________________
જૈનનચિંતામણિ
ચંદ્રસૂર્યાદિની ઉંચાઈ તેમનું પરિમાણ અને ચંદ્રાદિનો મૂલસૂત્રોઅનુભાવ આદિ વિષયોની વિસ્તૃત ચર્ચા છે. આ ગ્રંથ
મૂલસૂત્રો ચાર પ્રકારનાં છે. આવશ્યક, દસ વૈકાલિક, ખગોળશાસ્ત્રના અભ્યાસીને ઉત્તમ પ્રેરણા આપે તેવા છે. ઉત્તરાધ્યયન, પિંડનિર્યુક્તિ કે ઘનિયુક્તિ મૂલસૂત્રને અર્થ
(૬) જંબુદ્વિપ પ્રજ્ઞપ્તિ – આમાં જંબુદ્વીપનું વિસ્તારથી પ્રમાણે જોઈ એ સર્વ નવદિક્ષિત સાધુઓને મૂળમાં એટલે કે વર્ણન છે. ભૂગોળ વિષયક ગ્રંથ છે. આના પર શાંતિચંદ્રની સૌથી પ્રથમ પઠન કરવાનું સૂત્ર, બીજાના મતે મૂળસૂત્ર ટીકા મળે છે. આમાં ભારત વર્ષના વર્ણનમાં રાજા ભરતની એટલે જેના પર નિયુક્તિઓ રચાઈ હોય તેને મૂળસૂત્ર ઘણી કથાઓ આવે છે. ગ્રંથ બે ભાગમાં છે. પૂર્વાર્ધમાં ચાર કહેવામાં આવે છે, વેબરના મતે ઉત્તરાધ્યયન, આવશ્યક, અને ઉત્તરાર્ધમાં ત્રણ વક્ષસ્કાર છે.
દશવૈકાલિક અને પિંડનિર્યુક્તિ એ સૂત્રો કેમ છે. પ્રથમ વક્ષસ્કારમાં ભરતક્ષેત્રનું વર્ણન છે, બીજામાં (૧) આવશ્યક સૂત્ર:- આવશ્યક સૂત્ર અંગ આગમ અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણ કાળના છ ભેદ બતાવ્યા છે. જેટલું પ્રાચીન છે. આ ગ્રંથમાં જૈન સાધુઓ માટે પ્રતિદિન ત્રીજામાં ભરતરાજાના દિગ્વિજયનું વર્ણન છે. પાંચમાં આવશ્યક ક્રિયા સંબંધી કરવાના પાઠ છે, તેના છ પ્રકાર વક્ષસ્કારમાં તીર્થકરોના જન્મોત્સવનું વર્ણન છે.
છે. ૧ સામયિક, ચતુર્વિશતિસ્તવ, વંદનકા, પ્રતિકમણ, કાય
ત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન. આ સૂત્ર પર આચાર્ય ભદ્રબાહુની (૭) ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ - ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિને વિષય સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિના વિષયને મળતો આવે છે. ૨૦ પ્રાભૂતમાં ચંદ્રના પરિભ્રમણનું
: નિર્યુક્તિ અને ભાષ્ય છે, ક્ષમાશ્રમણ જિનભદ્રગિણિએ
વિશેષાવશ્યક ભાષ્યની રચના કરી છે, જિનદાસગણિમહત્તરે વર્ણન છે. આમ ચંદ્રજ્યોતિષને લગત ગ્રંથ છે. વિન્ટર
ચૂર્ણ લખી છે, આચાર્ય હરિભદ્રની શિષ્યહિતા નામની નિન્જના મત પ્રમાણે આ પ્રજ્ઞપ્તિત્રયી વૈજ્ઞાનિકળે છે. તે
: ટીકા છે. મલયગિરિની પણ ટીકા છે. હરિભદ્રસૂરિએ પોતાની આના પર મલયગિરિની ટીકા મળે છે. સ્થાનાંગસૂત્રમાં
ટીકામાં છ પ્રકરણોનું પાંત્રીસ અધ્યયનમાં વર્ણન કર્યું છે. ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્યપ્રાપ્તિ, જંબુદ્વિપપ્રજ્ઞપ્તિ અને દ્વીપસાગર
જેમાં સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત કથાઓ મળે છે. તિલકાચા પ્રજ્ઞપ્તિની ગણના અંગબાહ્યશ્રતમાં કરવામાં આવી છે.
