________________
જેનરત્નચિંતામણિ
સમ સાથે છે.
સામાને પારમાર્થિક પ્રગલ માન્ય રાખી આથામાં આવી
શ્રમણ પરંપરામાં સામ્યભાવના પ્રાણરૂપ છે. આ બાબતની વર્ણવ્યવસ્થા તેના આદર્શ સ્વરૂપમાં સ્થિર સુવ્યવસ્થિત અધિકૃત રજૂઆત કરતા પંડિતજી કહે છે, કે-જૈન મૃતરૂપે સમાજરચના માટે ગમે તેટલી ઉપકારક માનવામાં આવી પ્રસિદ્ધ બાર અંગે કે ચૌદ પૂર્વેમાં સામાઈય (સામાયિક) હોય, તેની મર્યાદાને માન્ય રાખી આધ્યાત્મિક અને નું સ્થાન પહેલું છે. સામાઈય એ પ્રાકૃત કે માગધી શબ્દને પારમાર્થિક પ્રગતિ પામતા જીવાત્માને એક સમાન ગણવાની સંબંધ સામ્ય-સમતા કે સમ સાથે છે. સામ્યષ્ટિમૂલક અને આપવાદિક દષ્ટિ કેળવવા કહેવાયું હોવા છતાં બ્રાહ્મણ સામ્યદૃષ્ટિપોષક જે જે આચાર-વિચાર હોય એ બધા સંસ્કૃતિની સંકીર્ણ મને શા માટે આ વર્ણવ્યવસ્થા જ સામાયિકરૂપે શ્રમણ પરંપરામાં સ્થાન પામે છે. ગૃહસ્થ કે કારણભૂત બની હોવાનું જોઈ શકાય છે. સમાજને અમુક યાગી પાત-પિતાના અધિકાર પ્રમાણે જ્યારે જ્યારે ધાર્મિક વર્ગ તન ગૌણ બનાવી દેવામાં આવે અને તે પણ ગુણજીવનને સ્વીકાર કરે છે ત્યારે ત્યારે એ કેમ મતે! કર્મના મૂળ સિદ્ધાંતને આધારે નહી પણ માત્ર જનના મામઈ એવી પ્રતિજ્ઞા કરે છે. એનો અર્થ એ છે કે--હે અકસમાતને કારણે, ત્યારે જાણે કે અજાણે અન્યાય અને ગવદ્ ! હું સમતા કે સમભાવનો સ્વીકાર કરું છું. અત્યાચારને અભિશાપ સમાજ ઉપર ઉતરી આવે છે. આવા ધમણ સંસ્કૃતિમાં સામ્યદાણિ મુખ્ય બે પ્રકારે પ્રગટ
અવગણાયેલા અંગને અસંતોષ બાકીના વર્ગના ગર્વને
કાયમી ધોરણે સહી લેતો નથી. વ્યાવહારિક અને વૈચારિક થઇ છે- (૧) આચારમાં અને (૨) વિચારમાં.
વિદ્રોહ જાગે છે જે પોતાના જ પિંડ પ્રકપરૂપે હોય છે શ્રમધર્મને બાહ્ય-આત્યંતર ધૂલ-સૂમ બધે ચોર અથવા પરપિંડે પ્રગટેલ પણ હોય છે. નાખ્યદૃષિમૂલક અહિંસાને કેન્દ્રમાં રાખીને એની આસપાસ
બૌદ્ધ-જૈનની શ્રમણ સંસ્કૃતિ ઉપર જણાવેલ બ્રાહ્મણરચાયેલ જોઈ શકાય છે. જે આચર દ્વારા અહિંસાની
સંરકૃતિની વિકૃતિ સામે વિરોધ વ્યક્ત કરે છે. શ્રમધર્મ રક્ષા અને પુષ્ટિ ન થતી હોય એવા કોઈપણ આચારને
સમાજમાં કેઈપણ વર્ણનું જન્મસિદ્ધ શ્રેષ્ઠ પણું ન સ્વીકારતા આ પરંપરા માન્ય રાખતી નથી. બધી ધાર્મિક
ગુણ-કર્મ-કૃત શ્રેષ્ઠ પશું કે કનિષ્કપણું માને છે. તેથી એ પરંપરાઓએ અહિંસાતત્ત્વ ઉપર વત્તા-ઓછા ભાર દીધે
સમાજરચના તથા ધર્માધિકારમાં જન્મસિદ્ધ વર્ણભેદને આદર છે પણ શ્રમણ પરંપરાઓએ આ તવને જેટલું વ્યાપક
ન કરતાં ગુણ-કર્મના આધારે જ સામાજિક વ્યવસ્થા કરે બનાવ્યું છે એટલે ભાર અને એટલી વ્યાપકતા બીજી દો
છે. એટલા માટે એની દષ્ટિએ સગુણી શુદ્ર પણ દુર્ગણી પરંપરામાં જોવા મળતા નથી. મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી, કીટ- આવા જ
૧: 3 - બ્રાહ્મણ વગેરેથી શ્રેષ્ઠ છે. અને ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં મેગ્યતાના પિતંગ અને વનસ્પતિ જ નહીં પરંતુ આમસામ્યની ભાવના
આધારે ઉચ્ચપદના અધિકારી બને છે. ગુરુપદના અધિકારી દ્વારા પુની, પાણી વગેરેના સૂફમમાં સૂક્ષ્મ દ્ર સુદ્ધાંની
બની શકે છે. હિંસાથી પણ નિવૃત્ત થવાનું સ્વીકારાયું છે.
