Jain Ratna Chintamani Part 1 and 2

Book Title: Jain Ratna Chintamani Part 1 and 2
Author(s): Nandlal B Devluk
Publisher: Arihant Prakashan

View full book textPrevious | Next

Page 760
________________

જેનરતનચિંતામણિ
લખનાર તરીકે જાણીતા છે. જયશેખરસૂરિએ સંસ્કૃતમાં પરંપરાના રામાયણ, મહાભારત આદિનાં કથાવસ્તુઓને પ્રધચિંતામણિ' (જેનું એમણે જ કરેલું ગુજરાતી રૂપ ઉપયોગમાં લીધાં છે. “બહત્કથાની પરંપરાનાં અનેક લૌકિક * ત્રિભુવનદીપક પ્રબંધ” નામથી જાણીતું છે ) ઉપરાંત “નલ- કથાવસ્તુને વિનિયોગ કર્યો છે, કવચિત્ કાવ્યસાહિત્યની દમયંતીચંપ્ર” અને “જેનકુમારસંભવમહાકાવ્ય” જેવી સામગ્રીને આશ્રય લીધો છે (જેમકે ધર્મસમુદ્રને “ શકુંતલાકૃતિઓ રચી છે. કેટલાક જૈન કવિઓ - જેમકે કહાનજી, રાસ), કવચિત્ સમકાલીન સામાજિક પરિસ્થિતિમાંથી કથા ધર્મવર્ધન – વ્રજભાષાની અને ચારણી કવિતાશૈલીનું પ્રભુત્વ વિષય ઉપાડ્યો છે (જેમકે કન્યાવિક્રય અને વૃદ્ધલગ્નની પણ બતાવે છે. પ્રેમસાગર જેવા તે ઉદ્દમિશ્ર ગુજરાતીમાં અનિષ્ટતા બતાવતો ફકીરચંદને “બુઢાને રાસ”) તે કવચિત, પણ રચના કરે છે ( ‘પશ્ચિમાધીશ છંદ”).
રોજિંદા જીવનના પ્રસંગનું વિનદાત્મક આલેખન પણ ટૂંકમાં ગુજરાતી ભાષાના જન કવિઓ પિતાની અનેક
કર્યું છે ( જેમકે, કહાનજીના “માંકણુરાસ”માં પિતાને વિધ સજજતાથી જુદા તરી આવે છે. એમની આ સજજતાને
બીજાએ ચીમટી ભરી છે એમ માની પતિ-પત્ની ઝઘડી પડે પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ લાભ સ્વાભાવિક રીતે જ એમની ગુજરાતી
છે પણ વસ્તુતઃ એ માંકડનો ચટકો હોય છે ને છેવટે માંકડ કતિઓને પણ મળ્યો હોય. ઈશ્વરસૂરિનું “લલિતાગનરેશ્વર
પાસે રાજાના સૈન્ય પણ હાર સ્વીકારવી પડે છે, એવું કથાચરિત્ર” આ રીતે એક લાક્ષણિક કૃતિ છે. એમાં ગુજરાતી
ની વરતુ નિરૂપાયું છે). ગુજરાતી જૈન સાહિત્યમાં વપરાયેલાં ઉપરાંત પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ ભાષામાં રચાયેલાં અંશે છે
કથાવસ્તુની પ્રાથમિક યાદી જ ૨૫૦ની સંખ્યાએ પહોંચે છે,
જૈન સાહિત્યની તપાસપૂર્વક યાદી થાય તો એ થોડી મોટી ને ઈન્દ્રવજ, વરતુ, દુહા, કુંડળિયા વગેરે સંસ્કૃત-અપભ્રંશ હિંદી ઈદબંધ-કાવ્યબંધ તથા અડિલાઈ બેલી, વર્ણનબેલી
નીવડે એવો સંભવ છે. મધ્યકાલીન કથાવારસામાં જેનોનું ને યમકલીને નામે ઓળખાયેલા બંધે પણ વપરાયા છે. મહાન મા કકળાવ. સુભાષિત રૂપ સંસ્કૃત શ્લોકો ને પ્રાકૃત ગાથાઓ તે અનેક રૂપકકથાઓ તે કશાક ધર્મવિચારને મૂર્તિમંત કરતી કવિઓ પોતાની કૃતિમાં ગૂથે છે. જીવનચિંતન, કથાસામગ્રી, હોય. પણ અન્ય કથાઓને પણ જનોએ પોતાના ધાર્મિક વણનો, અલકાર રચના, છંદોબંધ પર પરંપરાને સમૃદ્ધ સિદ્ધાંતના પ્રતિપાદન અથ જી હોય છે. દાન, શીલ, વાર ઝીલીને એક પ્રકારની કવિત્વપ્રૌઢિ પ્રગટ કરતા જૈન વરાગ્યભાવનાને પુરસ્કાર અને કર્મફળના સિદ્ધાંતનું દિગ્દર્શન કવિઓ સારી સંખ્યામાં નજરે પડે છે. ગુજરાતી કૃતિ એવું એ જન કથાઓમાં આવતા મુખ્ય વિચારવિષય છેઆ ગૌરવભર્યું સ્થાન મેળવી શકે છે કે એને સંસ્કૃતમાં અનુવાદ ઉપરાંત નવકારમંત્ર કે સિદ્ધચક્રપૂજાને મહિમા, અપરિગ્રહ થાય. લાવણ્યસમયકૃત “વિમલપ્રબંધ” પરથી સૌભાગ્યાનદં- વગેરે વિષયે પણ એમાં ગુંથાતાં હોય છે. સૂરિએ સંસ્કૃતમાં ‘વિમલચરિત્ર” રચ્યું છે.
જૈન સાહિત્યનો એક માટે જ તે બાલાવબોધ, | સર્જનનાં વિપુલતા-વૈવિધ્ય અને સાહિત્યકળાના કઈ રતબક કે ટબાને નામે ઓળખાતી ગદ્યરચનાઓનો છે. આ ને કોઈ ઉમેષથી ધ્યાન ખેંચી શકે તેવા યશવિજય, રચનાઓ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, કે કવચિત્ ગુજરાતી ભાષાને કોઈ લાવણ્યસમય, સમયસુંદર, જિનહર્ષ, ઋષભદાસ, ઉદયરત્ન, મૂળ ગ્રંથના અનુવાદ, સમજુતી કે શબ્દાર્થ આપે છે. બાલાવસહજસુંદર, ગુણવિજય, જયવંતસૂરિ, “કવિબહાદુર' તરીકે બધાનો વિષય વિસ્તાર ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવો છે. જૈન ઓળખાયેલા હી પવિજય અને અનેક બીજા કવિઓને ગુજરાતી સેદધાંતિક અને અન્ય સાંપ્રદાયિક કૃતિએના બાલવધા સાહિત્યનો ઈતિહાસ રચવામાં યોગ્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવાના રચાય – જેમકે કર્મકૃતિ, પડાવશ્યક વગેરે વિશેના બાલાવબાકી છે. એ ત્યારે જ થઈ શકે, જ્યારે જન સાહિત્યનો બોધ – એ તો સમજાય પણ તે ઉપરાંત છંદશાસ્ત્ર, અલંકાર વ્યાપકતાથી, ઊંડાણથી અને સૂઝથી અભ્યાસ થાય. જરૂર શાસ્ત્ર, યેગશાસ, આયુર્વેદ, ગણિતશાસ, જ્યોતિષ, છે આવા અભ્યાસીઓની.
સામુદ્રિકશાસ્ત્ર, રમશાસ, તંત્રશાસ્ત્ર આદિ અનેક વિષયેના
બાલવધે થાય એ ધ્યાન ખેંચ્યા વિના ન રહે. જેમકે આ જૈન સાહિત્યના વિષયો
સમયમાં ‘વાભટાલંકાર” જેવા અલંકારશાસ્ત્રના મહત્ત્વના મધ્યકાળના જૈન સાહિત્યનો ઘણો મોટો ભાગ કથાત્મક
ગ્રંથનો અનુવાદ પણ થયું છે. જૈન સાધુઓની વ્યાપક જ્ઞાનકવિતાનો છે, જે “રાસ”, “ચોપાઈ' આદિ વિવિધ નામોથી
પાસનાનો એક ખ્યાલ આ પરથી આવે છે તે ઉપરાંત ઓળખાય છે. એમાં ચરિત્રકથાઓ છે, ઇતિહાસકથાઓ
અન્ય ભાષાની કૃતિઓને તેમજ ગુજરાતી ભાષાની કઠિન કે છે, પૌરાણિક-ધાર્મિક કથાઓ છે, લૌકિક કથાઓ છે અને તેનાથ ભરી રચનાઓની સમજૂતા રચવામાં લોકશિક્ષણના રૂપકથાઓ પણ છે. જૈન ગૂર્જર કવિઓ એ નકથાકાશ એક મહીપ્રયત્નની પણ ઝાંખી થાય છે. આપ્યો છે તેમાં ૪૦૦ જેટલી કથાઓનો સમાવેશ છે. જૈનસાહિત્યનો બાકીનો મોટો ભાગ સ્તવન, સઝાયાદિ ગુજરાતીમાં કદાચ આ બધી જ જૈન કથાઓ ઊતરી ન પ્રકારની લઘુ રચનાઓને છે. એમાં તીર્થકરો ને પુણ્યશ્લોક આવી હોય; પરંતુ બીજી બાજુ, જૈન કવિઓએ હિંદુ સાધુવરોનો ગુણાનુવાદ હોય છે તથા કોઈ દૃષ્ટાંતને આધારે
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org