લઘુવૃત્તિ લખી છે. પ્રથમ આવશ્યક સામાયિકમાં મન, વચન (૮) કપિકા - આનું બીજું નામ નિરયાવલિ પણ છે. અને કાયા વડે સર્વ કમેન ત્યાગ કરી સમભાવથી સામાંનિરય એટલે નરકોનિની આવલિ કરનાર ગ્રંથ તે નિયાવલિ, યિક વ્રત લઈ એક આસને ૪૮ મિનિટ સુધી સ્વાધ્યાય કરવું'. આ ગ્રંથમાં મગધના રાજા શ્રેણિકનું મૃત્યુ તેના પુત્ર કોણિકથી બીજા આવશ્યકમાં ચોવીસ તીર્થકરોના સ્તવનો આવે છે. થયેલી વાતને ઉલેખ છે. જે બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ છે. ત્રીજામાં વંદન અને સ્તુતિ કરવામાં આવી છે, પ્રતિક્રમણ કરતાં નિરયાવલિ ગ્રંથમાં દસ અધ્યયને છે. શ્રેણિકના દસ પુત્રો સર્વ જીવોને મન, વચન અને કાયિક રીતે ક્ષમા કરવાની તથા કાલિકમાર આદિ તેમના પિતામહ વૈશાલિના રાજા ચેટક માગવાની હોય છે. કાર્યસવસ્થામાં સર્વ વિકત્તિઓથી મન સાથે યુદ્ધમાં લડતાં મરાયા અને નરકમાં જઈ મોક્ષ પામશે અને શરીરને હટાવી એક જ ધ્યાનમાં સ્થિત કરવાનું, છઠ્ઠામાં તેવી હકીકત છે.
અશન, પાન, ખાવું, અને સ્વાદનો ત્યાગ કરવાનું કહેલું છે. (૯) પુપિકા – દસ અધ્યયનોમાં વહેંચાયેલો છે. પુષ્પક
(૨) દસકાલિક સૂત્રઃ – આના રચયિતા આચાર્ય વિમાનમાં બેસી દેવદેવીઓ ભગવાન મહાવીરને વંદન કરવા શય્યભવસૂરિ છે. શિર્ષક પ્રમાણે દસ અધ્યાપને છે. વિકાઆવે છે. અને તેમના પૂર્વ ભવ વિશે મહાવીર તમને લિકનો અર્થ કાલથી નિવૃત્ત-વિકાલે અધ્યયન થઈ શકે તે સમજાવે છે. ચંદ્ર અને સૂર્યની પુર્વકરણી, મહાશકદેવના દસ વકોલક. આચાર્ય શàભવસૂરિએ પોતાના પુત્ર મનક પૂર્વભવ, સેમલબ્રાહ્મણ, બહપુત્તીયા દેવીને પૂર્વભવ-સુભદ્રા માટે પૂર્વ માથા
માટે પૂર્વમાંથી લઈને રચ્યું હતું. પ્રથમ ગાથામાં જ ઘો સાવી, પૂર્ણભદ્ર દેવને ભવ, માણિભદ્ર, દત્તદેવ, બેલનામ
Fામુવિ અહિંસા સંગમે તેવ. અહિંસા સંયમ અને તપ દેવ, શિવદેવ, અને અનાદિતદેવના પૂર્વભવનું વર્ણન આવે
એ ઉત્કૃષ્ટ મંગલરૂપ ધર્મ છે. ઉત્તમતમ છે. આચાર્ય ભદ્રછે. ભગવતીસૂત્ર જેમ આમાં પણ બ્રાહ્મણ શાસ્ત્રોનો ઉલ્લેખ છે.
બાહુએ આની પર નિયંતિ રચી છે. આ ગ્રંથમાં આવતાં
ઉદાહરણ જેવા જ બૌદ્ધ ધર્મના ધર્મપદમાં ઉલ્લેખ (૧૦) પુષ્પચૂલિકા-આ દસ અધ્યયનાની ગ્રંથ છે. પુપિકા આવે છે. આ ગ્રંથનું અધ્યયન સંધ્યા સમયે કરવામાં પ્રમાણે શ્રી હરિ વગેરે દસ દેવીઓની પૂર્વકરણીનું વર્ણન આવતું હતું. આ ગ્રંથ પર અને ગસાયસિંહ અને જિનદાસગણિ છે. શ્રીને પૂર્વભવ ભૂતા નામની સ્ત્રી હતા તેને પાર્શ્વભગવાને મહત્તરે ચૂણિ લખી છે. અને આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ ટીકા નિગ્રંથ પ્રવચનમાં શ્રદ્ધા કરાવી હતી.
રચી છે. આ ઉપરાંત તિલકાચાર્યની, સુમતિસૂરિની અને વૃષ્ણુિદશા:- ૧૨ અધ્યયનોમાં આ ગ્રંથ રચાયો છે. વિનયહંસની વૃત્તિઓ ઉપલબ્ધ છે. વૃષ્ણિવંશના બલભદ્રના ૧૨ પુત્રો ભગવાન નેમિનાથ પાસે વોટર શૂબ્રિગે આ ગ્રંથનો ભૂમિકા સાથે તથા પ્રો. દીક્ષા લઈ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મોક્ષે જશે તેનું વર્ણન છે. લાયમને મૂલસૂત્ર અને નિયુક્તિને જર્મન ભાષામાં અનુવાદ
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