(૪) સાધ્ય દષ્ટિએ બ્રાહ્મણ-શ્રમણ-તુલના વિચારમાં સામ્યદૃષ્ટિની ભાવના ઉપર જે ભાર આપવામાં આવ્યા છે, એમાંથી જ અનેકાન્દ્રષ્ટિ અને બૌદ્ધ વિભજ્ય
બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિના સમગ્ર સ્વરૂપ સાથે તેને કર્મકાંડ વિના જમ થયો છે. બીજાઓની જીવનદૃષ્ટિ-વિચારુષ્ટિના
પ્રધાન યજ્ઞ-યાગાદિને આપણે ભલે ન જોડી શકીએ. છતાં પણ એટલો જ આદર ધવો જોઈએ, જેટલા પોતાની
જાતિગત વિશેષતાવાળા અને બ્રા કે સત્ તત્ત્વની ઉપાસન કારણ પિતાની દષ્ટિ કે વિચારસરણીને પૂર્ણ સત્યરૂપ
કેરે રાખી ધનલિસાને આરાધવાવાળા બ્રાહ્મણવર્ગ સાથે માનીને એનો આગ્રહ રાખે તેથી સામ્યદૃષ્ટિને ઘાત
યજ્ઞયાગાદિને અનિવાર્યપણે સાંકળી શકીએ તેમ છીએ. થાય છે. આ ભૂમિકામાંથી જ ભાષાપ્રધાન સ્યાદવાદ અને
આવા બ્રાહ્મણનો મુખ્ય વ્યવસાય જ યજ્ઞકર્મ કરાવવાને વિચાર પ્રધાન નયવાદને ઉમે કમે વિકાસ થયો છે.
હતો. બ્રાહ્મણ ગ્રંથ નામને વદસાહિત્યનો મોટો ભાગ
યજ્ઞના વિધિ-વિધાનની સામગ્રીથી ભરેલું છે. આથી તેનું (૩) બ્રાહ્મણ-શ્રમણ સંસ્કૃતિની સાધ્ય નિશ્રયસની સરખામણીમાં અભ્યદયને વધારે મહત્ત્વ સામાજિક દષ્ટિની તુલના
આપનારું લાગે છે. આ અભ્યય એટલે અહિક, સમૃદ્ધિ,
રાજ્ય, પુત્ર, પશુ વગેરેના જુદા જુદા પ્રકારનાં લાભમાં તથા યજ્ઞાયાગા કર્મની અતિપ્રતિષ્ઠાની સાથોસાથ જ ઈન્દ્રપદ, સ્વર્ગનું સુખ વગેરે જુદા જુદા પ્રકારનો પારલૌકિક પુરોહિતવર્ગનું સમાજમાં તેમજ તાત્કાલિન વર્ગમાં એવું ફળની પ્રાપ્તિ. આ અભ્યદયનું સાધન મુખ્યત્વે યજ્ઞકર્મ પ્રાધાન્ય સ્થિર થયું, કે જેથી બ્રાહ્મણવર્ગ પોતાની જાતને એટલે કે જુદા જુદા પ્રકારના યજ્ઞો માનવામાં આવ્યા છે. જન્મથી જ શ્રેષ્ઠ માનવા લાગ્યા. જેને આધારે વગભેદની એક કાળના આ યા સંપૂર્ણ હિંસક રહ્યા છે. કારણકે માન્યતા રૂઢ થઈ ગઈ અને કહેવામાં આવ્યું કે સમાજ યજ્ઞમાં પશુ-પક્ષી વગેરેને ભેગ અનિવાર્ય માનવામાં આવ્યું પુરુષનું મુખ બ્રાહ્મણ છે અને અન્ય વર્ગો એનાં બીજાં છે. અને કહેવામાં આવ્યું છે કે-વેદ વિહિત હિંસા ધર્મનું અંગ છે.
જ નિમિત્ત છે.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
