________________
મધ્યયુગની ભારતય ચિત્રકલા અને તેને ગુજરાતમાં જૈન હસ્તપ્રત માં પરિપાક
-શ્રી ખોડીદાસ ભા, પરમાર
ભારતીય ચિત્રકલાના પ્રાચીન ઈતિહાસમાં અજંતાની આ રીલીને મહત્વનો ફાળો છે. આ યુગમાં કલાકારોએ કયા શાસ્ત્રીય ચિત્રકલા છે. ઈ. સ. પૂર્વેની ૧ લી, ૨ જી અમુક નાના કદ, માપની પોથીઓમાં નકકી કરેલ રૂઢીગત સદીથી આલેખાયેલી આ કલાલક્ષમીને સ્ત્રીત લગભગ ૭ મી નિયમમાં રહીને પણું ધીરજથી અને નિષ્ઠાથી ઉત્તરોત્તર સદી સુધી તો અવિરત વહ્યા જ કર્યો છે. પણ બૌદ્ધ સુંદર કામ કર્યું છે જે જૈન હસ્તપ્રતોમાં વિગતથી જેવા
ના વળતા પાણી સાથે અજંતા શૈલીને કળાપ્રવાહ મળશે. આ બધું કરાવવાને યશ પ્રતા-પાથી એ લખાવનાર હવાભગ લુપ્તપ્રાય થઈ જાય તે છતાંય કેાઈ કાઈક આછી દાતાઓને તેમ જ કલાપ્રિય સાધુએ મૂદાય અને મુનિભગસરવાણીઓ તે ધીમે ધીમે વહ્યા કરે છે. એટલે ૭ મી વતાને આભારી છે. સદી પછી અજંતાની ગુફાઓમાં થયા છે તેવા વિશાળ
જૈન શૈલીના ચિત્રોવાળી જન પિથીઓ મુખ્યત્વે પશ્ચિમ પટને આવરી લેતાં ભીંતચિત્રો વિલીન થાય છે. વચલા
ભારત, ગુજરાત, રાજસ્થાન તેમ જ સૌરાષ્ટ્રમાંથી વેતામ્બરકાળમાં લગભગ બે ત્રણ સિકાને ગાળો વહે છે તે સમયમાં
જનના ગ્રંથભંડારોમાંથી પુષ્કળ મળી આવી છે. આ બધી જ થોડું ઘણું ચિત્રકામ થાય છે, પણ તેની ચિત્રશૈલીમાં ધીમે
પોથીઓ ૧૧મી થી ૧૫મી સદી સુધીમાં ચિત્રિત થઈ છે. ધીમે અજંતા કરતા થોડી ભિન્નતા આવતી જાય છે. આ
આ પોથીઓ શરૂઆતના સમયમાં તે તાડપત્ર ઉપર ગાળાના સમયના જે ચિત્રો મળ્યા છે તે લગભગ ૯ થી ૧૦
જ લખાતી-ચીતરાતી હતી. શ્રી નામના તાડપત્ર ઉપર સદીમાં થયા હોય તેમ લાગે છે.
વિશેષતઃ જ પોથીઓ લખાઈ, ચિતરાઈ છે. તેનો સૌથી લગભગ ૧૦ મી સદી પછી પૂર્વમાં “પાલ ચિત્રશૈલી »
જૂને નમૂનો ઈ. સ. ૧૧૦૦માં ભરૂચમાંથી મળેલી “નિશીથઅને પશ્ચિમમાં એક નવીન જ શૈલી, જે અજંતા શૈલીના રૂપ
ચૂણી” પ્રતનો છે. અનુસરણે અને લેકીલીના સમન્વયે ચિત્રિત થઈ છે. તેને
આમ શરૂઆતના સમયમાં તાડપત્ર પર પિથીઓ લખાઈપ્રથમ તો કલાવિવેચક “ જૈન ચિત્રશૈલી” જ નામ આપે
ચિતરાઈ. તે પ્રતોને સાચવવા ઉપર નીચે લાકડાની બે છે. આ શૈલીનું મૂળ ઈ.સ. ૭ મી સદીમાંના એક ચિત્રમાંથી
પટ્ટીઓ રાખવામાં આવતી. તેના ઉપર પણ ચિત્રો થયાં છે. મળી રહે છે. દક્ષિણ ભારતના રાજા મહેન્દ્રવર્માના સમયમાં
ઉપરના ચિત્રોમાં તીર્થકરો તેમ જ પંચકલ્યાણકના ચિત્રો, બંધાયેલ “સિતાનવાસલ” ની ગુફામાં એક ચિત્રમાં તે છે.
