Page Text
________________
જેનરતનચિંતામણિ
લખનાર તરીકે જાણીતા છે. જયશેખરસૂરિએ સંસ્કૃતમાં પરંપરાના રામાયણ, મહાભારત આદિનાં કથાવસ્તુઓને પ્રધચિંતામણિ' (જેનું એમણે જ કરેલું ગુજરાતી રૂપ ઉપયોગમાં લીધાં છે. “બહત્કથાની પરંપરાનાં અનેક લૌકિક * ત્રિભુવનદીપક પ્રબંધ” નામથી જાણીતું છે ) ઉપરાંત “નલ- કથાવસ્તુને વિનિયોગ કર્યો છે, કવચિત્ કાવ્યસાહિત્યની દમયંતીચંપ્ર” અને “જેનકુમારસંભવમહાકાવ્ય” જેવી સામગ્રીને આશ્રય લીધો છે (જેમકે ધર્મસમુદ્રને “ શકુંતલાકૃતિઓ રચી છે. કેટલાક જૈન કવિઓ - જેમકે કહાનજી, રાસ), કવચિત્ સમકાલીન સામાજિક પરિસ્થિતિમાંથી કથા ધર્મવર્ધન – વ્રજભાષાની અને ચારણી કવિતાશૈલીનું પ્રભુત્વ વિષય ઉપાડ્યો છે (જેમકે કન્યાવિક્રય અને વૃદ્ધલગ્નની પણ બતાવે છે. પ્રેમસાગર જેવા તે ઉદ્દમિશ્ર ગુજરાતીમાં અનિષ્ટતા બતાવતો ફકીરચંદને “બુઢાને રાસ”) તે કવચિત, પણ રચના કરે છે ( ‘પશ્ચિમાધીશ છંદ”).
રોજિંદા જીવનના પ્રસંગનું વિનદાત્મક આલેખન પણ ટૂંકમાં ગુજરાતી ભાષાના જન કવિઓ પિતાની અનેક
કર્યું છે ( જેમકે, કહાનજીના “માંકણુરાસ”માં પિતાને વિધ સજજતાથી જુદા તરી આવે છે. એમની આ સજજતાને
બીજાએ ચીમટી ભરી છે એમ માની પતિ-પત્ની ઝઘડી પડે પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ લાભ સ્વાભાવિક રીતે જ એમની ગુજરાતી
છે પણ વસ્તુતઃ એ માંકડનો ચટકો હોય છે ને છેવટે માંકડ કતિઓને પણ મળ્યો હોય. ઈશ્વરસૂરિનું “લલિતાગનરેશ્વર
પાસે રાજાના સૈન્ય પણ હાર સ્વીકારવી પડે છે, એવું કથાચરિત્ર” આ રીતે એક લાક્ષણિક કૃતિ છે. એમાં ગુજરાતી
ની વરતુ નિરૂપાયું છે). ગુજરાતી જૈન સાહિત્યમાં વપરાયેલાં ઉપરાંત પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ ભાષામાં રચાયેલાં અંશે છે
કથાવસ્તુની પ્રાથમિક યાદી જ ૨૫૦ની સંખ્યાએ પહોંચે છે,
જૈન સાહિત્યની તપાસપૂર્વક યાદી થાય તો એ થોડી મોટી ને ઈન્દ્રવજ, વરતુ, દુહા, કુંડળિયા વગેરે સંસ્કૃત-અપભ્રંશ હિંદી ઈદબંધ-કાવ્યબંધ તથા અડિલાઈ બેલી, વર્ણનબેલી
નીવડે એવો સંભવ છે. મધ્યકાલીન કથાવારસામાં જેનોનું ને યમકલીને નામે ઓળખાયેલા બંધે પણ વપરાયા છે. મહાન મા કકળાવ. સુભાષિત રૂપ સંસ્કૃત શ્લોકો ને પ્રાકૃત ગાથાઓ તે અનેક રૂપકકથાઓ તે કશાક ધર્મવિચારને મૂર્તિમંત કરતી કવિઓ પોતાની કૃતિમાં ગૂથે છે. જીવનચિંતન, કથાસામગ્રી, હોય. પણ અન્ય કથાઓને પણ જનોએ પોતાના ધાર્મિક વણનો, અલકાર રચના, છંદોબંધ પર પરંપરાને સમૃદ્ધ સિદ્ધાંતના પ્રતિપાદન અથ જી હોય છે. દાન, શીલ, વાર ઝીલીને એક પ્રકારની કવિત્વપ્રૌઢિ પ્રગટ કરતા જૈન વરાગ્યભાવનાને પુરસ્કાર અને કર્મફળના સિદ્ધાંતનું દિગ્દર્શન કવિઓ સારી સંખ્યામાં નજરે પડે છે. ગુજરાતી કૃતિ એવું એ જન કથાઓમાં આવતા મુખ્ય વિચારવિષય છેઆ ગૌરવભર્યું સ્થાન મેળવી શકે છે કે એને સંસ્કૃતમાં અનુવાદ ઉપરાંત નવકારમંત્ર કે સિદ્ધચક્રપૂજાને મહિમા, અપરિગ્રહ થાય. લાવણ્યસમયકૃત “વિમલપ્રબંધ” પરથી સૌભાગ્યાનદં- વગેરે વિષયે પણ એમાં ગુંથાતાં હોય છે. સૂરિએ સંસ્કૃતમાં ‘વિમલચરિત્ર” રચ્યું છે.
