________________
१३४
જેનરત્નચિંતામણિ
ચના કાળ પરથી નક્કી થઈ છે. તેથી તેમને કે મહાવીરના સૈકાના શિલાલેખ પરથી
હતા તેની કોઈ જ માહિતી મળતી નથી. પરંતુ તે મૃતરૂપે આગમે વિશે મતભેદો :જળવાયેવા અંગસાહિત્યનું અંતિમ લેખિત સંકલન મનાય છે. કેટલાક વિદ્વાનો આગમના લેખન કાળને જ રચના
વિન્ટરનિન્જના જણાવ્યા પ્રમાણે બૌદ્ધ ધર્મ કરતાં જૈન કાળ ગણવાની ભૂલ કરે છે.
ધમે ત્યાગધર્મ તથા સંઘનિયમન પર વિશેષ ભાર મૂક્યો
છે. બુદ્ધના મુકાબલામાં મહાવીરે તત્ત્વજ્ઞાનની એક વધુ સમગ્ર આગમને જોતાં અગસાહિત્ય ગણધર રચિત છે— વિકસિત પદ્ધતિ એટલે કે આત્મશ્રદ્ધાને ઉપદેશ આપે છે. તો તેના સમય ગણધરના જ સમય હોવા જોઈએ. જયારે ઈ. સ. પહેલા-બીજા સકાના શિલાલેખો પરથી જણાય છે. અડદા થથા અન્ય મહાપુરુષોની રચના છે. તેથી તેમના કે મહાવીર નિર્વાણ પછી અચલત્વના પ્રશ્ન પર જેનધર્મના સમય ગ્રંથના ૨ચના કાળ પરથી નકકી થઈ શકે છે. અંગ વેતાંબર અને દિગબર એવા બે ફાંટા પડી ગયા હતા. આ અદામાં પ્રજ્ઞાપનાવના કર્તા આર્યશ્યામ છે. તેથી તેને સમયે જેનધર્મ માં ગણા હતા અને તેમાં આચાર્યોની પરંપરા સમય વીરાંનર્વાણ સંવત ૩૩૫ થી ૩૭૬ વરને કાઈપણ હતી એમ અગમાં જણાવ્યું છે. તે લેખમાં વાચકનું સમય હોવો જોઈએ એટલે તેની રચના કાળ ઈ. પૂ. ૧૯૨ બિરૂદ પામેલાને ઉલેખ છે, તે પરથી જણાય છે કે વાચક થી ઈ. સ. પૂ. ૧૫૧ ની વચ્ચેનો હોઈ શકે.
એટલે વાંચનાર માટે તે વખતે સિદ્ધાંતો અને આગામે
વિદ્યમાન હોવા જ જોઈએ. સૂર્ય, ચંદ્ર અને જબુપ્રાપ્તિ એ ત્રણે ગ્રંથ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. તેમાં કોઈ શંકા નથી. આત્રણે પ્રજ્ઞપ્તિઓને બંને પંથે પવિત્ર આગમ ગ્રંથને સ્વીકાર કરે છે. અને ઉલેખ વેતાંબર અને દિગંબર પંથના સાહિત્યમાં આવે છે. પ્રથમ અંગસાહિત્યના બાર અંગાને સૌથી પ્રાચીન અને તેથી એ નિશ્ચિત છે કે દિગંબર અને તાંબર એમ બે પંથ ઉપયોગી ગણવામાં તેઓ એક મત છે. અન્ય બાબતોમાં પયા તે પહેલાં આ ત્રણે પ્રજ્ઞપ્તિઓની રચના થઈ હોવી મતભેદ છે તે આપણે આગળ ઉપર વિચારીશું. એટલું તે જોઈએ. તેમનો સમય વિક્રમ સંવત પૂર્વનો હોઈ શકે. સત્ય છે કે સિદ્ધાંતનાં ગ્રંથ એક જ સમયે અસ્તિત્વમાં
