeSAne dharmalAd dharmAdayo'pohAnapoharUpAH sarve mAtRkApadAstikam, evaM dravyArthanayAmiprAyo dravyAstikamAtRkApadAstikAbhyAmAkhyAtaH / paryAyArthanayAvasare vidamucyate* bhA0-utpannAstikasya utpannaM vA utpanne vA utpannAni vA sat / anutpanna dhA'nutpanne vA'nutpannAni vA'sat // TI-utpannAstikasyetyAdi / paryAyArthasya mUlamRjusUtraH, sa ca pratyutpannaM vartamAnakSaNamAtraM sarvameva dharmAdidravyaM pratijAnIte, kSaNaM kSaNaM pratyutpannaM pUrvapUrvakSaNavilakSaNam, idameva ca sato lakSaNaM yadutpadyate pratikSaNam, utpAdo hi vastuno lakSaNam, anutpAdAzca vyomospalAdayo na kathaJcillakSyante, tatrAtmanAM tAvat pratikSaNamaparAparajJAnadarzanakriyAdyutpAdo lakSaNam, pudgalA varNa-gandha-rasa-sparza-zabda-saMsthAna tama-zchAyAdyutpAdalaparyAyAstike utpA0 kSaNAH, dharmAdharmAkAzAMstu gantRsthAtravagAhamAnagatisthityavagAhAkA __RjusUtraH rotpAdataH pratikSaNamanye cAnye ca bhavantIti, epAM ca vartamAnakSaNa eva satyaH, tasAdekamabhinnaM sakalabhedaheturmAtRkApadaM nAma kizcinnAsti vyavahAranayapuraskRtam / api ca-vyavahAro'pi laukika: pratyutpannakSaNasAdhya eva, sato'rthakriyAsAmot sa~ca vartamAnakSaNaH, krAntAnAgatakSaNayorasatvAnnArthakriyAsAmarthya sambhAvyate, 1 'alokAkAze'pi agurulaghuparyAyANAmanusamayamutpAdo'styeva / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopanabhASya-TIkAlaGkRtam 407 tasAdutpanna evAsti kSaNaH, tasmi~zca nAnvayi kizcid dravyatvAdi vidyate, tatazca bhUtAnveSiNo na dravyAstikaM na mAtRkApadAstikaM kiJcidasti, utpannAstikameva tu sat santatyA dravyaM vA dharmAdi vAbhidhIyate, na bhUtatastadasti, santAnasya sAMvRtatvAta, te ca vartamAnakSaNA bhUyAMsaH, tatraikakSaNavivakSAyAmutpannAstikaM saditi vikalpaH, dvitvavivakSAyAmutpannAstike vo satI, tritvAdivivakSAyAmutpannAstikAni veti, yat tat sadevaM vivakSayA niyamyate saGkhyAbhedena vyavahArArtham / yacca pareNa dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM vA'bhyupetaM tadutpannamanutpannaM vA syAt ? yadi pUrvaH kalpaH asatsamIhitasiddhiH, athottarastato'sadeva dravyAstikAdi, kathaJcidapyutpAdanenAyogAdata Aha-anutpannaM vA'nutpanne vA'nutpannAni SA sarvamasat svalakSaNasyotpAdasyAbhAvAditi / evamuktena prakAreNa dharmAdi dravyaM syAt sat syAdasat syAnnityaM syAdanityamiti pratipAdyatvena sUcitam, adhunA vipaJcyate / tatra dravyA rthanayapradhAnatAyAM paryAyanayaguNabhAve ca prathamavikalpaH, prAdhAnyaM zabdena . sadAdibhaGgAH vivakSitatvAcchabdAdhInam , zabdAnupAttasyArthato gamyamAnasyApradhA ntaa1| paryAyanayapradhAnatAyAM dravyanayaguNabhAve ca dvitIyaH 2 / apite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vetyanena bhASyavacanena tRtIyavikalpo vivakSyate syAdavaktavyamiti 3 / ete tryH.sklaadeshaaH| yadA tvabhinnamekaM vastvanekena guNarUpeNocyate, guNinAM ca guNarUpamantareNa vizeSapratipatterabhAvAdihAtmAdireko'rthaH satvAderekasya guNasya rUpeNAbhedopacArato matublopena vA niraMzaH sakalo vyApto vaktumiSyate, vibhAganimittasya pratiyogino guNAntarasyAsatvAdestatrAnAzrayaNAt , tatra dravyAthAzrayaM sattvaguNamAzritya tadA syAt sannityucyate sakalAdezaH, guNadvayaM tu guNino bhAgavRtti bhavatyubhayAtmakatvAd guNinaH, na tveko guNo bhAgavRttiriti / evaM syAnitya ityapi vAcyam / tathA paryAyanayAzrayamasasvamanityatvaM cAGgIkRtya syAdasat syAdanitya Atmeti vAcyam / yugapat bhAvAdubhayaguNayorapradhAnatAyAM zabdenAbhidheyatayA'nupAttatvAt syAdavaktavyaH // kA punarbhAvanA syAd sanniti ? kimatra bhAvyam ? ekaM dravyamanantaparyAyamatItAnAgatAnantakAlasambandhyanekArthavyaJjanapoyasmakatayA vizvarUpam , tadevaMvidhAvasthaM vastu vartamAnaparyAyavRttamapi yena yena zabdenocyate tena tena rUpeNa tadabhisambaddham , dravyasya payoyasacivatvAt paryAyANAM ca dravyasahAyatvAt , ato'nekAntavAdasAmoda vastuno yaduktasUktikA, na ca vyavahAravirodhinI, yathA ghaTaH paTAdirapi bhavati syAtkArasaMlAJchanazabdAbhidheyatAyAmiti jainendro nyAyaH / evaM nyAyavyavasthAyAmanantaparyAye purupAdau saptadhA nAcakaH zabdaH pravartate syAdastyevetyAdiH, yathA yuvatvavRttiH, puruSaH puruSatvenAsti na tu bAlapatyA, tataH syAdastyeva na punaH savotmanaiva puruSaH dravyA 1. dvisvAdivivakSAyAmutpAdAstike vA satI santyutpanAstikAni veti' iti g-ttii-paatthH| 2 . gheti ' iti k-paattH| 3' kasya rUpeNa' iti k-paatthH| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 rthenAnvayinA vartamAnena yauvanena vidyate, na tu tatra sambhavinAnyenApi paryAyeNa bAlAdinA, yadi punarastyeveti niyamenaivocyate tata AmaraNakAlavRttatvAt purupazabda puruSArthayo!stitvanirava kAzAstitvapratijJAvazAt yathA puruSatvayovanAbhyAM vidyate tathA bAlapuruSatayA'pi syAdanyAbhizva vRttibhiH satsakINavRttibhavet, niyatavRttizca dRzyate, na vA bAlatA puruSasvabhAva eva bhavatI. tyabhyupeyam, tatazcAvasthAhAneH puruSAbhAvaprasaGgaH, ato bAlApekSayA syAda styeveti bhavati, tathaikAntavAdino nAstyevAtmetyavadhAraNenokte yathaivAnvayinA dravyArthapuruSatayA sa nAsti, evamutpAdavinAzapravAharUpaparyAyAtmikayA'pi bAlAdivRttyA na syAta, evaM cAtmanAstitvamastitvaniravakAzaM bhavet tatazcAnvayinA naimittikena vA rUpeNa nAstitvamAtmano vAndhyeyasyeva sarva prakAramanuSaktam, atastaddopApAkaraNena syAnnAstyevetyucyate, sa hyanvayinyA vRttyA na (?) vighate, na sarvAtmanaiva, yeto vartamAnapayoyaH svAtmanA bAlAdirUpeNAstyeva, paryAyaparamparAyAmapi vartamAnaparyAyeNevAsti nAtItAnAgataparyAyApekSaNenetyataH syAnAstyeveti / ye tvastitvanAstisvaikAntavAdino'vadhAraNamiSTataH prayuJjate'styevAtmA nAstyeva cAtmeti, teSAM zabdazaktiprApitatvAt srvthaa'stitvnaastitvprsnggH| prathamavikalpe tAvat sarvaprakArAstitvamAtmanaH prasajati, pratiSedhanirapekSatvAdastitvena svakze vyavasthApitatvAdastitvAbhAve cAtmAbhAvAta, nAstitvasyApi svaviSaye'vadhRtatvAt sati ghaTe tadaprasaGgAta, ekAdhikaraNayozca sadasatovirodhAt parasparaviSayAnAkrAntiH, ataH samastavasturUpeNAstyAtmA nAstitvaniravakAzAstizabdavAcyatvAdastitve svAtmavat, astitvasAmAnyena vyApto na svastivizeSaiH paTAdibhiriti cet, yathA'nityameva kRtakamanityAbhAve tadabhAvAt, sAdhyadharmasAmAnyeneti vacanAt, anityatvasAmAnyamanityavyaktizceti dvirUpaH sAdhyadharmaH, sAdhanadharmo'pi hi dviprakAraH, tattulyo'pi hitAnAme(?)tyAdivacanAt, tathAsvaM yena rUpeNetyAdyabhidhAnAt sAmAnyAnityatayA vyAptina vizeSAnityatayA, hanta bhavataiva tarhi pratipannaH sAdhyadharmabhedastathA cAvadhAraNavaiyarthyam, anityatve hi sarvaprakAre satyavadhAraNasAphalyaM syAt, yadA tu vizeSAnityatayA na bhavatyanityaM vastu tadA vyarthamavadhAraNam / svagatenApi vizeSeNAnityaM bhavatyeveti cet, tanna, tatrApi svagateneti vizepeNasAmarthyAt paragatavizeSAnityatvAbhAvaH, punarapyaphalamevAvadhAraNam / na cAnavadhAraNo vAkyaprayogaH paNDitajanamanaHprItihetuH, sarvavAkyAnAM sAvadhAraNatvAdiSTatazvAvadhAraNaprakalpanAdavazyatayA'vadhAraNamabhyupeyam, anyathA tvanityaM kRtakamanityatvasyAnavadhRtatvAnityatvaprasaktirapi // apare tvevaMvidhaprasaGgabhItyA tridhA'vadhAraNaphalaM varNayanti ayogAnyayogAtyantAyoganyavacchedadvAreNa, kacidevakAraprayogAdayomavyavacchedaH, kacidanyayoganirAsaH, kacidatyantAyogavyu 1'veti tathaikAnta ' iti k-paatthH| 2'sato varta ' iti ga-pAThaH / dharmo hi' iti-ka-kha pAThaH / 5. tathAga' iti ga-pAThaH / 3 niSedha ' iti ka-pAThaH / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31 svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam ___ dAsaH, tatrAyogo'sambandhastadavacchedaphalaM vizeSaNamastyeva ghaTa ityAdAvaevakArasyArtha- stinA saha ghaTasyAyogo nAstyayogamAtraM vyavacchidyate,yathA caitrodhanu traividhyam rdharaH, caitre hi dhanurdharatAyAmAzaGkayamAnAyAM caitro dhanurdhara evetyavadhAryamANenAnyebhyo dhanurdharatA vyAvartate,tadvadihApi prakRtavastunIti, syAt tveSa doSo yadyanyayogavyavacchedena vizeSaNaM kriyeta, yathA pArtho dhanurdharaH pArthe dhanurdharatAyAM pratItAyAM tAdRzI kimanyatrApyastIti cintAyAM pArtha eva dhanurdharo nAnya iti prativiziSTadhanurdharatAyAM sahAnyaiyogo vyavacchidyata iti / kacidatyantAyogavyavacchedo nIlameva sarojamityatra, na sarojaM sakaladravyabhAvinIlaguNamAtmasAtkaroti, tathA nIlatvamapi na samastasarojAkSepi, ata evobhayavyabhicArAdubhayavizeSaNatvam, atra ca nIlatAyAH kilAtyantamayogo vyavacchidyate, nAtyantamayogaH-asambandhaH sarojena saha nIlatAyAH / sarvatra caivakArasya vivakSAvazAt sAkSAdaprayoge'pi vyavacchedArthapratItirato niranvayadoSAbhAvastadayogavyavacchedena vizepaNAditi / aprocyate-sarvametad vyAmohabhASitaM durbuddheruddharataH paraprayuktadUSaNAni, yasAdayoge vyavacchime'pi prAgetana( 1 )doSasampAto na nivartate, ayogavyavacchedena hyastinA yoga iSyate, sa ca yogaH kiM sAmAnyarUpeNAstinA pratyAyyate'tha vizeSarUpeNa utobhayarUpeNeti sarvathA prAktanadopaprasaGgaH, vyavacchedo'pyastitvasAmAnyAyogasya vA'stitvavizeSAyogasya vA ubhayAyogasya SA 1 yadyastitvasAmAnyAyogavyavacchedaH, tato'stitvavizeSAyogavyavacchedAbhAvaprasaGgastasmi~zcAvyavacchinne sarvAstitvavizeSasvabhAva AtmAdiH prasaktaH,athAstitvavizeSAyogavyavaccheda iSTaH, evaM tahastitvasAmAnyayogavyavacchedAbhAvaprasaGgaH,tataHprAgetana. vyavacchede'pi syAdvAdaH doSavrAtastadavasthaH, athobhayAyogavyavacchedaH, tathApi sAmAnyavizeSA stitvobhayasvabhAvaH AtmAdirabhyupetaH syAt, tatazca niSphalamavadhAraNaM, sAmAnyAstitvena cAstyAtmAdivizeSAstitvena ca, tatazca khagatavizeSAstitvenAsti paragatavizeSAstitvena nAsti vastu, syAdasti syAnAstIti siddham, anekAntarUpameva samastavastu vyavahArAspadatAmAnayantastatkAriNastadveSiNazca kecijjAyante jagatyakAraNAviSkRtamatsaraprasarAH khalu durjanAH / yatrApyanyayogavyavacchedo'bhipretastatrApi yogavizeSo vyavacchidyate na yogasAmAnyam, yAdRk pArthe dhanurdharatA tAdRganyatra nAstIti / atyantAyogavyavacchede'pi atyantamayogo nAsti yoga eva sarvathA, athavA kadAcidasti kadAcinnAstItyevaM ca vikalpadvaye'pi prAcya eva prasaGgo yojyH|| prakRtamanusriyate-sarvathA sAmAnyavizeSarUpatvAt prakAravadastitvamataH sAmAnyAstitvenAsti vizepAstitvena nAstyAtmA syAdasti syAnAstIti,tathA yadasti tanniyamena dravyakSetrakAlabhAvarUpeNaivAtmalAbhaM labhate, yathA-AtmA jIvadravyatayA, kSetrata iha kSetratayA, kAlato vartamAnakAlasambandhitayA, bhAvato jJAnadarzanopayogamanuSyagatitayeti 1' iti viziSTa. ' iti ka-kha-pAThaH / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 pratipAdite gamyata idaM-dravyakSetrakAlabhAvAntarasambandhitayA naastyaatmaa| yadi ca sarvadravyata . yA''tmA syAd, AtmaivAsau na bhavet, dravyatvavat, sarvavRttitayA vA, sthadravyAdinA sattvam tadrUpatayA ca sarvakAlasambandhitvAd vyomavanmanuSyabhAve vA samastanAra kAdibhAvaprasaGga ekAntavAdinAm, ato'vazyaM svadravyAditvenaivAstitvamabhyupeyam, nAnyadravyAditvena // tatazca svairastitvAt paraizca nAstitvAt syAdasti syAmA stIti, svaparamAtrabhAvAbhAvobhayAdhInatvAdAtmAstitvasya, yathaiva svAstitvAdastItyucyate, tathaiva paranAstitvAnnAstItyapi vAcyam, na ca prakArAntaramasti kizcidekAntavAdinAM yadAzrathaNenAvaSTambho dRDhapratibandhaH syAditi nAstitvamastitvAnapekSamatyantazUnyaM vastu pratipAdayedanvayApratilammAd astitvamapi nAstitvAnapekSaM sarvarUpaM vastu gamayet vyatirekApratilammAna, na ca satA sarvAbhAvarUpeNa sakalabhAvarUpeNa vA bhUyate, ataH sarvadA'stitvaM nAstitvasApekSaM nAstitvaM cAstitvApekSamevAtmalAbhamAsAdayati, evaM cAtmani nAgrasaktA ghaTAdisattA niSi _ dhyate arthAt prakaraNAd vA, ghaTAdisattAniSedhazcAtmanodharmastadadhInatvAAstanAstikapatA dAtmasvabhAvastha, sa eva ca pareNa vizeSyamANatvAt paraparyAya ucyate, gavyanazvatvavata, AtmanA vizeSyamANatvAdAtmaparyAyaH, svaparavizeSaNAyattaM hi vastusvarUpAkAzanam, anekAntavAde ca syAdastyAtmetyAdibhiH saptabhivAkyairabhidhIyate vastu pratyekakri yApadaprayogeNArthaparisamApteH, Atmeti dravyavAcI vizeSyatvAt, astIti guNAbhidhAyI vizeSaNatvAt, zabdazaktisvAbhAcyAca tathA pratItaH, buddhayArUDhasyopacaritasattAkasya mukhyasattvavizeSaNatvenopAttasya dharmiNa upAdAnAdasattve iva, syAcchabdastu dravyadharmaliGgasaGkhyAbhedaviyuktatvAdasiprakRtirvidhyAdiviSayasa(ma ?)dvibhaktiprathamapuruSaikavacanAntapratirUpako nipAto vidhivicAraNAstitvavivAdAnekAntasaMzayAdyarthavRttiH, tasya cAnekAntAvadyotanamevArtho vivakSitaH, kevalasya ca sAmAnyaviSayatvAvadyotakatvAd vivakSitArthapratipAdanAya dravyadharmavizeSopAdAnaM, tannAntarIyakatvAt, nipAtAnAM cAparimitatvAdanekAntadyotakatayA vivakSitatvAditi, syAcchabdenAnekAntAbhidhAnAdAkSepe'pi saptabhaGgyAH punarbhedenopAdAnaM viziSTArthapratipAdanAya, yathA vRkSazabdena sAmAnyaviSayeNAkSepe'pi dhavAdInAM vizeSapratipipAdayiSayA dhavAdizabdopAdAnam, evametadapi dRzyam, bhedApratipattervivakSitamedapratipAdanAya bhedaparimANaniyamAbhidhAnAya vA sAmAnyalakSaNaprapaJcavyAkhyAnAya vA sakSepavyAsAbhidhAnam , tatrAstitvanAstitvaikAntanivAraNAya prathamadvitIyau,ekAntarUpasyArthasyAvastutvAditi / tRtIyavikalpAbhidhitsayA bhASyakadAha bhA0-arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA / / TI0-yugapadAtmanyastitvanAstitvadharmAbhyAmarpite vivakSite krameNa cAnupanIte krameNAmidhAtumavivakSite vAcyaM na jAtucit sadAtmatatvamasadAtmatattvamiti vA / vAzabdo vikalpArthaH, 1 'kAdiprasaGgA' iti k-paatthH| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJamASya-TIkAlaGkRtam 411 arpitaM vizeSyate, kIdRzerpite ? anupanIte, kathamanupanIte ? sAmarthyAt krameNAvizeSite, krameNa tvarpaNe prAcyavikalpAveva syAtAm , ato'vazyaMtayA yugapadaminne kAle dvAbhyAM guNAbhyAmekasyaivArthasyAbhinnasya pratiyogibhyAmabhedarUpeNaikena zabdenAvadhAraNAtmakAbhyAM vaktumiSTatvAdavAjyam , tadvivasyArthasya zabdasya cAbhAvAt , ayaM ca vikalpastattvAnyatvasattvAsambhavAt ki lAvaktavyamevetyevaMvidhaikAntavyAvartanArthaH syAdavaktavya evAtmA, avaavaktavyatvam ktavyazabdenAnyaizca Sar3abhivacanadravyaparyAyavizeSazca vaktavya eva, anyathA sarvaprakArAvaktavyatAyAmavaktavyAdizabdairapyavAcyatvAdanupAkhyaH syAt , atItavikalpadvayaM tvekAntAstitvaikAntanAstitvapratipakSanirAkaraNadvAreNa syAdasti syAnnAstIti svaparaparyAyAnyataraikadharmasambandhArpaNAt kAlabhedenoktam , adhunA yugapad viruddhadharmadvayasambandhArpitasya ca vasturUpasyAbhidhAnAt kIdRzaH zabdaprayogo bhavatIti ? ucyate-na khalu tAdRzaH zabdo'sti yastAdRzIM vivakSAM pratipUrayet , yato'rthAntaravRttaiH paryAyairavartamAnarmenanubhavaMstAn paryAyAn dravyaM bravItItyekA vivakSA, aparA tu vivakSA nijaiH paryAyaiH svAtmani vRttaivartamAnamanubhavan svAn paryAyAn dravyamabhidadhAtIti , evametayorvivakSayoH parasparavilakSaNatvAd viruddhatvAcca dvAbhyAmapi yugapadAdeze puruSasyaikasyaikatra dravye nAsti sambhavo vacanavizepAtItatvAcAvaktavyaM vAcakazabdAbhAvAt / etaduktaM bhavati-astitvanAstitvayorviruddhayorekaprAdhikaraNe kAle ca sambhava eva nAstItyatastadvidhasyArthasyAbhAvAt tasya vAcakaH zabdo'pi nAstyeveti 1 // tathA kAlAghabhedena vartanaM guNAnAM yugapadbhAvastacca yogapadyamekAntavAde nAsti, yataH kAlAtmarUpArthasambandhopakAraguNidezasaMsargazabdadvAreNa guNAnAM vastuni vRttiH syAt , tatraikAntavAde viruddhAnAM guNAnAmekasmin kAle na kacidekatrAtmani vRttidRSTA, na jAtucita pravibhakte sadasattve sta ekatrAtmanyasaMsargarUpe yenAtmA tathocyeta, tAbhyAM viviktazca parasparagu . NAnAmAtmasvabhAvo nAnyonyAtmani vartate, tatazca nAsti yugapadabhedenAkAlAdayo vRttihetavaH bhidhAnam 2 // na caikatrArthe viruddhAH sadasattvAdayo vartante, yato'hya bhinnaikAtmAdhAratvenAbhede sati sadasattve yugapaducyeyAtAm 3 // na ca sambandhAd guNAnAmabhedaH, sambandhasya bhinnatvAt , chatradevadattasambandhAddhi daNDadevadattasambandho'nyaH, sambadhinoH kAraNayorbhinnatvAt , na tAvekena sambandhenAbhinnAveva, sadasatorAtmanA saha sambandhasya bhinnatvAt , na sambandhakRtaM yogapadyamasti, tadabhAvAca naikazabdavAcyatvam 4 // na copakArakRto guNAnAmabhedaH, yasAnnIlaraktAdyupakarvaguNAdhIna upakAraH, te ca svarUpeNa bhinnAH santo nIlanIlatararaktaraktatarAdinA dravyaM raJjayanti viviktopkaarbhaajH| evaM sadasattvayorbhedAt sattvenoparoktaM sat, asattvoparaktamasaditi dUrApetamupakArasArUpyam, yata 1 'sattvAnyatva' iti ka-pAThaH / 2 'yugapattayA vivakSitAdanyaiH dravyavizeSaparyAyavizeSavAcakaiH zabdaiH / 3 syaadstiityaadiruupairetdvktvyvytirikH| 4 'manubhavan' iti k-paatthH| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 stadabhedena zabdo vAcakaH syAditi 5 // nApyekadeze guNina Atmana upakAraH samasti, yenaikadezopakAreNa sahabhAvo bhavet , guNaguNinorupakArakopakAryatve nIlAdiguNaH sakala upakArakaH samastazca ghaTAdirUpakAryaH, na caikadeze guNo guNI vA, yato dezasahabhAvAt kazcit zabdo vAcakaH kalpyeta 6 // na caikAntavAdinA sadasattvayoH saMsRSTamanekAntAtmaka rUpamasti, avadhRtaikAntarUpatvAt,yathaiva hi zabalarUpavyatiriktau zuklakRSNAvasaMsRSTau naikasminnarthe vartituM samathI,evaM sadasattvAbhyAM saMsargAbhAvAna yugapadabhidhAnamasti, nApyekazabdaH zuddhaH samAsajo vAkyAsmako vA'sti guNadvayasya sahavAcakaH, krameNa sadasacchabdayoH prayoge yadyasacchabdaH sadasattve yogapadyena bravIti, evaM tarhi svArthavat sattvamapyasat kuryAt, tathaiva sacchabdo'pi svArthavadasadapi saba kuryAta, vizeSazabdatvocca sadityukte nAsadabhidhIyate, na cAsadityukte sadityuktaM bhavati, ato yugapadavAcaka ekazabdaH / atha yugapat sadasacchabdau guNadvayasya yugapadavAcyatA vAcakAviSyete, tataH samAsavAkyamAkhyAtAdipadasamudAyavAkyaM vA bhaveda tatra ca samAsavAkyaM na vAcakam, dvandvastAvadubhayapadArthapradhAnaH plakSanyagrodhavad, astyAdibhiH kriyAbhistulyayogitvAt, kriyAzrayatvAcca dravyasya prAdhAnyaM na guNasvam, yazca guNakriyAzabdAnAM dvandvo rUparasAdInAmutkSepaNAvakSepaNAdInAM ca, tatrApi guNAH zabdazaktisvAbhAvyAd dravyarUpA evocyante'styAdikriyAyogitvAt, anyathA dvandvAbhAvAt / atra cAtmA vizeSyadravyaM sadasatoguNavacanatvamato guNasya guNyabhedopacAreNAbhidhAnam, sannAsmA'sanAtmetyato na dvandvaH // nanu ca dravye'pi syAdvAdo'sti, na guNaviSaya eva, yathA syAd ghaTaH syAdaghaTa iti, atrApi hi dravyaM guNarUpopapannamevocyate, zabdazaktisvAbhAvyAd vizeSaNavizeSyabhAvApattedravyasya vizeSyatvAt, syAd ghaTa idaM vastviti vAkyaM ca vRtterabhinnArtha kevalaM vibhaktizravaNAd rUpeNa bhidyate, ato vAkyenApi yugapat prayogAsambhavaH / samAnAdhikaraNasamAsavAkyamapi na sambhavati, tatra hi dravyaguNayoH sAmAnyavizeSabhAve sati dravyazabdatAyAM sAmAnAdhikaraNyaM nIlotpalAdivat, atra ca sadasatoguNatvAt parasparaM bhede sati na sAmAnAdhikaraNyamadravyazabdatvAt sAmAnyavizeSarUpeNAsthitatvAnnAstivizeSaNavizeSyasamAnAdhikaraNasamAsaH karmadhArayathArthayoriSyate, na cAnyat pratipadavihitaM samAsalakSaNamasti, tasmAt samAsAbhAvAda yugapat prayogAbhAvastadvAkye'pi sAmarthyAbhAvAd vRttyanurodhivAkyatvAcAto na karmadhArayaH / nApyAkhyAtAdipadasamudAyo vAkyaM saMzvAsaMzcAtmeti, bhavatyAdikriyAsambandhAt, tatra sAmAnyazabdo yugapadanekamarthamabhidadhyAt na cAbhidadhIta, " abhihitAnA sAmAnyazabdena vizeSANAM niyamArthA punaH zrutiH" iti nyAyAt, na vA brUyAdanekamarthamabhidhAnopAyAsambhavAt, "tanmAtrAkAGkSaNAd bhedaH svasAmAnyena cojjhitaH " iti nyAyAta, sAmAnyazabdeSvevaM na vizeSazabdeSu dhavakhadirAdiSu, vizeSazabdAstu vAkye prayujyamAnAH kevalAH 1'tvasadityukte ' iti ka-pAThaH / 2 ' athavA ' iti ka-pAThaH / 3 ' rUpApanna ' iti k-paatthH| .. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 413 svArthameva bruvate saMzcAsaMzceti, na tvanekamartha svArthamAtrAbhidhAnAnna sahaguNadvayAbhidhAyitA // nanu ca vAkye dvayorapi zabdayorekatayA yugapadbhAvaH, tanna, padebhyo vAkyazabdasya zabdAntaratvAt, eka eva hi zabda iSyate vAkyam, tasya cArthAntareNaikenaiva pratibhArUpeNa bhAvyam, atotrApi guNadvayavacanasya yugapacchabdadvayasyAsambhava iti / evamuktAt kAlAdiyugapadbhAvAsambhavAva samAsavAkyalaukikavAkye yugapacchabdayordvayorarthayozca vRttyasambhavAd yugapadvivakSAyAmavAcya ityevaM sarvaikAntAvaktavyapratiSedhadvAreNa bhASyakRtA tRtIyavikalpapraNayanamakAri prekSApUrvakAriNA kathaJcidavaktavyaH, kathazcid vaktavyo'vaktavyAdizabdairAtmeti nirUpitam / etadeva ca vikalpatrayamadhunA bhASyakAraH sphuTataraM bhASyeNa darzayati / syAdvAdo hi dharmasamAzrayaH svasiddhasattAkasya ca dharmiNaH sattvAsattvanityatvAnityatvAyanekaviruddhAviruddhadharmakadambakAbhyupagame sati saptabhaGgIsambhavaH, tatra sahavyavahArAbhiprAyAt trayaH sakalAdezAH, catvArastu vikalAdezAH samavaseyAH RjusUtrazabdasamabhirUdvaivaMbhUtanayAbhiprAyeNa / tatrAtItavikalpatrayasvarUpabhAvanAyedamucyate - bhA0-paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA, sadbhAvaparyAyayorvA, prathamo vikalpaH sadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA st| . TI-paryAyAstikasyetyAdi / paryAyAstikagrahaNaM dharmaviSayasyAdvAdapratipatyartham, dharmAstvarUpitvasattvamUrtatvAdirUpA dharmiNaH pariNAmino nAtyantavyatiriktA ityatastatpraNADikayA dhamiviSayatvamapi dravyaparyAyayoH saMsRSTatvAdevaM (devameva), atra ca dravyAstikaparyAyAstikanayadvayamAtravastusamAzrayaH siddhayati syAdvAdaH, anyathA paryAyanayAzraya eva vikalpasaptakena sakalava stuvyApI syAt syAdvAdaH, sato bhavanaM bhAvastadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, dharmarmisyAvAdaH sa cAnekarUpaH kramayugapadbhAvitvAt, suramanuSyAdenidarzanAdezvAtmanaH . sadbhAvapayoyatvaM, zeSadhamodidravyavRttAH punarasadbhAvapayoyAH, vartamAnakAlAvadhikAH paryAyAH sadbhAvalakSaNAH, tato'nye'tItAnAgatavartamAnakAlaviziSTAstvasadbhAvaparyAyAH, tAvat pariNAmaparyAyakalApAzcAtmAdayaH padArthAH, svaparaparyAyAnantasvabhAvamekaM dravyaM sattArUpeNa vivakSitam, cetanAcetanAhaM mahAsAmAnyamutsargaH, paryAyAH zaktayo'nantAH, tatra svaparyAyAnvayavat paraparyAyavyatireko'pi vastusvabhAvAvagateraGgam, tanivRttyagrahaNe vastusadbhAvAnahaNAd vinivRttidvAreNaivAsadbhAvaparyAyopayogaH, na nivRttirabhAvaH, sa eva hi tathA svabhAvo vinivRttAzeSAnyavizeSalakSaNo nivRttizabdavAcyaH, tadevamanvayavyatirekayorvidhipratiSedhaviSayayoraniyamAtiprasaGgaparihArArtha ciduttarakiMvRttAvadyotyaviSayaM syAcchabdAgresaramapi zabdasahitaM tathAvidhAnyatamazabdaviziSTaM vA dharmadharminirdezavAkyaM prayujyate'ntarbhUtaivakAraM guNapradhAnabhAvavyakti 1'nekaviruddhadharma' iti k-paatthH| 2 . rUpe viva0 ' iti ga-pAThaH / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAya: 5 prakRtyarthaM prayuktAnyataraivakAraM vA parapratipannaikAntadharmaviziSTaM vastu kathaJcit niyamakAridharmapratyanIkaparyAyadharmasambandhIti syAt sat syAdanityanityAdidharmAtmakamitthaM dharmyapIti vA syAdvAdibhiH pratijJAyate, sulabhahetudRSTAntatvAt , ato dravyAstikanayArpaNAt so'yaM dhaya'bhe. denaiva vyapadezaH pratyabhijJApradhAnatvAt , paryAyArthikanirdezAdasyedamiti bhedabhAktvam , ekavacanAdipradarzanaM caikasyaiva sattvasyAsattvasya vA bhajanAprabhAvitamanekatvamiti pratipAdanArtham , tatra sadbhAvaparyAyanimittenAdezenArpitamAtmarUpadravyamityeva sadravyatvameva hi sadbhAvaparyAyaH, taddhi dravati paryAyAn drUyate vA tairdravyamanenAkAreNArpitaM syAdastItyucyate, tasya dravyatvAdeH paryAyasyAtmapariNAmikAraNaprabhAvitatvAt tAdrUpyAcca, taccAstitvaM zeSaSaivikalpApekSameva saGgatimanubhavati, sadbhAvaparyAyadvayanimittAdeva jJAnadarzanopayogadvayakAraNaka Adezo dravyam , vakSyatyupari-dravyAzrayA nirguNA guNAH (a05,sU040) iti / tathA gaNatithasadbhAvaparyAyakAraNo pAdhyamAdezazcaitanyajJAnadarzanopayogAzrayo dravyamiti, evaM dve dravye bahUni vA'pyuktena prakAreNA pitAni sadbhAvaparyAyApekSayA sadhapadezabhAJji bhavanti, athavaikasadbhAvAsadbhavApekSa- smin sadbhAvaparyAyaviSaye'pitamAdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA thA dravyasyaikatvAdi- sat tathA dvayorbahuSu vibhAvyam, aviziSTasya vA dravyapadArthasyaikatvadvitva bahutvaparyAyAH, tathA ca tadaryamANaM syAdastyekatvenArpitamekasaGkhyA vizeSarUpatayevAsti na dvitvabahutvAkAreNa, anekadharmiNo hi vastunaH kadAcit kizcid vivakSyate, yugapadbharivaktRvivakSAyAmapyekatvAdayo yaugapadyenArpaNAvazAdupalabhyante, sakalaparyAyazaktisaGgateH pariNAminaH, ekapuruSAdhAramAtulabhrAtRbhAgineyAdizaktivat , ekena vaktrA vivakSite prayojanavazAdekatvadvitvAdi ca sambhavadapyupekSitaM prayojanAbhAvAt , atastasya tenaiva vivakSitAkAreNa kAryasiddheH syAdastyAtmetyucyate, na sarvaparyAyArpaNayA tadA ___ tadasti tasya vaktariti prathamavikalpabhAvanA // dvitIyo vikalpaH bhA0---asadbhAvaparyAye vA, asadbhAvaparyAyayovA, asadbhAva paryAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA'sat / TI0-asadbhAvaparyAye vetyAdinA dvitIyavikalpaM bhaavyti| Atmano jJAnadarzanAdivyatiriktA gatisthityavagAhopakArasparzAdayo'sadbhAvaparyAyA vartamAnajanmano vA'tItAnAgatAstajanmani vA'tikrAntAgAminaH sarve'pyasadbhAvaparyAyAH tadarpaNayA syAnAstyevAtmeti, na sarvathA nAstitvapratipattiH, yadA''tmA gatyupakArakaparyAyeNArpitastadA''tmadravyamasat, tatsvabhAvakatvena tasyAdravaNAt, sadbhAvaparyAyaprabhAvitaM vA dravyaM svapariNAmiprabhAvitA vA paryAyAstatra caikamapi nAstItyato'sadityucyate,paraparyAyArpaNayA nAsti tadityarthaH / zeSaM pUrvavad vibhAvyam // vicAra 1' tarSabhAva ' iti ka-kha-pAThaH / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] . svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 415 idAnImavaktavyatAvibhAvanAyAha ___bhA0-tadubhayaparyAye vA, tadubhayaparyAyayorvA, tadubhayaparyAtRtIyo vikalpaH yeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA, na vAcyaM sadasaditi vaa| TI0-tadubhayaparyAye vetyAdi / tadityatikrAntadvayaparAmarzaH, sadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayasamparigrahArthaH, ubhayazcAsau paryAyazca ubhayaparyAyo'stitvanAstitvalakSaNaH sa cAsAvubhayaparyAyazca tadubhayapayoyastadubhayaparyAyanimittastadviSayo vA'pyAdezastenArpitamAtmatattvamastinAstirUpeNa yugapadvivakSAyAmuktaprakArabhAvanayA na zakyaM vaktumityavAcyam, tAbhyAmubhayaparyAyAbhyAmAdiSTaM yugapadAtmarUpaM dravyaM vetyAdi vikalpyate, na vAcyaM sadityasaditi vA sad dravyamasad vA dravyaM na vaktavyam, krameNa tvAdeze bhavatyetadevam, sahabhAvANAyAM tu na sacchabdavAcyaM nAsacchabdAbhidheyam, ekasmin kAle tAdRgvidhavAcakazabdAbhAvAt // nanu ca tadubhayapayoye vetyekavacanamanupapannam, ekaparyAyavivakSAyAmavaktavyAbhAvAt / atrocyate-ubhayagrahaNAd dvayamatra gRhyate / evaM tarhi tdubhypryaayyo|tysmaadvishessH, naitadevam , yatastadubhayaparyAye vizeSavivakSayA'stitvaM hi svaparyAyaviSayaM paraparyAyaviSayaM cetyubhayaparyAyastat tu khapoyeNAvacchidyamAnamihAstIti gRhyate, tadeva ca paraparyAyeNAvacchidyamAnamAtmani nAstIti grAhyamidAnImubhayaparyAyo yugapadarpaNAyAM bhavatyavaktavyaH, itaratra tu pradhAnabhedavyAkhyAyAM dvivacanAdinirdezaH samIcInaH, jAtivivakSAyAM vA jAterekatvAdekavacanasiddhiriti // __evamete trayaH sakalAdezA bhASyeNaiva vibhAvitAH saGgrahavyavahArAnusAriNa Atmadravye, samprati vikalAdezAzcatvAraH paryAyanayAzrayA vaktavyAstatpratipAdanArthamAha bhASyakAraH . bhA0-dezAdezena vikalpayitavyamiti / TI-itikaraNo viklpeyttaaprtipaadnaarthH| paryAyAstikamiti napuMsakaliGgaprakAnteviMkalpayitavyamityAha, kiM punaH kAraNaM bhASyakRtA sakalAdezatrayavaditare'pi catvAro vikalAdezA bhASyeNa noktA iti / ayamabhiprAyo bhASyakArasya lakSyate-sakalAdezasaMyogAcatuNoM niSpattiriti sujJAnAH, tatrAyadvitIyavikalpasaMyoge turyavikalpaniSpattiH syAdasti ca nAsti ceti / prathamatRtIyavikalpasaMyoge paJcamavikalpaniSpattiH syAdaparyAyAdezavikalpAH sti cAvaktavyazceti / dvitIyatRtIyavikalpasaMyoge SaSThavikalpaniSpattiH syAnnAsti cAktavyazceti / prathamadvitIyatRtIyavikalpasaMyoge saptamavikalpaniSpattiH syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti / tatrAyeSu triSu vikalpeSu sakalameva dravyamAdizyate, caturthAdiSu punarvikalpIkRtaM khaNDaza Adizyate / tadAha-dezAdezenetyAdi / 'kiM kAraNaM punarbhASyakRtA' iti ka-kha-pAThaH / 2 vikalIkRtaM ' iti ka-kha-pAThaH / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavo dezastasmin deze Adezo dezAdezastena dezAdezena vikalpanIyaM-vyAkhyeyam,AtmAditattvamityevaM vikalpacatuSTayasyApi grahaNam / tatra caturtha ubhayapradhAno vikalpaH, krameNobhayasyApizabdenAbhidheyatvAt, dezAdezo hi vikalAdezastasya vastuno vaikalyaM, svena tattvenApravibhaktasyApi viviktaM guNarUpaM svarUpeNoparaJjakamapekSya pratikalpitamaMzabhedaM kRtvA'nekAntAtmakaikatvavyavasthAyAM narasiMhanarasiMhatvavat samudAyA. makamAtmarUpamabhyupagamyAbhidhAnaM vikalAdezaH, na tu kevalasiMhasiMhatvavadevAtmakaikatvaparigrahAt , yathA ca pratipAdanopAyArthaparikalpitAnekanIlapItAdibhAgA nirvibhAgamanekAtmakamekaM citraM sAmAnyarUpamucyate, tathA vastvapyanekadharmasvabhAvamekam , dRSTazcAbhimAtmano'rthasya bhinno guNo bhedakaH, parudbhavAn paTurAsIt paTutara aipamo'nya evAbhisaMvRttaH, paTutvAtizayo guNaH sAmAnyapATavAd guNAdanyaH, sa vastuno bhedaM kalpayati, bhinnaprayojanArthinA tathAzritatvAt, anekAtmakaM caikatvamAtmAdeH, yato'nekaM zuddhAzuddha dravyArthamAzritya paryAyanayaM caikAtmano vRttistathAtmako'sau tadbhAvabhAvitvAd, ghaTamRdAtmakatvavat puruSapANyAdyAtmakatvavad vA, ataste tasyArambhakatvAd bhAgAH puruSasyeva pANyAdayo vastvaMzamanubhavanti krameNa vRttAH kramayogapadyAbhyAM vA, caturthe tAvat samuccayAtmake na krameNa vRttAH, paJcamaSaSThayorapacitakramayugapad vRttAH, saptame pracitakramayogapadyAbhyAM vRttAH saMzvAsathAvaktavyazcetyanekabuddhibuddhitvAd anekabuddhirhi buddhirbhavati dravyapayoyeSu satsu vyAtmikA, yato'nekAM sadpAmasadrUpAmavaktavyarUpAM ca buddhiM bhinnAmiva kramavatImivAzrityAbhinnaikAkramAvasturUpA vAkyArthabuddhirbhavati, tasmAd bhedakramapratibhAsavijJAnahetutvAd bhAgAste bhavantyatrAvibhaktasyaikasyApi vastunaH / evaM cAnekasvabhAve'rthe sati vakturicchAvazAt kadAcit kenacid na rUpeNa vaktumiSyate, vivakSAyattA ce vacasaH sakalAdezatA vikalAdezatA sakalAdezavikalA-ca draSTavyA, dravyArthajAtyabhedAt tu sarvadravyArthabhedAnevaikaM dravyAtha manya dezotpattiH te, yadA paryAyajAtyabhedAcaikaM paryAyArtha sarvaparyAyabhedAn pratipadyate tadA tvavivakSitasvajAtibhedatvAt sakalaM vastvekadravyArthAbhinnamekaparyAyArthAbhedopacaritaM tadvizeSakAbhedopacaritaM vA tanmAtramekamadvitIyAMzaM bruvan sakalAdezaH syAnnitya ityAditrividho'pi nityatvAnityatvayugapadbhAvaikatvarUpaikArthAbhidhAyI, yadA tu dravyaparyAyasAmAnyAbhyAM tadvizeSAbhyAM vA tadyogapadyena vA vastuna ekatvaM tadatadAtmakaM samuccayAzrayaM caturthavikalpe svAMzayugapadavRttaM kramavRttaM ca paJcamaSaSThasaptamedhUcyate tathAvivakSAvazAt tadA tu tathApratipAdayan vikalAdezaH, te hi dravyapayoyAstasya dezAH tadAdezenAdeza eko hyanekadeza AtmA'bhidhIyate, tatra dravyArthasAmAnyena tAvad vastutvena sannAtmA, payoyasAmAnyenAvastutvenAsanniti, vizeSastvAtmani svadravyatvAtmatvacetanatvadraSTutvajJAtRtvamanuSyatvAdiraneko dravyArthabhedaH,tathA zrutapratiyoginaH 1. tacca va0 ' iti ga-pAThaH / 2 rUpamasyAbhidhAnaM ' 3 ' vastvaneka iti ka-pAThaH / 4 / nekabuddhitvAt / itika-pATha 5'ca sakalA' iti k-paatthH| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 31]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 417 paryAyA asattvAdravyatvAnAtmatvAcetanatvAdayaH, tadravyakSetrakAlabhAvasambandhajanitAzca dravyaparyAyavRttibhedAH, tatra dravyArthAdezAt svadravyatayA dravyatvam, pRthivyAditvenAdravyatvaM tadvizeSaizca ghaTAdibhiH, kSetrato'saGkhyAtAkAzadezavyApitayA, na sarvavyApitayA, kAlataH svajAtyanucchedAdabhinnakAlatA, paryAyAdezAddghaTAdivijJAnadarzanabhedAH krodhAdyutkarSApakarSabhedAca, tathA'nanta kAlavRttasvavartanAbhedAt kAlabhedaH, bhAvato jJatvaM krodhAdimattvaM ca, evaM caturtho vikalpaH bahavo dravyArthaparyAyArthayovRttibhedAH sarve'pi tasyAMzAH, tairdravyaparyAya rUpairvaktamiSyamANo nAnArUpa Atmocyate / bhAvanA tu syAdasti ca nAsti ca, dravyArthabhedena caitanyasAmAnyenAsti, caitanyavizeSavivakSAyAM vA'styekopayogatvAta, paryAyatastu acaitanyena nAsti, ghaTopayogakAle vA paTAdhupayogenAsan, caitanyena tadvizeSeNa vA vartamAna eva tadabhAvena tadvizeSAbhAvena vartate ityubhayAdhInastasyAtmA, anyathA''tmAbhAva eva syAt / evaM sarvasiddhAnteSu padArthAH parasparaviruddhArthatvAt tadatadrUpasamuccayAtmakAzcaturthavikalpodAharaNIyAH // paJcamavikalpastu syAdasti cAvaktavyazcAtmeti, tatrAnekadravyaparyAyAtmakasya sataH kazcid * dravyArthavizeSamAzrityAstItyAtmano vyapadezaH, tasyaivAnyAtmadravyapaJcamo vikalpaH sAmAnyaM tadvizeSa dvayaM vA'GgIkRtya yugapadvivakSAyAmavaktavyatA, sphuTa __tarametad vibhAvyate, syAdastyAtmA dravyatvena dravyavizeSeNa vA jIvasvena manuSyatvAdinA vA dravyaparyAyasAmAnyamurIkRtya, vastutvAvastutvasattvAsattvAdinA vizeSeNa vA manuSyatvAmanuSyatvAdinA yugapadabhedavivakSAyAmavAcyaH, yataH sarve'pi tasyaikasyAtmanastadaiva vikalpAH sambhavantIti // SaSThavikalpo'pi tribhirAtmabhidyazaH syAnAsti cAvaktavyazcAtmeti, nAntareNAtmabhedaM vastugataM nAstitvamavaktavyarUpAnuviddhaM zakyaM kalpayituM vastunaH, tathApi SaSTho vikalpaH sadbhAvAt tatra nAstitvaM paryAyAzrayam, sa ca paryAyo yugapavRttaH kramapra . vRtto vA, sahAvasthAyyavirodhAdAtmano dharma ekakAla eva, yathA cetano. payogavedanAharSasamyavahAsyaratipuruSavedAyurgatijAtyAdisattvadravyatvAmUrtatvakartRtvabhoktRtvAnyakhAnAditvAsaGkhyAtapradezatvanityatvAdiH,kramavartI tu krodhAdidevatvAdivAlatvAdijJAnitAdiH khasthAne'nekabhedavRttaH, tatraiko'vasthito dravyArthI jIvanAmA naivAsti kazcicetanAvyatiriktaH krodhAdikramavRttadharmarUpanairantaryamAtravyatirikto vA, ata eva tu dharmAstathAsanniviSTAH sattvavyapadezavyavahArabhAjo bhavantIti, ato nAsti paryAyArthAdevaMvidho dravyArthasya kazcidaMzo nAstIti tena rUpeNAbhAvAt, na punaH sarvathaiva nAstitvam, viziSTasyAbhAvasya vivakSitatvAda, paryAyAMzaH sarvArthajJAtRtvAMsatsarvavyApAraviniyogAt sarvavastutvena sanniti dravyArthAzaH, AbhyAM saha vivakSAyAmavAcya iti dvitIyo'zaH // 1'vA'nya Atma.' iti g-paatthH|2'vsvaadijnyaataadiH devatvAdisvasthAne' iti k-kh-paatthH| 3tvAsarva.' iti k-paatthH| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 adhunA saptamavikalpazcaturbhiraMzaisrayaMzaH / kaJcid dravyArthavizeSamAzrityAstitvaM paryAyavizeSaM ca kazcidaGgIkRtya nAstitvaM samucitarUpaM bhavati, dvayorapi prAdhAnyena vivakSitatvAt, ya(ta)thA dravyasAmAnyena payoyasAmAnyena ca yugapadavaktavyaH, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazcAsmeti / bhAvanA tu dravyArthAt sati dravyatve dehendriyAdivyatiriktAtmatvena vizeSeNa nAsti tvamato'sti ca nAsti ca sa evAtmA, dravyaparyAyasAmAnyasadasatvAbhyAM saptamo vikalpaH yugapadavAcya iti / evamarthAnurodhAd vivakSAvazAca saptadhaiva vacanapravRttiH, ___nAnyathA'pi, pravRttinimittAbhAvAt, eSa ca mArgo dravyArthaparyAyArthAzrayaH, tau ca saGgrahAdyAtmako, saGgrahAdayazcArthazabdanayarUpeNa pradhAvitAH, tatra saGgrahavyavahArarjusUtrairarthanayaiyau~ dravyArthaparyAyArthI tadAzrayaiSA saptabhaGgI / tatra anapekSitopadezakazabdavyApAramindriyAnindriyanimittamartharUpotpAditaM matijJAnam, arthanayA vaktRparicchedaviSayAH, te tvarthapRSTenaivArtha gamayanti / zabdanayAstu sAmpratikasamabhirUDhaivaMbhUtanayAH zrotRviSayAH zrutajJAnAtmakAH zabdarUparUpitavijJAnatvAcchandapramANakAH, yacchabda Aha yathA ca tathaivArtha iti zabdapRSTenArthaparicchedaM kurvanti, ata evaiteSvabhidhAnasvarUpazuddhiparA cintA, cakSurvimalIkaraNAanavat / tatrArthanayAH sattvAsattvavartamAnasatcamAtraiSiNaH pratyekAtmakAH saMyuktAzca saptavidhavacananirvacanapratyalAH / viviktasattvamAtraparigrahAt sattvasaGgrahaH, anyAsatvameva