જૈન સાહિત્યનો એક માટે જ તે બાલાવબોધ, | સર્જનનાં વિપુલતા-વૈવિધ્ય અને સાહિત્યકળાના કઈ રતબક કે ટબાને નામે ઓળખાતી ગદ્યરચનાઓનો છે. આ ને કોઈ ઉમેષથી ધ્યાન ખેંચી શકે તેવા યશવિજય, રચનાઓ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, કે કવચિત્ ગુજરાતી ભાષાને કોઈ લાવણ્યસમય, સમયસુંદર, જિનહર્ષ, ઋષભદાસ, ઉદયરત્ન, મૂળ ગ્રંથના અનુવાદ, સમજુતી કે શબ્દાર્થ આપે છે. બાલાવસહજસુંદર, ગુણવિજય, જયવંતસૂરિ, “કવિબહાદુર' તરીકે બધાનો વિષય વિસ્તાર ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવો છે. જૈન ઓળખાયેલા હી પવિજય અને અનેક બીજા કવિઓને ગુજરાતી સેદધાંતિક અને અન્ય સાંપ્રદાયિક કૃતિએના બાલવધા સાહિત્યનો ઈતિહાસ રચવામાં યોગ્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવાના રચાય – જેમકે કર્મકૃતિ, પડાવશ્યક વગેરે વિશેના બાલાવબાકી છે. એ ત્યારે જ થઈ શકે, જ્યારે જન સાહિત્યનો બોધ – એ તો સમજાય પણ તે ઉપરાંત છંદશાસ્ત્ર, અલંકાર વ્યાપકતાથી, ઊંડાણથી અને સૂઝથી અભ્યાસ થાય. જરૂર શાસ્ત્ર, યેગશાસ, આયુર્વેદ, ગણિતશાસ, જ્યોતિષ, છે આવા અભ્યાસીઓની.
સામુદ્રિકશાસ્ત્ર, રમશાસ, તંત્રશાસ્ત્ર આદિ અનેક વિષયેના
બાલવધે થાય એ ધ્યાન ખેંચ્યા વિના ન રહે. જેમકે આ જૈન સાહિત્યના વિષયો
સમયમાં ‘વાભટાલંકાર” જેવા અલંકારશાસ્ત્રના મહત્ત્વના મધ્યકાળના જૈન સાહિત્યનો ઘણો મોટો ભાગ કથાત્મક
ગ્રંથનો અનુવાદ પણ થયું છે. જૈન સાધુઓની વ્યાપક જ્ઞાનકવિતાનો છે, જે “રાસ”, “ચોપાઈ' આદિ વિવિધ નામોથી
પાસનાનો એક ખ્યાલ આ પરથી આવે છે તે ઉપરાંત ઓળખાય છે. એમાં ચરિત્રકથાઓ છે, ઇતિહાસકથાઓ
અન્ય ભાષાની કૃતિઓને તેમજ ગુજરાતી ભાષાની કઠિન કે છે, પૌરાણિક-ધાર્મિક કથાઓ છે, લૌકિક કથાઓ છે અને તેનાથ ભરી રચનાઓની સમજૂતા રચવામાં લોકશિક્ષણના રૂપકથાઓ પણ છે. જૈન ગૂર્જર કવિઓ એ નકથાકાશ એક મહીપ્રયત્નની પણ ઝાંખી થાય છે. આપ્યો છે તેમાં ૪૦૦ જેટલી કથાઓનો સમાવેશ છે. જૈનસાહિત્યનો બાકીનો મોટો ભાગ સ્તવન, સઝાયાદિ ગુજરાતીમાં કદાચ આ બધી જ જૈન કથાઓ ઊતરી ન પ્રકારની લઘુ રચનાઓને છે. એમાં તીર્થકરો ને પુણ્યશ્લોક આવી હોય; પરંતુ બીજી બાજુ, જૈન કવિઓએ હિંદુ સાધુવરોનો ગુણાનુવાદ હોય છે તથા કોઈ દૃષ્ટાંતને આધારે
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005132 |
| Book Title | Jain Ratna Chintamani Part 1 and 2 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nandlal B Devluk |
| Publisher | Arihant Prakashan |
| Publication Year | 1985 |
| Total Pages | 1330 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 105 MB |