આવ્યા હોય તેમ નથી. જ્યારે સંઘ વ્યવસ્થિત થયો ત્યારથી છેદસત્રોમાંના દશાશ્રત સ્કંધ, બહઋત્ય અને વ્યવહારની સાહિત્યિક ખેડાણ શરુ થયું. આમ વીર નિર્વાણ પછી બહ રચના ભદ્રબાહએ કરી હતી. તેમને સમય ઈ. સ. પૂ. ૩૫૭ જ લાંબા સમયે આ બન્યું છે. તેથી આગમના પ્રાચીનતમ ભાગો ની આસપાસના મનાય છે. તેથી આ સમય છેદસૂત્રોનો પણ મહાવીર સ્વામીના પહેલા શિષ્યના સમયનાં હોય અથવા ગણી શકાય. યાકોબી તથા શઝિંગના જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રાચીન વીરનિર્વાણુથી બીજા સૈકામાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયનાં હોય છેદત્રનો સમય ઈ. સ. પૂ. જેથીના અંતથી ઈ. સ. ત્રીજી અને તે સમયમાં પાટલી પુત્રની વાચના થઈ એમ માનવામાં સદીની સુધીનો ગણે છે. છતક૯૫ આચાર્ય જિનભદ્રની કૃતિ આવે છે. તેમાંના કેટલાંક ઉત્તર કાલીન ભાગો દેવર્ધિગણિના હોવાથી તેનો સમય નક્કી છે. મહાનિશીથનું સંશોધન સમયનાં હોઈ શકે. હરિભદ્રસૂરિએ કર્યું છે. મૂલસૂત્રોમાં દસવૈકાલિકની રચના
દિગબરના આગમે : શર્યાભવ સૂરિએ કરી છે, તેમને સમય વીરનિર્વાણુ સંવત
0 થી ૮ ના ગણાય છે, એટલે તેમનો સમય ઈ. પૂ. ૪પર દિગંબરોની આગમ વિશેની માન્યતા પ્રમાણે હાલ ઉપથી ૪૨૯ નો છે.
લબ્ધ આગમ સાહિત્ય છે એ મૂળ આગ નથી, પણ
પાછળથી રચાયેલા છે અને તેના કર્તા તરીકે તેઓ મહાવીર ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર એક જ લેખકની કૃતિ નથી પણ એ
સ્વામી પછીના ગૌતમ, સુધર્મા, જંબુસ્વામી અને ભદ્રબાહુને એક સંકલન છે. વિદ્વાનો તેનો સમય ઈ. ત્રીજીચોથી
તેઓ સ્વીકારતા નથી. પ્રાચીન પરંપરા પ્રમાણે ઉપલબ્ધ શતાબ્દી માને છે. આવશ્યક સૂત્ર તો અંગસાહિત્ય જેટલું જ
આગમ સાહિત્યના વિષય અને ગાથાઓ સમાન હતા. પ્રાચીન છે. તેથી તેનો સમય મહાવીર નિર્વાણની આસ
ભગવતી આરાધના, મૂલાચારના વિષય અને ગાથાઓ પાસને ગણવામાં આવે છે.
તેમજ સંથારગ, ભક્તિપરિજ્ઞા, મરણસમાધિ, પિંડનિર્યુક્તિ,
આવશ્યકનિર્યુક્તિ અને બહતુકલ્પભાષ્ય વિગેરે ગ્રંથ નંદીસૂત્ર દેવવાચકની કૃતિ છે. તેનો સમય પાંચ-છ
અક્ષરશઃ સમાન છે. આથી સાબિત થાય છે કે બંને સંપ્રશતાબ્દી મનાય છે. અનુગદ્વાર વિક્રમ સંવત પૂર્વના સમયને ગ્રંથ છે. તેની વ્યાખ્યા આવશ્યક સૂત્રમાં આવે છે. દીવાન
* દાન સ્રોત એક જ હતો. પ્રકીર્ણકમાં ચતુઃ શરણ, આતુરપ્રત્યાખ્યાન અને ભક્ત ઈ. સ. પહેલી શતાબ્દીની આસપાસના સમયમાં અચલત્વપરિના વીરભદ્રની રચનાઓ છે. એવો એક મત છે. તેમને ના પ્રશ્ન પર જૈન પંરપરામાં બે પંથ પડી ગયા અને આગળ સમય ઈસ. ૫૧ છે. આમ સમગ્ર વ્યક્તિગત ગ્રંથોનો અભ્યાસ જતાં આગમ સંબંધી માન્યતામાં પણ મતભેદ ઊભા થયા. કર્યા પછી જ આપણે તેમનો નિશ્ચિત સમય બતાવી શકીએ. મૂળ આગમાને તેઓ વિછિન્ન થયેલું ગણે છે. આમ છતાં
સમગ્ર વ્યક્તિગત
અને ના પ્રશ્ન પર ન
કર્યા પછી જ
Jain Education Intemational
Education International
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
