Jain Ratna Chintamani Part 1 and 2

Book Title: Jain Ratna Chintamani Part 1 and 2
Author(s): Nandlal B Devluk
Publisher: Arihant Prakashan

View full book textPrevious | Next

Page 833
________________

રાવ સંગ્રહગ્રંથ
૭૭૨
આમ, કુંભી, સ્તંભ, ભરણું અને સર એ ચાર વિભાગે પણ ગવાક્ષ કંડારાય છે. ખજુરાહોના વિશ્વનાથ મંદિરની સ્તંભ પૂર્ણ થાય છે. એના મુખ્ય ચારસ, અષ્ટ કણ કે જગતી આવા અલંકૃત ગવાક્ષેથી શોભે છે, તે રાજસ્થાનના ગળાકાર ઉપરનાં કંડારણ અને શોભનથી એની લાક્ષણિ- ભિલવાડાના ઉદેશ્વર મંદિરની પ્લિન્થ નાના નાના અનેક કતાઓ અને સ્વરૂપમાં બહુવિધ વૈવિધ્ય સિદ્ધ કરાય છે. ગવાક્ષોની હારમાળાથી આવૃત્ત છે. કર્ણાટકના બિજાપુર ગુજરાતના સુખ્યાત પ્રાચીન મંદિરોમાં આવા નાનાવિધ જિલ્લાનું પાપનાથ મંદિર તેના શિખર, બંધમંડપ અને રતંભનાં શેભનખચિત સુંદર ઉદાહરણ પુષ્કળ છે. પથ્થર ચોકીની બાહ્ય દીવાલે પૂર્ણ કદના ગવાક્ષોથી આવૃત્ત છે, જેવા માધ્યમમાં શિપીઓએ જે હેતુપૂર્ણ ને નયનાકર્ષક તો હળબીડના હોપસલ શૈલીનાં–ખાસ કરીને લક્ષમીનારાયણ, કંડારણ કર્યું છે તે બદલ તેમને ભારોભાર સેનું અપાયું કેશવ અને હાયસલેશ્વરના મંદિરો સુંદર અલંકૃત ગવાક્ષે હોય તો તે એાછું ગણાય એટલું એ સુંદર છે. આમ, ધરાવે છે. એમાં બીજી એક વિશિષ્ટતા એ છે કે મુખ્ય દેવસ્થાનના સ્તંભ એ માત્ર એના સ્થાપત્યનું એક આવશ્યક મંદિરના પ્રવેશદ્વારે નાનકડી અલંકૃત દેરી રૂપે બન્ને બંધ અંગ જ ન રહેતાં મંદિર બંધાવનાર અને ઘાતક બનવા ગેખ કંડારી તેમાં મૂર્તિ પધરાવવામાં આવી હોય છે. સાથે સાર્વજનિક કલાધામનું અંગ પણ બની રહે છે.
દેલવાડાના “દેરાણી-જેઠાણીના ગોખલા” તો અતિ પ્રસિદ્ધ ડો. હરિલાલ ગૌદાની “ગુજરાતનો ભવ્ય ભૂતકાળમાં છે. ગોખલામાં એવી તે શી કારીગરી છે કે આટલી મોટી જણાવે છે કે પિળાના જંગલમાં હિરણ્ય નદીના કાંઠે પ્રસિદ્ધિ મેળવી લે છે? ઘરના ગોખલાથી તો સહુ કોઈ આવેલા લાખેણું મંદિરમાં ઘટપલ્લવ સ્તંભથી ભિન્ન એવા પરિચિત છે જ. પણ મંદિરના ગેખલામાં એવી તો શી આરસના બે ‘રવૈયા રતંભ છે. ગુજરાતના ગૌરવ સમા વિશિષ્ટતા છે કે તે “ગોખલા” મટી ગવાક્ષ બન્યા આ સ્તંભેને અજમેરની પ્રખ્યાત ખ્વાજા શરીફની દરગાહમાં
એવો પ્રશ્ન સહેજે થાય. આમ તો એ પણ બે સ્તંભવાળા ગોઠવવા માટે સર મિરઝા ઈસ્માઈલે માગણી કરી હતી. જ હોય છે. તેમાં છાજલીમાં તેમ જ ની એની પાટલી પર થોડું સદેવંત સાવળિંગાની ચોરીવાળા મંદિરના ચાર સ્તંભનો અલંકરણ કર્યું હોય છે. એટલું જ કે બીજું કંઈ? પણ તો હાલ પત્તો જ નથી ! મોઢેરાના સૂર્યમંદિરના સભા- એક એવું નથી. એને પથ્થર, એની કલાત્મકતા, પ્રમાણુમંડપના સળ સ્વસ્તિક-સ્તંભોમાં કયાંક કયાંક રતિકિયાનું બદ્ધતા, અલંકૃતતા, ઉપગ આદિને ધ્યાનમાં લઈ એ તો કંડારણ પણ છે. જ્યારે ડાકોર નજીકના ગળતેશ્વરના ખ્યાલ આવે તે ગવાક્ષ માત્ર મૂર્તિ પધરાવવાનો ગેખલો મંદિરમાં સ્તંભ પર કીચકને સ્થાને વાનર કોતર્યા છે. વળી, નથી. ગવાક્ષની રચનામાં પણ વિવિધ પથ્થર વપરાય છે. એમણે નેંધ્યું છે કે ટુવા પાસે સરભંગ ઋષિના સ્થાનકમાં પશ્ચિમ ભારતનાં નાગર શૈલીન ગવાક્ષો મંદિરનું મુખ્યાંગ શિવમંદિરના સ્તંભ સાલ પદ્ધતિવાળા છે ને આ જાતનું જે પથ્થરનું હોય તે જ પથ્થરમાંથી કંડારાય છે. જો શિખર મંદિર ગુજરાતમાં આ એક જ છે. હકીકતે સાલપદ્ધતિ સમગ્ર પોરબંદરી પથ્થરનું હોય તે શિખરના મધ્યભાગે ઝરૂખા ભારતમાં જોવા મળે છે. મોઢેરાના મંદિરમાં આવા જ રૂપે કંડારવામાં આવેલા ગવાક્ષે પણ પોરબંદરી પથ્થરની રતંભે છે. આજે પણ મંદિરોમાં સાલવાળા સ્તંભે કરાય છે. જ હોય છે. આ પથ્થર પાસે હોવાથી એમાં સુંદર કંડારી
શકાય છે. ગવાક્ષ
મંડેવરના ગવાક્ષો સેન્ડસ્ટેન (ધ્રાંગધ્રા, હિંમતનગર, ભારતીય મંદિરોમાં ગવાક્ષ (ગોખ)નું સ્થાન વિશિષ્ટ તીવરી, જોધપુરી લાલ પથ્થર વગેરે)માંથી કંડારાય છે, છે. ગવાક્ષ એ મંદિરની ખાસ શોભા છે. તેથી ભારતભરમાં કારણ કે મંડોવર તે પથ્થરનો હોય છે. અહીંના ગવાક્ષે પ્રાંતભેદે મંદિરરચનાની શૈલી ભિન્નભિન્ન હોવા છતાં એમાં મૂર્તિની શોભા માટે પરિકરરૂપે કંડારવામાં આવે છે. ઝાઝે ગવાક્ષનું સ્થાન તો હોય છે જ. અલબત્ત, દરેક વિશિષ્ટ ભાગે આવા ગવાક્ષેમાં જે તે દિશાના દેવ, દિકપાલ, દવામંદિરની શલી પ્રમાણે એમાં ગવાક્ષનું સ્થાન જુદું જુદું હોય ગના કે નૃત્યાંગનાનાં શિલ્પો કોતર્યા હોય છે. છે. પશ્ચિમ ભારતની નાગર શૈલીનાં મંદિરોમાં ગવાક્ષ મંદિરના આંતરિક ભાગે, અર્થાત્ કોળીમંડપમાં, ગર્ભશિખરની ત્રણેય બાજુ ઝરૂખારૂપે કંડારવામાં આવે છે. કાળી ગૃહમાં કે પ્રદક્ષિણા માગે કંડારાતા આરસના ગવાક્ષમાં મંડપની અંદરની દીવાલે, ગર્ભગૃહમાં તેમજ પ્રદક્ષિણાપથમાં દેવમૂર્તિઓ પધારવાનો રિવાજ છે. આવા ગવાક્ષ કેવળ પણ ગવાક્ષ કેતરવામાં આવે છે. મધ્યપ્રદેશના ખજુરાહો શોભા અર્થે નહિ, પણ મંદિરના ગર્ભગૃહમાં દેવમૂર્તિ પધજેવા મંદિરની શૈલીમાં મડોવરમાં પણ ગવાક્ષ બનાવી તેમાં રાવવામાં પણ થાય છે. દેવ, દિફપાલ, દેવાંગના-નૃત્યાંગના કંડારવાનો રિવાજ છે. અહી શિ૯૫ને સૌંદર્યમય ઉઠાવ આપવા માટે ચે તેની
ધૂમટ આસપાસ ગવાક્ષ કંડારાય છે; તો કેટલાંક મંદિરોમાં કક્ષા- ભારતીય શિલ્પશાસ્ત્રોમાં પરંપરાગત શિલીયુક્ત મંદિરોના સનની નીચે અને ઉપર, પીઠિકાની ઉપર તેમજ જગતીમાં વિતાન (ગુંબજ અથવા ઘુમ્મટ)ને એક હજાર એકસો તેર
પ્રાંત અદિરની ખાસ શભા નું સ્થાન વિશિષ્ટ લીવરના ગવાક્ષે છે.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org