Page Navigation
1 ... 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117 1118 1119 1120 1121 1122 1123 1124 1125 1126 1127 1128 1129 1130 1131 1132 1133 1134 1135 1136 1137 1138 1139 1140 1141 1142 1143 1144 1145 1146 1147 1148 1149 1150 1151 1152 1153 1154 1155 1156 1157 1158 1159 1160 1161 1162 1163 1164 1165 1166 1167 1168 1169 1170 1171 1172 1173 1174 1175 1176 1177 1178 1179 1180 1181 1182 1183 1184 1185 1186 1187 1188 1189 1190 1191 1192 1193 1194 1195 1196 1197 1198 1199 1200 1201 1202 1203 1204 1205 1206 1207 1208 1209 1210 1211 1212 1213 1214 1215 1216 1217 1218 1219 1220 1221 1222 1223 1224 1225 1226 1227 1228 1229 1230 1231 1232 1233 1234 1235 1236 1237 1238 1239 1240 1241 1242 1243 1244 1245 1246 1247 1248 1249 1250 1251 1252 1253 1254 1255 1256 1257 1258 1259 1260 1261 1262 1263 1264 1265 1266 1267 1268 1269 1270 1271 1272 1273 1274 1275 1276 1277 1278 1279 1280 1281 1282 1283 1284 1285 1286 1287 1288 1289 1290 1291 1292 1293 1294 1295 1296 1297 1298 1299 1300 1301 1302 1303 1304 1305 1306 1307 1308 1309 1310 1311 1312 1313 1314 1315 1316 1317 1318 1319 1320 1321 1322 1323 1324 1325 1326 1327 1328 1329 1330