________________
સર્વ સંગ્રહગ્રંથ-૨
૯૫
,
શકાય તેના ચાકી,
છે. ભાર
અને તેમાં
આમ જનોએ જ્ઞાનના વિવિધ ક્ષેત્રોને લગતાં ગ્રંથો ભારતીય મંદિર સ્થાપત્યના ઐતિહાસિક અભ્યાસની દૃષ્ટિએ રચીને ભારતીય સાહિત્યમાં પોતાનું પ્રદાન આપ્યું છે જે આ મંદિરો નોંધપાત્ર સ્થાન ધરાવે છે. પ્રશંસનીય છે.
આખનાં જૈન મંદિરો તેના સૂક્ષમ શિલ્પકામ અને કલાના ક્ષેત્રે જનધર્મનું પ્રદાન
સ્થાપત્યકીય રચનાને લીધે જગપ્રસિદ્ધ બન્યા છે. આ સ્થળે
દરિયાની સપાટીથી લગભગ ચાર હજાર ફૂટની ઊંચાઈએ જેનોએ સાહિત્યની માફક કલાના ક્ષેત્રે પણ અભિનવ વિમલ-વસહી, લુણ-વસહી, વિમલહર, ચૌમુખ અને પ્રગતિ કરી હતી. ભારતીય શિ૯૫, સ્થાપત્ય અને કલાના મહાવીર સ્વામી નામના મંદિર આવેલા છે. આ મંદિરાએ ક્ષેત્રે જૈનોનું પ્રદાન અવિસ્મરણીય રહેશે.
જવાના માર્ગની બીજી બાજુએ દિગમ્બર સંપ્રદાયનું એક ભારતીય મદિર સ્થાપગ્યના ઇતિહાસમાં નાના મંદિરો મંદિર આવેલું છે. આ બધાં મંદિરોમાં કલાની દ્રષ્ટિએ નોંધપાત્ર સ્થાન ધરાવે છે. એમાંના કેટલાક મંદિરે તો વિમલ-વસહી અને લૂણુ-વસહી નામના મંદિરો સર્વ શ્રેષ્ઠ છે. ભારતીય મંદિરોનાં આદર્શ છે અથવા તો યશકલગી સમાન
પોરવાડ વંશી અને ગુજરાતના સોલંકી રાજા ભીમદેવ છે. જેનેએ પર્વત પર મંદિર બાંધવાની પરંપરા શરૂ કરી.
૧લાના મંત્રી અને સેનાપતિ વિમલ શાહે ઈ. સ. ૧૦૩૧ પર્વત પર પવિત્રતા અને એકાંત જળવાઈ રહે તેમજ કુદરતી
(વિ. સં. ૧૦૮૮) વિમલ વસહીનું મંદિર બંધાવ્યું હતું. રીતે ત્યાં સંરક્ષણ મળી રહે તે હેતુથી જેનોએ પર્વત પર
આ મંદિરના મૂલ નાયક આદિનાથ ભગવાન છે. સુવર્ણ મંદિરો બાંધ્યા. પર્વતો પર એક નહિ પણ અનેક મંદિરોનો
મિશ્રિત પિત્તળની ભગવાન શ્રી આદિનાથની પ્રતિમા ૪ ફૂટ મેટો સમૂહ બાંધવામાં આવતો. આવા સ્થળે મંદિરોના
૩ ઇંચની છે. આ મંદિરનાં સ્થાપત્યકીય અગેમાં હસ્તિશાલા, નગર હોય તેમ લાગે છે. આથી આ સ્થળે મંદિર નગર
મુખ-મંડપ, દેવકુલિકાઓ અને તેની સાથેની પ્રદક્ષિણા (Temple-City) તરીકે ઓળખાય છે. આવા મંદિર
પથ, રંગમંડપ, શિખર, નવચેકી, ગૂઢમંડપ, ગર્ભગૃહ નગરો બાંધવાની પરંપરા પશ્ચિમ ભારતમાં વધુ પ્રમાણમાં
વગેરેને ગણાવી શકાય. તેના રંગમંડપની સમગ્ર રચના વિકસી હતી. આમાંની ખાસ કરીને ગુજરાતના ગિરનાર અને તેમાં ઉત્કીર્ણ શિ૯૫ વિભવ જોતાં દશકને દિવ્યલોકમાં આબુ અને શંત્રુજયના મંદિર-નગરો વિશ્વપ્રસિદ્ધ છે. ભાર