satvamiti vyavahAraH, vartamAnapradhAnatvAd vartamAnameva sattvamRjusUtraH / tatra syAdastIti saGgrahaH 1 syAnAstIti vyavahAraH 2 saGgrahavyavahArayogAt syAdavaktavyaH 3 saGgrahavyavahAravibhAgasaM yogAdeva syAdasti ca nAsti ca 4 syAdastyavaktavyazcetyatra saGgrahaH nayatrayApekSayA saGgrahavyavahArau cAvibhaktau 5 syAnnAstyavaktavyazcetyatra vyavahAraH samasaptabhaGgI havyavahArau cAvibhaktau 6 syAdasti nAstyavaktavyazcetyatra vibhaktau saGgraha vyavahArAvavibhaktau vA7,ityevamarthaparyAyaH saptadhA vcnvyvhaarH| vyaJjanaparyAyAH zabdanayAste tvabhedabhedadvAreNa vacanamicchanti, zabdanayastAvat samAnaliGgAnAM samAnavacanAnAM ca zabdAnAmindrazakrapurandarAdInAM vAcyaM bhAvArthamevAbhinnamabhyupaiti, na jAtucid bhimaliGgaM bhinnavacanaM vA zabdaM strI dArAstathA''po jalamiti, samabhirUDhastu pratyartha zabdanivezAdindrazakrAdInAM paryAyazabdatvaM na pratijAnIte, atyantabhinnapravRttinimittatvAd bhinnArthatvamepAnumanyate, ghaTazakAdizabdAnAmiveti, evaMbhUtaH punaryathAsadbhAvaM vastu vacaso gocaramApRccha tIcchati, ceSTAviSTa evArtho ghaTazabdavAcyazcitrAlekhanopayogapariNazabdanayA tazca citrakAraH, ceSTArahitastiSThan ghaTo na ghaTazabdavAcyaH, tacchandA rtharahitatvAta, kuTazabdavAcyArthavat, nApi bhuJjAnaH zayAno vA citrakArAbhidhAnAbhidheyazcitrajJAnopayogapariNatizUnyatvAd gopAlAdivat, evamabhedabhedArthavAcino'ne 1. anyAsasvamiti' iti ka-pAThaH / 1.trAlekhyatopayoga' iti k-v-paatthH| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 31] svopanabhASya-TokAlaGkRtam 419 kaikazabdavAcyArthAvalambinaca zabdapradhAnA arthopasarjanAH zabdanayAH pradIpatradarthasya pratibhAsakAH vyaJjanaparyAyasaMjJakAH / tadevamarthavyaJjanaparyAyArpaNAnarpaNadvArakAnekAtmakaikArthanirUpaNavadabhidhAnapratyayaviSayA'pi bhaavnaa'bhidheyaa| tatra pudgaladravyapariNativizeSaH zabdo'bhidhAnaH, pudgaladravyaM cAtItavartamAnAgAmibhUriparyAyaperiNAmyarpitabhajanApekSayA sadasanityAnityAyanekadhamotmakam, pratyayo'pi hi grahaNalakSaNAtmadravyAMzApekSayA sakhyAparimANAkArAyanekarUpaparyAyApekSayA ca sadasannityAnityAdisvabhAva ityevaM sadasannityAnityAdisvabhAvaM jagat paJcAstikAyAtmakamarpitAnArpitalakSaNasakalazAstragarbhatrisUtrIvinyAsasyAdvAdaprakriyAsaGgateH siddhm|31|| bhA0-atrAha-uktaM bhavatA (a0 5, mU0 26)-saGghAtabhedebhyaH skandhA utpadyante iti / tat ki saMyogamAtrAdeva saGghAto bhavati,Ahosvidasti kazcidA vizeSa iti / atrocyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdiH smbndhgrnthH| pratipAditArthassAraNaprajJenAjJaH prakRtArthazeSasambandhamabhidhApayati,kAraNAyattajanmA kAryaprasavaH, saGghAtAt skandhAH samutpadyante, itizabdo yasmAdarthaH, tacchabdastasmAdarthaH, yasAt saGghAtAt skandhAnAmutpattiH pratidhIyate tasmAt sandehaH, kiM saMyogamAtrAdeva dhyaNukAdilakSaNaH skandho bhavati, Ahosvidastyatra kazcit saMyogavizeSa iti, mAtragrahaNaM senAvanAdivat kevalasaMsaktipratipAdanArthama, saMyogamAtraM na tu saMyogavizeSAH, itizabdaH AzaGkeyattApratipattaye, AcApunalabandhahetuH yasyApi cittaparivartI saMyogavizeSastatpratipAdanAyAtrocyate ityAha, - atreti praznaviSayAbhisambandhaH yatpRSTastannizcIyate vidhIyata iti, manISitasaMyogavizeSAbhivyaktyarthamAha bhA0-sati saMyoge baddhasya saGghAto bhavatIti / atrAha-atha kathaM bandho bhavatIti / atrAha TI-satItyAdi / sati parasparasaTTalakSaNe saMyoge baddhasyaiva-ekatvapariNatibhAjaH saGghAtAt skandhotpattiH, evakArArthamitikaraNam, pudgalAnAM paryAyAnantye'pi svajAtyanatikrameNa parasparavilakSaNapariNAmAhitasAmarthyAt sati saMyogavizeSe keSAzcideva bandho na sarveSAmiti nizcitametat, saMyogavizeSAt skandhotpAdaH, na punarvyajJAyi svarUpeNa saMyogavizeSaH, tatparijJAnAya praznenopakramaM punaH parasya prakaTayati-atrAheti / sati saGghAte bandhasya sataH skandhapariNAma iti bandhameva pRcchati-atha bandhaH kathaM bhavatIti / athetyAnantaryArthaH, baddhasya skandhapariNAmo bhavatItyukte'nantaraM ca ya eva jijJAsyate bandhaH-ekatvapariNAmaH sa kathaM-kena prakAreNANvoraNUnAM vA jAyata iti, kiM parasparAnupravezenAhosvit sArvAtmyena prave 1. pariNatyarpitabhajanApekSayA ' iti k-kh-paatthH| 2' nityAdi ' iti ka-kha-pAThaH / 3 'jAyanta ' iti ga-pATho vicaarnniiyH| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 tatvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 zAbhAve'pIti ? atrocyate-parasparAnupravezastAvannaiveSyate'NvoraNUnAM vA zuSirAbhAvAta, prAi caitannirNItaM prapaJcataH, sthApitaM ceda-pariNativizeSAdAnAM sarvAmatnA bandho bhavati, ayassiNDatejasorikhAnyonyapradezAbhAve'pi guNavizeSAt sArvAtmyeneSyate bandhaH / kIdRzaH punarguNavizeSAt sa tAdRzo bandhaH syAdityAha sUtram-snigdharUkSatvAd bandhaH // 5-32 // bhA0-snigdharUkSayoH pudgalayoH spRSTayobaeNndho bhavati // 32 // atrAha-kimeSa ekAnta iti ? / atrocyate TI-snigdharUkSayorityAdi bhASyam / sneho hi guNaH sparzAkhyaH, tatpariNAmaH snigdhaH, tathA rUkSo'pi, ekaH snigdho'paro rUkSaH, tayorbhAvaH snigdharUkSatvaM tatpariNAmApattiH tasmAt snigdharUkSatvAditi hetau paJcamI, aNvoraNUnAM vA bandho bhavati, snigdharUkSayoriti bhASyakRtA vibhajya dvivacanaprayogopanyAso'kAri sarvAlpaskandhajJApanAya, nAtaH paramalpAvayavaH skandho'sti, snigdharUkSavyavahAraH kSetrakAlaviSayo'pi bhoktaH samastIti tadvyudAsAya pudgalayorityAha, pUraNAd galanAca pudgalAH, pUrakatvena skandhAna nivartayanti, galanena skandhabhedaM vidadhati, spRSTayoriti saMyuktayo saMyuktayoriti, anena saMyogamAtraM gRhItaM saMyogapUrvakasakalabandhajJApanArtham, tatra bandhAt pratighAto jAyate'NvoraNUnAM vA, pratighAtazcaikadezAvagAhe'nyonya pratihananam, tato raukSyasnehavizeSAd bandhaH-aNvantareNANoH zleSaH, mRdrajobhistRNAdibandhavata, santi ghaNava ekaguNasnigdhAdikrameNa saGkhyeyAsaGkhyeyAnantAnantaguNasnigdhAH, tathaikaguNarUkSAdikrameNa hInamadhyamotkRSTasaGkhyeyAsaGkhyeyAnantAnantaguNarUkSAH, toyAjAgomahiSNuSTrIzIraghRtasnehAnumAnaprakarSAprakarSavat, cikkaNatvalakSaNaH pariNAmaH snehaH, tadviparIto rUkSaH, tatazca saMzleSakAraNapariNatimattvAt sarvAtmasaMyogavandhaprasiddhiH, pratyakSazcaivaMvidhadravyANAM bandhavizeSo nAtIva yuktimapekSate, yuktirapi-saMhatamahadravyaM ghaTAdi pratyakSamaNubandhasyAnumApakam, nANusatsaMhativizeSamantareNa mahat saMhataM yujyate, evameva cApakarSaNadhAraNanodanAdivyavahArasiddhina tvanyathA, tathAnupagrahaNAt pratIghAtaH paramANoH, lokAnte hyupagrAhakadharmadravyAbhAvAt pratihanyate'NuragatiH san, tathASNoH pratIghAto bandhanayogyaM pariNAmamantareNApyate, nApatatA ( ? ) sparzitvAnmUrtimatvAca, sapratighAtasya ca bandho dRSTaH zleSarUparAgAdeH, ataH suSTracyate-snigdharUkSatvAt pudgalayoH saMyuktayorbandho bhavatIti / itikaraNa upapradazenArthaH, evaM gRhANeti // 32 // atrAhetyAdisambandhapratipattiH / kimeSa ekAnta iti ? / kimiti praznArthaH, eSa 1 noktaH ' iti k-paatthH| 2 'kSAdi...nantaguNarU ' iti pAThaH ga-pustake nAsti, tatra tu mudraNadoSa iti spaSTaM prtibhaati| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 33 ] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 421 ityantarayogAthAbhisambandhaH, snigdhaguNAnAM rUkSaguNAnAM ca bandho bhavatIti, itizabdo'vadhAraNArthaH / kimeSa niyama eva sarvasya snigdhaguNasya rUkSaguNena bandha iti, evaM pRSTe anocyate ityAha / sati vidhAvavizeSeNa pravRttenikRSTamadhyamotkRSTasnigdharUkSANAmanabhipretArthaprasaGgavinivRttyarthamidamabhidadhmahe sUtram-na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // TI0-atiprasaktasya vidherayamapavAdArambhaH // bhA0-jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na bhavati // 33 // TI-jaghanyaguNasnigdhAnAmityAdi bhASyam / prakRtatvAd bandhaH pratiSidhyate nazabdena, keSAM bandho na bhavati ? jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca / jaghane bhavo jaghanyaH, ( jaghanya ivAnyo jaghanyaH ) nikRSTa ityarthaH, jaghanyazcAsau guNazca jaghanyaguNaH ( jaghanyaguNaH) snigdho yeSAM te jaghanyaguNasnigdhAH pudgalAsteSAM jayanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandhaH pratiSidhyate, paraspareNeti sajAtIyavijAtIyavizeSapratipAdanam / svasthAne snigdhasya snigdhena neSyate bandhaH, rUkSasyApi rUkSeNa naivAsti bandhaH, tathA parasthAne'pyekaguNasnigdhasyaikaguNarUkSeNa naivAsti bandhaH, satyapyeSAM saMyoge snigdharUkSaguNatve ca na parasparamekatvapariNatilakSaNo bandhaH samasti, kiM punaH kAraNamatraiSAM bandho na bhavatIti ? tAdRgvidhapariNatizaterabhAvAt, pariNAmazaktayazca dravyANAM vicitrAH kSetrakAlAdyanurodhinyaH prayogavisrasApekSAH prabhavanti, na jAtucit paryanuyogavazena paryanuyokturicchAmanurudhyate, jaghanyazca snehaguNaH stokatvAdeva jaghanyaguNarUkSaM pudgalaM na pratyalaH pariNAmayitum, tathA rUkSaguNo'pyalpatvAjaghanyaguNasnigdhaM nAtmasAtkartuM samarthaH, saGkhyAvAcI cAyaM guNazabdaH, yathaika evAsya guNaH purupasyeti, AdhikyArthe vA dviguNatriguNamiti yathA, asti ca snehAdiguNAnAM prakarSApakarSabhedaH, tad yathA jalAdajAkSIraM snigdham, ajAkSIrAd gopayaH, gopayaso mahiSIpayaH, tataH karabhIpaya ityuttarottarasnehAdhikatvam, eSAmeva pUrva pUrva rUkSam, tatraikaguNasnigdhasyaikaguNasnigdhenaiva byAdinA sarveNa sadRzena saGkhyeyAsakhyeyAnantAnantaguNasnigdhena vA nAsti bandhaH, tathaiva caikaguNarUkSasyaikaguNarUkSAdibhiH sadRzairyAvadanantaguNarUna bhavati bandhaH, sUtravyApArastu jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca pudgalAnAM nAsti bandhaH parasparam, zeSaM vakSyamANasUtravyAkhyeyamuktaM prasaGgataH, ityevametau jaghanyaguNasnigdharUkSau vihAyAnyeSAM madhyamotkRSTasnigdhAnAM rUkSaiH saha 1 atra cihAntastho bhAgaH ka-kha-yornAsti / 2 'rUkSAdibhiH' iti k-kh-paatthH| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 AcAryAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 snigdhaizca rUkSANAM paraspareNa bandho bhavati iti, arthApattilabhyo'yamarthaH sAmarthyAdavagamyate, sa ca yAdRzo yathA ca bhavati taM tAdRzaM tathA vakSyAmaH, idainAvadupayujyata iti // 33 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA-javanyajugavarjAnAM (snigdhAnAM) rUkSeNa rUkSANAM ca snigdhena saha bandho bhavatIti / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti / atrocyate-na javanyaguNAnAmityadhikRtyemucyate--- TI0 ---avAhetyAdinA granthena sambandha vidhane / pratipAditaM bhavatA'nantaraM javanyaguNasnigdharUkSayornAsti bandhaH, taniSedhAdanyeSAM javanyaguNavAnAM bandhaprasaGge sadRzAnAM pratiSedhe yatno vidheya ityApattiprApitaM cedaM dviguNanindhasyaikaguNarUkSeNa saha ekaguNasnigdhasya dviguNarUkSeNa saha bandho bhavatIti / etaduktaM bhavati-nikRSTasnigdharUkSayobandhapratiSedhAnma-. dhyamotkRSTasnigdharUkSaguNAnAM paraspareNa bandhaH pratijJAto'rthataH pRthagadhikaraNAnAm / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti praznayati, prastutAnantaravacano'yamathazabdaH, tulyaguNayoH snigdhAdhikaraNayorekaikaguNayoH kimekAntenaiva pratiSedha iti prazne kRte abocyata ityAha / atyantapratiSedha eva, kAdhikRta iti cedityAha, na javanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate, yathaiva snigdharUkSANAM jaghanyaviSayANAM bandhAbhAvastathaiva guNasAmye sadRzAnAM bandhAbhAva iti sambandhanIyam / athavA snigdharUkSayorminAdhikaraNayorbandhapratiSedhaH kRto'tha tulyaguNayoH kiM pratipattavyamiti sAmAdadhyAhAraM kRtvA vyAkhyeyam , tulyaguNayoH snigdhAdhikaraNayo rUkSAdhikaraNayorvA kiM bandhaniSedhaH pratipattavyaH, Ahosvid bandhavidhiriti ? / AcArya Aha-atyantapratiSedha iti, ekAntenaiva pratiSedhaH, sa punane jaghanyaguNAnAmityatra sUtre. 'dhikRtastamAzrityocyate sUtram-guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // TI0-athavA snigdharUkSaguNaH / / bhA0-guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati / tadyathA-tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena, tulyaguNaskSasya tulyaguNarUkSeNeti // TI0-guNasAmye satItyAdi bhASyam / guNAH-snigdharUkSAsteSAM samatA sAmyaM tasmin guNasAmye, satItyanena viziSTArthI saptamI sUcayati, "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" (pA0a02, pA03,037)iti nimittasaptamyepA, sati guNasAmye tulyasaGkhyatve sadRzAnA bandho na bha. vati, guNAnAM sAmyena ye sadRzAH, na kriyAsAmyena, te sati guNasAmye sadRzAsteSAM bandho nAsti, pUrvApavAdavizeSasamarthanArthamevedaM-na jaghanyaguNAnAm (sU0 33) ityabhidhAya tadvizeSamapavadate, . taM cApodyamAnamudAharaNena spaSTayati / tad yathetyudAharaNopanyAsaH, tulyaguNasnigdhasya tulya. guNasnigdhena tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti sAmAnyopanyAsaH samastaikaguNasnigdha Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 34 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 423 ruukssaadismgunnviklpsnggrhaarthH| tulyaguNaH snigdho yasya sa tulyaguNasnigdhaH, tulyaH snehaguNo yasyetyarthaH, tasyAnena sadRzenaiva tulyaguNasnigdhena bandho nAsti, parasparaM pariNatizakterabhAvAt , tulyabalaguNamalladvayAnyonyAnabhighAtavad , ekaguNasnigdho hi naikaguNasnigdhena vadhyate, tathA'nantaparyavasAnAd dviguNAdisnigdhAH dviguNAdisnigdhaiH samaguNairanantaparyavasAnaiH saha na badhyante, evamekaguNarUkSo'pyekaguNarUkSeNa saha na badhyate, tulyadurbalaguNamalladvayAnyonyAnabhighAtavadeva, tathA dviguNAdirUkSA na dviguNAdisauranantAvasAnaiH saha bandhamanubhavantIti // bhA0-atrAha-sadRzagrahaNaM kimapekSata iti / atrocyate-guNavaiSamye sadRzAnAM pandho bhavatIti // 34 // TI-atrAha-sadRzagrahaNaM kimapekSata iti / evaM manyate praSTA, guNasAmye sati bandho na bhavati, yeSAM ca samA guNAH prakarSApakarSavRttAH prativiziSTasaGkhyAvacchibhAste niyamena guNaiH sadRzAH, ityetAvatAbhilaSite'rthe siddhe sadRzagrahaNamatiricyamAnamaparArthApekSi bhavati, taM cAparamarthamajAnAnaH praznayati-kimapekSate sadRzagrahaNamiti, AcAryo'pi viziSTArthapratipasaye sadRzagrahaNaM cetasi nidhAyAha-anocyata iti / guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti, snehaguNavaiSamye rUkSaguNavaiSamye ca bandhaH samasti, keSAmata Aha-sadRzAnAmiti / enamartha sadRzagrahaNamapekSate, sAdRzyaM ca snehaguNamAtranibandhanaM raukSyaguNamAtranibandhanaM ca sayAnamAzritya grAhyam, ataH sadRzAnAmapi snehaguNasAmAnyena raukSyaguNasAmAnyena ca prakarSApakarSavRttatadguNavaiSamye sati bhavatyeva bandhaH, tadyathA-ekaguNasnigdhastriguNasnigdhena, dviguNasnigdhazcaturguNasnigdhena, triguNasnigdhaH pazcaguNasnigdhena, caturguNasnigdhaH SaDguNasnigdhenetyevaM yAvadanantaguNasnigdho viSamaguNa iti / anye tvabhidadhati sUrayaH-ekaguNasnigdhasya dviguNasnigdhenaikaguNarUkSasya dviguNarUkSeNeti bhAvanIyam , etacca sampradAyenAgamopanibandhadarzanena ca prAyo visaMvadati ityanAdaraH // 34 // bhA0-atrAha-kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti / atrocyate TI-abAhetyAdiH sambandhapratipAdanaparo granthaH, kimavizeSeNa guNavaiSamye sahazAnAM bandho bhavatIti, yadyavizeSeNa tata ekaguNasnigdhasya dviguNasnigdhenApi bandhaprasaGgo'niSTaM caitadA(dityA ?)rekamANe praSTari sUrirAha-anocyata iti, na sarveSAmeva, sadRzAnAM, kiM tarhi 1 1-2 nyAbhiSAta.' iti g-paatthH| 3 'sAmAnyaguNena' iti g-paatthH| 4'tayavi' iti g-paatthH| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 tatvAAdhigamamatram (adhyAyaH 5 sUtram---drayadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // bhA0-dvayadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati / TI-yadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavatItyAdi bhASyam / dvAbhyAM guNavizeSAbhyAmanyasmAdadhiko yaH paramANuH sa AdiryeSAM te ghadhikAdiguNAH / guNazabdo'tra guNivacanaH / guNavanto guNAH paramANava ityarthaH / teSAM vyadhikAdiguNAnAmanAM sadRzAnAM bandho bhavati, sadRzAnAmiti snehasAmAnya rUkSasAmAnyaM cAzritya sAdRzyaM vyAkhyeyam / / bhA0-tadyathA-snigdhasya dviguNAdhikasnigdhena , dviguNAdyadhikasnigdhasya ekaguNasnigdhena, rUkSasyApi dviguNAdyadhikarUkSeNa, dviguNAdhikarukSasya ekaguNa. rUkSaNa, ekAdiguNAdhikayostu sadRzayovandho na bhavati / atra tuzabdo vyAvRtti vizeSaNArthaH, pratiSedha vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati // 35 // ___TI-tadyathA-snigdhasthetyAdinodAharati / [ekaguNa]snigdhasyetyanukte'pi saGkhyA gamyate guNazca sAmarthyAt, dviguNAdyadhikasnigdhenANunA, dvAbhyAM snehaguNavizeSAbhyAmekaguNasnigdhAdadhiko yastena sahAsti bandhaH, yathaikaguNasnigdha ekastadanyasviguNasnigdhaH, atraikaguNasnigdhasyaikaH samAno guNastriguNasnigdhe (skandhe) aNau vA zeSeNa guNadvayenAdhikaH, dviguNAdyadhikasnigdhenetyAdigrahaNAdekaguNasnigdhasya caturguNapaJcaguNasnigdhenApi bandhasiddhiH, tathA dviguNAdyadhikasnigdhasyaikaguNasnigdhena saha bndhsmbhvH| nanu ca prathamavikalpAnnAsti kazcida vizeSo'sya sphuTaH, satyaM, na kazcid bhedaH, tathApi tu bandho yAdivRttiH, tatra badhyamAnayorvadhyamAnAnAM vA SaSThayantatve tRtIyAntatve vA bandhAvizeSa iti pratipatyarthamubhayathocAraNaM cakAra bhaassykaarH|| rUkSasyApItyAdibhASyamuktAprakAreNaiva gamanIyam , evaM vyadhikAdiguNAnAM snehavatAM rokSyavAM ca yathoktalakSaNo bandho bhavatItyucyate, pratipadhanyAvRttipradarzanArtha bhavati tuzabdopAdAnam / myadhikAdiguNAnAM bandhAbhyanujJAne cArthApattilabhyaphalapradarzanArthamidamAha----ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati, prativiziSTapariNatizakterabhAvAt , ekaguNasnigdhasya hi dviguNasnigdho'NurekaguNAdhikaH, dviguNasnigdhasya triguNasnigdha ekaguNAdhikaH, triguNasnigdhasya caturguNasnigdha ekAdhika ityAdi yAvadanantaguNa ekAdhika iti, evaM rUkSasyApi vAcyam, ekAdiguNAdhikayorityatrAdigrahaNAd dviguNasya triguNena saha nAsti bandhaH, tatrApi dviguNazcaikaguNAdhikazceti dvivacanam, evaM zeSavikalpayojanamapi kAryam, tuzabdaH kaimarthakyAta mutra ityAGkite bhASyavahAha-atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH // tuzabdasyAnekA rthavRttitve satyapyatra sUtre vyAvRttivizeSaNaM cobhayamarthaH parigRhyate, vyAvRttizca vizeSaNaM ca vyA. vRttivizeSaNe arthaste yasya sa tathoktaH, tatra vyAvRttiH-nivRttiH, vizeSyate'neneti vizeSaNaM, tadartho yasyAsau vyAvRttivizeSaNArthaH, kasya punAvRttiH kiM vA vizeSyamANamityAha-pratiSedha Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 35). stropajJabhASya TIkAlaGkRtam 425 vyAvartayati bandhaM ca vizeSayatIti / na jaghanyaguNAnAmiti prakRtapratiSedhastaM byAvartayati, yathA'dhikRtaM ca bandhaM vizinaSTi, guNavaiSamye sati sadRzAnAM guNadvayAdhikAnAM bandho bhavatItyevizeSaNArthaH, tatazca vyAvRtte pratiSedhe bandhe ca vizeSite ghadhikAdiguNAnAM bandhaH siddho nirapavAda iti // AgamagAthAsaMvAdI cAyaM sUtracatuSTayAthe:"niddhassa niddheNa duAdhieNa, lukkhassa lukkheNa duAdhieNa / niddhassa lukkheNa uveti baMdho, jahaNNavajjo visame same vA ||1||"-prjnyaa0 gA0 200 guNavaiSamye sadRzAnAM ghadhikAdiguNAnAM tu bandho bhavatItyasya vAcakaM gAthAzakalamAdyaM, snigdhasya snigdhena saha rUkSasyApi rUkSeNa saheti, tatazca "guNasAmye sadRzAnAM" (sU0 34) bhavati bandha ityetat sUtraM labdham / atha snigdharUkSayoH paraspareNa kathamityAha-pAzcAtyamardham / etena ca "snigdharUkSatvAd bandhaH" (mU0 32), "na jaghanyaguNAnAm" (sU0 33) iti sUtradvayaparigrahaH / snigdhaguNarUkSayozca jaghanyaguNavarjaH paraspareNa viSamaguNayoH samaguNayozca bandho bhavatIti // 35 // __bhA0-atrAha-paramANuSu skandheSu ca ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAsteSu AhosvidavyavasthitA iti ? / atrocyate-avyavasthitAH / kutaH? prinnaamaat| atrAha-bayorapi badhyamAnayorguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti // ucyate TI-atrAha-paramANuSvityAdinA granthena sUtraM sambadhAti / atretyautsargike bandhalakSaNe sApavAde pratipAdite pRcchatyajAnAnaH, pariNAmavizeSo hi bandhaH, sa ca snigdhe rUkSalakSaNapariNAmAntarApAdyaH, ataH paramANupu ye sparzAdiguNapariNAmAH skandheSu vA zabdAdayaste kiM nityA:sarvadA vyavasthitAsteSu paramANvAdiSvAhosvidvyavasthitA-bhUtvA punarna bhavantIti / ayamabhiprAyaH praznayituH-paramANavaH saMhanyamAnA dvipradezAdikaskandhAkRtyA pariNamante parimaNDalAdipaJcaprakArasaMsthAnarUpeNa veti. tatra yadi vyavasthitAH paramANuSu pariNAmAH sparzAdayaH skandheSu vA sparzAdizabdAdayastatasteSAM vyavasthitatvAt sarvadA notpAdo na vinAzaH, tau cAntareNa snigdharUkSaguNayoraNvoH pariNAmAbhAve tadavasthayoH kuto ghaNukAdiskandhapariNAmaH? skandheSu vA sparzAdizabdAdipariNAmasyaikasyaiva nityatayeSTatvAt shesssprshaadishbdaadiprinnaamaamaabH| athAvyavasthitAH,sarvamiSyamANamupapannam, pUrvakapariNAmatyAgenottarapariNAmAntarAbhyupagame sparzAdayo'nye cAnye ca sparzAdizabdAdayazca kSetrakAladravyabhAvapariNAmavizeSAH syurityavagamyeta yathApariNAmaM vastviti, tanna jAne kathametaditi, sati cApyavyavasthitatve kiM samaguNaH samaguNatayaiva pariNamayatyuta virSamaguNatayA'pIti sandihAnaM pratIdamatrocyate-avyava1. snigdhasya snigdhena dvayAdhikena, rUkSasya rUkSeNa dvayAdhikena / snigdhasya rUkSeNopaiti bandho, jaghanyava| viSamaH samo vA // 2. pAtotthaH' iti k-paatthH| 3' viSamatayA' iti ka-pAThaH / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 sthitAH paramANuskandheSu spAdayaH, sparzAdizabdAdayazceti, anavasthitatve pratijJAte punaH praznayati-kutaH punaranavAsthitatvam 1 evaM manyate-kiM pratijJAmAtreNAnavasthitatvamuta kAcid yuktirapyastIti ? evamAzaGkite yuktimAha-pariNAmAditi / "tadbhAvalakSaNaH pariNAmo" vakSyate (sU0 41), sa eva hi paramANuH skandho vA dravyatvAdijAtisvabhAvamajahat sparzAntarAdiguNaM zabdAntarAdiguNaM pratipadyate, sparzAdisAmAnyamajehataH paramANvAdayaH sparzAdivizepAnAsAdayanti, ato'vasthitAnavasthitatvameSAM sparzAdInAm, pariNantAro hi svazaktiNaTavabhAjo maricalavaNahiGgyAdayaH pariNamyaM vastu kathitatakrAdisvAdvAdyAkAreNAtmasAtkurvanto dRSTAH, kecit tu dadhiguDAdayaH pariNamanazaktikhAbhAvyAt parasparapariNatihetavaH, pUrveSAmekataH pariNatizaktiH pATavAtizayAt, evaM pariNAmAdanavasthitAH spAdizabdAdayaH, pariNAmAnavasthitatve pratipAdite labdhAvakAzaH punaH atrAha-dvayorapi badhyamAnayoguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti ? / evaM manyate-bhavatu pariNativizepAdanavasthitaM guNavattvam, aNvostu badhyamAnayoguNavatve sati tulyaguNayorviSamaguNayorvA saGkhyayA dviguNasnigdhasya dviguNarUkSasya vetyAdestathaikaguNasnigdhasya triguNasnigdhasya cetyAderekaguNarUkSasya triguNarUkSAdeH kathaM-kena prakAreNa pariNAmo bhavati / ayamabhiprAya:-kiM dviguNasnigdho dviguNarUkSaM snehAtmatayA pariNamayatyuta dviguNarUkSo dviguNasnigdhaM rUkSAtmatayA pariNamayatIti ? evaM zeSavikalpA draSTavyAH / tathA kimekaguNasnigdhastriguNasnigdhamAtmasAtkarotItyevaM triguNasnigdhaH ekaguNasnigdhamityAdisandehavicchedAyAtrocyate sUtrama-bandhe samAdhiko pAriNAmikau // 5-36 // TI-bandhanaM bandhaH-saMyogaH, samaH-tulyaH, sa ca guNataH parigRhyate, evaM ca yasyAsau samastasyetaro'pi sabho bhavati, adhikaguNo'pi yadapekSayA''dhikyaM labhate sa hInaH, sUtre ca sAkSAt samAdhiko pAriNAmikAveva gRhItau, na tu pariNAmyaH samo hInaguNo vetyato bandhazabdopAdAnAdiSTalAbhaH, sambandho hi yAdivRttirityuktam, evaM ca dvitIyaH samo hInadha sAmarthyAd bandhapariprApita iti, etadeva bhASyeNa darzayati bhA0-dhandhe sati samaguNasya saMmaguNapariNAmako bhavati / adhikaguNo hInasyeti // 36 // TI-sati dhandhe-saTTalakSaNe visrasAdvAreNa tulyaguNo dviguNasnigdhastulyaguNastaviguNarUkSasya pariNAmakaH-svamatena snehaguNena rUkSaguNamAtmasAtkaroti, evaM rUkSaguNaH 1. jahantaH' iti g-paatthH| 2'zaktipATavA' iti k-paatthH| 3'NAmako' iti k-kh-paatthH| 4 'samaguNaH pari0' iti pratibhAti / '5 'guNasya dviguNaH' iti pratibhAti / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 37] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 427 kadAcit pariNAmakaH, svagatena rUkSaguNena snehaguNamAtmasAtkaroti pariNAmayatIti, guNasAmye tu sadRzAnAM bandhapratiSedhaH, imautu visadRzAveko dviguNasnigdho'nyo dviguNarUkSaH, sneharUkSayozca bhinnajAtIyatvAnnAsti sAdRzyam, tathA'dhikaguNaH-triguNasnigdho hInaguNasya-ekaguNasnigdhasya pariNamayitA, anena hyekaguNasnigdhastriguNasnigdhatAmApadyate, kastUrikAMzAnuviddhavilepanavat, etAvacca bandhajAtaM samaguNayorviSamaguNayorvA pariNamyatvaM ca, itaramAtmasAtkurvan pariNamata iti pariNAmakaH, pariNamyaguNasaGkhyAmAkSipya vA svaguNasaGkhyAmajahat pariNamata iti pariNAmakaH, athavA pariNamanaM pariNAmastaM karoti-pariNAmayati pariNAmakaH, AtmarUpeNa parasyApi pariNAmaM karotItyevaM prakRtyantaNijantatvayorna kazcid virodha iti // 36 // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA (a05, sU0 2)-dravyANi jIvAzceti / tat kimuddezata eva dravyANAM prasiddhirAhosvillakSaNato'pIti ? / atrocyate-lakSaNato'pi prasiddhiH, taducyate TI-atrAha-uktaM bhavatetyAdinA sUtrasambandhamAcaSTe / atra zAstre bhavatAbhihitaM paJcamAdhyAye vo-dravyANi jIvAzca(a05,sU02)iti, dharmAdharmAkAzapudgalA dravyANi jIvAzcetyevaM paJca dravyANi prathamamuddiSTAni sAmAnyenoktAnIti, na tu dravyalakSaNamapadiSTam, evaMlakSaNakaM dravyamiti, yasmAd dravyazabdenoktA dharmAdayaH tasmAt kimuddezata eva-sAmAnyAbhidhAnamAtrAdeva dravyANAM-dharmAdInAM svarUpaprasiddhiH-svarUpaparijJAnamAhosvidastikizcid vaizeSikam - asAdhAraNalakSaNamiti / evaM manyate-prativyakti pratiniyamAt lakSaNasya yathA'vasthitalakSyapariccheditvAduddezatastAvaneSyate prasiddhiH, kiM tarhi ? lakSaNata iSyate, tatazca yato lakSaNataH prasiddhirdharmAdidravye tadapadeSTavyam , yathA''tmano'sAdhAraNaM sAkArAnAkAropayogalakSaNam, sAmAnyavizeSasaMjJAvyavahAryAzca sarve prAvacanAH padArthA iti // nanu cotpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi sAmAnyalakSaNamukta(sU029), satyametat, amunAtu praznaprasareNa vizeSalakSaNamabhidhApayati praznayitA-kiM dravyaM ke vA dharmA iti, dravyasya dharmANAM ca vizeSAvagatijijJAsAtha praznaH, AcAryo'pi vaizeSikaM lakSaNaM manasi sannivezyAnocyata ityAha, kimucyate ?-lakSaNato'pi masiddhiH, apizabdAduddezato'pi asAdhAraNaM lakSaNaM, tasmAllakSaNAd yathA dravyapadArthe prasiddhiHviziSTavijJAnotpAdo vijJAturbhavati tathA tallakSaNamucyate // sUtram-guNaparyAyavad dravyam // 5-37 // bhA0--guNAn lakSaNato vkssyaamH(suu040)| bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca pryaayH| tadubhayaM yatra vidyate tad dravyam / guNapayoMyA asya santyasmin vA santIti guNapayoyavat // 37 // 1'ca' iti k-paatthH| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 TI-guNAn lakSaNato vakSyAma ityAdi bhASyam / saGkhyeyAsamvyeyAnantasaGgakhyayA saGkhyAyamAnatvAd guNAH-zaktivizeSAH, ta eva krameNa saha ca bhavantaH sarvatomukhasvAd bhedAH-paryAyAstAna guNAn piNDaghaTakapAlAdIna rUpAdIMca, lakSaNataH asAdhAraNazaktivizeSAt, abhidhAsyAmaH (sU0 40)-" dravyAzrayA nirguNA guNAH " ityatra, dravyasya hi guNaparyAyAH pariNativizeSAH sambhavanti, na tu guNaparyAyANAM kecidanye guNaparyAyAH santItyevaM bhAvayiSyAmaH / vyavahAranayasamAzrayaNena tu guNAH paryAyA iti vA bhedena vyavahAraH pravacane, yugapadavasthAyino guNA rUpAdayaH, ayugapadavasthAyinaH paryAyAH, vastutaH paryAyA guNA ityaikAtmyam / yata Aha"do pajave duguNie labhati u egAo davAo" (Avazyakaniyuktau gA064) / tathA-' "taM taha jANAti jiNo, apajjave jANaNA natthi" (Ava0ni0 gA0 194) / tathA" devappabhavA ya guNA na guNappabhavAI davvAiM" ( Ava0ni0 gA0 193) / evamekamevedamiti manyamAna Aha-bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH,bhAvAdanyo bhAvo bhAvAntaram, samabhirUDhanayAbhiprAyeNendanazakanapUdoraNAdayo'rthavizeSA rUpAdayazca bhAvAntarA bhAvabhedAH saMjJAntarANAM pravRttau nimittabhUtAH,saMjJAntaraM cendrazakrapurandararUpAdi, evamarthabhedAH saMjJAbhedAzca gu. NaparyAyA nizcIyanta iti, tadetadubhayaM vyavahAranizcayAtmakaM guNazabdAbhidheyaM paryAyazabdAbhidheyaM ca yatra-yasmin sthityaMze vidyate-sAmAnyalakSaNe'sti tadbhAvalakSaNapariNatitayA'vasthitalakSaNaM dravyamiti, anena caitat pratipAdyate-dravyaM pariNAmi, guNaparyAyAH pariNAmAH prasavavyayala. kSaNA iti / etadeva spaSTayati-guNaparyAyA ityaadinaa| uktAH prathamaM guNaparyAyAH, asyAsmin vA vidyanta iti matvarthamupalakSayati, asyaite rUpAdayaH piNDAdayazca tadbhAvalakSaNapariNAmAH santi, na jAtuciniSpariNAma dravyamupatiSThate, vikAralakSaNA ceyaM SaSThI, yavAnAM dhAnA iti yathA, yavAstu dravyatvasattvamUrtAdyaparityajanta eva dhAnAkAreNa vikriyante, na ca vikAro'tyantameva prakRterbhedena vartate, tadanvayavad dazAsu suvarNAGgulIyakAdivat, nApyekAntena bhedaH, saMjJAprayojanAdipratiniyamAt, tathA kadAcit pariNAmipariNAmayorAdhArAdheya vivekSAyAM vyAvahArikyAM bhedapradhAnAyAmasmin pariNAmini sthityaMze rUpAdipiNDAdayaH pariNAmAH santi bhedAntarakalpanayA, tathA''tmani caitanyam, AtmA tu jJAnAdyAkAreNa pariNamamAno'satyapi bhede 1'dvau paryavau dviguNitau labhate tu ekasmin drvye| 2 tat tathA jAnAti jinaH aparyave jJAnaM nAsti / 3 dravyaprabhavAzca guNA, na guNaprabhavANi dravyANi / 4 'vivakSayA' iti k-paatthH| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 38] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 429 bhedena vyavanhiyate caitanyamAtmanIti / evaM saiva pudgaladravyajAtiH svarUpamajahatI samAsAditatattadguNavizeSarUpAdipiNDAdivyapadeze heturityataH kathaJcid bhedAbhedasvarUpaM guNaparyAyavadU dravyamucyate, tathA dharmAdharmAkAzajIvadravyANyapi guNaparyAyavanti bhAvayitavyAni prAgabhihitakrameNa, dravyaM hi bhavyaM yogyaM sahakramabhuvAM guNaparyAyANAm , atra cAgurulaghuprabhRtayaH sahabhuvo guNAH, paryAyAH kramabhuvaH, punagetisthityavagAhajJAnadazenanArakAdayo guNapayoyAH pUrvameva bhAvitA iti // 37 // ___ evaM guNaparyAyapariNAmi dravyalakSaNamiti prapaJce nirNIte para AzaGkate-dharmAdharmAdIni dravyANi pazca svapariNAmalakSaNaguNaparyAyAtmakAni vyAvarNitavividhopakArANi pradarzitAni, tatra kAlasyApi pUrvamupakAro varNita eva vartanAdiguNapoyalakSaNaH, sa ca kAlo dravyamityevaM na pUrva nAdhuMnA vyAkhyAtaH, na copakArakamantareNopakAraH samasti zakyaM vaktum , vartanAdirupakAraH sopakArakaH sthityAdivadupakAratvAt , tat kimayaM smRtipramopo yuSmAkaM yena viviktopakArAdhAraH kAlo dravyaM noktaH ? Ahosvid dharmAdidravyapazcakasAdhya evAyaM vartanAdivyApAra iti. viracitaprazne zrotari siddhasAdhyatodvibhAvayiSAdvAreNa sarirAhakAlasya dravyatvam sUtram-kAlazcatyeke // 5-30 // TI-viziSTamaryAdAvacchinnorvAdho'rdhatRtIyadvIpAbhyantaravartijIvAdidravyaiH pariNamadbhiH svata eva kalpate gamyate prathyate'pekSyate kAraNatayA'sAviti kAlo'pekSAkAraNam , balAkAprasave garjitadhvanivat , pApaviratau vA prabodhavat , cazabdo dravyAkarSaNArthaH, kAlazca dravyaM SaSThaM bhavati, itizabda evaMzabdArthe, evamiti yuktyabhidhAnena prakArAntareNa ca na niyuktikaM dravyatvamAcakSate kAlasya, eke ityasahAyArtha ekazabdaH, ekasya nayasya bhedalakSaNasya pratipattAraH tadupayogAnanyatvAdeke'napekSitadravyAstikanayadarzanAH kAlazca dravyAntaraM bhavatItyAcakSate / etadeva bhASyeNa sopapattikaM sphuTayati bhA0-eke tvAcAryA vyAcakSate-kAlo'pi dravyamiti // 38 // - TI0-eke tvAcAryA ityaadinaa| eke nayavAkyAntarapradhAnA vizeSeNAcakSate vyaktIkurvanti yuktyA, parAparapratyayAbhidhAne tAvadatyantaprasiddhatvAnninimitte nAbhyupagantuM zakye, yaccAnayornimittaM sa kAlaH, tadyathA-yuvasthavirayoH, siddhe paratvAparatve dezakRte parAparadezayogAt / atha dRSTo'paradezayukte svaparasminnapi sthavire parapratyayaH parAbhidhAnaM ca, tathaiva ca paradezasaMyogAt parasminnapi yUnyaparapratyayo'parAbhidhAnaM ca, tAvetau vyatikarasvabhAvAvabhi . 1 'sahajakrama ' iti k-paatthH| 2 'dRSTo'rvAgUpara0' iti ka-pAThaH / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 dhAnapratyayau yannimittau tatkAraNamasti kAladravyaM, kAlApekSe paratvAparatve tannimitte ca pratyayAbhidhAne prAdurbhavataH paramaparamiti, tathA yugapadayugapaditi yanimitte pratyayAbhidhAne sa kAlaH, nimitta vizepe hi pratyayavizeSaH siddhayatyabhidhAnavizeSazca, kAladravyasya / pArthakyam zuklakRSNAdivat / dRSTazcAyaM digdezakAraNakAryakartRvyatirekeNa pratyayo yugapadayugapaditi, sa cAyaM nAnimitto bhavitumarhati, yacca nimitta sa kAlaH / idamuktaM bhavati-tulyakAryeSu kartRSu sAdhAraNarUrIkeSu ca kAryeSu pRthaka pRthara vyavasthiteSu kRtaM kriyate kartavyamityetasmin nirUDhe kartRkartavyabhede ca sati yugapadayugapaJca kRtaM kriyate kartavyamityetamavadhiM kRtvA'bhidhIyate, yataH so'rtho'nyaH kAlasaMjJaH, kutAdInAM yogapadyAyogapadye'nyanimittAsambhavAt , na cAnimittametadabhidhAnam , tathA samAnakAryAvasthAnalakSaNeSu karmasu kartari ca vyavasthite yata etad bhavati ciraM kSipramiti so'nyo'rthaH kAlaH, na cAkasmAdayaM pratyayaH, tasmAt yatsadbhAve bhavatyeSa pratyayo yadabhAve ca na bhavati sa kAlaH / tuzabdo vizepaparigrahArthaH, sa ca vizepo bhedapradhAno nayaH, taddhalena kAlo'pIti, apizabdazcazabdArthaH, kAlazca dravyAntaramAgame nirUpitamiti kathayanti-"kati NaM bhaMte ! davyA paNNatA? goyamA !cha davyA paNNattA, taM jahA-dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhaasme"| vinivRttau vA tuzabdaH, kasya vyAvartakaH? dharmA stikAyAdipaJcakAvyatiriktakAlapariNativAdino dravyanayasyeti, evaM kAlo'sti, sa cApekSAkAraNam , tathA hyaHzvo'dyAdIni kAlavacanAni svarUpavijJAnavyatiriktamukhyavAyArthanivandhanAni asamAsapadatvAcchudaikapadatvAd rUpazabdavat , tathA hyaAdIni kAlavacanAni yathArthAni yathAbhyupagamamAptaistathAbhidhIyamAnatvAt , pramANAvagamyaH prameyo'rtha ityevaMvidhavacanavat / evaM ca sati tadbhAvapariNAmalakSaNasUtrasamupanItaikavAkyabhAvasyotpAdavyayadhauvyayuktaM sad(mU029) guNaparyAyavad dravyam (sU0 37)ityetallakSaNasUtradvayasyAzeSapadArthavyApitvena kAlasyApi sattvadravyatvapariNAmitvadharmasadbhAvaH siddhaH // nanu ca kAlo nAmAvibhAgI paramaniruddhaH samaya evaikaH samucchinnapUrvAparakoTiH, ata eva cAstikAya iti neSTaH, pradezarahitatvAt , tasya ca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAvasthe asatyAveva vatsyedvRttazabdAbhidheye, tatazcotpAdavyayadhrauvyayogitA kutaH? kuto vA guNaparyAyavadravyatA kAlasyeti / atrocyate--jinavacanamanekanayazatavibhavRttivyanusyUtasa ___kalavastubhUmivyApi pradhAnopasarjanIkRtetaretararUpadravyaparyAyobhayanayAvakAle utpAdAdimattA lambi na kacidekAntena pratiSThate, prathitamevaitat , yataH yo'pi hyasAva vibhAgaH paramaniruddhaH samaya eko niSpradezaH so'pi dravyaparyAyAvabaddhavRttireveti, dravyArtharUpeNa pratiparyAyamutpAdavyayadharmA'pi svarUpAnanyabhUtakramAkramabhAvyanA 1 kati bhadanta ! dravyANi prajJaptAni ? gautama ! SaD dravyANi prajJaptAni, tadyathA--dharmAstikAyaH, jIvAstikAyaH AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, addhaasmyH| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ straM 38 ]. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam dyaparyavasAnAnantasaGkhyapariNAmaparyAyapravAhavyApinamekamevAtmAnamAtanoti, atItAnAgatavartamAnAvasthAsvapi kAlaH kAla itya vizeSazruteH sarvadA dhrauvyAMzAvalambanAt sAmAnyaparamArtha eva, ataH sanneva na kadAcidapyasan , sa eva hyaHprabhRtiparyAyairutpAdavyayasvabhAvaiH pratiparyAyamAghAtasvarUpatvAdAvirbhAvatirobhAvAvanubhavan vinAzIti, tadyathA-zvobhAvena vinazyAdyatvena prAdurbhavati, adyatvenApi vinazya hyastvenotpadyate, kAlatvena tu zvo'dyayaHparyAyeSu sambhavitvAdanvayarUpatvAd dhruva eva, tato ya evotpadyate sa eva vinazyati dravyArthataH sa evAvatiSThate ananyatvAt sarvadApi, tathA ya eva vinazyati sa evotpadyate'vatiSThate cetyutpAdavyayadhrauvyANyekAdhikaraNAnIti, na hi zvo'dyAdaya utpAdavinAzAH kAladhrauvyamantareNa, nirvAjatvAnnirAdhAratvAt khapuSpavat , nApi kAladhrauvyaM yaHprabhRtyutpAdavinAzAvantareNa, apariNAmitvAd vyomotpalAdivadeva / tasmAdevaM nirUpite vRtto vaya'ti ca dravyArthatvena kAlaH sadbhiH svapoyarAmRSTo vivakSita upanIto'stIti bhAvitameva // paryAyArthatayA tvatyantaviviktarUpatvAta paryAyANAM pratyutpannamAtraviSayatvAdatItAnAgatayorabhAvAdeva na vRtto nApi vaya'nniti, tena prakAreNAsattvam / ataH syAt sattvaM syAnnAstitvamiti vyavasthAnAt san guNaparyAyavAMzca kAlaH , eSa ca nirvatakahetoH karmaNaH kAlo'pekSAkAraNaM manuSyaloke pratyakSaliGgaH, tAni ca liGgAni pratiniyamavartIni varSoSNazItavAtAzanihimataDidabhragarjitolakAGkurakisalayapatraphalaharitaprasUnodayapravAsatArAnucakrakramAdIni, tathA prayogo'pi-pratiniyatavyayasthAbhAvino varSA divanaspatyAdipariNAmA yathAsvaM pariNAmikAraNavyatiriktApekSAkAraNadravyAntaravRttisApekSaprAdurbhAvAH, asantataikarUpapariNAmatve sati pratiniyatavyavasthayotpadyamAnatvAt , tadAnImAtmalAbhatvAt , tadbhAvamApAdyamAnatvAd , bahiHprakAzApekSirUpAntaravinizcayAbhimukhIbhUtacakSurindriyavijJAnavat, svasamaye vA dharmAdharmadravyopakArajanitajIvapudgalagatisthitivat , ardhattIyadvIpavyApitve'pi samayasya bhogabhUmiSu nAsti kiJcit kAlaliGgaM, vyavasthitapariNAmatvAta, yataH sambhavatAmarthAnAM svayaM svabhAvena kAlo'pekSAheturuktaH, na nivartaka iti / evaM tabasambhavi na liGgo'pi bhogabhUmiSu yathA'sti kAlastathA'rdhatRtIyadvIpakSetrAd bahirapi bhAvavRtta kimiti nAbhyupagamyate ? api ca-vatenaM tatrAsti paratvAparatvAdikAlasyApekSitA liGgaMca, pratyakSadRzyamAnakAlaliGgatvAd bharatAdikSetravat syAt tatra kAla iti, atrocyate-satyAmapi tatra bhAvAnAM vRttAvavizeSeNa tasyAH kAlaliGgatvAbhAva ityasiddhatA hetoH| nahi sarvA vRttiH kaalaapekssaa| yatra tu kAlastatrAsau vartanAdyAkAreNa pariNamata iti niymH| kadAcid vA zaGketa paraH-bAhyadvIpeSu vRttirbhAvAnAM kAlApekSA vRttizabdavAcyasvAt prayoganirapekSehatyacUtakusumavRttivaditi, etadapyayuktam, aloko hi samprati vidyamAnatvAd vatete, na ca tatra kAlo'stItyanaikAntikatvAt, samayavRttyA vA'nekAntaH, __ 1 'nantarasaMkhya ' iti ka-pAThaH / 2 vartyati naitena ' iti ka-pAThaH / 3 'paravyakta iti pratyantare' iti ga-TI-pAThaH / 4 'zabdAvAcyatvAt' iti kApAThaH / 5' vA'naikAntaH' iti ka-kha-pAThaH / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 tasmAnmAnuSaloka eva kAlaH, sa ca pariNAmI, na punareka eva vicchinnamuktAvalImaNivadavidyamAnapUrvAparakoTirvartamAnaH samayo'bhyupeyate, niranvayasamayotpAdavinAzaprasakteH, ekanayAvalambitvaM caivaM syAt , ato'narpitadravyanayamatAnusAribhiH santatipakSapratijJAnAd vidyamAnataiva pUrvottarasamayayoH, vartamAnasamaya evottarasamayarUpeNotpadyate tathApariNAmAt, nApUrvamutpadyate khapuSpAdi, nApi niranvayameva kiJcid vinazyati kAryatvAt tatsantAnapatitatvAdupAntyasantAnanirUpatvAt , na punaH sarvathaivodbhavavinAzau nirAdhArAveva, dhrauvyaM tayorAdhArastasin sati tayorbhAvAditi / yacca paratvAparatvAdi kAlaliGgamabhyadhAyi prAk tadapi nayAntarAbhiprAyAdeva, anyathA tu sthitivizeSApekSe hi paratvAparatve, paSTivarSAd varSazatikaH paMrAMparatvAdeH paraH, aparaH SaSTivarSa iti, sa ca sthAnavizeSaH paSTivarpANAM zataM varSANAsthitivizeSApekSitA miti sthitereva, sA ca sattvApekSA, astitvAdeva bhAvAnAm, astitvaM _cAnapekSamityuktam, tasmAt kAlApekSe paratvAparatve na bhavataH, yogapadyamapi kartRSu vyavasthitaM teSAmeva kartRNAM kAMzcit kriyAvizeSAnapekSate, na kAlam , na ca te kriyAvizeSAstAbhyaH kriyAbhyo'tyantameva nAnA bhavitumarhanti, yadA tu kAkatAlIyenaikaH kartA tathAvidhakriyAmApadyate'nyo'pi ko tathaiva takriyApariNatastadA yugapaditi vyapadezaH, evamayugapadityapi bhAvanIyam // tathA cirakSiprayoreSa eva prapaJcaH, te ca gativizeSApekSe, gatizca paramANvAdidravyapratibaddheti // atha kasmAdAdAvekanayAlambanena sUtrArthamupakramya punarnayadvayenopasaMharati bhavAnityAkSipte'bhidhIyate-viviktArthasUtrArthadarzanArthatvAt, Aphai hi SaSThaM kAladravyamitarad dravyaviviktaM dazeyatyekanayapravRtteH / na ca jaine pravacane kazcideko nayaH samastaM vastusvarUpaM pratipAdayituM pratyalaH, yatastatpratidvandvinayAnusAri sUtramaparamAgame'ti kimidaM bhaMte ! kAlotti pavuccati ? goyamA! jIvA ceva ajIvA cev""| idaM hi sUtramastikAyapaJcakAvyatiriktakAlapratipAdanAya tIrthakRtopAdezi, jIvAjIvadravyaparyAyaH kAla iti sUtrArthaH, kalanaM kAlaH-prativiziSTapayoyotpAdasaGkhyAnam, kalyate vA'nena vastviti kAlaH, sa cavartanAdirUpo dravyasyaiva paryAyaH, tatra svayaM sadbhAvena vartamAnamartha yA praco. kAlasya paryAyatA dayati vartasva vartasva mA na vartiSThAH hetumaNNici "NyAsazrantho yuc" (pA0 ___ a03, pA0 3, sU0 107) iti strIliGge bhAve vartanA kriyA, sA ca vartiturbhA vAdanAntaraM kAlastatpariNAmatvAt, dravyameva kAla iti karmadhArayavRttivyArthAbhedavivakSAyAma, nahi vartanAdikriyAbhyo bhinaM dravyamasti, ekasyApi samayasya pratidravyamabhedena vRttavAdAna 15 yatA vartamAna ' iti k-kh-paatthH| 2 ' prasRteH ' iti k-paatthH| 3 samastavastu' iti ka-pAThaH / kimidaM bhadanta | kAla iti procyate ? gautama ! jIvAzcaiva ajIvAzcaiva / 5 "samayAi vA AvaliyAi vA jIvAti yA ajIvAti yA pabuccai " iti pAThastu sthAnAGga ( sU0 95), dravyasyaiva paryAyA' iti k-kh-paatthH| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 39] - svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam / / 433 ntyam, dravyaM ca dvividhaM jIvAjIvAtmakatvAt , tasAjjIvAjIvAH samayAvalikAdibhedavAcyAH, tatpariNatirUpatvAt , dravyAstikasya hi dravyaM dravyArthatAmAtramekamabhinnaM sarvavyApi, tathA'tyantamapAstavyatirekam , anvayamAtrasagrAhiNaH kAlasAmAnyamekamevopacaritavizeSam , atazcetanAcetanadravyaviSayA vartanA sAdisaparyavasitAdibhedena caturvikalpA sA dravyasya kAlaH surasiddhabhavyAbhavyaskandhAnAgatAtItavyomAdinidarzanasAdhyaH, addhAkAlasyApi sUryAdikriyAviziSTatvAnna dravyavyatirekitvam , yato yadAkAzakhaNDamuSNAMzunA svayamaMzubhizca saMyuktaM tasyA'hariti nAma; yadanyat sA rAtririti, tasyAhorAtrasya paramasUkSmo'tyantavicchedaH kazcidavibhAgI bhAgaH samaya ucyate / ettprcyvishessaashcaavlikaadyH| so'yamaddhAkAlaH samayAdiH samayakSetrapratibaddho dravyakAlAnna vyatiricyate, evameSa nayaH prathamopanyastanayapratyanIkatayA pravRttaH sakalavastusadbhAvapratipAdanAyAkSama evetyubhayanayasAmagrIpratipAdyavastusvabhAvo niravadyaH, sUtrakArasyApyeSa evAbhiprAyaH sUtreNaikIyamatamupanyasyataH, ityeke itthamAcakSate'nye tvanyatheti // samyagjJAnaM punaH sAmagryAmeva sampadyate, na prakArAntareNApIti, evaM prasiddhena koladravyeNAnekarUpo vyavahAraH pratIyate vRttavartamAnavatsyedviSaya iti // 38 // iha (sU038) dravyalakSaNAdhikAre'bhihitam-kAlazcetyeke iti dravyatvapratipipAdayiSayA, kAlasyAsya ca dravyatve satyupakAreNa bhavitavyamityupakAro vartanAdilakSaNaH prathamameva pratipAditaH, tathA dharmAdidravyANAmasaGkhyeyAH pradezAH, tathA dharmAdharmayorityAdinA sUtrakalA. pena pradezaparimANamabhihitam, asya tu kAladravyasya noktaM pradezaparimANam , tatra tadvivakSayA tvidmucyte-so'nntsmyH| athavA ekAntena kAladravyamekamapariNAmIcchanti kecita, tatpratikSepArthamidamAhakAlasya samayAH suutrm-so'nntsmyH||5-39 // TI-sa ityanantarasUtrapratipAdito dravyavizeSaH kAlAkhyo'nantasamayaH pariNAmI pratipattavyaH, tatrAvibhAgI yaH kAlaH paramaniruddhazca samayaH sa kAlAvayava ityarthaH, sa ca na mAktaH, kiM tarhi 1 pAramArthikaH, anantazabdaH sakhyAvAcI, anantAH samayAH-paryAyA bhedA yasyAsAvanantasamayaH / uktaM (sU0 37)-guNaparyAyavad dravyalakSaNaM, sarvaM ca dravyamanantaparyAyamiSyate, te ca paryAyAH svaparabhedabhAjaH, yathaikasyANoH zuklasurabhitiktAdayastadanyadravyavartinazca saMsthAnavarNAdayaH, tathaikasya kAladravyasyAnantapradezasyAnye'pi sattvajJeyatvadravyatvakAlatvAdayo'rthaparyAyA vacanaparyAyAzcAnantA eva, vartanAdilakSaNasyAtItasAmpratAnAgatazabdavAcyAH pariNAmavizeSA iti, enamevArtha bhASyeNa spaSTayati bhA0-se caiSa kAlo'nantasamayaH / tatraika eva vartamAnasamayaH, atItAnAgatayostvAnantyam // 39 // 1. sarva eSa ' iti ka-kha-pAThaH / 55 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 TI-sa caiSa kAla ityAdi / sa iti prakrAntaparAmarzAdepa ityanena sUtreNAnusandhIyate kAlaH, cazabdo hetau, yasmAdanantasamayastataH pariNAmIti, anAdyanantabhAvinyAM samayaparamparAyAM sakhyAnaM pratyanirdiSTalakSaNAyAM viziSTasakhyAnirUpaNAyedamAha-anantasamaya iti / sapradezaH kAlo dravyatvAdAtmAkAzAdivat , tatazca pariNAmyapi pradezavatvAt tadvadeveti, tati tasmin kAladravye vartamAne, eka eva pradezaH samayalakSaNaH tiryagatRtIyadvIpasamudradvayavyApI UrdhvamapazcASTAdazaMyojanazatapramANaH kAlacchedenAnavayavaH kSetracchedenAdezo'pi kalpitAvayavo bhAvabhedena vA sAvayavaH, zeSadravyopakAryopakArakatvena svagatena cAgurulaghulakSaNena pariNAmeneti, na cAyamasAkamekAntAgraho'navayava eveti, kintu vibhajyAvibhajyArthasya vyAka raNAdarpitAnarpitasiddheH kAlato dravyatazcApito'navayavaH, tasyotpattyanakAle'vayavavicAraH ntaravinazvaratvAta , ekasya samayasya kAla kRtA dezA na santyeva, yathA kAlakRtadezeranavayava evaM dravyakRtadezerapIti, kSetrato bhAvatazca sAvayava eva, utpadyamAnasamayapariNAmikAraNamatItasamayakAyeM vartamAnAvasthAmanubhUya vRttaparyAyamanubhaviSyati, prAptavartamAnatvAcca vaya'tyapItyekasamayasya dravyatA, ataH pradezAvayavabahutvAt kA yevyapadezyo'pi, kAladravyapradezAvayavainAsti kAyatA, vyavahArastu rUDhyA'stikAyaiH paJcabhireva pravacane, na caitAvataivAsyAstikAyatA'pahotuM zakyA, Agame tu kacida pradeze nityatayA vyavahAraH, kcidnitytyaa| na caikAntena nityatvamanityatvaM vA yuktamityalaM prsnggen| prakRtamucyateghartamAna ekaH samaya iti nirUpyaivamatItAnAgatayornirUpaNAyedamAha--samayarAzyoH kiyatI sakhyeti // atItAnAgatayostvAnantyam // atItAH saparyavasAnA vartamAnAvadhikAH santatyA'nAdyA ityato'nantAH, tathA'nAgatAH sAdyA vartamAnAvadhikAH paryavasAnazUnyAH santaH tyaiva, anantasya bhAva AnantyaM-sakhyAkhyo guNaH, sa ca na sakhyeyasaikhyA nAsakhyeyasakhyeti, kiM tarhi ? anantasaGkhyai va, tuzabdaH samuccaye / atIto'nAgatazca samayarAzirananta iti, sau cAtItAddhA anAgatAddhA ca zeSakAyebhyo'lpabahutvacintAyAM pRthagevoktA, na paJcAstikAyadharmatveneti, abhavyebhyo'nantaguNAH siddhAH, siddhebhyo'tItasamayarAzirasainavyeyaguNaH, asmAd bhavyAstvanantaguNAH, bhavyebhyo'nantaguNAH vatsyatsamayAH, ityetadalpabahutvamastikAyapaJca( tva eva ) kAladravyasya ghaTata iti // 39 // bhA0-atrAha-uktaM( a0 5, sU0 37) bhavatA-guNaparyAyavad dravyamiti / tatra ke guNA iti ? / atrocyate-- TI- anAha-uttaM bhavatetyAdinA sambandhamAvedayati / dravyAdhikArasambandhena kAladravyaM saparyAyamabhidhAya guNaparyAyasvarUpaM nirUpayitukAmo bhASyakAraH parameva praznaM kArayati / 'matItaH samaya itika-pATa: 2 'gavya iti k-paatthH|3'scaa' iti ph-paarH| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 40] svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 435 pratipAditaM bhavatA-guNaparyAyapariNAmi dravyam , tatra ke guNA yaistadravyaM guNavaditi dizyate ? guNagrahaNAca paryAyA gRhItA evetyato na bhedena praznaH, prAk ca pratipAditameva guNAH paryAyA iti caikamityukte AcArya Aha-atrocyata iti / guNasvarUpamabhidhIyate, yAdRzA dravyaguNAstAdRzAH pratipAdyanta iti saGgirate guruH // . sUtram-dravyAzrayA nirguNA guNAH // 5-40 // TI-sthityaMzo dravyaM sa Azrayo yeSAM pariNAmi kAraNaM pariNAmavizeSANAM guNAnA te dravyAzrayAH, pariNAmipariNAmalakSaNa AzrayAzrayibhAvo nAdhArAdheyalakSaNaH, kuNDabadarAdivat / na ca samavAyalakSaNaH saMbandho yujyate dravyaguNAnAmanupapatteH / astu tAvad dravyaguNAnAM samavAyalakSaNaH saMbandhaH / samavAyasya guNAnAM ca yaH sambandhaH sa kiM samavAyo'tha sambandhAntaram 1 / yadi samavAyaH, tasya teSAM ca kimabhidhAnaH sambandha iti / samavAyazcet , anavasthA, sambandhAntaramiti cet , AgamavirodhaH spaSTataramucyate, samavAyAkhyaH sambandhaH samavAyinoyedi vartate, tataH saMyogavRttyA samavAyavRttyA vA varteta ? saMyogavRttyA tAvanna vatete, kutaH 1 adravyatvAd, dravyavipayo hi saMyoga iSyate, na punadravyaguNaviSayaH / atha samavAyavRttyA vartate tatra samavAyastato yadyanyasamavAyavRttyA so'pi vartate tato'navasthorAhaNIyA // evamukte vArtikakAreNoktaM-samavAyo na kacid vartata iti brUmaH, anAzrita evAsau svatantraH sambandho bhavatItyetadapyayuktam / yadi dravyaguNayonozritaH kayAcid vRtyA na tarhi dravyaM guNaiH sambaddhaM tena samavAyAkhyena sambandhenAnAzritatvAd dravyaguNayorghaTapaTAdivat, ghaTapaTayorhi paraspareNa nAsti samavAyalakSaNaH sambandhaH, tamAd dravyaM pariNamate, guNaparyAyAH pariNAmavizeSAH, te ca guNA nirguNAH / nahi zuklaghaTakapAlAdInAM guNaparyAyANAmanye guNaparyAyAH santi, dravyasya pariNAminaH zuklAdipariNAmo ghaTakapAlasaMsthAnAdizca pariNAmaH, na punastasyaiva zuklAderanye zuklAdayaH kumbhAdisaMsthAnasya vA'nye saMsthAnAdayastatpariNAmA vidyante, ityato nirguNAH / enamevArtha bhASyeNa sphuTayati bhA0-dravyameSAmAzraya iti dravyAzrayAH, naiSA guNAH santIti nirgunnaaH40|| TI-dravyameSAmAzraya ityAdi bhASyam / dravyaM bhavyaM yogyaM yugapadayugapadbhAvinyAH guNaparyAyapariNateH sthitiH sAmAnyameSAmutpAdavyayalakSaNAnAM jJAnAdizuklAdighaTakazakalAdInAmAzrayaH, pariNAmyartho dravyaM, taddhi jJAnazuklAdighaTakAditayA pariNamate, bhUyastenAkAreNa vinivartate, dravyatayA vyavatiSThate, tadepAmupanna iti dravyAzrayAH / itizabda ekzabdArthe / evazabdastvavadhArayati, pariNAmipariNAmalakSaNa evAzrayAzrayibhAvo na prakArAntareNa, pariNAmipariNAmayozca dravyaparyAyanayadvayApekSayaikatvAnyatvabhajanAvidhirudvAhya iti / taM bhajanAvidhimupanyasya 1' NAmo'tastasyaiva ' iti ka-kha-pAThaH / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigamasUtram [adhyAya: 5 ti-naiSAM guNAH santIti nirguNAH / eSAM jJAnAdizuklAdInAM guNAnAM nAnye guNAH kecana santIti nirguNAH, dravyAd vyatireke satyetadupapadyate, guNaguNinorbheda ityarthaH / tat tu nA lokAntena / itizabdojAvyatirekanayavAkyopanyAsArthaH / naipAM guNAH santIti bhedanayapradhAnaM vacanam / na ca bhedaparamArtha eva jainaH kRtAntaH, sakalasya vastuno bhedAbhedarUpatvAt / yadA tu dravyameva tathA pariNataM jJAnAdyAtmanA zuklAdyAtmanA vA tadA dravyasya tAdAtmyAd guNAnAM svarUpaM bhinnaM nAstyeveti, evaM ca zuddhadravyAstikAdezAdananyatvameva nairguNyaM, paryAya vivakSAyAM tu syAd guNapradhAnatvAt paryAyanayasyeti, kadAcidAzaGketa paraH satAM guNAnAM nirguNatvaM cintyate'tyantazadravyAstikapakSe guNA eva na santi kuto'nanpatvamiti ? / ucyate-na santItyetadayuktam , santi guNAH, kintu dravyAdavyatiricyamAnasvarUpAH, ted yadi dravyaM zuklAkAreNa pariNataM bhavati, tadA kRSNAkArapariNAmo nAstIti sphuTaM nirguNatvamiti / / 40 // / bhA0-atrAha-uktaM (sU0 36 ) bhavatA-bandhe samAdhiko pAriNAmikA. viti / tatra kA pariNAma iti / atrocyate TI-atrAha-uktaM bhavatetyAdinA sambandhamAcaSTe / bhavatedamuktaM (sU0 36)-bandhe samAdhiko pAriNAmikAviti, samaH samaguNasya pariNAmaM vidhatte, hInaguNasyAdhikaguNaH pariNAmamApAdayatIti, tathA nAmAdisUtra(1-5)bhASya idamabhihitam-bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante, prAptizca pariNAmaH, sa ca sakaladravyaviSaya eva pipR. cchiSataH, tatra sUtre bhASye vAkaH pariNAmazabdavAcyo'rtho yamaGgIkRtyedamuktam-samaguNo'dhikaguNo vA pariNAmamApAdayatIti, evaM manyate kimarthAntarabhUtaM pariNAmaM janayantyAhosvit ta eva svarUpamajahato dravyavizeSA vaiziSTayaM pratipadyamAnAstathA bhavantIti sandehabhAjA pRSTe bhAdhyakRdAha-atrocyata iti / kimucyate ? yat pRSTam / kizca pRSTam ? pariNAmasadbhAvaH paJcavidhasya pavidhasya vA dravyasya dharmAdeH / sUtram-tadbhAvaH pariNAmaH // 5-41 // TI-tasya bhAvastadbhAvaH, tasyeti dravyapadakasyAbhisambandhaH, tadeva hi dharmAdidravyaM tena tenAkAreNa bhavati, gatisthityavagAhazarIrAdijJAnAdivRttasamayAdinA, bhUtirbhavanamAtmalAbho bhAvaH pariNAmaH / tasyeti kalakSaNA SaSThI, bhavaterakarmakatvAt / tAnyeva hi dravyANi tathA bhavanti, na kUTasthAnyavatiSThante, na sarvathotpadyante, nApi sarvathocchidyante, tasmAt sAmAnyarUpaH pariNAmo'nuvRttirUpatvAt , anuvartate hi sarvatra gatyAdiSu dharmAdidravyaM svarUpamajahana , tathAvidhadharmedravyAdInAM samAnabhAvaH sAmAnyam , kartRSaSThayA dravyAdaya eva samAnA bhavantIti sAmAnyameva, tadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, ityetadeva bhASyeNa prakAzayati pariNAmasvarUpam / / 1' tayadA' iti ka-pAThaH / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 41] .. svopajJabhASya-TIkAlaGkRtam 437 . bhA0-dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH // 41 // sa vividhaH TI-dharmAdInAM dravyANAmityAdi bhASyam / dharmo gatyupagrahakallokAkAzavyApI, sa AdiryeSAM tAni dharmAdIni dravyANi, AdizabdAdadharmAkAzapudgalajIvakAlAkhyAni, teSAM svo nijo bhAvo bhUtirAtmalAbho'vasthAntaraprAptiH pariNAmaH / parizabdo vyAptI, doSeNa parIto yathAdoSeNa vyAptaH, namiH prahatvamabhidhatte prahatvamRjutvamavasthAntaraprAptilakSaNaM dharmAdisvatattraM, tena votpAdo vinAzazva vyAptaH, samastasthityaMzasAmAnyenAvyApto notpAdo no vinAzo'stIti pariNAmazabdArthaH, semantAd bhAve vA pariH, parikhanativat, sarvArthAbhidhAnapratyayeSu ramanamanvayAMzAnuvedhaH, vIpsArtho vA parizabdaH, yathA vRkSaM parisiJcati, vRkSaM vRkSaM siJcatItyarthaH / evaM dravyaM dravyaM parinamanaM pariNAmaH, svamAtmano vyatirekyapi dRSTaM gomahiSyajAvikAdi tavyavacchedArthamAha-svatattvamiti / tasya bhAvastattvaM dharmAderavasthAntarApattiH, svaM ca tat tattvaM ceti svatatva-dharmasyaiva nijamavasthAntaram, na tvadharmAderavasthAntaraM, dharmadrajyasya pariNAmaH, evamadharmAdidravyANAmapi svasvAvasthApattiH pariNAmo draSTavyaH, dharmo hi ganturgatyupagrahAkAreNa pariNamate svarUpAparityAgena, sthityupagrahAkAreNa