________________
સર્વ સંગ્રહગ્રંથ
૪૧૧
ગતિ કરી શકે નહીં. ધર્મના સ્વરૂપને સ્પષ્ટ કરવા માટે જળ પદાર્થોની સ્થિતિ માટેનું નિમિત્ત કારણ છે. જીવ અને અને માછક્લીના સાદૃશ્યને ઉપગ કરવામાં આવે છે. જેવી પુદ્દગલમાં સ્થિતિશીલ થવાનું સામર્થ્ય છે પરંતુ વિશ્વમાં રીતે ગતિ કરવા શક્તિમાન માછલીની ગતિ માટે પાણીનું અધર્મનું માધ્યમ ન હોય તો તેઓ સ્થિતિશીલ થઈ શકે નહીં. માધ્યમ આવશ્યક છે તેવી રીતે ગતિ કરવા શક્તિમાન
અધર્મ અરૂપી છે અને તેથી તેનામાં પણ ઇદ્રિયગમ્ય જીવ અને પુદગલની ગતિ માટે ધર્મનું માધ્યમ આવશ્યક
ગુણ નથી. આનુભવિક દૃષ્ટિબિંદુથી અધર્મ પણ અસંખ્ય છે. ધર્મ પદાર્થને ગતિશીલ કરતું નથી. ગતિ તો પદાર્થમાં
પ્રદેશયુક્ત છે. જ છે પરંતુ તે તેની ગતિમાં સહાયભૂત થાય છે, પદાર્થ માત્ર અવરોધ વિના તેમાં ગતિ કરી શકે છે.
- ધર્મ અને અધર્મ બંને સર્વવ્યાપી હોય તો શું બંને
એકમેક સાથે મળી ન જાય અને તેમની વચ્ચે કઈ ભેદ ધર્મ અરૂપી હોવાથી પુદગલના ઇદ્રિયગમ્ય ગુણો તેનામાં
રહે ખરો ? જેવી રીતે અનેક દીપક કે મીણબત્તીઓના નથી. અસ્તિત્વ તેનું સ્વરૂપ છે અને તેથી તે પરિણામ નથી.
પ્રકાશ એક-બીજા સાથે એકરૂપ થયા છતાં તેમનામાં ભિન્નતા આનુભવિક દૃષ્ટિબિંદુથી તે અસંખ્ય પ્રદેશયુક્ત છે. કારણકે
રહે છે અને તેઓ યથાસમય પોતપોતાનું કામ કરે છે લકાકાશમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે. કાકાશની બહાર તેનું
તેવી રીતે આ બે સર્વવ્યાપક દ્રવ્યો હોવા છતાં તેમનામાં અસ્તિત્વ નથી તેથી જ સ્વભાવથી જ ઊર્ધ્વગામી એવા
પોતપોતાના કાર્યની દૃષ્ટિએ ભિન્નતા રહે છે. પરસ્પર મુક્તજીવ લેકના અંતભાગે (સિદ્ધશિલાથી થોડે ઉપર
ભળવા છતાં તેમનામાંથી કેઈપણ દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ સમાપ્ત દર) સ્થિત થાય છે. તેના પછી આવેલ અલોક નામના
થતું નથી. ધર્મ તેમ જ અધર્મ સંપૂર્ણ લોકમાં વ્યાપ્ત છે અનંત મહાશૂન્ય અવકાશમાં ગતિ કરી શકતા નથી.
