________________
સર્વસંગ્રહ» થ
૭૦૧
શ છે. રાગાસક્તાચા સિમાં માનવ પણ તેને
સાયનરાસ’, ‘કર્મવિપાક રાસ,
સ્થૂલિભદ્ર ઇત્યાદિના સંયમી જીવનને કેન્દ્રમાં રાખીને પણ કેટલાક રાસ જૈન ધાર્મિક અને દાર્શનિક સિધ્ધાંતોને અનેક રાસ રચાયા છે. રાગાસક્તચિત્ત વિરાગમાં જોડતા ગેય પદો દ્વારા સરળ બનાવીને રજૂ કરે છે, જેથી સામાન્ય ૌતમ સ્વામીની કથાને આધારે “ગૌતમરવાનીરાસ’ માં માનવ પણ તેને સરળતાથી હૃદયંગમ બનાવી શકે. આવી રાગત્યાગ અને ચિત્તશુદ્ધિને સિદ્ધાંત રજૂ થયો છે. વિરાગ- રાસ-કૃતિઓમાં “ઉપદેશરસાયનશાસ’, ‘કર્મવિપાક રાસ” તાની ચરમ સીમા ન રાસે મૂલમંત્ર છે. જેને રાસેનું “ગુણવલીરાસ', “મેહવિવેકનો રાસ’, ‘હિતશિક્ષારાસ”, લક્ષ્ય વિરગિતા દ્વારા જન્મ-મરણમાંથી મુક્તિ આપવાનું છે. સમ્યક વકીમુદીરાસ’, ‘નવતરવરાસ” ઇત્યાદિને સમાવેશ જૈન રાસ સાંસારિક ભેગોને તુરછ સમજીને યુવાવસ્થામાં
થાય છે. “સપ્તક્ષેત્રિય રાસ”માં જિનવરકથિત નવ તત્ત્વોને જ પૂર્ણ સંયમનું પરિપાલન આવશ્યક માને છે. “નમિનાથ- મહિમાં રજૂ થયા છે. ‘દ્રવ્યગુણુપર્યાય રાસ’માં જૈન દાર્શનિક રાસ’માં વર્ણિત નેમિનાથ શૈશવકાળથી જ વિરક્ત હતા અને ગ્રંથ ' ઉત્તરાધ્યયન' માં નિરૂપિત તાવિક સિદ્ધાંતોને ગેય સંસારના વિલાસમાં તેમની જરા પણ સ્પૃહા નહાતી.
" પદો દ્વારા સમજાવવાનો પ્રયાસ થયો છે. જૈનદર્શનમાં સંસાર
આ જીવ (ચિંતન) અને અજીવ (જડ) ને સમવાય મનાય છે. રાસકર્તાઓએ સાંસારિક વ્યક્તિઓના ઉદ્ધાર માટે
અજીવના પાંચ પ્રકાર છે: ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલ તીર્થકરો તેમ જ સાધક-મુનિઓની જીવન-ઘટનાઓને ગેય.
અને કાલ. દ્રવ્યગુણપર્યાયરાસકાર યશવિજય ગણિ આને પદોરૂપે રજૂ કરી છે. એવા સાધકના જીવનમાં મિથ્યાત્વ
ઉલ્લેખ આ પ્રમાણે કરે છે : ગુણસ્થાન, મિશ્રગુણસ્થાન, અવિરતિસમ્યફષ્ટિ, દેશવરતિ વગેરે ચૌદ પાને કોઈ ને કોઈ સ્વરૂપે દૃષ્ટિગત થાય છે.
ધર્મ અધર્મ હ ગગન સમય વલી,
પુદ્ગલ કેટલાક રાસાઓમાં સાધુ-સાવી-શ્રાવકાદિ સર્વ વ્યક્તિઓ
જીવ જ એહ.
ષ દ્રવ્ય કહિયાં રે શ્રી જિનશાસની, નો ઉપયુક્ત આચાર-વિચારની વ્યાખ્યા મળે છે. ગુણાકરસૂરિકૃત “ શ્રાવકવિધિ રાસ” માં શ્રાવક-ધર્મનું માર્મિક
જાસ ન આદિ ન છે.” વિવેચન થયું છે. એમાં પ્રાતઃકાળે જાગ્રત થવાને આદેશ ચંદનબાલા, શીલવતી, અંજનાસુંદરી, દ્રૌપદી, આપતાં રાસકાર કહે છે :
સુરસુંદરી, મલયસુંદરી, લીલાવતી, કમલાવતી ઈયાદિ સ્ત્રીઓને | ‘તિહિ નર આહ ન એહ જિહિં સૂતા રવિ ઉગાઈએ
નાયિકારૂપે રજૂ કરીને રાસકારોએ માનવજીવનની સારા ( જે શ્રાવકને શયનાવસ્થામાં સૂર્યોદય થઈ ગયે તેને સ્થિીત - મેક્ષ પ્રાપ્તિને બતાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. જેમ કે
ચંદનબાલા - રાસ”માં ચંદનબાલાના માધ્યમથી શીલરક્ષાના ન તે આ જીવનમાં સુખ છે કે ન તે જીવનમાં.)