sthAturadharmaH, vyomA'pyavagAhuravagAhadAyitvenopajAyate, pudgalAH zarIrazabdAdirUpeNa, AtmA jJAnadarzanopayogavRttyA nArakAdibhAvena ca, kAlo'pi vartanAdiprapazcana pariNamate, tathA yathoktAnAM guNAnAmiti, yena prakAreNoktAH zuklAdighaTakapAlAdaya ekajAtIyatvena, na bhinnajAtIyatayA, guNAH pRthak paryAyAzca pRthagiti, ata eveha paryAyagrahaNaM na kRtam , guNaparyAyayorekatvAt , te'pi hi zuklAdayaH kRSNAditvena pariNamante varNAdisAmAnyamamuzcantaH, kumbhaparyAyo'pi kapAlAvasthAprApI mRtsvabhAvamaparityajan, kapAlAdayo'pi zakalazarkarApAMzutruTiparamANurUpeNeti, paramANavo'pi rUpAdyAtmanA vyaNukAdiskandhAtmanA vetyevaM dravyANi sarvadA sUkSmasthUlabhedotpAdavyayarUpeNa pariNamante, guNAnAM ca pariNAmAbhyupagame guNavattvamathodevAbhyupetaM bhavatItyanekAntavAdasadbhAvaprarUpaNArthamidamevAvocad bhASyakAraH, athavA kSaNikAn padArthAn ye pratijAnate ta evamAhuH-utpattisamanantara meva dhvaMsante padArthAH, na hetumapekSante dhvaMsamAnAH, svAtmalAbhakSaNAnantaraM kSayaH vinAzaH kSaNa ucyate, niruktavidhAnAt , tadyogAt kSaNikamiti / Aha ca "kSaNobAceha nairektai-rutpannAnantaraM kSayaH / nirhetuH so'napekSatvAt , tadyogAt kSaNikaM matam // " yathAH payaHpratIpAdayaH pratikSaNamanye cAnye cotpadyante niravazeSapUrvanAzasamakAlam , evamanye'pi mahIdhAdaya ityasya pratikSepAyedamAha-tadbhAvaH pariNAmaH / pariNAmAdanyathAvaM 1 'samatvAt ' iti ka-pAThaH / 9 'dravyaM namanaM ' iti ga-pAThaH / 3 ' svena guNAH ' iti ka-pAThaH / 4 ' kSayaH kSaNa' iti ga-pAThaH / 5. patyanantara iti ga-pAThaH / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 tattvArthAdhigamasUtram [adhyAyaH 5 dIpakSIrAdiSu na, svajAtyanucchedAta , kazcit paryAyo'paityaparaH prAdurasti pudgalacaitanyajAtyanucchedena tasya, tasya tathAbhAvaH pariNAmaH, so'nyatvadurbuddheH kAraNam , utphaNaviruNakuNDalaprasAritAnekAvasthasapevadekamanvayi tat pariNamate, na tu pUrvocchedena savethA'nyasyotpAda iti pUrvoktena vidhinA prapaJcyam, vRtyakSagaNyapi kSaNabhaGganirAsadvAreNa samarthanIyAnIti / athavA kaizcit pariNAmalakSaNamuktam-"avasthitasya dravyasya dharmAntaranivRttidharmAntaraprAdurbhAvazca pariNAma" iti, tadapAkaraNAyAvAci tadbhAvaH pariNAmaH, tatrAvasthitaM yadi kUTastha vivakSitam , tatastasya ye dharmA utpAdavinAzalakSaNAstadAkAreNa tannotpadyate'sthitatvAdeva, tAdRgapyastIti zraddhayA pratipattavyam , dharmA evotpadyante vinazyanti vA vyatirekiNaH, athA. nanye dravyAd dharmAstato dharmotpAde dharmavinAze cAnanyatvAdeva dravyeNApi tathaiva bhavitavyamiti nAstyavasthitatvam , atastadbhAvalakSaNa eva pariNAmo'bhyupeyaH, tadeva hi dravyaM tathA bhavati, guNo vA svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH pariNAmino dravyasyeti niravayaM pariNAmalakSaNamiti // 41 // sa dvividha ityAdinA sambandha kathayati, sa epa pariNAmo'nantarasUtrokto yAthAtmyopalabdhinimittatvAd dve vidhe yasyAsau dvividhaH / ke punaste ityAha sUtram---anAdirAdimAMzca // 5-42 // TI--avidyamAna AdirasyAsAvanAdiH-avidyamAnaprathamArambhaH pariNAmA, yasAta pUrva nAsti paramastyAdiH sa tadvAn yaH sa AdimAn-prathamArambhapravRttiH, cazabdaH pariNAmeyattopasaMhArArthaH samuccayArtho vA / ka punarayaM pariNAmo'nAdiH ka cAsAvAdimAniti vibhAgena nirUpayati bhA0-tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzajIveSviti // 42 // TI-tatrAnAdirityAdi / tatra-tayoranAdyAdimatoH pariNAmayoH, anAdirapiSu pariNAmo dharmAdharmAkAzajIveSu, kriyApadAdhyAhArAd bhavati / itizabdo'bhyuccayArthaH / kAladravye cAnAdipariNAmaH, tatra dharmadravyapariNAmo'nAdirasaGkhyeyapradezavacaM lokAkAzavyApitvamamUrtatvaM gantugatyapekSAkAraNatvenAguruladhutvamityAdiH, adharmadravyasya tu sthAtRsthityapekSAkAraNatvaM vizeSaH, zepaM samAnam , Atmano'pyete vA'pekSAkAraNarahitAH, anye ca jIvatvabhavyatvAbhavyatvAdayaH pariNAmAH, svasyAnantapradezatvamamUrtatvamagurulaghuparyAyatvamavagAhakAvagAhRdAtRtvamityAdiH, kAlasya vatamAnAdiH pariNAma ityevamamUrtadravyeSu, rUpazabdo mUrtivacano mUrtizca rUparasagandhasparzA iti / / 42 // atha rUpiSu mUrtiSu paramANvAdiSu kimanAdiH pariNAma AhosvidAdimAnityata. Aha 1'nyatvabuddheH' iti gaM-pAThaH / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 43 ] svopajJabhASya TIkAlaGkRtam 439 . sUtram-rUpiSvAdimAn // 5-43 // .. TI-rUpAvyabhicAriNaH sparzAdaya iti nopAttAH, sparzazca rUpAdyavyabhicArI kacit kiJcit kadAcidudbhatazaktirbhavati, kacinnyagbhUtazaktiH, lavaNazakalAdivat / ataH sarve vAyvAdayazcaturguNAH, sparzavattvAt , tatrAnekaH pariNAmaH pudgaleSu vyaNukAdiskandhalakSaNaH, zabdAdiH zuklapItAdizca, tatra yadA dvAvaNa visrasAto ghaNukaskandhamArabhete, tadA dyaNukaskandhapariNAma AdimAn , evaM zeSA api prayogavisrasAjanitA yathAvad draSTavyA iti, etadeva bhASyeNa spaSTayati bhA0-rUpiSu tu dravyeSu AdimAn pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti // 43 // TI.-rUpiSvityAdi / rUpameSAmeSu vA'stIti rUpiNaH, (prANisthAdAto) lajanyatarasyA' (pA0 a0 5,pA0 2, sU0 96) grahaNaM tatra samuccayArthavyAkhyAtam, rUpiNyapsarA iti ythaa| teSu rUpiSu rUpasparzarasagandhavatsu dravyeSu drutilakSaNeSatpAdavyayavatsvAdimAn pariNAmo'nekaprakAraH, sparzarasagandhavarNAdiH / sparzoSTadhA zItAdiH zItatarazItatamAdizca, rasaH paJcavidhastiktAdistiktatarAdizca, 'gandho dvidhA surabhirasurabhiH surabhitarAdizca, varNaH zuklAdibhedAt paJcavidhaH zuklAdiH zuklatarAdizca, AdizabdAd ghaNukAdisaGghAtabhedalakSaNaH zabdAdithetyevamanekAkAraH pariNAmaH pudgaladravyaviSayaH, janmAdivinAzAntavizeSasaMspRSTaH svarUpasAmAnyavizeSadharmAdhikArI tadbhAvalakSaNaH pariNAmaH AdimAn bhavati, tuzabdo vizeSaNArthaH, dravyatvamUrtatvasattvAdayo'nAdyA api pudgaladravye pariNAmAH santItyamumartha vizinaSTi, samuccayArtho vA tuzabdaH AdimAMzca, cazabdAdanAdizca / evaM tIrUpiSvapi dravyeSvAdimAnapi pariNAmo'stu, astyeva yogopayogalakSaNo jIveSu vakSyamANaH, dharmAdiSvapi bhavatu tadvadeveti, ko vA nivArayati santaM padArtham ? yathA svayaM ganturjigamipApariNatasyAdhunA dharmadravyamupagrAhakaM bhavati, upagrAhakatvaM ca dharmapayoyaH sa ca prAG nAsIt, tasya gantugetipariNaterabhAvAt, adhunA copajAyamAnaH sAdireva, devadattagantRgatyuparame'ntavAn, evaM janmavinAzavatvAt sAditvam, na copagrAhakatvamupagrAhyamantareNAsti, evamadharmadravyaM sthitipariNAmabhAjaH sthityupagraharUpeNa pariNamate, vyomApyavagAhuravagAhadAnapayoyeNa, kAlazca vRttavatemAnAdipariNatyA bhavatyAdimAn , evameSa pariNAmo dravyArthikavyApArAd dharmAdisvabhAvI na dharmAdivyatiriktaH, kacid vaisrasikaH kacit prAyogikaH kacidurbhayathotpAdavyayadhrauvyalakSaNatvAt sataH, na copacArastattvacintAyAmaGgabhAvaM pratipadyate, ityevamanumodAmahe tatrAdimantaM pariNAmam / ye tu manyante rUpiSvevAdimAn pariNAmo bhavati, nAmUrteSu dharmAdiSu, tepAmarUpidravyaparyAyAzrayavyavahA 1 'svAnAnekaH' iti ka-kha paatthH| 2 'rameNa pariNatavAneva' iti ka-na-pAThaH / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 tattvArthAdhigamasUtram [ adhyAyaH 5 ralopAdutpAdAdilakSaNAyogAt pariNAmAbhAvaH, apariNAmitvAccAnirdhAryamAtrasvabhAvAH syurdhamodayaH, svata utpAdavyayapariNAmazUnyatvAt, tasmAt sarvatra kecidanAdyAH kecidAdimantaH pariNAmA iti nyAyaH, sUtrakAreNa tu bhajanApradarzanArthamevaM sUtranyAsaH kRta iti // 43 // yaduktamanantaramanAdyAdimatpariNAmA rUpiSvarUpiSu ca dharmAdiSu sarvatra bhavantIti tattradarzanArthamamUkadravyamuddizyAdimatpariNAma nirdidikSayA sUtraM papATha sUtram-yogopayogI jIveSu // 5-44 // TI-anantarasUtrAdAdimAnityetadanuvartate, tacca yogopayogayorvizeSaNatayA prayujyate, dvivacanAntamAdimantAviti, yojanaM yogaH-pudgalasambandhAdAtmano vIryavizeSaH, yujyate vA sa iti yogaH, kena ? AtmanA, zaktivizeSaH prApyata itiyAvat, kAyavADmanorUpeNotpAdaH, upayojanamupayogaH-caitanyasvabhAvasyAtmano jJAnadazenAbhyAM svaviSayopalabhyAdivyApAraH praNidhAnAdilakSaNaH, upayujyate'nena veti samAdhivizeSastadvArako'rthaparicchedo'pyupayogastenAkAreNAtmano vyAptiH / kRtadvandvanirdezAd yogopayogI jIveSu-AtmasvekadvitricatuHpaJcendriyeSUpapadyamAnotpattikAlAvadhitvAdAdimantI, siddheSu tu sakalayogocchedAdupa. yoga eva kramavRttirAdimAneka iti / enamevArtha bhASyeNa sphuTayati bhA0-jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogI pariNAmAvAdimantau bhvtH|| TI-jIveSvarUpiSvapi satsu ityAdi bhASyam / dravyabhAvaprANaiH ajIviSujIvanti jIviSyanti ceti jIvAH / jIveSviti nimittArthA saptamI / jIvanimittau yogapa. riNAmAvAdimantau bhavataH, tathApariNAmitvAdAtmanaH,athavA pariNAmyapi kathaJcid bhedavivakSAyAM svapariNAmAnAmAdhAratAM pratipadyata eveti, teSvAtmasu mUrtiviyuteSvapi bhavatsu / api. zabdo'pekSAyAm / yathA'yamapi vidvAn , evamaNvAdiSvAdimAn pariNAmo jIveSvapIti samAnama. bahavrIhiNokte'pi matvarthIyaH kacidabhyanujJAtaH, pANinIye'pi "idhAryoH zatrakRcchuiNi" ( a0 3. pA0 2, sU0 130, ) iti arUpazabdo vA'tIta(jAti)vacanastatazca sidhyati ca matvarthIyaH / 'kRSNasarpa tvavalmIke' iti yathA, tatrAnyonyAnugatilakSaNasambandhAdAtmanaH kathaM vAmanoyogyA pudgalAnAM ca kAyAdyavaSTambhodbhUtA zaktiryogaH / bhA0-sa ca paJcadazabhedaH / / TI.-sAmAnyena gamanAdikathanacintanakriyAlakSaNaH audArikavaikriyAhArakamizrayogAstrayaH, taijasakArmaNe tvekaH, vAgyogaH satyamRSA'satyA (mRSA) ubhayabhedAccaturdhA, evaM manoyogo'pi caturdhA, upayogaH sAkArAnAkAralakSaNo jIvasvabhAvaH / bhA0-sa ca dvaadshvidhH| 1 mantau' iti k-paatthH| 2 'te'pyAtmasu' iti jainaanndpustkaalyprtipaatthH| 3 'jJAnu pANininA yathA-indrA0' iti pAThAntaram / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 44 ].. svopajJabhASyaTIkAlaGkRtam 441 . TI0-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalamatizrutAvadhyajJAnatrayabhedaH pUrvaH (prAcyaH ), paashcaatyshckssurckssurvdhikevlbhedH| etau yogopayogI pariNAmAvityanenAtmanaH sadbhAvApattiM darzayati / AtmA kAyAdipudgalazatasambandhAt tAM tAM gamanAdikathanacintanakriyAM pratipadyate tadrUpIbhavati, kSIrodakavat mRddhaTavacca tAdAtmyaM pratipadyata itiyAvat / sa copajAyamAnakAlAvadhikatvAdAdimAn, santatyA tvanAdiH, upayogo'pIndriyanimittastanirapekSazcAtmano jhasvabhAvatvAccaitanyarUpatvAt pariNAmaH sAmAnya vizeSarUpaH, santatyA'nAdiH, pratyekavivakSAyAmAdimAn, anayApi copayogalakSaNamAtmanaH sArvakAlikatvAt , yogopayo. gagrahaNAccAnyeSAmAtmanyanAditvaM prAyaH pariNAmAnAm / atha matyAdhupayogadvAdazakasya kiM svarUpamityArekite idamAha mA0-tatropayogaH puurvoktH|| ___TI-tatra-tayoyogopayogayoH upayogaH pUrvameva dvitIye'dhyAye vyAkhyAtaH-svarUpeNoktaH / " upayogo jIvalakSaNam", "sa dvividho'STacaturbhedaH" (a0 2, sU0 8, 9) ityatra / atha yogaH- kiMsvarUpa ityAzaGkayAha bhA0-yogastu parastAd vakSyate // .TI.-parastAditi upariSTAt SaSThAdhyAyAdisUtre "kAyavAcanAkarma yoga" ityatrA midhAsyate yataH tasmAdatra na vyAkhyAyate / tuzabdo hetvrthH| tadeva ca sthAnaM yogasvarUpavyAvaainasya, ubhayatra vyAkhyA gauravamApAdayati, tasmAt tatraiva vyAkhyAsyAma iti, evaM sarvadravyANi pariNAmavanti svarUpeNa vyAkhyAtAnIti // 44 // ... iti zrItatvArthAdhigame arhatpravacane bhASyAnusAriNyA tattvArthaTIkAyAM pazcamo'dhyAyaH // 5 // MMMMMMMMMMMMMMMS // prathamo vibhAgaH samAptaH // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA trAhaH sUtrapATha adhikAraH prathamo'dhyAyaH 1 1 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArmaH samyakzabdaphalam sUtropanyAsaphalam mArga iti ekavacane phalam bahUnAM kAraNatA samyagdarzanAta samyagjJAnasya milatA sapratyayasamyakazabdArthaH indriyAnindriyaprAptisvarUpam 2 tatvAryatradAna sampAdanam tattvArthasyArthaH SaSThIsaptamyoH kathaMcidamevA prazamAdivyAkhyA itanisargAdagimAd vA nisargAdhigamavarNanam pariNAmabhedaH upayogarUpo jIvaH nisargaprAptirItiH jagatkartRtvavAdanirAsaH sthitibandhAdivarUpam nisargAdhyavasAyaprAtiH 1jIvAjIvAtravabandhasaMvaranirjarAmokSAstAratam jIvAditattvasaptakasya svarUpam tattvamityekavacane hetuH AsravAdInAM tattvAnAM jIvAjIvayorantarbhAvaH, 5 nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsa: jIvapadArthe nAmAdinyAsaH " Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 tattvArthAdhigamasUtram adhikAraH sUtrAGka: sUtrapATha: nAmadravyAdivicAraH dravyANAM prAptilakSaNatA 6 pramANanayairadhigamaH adhigamasAdhanam pramANadvaividhyam pramANanayAnAM bhinnatA 7 nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH nirdezAdInAM vyAkhyA samyaktvasya nirdezaH AtmaparobhayasaMgamena samyaktvam kSayopazamAdInAM sAvanatA AtmaparobhayeSu samyaktvavRttiH samyagdarzanasya samyagdRSTezca dvidhA sthitiH 59 sAdhanavidhAnasaMkhyAnAM paraspareNa bhedaH 61 8 satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntaramAvAlpabahutvaizva saGkhyeyAdisaGkhyAsvarUpam / pudgalaparAvartasyArthaH / 9 matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam , jJAnamityekavacane phalam matijJAnAdInAM vyAkhyA 10 tat pramANe pramANasaMkhyA pramANasya zabdArthaH 11 Aye parokSam parokSapramANam prAmANyam apAyasavye parokSatA zrutasya parokSatA 12 pratyakSamanyat avadhyAdeH pratyakSatA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 pRSThAkaH 75 . strakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH anumAnAdInAM prAmANyavicAraH anamAnAdInAM vyAkhyA anumAnAdInAmindriyArthasaMbandhahetutA anumAnAdInAmaprAmApye hetuH 13 matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha itpanantaram mateH paryAyAH 15 tadindriyAnindriyanimittam mateH kAraNAni indriyAnindriyanimittatA mateH 15 bhavanahehApAyadhAraNAH avagrahAdyA matermedAH avagrahasvarUpam IhAyAH svarUpam apAyasya svarUpam dhAraNAyAH svarUpam bahubahuvidhakSiprAnizritAsandigdhadhruvANAM setarANAm avagrahAderbahAdayo bhedAH alpAvagrahaH banavagrahasya svarUpam 17 arthasya 18 vyajanasyAvagrahaH 19 na cakSuranindriyAbhyAm netrasyAprApyakAritvam matijJAnasya bhedavicAraH 20 zrutaM matipUrve dayanekadvAdazabhedam zrutazabdasyArthaH AgamAdInAM vyutpatyarthaH zrutajJAnasya bhedaprarUpaNA aGgabAhyAdInAM sAmAyikAdInAM vyAkhyA aGgapraviSTAnAM AcArAdInAM vyAkhyA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhimamasUtram mUtrapAThaH adhikAraH matizrutayoH prativizeSaH tIrthakaropadeze kAraNam gaNadharavizeSaNAnAM sArthakatA zrutajJAnasya mahAviSayatvAt aGgAdibhedaH zrutasya zuddhata apAripAmikatAca . 95 21 dvividho'vadhiH avadherbhadau 25 tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm 23 yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm devanArakayoravadhiH bhavahetukaH naratirazcAM SaDidho'vadhiH avadheranAnugAmikAdikA bhedAH 24 RvipulamatI manaHparyAyaH manaHparyAyasya bhedau RjumativipulamatyoH svarUpam 25 vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH 26 vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanAmayoH RjuvipulamatyorvizeSaH avadhimanaHparyAyayovizeSaH kevalAnabhidhAnakAraNam . matizrutayonibandhaH 27 matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu 28 rUpiNyavadheH " 29 tadanantabhAge manaHparyAyasya avadheviSayaH manaHparyAyasya viSayaH 30 sarvadravyaparyAyeSu kevalaka kevalasya viSayaH kevalasvarUpam " 31 ekAdIni bhAjyAni yugapadekasmiAmA caturthaH Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAH strapAThaH sUtrapAThaH eSThAH sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH yugapadekajIve jJAnasaMkhyA kevale zeSajJAnAsadbhAvejyamatam kramayugapadupayogI kSAyopazamikakSAyikatayA bhedaH 108 matitratAvadhayo viparyayazca matyAdInAM viparyayaH mithyAdRzAmajJAnitA mithyAdRSTInAM prakArAH sadasatoravizeSAdU yadRcchopalabdhenmattavat mithyAdRSTeH ajJAnitve hetuH cAritrAnabhidhAne hetuH 3. naigamasamahamyavaharaNusUtrazabdA nayAH nayabhedAH .. naigamasya nirdezaH samahasya svarUpam vyavahArasya vyAkhyA RjusUtrasya vicAraH AMdhazabdau vitribhedI ........... AdhazabdanayabhedAH naigamasya vaividhyam zabdasva traiviyam naigamalakSaNam vyavahAralakSaNam vasUtralakSaNam zabdalakSaNam sAmpratalakSaNam samabhiruDhalakSaNam evaMbhUtalakSaNam nayasya zabdArthaH Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 tasvArthAdhigamasUtram adhikAraH sUtrapAThaH pRSThA rA 122 125 126 nayAnAmadhyavasAnAntaratA ghaTe nayAvatAraH sarvasyaikatvAdi pramANajJeyavat tantrAntaratA na nayakArikAH jIvAdau nayavicAraH jJAnAjJAneSu nayavicAraH adhyAyArthopasaMhAraH 127 122 .. 