________________ 758 જૈનનચિંતામણિ ખાસ કરીને ચિત્રની પાર્શ્વભૂમિકા તૈયાર કરવામાં મહદઅંશે અણઘડરીતે કાપડ, સુંદર અને કાંજીનો ઉપયોગ કરીને પટ્ટવપરાય છે, કારણકે આ બંને રંગે પ્રકૃતિમાં સૌથી વધારે ચિત્રને સમારવાના પ્રયત્નો કરેલા; આમ કરવાથી તો પટ્ટચિત્ર ધ્યાન ખેંચે તેવો રંગ છે. જેટલું ખરાબ હતું તેના કરતાં વધારે ખરાબ થયું હતું. ટૂંકમાં પ્રસ્તુત પટ્ટચિત્રનું રાસાયણિક અને સૂક્ષ્મ-રાસાયણિક કહીએ તો આખું પટ્ટચિત્ર બહુજ ખરાબ રીતે વિરૂપ અને એક સુંદર કલાના નમૂના તરીકે લગભગ નહીં ઓળખી શકાય પરીક્ષણ કરવાને પરિણામે તેને બનાવનાર કલાકારે વાપરેલી તેવું બની ગયું હતું. એટલે તેને યોગ્ય વિજ્ઞાનિક ઢબે મૂલવસ્તુ સામગ્રી વિષેની અને તેણે પ્રયોજેલી ટેકનીક વિષેની વત્ કરવા માટે તેની અટકાયતી તથા રક્ષણાત્મક ઉપચારવિધિ રસપ્રદ વિગતો બહાર આવવા પામી છે. પરીક્ષણના પરિણામો કરવાની તાત્કાલિક જરૂરિયાત ઊભી થઇ હતી. નીચેના કાઠામાં સંક્ષેપમાં મૂકવામાં આવ્યાં છે. - પચત્રને મૂલવત કરવા માટે કરેલી ઉપચારવિધિ:- ઓ તેથી પ્રસ્તુત પટ્ટાચત્રને ચિતરવામાં વપરાયેલી વસ્તુ ચિને લઈ એક જન વિદ્વાન બરોડા મ્યુઝિયમની સુરક્ષા - સામગ્રીનું પૂરેપૂરું વજ્ઞાનિક પરીક્ષણ કરીને તેને મૂલવત્ પ્રયોગશાળામાં આવ્યા હતા અને તે આખા પટને અથવા કરવામાં કોઈ પ્રયત્ન બાકી નથી રાખ્યો; અર્થાત્ શકય તે તેનાં અમુક અમુક ભાગને મૂલવત્ કરી શકાશે કે તેટલા બધા જ પ્રયાસે કરવામાં આવ્યો છે, કારણકે કેમ તે વિષે પૂછપરછ કરી હતી. પ્રયોગશાળાની ફરસ ઉપર ભારતીય ઇતિહાસના મધ્યયુગ પછીના સમયની કલાનો આ વસ્ત્રપટને જ્યારે જોવા માટે પાથરવામાં આવ્યો ત્યારે આ વસ્ત્રપટ એક અત્યંત દુલભ નમૂને છે. : તેની સ્થિતિ અત્યંત ખરાબ હતી અને તેને જેનારી બધી જ પટ્ટાચિત્રની શૈલીનું મૂલ્યાંકન અને સંભાવ્ય સમય :વ્યક્તિઓને એવો અભિપ્રાય હતો કે આ વસ્ત્રપટને મૂલવતુ ભારતીય લોકોની લાગણીશીલ અનુભૂતિઓનું ઉત્તમ રીતે કરવા શકય જ નથી. નિરૂપણ કરવું એ રાજસ્થાની શૈલીનું મુખ્ય લક્ષણ છે. તે ઉપરાંત આ પચિત્ર એટલું વિશાળ, જીરું અને કેટલીક એટલે રાજસ્થાની શૈલીના ચિત્રોમાં પુરુષો અને સ્ત્રીઓ તથા જગ્યાએ તો ખંડિત કકડા થઈ ગયેલું હતું કે તેને મૂલવતુ પક્ષીઓ અને પ્રાણીઓ - આ બધાને જ ખૂબ સુંદર રીતે કરવાની ઉપચારવિધિ કરવા માટે પકડવું પણ ખૂબ મુશકેલ ચીતરવામાં આવે છે; આ શલીના ઉત્તમ ઉદાહરણો ઈ.સ.