________________
સર્વસંગ્રહગ્રંથ
૬૭૫
ખાલ- જોઈ એ અને વ્યા
( બોલતાં આવડે તો રાત-પિકા, આ
હે પુત્ર! તું બહુ ન ભણે તો પણ વ્યાકરણ ભણુ, ન્યાયશાસ્ત્ર ભણવું હોય તે વ્યાકરણ પ્રથમ ભણવું જ કેમકે-રવજન-સંબંધી, શ્વજન-કતરો, સકલ-સંપૂર્ણ, શકલ- જઈ એ અને વ્યાકરણ ભણ્યા પછી જ ન્યાયશાસ્ત્ર ભણી ટૂકડો, સકૃત-એકવાર, શત-વિઝા, આવો અથને, શકાય છે. એમ તેઓએ કહેલું જ છે. (બોલતાં આવડે તો) અનર્થ ન થાય, માટે તું વ્યાકરણ
એટલે વ્યાકરણ-શબ્દાનુશાસન વિના શાસ્ત્રજ્ઞ થઈ શકાતું ભણુ ! ૧
નથી અને શાસ્ત્રના જ્ઞાન વિના સિદ્ધાન્તો સમજી શકાતા શાસ્ત્રોએ વ્યાકરણને મોક્ષનું અંગ કર્યું છે. નથી, અનુષ્ઠાનોમાં રસ ઉત્પન્ન થતો નથી-શુદ્ધિ આવતી વ્યાકરણને પદની સિદ્ધિ થાય છે. પદની સિદ્ધિથી
નથી. માટે વ્યાકરણ ભણવું જોઈએ. બુદ્ધિમાન માણસે અર્થને નિર્ણય થાય છે, અર્થથી તત્ત્વજ્ઞાન થાય છે અને
અવશ્ય વ્યાકરણ ભણવું જોઈએ. વ્યાકરણની ઉપેક્ષા થાય તત્વજ્ઞાનથી પરંપરાએ મોક્ષ થાય છે-મુક્તિ મળે છે. જે
જ નહિ. અ૯૫ બુદ્ધિવાળાએ બે કે ત્રણ પ્રવેશિકાએ
કરવી જોઈએ. વ્યાકરણની શરૂઆત પહેલાં બે કે ત્રણ વ્યાકરણ છે એ મોક્ષ પામવાનું પરમ સાધન છે, એટલા
પ્રવેશિકાઓ કરવાથી–ઓછામાં ઓછી બે પ્રવેશિકાઓ માટે આચાર્ય ભગવાન્ શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા કરવાથી વ્યાકરણને અભ્યાસ સહેલા-સરળ થઈ જાય વ્યાકરણની શરૂઆતમાં જ ફરમાવે છે કે
છે. વ્યાકરણમાં સર્વશ્રેષ્ઠ વ્યાકરણ “સિદ્ધહેમ' છે અને શબ્દાનુશાસન એટલે વ્યાકરણ અને વ્યાકરણ એટલે તેને આધારે રચાયેલી હમ પ્રવિાશકાઓ, સિદ્ધહેમ વ્યાકરશબ્દાનુશાસન-શબ્દોને કહેવા, શબ્દાનુશાસનને વિષય ણની પ્રાથમિક ભૂમિકા છે. સાધુ-શુદ્ધ શબ્દોને કહેવા એ છે, એટલે શબ્દાનુશાસનનું
વ્યાકરણ ન કરી શકનાર વિદ્યાથી હૈમસંસ્કૃત પ્રવેશિકાના પ્રયજન શુદ્ધ શબ્દોને કહેવા એ છે, શુદ્ધ શબ્દોથી
ત્રણ ભાગ કરે તો એને વ્યાકરણનો આસ્વાદ આવે છે. અને સમ્યજ્ઞાન થાય છે, એ અનન્તર પ્રજને છે અને સમ્યજ્ઞાન
સરળતાથી સારી રીતે સંસ્કૃતભાષા શીખી શકે છે. સંસ્કૃત દ્વારા મોક્ષ થાય છે એ પરસ્પર પ્રોજન છે.