Page Navigation
1 ... 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117 1118 1119 1120 1121 1122 1123 1124 1125 1126 1127 1128 1129 1130 1131 1132 1133 1134 1135 1136 1137 1138 1139 1140 1141 1142 1143 1144 1145 1146 1147 1148 1149 1150 1151 1152 1153 1154 1155 1156 1157 1158 1159 1160 1161 1162 1163 1164 1165 1166 1167 1168 1169 1170 1171 1172 1173 1174 1175 1176 1177 1178 1179 1180 1181 1182 1183 1184 1185 1186 1187 1188 1189 1190 1191 1192 1193 1194 1195 1196 1197 1198 1199 1200 1201 1202 1203 1204 1205 1206 1207 1208 1209 1210 1211 1212 1213 1214 1215 1216 1217 1218 1219 1220 1221 1222 1223 1224 1225 1226 1227 1228 1229 1230 1231 1232 1233 1234 1235 1236 1237 1238 1239 1240 1241 1242 1243 1244 1245 1246 1247 1248 1249 1250 1251 1252 1253 1254 1255 1256 1257 1258 1259 1260 1261 1262 1263 1264 1265 1266 1267 1268 1269 1270 1271 1272 1273 1274 1275 1276 1277 1278 1279 1280 1281 1282 1283 1284 1285 1286 1287 1288 1289 1290 1291 1292 1293 1294 1295 1296 1297 1298 1299 1300 1301 1302 1303 1304 1305 1306 1307 1308 1309 1310 1311 1312 1313 1314 1315 1316 1317 1318 1319 1320 1321 1322 1323 1324 1325 1326 1327 1328 1329 1330