નેમિનાથનો વિવાહ તેમ જ શેહનતરાહો વગેરે ચિતરેલા ગુફાની ભીંત પર જુદાજુદા ચિત્રે કરેલા છે, તેમાં ઉપર
જોવા મળે છે. આમ તાડપત્ર, લાકડાની પટ્ટીઓ પર ચિત્રો એક કમળતળાવડીનું ચિત્ર છે. આ ચિત્રમાં આ કલમની
થયા તે શરૂઆતના કાળમાં, પણ જૈન શૈલીનાં સુંદરમાં શરૂઆતનું બીજ છે તમ કલાવિવેચકાનું માનવું છે. આમ
સુંદર ચિત્રિત નમૂનાઓ તો કાગળ પરના ચિત્રિત પત્રોમાંથી સિતાનવાસલની ગુફામાંથી શરૂ થઈ તે શૈલી લગભગ ૯મી.
મળે છે. લગભગ ૧૪મી, ૧પમી સદીમાં કાગળ પર પોથીઓ ૧૦ મી સદીમાં ઇલોરામાં વધારે વિકસીતરૂપે દેખાય છે.
લખાવવી શરૂ થઈ હોય તેમ માનવામાં આવે છે. અને પછી તો જે અજંતા શૈલીથી ભિન્ન પ્રકારની થઈ ગઈ છે અને નવ
પુષ્કળ પ્રમાણમાં પિથી લખાઈ-ચિતરાઈ છે. તે સમયમાં વળાંક લઈ રહેલી દેખાય છે. તેમાં થોડાંક નવા તો
વસ્ત્રપટ ઉપર ચિત્રો થતા હતા. એ લાંબા ળિયારૂપે થતા, ઉમેરાયા છે. આ ચિત્રો સાથે જૈન પોથીની ચિત્રશૈલીની
જેમાં આખી આખી સળંગ પ્રસંગમાળા કે અમુક પ્રસંગહસ્તપ્રતના ચિત્રને સીધો સંબંધ છે. એટલે અજતાથી
દર્શન ચીતરાતું. આ કાપડના ઇલોરા, તે પછી જેનાથીઓની શૈલી એમ ભારતીય
ળિયાને ખાસ કરીને
વિજ્ઞપ્તિપત્ર તરીકે ઉપયોગમાં લેતા. આવા વિજ્ઞપ્તિપત્રનું ચિત્ર ચિત્રકલાને સીધે વાર મધ્યકાળમાં આ જૈન હરતપ્રતોમાં
ઉપરાંત અતિહાસિક દૃષ્ટિએ પણ ખૂબ જ મૂલ છે. કારણકે દૃષ્ટાંતચિત્રો સાચવે છે.
તેમાં તત્કાલીન ઘણી માહિતીઓ લેખિત ચિત્રિત હોય છે. આમ ૧૧ થી ૧પમી સદી સુધીમાં ભારતીય ચિત્રકળામાં ચામડી ઉપર જવલ્લે જ ચીતરાયું છે. આ શિલીના અપવાદ નવીનતા તેમ જ દૃષ્ટાંત ચિત્રોનો સુંદર પરિવાટી સર્જવામાં નમૂનો કઈ મળી રહે ખરો.
વાચકોલી લગાય છે.
- ચીન ઉપર પણ વખત બપિ સિકસતીએ
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
www.jainelibrary.org