યજ્ઞમાં સર્વસ્વ હોમી દેવાની ઉદાત્ત ભાવના અભિવ્યક્ત નલદવદંતીરાસ, પંચપાંડવ રાસ’, ‘હીર રાસ થઈ છે. વળી નેમવિજયકૃત “ શીલવતી - રાસ”માં પાત્રિત ઇત્યાદિ પૌરાણિક રાસ-કૃતિઓમાં પૌરાણિક કથાનકોના મત
ધર્મનો મહિમાં રજૂ થયો છે. રાસના અંતે સમ્યફજીવનની માધ્યમથી અને તેમાં જૈન ધર્મ અનુસાર કેટલુંક પરિવર્તન
સુંદર વ્યાખ્યા પ્રાપ્ત થાય છે: “જે વ્યક્તિ શમદમશીલકરીને રાસકારોએ અહિંસા, સત્ય, અપરિગ્રહ ઈત્યાદિ
રૂપી કવચ ધારણ કરે છે, સાધુસંગમાં રહે છે, જિનવચનાનું સદ્દગુણોનો પ્રભાવ વર્ણવ્યો છે. કનકસુંદરકૃત “હરિશ્ચન્દ્ર રાસ”
પાલન કરે છે, કોધાદિનો ત્યાગ કરીને કામાગ્નિને બાળે માં પ્રસિદ્ધ હરિશ્ચન્દ્ર અને શવ્યાની કરુણ કથા રજૂ થઈ છે.
છે, મન - વચન અને કાયાથી ચોગસાધન કરે છે તે ચારિત્ર્યઅંતે એક જૈન મુનિવર ઉપસ્થિત થઈને હરિશ્ચન્દ્ર અને
બળથી અવશ્ય મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. શવ્યાને તેમના પૂર્વજન્મની ઘટના સંભળાવીને દુઃખનું કારણ સમજાવે છે:
ઉપસંહાર : સાધુ કહે નિજ જીવને સાભલ મન વીર,
જન રાસો સાહિત્યની પરંપરા પ્રાચીન સમયથી આજ ભગવ પૂર્વ ભવે કયા એ દુઃખ જંજીર.
સુધી અખલિત રહી છે એ એની લેક પ્રયતા અને વ્યાપકતાનું કરમ કમાઈ આપની છૂટે નહિં' કેય.”
પ્રમાણ છે, તેમ છતાં એટલું નોંધવું જોઈએ કે ઉત્તરવતી રાજા હરિશ્ચ મનિના ઉપદેશથી પ્રભાવિત થઈ રાસ -કૃતિઓમાં વિષયની એકવિધતા અને કાવ્યસૌદર્યને ચારિત્રવ્રત અંગીકાર કર્યું. આ રીતે પૌરાણિક કથાનકને અભાવ ખટકે છે, સર્વા'શે એમ કહી શકાય કે ગેયતા, નૃત્ય આધારે રાસકારો કરનધર્મના સિદ્ધાંત તરફ પાઠકને પ્રેરે છે. અને અભિનયના સમવિત આનંદ સાથે કથારસ અને રામયશ-રસાયનરાસ”, “અંજનાસુંદીરાસ’, ‘કમલાવતી- ધર્મામૃતનું બહુજનસમાજને પાન કરાવવામાં આવી કૃતિઓ રાસ', દ્વીપદીરાસ” ઈત્યાદિ શાસકૃતિઓ જૈન ધર્મના મૂલ્યાધિકારિણી બળી રહી છે. ગુજરાતી સાહિત્યના આખ્યાન, સિદ્ધાંતોનું નિરૂપણ કરીને વષ્ણવ અને જૈન ધર્મમાં ગરબા – ગરબી ઇત્યાદિ કાવ્ય-પ્રકારો માટે તો આ રાસાએ એકતા સ્થાપવાને પ્રશસ્ય પ્રયાસ કરે છે.
ઉદ્દભવ - સ્રોત સમા છે.
ત્રિત અંગીકાર કર્યું
તો તરફ પાકને જ ધમપ્રતનું બહુજના છે. ગુજરાતી સાહિત્યના અરસામાં
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