133 dvitIyo'dhyAyaH 2 adhyAyasambandhaH 1 aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca bhAveSu aupazamikAdyA bhedAH / aupazamikakSAyopazamikayobhinnatA dinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam aupazamikAdInAM bhedasaMkhyA , 3. samyaktvaccArita " aupazamikasya dvau bhedau 1jJAnadarzanadAnalAmabhogopabhogavIryANi ca / kSAyikasya nava bhedAH jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatutritripaJcamedA yathAkramaM samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAJca kSAyopazamikasyASTAdaza bhedAH gatikaSAyalimithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyAzcatustryekaikaikaSaibhedAH 21 bhedA audayikasya lezyAsvarUpam 7 jIvamavyAbhavyatvAdIni ca 3 medAH pAriNAmikAH Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH satrAGka: sUtrapAThaH astitvAdayaH sAdhAraNAH kriyAvattvAdayaH 148 149 8 upayogo lakSaNam upayogasya lakSaNatA upayogasya nityatA jJAnasvabhAvatve'pi ajJAnAdayaH 150 9 sa vividho'STacaturbhedaH upayogasya bhedAH tacchabdasya sArthakatA sAkArAnAkArazabdArthaH upayoge jJAnadarzanabhinnatAyA nirAsaH 10 saMsAriNo muktAva saMsArasya zabdArthaH 156 11 samanaskAmanaskAH manaso dvaiviSyam 157 12 saMsAriNatrasasthAvarAH saMsArijIvabhedapradarzanam 13 pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH 158 159 sthAvarANAM trayo bhedAH pRthvIkAyikAnAmaneke bhedAH apkAyikAno bhedapradarzanam vanaspatikAyikAnAM bhedanirUpaNam 160 11 tejovAyU dvIndriyAdayazca'sAH prasAnAM bhedAH prasatvasya daividhyam 15 paJcendriyANi . " " indriyasaMkhyApratipAdanam indriyasya zabdArthaH 16 dvividhAni indriyANAM mukhyabhedai 161 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. svAdhigamasUtram adhikAraH sUvAda sUtrapATha: 17 nirvRtyupakaraNe dravyevinam " " dravyendriyabhedau nirvRttIndriyavicAraH indriyasaMsthAnAni upakaraNendriyasvarUpam 18 lajyupayogau bhAvodityam bhAvandriyabhedau labdhIndriyasya kAraNatrayApekSatvaM bhedAma labdhIndriyasvarUpam 19 upayogaH sparzAdiSu upayogendriyasvarUpam nivRttyAdInAM kramaH ekopayogitA 20 sparzanarasanadhANacakSuHzrotrANi indriyanAmAni 21 sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmAH indriyANAM viSayAH ekasyArthasyAnekaviSayatA dravyakSetrAdInAmanimittatA , prApyAprApyaviSayatA 12 zrutamanindriyasya anindriyasya viSayaH dravyabhAvazrute manasaH svarUpam 23 vAyvantAnAmekam 2" kRmipipIlikAzramamanuSyAcI kAme karAvAni sthAvarANAmindriyaniyamaH dvIndriyAdInAmindriyavRddhiH nArakAdikrame hetuH bhASyapAThabhedaH Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH sUbAhara sUtrapATha: 25 saMjJinaH samanaskAH 175 176 sampradhAraNasaMjJA upalabdhinAnAtvam AhArAdisaMjJAsvarUpam sampradhAraNena samanaskatAlakSaNam karmayogaH " . saMsaraNasya dvaividhyam antargativicAraH yogavibhAgaH taijasasya bhinnayogAbhAvaH yogasvAminaH vigrahagatau nirupabhogatA 27 manuzreNirgatiH gateranuzreNitAniyamaH anuzreNau pudgalagrahaNe hetuH 28 avigrahA jIvasya sidhyamAnasya gatiniyamaH 29 vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturpaH " vigrahagatisaGakhyA vigrahe hetuH trisamayIM yAvad vigrahaH vigrahagatizabdArthaH trivakrAnupAdAne hetu paJcasamayAnupAdAne hetuH avigrahe hetuH vigrahazabdasya paryAyAH vakragatau hetuH 30 ekasamayo'vigrahaH vigrahe samayamAnam 31 eka do vA'nAhArakA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 tatvArthAdhigamasUtram adhikAraH sUtrapATha: vigrahe'nAhArakatA vAzabdasya vicAraH AhArasya traividhyam janmasUtre prastAvanA sammuInagarbhopapAtA janma janmabhedAH sammUrchanajanmano vyAkhyA garbhajanmano vicAraH upapAtajanmanaH svarUpam anantarasUtrasambandhaH 33 sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazastadhonayaH janminAM yoninavakam yonilakSaNam yonizabdasyArthaH / kasya kA yoniH / yoSiyonivicAraH nArakAdiSu yonivibhAgaH jIvayonisaMkhyA 3. jarAyyaNDapotajAnAM garbha: " garbhajajanmavatAM bhedAH " 35 nArakadevAnAmupapAtaH upapAtajAnAM bhedAH 36.zeSANAM sammUrchanam 37 audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi saMmUrchanajA jIvAH satravicAraH zarIrabhedAH audArikAdizarIrANAM vyutpattiH 18 paraM paraM sUkSmam zarIrANAM parasparaM mahattvAlpatve Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAkA sUtrapAThaH adhikAraH zarIrANAM sUkSmatAdarzanam . 39 pradezato'salyeyaguNaM prAk taijasAt pradezApekSayA zarIratAratamyam 10 anantaguNe pare taijasakArmaNayoH pradezamAnam 11 apratighAte taijasakArmaNayorapratighAtitA 12 anAdisambandheca taijasakArmaNayoranAdiH sambandhaH 200 43 sarvasya" . sarvasaMsAriNAM taijasakArmaNavattA taijasasyAnAditAyAM matabhedaH 11 tadAdIni bhAgyAni yugapadekasyA caturmyaH ekajIve yugapat zarIrasaMkhyA yugapat paJcazarIryA abhAvaH 201 202 203 201 15 nirupabhogamantyam kArmaNasya bAhyopabhogAbhAvaH audArikAdInAM prayojanAni 206 16 garbhasampUrchanajamAgham 207 audArikazarIrasya svAminaH audArikapramANam 47 vaikriyamopapAtikam vaikriyasvAminaH vaikriyapramANam 18 labdhipratyayaM ca 208 lancyA vaikriyasadbhAvaH 49 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhAraka caturdazapUrvadhara eva AhArakasya svarUpam AhArakasya svAmI 209 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baccAdhimamasUtram sUtrapATha: adhikAraH caturdazapUrvadharasya vicAraH tejase hetuH kArmaNasya svarUpam kArmaNataijasapramANam audArikasya vistareNArthaH vaikriyasya vistareNa vyAkhyA AhArakasya zabdArthavistAraH taijasasya vicAraH kArmaNavicAraH zarIrANAM nAnAtve hetavaH liGgasUtre prastAvanA 50 nArakasammachino mAMsakAni napuMsakavedavanto jIvAH 51 na devAH devAnAM vedau . AyuSo'pavartanAdi AyuSo daividhyam / apavartane'pi kSayAbhAvaH yugalino'pyAyuSo'pavartanam 52 mopapAtikacaramadehottamapuruSAsakhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH . anapavAyuSaH svAminaH apavartanIyAyuSi hetuH AyuSo hAse'pi kRtanAzAdidoSAbhAvaH 221 apavartane'pyakSayatve dRSyantaH prakRtasya samarthanam Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH sUtrAyaH sUtrapAThaH tRtIyo'dhyAyaH 3 230 234 nArakAdhikAraprastAvanA 228 nArakAdhikArasthAnAni 1 ratnazarkarAvAlukApakadhUmatamomahAtamaHprabhA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH 229 narakapRthvInAmAdhArAH ghanazabdafalam kharapaGkAdipratiSThAtvam pratiSThAne lokasthitihetuH 231 adhaHpRthvInAM saptatvaniyamaH 232 asaGkhyaprastAre nirAsaH " pRthvInAmAkAro nAmAni bAhasya ca 233 ghanodabhyAdimAnam tAsu marakAH nArakANAM sthAnam nArakAvAsAnAM saMsthAnAni nAmAni 235 narakeSu prastarANAM narakAvAsAnAM ca saMkhyA 236 3 teSu nArakA nivANumatastenApariNAmadehavedanAnikriyAH 237 narakanArakANAM kharUpam nArakANAM lezyA 238 nArakANAM pudralapariNAmaH nArakANAM zarIrakharUpaM mAnava nArakANAM vedanA 1 parasparodIritaduHkhAH kSetrajA vedanA parasparodIritaM duHkham 5 savidhAsurozastikumAra prAna patu : paramAdhArmikakRtA vedanAH 6 teSveka-tri-sapta-daza-saptadaza zarSizati-mAyaviMzatsAgaropamAH sattvAnAM para sthitiH 210 242 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 244 245 . " 456 tattvArthAdhigamasUtram strAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH nArakANAM parA sthitiH nArakANAmAgatirgatizca nArakezvasaMbhavinaH padArthAH lokAnubhAvajAH padArthAH . . lokasya traividhyam tiryaglokaprastAvanA 7 jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH dvIpasamudravyavasthA dvIpasamudranAmAni 8 vidvirviSkammAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH dvIpasamudrasaMsthAnam 9 tanmadhye merunAbhitto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvapiH jambUdvIpakharUpam merusvarUpam . 10 tatra bharata-haimavata-hari-videha-ramyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi / bharatAdikSetrasvarUpam naizcayikadigapekSayA vyavasthA 11 tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan-mahAhimavan-niSadha-nIla-rukmi-zikhariNo vaMzadharaparvatAH himavadAdivarSadharasvarUpam , himavadAdInAM mAnam bharatasya jyAmAnAdi vaitAtyo devakuravazva uttarakuruvidehAdayaH kSudramandarasvarUpam paricyAnayanAdikaraNam 12 dirghAtakIkhaNDe dhAtakIkhaNDe kSetrApatidezaH ichukArau ca 13 puSkarAdhe mAnuSottaraH parvataH 7 ." TP 255 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 263 264 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH 13 puSkarArdhe mAnuSottarAbhidhAne kAraNam naraloke dvIpasamudrAdisaMkhyA 14 prAGa mAnuSottarAnmanuSyAH manuSyANAM sthAnam . 15 AryA mlecchAzca .. manuSyabhedAH kSetrAryAdikAzca antaradvIpakAH 16 bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakulattarakurubhyaH karmAkarmabhUmisvarUpam 17 nRsthitI parApare tripalyopaMmAntarmuhUrte narAyuSo mAnam 266 267 268 269 " 18 tirthayonInAM ca " tiryagAyurmAnam pRthvIkAyAdInAmAyurmAnam 270 caturtho'dhyAyaH 4 sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH adhyAyopodghAtaH 271 1 devAzcaturnikAyAH devAnAM bhedapratipAdanam devazabdasya vyutpattyarthaH caturvidhadevAnAM janmanivAsabhUmayaH devAnAM paJcavidhatvam . .. " 272 273 274 2 tRtIyaH pItalezyaH 3 dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapanaparyantAH bhavanapatyAdidevAnAM bhedavicAraH 275 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 " " 458 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH 4 indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilbiSikAzcaikazaH .. pratikalpamindrAdyA bhedAH 5 trAyAstriMzalokapAlavarjA vyantarajyotiSkAH 6 pUrvayobhandrAH bhavanapatyAdidevAnAmindrAH vaimAnikAnAM kalpAH 7 pItAntalezyAH devAnAM traividhyam 8 kAyapravIcArA A aizAnAt pravIcArAvicAraH 9 zeSAH sparza-rUpa-zabda-manaHpravIcArA dvayordvayoH devIbhogAdhikAraH 10 pare apravIcArAH kalpAtItAnAmapravIcAratvam 11 bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH ' bhavanavAsinAM vidhAnAni asurakumArAdInAM varNanam bhavanasaGkhyA 12 vyantarAH kinnara-kiMpuruSa-mahoraga-gAndharva-yakSa-rAkSasa-bhUta-pizAcAH vyantarabhedAH vyantarazabdArthaH kiMpuruSAdibhedAH kinnarAdInAM varNanam 13 jyotiSkAH sUryAzcandramaso prahanakSatraprakIrNatArakAzca jyotiSkabhedAH jyotiSkANAM vimAnaprastAraH 14 merupradakSiNA nityagatayo nRloke jyotiSkANAM gatiH sUryAdInAM saMkhyA sUryAdInAM viSkambhaH " " Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 290 " 295 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAhaH sUtrapAThaH adhikAraH pRSThAGka: 14 merupradakSiNA nityagatayo nRloke jyotiSkavimAnavAhakAH 289 15 tatkRtaH kAlavibhAgaH kAlasya dravyatAvicAraH laukikasamakAlavibhAgaH 291 pratyutpannAdInAM bhedAntaram samayasya svarUpam AvalikAdivicAraH 292 candramAsAdInAM tannAmasaMvatsarANAM ca kharUpam293 pUrvAGgAdisvarUpam palyopamAdivicAraH 294 palyopamasyAvAntarabhedAH, teSAM prayojanAni ca ,, kSetrApekSayA kAlavicAraH kAlacakre zarIrocchrAyAdivicAraH 16 bahiravAsthitAH " " nRlokabahiryotiSkavicAraH 17 vaimAnikAH 18 kalpopapannAH kalpAtItAzca vaimAnikAnAM vaividhyam 19 uparyupari 20 saudhamaiM-zAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntaka-mahAzukra-sahasrAreSvAnaMtaprANatayorAraNAcyutayoH / navasu praiveyakeSu vijaya-vaijayanta-jayantA-'parAjiteSu sarvArthasiddhe ca saudharmakalpAdInAM varNanam 298 anuttarANAM paJcavidhatvam 299 21 sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH sthitiprabhAvAdibhiruttarottaradevAnAmAdhikyam 300 indriyAvadhiviSayAdhikatottarottaradevAnAm , 22 gatizarIraparimahAbhimAnato hInAH gatyAdibhiruttarottaradevAnAM hInatvam vaimAnikadevAnAM zarIrocchrAyaH saudharmAdInAM prastArAH 296 " Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkaH 460 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAra 22 gatizarIraparigrahAbhimAnato hInaH / saudharmAdiSvAvalikApraviSTAnAM puSpAvakIrNAnAM / ca vimAnAnAM sarakhyA 303 devAnAmucchvAsAhArI .304 devAnAM vedanopapAtAnubhAvavicAraH 23 pItapazuklalezyA dvitrizeSeSu 305 vaimAnikAnAM lezyAH 24 prAy praiveyakamyaH kalpAH devAnAM dRSTiH 25 brahmalokAlayA lokAntikAH 26 sArasvatAdityavanyaruNagardatoyatuSitAcyAbAdhamaruto'riSThAzca 307 lokAntikAnA vyavasthA 27 vijayAdiSu dvicaramAH anuttaradevAnAM bhavocchedaH tiryaprastAvaH . 28 aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH tiracA nirdeza: 3 308 " 29 sthitiH 309 30 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInA palyopamamadhyardham bhavanavAsinAM sthitiH 31 zeSANAM pAdone 12 asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca 33 saudharmAdiSu yathAkramam vaimAnikasthitiprastAvaH 34 sAgaropame 35 adhike ca 36 sapta sanatkumAre 37 vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca mAhendrAdInAM parA sthitiH 38 AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu traiveyakeca vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca 39 aparA palyopamamadhikaM ca 312 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAra pRSThA sUtrAkA sUtrapATha: 10 sAgaropame 51 adhike ca 12 parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA 13 nArakANAM ca dvitIyAdiSu 3 nArakANAM sthitiH 11 daza varSasahasrANi prathamAyAm 15 bhavaneSu ca 16 vyantarANAM ca 17 parA palyopamam 18 jyotiSkANAmadhikam 19 prahANAmekan 50 nakSatrANAmardham 51 tArakANAM caturbhAgaH 52 jaghanyA svaSTabhAgaH 53 caturbhAgaH zeSANAm paJcamo'dhyAyaH 5 adhikAra sUtrAGka: sUtrapATha: sUtropanyAsaH 1 ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH pratiSedhasya vaividhyam dharmAdInAM vicAraHajIvakAyabhedAH 2 dravyANi jIvAzca dravyazabdArthaH 3 nityAvasthitAnyarUpANi ca sUtrapAThavicAraH Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 sUtrAGkaH sUtrapAThaH 3 nityAvasthitAnyarUpANi ca 1 rUpiNaH pudgalAH tatvArthAdhigamasUtram / adhikAra rUpavicAraH pRSThA nityatAyA daividhyam, anityatAyAdha pudgalalakSaNam .. 5 AkAzAdekadravyANi dharmAdInAM saGkhyA 6 niSkriyANi ca dharmAdiSu kriyAvicAraH 7 asamkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH dharmAdharmayoH pradezasa khyA " 8 jIvasya ca * jIvasya pradezasakhyA 9bhAkAzasyAnantAH aloke'vagAhadAtRtAyAM vicAraH AkAzasya pradezasamkhyA .. 10 satyAsatyeyAzca punalAnAm pudgalAnAM pradezasaLyA 11 nANoH paramANoH svarUpam / 332 avagAhavicAraH . " 22 jndhaandaahiijlaa: 13 dharmAdharmayoH kRtsne 14 ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm 15 asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm pudralAnAmavagAhaH jIvAnAmavagAhaH 16 pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat AtmapradezAnAM saGkocavikAsau 17 gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH 18 AkAzasyAvagAhaH " 337 339 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH sUtrAGkaH sUtrapAThaH pRSThAGka: 339 340 341 343 346 348 349 350 18 AkAzasyAvagAhaH AkAzasyopakAraH avagAhaguNatvam AkAzaliGgasambandhimatAntaram pudgalAnAmupakAraH 19 zarIravAmmanaHprANApAnAH pudgalAnAm vAGmanaAdInAM paudgalikatvam 20 sukhaduHkhajIvitamaraNopaprahAca pudgaleSu sarvopakAritA 21 parasparopapraho jIvAnAm jIvopakAraH 22 vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya kAlasyopakAraH kAlasya nRlokavRttitA vartanAsvarUpam pariNAmasvarUpam hemantavarNanam zizivarNanam vasantavarNanam prISmavarNanam varSAvarNanam zaradvarNanam velAniyamaH gativicAraH prayogagatyAdivicAraH paratvAparatvavicAraH pudgalazabdArthaH 23 sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH pudgalalakSaNam sparzAdInAM prakArAH kaThinapramukhasparzAdInAM lakSaNAni 351 352 353 " 354 355 356 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 358 " " 464 tattvArthAdhigamasUtram sUtrAGkaH sUtrapAThaH adhikAraH pRSThAGkaH 24 zabda-bandha-saukSmya-sthaulya-saMsAna-bheda-tama-zchAyA-''tapodyotavantazca 356 pudgalAnAM zabdAdidharmAH zabdasya sphoTAd bhinnatvam zabdasya pudgalatve hetavaH zabdasya guNatve vaizeSikavicAraH zabdasya guNatvanirAsaH nityAnityatvayorvirodhAbhAvaH anyamatapUrvakaM zabdasvarUpam zabdasya bhedaprabhedAH bandhasya traividhyam saukSmyasya dvaividhyam sthaulyasya dvaividhyam vRttAdisaMsthAnAnAM tadbhedapUrvikA vyAkhyA bhedAnAM paJcavidhatvam tamazchAyAdInAM mUrtadravyavikAratA tamasaH pudgalatvam pratibimbasya pAlocanA 25 maNavaH skavAya 365 pudgalAnAM vaividhyam kAryakAraNalakSaNam 26 sayAtamedemya utpadhante savAtodbhave vikAraNatA paramANanAM pratighAtasya traividhyam saMyogabandhayorvizeSatA 27 medAdaNuH 28 medasakhAtAmyAM cAkSuSAH 372 salakSaNasUtrAvataraNam 373 29 utpAdadhyayadhrauvyayukta sat 374 amAvasyApratiSedhAtmakatA keSAJcid dravyANAmanupalabdhehetavaH . 375 363 364 366 " 371 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strAraH sUtrapAThaH pRSThAGkaH 376 377 378 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA adhikAraH vyaparyAyAstiko dravyasyApalApaH dravyasyAnyatvam dravyaparyAyavAdaH dravyavyatiriktatA sAmAnyasiddhiH sAmAnyavizeSarUpatA kAryakAraNAnekAntatvam avayavino'nanyatvam dIrgha-hasvatvasiddhiH utpAdAdipadAnAmarthaH utpAdAderbhedAH dhrauvyasiddhiH vinAze bhedAH nirhetukanAzapakSaH sahetukatA nAzasya utpAdAdInAmekakAlatyAdi utpAdAdernityAnityatve 380 383 385 386 387 389 390 391 talAvAmyayaM nityam davyasya nityatA nityasUtraphalam dravyaparyAyAbhyAM nityAnityatve 31 arpitAnarpitasiddheH arpitAnarSitasvarUpam vivakSAmukhyatA nityAnityatvayoH sahAvasthAnavirodhAbhAvaH ekatrAnavasthAnAdivirodhakhaNDanam dharmakIrtimatakhaNDanam dravyANAM paryAyANAM daivibhyam dravyAstikasvarUpam 397 400 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 sUtrAddha sUtrapAThaH arpitAnarpitasiddhaH 402 410 tatvArthAdhigamasUtram adhikAraH mAtRkApadAstikam paryAyavAdimatam 401 RjusUtrAdibhiH paryAyapakSaH dravyamatanirUpaNam 404 dravyAstike naigamaH 105 dravyAstike saMgrahaH dravyAstike vyavahAraH paryAyAstike utpannA0 RjusUtraH 406 sadAdibhaGgAH 407. evakArasyArthatraividhyam 409 vyavacchede'pi syAdvAdaH khavyAdinA sattvam astinAstirUpatA avaktavyatvam kAlAdayo vRttihetavaH yugapadavAcyatA 412 prathamo vikalpaH 413 dharmadharmisyAdvAdaH sadbhAvAsadbhAvApekSayA dravyasyaikatvAdivicAraH 414 dvitIyo vikalpaH tRtIyo vikalpaH paryAyAdezavikalpAH sakalAdezavikalAdezotpattiH caturtho vikalpaH paJcamo vikalpaH SaSTho vikalpaH saptamo vikalpaH nayatrayApekSayA saptama gI zabdanayAH pudgalabandhahetuH Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 420 421 422 424 426 427 429 429 sUtrakrameNAntarAdhikArasUcA sUtrAyaH sUtrapATha adhikAraH 32 snigdharUkSatvAd bandhaH 33 na jaghanyaguNAnAm 34 guNasAmye sadRzAnAm 35 dvayadhikAdiguNAnAM tu 36 bandhe samAdhiko pAriNAmiko 37 guNaparyAyavad dravyam 38 kAlazcetyeke kAlasya dravyatvam kAladravyasya pArthakyam kAle utpAdAdimattA bhAvavRttau kAlasyApekSitA parAparatvAdeH sthitivizeSApokSitA kAlasya paryAyatA 39 so'nantasamaya. kAlasya samayAH kAle'vayavAvicAraH 40 dravyAzrayA nirguNA guNAH 11 tadbhAvaH pariNAmaH 42 anAdirAdimAMzca 43 rupiSvAdimAn 14 yogopayogI jIveSu 430 432 433 434 435 436 438 439 440 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe paGkto namo namaH shriiprshvdhrmsuurye| zuddhipatrakam / (pAThAntarAvisametam) chote ant zuddham Punnyasa Pannyasa Add now before Agamoddharaka mA prati mA nirdhAritA nirdhAritAH zrIumAstrAti0 zrIumAsvAti uttarAdhyayanavRttau mantrastathASadhaiH 0mantrastathoSadhaiH gamasatra0 / gamasUtra 11 uttarAdhyayanasatra 22 22 12 18 sUrikRtArTIkA svacchatAmanyA gamikama0 zuddhamadhyayanAdikAle kartRkaraNe kRtA ca cAritrAd iti kRtvA jJAnazuddhaHjhAnamanyathA paJcatayA ekatamavat tacca saprayojana cAsya sUrikatA TIkA svacchatAmananyA - gamikAmA0 zuddhamadhyayanAdi kAle kartRkaraNe kRte sati kartRkaraNe katA caritrAd . itikRtvA jJAnazuddha jJAna bhavatyanyathA paJcatayI ekatamat taca samAsaprayojana vA'sya Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam 469 The paDato azuddham zuddham : ana, cAsya bhogakA janmani evottaropapatti0 0pyaSTa0 522022 vA'sya 0bhogyakarmA0 janma janmani evottarottaropapatti0 0pyabhISTa : vA vA, : : ...: 0meva, svAmivikalpamAha cAmutra pUrvomyo'nyUneSu kandamUlaphalA0 pUjA--marhane myarthya : : meva svAmI vikalpamAha cAmutra, pUrvebhyo nyUneSu kandaphalA0 pUjAmarhanne0 * 0 bhyA 0mArgApradarzanAt zrutAvidhibhiH uktasalila. mabhidhyAya abhi0 siddhebhyaH prayuktaM sUtrInirdezAd SaDvidhamapi 0Samita0 *bhavanIyaH idaM sambadhyate gatamabhi0 vizeSitamiti pravacane, ityetadU ceti vacorUpaM pratyAsaM 0mArgapradarzanAt zrutAvadhibhiH uktaM salila. *mabhidhyAyannabhi0 siddhebhyaH, pratyuktaM sUtranirdezAd : : 2022222222M 92 : 0SAmita. bhavanIyamidaM sambadhyate, : :: gatamapi :: : vizeSitameveti pravacane-" ityetad ca" iti vaco rUpaM pratyAsa, Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 pRSThe paGktI ___ 29 20 zuddham kartum ! .. . 