ભાષા કઠીન છે એવું મનમાંથી કાઢી નાખવું અને સંસ્કૃત ભાષા શબ્દ શબ્દોના પ્રાણથી સમ્યજ્ઞાન થાય છે અને શીખવા પ્રારંભ કરવો. ધીમે ધીમે પણ તેના સંસ્કારો પડયા સમ્યજ્ઞાનથી મોક્ષ થાય છે માટે આ શબ્દાનુશાસન- પછી આગળ જલદીથી જઈ શકાશે, એવી પ્રવેશિકાઓની વ્યાકરણનો આરંભ-રચના કરાય છે.*
રચના છે. શાસ્ત્રો બધા શબ્દરૂપ છે. એટલે પ્રથમ શુદ્ધ શબ્દોને હાલમાં સર્વત્ર હમ સંસ્કૃત પ્રવેશિકાઓ દ્વારા સંસ્કૃત જણાવનાર શબ્દાનુશાસનને અભ્યાસ કરવો જ પડે, તે શીખવવામાં આવે છે અને તે વિદ્યાથીપ્રિય થઈ છે. માટે વિના શાચન થવાય જ નહિ. શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ-પ્રયાગ સંરકતના અભ્યાસીએ હમસંસ્કૃત પ્રવેશિકાઓ દ્વારા તેને ધાતુ જાણ્યા વિના થાય નહિ અને તે વિના શબ્દનું સંસ્કૃત શીખે અને પછી બતમાન વિદ્યા થી “સિદ્ધહેમ' જ્ઞાન થાય નહિ, આ બધું વ્યાકરણ-શબ્દાનુશાસન સમજાવે વ્યાકરણ શીખીને શાસ્ત્રજ્ઞ બને, એ હેતુ થી હમસંસ્કૃત છે, તે સમજ્યા વિના-શબ્દનો મર્મ જાણ્યા વિના, આગળ પ્રવેશિકાઓની રચના કરવામાં આવી છે. સંસ્કૃત શીખી ને કેવી રીતે વધી શકાય? પ્રથમ શબ્દને શકથ-વાય અર્થ પછી પ્રાકૃત શીખવું'. પ્રાકૃત શીખ છે માટે * પ્રાકૃત વિજ્ઞાન જાગ્યા વિના, લય અને વ્યંગ્ય અર્થમાં આગળ કેવી રીતે પાઠમાળા' ઉત્તમ છે. પછી વાત વ્યાકરણ “સિદ્ધહેમ'ના વધી શકાય, માટે પ્રથમ શબ્દ જ્ઞાન માટે શબ્દાનુશાસનને અષ્ટમ અધ્યાય કરો જેથી પ્રાકૃત ભાષાનું જ્ઞાન સારું થશે. અભ્યાસ કરવો જોઈએ, જેના દ્વારાએ તત્ત્વજ્ઞાન-સમ્યજ્ઞાન અને પછી મોક્ષ થાય છે એ હકીકત છે
( આ પ્રમાણે સંસ્કૃત-પ્રાકૃતના અભ્યાસને માટે સર્વશ્રેષ્ઠ
સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ છે. જે વ્યાકરણની રચના કરી પૂજ્ય १. यद्यपि नाधीषे वहु तदपि पठ पुत्र व्याकरणम् ।
આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ સાહેબે આપણા ઉપર स्वजन : श्वजनामामूत् सकल' शकल सकृत् शत् ॥
અસીમ ઉપકાર કર્યો છે. २. व्याकरणात्पदसिद्धिः पदसिद्धरर्थ निर्णयो भवति । अर्थात्तत्वज्ञान' तत्वज्ञानात्पर श्रेयः ॥
સિદ્ધહેમ' વ્યાકરણના પઠન-પાઠન માટે શ્રમણ વર્ગમાં
અને શ્રાવક વર્ગમાં જોરદાર પ્રયત્નો થવા જોઈએ, જેન३. असाधुत्वनियुक्तानां शब्दानां प्रयुक्तःसम्यग्ज्ञानलक्षणा सिद्धि भवति,
શાસની વ્યવસ્થાનુસાર સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાને અભ્યાસ शब्दानुशासनस्य साधवः शन्दा अभिधेयाः,
પ્રત્યેક જૈને ઓછા-વધતા પ્રમાણમાં કરવો જ જોઈએ. यमर्थ मधित्कृय प्रवर्तते तत्प्रयोजनम् इति
सम्यग्ज्ञान मनन्तर' प्रयोजनम् तारेण च निःश्रेयस' परमिति । | મુખ્યપણે શ્રમ, શ્રમણોને અને શ્રાવકોને શીખવે. ४. तस्मात् सम्यग्ज्ञाननि.श्रेयसप्रयोजन' शब्दानुशासनमारम्यते । સાધ્વીજીઓ સાધ્વીજીઓને અને શ્રાવિકાઓને શીખવે, એ
१-१-२ बृहन्न्यासः १ अधीतव्याकरणकाव्यकोशोऽनधीतन्यायशास्त्रो बाल ।
સંત-એ અને પછી
એ હેતુ થી
તમને
Jain Education Intemational
www.jainelibrary.org
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