ની હતું. તેમ છતાં પ્રસ્તુત લેખના લેખક આ પટ્ટચિત્રથી એટલા 17 મી સદીના ચિત્રામાં મળી આવે છે. પ્રથમ નજરે જોતાં બધા પ્રભાવિત થઈ ગયા હતા કે તેને મૂલવત્ કરવામાં ગમે એમ લાગે છે કે પ્રસ્તુત પટ્ટચિત્ર પણ રાજસ્થાની કલાના તેટલી મુશ્કેલીઓ આવે તો તેનો સામનો કરીને પણ આ બધા જ મુખ્ય લક્ષણે ધરાવે છે. કામ હાથ ધરવાનો તેમણે નિશ્ચય કર્યો. ખાસકરીને ઊંચી અને ચપળ સ્ત્રી-આકૃતિઓની સપ્રમાણતા પદ્દચિત્રની સપાટી [ અથવા ઉપરનો ભાગ] ધૂમાડો, ધૂળ અને તેલના ડાઘાઓથી એટલી બધી ખરાબ થઈ ગયેલી હતી | દર્શાવવી, વાળના સેંથામાં પહેરાતી દામણી જેવા ઘરેણુઓની અને પોષાકેની સૂક્ષ્મ વિગતો દર્શાવવી અને હારબંધ કે આખા ચિત્ર ઉપર આ બધાનું એક પાતળું પડળ રચાઈ સમૂહમાં આકૃતિઓ દર્શાવવી - આ બધું બીકાનેરની શૈલી ગયું હતું, જેને કારણ ચિત્રમાંની અમુક અમુક આકૃતિઓની સાથે ઘણું નજીકનું સામ્ય ધરાવે છે. વૃક્ષે અને તેનાં ઝીણી ઝીણી વિગત તથા રંગે ઘણું અસ્પષ્ટ બન્યા હતા. પાંદડાની ગોઠવણી પણ બીકાનેરની શલીને જ નિર્દેશ કરે પટ્ટચિત્રની પાછળની બાજુએ જે લાલરંગનું સામાન્ય સુત છે. આમ ઉપરોક્ત લક્ષણો જોતાં એમ લાગે છે કે પ્રસ્તુત રાઉ કાપડ અરતર તરીકે લગાડેલું તે પણ કેટલીક જગ્યાએ પટ્ટચિત્રને, રાજસ્થાની શૈલીના–તેમાંયે ખાસકરીને ઈ.સ.ની. તે સંપૂર્ણ પણે ફાટી ગયેલું. તદુપરાંત લાંબા સમય સુધી ૧૭મી સદીના બીકાનેરી શેલીના ચિત્રોમાં મૂકી શકાય. વખારમાં પડયા રહેવાને લીધે તથા નિષ્કાળજીથી થયેલા અહીં એ નોંધવું જરૂરી છે કે દક્ષિણના ગેકોન્ડા પ્રદેશમાં વપરાશને લીધે, આખા વસ્ત્રપટ ઉપર વિકૃત ગડીઓ અને કરચલીઓ પડી ગયેલી હતી. જ્યાં જ્યાં લીલો રંગ વપરાય ઈ.સ ની ૧૩મી અને ૧૮મી સદીમાં વસપટની ( અથવા હતો ત્યાં ત્યાં કાણા કાણુ | છિદ્રો] પડી જવાથી સાથી વધારે પટ્ટચિત્રની ) શૈલી વિકસી હતી. તેમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકારના વસ્ત્રપટો તૈયાર થતાં; (1) પરદેશમાં નિકાસ કરવા માટે તૈયાર હાનિ પહોંચી હતી. કારણ કે વડીગ્રીઝ લીલો રંગ અમ્લતા. કરવામાં આવતા દિવાલ ઉપર લટકાવવા માટેના સુતરાઉ ચુત [સાડેક ] હોવાથી તેનાથી વસ્તુ ખવાઈ જાય છે ( અને કાપડ ખવાઈ જાય એટલે તેમાં કાણાં પડે છે). પટ્ટ કાપડ ઉપરના પટ્ટચિત્રો અને (2) સ્થાનિક રાજવીઓની સવારી તથા અંતઃપુરના દો દર્શાવતા સુતરાઉ કાપડ ચિત્રનું જે કાપડ [કેન્વાસ હતું તે પણ લાંબા સમય સુધી કાળજી નહીં લેવાને લીધે ખૂબ ખરાબ રીતે અપકર્ષ પાયું ઉપર ચીતરેલા વસ્ત્રપુટી-પ્રસ્તુત પટ્ટચિત્રમાં 56 દિકકુમારીઓ હતું. ચિતરેલા રંગેના પડની ઘણી બધી જગ્યાઓએ ખૂબ જ મૂલલ કરવાની ઉપચારવિધિ માટે જુઓ–1' Technical પાપડી થઈ ગયેલી. આ બધા ઉપરાંત વધારે ખરાબ વસ્તુ Std1dIts in th1 fiel of VIDEO | Fine al Seals a stert wall15 24241 Arts" by Swavia kamal Bhowmick, P. Jain Education Intemational Education International For Private & Personal Use Only For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