આવી પહોંચ્યાને ભાસ થયા વિના રહેતું નથી. તના જૈન મંદિર નગરમાં સૌથી મોટું જૈનમંદિર શત્રુંજયનું છે. તેમાં ૧૦૮ મંદિર છે. મંદિરની ચારે બાજ કરતી ૭૭૧ વિમલવસહીની સાથે જ લુણ –વસહીનું મંદિર આવેલ દેવકલિકાઓ છે. આમ મંદિર-નગરો બાંધવાની પરંપરા એ છે. તેના મૂલ નાયકના નામને લીધે તે નેમિનાથ મંદિર નાની મોટી ભેટ છે. જનમદિર નગરોની પ્રશંસા કરતાં તરીકે પણ ઓળખાય છે. ધોળકાના વાઘેલા વંશના રાજા ન્ય કલાકાર જયટિને કહે છે કે, “ સ્થાપત્ય કલાના વીર ધવલના બે મંત્રીઓ (અને ભાઈઓ) વસ્તપાલ અને પ્રદેશમાં જેનેએ એવી પૂર્ણતા સાધી છે કે બીજું કોઈ તેની તેજપાલે આ મંદિરનું નિર્માણ ઈ. સ. ૧ર૩રએ : સરખામણીમાં ઊભું રહી શકે તેમ નથી. અન્યધમીએાની હતું. વસ્તુપાલ તેજપાલના મોટાભાઈ લુણ-સિંહની વિશાળ અને સુંદર મંદિરો છે ખરાં, પણ જેને મંદિરોના (ભૂણિગની) સ્મૃતિમાં બનાવેલું હોવાથી આ મંદિર લગનગરની પ્રતિષ્ઠા કરીને તો હદ કરી છે. તે તે એક અદ્દભૂત વસહીના નામથી ઓળખાય છે. આ મંદિરમાં હસ્તિશાહ કલાસર્જન છે !”
રંગમંડપ, નવચેકી, ગૂઢમંડપ અને ગર્ભગૃહ વગેરે સ્થાપત્ય
કીય અંગે આવેલા છે. મંડપના વિતાન (છ)નું શિ૯૫ સૌથી પ્રાચીન જનમંદિરના અવશે બિહારમાં પટણા
સૌદર્ય વિમલ-વસહીથી કેાઈ પણ રીતે ઊતરતી કક્ષાનું નથી. પાસે લેહાનીપુરમાંથી પ્રાપ્ત થયાં છે. આ મંદિરને પીઠવાળો
તેના શિલ્પ-સૌદંર્યની પ્રશંસા કરતા ફર્ગ્યુસન જણાવે છે ભાગ પ્રાપ્ત થયો છે. પીઠનું બાંધકામ ઈ ટેરી છે. પીઠની
" કે, “અહીં સંગેમરમરના પથ્થર પર જે પૂર્ણતા, લાલિત્ય ઈંટો મૌર્યકાલની હોવાનું જણાય છે. અહીંથી મસ્તક
અને સંતુલિત અલંકરણની શૈલીએ જે કામ કરવામાં વિનાની જન મૂર્તિઓ મળી છે. જે હાલમાં પટણાના સંગ્રહા
: આવ્યું છે, તેની સરખામણી બીજે ઉપલબ્ધ થવી મુશ્કેલ છે.” લયમાં સુરક્ષિત છે. આમ આ જૈનમંદિર મૌર્ય કાલ જેટલું પ્રાચીન હોવાનું કહી શકાય. સારી સ્થિતિમાં સચવાયેલું આ બન્ને મંદિરોનું સંગેમરમર પર બારીક અગ અને જના નિર્માણકાલ નિશ્ચિત હોય એવું સૌથી પ્રાચીન શિ૯પકામ જોઈને મોટા મોટા કલા-વિશારદો આશ્ચર્ય પામી ન 'દિર બદામીની પારો એહોલનું મેગુટીનું જનમંદિર ાય છે. અહીંયા ભારતીય શિ૯પીએએ જે કલા-કૌશલ છે. ત્યાંથી પ્રાપ્ત અભિલેખ દ્વારા શક સંવત ૫૫૬ (ઈ.સ. વ્યક્ત કર્યું છે, તેનાથી કલાના ક્ષેત્ર ભારતનું મસ્તક સમગ્ર ૩૪ )માં પશ્ચિમી ચૌલુક્ય રાજા પુલકેશી રાજાની રાજ્યકાલ વિશ્વમાં હમેશાં ગૌરવભેર ઊંચું રહેશે એમ કહેવામાં દરમ્યાન રવિકીર્તિ એ બંધાવ્યું હતું. મેગુટીનું આ જૈન મંદિર અતિશયોક્તિ નથી. આરસને ઘસી ઘસીને તેમાં જે સક્ષમતા વાવ શલીન સૌથી પ્રાચીન હોવાનું મનાય છે. આમ અને કાચ જેવી ચમક લાવવામાં આવી છે તે અહીંના
દેવકુલિકા ૬ મંદિરો છેથી મોટું નામ
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