અને તેમને એક સ્થાનેથી અન્ય સ્થાનમાં જવાની કઈ ૪. અધમ :- અધર્મ પણ એક અજીવ દ્રવ્ય છે. તે આવશ્યકતા નથી. તેઓ નિત્ય સ્થિત છે. પણ નિત્ય, થિર અને અરૂપી છે. એક અને અખંડ છે જૈન દષ્ટિએ ધર્મ-અધર્મ વિશ્વના વ્યવસ્થિત સ્વરૂપ માટે અને સંપૂર્ણ તલમાં તેલ છે તેમ સમગ્ર લાકમાં વ્યાપ્ત છે. જવાબદાર છે. તેમના વિના વિશ્વમાં અંધાધૂધી પ્રવર્તાત. અધમ સ્થિતિનું માધ્યમ છે. તે જીવ અને પુદંગલની સ્થિતિ હિન્દુ મતે પણ ધર્મ અને અધર્મ અનુક્રમે વિશ્વની સંવાદિતા માટેનું સહાયક કારણ છે. જીવ અને પુગલ સ્થિર થવાના અને વ્યવસ્થા અને તેની વિસંવાદિતા અને અવ્યવસ્થાના હોય છે ત્યારે અધર્મ દ્રવ્ય તેને સહાય કરે છે. અધર્મના સિદ્ધાંતો છે. આમ બંનેમાં સમાનતા છે, પરંતુ જનદર્શનમાં અભાવમાં સ્થિતિ શકય નથી. અધર્મ પદાથાની સ્થિતિ ધર્મ-અધર્મ તાત્ત્વિક પદાર્થો - દ્રવ્યા છે જ્યારે હિન્દુદનમાં માટે આવશ્યક અને અનિવાર્ય શરત છે. તે સક્રિયપણે
સાયણ ધર્મ-અધર્મ મુખ્યત્વે નૈતિક સિંદ્ધાંતો છે. અલબત્ત,
_. ગતિશીલ પદાર્થો માટે અંતરાયરૂપ થતું નથી. ગતિશીલ આદર્શવાદી નીતિશાસ્ત્રમાં આ ધર્મ-અધર્મ પ્રત્યાની જીવ અને પુદગલ સ્થિતિ માટે સમર્થ છે. પરંતુ અધર્મનું વિચારણા તાત્ત્વિક સંદર્ભમાં કરવામાં આવે છે ખરી. માધ્યમ તેમની સ્થિતિ માટે સહાયક થાય છે. અધર્મારિતકાયના સ્વરૂપ માટે ગરમીના દિવસેમાં માર્ગ પર ચાલતા ૫. આકાશ : આકાશ એટલે દિઅવકાશ. આકાશ યાત્રિકનું ઉદાહરણ આપવામાં આવે છે. પથિક વૃક્ષની વસ્તુનિષ્ઠ રીતે વાસ્તવિક છે. તે એક, અખંડ, અનાદિ, શીતળ છાયા જુએ છે અને તે તેને આશ્રય માટે સર્વ નિત્ય અરૂપી અને સર્વવ્યાપી દ્રવ્ય છે. વિશ્વના સર્વ પ્રથમ આકર્ષે છે અને ત્યારબાદ તે તેની હેઠળ શાંતિથી પદાર્થો આકાશમાં અસ્તિત્વમાન છે. તે અસંખ્ય-અનંત વિસમો લે છે. આ જ પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાય કોઈપણ પ્રદેશયુક્ત એકાકી દ્રવ્ય છે. આમ, તે અસ્તિકાય છે. તેના ગતિ કર્યા વિના ગતિશીલ જીવન અને પુદગલને સ્થિર થવા પ્રદેશ અર્દષ્ટ છે. અવકાશ-પ્રદાન તે આકાશનું લક્ષણ છે. આકર્ષે છે અને ત્યારબાદ તે તેમને રિથર થવામાં સહાય અન્ય દ્રવ્યોની દૃષ્ટિએ આકાશ ૧. કાકાશ અને કરે છે. જેવી રીતે વૃદ્ધજન પિતાની શક્તિથી ઊભા રહેલા ૨. અલકાકાશ એવા બે વિભાગમાં વિભાજિત થાય છે. હોવા છતાં લાકડી તેને ઊભા રહેવામાં સહાય કરે છે, કાકાશમાં દ્રવ્યો ( જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધમ અને કાળ) તેવી રીતે અધર્મનું માધ્યમ સ્વયં સ્થિર રહેવાના સ્વભાવ- અસ્તિત્વમાન છે. આ સામાન્ય રીતે વિશ્વના સામાન્ય વાળા પદાર્થોને સ્થિતિશીલ રહેવામાં સહાયભૂત થાય છે. ખ્યાલને અનુરૂપ છે. લોક સાન્ત અર્થાત્ સીમિત છે. અલબત્ત, વૃક્ષની છાયા વિના પથિક વિશ્રામ લઈ શકે છે અલકાકાશમાં કાંઈપણ અસ્તિત્વમાન નથી. તે શુદ્ધ કે અને લાકડીના ટેકા વિના વૃદ્ધ જને ઊભો રહી શકે છે. બાહ્ય અવકાશ છે. તે અનંત છે, તે લોકાકાશથી પર ખરો. આ મુશ્કેલીના નિવારણ માટે એક બીજું ઉદાહરણ છે. વિભાજન આકાશ સ્વયંમાં નથી પરંતુ તે આકાશના પણ આપવામાં આવે છે. જેવી રીતે પૃથ્વી અશ્વ વગેરે અન્ય પાંચ દ્રવ્યોની સાથેના સંબંધને લીધે છે. આકાશ પ્રાણીઓની રિથતિ માટે સહાયક થાય છે તેવી રીતે અધર્મ આત્મનિર્ભર છે, જ્યારે અન્ય દ્રવ્યો તેવાં નથી. અન્ય દ્રવ્યો જીવ અને પુદગલની સ્થિતિ માટે સહાયક થાય છે. અધર્મ આકાશમાંના લોકાકાશમાં સ્થાન પામે છે. નિશ્ચયદષ્ટિએ
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