0ducikSipsecca 0vRddhiHsaMbhAvyamAnA'vasIyate ayate vaMzasthavilam tatprasaGga iti pratiSedho 0mAdhamAdi zuddha pravacanazuddhi0 .. ama tattvArthAdhigamasUtram azuddham kartum duccipsecca vRddhisaMbhavo'vasIyate zrUyante upendravajrA tatprasaGgapratiSedho 0mAdi0 0zuddhaH pravacane zuddhi tIrthakRttvasvAbhA0 u0 pa indrasyAjIvasya lakSati nizcitaparijJAna vizeSyakalpanA 0pratibhAgena AtmatAtalaM cAnubhavati phaNapariNAmena gatizarIrA0 0pArpodaya jIvAkAraH pratikRtisadbhAve khalA duhitakAdisUtrasambhavanti pudgalAdirUpasvapradeza . -:00 am-Garnama 38 tIrthakRttatsvAbhA0 u05 indrasya jIvasya lakSayati nizcitaM parijJAna vizeSaNavizeSyakalpanA 0pravibhAgena AtmanA tattvaM cAnubhavanti phaNApariNAmena gatijAtizarIrA0 0pArNAdaya0 jIvAkArA pratikRtiH sadbhAve khalu duhitakAdi sUtrasambhavati pudgalAdirUpaH svapradeza tasyA vivakSaiva parizATa0 viSANAdike .. samyagdarzanam . 18 55 56. vivakSaiva uparizATa0 viSANAdikaH samyagdazanam Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam 471 azuddham zuddham pRSThe pakto 66 2 70 " aSTau caturdazabhAgA dezonAH tat zruta0 prati viziSTa spaSTo mateH tat sarve zruta prativiziSTa spaSTo bhavati mateH niSedhAt niSiddhAt nizcayataH pratyakSaM, pratyakSaM cAye nizcayatA pratyakSaM cAye vrate bate , 24-25 2.6 89 26-27. 91 7 indriyanimittatvAt dezA-diti bhavAsAdhana0 bhidhAyA-bhidhAnaM khyAyante sarvakRtAntAH karkarasparza bhadaprayojanaM vyavahi vipra0 tato'ratnimAtre pratipatatyA mana:-anindriyaM prativiziSTa kasmin saGgrahaH bhavanA0 ghaTAditaiva 0rthapra0 indriyAnindriyanimittatvAta deza iti bhAvasAdhana0 bhidhAya vidhAna khyApyante sarvatIrthakRtAntAH karkazasparza bhedaprayojana vyavahitavipra0 tato ratnimAtre pratipatati A mano'nindriyapraviSTa0 ekasmin sanahastasmAt sarvam bhAvanA0 ghaTAdinaiva *rthanayA arthapra0 ityato 0kumAraprasiddhiH matijJAnI manuSyajIvasya manuSya dRSTvA , 120 22 9 nityato 126 11 0kumArasiddhiH matijJAnI manuSya dRSTyA Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 __ pRSThe pakto zuddham 126 26 jJAnAnAM pramANajJeyavat tantrAprakAntaM naya0 ca darzitaM * * * * * sa samu0 / tasvArthAdhigamastram azuddham jJAnAdInAM pramANArthavat tantrA prakAntanaya0 cAdarzitaM sa-samu0 0mAnatvAd SaNopetaM, evambhUta iva nAnyaditi 0tAviticet gamyate jIvA jIvA AdyArthaH viparyayAna kazcit prANI athavameva laukikA rodati kiMsatatvaH 0nudayalakSaNaH madhya 0mAnatvAta, SaNopetaM evambhUta eva nAnyadeti tAviti cet gaNyete jIvau jIvA AcArthe viparyayAn 133 134 137 * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * 140 niyamya 143 145 118 119 150 151 medAt mukta pratipadavivaraNe nivRttI yuJjanaM yogaH rhatAnumIyate 0labdhArthaviSaya0 saMzayAsarvArtha 0nAkAra klikSavacana. athaivameva ki laukikA. roditi kisatvaH 0nudayakSayalakSaNaH madhyagAniyamyaM bhedonmukta0 pratipadaM vivaraNe nivRttI yujeryojanaM yogaH rhatA'numIyate 0labdhAya viSaya *saMzayasarvArya0 nAkAraklikSyavacana Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam 473 pRSThe pakto 158 159 160 12 ant ucyate dho'dhaH pAtAla. cheyasvAdiSTa 0zeSastathaiva samatAsamAhArA manityaM yaM zuddham ucyante .dho'dhaH pAtAla. chedyatvAdi dRSTa0 zeSastathaiva, samatA samAhArA0 manitthasthaM tejoM vAyU amanomatarAmeva paatthH| dezAntaralakSaNeti tejo0 mamanohatarAmeva -paatthH|| dezAntarA lakSaNeti, 12 vA, 162 23 tayAGgIkRtA bhUte tiprANA bhAvarataH 0tayA'GgIkRtA 0bhUte prANA0 bhAvaiH, ataH . vA stavanAdInAmapi juSTAni 'sUcanAdInA' iti ga-pAThaH -.. - 4 sUcanAdInAmapi zuSTAni'stavanAdInAmapi iti ka-kha-pAThaH dvipaJcakAbhidhAnAt, doSaH, ataH 0tayA, bhavanti, rdhAryate svarUpabhedAnyo, 0karaNe, nirmANanAma nAmakarmA0 dvArANi, ava0 vidhAkArA vizeSaH aGgopAGganAma nirmANa , 12 .., dviH paJcakAbhidhAnAt doSo'taH 0tayA bhavanti *rdhAryate, svarUpabhedAmyA 0karaNaM nirmANanAmakarmA0 gharANyaSa0 vidhAkArAH vizeSa aGgopAGganAmanirmANa 21 2022 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamArthAdhigamasUtram 174 pRSThe paGktI 165 21 azuddham .." 25 * * saMskRtA aGgopAGge nirapekSA vyAntaraM nirvRttau satyapi 0NAti tasmAnivRttaH zuddham saMskRtAaGgopAGgaM nirapekSA, 0yAntaraM, nivRttau satyapi 0NAti, tasmAnirvRtte 0mapi, kathayati, yadanupahatyA tasyAyamartha:kathaMkRtvokta janitA''tmano mapi * * * * * * * khala kathayati yadanupahatyAta tasyAyamarthaH kathaM kRtvokta janitAtmano khula zrutya0 upayoyapari0 prasaGgotyantAsa0dvAreNasaMvedanAnubhavanalakSaNA nivRttyAdInAM darzayatinirvartante atya0 upayogaH pari0 prasaGgaH ! atyantAsa0dvAreNa saMvedanA'nubhavanalakSaNA, nivRtyAdImAM darzayati, , nirvaya'nte * * * * * * * naivaM . 0cyate zratajJAnaM vidhavize * * vA - etadvihitAvihitAnubhaya0 samastata nicAthi bhASitenApi 0cyatezrutajJAnaM vidhavizeSaNAd bhASazruta vizebhAvazrutapUrvakatvAd vA etaddhi hitAhitAnubhaya0 samastyata niracAyi bhASyaM tato'pi * * Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe patau - zuddhipatrakam ant dhvaniH, harAmIti mohanIyodayAt, cAgnerlakSaNa matismRtisajJAcintAbhini0 : :::: 0rabhAvAd nyasyAnu karmayogaH 0rabdho vigrahagateH kArmaNamasti vyakti ityAhayogairjIvAH 0kAie 0kAiyattAe teNaTeNaM dvisAmAyika0 0kAie 0kAiyattAe zuddhama ghaniH harAmIti, mohanIyodayAta cAnena lakSaNa matiH smRtiH saMjJA cintA 'bhini0 0rabhAvAda, nyasyAM tu karmayogaH, rabdhau vigrahagatau kArmaNaminnaH vyakta0 ityAha / yoge jIvAH 0kAie 0kAiyattAe teNaTeNaM dvisAmayika0 0kAie 0kAiyattAe seNaM trisamayA vA, nAstIti, mityAdi bhASyam pratikruSTaH nanu ca durlabhaH, potajAH seNaM :: ::: AAR AKO 2 6 . 3::: trisamayA vA nAstIti 0mityAdi pratikraSTaH na tu ca 0 durlabhaH potajAH 0dhIyate---- 0dhIyate dadhate dadhate Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tattvArthAdhigamasUtram paktau ___, 21 26 12 2000 tathA .................... antt zuddham nArakeSviti nArakeSviti, 0dhAraNamavacchedo 0dhAraNam-avacchedo 0dvAntara0 0dvA'ntara0 syAt syAta, 0rUpatAneka0 0rUpatA'neka0 syAd, syAd ! karmaNastu kArmaNastu ca, yathApUrva ca, yathA-pUrva mekaparamANu0 0me(ka)kaparamANu samulajhyA samulakSya teSAM teSAM marthaH 0marthaH tathAss0dRzyatvAt 0dRzyatvAt, 0vizeSAt 0vizeSAt , cyante pazyate pradezaskandhaH pradezaH skandhaH / pradazamAnam pradezamAnam 0darzayati 0darzayati, cArthe cArSe manograhayogyakAmaNasya manograhaNayogyaH kArmaNasya 0dravyAbhAvAt 0dravyadvayAbhAvAt tAmyA0 tAbhyA0 manAdi0 0manAdi0 karmAdhAya cetasi, avocat sUriH 0kamAdhAya cetasi, avo cat sUriHmavataH / sarvasyAmavasAyAM bhavataH sarvasyAmavasthAyA, 0pravaNamAnasa pravaNamAnasaH vikalpo heyA tu vikalpo bhavasthatAyA heyo nu heyarUpatayA tu 80 203 29 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe patto zuddham 206 tatpUrvike cA0 207 zuddhipatrakam azuddham tatpUrvikaivA0 janmani caturdazapUrvadhara eva paribhUtapApmA 0grAhyAdayo aparyAdAya spRSTAni, puruSo bhadanta ! 208 208 . 212 213 214 23 30 manuSyasaMyutaH 215 223 223 224 226 h s mh s caturdazapUrvadharasyaiva paripUtamApmA grAhyatAdayo paryAdAya spRSTAni, atha bhadanta ! teSAM zarIrANAmantarA kimekajIvaspRSTA anekajIvaspRSTAH / gautama! ekajIvaspRSTA, nAne kajIva spRssttaaH| puruSo madanta! manuSyasaMyataH sadevakusaptasaptA0 tasya samudghAto nAma 0vartanaH gAhavatAM na punaH sU0 54 zarkarAprabhAvAH *bhAsvarA saptA0 yasya nAma 231 232 0vartanaH gAhavatAM sU0, 54 zarkarAdyAH 0bhAsurA pUrvAyAM vasudhAvartino paritanAkrameNAdho spaSTayati-locana0 pUrvasyAM vasudhA'dhovartino 233 234 237 238 paritanoskrameNAdhodho spaSTayati-na kadAcidakSinimeSamAtramapi na bhavanti arthAt locana parasparodIritAnIti bhaassym| traividhyam 241 246 traividhya Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram antpt 478 pRSThe patI 216 30 247 22 tadetArthena SaDvidha tritaye vAlAprabhUtA tadetenArthena SaDvidhaM 248 tRtIyo vAlAmabhRtA 251 252 262 . caitAvatyA cA (satyAvA) rAttamamayai. ArAttama0 samudreStpatsyate 0vizet 229: caitAvatI satyA vA rAttanamaSyai ArAttana0 samudreStpadyate vizeta 263 261 . . . . 5 272 ... 29-30 274 narAyuSomAnam narAyuSo mAnam 584 421 : 0krIDAgayutitisvabhAvAH krIDAgatiyutisvabhAvA vibhinnaH vibhinna akSarAnapAtaiH apsaronipAtaiH SaNmAsa vyativarteta kiyadekaM vimAnaM / SaNmAsAn vyativrajet astyevyativarteta kiyadekaM na vyativarteta kakaM yaM vimAnaM vyatibajet astyekarka ye na 'vyatibajet dArucchedaprajJA0 dArucchede prajJA0 pratIyatAm pratIyantAm bhedA ante antaM dvivikalpAH dvivikalpA:anudhA adhunA eka0 pratyAsanai( te zveti pratyAsannati kArya kArSa-- paJcaviMzati0 paJcatriMzat0 0hasadri 0hasadri bheda 275 ....... ekaika. 277 279 280 r Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram 479 . pRSThe panto 280 281 18 17 . 23 25 27 285 azuddham rahitam tatkumAra rantaprabhAyAM rantaprabhAyAM dazottarayojanazatabahula tripaJcAzat . sajhahavyava0 tataH padyate eSaca viziSTacyAsapari0 zuddham rahitatvAJca tasya kumAra ratnaprabhAyAH ratnaprabhAyAM dazottaraM yojanazataM bahalaM paJcAzat (pAThAntaram ) samahAbhidhAnaM vyava0 ataH padyante eSa vA viziSTocchvAsani: zvAsapari0 292 293 mAsena 2. . 29. 295 mAnena caturazI tiguNitAH etAnyeva nAdyantaM te'taH tatrasthaM saudharmAdiSvityAdi 297 298 caturazItiguNitAH tAnyeva nAdyananta teca tatra sthApita iti saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devA bhavantItyAdi sarvaratnaprAyo mAhendraH samu0 laghIyastvAt sthite. bhavatyuparyuparIti nyUnA nyUnatarA kanakavacchavayaH : .300 301. sarvaratnamayo mAhendra samu0 laghIyastvAvasthite. bhavatyuparIti nyUnatarA kanakavazucayaH raNAni0 0manugachanti prabhUtInAM 305 307 raNAdyAnika 308 madhigacchanti prabhRtInAM Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigamasUtram 480 __ pRSThe paktI zuddham 309 312 315 316 317 bhavanavAsinAM yojanIya mUlalakSaNa 17 prasakte ay' bhavanAsinAM yojanIyA mUlala kSaNa prasaktalAkAramAskandanu)du:) saMsargAdIni 0bhUtAvyarUpa0 sambhavato 0pattina nA''zriyate etAni-antarAviSkRtAni lAdyAkAramAskandannu (duH) saMsargAdIni hi 0bhUtAtmarUpa0 320 321 16 sambhavanto 325 326 AkAzAdeka0 328 dharmAdayaH 329 0pattirna 0 nA'nupriyate etAnIti antarAdhiSkRtAni pudgalA eva khapiNo bhavantItyAdi A''kAzAdeka0 dharmAdayaH punaH iti pradezaprastAva pradezA dharmAdivat 0pekSya audArikAdi0 deha-tribhAgaH panAdinAla. 330 332 336 18 12 16-17 22 12 0pradeze prastAva pradezAzcarmAdivat 0pekSya audArika0 dehe traimAgaH pAnAla0 bramo lakSaNasya anantaro0 bramo 337 338 339 lakSaNasyAcyAptatA athAnantaro0 340 340 341 bh m h m s mantAtaraM jJAnAdhi( navi ! )kAreNa mUrtAdi0 pazcavidhAnItyAdi bhASyam matAntaraM jJAnAkAraNa mUrtyAdi0 paJcavidhAni zarIrAjyodArikAdIniti bhASyam hy Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThe pakto 342 11 , 20 nisRjanti 347 22222244 348 " 349 351 354 355 zuddhipatrakam ayu zuddham tatra zarIrANItyAdi bhA0 nisRjati 0pudgalajIva0 0pudgalA jIva0 0rupagraha 0rUpagRhyalakSaNazabdopari TippaNam-bahirantarbhedAvivakSayA sAmAnyena / pAnantyabhUta0 pAnanyabhUta0 pariNAmakAraNaM pariNAmikAraNaM 0mitena miterna zirISa zirISAM rAcchurantaH rAcchurItaH 0pATalaprasavAH pATalAprasavAH prativAda pratipAdya0 cAraNAM cArANAM bhAjasta iti 0bhAja iti bhogArthAntara0 bhAgo'rthAntara0 0lAbhatvAt 0lAbhAt zabdarUpA0 zabdapariNAmasapA0 *sthitairapi sthairapi phale vRnta0 phalavRnta0 syAdadhravatvAditi syAdadhruvatvAditi vanasiko vainasiko vivakSitam na vivAkSitam bhUryapatrAdiSu bhUrjapatrAdiSu anutaTa0 anucaTa0 bndhu tadvanta kAraNakAryayonazio0 kAraNAt kAryanAzo0 sUtreta sUtreNa aNustiSThatya0 aNustiSThantya0 0hati 0hanibahulokasiddhaM bahulokaprasiddha 357 363 364 365 366 25 367 23 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pRSThe paktI 369 18 370 25 tasvAdhinamastram anuss kandalI. paryAyanagityaN / saudAminIti vidyudeka0 zuddham kadalI paryAyatagityaN saudAminIti ., 22 vidyut , eka kAraNatravidhyAvizeSe sati // 372 . zyA virodhiya pariNAmakSa paritaH dravyANAM yathA0 grAhya mAbhiprAyaH, pratijAnIte, 0vasthApradhvaMso ghaTasaMsthAnAdi0 mAtratvAd, vA 0patyavatve nivAryate, 0labhyante pratyakSAdinA bhayAgrAhi0 gavAdipUrva:pUrvo vidhiH paraHparo0 sthitamidaM svabhAvA'nya0 yatta sahate dhAnyAnyArtha0 sthAsyate kAraNatraividhyAvizeSe satibhedasAtAbhyAmityAdi bhASyam zA virodhi dUrya pariNAma ca. . . pariNataH dravyANAM ca yathA0 prAcaM abhiprAya:pratijAnIte 0vasthA pracaMsoM paTasaMsthAnAdi0 mAtratvAd vA, 0patyavatve , nivAryate! 0labhyante-pratyakSAdinA 0bhayamAhi gavAdhAdipUrvaH pUrvo vidhiH paraH paro sthitamidam0khabhAvo'nya0 yat tu prasahate the'nyo'nyAya .0sthApyate 376 374 375 377 378 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parato " 381 384 zuddhipatrakam 483 azuddham zuddham sat sat, nyata. -''yataneka rUpa nekarUpa0 bhAvA0 bhavA0 dharmAdInAmapi dharmAdiSvapi mUrti mUrtayogo vijJAta yogo'pi sAta rjutvavad 0rjutvavad, satsarva sat sarva0 pariNAme notpAdaH pariNAmenotpAdaH pariNatasyApi pariNatasya tpada tpAda 0kSaNAnantara0 0kSaNottara 'nibhAlyate nibhAlyate, khakaraNai. khakAraNai0 bhavatya0 na bhavatya0 0vasthApattiya 0vasthotpaciva pAcoyuktyA, vAcoyuktyA apUrvosvabhAvatayAM khabhAvatAyAM khahetureva khahetokha 0mUrtatvApari0 0mUrtatvAdipari0 utpAdAdInAmekakAlatvAdi iti viSayollekhaH bhayAkAraH 0bhayAkAra, vinAzaH 387 388 . . " . 0320KGRs vinAzaH, syAt midyate tadbhAva: bhiyate, tadbhAvaH, vAvyayaM 392 vAvyaye Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 __pRSThe 393 paktI 16 tattvArthAdhigamasUtram angk na tUtpAdalakSaNaH paryAyo vinAzalakSaNo vA vyAhatam anekadharmAdharmI, prAkAzya 0mayAtmakam balavatvAdra kiJcit etadapyasat prahaNe virodho nityAnityavat anyonyaM paraspara ityadata0 tamastayA ca pratiSedhasamaprAdezavikalAdezaH, zuddham kramapariNatyA na bhUtyAdilakSaNaH (pAThAntaram ) vyAhatam, anekadharmAdharmI prAkAzyaM vastu nayAtmakam balavattvAda kazcit kAlAntare tatroSNasparzAmyupagamAt athaiva vizeSyate padaikatra zIto deze tadeva tatroSNo nAstItyetadapyasat 0prahaNena virodhaH, nityAnityavata, anyonya--parasparaM ityadbhuta0 tamastayA prakAzatayA ca pratiSedhavipratiSedhasamaMpAde .zavikalAdezaH yataH sadasadeka0, pitavyavahAraH 0darpitAnarpitadharma stadyogyavyavahArArpaNAnarpaNAmyA dravyaM bhavyaM svatantraH 0bhyastad dravyA0 pratipakSaNa prAdurbhAvAt paryAyanayasyotpAaMtra hi vAkye 398 yataH sadeka0 pita vyavahAraH darpitadharma0 stadyogya vyavahArArpaNAmyA dravya svatantrI 401 0myastadvyA0 pratikSepeNa prAdurbhAvaH paryAyanayazcotpA atra vAkye 402 102 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam 485 pakkA azuddham 101 (sUkSma ) sUkSma0prayojanAnyeka0 pariNataH tyAdi hitAnAme(:) prAgetana (:) sAmAnyayoga0 prAgetana sUkSmasUkSma0prayojanAnyetAnyeka0 pariNataH 0tyAdi bhASyam hi nAme pragatana sAmAnyAyoga0 pragetana 108 409 " 114 ghaTAdirUpakAryaH nApyekazabdaH ekazabda vizeSyatvAt, nAstivizeSaNa tAvat pariNAma yugapadbhari0 vaktariti paryAyeSu vA, syApizabde0 narasiMha nara0 pratapratiyoginaH pariNAmyarpitabhajanA0 pratidhIyate pradezAbhAve'pi 0rUkSavyavahAraH yathA'dhikRta pariNamyatvaM ca tattadguNavizeSarUpAdipiNDAdivyapadeze heturityataH ghaTAdirupakAryaH nApyekaH zabdaH ekaH zabdaH vizeSyatvAt / nAsti vizeSaNa tAvatpariNAma yugapad bhUri0 vakturiti payoyeSu vA 0syApi zabde narasiMhe nara0 zrutapratiyoginaH pariNAmyarpitAnarpitamajanA0 pratijJAyate pravezAbhAve'pi 0rukSasaMvyavahAraH tathA'dhikRta pariNamyatvaM pariNAmakarva ca tattadgrahaNavizeSarUpAdipiNDAdivyavahAradeziturityataH (pAntaram 120 125 427 429 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 ___ parato 431 28 tattvArthAdhigamasUtram ar` nirapekSehatya tena paJca (tva eva ) 133 434 436 110 zuddham nirapekSehetya tenaiva pazcakAdavyatiriktasya guNaparyAyANAM yogopayogapajIveSvarUpijvapIti guNAnAM yogapajIveSvapIti kathaM bAyanoyogyA pudgalAnA kAya 23r vAmmanoyogya audArika vaikriyAhArakayogAtrayaH pudgalAnA " 445 446 147 448 119 460 1626 satyamRSAmaSA'satyA (mRSA) tajJAnasya tajJAnasya matibratA0 *turutryekaikaika0 mukhyabhedai hInaH AkAzAdeka0 satyamRSA'satyAmRSA zrutajJAnasya zrutajJAnasya . matizrutA0 tustyekaikaikaika mukhyabhedau hInAH A''kAzAdeka0